Indekso de MONATO 2014

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2014. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn ligilojn vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2014 en la dosierformoj PDF kaj ePub.

Aktuale

• Fiksdataj mondeponoj (2014/11, p. 7)

Anoncetoj

• Kiel tajpi Esperanton
• Retbutiko renovigita
• Senpagaj libroj por bibliotekoj

Arto

• Walter KLAG: AŬSTRIO: Ekspozicio okulfrapa (2014/06, p. 14)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Katz kaj Albertina (2014/12, p. 17)
• Renée TRIOLLE: KINO: La plej malnova kinoteatro de la mondo (2014/02, p. 17)
• LAST: TRADICIOJ: Pendantaj artaj pajlaĵoj (2014/04, p. 18)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Pentristo de la homo kaj de la naturo (2014/11, p. 22)
• Franz-Georg RöSSLER: HINDEMITH: Pura muziko por eonoj (2014/02, p. 16)
• Bardhyl SELIMI: MUZIKO: Silentas la reĝino (2014/04, p. 19)

Diskoj

• Edmund GRIMLEY EVANS: Kajto flugas plu (recenzo pri Duope de Kajto) (2014/06, p. 26)
• Rogier HUURMAN: Longe atendita, ne perdita (recenzo pri ĉiamen plu de La Perdita Generacio) (2014/06, p. 25)
• Rogier HUURMAN: Unu horo da regeo kun Jonny M (recenzo pri Regestilo de Jonny M) (2014/06, p. 25)

Ekonomio

• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Abenomiko, aŭdaca defio (2014/01, p. 11)
• Evgeni GEORGIEV: INDUSTRIO: Bonaj perspektivoj por 2014 (2014/05, p. 15)
• Lode VAN DE VELDE: MONO: Donaco-ekonomio: alia mondo eblas! (2014/06, p. 15)
• Roberto PIGRO: KIPRO: Gajan Kristnaskon, malgajan Novjaron (2014/03, p. 21)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO-ĈEĤIO: Gasodukto Mozart (2014/03, p. 22)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Impostaltigo (2014/05, p. 14)
• Lode VAN DE VELDE kaj Roland ROTSAERT: Konsumantoj agitiĝas kaj konsciiĝas (2014/08-09, p. 21)
• Zlatko TIšLJAR: INTERVJUO: Kroata ekonomikisto Mladen Staničić pri ekonomiaj alternativoj (2014/06, p. 17)
• LAST: EŬROPA UNIO: Lido foriras, eŭro alvenas (2014/10, p. 11)
• Evgeni GEORGIEV: INDUSTRIO: Mina industrio modeste kreskas (2014/11, p. 14)
• Walter KLAG: VIENO: Mono el ora kolono (2014/10, p. 12)
• LAST: BALTIO: Nova vojo por natura gaso (2014/12, p. 16)
• Evgeni GEORGIEV: INDUSTRIA PRODUKTADO: Pozitiva influo de la refortiĝo (2014/08-09, p. 24)
• Walter KLAG: GASO: Rusa tergaso por Eŭropa Unio (2014/11, p. 15)
• GRUPO ESPERANTO MARSEJLO: INTERNACIA KOMERCO: Ĉu ni devas timi TTIP? (2014/08-09, p. 19)

El mia vidpunkto

• Paul GUBBINS: Aĉetunto, atentu! (2014/11, p. 5)
• Gerrit BERVELING: Kiel senkulpe trafi mezen de fratbuĉa milito (2014/12, p. 5)
• Paul GUBBINS: La Eŭropo-eksperimento: ĉu fiaskonta? (2014/08-09, p. 5)
• Paul GUBBINS: Malbelon beligi: la Greenwald-principo (2014/03, p. 5)
• Paul GUBBINS: Mi vin invitas ... (2014/04, p. 5)
• Paul GUBBINS: Ne plu kunsidu - kunstaru! (2014/01, p. 5)
• Paul GUBBINS: Nur ses el dek (2014/07, p. 5)
• Paul GUBBINS: Raporto el la estonteco (2014/10, p. 5)
• Paul GUBBINS: Retmesaĝo, petmesaĝo (2014/05, p. 5)
• Paul GUBBINS: Saĝuloj bezonataj ... (2014/02, p. 5)

El miaj vidpunktoj

• Paul GUBBINS: Ĉiam eblas revi ... (2014/06, p. 5)

Eseoj

• Roberto PIGRO: KULTURAJ INSTITUTOJ: En rubujon, kulturo kaj lingvo de Italio (2014/07, p. 13)
• Lenio MAROBIN: POLITIKO: Eŭropo: nepras forta, centra administrado (2014/02, p. 20)
• Garvan MAKAJ': POEZIO: Geraldo Mattos kaj Sutte Allá (2014/12, p. 22)
• Lenio MAROBIN: SEPARISMO: Grava elemento de monda nestabileco (2014/10, p. 25)
• Lenio MAROBIN: MEDIO: Klimata ŝanĝiĝo kaj konfliktoj: kia interrilato? (2014/08-09, p. 35)
• Walter KLAG: MODERNA VIVO!: La lasta kilometro aŭ ... nia nova poŝto (2014/04, p. 17)
• Lenio MAROBIN: CENTJARIĜO: La unua mondomilito: kiu ĝin kaŭzis? (2014/05, p. 26)
• Lenio MAROBIN: Minacas nova armado-konkuro (2014/01, p. 18)
• Werner FUSS: SCIENCO: Novtipa gasminado: ĉu vere danĝera? (2014/08-09, p. 34)
• Roberto PIGRO: TEKNOLOGIO: Nuntempo sciencfikcia (2014/08-09, p. 37)
• Garvan MAKAJ: ŜETLANDO: Skandinava veksilologio (2014/03, p. 19)
• Roberto PIGRO: SIGNOLINGVOJ: Vortaro intuicia, horizonto internacia (2014/06, p. 20)
• Roland PLATTEAU: POLITIKO: Ŝira retaksado de la konceptoj (2014/11, p. 24)

Hobio

• SALIKO: FINNLANDO: Cirko populariĝas (2014/02, p. 15)
• Roberto PIGRO: LUDKARTOJ: Trufludo (2014/11, p. 25)

Komputado

• Lenio MAROBIN: INTERRETO: La Granda Datumaro (2014/02, p. 14)

Leteroj

• Garvan MAKAJ': Ankaŭ redaktado konas siajn limojn (2014/02, p. 6)
• Zdeněk ZAVODNý: Depratempa revo (2014/08-09, p. 6)
• Edmond LUDWIG: Disleksio kaj literumado (2014/02, p. 6)
• Julius HAUSER: Egalaj problemoj, egalaj zorgoj (2014/02, p. 6)
• Roland PLATTEAU: Fundamento de la moralo (2014/08-09, p. 6)
• Gonçalo NEVES: La manto (2014/11, p. 7)
• Garbhan MACAOIDH: La sagaoj kaj la angla (2014/12, p. 6)
• Julius HAUSER: Medala ĉokolado (2014/11, p. 7)
• Rob MOERBEEK: Naŭza novelo (2014/12, p. 6)
• Garvan MAKAJ': Ne nepre malstabileco (2014/12, p. 6)
• Julius HAUSER: Simbolo de juneco (2014/08-09, p. 6)

Libroj

• Garvan MAKAJ': Kerno de la itala lingvo (recenzo pri Esenca lernolibro de la itala lingvo de Marco Mezzadri) (2014/03, p. 16)
• Nikolao GUDSKOV: Kio estas imperio kaj kiel ĝin kontraŭstari? (recenzo pri Imperiaj ambicioj. Interparoloj pri la mondo post la 11-a de septembro. Intervjuoj kun David Barsamian de Noam Chomsky) (2014/02, p. 26)
• Carlo MINNAJA: Kiu ĉi mi? (recenzo pri Kiu ĉi mi? de Gerrit Berveling) (2014/05, p. 24)
• Pierre GROLLEMUND: Kolekto da lingvaj artikoloj, aperintaj en Heroldo (recenzo pri La fundaj komentoj de André Cherpillod) (2014/05, p. 24)
• PEJNO Simono: Malgaje pri patrino (recenzo pri Moje matka Mia patrino de Otokar Březina) (2014/03, p. 17)
• Carlo MINNAJA: Perfidita popolo (recenzo pri Paradizo ŝtelita de Trevor Steele) (2014/01, p. 19)
• Nikolao GUDSKOV: Temoj por pluraj romanoj (recenzo pri Konvinka kamuflaĵo de Trevor Steele) (2014/12, p. 23)
• Garvan MAKAJ': Varbante Eŭterpon* (recenzo pri Mediteraneaj eroj de Ángel Arquillos López) (2014/02, p. 25)

Lingvo

• Garvan MAKAJ: SKOTLANDO: Antikva lingvo por moderna lando (2014/06, p. 22)
• Hartmut TRAUNMüLLER: SVEDIO: Bonvenon, hen, pronomo seksneŭtrala (2014/11, p. 18)
• Thomas GENTY: MEZOPOTAMIO: Emesal: ĉu la plej antikva planlingvo? (2014/05, p. 22)
• Roberto PIGRO: SKRIBSISTEMOJ: Kio estas la kipra silabaro? (2014/10, p. 16)
• Garvan MAKAJ': REAGO: La angla kiel ebla skandinava lingvo (2014/10, p. 20)
• Simone ZOPPELLARO: IRANO: Lingvo kiel sukero: notoj pri la nuntempa persa (2014/07, p. 18)
• Roberto PIGRO: HINDIO: Notoj indaj pri lingvaroj hindaj (2014/11, p. 16)
• ISIKAWA Takasi: MANĈURA LINGVO: Pli da subtenantoj, ĉiam malpli da parolantoj (2014/06, p. 24)
• Otto PRYTZ: LINGVAROJ: Ĉu la angla ne devenas de la praangla? (2014/07, p. 16)

Medio

• Walter KLAG: MATERIALOJ: Plasto planta (2014/01, p. 13)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Ursoj mortigataj (2014/03, p. 25)
• Roland ROTSAERT: EŬROPA UNIO: Verdaj mitoj kaj herezoj (2014/08-09, p. 31)

Moderna vivo

• Julius HAUSER: SLOVAKIO: 2014: Jaro de datrevenoj (2014/02, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: NARKOTAĴOJ: Akuzoj kaj kontraŭakuzoj (2014/07, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: RIVEROJ: Alianco kontraŭ devojigoj (2014/04, p. 15)
• Julius HAUSER: METIOJ: Batalo por la studontoj (2014/06, p. 13)
• Alice LIU: ĈINIO: Bicikle al Nord-Koreio (2014/08-09, p. 12)
• Evgeni GEORGIEV: HOMKOMERCADO: Blanka tapiŝo, blua koro (2014/03, p. 10)
• Walter KLAG: AIDOSO: Bonorde tra la nokto (2014/08-09, p. 13)
• Julius HAUSER: METIOJ: Bunte punte (2014/03, p. 9)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Dank' al bank': kleriga katastrofo (2014/07, p. 9)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: De bretoj al ŝrankoj (2014/08-09, p. 10)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Dek jaroj da helpo (2014/02, p. 8)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Dekmil trompoj kaj centmil trukoj (2014/08-09, p. 16)
• John GOBOURNE: BRITIO: Dialekto flegata (2014/08-09, p. 12)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Ekzameno ekzamenata (2014/10, p. 9)
• Walter KLAG: TRANSPORTADO: Elektro elektita (2014/04, p. 12)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Eĉ pli rapide (2014/12, p. 14)
• Bart DEMEYERE: BELGIO: Eŭtanazio por neplenkreskuloj (2014/04, p. 11)
• ISIKAWA Takasi: KLERIGADO: Intervenu senbuĝete! (2014/08-09, p. 15)
• Jomo IPFELKOFER: KRIMADO: Justeco - sed por kiu? (2014/08-09, p. 14)
• Alice LIU: ĈINIO: Juĝejoj enretigas pliajn profitojn (2014/06, p. 12)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Kanibalismo - kaj kazinoj (2014/11, p. 13)
• Bardhyl SELIMI: AVIADO: Kiam la aero ne plu belas (2014/02, p. 8)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Kortuma NE al baleno-kaptado (2014/06, p. 9)
• Anna SKUDLARSKA: ETIKO: Kuraci - konscience aŭ krede? (2014/08-09, p. 11)
• Evgeni GEORGIEV: MURDADO: La hejmo: por virinoj la plej malsekura loko (2014/06, p. 8)
• Jomo IPFELKOFER: GERMANIO: La parlamentano kaj la pornografiaĵoj (2014/05, p. 13)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: La plej trompiĝema lando (2014/04, p. 16)
• Jomo IPFELKOFER: JURO: La saĝo de Salomono kaj salamo (2014/05, p. 12)
• Xu JINMING/pg: ĈINIO: Labor-merkato malfacila (2014/07, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: PEDERASTIO: Leĝo severa (2014/04, p. 16)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Malpli da murdoj, ŝteloj (2014/07, p. 11)
• Franz-Georg RöSSLER: INFANOJ: Malriĉeco: kulpas ne la ŝtato sed la hejmo (2014/06, p. 10)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Marŝi kun mortontoj (2014/05, p. 11)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Mildas la vintro, mildas la fakturoj (2014/11, p. 12)
• Julius HAUSER: SPORTO: Monumento olimpika (2014/12, p. 15)
• Jomo IPFELKOFER: HOLOKAŬSTO: Nek malamo nek amaro (2014/01, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Nenio plu eblas (2014/03, p. 9)
• Jean Pierre VANDENDAELE: RADIOSTACIOJ: Ondo-tondo
• Julius HAUSER: GASTRONOMIO: Papriko protektata (2014/05, p. 10)
• Walter KLAG: ENERGIO-ŜPARADO: Pasive en la estontecon (2014/01, p. 9)
• ISIKAWA Takasi: SPORTO: Pikas la ludoj (2014/05, p. 9)
• Julius HAUSER: TELEKOMUNIKADO: Pioniro de sendrata teĥnologio (2014/05, p. 8)
• Evgeni GEORGIEV: MIGRADO: Plej popularas Usono (2014/02, p. 8)
• Roberto PIGRO: GREKIO: Pli bone malfrue ol neniam (2014/04, p. 14)
• Jozefo LEJĉ: BRAZILO: Pliaj medicinistoj - pliaj plendoj (2014/01, p. 8)
• Alberto García FUMERO: KOMUNIKILOJ: Poŝtelefonoj pese pezaj (2014/08-09, p. 18)
• Julius HAUSER: FILATELO: Poŝtmarko premiita (2014/03, p. 11)
• Julius HAUSER: FILATELO: Prezidanto-poŝtmarkoj (2014/08-09, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Projekto Kasparov (2014/06, p. 11)
• Walter KLAG: PEDAGOGIO: Publika sekreto (2014/06, p. 13)
• Xu JINMING/pg: ĈINIO: Religioj por nereligiemuloj (2014/06, p. 11)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Scias ĉiu, silentas ĉiu (2014/04, p. 14)
• ISIKAWA Takesi: SANO: Sekretoj de longviveco (2014/08-09, p. 9)
• Roberto PIGRO: ITALIO: Sen besto-testoj mi estus mortinta ... (2014/02, p. 10)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Stabila - malgraŭ perdoj (2014/034, p. 15)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Stire al sekureco (2014/07, p. 10)
• Dimitrije JANIčIć: ENERGIO: Suda fluo (2014/03, p. 10)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Tamen arto! (2014/10, p. 7)
• Walter KLAG: INFANOJ: Tange-kange (2014/01, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Tirano 400-jaraĝa (2014/05, p. 10)
• Pierre GROLLEMUND: FRANCIO: Viro, kiu riparas virinojn (2014/03, p. 11)
• Franz-Georg RöSSLER: JUNULARO: Vivi en mondo surogata (2014/05, p. 7)
• Franz-Georg RöSSLER: GERMANIO: Ĉerkoĉare monoŝpare (2014/02, p. 9)
• Eddy VAN DEN BOSCH: NUKLEA ENERGIO: Ĉu sabotado ĉe nuklea centralo? (2014/11, p. 10)

Noveloj

• Julian MODEST: Ilona (2014/01, p. 21)
• Julian MODEST: La piano (2014/07, p. 25)
• Hans B. Welling: Nesuspektindaj flutistoj (2014/12, p. 26)
• Eriko NAVARO: Sonorila aŭguro - Rememoriga plendletero (2014/03, p. 24)
• Eduardo NOVEMBRO: Taŭro??? - Festo!!! (2014/10, p. 23)

Politiko

• Julius HAUSER: ĈEĤIO KAJ SLOVAKIO: Amikaj registaroj (2014/07, p. 7)
• Bardhyl SELIMI: EŬROPA UNIO: Ankoraŭ pacienco ... (2014/04, p. 10)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Censo sensenca ... aŭ ĉu? (2014/04, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: KORUPTO: Demisias rektoro (2014/04, p. 8)
• Evgeni GEORGIEV: INTERNACIAJ RILATOJ: Diskutoj seriozaj kaj fruktodonaj (2014/05, p. 6)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Dumlude ŝanĝi la regulojn (2014/04, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO-GREKIO: En ĉelo mortigita (2014/06, p. 7)
• Julius HAUSER: SEKURECO: Energia konferenco (2014/07, p. 7)
• Euheno KOVTONJUK: UKRAINIO: Falis la lasta guto (2014/04, p. 6)
• Bardhyl SELIMI: KEMIAJ ARMILOJ: Inter martelo kaj amboso (2014/01, p. 7)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Karitato-kandidato (2014/06, p. 7)
• Ed ROBERTSON: SKOTLANDO: Kien nun? (2014/11, p. 9)
• Richard SCHNELLER: AFERO SNOWDEN: Kio okazis en Ĝenevo? (2014/01, p. 6)
• Dmitrij CIBULEVSKIJ: UKRAINIO: Lando senregada (2014/04, p. 7)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Malsanktaj komentoj dum sankta ceremonio (2014/08-09, p. 7)
• Dimitrije JANIčIć: DEFENDADO: Milita kunlaboro (2014/02, p. 7)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Modelo por Eŭropo (2014/02, p. 7)
• D. E. ROGERS: NOV-ZELANDO: Momento de vero en naciaj elektoj (2014/12, p. 7)
• Dmitrij CIBULEVSKIJ: OPINIO: Monumente tra la pasinteco (2014/12, p. 12)
• Garbhan MACAOIDH: SKOTLANDO: Ne al sendependiĝo (2014/11, p. 8)
• Jomo IPFELKOFER: OPINIO: Ne interveni signifas ne solvi (2014/12, p. 10)
• Franz-Georg RöSSLER: GERMANIO: Ne kulpas la kulpanto (2014/04, p. 10)
• Renée TRIOLLE: UNESKO: Observanto observata (2014/03, p. 8)
• Dmitrij CIBULEVSKIJ: UKRAINIO: Opinio de simpla ukraino (2014/07, p. 6)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Plano pri partnereco (2014/01, p. 6)
• Jozefo LEJĉ: BRAZILO: Post venko - dialogo (2014/12, p. 9)
• Jomo IPFELKOFER: AFERO SNOWDEN: Rivelinto regalita (2014/01, p. 6)
• Garvan MAKAJ': OPINIO: Separismo - glate, ne glave (2014/12, p. 13)
• Zlatko TIšLJAR: OPINIO: Sistemo studinda (2014/03, p. 7)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Testo trapasita (2014/01, p. 7)
• Julius HAUSER: DEFENDADO: Vice, grade, kunlabore (2014/05, p. 6)

Rakontoj

• Albisturo KVINKE: ANALOJ DE BAILENAMBEANN: Mirakloj (2014/02, p. 22)

Scienco

• Roberto PIGRO: AKTUALAĴOJ: 2013: dek donacoj al la posteuloj (2014/02, p. 12)
• Paulo Sérgio VIANA: MUZIKO: Aŭskultu simfonion, aŭskultu la universon (2014/05, p. 18)
• Walter KLAG: FOSILIOJ: De Gabono al Aŭstrio por unika ekspozicio (2014/05, p. 21)
• Roberto PIGRO: KURIOZAĴOJ: Dilatiĝo, kuntiriĝo ... kaj eksperimento por infana amuziĝo (2014/11, p. 20)
• Roland ROTSAERT: INDUSTRIA ARKEOLOGIO: Ejoj kaj aĵoj de niaj avoj (2014/05, p. 19)
• Lenio MAROBIN: NUTRADO: Elaĉetas sin (kelkaj) grasoj (2014/07, p. 23)
• Paulo Sérgio VIANA: DIETAJ SUPLEMENTOJ: Iam kompletigaj, kelkfoje malsanigaj (2014/08-09, p. 30)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Iamaj vulkanoj, iama maro, ĉe nuna montaro (2014/11, p. 19)
• Roberto PIGRO: PARKINSONA MALSANO: Ju pli toksaj legomoj, des pli riskaj por homoj (2014/10, p. 15)
• Paulo Sérgio VIANA: NUTRADO: Juglando (kaj aliaj nuksoj): survoje al longviveco (2014/03, p. 13)
• Yves BUTTEx: REAGO: Kanabo (alkoholo, futbalo...) kaj cerbaj damaĝoj (2014/02, p. 13)
• D. E. ROGERS: NUTRA SEKURECO: Kiam nutraĵo kaŝas putraĵon (2014/02, p. 11)
• Roberto PIGRO: TRIAGRADA FUMADO: Kie fumo leviĝas, tie fajro (kaj malsanoj) troviĝas (2014/08-09, p. 27)
• Daniel GRASSAM: PSIKOLOGIO: Kisojn el Oksfordo (2014/03, p. 14)
• Paulo Sérgio VIANA: PSIKIATRIO: Komikeco (iom) rimiĝas kun frenezeco (2014/08-09, p. 29)
• LAST: LITOVIO: Kosma kubo (2014/04, p. 21)
• Vilius NORMANTAS: REAGO: Krome pri scienco kaj religio (2014/07, p. 20)
• Roberto PIGRO: ETOLOGIO: La marŝo de dinosaŭroj (2014/07, p. 22)
• Alberto GARCíA FUMERO: REAGO: Laste (ĉu?) pri scienco kaj religio (2014/08-09, p. 26)
• Paulo Sérgio VIANA: MEDICINO: Lingva emo kaj deprimo (2014/03, p. 15)
• Evgeni GEORGIEV: RADIADO: Malsama aĝo, malsamaj riskoj (2014/03, p. 12)
• Paulo Sérgio VIANA: NUTRADO: Manĝi pomon vere savas homon (2014/07, p. 20)
• Paulo Sérgio VIANA: STATISTIKO: Memmortigoj saltleviĝas (2014/03, p. 13)
• Roberto PIGRO: AKTUALAĴOJ: Nekovrilaj malkovroj (2014/04, p. 22)
• Roberto PIGRO: ASTRONOMIO: Oceano, kaj eble vivo, sur saturna satelito (2014/07, p. 21)
• Oliver KIM: ISLANDO: Rekorda konkulo (2014/10, p. 13)
• Paulo Sérgio VIANA: SOCIO: Retumado rejunigas (2014/10, p. 14)
• Alberto GARCíA FUMERO: REAGO: Scienco kaj religio kunfluu, ne kverelu (2014/04, p. 23)
• Paulo Sérgio VIANA: STATISTIKO: Sportuloj, sanaj uloj (2014/01, p. 15)
• Roberto PIGRO: PSIKIATRIO: Tro da (mem)fotado, ja perturba agado (2014/07, p. 24)
• Roberto PIGRO: GINEKOLOGIO: Troa zorgemo pri la ĝena geno (2014/08-09, p. 25)
• Paulo Sergio VIANA: NUTRADO: Ĉokolado, nia plej kora amiko (sed sen troigo!) (2014/08-09, p. 28)
• ISIKAWA Takasi: PARTIKLA AKCELILO: Ĉu venos monsumo el Leviĝanta Suno? (2014/01, p. 14)

Spirita vivo

• Bardhyl SELIMI: RELIGIOJ: Bektaŝismo plu vivas (2014/02, p. 24)
• Franz-Georg RöSSLER: EKUMENO: Elegante ellevante (2014/04, p. 25)
• Franz-Georg RöSSLER: GERMANIO: Jerusalemo apud Rejno (2014/01, p. 16)
• Bardhyl SELIMI: KATOLIKISMO: Kial la papo vizitis Albanion? (2014/12, p. 25)

Turismo

• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Arkeologia parko Karnunto (2014/05, p. 16)
• Walter KLAG: GASTEJOJ: Arkitekturo por vojaĝantoj (2014/12, p. 20)
• Roberto PIGRO: MEDITERANEO: En Palermo subtere (2014/06, p. 19)
• Thierry TAILHADES: FRANCIO: Kurioza vilaĝo (2014/03, p. 23)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: La fortikaĵoj de Princkampo (2014/07, p. 12)
• Henry BROADBENT: UNUA MONDMILITO: La unua pafo okazis en Aŭstralio (2014/08-09, p. 33)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Milita kampadejo trovita en Karnunto (2014/11, p. 21)
• LAST: LITOVIO: Skulptaĵoj provokas diskutojn (2014/10, p. 21)
• Saliko: FINNLANDO: Tammisaari, urbeto ĉe Balta Maro (2014/02, p. 18)
• Gérard MANSEL: OCEANIO: Ĉarma insulo en Pacifiko (2014/12, p. 18)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Ŝatata celo (2014/01, p. 25)

Fiks'dat'a'j mon'depon'o'j

La rent'o de la fiks'dat'a'j mon'depon'o'j ĉe Flandr'a Esperant'o-Lig'o, popular'e nom'at'a'j „verd'a'j kont'o'j”, ek'de la 1a de januar'o 2015 est'os 0,8 %. Pli da inform'o'j pri tiu'j depon'o'j trov'iĝ'as en la ret'paĝ'o www.esperant'o.be/fel/fi'n/verdakon.php.

Ret'butik'o re'nov'ig'it'a

Ret'butik'o.be don'as al vi mult'e pli da serĉ-ebl'o'j ol antaŭ'e. Vi pov'as tuj serĉ'i el la adres-trab'o de vi'a foli'um'il'o (Firefox, Chrome, Explorer, Safari ktp). Ekzempl'e tajp'int'e ret'butik'o.be/trov'u/Steele vi tuj trov'os ĉiu'j'n verk'o'j'n de Trevor Steele, tajp'int'e ret'butik'o.be/trov'u/politik'o vi trov'os ĉi'a'j'n verk'o'j'n pri politik'o, aŭ post tajp'ad'o de ret'butik'o.be/trov'u/inter'naci'a vi trov'os ĉiu'j'n verk'o'j'n kun la vort'o „inter'naci'a” en la titol'o. El'prov'u tuj kiel facil'a tio est'as!

Sen'pag'a'j libr'o'j por bibliotek'o'j

Sen'pag'a'j libr'o'j por bibliotek'o'j: Ĉu tiu'j 4 libr'o'j de la grav'a filozof'o Omraam Mikhaël Aïvanhov, traduk'it'a'j de Claude Pir'o'n, jam star'as en la bibliotek'o de vi'a e-grup'o? Vizit'u www.prosveta.com N° 204: La jog'o de nutr'ad'o (Grav'as ne kio'n sed kiel ni manĝ'as), 208: Sub la sign'o de la Kolomb'o: pac'o reg'u (Ver'a pac'o komenc'iĝ'as nur kiam ni instal'is ĝi'n en'e de ni mem), 214: Esper'o por la mond'o (Kiel pli'bon'ig'i la rilat'o'j'n inter vir'o kaj vir'in'o), 227: Or'a'j regul'o'j por la viv'o ĉiu'tag'a (Kapabl'i trans'form'i okaz'aĵ'o'n, anstataŭ pasiv'e tra'viv'i ĝi'n sufer'ant'e). Se ne, la Fond'um'o PADME send'os ili'n sen'pag'e. Skrib'u al Nancy Fontannaz, Ruisselet 9, CH-1009 Pully, Svis'land'o, aŭ: nancy.fontannaz@gmail.com kiu trans'don'os la pet'o'j'n.

Kiel tajp'i Esperant'o'n

Kiel tajp'i Esperant'o'n ĉe komput'il'o aŭ poŝ'telefon'o. Por metod'o'j taŭg'a'j por divers'a'j komput'il'o'j, poŝ'telefon'o'j ktp, leg'u la ret'paĝ'o'j'n ĉe eo.esperant'o.org.nz. La inform'o tie est'as ĝis'dat'ig'at'a de temp'o al temp'o. Ankaŭ kiel instal'i esperant'lingv'a'n komput'il'o'n kaj pri ag'ad'o en Nov-Zelando.

Arkeologi'a park'o Karnunto

En la antikv'a epok'o Karnunto (latin'e Carnuntum) est'is la plej grav'a romia fortik'aĵ'o ĉe la panoni'a lim'o laŭ'long'e de Danub'o. Hodiaŭ sur ĝi'a teren'o trov'iĝ'as arkeologi'a park'o, kiu est'as unu el la ĉef'a'j vid'ind'aĵ'o'j apud Vieno. La park'o situ'as je 42 km orient'e de la aŭstr'a ĉef'urb'o, inter la komun'um'o'j Petronell-Carnuntum kaj Bad Deutsch-Altenburg (Mal'supr'a Aŭstrio). Ĉiu'jar'e ĝi al'log'as mult'a'j'n turist'o'j'n.

Ankoraŭ en la jar'o 6 post Krist'o Karnunto est'is menci'it'a kiel lok'o de fortik'ig'it'a vintr'a milit'kamp'ad'ej'o de romi'an'o'j sur la sud'a bord'o de Danub'o. Fond'is ĝi'n la post'a romia imperi'estr'o Tiberio. Ĉirkaŭ la jar'o 40 oni star'ig'is ĉi tie legi'a'n kamp'ad'ej'o'n kaj fond'is civil'a'n urb'o'n. Post la jar'o 106 Karnunto far'iĝ'is la ĉef'urb'o de la provinc'o Supr'a Panoni'o kaj kun si'a'j 100 000 loĝ'ant'o'j ĝi est'is la plej grav'a romia urb'o sur la teritori'o de la hodiaŭ'a Aŭstrio. Ĉirkaŭ la jar'o 400 oni detru'is ĝi'n.

Nun'temp'e la arkeologi'a park'o Karnunto est'as grav'a al'log'aĵ'o por vizit'ant'o'j. Ĝi ĉarm'as per unik'a'j antikv'a'j arkitektur'aĵ'o'j kaj re'konstru'aĵ'o'j, per ekscit'a'j kaj vigl'a'j gvid'ad'o'j, pomp'a'j trezor'o'j kaj spektakl'a'j romiaj fest'o'j. La park'o ampleks'as tri part'o'j'n: la liber'aer'a muze'o Petronell, la pagan'a pord'eg'o kaj la muze'o pri Karnunto.

La liber'aer'a muze'o Petronell situ'as sur la teren'o de la antikv'a urb'o. Krom ruin'o'j el la romia epok'o ĝi prezent'as last'a'temp'e ankaŭ re'konstru'aĵ'o'n de mal'nov'romi'a'j loĝ'dom'o, dom'o de komerc'ist'o kaj termo'font'a ban'ej'o.

La loĝ'dom'o est'as re'konstru'o de antikv'a konstru'aĵ'o, situ'ant'a mez'e de la urb'o kaj ĉirkaŭ'it'a de viv'o'plen'a'j strat'o'j. La dom'o cert'e est'us propriet'aĵ'o de riĉ'a urb'an'o. Pri tio atest'as almenaŭ la arkeologi'a'j trov'aĵ'o'j. Help'e de ili oni re'star'ig'is pomp'a'j'n mur'pentr'aĵ'o'j'n, grand'a'j'n ĉambr'o'j'n, aranĝ'it'a'j'n per alt'kvalit'a'j mebl'o'j, kaj far'is bel'eg'a'j'n plank'o'j'n. Vizit'o al la loĝ'dom'o don'as unik'a'n ebl'o'n ek'kon'i la viv'o'n de supr'a romia soci'tavol'o en la temp'o, kiam Karnunto est'is urb'o de grand'a signif'o.

En la jar'o 2006 oni mal'ferm'is la dom'o'n de tuk-komerc'ist'o Luci'o. Li'a nom'o est'is skrib'it'a sur ŝton'o, kiu'n oni trov'is dum pri'fos'o'j. Ĝi ident'ig'as iu'n Luci'us Maticeus Clemens kiel dom'posed'ant'o'n, kiu profesi'e est'is ebl'e tuk'produkt'ist'o. Pri tio atest'as la en'dom'a labor'ej'o, ekip'it'a kiel vend'ej'o. La fak'ul'o'j part'o'pren'ant'a'j en la re'konstru'o demonstr'is sur'lok'e la pri'labor'o'n de unu'op'a'j konstru'material'o'j (ŝton'o, lign'o, stuk'aĵ'o) konform'e al la antikv'a tradici'o.

La re'konstru'ad'o de romia varm'font'a ban'ej'o progres'as kaj don'as ide'o'n pri la impon'a grand'ec'o kaj arkitektur'a bel'ec'o de ban'ej'o. Alt'e el'star'ant'a'j rond'ark'a'j fenestr'o'j kaj kolon'a hal'o en la en'ir'ej'a part'o pli'valor'ig'as la arkitektur'a'n ensembl'o'n. Sur are'o de 1600 m² oni star'ig'is ĉirkaŭ 9000 m² da ŝton'mason'aĵ'o laŭ antikv'a konstru'teknik'o. Paralel'e al la pret'ig'o de la ekster'aĵ'o oni intens'e labor'as por la star'ig'o de hejt'sistem'o'j kaj intern'a aranĝ'o por far'i la ban'ej'o'n tia, kia ĝi dev'us est'i: unik'a ban'instal'aĵ'o.

La simbol'o de Karnunto est'as la 12 m alt'a Pagan'a pord'eg'o – monument'o, kiu est'is konstru'it'a omaĝ'e al la imperi'estr'o Konstanci'o la Du'a. Hodiaŭ ĝi est'as konsider'at'a kiel la plej el'star'a romia arkitektur'aĵ'o de Aŭstrio kaj emblem'o de la arkeologi'a park'o Karnunto. La pord'eg'o trov'iĝ'as je 2 km for de la liber'aer'a muze'o sud'okcident'e. Situ'ant'a ekster la rempar'o de civil'a urb'o, la monument'a konstru'o atest'as pri la pomp'o kaj reg'pov'o de la romia imperi'estr'o. De la iam'a pomp'konstru'o star'as hodiaŭ nur la pord'eg'ark'o. Plej nov'a'j trov'aĵ'o'j pruv'as, ke komenc'e est'is fost'o'konstru'aĵ'o kun kvar en'ir'ej'o'j, kiu'n oni konstru'is en la jar'o'j 354-361.

La muze'o pri Karnunto kun si'a'j 3000 ekspozici'aĵ'o'j est'as la plej grand'a romia muze'o de Aŭstrio. Konstru'it'a en la stil'o de mal'nov'romi'a somer'a vila'o ĝi est'as konsider'at'a kiel ver'a trezor'ej'o.

La arkeologi'a park'o est'as ankaŭ el'star'a kulis'o por ekscit'a'j romiaj fest'o'j. En prezent'aĵ'o'j sub la deviz'o „Pan'o kaj lud'o'j” el'paŝ'as legi'an'o'j en bril'a'j kiras'o'j, sorĉ'a'j hetajr'o'j, romiaj meti'ist'o'j kaj komerc'ist'o'j. Al'don'e al tio oni serv'as per alt'kvalit'a'j delikat'aĵ'o'j, pret'ig'it'a'j'n laŭ tradici'a'j pri'skrib'o'j. Kaj en la amfiteatr'o okaz'as gladiator'a'j konkurs'o'j kun original'a'j arm'il'o'j laŭ antikv'a model'o. En la jar'o 2006 oni fest'is la 2000-jar'a'n jubile'o'n de Karnunto.

Mirakl'o'j

Bailenambeann [baljenamjaun] est'as mez'grand'a kamp'ar'a urb'o en Irlando. Tie mi loĝ'as kun mi'a kar'a edz'in'o Hortensi'a Kvinke. Unu el la mult'a'j amik'in'o'j de ŝi est'as iom'et'e tim'ig'a sinjor'in'o nom'at'a Feileastram Murphy. (La gael'a vort'o Feileastram signif'as „irid'o”, kiu laŭ Piv est'as nom'o de „staŭd'o'j kun plej'oft'e glav'o'form'a'j foli'o'j, kun rizom'o vertikal'a aŭ bulb'o'form'a, kaj kun grand'a'j, tre okul'frap'a'j [...] flor'o'j” – ne tut'e mal'traf'a pri'skrib'o de la menci'it'a amik'in'o de Hortensi'a. Tamen tiu fakt'o hav'as neniu'n rekt'a'n rilat'o'n al ĉi tiu kronik'o.)

La sinjor'in'o Feileastram Murphy ne plu est'as la elegant'a jun'a fleg'ist'in'o, kiu iam labor'is en ni'a lok'a mal'san'ul'ej'o, kaj dum'temp'e en divers'a'j hospital'o'j en la orient'a'j land'o'j de la Profet'o. Antaŭ long'e ŝi emerit'iĝ'is kaj nun est'as sufiĉ'e aĝ'a. Ŝi pov'as rakont'i pri mult'a'j interes'a'j epizod'o'j el si'a event'riĉ'a karier'o. Tio'n ŝi far'as kun humur'o, sed ankaŭ kun cert'a glav'a akr'ec'o, ĉar ŝi ne toler'as la stult'aĵ'o'j'n de mal'pli inteligent'a'j person'o'j.

En la hodiaŭ'a Irlando loĝ'as hom'o'j de ekster'land'a de'ven'o, kiu'j praktik'as mal'sam'a'j'n religi'o'j'n, aŭ kiu'j hav'as neniu'n religi'a'n kred'o'n. Tamen, ĝi ankoraŭ est'as precip'e katolik'a land'o. Pli'e, ĝi est'as land'o, kie de temp' al temp'o okaz'as mirakl'o'j. Cinik'ul'o'j asert'as, ke kred'o je mirakl'o'j est'as antikv'a superstiĉ'o. Laŭ ili, ti'aĵ'o simpl'e ne okaz'as. Ili est'as iluzi'o'j de simpl'a'j mens'o'j kaj tromp'o'j far'e de mal'honest'ul'o'j. Pli moder'a'j hom'o'j akcept'as, ke la sankt'a'j skrib'aĵ'o'j en'hav'as rakont'o'j'n pri mirakl'o'j, sed al'don'as, ke la epok'o de mirakl'o'j fin'iĝ'is kun la for'pas'o de la apostol'o'j kaj la antikv'a'j sankt'ul'o'j.

Malgraŭ tia'j asert'o'j, ĉiu'jar'e mil'o'j kaj mil'o'j da irland'an'o'j far'as pilgrim'o'n al Lurd'o, Fatimo kaj ali'a'j sankt'ej'o'j. Precip'e popular'a'j inter mal'san'ul'o'j est'as la pilgrim'ej'o'j, kie, laŭ'raport'e, aper'is la Sankt'a Virg'ul'in'o de la Sen'pek'a Koncip'it'ec'o. Kompren'ebl'e, ne ĉiu'j, kiu'j dezir'as serĉ'i san'o'n en tia'j ekzot'a'j lok'o'j, pov'os tie'n vojaĝ'i, sed feliĉ'e, pli proksim'e al ties hejm'o, est'as la sankt'ej'o Knock (Cnoc Mhuire en la irlanda lingv'o) en la okcident'irland'a graf'land'o Mayo, kie en la jar'o 1879, dek kvin vilaĝ'an'o'j vid'is figur'o'j'n de la Sankt'a Virg'ul'in'o, Sankt'a Jozefo kaj Sankt'a Johano la Evangeli'ist'o, sur la gabl'a mur'o de la paroĥ'a preĝ'ej'o. (Kiel ili kapabl'is re'kon'i kaj disting'i la tri sankt'ul'o'j'n, est'as ne'klar'e, sed neni'u rajt'as dub'i pri ili'a sincer'ec'o.)

Sed nun ni re'ven'u al ni'a'j ŝaf'o'j, kiel kutim'as dir'i ni'a'j franc'a'j amik'o'j. La ŝaf'o'j en tiu kaz'o est'as Hortensi'a kaj ŝi'a amik'in'o la fleg'ist'in'o Feileastram Murphy. La estim'at'a'j leg'ant'o'j ebl'e sci'as, ke ĝis antaŭ nur mal'mult'e da jar'dek'o'j, tuberkul'oz'o est'is unu el la ĉef'a'j kaŭz'o'j de mal'san'o kaj mort'o en la Verd'a Insul'o. Sufer'ant'o'j de tiu grav'a morb'o est'is intern'ig'it'a'j – kelk'foj'e dum jar'o'j, en sanatori'o'j, kiu'j abund'is en la land'o. Ĉar efik'a'j kurac'il'o'j kontraŭ tuberkul'oz'o tiam ne est'is kon'at'a'j, preskaŭ la sol'a rimed'o por mild'ig'i ĝi'a'j'n simptom'o'j'n konsist'is el freŝ'a aer'o. Ĝeneral'e la sanatori'o'j est'as unu'etaĝ'a'j konstru'aĵ'o'j kun long'a'j mal'ferm'it'a'j verand'o'j. Ĉiu'tag'e, dum preskrib'it'a temp'o, la pacient'o'j, varm'e vest'it'a'j kaj ŝirm'it'a'j per lan'kovr'il'o'j, dev'is kuŝ'i ekster'e, sur lit'o'j aŭ brankard'o'j. Tiu'j, kiu'j ne mort'is, sed montr'is sign'o'j'n de re'san'iĝ'o, progres'is etap'e: unu'e, oni pov'is el'lit'iĝ'i kaj sid'i sur apud'lit'a seĝ'o; du'e, oni rajt'is iom pied'ir'i en'e de la ĉambr'o aŭ en la koridor'o'j; tri'e oni rajt'is vest'i si'n kaj promen'i en la ĉirkaŭ'a teren'o aŭ ĝarden'o de la mal'san'ul'ej'o. Feliĉ'ul'o'j, kiu'j ating'is la kvar'a'n kaj last'a'n etap'o'n kaj montr'is sign'o'j'n de ver'a re'san'iĝ'o, rajt'is hejm'e'n'ir'i.

Unu el la pacient'o'j en la sanatori'o, kie last'e deĵor'is Feileastram Murphy, est'is iu sinjor'o, kies nom'o est'is Aloisius O'Grady. Li est'is et'a vir'o, ĉiam bon'e pri'zorg'at'a, komb'it'a, raz'it'a, kaj de dign'a aspekt'o. Ven'is la ĝoj'a tag'o, kiam li decid'is, ke li sent'as si'n sufiĉ'e vigl'a por promen'i ekster'e, do li vest'is si'n per si'a dimanĉ'a komplet'o, si'a'j plej pimp'a ĉapel'o, palt'o, kapr'o'led'a'j gant'o'j, kaj nigr'a'j ŝu'o'j, pren'is si'a'n kan'a'n promen'baston'o'n, kaj paŝ'is al la el'ir'ej'o, kie li est'is halt'ig'it'a de sever'a vir'a asist'ant'o, kiu bar'is al li la voj'o'n. „Ne, sinjor'o O'Grady!”, deklar'is la gard'ist'o. „Hodiaŭ vi ir'os kun la grup'o, kiu vetur'os al Knock.”

„Do, bon'e”, respond'is la bon'a Aloisius. „Mi est'as tut'e pret'a.” „Ne”, obĵet'is la serv'ist'o, konsult'ant'e list'o'n de nom'o'j, kiu'n li ten'is en la man'o. „Vi dev'as kuŝ'i kaj est'i port'at'a sur brankard'o. Sur la list'o vi aper'as kiel brankard'a pacient'o.”

„Stult'aĵ'o!” kri'is O'Grady. „Vi vid'is, ke mi ne bezon'as kuŝ'i. Mi ir'os sur mi'a'j propr'a'j pied'o'j al la vetur'il'o. Mi fajf'os pri vi'a brankard'o.” La asist'ant'o insist'is: „Laŭ la regul'o'j, vi dev'as ir'i sur la brankard'o, aŭ vi rest'os ĉi tie kaj rezign'os pri la pilgrim'ad'o.”

Ebl'e mi dev'as klar'ig'i, ke est'is kutim'e dum'somer'e aranĝ'i, ke pacient'o'j el sanatori'o'j kaj mal'san'ul'ej'o'j, kiu'j ne est'is tro febl'a'j por est'i transport'at'a'j, vojaĝ'u al sankt'ej'o, kie oni farad'is preĝ'o'j'n por kurac'ad'o kaj di'a grac'o. Por la pi'ul'o'j tio est'is ver'a spirit'a pilgrim'o, sed pli'frivol'ul'o'j trakt'is ĝi'n kiel gaj'a'n ekskurs'o'n kaj bon'ven'a'n inter'romp'o'n de la monoton'a hospital'a rutin'o. Proviz'int'e si'n per botel'o'j da bier'o kaj sandviĉ'o'j, tiu'j fripon'o'j ĝoj'ig'is la vojaĝ'o'n per drink'ad'o, kant'o'j kaj ŝerc'o'j. Kaj inter san'a'j an'o'j de la sekular'a publik'o, kaj ne tro mal'san'a'j gaj'ul'o'j, tia'j okaz'o'j est'is ĉiam'a pretekst'o por craic (irlanda esprim'o por fest'o kaj gaj'a kun'est'ad'o).

Ĉia'okaz'e, ni'a bon'a Aloisius kun'vojaĝ'is sur'brankard'e al la Knock-sankt'ej'o. Al'ven'int'e tie, la brankard'o'j kaj rul'seĝ'o'j de la pacient'o'j est'is vic'ig'it'a'j antaŭ la altar'o en la bazilik'o, kaj komenc'iĝ'is la di'serv'o, dum kiu la pastr'o'j preĝ'is por la kurac'o de la mal'san'ul'o'j kaj ben'o por la ĝeneral'a'j ĉe'est'ant'o'j. Ĉiu'j atend'is pacienc'e kaj esper'plen'e. Kelk'a'j, kiu'j ne trov'is lok'o'n en la bazilik'o, kaj dev'is atend'i ekster'e, eĉ asert'is, ke ili rimark'is mister'a'n mov'ad'o'n de la sun'o.

La di'serv'o daŭr'is pli kaj pli long'e, kaj Aloisius komenc'is ted'iĝ'i. Li'a'j krur'o'j rigid'iĝ'is pro la iom mal'komfort'a vetur'ad'o dum kuŝ'ad'o sur mal'mol'a brankard'o. Li sent'is bezon'o'n mal'streĉ'i la membr'o'j'n, do li pren'is si'a'n baston'o'n, kiu akompan'is li'n sur la brankard'o, kaj ek'star'is antaŭ la ekstaz'a kongregaci'o. „Eh! Mirakl'o!” kri'eg'is la ĉe'est'ant'o'j. „Glor'o al Di'o! Glor'o al Jesuo! Glor'o al Ni'a Sinjor'in'o!”

Aloisius ignor'is la entuziasm'a'n re'ag'o'n de la kongregaci'o. Li urĝ'e bezon'is urin'i. Li el'ir'is el la preĝ'ej'o kaj tuj direkt'is si'a'j'n paŝ'o'j'n al la plej proksim'a trink'ej'o. Post vizit'o al la tie'a neces'ej'o, kiu mal'pez'ig'is li'a'n vezik'o'n, li proksim'iĝ'is al la verŝ'ej'o, kaj re'plen'ig'is ĝi'n per kelk'a'j pajnt'o'j da bon'a irlanda porter'o, kaj por kontent'ig'i si'a'n mal'sat'a'n stomak'o'n li mend'is grand'a'n sandviĉ'o'n de brun'a pan'o kun sang'kolbas'o kaj lard'o. Ver'e, li sent'is si'n re'nov'ig'it'a, vigl'a kaj san'a. Kiu pov'us asert'i, ke tio ne est'is real'a mirakl'o?

Kiel traf'e koment'is mi'a kar'a Hortensi'a – Ben'at'a la popol'o, kiu loĝ'as en land'o, kie ti'aĵ'o'j pov'as okaz'i!

Sonor'il'a aŭgur'o - Re'memor'ig'a plend'leter'o

Ne'kred'ebl'e!!! ... Post tiom long'e kiel kvin jar'dek'o'j, ankoraŭ nest'as profund'e en'radik'iĝ'int'a'j en mi'a memor'o tiu'j volupt'a'j moment'o'j de ni ambaŭ jun'aĝ'e tra'viv'at'a'j, kaŝ'e for de sci'vol'a'j rigard'o'j. Ĉar tiu'temp'e ni loĝ'is kun'e kun famili'an'o'j en la sam'a dom'o, ne ebl'is ni'a'plaĉ'e am'i ni'n kaj liber'e ... rev'i! Tamen, tiu'j kvazaŭ sekret'a'j rilat'o'j, kvankam rapid'flug'a'j kaj tial neniam ĝis'fin'e sukces'int'a'j, est'is ja plezur'ig'a'j kaj paradoks'e spic'a'j ĝust'e pro ni'a tim'o est'i surpriz'it'a'j de tie'ul'o'j.

Pli ol ĉio, mi neniam kapabl'is forges'i tiu'n unu'a'n foj'o'n, kiam post en'lit'iĝ'o de la ali'a'j dom'an'o'j ni sid'is ĉe la kuir'ej'a manĝ'o'tabl'o, kaj sur ĝi ek'lud'is per man'kapt'ad'o de glit'ant'a vitr'a glob'et'o. Sub la plat'o de tiu krud'a mebl'o ni'a'j genu'o'j kolizi'et'is, sed ne kverel'is; mal'e ili rifuz'is mal'apog'iĝ'i unu de la ali'a, fort'e al'glu'iĝ'int'a'j kiel ni'a'j rigard'o'j.

Bedaŭr'ind'e hont'o'tim'o pez'is sur ni'n, kvazaŭ ni est'us far'int'a'j i'a'n abomen'ind'aĵ'o'n. Sed tiu moment'o mi'a'flank'e signif'is serioz'grav'a'n prolog'o'n de ebl'ont'a ge'edz'iĝ'o inter ni. Tamen, kaŭz'e de vi'a tiam'a dev'ont'ig'o al strang'a fianĉ'in'iĝ'o per korespond'ad'o kun ali'land'a ul'o, mi ne ĝust'a'temp'e plen'esprim'is mi'a'n si'n'ten'o'n tiu'rilat'e.

Simil'a'j tener'a'j okaz'aĵ'o'j ripet'iĝ'is plur'foj'e, ĝis ...

... Ĝis iu'tag'e mi kuraĝ'is invit'i vi'n mal'ŝlos'i vi'a'flank'e la tra'ir'pord'o'n inter ni'a'j du apud'a'j dorm'o'ĉambr'o'j, kaj vi ... sen'hezit'e konsent'is – ĉu vi forges'is? Mi ne! ...

– Mal'varm'eg'a est'is tiu vintr'a nokt'o, dum mi pacienc'e atend'is en'lit'iĝ'o'n de ĉiu'j ali'a'j kaj post'a'n silent'iĝ'o'n en la loĝ'ej'o. Inter'temp'e mi intim'e cert'iĝ'is, ke mi dev'us nepr'e de'ten'i mi'n de iu ajn kompromit'a ag'o en'danĝer'ig'ont'a vi'a'n vir'in'a'n honor'o'n, cel'e sen'makul'a'n ge'edz'iĝ'o'n.

Kiel ebl'e plej mal'bru'e mi sukces'is for'ŝov'i mi'a'n vest'o'ŝrank'o'n de antaŭ la komun'a tra'ir'ej'o; mi'a man'o sam'zorg'e turn'is la klink'o'n de la pord'o, kaj ĝi'n antaŭ'e'n'puŝ'is kvazaŭ ŝtel'ist'o surpriz'ont'a trankvil'a'n loĝ'ant'o'n. Pied'pint'e mi paŝ'is al la lit'o, kie vi'a jam varm'iĝ'int'a korp'o bon'ven'ig'is la mi'a'n; vi mem lev'et'is la kovr'il'o'j'n ...

– Ĉu vi ankoraŭ memor'as? – Sub mi'a al'don'a pez'o la lit'o'risort'o'j plend'is laŭt'e, admon'ant'e ni'n al pli'a si'n'gard'em'o pri silent'o.

Hast'em'a mi ne vol'is montr'i mi'n, ĉar moment'o tia postul'is unik'a'n amor'a'n ceremoni'o'n long'daŭr'e ĝu'ind'a'n.

Mi ĉirkaŭ'pren'is vi'n, kaj tuj sent'is vi'a'j'n plaĉ'varm'a'j'n man'o'j'n trans'kur'i mi'a'n dors'o'n. Ni'a'j lip'o'j barakt'is unu'j serĉ'e de la ali'a'j por si'n prem'i, komenc'e hezit'e, post'e pli kaj pli vigl'e ĝis preskaŭ sufok'iĝ'o. Ek'de tiam mi'a buŝ'o ne plu sukces'is brems'i ekscit'iĝ'o'n, kaj vultur'avid'e si'n ĵet'is al vi'a'j plen'esprim'a'j okul'o'j ekstaz'e rigard'ant'a'j mi'n. Do mi delikat'e ĝu'ad'is la velur'a'n mild'ec'o'n de vi'a'j palpebr'o'j instinkt'e ferm'iĝ'int'a'j kiel protekt'il'o'j antaŭ tro ard'a el'spir'o mi'a. Vi'a'j'n vang'o'j'n mi'a'j kis'o'j ne ŝpar'is, kaj tuj post'e ili glit'um'is trans vi'a'n kol'o'n sur'voj'e al la ŝultr'o'j kaj apud'a brust'o. Atend'e de mi'a mal'buton'um'ad'o de la embaras'a mam'zon'o la du tie'a'j vulkan'form'a'j relief'o'j ek'vibr'is erupci'ont'a'j.

Ni'a'j ne'reg'ebl'a'j mov'o'j for'puŝ'is la lit'o'tol'aĵ'o'n, tiel mal'kovr'ant'e du al'log'a'j'n avenu'o'j'n laŭ'direkt'e al la mister'a profund'a viv'est'ig'ant'a font'o. Vi'a silk'ec'a haŭt'o ili'n pavim'is de la genu'o'j ĝis la koks'o'j, provok'ant'e plu'daŭr'a'n kares'ad'o'n ankaŭ tie. De'ten'ant'e mi'n de ia ajn avid'impet'o, iom post iom, ne'hast'e, kiel en ceremoni'a kult'o – ĉu vi tiam rimark'is tio'n? - mi klin'iĝ'is sur ili'n por ...

Ging ... gang!!! ... giling ... gilang!!!

Krud'abrupt'e la ŝtup'ar'pord'a sonor'il'o kri'eg'is je tiu mal'ĝust'a hor'o.

– Kial?! ...

Alarm'o inund'is la tut'a'n loĝ'ej'o'n, ĉiu'j el'lit'iĝ'is ankoraŭ dorm'em'a'j, ne'atend'it'e dron'int'a'j en ek'tim'o'n kaj mal'trankvil'o'n; ĝeneral'a konfuz'o ek'est'is. Prudent'o dev'ig'is mi'n lev'iĝ'i kaj rapid'e re'ir'i en mi'a'n ĉambr'o'n, ĉar ĉe ties ali'a pord'o, al'ir'a al la ceter'o de la dom'o, iu jam est'is frap'ant'a.

Tiel'e oni ĉes'ig'is ni'a'j'n amor'rev'o'j'n.

– Kial?! ...

Nur erar'a'n prem'ad'o'n de la sonor'il'buton'o far'e de ebri'iĝ'int'a najbar'o ... – oni post'e sci'ig'is.

– Ĉu? ...

Ali'a simil'a amor'a oportun'o ne okaz'is, kaj ne'klar'ig'ebl'e vi inter'temp'e, sen ia ajn avert'o, el'ir'is el la dom'o. Oni post'e klaĉ'is al mi, ke vi mem vol'as plen'um'i antaŭ'sign'o'n de aŭgur'ist'o de vi konsult'it'a: far'i long'a'n vojaĝ'o'n al for'a land'o por edz'in'iĝ'i kun ne'kon'at'o du'obl'e pli aĝ'a ol vi, sed ekonomi'e komfort'o'don'a ...

Mal'esper'o mi'a! ...

– Kial?! ...

Kial?! ...

Kial?! ...

Kial?! ...

Kial?! ...

Jerusalemo apud Rejn'o

Kiel kon'at'e, Jerusalemo, la pri'kantat'a „alt'e konstru'it'a urb'o”, situ'as sur mont'ar'a krest'o en la land'o jud'a kaj influ'as religi'o'j'n kaj politik'o'j'n jam tra jar'mil'o'j. Mal'pli kon'at'a est'as la fakt'o, ke mez'epok'e ekzist'is kvazaŭ ĝemel'a teren'o nom'at'a „Jerusalemo apud Rejn'o”, ja nur cent metr'o'j'n super la mar'nivel'o, sed tamen kun konsider'ind'a influ'o religi'a, kultur'a kaj politik'a.

Tem'as pri la tri urb'o'j Mainz, Worms kaj Speyer [majnc, vorms, ŝpajer]. Tie ek'est'is antaŭ mil jar'o'j vigl'a, flor'ant'a jud'a viv'o. Fam'a'j kler'ul'o'j instru'is. Est'iĝ'is la plej grav'a'j talmud'o'skol'o'j de la okcident'o. „De ni'a'j instru'ist'o'j en Magenza, Warmaisa kaj Schpira (tia'j est'is la nom'o'j en la jud'a'j skrib'aĵ'o'j) el'ir'is la doktrin'o por la tut'a Israelo kaj trans'e'n de ĝi.” Tiel laŭd'is raben'o en la ver'a Jerusalemo la apud'rejn'a'j'n kler'ul'o'j'n.

German'a'j pi'ul'o'j

En la 11a-13a jar'cent'o'j ties tri jud'a'j komun'um'o'j intens'e inter'ag'ad'is, far'iĝ'ant'e model'o por la tut'a Rejn'land'o. Ili kre'is regul'o'j'n por la soci'a, ekonomi'a kaj religi'a viv'o, sam'e kiel por la kontakt'o kun krist'an'o'j. Laŭ la hebre'a'j inicial'o'j de la urb'o'j, nom'e ŝchin por Schpira, vav (= u) por Warmaisa kaj mem por Magenza, ili kun'e form'is la akronim'o'n „ŜUM”, por esprim'i la proksim'ec'o'n kaj la inter'rilat'o'n.

Dum preskaŭ kvin'cent jar'o'j la doktrin'o'j de tiu ĉi trifoli'o form'is la kred'o'n, la moral'o'n kaj la rit'o'n, far'iĝ'int'e la lul'il'o de la aŝkenaz'a branĉ'o de la jud'ism'o. Krom'e tie ek'ĝerm'is la eŭrop'a jud'a mistik'ism'o en la mov'ad'o Ĥassidej Aŝkenaz („German'a'j pi'ul'o'j”).

Fabel'o

Laŭ la aktual'a'j sci'o'j est'as al'don'ebl'e, ke jam ek'de la romia temp'o jud'o'j loĝ'is apud Rejn'o aŭ frekvent'is la ĉirkaŭ'aĵ'o'n, kaj kontribu'is tie al la publik'a viv'o pli fru'e ol al krist'an'ism'o. Ek'est'is jen'a legend'o inter la jud'ar'o de Worms pri mult'e pli fru'a ek'loĝ'ad'o tiu'region'e: jud'o'j jam long'e antaŭ Jesuo loĝ'is apud'rejn'e en Worms. Kiam Ezra post la re'ven'o el la babilona kapt'it'ec'o invit'is ĉiu'j'n ekster'land'a'j'n jud'o'j'n re'kolekt'iĝ'i en aŭ ĉirkaŭ Jerusalemo, ili rifuz'is re'ven'i argument'e, ke ili „jam trov'is apud Rejn'o nov'a'n Jerusalemon”. Bel'a fabel'o, sed cert'e kiel en Kolonj'o, la plej fru'e dokument'it'a jud'a komun'um'o en Germanio, viv'is jud'o'j ankaŭ en la ŜUM-urb'o'j jam en la 4a jar'cent'o.

Bon'a'j kontakt'o'j

El la fru'a'j jar'cent'o'j ne ekzist'as raport'o'j pri persekut'ad'o ktp. En la mez'epok'o la krist'an'a pli'mult'o el la lok'an'ar'o pli kaj pli vid'is ne nur unu'op'a'j'n jud'o'j'n apud si, sed familiar'o'j'n, kiu'j ek'loĝ'is en urb'o'j, oft'e eĉ favor'at'e de la reg'ant'o'j/episkop'o'j, kiu'j aprez'is – kaj bezon'is – la kapabl'o'j'n de la jud'a'j grup'o'j. Tiam est'is period'o'j kun bon'a'j kontakt'o'j inter krist'an'o'j kaj jud'o'j. Tamen oft'e la jud'o'j renkont'is mal'am'o'n pro religi'a'j kaj ekonomi'a'j kial'o'j, apart'e dum la kruc'milit'o'j, dum epidemi'o'j kaj dum faz'o'j de krist'an'a fundament'ism'o. Tial tiu'temp'e la jud'a kultur'o foj'foj'e dev'is spert'i kruel'a'j'n persekut'o'j'n ĝis la plen'a eksterm'o.

Sed komenc'e, ek'de la dek'a jar'cent'o, la dokument'it'a region'a jud'a viv'o ek'ĝerm'is el franc'a'j kaj ital'a'j en'migr'int'o'j kaj evolu'is al centr'o de jud'a erud'it'ec'o. En Mainz, unu el la plej grav'a'j urb'o'j de la regn'o, Gerŝom bar Jehuda (960-1040), nask'iĝ'int'a en Metz, kon'at'a kiel „Lum'o de la ekzil'o / Meor haGolah”, pas'ig'is grand'a'n part'o'n de si'a viv'o kiel raben'o kaj kler'ul'o. Li adapt'is la orient'de'ven'a'n jud'ism'o'n al la okcident'a'j bezon'o'j kaj mult'e influ'is la est'iĝ'o'n de specif'a jud'a kultur'o en la german'a'j jud'a'j komun'um'o'j.

Mal'grand'a Jerusalemo

En Worms, renom'a kiel la „mal'grand'a Jerusalemo”, viv'is Ŝlomo be'n Isaak, kiu stud'is dum la jar'o'j 1055-1065 en la urb'o. Li est'as kon'at'a, stud'at'a kaj honor'ig'at'a ĝis hodiaŭ sub la nom'o Raŝ'i, apart'e pro si'a'j koment'o'j de la tora'o kaj talmud'o. La jud'a'n Worms oni hodiaŭ vizit'as apart'e pro ĝi'a grand'a jud'a tomb'ej'o, la „Sankt'a Sabl'o”, la plej mal'nov'a post'rest'int'a tomb'ej'o (el 1034) en Eŭrop'o. La jud'a'n „danc'o- kaj nupt'o-dom'o'n” – „Raŝ'i-dom'o'n”, la urb'o re'nov'ig'is cel'e al arkiv'o, muze'o, ekspozici'ej'o.

En 1084 la episkop'o de Speyer, Rüdiger Huzmann, invit'is jud'o'j'n minac'at'a'j'n de persekut'o'j en Mainz, ek'loĝ'i en Speyer. Li klar'ig'is la invit'o'n per la deklar'o, ke la ĉe'est'o de jud'o'j „mil'obl'e grand'ig'as la renom'o'n de la urb'o”. Li atribu'is al ili per dokument'o ne'kutim'a'j'n privilegi'o'j'n, ekzempl'e rajt'o'j'n kaj protekt'ad'o'n. La imperi'estr'o Henrik'o la 4a (tiu, kiu pent'e ir'is al Kanos'o) en 1090 konfirm'is kaj ampleks'ig'is ili'n. Tamen en 1090 kruc'milit'ist'o'j detru'is la sinagog'o'n kaj 11 hom'o'j mort'is. La ali'a'j pov'is sav'iĝ'i help'e de la episkop'o Johano.

En 1104 oni konstru'is nov'a'n sinagog'o'n, ceter'e per'e de konstru'ist'o'j de la katedral'o de Speyer. La mikve (jud'a ban'ej'o) el la 12a jar'cent'o konserv'iĝ'is kiel la plej antikv'a tia konstru'aĵ'o nord'e de Alp'o'j. La kler'a'j'n raben'o'j'n de la urb'o oni kon'as kaj honor'as sub la noci'o „La saĝ'ul'o'j de Speyer”.

Re'viv'iĝ'o

Post la mez'epok'a'j glor'o kaj pere'o de la ŜUM-komun'um'o'j okaz'is plur'a'j sukces'a'j prov'o'j re'ven'ig'i jud'a'n viv'o'n en la region'o'n. Tamen ĉio fin'iĝ'is dum la nazi'a reg'ad'o de la land'o. Daŭr'is jar'dek'o'j'n, sed nun en ĉiu'j ŜUM-urb'o'j de'nov'e aper'as jud'a kultur'o. Ĉiu komun'um'o hav'as re'e si'a'n sinagog'o'n kaj kontribu'as vigl'e al la lok'a kultur'o. La urb'o'j mem klopod'as est'i kun'e agnosk'at'a'j kiel „mond'a hered'aĵ'o”.

Est'os la propr'a fort'o de la jud'a'j komun'um'o'j kaj la pac'a, plen'e norm'a kaj normal'a kun'viv'ad'o kun autoĥtonaj krist'an'o'j sam'e kiel kun iu ajn kun'loĝ'ant'o, kio garanti'os nov'a'n kaj daŭr'a'n plu'ekzist'ad'o'n. Ebl'e iam de'nov'e oni honor'ig'e parol'os pri re'viv'iĝ'int'a „Jerusalemo apud Rejn'o”.

Tang'e-kange

Okul'frap'a varb'ad'o en la ĉef'a kort'o de la viena Muze'a Kvartal'o: cent'o da graved'a'j vir'in'o'j kaj patr'in'o'j kun et'a'j infan'o'j gimnastik'as „kange” antaŭ publik'o kaj radi'o'raport'ist'o'j.

Kang-trejn'ad'o'n por vir'in'o'j antaŭ kaj post la nask'o en'konduk'is Nicole Pascher [nikól paŝ'a]. Nask'it'a en Vieno, ŝi ek'lern'is danc'ad'o'n kiel naŭ'jar'a knab'in'o kaj nun instru'as kang-gimnastik'o'n. La nom'o'n „kanga” ŝi prunt'is de tiu de tuk'o, kiu'n afrik'a'j patr'in'o'j uz'as por port'i infan'et'o'j'n.

Infan'vilaĝ'o'j

Sam'temp'e oni varb'is por SOS-infan'vilaĝ'o'j, kiu'j'n iniciat'is la aŭstr'o Herman'n Gmeiner [herm'a'n gmajna] por milit-orf'o'j post la du'a mond'milit'o. Tie infan'o'j sen'famili'a'j pov'as evolu'i kvazaŭ ĉe normal'a famili'o.

Hodiaŭ ekzist'as infan'vilaĝ'o'j en 131 land'o'j. Dum la kang-tag'o ebl'is kontraŭ unu eŭr'o patron'i infan'o'n.

Ŝat'at'a cel'o

Mont'o Kalv'a (Kahlenberg) en la nord'o de Vieno est'as ŝat'at'a cel'o de migr'ad'em'ul'o'j. Sed la nom'o tromp'as: tiu mont'o est'as kovr'it'a de arb'ar'eg'o'j, kaj inter ili situ'as ripoz'ig'a'j grand'a'j herb'ej'o'j.

Sur la Elisabeth-herb'ej'o ebl'as nun ekzerc'i si'n pri nov'a sport'spec'o en la Arb'ar'a Ŝnur'eg'a Park'o. Post pag'o de la kotiz'o plen'kresk'ul'o'j kaj infan'o'j est'as inform'at'a'j pri la uz'o de la sekur'ig'a'j instal'aĵ'o'j. Post'e ĉiu pov'as – unu'op'e aŭ grup'e – tra'pas'i unu el la kvar itiner'o'j, kelk'e da metr'o'j super la grund'o inter arb'o'j, laŭ ŝnur'eg'o'j, ŝnur'eg'a'j pont'o'j kaj ŝancel'iĝ'em'a'j ret'o'j. Kolor'a'j tabul'et'o'j indik'as, ĉu la voj'o est'as mal'facil'a aŭ ne, ĉu ĝi taŭg'as por et'ul'o'j aŭ por pli aĝ'a'j person'o'j. En'tut'e est'as 135 ekzerc'ej'o'j. Ebl'as grimp'i 20 metr'o'j'n alt'e'n kaj vid'i la arb'ar'o'n el nov'a vid'punkt'o. Oni ĉiam pov'as inter'romp'i la ekzerc'ad'o'n kaj ating'i firm'a'n ter'o'n, se oni tim'as.

Inform'o'j ĉe www.waldseilpark-kahlenberg.at. Vetur'ebl'ec'o: bus'o 38A (ĝis Elisabethwiese). Park'ej'o'j proksim'as.

Elegant'e el'lev'ant'e

Okaz'is dum la mal'ferm'a ceremoni'o de ekspozici'o en protest'ant'a preĝ'ej'o en Speyer, Germanio, ke lern'ant'o'j de soci'a'j profesi'o'j prezent'is si'a'n omaĝ'o'n al la tri abraham'id'a'j religi'o'j, nom'e po unu tend'o'n kun portal'o en karakteriz'a stil'o: katedral'tur'o kun vitral'o por la krist'an'o'j, minaret'o kun lun'du'on'o por la islam'an'o'j kaj sinagog'o'front'o kun menorao (7-branĉ'a kandelabr'o) por la jud'o'j. Kiel kutim'e dum tia'j solen'aĵ'o'j, oni regal'is per lok'a palatinata vin'o. Sed kio'n propon'i kiel bak'aĵ'o'n?

Oni trov'is tre konven'a'n solv'o'n. Kongru'is al la tem'o de la ekspozici'o ne la tradici'a'j urb'a'j kraken'o'j, sed la orient'a mac'o, „plat'a kuk'o el ne'ferment'ig'it'a past'o, kiu'n la hebre'o'j manĝ'as dum la pask'a temp'o” (NPIV). Al'don'iĝ'is amar'a'j herb'o'j, kiu'j memor'ig'u la di'a'n popol'o'n pri la sklav'a serv'ad'o en Egipti'o. Inform'e oni skrib'is, ke tia'n pan'o'n Jesuo manĝ'is jerusaleme en si'a last'a manĝ'o.

Sed kiel nom'i ĝi'n? Al ekspozici'o, kiu egal'e trakt'as la tri religi'o'j'n, ne konven'us nom'i ĝi'n mac'o laŭ la jud'o'j, nek hosti'a spec'o laŭ la krist'an'o'j, nek arab'stil'a frand'aĵ'o laŭ la islam'an'o'j. Nu, la organiz'ant'o'j evit'is invent'i neŭtral'a'n noci'o'n, skrib'is nur la prez'o'n. Sed ili vol'is almenaŭ indik'i la de'ven'lok'o'n. Sed tio tamen kre'us la sam'a'j'n problem'o'j'n. Ĉu laŭ'e „Sankt'a land'o”, Israelo, Palestino? Kutim'e german'a'j protest'ant'o'j ĝis nun inklin'is al la argument'o'j de la palestin'an'o'j, ĉu pro la jud'o'fobi'a kondut'o de Lut'her, ĉu pro la sankt'a'land'a'j aktiv'ec'o'j de la sam'religi'a imperi'estr'o Vilhelm'o la 2a. Sed tiu'vesper'e ne est'us praktik'e, montr'i tiu'n por'arab'a'n simpati'o'n vid'al'vid'e al jud'o'j kaj ali'a'j krist'an'o'j.

Lev'ant'o

La jun'a'j soci'labor'ist'o'j pruv'is, ke ili bon'e lern'is el la histori'o. Ne plu krist'an'a domin'ad'o, ne por'jud'a kompens'o post la kruel'aĵ'o'j, ne afabl'ec'o al islam'o, kiu laŭ iam'a federaci'a prezid'ant'o „ankaŭ est'as part'o de Germanio”. Ĉu ekzist'as vort'o, kiu evit'as montr'ad'o'n de prefer'o, neŭtral'e kaj sam'rang'e trakt'ant'e la parti'o'j'n? NPIV prezent'as radik'o'n kun indik'o (ark.), kiu nun'temp'e ankaŭ en ali'a'j lingv'o'j arkaik'iĝ'is: Laŭ la ital'a en Eŭrop'o oni nom'is la orient'a'n bord'o'n de Mediterane'o Lev'ant'e. Traf'a esprim'o, ĉar laŭ la okcident'a rigard'o tie lev'iĝ'as la sun'o. Apart'e tiu'n vort'o'n oni re'en'konduk'is por la pri'parol'at'a okaz'o. La mac'o simpl'e ne plu est'u pask'a manĝ'aĵ'o de pi'a'j jud'o'j, kia ekzempl'e Jesuo est'is, sed trans'substanc'iĝ'is al „tip'a manĝ'aĵ'o el Lev'ant'o”. Tiel elegant'e oni gard'is si'a'n politik'a'n/religi'a'n ĝust'ec'o'n. Kaj tiel re'ven'as almenaŭ unu mal'nov'iĝ'int'a vort'o en la aktual'a'n uz'o'n, antaŭ'vid'ebl'e plu konstant'e, ĉar oft'e okaz'as nun kompar'ebl'a'j event'o'j.

„ Ex orient'e lux” – „El Lev'ant'o lum'o”? Ĉu tia egal'ig'a kondut'o ver'e pruv'as profund'a'n ilumin'iĝ'o'n aŭ nur supr'aĵ'a'n modern'em'o'n, tio'n montr'os la est'ont'ec'o.

Bektaŝismo plu viv'as

Bektaŝanoj konsist'ig'as unu el la kvar ĉef'a'j religi'o'j de Albanio: katolik'o'j, ortodoks'ul'o'j, islam'an'o'j kaj bektaŝanoj. La mond'a centr'o de tiu'j ĉi trov'iĝ'as en la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o.

La fond'int'o de tiu islam'a sekt'o, Haĝ'i Bektaŝ, en la 13a jar'cent'o send'is si'a'n disĉipl'o'n Sari Saltik al sud-orient'a Eŭrop'o kaj Albanio. Help'e de li est'is konstru'it'a'j la plej pra'a'j tekeoj, la bektaŝanaj preĝ'ej'o'j.

Sen patr'uj'o

En la fundament'o de bektaŝismo est'as la ide'o'j pri just'ec'o kaj egal'ec'o, toler'em'o, harmoni'o kaj kun'labor'em'o kun ĉiu'j religi'a'j instituci'o'j. Ĝi'a deviz'o est'as „Sen patr'uj'o ne ekzist'as religi'o”. Histori'e bektaŝanoj est'is not'ind'e kontribu'int'a'j al la alban'a renesanc'o kaj kultur'o, sam'e en ĝi'a sen'de'pend'iĝ'o.

Dum la jar'o'j 30 de la 20a jar'cent'o kvar'on'o de la tut'a alban'a loĝ'ant'ar'o est'is bektaŝana.

De Ankar'o al Tiran'o

En la jar'o 1913 en la mond'a centr'o de la bektaŝana komun'um'o, tiu'temp'e en Turki'o, kiel ĉefavo nom'um'iĝ'is Sal'i Niazi Dede, alban'de'ven'a. Li gvid'is la komun'um'o'n ĝis la 25a de novembr'o 1925, kiam la naci'a asemble'o turk'a decid'is pri la ferm'o de la tekeoj kaj la mond'a centr'o en Ankar'o. Tiam, rezult'e de inter'trakt'ad'o'j de Sal'i Niazi Dede kun la reĝ'o Zog la 1a de Albanio dum la jar'o'j 1926-28, oni decid'is establ'i la mond'a'n centr'o'n en Albanio, aŭgust'e de 1930.

La antaŭ'a sid'ej'o en Turki'o, en Haĝ'i Bektaŝ, rest'is kiel muze'o kaj pilgrim'ej'o, kie ĉiu'n aŭgust'o'n ar'iĝ'as mult'a'j religi'ul'o'j.

La bektaŝanoj ag'ad'as kiel organiz'it'a religi'a komun'um'o, ne'politik'a kaj ne'ŝtat'a.

Persekut'o

La ĉefavejo bektaŝana funkci'is ankaŭ dum la du'a mond'milit'o. La ĉefavo Dede Ahmeti, post'milit'e, part'o'pren'is en kelk'a'j pac'konferenc'o'j riĉ'ig'ant'e si'a'n instituci'o'n per pli'a dimensi'o. De la jar'o 1967 ĝis 1990, kiel ĉiu'j religi'a'j instituci'o'j, ankaŭ bektaŝanoj est'is mal'permes'it'a'j kaj persekut'at'a'j de la komun'ism'a reĝim'o, kiu si'a'flank'e, per konstituci'o, deklar'is si'n ateism'a.

Dum'e, bektaŝismo daŭr'e funkci'is en Uson'o, kie la alban'a ĉefavo si'n'don'em'a kaj erudici'ul'o sankt'a, patr'o Redĝep, ĝu'is ankaŭ instituci'a'n help'o'n de la reg'ist'ar'o uson'a, kiu aprez'is la kultur'a'j'n valor'o'j'n. Bektaŝanoj ag'ad'is sen'ĉes'e en Kosovo, Makedonio kaj ali'lok'e, ĝis la 22a de mart'o 1990, kiam ili est'is fin'fin'e re'viv'iĝ'int'a'j en Albanio, okaz'e de la Tag'o de Nevruzo. Unu'a'foj'e en la solen'aĵ'o part'o'pren'is ankaŭ Patr'in'o Terez'a, not'ind'e kontribu'int'a al la re'star'iĝ'o de la mond'a ĉefavejo en Tiran'o.

Nun'temp'e la mond'a bektaŝana ĉefavejo est'as jur'a person'o sur'baz'e de la inter'naci'a jur'o kaj de la konstituci'a leĝ'o de la alban'a ŝtat'o.

Laŭ kelk'a'j don'it'aĵ'o'j, oni taks'as, ke ekzist'as ĉirkaŭ 7 milion'o'j da bektaŝanoj en'mond'e (proksim'a kaj for'a orient'o, nord'a Afrik'o kaj Balkani'o). En Albanio oni taks'as ĝi'a'j'n adept'o'j'n je ĉirkaŭ 100 000.

Cirk'o popular'iĝ'as

La interes'iĝ'o pri cirk'o kiel hobi'o kresk'as en Finnlando. Ge'knab'o'j, ge'jun'ul'o'j kaj plen'kresk'ul'o'j al'iĝ'as al cirk'o-klub'o'j en divers'a'j urb'o'j. Ili lern'as ne nur akrobat'ik'o'n kaj klaŭn'ad'o'n, sed ankaŭ kun'labor'ad'o'n, respond'ec'o'n kaj mens'a'n ekvilibr'o'n.

En la klub'o ne grav'as ili'a aĝ'o, seks'o, ekster'aĵ'o aŭ loĝ'lok'o. Kor'e bon'ven'ig'ant'e ankaŭ en'migr'int'o'j'n, la klub'o'j streb'as al mult'kultur'ec'o, egal'ec'o kaj divers'ec'o. La klub'an'o'j lern'as kre'i amuz'a'j'n kaj bel'aspekt'a'j'n scen'o'j'n kaj program'er'o'j'n, kie kun'iĝ'as ĉiam pli mal'facil'iĝ'ant'a'j mov'o'j kun ĉarm'a'j vest'o'j kaj kongru'a'j kolor'o'j kaj muzik'o. Ili fier'e invit'as si'a'j'n ge'patr'o'j'n kaj parenc'o'j'n por vid'i la rezult'o'j'n. Kompren'ebl'e la en'ir'bilet'o'j kost'as iom da mon'o.

La Cirk'o-Asoci'o de Finnlando organiz'as la trejn'ad'o'n, tend'ar'o'j'n kaj festival'o'j'n. El si'a „il'ar'o'bank'o” ĝi prunt'as laŭ'ebl'e il'o'j'n por la trejn'ad'o kaj prezent'o'j. La cirk'o-klub'o'j jam hav'as 6000 membr'o'j'n.

Tammisaari, urb'et'o ĉe Balt'a Mar'o

En 1546 la sved'a reĝ'o Gustav Vasa dispozici'is, ke la fiŝ'kapt'ist'a vilaĝ'o Ekenäs [ekenes] sur la sud'a mar'bord'o de nun'a Finnlando est'u nom'at'a urb'o. Tiu'temp'e la mar'bord'o kaj Finnlando est'is part'o de li'a reĝ'land'o. En Ekenäs ankaŭ nun 82 % de la loĝ'ant'ar'o parol'as sved'e.

Ekster tiu region'o la finn'a nom'o Tammisaari est'as pli kon'at'a. La reĝ'o Gustav Vasa si'a'temp'e vol'is defi'i la prosper'a'n hans'o-urb'o'n Reval, nun'temp'e Talin'o (eston'e Tallinn) kaj rival'i kun ĝi. Cent'o'n da kilo'metr'o'j orient'e li fond'is ali'a'n urb'o'n sur la sam'a mar'bord'o, nom'e Helsink'o'n (sved'a nom'o Helsingfors), kiu post'e far'iĝ'is la nun'a finn'a ĉef'urb'o. Ĝi kresk'is, sed Ekenäs kre'is ĉarm'o'n el si'a mal'grand'ec'o en special'e hom'a skal'o.

Anemon'o'j

Ekenäs/Tammisaari ne plu ekzist'as kiel urb'o. En 2009 ĝi unu'iĝ'is kun 7 ali'a'j komun'um'o'j, ek'hav'ant'e nov'a'n nom'o'n Raseborg/Raasepori. La blazon'o kaj flag'o de Raasepori montr'as ok blank'a'j'n anemon'o'j'n sur verd'a fon'o. Blu'a'j, blank'a'j kaj flav'a'j anemon'o'j, viol'a'j koridal'o'j, flav'a'j gage'o'j kaj fikari'o'j maj'e bunt'ig'as la grund'o'n de bosk'o'j. Ne'mal'proksim'e situ'as la arb'ar'a kaf'ej'o Gullö, en kies flor'bed'o'j mil'o'j da divers'a'j narcis'o'j mal'ferm'iĝ'as mez'e de maj'o. La klimat'o tie est'as pli favor'a ol ali'lok'e en Finnlando, kie printemp'o kaj somer'o komenc'iĝ'as pli mal'fru'e. Maj'e en Laponi'o oni ankoraŭ ski'as. Ornitolog'o'j kaj hobi'ul'o'j sur la mar'bord'o de Tammisaari binokl'e observ'as la migr'o'bird'o'j'n tie'n flug'ant'a'j'n. Aŭtun'e venad'as serĉ'ant'o'j de fung'o'j kaj ber'o'j.

En la mal'nov'a'j kvartal'o'j de Tammisaari loĝ'as nur kvin'cent'o da hom'o'j. La dom'o'j est'as lign'a'j, mal'alt'a'j, ruĝ'a'j aŭ flav'a'j, kun larĝ'a'j kort'o'j kaj ĝarden'o'j. La model'o'j de la tabul'teg'aĵ'o kaj fenestr'o'j mal'kaŝ'as la konstru'temp'o'n. Ili situ'as mal'alt'e, oni pov'as en'rigard'i. Kvar fenestr'o'vitr'o'j – 18a jar'cent'o, ses vitr'o'j – 19a jar'cent'o, tri'vitr'a'j T-form'a'j fenestr'o'j – 20a jc, fenestr'o'j kun mult'a'j vitr'o'j supr'e – Secesi'o. Kvankam la dom'o'j aspekt'as kiel antaŭ 200-300 jar'o'j, la loĝ'ant'o'j en ili rajt'is instal'i la modern'a'j'n komfort'aĵ'o'j'n, sen ŝanĝ'i la ekster'o'n. La kvartal'o'j hav'as nom'o'j'n de fiŝ'o'j: koregon'o, salm'o, ezok'o. Strat'o'j nom'iĝ'as laŭ la meti'ist'o'j, kiu'j tie iam labor'is. Tial oni trov'as strat'o'j'n de gant'ist'o, komb'il'far'ist'o, lin'teks'ist'o, ĉapel'far'ist'o. Laŭ la Reĝ'a Strat'o nun pas'um'as turist'o'j kaj butik'um'ant'o'j gap'vag'ant'a'j.

Insul'o'j

De la alt'aĵ'et'o de la preĝ'ej'o mild'e serpent'um'et'as ne'asfalt'it'a'j voj'et'o'j al'mar'e'n. Sur la mar'bord'o la ter'o lev'iĝ'as de la mar'o 4 mm ĉiu'jar'e, t.e. po 40 cm je cent jar'o'j. Dum jar'cent'o'j aper'is mil'o'j da insul'o'j, la haven'o mal'profund'iĝ'is kaj dev'is est'i trans'lok'it'a pli for'e'n. Nun de la bord'o oni ŝip'as du'dek'o'n da kilo'metr'o'j antaŭ ol vid'i mar'vast'aĵ'o'n. Sur la insul'o'j konstru'iĝ'is feri'o'dom'o'j de mar'am'ant'o'j kaj hered'int'o'j de fiŝ'kapt'ist'a'j famili'o'j. Ne plu mult'a'j hom'o'j viv'ten'as si'n per fiŝ'kapt'ad'o, sed ĝi est'as grav'a ŝat'okup'o sam'e kiel vel'ad'o kaj motor'boat'ad'o.

Daŭr'e al'log'a

En Tammisaari turist'o'j'n al'log'as somer'mez'a'j fest'o'j kun stang'o'j, ornam'it'a'j per flor'kron'o'j, mez'epok'a, aŭtun'a kaj Krist'nask'a foir'o, somer'a'j koncert'o'j kaj teatr'aĵ'o'j. En 2013 est'as prezent'at'a „Mi'o, mi'a fil'o” de la sved'a verk'ist'in'o Astrid Lindgren, kiu aper'is ankaŭ en Esperant'o. Krom'e vizit'ebl'as muze'o, en kiu kelk'a'j ĉambr'o'j est'as dediĉ'it'a'j al la pentr'ist'in'o Hel'e'n Schjerfbeck (1862-1946). Apud'e trov'ebl'as golf'ej'o, la restaŭr'it'a fortik'aĵ'o Raasepori de la 14a jar'cent'o kaj ali'a'j vid'ind'aĵ'o'j. En la apud'a naci'a park'o Ramsholmen oni pov'as pied'promen'i, sed ne aŭt'i, kon'at'iĝ'ant'e kun plant'o'j, kiu'j ne kresk'as nord'e en Finnlando. Tammisaari/Ekenäs daŭr'e viv'as kaj al'log'as, kvankam la plan'o'j de sved'a reĝ'o Gustav Vasa ne tut'e real'iĝ'is.

Skandinav'a veksil'ologi'o

Laŭ difin'o en La Nov'a Plen'a Ilustr'it'a Vort'ar'o, „veksil'ologi'o” est'as flag'o'scienc'o, se uz'i la termin'o'n „scienc'o” en pli ĝeneral'a senc'o. La nom'o de'ven'as de la latin'a vort'o „vexillum”, kiu signif'as „flag'o”. (Se oni vol'as est'i iom pedant'a, veksil'ologi'o est'as pli stud'ad'o ol scienc'o, sed tio ne est'as la cel'o de tiu ĉi artikol'o.)

La tiel nom'at'a Fédération internationale des associations vexillologiques (Inter'naci'a Federaci'o de Veksil'ologi'a'j Asoci'o'j) unu'ig'as divers'a'j'n land'a'j'n kaj region'a'j'n flag'o'scienc'a'j'n societ'o'j'n de la tut'a mond'o. Ĝi inklud'as la skandinav'a'n flag'o'scienc'a'n societ'o'n.

Skandinav'a kruc'o

Unik'e inter la ŝtat'o'j de la mond'o la skandinav'a'j land'o'j decid'is adopt'i la sam'a'n form'o'n por si'a'j flag'o'j, nom'e tiu'n de la „skandinav'a kruc'o”. Ĝi est'as uz'at'a en ĉiu'j oficial'a'j flag'o'j de Nordi'o, escept'e de la same'a, kaj en la flag'o'j de kelk'a'j region'o'j histori'e lig'it'a'j kun Skandinavi'o.

Kompren'ebl'e, plur'a'j land'o'j hav'as flag'o'j'n kun simil'a'j simbol'o'j: agl'o, stel'o, kron'o ktp, sed escept'e de tiu aspekt'o ili est'as mal'sam'a'j.

Ver'ŝajn'e la last'a'j region'o'j, kiu'j decid'is kre'i flag'o'n kun la skandinav'a kruc'o, est'is la Ŝetlanda Insul'ar'o kaj la Orkadaj Insul'o'j, nun politik'e part'o de Skot'land'o, sed ĝis la 15a jar'cent'o sub la okup'ad'o de norveg'a'j koloni'ant'o'j. (La ŝetlanda flag'o port'as la sam'a'j'n kolor'o'j'n kiel la skot'a naci'a flag'o – blank'a kruc'o sur blu'a fon'o, sed anstataŭ la diagonal'a andre'a kruc'o de Skot'land'o ĝi hav'as la vertikal'ig'it'a'n skandinav'a'n.) Pro si'a'j lig'o'j kun Skandinavi'o precip'e la ŝetland'an'o'j est'as tre konsci'a'j kaj fier'a'j pri si'a histori'a nordi'a fon'o, kvankam ili ne plu parol'as si'a'n antikv'a'n norn'a'n (noren'a'n) idiom'o'n, la ŝetlanda dialekt'o konserv'as ankoraŭ kelk'a'j'n rest'aĵ'o'j'n de la norn'a en la vort'ar'o kaj prononc'o, precip'e sur la insul'et'o Fair Isle [fejr ajl]. (Kio okaz'os al Ŝetlando, se la Skot'a Naci'a Parti'o sukces'os akir'i sen'de'pend'ec'o'n en ven'ont'a referendum'o, est'as ne'klar'e.)

Por eĉ pli emfaz'i si'a'n rilat'o'n kun Skandinavi'o, la ŝetland'an'o'j adopt'is blazon'o'n, kiu inkluziv'as viking'a'n vel'ŝip'o'n kaj – en la antikv'a noren'a lingv'o – la deviz'o'n „Leĝ'o'j land'o'n prosper'ig'as”, cit'aĵ'o'n el la Saga'o de Njal, verk'o el'star'e esperant'ig'it'a de Baldur Ragnarsson (Stafet'o n-ro 27, el'don'it'a de Fel). Pri la orkada flag'o la situaci'o ŝajn'as est'i mal'pli klar'a. Mi trov'is du mal'simil'a'j'n versi'o'j'n de la orkada flag'o, kio far'as la impres'o'n – almenaŭ al mi – ke la orkad'an'o'j ankoraŭ ne fin'decid'is, kiu est'u la oficial'a.

Krist'an'a kruc'o

La skandinav'a kruc'o est'as pri'skrib'it'a kiel krist'an'a kruc'o vertikal'ig'it'a, kun la plej grand'a kruc'er'o (trab'o) ir'ant'a dekstr'e'n. Do, la vertikal'a trab'o sur skandinav'a'j flag'o'j neniam est'as centr'a. La unu'a skandinav'a land'o, kiu ek'uz'is tiu'n desegn'o'n, est'is Dani'o, kies flag'o konsist'as el simpl'a blank'a kruc'o sur ruĝ'a fon'o. La dan'o'j nom'as si'a'n flag'o'n „Dannebrog”, kaj ĝi est'as la baz'o por ĉiu'j ali'a'j nordi'a'j flag'o'j, kiu'j kutim'e est'as pli mal'simpl'a'j kaj hav'as pli da kolor'o'j ol la dan'a. La sved'a kaj la ŝetlanda tamen est'as nur du'kolor'a'j. Parentez'e, ankaŭ Finnlando hav'as la skandinav'a'n kruc'o'n sur si'a flag'o (blu'a'n kruc'o'n sur blank'a fon'o), kvankam la pli'mult'o de la finn'o'j ne de'ven'as de skandinav'a etn'o.

Evident'e re'memor'o'j pri la viking'a hered'aĵ'o rest'as viv'ant'a'j kaj vigl'a'j inter la nordi'a'j popol'o'j.

Veksil'ologi'o est'as interes'a kamp'o de stud'ad'o, el kiu pov'as form'iĝ'i fascin'a hobi'o. Ne mal'mult'e da hom'o'j eĉ per'labor'as si'a'n pan'o'n per desegn'ad'o kaj fabrik'ad'o de naci'a'j, region'a'j, societ'a'j, klub'a'j kaj sport'a'j flag'o'j.

Ilona

Viktor oft'e sonĝ'is unu sam'a'n sonĝ'o'n. Kompren'ebl'e ne ĉiu'n semajn'o'n, sed du aŭ tri foj'o'j'n monat'e, aŭ po ses monat'o'j'n foj'e. Maten'e, kiam li vek'iĝ'is, li est'is feliĉ'a, ke li spert'is tiu'n ĉi sonĝ'o'n. Li cert'is, ke post ĉi sonĝ'o io bon'a okaz'os al li. Li star'iĝ'is de la lit'o rid'ant'e kaj sci'is, ke la tag'o est'os hel'a kaj ne'ordinar'a. Kompren'ebl'e neni'o ne'ordinar'a okaz'is, sed Viktor est'is ĝoj'a, ke de'nov'e li sonĝ'is si'a'n ŝat'at'a'n sonĝ'o'n. Iam li forges'is pri la sonĝ'o, sed pas'is temp'o, kaj de'nov'e li sonĝ'is ĝi'n.

La sonĝ'o komenc'iĝ'is rutin'e. Unu'e Viktor vid'is ŝi'n en grand'eg'a ne'kon'at'a staci'dom'o, kie est'is mult'a'j hom'o'j, kiu'j ver'ŝajn'e vetur'os aŭ al'ven'is. Viktor vag'is en la staci'dom'o tie'n kaj re'e'n, kvazaŭ li serĉ'us iu'n. En la unu'a moment'o li ne sci'is, kiu'n ĝust'e li serĉ'as, sed post'e re'memor'is, ke li serĉ'as knab'in'o'n, ne tre alt'a'n, kun nigr'a jup'o kaj nigr'a mantel'o, tre mal'long'a, simil'a al jak'o. La knab'in'o hav'is nigr'a'n har'ar'o'n, kaj ŝi'a'j okul'o'j bril'is kiel kaŝtan'o'j.

Viktor vag'is inter la hom'o'j, inter valiz'o'j kaj sak'o'j, kaj serĉ'is la knab'in'o'n. Li ne sci'is ŝi'a'n nom'o'n, nek de kie ŝi est'as, nek kial ŝi trov'iĝ'as en la staci'dom'o, sed li cert'is, ke ŝi est'as ie ĉi tie, inter la mult'a'j hom'o'j, kaj ne'atend'it'e, subit'e li vid'os ŝi'n en la tumult'o, kaj tuj li re'kon'os ŝi'n. Li nepr'e trov'os ŝi'n. Li bon'e sci'is tio'n kaj daŭr'e serĉ'is ŝi'n.

Viktor vek'iĝ'is, ne trov'int'e la knab'in'o'n, sed li est'is ĝoj'a kaj kontent'a, ke de'nov'e li sonĝ'is tiu'n ĉi sonĝ'o'n kaj de'nov'e en la sonĝ'o li serĉ'is la ne'ordinar'a'n bel'a'n kaj enigm'a'n knab'in'o'n en la ne'kon'at'a kaj bru'a staci'dom'o.

Viktor tre bon'e sci'is, kial li sonĝ'as tiu'n ĉi sonĝ'o'n. Li ne bezon'is deĉifr'i ĝi'n kaj ne demand'is si'n, kio'n sugest'as al li la sonĝ'o. La sonĝ'o nur memor'ig'is al Viktor okaz'int'aĵ'o'n de antaŭ tre long'a temp'o, kiam li est'is student'o, dum la for'a'j jar'o'j de la jun'ec'o, plen'a'j je aventur'o'j. Tiam Viktor lud'is gitar'o'n en student'a ĵaz'band'o, kaj en juni'o la band'o dev'is part'o'pren'i en muzik'festival'o en la urb'o Berlino, Germanio. La band'o for'vetur'is, sed Viktor dev'is vetur'i du tag'o'j'n pli mal'fru'e, ĉar li hav'is ekzamen'o'n en la universitat'o.

Tiam, antaŭ jar'o'j, oni kutim'e vetur'is per vagon'ar'o. Nur la hom'o'j, kiu'j hav'is pli da mon'o, pov'is permes'i al si vetur'i per aviad'il'o, sed la student'o'j vetur'is per vagon'ar'o.

La vetur'ad'o komenc'iĝ'is bon'e. En la Sofia staci'dom'o Viktor en'ir'is en la vagon'ar'o'n, trov'is la kupe'o'n, en kiu est'is li'a rezerv'it'a lok'o, sid'iĝ'is kaj komenc'is tra'foli'um'i iu'n ĵurnal'o'n. Li'a pak'aĵ'o ne est'is grand'a: nur valiz'o kaj gitar'o.

La vagon'ar'o dev'is tra'pas'i Rumani'o'n, Hungari'o'n, Ĉeĥi'o'n. En Rumani'o plur'a'j hom'o'j vetur'is per tiu ĉi vagon'ar'o. En la kupe'o oni parol'is divers'a'j'n lingv'o'j'n: bulgar'e, ruman'e, hungar'e. Viktor sid'is en la angul'o, ĉe la fenestr'o, kaj silent'is. De la long'a vetur'ad'o li est'is lac'a, kaj antaŭ Budapeŝto li ne'sent'ebl'e ek'dorm'is. Ver'ŝajn'e li'a dorm'o est'is profund'a, ĉar li ek'sent'is, ke iu fort'e sku'as li'a'n ŝultr'o'n kaj prov'as vek'i li'n. Viktor mal'ferm'is la okul'o'j'n kaj vid'is vir'o'n en uniform'o. La vir'o dir'is i'o'n al li en ne'kon'at'a kaj ne'kompren'ebl'a lingv'o. Post kelk'a'j sekund'o'j Viktor diven'is, ke la vir'o est'as konduktor'o, kiu parol'as hungar'e kaj ver'ŝajn'e pet'as de li la vetur'bilet'o'n por kontrol'o. Viktor pren'is la jak'o'n, kiu pend'is sur la hok'o, kaj en'ig'is man'o'n en la poŝ'o'n por el'pren'i la bilet'o'n, sed tuj li stupor'iĝ'is, sent'ant'e glaci'a'n ŝvit'o'n. La poŝ'o est'is mal'plen'a, kaj la bilet'o ne est'is en ĝi. Mank'is la vojaĝ'pasport'o kaj la mon'uj'o. Viktor salt'is ekscit'it'a kaj detal'e tra'serĉ'is ĉiu'j'n poŝ'o'j'n de la jak'o, sed ili est'is tut'e mal'plen'a'j. Li rest'is star'ant'a en la kupe'o, sen'mov'a, kvazaŭ fulm'o est'us traf'int'a li'n. Li rigard'is al la pak'aĵ'bret'o kaj konstern'it'e rimark'is, ke li'a valiz'o kaj gitar'o sam'e mank'as. Per frenez'a rigard'o li ĉirkaŭ'rigard'is. En la kupe'o sid'is nur vir'o kaj vir'in'o. Viktor memor'is, ke antaŭ li'a ek'dorm'o en la kupe'o est'is du jun'ul'o'j, kiu'j ver'ŝajn'e de'long'e for'las'is la vagon'ar'o'n kun li'a'j valiz'o kaj gitar'o kaj ĉio, kio est'is en li'a'j poŝ'o'j.

Per gest'o'j kaj per mien'o'j Viktor prov'is klar'ig'i al la hungar'a konduktor'o, ke oni pri'rab'is li'n kaj nun li hav'as nek bilet'o'n, nek pasport'o'n, nek mon'o'n. La konduktor'o ver'ŝajn'e bon'e kompren'is li'n de li'a'j tragik'a'j mien'o'j, gest'o'j kaj larm'o'plen'a'j okul'o'j. La konduktor'o klar'ig'is al Viktor, ke li dev'as el'trajn'iĝ'i ĉe la Budapeŝta staci'dom'o kaj tie iel trov'i solv'o'n de la problem'o, ĉar sen bilet'o kaj sen pasport'o li ne pov'as daŭr'ig'i la vetur'ad'o'n al Germanio. Tio est'is la sol'a ebl'o.

Terur'it'a, sen'esper'a kaj koler'a Viktor de'supr'is ĉe la Budapeŝta staci'dom'o kaj rest'is sur la kaj'o, ĝis la vagon'ar'o ek'ir'is kaj mal'aper'is en la for'o. Est'is la dek'a hor'o vesper'e kaj Viktor ne sci'is kio'n far'i. Por li la hungar'a lingv'o son'is kiel ne'kompren'ebl'a kaj mister'a magi'parol'o. Al neni'u li pov'is klar'ig'i, kiu li est'as kaj kio okaz'is al li. Neni'u pov'is kompren'i li'n. De la staci'dom'a laŭt'parol'il'o melodi'a in'a voĉ'o konstant'e inform'is la vojaĝ'ant'o'j'n, kiu vagon'ar'o ek'vetur'as kaj kie'n kaj kiu vagon'ar'o al'ven'as kaj de kie, sed Viktor eĉ vort'o'n ne kompren'is. Unu'a'n foj'o'n en si'a viv'o li est'is en Hungari'o, en Budapeŝto, kaj ĝis nun li eĉ ne interes'iĝ'is, ĉu en Budapeŝto est'as bulgar'a ambasad'o, kie ĝi est'as kaj kiel li pov'as trov'i ĝi'n por aranĝ'i si'a'n re'ven'o'n al Bulgario.

Li star'is sur la kaj'o, gap'ant'e al la rel'o'j, kiu'j bril'is kiel sen'fin'a'j gitar'a'j kord'o'j. Ĉio, kio'n li imag'is kaj rev'is pri la ĵaz'festival'o en Berlino, subit'e ruin'iĝ'is, ek'krev'is kiel sap'a vezik'o. Jam est'is klar'e, ke li vid'os nek Germanion, nek Berlinon, sed ankoraŭ li ne sci'is, kiel li sukces'os re'ven'i en Bulgarion. Li sent'is si'n kvazaŭ en dezert'o, kaj ver'ŝajn'e li pov'us pli facil'e el'ir'i el sabl'a dezert'o ol el tiu ĉi grand'eg'a Budapeŝta staci'dom'o.

Li est'is ĉagren'it'a, ke oni pri'rab'is li'n. Li rest'is sen mon'o, sen pasport'o, sed pli fort'e dolor'is li'n la ŝtel'o de la gitar'o. Ĝi est'is nov'a, elektr'a, mult'e'kost'a gitar'o el Briti'o. Li'a patr'o tre mal'facil'e sukces'is aĉet'i ĝi'n. Simil'a'j gitar'o'j ne est'is aĉet'ebl'a'j en Bulgario. Li'a patr'o pet'is si'a'n amik'o'n, kiu est'is diplomat'o en Briti'o, kaj li tie aĉet'is ĝi'n. Por Viktor la gitar'o est'is kiel viv'a est'aĵ'o, pli kar'a ol frat'o aŭ frat'in'o. Li tre ŝat'is ĝi'n, kaj nun li sufer'is pri ĝi kiel pri la perd'o de proksim'a hom'o. Li neniam plu vid'os si'a'n gitar'o'n, kaj neniam plu li hav'os ali'a'n tia'n gitar'o'n.

La kaj'o iĝ'is sen'hom'a, Viktor dev'is en'ir'i la atend'ej'o'n de la staci'dom'o kaj atend'i tie ĝis maten'o. Li prov'is trankvil'ig'i si'n per la vort'o'j, ke la maten'o est'os pli prudent'a ol la nokt'o, sed li tut'e ne cert'is, ke tiu ĉi proverb'o help'os li'n. Li en'ir'is la grand'eg'a'n atend'ej'o'n kaj sid'iĝ'is sur unu el la benk'o'j. En la atend'ej'o vid'ebl'is mult'e da hom'o'j. En la angul'o kuŝ'is kelk'a'j ge'jun'ul'o'j sur gum'a'j matrac'o'j. Ebl'e est'is jun'ul'ar'a grup'o, kiu dev'is atend'i fru'maten'a'n vagon'ar'o'n. Viktor sid'is sur la mal'mol'a lign'a benk'o kaj gap'is sen'cel'e. La montr'il'o'j de la grand'a mur'horloĝ'o apenaŭ mov'iĝ'is. Viktor jam est'is mal'sat'a kaj dorm'em'a. Ebl'e tiu ĉi nokt'o est'os por li sen'fin'a. Li rimark'is, ke kontraŭ li sur la benk'o sid'as jun'ul'in'o, ebl'e du aŭ tri jar'o'j'n pli aĝ'a ol li. Ŝi hav'is nigr'a'n har'ar'o'n kaj bril'a'j'n okul'o'j'n. Ŝi sid'is sol'a, kaj por Viktor ne est'is mal'facil'e konjekt'i, ke ŝi est'as el tiu'j vir'in'o'j, kiu'j diskret'e promen'as en la staci'dom'o'j kaj serĉ'as vir'o'j'n por unu nokt'o. Li prov'is ne rigard'i ŝi'n, por ke ŝi ne opini'u, ke li dezir'as util'ig'i ŝi'a'j'n serv'o'j'n.

Ŝi ne est'is tre bel'a, sed ŝi'a'j ĉarm'a'j okul'o'j fort'e al'log'is. Ebl'e ŝi est'is du'dek'du- aŭ du'dek'tri-jar'a kun suk'o'plen'a'j lip'o'j, simil'a'j al ĉeriz'o'j, kaj ŝi hav'is delikat'a'j'n brov'o'j'n, kaj en ŝi'a'j mal'hel'a'j okul'o'j lud'is pasi'a'j bril'o'j. Ŝi'a'j vest'o'j aspekt'is modest'a'j kaj ordinar'a'j. Ver'ŝajn'e ŝi est'is tiel vest'it'a, por ke ŝi ne diferenc'u de ali'a'j jun'ul'in'o'j. Ŝi sur'hav'is nigr'a'n jup'o'n, hel'blu'a'n bluz'o'n kaj nigr'a'n mantel'o'n, kiu ne est'is buton'um'it'a. Sub la bluz'o ŝi'a'j mam'o'j aspekt'is mal'mol'a'j kiel matur'a'j persik'o'j. Ŝi'a kol'o est'is blank'a kiel lakt'o. Viktor prov'is ne rigard'i ŝi'n, tamen de temp'o al temp'o li rapid'e al'rigard'is ŝi'n. La jun'ul'in'o sid'is sur la benk'o kaj ŝajn'ig'is, ke ŝi ne rimark'as la hom'o'j'n ĉirkaŭ si, sed foj'e-foj'e ŝi ek'rid'et'is al iu el la vir'o'j, kiu'j pas'is preter ŝi. Viktor opini'is, ke ŝi ne rimark'as li'n, sed subit'e li kvazaŭ rigid'iĝ'is. La jun'ul'in'o ek'star'is de la benk'o kaj proksim'iĝ'is al li, rid'ant'e afabl'e. La jun'ul'in'o sid'iĝ'is ĉe Viktor kaj dir'is al li “Salut'o'n” angl'e. Viktor prov'is german'lingv'e klar'ig'i al ŝi, ke li ne bezon'as vir'in'o'n. Post'e li dir'is, ke li est'as bulgar'o kaj ne parol'as hungar'e. Je li'a grand'a surpriz'o la jun'ul'in'o respond'is al li german'e:

„Jes, mi vid'as, ke vi est'as fremd'land'an'o, tamen mi ne supoz'is, ke vi est'as bulgar'o. Neniam mi parol'is kun bulgar'o. Kial vi est'as ĉi tie, en la staci'dom'o nokt'e?”

Viktor klar'ig'is al ŝi, ke li est'as student'o kaj vetur'is al Germanio, sed en la vagon'ar'o oni pri'rab'is li'n kaj nun li est'as sen mon'o, sen pasport'o, sen valiz'o kaj gitar'o. Nun li atend'as la tag'iĝ'o'n, kaj li prov'os trov'i la bulgar'a'n ambasad'o'n. Ŝajn'e ŝi bon'e kompren'is li'n, tamen ne dank' al li'a fuŝ'a german'a lingv'o, sed de li'a'j kompat'ind'a'j mien'o'j kaj aspekt'o.

„Ne mal'trankvil'iĝ'u”, dir'is ŝi gaj'e. „Ĉio est'os en ord'o. Mi help'os vi'n. Kiam tag'iĝ'os, mi akompan'os vi'n al la bulgar'a ambasad'o.”

„Ĉu vi help'os mi'n?” demand'is Viktor embaras'it'e, kaj tuj li konstat'is, ke la demand'o ek'son'is tre stult'e.

„Kial ne? Iu dev'as help'i vi'n. Sol'a vi ne pov'as orient'iĝ'i en Budapeŝto. La urb'o est'as grand'a.”

Tio'n ŝi dir'is tiel firm'e, ke Viktor neni'o'n pov'is al'don'i.

„Ebl'e vi est'as mal'sat'a?” demand'is ŝi.

„Ne”, respond'is Viktor rapid'e, kvankam li ver'e est'is tre mal'sat'a.

„Kial ne? Vi sid'as ĉi tie kiel ŝton'ig'it'a jam pli ol unu hor'o'n kaj du'on'o'n. Dum tiu ĉi temp'o mi cert'e mort'us pro mal'sat'o. Ven'u kun mi.”

Ŝi star'iĝ'is kaj kapt'is li'a'n man'o'n. Viktor ek'sent'is ŝi'a'n mol'a'n varm'a'n man'plat'o'n, kaj li'a kor'o ek'trem'is pro emoci'o. Ne'vol'e li ek'dezir'is pli fort'e ten'i ŝi'a'n man'o'n. Li al'rigard'is ŝi'a'j'n fingr'o'j'n. Ili est'is long'a'j, mal'dik'a'j kaj fajn'ec'a'j kiel fingr'o'j de violon'lud'ist'in'o. Sur ŝi'a'j et'a'j ung'o'j est'is perlamot'kolor'a lak'o. Ŝi gvid'is li'n al ali'a flank'o de la atend'ej'o. Ili halt'is antaŭ kiosk'o, kaj ŝi mend'is sandviĉ'o'n kun sen'alkohol'a trink'aĵ'o. Viktor ver'e est'is tre mal'sat'a kaj tuj komenc'is manĝ'i la sandviĉ'o'n. Ŝi rigard'is li'n manĝ'i, kaj ver'ŝajn'e kaŝ'e ŝi rid'et'is al li.

„Kiel vi nom'iĝ'as?” demand'is ŝi.

„Viktor. Kaj vi?”

„Ilona.”

Ebl'e ŝi'a nom'o ne est'is Ilona, tamen por Viktor tut'e egal'is, ĉu ŝi nom'iĝ'as Ilona aŭ iel ali'e.

„Ĉu vi dezir'as tra'rigard'i la nokt'a'n Budapeŝton?” demand'is Ilona.

Dum sekund'o'j Viktor hezit'is, sed li pri'pens'is, ke neni'o pli mal'agrabl'a pov'as okaz'i al li ol tio, kio okaz'is en la vagon'ar'o. Li hav'is nek pasport'o'n, nek mon'o'n. Oni pov'is neni'o'n plu ŝtel'i de li. Dum tiu ĉi tag'o al li okaz'is sufiĉ'e da mal'bon'aĵ'o'j, kaj ebl'e neni'o pli mal'bon'a okaz'os. Li sci'vol'is, kio'n montr'os al li Ilona.

„Jes”, respond'is Viktor.

Ŝi de'nov'e man'pren'is li'n, kaj ili ek'ir'is al la el'ir'ej'o de la staci'dom'o. Ebl'e li ne hav'os ali'a'n ebl'o'n tra'rigard'i Budapeŝton, medit'is Viktor. Ver'ŝajn'e Ilona decid'is ĉi nokt'o'n ne serĉ'i vir'o'j'n, sed dediĉ'i ĝi'n al li, kaj Viktor ne pov'is klar'ig'i al si mem tiu'n ĉi ŝi'a'n subit'a'n decid'o'n, sed iam hom'a'j ag'o'j est'as strang'a'j kaj ne'kompren'ebl'a'j. Oft'e en la hom'a'j ag'o'j ne est'as logik'o kaj konsekvenc'o. Van'e oni serĉ'as logik'a'n klar'ig'o'n kaj prov'as diven'i, kial la hom'o'j ag'as tiel aŭ ali'e.

La nokt'a Budapeŝto est'is fabel'a. Kiam ili el'ir'is el la staci'dom'o, Viktor kvazaŭ en'paŝ'is en ali'a'n mirakl'a'n mond'o'n. La larĝ'a'j kaj sen'hom'a'j strat'o'j est'is fort'e lum'ig'it'a'j. La konstru'aĵ'o'j, silent'a'j kaj impon'a'j, simil'is al kastel'o'j, ornam'it'a'j per skulpt'aĵ'o'j. La dom'o'j est'is divers'a'j laŭ la arkitektur'o, kvar- aŭ kvin-etaĝ'a'j, bel'aspekt'a'j. Man-en-man'e Ilona kaj Viktor ir'is al Danub'o. Ili halt'is ĉe la bord'o. La grand'a river'o flu'is mal'rapid'e. En la nokt'a mal'lum'o ĝi simil'is al glat'a velur'o, kaj en ĝi re'spegul'iĝ'is la lum'o'j de la urb'o. La pont'o'j pend'is kiel girland'o'j. Ilona kaj Viktor ek'star'is ĉe grand'a pont'o kun du ŝton'a'j leon'o'j.

„Tiu ĉi est'as la ĉen'a pont'o”, dir'is Ilona.

Sur la ali'a bord'o vid'ebl'is mont'et'o, sur kiu est'is blank'a'j tur'o'j, sam'e bon'e lum'ig'it'a'j. Ĉio est'is fabel'a. Al Viktor ŝajn'is, ke li promen'ad'as en la plej bel'a urb'o de la mond'o. Li forges'is la pri'rab'o'n, la tim'o'n kaj la mal'trankvil'o'n. Ĉe li star'is ne'kon'at'a bel'a jun'ul'in'o, kiu donac'is al li kar'a'n tra'viv'aĵ'o'n. En si mem Viktor ripet'is ŝi'a'n ne'ordinar'a'n nom'o'n „Ilona, Ilona”.

Ili trans'pas'is la pont'o'n kaj ek'ir'is sur la ali'a bord'o, de kie komenc'iĝ'is la mont'et'o. Kvazaŭ nur ili est'us en la grand'a, silent'a kaj dorm'ant'a urb'o. Ili ir'is supr'e'n al la pint'o de la mont'et'o, kaj Viktor jam dezir'is, ke tiu ĉi nokt'o ne fin'iĝ'u, ke la sun'o ne aper'u kaj li rest'u kun Ilona por ĉiam. Li dezir'is daŭr'e sent'i ŝi'a'n mol'a'n varm'a'n man'plat'o'n, ŝi'a'j'n long'a'j'n tener'a'j'n fingr'o'j'n. De temp'o al temp'o ŝi klar'ig'is al li german'e, kie ili est'as, kiel nom'iĝ'as la konstru'aĵ'o'j, preter kiu'j ili pas'as, sed li ne aŭskult'is ŝi'n. Pli grav'e est'is, ke ŝi ir'as apud li kaj li aŭd'as ŝi'a'n melodi'a'n kar'a'n voĉ'o'n. Ili ek'ir'is sur pad'o inter alt'a'j arb'o'j al la pint'o de la mont'et'o, al la blank'a'j tur'o'j. Kiam ili ek'star'is sur la tur'o'j, komenc'is tag'iĝ'i. Est'is iom mal'varm'e de la maten'a vent'o. Orient'e la horizont'o iĝ'is roz'kolor'a. La sun'o mal'rapid'e lev'iĝ'is kaj lum'ig'is ili'n, star'ant'a'j'n sur la blank'a'j tur'o'j. De tie bon'e vid'ebl'is preskaŭ la tut'a urb'o. Sur la ali'a bord'o de Danub'o est'is majest'a konstru'aĵ'o, kaj Ilona dir'is:

„Tio est'as la parlament'ej'o.”

Iom mal'antaŭ ĝi est'is la kupol'o de grand'a katedral'o.

„Tio est'as la bazilik'o ‚Sankt'a Stefano’.”

Ili ek'ir'is al la urb'o.

„Ni ir'u al la bulgar'a ambasad'o”, dir'is Ilona.

Viktor ir'is mal'rapid'e. Li sci'is, ke tiu'j ĉi est'as la last'a'j minut'o'j kun Ilona. Neniam plu li vid'os ŝi'n.

Antaŭ la ambasad'o ili dis'iĝ'is. Est'is super'flu'e demand'i ŝi'n pri ŝi'a adres'o. Cert'e ŝi ne dir'os ĝi'n aŭ ebl'e afabl'e evit'os la demand'o'n.

Mult'a'j jar'o'j pas'is de tiam. Maten'e, kiam Viktor vek'iĝ'is post la bel'a sonĝ'o, li ne dezir'is kalkul'i, antaŭ kiom da jar'o'j li renkont'is Ilonan. Li daŭr'e serĉ'is ŝi'n en la sonĝ'o'j, kaj ĉiam ŝajn'is al li, ke, se li ir'os de'nov'e al Budapeŝto, li trov'os ŝi'n tie, en la atend'ej'o de la staci'dom'o sur la sam'a benk'o, kie la unu'a'n foj'o'n li vid'is ŝi'n, kiam li est'is student'o.

Perfid'it'a popol'o

Ĉiu'tag'e ni spekt'as mort'o'n de popol'o kaj de ĝi'a lingv'o. Pli ĝust'e: ni eĉ ne spekt'as, tio okaz'as silent'e, for de l’ okul'o'j, for de la kor'o. Mal'jun'ul'in'o sen id'ar'o el'ig'as si'a'n last'a'n spir'o'n, kun la last'a vort'o. Ebl'e tiu fenomen'o okaz'is ĉiam: post'milit'a'j masakr'o'j far'e de venk'int'o'j, pest'o, kiu falĉ'as tut'a'j'n popol'o'j'n, geologi'a'j trans'form'o'j de vast'a'j glob'region'o'j, kiu'j en'ter'ig'as tut'a'j'n popol'o'j'n.

Genocid'o subtil'a

La aŭstrali'a histori'ist'o Trevor Steele rakont'as pri genocid'o mult'e pli subtil'a, okaz'ig'at'a sub la ŝild'o de bon'cel'a ag'o. Brit'o'j invad'as Tasmanion (Van-Dimen-land'o'n), klopod'as tie setl'iĝ'i kaj lok'as tie'n pun'koloni'o'n; ili trov'as sur'lok'e indiĝen'o'j'n, kun kiu'j ili dev'as konfront'iĝ'i. La viv'o de la indiĝen'o'j hav'as ali'a'j'n parametr'o'j'n: ili ne koncept'as la grund'o'n kiel var'o'n ekspluat'ind'a'n, ili viv'as nomad'e sur teren'o mult'e pli vast'a ol neces'us al ili por viv'i, se ili kultiv'us ĝi'n intens'e kiel blank'ul'o'j far'us. Tamen ankaŭ la viv'o de la indiĝen'o'j ne flu'as tut'e trankvil'e, sen'de'pend'e de la blank'ras'a'j invad'ant'o'j: oft'as batal'o'j inter proksim'a'j trib'o'j, murd'o'j, reprezali'o'j, venĝ'o'j.

Brit'o'j ven'as por „civiliz'i” la insul'o'n, star'ig'i (okcident'a'n) ord'o'n, for'puŝ'ant'e la lok'a'j'n loĝ'ant'o'j'n iom post iom, jen per trud'it'a konvink'o, jen per paf'ad'o, akapar'ant'e al si ili'a'j'n teritori'o'j'n, klopod'ant'e trud'i al ili si'a'j'n kutim'o'j'n, si'a'n viv'manier'o'n, si'a'n koncept'o'n pri propriet'o. Kelk'a'j aŭtoritat'ul'o'j dezir'as protekt'i la lok'an'o'j'n, sed ili far'as tio'n per mal'efik'a'j metod'o'j. Al la klopod'o ig'i la viv'o'n de la indiĝen'o'j pli bon'a kontrapunkt'as la fakt'o, ke mal'oportun'as kred'ig'i en Briti'o, ke en Tasmanio oni viv'as prosper'e, ali'okaz'e la koncept'o de pun'koloni'o kolaps'us. Eks'a vic'guberni'estr'o fier'as, ke li „pend'um'ig'is cent'o'j'n da kanajl'o'j” kaj administr'is la justic'o'n sen'kompat'e.

Du viv'o'j

La roman'o'n tra'ark'as la viv'epizod'o'j de du person'o'j: la bel'a indiĝen'in'o Trukanini kaj la brit'a misi'ist'o Robinson, fuĝ'int'a de Londono al Tasmanio por evit'i verdikt'o'n tre probabl'e kondamn'a'n. Li ŝajn'e defend'as la indiĝen'o'j'n kaj al'proksim'iĝ'as al ili'a kultur'o, lern'as ili'a'n lingv'o'n, sufer'as kun ili la pli kaj pli sever'a'j'n viv'cirkonstanc'o'j'n. Laŭ kelk'a'j, li, tamen, tio'n far'as pro mon'avid'o, klopod'ant'e ekspluat'i financ'it'a'j'n program'o'j'n pri brit'a setl'iĝ'o en tiu land'o.

Si'a'vic'e Trukanini est'is sufer'int'a ripet'it'a'n seks'a'n per'fort'o'n far'e de blank'ul'o'j, est'is infekt'it'a de virus'o, kiu sen'ig'is ŝi'n je la pov'o nask'i, est'is edz'in'iĝ'int'a al sam'gent'an'o, baldaŭ murd'it'a de la blank'ul'o'j; ŝi fin'e hav'is du'a'n edz'o'n, kiu'n ŝi ne am'as, kaj kiu ne plezur'ig'as ŝi'n seks'e. Sed ŝi dezir'as ver'a'n am'o'n; tial la renkont'iĝ'o kun la misi'ist'o Robinson aspekt'as tut'e natur'a, kaj ili far'iĝ'as ge'am'ant'o'j: la edz'o de Trukanini komplez'em'e for'ir'as de la scen'ej'o, la edz'in'o de Robinson est'as mal'proksim'a kaj ne zorg'as.

Saŭdad'o

Robinson klopod'as ŝov'i la indiĝen'o'j'n al for'a nord'a insul'o, Flinders, sen la rajt'o re'ven'i, tiel ke ili est'u bon'e, sed apart'e, administr'at'a'j, kaj la setl'iĝ'o de la blank'ul'o'j en Tasmanio pov'u dis'volv'iĝ'i sen'problem'e. La indiĝen'o'j fid'as al li, en la promes'it'a ter'o neni'u kugl'o ili'n traf'os, sed post iom da temp'o la trans'lok'it'o'j ek'nostalgi'as kaj komenc'as mort'i pro saŭdad'o, kiel asert'as kurac'ist'o; sed ili mort'as ankaŭ pro infekt'iĝ'o. Ven'as inspektor'o'j por kontrol'i la kondiĉ'o'j'n, Robinson mensog'as kaj ili'n tromp'as, ĉiam kun la cel'o gard'i la premi'o'n, asign'ot'a'n por sen'ĝen'a setl'iĝ'o de la blank'ul'o'j: li iĝ'as riĉ'a, komerc'ant'e per la or'o, trov'it'a en la min'ej'o'j, kaj re'ven'as glor'e al Briti'o, dum Trukanini rest'as sur'lok'e. La projekt'o de li propon'it'a trans'lok'i la mort'ant'a'j'n indiĝen'o'j'n (nun nur kvar'cent'o'n da person'o'j) al la aŭstrali'a kontinent'o est'as rifuz'it'a: oni las'u ili'n al ili'a destin'o en la insul'o Flinders, sekv'at'a'j'n de honest'a administr'ad'o prefer'e ol ili'n ven'ig'i sur la kontinent'o'n, kie ili'a infekt'iĝ'o pov'us est'ig'i epidemi'o'n. Pas'as la jar'o'j, kaj Robinson mort'as, las'ant'e disput'o'j'n pri si'a tre vast'a hered'aĵ'o. Si'a'vic'e en Flinders la indiĝen'o'j mort'as unu post la ali'a; last'a rest'as Trukanini, kiu for'pas'as post la ating'o de ses'dek jar'o'j, aĝ'o ne oft'a por tiu'j popol'o'j, eĉ en normal'a'j kondiĉ'o'j. Ŝi'a last'a vort'o est'as la last'a vort'o de lingv'o, kiu mort'as kun ŝi.

Mal'sam'a'j pens'manier'o'j

La roman'o evident'ig'as la mal'sam'ec'o'n de pens'manier'o inter la okcident'a kapital'ism'o, kiu bezon'as koloni'i kaj ekspluat'i la grund'o'n, kaj la aŭstrali'a indiĝen'a koncept'o, ke la ter'o aparten'as al ĉiu'j kaj ke oni dev'as las'i ĝi'n al la nov'a'j generaci'o'j tia, kia oni ĝi'n ricev'is de la antaŭ'a'j. Trevor Steele pli'a'n foj'o'n sku'as la leg'ant'o'n per histori'a'j fakt'o'j; la event'o'j rakont'it'a'j ampleks'as jar'du'dek'o'n, kiu fin'iĝ'as en 1876; li trankvil'e kaj sen'pasi'e kronik'as, kiel la brit'a koloni'ad'o en la aŭstrali'a kontinent'o est'is per'fort'a, kvankam (ĉu hipokrit'e?) sub'ten'at'a de bon'a'j intenc'o'j: tio'n sintez'as la titol'o Paradiz'o ŝtel'it'a.

Ankaŭ en li'a antaŭ'a verk'o Flug'i kun kakatu'o'j protagonist'as par'o, unu jun'ul'o brit'a kaj unu sam'aĝ'a aŭstrali'a indiĝen'o, kiu'j iel reprezent'as la mal'sam'ec'o'n de la du viv'koncept'o'j: tie Steele kronik'as pri la brit'a konker'o de Aŭstrali'o per la sam'a'j metod'o'j kiel pri Tasmanio. Ceter'e, jam de si'a unu'a roman'o Sed nur fragment'o (1987) Steele prezent'as la problem'o'j'n de koloni'ad'o, tiu'foj'e pri Nov-Gvineo; li esplor'is bibliotek'o'j'n kaj arkiv'o'j'n, tiel ke la protagonist'o'j est'as, almenaŭ part'e, fikci'a'j, sed mov'iĝ'as en panoram'o skrupul'e dokument'it'a.

Sen'diskut'a kolon'o

Ne neces'as prezent'i Trevor Steele, kiu est'as sen'diskut'e la plej fort'a kolon'o de ni'a proz'o de la last'a kvar'on'jar'cent'o. Dum du'dek kvin jar'o'j li produkt'is naŭ roman'o'j'n, du novel'ar'o'j'n kaj du vojaĝ'pri'skrib'o'j'n, kontribu'is al divers'a'j gazet'o'j, labor'is en plur'a'j eŭrop'a'j land'o'j, est'is ĝeneral'a direktor'o de UEA (2002-2004) kaj akademi'an'o (2001-2010). Li'a stil'o est'as ankaŭ ĉi-foj'e glat'a, tuj kompren'ebl'a, kaj en la pri'skrib'o'j kaj en la oft'eg'a'j dialog'o'j, natur'ritm'e prezent'at'a'j.

La el'don'o bel'a kiel kutim'e, mis'en'paĝ'ig'o de p. 267-269, sed facil'e ĝust'ig'ebl'a sen tro'a ĝen'o ĉe leg'ad'o. Por tiu'j, kiu'j prefer'as ferm'i la okul'o'j'n antaŭ la krim'o'j de koloni'ism'o, ĉi tiu verk'o ne est'as rekomend'ind'a; sed al tiu'j, kiu'j dezir'as sekv'i la mal'facil'a'j'n kaj sang'o'plen'a'j'n pad'o'j'n de la histori'o, mi ĝi'n varm'e rekomend'as.

Trevor Steele: Paradiz'o ŝtel'it'a. Eld. Fel, 2012, 336 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a, kaj kiel bit'libr'o. ISBN 978-90-77066-49-2.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

La fortik'aĵ'o'j de Princkampo

La aŭstr'a urb'o Princkampo (german'e Fürstenfeld) en la orient'a Stiri'o (Steiermark) ek'de septembr'o 2013 al'log'as turist'o'j'n per nov'a kler'ig'a voj'o laŭ'long'e de la fortik'aĵ'o'j el la 13a ĝis 17a jar'cent'o'j.

Princkampo est'is fond'it'a en 1170 de Otokaro la kvar'a kaj ĝi defend'is la orient'a'n lim'o'n de Aŭstrio kontraŭ hungar'o'j kaj turk'o'j. La urb'a mur'o est'is konstru'it'a en la 13a jar'cent'o, sed ampleks'ig'it'a en la 16a jar'cent'o de la arkitekt'o Domenico dell'Allio [doméniko del álio]. Li nask'iĝ'is ĉirkaŭ 1515 kaj eduk'iĝ'is en Italio, viv'is post'e en Aŭstrio kaj plan'is fortik'aĵ'o'j'n en Aŭstrio, Sloveni'o kaj Kroati'o, kie li mort'is en 1563 dum inspekt'a vojaĝ'o.

La fortik'aĵ'o'j tra'viv'is la jar'cent'o'j'n. Ek'de 1990 oni re'nov'ig'as ili'n. En 2013 est'as inaŭgur'it'a la „fortik'aĵ'a voj'o”, kiu komenc'iĝ'as en la urb'o'centr'o kaj konduk'as la sci'vol'ul'o'n ĉirkaŭ la urb'o, kie star'as 13 inform'plen'a'j tabul'o'j. La tekst'o'j (german'lingv'a'j) est'as trov'ebl'a'j ĉe www.festungsweg.at.

Sport'ul'o'j, san'a'j ul'o'j

Jam de'long'e esplor'o'j montr'as la valor'o'n de korp-ekzerc'o'j por la hom'a san'o. Ĉi tio est'as fakt'o sen'dub'a. Dub'o'j rest'as pri la plej bon'a spec'o de korp-ekzerc'o'j. Ĝis nun, kurac'ist'o'j asert'as, ke taŭg'as la moder'a'j, konstant'a'j kaj ne tro intens'a'j, praktik'end'a'j en la pli'mult'o de la semajn-tag'o'j. Supoz'ebl'e, profesi'a'j sport'ist'o'j, kies cel'o est'as precip'e konkur'ad'o, sufer'as streĉ'o'n, kaj tio nul'ig'as la san'ig'a'j'n efik'o'j'n de ili'a'j korp-ekzerc'o'j.

Mort'o'kvant'o

Nun, tamen, nov'a esplor'o „rehabilit'as” eĉ intens'a'n, konkur'a'n atlet'um'ad'o'n. En la pariza universitat'o Descartes, oni pri'esplor'is la mort'o'kvant'o'n de bicikl'ist'o'j, kiu'j part'o'pren'is la t.n. Tour de Franc'e – tem'as pri prestiĝ'a mult'kilo'metr'a bicikl'a rond'ir'o – en'e de la last'a'j 60 jar'o'j. Laŭ statistik'o, la kvant'o de for'pas'int'o'j inter tiu'j atlet'o'j est'is mal'pli grand'a ol inter ordinar'a'j franc'o'j. Do intens'a, foj'foj'e lac'eg'ig'a si'n'trejn'ad'o ne lud'is mal'favor'a'n rol'o'n. Mal'e, part'o'pren'int'o'j de la menci'it'a sport'a event'o mort'is eg'e mal'pli oft'e ol la ceter'a loĝ'ant'ar'o pro kancer'o (-44 %) kaj kor-vaskul'a'j kial'o'j (-33 %). Kompren'ebl'e, oni konsider'u tia'spec'a'j'n esplor'o'j'n kun prudent'o. La leg'it'aĵ'o ne sufiĉ'as por ig'i oni'n rekomend'i al ĉiu ajn person'o ekstrem'e intens'a'j'n korp-ekzerc'o'j'n. Tio est'us danĝer'a paŝ'o. Kio tamen ne refut'ebl'as est'as, ke ankoraŭ'foj'e konfirm'iĝ'is la san'ig'a efik'o de regul'a'j korp-ekzerc'o'j.

Kurioz'a vilaĝ'o

Jen ver'ŝajn'e la plej ne'kutim'a vilaĝ'o en Franci'o, kaj ebl'e ankaŭ en Eŭrop'o. Ĝi trov'iĝ'as mez'e de la mont'o'j Pilat [pilá] laŭ'long'e de la river'o Rodan'o sud'e de Lion'o. Preskaŭ ĉiu'j ĝi'a'j konstru'aĵ'o'j dat'iĝ'as de la 13a jar'cent'o, sed la vilaĝ'o mem ekzist'as nur ek'de la fin'o de la 18a.

Kartuzi'an'o'j

Fakt'e tem'as pri eks'a monaĥ'ej'o kartuzi'an'a, fond'it'a en 1280. Kartuzi'an'o'j bezon'as grand'a'j'n loĝ'ej'o'j'n, ĉar ili preskaŭ neniam el'ir'as kaj pas'ig'as si'a'n tut'a'n temp'o'n en'e de tiu'j loĝ'ej'o'j, sol'a'j, preĝ'ant'a'j kaj medit'ant'a'j. Ali'a'j serv'ant'a'j monaĥ'o'j ne'pastr'a'j labor'as kaj nutr'as ili'n, kompren'ebl'e neniam al'parol'ant'e ili'n. Tial kartuzi'an'a'j monaĥ'ej'o'j est'is tre grand'a'j, eĉ kiam la nombr'o de monaĥ'o'j est'is tre mal'grand'a. Ili ankaŭ est'is izol'it'a'j en dezert'a'j region'o'j por trov'i kviet'ec'o'n.

Monaĥ'ej'o iĝ'as vilaĝ'o

Pas'is jar'cent'o'j en tiu lok'o, ĝis okaz'is la franc'a revoluci'o kaj ĝi'a'j renvers'o'j. Monaĥ'o'j ne plu est'is respekt'at'a'j. Tiam, en 1792, oni for'pel'is la monaĥ'o'j'n, ŝtat'ig'is la monaĥ'ej'o'n, kaj po'pec'e vend'is ĝi'n al proksim'e loĝ'ant'a'j ter'kultiv'ist'o'j, kiu'j tuj en'loĝ'iĝ'is en tiu'j'n konstru'aĵ'o'j'n mult'e pli konven'a'j'n ol si'a'j dom'aĉ'o'j. Tiel la monaĥ'ej'o far'iĝ'is vilaĝ'o, kies nun'a nom'o est'as Sainte-Croix-en-Jarez [sent kroá an ĵaré].

Strang'e tiu vilaĝ'o hav'as unu sol'a'n, impon'a'n en'ir'ej'o'n, tiu'n de la monaĥ'ej'o, kiu konduk'as al la Kort'o de la Frat'o'j (serv'ant'a'j monaĥ'o'j), kie trov'iĝ'as la urb'o'dom'o kaj iu'j loĝ'ej'o'j. La lern'ej'o kaj ali'a'j loĝ'ej'o'j situ'as en la mal'antaŭ'a Kort'o de la Patr'o'j (preĝ'ant'a'j monaĥ'o'j), inter ili star'as la preĝ'ej'o, kiu plu funkci'as kiel preĝ'ej'o.

Oni pov'as vizit'i restaŭr'it'a'n monaĥ'a'n loĝ'ej'o'n. Kaj en la mal'nov'a ali'a preĝ'ej'et'o, kiu brul'is en la 17a jar'cent'o, ankoraŭ vid'ebl'as interes'a'j mur'pentr'aĵ'o'j, inspir'it'a'j de Giotto. La bel'a'j ĉirkaŭ'aĵ'o'j de la mont'o'j Pilat pli'ig'as la plezur'o'n de vizit'o.

Plast'o plant'a

Ĉu plast'o el naft'o? Ne daŭr'i'pov'a! Pli bon'e produkt'i plast'aĵ'o'j'n el plant'o'j kaj tiel ne uz'i la fosili'a'j'n energi'port'ant'o'j'n.

Sed tio jam de'long'e ebl'as! En la 19a jar'cent'o la uson'a pres'ist'o John Wesley Hyatt produkt'is la unu'a'n natur'a'n plast'o'n, nom'e celuloid'o'n. Hodiaŭ oni produkt'as et'il'en'o'n el naft'o, el et'il'en'o poli'etilen'o'n kaj el tiu la divers'a'j'n objekt'o'j'n el plast'o.

Tradici'a plast'o

La tradici'a plast'o hav'as mal'avantaĝ'o'j'n. Por form'i oni bezon'as mol'ig'aĵ'o'j'n, ekzempl'e ftal'at'o'j'n. Tiu en'danĝer'ig'as la san'o'n de infan'o'j kaj la fekund'ec'o'n de vir'o'j. Krom'e plast'a objekt'o est'as nur mal'rapid'e mal'kombin'ebl'a. Se ĝi perd'iĝ'as en la natur'o, plast'a sak'o bezon'as dek aŭ pli da jar'o'j ĝis mal'aper'o, pli dik'a'j objekt'o'j jar'cent'o'j'n!

Bio'plast'o

Bio'plast'o est'as far'it'a el plant'o'j, ekzempl'e maiz'o. Por mol'ig'i oni uz'as sen'danĝer'a'j'n substanc'o'j'n, ekzempl'e bio-de'ven'a'j'n ole'o'j'n aŭ kamfor'o'n. En la natur'o, bio'plast'o dis'fal'as pli rapid'e ol normal'a plast'o kaj, se oni met'as ĝi'n en kompoŝt'uj'o'n, trans'form'iĝ'as en ne'danĝer'a'j'n karbon'di'oksid'o'n kaj akv'o'n. Tamen est'as pli bon'e re'cikl'ig'i bio'plast'a'j'n objekt'o'j'n. Oni pov'as ili'n re'don'i post uz'o ĉe la vend'ist'o kaj eventual'e ricev'i eĉ rabat'o'n, se oni aĉet'as nov'a'n!

Bio'plast'a'j'n var'o'j'n produkt'as la firma'o Biodora (tem'as pri fantazi'a nom'o), fond'it'a en 2006 de la Famili'o Sprengnagel, 30 km okcident'e de Vieno en Neulengbach [nojlenbaĥ]. Kiel mol'ig'aĵ'o uz'iĝ'as vaks'o'j, ekzempl'e karnaŭba (palm'ole'a) vaks'o. La fabrik'o trov'iĝ'as en Ĉeĥi'o, en Brno, proksim'e de la aŭstr'a land'lim'o.

Ĉu ven'os mon'sum'o el Lev'iĝ'ant'a Sun'o?

Dum la last'a'j jar'dek'o'j, kosm'ologi'o kaj la tiel nom'at'a partikl'a fizik'o ating'is revoluci'a'j'n el'trov'o'j'n. Inter tiu'j, plur'a'j grav'a'j el'trov'o'j okaz'is ĉe la inter'naci'e mastr'um'at'a akcel'il'o de la Eŭrop'a Organiz'aĵ'o por Nukle'a Esplor'o (CERN). Ĉi-rilat'e en aŭgust'o de 2013 japan'a'j scienc'ist'o'j anonc'is, ke ili trov'is taŭg'a'n lok'o'n por konstru'i nov-generaci'a'n akcel'il'o'n. Se tiu projekt'o real'iĝ'us, ĝi kred'ind'e konduk'us al nov'a epok'o por kosm'ologi'o kaj fizik'o.

En la nun'a epok'o grand'skal'a esplor'ad'o de baz'a'j scienc'o'j postul'as ekster'ordinar'a'n mon'a'n invest'o'n, kaj sam'temp'e ig'as neces'a inter'naci'a'n kun'labor'ad'o'n flank'e de scienc'ist'o'j. Tial, la scienc'a komun'um'o lanĉ'is kelk'e da mond'skal'a'j projekt'o'j. Tem'as precip'e pri tri ide'o'j: Inter'naci'a Termo'nukle'a Eksperiment'a Reaktor'o, Inter'naci'a Kosm'o'staci'o kaj Eŭrop'a Organiz'aĵ'o por Nukle'a Esplor'o.

Antaŭ'vid'o

Apart'e kadr'e de la tri'a projekt'o la esplor'ist'o'j ating'is okul'frap'a'n mal'kovr'o'n en 2012. Ĉe CERN funkci'as la tiel nom'at'a Grand'a Kolizi'ig'il'o de Hadron'o'j (GKH), la plej grav'a akcel'il'o de partikl'o'j, kiu situ'as ĉe la land'lim'o inter Franci'o kaj Svis'land'o, proksim'e al Ĝenevo. La form'o de GKH est'as cirkl'a, kun perimetr'o 27-kilo'metr'a. En GKH oni provok'is kolizi'o'n inter radi'o'j de proton'o'j kun grand'eg'a energi'o. Tiu'manier'e, post ĉirkaŭ 50 jar'o'j ek'de la antaŭ'vid'o de doktor'o Higgs, brit'a fizik'ist'o, oni fin'fin'e pruv'is la ekzist'o'n de la tiel nom'at'a boson'o de Higgs, kiu est'as unu el la element'a'j partikl'o'j, probabl'e, kiu don'as mas'o'n al la tut'a materi'o. Ĉi tiu mal'kovr'o, tamen, est'as nur unu el la etap'o'j cel'e al la komplet'ig'o de la teori'o de ĉio, kiu prov'as unu'ig'i ĉiu'j'n fort'o'j'n ekzist'ant'a'j'n en la natur'o, inkluziv'e de gravit'o.

Pra'eksplod'o

Efektiv'e por la plen'um'o de tiu krom'a task'o GKH ne sufiĉ'as. Malgraŭ ĝi'a alt'a kapabl'o trov'i partikl'o'j'n, ĝi ne taŭg'as por preciz'e mezur'i la partikl'o'j'n mem. Do, jam antaŭ jar'dek'o, la konstru'o de pli kapabl'a kolizi'ig'il'o est'is propon'it'a kaj akcept'it'a flank'e de la inter'naci'a komun'um'o de ĉi-rilat'a'j scienc'ist'o'j. La baz'a koncept'o de ĉi tiu kolizi'ig'il'o est'os lini'o, do oni nom'as ĝi'n Inter'naci'a Lini'a Kolizi'ig'il'o (mal'long'e: ILK). Ĝi est'os 31 kilo'metr'o'j'n long'a tunel'o konstru'ot'a je 100 metr'o'j sub'ter'e. ILK pli'rapid'ig'os kaj kolizi'ig'os radi'o'j'n de elektron'o'j kaj pozitron'o'j je rapid'o proksim'a al tiu de la lum'o, aper'ig'ant'e stat'o'n tre simil'a'n al tiu de la moment'o, kiu sekv'is la pra'eksplod'o'n kaj est'ig'ant'e partikl'o'j'n. Tiu'manier'e ILK pov'os observ'i la partikl'o'j'n per preciz'a'j detekt'il'o'j. Precip'e, ILK abund'e kapt'os boson'o'j'n de Higgs kaj analiz'os ili'a'j'n ec'o'j'n. Tiel, inter'naci'a kun'labor'ad'o de scienc'ist'o'j pli'e akcel'os esplor'o'j'n pri la radikal'a'j demand'o'j, kio est'as mal'lum'a materi'o kaj mal'lum'a energi'o (tiu ne'kon'at'aĵ'o sol'a okup'as pli ol 95 % de la univers'o), kaj kiom da dimensi'o'j la univers'o hav'as.

Kandidat'iĝ'o

Por real'ig'i la projekt'o'n, inter'naci'a team'o de scienc'ist'o'j form'iĝ'is, kaj ĝi taks'is la kost'o'n de la konstru'o de ILK je 6385 milion'o'j da eŭr'o'j, kvankam ali'a'j taks'is ĝi'n je 15 400 milion'o'j da eŭr'o'j. Oni atend'is, ke la gast'ig'ant'a land'o pag'os almenaŭ du'on'o'n de la tut'a kost'o. La menci'it'a'j sum'o'j ne inkluziv'as la kost'o'n de mezur'a'j ekip'aĵ'o'j kaj la el'spez'o'n por la funkci'ul'o'j. Komenc'e kvin land'o'j, nom'e Uson'o, Rusio, Svis'land'o, Germanio kaj Japani'o, anonc'is si'a'n em'o'n gast'ig'i ILK-on. Sed baldaŭ, konsider'int'e pli bon'e la financ'a'n situaci'o'n de si'a land'o, ĉiu'j krom Japani'o si'n'sekv'e nul'ig'is si'a'n kandidat'iĝ'o'n.

Mont'ar'o

Fin'e de aŭgust'o 2013 en Japani'o lok'a komitat'o de ĉi-rilat'a'j scienc'ist'o'j elekt'is la mont'ar'o'n Kitakami, en la guberni'o'j Iwate kaj Miyagi, en la nord-orient'a part'o de la insul'o Honshu, kiel plej taŭg'a'n lok'o'n por ILK. Nun, ĉar la ali'a'j land'o'j rezign'is pri la projekt'o, la problem'o est'as en la man'o'j de la japan'a reg'ist'ar'o, kiu dev'os decid'i, ĉu aprob'i, ĉu mal'aprob'i la konstru'o'n. Japani'o avid'e vol'us hav'i alt'grad'a'n inter'naci'a'n instituci'o'n. La real'a problem'o, tamen, est'as, ĉu Japani'o – kun ŝtat'a ŝuld'o egal'a al 224 % de la mal'net'a en'land'a produkt'o – pov'os asign'i tiom'a'n mon'sum'o'n, kaj diplomati'e inter'trakt'i kun ali'land'a'j reg'ist'ar'o'j, kiu'j cert'e bon'ven'ig'os la japan'a'n decid'o'n, sed ver'ŝajn'e est'os ŝpar'em'a'j koncern'e si'a'n propr'a'n apart'a'n kontribu'o'n.

Kiu ĉi mi?

La bibliografi'o nur pri li'a'j libr'o'form'e aper'int'a'j verk'o'j ampleks'as kvin'dek sep titol'o'j'n; ne ind'as menci'i krom'a'j'n artikol'o'j'n dis'e aper'int'a'j'n, kiu'j est'us cent'o'j. Ceter'e, mult'o el la unu'a kvar'on'o de tiu bibliografi'o est'as kolekt'it'a en Mi'a pad'o (1997). Tio sufiĉ'as por met'i la nederland'an akademi'an'o'n Gerrit Berveling (1944, esperant'ist'o de 1972) inter la plej produkt'iv'a'j'n verk'ist'o'j'n de ni'a literatur'o. Inter tiom da libr'o'j, grand'a pli'mult'o est'as traduk'aĵ'o'j el la helen'a, latin'a, mal'nov'hebre'a, nederlanda. Kolos'a iniciat'o est'as li'a Antologi'o latin'a, plan'it'a en 12 volum'o'j, el kiu'j ĉi-jar'e aper'is la kvin'a. Bedaŭr'ind'e, la UEA-katalog'o registr'as nur dek ok titol'o'j'n, kaj ne nepr'e la plej reprezent'a'j'n.

Person'a kronik'o

La ĝenr'o de la nun recenz'at'a verk'o respond'as al ali'a'j jam verk'it'a'j: la person'a kronik'o. Berveling komenc'is per La unu'a'j 25 jar'o'j en mi'a memor'o, rakont'ant'a pri li'a viv'o de 1944 ĝis 1969; sekv'is De du'op'o al kvar'op'o pri la okaz'aĵ'o'j inter 1969 kaj 1975; kaj fin'e la epizod'o'j inter 1975 kaj 1980 est'as la esenc'o de Streĉ'it'a'j kor'o'j.

Hast'e

Kritik'o ne est'is ĉiam indulg'a al li; plur'a'j li'a'j poem'o'j est'is fort'e draŝ'it'a'j de Camacho en Beletr'a Almanak'o; li'a'j not'o'j pri vojaĝ'o al Jokoham'o tra Rusio est'as konsider'at'a'j plej'part'e sen'util'a'j kaj ne'specif'a'j de Melnikov; ali'a kritik'ist'o riproĉ'as al Berveling, ke li iom tro hast'e en'libr'ig'as si'a'j'n impres'o'j'n, kiu'j pov'as aspekt'i tut'e ordinar'a'j, do ne specif'e rakont'ind'a'j. En'tut'e ni dir'u, ke la aŭtor'o preskaŭ tim'as, ke io el li perd'iĝ'as, do li rapid'as ĝi'n fiks'i sur paper'o: ĉio'n, sen'kribr'e.

Mal'kaŝ'e

Por tiu'j, kiu'j jam leg'is li'a'j'n biografi'a'j'n verk'o'j'n, plur'o est'as kon'at'a. La ali'a'j trov'as, ver'ŝajn'e, ĉio'n, kio est'as spert'ebl'a dum plen'a viv'o.

Berveling tut'e mal'kaŝ'e rakont'as si'n de la adolesk'a dub'o, ĉu katolik'ism'o, en kiu li est'as de'nask'e eduk'it'a, est'as kontent'ig'a voj'o al la kontakt'o kun Di'o, ĝis la bru'o en la klas'o'j, kie li instru'as klasik'a'j'n lingv'o'j'n kaj histori'o'n; de la bicikl'a vetur'ad'o ek'de la propr'a hejm'o jen al tiu, jen al ali'a labor'lok'o, ĝis la elekt'o de la lern'ej'o por la unu'a fil'in'o; de la rilat'o'j kun la plur'a'j ge'frat'o'j ĝis la jen-kaj-jen'a simpati'o por iam'a amik'in'o de la knab'a temp'o; de la vojaĝ'o'j al Italio ĝis la ek'kontakt'o kun Esperant'o tra la bo'patr'in'o (ebl'e unik'a okaz'o en la histori'o); de la sincer'a dezir'o help'i la proksim'ul'o'n, iĝ'ant'e remonstrant'a pastor'o, ĝis la problem'o'j de eduk'ad'o de infan'o'j al du'lingv'ec'o; de la pasi'o por vojaĝ'ad'o ĝis la labor'o en la estr'ar'o de la land'a Esperant'o-asoci'o aŭ de la Akademi'o de Esperant'o, en kiu li membr'as de 1989.

Plezur'ig'a

La leg'ad'o est'as ver'e plezur'ig'a, ne tial, ke ĝi dir'as i'o'n sensaci'a'n, sed ĝust'e ĉar ĝi rakont'as tut'a'n ar'o'n da et'a'j okaz'aĵ'o'j, en kiu'j ĉiu pov'as re'trov'i si'n; ekzempl'e, la provizor'a mal'varm'iĝ'o de la rilat'o'j inter la ge'edz'o'j, kiu par'o ne spert'is ĝi'n? La faden'o est'as facil'e inter'romp'ebl'a je ĉiu tri'a paĝ'o, ĉar ne tem'as pri faden'o, sed pri si'n'sekv'o de event'o'j, impres'o'j, pren'it'a'j decid'o'j preskaŭ sen'koneks'a'j. Se ne est'us la deklar'o de la aĝ'o aŭ de la jar'o'j, oni pov'us invers'ig'i la ĉapitr'et'o'j'n. Jen en'hospital'ig'o de la edz'in'o, jen infekt'o ĉe la tonsil'o'j, jen re- kaj re'foj'a mal'sukces'o ĉe la ekzamen'o por stir'rajt'ig'o, jen la glit'o sur frost'iĝ'int'a trotuar'o, jen la kun'ven'o'j pri divers'a'j kultur'a'j tem'o'j en la lern'ej'o, jen la ekzamen'o kiel pastor'o kaj la unu'a publik'a predik'o, jen la remonstrant'a al'ir'o al la am'o ge'a (sen ge'edz'iĝ'o) kaj gej'a, kio en la katolik'a mond'o est'is ankoraŭ tabu'a tem'o dum long'a temp'o.

Jen tut'e normal'a, sed kontraŭ'a al la mil'jar'a tradici'o, la decid'o, ke al Di'o oni atribu'as ne neces'e vir'a'n pronom'o'n. La aŭtor'o neniam tim'as antaŭ nov'a situaci'o: li'n help'as la religi'a fid'o, ke Di'o protekt'as hom'o'j'n kaj ili'n gvid'as al ili'a bon'o. Ekzempl'e, est'as prezent'at'e kiel natur'e, ke oni al'pren'as nov'a'n fil'in'o'n por permes'i jun'ul'in'a'n viv'o'n sen'ĝen'a'n al amik'in'o de amik'in'o, for'las'it'a de la patr'o de la infan'o. La nov'ul'in'o tuj integr'iĝ'as en la famili'o'n, kie est'as ali'a'j du knab'in'et'o'j, kaj est'os nur bedaŭr'o, ke la nov'a situaci'o de la patr'in'o ebl'ig'os al ŝi re'pren'i si'a'n id'et'o'n, kaj la famili'o Berveling rest'os de'nov'e nur kvar'op'o.

Mi

Kio'n pli'a'n oni leg'as en ĉi tiu verk'o? Al la aŭtor'o plaĉ'as ĉi tiu'j demand'o'j: Kio'n mi trov'os? Kiu mi est'as? Kaj la titol'o de la verk'o ĝust'e spegul'as dub'o'j'n, kvankam en la viv'o li, laŭ si'a rakont'ad'o, aspekt'as tre decid'em'a person'o; li'a predik'ad'o est'as edif'a; li'a rakont'ad'o est'as instru'a. Ĉar la protagonist'o est'as la aŭtor'o kaj nur la aŭtor'o, sam'famili'an'o'j aŭ ge'amik'o'j aper'as preskaŭ nur kiel figur'ant'o'j; la leg'ant'o ne mir'u, ke averaĝ'e en ĉiu du'a lini'o trov'iĝ'as la pronom'o „mi” aŭ „ni”. Tiu'n sam'a'n stil'o'n ni trov'as ankaŭ en ali'a'j verk'o'j de Berveling, el kiu'j mi konsil'us al tiu'j, kiu'j ne kon'as ili'n, almenaŭ la impuls'o-ritm'a'n Ajnasemajne; se iu sent'as, ke por io li ne hav'as temp'o'n, li lern'u, kiom da afer'o'j Berveling kapabl'as far'i kaj komplet'ig'i dum ver'e mal'long'a temp'o'spac'o.

Kon'at'a'j nom'o'j

La aŭtor'o rakont'as, kompren'ebl'e, ankaŭ pri la evolu'o de la inter'naci'a politik'a situaci'o, pri NATO, pri la Irana Respublik'o de Ĥomejni, nu, kiel ordinar'a nederland'an'o vid'as la afer'o'j'n kaj est'as, kelk'foj'e kontraŭ'vol'e, implik'it'a. Esperant'ist'o trov'os tut'a'n ar'o'n da kon'at'a'j nom'o'j, kiu'j'n Berveling kontakt'is, vizit'is, ĉe kiu'j li gast'is, do ankaŭ la leg'ant'o est'as en'volv'it'a, kvankam iom tro rapid'e si'n sekv'as la rakont'at'a'j epizod'o'j, ne est'as moment'a halt'o por medit'i. Al la aŭtor'o nun sep'dek'jar'a oni nur pov'as bon'dezir'i ankoraŭ mult'a'j'n jar'dek'o'j'n da tiom intens'a viv'o.

Gerrit Berveling: Kiu ĉi mi? Eld. Vok'o, Rijswijk, 2013. 204 paĝ'o'j; vinkt'it'a.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Kio est'as imperi'o kaj kiel ĝi'n kontraŭ'star'i?

Oni oft'e diskut'as: ĉu nun ekzist'as imperi'o'j? Ĉu Uson'o est'as imperi'o? Unu el mi'a'j opon'ant'o'j pri la tem'o don'is al mi fin'a'n „mort'o'bat'o'n”, al'port'int'e iu'n vort'ar'o'n kun jen'a difin'o: Imperi'o est'as regn'o, kiu'n gvid'as imperi'estr'o. Ĉar Uson'o'n estr'as prezid'ant'o, ĝi ne est'as imperi'o, kaj punkt'o-fin'o!

(Parentez'e: laŭ tiu difin'o la sol'a imperi'o en la modern'a mond'o est'as Japani'o! Sed kiam oni diskut'as pri modern'a'j imperi'o'j, oni kutim'e Japani'o'n ne oft'e menci'as ...)

Piv, tamen, don'as ali'a'j'n difin'o'j'n: 1. Grand'a regn'o, kiu est'as baz'it'a sur milit'fort'o, en'ten'as ordinar'e divers'a'j'n venk'it'a'j'n popol'o'j'n, kaj kies estr'o si'n rigard'as kiel super'a'n al la reĝ'o'j; 2. La tut'o de grand'a regn'o kun si'a'j koloni'o'j. Ankaŭ de tiu vid'punkt'o Uson'o ne est'as imperi'o, ĉar ĝi ne hav'as koloni'o'j'n. Sed anstataŭ koloni'o'j ĝi hav'as ekonomi'e kaj politik'e de'pend'a'j'n de si ŝtat'o'j'n kaj streb'as far'i tia la tut'a'n mond'o'n, ĝi'n super'reg'i – kaj ne grav'as la pretekst'o'j por tio. Ĝust'e tiu'n senc'o'n nun'temp'e oni met'as en la noci'o'n „imperi'o”, kaj kompren'o de la intern'a'j risort'o'j de la fenomen'o sen'dub'e grav'as por ĉiu nun'temp'a ter'an'o. Tiu'n cel'o'n bon'eg'e serv'as la libr'o de Noam Chomsky [Ĉomski] Imperi'a'j ambici'o'j. Apart'a valor'o de tiu libr'o est'as, ke a) Chomsky est'as mem uson'an'o kaj b) li est'as scienc'ist'o kaj pens'ul'o – do grand'a tut'mond'a aŭtoritat'o.

Ne'kontest'ebl'a influ'o

Oni pov'as akcept'i aŭ mal'akcept'i la lingv'ist'ik'a'j'n teori'o'j'n de Chomsky (mi, person'e, sufiĉ'e skeptik'e rilat'as al la universal'a gramatik'o kaj simil'a'j afer'o'j), sed li'a grand'eg'a influ'o al la evolu'o de la lingv'o'scienc'o kaj psik'o'lingv'ist'ik'o dum la last'a du'on'jar'cent'o est'as ne'kontest'ebl'a. Ankaŭ esperant'ist'o'j hav'as al li si'a'n mal'favor'a'n kalkul'o'n pro cert'a'j el'dir'o'j – sed ja li permes'as el'don'i si'a'j'n verk'o'j'n en Esperant'o, do li'a'n asert'o'n, ke „Esperant'o ne est'as lingv'o” ne neces'as akcept'i tro serioz'e. Krom est'i scienc'ist'o, li est'as liber'ec'an'a soci'a pens'ul'o kaj aktiv'ul'o, kaj tio tre grav'as.

Intervju'o'j

La prezent'at'a libr'o est'as, fakt'e, ne iu monografi'o pri la tem'o, sed sur'paper'ig'it'a seri'o de naŭ por'radi'a'j intervju'o'j, far'it'a'j de David Barsamian inter mart'o 2003 kaj februar'o 2005. La tem'o'j iom vari'as, sed ĉiu'j koncern'as ŝanĝ'o'j'n en la mond'o kaj la uson'a politik'o post la teror'ag'o'j de la 11a de septembr'o 2001. La dialog'a karakter'o far'as la tekst'o'n vigl'a kaj facil'e leg'ebl'a.

Uson'a imperi'ism'o

Chomsky trakt'as la kaŭz'o'j'n de agres'o kontraŭ Irako, sed ne nur: tio est'as la el'ir'punkt'o por konsider'i la modern'a'n uson'a'n imperi'ism'o'n en la vast'a histori'a perspektiv'o, kaj tiel klar'ig'as ĝi'a'j'n font'o'j'n kaj karakteriz'a'j'n trajt'o'j'n, kiel kontraŭ'ul'o de la kapital'ism'a sistem'o ĝeneral'e, li lig'as ĝi'n ĝust'e kun interes'o'j de la kapital'o. Ĉiu'j intervju'o'j-ĉapitr'o'j est'as interes'a'j, sed mi'n apart'e frap'is la Histori'o kaj memor'ad'o kaj Doktrin'o de bon'a'j intenc'o'j. Fakt'e, rigard'at'e de la vid'punkt'o de Dawkins, ideologi'a'j prav'ig'o'j de imperi'a kondut'o est'as tip'a'j „mem'o'j” (si'n're'produkt'ant'a'j kaj dis'vast'iĝ'ant'a'j inform'unu'o'j), aŭ eĉ kompleks'o'j de mem'o'j – „mem'pleks'o'j”. Tial la imperi'ism'a politik'o tiel bon'e en'radik'iĝ'as en la popol'a konsci'o. Chomsky serĉ'as voj'o'j'n por kontraŭ'star'i la ŝtat'a'j'n imperi'ism'o'n, agres'em'o'n kaj kapital'ism'o'n, kaj por tio li propon'as la sol'a'n rimed'o'n – konstant'a'n, ĉiu'tag'a'n sen'inter'romp'a'n rezist'o'n, dum sporad'a'j protest'a'j ag'o'j, eĉ tia'j amas'a'j kiel milion'nombr'a'j manifestaci'o'j, est'as plej'part'e sen'rezult'a'j.

En radi'a'j intervju'o'j Chomsky ne pov'is tuŝ'i sen'rezerv'e ĉiu'j'n trajt'o'j'n de la modern'a imperi'ism'o kaj manier'o'j ĝi'n kontraŭ'star'i. Tamen strang'e, ke li, lingv'ist'o de la unu'a grad'o, tut'e neglekt'as ĝi'a'n lingv'a'n dimensi'o'n, tiom klar'a'n por ni, esperant'ist'o'j. Ver'ŝajn'e, ĝust'e tiu aspekt'o plej mal'bon'e vid'ebl'as el Uson'o eĉ por la plej sagac'a'j hom'o'j!

Sen'riproĉ'a

La libr'o'n traduk'is grand'a team'o el divers'a'j land'o'j sub la ĝeneral'a gvid'o de Renat'o Corsetti. La labor'o est'as ver'e laŭd'ind'a, kaj la tekst'o sen'riproĉ'a, kvankam mi prefer'us, se la ĉef'redaktor'o ne re'decid'us mal'esperant'ig'i la person'a'j'n nom'o'j'n, pri kio li menci'as en la antaŭ'not'o'j. Kaj ĝeneral'e ebl'as dir'i, ke la libr'o'n leg'u ĉiu'j, kiu'j'n interes'as la mond'o, en kiu ili viv'as, kaj kiu'j vol'as kompren'i, kial okaz'as divers'a'j event'o'j, mal'bon'e influ'ant'a'j ni'a'n viv'o'n. Mi esper'as, ke tia'j hom'o'j inter esperant'ist'o'j est'as grand'a pli'mult'o.

Noam Chomsky. Imperi'a'j ambici'o'j. Inter'parol'o'j pri la mond'o post la 11-a de septembr'o. Intervju'o'j kun David Barsamian. Eld. Ber'o, Rotterdam, 2013. 160 paĝ'o'j. ISBN 978-90-9027666-3.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Varb'ant'e Eŭterp'o'n*

La nov'zeland'a aŭtor'o Brendon Clark, kiu verk'is ne'mal'bon'a'n poem'o'n pri la vojaĝ'o de la maori'o'j al Nov-Zelando (vid'u la kolekt'o'n Esperant'a antologi'o – poem'o'j 1887-1981, p. 370), verk'is ankaŭ mal'grand'a'n libr'o'n kun la titol'o Kie'n la poezi'o?. En tiu verk'et'o li efektiv'e pretend'is instru'i la poezi'a'n art'o'n al aspir'ant'a'j poet'o'j, detal'e klar'ig'ant'e la ritm'o'n, la metrik'o'n, la skand'ad'o'n kaj la rim'o'n. Ret'o Rossetti, en recenz'o inkluziv'it'a en li'a'n verk'o'n Art'o kaj natur'o, satir'as la menci'it'a'n libr'o'n de Clark. Iom kruel'e li koment'as: „Jen verk'o tiel eminent'e mal'bon'a, tiel energi'e lam'a, ke nur san'eg'a literatur'o pov'us ĝi'n produkt'i.”

Ne'instru'ebl'a

Mi prefer'us juĝ'i la skrib'aĵ'o'n de la bon'a nov'zeland'an'o pli kompat'e, sed mi konsent'as kun Rossetti, ke la instru'klopod'o'j de Clark est'is ne'util'a'j kaj sen'esper'a'j. Mi person'e opini'as (kaj tio est'as nur'a konjekt'o mi'a), ke la poezi'a art'o est'as ne'instru'ebl'a kaj ne'lern'ebl'a. Aŭ oni nask'iĝ'as poet'o, aŭ oni ne posed'as kaj ne pov'as akir'i lirik'a'n talent'o'n. Sam'temp'e mi akcept'as, ke tiu impres'o pov'as est'i mal'prav'a.

Tamen ver'e bon'a'j poet'o'j ne abund'as. Pro iu kial'o, kiu'n mi ne tut'e kompren'as, la esperant'ist'ar'o produkt'is mult'e pli da poezi'o (bon'a kaj mal'pli bon'a) ol da proz'o. Tio'n mi bedaŭr'as, ĉar, kvankam mi ŝat'as poezi'o'n (aŭ almenaŭ la verk'ar'o'n de mi'a'j plej am'at'a'j poet'o'j), aprez'o de poezi'o est'as minoritat'a gust'o kaj eg'e subjektiv'a. Plur'a'j poem'o'j, kiu'j al mi plaĉ'as, las'as mi'a'n edz'in'o'n tut'e indiferent'a, kaj invers'e, kiam ŝi leg'as al mi poem'o'n, kiu'n ŝi ŝat'as, mi plej'oft'e trov'as ĝi'n sentimental'a. Pri gust'o'j ne valor'as disput'i.

Naiv'a

La objekt'o de la aktual'a recenz'o, libr'et'o de Ángel Arquillos López, est'as laŭd'ind'a prov'o esprim'i en vers'a form'o pens'o'j'n pri natur'o, am'o, pac'o, nostalgi'o, mal'ĝoj'o kaj ĉagren'o. Ĉu li sukces'is aŭ ne, mi ne cert'as. Li'a'j vers'o'j mal'oft'e rim'iĝ'as, kaj la metrik'o (kiam ĝi ekzist'as) est'as liber'a. Fiks'a ritm'o mal'est'as en la pli'mult'o de la „er'o'j”. Li'a vers'ad'o est'as tre simpl'a, ne tre profund'a kaj iom naiv'a.

La kovr'il'o kaj ilustr'aĵ'o'j est'as sufiĉ'e al'log'a'j.

Erar'o'j

Sur la paĝ'o 19 en la last'a lini'o aper'as evident'a kompost'erar'o: nur la liter'o „f” kaj post'e kelk'a'j punkt'et'o'j, kiu'j pov'as indik'i mank'ant'a'j'n liter'o'j'n, supoz'ebl'e „eliĉas”. Sur la paĝ'o 28 en la unu'a lini'o „Piediere” dev'us est'i „Pied'ir'e”. Sur la paĝ'o 52 en la sep'a lini'o la vort'o'j „blond'a blukita har'ar'o” supoz'ebl'e dev'us est'i „blond'a bukl'it'a har'ar'o”. Mi ne ĉiam kompren'as, kio'n vol'as dir'i la aŭtor'o, ekzempl'e: „Blank'a kolomb'o, / Blank'a'n pac'o'n anonc'as, / La nigr'a'n mond'o'n” – ĉu li cel'as „... anonc'as al la nigr'a mond'o”? (Parentez'e, la bild'it'a bird'o est'as arde'o, ne kolomb'o.) Sur la paĝ'o 62 ŝajn'as, ke mank'as la „-n” de la akuzativ'o en la du'a kaj tri'a vers'o'j.

Sur la paĝ'o 55 la aŭtor'o skrib'as: „Mi est'as poet'o, / ĉu ver'e mi est'as?” Tiu demand'o memor'ig'as mi'n pri la vers'o de ali'a andaluz'o, nom'e Antonio Machado: „Gitar'o de l' gast'ej'o de la voj'o'j / neniam vi est'is, kaj ne est'os, poet'o.” Prefer'e, la leg'ant'o decid'u.

* Eŭterp'o: muz'o pri muzik'o kaj lirik'a poezi'o (grek'a mit'ologi'o).

Ángel Arquillos López: Mediterane'a'j er'o'j. Poem'ar'o. Eld. Andaluzi'a Esperant'o-Unu'iĝ'o, sen dat'o (2012?). 64 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN: 978-84-930304-4-5.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Kern'o de la ital'a lingv'o

Jen tre util'a il'o, ne nur por stud'ant'o'j de la ital'a lingv'o, sed ankaŭ por hom'o'j kun sufiĉ'a kon'o de la lingv'o, kiu'j vol'as kontrol'i si'a'n gramatik'o'n kaj solv'i dub'o'j'n pri subtil'aĵ'o'j de la trop'o'j kaj idiom'aĵ'o'j de la ital'a. En si'a prezent'o Davide Astori atent'ig'as, ke la verk'et'o „ne dev'as est'i rigard'at'a kiel preskrib'a aŭ el'ĉerp'a gramatik'a libr'o, sed kiel il'o por praktik'a kaj tuj'a uz'ad'o de la lingv'o”. Kaj li prav'as. Ne tem'as pri komplet'a man'libr'o kun specimen'a'j leg'aĵ'o'j kaj el'tir'aĵ'o'j el la literatur'o, sed – kiel indik'as la titol'o – pri la esenc'a gramatik'o de la ital'a. Per ĝi oni pov'as facil'e kaj rapid'e trov'i respond'o'n al ĉiu'j demand'o'j pri detal'o'j gramatik'a'j.

La verk'o est'as versi'o en Esperant'o de L'itali'an'o essenziale de Marco Mezzadri. Ĝi en'hav'as 96 unu'o'j'n kaj 3 apendic'o'j'n kun glos'ar'o, kaj ankaŭ sekci'o'n kun diagnoz'a test'o kaj respond'o-ŝlos'il'o.

Alfabet'o

Plej oft'e baz'a'j lingv'a'j lern'o'libr'o'j komenc'iĝ'as per la alfabet'o de la lingv'o kaj gvid'il'o pri la prononc'o. En ĉi tiu verk'o tiu'j trov'iĝ'as en la apendic'o 1, sur la paĝ'o 211, kaj tie la lern'ant'o pov'as komenc'i si'a'n stud'ad'o'n. Tamen la prononc'o de la ital'a lingv'o ne dev'as prezent'i problem'o'j'n por parol'ant'o'j de Esperant'o aŭ de ali'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j ĝeneral'e. Ebl'e la sol'a'j diferenc'o'j est'as jen'a'j. 1. Mal'kiel la esperant'a'j la ital'a'j vokal'o'j „o” kaj „e” hav'as du son'o'j'n, nom'e ferm'it'a'n kaj mal'ferm'it'a'n (aŭ mal'vast'a'n kaj vast'a'n). 2. La „s” en la ital'a pov'as son'i kiel [s] aŭ [z], kio ne okaz'as en Esperant'o. Tamen bon'a prononc'o de Esperant'o pli-mal'pli simil'as bon'a'n prononc'o'n de la ital'a. (Zamenhof fakt'e rekomend'is, ke Esperant'o est'u parol'at'a kun latin'a prononc'o.)

7 difin'a'j artikol'o'j

Esperant'ist'o'j kaj tiu'j, kiu'j parol'as latin'id'a'j'n lingv'o'j'n aŭ stud'is la latin'a'n, tuj re'kon'os mult'a'j'n ital'a'j'n vort'o'j'n pro la fakt'o, ke la plej grand'a part'o de la esperant'a vort'trezor'o est'as deriv'it'a de la latin'id'a'j lingv'o'j. Tamen lern'ant'e la ital'a'n, oni trov'as mult'e da mal'regul'aĵ'o'j, escept'o'j kaj unik'aĵ'o'j, kiu'j ne ekzist'as en Esperant'o aŭ eĉ en ali'e simil'a'j lingv'o'j, kiel la hispan'a aŭ la portugal'a (kiu'j kompren'ebl'e hav'as si'a'j'n propr'a'j'n gramatik'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n por lern'ant'o'j). Ekzempl'e, dum Esperant'o uz'as nur unu difin'a'n artikol'o'n („la”), kaj la hispan'a kaj la portugal'a posed'as nur du (en singular'a kaj plural'a form'o'j), la ital'a bezon'as kvar en la singular'o (nom'e: „il”, „lo”, „l'”, „la”) kaj tri en la plural'o („i”, „gli”, „le”).

Pli'e, mal'kiel en Esperant'o, la ital'a'j verb'o'j est'as konjug'at'a'j kun apart'a'j fin'aĵ'o'j laŭ la person'o, kiu est'as la subjekt'o. Pro tiu'j fin'aĵ'o'j oni ĝeneral'e ne bezon'as uz'i person'a'j'n pronom'o'j'n en la ital'a. Ebl'e la traduk'int'o dum moment'o de forges'o preter'atent'is tio'n (aŭ tio est'is kompost'erar'o) en la unu'o 61 (p. 133), kie mank'as la esperant'a pronom'o „mi” en la du'a ekzempl'o: „Mi'a pa'nj'o dir'as ke (mi) est'as pli mal'bon'a ol mi'a frat'o”. Pro la fakt'o, ke la verb'o (la unu'a person'o de la verb'o „est'i”) uz'at'a en la ital'a, est'as son'o, kiu pov'as signif'i nur „mi est'as”, kaj ne „vi, li, ŝi est'as”, dub'o ne ekzist'as. Kontraŭ'e, en Esperant'o la pronom'o est'as ĉiam neces'a pro la mank'o de fleksi'o'j.

Abund'a'j ekzempl'o'j

La tut'a ital'a verb'o'sistem'o kaj precip'e la ne'regul'a'j verb'o'j, est'as mult'e pli komplik'a'j ol la esperant'a verb'o'sistem'o, sed ili est'as bon'e list'ig'it'a'j kaj klar'ig'it'a'j en tiu ĉi libr'o, kun abund'a'j ekzempl'o'j. Oni rimark'as, ke la subjunktiv'o est'as pli ampleks'e kaj rigid'e uz'at'a en la ital'a ol en, ekzempl'e, la hispan'a, kvankam kelk'foj'e en la popular'a parol'at'a ital'a lingv'o oni anstataŭ'ig'as ĝi'n per la indikativ'o. La subjunkci'o „che” (= „ke” en Esperant'o) ĝeneral'e postul'as la subjunktiv'o'n en la ital'a, sed ne ĉiam en ali'a'j latin'id'a'j lingv'o'j.

Pli'e, la konstru'o de fraz'o'j, en kiu'j oni ne'rekt'e raport'as parol'ad'o'n, est'as pli komplik'a en la ital'a. En Esperant'o ĝi est'as tre simpl'a, ĉar oni uz'as la sam'a'n tens'o'n kiel en la rekt'a parol'ad'o, ekzempl'e „Li dir'is: ‚Mi ir'os’”, kaj „Li dir'is, ke li ir'os”. Do ĉiu ekzempl'o de tiu'j idiom'aĵ'o'j en la ital'a dev'as est'i apart'e lern'it'a.

Indeks'o

La aŭtor'o konstant'e re'memor'ig'as la stud'ant'o'n pri tikl'a'j gramatik'aĵ'o'j kaj jam instru'it'a'j detal'o'j kaj re'send'as li'n/ŝi'n al la apendic'o, kiu est'as tre util'a. Al'don'it'a est'as indeks'o, kiu ankaŭ help'as la stud'ant'o'n re'trov'i forges'it'a'j'n gramatik'aĵ'o'j'n.

Erar'o'j

Redaktor'o'j ne tre ŝat'as, ke recenz'ant'o'j tro menci'u kompost'erar'o'j'n, sed du erar'o'j en ĉi tiu libr'o iom ĝen'is mi'n. En unu'o 6 (p. 24, la last'a lini'o) la vort'o'j „Rigard'u ĉe unu'o 33 la kun'iĝ'o'n de artikol'o'j kun prepozici'o'j” dev'us est'i „Rigard'u ĉe unu'o 23”. Mi perd'is temp'o'n, serĉ'ant'e la referenc'at'a'n lok'o'n kaj nur kun iom'et'e da mal'facil'o trov'is ĝi'n. La du'a erar'o tem'as pri verb'a inter'respond'ad'o de tens'o'j, kiu en la latin'id'a'j lingv'o'j est'as iom komplik'a afer'o kompar'e kun la simpl'a esperant'a struktur'o. En la unu'o 73 (p. 157, la tri'a aline'o) leg'iĝ'as: „Kiam la sub'ord'ig'it'a propozici'o ... esprim'as sam'temp'ec'o'n ... tiam oni uz'as la ital'a'n temp'o'n indicativo imperfetto”. Tamen, en la ekzempl'o, kiu sekv'as, la du'a part'o de la fraz'o est'as ne en indikativ'a imperfekt'a tens'o, sed en la subjunktiv'a imperfekt'a. Tio est'as konfuz'a por la lern'ant'o. Se eventual'e aper'os re'pres'aĵ'o de la verk'o, tiu'j erar'o'j dev'as est'i korekt'it'a'j, sed ili est'as preskaŭ la sol'a'j ne'perfekt'aĵ'o'j, trov'it'a'j en la verk'o (krom en la unu'o 95 (p. 208, la unu'a lini'o) la uz'o de „subjunkci'o” anstataŭ „subjunktiv'o”). Ali'lok'e, la inter'respond'ad'o de tens'o'j est'as bon'e klar'ig'it'a.

Amuz'a

La divers'a'j unu'o'j est'as ilustr'it'a'j per amuz'a'j desegn'aĵ'et'o'j, kiu'j mal'pez'ig'as la gramatik'o'n. Ankaŭ la inklud'o de sufiĉ'e long'a'j list'o'j de specimen'a'j fraz'o'j kun aŭ sen la ĝust'a prepozici'o kaj la infinitiv'o est'as tre help'a, ĉar ti'aĵ'o en la ital'a pov'as est'i iom mal'facil'a.

Resum'o: Malgraŭ la mal'grand'a'j erar'o'j menci'it'a'j, ĉi tiu lern'o'libr'o pov'as est'i varm'e rekomend'it'a al ĉiu, kiu vol'as bon'e parol'i aŭ skrib'i en la ital'a lingv'o.

Marco Mezzadri: Esenc'a lern'o'libr'o de la ital'a lingv'o. Esperant'a versi'o de Davide Astori. Eld. Guerra, Perugia, 2006. 251 paĝ'o'j. Glu'bind'it'a. ISBN 88-7715-917-0.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Kiam nutr'aĵ'o kaŝ'as putr'aĵ'o'n

En 2008 okaz'is grand'a skandal'o en Ĉini'o, kiam kelk'a'j kompani'o'j vend'is pulvor'ig'it'a'n lakt'o'n, al kiu ili laŭ'plan'e al'don'ad'is mel'amin'o'n (toks'a'n substanc'o'n), por ŝajn'ig'i, ke ĝi en'hav'as grand'a'n kvant'o'n da protein'o. Oni nombr'as, ke 300 000 infan'o'j est'is viktim'o'j de tiu fraŭd'o, dum 54 000 en'hospital'iĝ'is kaj 6 mort'is pro damaĝ'o en la ren'o'j kaŭz'it'a de mel'amin'o.

La ĉef'a kulp'ul'o pri la tut'a afer'o est'is la ĉin'a kompani'o Sanlu, 43 % el kies akci'o'j posed'is la nov-zelanda kompani'o Fonterra. Mult'a'j ali'a'j kompani'o'j part'o'pren'is en la fraŭd'o. Post la skandal'o, Sanlu ruin'iĝ'is, dum Fonterra perd'is ne nur mon'o'n, sed ankaŭ si'a'n reputaci'o'n. Kelk'e da hom'o'j est'is kondamn'it'a'j pro la afer'o, kaj du el ili est'is ekzekut'it'a'j. Jiang Weisuo, kiu unu'e avert'is la aŭtoritat'o'j'n pri la al'don'ad'o de mel'amin'o al la lakt'aĵ'o'j, est'is murd'it'a en Xi'an pas'int'jar'e, kvankam ne est'as klar'e, ĉu la murd'o efektiv'e rilat'as al la avert'o.

Pulvor'ig'it'a lakt'o

En 2013 okaz'is ali'a fiask'o ĉe Fonterra, kiam ĝi re'vok'is pulvor'ig'it'a'n lakt'o'n, destin'it'a'n al beb'o'j. Ĉi-foj'e la kial'o est'is la ebl'a ĉe'est'o de la bakteri'o Clostridium botulinum, kiu kapabl'as kaŭz'i botul'ism'o'n. Fonterra re'vok'is la infekt'it'a'j'n uj'o'j'n jam distribu'it'a'j'n en Nov-Zelando aŭ eksport'it'a'j'n al ekster'land'o (Ĉini'o, Sri-Lanko kaj ali'a'j ŝtat'o'j). Theo Spierings, la direktor'o de Fonterra, tuj flug'is al Ĉini'o por klar'ig'i la manier'o'j'n elekt'it'a'j'n de Fonterra por halt'ig'i la vend'ad'o'n de ĝi'a'j ebl'e infekt'it'a'j produkt'o'j. Gary Roman'o, unu el la estr'o'j de Fonterra, eks'iĝ'is pro la erar'o'j, kiu'j antaŭ'is la dis'don'o'n de la koncern'at'a'j produkt'o'j. Ŝajn'as, ke neni'u infan'o spert'is botul'ism'o'n pro tia lakt'o.

En aŭgust'o 2013 oni anonc'is, post 195 plu'a'j test'o'j ĉe divers'a'j laboratori'o'j, ke la bakteri'o est'is unu'e mis'ident'ig'it'a. Tem'is pri la bakteri'o Clostridium sporogenes, kiu ne kaŭz'as botul'ism'o'n, kvankam ĝi oft'e trov'iĝ'as en la grund'o kaj en putr'a'j manĝ'aĵ'o'j. La konklud'o'n, ke ĝi est'as C. botulinum, est'is far'int'a AgResearch (ŝtat'a agrikultur'a organiz'aĵ'o). La post'a'j'n analiz'o'j'n plen'um'is ali'a'j laboratori'o'j en Nov-Zelando kaj en Uson'o por la ministr'ej'o pri primar'a'j industri'o'j.

Tio, kio okaz'is, ig'is plur'a'j'n eksport'ist'o'j'n de la supr'e menci'it'a'j produkt'o'j perd'i mult'a'n mon'o'n, ĉirkaŭ po du milion'o'j da NZ-dolar'o'j monat'e. La reg'ist'ar'o tial decid'is star'ig'i fondus'o'n de du milion'o'j da NZ-dolar'o'j por kompens'i la mal'grand'a'j'n kaj mez'grand'a'j'n kompani'o'j'n koncern'at'a'j'n.

Pom'o'j

La 25an de septembr'o 2013 la ministr'ej'o pri primar'a'j industri'o'j raport'is, ke Nov-Zelando halt'ig'is la eksport'ad'o'n de pom'o'j al Ĉini'o ĝis la fin'o de la sezon'o, ĉar ĉin'a'j ofic'ist'o'j trov'is putr'aĵ'o'n en tri eksped'aĵ'o'j de pom'o'j. La putr'ad'o'n kaŭz'is la fung'o Neofabraea alb'a, kiu ne kun'port'as risk'o'j'n pri nutr'a sekur'ec'o. La nov-zelanda reg'ist'ar'o kaj la hort'a industri'o diskut'as nun la afer'o'n kun ĉin'a'j ofic'ist'o'j. La putr'int'a'j pom'o'j de'ven'is de kelk'a'j pak'ej'o'j en Hawke's Bay. Ĝis tiam Nov-Zelando eksport'is 320 000 tun'o'j'n da pom'o'j al divers'a'j land'o'j kaj, el ili, 9 500 ir'is al Ĉini'o.

Miel'o

Simil'a'j fakt'o'j ceter'e ne est'as mal'oft'a'j ali'lok'e. Ind'as ekzempl'e menci'i, ke en aŭgust'o 2013 la angl'a ĵurnal'o Sunday Times raport'is, ke la t.n. Food Standards Agency (Organiz'aĵ'o por norm'o'j pri manĝ'aĵ'o'j) publik'ig'is avert'o'n, laŭ kiu iu'j miel'o'j vend'at'a'j en Briti'o kiel manuko-miel'o'j fakt'e ven'as de ali'a font'o. Miel'o de la manuko-arbust'o (Leptospermum scoparium) est'as pli mult'e'kost'a ol ali'a'j miel'o'j, pro la kurac'a'j ec'o'j, kiu'j'n ĝi hav'as laŭ la produkt'ant'o'j de ver'a manuka miel'o. Neces'as analiz'i la polen'o'n en la miel'o por determin'i la font'o'n de la miel'o. Por rajt'i la uz'ad'o'n de unu'flor'a nom'o, miel'o dev'as en'hav'i minimum'e 70 % de tiu'flor'a polen'o.

Zorg'em'o

Foj'foj'e alarm'o pri ebl'a danĝer'o en iu manĝ'aĵ'o est'as prav'ig'ebl'a, kelk'foj'e ne. Sed ja est'as pli bon'e erar'i pro tro'a zorg'em'o ol pro tro'a neglekt'o kaj mal'diligent'o. Est'as bedaŭr'ind'e, ke industri'ist'o'j ne ĉiam rigard'as la afer'o'n sam'manier'e.

Mem'mort'ig'o'j salt'lev'iĝ'as

Se imit'i fam'a'n fraz'o'n, ebl'us dir'i: „Ekonomi'o est'as tro serioz'a afer'o, por ke ĝi rest'u ekskluziv'e en la man'o'j de reg'ist'ar'o'j.” La respekt'ind'a brit'a medicin-revu'o British Medical Journal ĵus publik'ig'is atent'o'vek'a'n esplor'o'n pri la kresk'ant'a kvant'o de mem'mort'ig'o'j en la tut'a mond'o de post la komenc'o de la ekonomi'a kriz'o en 2008. La esplor'o inkluziv'is 54 land'o'j'n kaj konstat'is pli'mult'iĝ'o'n de mem'mort'ig'o'j je ĉirkaŭ 5 000 kaz'o'j dum la jar'o 2009 kompar'e kun la averaĝ'a'j statistik'a'j don'it'aĵ'o'j de la antaŭ'a'j jar'o'j. Tiu pli'mult'iĝ'o koncern'is precip'e vir'o'j'n kaj plej'part'e rilat'is al okaz'o'j de mal'dung'o.

Frap'o

La ekonomi'a kriz'o, kiu en mult'a'j land'o'j post jar'kvin'o plu'daŭr'as, kaŭz'is fort'a'n, eĉ detru'a'n frap'o'n en la tut'a mond'o: mal'gajn'o'j ĉe grand'vend'ej'o'j kaj bank'o'j, sam'kiel perd'o'j de dom'o'j kaj labor'posten'o'j, est'is amas'a'j. Oni kalkul'as, ke inter la jar'o'j 2007 kaj 2009 okaz'is proksim'um'e 37 milion'o'j da mal'dung'o'j en la mond'o. Unu'a'foj'e oni pov'is scienc'e ekzamen'i la influ'o'n de ekonomi'a kriz'o laŭ tut'mond'a skal'o, dum antaŭ'a'j esplor'o'j pri'is nur'e lok'a'j'n aŭ region'a'j'n soci'a'j'n fenomen'o'j'n.

Plej popular'as Uson'o

Pli da hom'o'j ol iam ajn antaŭ'e for'las'is si'a'n nask'iĝ'land'o'n kaj loĝ'as en ekster'land'o. En 2013 el'migr'is 232 milion'o'j da hom'o'j, aŭ 3,2 % de la mond'a loĝ'ant'ar'o, kompar'e kun 175 milion'o'j en 2000 kaj 154 milion'o'j en 1990. Tiel inform'is Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) en Vieno.

La pli'mult'o de la el'migr'int'o'j aĝ'as inter 20 kaj 64 jar'o'j. Tut'mond'e vir'in'o'j konsist'ig'as 48 % de ĉiu'j el'migr'int'o'j.

Kalkul'it'e est'as, ke en 2013 loĝ'as en la sud'o 82,3 milion'o'j da el'migr'int'o'j, kiu'j nask'iĝ'is en la sud'o. Iom mal'pli – 81,9 milion'o'j – ven'is el la sud'o kaj nun loĝ'as en la nord'o.

Hejm'a'j region'o'j

La plej grand'a'j'n grup'o'j'n, kiu'j loĝ'as ekster si'a hejm'a region'o, form'as azi'an'o'j kaj sud-amerik'an'o'j. Ekzempl'e, en Eŭrop'o loĝ'as ĉ. 19 milion'o'j da azi'an'o'j, en Nord'a Amerik'o 16 milion'o'j, kaj en Oceani'o 3 milion'o'j.

Rilat'e en'migr'int'o'j'n, Azi'o montr'as ek'de 2000 la plej grand'a'n kresk'o'n. Laŭ John Wilmoth [ĝon ŭilmot], direktor'o de la sekci'o Loĝ'ant'ar'o de la UN-departement'o pri ekonomi'a'j kaj soci'a'j afer'o'j, tiu pli'iĝ'o rezult'as ĉef'e de kresk'ant'a postul'o pri ekster'land'a'j labor'ul'o'j en naft'o-produkt'ant'a'j land'o, ekzempl'e Malajzi'o, Singapur'o kaj Taj'land'o.

Dek land'o'j

En 2013 du'on'o de ĉiu'j el'migr'int'o'j loĝ'is en dek land'o'j: Uson'o (45,8 milion'o'j), Rusio (11 milion'o'j), Germanio (9,8 milion'o'j), Sauda Arabi'o (9,1 milion'o'j), Unu'iĝ'int'a'j Arab'a'j Emir'land'o'j (7,8 milion'o'j), Briti'o (7,8 milion'o'j), Franci'o (7,4 milion'o'j), Kanado (7,3 milion'o'j), Aŭstrali'o (6,5 milion'o'j) kaj Hispanio (6,5 milion'o'j).

En Uson'o pli'iĝ'is la nombr'o de en'migr'int'o'j inter 1990 kaj 2013 je preskaŭ 23 milion'o'j, egal'e al unu milion'o da al'don'a'j en'migr'int'o'j ĉiu'jar'e.

Dek jar'o'j da help'o

Kvar land'o'j'n evolu'ig'e help'as Slovaki'o. Tem'as pri Kenjo, Sud-Sudano, Afgani'o kaj Moldavio. Diskut'at'a'j est'is i.a. la princip'o'j de la slovak'a evolu'ig'a help'o dum inter'naci'a konferenc'o en Bratislav'o, Slovaki'o, en oktobr'o.

Mal'ferm'is la konferenc'o'n la slovak'a vic'ĉef'ministr'o Miroslav Lajčák [lajĉak]. Ĉe'est'is pli ol 150 deleg'it'o'j el la kvar land'o'j kaj ankaŭ la EU-komision'an'o pri evolu'o Andris Piebalgs. Jen la 10a dat're'ven'o de la komenc'o de slovak'a evolu'ig'a help'o.

Ĉerk'o'ĉar'e mon'o'ŝpar'e

Kiom da person'o'j oni bezon'as por en'ter'ig'i ĉerk'o'n kun adolt'a kadavr'o? Normal'e neces'as kvar person'o'j, kiu'j per du ŝnur'eg'o'j kaj mult'e da spert'o ne'ŝancel'ant'e kapabl'as sub'e'n glit'ig'i la objekt'o'n.

Sed kiel oni manipul'as ĉerk'o'n por nur'a prezent'ad'o en preĝ'ej'o aŭ en tomb'ej'o'hal'o, ekzempl'e antaŭ kremaci'o? Probabl'e nur du fort'a'j vir'o'j sukces'as ŝov'i ĝi'n en funebr'a'n aŭt'o'n kaj el'tir'i ĝi'n sur transport'il'o'n, gard'ant'e la pietat'o'n.

Sed ankaŭ el tia par'o la ekonomik'ist'o'j sukces'is elimin'i unu, profit'e al la en'ter'ig'a firma'o. Oni invent'is ĉar'et'o'n kun iks'o'form'a'j pied'o'j, fiks'ebl'a'n sub'e al la ĉerk'o, fald'ebl'a'n, aŭt'e kun'transport'ebl'a'n.

Rad'aks'o'j

Help'e de tiu invent'aĵ'o unu sol'a hom'o pov'as mov'i la ĉerk'o'n, kondiĉ'e ke la voj'o'j ne est'as ŝlim'a'j, tro oblikv'a'j, ŝtup'a'j. Kvankam la rad'aks'o'j trov'iĝ'as sufiĉ'e proksim'a'j inter si kaj la ekvilibr'a punkt'o ne en la simetri'a centr'o, la kun'lig'it'a tut'o ŝajn'as est'i stabil'a.

Ne nur ĉerk'o'ĉar'e ŝanĝ'iĝ'as la sepult'a kultur'o. Pli alt'a'n ŝpar'efik'o'n jam kun'port'is la aktual'a mult'obl'iĝ'o de urn'a'j en'ter'ig'o'j. Sufiĉ'as unu nigr'e vest'it'a rol'ant'o, kiu dign'a'mien'e kaj mild'a'gest'e de'met'as la uj'o'n en et'a'n tru'o'n mal'mult'a'j'n deci'metr'o'j'n sub la ter'surfac'o.

Mult'a'j hom'o'j propr'a'vol'e prov'as per tiu metod'o moder'e redukt'i la alt'a'j'n kost'o'j'n de modern'a en'ter'ig'o. Sed nur mal'mult'a'j el ili profit'as mem de tiu ĉi ŝpar'em'o.

Neni'o plu ebl'as

„Neni'o plu ebl'as” aŭ, franc'e, „Rien ne va plus”: tio'n oni aŭd'as, kiam ne plu ebl'as vet'i en la hazard'lud'o rulet'o. Nun tio'n oni dir'as en Albanio, kie la nov'a reg'ist'ar'o social'ist'a, venk'int'a en balot'o'j de juni'o 2013, ferm'is kontraŭ'leĝ'a'j'n hazard'lud'ej'o'j'n.

En oktobr'o, dum tut'land'a operac'o, 6000 polic'ist'o'j, impost'ist'o'j kaj inspektor'o'j de la ministeri'o pri financ'o'j ferm'is 1000 hazard'lud'ej'o'j'n. Daŭr'as esplor'o'j pri „industri'o”, kiu for'suĉ'as ver'ŝajn'e cent'milion'o'j'n da eŭr'o'j el la alban'a ekonomi'o.

Minac'as nov'a arm'ad'o-konkur'o

Konvenci'a milit'ad'o est'as konduk'at'a per konvenci'a'j arm'il'o'j kaj batal'kamp'a'j taktik'o'j inter du aŭ pli'a'j ŝtat'o'j en mal'ferm'it'a konfront'o. La fort'o'j en ambaŭ flank'o'j est'as bon'e difin'it'a'j. Ili batal'as, cel'ant'e sen kemi'a'j, biologi'a'j aŭ nukle'a'j arm'il'o'j precip'e la kontraŭ'a'n arme'o'n.

Kritik'ist'o'j komenc'as ekzamen'i la valor'o'n de regul'a'j arme'o'j, en kiu'j soldat'o'j al'front'as kaj konvenci'a'j'n kaj ne'konvenci'a'j'n fort'o'j'n je ne'atend'it'a'j okaz'o'j kaj lok'o'j. Sukces'o de'pend'os de inform'al'ir'o kun'e kun rapid'a analiz'o kaj kompren'o de la situaci'o dum batal'o.

Regul'a'j arme'o'j

En ampleks'a koncept'o mal'instig'o al milit'o est'as baz'it'a sur la kapabl'o venk'i batal'ant'o'j'n kaj surogat'a'j'n milit'ist'o'j'n de mal'amik'a'j ŝtat'o'j. La milit'o'j en Irako kaj Afgani'o montr'is, kiel grav'a est'is por la alianc'iĝ'int'a'j arme'o'j la ebl'o batal'i kontraŭ ne nur regul'a'j arme'o'j sed ankaŭ ne'ŝtat'a'j organiz'aĵ'o'j.

Eksterm'ad'o uz'ant'a tele'avi'o'j'n (sen'hom'a'j'n aer'a'j'n vetur'il'o'j'n konsist'ant'a'j'n el tele'komand'at'a robot'o, angl'e dron'e) far'iĝ'is oft'a kontraŭ'teror'ism'a rimed'o.

Ek'de tiam, kapabl'ig'it'a'j de progres'o en inform'ad'o kaj komput'il'a teknologi'o, tele'avi'o'j far'iĝ'is ne'rezist'ebl'e al'log'a'j al milit'a'j kaj polic'a'j fort'o'j en evolu'int'a'j land'o'j, sam'temp'e liver'ant'e financ'a'n abund'o'n al fabrik'ant'o'j.

Et'a kolibr'o

Nun'temp'e, tele'avi'o'j vari'as inter grand'o simil'a al et'a kolibr'o, uz'at'a precip'e por aer'a observ'ad'o, ĝis la grand'o de aviad'il'o kapabl'a port'i misil'o'j'n. Miniatur'ig'o promes'as la konstru'o'n de tele'avi'o'j nutr'at'a'j de sun'energi'o ne pli grand'a'j ol insekt'o kun kapabl'o flug'i preskaŭ sen'lim'e aŭ stir'at'a'j en konstru'aĵ'o'j'n kun cel'o spion'i aŭ mort'ig'i.

Kelk'a'j tele'avi'o'j est'as divers'manier'e komerc'e uz'at'a'j. Sed oni fokus'iĝ'as pri milit'a aplik'ad'o. Komenc'e oni uz'is ili'n precip'e por observ'i kaj kontrol'i. Nun reg'ist'ar'o'j ili'n aprob'as por elimin'ad'o de la „mal'amik'o”. Tele'avi'o'j spur'as kaj atak'as ident'ig'it'a'j'n milit'ant'o'j'n aŭ individu'o'j'n, kies kondut'o, tele'avi'e observ'at'a, re'don'as model'o'n de tip'a milit'ant'ec'o.

Teknologi'a'j trajt'o'j

Tele'avi'o'j est'as il'o'j. Malgraŭ ili'a'j taktik'a'j kaj teknologi'a'j trajt'o'j ili ne ŝanĝ'as la fundament'a'n ec'o'n de milit'o. Tamen ili mal'pli'grand'ig'as la kost'o'j'n, risk'o'j'n kaj post'las'aĵ'o'j'n de konvenci'a milit'o.

Ali'flank'e, kiel ĉiu milit'ag'o, tele'avi'a'j atak'o'j spron'as ne'atend'it'a'j'n soci'a'j'n kaj politik'a'j'n efik'o'j'n efektiv'e ekster la reg'ad'o de la milit'ant'o'j.

Liberal'ul'o'j refleks'e en'kadr'ig'as intenc'a'j'n eksterm'ad'o'j'n kiel atenc'o'j'n kontraŭ konstituci'a kaj inter'naci'a jur'o. Mal'sam'e al tortur'o, plan'it'a eksterm'ad'o est'as jur'e akcept'at'a sub difin'it'a'j kondiĉ'o'j. La elekt'o, kiu'n leĝ'o'n aplik'i, est'as kelk'foj'e politik'a decid'o ne baz'it'a sur vid'punkt'o pur'e jur'a.

Ĝemel'a'j tur'o'j

Milit'o kontraŭ teror'ism'o komenc'iĝ'is en la nun'a, grand'skal'a form'o post la atak'o de la 11a de septembr'o 2001 kontraŭ la t.n. ĝemel'a'j tur'o'j en Nov-Jork'o. La atak'o kre'is etos'o'n de tim'o, en kiu civit'an'a'j rajt'o'j, moral'a'j konsider'o'j kaj oft'e inter'naci'a jur'o hav'is rol'o'n nur kiel pasiv'e observ'ant'a'j instanc'o'j.

Est'as pli kaj pli klar'e, ke tele'avi'a'j atak'o'j plej'part'e anstataŭ'as tiu'j'n de infanteri'a'j soldat'o'j. La proporci'o de la financ'a'j avantaĝ'o'j de'pend'as de la politik'a cel'o de la konflikt'o kaj la strategi'a'j cirkonstanc'o'j de la atak'o.

Civil'a'j spekt'ant'o'j

La absolut'a mank'o de respond'ec'o pov'as konduk'i al sen'brid'a uz'o de tele'avi'o'j en milit'o'j. Ne'real'a'j koncept'o'j pri milit'ad'o fiask'as re'don'i ver'a'n noci'o'n, kio est'as konflikt'ej'o. Krom'e pere'ig'o de civil'a'j spekt'ant'o'j pro tele'avi'a atak'o ekster konflikt'ej'o ne pov'as est'i toler'at'a.

Laŭ la vid'punkt'o de arme'o, tele'avi'a program'o est'as esenc'e sekret'a operac'o, relativ'e mal'mult'e'kost'a rilat'e mon'o'n kaj pere'o'j'n, se kompar'at'a kun konvenci'a milit'ad'o.

En long'daŭr'a period'o adopt'i tele'avi'a'n teknologi'o'n est'as afer'o perd'it'a. Ĝi pov'os konduk'i al nov'a arm'ad'o-konkur'o kaj tiel star'ig'i inter'naci'a'n ord'o'n pli kaj pli per'fort'em'a'n kaj mal'stabil'a'n – ord'o'n divid'it'a'n inter tiu'j kun tele'avi'o'j kaj tiu'j sen ili, kiu'j far'iĝ'as viktim'o'j de ties atak'o'j.

Mal'gaj'e pri patr'in'o

Mi'a patr'in'o est'as mal'long'a, mal'gaj'a poem'o plum'e de la ĉeĥ'a poet'o kaj ese'ist'o Otokar Březina (1868-1929). Ĝi pri'tem'as li'a'n mort'int'a'n patr'in'o'n. Laŭ Vikipedio, „li'a poezi'a verk'ar'o, star'ant'a oft'e sur'lim'e inter art'o kaj filozofi'a medit'ad'o, aparten'as art'e kaj pens'e al la plej pint'a'j valor'o'j de la eŭrop'a literatur'a simbol'ism'o”. Cert'e tiu ĉi poem'o est'as ekzempl'o de tio.

La poŝ'libr'o recenz'ot'a, fakt'e pli kajer'a ol libr'a, prezent'as la original'a'n poem'o'n en la ĉeĥ'a kaj buked'o'n da traduk'o'j. Trov'iĝ'as du preskaŭ ident'a'j ĉeĥ'a'j versi'o'j de la poem'o kaj traduk'o'j de la poem'o en la sekv'a'j'n lingv'o'j'n: Esperant'o, la angl'a, bulgar'a, franc'a, ital'a, latin'a, latv'a, hungar'a, german'a, rus'a, slovak'a, serb'a kaj hispan'a. En kelk'a'j lingv'o'j prezent'iĝ'as plur'a'j versi'o'j – ekzempl'e, en Esperant'o est'as tri.

Bedaŭr'ind'e, en unu el la du angl'a'j versi'o'j kaj en la sol'a bulgar'a versi'o oni prezent'as nur la unu'a'j'n tri strof'o'j'n el naŭ kaŭz'e de kopi'rajt'a'j lim'ig'o'j.

Sag'o sang'a

En la redaktor'a rimark'o fin'e de la libr'et'o oni raport'as: „Divers'a'j ĉeĥ'a'j el'don'o'j de Březina ... est'as kripl'ig'it'a'j per pres'erar'o'j en la interpunkci'o.” Tre bedaŭr'ind'e, la kompil'int'o'j de tiu ĉi modest'a kajer'o daŭr'ig'is tiu'n ĉi tradici'o'n, eĉ sam'aline'e.

Konsider'ind'e pli bedaŭr'ind'e est'as, ke ankaŭ en la poem'o'j mem est'as kompost'erar'o'j. En la german'a part'o la recenz'ant'o tuj trov'is du. Tamen malgraŭ tio, oni pov'is plu kompren'i la tekst'o'n. Simil'e ĝen'et'as erar'o en la franc'a traduk'o, kiu, parentez'e, form'e diverĝ'as de la original'o, est'ant'e sen'rim'a kaj ali'pied'a. Tamen ĝust'e tiu elekt'it'a liber'ig'o de la form'o de la ĉeĥ'a original'o permes'is al la traduk'ant'o en la franc'a versi'o pli fidel'e trans'don'i la signif'o'n, kio konsider'ind'e help'is la recenz'ant'o'n.

En la du'a el la tri esperant'a'j traduk'o'j de la poem'o (ja ĝust'e tiu'j traduk'o'j est'as la ĉef'a cel'o kaj en'tut'e la precip'a est'kial'o de tiu ĉi libr'et'o memor'e al la 145a dat're'ven'o de la nask'iĝ'dat'o de Otokar Březina) trov'iĝ'as ne plu ek'kon'ebl'a senc'tord'a erar'o. Jen oni skrib'aĉ'as sur paĝ'o 15:

„De vi'a mort'a sag' mi est'as pal'a flor'o,”

Ĝust'e est'us:

„De vi'a mort'a sang' mi est'as pal'a flor'o,”

Tem'as pri la sang'o de la mort'int'a patr'in'o, kaj ne pri paf'it'a sag'o, kiu fakt'e rol'as en antaŭ'a strof'o. Tia mis'kompren'ig'a kompost'erar'o ver'e ne plu est'as iel ajn pardon'ebl'a. Not'u ankaŭ, ke la kompil'int'o en si'a en'konduk'o skrib'as: „La esperant'ig'it'a'j traduk'o'j ... ebl'ig'u pli'a'j'n traduk'o'j'n, ankaŭ en ali'a'j'n lingv'o'j'n, por ke la aŭskult'ad'o de Otokar Březina est'u ating'ebl'a por ĉiu'j, ankaŭ por ne'eŭrop'an'o'j.” Tiu'n Elizean cel'o'n la kompil'int'o pro akcident'e al'paf'it'a sag'o, evident'e, nun mal'traf'as.

Empiri'e, konjunktiv'it'e

Al'don'e, la kvalit'o de la esperant'a'j traduk'o'j apenaŭ ating'as la kvalit'o'n de ĉiu'j tiu'j naci'lingv'a'j versi'o'j, kiu'j'n la recenz'ant'o kapabl'is pri'juĝ'i. Ekzempl'e, en la original'o figur'as la fraz'o „pluk'i frukt'o'n kun gust'o cindr'a de la Temp'o-Arb'o”. Tiu'n ŝlos'il'a'n figur'o'n konserv'i sukces'is preskaŭ ĉiu'j naci'lingv'a'j traduk'ist'o'j – ĝi re'trov'iĝ'as eĉ en la latin'a versi'o. En la unu'a esperant'a versi'o ĝi ne rol'as. En la du'a ĝi iom'et'e tord'iĝ'is. Nur en la tri'a ĝi aper'as laŭ la original'o kiel „temp'o-arb'o”, sed sen'cindr'ig'it'a.

La unu'a traduk'o esperant'e'n el 1920 en'ten'as tro da elizi'o'j kaj strang'a'j vort'ord'o'j. Al'don'e, en la du'a strof'o trov'iĝ'as plen'e ne'konven'a aplik'o de la vort'o „buduar'o” kaj en la sep'a jen la stumbl'ig'a klopod'o rim'i la in'pied'a'n „dorm'i” kun la vir'pied'a „por mi”. Jen la unu'a strof'o.

Tra viv' mal'gaj'e, kiel pent'o'far'ant'in'o,
patri'n' ir'ad'as mi'a sen parfum' kaj flor'o'j,
frukt' sek'a, hard'a est'is ŝi'a viv'destin'o,
sen re'freŝ'iĝ'o pas'is ŝi'a'j tag' kaj hor'o'j.

La du'a traduk'o esperant'e'n el 1970 est'as pli bon'a kaj jam eg'e pli verk'fidel'a. Al'don'e, ĝi streb'as kopi'i la vir'a'j'n cezur'o'j'n de la original'o. Jen la unu'a strof'o.

Kun trist' de pent'ul'in' patr'in'o mi'a ir'is
tra viv'o sen kolor', sen flor'odor', sen hel'o,
ŝi sek'a'j'n frukt'o'j'n nur de viv'o'arb'o ŝir'is,
kun cindr'a gust'o kaj sen re'freŝ'iĝ' sub ŝel'o.

Almenaŭ nun menci'iĝ'as la „cindr'a gust'o” kaj en'tut'e iu'spec'a „arb'o”.

La tri'a versi'o el 2012, kvankam sen cezur'o'j, est'us ebl'e la plej bon'a, se la traduk'ant'o ne eg'e mis'e elekt'us du vort'o'j'n. Sed unu'e, jen la unu'a strof'o.

Patr'in'o mi'a, pent'ant'in' sur trist'a voj'o,
tra tag'o'j sen kolor'o, flor'o'j, bril'o ir'is:
nur viv'o'frukt'o'n sek'a'n, plen'a'n de mal'ĝoj'o,
sen re'freŝ'iĝ'o ŝi de temp'o-arb'o ŝir'is.

Ne mal'bon'e, kvankam la „cindr'a gust'o” iel fal'is de la ĉar'o. Tamen ver'e iom'et'e strang'e impres'as ĉi-versi'e la post'a en'met'o de du scienc'a'j fak'termin'o'j, kiu'j normal'okaz'e ne aper'u en poezi'a verk'o – nom'e „konjunktiv'it'o” kaj „empiri'o”. Ali'flank'e, Březina est'as kon'at'a pro uz'ad'o de ankaŭ scienc'a'j vort'o'j en si'a'j verk'o'j, do, supoz'ebl'e, la traduk'ant'o nur pro tio kuraĝ'is subit'e scienc'um'i. Tamen en ĉiu'j ali'lingv'a'j traduk'o'j oni uz'is pri la ruĝ'ig'it'a'j okul'o'j „inflam'o”, aŭ simil'e, kaj ver'e neni'u ek'hav'is la ide'o'n parol'i rilat'e viv'daŭr'a'n labor'pen'o'n pri „empiri'o”, ja scienc'a termin'o, fakt'e tie ĉi plen'e mis'uz'at'a.

Kurs'e kaj ekskurs'e

Tiu ĉi tiom deprim'a, kiom aprez'ind'a poem'o est'as sen'dub'e leg'ind'a kaj ne mal'pli la traduk'o'j. Kiu interes'iĝ'as pri la traduk'ad'o de poezi'o kaj sci'pov'as kelk'a'j'n el la prezent'it'a'j lingv'o'j, nepr'e aĉet'u la libr'o'n. Oni pov'as ja bon'eg'e stud'i „kiel far'i” kaj „kiel ne far'i” kaj baz'e de la naci'lingv'a'j traduk'o'j ek'kon'i, kio est'u poezi'traduk'e ating'ebl'a. En'tut'e la libr'et'o est'us tre nutr'a furaĝ'o kadr'e de perfekt'ig'a kurs'o por progres'int'o'j.

Iom'et'e ne'kutim'a est'as la kun'libr'a al'don'o de turism'a por'komput'il'a lum'disk'o (DVD, HTML), spec'o de kroz'il'taŭg'a virtual'a ekskurs'o tra la region'o, kie la poet'o viv'is kaj verk'is. Ĝi en'ten'as ĉirkaŭ'rigard'ebl'a'j'n bild'o'j'n kaj skrib'it'a'j'n pri'skrib'o'j'n en Esperant'o, la angl'a kaj la ĉeĥ'a. Fon'a muzik'o mank'as.

Otokar Březina: Moje matka – Mi'a patr'in'o. Divers'lingv'e. Eld. Svitavy, Jaroměřice nad Rokytnou, 2013. 39 paĝ'o'j. ISBN 978-80-260-4386-7. Poŝ'libr'o 20,6 x 13 x 0,5 cm, plus por'komput'il'a turism'a DVD.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Unu hor'o da rege'o kun Jonny M

Post si'a sen'pag'e dis'don'it'a disk'o Pli ol esper'o nun Jonny M kre'is plen'a'n album'o'n, nom'it'a'n Rege'stil'o. Tio est'as traf'a titol'o, ĉar krom la du kun'labor'a'j kant'o'j Etern'a'n lum'o'n kun Ton'e kaj Majstr'o'j de l' disk'ej' kun Etern'e Rim'a ĉiu'j est'as tip'e rege'a'j kant'o'j. Bon'a nov'aĵ'o do por la ŝat'ant'o'j de tiu stil'o, sed ali'a'j facil'e enu'os pri la ritm'o'j ripet'em'a'j. Unu favor'a escept'o, krom la du menci'it'a'j kant'o'j, est'as la unu'a numer'o Dank'o'n. Ĝi vek'as ne'rezist'ebl'a'n ĝoj'o'n en ĉiu'j aŭskult'ant'o'j, kaj tiel post la sukces'a En Somer'o Jonny M konfirm'as si'a'n talent'o'n por verk'i sen'hezit'e optimism'a'j'n kant'o'j'n sen son'i kliŝ'e. Konsider'ant'e ankaŭ la jun'a'n aĝ'o'n de la art'ist'o (nur 20!), ni cert'e pov'as esper'i je riĉ'a karier'o de Jonny M.

Jonny M: Rege'stil'o. Eld. Vinil'kosm'o, Donneville, 2013. 15 titol'o'j, daŭr'o 58:56 mi'n.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Long'e atend'it'a, ne perd'it'a

Ni dev'is kvin jar'o'j'n atend'i por tio, sed la nun'temp'e ebl'e plej popular'a muzik'grup'o de Esperant'uj'o aper'ig'is si'a'n tri'a'n album'o'n: ĉiam'e'n plu. Jam en 2011 ĝi anonc'is la album'o'n kaj aŭd'ig'is la unu'a'j'n kant'o'j'n, sed post tio ankoraŭ ni dev'is iom atend'i. Sed tut'e ind'is, ĉar la fin'a produkt'o est'as grand'a verk'o de am'o: est'as dancig'a'j pop'kant'o'j kiel pluk'u ne la flor'o'j'n, televid'o kaj plast'o'kant'o, sed ankaŭ trankvil'a'j kant'o'j ali'a aventur'o, ne ebl'as kalkul'i kaj rul'u tra'j'n'. Ankaŭ ne mank'as la por LPG kutim'a'j politik'a'j mesaĝ'o'j, plej traf'e en la dizert'ant'o. Ind'as mult'foj'e aŭskult'i la kant'o'j'n, dum'e leg'ant'e en la bel'a tekst'libr'et'o kun fot'o'j de la grup'an'o'j, kiu akompan'as la disk'o'n. Tamen eĉ kun la tekst'o antaŭ vi vi mir'us pri la en'hav'o de dom'o'ar'ig'at'o, ubuntu kaj mult'a'j ali'a'j kant'o'j, en kiu'j LPG liber'e en'verŝ'as mem'el'pens'it'a'j'n vort'o'j'n inter la kon'at'a'j'n. Tiu ĉi do ne est'as disk'o por la lingv'o'pur'ist'o'j, sed por la muzik'ŝat'ant'o'j!

La Perd'it'a Generaci'o: ĉiam'e'n plu. Eld. Vinil'kosm'o, Donneville, 2013. 13 titol'o'j, daŭr'o 58:04 mi'n.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Ne plu kun'sid'u - kun'star'u!

Mi ating'is aĝ'o'n (aŭ aĝ'o ating'is mi'n), en kiu mi komenc'as forges'i afer'o'j'n, kiu'j'n mi mal'kovr'is aŭ lern'is antaŭ mult'a'j jar'o'j. Mi rifuz'as tro perturb'iĝ'i. Mi argument'as, ke sen'dub'e en la daŭr'o de la jar'dek'o'j, kiu'j'n mi tra'viv'is, neces'is sorb'i tiom da fakt'o'j kaj sci'o'j, ke inform'o'j ne plu aktual'a'j est'as for'puŝ'it'a'j.

Evident'e mens'a'n kaduk'iĝ'o'n, mal'jun'iĝ'o'n, stult'ec'o'n ktp mi rifuz'as kulp'ig'i. Ali'a'j hom'o'j, ebl'e, mal'konsent'os: ili kred'u, erar'e, kio'n ili vol'as.

Tamen la afer'o jen'as. De temp'o al temp'o mi renkont'as – efektiv'e re'renkont'as – fakt'o'j'n, kiu'j iam ornam'is la viv'o'n. Ili'n mi salut'as kiel mal'nov'a'j'n amik'o'j'n: du'on'forges'it'a'j'n sam'lern'ej'an'o'j'n aŭ koleg'o'j'n, kun kiu'j mi iam divid'is stud'ad'o'n aŭ labor'o'n, lud'o'j'n aŭ bier'o'j'n, ĝis inter'ven'is la sort'o por elekt'i ali'a'j'n voj'o'j'n.

Do, ĉi-spirit'e, mi mal'kovr'is last'a'temp'e anekdot'o'n al mi nebul'e kon'at'a'n sed for'bala'it'a'n antaŭ jar'o'j sub la tapiŝ'o'n de la temp'o. La brit'a reĝ'in'o Viktoria, mi leg'is, insist'is, ke dum kun'ven'o'j de ŝi'a intim'a konsil'ant'ar'o (angl'e privy council, konsist'ant'a precip'e el alt'rang'a'j parlament'an'o'j) ĉiu star'u. Kun'sid'o far'iĝ'is, fakt'e, kun'star'o.

Viktoria tre bon'e konsci'is, ke konsil'ant'ar'o, komfort'e sid'ant'a, em'us ne'neces'e pli'long'ig'i kun'ven'o'j'n. Star'ant'e, tamen (kutim'o, kiu daŭr'as ĝis hodiaŭ, kiam la nun'a reĝ'in'o renkont'as si'a'j'n konsil'ant'o'j'n), la parlament'an'o'j dir'os nur tio'n, kio dir'end'os, kaj post'e for'hast'os al si'a'j klub'o'j, am'at'in'o'j aŭ, escept'okaz'e, al si'a'j deput'it'o-dev'o'j.

Kia bel'a ide'o! Nu, ne la klub'o'j aŭ la am'at'in'o'j (tamen al ĉiu laŭ si'a gust'o), sed la noci'o pri kun'star'o. Kial mi ne rekomend'is, ekzempl'e, ke oni kun'star'u, kiam dum apart'e frenez'a period'o en mi'a universitat'a karier'o mi far'iĝ'is ne docent'o sed kun'ven'ist'o?

Tem'is pri epok'o, kiam mi'a institut'o kun'fand'iĝ'is kun ali'a. Neces'is kun'ven'o'j, por decid'i kiu far'os kio'n. Tamen ver'dir'e neni'u decid'is: oni nur kun'ven'is. Kaj kun'venad'is. Fin'e koleg'o'j dir'is, ke tiom da sen'rezult'a'j kun'ven'o'j konduk'as neni'e'n ... kaj iom post iom ili ne plu part'o'pren'is.

Tio mal'plaĉ'is al la ĉef'ar'o, kiu dis'send'is klar'a'n instrukci'o'n: Eĉ se laŭ'hor'ar'e vi instru'u, tamen okaz'e de kolizi'a kun'ven'o sam'hor'a vi nepr'e ĉe'est'u ĉi-last'a'n. Ali'vort'e, pli grav'is kun'ven'i ol instru'i. Tiel mi far'iĝ'is profesi'a ĉe'est'ant'o ĉe ted'a'j kun'sid'o'j – do, jes, kun'ven'ist'o.

Tio memor'ig'as pri amik'o mi'a, kiu dum si'a profesi'a viv'o okaz'ig'is kun'ven'o'j'n ne je difin'it'a hor'o aŭ du'on'hor'o, sed ĉiam sep minut'o'j'n post, aŭ ok minut'o'j'n antaŭ la hor'o. Tiel, li dir'is, kun'ven'o'j ne far'iĝ'u rutin'a'j. Ebl'e pro tia revoluci'a koncept'o oni li'n fru'e emerit'ig'is.

Mi'a'opini'e kun'star'o, anstataŭ kun'sid'o, mult'e facil'ig'us la viv'o'n de tiu'j, kies profesi'a ekzist'o konsist'as pli kaj pli el kun'ven'o'j, do ŝajn'a aŭ kvazaŭ'a labor'o, neniel far'a aŭ spirit'e, eĉ komerc'e, riĉ'ig'a. Kun'star'o ŝpar'us temp'o'n, liber'ig'us hom'o'j'n por kre'i, invent'i, anstataŭ simpl'e jes'i, konsent'i. Sen'lim'a'j do la ben'o'j por la hom'a ras'o!

Nov'jar'e oni far'as rezoluci'o'j'n. Do jen mi'a, kiu'n ni ĉiu'j adopt'u: neniam kun'sid'u, sed kun'star'u. Kaj, silvestr'e tost'ant'e, lev'u glas'o'n al la saĝ'a reĝ'in'o Viktoria. Kiu dir'as, ke monarki'o'j sen'valor'as?

Inter'temp'e mi dezir'as al vi ĉio'n bon'a'n dum la ven'ont'a, kun'star'ad'a jar'o – kaj evident'e agrabl'a'n leg'ad'o'n, kaj kontribu'ad'o'n, al MONATO dum 2014.

Pasiv'e en la est'ont'ec'o'n

En 2013 la bank'o Raiffeisen [rajfajzn] ek'funkci'ig'is la unu'a'n tiel nom'at'a'n pasiv'a'n ofic'ej'a'n tur'dom'o'n, kiu est'as la plej grand'a pasiv'a dom'o en la mond'o.

Pasiv'a dom'o mem produkt'as si'a'n energi'o'n el re'nov'ig'ebl'a'j font'o'j. Por hav'i la titol'o'n „pasiv'a dom'o” neces'as atest'il'o de sen'de'pend'a institut'o, ĉi-okaz'e la Aŭstr'a Asoci'o por Daŭr'i'pov'a Konstru'ad'o.

Por la Raffeisen-konstru'aĵ'o, kiu star'as apud la Danub'a Kanal'o, la asoci'o al'juĝ'is 949 el 1000 poent'o'j.

Kost'o'j

La pasiv'a dom'o kost'is 84 milion'o'j'n da eŭr'o'j – 5 milion'o'j'n pli ol per kutim'a konstru'metod'o. Sed oni daŭr'e ŝpar'os energi'kost'o'j'n, kaj post 14 jar'o'j la pli'a'j kost'o'j est'os amortiz'it'a'j.

La du-metr'o'j'n dik'a fundament'a plat'o kaj la ses kel'o'etaĝ'o'j profund'as 19 metr'o'j'n. Tial neces'is stabil'ig'i la grund'o'n sub apud'a'j konstru'aĵ'o'j. Problem'o'n kre'is ankaŭ la prem'o de la grund'akv'o. La du'on'a konstru'daŭr'o neces'is nur por la sub'ter'a'j part'o'j. Supr'e de la strat'nivel'o lev'iĝ'as 20 etaĝ'o'j, kiu'j kun'e alt'as 100 metr'o'j'n.

El divers'a'j font'o'j ven'as la energi'o por varm'ig'i dum vintr'o kaj mal'varm'ig'i dum somer'o: ter'varm'o, bio'gas'o, sun'o kaj, se neces'e, proksim'a rub'o'brul'ig'ej'o. La dukt'o'j, kiu'j konduk'as ter'varm'a'n akv'o'n en la dom'o'n, long'as 45 km kaj part'e trov'iĝ'as je 40 m sub la strat'nivel'o.

Komput'il'o'j

Pro la konstru'metod'o oni ŝpar'as ĉiu'jar'e 2,5 milion'o'j'n da kilo'vat'hor'o'j da elektr'a energi'o. Tio signif'as jar'e 500 000 eŭr'o'j'n. Ankaŭ varm'o el la mult'a'j komput'il'o'j hejt'as la dom'o'n, super'flu'a varm'o eĉ apud'a'n ban'ej'o'n.

La 10 000 kvadrat'metr'a vitr'a fasad'o est'as mult'tavol'a: intern'e tri'tavol'a'j fenestr'o'j izol'it'a'j, ekster'e pli'a vitr'a tavol'o, kiu for'ten'as en somer'o la varm'o'n kaj sam'temp'e ebl'ig'as aer'um'ad'o'n, ankaŭ dum fort'a vent'o. Akv'o el la apud'a kanal'o mal'varm'ig'as la dom'o'n dum la varm'a sezon'o.

Ter'etaĝ'e situ'as publik'a'j lok'o'j, inkluziv'e de kaf'ej'o. Infan'ĝarden'o pov'as est'i frekvent'at'a ankaŭ de infan'o'j de dung'it'o'j en apud'a'j buro'o'j.

Plan'o pri partner'ec'o

Fin'e de oktobr'o oficial'e vizit'is Slovaki'o'n François Hollande, la prezid'ant'o de la Franc'a Respublik'o.

Li renkont'is la prezid'ant'o'n kaj la ĉef'ministr'o'n de Slovaki'o kaj mal'ferm'is en Bratislav'o ekspozici'o'n pri franc'a gotik'a arkitektur'o. Inter la tem'o'j traktat'a'j dum pint'kun'ven'o trov'iĝ'is politik'o, ekonomi'o, instru'ad'o kaj kultur'a kaj scienc'a kun'labor'o.

Strategi'o

La ministr'o'j pri ekster'land'a'j afer'o'j de Slovaki'o kaj Franci'o sub'skrib'is dokument'o'n „Ag'ad'plan'o de strategi'a partner'ec'o 2013-2018”.

La unu'a oficial'a vizit'o de franc'a prezid'ant'o koincid'is kun ne nur la 20a dat're'ven'o de la sen'de'pend'iĝ'o de Slovaki'o sed ankaŭ la 95a dat're'ven'o de la ek'est'o de la iam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o, en kiu rol'is Franci'o.

Abenomiko, aŭdac'a defi'o

Est'as sci'at'e, ke la japan'a ekonomi'o, la tri'e plej grand'a en la mond'o, jam de'long'e sufer'as de du grav'a'j mal'san'o'j, t.e. deflaci'o kaj grand'eg'a ŝtat'a ŝuld'o. La reg'ist'ar'o dum plur'a'j jar'dek'o'j ten'ad'is politik'o'n de nul-interez'o kaj mal'avar'a'j financ'o'j, sed ŝajn'as, ke tiu politik'o pli'grav'ig'is la mal'san'o'j'n. La grafik'aĵ'o klar'e montr'as la mal'sukces'o'n dum la last'a'j ĉ. 15 jar'o'j.

La reg'ist'ar'o de Abe Ŝinzo, kiu en'posten'iĝ'is decembr'e 2012, si'n lanĉ'ant'e por definitiv'e el'ir'i el la deflaci'o kaj en'ord'ig'i la financ'o'j'n, en'konduk'is aŭdac'a'n ekonomi'a'n politik'o'n, nom'at'a'n abenomiko. La abenomiko konsist'as el tri kolon'o'j: la unu'a kaj plej grav'a est'as tut'e liber'a mon'liver'o, la du'a est'as mal'avar'a'j publik'a'j el'spez'o'j kaj la tri'a, strategi'a plan'o por kresk'ig'o de la ekonomi'o.

Tri'kolon'a ag'ad'plan'o ...

La unu'a'n politik'o'n tuj lanĉ'is la Bank'o de Japani'o, la centr'a bank'o sub la gvid'o de nov'a prezid'ant'o Kuroda, fidel'a al la abenomiko. Li anonc'is, ke la bank'o cel'as inflaci'o'n de 2 % en du jar'o'j, kaj por tiu cel'o aĉet'os 756 miliard'o'j'n da eŭr'o'j¹ da ŝtat'a'j obligaci'o'j, kaj plu aĉet'os 70 % de la nov'e emisi'ot'a'j ŝtat'a'j obligaci'o'j. La kvant'o de la mon'o tiu'manier'e flu'ant'a en la merkat'o'n est'os enorm'a: la skal'o de la japan'a ekonomi'o est'as du'on'o de tiu de Uson'o, sed la kvant'o de la mon'o est'os du'obl'e pli grand'a. La efik'o de tiu mon'politik'o tuj aper'is: akci'a'j kurz'o'j alt'iĝ'is kaj la kurz'o de la en'o mal'alt'iĝ'is. Rezult'e, la akci'ul'o'j profit'is kaj komenc'is el'spez'i por luks'aĵ'o'j kiel ekster'land'a'j aŭt'o'j. Ankaŭ la firma'o'j okup'iĝ'ant'a'j pri eksport'ad'o gajn'is. Dum'e la prez'o'j de import'aĵ'o'j inkluziv'e de petrol'o kaj manĝ'aĵ'o'j alt'iĝ'is kaj prem'is la viv'o'n de la popol'an'o'j (MONATO, 2013/04, p. 17-18).

Ĉu tiu abund'a mon'o en'flu'as en la real'a'n ekonomi'o'n kaj kre'as efektiv'a'j'n mend'o'j'n, precip'e por nov'a invest'ad'o de firma'o'j? Bedaŭr'ind'e ne, ĉar la bank'o'j ne pov'as trov'i prunt'e'pren'ant'o'j'n. La grand'a part'o de la mon'o nur cirkul'as inter la centr'a bank'o kaj la privat'a'j komerc'a'j bank'o'j. Je la fin'o de septembr'o 2013 rest'as pli ol 756 miliard'o'j da eŭr'o'j en la kont'o'j de la komerc'a'j bank'o'j ĉe la Bank'o de Japani'o. Ali'a'n part'o'n de la mon'o lu'as ekster'land'a'j heĝ'fondus'o'j² por spekul'ad'o.

La du'a kolon'o, mal'avar'a'j publik'a'j el'spez'o'j, est'as tradici'a prodig'ad'o de mon'o. Burokrat'o'j kaj politik'ist'o'j akumul'is buĝet'a'j'n propon'o'j'n sub la pretekst'o de re'konstru'ad'o de la region'o damaĝ'it'a de la cunam'o kaj antaŭ'gard'a fortik'ig'o de la land'o kontraŭ gigant'a ter'trem'o iam okaz'ont'a en la centr'a part'o de la land'o. Do, la ĉi-jar'a ŝtat'a buĝet'o ating'os 700 miliard'o'j'n da eŭr'o'j, du'on'o de kiu'j est'os pag'it'a per ŝtat'a'j obligaci'o'j, kio plu akumul'os la sum'o'n de obligaci'o'j ĝis nivel'o egal'a al du'obl'o de la mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP), kaj mal'facil'ig'ant'e la task'o'n re'ord'ig'i la ŝtat'a'j'n financ'o'j'n.

La tri-kolon'a politik'o desapont'is mult'a'j'n hom'o'j'n, ĉar la plej'part'o de ĝi est'as ripet'e propon'it'a banal'a politik'o kiel stimul'ad'o de la ekonomi'o kaj abol'ad'o de regul'o'j por facil'ig'i nov'a'n invest'ad'o'n de firma'o'j.

... neniu'n problem'o'n solv'is

Ĉu la abenomiko ĝust'e kompren'as la kaŭz'o'n de la deflaci'o de Japani'o kaj traf'e klopod'as solv'i la problem'o'n? La abenomiko, baz'it'a sur la doktrin'o de monetarismo (mon'kvant'a doktrin'o), intenc'as solv'i la problem'o'n manipul'ant'e la kvant'o'n de la mon'o. Sed jam ni vid'is supr'e, ke la mon'politik'o nur pli'riĉ'ig'is la hav'ul'o'j'n. La grafik'aĵ'o ĝust'e montr'as, ke la kaŭz'o de la deflaci'o kuŝ'as en mal'alt'a labor'pag'o. Mult'a'j firma'o'j, por rival'i kun ekster'land'a'j firma'o'j en la tut'mond'a merkat'o, vol'is mal'grand'ig'i la labor'kost'o'n, kaj la reg'ist'ar'o help'is ili'n ŝanĝ'ant'e la leĝ'o'j'n pri dung'ad'o por kre'i ne'regul'a'n labor'fort'o'n. Do, la firma'o'j sukces'e mal'alt'ig'is salajr'o'j'n. Rezult'e, en la last'a'j 14 jar'o'j la labor'pag'o redukt'iĝ'is je 12 %. Dum'e ordinar'a'j profit'o'j de japan'a'j firma'o'j pli'grand'iĝ'is je 63 %, kaj ili nun posed'as 2,3 du'ilion'o'j'n (bilion'o'j'n) kiel intern'a'j'n rezerv'o'j'n. Evident'e la mal'alt'ig'o de salajr'o'j mal'alt'ig'as la postul'ad'o'n, la konsum'ad'o'n kaj la okup'at'ec'o'n en Japani'o. Nun la sukces'o de la kapital'ist'o'j turment'as ili'n mem kaj, ironi'e, la reg'ist'ar'o de Abe dev'as inter'ven'i por pet'i kapital'ist'o'j'n alt'ig'i la pag'o'n por labor'ist'o'j.

Konklud'e, mult'a'j pri'dub'as la sukces'o'n de la abenomiko baz'it'a sur mal'ĝust'a'j teori'o kaj diagnoz'o. Ankaŭ aŭd'iĝ'as avert'o'j, ke se ekster'land'a'j invest'ant'o'j kaj heĝ'fondus'o'j rigard'os la japan'a'n politik'o'n pri mal'grand'ig'o de ŝtat'a'j ŝuld'o'j kiel ne'serioz'a'n, ili for'vend'os japan'a'j'n ŝtat'a'j'n obligaci'o'j'n. Tio subit'e mal'alt'ig'us la kurz'o'n de la obligaci'o'j kaj sam'temp'e alt'ig'us ili'a'j'n interez'o'j'n. Tio signif'us, ke la japan'a reg'ist'ar'o jam ne pov'os pag'i interez'o'n, eĉ ne pov'os prepar'i ŝtat'buĝet'o'n.

¹La nombr'o'j en la artikol'o est'as la proksim'um'a'j kontraŭ'valor'o'j en eŭr'o'j. La valor'o de unu eŭr'o vari'is inter 100 en'o'j (novembr'o 2012) kaj 135 en'o'j (oktobr'o 2013).

²Heĝ'fondus'o (angl'e hedge fund) aŭ spekul'fondus'o est'as specif'a tip'o de invest'a fondus'o, kiu'n karakteriz'as spekul'a invest'a strategi'o. La heĝ'fondus'o'j ofert'as grand'a'n profit'o'n, sed kun grand'a risk'o. (laŭ Vikipedio)

Lingv'a em'o kaj deprim'o

Deprim'o (ankaŭ kon'at'a kiel depresi'o) est'as mal'san'o, kiu'n oni taks'us rimark'ind'e dis'vast'iĝ'int'a dum la last'a'j jar'dek'o'j. Ankoraŭ tamen est'as dub'o, ĉu la kvant'o da deprim'it'o'j efektiv'e pli'mult'iĝ'as aŭ simpl'e kurac'ist'o'j en la nun'a epok'o diagnoz'as pli oft'e tiu'n mal'san'o'n. Foj'foj'e est'as mal'facil'e por kurac'ist'o disting'i mild'a'j'n kaz'o'j'n de depresi'o de la tiel nom'at'a „ordinar'a mal'ĝoj'o”, kiu'n mult'a'j hom'o'j spert'as. Ne ekzist'as objektiv'a test'o por tio'n far'i. Tio ĉi pov'as eventual'e konduk'i al mis'a fleg'ad'o.

Stil'o

Nov'a esplor'o montr'is, ke de'form'it'a lingv'aĵ'o pov'as help'i kurac'ist'o'j'n ĝust'e diagnoz'i mild'a'n depresi'o'n kaj disting'i ĝi'n de kutim'a mal'ĝoj'o. La esplor'o konsider'is pli ol 200 hom'o'j'n, kiu'j'n oni pet'is verk'i et'a'n tekst'o'n. Kompar'e kun san'a'j hom'o'j, la efektiv'e deprim'it'o'j uz'is pli da vort'o'j, montr'is pli da raport'ad'o ol da analiz'ad'o, uz'is pli da elips'o'j, pli da ripet'o'j, pli da mem'centr'a'j ide'o'j kaj pli da verb'o'j en preterit'a temp'o (is-form'o). Ili'a'j fraz'o'j est'is ankaŭ pli simpl'a'j. Pacient'o'j tra'pas'ant'a'j normal'a'n mal'ĝoj'o'n uz'is simil'a'n stil'o'n. Ili pli oft'e uz'is verb'o'j'n en prezenc'a temp'o (as-form'o), skrib'is pli oft'e pri altruism'o, mem'real'iĝ'o kaj soci'a stat'o kompar'e kun la patologi'e deprim'it'o'j.

La esplor'ist'o'j konklud'is, ke rilat'e al la deprim'it'o'j neces'as, ke la fak'ul'o'j ne nur atent'u pri ili'a'j plend'o'j, sed ankaŭ kaj ĉef'e pri la manier'o, kiel ili tio'n far'as. Ali'vort'e, nepr'as atent'i pri la uz'o de ŝlos'il'a'j vort'o'j kaj pri semantik'a'j tendenc'o'j.

Psik'oz'o

Tiu'n nov'a'n esplor'o'n oni prezent'is en'kadr'e de la last'a kongres'o pri nerv'o-psik'o-farmakologi'o. Oni uz'is matematik'a'n metod'o'n por analiz'i la lingv'aĵ'o'n de la pacient'o'j, tiel ke oft'a'j lingv'o'form'o'j est'u klar'e not'it'a'j. La el'trov'o'j est'is tiel net'a'j, ke fak'ul'o'j jam rekomend'as ĝi'n por ĝust'a diagnoz'ad'o. Ceter'e, lingv'a'j karakteriz'aĵ'o'j est'as trov'at'a'j ankaŭ en ali'a'j mens'a'j mal'san'o'j. Interes'a est'is la koment'o de la ĉef'a esplor'ist'in'o, la rus'a doktor'in'o Dari'a Smimova: „Oni dir'as, ke psik'oz'o est'as la prez'o, kiu'n Hom'o sapiens pag'as pro tio, ke li tro fru'e hav'ig'is al si la lingv'o'kapabl'o'n.”

Kis'o'j'n el Oksford'o

Kis'o est'as iom pli ol nur'a kis'o laŭ la esplor'ist'o'j Rafael Wlodarski kaj Robin Dunbar, el la brit'a universitat'o de Oksford'o. Ili ĵus aper'ig'is du artikol'o'j'n tiu'rilat'e en la revu'o'j Archives of Sexual Behavior kaj Hum'a'n Natur'e. Pli preciz'e, la du fak'ul'o'j pri psikologi'o uz'is inter'ret'a'n demand'ar'o'n por analiz'i la hom'a'n si'n'ten'o'n koncern'e kis'o'j'n. Ili cel'is kompren'i, kiu teori'o eksplik'as pli bon'e la kis'a'n fenomen'o'n, ĉu kis'ad'o okaz'as por vek'i am'o'n, ĉu por seks'e al'log'i am-partner'o'j'n aŭ ĉu por cement'i hom'a'j'n rilat'o'j'n. Interes'a fakt'o est'as, ke hom'o'j ne est'as la nur'a speci'o, kiu kis'as. Ĉimpanz'o'j kis'as, kvankam – se dir'i la ver'o'n – ne tiom oft'e kiom hom'o'j.

Taks'ad'o

Pli ol 900 person'o'j, hav'ant'a'j 18-63 jar'o'j'n, komplet'ig'is la inter'naci'a'n demand'ar'o'n. Ili'a'j respond'o'j sugest'as, ke ĉiu'j el la supr'a'j teori'o'j si'a'manier'e kaj part'e prav'as. Oni trov'is, ke la oft'ec'o de kis'o'j ja hav'as rekt'a'n lig'it'ec'o'n kun la kontent'ig'ec'o de rilat'o'j, tamen ne kun la kvant'o de seks'a'j rilat'o'j. La rezult'o'j krom'e sugest'as, ke kis'ad'o help'as taks'i la genetik'a'n kvalit'o'n de ebl'a partner'o. Kis'ad'o ne est'as nur'a en'konduk'o al seks'um'ad'o. La esplor'o mal'kovr'is inter'ali'e la fakt'o'n, ke vir'o'j kaj vir'in'o'j hav'as mal'sam'a'n si'n'ten'o'n pri kis'ad'o. Ŝajn'as, ke por vir'in'o'j kis'ad'o est'as pli grav'a.

Konfirm'o

Fin'fin'e, la hom'a'j rilat'o'j est'as kompleks'a'j kaj kis'ad'o est'as nur unu inter la mult'a'j element'o'j, kiu'j ili'n karakteriz'as. Pli da esplor'ad'o ver'ŝajn'e bezon'at'as, sed, ĝis ven'ont'a konfirm'o (aŭ dement'o), la verk'int'o konsil'as: oni plu kis'u!

Test'o tra'pas'it'a

Okaz'is komenc'e de novembr'o unu'a'foj'e tra la tut'a Kosovo elekt'o'j por lok'a'j gvid'ant'o'j. Ĉirkaŭ 1 700 000 voĉ'don'ant'o'j'n atend'is 2000 elekt'ej'o'j de 33 municip'o'j. Prezent'is si'a'j'n kandidat'o'j'n 103 parti'o'j, el kiu'j 33 est'is serb'a'j.

Ĝeneral'e oni taks'is la elekt'o'j'n regul'a'j kaj demokrati'a'j. Nur en Mitr'o'vic'a, en la nord'o, kelk'dek'o'j da mask'it'o'j, laŭ'dir'e eks'a'j an'o'j de la serb'a ĝendarm'ar'o, en'ir'is balot'ej'o'j'n, minac'is civit'an'o'j'n kaj komision'an'o'j'n, for'pren'is balot'kest'o'j'n kaj ili'n brul'ig'is. Decid'it'e est'is ripet'i la elekt'o'j'n en Mitr'o'vic'a.

Venk'is

Krom tio serb'o'j, sam'e kiel alban'o'j, voĉ'don'is normal'e en ali'a'j municip'o'j. Ili venk'is tie, kie ili konsist'ig'as pli'mult'o'n.

Ĉi tiu'j elekt'o'j cert'ig'os la aŭtoritat'o'n de la centr'a reg'ist'ar'o en ĝi'a teritori'o. Ili help'os for'puŝ'i krim'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n ĝis nun aktiv'a'j'n en la nord'a part'o de la land'o.

Reprezent'ant'o'j de Eŭrop'a Uni'o opini'as, ke Kosovo tra'pas'is demokrati'a'n test'o'n kadr'e de la tiel nom'at'a stabil'ig'a kaj asoci'ig'a procez'o, laŭ kiu ŝtat'o akcept'as laŭ'neces'e re'form'i kondiĉ'o'j'n politik'a'j'n, ekonomi'a'j'n, komerc'a'j'n aŭ hom'rajt'a'j'n cel'e al en'ir'o en la uni'o'n.

Ankaŭ redakt'ad'o kon'as si'a'j'n lim'o'j'n

Mi ĵus leg'is la redakt'it'a'n, kaj supoz'ebl'e pli'bon'ig'it'a'n versi'o'n de mi'a artikol'o Mal'konsent'o pri land'lim'o'j, nun titol'it'a Ankaŭ pac'o kon'as si'a'j'n (land)lim'o'j'n (MONATO 2013/11, p. 6) kaj mi eg'e surpriz'iĝ'is, ke (laŭ la redakt'aĵ'o) la loĝ'ant'o'j de Ĝibraltaro interes'iĝ'as pri la divid'o de Irlando. La publik'ig'it'a versi'o vort'iĝ'as tiel'e: „Tamen, en Ĝibraltaro, oni pli-mal'pli akcept'as la divid'o'n de la t.n. Verd'a Insul'o ...”

Fakt'e mi'a original'a tekst'o tiel'e vort'iĝ'as: „Kompren'ebl'e, la pli'mult'o de la loĝ'ant'o'j de Ĝibraltaro, kiu'j decid'is en referendum'o, ke ili vol'as rest'i brit'o'j, kaj la nord'irland'an'o'j kaj ŝtat'an'o'j de la Respublik'o, kiu'j kun pli aŭ mal'pli da entuziasm'o akcept'is (almenaŭ provizor'e) la aktual'a'n situaci'o'n, ne rigard'as ĝi'n kiel krud'a'n koloni'ism'o'n, sed kiel ne'rezist'ebl'a'n decid'o'n de la majoritat'o. Tamen, ĉar konstant'e pli'iĝ'as la nombr'o de infan'o'j de la nord'irland'a'j famili'o'j, kiu'j elekt'as irland'an naci'ec'o'n, la tie'a'j demografi'a'j ŝanĝ'o'j pov'os iu'tag'e est'ig'i respublik'ist'a'n pli'mult'o'n, kaj do eventual'a'n unu'iĝ'o'n de la insul'o.”

Mi supoz'as, ke la bon'a'j ĝibraltar'an'o'j tut'e fajf'as pri la dis'divid'o de Irlando. Supoz'ebl'e, ili jam hav'as sufiĉ'e da propr'a'j problem'o'j – sen menci'i la najbar'a'j'n hispan'o'j'n.

Eŭrop'o: nepr'as fort'a, centr'a administr'ad'o

Eŭrop'a Uni'o nask'iĝ'is el la cindr'o'j de la du'a mond'milit'o kaj el la turment'iĝ'o de la fru'a mal'varm'a milit'o kiel projekt'o por konstru'i kaj sub'ten'i pac'o'n kaj prosper'o'n tra la kontinent'o. Por plen'um'i si'a'n misi'o'n en la 21a jar'cent'o ĝi antaŭ'e'n paŝ'u al pli grand'a integr'iĝ'o.

Mal'preciz'a mandat'o kaj mank'o de instituci'a klar'ec'o kern'as kiel kur'ant'a'j problem'o'j de la organiz'aĵ'o.

Krom se la tri'op'o Eŭrop'a Komision'o, Eŭrop'a Konsili'o kaj Eŭrop'a Parlament'o pov'os legitim'iĝ'i inter la eŭrop'a'j ŝtat'an'o'j kaj trans'form'i la uni'o'n en ver'a'n federaci'a'n unu'iĝ'o'n kun komun'a'j fisk'a'j kaj ekonomi'a'j politik'o'j harmoni'e al la eŭr'o, Eŭrop'o mal'trankvil'iĝ'os pri si'a est'ont'ec'o. Ĝi daŭr'e trov'os, ke ĝi'a soci'a model'o est'as ruin'ig'it'a de pli kaj pli konkur'ant'a tut'mond'a ekonomi'o.

Ŝuld'o'katen'o

La unu'a paŝ'o est'u dis'volv'i strategi'o'n baz'it'a'n sur ekonomi'a kresk'o kaj tiel eskap'i el la kur'ant'a ŝuld'o'katen'o. Struktur'a'j re'form'o'j pov'as sukces'i nur lig'e kun kresk'a prognoz'o.

Por sub'ten'i re'form'o'n, la uni'o bezon'as klar'a'n voj'o'n pri legitim'iĝ'o sed, en ali'a flank'o, lim'ig'it'a'n centr'a'n administr'ad'o'n. Tiu'rilat'e neces'as kre'i administr'a'n instanc'o'n kontrol'ebl'a'n de eŭrop'a'j ŝtat'an'o'j. Oni do akcept'u la pli'fort'ig'o'n de la parlament'o kiel sub'a leĝ'o'far'a ĉambr'o kaj la konsili'o kiel super'a.

Subsidiareco

La ŝlos'il'o por kre'i federaci'a'n Eŭrop'o'n kun legitim'it'a'j reg'ant'a'j instituci'o'j de'pend'as de la taŭg'a efektiv'ig'o de la princip'o pri subsidiareco, kie la plej alt'a'j nivel'o'j de la reg'ist'ar'o respond'ec'as nur pri tiu'j funkci'o'j, kiu'j ne pov'os est'i plen'um'at'a'j en plej mal'alt'a'j nivel'o'j.

Propon'ant'o'j de federaci'a Eŭrop'o dev'as prezent'i si'a'n afer'o'n al pli kaj pli skeptik'a eŭrop'a publik'o. Ne sufiĉ'os relief'ig'i nur la gajn'o'j'n de unu'iĝ'int'a kontinent'o hav'ant'a la plej grand'a'n merkat'o'n kaj plej liber'a'n mov'iĝ'ad'o'n de labor'fort'o'j kaj kapital'o en la mond'o. Nepr'as, se la kontinent'o vol'as sukces'i en la kresk'ant'a tut'mond'iĝ'o, ankaŭ re'kon'i la ne'taŭg'ec'o'n de la ekzist'ant'a'j struktur'o'j de Eŭrop'o.

Eŭrop'o hav'as hodiaŭ 7% de la mond'a loĝ'ant'ar'o, fabrik'as 25% de la produkt'aĵ'o'j en la mond'o kaj kalkul'as je 50% de la mond'a social'a el'spez'o. Sen re'form'o'j, la financ'ad'o de ĝi'a mal'avar'a ŝtat'a bon'far'a serv'o far'iĝ'os pli kaj pli mal'facil'a en tre'eg'e konkur'ant'a inter'naci'a ekonomi'a medi'o.

Kanton'o'j

La histori'o don'as ekzempl'o'j'n de sukces'a'j politik'a'j federaci'o'j. En la 1780aj jar'o'j Uson'o est'is mal'dens'e loĝ'at'a man'plen'o da nov'a'j ŝtat'o'j kun komun'a'j kultur'o kaj lingv'o. Tamen la ekzempl'o ne taŭg'as por la hodiaŭ'a Eŭrop'o. Hom'o'j loĝ'ant'a'j en la svis'a'j kanton'o'j bezon'is jar'cent'o'j'n por kon'at'iĝ'i unu kun la ali'a'j. Sekv'is long'a konfederaci'a period'o antaŭ ol mov'iĝ'i al plen'a federaci'o en 1848. Tiu trans'ir'o plen'um'iĝ'is nur post histori'a moment'o de grand'a'j puŝ'o'j inter liberal'ul'o'j kaj konservativ'ul'o'j, protest'ant'o'j kaj katolik'o'j.

Las'int'e jar'dek'o'j'n da iom'post'iom'a integr'iĝ'o mal'antaŭ si, kaj nun trov'iĝ'ant'e en'e de rapid'e ŝanĝ'iĝ'ant'a mond'o, Eŭrop'o mov'iĝ'u post jar'o'j aŭ jar'dek'o'j, ne post jar'cent'o'j, al plen'a politik'a unu'iĝ'o. Est'us util'e sekv'i la svis'a'n model'o'n.

Liber'a'j merkat'o'j grav'as, preciz'e ĉar ili ebl'ig'as al hom'o'j sen komun'a ident'ec'o kun'e labor'i, eĉ se ili reciprok'e si'n mal'am'as. Ĝis nun bon'e funkci'is en Eŭrop'o tia integr'iĝ'a procez'o. Sed por solid'ig'i tiu'j'n ating'o'j'n la eŭrop'a'j instituci'o'j sekv'u sukces'o'j'n jam ating'it'a'j'n de la merkat'o'j. Tiu'j instituci'o'j est'u lim'ig'it'a'j por liver'i serv'o'j'n de komun'a interes'o, kun minimum'a inter'ven'o en la ordinar'a'n viv'o'n de naci'a'j membr'o'ŝtat'o'j.

Financ'o'j

Eŭrop'o bezon'as fort'a'n sed lim'ig'it'a'n centr'a'n administr'ad'o'n kun kiel ebl'e plej mult'e da lok'a divers'ec'o kaj ekvilibr'o de prioritat'o'j. Sektor'o nepr'e bezon'ant'a pli centr'a'n regul'ig'o'n kaj instituci'a'n direkt'o'n est'as tiu de financ'o'j.

Est'as kritik'ind'a la ide'o, ke membr'o'ŝtat'o'j konserv'u mal'sam'a'j'n regul'o'j'n en'e de komun'a spac'o, kie financ'a'j instituci'o'j liber'e funkci'as. For'est'o de unu'form'a regul'ar'o kaŭz'os mal'trankvil'o'n okaz'e de est'ont'a'j financ'a'j kriz'o'j en la tut'mond'a ekonomi'o. La eŭrop'a'j land'o'j nepr'e inter'konsent'u pri reciprok'a trakt'ad'o de la pag'bilanc'o de ekster'land'a komerc'o kaj pri la harmoni'ig'o de minimum'a impost'ad'o kun la cel'o financ'i la komun'a'n eŭrop'a'n buĝet'o'n.

Kvankam federaci'a Eŭrop'o est'u mal'ferm'it'a al ĉiu'j eŭrop'a'j membr'o'ŝtat'o'j, reg'ist'ar'o'j decid'u, ĉu al'iĝ'i, pro long'daŭr'a'j avantaĝ'o'j, aŭ ĉu el'iĝ'i, ĉar ne ebl'as akcept'i kondiĉ'o'j'n trud'it'a'j'n de alt'a'j instanc'o'j. Est'as iluzi'o la kred'o, ke fort'a politik'a unu'iĝ'o pov'as est'i konstru'at'a sur mal'fort'a lojal'ec'o rezult'int'a de riproĉ'ebl'a'j traktat'o'j. Ĝi font'u el popol'a mandat'o.

Solv'o'j

Ne mank'as solv'o'j. Ekzempl'e, la Eŭrop'a Parlament'o pov'us elekt'i la gvid'ant'o'n de la Eŭrop'a Komision'o, kiu si'a'vic'e organiz'us kabinet'o'n de ministr'o'j el la grand'a'j politik'a'j parti'o'j funkci'ant'a'j en la parlament'o. Tio inkluziv'us financ'a'n ministr'o'n kun la kapabl'o star'ig'i impost'o'j'n kaj pret'ig'i konsider'ind'a'n buĝet'o'n por la tut'a uni'o. La fokus'o de la financ'a ministr'o est'us makro'ekonomi'a kun'ord'ig'ad'o, kaj ne mikro'ekonomi'a administr'ad'o.

Ali'a'j posten'ul'o'j en la kabinet'o respond'ec'us pri la super'naci'a eŭrop'a administr'ad'o de defend'ad'o, ekster'land'a politik'o, energi'font'o'j, infra'struktur'o kaj simil'a'j. Pri ali'a'j afer'o'j respond'ec'us naci'a'j reg'ist'ar'o'j en'e de la federaci'o. La Eŭrop'a Juĝ'kort'um'o arbitraci'us disput'o'j'n inter la komision'o kaj la membr'o'ŝtat'o'j.

Tamen rest'as kern'e, ke la nun'a sistem'o ne kontent'ig'e funkci'as. Elekt'i pli intim'a'n integr'iĝ'o'n ol la nun'a'n pli-mal'pli liber'a'n sistem'o'n est'us mult'e pli prudent'e kaj al'log'e.

Rivel'int'o regal'it'a

Ek'de la somer'o 2013 domin'as nov'aĵ'bulten'o'j'n raport'o'j pri Edward Snowden, uson'an'o, kiu mal'kaŝ'is sekret'o'j'n pri la nun mal'pli sekret'a'j serv'o'j kaj kiu fuĝ'is azil'pet'ant'e al Rusio.

Komenc'e de novembr'o la verd'ul'a german'a parlament'an'o Hans-Christian Ströbele [hans-kristjan strébele] raport'is pri si'a renkont'iĝ'o kun Snowden en Moskvo.

Ströbele vol'is parol'i kun Snowden, por ke tiu klar'ig'u, kiel kondut'is la uson'a Naci'a Sekur'ec'o-Agent'ej'o rilat'e Germanion, ĝi'a'j'n civit'an'o'j'n, kancelier'o'n, federaci'a'n reg'ist'ar'o'n kaj parlament'an'o'j'n. Pri tia'j demand'o'j la german'a reg'ist'ar'o antaŭ'e ne montr'is interes'o'n.

Premi'o

En Moskvo Ströbele trans'don'is dokument'o'n por premi'i Snowden kiel rivel'ant'o'n (angl'e: whistleblower). La premi'o est'as al'juĝ'at'a ĉiu'n du'a'n jar'o'n al tiu, kiu mal'kaŝ'as afer'o'j'n, kiu'j minac'as la medi'o'n, soci'o'n, pac'o'n kaj la hom'ar'o'n ĝeneral'e.

La premi'o'n aŭspici'is la inter'naci'a asoci'o de advokat'o'j kontraŭ nukle'a'j arm'il'o'j kaj la unu'iĝ'o de german'a'j scienc'ist'o'j. Si'a'vic'e Snowden trans'don'is leter'o'n al la german'a reg'ist'ar'o.

Pret'ec'o

Nur post la Ströbele-vizit'o la reg'ist'ar'o montr'is pret'ec'o'n kontakt'i Snowden. La federaci'a ministr'o pri intern'a'j afer'o'j Hans-Peter Friedrich dir'is: „Ni trov'os ebl'o'j'n, se sinjor'o Snowden pret'as parol'i kun german'a'j instanc'o'j”.

Tamen la reg'ist'ar'o mem ne iniciat'os kontakt'o'n. Kaj ĝi ne vol'as propon'i azil'o'n al Snowden. La afer'o ne simpl'as, ĉar Uson'o vol'as arest'ig'i Snowden kaj li'n ekstradici'ig'i.

Inter martel'o kaj ambos'o

La alban'a reg'ist'ar'o al'front'as dilem'o'n: ĉu komplez'i al Uson'o aŭ al la popol'o?

Uson'o vol'as, ke Albanio detru'u 1300 tun'o'j'n da kemi'a'j arm'il'o'j el Sirio. Jam en 2007 Albanio en'e de ses monat'o'j neni'ig'is si'a'j'n stok'o'j'n produkt'it'a'j'n dum la komun'ism'a epok'o.

Krom'e Albanio membr'as en Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO), relativ'e facil'e ating'ebl'as trans'mar'e de Sirio kaj bezon'as la koncern'a'n en'spez'o'n. Ankaŭ la leĝ'o'j pri medi'protekt'ad'o mal'pli rigor'as ol en ali'a'j kandidat'o-land'o'j.

Rub'aĵ'o'j

Ali'flank'e la nov'a social'ist'a reg'ist'ar'o de Ed'i Ram'a promes'is ne plu import'i fremd'a'j'n rub'aĵ'o'j'n kaj, inter si'a'j unu'a'j decid'o'j, nul'ig'is la koncern'a'n permes'o'n pri import'ad'o.

Do koler'is la popol'o, kiam la ministr'in'o pri defend'ad'o Mim'i Kodheli ordon'is, ke oni pret'ig'u la kemi'a'n milit'ist'a'n uzin'o'n de Mjekës, apud la urb'o Elbasan, por akcept'i la siriajn arm'il'o'j'n. Alban'o'j ne vol'as plu polu'ig'i si'a'n ter'o'n.

Definitiv'a respond'o de la reg'ist'ar'o ankoraŭ ne pret'as. Tamen tut'cert'e ĝi situ'as en embaras'a situaci'o.

Kio okaz'is en Ĝenevo?

Uson'an'o Edward Snowden mal'kaŝ'is al la mond'o sekret'o'j'n pri la uson'a Naci'a Sekur'ec'o-Agent'ej'o (NSA) ebl'e pro tio, kio'n li spert'is en Ĝenevo, raport'is la svis'a ĵurnal'o Le Temps.

En 2007 Snowden labor'is en Ĝenevo ĉe la uson'a diplomati'a misi'o, kie NSA kaj la uson'a Centr'a Inform'o'kapt'a Agent'ej'o (Ci'a) funkci'ig'is elit'a'n kaj sekret'a'n aŭskult'ad'a'n unu'o'n, nom'it'a'n Special'a Kolekt'ad'a Serv'o (SCS) aŭ foj'e F6.

SCS, laŭ Le Temps, respond'ec'is pri 80 aŭskult'ej'o'j tra la mond'o, inkluziv'e de 19 en Eŭrop'o. Laŭ la brit'a ĵurnal'ist'o Duncan Campbell, ver'ŝajn'e Snowden labor'is ĉe SCS.

Sen'iluzi'iĝ'is

Tamen ebl'e tie Snowden sen'iluzi'iĝ'is. Pov'as est'i, ke li tra'ir'is „konscienc'a'n kriz'o'n”. Ekzempl'e li dev'is ebri'ig'i svis'a'n bank'ofic'ist'o'n kaj dev'ig'i li'n stir'i aŭtomobil'o'n en stat'o de ebri'o. La viktim'o est'is arest'it'a de du fals'a'j polic'ist'o'j de Ci'a, kiu'j varb'is li'n por la agent'ej'o.

La svis'a ĵurnal'o nun demand'as, ĉu ĉi tiu okaz'int'aĵ'o influ'is Snowden kaj instig'is li'n denunc'i si'a'n iam'a'n dung'int'o'n. Ĉia'okaz'e li for'las'is Ĝenevon en 2009. Li nun viv'as en azil'o en Rusio.

Pli'a'j medicin'ist'o'j - pli'a'j plend'o'j

Protest'as brazilaj medicin'a'j organiz'aĵ'o'j kontraŭ program'o lanĉ'it'a de la ministeri'o pri san'o en juli'o 2013. Ali'flank'e ĝi'n bon'ven'ig'as uz'ant'o'j de la publik'a san'sistem'o.

Mank'as medicin'ist'o'j kaj en la ĉirkaŭ'aĵ'o'j de la grand'a'j urb'o'j de Brazilo kaj en pli for'a'j urb'et'o'j. Se tem'as pri labor'o en tia'j lok'o'j, salajr'o'j mult'obl'e pli alt'a'j ol tiu'j de instru'ist'o'j ĉe publik'a'j lern'ej'o'j ne tent'as eĉ ĵus diplom'it'a'j'n kurac'ist'o'j'n.

Pli log'as komfort'a hospital'o aŭ konsult'ej'o en urb'o'centr'o, kie klient'o'j de la alt'a aŭ mez'a klas'o'j kapabl'as pag'i la kost'o'j'n de privat'a san'sistem'o. Organiz'aĵ'o'j de medicin'ist'o'j plend'as pri la mal'bon'a'j labor'kondiĉ'o'j en lok'o'j, kie mank'as laŭ ili minimum'a aparat'ar'o por dec'e akcept'i pacient'o'j'n.

Enket'o

Laŭ enket'o, 58,1 % de la civit'an'o'j opini'as, ke la plej grav'a problem'o de la publik'a san'sistem'o est'as ĝust'e tio, ke mank'as kurac'ist'o'j en kurac'ej'o'j. Dum la najbar'a Argentino hav'as medicin'ist'o'j'n po 3,2 por mil'o da loĝ'ant'o'j, Brazilo hav'as nur po 1,8. Tiu'rilat'e neni'u land'o en Latin'amerik'o super'as Kubon, kun 6,7 kurac'ist'o'j por ĉiu mil'o da loĝ'ant'o'j.

Cel'ant'e solv'i tiu'n mal'favor'a'n situaci'o'n, la ministeri'o pri san'o decid'is mal'ferm'i per'e de la program'o Pli'a'j Medicin'ist'o'j konkurs'o'j'n por ĉ. 15000 posten'o'j. El ekster'land'o pozitiv'e re'ag'is amas'o da profesi'ul'o'j. La regul'ar'o de la konkurs'o postul'as valid'a'n diplom'o'n kun teori'a kaj praktik'a kon'o'j de medicin'o. Krom tio ekster'land'an'o'j dev'as sci'pov'i la portugal'a'n por laŭ'leĝ'e praktik'i medicin'o'n.

Kapabl'o

Protest'is reprezent'ant'o'j de la brazilaj medicin'ist'o'j. Laŭ ili la konkurs'o'j sufiĉ'as por kontrol'i nek la profesi'a'n kapabl'o'n de la ekster'land'an'o'j nek la valid'ec'o'n de ties diplom'o'j.

Dum grup'o'j da en'land'a'j medicin'ist'o'j deĵor'as en flug'haven'o'j por protest'e kri'i kontraŭ koleg'o'j el ekster'land'o, la publik'o aplaŭd'as la solidar'ec'o'n de la nov'ul'o'j. Opini'sond'o en novembr'o 2013 indik'as, ke Pli'a'j Medicin'ist'o'j ating'is komfort'a'n aprob'o'n de 84,3 % de la popol'o.

Nek mal'am'o nek amar'o

Kiel en mult'a'j lok'o'j en Germanio ankaŭ en la sinagog'o de Augsburg okaz'is solen'a kun'ven'o memor'e al la 9a de novembr'o 1938, kiam nazi'a'j hord'o'j brul'ig'is proksim'um'e 1400 sinagog'o'j'n, detru'is magazen'o'j'n de jud'o'j kaj atak'is kaj murd'is jud'o'j'n.

Part'o'pren'is la kun'ven'o'n, okaz'e de la 75a dat're'ven'o de la tiel nom'at'a Kristallnacht, aŭ nokt'o de la romp'it'a'j vitr'o'j, politik'ist'o'j, inter ili la ĉef'urb'estr'o, parlament'an'o'j, reprezent'ant'o'j de krist'an'a'j eklezi'o'j kaj civit'an'o'j.

Raport'is 83-jar'aĝ'a raben'o, profesor'o Walter Jacob, fil'o de la tiam'a aŭgsburg'a raben'o Ernst Jacob. En bon'a german'a lingv'o, kun aŭd'ebl'a uson'a akĉent'o, li trankvil'e kaj serioz'e rakont'is si'a'j'n memor'aĵ'o'j'n.

Valor'aĵ'o'j

Iam nokt'e aŭd'ebl'is la fajr'o'brigad'o kaj tuj li konstat'is, ke brul'as la apud'a sinagog'o. La incendi'o'n esting'is la fajr'o'brigad'o laŭ ordon'o de la polic'o, ĉar tuj apud'e situ'is benzin'staci'o.

La polic'o postul'is, ke la raben'o trans'pren'u respond'ec'o'n pri la fajr'o kaj si'n ĵet'u el la fenestr'o, pli bon'e el la tri'a ol el la du'a etaĝ'o, kie est'is la loĝ'ej'o. La raben'o rifuz'is. Oni arest'is li'n kaj deport'is li'n al la koncentr'ej'o Dachau [daĥaŭ]. Li'a famili'o sukces'is fuĝ'i el Germanio al Briti'o kaj sekv'e al Uson'o. Tie li'a fil'o, kiel la patr'o, iĝ'is raben'o.

Mirakl'o

En Germanio li ne sent'as mal'am'o'n aŭ amar'o'n, ĉar li renkont'as nun ali'a'j'n hom'o'j'n. Li dir'is: „La german'a popol'o far'is grav'a'j'n progres'o'j'n, ne nur pro la si'a'temp'a ‚ekonomi'a mirakl'o’ (german'e: Wirtschaftswunder), sed ankaŭ en moral'o.”

La nun'a raben'o de la jud'a komun'um'o en Augsburg, Henry Brandt, dir'is, ke li bezon'os temp'o'n por pri'pens'i, ĉu divid'i tia'n optimism'o'n. „Mi ne sci'as, kio plej danĝer'as: la kri'aĉ'ant'a'j hord'o'j, la sufer'o de la viktim'o'j – aŭ la amas'o'j silent'a'j.”

Ĉiu'j ĉe'est'ant'o'j, ankaŭ mult'a'j ne-jud'o'j, silent'is, kiam li preĝ'e el'parol'is la „kadiŝ” El Mal'e Raĥamim, preĝ'o'n por mort'int'o'j. Fin'e li ben'is la ĉe'est'ant'ar'o'n kaj pled'is por pac'o kaj toler'em'o. La ĥor'o, akompan'at'a de orkestr'o, prezent'is ha Tikvah, la kant'o'n de esper'o kaj la naci'a'n himn'o'n de Israelo.

La last'a kilo'metr'o aŭ ... ni'a nov'a poŝt'o

Antaŭ la epok'o de Eŭrop'a Uni'o ne est'is problem'o ricev'i pak'et'o'n. Se oni ne est'is hejm'e, oni trov'is inform'o'n en la poŝt'kest'o kaj ricev'is la pak'et'o'n ĉe proksim'a poŝt'ej'o. Sed hodiaŭ ekzist'as ne nur „la” ŝtat'a poŝt'o, sed ankaŭ pli'a'j privat'a'j poŝt'serv'o'j, kaj la afer'o pli komplik'iĝ'as.

Ekzempl'e en la vilaĝ'o Grinzing [grincing], kiu'n amas'e vizit'as drink'em'a'j turist'o'j, jam de'long'e ne ekzist'as poŝt'ej'o. Ties rol'o'n lud'as nun apotek'o ĉe la centr'a plac'o. Ali'a'j kaŝ-poŝt'ej'o'j ne est'as tiel facil'e trov'ebl'a'j, kiel indik'as la sekv'a, kaj ja ver'a, rakont'o. Nur la nom'o'j est'as ŝanĝ'it'a'j.

Pak'et'o

Mez'e de oktobr'o 2013 mi trov'as paper'et'o'n glu'it'a'n sur la pord'o'n de mi'a loĝ'ej'o: „Mal'grand'a pak'et'o atend'as en Sankt'lok'a Strat'o 202”. Mi ir'as al bus'halt'ej'o, atend'as dek minut'o'j'n, vetur'as kvar halt'ej'o'j'n kaj star'as antaŭ la dom'o Sankt'lok'a Strat'o 8.

Post dek'minut'a pied'ir'ad'o mi ven'as al numer'o 202 kaj star'as antaŭ magazen'et'o de lan'o kaj kudr'il'o'j. Tiu magazen'o est'as ferm'it'a pro feri'o'j, sed laŭ afiŝ'o pak'et'o'j pren'ebl'as en apud'a magazen'o de frukt'o'j kaj legom'o'j.

Tie simpati'a vend'ist'in'o kun kap'tuk'o al'parol'as mi'n unu'e turk'e, sed tuj post'e german'e. En mal'antaŭ'a part'o de la magazen'o mi ek'vid'as amas'o'n da pak'et'o'j. La vend'ist'in'o long'e serĉ'as, sed ne trov'as tiu'n, kiu mi'n koncern'as.

Fin'e ŝi parol'as telefon'e kun si'a ĉef'o. Dum'e kri'as infan'o'j, kaj ven'as pli'a'j. Post 20 minut'o'j ŝi dir'as, ke mi'a pak'et'o trov'ebl'as en magazen'o en Gencostrato 84.

Plu'a serĉ'o

Ne est'as problem'o vetur'i en la najbar'a'n distrikt'o'n: unu'e per bus'o, post'e per metro'o, fin'e per tram'o. Mi serĉ'as numer'o'n 84. Ek'pluv'as. Vir'in'o help'em'a dir'as al mi, ke pak'et'o'j atend'as en magazen'o de arm'il'o'j, iom proksim'e. Sed tie oni neni'o'n sci'as.

Mi en'ir'as apud'a'n friz'ist'a'n salon'o'n, kie hund'o mi'n al'salt'as. Tie klient'o dir'as, ke pak'et'o'j hav'ebl'as en magazen'o de poŝ'telefon'o'j aŭ en magazen'o de gazet'o'j. En la telefon'vend'ej'o star'as kelk'a'j grand'a'j vir'o'j arab'e parol'ant'a'j. Ĉu klient'o'j aŭ babil'em'ul'o'j?

Mi atend'as ekster'e en la pluv'o. Post kelk'a'j minut'o'j la grup'o mal'aper'as kaj vend'ist'o trov'as mi'a'n pak'et'o'n. Mi dev'as montr'i mi'a'n pasport'o'n kaj tiel far'iĝ'as la fier'a posed'ant'o de mi'a kar'a pak'et'o. La dom'o hav'as la numer'o'n 48, ne 84. Nur 40 minut'o'j'n post'e mi est'as hejm'e ... kaj feliĉ'a.

Blank'a tapiŝ'o, blu'a kor'o

Nicolas Cage [nikol'as kejĝ], uson'a aktor'o, gajn'int'o de „Oscar”-premi'o kaj ambasador'o de Bon'a Vol'o de la UN-Ofic'ej'o pri Narkot'aĵ'o'j kaj Krim'ad'o (UNODC), publik'e esprim'is si'a'n sub'ten'o'n por inter'naci'a'j klopod'o'j help'i la viktim'o'j'n de hom'komerc'ad'o.

En la aŭstr'a ĉef'urb'o Vieno, Cage al'vok'is al pli grand'a atent'o pri la problem'o. Hom'komerc'ad'o, kies viktim'o'j'n oni uz'as por seks'a ekspluat'ad'o kaj dev'ig'a labor'o, koncern'as ĉiu'n land'o'n en la mond'o.

Simbol'o

Cage klopod'as pli'mult'ig'i mon'donac'o'j'n de la privat'a sektor'o help'e al viktim'o'j. Grav'a moment'o dum la vesper'a event'o est'is aŭkci'o de special'e el'labor'it'a blank'a tapiŝ'o, kiu'n dekor'as grand'a blu'a kor'o. Ĉi-last'a kiel inter'naci'a simbol'o est'as pli kaj pli akcept'at'a de reg'ist'ar'o'j, civil'a soci'o kaj la privat'a sektor'o en la batal'o kontraŭ la hom'komerc'ad'o.

Dir'is Cage: „Kiel tut'mond'a soci'o ni ne pov'as toler'i, ke est'as hom'o'j, kiu'j est'as aĉet'at'a'j kaj vend'at'a'j kiel konsum'var'o'j. Ni ne pov'as batal'i por bon'a planed'o kaj la rajt'o'j de ĉiu'j hom'o'j, dum ni permes'as al ni'a'j sam'speci'ul'o'j mensog'i, ofend'i kaj kruel'e ekspluat'i unu la ali'a'n por gajn'o.”

Post'viv'int'o'j

La direktor'o de UNODC, Jur'i Fedotov, sci'ig'is: „Ek'de 2010 oni donac'is 1,5 milion'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j. Per'e de tiu mon'o 11 help'organiz'aĵ'o'j tut'mond'e pov'is sub'ten'i viktim'o'j'n kaj post'viv'int'o'j'n de hom'komerc'o, precip'e vir'in'o'j kaj infan'o'j.”

Daŭr'ig'is Fedotov: „Tamen ni dev'as far'i pli. Ni dev'as unu'ig'i la fort'o'j'n de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, reg'ist'ar'o'j, ne-reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j, la privat'a sektor'o, lok'a'j gvid'ant'o'j kaj ordinar'a'j civit'an'o'j por halt'ig'i tiu'n terur'a'n krim'o'n. Ni hav'as komun'a'n respond'ec'o'n por fin'i tiu'n kruel'a'n ekspluat'ad'o'n kaj mis'uz'o'n je hom'a'j rajt'o'j.”

La event'o est'is organiz'at'a sub aŭspici'o'j de la UN-Ofic'ej'o pri Narkot'aĵ'o'j kaj Krim'ad'o kaj gvid'at'a de Al'i Rahimi, viena entrepren'ist'o nask'it'a en Irano kaj filantrop'o. Rahimi donac'is la tapiŝ'o'n por la aŭkci'o.

Mal'sam'a aĝ'o, mal'sam'a'j risk'o'j

„Doz'o'j de jon'ig'a radi'ad'o, ricev'it'a'j de infan'o'j kaj plen'kresk'ul'o'j el sam'a font'o, pov'as hav'i mal'sam'a'j'n efik'o'j'n. Pro tio ili dev'as est'i pri'trakt'at'a'j apart'e, por ke oni prognoz'u pli preciz'e la respektiv'a'n risk'o'n”: jen la ĉef'a punkt'o de la raport'o Efik'o'j de la radi'ad'o sur la infan'o'j, kiu'n prezent'is la inform'a serv'o de UN en Vieno. La raport'o'n prepar'is la Scienc'a Komitat'o pri la Efik'o'j de Atom'a Radi'ad'o ĉe Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UNSCEAR). La raport'o est'is pret'ig'it'a en la last'a'j du jar'o'j.

„Pro anatomi'a'j kaj fiziologi'a'j diferenc'o'j, la radi'ad'o hav'as mal'sam'a'j'n efik'o'j'n por la infan'o'j kompar'e kun plen'kresk'ul'o'j”, deklar'is d-ro Fred Mettler, prezid'ant'o de la fak'ul'a grup'o, pri la raport'o de UNSCEAR. Li taks'is la raport'o'n kiel valor'a'n rimed'o'n por la inter'naci'a kaj la scienc'a komun'um'o'j, ĉar la infan'o'j en epidemi'ologi'a'j esplor'o'j ĝeneral'e est'as pri'trakt'at'a'j kun'e kun plen'kresk'ul'o'j, kaj detal'a'j esplor'o'j pri la radi'a efik'o por la infan'o'j en'tut'e mank'as.

Infan'a'j hist'o'j

La raport'o apart'e atent'ig'as pri kelk'e da grav'a'j problem'o'j. Ekzempl'e, post cert'a doz'o de radi'ad'o beb'o'j est'as en pli grand'a danĝer'o ol plen'kresk'ul'o'j koncern'e la evolu'o'n de plur-spec'a'j tumor'o'j. Tiu risk'o ĝeneral'e ne est'as ĉiam strikt'e difin'it'a, sed daŭr'as dum la tut'a viv'o. En'tut'e la komitat'o esplor'is 23 kancer'tip'o'j'n en la raport'o. Iu'j el ili est'as tre grav'a'j por la taks'ad'o de la radi'a'j konsekvenc'o'j pro nukle'a'j akcident'o'j kaj iu'j medicin'a'j procedur'o'j. Oni konstat'is, ke infan'o'j est'as pli sent'iv'a'j ol plen'kresk'ul'o'j rilat'e al la evolu'o de proksim'um'e 25 % de la tumor'tip'o'j, inkluziv'e de leŭkemi'o, tiroid'a, cerb'a kaj mam'a kancer'o. La risk'o pri radi'ad'o pov'as est'i mult'e pli alt'a de'pend'e de la cirkonstanc'o'j.

Ali'flank'e, ĉe proksim'um'e 15 % de la kancer'tip'o'j, kiel la kancer'o de dik'a intest'o, infan'o'j hav'as la sam'a'n radi'a'n sent'iv'ec'o'n kiel plen'kresk'ul'o'j. Kaj ĉe 10 % de la kancer'tip'o'j, kiu'j lez'as pulm'o'j'n, infan'o'j est'as mal'pli sent'iv'a'j ol plen'kresk'ul'o'j. La don'it'aĵ'o'j ne sufiĉ'is por el'tir'i i'a'j'n konklud'o'j'n pri 20 % de la kancer'tip'o'j, kiu'j traf'as la ezofag'o'n. Krom'e est'as mal'konvink'a aŭ ne'ekzist'ant'a lig'o inter radi'ad'o kaj risk'o en ajn'a aĝ'o ĉe 30 % de la kancer'o'j de prostat'o, rekt'a intest'o, uter'o kaj Hodgkin-mal'san'o.

Pri la hist'a'j efik'o'j, kiu'j pov'as okaz'i baldaŭ post tre alt'a'j doz'o'j de radi'ad'o, la komitat'o konklud'is, ke, kiel rimark'it'e ĉe kancer'o'genez'o, est'as iu'j okaz'o'j, en kiu'j la radi'a'j efik'o'j por la infan'o'j prezent'as pli alt'a'n risk'o'n ol por plen'kresk'ul'o'j (ekzempl'e koncern'e la efik'o'j'n por cerb'o, katarakt'o kaj tiroid'a'j tuber'o'j). Est'as ankaŭ ali'a'j okaz'o'j, kiam la risk'o ŝajn'as est'i la sam'a (ekzempl'e ĉe la nerv'o'endokrin'a sistem'o kaj la ren'o'j), kaj est'as fin'e ali'a'j okaz'o'j, kiam la infan'a'j hist'o'j est'as pli rezist'a'j (pulm'o, medol'o kaj ovari'o'j). „Ne est'as rekomend'ind'e uz'i la sam'a'j'n ĝeneral'ig'o'j'n uz'at'a'j'n por plen'kresk'ul'o'j, pri'trakt'ant'e la risk'o'j'n kaj efik'o'j'n de sur'radi'ad'o en la infan'aĝ'o”, deklar'is d-ro Mettler. „La specif'aĵ'o'j de la radi'ad'o kaj la situaci'o lud'as grav'a'n rol'o'n”, li al'don'is.

Hered'a'j efik'o'j

La raport'o konklud'as, ke ne ekzist'as hered'a'j efik'o'j por la infan'o'j pro sur'radi'ad'o de ili'a'j ge'patr'o'j, inkluziv'e la id'o'j'n de hom'o'j, kiu'j post'viv'is atom-bomb'ad'o'n ĉe infan'a aĝ'o. Tio indik'as, ke la efik'o'j por la san'o de'pend'as de mult'a'j fizik'a'j faktor'o'j. Ekzempl'e, infan'o'j kompar'e kun plen'kresk'ul'o'j pov'as ricev'i pli alt'a'j'n doz'o'j'n de radioaktiv'a jod'o en la medi'o pro la pli alt'a konsum'ad'o de lakt'o. Simil'e, je egal'a radi'ad'o, la doz'o'j en la intern'a'j organ'o'j de infan'o'j est'as pli alt'a'j ol tiu'j de plen'kresk'ul'o'j, ĉar beb'o'j kaj infan'o'j prezent'as mal'grand'a'j'n diametr'o'j'n en la propr'a korp'o, kaj ili'a'j organ'o'j est'as mal'pli protekt'at'a'j de hist'o'j. Krom'e, metabol'o kaj fiziologi'o vari'as de'pend'e de la aĝ'o, kio tuŝ'as ankaŭ la koncentr'it'ec'o'n de radionuklidoj en divers'a'j organ'o'j, kaj tiu'manier'e la doz'o'n en tiu'j organ'o'j post don'it'a konsum'ad'o.

Jugland'o (kaj ali'a'j nuks'o'j): sur'voj'e al long'viv'ec'o

Jugland'o est'as nutr'aĵ'o alt'e taks'at'a pro ĝi'a protein'a, vitamin'a, mineral'a kaj fibr'a en'hav'o. Tio ebl'ig'as al ĝi protekt'i la korp'o'n kontraŭ la toks'a'j substanc'o'j, kiu'j ordinar'e form'iĝ'as. Jugland'o'j, sam'kiel ali'a'j nuks'o'j, ne efik'as nur por kontraŭ'batal'i kor-angi'a'j'n mal'san'o'j'n, kancer'o'n kaj inflam'o'j'n, sed iu'manier'e eĉ prevent'as diabet'o'n. Ĉi-rilat'e, last'a'temp'e, la prestiĝ'a uson'a scienc'a revu'o New England Journal of Medicin'e publik'ig'is grand'a'n esplor'o'n, konklud'ant'e, ke la mort'o'kvant'o inter la hom'o'j regul'e manĝ'ant'a'j jugland'o'j'n, est'as mal'pli'a ol inter la hom'o'j, kiu'j ne hav'as la sam'a'n kutim'o'n.

Temp'o'daŭr'o

La esplor'ist'o'j analiz'is, kadr'e de si'a stud'o, dek'mil'o'j'n da vir'o'j kaj vir'in'o'j dum la jar'o'j 1980-2010. Sen'konsider'e de ali'a'j faktor'o'j, ili kalkul'is, ke inter jugland-manĝ'ant'o'j okaz'is kvant'o de mort'o'j mal'pli alt'a je 7 procent'o'j kompar'e kun la ceter'a'j. Per'e de matematik'a for'ig'o de ali'a'j inter'ven'ant'a'j faktor'o'j, ŝajn'as, ke tiu ĉi nombr'o pov'as ating'i 20 procent'o'j'n. Rimark'ind'as, ke ĉe la „sciur'o'j” – se tiel dir'i – okaz'is ĝeneral'e mal'pli da okaz'o'j de mort'o pro kancer'o, kor'mal'san'o'j kaj pulm'o'mal'san'o'j.

La valor'o kaj la unu'nur'ec'o de ĉi tiu esplor'o konsist'as ĉef'e en la fakt'o, ke oni neniam antaŭ'e observ'is en'kadr'e de tiu'spec'a esplor'ad'o tiom da hom'o'j dum tiom long'a temp'o'daŭr'o. Tiu plur'jar'dek'a atent'o ig'as mal'probabl'a tio'n, ke oni el'tir'is mis'konklud'o'j'n, kaj ke ali'a'j faktor'o'j pov'us determin'i tia'n rezult'o'n. La antaŭ'a'j esplor'o'j, kiu'j jam atent'ig'is pri la help'em'o de nuks'o'j (lig'it'a inter'ali'e al ili'a alt'a vegetal-sterol'a en'hav'o) por la hom'a san'o, ĉiam tamen koncern'is relativ'e mal'grand'a'j'n kvant'o'j'n de pacient'o'j. Ne hazard'e, ceter'e, ankaŭ en la nun'a esplor'o la manĝ'ad'o de arakid'a'j nuks'o'j montr'is san'ig'a'j'n ec'o'j'n simil'a'j'n al tiu'j de jugland'o'j.

Gas'o'dukt'o Mozart

Est'as plan'at'a gas'o'dukt'o Mozart, kiu konekt'u la aŭstr'a'n kaj ĉeĥ'a'n gas'ret'o'j'n. Ĝi hav'us tub'o'j'n kun diametr'o de 50 cm, long'ec'o'n de preskaŭ 100 km, kost'us inter 80 kaj 100 milion'o'j'n da eŭr'o'j kaj ĝi'a konstru'ad'o daŭr'us 2 ĝis 2,5 jar'o'j'n. La konstru'ad'o komenc'iĝ'us post la sub'skrib'o de la koncern'a'j traktat'o'j inter Aŭstrio kaj Ĉeĥi'o. Ambaŭ land'o'j est'as interes'at'a'j, ĉar la kondiĉ'o'j en ili'a'j naci'a'j gas'merkat'o'j, sam'kiel en Eŭrop'o, dram'ec'e ŝanĝ'iĝ'is. Krom'e la gas'o'dukt'o pov'us kontribu'i al la mal'pli'ig'o de gas'prez'o'j.

Aŭstrio kaj Ĉeĥi'o ambaŭ dispon'as pri gas'o'dukt'a'j konekt'o'j en la direkt'o orient'a-okcident'a. Est'as kon'at'e, ke la aŭstr'a konekt'o orient'a-okcident'a est'as tro'ŝarĝ'it'a, dum la ĉeĥ'a ĉi-moment'e ne est'as. Do ek'est'is la ide'o konekt'i ambaŭ gas'o'dukt'o'j'n per konekt'o nord'a-sud'a.

Por real'ig'i tiu'n ide'o'n est'as kelk'a'j variant'o'j, el kiu'j Mozart est'as unu. Laŭ ĝi ambaŭ gas'o'dukt'o'j dev'as konekt'iĝ'i en la mez'o de sud'a Bohemi'o kaj supr'a Aŭstrio. Est'as du pli'a'j konekt'o-ebl'o'j: ĉe la gas'o'dukt'o en Baumgarten, aŭ ĉe ali'a en Oberkappel en Aŭstrio.

Fak'ul'o'j el Aŭstrio kaj Ĉeĥi'o nun okup'iĝ'as pri la elekt'o de la plej favor'a projekt'o. La decid'o ricev'os en ambaŭ ĉef'urb'o'j politik'a'n, kaj en Bruselo ankaŭ eŭrop'a'n sub'ten'o'n. Se pov'us est'i cert'ig'it'a EU-part'o'pren'o, tiu'okaz'e part'o de la elekt'it'a projekt'o cert'e ricev'os financ'ad'o'n de Eŭrop'a Uni'o.

La konsum'ant'o'j en ambaŭ land'o'j esper'as, ke gas'o rezult'e de la pli mult'a'j ebl'o'j de liver'ad'o est'ont'e iĝ'os mal'pli kost'a.

Vir'o, kiu ripar'as vir'in'o'j'n

Denis Mukwege est'as kirurg'o kaj ginekolog'o, kiu lukt'as kontraŭ seks'per'fort'o en la orient'a part'o de la Demokrat'a Respublik'o Kongo. En 1999 li star'ig'is hospital'o'n en la region'o Kiv'u, apud la land'lim'o kun Ruando kaj Burundo, kie li fleg'is kaj operaci'is pli ol 40 000 vir'in'o'j'n.

Milic'an'o'j seks'per'fort'as por tim'ig'i la loĝ'ant'ar'o'n kaj tiel for'pren'i posed'aĵ'o'j'n – dom'o'j'n kaj ter'pec'o'j'n. Oni kalkul'is, ke ek'de 1997 pli ol du'on'milion'o da vir'in'o'j est'as seks'e per'fort'it'a'j.

Mon'premi'o

Nun la ating'aĵ'o'j de tiu ĉi „vir'o, kiu ripar'as vir'in'o'j'n”, est'as agnosk'it'a'j de la franc'a Fondus'o Chirac, kiu trans'don'is al la kurac'ist'o mon'premi'o'n, por ke li daŭr'ig'u si'a'n labor'o'n.

La ceremoni'o'n ĉe'est'is kaj la nun'a franc'a prezid'ant'o François Hollande [fransŭá olánd] kaj eks'a, Jacques Chirac [ĵak ŝirák]. Dis'send'is intervju'o'n kun d-ro Mukwege german-franc'a televid'a kanal'o.

Poŝt'mark'o premi'it'a

Sukces'o'n rikolt'is slovak'a poŝt'mark'o ĉe konkurs'o en Vieno. La mark'o, kiu gajn'is la kvar'a'n premi'o'n, montr'as du leĝ'e protekt'at'a'j'n kresk'aĵ'o'j'n: saxifraga mutata (saksifrag'o) kaj loiseleuria procumbens (alp'a azale'o).

La fon'o de la poŝt'mark'o-foli'o ilustr'as part'o'n de la naci'a natur'park'o Mal'alt'a'j Tatroj (slovak'e Nízke Tatry) kun flaŭr'o kaj faŭn'o de la tatra mont'o Salatin (1630 m), kie trov'iĝ'as tiu'j rar'a'j kresk'aĵ'o'j.

Urs'o'j mort'ig'at'a'j

En la nun'a vintr'a Japani'o neĝ'o dens'e kovr'as mont'ar'o'j'n, kie urs'o'j jam ĉes'is si'a'n ag'ad'o'n kaj dorm'as tra'vintr'e en grot'o'j kaj kav'o'j de arb'o'j. Ili est'as feliĉ'a'j, ĉar ankaŭ ĉi-jar'e pli ol 1000 urs'o'j est'as mort'ig'it'a'j. La tabel'o montr'as, ke ĉiu'n jar'o'n ĉirkaŭ 1500–3000 urs'o'j est'as kapt'it'a'j kaj mort'ig'it'a'j.

Nombr'o'j de urs'o'j mort'ig'it'a'j:

Not'o'j: La jar'o 2013 est'as de april'o ĝis aŭgust'o. Ali'a'j jar'o'j est'as de april'o ĝis mart'o (Font'o: Ministeri'o de Medi'o).

Du speci'o'j

En Japani'o viv'as urs'o'j de du spec'o'j, nom'e lun'ark'a'j urs'o'j (Urs'us thibetanus) kaj brun'a'j urs'o'j (Urs'us arctos). La unu'a'j est'as mal'pli grand'a'j kaj mal'pli danĝer'a'j ol la last'a'j. Ili est'as nigr'a'j kaj hav'as blank'a'n har'ar'o'n sub la kol'o, pro kiu ili ricev'is si'a'n nom'o'n. La du'a'j est'as brun'a'j kaj loĝ'as nur en la plej nord'a insul'o, Hokajd'o. Oni supoz'as, ke viv'as ĉirkaŭ 15 000 lun'ark'a'j urs'o'j kaj 3500 brun'a'j urs'o'j en la tut'a land'o.

Kial tiom mult'e da urs'o'j est'as mort'ig'at'a'j ĉiu'n jar'o'n? Antaŭ ĉio, hom'o'j invad'is arb'ar'o'j'n, kie urs'o'j loĝ'is. Arb'ar'o'j okup'is ĉirkaŭ 70 % de la tut'a are'o de Japani'o. Oni de'hak'is arb'ar'o'j'n kaj post'e arb'ar'iz'is kun pingl'arb'o'j anstataŭ la foli'arb'o'j, kiu'j nutr'is urs'o'j'n per abund'a'j nuks'o'j kiel glan'o'j kaj kaŝtan'o'j. La hom'far'it'a'j arb'ar'o'j kaj kamp'o'j kontakt'iĝ'is kun la habitat'o'j de urs'o'j. Rezult'e okaz'as renkont'iĝ'o'j inter hom'o'j kaj urs'o'j.

La urs'o origin'e tim'as la hom'o'n, do oni port'is kaj port'as sonor'il'o'j'n por avert'i urs'o'j'n pri la ĉe'est'o de hom'o'j, kiam tiu'j ĉi en'ir'as la mont'ar'o'n. Sed abrupt'a'j renkont'iĝ'o'j ig'as urs'o'j'n atak'i hom'o'j'n. Pli'e, ĉar sek'ig'it'a'j gal'vezik'o'j de urs'o'j vend'iĝ'as alt'aprez'e kiel tradici'a medikament'o, antaŭ'e profesi'a'j ĉas'ist'o'j kapt'is urs'o'j'n. Do, tiu'j rilat'o'j inter la hom'o'j kaj urs'o'j est'as long'e relativ'e stabil'a'j. Sed hodiaŭ tiu'j ĉas'ist'o'j preskaŭ mal'aper'is.

Akcident'o'j

Tamen, last'a'temp'e ŝanĝ'o aper'is. Pro oft'a steril'ec'o de jugland'arb'o'j en arb'ar'o'j, urs'o'j de'supr'is de mont'ar'o, serĉ'ant'e manĝ'aĵ'o'n en kamp'o'j kaj frukt'ej'o'j. Tie ili renkont'iĝ'as kun kamp'ar'an'o'j aŭ kolekt'ant'o'j de fung'o'j kaj spic'herb'o'j. Oni raport'as, ke nun'temp'a'j urs'o'j kutim'iĝ'is al legom'o'j kaj frukt'o'j, kiu'j'n hom'o'j kultiv'as, kaj ke ili ne hezit'as vizit'i hom'a'n viv'ej'o'n. Tial mult'foj'e okaz'as ne'atend'it'a'j renkont'iĝ'o'j inter hom'o'j kaj urs'o'j. Tial ĉiu'n jar'o'n ĉirkaŭ 50–150 hom'o'j est'as vund'it'a'j, kelk'a'j eĉ mort'ig'it'a'j.

Dum'e ekzist'as de'long'e la sever'a kritik'o, ke oni tro facil'e mort'ig'as urs'o'j'n, kaj la esper'o, ke hom'o'j klopod'u kun'viv'i kun ili. Komenc'iĝ'is fin'fin'e prov'o'j por kun'viv'ad'o: oni kapt'as aŭ for'tim'ig'as urs'o'j'n kaj las'as ili'n en arb'ar'o, por ke ili ne re'ven'u proksim'e'n. En kelk'a'j region'o'j oni ankaŭ plant'is nuks'arb'o'j'n por urs'o'j ekster'e de la lim'o'j de kamp'o'j kaj frukt'ej'o'j. Ĉiu'kaz'e, mal'proksim'a est'as la pac'em'a kun'viv'ad'o kun urs'o'j.

Sud'a flu'o

Fin'e de 2013 en Serbi'o komenc'iĝ'is konstru'ad'o de gas'o'dukt'o, nom'at'a „Sud'a Flu'o”. Tra la dukt'o flu'os jar'e 63 miliard'o'j da kubaj metr'o'j da gas'o el Rusio al Eŭrop'o. La serb'a part'o kost'as 1,9 miliard'o'j'n da eŭr'o'j.

La konduk'il'o, ek'konstru'it'a fin'e de 2012 ĉe Nigr'a Mar'o en Rusio, long'os preskaŭ 1500 km. Ek'flu'os la gas'o ver'ŝajn'e fin'e de 2015.

Milit'a kun'labor'o

En novembr'o vizit'is Serbi'o'n la rus'a ministr'o pri defend'ad'o, Sergej Ŝojgu. Kun la serb'a ekvivalent'o, Nebojša Rodić, li diskut'is milit'a'n kun'labor'o'n. Tiel evident'as, ke Rusio montr'as interes'o'n pri Balkani'o.

Rusion ebl'e provok'is i.a. inter'parol'o'j pri nov'a uson'a milit'baz'o en Constanţa, Rumani'o. La rus'o'j decid'is trans'form'i si'a'n baz'o'n en Niš, Serbi'o, en milit'baz'o'n, malgraŭ tio, ke Serbi'o oficial'e milit'e neŭtral'as.

Neŭtral'ec'o

Jen strang'a neŭtral'ec'o, kiam Uson'o posed'as ankaŭ baz'o'n en Kosovo, kiu laŭ la serb'a reg'ist'ar'o est'as part'o de Serbi'o.

Laŭ oficial'a komunik'aĵ'o post la ministr'a renkont'iĝ'o, la du land'o'j progres'ig'os kun'labor'o'n de milit'a'j industri'o'j, de special'ist'o'j pri alt'a teknologi'o kaj pri modern'ig'o de arm'il'o'j.

Pur'a muzik'o por eon'o'j

Antaŭ iom pli ol kvin'dek jar'o'j mort'is la kompon'ist'o Paul Hindemith (1895–1963), la plej fam'a klasik'ec'a kompon'ist'o german'a en la du'dek'a jar'cent'o. Komenc'int'e kiel enfant terrible kaj burĝ'o'tim'ig'ist'o pro aplomb'e kakofoni'a'j, mal'respekt'em'a'j, elektr-instrument'a'j, kontraŭ'tradici'a'j verk'o'j, tamen kun vast'a'j sukces'eg'o'j, li fin'is mal'laŭt'e si'a'n ag'ad'o'n kiel – almenaŭ laŭ kelk'a'j tiam influ'fort'a'j kritik'em'ul'o'j – tradici'ist'o, eĉ kontraŭ'modern'ist'o, kiu fin'e kondamn'is aŭ „ĝust'ig'is” si'a'j'n fru'a'j'n eksperiment'o'j'n kaj prefer'is eks'mod'iĝ'int'a'j'n muzik'form'o'j'n, kiel fug'o, kanon'o, kaj kiu publik'ig'is pesimism'a'j'n tez'o'j'n pri la est'ont'ec'o de la apud li reg'ant'a'j muzik'a'j koncept'o'j.

Li adiaŭ'is per mes'kompon'aĵ'o, sam'temp'e li'a last'a publik'a prezent'iĝ'o kiel dirigent'o, kaj komenc'is simil'a'n verk'o'n (eĉ por laik'o'j!) sur la mort'o'lit'o, post'las'ant'e sam'e kor'tuŝ'a'n abrupt'e nul'iĝ'ant'a'n last'a'n not'lini'o'n, kiel iam li'a grand'a model'ul'o Johann Sebastian Bach en La art'o de la fug'o.

Mal'german'a

Jam post la du'a mond'milit'o, kiu'n li kiel hitlere denunc'it'a „mal'moral'a, mal'german'a, mal'bel'son'a” kompon'ist'o trans'viv'is en Uson'o, li post're'ven'e dev'is konstat'i, ke la radiofoni'a'j ĉef'o'j prefer'as kaj propagand'ad'as la dodekafoni'a'n sistem'o'n de Arnold Schönberg, ke la publik'o mild'e rid'as pri li'a'j oper'o'tem'o'j kiel La harmoni'o de la mond'o kaj La long'a krist'nask'o'manĝ'o, ke la kritik'ist'o'j malic'e pri'mok'as li'a'j'n „faŝism'a'j'n” C-maĵor'a'j'n akord'o'j'n kaj li'a'n mani'o'n prav'ig'i teori'e si'a'n ton'sistem'o'n (ekzempl'e per la libr'o Instru'o pri la ton'aranĝ'o). La jun'a kompon'ist'o'generaci'o jam eksperiment'is per la hazard'o, util'ig'is natur'a'j'n kaj teknik'a'j'n son'o'j'n, improviz'is kaj en'konduk'is grafik'a'j'n simbol'o'j'n anstataŭ muzik'not'o'j. La hind'em'it'a tonal'ism'o ŝajn'is est'i definitiv'e venk'it'a, li'a verk'ar'o aspekt'is post'rest'int'a – efik'a kondamn'o.

Post'mort'e la sen'infan'a Hindemith post'las'is fond'aĵ'o'n favor'e al la est'ont'a prosper'ig'ad'o de li'a verk'ar'o. Ekzist'as ĉarm'a'j stud'ej'o'j en li'a last'a loĝ'lok'o en Blonay (Svis'land'o) kaj la impon'a Hindemith-institut'o en Frankfurto ĉe Majn'o. La kapital'o plu kresk'as ankoraŭ hodiaŭ pro la potenc'a el'don'ej'o Schott en Majenc'o, kiu posed'as preskaŭ ek'de la komenc'o (ĝi jam kun la jun'a promes'plen'a kompon'ist'o aranĝ'is ekskluziv'a'n kontrakt'o'n) la el'don'ist'a'j'n rajt'o'j'n. Tamen la gust'o de la epok'o mal'help'is tuj'a'n re'ven'o'n de la iam'a'j glor'a'j publik'a'j agnosk'o'j. Nur en la last'a'j du jar'dek'o'j oni de'nov'e ĝeneral'e ek'kon'is, kio'n esprim'is la pli jun'a kompon'ist'o Hans Vogt jam en 1972 rilat'e la last'a'n mes'o'n: „En ĝi la dign'ec'o de muzik'o liber'a je ĉia al'kroĉ'it'ec'o al specif'a temp'o de'nov'e trov'is konvink'a'n konkret'iĝ'o'n.”

Kvalit'a muzik'o

Re'e evident'iĝ'is, ke post faz'o de pri'silent'ad'o (proksim'um'e generaci'o'n daŭr'a) kvalit'a muzik'o de'nov'e ating'as la publik'o'n, kiel okaz'is ekzempl'e kun tiu de Johannes Sebastian Bach, de Joseph Gabriel Rheinberger kaj mult'a'j ali'a'j. La kompon'ist'o Hindemith rest'os ne kiel histori'a pied'not'o, ne kiel ekzempl'o de kaduk'iĝ'int'a stil'o. Li evident'iĝ'os plen'e hom'o de si'a temp'o, tamen kun mesaĝ'o valid'a por est'ont'a'j generaci'o'j. Mem'kompren'ebl'e, trans'e de ĉiu mal'ŝat'a kondamn'o, ne ĉiu'j verk'o'j hav'as la sam'a'n signif'o'n por la est'ont'ec'o.

Est'as rekomend'ind'e por ne'spert'a aŭskult'em'ul'o komenc'i per la iel popular'a'j Simfoni'a'j vari'aĵ'o'j pri tem'o'j de Carl Maria von Weber aŭ Nobilissima visione laŭ la viv'o de Francisko el Asiz'o. Sed oni nepr'e ne preter'las'u la lucid'a'n jubile-jar'a'n interpret'ad'o'n far'e de la korus'o de Südwestrundfunk Stuttgart (Germanio) de la Mes'o 1963 – „pur'a” muzik'o por eon'o'j.

Kiam la aer'o ne plu bel'as

Bankrot'is la alban'a flug'kompani'o Belle Air (Bel'a aer'o). Tem'as pri kompani'o kovr'ant'a 53 % de la flug'o'j el kaj al Albanio.

Last'a'temp'e Belle Air flug'is al ĉirkaŭ 20 ital'a'j urb'o'j, oft'e ĉiu'tag'e. La sam'o'n ĝi far'is rilat'e urb'o'j'n en Greki'o. En ambaŭ land'o'j loĝ'as minimum'e 1,3 milion'o'j da alban'a'j rifuĝ'int'o'j. La kompani'o flug'is ankaŭ al Belgi'o, Briti'o, Franci'o, Germanio, Turki'o ktp.

Demokrat'o'j

Belle Air est'is fond'it'a antaŭ ok jar'o'j, tuj post la venk'o de la demokrat'o'j en Albanio. Ĝi bankrot'is part'e pro fuŝ'a administr'ad'o sed ankaŭ ŝajn'e pro politik'a prem'o de la social'ist'o'j.

Ili konsider'is Belle Air propriet'aĵ'o de person'o'j lig'it'a'j al la demokrat'o'j. Tio'n konfirm'as la fakt'o, ke aper'is du nov'a'j flug'kompani'o'j, Flyalbania kaj Blupanorama, laŭ'dir'e kun rilat'o'j al la social'ist'o'j.

La plej mal'nov'a kin'o'teatr'o de la mond'o

Ĉiu'j kon'as unu el la tut'unu'a'j film'o'j de la frat'o'j Lumière [lumjér] Al'ven'o de trajn'o en la staci'dom'o de La Ciotat [la sjotá]. Sed ĉu ĉiu'j sci'as, ke ankaŭ la unu'a kin'ej'o situ'as en tiu urb'et'o en la sud'a Franci'o? Mal'ferm'it'e kiel spektakl'ej'o la 15an de juni'o 1889, ĝi la 21an de mart'o 1899 la unu'a'n foj'o'n en la mond'o montr'is film'o'n, por kiu la spekt'ont'o'j dev'is pag'i en'ir'bilet'o'n.

6 milion'o'j da eŭr'o'j

Ĝis 1982 la teatr'o Ed'e'n est'is unu el la urb'a'j kin'ej'o'j, klasifik'it'a „naci'a hered'aĵ'o”. Tamen, pro sekur'ec-regul'o'j ĝi ferm'iĝ'is en 1995 kaj ne plu pov'is akcept'i publik'o'n. La loĝ'ant'o'j mobiliz'iĝ'is, kre'iĝ'is plur'a'j asoci'o'j por pri'pens'i, kio'n far'i el tiu kin'o'teatr'o en rilat'o kun kin'o'art'o. Dank' al Marseille-Provenc'e 2013, kiam la urb'o Marseille [marséj] iĝ'is eŭrop'a kultur'a ĉef'urb'o, ebl'is trov'i mon'o'n (pli ol 6 milion'o'j'n da eŭr'o'j) por re'nov'ig'i ĝi'n.

Kontribu'is la region'o, la departement'o, la urb'ar'o Marseille, la region'a kultur'a fondus'o, naci'a kin'o'centr'o, fond'aĵ'o de la bank'o Crédit Agricole [kredí agrikól] kaj ĉef'e kontribu'is la urb'o per 2,8 milion'o'j da eŭr'o'j: Se ni konsider'as, ke la urb'o nombr'as 35 000 loĝ'ant'o'j'n, kalkul'u mem, kiu'n part'o'n pag'is ĉiu loĝ'ant'o per si'a'j impost'o'j. Tamen la rezult'o est'as komplet'a re'nov'ig'o laŭ la histori'a manier'o: eben'a lign'o'plank'o, ruĝ'a'j velur'a'j fotel'o'j, balkon'o.

Festival'o'j

Dum tri monat'o'j ek'de la mal'ferm'o la 9an de oktobr'o 2013 est'is prezent'at'a sen'pag'e amas'o da film'o'j, organiz'it'a'j special'a'j vesper'o'j kun part'o'pren'o de reĝisor'o'j, aktor'o'j, film'far'int'o'j; pint'is la 32a Festival'o de la Unu'a Franc'lingv'a Film'o en oktobr'o, la 12a Festival'o de Jam Premi'it'a'j Mal'long'a'j Film'o'j en novembr'o, eŭrop'a'j film'o'j en decembr'o ktp.

En period'o, kiam film'o'j en kin'ej'o est'as fort'e konkurenc'at'a'j de ali'tip'a'j ekran'o'j, kiam la ekonomi'a situaci'o dev'ig'as la hom'o'j'n elekt'i si'a'j'n el'spez'o'j'n, kiu rol'o rest'as al tiu kin'ej'o? La plan'o est'as, ke la teatr'o Ed'e'n iĝ'u montr'ej'o de klasik'a'j mal'nov'a'j film'o'j, stud'ej'o pri nov'a'j kaj mal'nov'a'j film'teknologi'o'j, kun'viv'ej'o mal'ferm'it'a al ĉiu'j kin'o'am'ant'o'j.

Bunt'e punt'e

Fin'e de la pas'int'a jar'o aper'is 120-paĝ'a libr'o pri la punt'o de la nord-slovak'a region'o Liptov. Tem'as pri tiel nom'at'a spindel'e plekt'it'a punt'o, kiu fal'is en forges'o'n. Unu'a'foj'e la libr'o al'port'as fak'a'j'n pri'skrib'o'j'n kaj detal'a'j'n desegn'aĵ'o'j'n.

La aŭtor'o, Mária Čobrdová [ĉobrdova], dum pli ol 20 jar'o'j kolekt'is kaj iom post iom dis'plekt'is mal'nov'a'j'n forges'it'a'j'n kaj difekt'it'a'j'n punt'o'j'n. Ŝi pri'skrib'as la labor'metod'o'n kaj tiel kre'as baz'o'n por re'viv'ig'i la produkt'ad'o'n de la punt'o.

Pli'a'j detal'o'j pri la libr'o (nur en la slovak'a) trov'ebl'as ĉe www.povabnicaturca.org.

Skulpt'aĵ'o'j provok'as diskut'o'j'n

Se vi vol'as vid'i iu'n soveti'an memor'aĵ'o'n en la litova ĉef'urb'o Vilniuso, nepr'e vizit'u la Verd'a'n Pont'o'n, sur kiu star'as kvar skulpt'aĵ'grup'o'j, kiu'j ne nur memor'ig'as pri la komun'ism'a pas'int'ec'o, sed ankaŭ provok'as soci'a'j'n diskut'o'j'n.

Komun'ism'a ideologi'o

La skulpt'aĵ'o'j'n sur la Verd'a Pont'o super la river'o Ner'is oni star'ig'is en 1952. La verk'o'j de tiu'temp'a'j eminent'a'j skulpt'ist'o'j prezent'as soldat'o'j'n de la Ruĝ'a Arme'o (En la gard'o de la pac'o), labor'ist'o'j'n (Industri'o kaj konstru'ad'o), agrikultur'ist'o'j'n (Agrikultur'o) kaj jun'a'j'n scienc'ist'o'j'n (Scienc'ist'a jun'ul'ar'o). Ili est'as la last'a'j publik'e ekspon'at'a'j grand'a'j monument'o'j, kiu'j spegul'as la komun'ism'a'n ideologi'o'n. Ĝi'n Litovio rifuz'is antaŭ pli ol du jar'dek'o'j, kiam ĝi unu'a en la tiam'a Sovetio proklam'is si'a'n sen'de'pend'ec'o'n.

La statu'o'j est'is kre'it'a'j en la etos'o de la tiu'temp'e mod'a „social'ism'a real'ism'o”. Tamen evident'e tiu'j brav'ul'o'j, kiu'j'n prezent'as la skulpt'aĵ'o'j, ne kontraŭ'star'is la temp'o'flu'o'n. Dum pli ol ses jar'dek'o'j, pas'ig'it'a'j sub'ĉiel'e, ili sufer'is damaĝ'o'j'n (fer'o rust'iĝ'is, aper'is rimark'ebl'a'j tru'o'j). Kio'n far'i pri ili: for'ig'i kaj forges'i aŭ re'nov'ig'i kaj gard'i kiel simbol'o'n de la pas'int'ec'o?

Ofend'o

Kęstutis Masiulis, parlament'an'o kaj eks'a vic'urb'estr'o de Vilniuso, tut'e ne ĉagren'iĝ'us, se tiu'j'n skulpt'aĵ'o'j'n oni for'ig'us. Ili ja ofend'as la litovojn, kiu'j tiam sufer'is pro la reg'ist'ar'o, kiu naci'ig'is bien'o'j'n, nul'ig'is la profesi'a'n kaj scienc'labor'a'n liber'ec'o'n, kondamn'is pli ol 300 mil'o'j'n da hom'o'j al mal'liber'ig'o, en'prizon'ig'o kaj ekzil'o en la for'a Rusio. Dum'e Lolita Jablonskienė, la estr'in'o de la Naci'a Art'galeri'o, prefer'e akcept'us la ide'o'n pri re'nov'ig'o de la skulpt'aĵ'o'j. Ili ja est'as memor'simbol'o'j, kiu'j'n neces'us gard'i.

Protekt'at'a?

Cert'e Litovio ne est'as la unu'nur'a land'o, kiu kolizi'as kun simil'a'j problem'o'j. Tamen ĉi tie la histori'o kaj soif'o je ŝanĝ'iĝ'o evident'e konkur'as. La est'ont'ec'o de la sur'pont'a'j skulpt'aĵ'o'j en Vilniuso almenaŭ ek'de la jar'o 2005 est'as mal'klar'a. Tiam la reg'ist'ar'o, baz'iĝ'ant'e sur la leĝ'o pri hered'aĵ'o, deklar'is la Verd'a'n Pont'o'n kaj ĝi'a'j'n skulpt'aĵ'o'j'n protekt'at'a objekt'o. Dum'e opon'ant'o'j cit'as iom post'a'n leĝ'o'n, kiu mal'permes'as simbol'o'j'n de la sovetia kaj nazi'ism'a period'o'j. Ekzempl'e en skulpt'aĵ'o, sur la tig'o'pint'o de flag'o en la man'o'j de soldat'o'j, klar'e vid'ebl'as la sovetia emblem'o de la „serp'o kaj martel'o”.

Mal'human'a

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j, kiam oni prepar'is la omaĝ'o'n de la 65a dat're'ven'o de la venk'o kontraŭ la nazi'ism'a Germanio, la tiam'a urb'estr'o de Moskvo Jurij Luĵkov mem propon'is pag'i la re'nov'ig'o'n de la litovaj skulpt'aĵ'o'j. Tamen la reg'ist'ar'o en Vilniuso rifuz'is la help'o'propon'o'n. La nun'a urb'estr'o de Vilniuso Artūras Zuokas menci'is, ke la skulpt'aĵ'o'j est'as re'nov'ig'end'a'j. Tio pov'us daŭr'i du jar'o'j'n, kaj oni bezon'us ĉirkaŭ 200 000 uson'a'j'n dolar'o'j'n. Kompromis'e li propon'is munt'i dekor'aĵ'tabul'o'j'n sub la statu'o'j por klar'ig'i, kiel mal'human'a est'is la sovetia okup'ad'o.

Super marĉ'o

Ekzist'as pli'a ebl'o. Ĝi'n apog'as uni'o, reprezent'ant'a eks'a'j'n politik'a'j'n mal'liber'ul'o'j'n kaj ekzil'it'o'j'n. La uni'o propon'as trans'lok'i la skulpt'aĵ'o'j'n al la privat'a park'o Grūtas, kiu ekspon'as sovetiajn statu'o'j'n kaj monument'o'j'n. La park'estr'o Viliumas Malinauskas dir'as, ke li jam trov'is nov'a'n lok'o'n por la skulpt'aĵ'o'j de la Verd'a Pont'o – special'e por ili oni konstru'us nov'a'n pont'o'n super marĉ'o.

La Grand'a Datum'ar'o

Inter'ret'o re'fason'is, kiel la hom'ar'o komunik'iĝ'as. Ĝi ŝanĝ'is la manier'o'j'n, en kiu'j entrepren'o'j komerc'as, reg'ist'ar'o'j funkci'as kaj hom'o'j viv'as. Iom mal'pli kon'at'a est'as tio, ke nun est'as pli da inform'o'j ŝveb'ant'a'j en la aer'o ol iam antaŭ'e, kaj tiu'j inform'o'j est'as uz'at'a'j por ekster'ordinar'a'j nov'a'j cel'o'j. Oni pov'as nun per grand'a daten'ar'o ek'sci'i afer'o'j'n, kiu'j'n oni antaŭ'e ne pov'is kompren'i per la analiz'ad'o de mal'grand'a'j kvant'o'j da inform'o'j.

En la jar'o 2000 nur kvar'on'o de la mond'a'j inform'o'j est'is registr'it'a en komput'il'e leg'ebl'a form'o. La rest'o rest'is sur paper'o, mikro'film'o kaj ali'a'j tradici'a'j port'il'o'j. Ĉar la kvant'o da cifer'ec'a'j datum'o'j pli'iĝ'as galop'e kaj du'obl'iĝ'as en ĉirkaŭ tri jar'o'j, la situaci'o inter'temp'e invers'iĝ'is. Hodiaŭ pli ol 98 % de ĉiu'j konserv'it'a'j inform'o'j est'as komput'il'e leg'ebl'a'j.

La dispon'iĝ'o de grand'a'j kvant'o'j da inform'o'j neces'ig'as profund'a'j'n ŝanĝ'o'j'n en la manier'o, kiel inform'o'j est'as analiz'at'a'j. Hodiaŭ oni favor'as la ord'ig'o'n kaj uz'ad'o'n de amas'o'j da inform'o'j anstataŭ pri'trakt'i nur specimen'o'j'n, kiel statistik'ist'o'j far'is antaŭ'e dum jar'dek'o'j. Oft'e oni dev'as rezign'i serĉ'i klar'ig'o'j'n kaj anstataŭ'e akcept'i nur korelaci'o'j'n, ĉar „grand'a datum'ar'o” pli help'as respond'i al „kio” ol al „kial”. Oft'e, tamen, tio sufiĉ'as.

La „Grand'a Datum'ar'o” (en la angl'a en'mod'iĝ'is la esprim'o „big dat'a” por pri'skrib'i datum'ar'o'j'n tiel grand'a'j'n kaj kompleks'a'j'n, ke ne ebl'as pri'trakt'i ili'n per la tradici'a'j rimed'o'j) ebl'e ŝanĝ'os la manier'o'n, en kiu oni percept'as la mond'o'n. Pli kaj pli da datum'ar'o'j al'don'iĝ'as kun la cel'o kompren'i event'o'j'n kaj far'i decid'o'j'n, kaj ŝajn'e la analiz'ad'o pli kaj pli oft'e don'as probabl'o'j'n anstataŭ definitiv'a'n respond'o'n.

Inter'ret'o de Objekt'o'j

La „Grand'a Datum'ar'o” origin'is en la cifer'ec'a revoluci'o de la 1980aj jar'o'j, kaj nun komput'il'o'j kaj Inter'ret'o kontribu'as al ĝi per konstant'a mal'alt'ig'o de la kost'o'j de kolekt'ad'o, konserv'ad'o, trakt'ad'o kaj inter'ŝanĝ'ad'o de inform'o'j. Hodiaŭ oni parol'as ankaŭ pri la „Inter'ret'o de Objekt'o'j” (angl'e „IoT”, do en Esperant'o ebl'e „Id'o”), kiam la nombr'o de „objekt'o'j” konekt'it'a'j al Inter'ret'o – frid'uj'o'j, pan'rost'il'o'j, unu'op'a'j lum'o'j, ... – vast'e super'os la nombr'o'n de hom'o'j. Evident'e ankaŭ tio pov'us mult'obl'ig'i la dispon'at'a'j'n daten'o'j'n.

Kelk'a'j hom'o'j esper'as, ke la „Grand'a Datum'ar'o” kontribu'os al klar'ec'o en demokrati'a administr'ad'o. Kelk'a'j rekomend'as la koncept'o'n de „publik'a datum'ar'o”, kiu preter'pas'os la liber'a'n inform'ad'o'n nun kutim'a'n en evolu'int'a'j demokrati'o'j. Apog'ant'o'j de tiu mov'ad'o insist'as ĉe reg'ist'ar'o'j, ke la vast'a'j inform'o'j konserv'at'a'j de la ŝtat'o est'u facil'e al'ir'ebl'a'j por publik'a konsult'ad'o. Ali'flank'e, reg'ist'ar'o'j dev'as protekt'i si'a'j'n ŝtat'an'o'j'n kontraŭ ne'dezir'ind'a super'reg'ad'o de grand'a'j firma'o'j, kiu'j amas'ig'as inform'o'j'n pri si'a'j klient'o'j kaj ties viv'o'j.

Grand'a Frat'o

Sam'temp'e kresk'as mal'trankvil'iĝ'o pri la mank'o de privat'ec'o de konserv'at'a'j inform'o'j. Ju pli da inform'o'j al'don'iĝ'as al datum'baz'o'j, des pli grand'a la risk'o, ke privat'a'j inform'o'j far'iĝ'os publik'e al'ir'ebl'a'j, kaj tiu'n al'ir'ebl'o'n la nun'a'j teknologi'o'j kaj leĝ'o'j ne'adekvat'e trakt'as.

Reg'ist'ar'o'j dev'as protekt'i si'a'j'n ŝtat'an'o'j'n kaj merkat'o'j'n kontraŭ la mis'uz'ad'o de la „Grand'a Datum'ar'o”, ali'e la „Grand'a Datum'ar'o” est'os la „Grand'a Frat'o”. En ĉiu'j land'o'j, sed special'e en la ne'demokrati'a'j, la „Grand'a Datum'ar'o” pli'fort'ig'as la jam'a'n mal'simetri'o'n de fort'o inter la ŝtat'o kaj la popol'o.

La „Grand'a Datum'ar'o” ŝanĝ'os la manier'o'j'n, en kiu'j oni viv'as, labor'as kaj pens'as, kaj star'ig'os defi'o'j'n ne facil'e respond'ebl'a'j'n. La „Grand'a Datum'ar'o” ebl'e sign'as la moment'o'n, en kiu la „inform'soci'o” fin'fin'e plen'um'os la promes'o'n sugest'it'a'n en si'a nom'o.

Kanab'o (alkohol'o, futbal'o...) kaj cerb'a'j damaĝ'o'j

La artikol'o de Paulo Sergio Viana (MONATO 2013/12, p. 17) cel'is atent'ig'i ni'n pri la kanab'a'j danĝer'o'j por la cerb'o kaj la pulm'o'j, sur'baz'e de iu'j kanadaj esplor'o'j. Nun'temp'e, tamen, ekzist'as tre mal'mult'e da esplor'o'j pri tiu ĉi tem'o tut'e fid'ind'a'j el scienc'a vid'punkt'o. La kanab-kontraŭ'ul'o'j ĉef'e klopod'as pruv'i si'a'j'n antaŭ'juĝ'o'j'n, kaj la ali'ul'o'j em'as pruv'i nur la kanab'a'j'n bon'efik'o'j'n. Pro tio, ke mi est'as kanab-fum'ant'o, mi konfes'as, ke mi dub'as pri tiu'j last'a'temp'a'j kanadaj esplor'o'j.

Psikiatri'a mal'san'ul'ej'o

Vid'u: mi est'as 62-jar'aĝ'a kaj mi fum'as kanab'o'n jam de 43 jar'o'j. La du last'a'j'n jar'dek'o'j'n mi kanab'fum'as tri- aŭ kvar-foj'e ĉiu'tag'e, kaj mi'a cerb'o est'as (spit'e al tio) en bon'a stat'o. Mi motiv'it'e eĉ sukces'is lern'i Esperant'o'n dum ĉi-last'a'j sep jar'o'j. Ankaŭ mi'a'j pulm'o'j ĝust'e funkci'as kaj ja ne mal'help'as mi'n marŝ'i dum hor'o'j sur la mont'o'j. Se la aŭtor'o'j de tiu'j esplor'o'j prav'us, mi ja est'us de'long'e mort'int'a, aŭ mi trov'us mi'n nun en psikiatri'a mal'san'ul'ej'o. Sed mi'a san'o est'as bon'a kaj mi'a kurac'ist'o dir'is al mi, ke mi pov'as mal'tim'em'e plu'fum'i kanab'o'n.

Diskriminaci'o

Kiam mi est'is jun'a, mi elekt'is ĉes'ig'i la uz'ad'o'n de alkohol'o, mal'mol'a drog'o eg'e danĝer'a por la san'o (kaj ankaŭ por la cerb'o), kiu'n tamen 80 % de la okcident'a'j hom'o'j konsum'as ordinar'e sen tim'o est'i arest'it'a'j ... Mult'a'j viv'o'j est'as ruin'ig'it'a'j, mult'e da hom'o'j est'as trakt'it'a'j kiel krim'ul'o'j, ĉar ili kultiv'is ne'leĝ'a'j'n plant'o'j'n, kaj ĉio ĉi sen iam kor'tuŝ'i la eminent'ul'o'j'n de la hom'a'j rajt'o'j. Tio est'as grand'a mal'just'aĵ'o kaj diskriminaci'o. Fakt'e oni ne hav'as problem'o'j'n ĉar oni fum'as kanab'o'n: oni fum'as kanab'o'n por el'ten'i problem'o'j'n (ĉef'e soci'a'j'n). Mi ja est'as de'pend'a, kompren'ebl'e: tem'as pri de'pend'ec'o tiel fort'a, kiel tiu de futbal-sub'ten'ant'o'j, sed ebl'e kun mal'pli da cerb'a'j damaĝ'o'j.

Manĝ'i pom'o'n ver'e sav'as hom'o'n

De'nov'e la popol'a saĝ'o konfirm'iĝ'as. Nun ankaŭ la saĝ'ul'o'j el la Universitat'o de Oksford'o garanti'as, ke „ĉiu'tag'e unu pom'o – ĉiam san'a rest'as hom'o”. Post detal'a statistik'a esplor'ad'o, ili fakt'e konklud'is, ke ĉi tiu nutr'a kutim'o ja help'as protekt'i la organism'o'n kontraŭ tiel nom'at'a'j kor-vaskul'a'j problem'o'j.

Statin'o'j

Scienc'ist'o'j de la prestiĝ'a brit'a universitat'o kompar'is la efik'o'n de pom'manĝ'ad'o kun tiu de la medikament'o simvastatino, rekomend'at'a de la medicin'ist'o'j sam'kiel ali'a'j statin'o'j por mal'pli'ig'i kolesterol'emi'o'n. Statin'o'j jam long'e est'is pri'stud'at'a'j, kaj est'as kon'at'e – kiel ali'flank'e jam atent'ig'is pas'int'jar'e tiu ĉi scienc'a rubrik'o – ke ili lud'as rimark'ind'a'n rol'o'n en la prevent'ad'o de grand'a kvant'o de kor-vaskul'a'j epizod'o'j. La cifer'o'j (neniam hazard'a'j en tiom grand'a'j esplor'o'j) klar'e montr'is, ke el ĉiu'tag'a manĝ'ad'o de unu pom'o rezult'as la sam'a. La grand'a diferenc'o star'as en la fakt'o, ke simvastatino, kiel preskaŭ ĉiu kurac'il'o, pov'as kaŭz'i ankaŭ ne'dezir'at'a'j'n flank-efik'o'j'n, ekzempl'e ĉe muskol'o'j, nerv'o'j kaj eĉ ies libid'o. Kaj, ceter'e, pom'o'j – kiu ajn est'as ili'a kolor'o – est'as mult'e pli bon'gust'a'j!

Pom'terapi'o

Kompren'ebl'e tiu ĉi stud'o tut'e ne rajt'ig'as la konklud'o'n, ke ĉiu mal'san'ul'o, kiu uz'as simvastatinon, dev'as tuj trans'ir'i al nov'ec'a ... pom'terapi'o. Sed por ordinar'a'j, san'a'j hom'o'j, cert'e oni pov'us sugest'i pom'manĝ'ad'o'n kiel natur'a'n, mal'mult'e'kost'a'n kaj ĉef'e agrabl'a'n prevent'a'n kutim'o'n.

Saĝ'ul'o'j bezon'at'a'j ...

Fin'e de 2013, iom antaŭ Krist'nask'o, la brit'a reg'ist'ar'o prezent'is al la civit'an'o'j de la land'o'j de Eŭrop'a Uni'o mal'agrabl'a'n donac'o'n.

La brit'a ĉef'ministr'o, David Cameron, anonc'is, ke ek'de la unu'a de januar'o 2014 ĉiu, kiu al'ven'os al Briti'o el EU-ŝtat'o por trov'i labor'o'n, atend'u, se mal'sukces'e, kvar'on'jar'o'n, antaŭ ol ricev'i subvenci'o'n el la sen'labor'ul'a help'kas'o.

Apart'e cel'it'a'j est'as la al'ven'ont'o'j el Bulgario kaj Rumani'o, kiu'j ek'de januar'o 2014 rajt'os liber'e vojaĝ'i al Briti'o por tie labor'i.

Ver'dir'e Cameron tiel re'ag'as ne laŭ la bezon'o'j de la labor'merkat'o (la sen'labor'ec'o en Briti'o en decembr'o iom fal'is ĝis 7,4 %) sed laŭ kresk'ant'a en'land'a histeri'o. Dekstr'em'a'j, bulvard'a'j gazet'o'j kaj politik'ist'o'j, si'n reciprok'e nutr'ant'e, sukces'e kred'ig'as al la brit'a publik'o, ke milion'op'e al'ven'os bulgar'o'j kaj ruman'o'j por „ŝtel'i” labor'o'n de brit'o'j kaj pri'rab'i la ŝtat'a'n kas'o'n.

Ekzist'as pli ol 20 milion'o'j da ruman'o'j, kiu'j rajt'os „invad'i” Briti'o'n – tiel parol'is membr'o de la dekstr'a sen'de'pend'ig'a (t.e. de EU) parti'o UKIP dum televid'a debat'o. Kaj spekt'ant'o'j aplaŭd'is.

Nun Cameron, tim'ant'e la kresk'ant'a'n influ'o'n de dekstr'ul'o'j, cel'as montr'i al la membr'o'j de si'a parti'o kaj al la brit'a publik'o, ke li ne toler'os ekster'land'an'o'j'n, kiu'j vol'as „profit'i” de brit'a'j impost'pag'ant'o'j.

Atend'ig'i ekster'land'a'j'n sen'labor'ul'o'j'n, ĝis ili ricev'os publik'a'n mon'o'n, „far'is Briti'o'n mal'pli al'log'a rilat'e EU-el'migr'ant'o'j'n, kiu'j vol'as ven'i ĉi tie'n por viv'i kost'e de la ŝtat'o”, dir'is Cameron.

Politik'o font'ant'a el tim'o est'as mal'bon'a politik'o. Eĉ se oni flank'e'n'met'as moral'a'j'n konsider'o'j'n, for'est'as ekonomi'a'j kial'o'j. En novembr'o universitat'a'j esplor'ist'o'j en Londono publik'ig'is raport'o'n, en kiu ili montr'is, ke inter 2001 kaj 2011 en'migr'int'o'j kontribu'is per impost'o'j 34 % pli ol ili ricev'is per ŝtat'a'j subvenci'o'j. Ali'vort'e, en'migr'int'o'j don'is al la brit'a ekonomi'o, ne mal'don'is.

Ceter'e Cameron forges'as, ke la migr'ad'a trafik'o est'as ambaŭ'direkt'a. Ekzempl'e en Germanio loĝ'as ĉ. 115 000 brit'o'j, en Franci'o ĉ. 200 000 kaj en Hispanio ĉ. 760 000 (font'o: BBC).

Post la inter'ven'o'j de Cameron koler'e re'ag'is la bulgar'a prezid'ant'o Ros'e'n Plevneliev, kies land'o vol'e-ne'vol'e akcept'is en la last'a'j jar'o'j plur'a'j'n mil'o'j'n da en'migr'int'o'j el inter'ali'e Afgani'o kaj Sirio. Koment'is Plevenliev: „Tio, kio grav'as, est'as ne aŭskult'i la popular'aĉ'a'j'n politik'ist'o'j'n, kiu'j lud'as per la tim'o'j de la popol'o, sed aŭskult'i la saĝ'ul'o'j'n en Briti'o.”

Tamen malgraŭ la princip'o, ke eŭrop'an'o'j rajt'as liber'e mov'iĝ'i en'e de EU, la brit'a reg'ist'ar'o met'as pli kaj pli da obstakl'o'j antaŭ tiu'j'n, kiu'j vol'as labor'i en Briti'o. Atend'int'e kvar'on'jar'o'n por ricev'i subvenci'o'j'n, labor'ŝer'ĉant'o el ekster'land'o neniom ricev'os, se tiu ne kontent'ig'e respond'os al 100 demand'o'j (ekzempl'e: Kial vi ne trov'is labor'lok'o'n en vi'a land'o?) kaj ne pruv'as si'n kompetent'a en la angl'a lingv'o.

Jen ironi'o. Dum brit'o'j orgojl'e si'n konvink'as, ke ĉiu ekster'land'an'o ĝoj'e lern'as la angl'a'n, ili ne pov'as aŭ ne vol'as el'tir'i la konklud'o'n, ke ĝust'e pro la inter'naci'ec'o de (almenaŭ kripl'ig'it'a) angl'a lingv'o, hom'o'j si'n prezent'as ĉe brit'a'j land'lim'o'j. Pli saĝ'e pet'i labor'o'n en land'o, kies lingv'o'n oni almenaŭ part'e posed'as, ol tie, kie neces'as lern'i ek'de la nul'a punkt'o.

Jen ali'a ironi'o. Dum Cameron inform'is si'a'n parti'o'n, ke li pret'os veto'i la membr'iĝ'o'n de Serbi'o, Kosovo kaj Ukrainio en EU, se la uni'o ne lim'ig'e ŝanĝ'os si'a'j'n regul'o'j'n rilat'e liber'a'n mov'ad'o'n de civit'an'o'j, la brit'a ministr'ej'o pri ekster'land'a'j afer'o'j ŝajn'e bon'ven'ig'as pli'grand'ig'it'a'n uni'o'n.

„La Unu'iĝ'int'a Reĝ'o'land'o fort'e sub'ten'as la ekspansi'o'n de la uni'o rilat'e land'o'j'n de la okcident'a Balkani'o, inkluziv'e Serbi'o'n, Kosovon kaj Turki'o'n. Pli'grand'ig'o bon'as al la Unu'iĝ'int'a Reĝ'o'land'o”, komunik'is last'a'temp'e la ministr'ej'o.

Klar'e, la dekstr'eg'a man'o ne sci'as, kio'n far'as la dekstr'a. Ne surpriz'e, ke la hast'e el'pens'it'a kaj kontraŭ'dir'a politik'o de la brit'a reg'ist'ar'o agac'as eŭrop'a'j'n partner'o'j'n. Tamen ili ne tro mal'trankvil'iĝ'u: se okaz'os la promes'it'a en'land'a referendum'o pri daŭr'a brit'a membr'ec'o en EU, la popol'o, almenaŭ laŭ nun'a'j kriteri'o'j, voĉ'don'os plej probabl'e por el'ir'i el la uni'o.

La saĝ'ul'o'j en Briti'o, pri kiu'j parol'as Plevneliev, sen'help'e kaj sen'iluzi'iĝ'e tir'os la ŝultr'o'j'n. La popol'o provizor'e jubil'os, ĝis iom post iom percept'ebl'os la ekonomi'a'j kaj soci'a'j rezult'o'j de la decid'o.

Kiel re'ag'os eŭrop'an'o'j inter Portugali'o kaj Bulgario, adiaŭ'int'e partner'o'n kverel'em'a'n kaj ĉikan'em'a'n, nur tiu'j dir'u.

Model'o por Eŭrop'o

Kompromis'o'n ating'is la du parti'o'j, kiu'j ek'de la du'a mond'milit'o domin'as la politik'a'n viv'o'n en Aŭstrio, por daŭr'ig'i la tiel'nom'at'a'n grand'a'n koalici'o'n (2008-13).

Du monat'o'j'n kaj du'on'o'n post la parlament'a'j elekt'o'j inter'konsent'is la social'demokrat'o'j (SPÖ), gvid'at'a'j de Werner Faymann, kaj la krist'an'demokrat'o'j (ÖVP), gvid'at'a'j de Michael Spindelegger, plu kun'labor'i por solid'ig'i la ŝtat'a'j'n financ'o'j'n kaj pli'grand'ig'i la ekonomi'a'n kresk'o'n kaj okup'at'ec'o'n.

La kancelier'o Faymann, prezent'ant'e la nov'a'n koalici'a'n reg'ist'ar'o'n, deklar'is, ke oni el'labor'is ampleks'a'n, detal'a'n labor'program'o'n, kiu en'hav'as la „plej bon'a'n” de ambaŭ parti'o'j.

Re'ag'e al kritik'o'j pri mank'ant'a'j grand'a'j re'form'o'j dir'is Faymann: „Oni ne dev'as re'e mal'kovr'i la sukces'a'n land'o'n Aŭstrio. Ni est'as model'o por Eŭrop'o.”

Intenc'o'j

Dum la en'ofic'ig'o kaj ĵur'ig'o de la nov'a reg'ist'ar'o protest'is cent'o'j da student'o'j. Ili esprim'is si'a'n mal'kontent'o'n pri la likvid'o de la mem'star'a ministr'ej'o pri scienc'o kaj esplor'o'j kaj ĝi'a al'ig'o al la ministr'ej'o pri ekonomi'o. Tio est'as unu el la ne'mult'a'j re'form-intenc'o'j de la koalici'a reg'ist'ar'o.

Unu el la cel'o'j de la nov'a reg'ist'ar'o dum la sekv'a'j kvin jar'o'j est'as ating'i ĝis 2016 „struktur'a'n nul'deficit'o'n”. „Tial neces'as pli'alt'ig'i impost'o'j'n kaj far'i re'form'o'j'n”, dir'is Faymann.

Oni alt'ig'os la tabak'impost'o'n, alkohol'impost'o'n kaj impost'o'n je la al'las'o de aŭt'o'j kaj motor'cikl'o'j. Krom'e la reg'ist'ar'o intenc'as pli'alt'ig'i ĝis 2018 la nun'a'n mez'a'n aĝ'o'n de emerit'iĝ'o de 58,4 al 60 jar'o'j.

La vic'kancelier'o Spindelegger not'is, ke ambaŭ parti'o'j konsent'is pri ŝpar'ad'o, inkluziv'e de publik'a'j administr'a'j kost'o'j, kaj ankaŭ stimul'os ekonomi'a'n kresk'o'n kaj okup'at'ec'o'n.

Kritik'ant'o'j, inkluziv'e la opozici'a'j'n Liber'ec'a'n Parti'o'n kaj verd'ul'o'j'n, deklar'is, ke Aŭstrio re'form'u la publik'a'j'n financ'o'j'n kaj pensi'o'j'n kaj redukt'u la ŝvel'int'a'n burokrat'ar'o'n. Tiel ebl'os garanti'i la viv'nivel'o'n en la land'o kun la plej mal'alt'a sen'labor'ec'o en EU.

La nov'a reg'ist'ar'o

La nov'a reg'ist'ar'o konsist'os el 15 hom'o'j: krom kancelier'o Faymann, sep est'as social'demokrat'o'j kaj sep krist'an'demokrat'o'j. La posten'o'n de ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j trans'pren'as la 27-jar'a Sebastian Kurz (ÖVP).

Li est'is ĝis nun ŝtat'a sekretari'o pri integr'ad'o kaj ne dispon'as pri diplomat'a spert'o. Krom'e li est'as la plej jun'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j en EU. La ministr'o pri justic'o est'as la spert'a advokat'o Wolfgang Brandstetter, kaj la ministr'in'o pri jun'ul'ar'o kaj famili'o est'as Sophie Karmasin.

Kritik'ant'o'j, eĉ el la koalici'a'j parti'o'j mem, atent'ig'as, ke la nov'a reg'ist'ar'o pov'as est'ig'i stagn'ad'o'n en la aŭstr'a politik'o.

2013: dek donac'o'j al la post'e'ul'o'j

Ĉiu'jar'e en la tut'a mond'o okaz'as tre grav'a'j scienc'a'j mal'kovr'o'j, kiu'j iom post iom ebl'ig'as al la hom'ar'o progres'i. Ŝajn'as, ke la antaŭ'a jar'o (2013) est'os long'e memor'at'a pro la kvant'o de signif'o'plen'a'j mal'kovr'o'j far'e de esplor'ist'o'j. Ili ven'as ne mal'oft'e de land'o'j en'kriz'a'j, kiel Italio. Tamen ili sukces'is – spit'e al mult'spec'a'j problem'o'j, precip'e la mank'o de reg'ist'ar'a help'o – montr'i si'a'n kompetent'o'n kaj profesi'ec'o'n. Jen'as dek el la plej not'ind'a'j mal'kovr'o'j: donac'o'j, pri kiu'j la post'e'ul'o'j cert'e est'os dank'em'a'j al la hom'o'j de ni'a epok'o.

Mal'lum'a materi'o

1) La don'it'aĵ'o'j kolekt'it'a'j de la satelit'o Planck pruv'is, ke la t.n. mal'lum'a materi'o en la univers'o est'as je 20 % pli'a ol ĝis nun kred'at'e, dum la konstant'o de Hubble (rilat'a al ekspansi'o) est'as mal'pli grand'a. Rezult'e de la nov'a mal'kovr'o, oni rajt'as asert'i, ke la proksim'um'a aĝ'o de ni'a univers'o est'as 13,82 miliard'o'j da jar'o'j.

Hepat'a print'il'o

2) Tavol'o, kiu konsist'is el 20 ĉel'o'j de hom'a hepat'o, est'is unu'a'foj'e re'produkt'it'a per tri'dimensi'a print'il'o. Tio, por la moment'o, util'as nur por kurac'il'a test'ad'o. Laŭ la fak'ul'o'j, ja est'as tro fru'e por pri'pens'i la kre'ad'o'n, per'e de tiu ĉi teknik'o, de organ'o'j destin'it'a'j al trans'plant'o'j.

Sekvencita DNA-o

3) Oni sekvenc'is la plej antikv'a'n hom'a'n DNA-on. Ĝi aparten'as al hom'o viv'int'a antaŭ 400 000 jar'o'j, kaj rezerv'is al la scienc'ist'o'j kelk'a'j'n surpriz'o'j'n.

Turn'iĝ'o de nukle'o'j

4) Oni fin'fin'e solv'is post tri'cent'o da jar'o'j la demand'o'n, kiu'manier'e turn'iĝ'as la solid'a en'a nukle'o kaj la likv'a ekster'a nukle'o de ni'a planed'o: la unu'a rotaci'as orient'e'n pli rapid'e ol la surfac'o de la ter'o. La esplor'ist'o'j unu'a'foj'e sukces'is trov'i la preciz'a'n rilat'o'n inter la mov'o'j de la du part'o'j de la ter-nukle'o.

La kaŭz'o de diabet'o

5) Mal'kovr'it'a est'is ankaŭ la sekret'o de diabet'o: ĝi kaŝ'iĝ'as en la hepat'o. Alt'a'j nivel'o'j de iu protein'o pli'alt'ig'as la risk'o'n traf'i du'a'tip'a'n diabet'o'n. Tiu ĉi grav'a mal'kovr'o est'as la rezult'o de 20-jar'a esplor'ad'o, kiu'n plen'um'is plur'a'j eŭrop'a'j grup'o'j, inter kiu'j disting'iĝ'is plur'a'j el Italio. Krom'e, oni sukces'e invent'is vakcin'o'n kontraŭ jun'ul'ar'a diabet'o.

Sub la absolut'a nul'o

6) Esplor'ist'o'j ating'is temperatur'o'n pli mal'alt'a'n ol la t.n. absolut'a nul'o (-273,15 celsi'a'j grad'o'j): tem'as pri german'a eksperiment'o okaz'int'a sur'baz'e de tiu'rilat'a'j ital'a'j esplor'o'j. Oni util'ig'is atom'o'j'n de kali'o-39, mal'varm'ig'it'a'j'n per'e de laser'a lum'o.

Kvantum'a laboratori'o

7) En Italio, land'o ankoraŭ'foj'e menci'ind'a, est'is konstru'it'a la unu'a kvantum'a laboratori'o de la mond'o. Aper'is la unu'a'j model'o'j de foton'a'j procez'il'o'j por simul'i kompleks'a'j'n fizik'a'j'n fenomen'o'j'n.

Eksplod'o antaŭ'vid'it'a

8) Fak'ul'o'j sukces'is antaŭ'vid'i unu el la plej mir'ind'a'j kaj – el scienc'a vid'punkt'o – grav'a'j astronomi'a'j event'o'j, nom'e la eksplod'o'n de supernova'o.

Miniatur'a cerb'o

9) Est'is konstru'it'a la unu'a miniatur'a hom'a cerb'o, dank'e al la uz'o de pra'ĉel'o'j. Tem'as pri ne'difin'it'a, sed funkci'a mas'o. Oni parol'is pri histori'a ating'o por la medicin'a esplor'ad'o. La cel'o est'as nun ek'uz'i tia'j'n struktur'o'j'n por far'i eksperiment'o'j'n, kiu'j ebl'ig'os pri'esplor'i perturb'o'j'n de la cerebr'o.

Mamut'a sang'o

10) En Siberio (Ruslando) oni trov'is likv'a'n sang'o'n de mamut'o: do, la klon'ad'o de tiu'j best'o'j, mal'aper'int'a'j fin'e de la last'a glaci'a epok'o, al'proksim'iĝ'as. La trov'o okaz'is en la t.n. permafrosto de insul'o situ'ant'a en la insul'ar'o Ljaĉov, en Lapteva Mar'o, nord'e de Siberio. La trov'it'a skelet'o aparten'as al mamut'in'o, ĉirkaŭ 50- aŭ 60-jar'aĝ'a, part'e manĝ'it'a de pred'ant'o'j. Ŝi viv'is – ne'kred'ebl'e! – antaŭ 11 000 jar'o'j!

Tro'a zorg'em'o pri la ĝen'a gen'o

Kiu el la leg'ant'o'j ne est'is impres'it'a de la histori'o de la aktor'in'o Angel'in'a Jolie, abund'e publik'ig'it'a de kaj gazet'ar'o kaj televid'o? Ŝi, unu el la plej popular'a'j kin'art'a'j stel'ul'in'o'j en Uson'o kaj ali'land'e, surpriz'e anonc'is al la publik'o, en maj'o 2012, ke ŝi ĵus sub'met'is si'n al mastektomio: ali'vort'e, kaj pli simpl'e, ŝi mal'kaŝ'is, ke kirurg'o'j for'ig'is ambaŭ ŝi'a'j'n mam'o'j'n.

La kial'o? Hered'ec'o, risk'a faktor'o tut'e ne neglekt'ind'a en la medicin'a fak'o: post specif'a kontrol'o, ŝi mal'kovr'is, ke, kiel ŝi tim'is, ŝi est'as port'ant'o de gen'o nom'it'a BRCA1. Tem'as pri gen'o lig'it'a, laŭ la scienc'ist'o'j, kun alt'a risk'o por in'a'j person'o'j pri est'ont'a aper'o de tumor'o ĉe mam'o aŭ ovari'o. La sam'a gen'o karakteriz'is jam kelk'a'j'n membr'o'j'n de ŝi'a famili'o, kiu'j tut'e ne hazard'e mal'san'iĝ'is pro tiu'spec'a'j tumor'o'j. Ŝi do, tim'ig'it'e de la propr'a famili'a histori'o, prefer'is prevent'i la aper'o'n de tumor'o, kvankam la pag'end'a prez'o est'is rezign'i pri unu el la simbol'o'j de ŝi'a in'ec'o kaj bel'ec'o. Pli grav'is, por la viv-kun'ul'in'o de Brad Pitt, mal'pli'ig'i kiel ebl'e plej la risk'o'n traf'i iu'tag'e mal'san'o'n ebl'e mort'ig'a'n.

Grumel'o'j

Post la anonc'o, okaz'int'a kiel fulm'o en sen'nub'a ĉiel'o, plur'a'j vir'in'o'j el mult'a'j land'o'j ek'tim'is pro si'a san'o. Vol'ant'e sekv'i la spur'o'j'n kaj la ekzempl'o'n de Angel'in'a Jolie, ili far'is ĉiu'j'n antaŭ'vid'it'a'j'n fak-kontrol'o'j'n por mal'kovr'i la eventual'a'n ĉe'est'o'n ankaŭ en ili'a korp'o de tiu genetik'a mutaci'o. Nun ven'is tamen, kontraŭ ĉi tiu last'a'temp'a mod'o, grav'a deklar'o, akompan'at'a de fak'ul'a dement'o pri la util'ec'o de tia prevent'a kondut'o: plej oft'e tia'j kontrol'o'j, ĉe san'a'j vir'in'o'j (kiu'j ja est'as sen'dub'e la pli'mult'o), ne nur est'as ne'neces'a'j, sed kelk'foj'e el'voj'ig'a'j kaj eĉ danĝer'a'j por la san'o: la rezult'o'j de tia'j ekzamen'o'j est'as preskaŭ neniam tut'e klar'a'j kaj facil'e interpret'ebl'a'j.

Ali'flank'e al'don'end'as, ke tiom da ne'util'a'j diagnoz'a'j ekzamen'o'j, al kiu'j oni si'n sub'met'as, kaj ĉef'e la pez'a'j kurac'il'a'j terapi'o'j uz'at'a'j por mal'pli'ig'i la risk'o'j'n (foj'foj'e nul'a'j'n) pri est'ont'ec'a karcinom'o de mam'o pov'as kre'i damaĝ'o'j'n al san'a'j vir'in'o'j. Iu'j medikament'o'j, ekzempl'e, ja help'as prevent'i mam'a'n aŭ ovari'a'n tumor'o'n, sed pov'as paralel'e kaŭz'i sang'a'j'n grumel'o'j'n. Do, por evit'i hipotez'a'n risk'et'o'n, okaz'as, ke oni el'met'as si'n al ver'ŝajn'a risk'eg'o. Ĉu pen'valor'as tio'n far'i?

Anamnezo

Tiu'j est'as, per simpl'a'j vort'o'j, la konklud'o'j freŝ'e el'tir'it'a'j, sur la paĝ'o'j de la revu'o Annals of Medicin'e, de iu'j esplor'ist'o'j de la uson'a tiel nom'at'a Prevent'iv'e services task forc'e (Grup'o pri prevent'a'j serv'o'j). Tut'e ne rekomend'ind'a est'as rutin'a genetik'a konsult'ad'o, sam'kiel la rilat'a'j ekzamen'o'j, por vir'in'o'j, kiu'j oft'e hav'as nur unu parenc'o'n pas'int'ec'e mal'san'iĝ'int'a'n pro mam'a aŭ ovari'a tumor'o. La mutaci'o de la gen'o BRCA est'as fakt'e event'o tre mal'oft'a kaj, krom tio, ĝi respond'ec'as pri nur 5 % de la mam'a'j tumor'o'j kaj 10–15 % de la ovari'a'j. Krom'e, kiel supr'e menci'it'e, la rezult'o'j de tia'j ekzamen'o'j est'as plej'oft'e dub'senc'a'j.

La mutaci'o de la gen'o'j BRCA1 kaj BRCA2, konstat'ebl'a en apenaŭ 2–3 % de la vir'in'o'j, efektiv'e pov'as 5-obl'ig'i la probabl'o'n de mam'a tumor'o, kaj sam'temp'e pli'alt'ig'i ĝis 40 % la probabl'o'n traf'i iam tumor'o'n ovari'a'n, sed tio ne prav'ig'as la ĝeneral'a'n panik'o'n aŭ alarm'o'n, kiu ek'est'is tra la vir'in'a loĝ'ant'ar'o en Uson'o kaj cert'e en ali'a'j land'o'j. La ĉe'est'o de la gen'o, ceter'e, ne est'as per si mem signif'o'plen'a el risk'a vid'punkt'o, se ekzempl'e en la famili'o neniam aŭ nur unu'foj'e registr'iĝ'is okaz'o'j de tumor'o. Mal'antaŭ ili fakt'e ver'ŝajn'as, ke est'as ali'natur'a'j kaŭz'o'j. Do la kontrol'o'j kaj la terapi'o'j est'u rezerv'it'a'j nur al unu'op'a'j, apart'a'j situaci'o'j, kaj kompren'ebl'e post tre atent'a analiz'o de la anamnezo de la pacient'o'j flank'e de kurac'ist'o'j.

Egal'a'j problem'o'j, egal'a'j zorg'o'j

Mi opini'as, ke la artikol'o Disleksi'o kaj liter'um'ad'o de Garbhan MacAoidh (MONATO 2013/12, p. 18-19) est'as ne nur interes'a, sed ankaŭ signif'o'plen'a. En la slovak'a lingv'o ni pov'as trov'i mult'e da du'senc'a'j vort'o'j, kiu'j far'as grand'a'j'n problem'o'j'n dum leg'ad'o ne nur por la infan'o'j, sed ankaŭ por la plen'kresk'ul'o'j. Kial'o'j: oni ne disting'as dum leg'ad'o special'a'j'n diakrit'a'j'n sign'o'j'n (akut'a'n super'sign'o'n, cirkumfleks'o'n (pint'a'n hok'et'o'n), haĉek'o'n (vo-hok'et'o'n) ktp), kiu'j esenc'e ŝanĝ'as la signif'o'n kaj senc'o'n de vort'o'j. Juĝ'u mem: baz'a (sambuk'o) – báza (baz'o), krik (kri'o) – krík (arbust'o), muk'a (tortur'o) – múka (farun'o), sud (barel'o) – súd (juĝ'o), stôl (tabl'o) – stvol (trunk'et'o) ktp.

Mi est'as konvink'it'a, ke preskaŭ ĉiu naci'a lingv'o hav'as sam'a'j'n aŭ simil'a'j'n problem'o'j'n, kiu'j'n prezent'as ĝi'a skrib'sistem'o. Pro tio mond'o'lingv'o pov'as est'i unu'senc'e nur lingv'o sen du'senc'a'j vort'o'j kaj sen divers'a'j mal'simpl'a'j absurd'aĵ'o'j en la prononc'o. Kaj pro tio ne taŭg'as la angl'a.

Ne'kovr'il'a'j mal'kovr'o'j

Mal'sam'e ol la dek pri'skrib'it'a'j en ali'a artikol'o de ĉi tiu rubrik'o, la jen'a'j mal'kovr'o'j, al kiu'j la brit'a televid-kanal'o BBC dediĉ'is raport'aĵ'o'n fin'e de 2013, ebl'e nek ating'os la kovr'il'o'n de grav'a'j period'aĵ'o'j, nek ŝanĝ'os la viv'o'n de la hom'a genr'o, nek ebl'ig'os al si'a'j aŭtor'o'j far'iĝ'i nobel-premi'it'o'j. Sed ili ĉiu'j okaz'is en 2013, vek'as ni'a'n sci'vol'o'n kaj ja ind'as menci'o'n en ni'a revu'o pro la propr'a original'ec'o.

Simi'a si'n'gard'o

Sam'kiel hom'o'j, ankaŭ simi'o'j hav'as natur'o'n, kiu ig'as ili'n si'n gard'i de mal'bon'a'j kaj ego'ism'a'j individu'o'j. La esplor'o, plen'um'it'a pri la speci'o Ceb'us capucinus kaj publik'ig'it'a en la revu'o Natur'e Communication, sugest'as, ke la hom'a kapabl'o ident'ig'i ne'dezir'ind'a'j'n trajt'o'j'n en ali'ul'o'j origin'is en tre mal'proksim'a pas'int'ec'o.

Vir'a'j emoci'o'j

Vir'o'j, kiu'j neniam ĉes'as agit'iĝ'i, eĉ kiam ili dev'us sid'i trankvil'e, est'as paradoks'e pli rilaks'a'j en situaci'o'j de grand'a prem'o (ekzempl'e ĉe ekzamen'o'j aŭ antaŭ publik'a parol'ad'o). Por vir'in'o'j tamen okaz'as la mal'o: ju pli sen'streĉ'a'j ili est'as en la ordinar'a viv'o, des pli mult'e ili agit'iĝ'as en emoci'e intens'a'j moment'o'j. Tiu'n real'o'n mal'kaŝ'is esplor'o de la brit'a universitat'o de Roehampton.

Ĥeloni'a sperm'o

Apart'a ĥeloni'o, kies scienc'a nom'o est'as Eretmochelys imbricata (tem'as pri speci'o eg'e minac'at'a, viv'ant'a en tropik'a'j mar'o'j, ĉef'e en Amerik'o) pov'as konserv'i si'a'n sperm'o'n dum 75 tag'o'j, kun la cel'o ĝi'n util'ig'i en post'a moment'o, kiam ĝi fraj'os en divers'a'j mar'bord'a'j lok'o'j. Tiu ĉi est'as la konklud'o de esplor'o far'it'a de University of East Angli'a.

Vir'in'a mal'jun'o

Merkred'e, je la tri'a kaj du'on'o post'tag'mez'e, vir'in'o'j ne rigard'u si'n en la spegul'o: ili tiam ŝajn'as pli mal'jun'a'j ol en la ceter'a'j tag'o'j kaj hor'o'j de la semajn'o. Tio'n konvink'it'e asert'is kon'at'a mark'o de sun'brun'ig'a'j produkt'o'j, post tiu'rilat'a esplor'ad'o de ĝi freŝ'e plen'um'it'a.

Aksel'a fetor'o

Et'a part'o (2 %) de la eŭrop'an'o'j hav'as aksel'o'j'n, kiu'j ne stink'as. Mank'as al ili la gen'o'j, kiu'j kulp'as pro la fetor'o tip'a, en plej mult'a'j hom'o'j, de tiu part'o de la korp'o. Spit'e al tio, ili uz'as sen'odor'ig'il'o'j'n. Des pli kurioz'e, la sam'a'j ul'o'j hav'as sek'a'n orel-vaks'o'n. La mal'kovr'o aper'is komenc'e de 2013 en la revu'o Journal of Investigative Dermatology.

Fingr'a falt'iĝ'o

Ĉu vi iam demand'is vi'n mem, pro kiu kial'o la fingr'o'j falt'iĝ'as (ali'vort'e sulk'iĝ'as, kun'tir'iĝ'as) post long'a rest'ad'o en akv'o? Respond'is al tiu hamlet'a dub'o iu'j esplor'ist'o'j de la universitat'o de Newcastle, en Briti'o. Ili cert'ig'as, ke tiu fingr'a karakteriz'o util'as por pli'bon'ig'i la kapt'ad'o'n de objekt'o'j, kiam oni si'n trov'as sub'akv'e.

Bon'gust'ig'a'j kolor'o'j

Varm'a'j trink'aĵ'o'j hav'as mal'sam'a'n gust'o'n laŭ la kolor'o de la uj'o'j, kiu'j ili'n en'ten'as. Varm'a ĉokolad'o, ekzempl'e, est'as plej bon'gust'a en'e de oranĝ'kolor'a tas'o. Tio'n kred'as, ver'ŝajn'e sur'baz'e de fid'ind'a'j scienc'a'j don'it'aĵ'o'j, fak'ul'o'j de la brit'a universitat'o de Oksford'o kaj de la hispan'a politeknik'o de Valencio.

Fet'a'j grimac'o'j

Beb'o'j trejn'iĝ'as far'i grimac'o'j'n antaŭ ol nask'iĝ'i. La cel'o? Pov'i montr'i si'a'n mal'kontent'o'n, kiam ili ek'vid'os la lum'o'n. Tiu ĉi karakteriz'o observ'ebl'as ĉe fet'o'j ek'de la 36a semajn'o de graved'ec'o, dum la rid'et'o'j komenc'iĝ'as jam en la 24a semajn'o. Ĉi-rilat'a stud'o aper'is en la revu'o PLOS On'e.

Amuz'iĝ'o kaj daŭr'o

Vi mal'prav'as: ne ver'as, ke la temp'o pas'as rapid'e, kiam vi amuz'as vi'n. Ja la mal'o okaz'as el psikologi'a vid'punkt'o: ni fakt'e memor'as la agrabl'a'j'n event'o'j'n pli detal'e ol la enu'ig'a'j'n, do ni oft'e super'taks'as ili'a'n efektiv'a'n daŭr'o'n. Plend'o'j'n oni send'u ne al ni, sed al la revu'o Applied Cognitive Psychology!

Komplik'a multiplik'o

Se vi'a fil'o ne sci'pov'as solv'i la multiplik'o'n 6x8, ne riproĉ'u li'n: tiu est'as la plej komplik'a multiplik'o por la infan'o'j (kaj cert'e ankaŭ por kelk'a'j adolt'o'j). 9x12 est'as mal'e la multiplik'o, kiu postul'as plej da temp'o. Oni kalkul'is ĉio'n ĉi per'e de poŝ'telefon'a aplik'o. La esplor'ad'o, kiu analiz'is 60 000 respond'o'j'n, okaz'is en angl'a lern'ej'o.

Raŭk'a voĉ'o

Profund'a'j kaj raŭk'a'j voĉ'o'j tre'eg'e kontent'ig'as kaj al'log'as vir'in'o'j'n. Esplor'o mal'kovr'is, ke mal'pli'alt'ig'i la propr'a'n voĉ'o'n est'as klar'a signal'o de seks'a interes'o flank'e de la vir'o'j. Se do vi ne hav'as sukces'o'n kun vir'in'o'j, klopod'u uz'i iom pli profund'a'n voĉ'o'n: ĝi ig'os vi'n pli ĉarm'a. Aŭ tut'e ne parol'u!

Plant'a strategi'o

La strategi'o de mult'a'j plant'o'j por garanti'i la lojal'ec'o'n kaj fidel'ec'o'n de ili'a'j polen'ant'o'j est'as miks'i si'a'n nektar'o'n kun substanc'o'j, kiel nikotin'o aŭ kafein'o, kiu'j provok'as de'pend'o'n. Pli ol cent speci'o'j en'hav'as tia'j'n substanc'o'j'n en la propr'a nektar'o. Super tia stud'o labor'is esplor'ist'o'j de la brit'a universitat'o de Newcastle.

Vost'a sving'o

Nervoz'a'j hund'o'j vost'o-sving'as mal'dekstr'e'n – la trankvil'a'j kaj feliĉ'a'j dekstr'e'n. La ceter'a'j kvar'pied'a'j best'o'j ŝajn'e kompren'as bon'e tia'n ĉi lingv'aĵ'o'n. La pri'hund'a stud'o aper'is en la revu'o Current Biology.

Rapid'a ir'manier'o

Vir'o'j mal'rapid'ig'as si'a'n ir-manier'o'n je 7 %, kiam ili promen'as kun si'a kor'amik'in'o aŭ edz'in'o. Ili promen'as per normal'a rapid'o, se ili est'as kun ali'a vir'in'o, kiu'n ili ne ŝat'as. Promen'ant'e kun vir'o'j (krom supoz'ebl'e se ili sam'seks'em'as: la esplor'o forges'is tiu'n ebl'o'n), ili mal'e em'as eg'e pli'rapid'ig'i la ir'ad'o'n. Jen last'a'temp'a mal'kovr'o de Seattle Pacific University.

Energi'a kupl'iĝ'o

I'a'j marsupi-hav'a'j best'o'j kupl'iĝ'as tiel intens'e kaj energi'e, ke ili oft'e mort'as dum la seks'a ag'ad'o. Sci'ig'as ĉi tiu'n kutim'o'n al ni la revu'o PNAS, post analiz'o de 52 marsupi-hav'a'j speci'o'j.

Blank'a vin'o

En glas'o'j'n oni verŝ'as pli da blank'a ol da ruĝ'a vin'o. La hel'a kolor'o, unu'a'vid'e pli sen'danĝer'a, ig'as hom'o'j'n konsum'i pli alt'a'n kvant'o'n da alkohol'o. Jen pens'ig'a mal'kaŝ'o de la uson'a universitat'o de Iowa.

Naĝ'a stil'o

Ĉimpanz'o'j kaj orangoj brust'o-naĝ'as. Tio'n kompren'ig'is la unu'a'j observ'o'j de ili'a'j kondut'o'j, kiam ili trov'as si'n en akv'o.

Ĉokolad'o kaj butik'um'o

La klient'o'j de libr'o'vend'ej'o'j est'as 6-obl'e pli em'a'j aĉet'i am-roman'o'j'n aŭ kuir-libr'o'j'n, se ili sent'as odor'o'n de ĉokolad'o. Tio est'is ĵus mal'kovr'it'a kadr'e de belg'a esplor'ad'o.

Sen best'o-test'o'j mi est'us mort'int'a ...

Provok'is grand'a'n debat'o'n en Italio Fejsbuk-koment'o'j aper'ig'it'a'j de tiam ne'kon'at'a 25-jar'a vir'in'o Caterina Simonsen.

En decembr'o Simonsen, kiu sufer'as pro kvar mal'oft'a'j genetik'a'j mal'san'o'j, ĝis'dat'ig'is si'a'n Fejsbuk-profil'o'n per nov'a fot'o.

Vid'ebl'is Simonsen, kiu akord'ig'ebl'e kun si'a san'stat'o stud'as veterinar'a'n art'o'n ĉe la universitat'o de Bolonjo, kun spir'aparat'o ĉe la vizaĝ'o kaj jen'a mesaĝ'o man'skrib'it'a: „Mi est'as ankoraŭ viv'a, mi hav'as 25 jar'o'j'n, dank'e al la ver'a scienc'a esplor'ad'o, nom'e tiu, kiu util'ig'as ankaŭ best'o'j'n por test'i kurac'il'o'j'n. Sen tio, mi est'us mort'int'a naŭ jar'o'j'n aĝ'a.”

Insult'o'j

Tuj re'ag'is la best'o'protekt'em'ul'o'j, en land'o ĝeneral'e tre zorg'a pri la rajt'o'j de best'o'j. Inter mult'a'j koment'o'j, ĝeneral'e mal'favor'a'j al la student'in'o, plur'a'j en'hav'is ironi'o'n, insult'o'j'n kaj eĉ mort'minac'o'j'n.

Tio provok'is indign'o'n kaj ne'atend'it'a'n debat'o'n, mez'e de kutim'e trankvil'a'j jar'fin'a'j fest'o'j, pri la util'o kaj laŭ'leĝ'ec'o de medicin'a'j eksperiment'o'j per best'o'j.

Mult'a'j renom'ul'o'j, rimark'ind'e, esprim'is si'a'n apog'o'n al Simonsen. Inter ili menci'end'as la urb'estr'o de Florenco, Matteo Renzi [mateo renci], ceter'e nov'a ĉef'rol'ul'o en la ital'a politik'o.

Sekretari'o

Tiu, ĵus far'iĝ'int'a inter'ali'e sekretari'o de la centr'a-mal'dekstr'a Demokrat'a Parti'o kun la intenc'o ĝi'n re'nov'ig'i, deklar'is, ke la opini'o de Simonsen est'as plen'e aprob'ind'a: la viv'o de unu'op'a hom'o valor'as pli ol tiu de mult'a'j best'o'j.

Fak'ul'o'j al'don'is, en la sekv'a'j tag'o'j, ke la mal'san'o'j, kiu'j traf'as la student'in'o'n, ver'e bezon'as test'ad'o'n ĉe best'o'j. Alternativ'o'j ne hav'ebl'as.

Inter'temp'e oni ĉe Fejsbuk'o pov'is leg'i koment'o'j'n kiel: „Por mi, vi pov'as mort'i morgaŭ: mi ofer'us eĉ ne mi'a'n or-fiŝ'et'o'n por sav'i ego'ist'in'o'n kiel vi”; aŭ„Vi dev'us pere'i jam infan'aĝ'e: la mond'o perd'us unu merd'ul'in'o'n kaj gajn'us mult'a'j'n bon'a'j'n kre'it'aĵ'o'j'n”.

Ofer'buĉ'o

Tamen klar'ig'is la ebl'e est'ont'a veterinar'in'o Simonsen, ke, spit'e al la ŝajn'o, ŝi ja am'as kaj ne vol'as sufer'ig'i best'o'j'n, kvankam ŝi konsider'as ili'a'n ofer'buĉ'o'n neces'a en kelk'a'j kaz'o'j.

Krom'e ŝi dir'is, ke ŝi atend'is ĉe la aper'ig'o de la bild'o tut'e ali'a'j'n re'ag'o'j'n. Ŝi decid'is denunc'i tiu'j'n, kiu'j las'is insult'a'j'n mesaĝ'o'j'n, kaj raport'is la afer'o'n al la ital'a poŝt'a polic'o, kiu nun mal'ferm'is enket'o'n.

Ŝi'a famili'o pet'is pri pac'o, apart'e pro la krist'nask'a'j feri'o'j, kaj vol'is, ke la ĵurnal'o'j ne plu okup'iĝ'u pri la afer'o. La ge'patr'o'j cel'is protekt'i si'a'n fil'in'o'n, kiu dum'e en'hospital'iĝ'is en la urb'o Padovo.

Observ'ant'o observ'at'a

Insul'ar'o en Karib'a Mar'o far'iĝ'is la naŭ'a observ'ant'o ĉe la Organiz'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por Eduk'ad'o, Scienc'o kaj Kultur'o (Unesk'o). Angil'o, brit'a teritori'o, est'is akcept'it'a kiel observ'ant'o dum Unesk'o-kun'sid'o en Parizo.

Angil'o'n mal'kovr'is Kristofor'o Kolumb'o en 1493. Brit'o'j koloni'is ĝi'n en 1650 kaj post'e franc'o'j kaj nederland'an'o'j prov'is ĝi'n kapt'i. Si'a'n nom'o'n ĝi ricev'is pro si'a form'o, long'a kiel serpent'ec'a fiŝ'o. Indi'an'o'j nom'is ĝi'n Arawaks (sag'o'pint'o).

Pro kultiv'ad'o de koton'o, maiz'o, batat'o'j kaj maniok'o neces'is mult'a'j man'o'j, nom'e sklav'o'j. En 1834 est'is abol'it'a sklav'ism'o kaj do Angil'o nombr'iĝ'is inter la unu'a'j land'o'j, kie sklav'o'j liber'iĝ'is.

Angil'o'n reprezent'is ĉe la Unesk'o-kun'sid'o Jasmin Garraway [ĝezmin geraŭej], ministr'o pri financ'o'j, ekonomi'o, evolu'ig'o, invest'ad'o, komerc'o kaj turism'o. Ŝi'n intervju'is (en la angl'a, la oficial'a lingv'o de Angil'o) MONATO.

MONATO: Kio'n vi atend'as de Unesk'o? Kio'n vi al'port'os al Unesk'o?

Garraway: Ni dezir'as iĝ'i part'o de grand'a famili'o kaj lern'i mult'e pli pri la fak'labor'o de Unesk'o. Ni mem, kiel mal'grand'a insul'o en Karib'o, mult'e zorg'as pri la protekt'o de la medi'o kaj mult'e pri'pens'is la rol'o'n de turism'o por sub'ten'i long'daŭr'a'n dis'volv'ad'o'n. Ni'a'j roz'kolor'a'j sabl'a'j strand'o'j est'as ĝis nun ne'tuŝ'it'a'j kaj trankvil'a'j. Ni do front'os defi'o'n por konserv'i ekvilibr'o'n. Turism'o help'u ni'n konstru'i nov'a'n model'o'n de kun'viv'ad'o inter lok'ul'o'j kaj ekster'ul'o'j.

MONATO: Krom turism'o, kiu est'as la ĉef'a industri'o de vi'a land'o?

Garraway: Fiŝ'kapt'ad'o kaj ekspluat'ad'o de salm'in'ej'o. Interes'e est'as, ke mult'a'j insul'an'o'j migr'is ĉef'e al Dominika Respublik'o, lern'is la hispan'a'n, re'ven'is kun spert'o pri komerc'o kaj turism'o.

MONATO: Histori'e, Angil'o est'as lig'it'a al latin-amerik'a'j indi'an'o'j.

Garraway: Efektiv'e, rest'as spur'o de hom'o'j, kiu'j viv'is antaŭ 2600 jar'o'j. Ekzist'as ankaŭ grot'o'j kun arkeologi'a'j rest'aĵ'o'j, kia'j sur'ŝton'a'j skrib'aĵ'o'j.

MONATO: Kompar'e kun sam'region'a'j insul'o'j, kio'n apart'e propon'as Angil'o?

Garraway: Tre bon'a'n kaj vari'a'n kuir'art'o'n, trankvil'o'n, amik'em'a'n kaj gast'am'ant'a'n loĝ'ant'ar'o'n. Sed ĉef'e, for'est'o'n de ŝtel'fot'ist'o'j aŭ paparazzi.

Sistem'o stud'ind'a

La lingv'ist'o kaj filozof'o Noam Chomsky opini'is en intervju'o komenc'e de 2014, ke ne'leĝ'a'j reĝim'o'j est'u anstataŭ'ig'it'a'j per komunaĵ'o'j de labor'ist'o'j. La uson'an'o, intervju'at'e ĉe la radi'o'staci'o Voĉ'o de Rusio, dir'is, ke la labor'ist'o'j mem respond'ec'u pri si'a'j instituci'o'j kaj ke liber'a unu'iĝ'o kre'u divers'spec'a'j'n federaci'a'j'n asoci'o'j'n.

Font'o'n de soci'a ord'o tia li vid'is en la histori'a spert'o de la orient'a Eŭrop'o, kun apart'a akcent'o sur la jugoslav'a mem'mastr'um'a social'ism'o. „Ĝust'e tio'n”, li dir'is, „oni klopod'as sufiĉ'e sukces'e real'ig'i nun'temp'e sur la nivel'o de lok'a mem'mastr'um'ad'o, ekzempl'e en region'o'j de Uson'o, kiu'j ekonomi'e sufer'as, kaj en Kataluni'o.”

Tio re'vok'as ni'n, kiu'j sukces'e kaj dum jar'dek'o'j viv'is en mem'mastr'um'a ŝtat'o, iom pri'koment'i.

La jugoslav'a mem'mastr'um'a social'ism'o evolu'is el klasik'a sovetia diktatur'komun'ism'a ŝtat'o en la jar'o 1950. Tiam la jugoslav'a prezid'ant'o Tit'o decid'is rezist'i al la rus'a prezid'ant'o Stalin kaj ne plen'e sub'met'iĝ'i al li'a vol'o.

Iom post iom real'iĝ'is ĉiam pli sen'de'pend'a ekonomi'a sistem'o. Oni kompren'is en Jugoslavio, ke komun'ism'o diferenc'as de okcident'a privat'a kapital'ism'o kaj far'iĝ'is efektiv'e ŝtat'a kapital'ism'o.

La klasik'a komun'ist'a ŝtat'o ekspluat'as la labor'ant'o'j'n kaj distribu'as la profit'o'n al ŝtat'e privilegi'at'a'j parti'fidel'ul'o'j. Tamen en Jugoslavio oni ek'hav'is la ide'o'n serĉ'i inter'voj'o'n: la posed'ant'o'j de la produkt'rimed'o'j est'u nek privat'ul'o, nek la ŝtat'o, sed la labor'ist'o'j en la entrepren'o'j.

Ali'vort'e, dum vi est'as en la entrepren'o, vi est'as kun'posed'ant'o. Kiam vi for'ir'as, vi ĉes'as est'i kun'posed'ant'o kaj iĝ'as kun'posed'ant'o en ali'a entrepren'o, al kiu vi for'ir'is.

La central'ism'a ŝtat'o tamen komenc'e fort'e regul'ig'is la afer'o'j'n, kaj la entrepren'o'j ne plen'e de'pend'is de la merkat'o. Iom post iom evolu'is real'a merkat'o kaj la mem'mastr'um'a'j entrepren'o'j far'iĝ'is ĉiam pli ver'a'j batal'ant'o'j sur la merkat'o kaj konkurenc'is.

Tio kaŭz'is pli rapid'a'n evolu'o'n de la land'a ekonomi'o. Mem'mastr'um'ad'o funkci'is tiel, ke ĉiu'j en'posten'ig'it'o'j elekt'is labor'ist'a'n konsil'ant'ar'o'n konsist'ant'a'n el kelk'dek'o da hom'o'j. Tiu'j reg'is la direktor'o'n kiel plen'um'ant'o'n de la ekonomi'a politik'o, kiu'n gvid'is la labor'ist'a konsil'ant'ar'o.

En entrepren'o'j de mal'pli ol 50-person'o'j la komplet'a kolektiv'o est'is la labor'konsil'ant'ar'o. Do la direktor'o est'is efektiv'ig'ant'o de la labor'program'o'j, kiu'j'n difin'is la konsil'ant'ar'o, kiu decid'is pri ĉiu'j ŝanĝ'o'j, invest'o'j, nov'a'j posten'o'j, pun'o'j, dis'divid'o de la profit'o ktp.

Ĉiu'j labor'ist'o'j sent'is la entrepren'o'n ia'manier'e part'e si'a hejm'o, io kun kio ili viv'as, kun'decid'as. Fin'e de ĉiu jar'o la konsil'ant'ar'o decid'is baz'e de la cifer'o'j, ĉu la profit'o'n dis'divid'i inter la labor'ist'o'j aŭ invest'i. Pro du'on'jar'a'j kontrol'o'j kaj raport'o'j ne ebl'is bluf'i, ke mal'sukces'a entrepren'o sukces'as.

Rezult'e en la 80aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o Jugoslavio est'is ekonomi'e mult'e pli fort'a ol la pli'mult'o de la komun'ism'a'j eŭrop'a'j land'o'j. Apart'e el'star'is du nord'a'j jugoslav'a'j respublik'o'j: Sloveni'o kaj Kroati'o.

Ili'a mal'net'a produkt'o po'kap'e ating'is la nivel'o'n de mez'a'j okcident'a'j ŝtat'o'j. En Sloveni'o kaj Kroati'o el'kresk'is sufiĉ'e fort'a industri'o, konkurenc'a sur la mond'a merkat'o. Evolu'is mez'a loĝ'ant'ar'a tavol'o, kiu ampleks'is pli ol 50 % de la popol'o. Mal'riĉ'ul'o'j est'is ĉiam pli et'a tavol'o.

Paralel'e evolu'is person'a'j liber'ec'o'j. Jam en la mez'o de la 60aj jar'o'j jugoslav'o'j ricev'is pasport'o'n kaj pov'is vetur'i kie'n ajn. Tiu'j, kiu'j ne kontent'is en la land'o, pov'is for'ir'i. Mult'a'j en la 60aj jar'o'j ir'is labor'i en la okcident'a Eŭrop'o, ĉar tie ili pov'is per'labor'i pli. Iom post iom ili re'ven'is.

Mi do est'as konvink'it'a, ke stud'i mem'mastr'um'ad'o'n tre util'us cel'e al adapt'ad'o al la nun'a'j cirkonstanc'o'j.

Disleksi'o kaj liter'um'ad'o

Cert'e, ne simpl'as la ortografi'a sistem'o de la franc'a lingv'o, sed ĵus aper'ig'it'a artikol'o en franc'a instru'ist'a sindikat'a gazet'o La Quinzaine Universitaire insist'as, ke ekzist'as nur mal'grand'a procent'aĵ'o da infan'o'j sufer'ant'a'j ver'e pro disleksi'o. La plej grand'a part'o ne sufiĉ'e kapabl'as leg'i kaj skrib'i pro mal'taŭg'a instru'ad'o/lern'ad'o de la ortografi'o.

2014: Jar'o de dat're'ven'o'j

La 1an de januar'o 1993 nask'iĝ'is mez'e de Eŭrop'o la nov'a sen'de'pend'a ŝtat'o Slovaki'o. En 2014 okaz'as plur'a'j dat're'ven'o'j lig'it'a'j al la histori'o de la land'o.

Himn'o. Antaŭ 170 jar'o'j, en 1844, est'is verk'it'a la tekst'o de la slovak'a himn'o Nad Tatrou sa blýska (Super Tatro fulm'as). Ek'de 1993 du el ĝi'a'j strof'o'j est'as la oficial'a himn'o de la sen'de'pend'a Slovaki'o.

Slovak'a ŝtat'o. Ek'ekzist'is antaŭ 75 jar'o'j slovak'a ŝtat'o. Ĝi funkci'is inter 1939 kaj 1945, en la teritori'o de la hodiaŭ'a Slovaki'o. Ĝi posed'is insign'o'j'n de suveren'a ŝtat'o, sed ĝi'a'j pov'o'j est'is lim'ig'at'a'j de Germanio.

Arme'o

Naci'a ribel'o. Antaŭ 70 jar'o'j slovak'o'j ribel'is kontraŭ faŝist'a'j okupaci'a'j taĉment'o'j. La ĉeĥ'o'slovak'a arme'o est'is tamen venk'it'a kaj reprezali'e la faŝist'o'j for'brul'ig'is 93 slovak'a'j'n vilaĝ'o'j'n.

Karpat'a-dukla operaci'o. Lig'e kun la ribel'o, sam'e okaz'is antaŭ 70 jar'o'j unu el la plej grand'a'j batal'o'j de la du'a mond'milit'o sur la slovak'a teritori'o. Sur la batal'kamp'o rest'is 72 000 mort'int'o'j.

Velur'a revoluci'o. Antaŭ 25 jar'o'j okaz'is la tiel nom'at'a velur'a revoluci'o, kiu ĉes'ig'is la komun'ism'a'n reĝim'o'n. En Slovaki'o sekv'is politik'a'j kaj ekonomi'a'j re'form'o'j por re'nov'ig'i la demokrati'o'n kaj merkat'a'n ekonomi'o'n.

Esplor'o'j

Eŭrop'a Uni'o kaj Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o. Antaŭ 10 jar'o'j Slovaki'o membr'iĝ'is en EU kaj en NATO. Unu el la plej grav'a'j avantaĝ'o'j de la EU-membr'iĝ'o est'as al'ir'o al financ'ad'o por ekonomi'a dis'volv'iĝ'o, entrepren'ad'o, scienc'a'j esplor'o'j, teknik'a'j struktur'o'j, kre'ad'o de nov'a'j labor'lok'o'j, agrikultur'o kaj kamp'ar'a'j region'o'j.

Fer'voj'o'j kaj trole'o'bus'o'j. Fin'e ... ankaŭ en 2014 slovak'o'j memor'os, ke antaŭ 100 jar'o'j est'is solen'e mal'ferm'it'a la fer'voj'a lini'o Vieno-Bratislav'o – kaj antaŭ 110 jar'o'j ek'funkci'is la unu'a trole'o'bus'o en la teritoro de Slovaki'o.

Gaj'a'n Krist'nask'o'n, mal'gaj'a'n Nov'jar'o'n

Gaj'a Krist'nask'o ĉi-jar'e ja real'iĝ'is, sed mal'long'e daŭr'is, la tradici'a bon'dezir'o por la kipra loĝ'ant'ar'o. Ĝi'a esper'o je 2014, ke ĝi est'u, se ne jar'o frukt'o'don'a, almenaŭ pli bon'a el ekonomi'a vid'punkt'o ol 2013, est'is fakt'e baldaŭ mal'konfirm'it'a. Kiel kon'at'e, la ĵus fin'iĝ'int'a est'is ver'e „terur'a jar'o” por la ekonomi'o de la et'a mez-orient'a insul'o, kies grek'lingv'a part'o en mart'o si'n trov'is eĉ ĉe la rand'o de bankrot'o.

La dum'temp'a feliĉ'ec'o de la ge'kipr'an'o'j ĉef'e de'pend'is de tio, ke la reg'ist'ar'o de la respublik'o, nun reg'at'a de la konservativ'ul'o Marjos Anastasjadis, anonc'is en decembr'o, ke ĉiu dung'it'o dev'os leĝ'e ricev'i si'a'n 13an salajr'o'n, dum mult'a'j kompani'o'j est'is de'long'e (sed kontraŭ'leĝ'e) anonc'int'a'j ĝi'a'n abol'o'n.

Tuj post la tradici'a'j nov'jar'a'j fajr'aĵ'o'j oni kompren'is, ke la tut'a jar'o 2014 est'os fajr'a kaj eksplod'em'a: ek'de la 1a de januar'o ek'valid'is kelk'a'j nov'a'j rimed'o'j, per kiu'j la reg'ist'ar'o de la iam riĉ'eg'a land'o klopod'os konform'iĝ'i al la postul'em'a'j direktiv'o'j de la t.n. Trojko¹ kaj precip'e de s-in'o Verculescu [verkulesku], jam re'bapt'it'a de la kipr'an'o'j s-in'o Drakulesku. Oni komenc'is per banal'a „impost'o pri la konsum'o'j”, kiu en'tren'as abrupt'a'n alt'iĝ'o'n de la vetur'a (feliĉ'e ne de la hejt'a) fuel-prez'o: ĝi supr'e'n'ir'is je 5 cend'o'j litr'e kompar'e kun la fin'o de 2013. Ne tem'as pri ver'a nov'aĵ'o: la reg'ist'ar'o ne hav'as fantazi'o'n, kaj io simil'a jam okaz'is komenc'e de 2013, kiam la karbur'aĵ'a'j prez'o'j puf'iĝ'is je 7 cend'o'j litr'e kompar'e kun 2012.

Mon'uj'o

Pli rimark'ind'e, ek'de la 13a de januar'o 2014 supr'e'n'ir'is ankaŭ la al'don'valor'a impost'o (de 18 % al 19 %). La plej mal'trankvil'ig'a rimed'o koncern'as tamen la tond'ad'o'n de salajr'o'j: ĉiu'j, kiu'j labor'as por la ŝtat'o (instru'ist'o'j, medicin'ist'o'j ktp), tuj perd'is – kun mult'a'j sezon'a'j bon'dezir'o'j – 3 % de si'a mal'net'a salajr'o. Kvazaŭ tio ne sufiĉ'us, ĉiu'j dev'os pag'i ĉiu'monat'e ankaŭ krom'a'n impost'o'n, kiu ating'os 2,5 % por tiu'j, kiu'j gajn'as 1501 ĝis 2500 eŭr'o'j'n monat'e, kaj et'et'e pli (ĝis 3,5 %) por la hom'o'j, kiu'j gajn'as pli bon'a'n salajr'o'n. Ankaŭ la labor'ant'o'j en la privat'a sektor'o dev'os rezign'i pri sam'a'j procent'o'j de si'a salajr'o: ili est'as tamen pli bon'ŝanc'a'j, ĉar la du'on'a'n part'o'n de la impost'o pag'os la dung'int'o. Do en la privat'a sektor'o la diferenc'o en la mon'uj'o est'os iom'et'e mal'pli okul'frap'a.

Naĝ'ej'o

Ĉe la ĝis nun pri'skrib'it'a'j ekonomi'a'j rimed'o'j, la demand'o est'as: kiel esper'i fin'o'n de la recesi'o? La respond'o est'as: neniel. La recesi'o kaj la kriz'o pov'as dum al'don'a jar'o plu'daŭr'i. Ĉef'e mal'kontent'as kompren'ebl'e tiu'j, kiu'j esper'is, ke oni fin'fin'e pag'ig'os la privilegi'ul'o'j'n, nom'e tiu'j'n, kiu'j pro mult'jar'a impost'evit'o aŭ taŭg'a'j amik'ec'o'j sukces'is hav'ig'i al si vila'o'j'n, eg'kapacit'a'j'n aŭtomobil'o'j'n, privat'a'n naĝ'ej'o'n, sen iam cend'o'n pag'i.

Neni'o tia okaz'is kaj okaz'os. Ankoraŭ'foj'e pag'as la pleb'o (tut'e sen'kulp'a pri la erar'o'j de la antaŭ'a komun'ism'a reg'ist'ar'o Ĥristofjas, last'a'temp'e ne hazard'e re'bapt'it'a Katastrofjas). Dum la land'a ekonomi'o kaj la jun'ul'ar'a'j rev'o'j pro la kresk'ant'a sen'labor'ec'o brul'as, la riĉ'ul'o'j daŭr'ig'as si'a'n fest'o'n: en si'a jam menci'it'a fajr-ŝirm'a (kaj ja ne'impost'at'a) naĝ'basen'o.

¹Mok'nom'o por la tri'op'o konsist'ant'a el Inter'naci'a Mon'a Fondus'o, Eŭrop'a Centr'a Bank'o kaj Eŭrop'a Komision'o, kiu'j kvazaŭ diktator'o'j preskrib'as, kiel la sud-eŭrop'a'j land'o'j solv'u si'a'j'n financ'a'j'n problem'o'j'n.

Lingv'o kiel suker'o: not'o'j pri la nun'temp'a persa

En la jar'o 1921 la irana verk'ist'o Mohammad-Al'i Ĝamalzade el'don'is en Berlino novel'o'n kun la esprim'o'plen'a titol'o La persa est'as suker'o. Tie la rakont'ant'o, re'ven'ant'e hejm'e'n post kelk'a'j jar'o'j pas'ig'it'a'j en Eŭrop'o, est'as de'ten'it'a ĉe la lim'o kaj en'prizon'ig'it'a en sen'fenestr'a kel'o, kun'e kun tradici'ist'a mula'o, kun pseŭdo-modern'ist'o kaj kun ordinar'a, humil'a person'o, kiu kompren'as nek la arab'lingv'e ŝarĝ'it'a'n pers'an de la unu'a, nek la sam'e fremd'a'n lingv'o'n de la last'a, plen'plen'a'n de franc'a'j vort'o'j kaj esprim'o'j. La verk'ist'o viv'ec'e bild'ig'as la sam'ĉel'an'o'j'n kiel difin'it'a'j'n soci'a'j'n tip'o'j'n: la mula'o'n re'tir'iĝ'int'a en la est'int'ec'o, kaj la pseŭdo-modern'ist'o'n trov'ant'a rifuĝ'o'n en surfac'a ksenofilio. Tio ig'as la rakont'o'n de Ĝamalzade kvazaŭ spegul'o, en kiu la persa soci'o de li'a epok'o – kapt'it'a inter la kun'puŝ'iĝ'o de hered'it'a tradici'o kaj eŭrop'a kultur'o – est'as reflekt'it'a.

Modern'ec'o kaj tradici'o

Nu, se ni simpl'e vol'as anstataŭ'ig'i la eks'kutim'a'n franc'a'n per la pli aktual'a uson-angl'a lingv'o, la novel'o – post la for'pas'o de preskaŭ cent jar'o'j – pov'us cert'e est'i skrib'it'a ankaŭ en la hodiaŭ'a Tehrano, ebl'e kun sci'vol'em'a ali'land'an'o en la lok'o de la humil'ul'o. Oscil'ant'e inter divers'a'j antrop'ologi'a'j kaj lingv'a'j model'o'j oft'e konflikt'ant'a'j, nun'temp'e Irano hav'as en si'a intern'o la plej alt'a'n grad'o'n – kiel kaj eĉ pli ol en la epok'o de Ĝamalzade – de modern'ec'o kaj tradici'o, kaj tio natur'e reflekt'iĝ'as en la lingv'a'j decid'o'j de ĝi'a'j parol'ant'o'j. Tiel, eĉ la elekt'o de vort'o aŭ radik'o hodiaŭ pov'as hav'i alt'a'n simbol'a'n signif'o'n, kaj ankaŭ politik'a'n.

Hind'eŭrop'a lingv'o

Tamen tio ne est'as nov'a fenomen'o. Oni pov'as dir'i, ke la nov'a persa, kiel ni kon'as ĝi'n nun, skrib'at'a per arab'a'j skrib'sign'o'j, kvankam ĝi est'as hind'eŭrop'a lingv'o, nask'iĝ'is ĉirkaŭ la 9a jar'cent'o de la komun'a era'o el konsider'ind'a arab'a greft'o al la trunk'o de la mez-persa lingv'o de la antaŭ-islam'a sasan'id'a dinasti'o. Tiu greft'o, anstataŭ morfologi'a aŭ sintaks'a, est'is unu'e leksik'a, kaj tiel, ek'de la origin'o de tiu literatur'o, la verk'ist'o'j pov'is elekt'i facil'e – util'ig'ant'e pli aŭ mal'pli da arab'a'j prunt'o'j, de'pend'e de la okaz'o – kiom „arab'ig'it'a” aŭ „pers'ig'it'a” dev'us est'i ili'a skrib'aĵ'o. Tio hav'is religi'a'n kaj, ia'manier'e, politik'a'n reflekt'iĝ'o'n: la poet'o Ferdoŭsi, ekzempl'e, en si'a epope'o pri la glor'o'j de la antikv'a Irano, util'ig'is intenc'e mal'mult'e da arab'a'j termin'o'j, sed ali'a'j klasik'ul'o'j, precip'e la religi'ul'o'j kaj la mistik'ul'o'j, far'is tio'n eg'e abund'e.

Dekadenc'a pase'o

En la modern'a epok'o, ek'de la 19a jar'cent'o, aper'is nov'a leksik'a influ'o – precip'e rilat'e al teknik'a'j vort'o'j – el la rus'a, la angl'a, kaj ĉef'e el la franc'a al la persa. Tiu est'is la era'o, en kiu Irano, post pli ol jar'cent'a post'rest'o, re'mal'kovr'is la modern'ec'o'n, tiu'n temp'o'n simbol'at'a'n de la ekzempl'o de Eŭrop'o. Post'e la angl'a lingv'o, en la du'a du'on'o de la last'a jar'cent'o, definitiv'e trud'anstataŭ'is la franc'a'n en la rol'o de eduk'a kaj disting'it'ec'a lingv'o por la alt'a'j klas'o'j, kiu'j pli kaj pli flank'e'las'is la stud'o'n de la arab'a, en tiu'j jar'o'j oft'e rigard'at'a kiel simpl'a super'viv'o de dekadenc'a pase'o.

Arab'a element'o

Ali'a first'o'lini'o el lingv'a perspektiv'o est'is la islam'a revoluci'o de 1979. Ek'de tiu dat'o la arab'a element'o, kiu ĉiam ĉe'est'is vigl'a en la antaŭ'urb'o'j kaj en la provinc'o'j de la land'o, komenc'is antaŭ'e'n'iĝ'i re'e ankaŭ en la politik'a diskurs'o kaj en la amas'komunik'il'o'j. Tio okaz'is ne sen iu'j tro'ig'o'j, kaj kelk'foj'e ankoraŭ okaz'as, ke oni nun'temp'e vid'as tekst'o'j'n plen'plen'a'j'n de mal'oft'a'j arab'a'j vort'o'j – pur'a ekzerc'o de sinonim'o'j por la mal'util'o de la kompren'ebl'ec'o mem de la mesaĝ'o.

Am'at'a verk'ist'in'o

Per tia'j oscil'o'j, tamen, ne est'u tromp'it'a la leg'ant'o: la persa lingv'o hodiaŭ est'as fakt'e tre vigl'a, kaj ĝi est'as eg'a fier'ind'aĵ'o kaj firm'a fundament'o de la nun'temp'a irana ident'ec'o. Iran'an'o eĉ ne pens'us, kiel ekzempl'e far'as mult'e da liban'an'o'j, eduk'i si'a'j'n ge'fil'o'j'n en lingv'o ali'a ol la persa. Tia respekt'o por la propr'a lingv'o est'as tre dis'vast'iĝ'int'a ankaŭ en la nov'a'j generaci'o'j: est'as kor'tuŝ'e vid'i, kiom da jun'ul'o'j ĉiu'n semajn'o'n renkont'iĝ'as ĉe la tomb'o de la poet'in'o Forug Farroĥzad, en la nord'o de Tehrano, por kant'i kun'e la vers'o'j'n de tiu am'at'a verk'ist'in'o. Eĉ pli mir'ig'a est'as la tut'e aŭtentik'a pilgrim'ad'o, kiu konduk'as al la urb'o Ŝirazo jun'ul'o'j'n kaj mal'jun'ul'o'j'n, riĉ'ul'o'j'n kaj mal'riĉ'ul'o'j'n el la tut'a land'o, por omaĝ'i la memor'o'n de du el la plej grand'a'j poet'o'j de la klasik'a literatur'o, Sadi'o kaj Hafiz'o. Ĉe la du maŭzole'o'j kaj en la dolĉ'a'j ĝarden'o'j, kiu'j ĉirkaŭ'as ili'n, en absorb'it'a kaj seren'a atmosfer'o, oni pov'as mal'kovr'i ali'a'n manier'o'n interpret'i la pase'o'n kaj la nun'temp'o'n, la mort'o'n kaj la viv'o'n. Kun en'man'e la kanzon'ar'o de Hafiz'o, kiu'n Goethe nom'is „mi'a orient'a ĝemel'o”, oni voĉ'leg'as kaj koment'as la mal'facil'a'j'n vers'o'j'n de la mez'epok'a poet'o, dum infan'et'o'j vend'as mal'grand'a'j'n ferm'it'a'j'n kovert'o'j'n, kiu'j en'ten'as vers'o'n de tiu volum'o, el kiu oni tradici'e antaŭ'dir'as la est'ont'o'n. Kaj la futur'o de Irano, ne'dub'ind'e, pas'os ankaŭ tra ĉi tie.

La saĝ'o de Salomono kaj salam'o

En decembr'o 2013 mult'a'j hom'o'j en Germanio (supoz'ebl'e ĉef'e vir'o'j) ricev'is leter'o'n de advokat'o'j kun riproĉ'o, ke ili sen'pag'e, sen'permes'e kaj kontraŭ'leĝ'e spekt'is en inter'ret'o film'o'j'n pornografi'a'j'n. Ili pag'u ne'mal'grand'a'n sum'o'n por evit'i akuz'o'n kaj mal'agrabl'a'n kaj embaras'a'n juĝ'ej'a'n procedur'o'n.

Ne kon'at'as, kiom da hom'o'j pag'is. Baldaŭ post'e esprim'iĝ'is dub'o'j, ĉu spekt'i tia'j'n film'o'j'n fakt'e mal'permes'at'as. Kelk'a'j asert'is, ke ne tem'as pri pun'end'a ag'o, se oni ne konserv'as la daten'o'j'n en komput'il'o.

Ali'a'j opini'is, ke la daten'o'j ja dum kelk'a'j sekund'o'j rest'as ie konserv'it'a'j. Tio pov'us est'i konsider'at'a krim'o kontraŭ kopi'rajt'o kaj pri'ŝtel'o de spirit'a posed'aĵ'o.

Tio memor'ig'as mi'n pri vizit'o en juĝ'ej'o antaŭ jar'dek'o'j. Help'labor'ist'o est'is ŝtel'int'a pak'aĵ'o'n da kaf'o'grajn'o'j kaj salam'o'n. Li est'is kondamn'it'a al konsider'ind'a mon'pun'o.

Ankaŭ li'a edz'in'o est'is kondamn'it'a al simil'a pun'o pro ricel'ad'o, ĉar ŝi, sci'ant'e, ke tem'as pri ŝtel'it'a'j var'o'j, maten'e prepar'is kaf'o'n kaj sandviĉ'o'n, kiu'j'n la edz'o kun'port'is al la labor'ej'o. Tio okaz'is monat'o'j'n antaŭ'e. Ali'a juĝ'ist'o en super'a kort'um'o dev'is decid'i en apelaci'a proces'o pri la verdikt'o kontraŭ la edz'in'o.

Mi tiam ne kompren'is, sed bon'e memor'as, kio'n la juĝ'ist'o cel'is per pri'demand'ad'o, kiel ŝi prepar'is la kaf'o'n kaj la sandviĉ'o'n. – Per bol'ant'a akv'o ... – Pli detal'e! – Mi muel'is la kaf'o'grajn'o'j'n ... – Ĉu tut'a'n du'on'kilo'gram'o'n? – Ne, nur du aŭ tri kuler'o'j'n ... – Kaj tio'n li trink'is? Sek'a'n pulvor'o'n? – Ne, mi prepar'is kaf'o'n el ĝi ... – Kiel? Do, kiel oni kutim'e far'as tio'n: mi bol'ig'is akv'o'n kaj verŝ'is en filtr'il'o'n ... – Kaj post'e? – Mi verŝ'is la kaf'o'n en termo'botel'o'n ... – Nu, kio'n vi far'is kun la muel'it'a kaf'o'pulvor'o? – Mi for'ĵet'is en la rub'uj'o'n ...

La juĝ'ist'o konstat'is: „Vi'a edz'o ja manĝ'is ŝtel'it'a'n salam'o'n, kiu'n vi prepar'is por li. Tio est'is ricel'ad'o. Sed li fakt'e ne trink'is la ŝtel'it'a'j'n kaf'o'gren'o'j'n, sed nur akv'o'n kun kaf'o'arom'o.

Ĉar mi supoz'as, ke la akv'o ne est'is ŝtel'it'a, mi dev'as konstat'i, ke koncern'e la kaf'o'n vi don'is al vi'a edz'o nur arom'o'n de ŝtel'it'aĵ'o, do ne ŝtel'it'aĵ'o'n mem. Arom'o ne valid'as kiel objekt'o en jur'a senc'o.”

Tio'n dir'int'e, la juĝ'ist'o fiks'is mon'pun'o'n ebl'e en kvar'on'o aŭ eĉ mal'pli ol antaŭ'e. La ge'edz'o'j unu'anim'e dank'is kaj montr'is si'a'n feliĉ'o'n. Ili ne kompren'is, kial la juĝ'ist'o montr'is tia'n mild'ec'o'n.

Nun gazet'o'j menci'as, ke la advokat'ofic'ej'o, leter'ant'e pri kontraŭ'leĝ'a romp'o de kopi'rajt'o, mem ne ag'is laŭ'leĝ'e ...

Pend'ant'a'j art'a'j pajl'aĵ'o'j

Litovoj en si'a kultur'a trezor'o re'trov'is unu el la spec'o'j de antikv'a'j man'far'aĵ'o'j, kiu'j'n pra'ul'o'j uz'is en si'a hejm'o ne nur por ornam'i ej'o'j'n sed ankaŭ por senc'o'esprim'i si'a'j'n ag'o'j'n. Tem'as pri pend'ant'a'j art'a'j pajl'aĵ'o'j, litove nom'at'a'j'n sod'as. Tiu'j art'aĵ'o'j est'is pend'ig'at'a'j, se en la famili'o nask'iĝ'is beb'o, ankaŭ dum ge'edz'iĝ'o, antaŭ Krist'nask'o kun'e kun pajl'a'j bird'et'o'j, sun'form'a'j art'aĵ'o'j, kiu'j simbol'is la re'ven'o'n de la sun'o.

Ben'o

Pajl'aĵ'o super la tabl'o de ge'edz'iĝ'ant'o'j simbol'is dezir'o'n de feliĉ'a kaj firm'a kun'viv'o, oni ĝi'n donac'is al la ge'patr'o'j de ĵus nask'iĝ'int'a beb'o aŭ dum la bapt'o'fest'o, por ke li'a/ŝi'a viv'o est'u facil'a. Pend'ant'a art'a pajl'aĵ'o ankaŭ est'is kiel ben'o por la hejm'o kaj protekt'is ĝi'n kontraŭ demon'o'j.

Demon'o

En pra'temp'o'j pajl'aĵ'o'j'n oni pend'ig'is per ĉeval'a'j har'o'j, kun'ig'it'a'j help'e de vaks'o. Tia'manier'e pajl'aĵ'o'j pov'is liber'e turn'iĝ'i. Se subit'e ili ĉes'is turn'iĝ'i – mal'bon'a sign'o: demon'o aŭ ajn'a mal'bon'o en'ir'is en la dom'o'n. Mal'bon'o'n signif'is ankaŭ difekt'it'a sod'as. Tia'j'n hom'o'j tuj dev'is brul'ig'i.

Ekzist'as ankaŭ rakont'o'j pri kutim'o dum la en'ter'ig'o de unu el ge'edz'a par'o en'ter'ig'i ankaŭ la pajl'aĵ'o'j'n, kiu'j'n ili gard'is ek'de si'a ge'edz'iĝ'fest'o.

Kosm'a energi'o

Litovoj kred'is, ke turn'iĝ'ant'a'j pajl'aĵ'o'j est'as kvazaŭ dis'send'il'o'j de kosm'a energi'o: supr'a angul'o ĝi'n akumul'ad'is kaj mal'supr'a – dis'don'ad'is. Divers'a'j'n dolor'o'j'n oni pen'is for'ig'i help'e de tiu'j energi'a'j pajl'aĵ'o'j – oni ek'sid'is sub la pajl'aĵ'o, energi'o tuj komenc'is kur'i tra la tut'a korp'o kaj dolor'o mal'aper'is.

Tradici'a'j pajl'aĵ'o'j laŭ'form'e eg'e simil'as al piramid'o'j. Ili konsist'as el plur'a'j du'tip'a'j element'o'j: tri'angul'o'j kaj kvadrat'o'j. En antikv'a'j kultur'o'j tri'angul'o kutim'e est'is simbol'o de la anim'o kaj kvadrat'o de la materi'o. Por antikv'a'j litovoj pajl'a'j art'aĵ'o'j est'is si'a'spec'a mandalo simbol'e reprezent'ant'a ceter'a'n anim'a'n, eĉ kosm'a'n ord'o'n. Dum la farad'o hom'o'j oft'e dron'is en medit'ad'o, eĉ si'a'spec'a ekstaz'o.

Temp'o'rab'a

La litova etn'olog'o Marija Liugiene, kiu mem okup'iĝ'as pri kre'ad'o de tiu'spec'a'j litovaj art'aĵ'o'j, dir'as, ke tio est'as eg'e temp'o'rab'a labor'o. Ĝi komenc'iĝ'is fru'printemp'e per gren'a'j sem'o'j. Kiam la gren'o kresk'as, eg'e grav'as ĝust'a'temp'e rikolt'i. Tro'fru'a rikolt'o signif'as tro mal'dik'a'n pajl'o'n kaj tro mal'fru'a – tro mal'stabil'a'n pajl'o'n. Oni rikolt'as per'man'e. Post'e la rikolt'aĵ'o est'as sek'ig'at'a, sekv'e pri'labor'at'a: spik'o'j est'as for'ig'at'a'j, al'don'a'j pajl'a'j element'o'j kaj fin'e la pajl'er'o'j est'as tranĉ'at'a'j al divers'long'a'j pec'et'o'j. Tiam komenc'iĝ'as la ver'a labor'o kaj ver'a medit'ad'o. Plej bon'a est'as sekal'a pajl'o, ĉar ĝi est'as sufiĉ'e long'a kaj stabil'a. Por konstru'i pajl'a'n art'aĵ'o'n ankaŭ neces'as faden'o. Lin'a'n faden'o'n uz'as hodiaŭ'a'j popol'a'j far'ist'o'j, sed antaŭ'e oni uz'is ĉeval'a'j'n har'o'j'n.

Form'o'j

Origin'a sod'as hav'is la form'o'n de du'obl'a piramid'o. Sed hodiaŭ'a'j majstr'o'j pro art'a divers'ec'o iniciat'as ankaŭ ali'a'j'n form'o'j'n, ekzempl'e rond'a'n.

Hodiaŭ litovaj art'a'j pajl'aĵ'o'j est'as tre popular'a'j. Ili'n oni pov'as vid'i en la hejm'o ĉe mult'a'j famili'o'j, ili'n ankaŭ aĉet'as turist'o'j kaj ili montr'iĝ'as en art'a'j ekspozici'o'j, foir'o'j.

La pian'o

Est'is trankvil'a antaŭ'vesper'o je la fin'o de la somer'o. La sun'o sub'ir'is, kaj ĝi'a mol'a oranĝ'kolor'a lum'o sur'verŝ'is la urb'o'n. Sur la mur'o'j de la konstru'aĵ'o'j, sur la vitrin'o'j de la vend'ej'o'j kaj sur la fenestr'o'j lud'is kupr'o'kolor'a'j bril'o'j. Komenc'iĝ'is la last'a hor'o de la tag'o, kiam iom post iom ĉio dron'is en ink'o'kolor'a krepusk'o: la konstru'aĵ'o'j, la hom'o'j, la arb'o'j.

Ant'o'n ir'is sur unu el la grand'a'j strat'o'j inter la luks'a'j vend'ej'o'j. Li ne rapid'is, ĝu'is la trankvil'a'n antaŭ'vesper'o'n. Jun'a'j bel'a'j vir'in'o'j kun enigm'a'j rid'et'o'j pas'is preter li, kaj ili'a'j mult'e'kost'a'j parfum'o'j diskret'e odor'is. Ant'o'n ŝat'is la last'a'j'n somer'a'j'n tag'o'j'n, kiam jam ne est'is tiel varm'e, la sun'o ne est'is blind'ig'a kaj la frisk'a vent'o kiel bird'flug'il'o kares'is la vizaĝ'o'j'n.

Subit'e Ant'o'n halt'is. Antaŭ li ven'is la vir'in'o, kiu'n li jam du'a'n aŭ tri'a'n foj'o'n vid'is sur tiu ĉi strat'o. Ŝi paŝ'is mal'rapid'e kaj en'pens'iĝ'int'e. Ŝi'a hel'a rigard'o kvazaŭ flug'is super la hom'a'j kap'o'j. Ŝi ne est'is jun'a, ebl'e jam kvin'dek'jar'a, sed ankoraŭ est'is bel'a, la krisp'a griz'ec'a har'ar'o liber'e fal'is sur ŝi'a'j'n ŝultr'o'j'n. Ŝi'a korp'o est'is tener'a, ŝi'a'j pied'o'j – graci'a'j. Nun ŝi sur'hav'is blank'a'n rob'o'n, kiu emfaz'is ŝi'a'n svelt'a'n korp'o'n. Ver'ŝajn'e oft'e ŝi ir'is sur tiu ĉi strat'o, ĉar ŝi ne rigard'is la vend'ej'o'j'n kaj ne atent'is pri la hom'o'j, kiu'j preter'pas'is. Ant'o'n mal'rapid'ig'is si'a'j'n paŝ'o'j'n. Iam antaŭ tre long'e ŝajn'e li vid'is tiu'n ĉi vir'in'o'n, sed li ne memor'is, kie kaj kiam. Tiu ĉi inteligent'a vizaĝ'o, la delikat'a'j lip'o'j kaj la lag'o'blu'a'j okul'o'j est'is kon'at'a'j al li. Ŝajn'e li ne nur vid'is, sed sam'e sonĝ'is pri ŝi. Ver'e la jar'o'j las'is si'a'j'n sign'o'j'n sur ŝi'a'n vizaĝ'o'n. Ĉe la angul'o'j de ŝi'a'j okul'o'j kaj sur la kol'o jam vid'ebl'is et'a'j sulk'o'j, kaj ŝi'a korp'o simil'is al matur'a suk'o'plen'a frukt'o. „Kiu est'as tiu ĉi vir'in'o, kiu'n ebl'e mi kon'as?” demand'is si'n Ant'o'n.

Ŝi preter'pas'is li'n, kaj li kvazaŭ ek'sent'is la susur'o'n de ŝi'a tener'a blank'a rob'o. Strang'a est'as la hom'a memor'o. Ni renkont'as iu'n, vid'as li'a'n aŭ ŝi'a'n vizaĝ'o'n, ek'sci'as la nom'o'n, sed post jar'o'j tiu ĉi vizaĝ'o mal'aper'as aŭ rest'as profund'e en ni'a konsci'o kiel pal'a re'memor'o, simil'a al mal'nov'a flav'a fotograf'aĵ'o, kaj van'e ni pen'as pli bon'e tra'rigard'i tiu'n ĉi fotograf'aĵ'o'n, ke ni re'memor'u, kiam kaj kie ni vid'is la hom'o'n sur ĝi, kiu li est'as, kio est'as li'a nom'o, sed van'e. Ĉio de'long'e mal'aper'is. La temp'o viŝ'is ĉio'n, kiel la mar'a'j ond'o'j viŝ'as la paŝ'o'spur'o'j'n sur la akv'a sabl'o.

Jam du foj'o'j'n sur tiu ĉi strat'o Ant'o'n vid'is tiu'n ĉi vir'in'o'n, kaj ĉiam li streĉ'e rigard'is ŝi'a'n vizaĝ'o'n. Li est'is cert'a, ke iam li vid'is ŝi'n, sed li ne kuraĝ'is al'parol'i ŝi'n, nek post'sekv'i ŝi'n. Tamen hodiaŭ, kiam ŝi de'nov'e preter'pas'is li'n, li turn'is si'n kaj ek'ir'is post ŝi. Ŝi ir'is trankvil'e. Hodiaŭ ŝi sur'hav'is mal'hel'blu'a'n rob'o'n, kiu simil'e al boat'a vel'o aŭ aper'is, aŭ mal'aper'is inter la hom'o'j, kiu'j ir'is sur la trotuar'o. Ant'o'n ir'is post ŝi kaj est'is cert'a, ke ŝi ne turn'os si'n, nek supoz'as, ke iu post'sekv'as ŝi'n. Li daŭr'e dir'is al si mem: „Mi ver'ŝajn'e kon'as ŝi'n, sed tre de'long'e mi ne vid'is ŝi'n. Mi ne memor'as ŝi'a'n nom'o'n. Mi ne kuraĝ'as al'parol'i ŝi'n, ebl'e ŝi eĉ ne dezir'os al'rigard'i mi'n. Ŝi opini'os, ke mi est'as iu si'n'trud'em'ul'o.”

Post du'cent aŭ tri'cent metr'o'j la vir'in'o subit'e halt'is kaj en'ir'is i'e'n. Ant'o'n rapid'ig'is la paŝ'o'j'n. Est'is danc'trink'ej'o kun grand'a lum'reklam'o Danc'trink'ej'o Nokt'a'j Tril'o'j. Dum sekund'o'j li hezit'is ĉu en'ir'i aŭ ne. Li demand'is si'n, kio'n serĉ'as ĉi tie tiu ĉi vir'in'o? Li rest'is sen'mov'a antaŭ la pord'o kaj post'e tuj en'ir'is. En'e reg'is du'on'lum'o. Li ĉirkaŭ'rigard'is kaj vid'is la vir'in'o'n ir'i inter la tabl'o'j'n. „Ebl'e ŝi serĉ'as iu'n, ebl'e ŝi renkont'iĝ'os kun iu ĉi tie, aŭ pov'as est'i, ke ĉiu'tag'e ŝi ven'as ĉi tie'n sol'a, ek'sid'as ĉe iu tabl'o kaj mend'as iu'n trink'aĵ'o'n”, medit'is Ant'o'n.

Subit'e la vir'in'o mal'aper'is kaj Ant'o'n embaras'iĝ'is. Ŝi kvazaŭ dron'is sub la ter'o. Li ĉirkaŭ'rigard'is, turn'is si'n dekstr'e'n, post'e mal'dekstr'e'n, sed neni'e vid'is ŝi'n kaj ne pov'is klar'ig'i al si mem, kiel ŝi tiel ne'atend'it'e mal'aper'is. Li sent'is, ke la hom'o'j, kiu'j sid'as ĉe la tabl'o'j, sci'vol'e rigard'as li'n. Ja, li star'is kiel arb'o en la centr'o de la danc'trink'ej'o. Li decid'is tuj ek'sid'i ĉe iu tabl'o kaj iom atend'i. Ebl'e la vir'in'o aper'os de ie. Li sid'iĝ'is ĉe la plej proksim'a tabl'o kaj de'nov'e ĉirkaŭ'rigard'is. En la danc'trink'ej'o est'is ĉef'e mez'aĝ'a'j hom'o'j. Ebl'e ili oft'e ven'is ĉi tie'n aŭ ĉi tie ili renkont'iĝ'is. Ant'o'n hont'is kaj sent'is konscienc'riproĉ'o'n. Li aspekt'is kiel fi'ul'o, kiu dezir'as kaŝ'e en'rigard'i en ies viv'o'n kaj serĉ'i en ĝi de'long'e kaŝ'it'a'n sekret'o'n. Li decid'is tuj star'iĝ'i kaj for'ir'i, sed en tiu ĉi moment'o en la danc'trink'ej'o aŭd'iĝ'is ia bru'o, kaj li rimark'is la vir'in'o'n. Ebl'e ŝi el'ir'is el iu ĉambr'o. Nun ŝi est'is vest'it'a en long'a nigr'a rob'o, kaj ŝi'a'j nud'a'j ŝultr'o'j bril'is kiel marmor'a'j.

Kiel ombr'o la vir'in'o tra'pas'is inter la tabl'o'j kaj sid'iĝ'is antaŭ la pian'o, kiu est'is en la angul'o de la danc'trink'ej'o. Ant'o'n nun rimark'is ĝi'n. Kelk'a'j'n sekund'o'j'n ŝi rest'is sen'mov'a antaŭ la pian'o, dors'e al la hom'o'j en la danc'trink'ej'o, kaj post'e komenc'is mal'rapid'e pian'lud'i. Ant'o'n stupor'e rigard'is ŝi'a'n dors'o'n, ŝi'a'j'n man'o'j'n blank'a'j'n kiel porcelan'o kaj ŝi'a'j'n long'a'j'n arĝent'ec'a'j'n har'o'j'n, kiu'j fal'is sur ŝi'a'j'n ŝultr'o'j'n. Li aŭskult'is la melodi'o'n, kaj subit'e en li'a konsci'o komenc'is el'naĝ'i kiel for'a insul'o en mar'o ia re'memor'o. Unu'e ĝi est'is pal'a, mal'klar'a, simil'a al forges'it'a melodi'o, sed post'e ĝi iĝ'is pli klar'a, kaj kvazaŭ ĉio okaz'us en tiu ĉi moment'o antaŭ li'a'j okul'o'j. „Tiu ĉi est'as Sandr'a, Sandr'a Stanislavova, nun mi memor'as ŝi'n”, flustr'is li. Ŝajn'e grand'a kolor'a radi'o ek'mov'iĝ'is antaŭ li kaj re'ven'ig'is li'n en la infan'ec'o'n.

Tiam li'a famili'o loĝ'is en mal'nov'a kvar'etaĝ'a dom'o en la centr'o de la urb'o. Sur ĉiu etaĝ'o est'is du loĝ'ej'o'j: unu pli grand'a kaj la ali'a – pli mal'grand'a. La famili'o de Ant'o'n loĝ'is en la pli grand'a loĝ'ej'o sur la kvar'a etaĝ'o kaj en la ali'a loĝ'ej'o est'is lu'ant'o'j, kiu'j oft'e est'is divers'a'j. Ordinar'e ili est'is jun'a'j hom'o'j, ĉef'e student'o'j. Ant'o'n memor'is, kiam en la najbar'a loĝ'ej'o ek'loĝ'is jun'ul'in'o. Tiam li est'is lern'ant'o kaj foj'e, kiam li re'ven'is el la lern'ej'o, li vid'is la jun'ul'in'o'n. Ŝi est'is bel'a blond'ul'in'o kun blu'a'j okul'o'j, kaj ŝi'a elegant'a korp'o simil'is al violon'o. Ŝi halt'is kaj amik'e ek'rid'et'is al Ant'o'n. Li ruĝ'iĝ'is kaj rapid'e ek'flustr'is:

„Bon'a'n tag'o'n.”

„Salut'o'n!” dir'is ŝi. „Mi est'as Sandr'a, ni est'as najbar'o'j.”

Ant'o'n gap'is ŝi'n sorĉ'it'a kaj ŝajn'is al li, ke la mal'pur'a kaj mal'bel'a ŝtup'ar'ej'o kun ne'lav'it'a'j fenestr'o'j subit'e ek'lum'as kaj ek'bril'as. Post tiu ĉi unu'a renkont'iĝ'o li oft'e vid'is ŝi'n. Li'a patr'in'o kaj Sandr'a iĝ'is amik'in'o'j. Sandr'a gast'is en ili'a dom'o kaj kun la patr'in'o de Ant'o'n ili trink'is kaf'o'n. Kiam Ant'o'n vid'is la lag'o'blu'a'j'n okul'o'j'n de Sandr'a, li ruĝ'iĝ'is, kvazaŭ iu brul'ig'us fajr'o'n antaŭ li'a vizaĝ'o, li'a'j man'plat'o'j komenc'is ŝvit'i, kaj li'a kor'o ek'bat'is kiel la kor'o de tim'ig'it'a lepor'o. Foj'e-foj'e Ant'o'n sonĝ'is pri Sandr'a. Li sci'is, ke ŝi est'as pian'ist'in'o. Kiam ŝi est'is en si'a hejm'o, ŝi pian'lud'is, kaj la melodi'o aŭd'ebl'is en la tut'a dom'o. Ant'o'n aŭskult'is la muzik'o'n emoci'it'a kaj imag'is ŝi'a'j'n long'a'j'n tener'a'j'n fingr'o'j'n, kiu'j am'e tuŝ'as la pian'klav'o'j'n. Tiam li ne sci'is, kio'n pian'lud'as Sandr'a, de kiu kompon'ist'o, sed li sent'is la muzik'o'n kiel frisk'a'n vent'o'blov'o'n.

Kiam li'a'j ge'patr'o'j parol'is pri Sandr'a, ili dir'is, ke ŝi est'as unu el la plej talent'a'j jun'a'j pian'ist'in'o'j. Ili menci'is, ke ŝi mult'e koncert'as kaj ŝi'a glor'o de talent'a pian'ist'in'o jam trans'flug'is la ŝtat'a'j'n lim'o'j'n, kaj Ant'o'n fier'is, ke li kon'as ŝi'n kaj oft'e renkont'as ŝi'n.

Foj'e Sandr'a ven'is en ili'a'n dom'o'n. Kiam Ant'o'n vid'is ŝi'n, li tuj rimark'is, ke ŝi est'as ĝoj'a kaj ŝi'a rid'ant'a vizaĝ'o aspekt'as kiel sun'a printemp'a maten'o. Sandr'a ĉirkaŭ'brak'is la patr'in'o'n de Ant'o'n kaj dir'is:

„O'nj'o Tin'a, mi'a plej grand'a rev'o real'iĝ'is! Oni invit'as mi'n al Vieno. Mi sub'skrib'is kontrakt'o'n kun Viena Filharmoni'o, kaj mi pian'lud'os en la urb'o de la muzik'o.”

„Sandr'a,” ek'ĝoj'is la patr'in'o, „mi est'as tre feliĉ'a, sed mi bedaŭr'as, ke long'e mi ne vid'os vi'n.”

„O'nj'o Tin'a,” dir'is Sandr'a kaj iom embaras'it'e al'rigard'is la patr'in'o'n de Ant'o'n, „mi hav'as grand'a'n pet'o'n al vi. La plej kar'a aĵ'o, kiu'n mi posed'as, est'as mi'a pian'o. Ĉu mi pov'as las'i ĝi'n ĉe vi? Mi dev'as liber'ig'i la loĝ'ej'o'n.”

„Kompren'ebl'e”, dir'is ĥor'e la ge'patr'o'j. „Ni'a loĝ'ej'o est'as grand'a, est'os lok'o por ĝi, kaj ni zorg'os pri ĝi kiel pri ni'a'j okul'o'j.”

„Mi eg'e dank'as al vi. Kiam mi re'ven'os, mi re'pren'os ĝi'n.”

Sandr'a for'vetur'is, kaj ŝi'a grand'a nigr'a pian'o rest'is en la loĝ'ej'o de Ant'o'n. Oni met'is ĝi'n en angul'o'n de la gast'ĉambr'o, kaj tiel ili al'kutim'iĝ'is al ĝi, kvazaŭ la pian'o ĉiam est'us tie. Kiom da foj'o'j Ant'o'n al'rigard'is ĝi'n, li kvazaŭ de'nov'e vid'is la lag'o'blu'a'j'n okul'o'j'n de Sandr'a, kiu'j lum'ig'is li'n, kaj li'a kor'o komenc'is de'nov'e bat'i kiel kur'ant'a ĉeval'o tra sen'lim'a kamp'o. Ant'o'n oft'e demand'is si'n, kiel Sandr'a fart'as en Vieno, ĉu ŝi koncert'as tie, kaj kiel pas'as ŝi'a'j tag'o'j en la ne'kon'at'a land'o. Li sen'pacienc'e atend'is ŝi'a'n re'ven'o'n el Vieno, sed pas'is unu, du, tri jar'o'j kaj Sandr'a ne re'ven'is. Oni ne sci'is, kio okaz'is al ŝi. Sandr'a ne skrib'is leter'o'j'n, nek telefon'is. La ge'patr'o'j de Ant'o'n prov'is ek'sci'i i'o'n pri ŝi, sed ili ne sci'is ŝi'a'n adres'o'n en Vieno. Ŝi'a pian'o daŭr'e est'is tie, en la angul'o de la gast'ĉambr'o, kaj ĝi kviet'e atend'is Sandr'a'n. Tamen post kelk'a'j jar'o'j la famili'o de Ant'o'n dev'is ŝanĝ'i la loĝ'ej'o'n. Ili aĉet'is nov'a'n loĝ'ej'o'n, kaj kun'e kun ĉiu'j mebl'o'j ili transport'is la pian'o'n en la nov'a'n loĝ'ej'o'n. Ĝi jam est'is kvazaŭ'a an'o de la famili'o. Daŭr'e neni'u sci'is i'o'n pri Sandr'a. Ŝi tut'e mal'aper'is kaj oni jam ne sci'is, ĉu ŝi est'as en Aŭstrio aŭ en ali'a land'o.

Ant'o'n iĝ'is plen'kresk'a vir'o. Li ne loĝ'is kun la ge'patr'o'j, mult'e vojaĝ'is, kaj iom da temp'o li loĝ'is en provinc'o. Kiam li'a'j ge'patr'o'j jam est'is cert'a'j, ke Sandr'a ne re'ven'os, ili donac'is la pian'o'n al parenc'a knab'in'et'o, kiu komenc'is lern'i pian'lud'ad'o'n. Tiel mal'aper'is ankaŭ la nigr'a pian'o de Sandr'a.

Nun Ant'o'n sid'is en la danc'trink'ej'o kaj aŭskult'is la pian'lud'ad'o'n de Sandr'a. „Kiam ŝi re'ven'is en Bulgarion?” demand'is li si'n mem. „Ebl'e ŝi serĉ'is li'a'j'n ge'patr'o'j'n, sed ne trov'is ili'n, ĉar ili ne plu loĝ'is en la dom'o, kiu'n ŝi kon'is, kaj ver'ŝajn'e neni'u pov'is dir'i al ŝi ili'a'n nov'a'n adres'o'n.” De'long'e la ge'patr'o'j de Ant'o'n ne est'is viv'ant'a'j.

Nun Sandr'a lud'is i'a'n mal'rapid'a'n nostalgi'a'n melodi'o'n, sed neni'u en la danc'trink'ej'o aŭskult'is ĝi'n. Preskaŭ ĉiu'j babil'is, rid'is, tint'ig'is la glas'o'j'n. En la krepusk'a vast'a ej'o la vir'o'j am'ind'um'is, kaj ili'a'j ebri'a'j rigard'o'j bril'is kiel la okul'o'j de embusk'ant'a'j lup'o'j. Neni'u interes'iĝ'is pri la muzik'o de Sandr'a. Ant'o'n ek'sent'is ofend'o'n. Sandr'a, la fam'a kaj talent'a pian'ist'in'o, kiu iam sukces'e koncert'is en mult'a'j eŭrop'a'j land'o'j, nun pian'lud'is en tiu ĉi du'a'rang'a danc'trink'ej'o al ebri'ul'o'j, kiu'j ne kompren'is la muzik'o'n kaj tut'e ne interes'iĝ'is pri ĝi.

„Kio okaz'is al ŝi?” medit'is Ant'o'n. „Ĉu ŝi edz'in'iĝ'is, ĉu ŝi hav'is infan'o'j'n, kial ŝi re'ven'is en Bulgarion? En kiu'j land'o'j ŝi loĝ'is, kaj ĉu ŝi ankoraŭ memor'as la ge'patr'o'j'n de Ant'o'n kaj Ant'o'n mem? Ĉu ŝi serĉ'is si'a'n pian'o'n, kiu atend'is ŝi'n en la loĝ'ej'o de Ant'o'n?” Al tiu'j ĉi demand'o'j nur Sandr'a pov'is respond'i, sed nun ŝi sid'is antaŭ tiu ĉi mal'nov'a pian'o en tiu ĉi danc'trink'ej'o kaj lud'is. Ŝi jam est'is mal'jun'a, lac'a vir'in'o, kiu ebl'e dev'is pian'lud'i por viv'ten'i si'n.

Tiu ĉi ne est'is Sandr'a, kiu'n Ant'o'n kon'is, la iam'a'n jun'a'n vir'in'o'n kun la lag'o'blu'a'j okul'o'j. Ant'o'n star'iĝ'is kaj ek'ir'is al la pord'o. „Ni ne dev'as re'ir'i en la pas'int'ec'o'n. Ĉio rest'u tie por ĉiam”, dir'is li al si mem kaj for'ir'is.

Mal'bel'o'n bel'ig'i: la Greenwald-princip'o

Mez'e de januar'o la uson'a prezid'ant'o, Barack Obama, anonc'is, ke li intenc'as brid'i la mond'skal'e kritik'at'a'n Naci'a'n Sekur'ec'a'n Serv'o'n (NSA). Inter divers'a'j ali'a'j re'form'o'j ne plu est'os permes'it'e al NSA konserv'i inform'o'j'n pri telefon'vok'o'j far'it'a'j en Uson'o (kiu organiz'aĵ'o tamen rajt'os konserv'i ili'n, ankoraŭ ne klar'as); ne plu ebl'os pri'spion'i prezid'ant'o'j'n kaj estr'o'j'n de tiel nom'at'a'j amik'a'j aŭ alianc'ig'it'a'j ŝtat'o'j.

La re'form'o'j rezult'as de la rivel'o'j pas'int'jar'a'j de Edward Snowden, kiu, labor'int'e kadr'e de la uson'a'j sekur'ec'a'j serv'o'j, rivel'is la ampleks'o'n de ili'a ag'ad'o. Snowden, de'pend'e de person'a vid'punkt'o aŭ hero'o aŭ perfid'ul'o, montr'is inter'ali'e, kiom NSA kaj paralel'a'j organiz'aĵ'o'j nom'e de la popol'o tamen lez'as ties privat'ec'o'n.

La parol'ad'o de Obama est'as grand'skal'e raport'it'a kaj ĝeneral'e bon'ven'ig'it'a. Jen unu'a paŝ'o, dir'is komentari'ist'o'j, ĝis ekvilibr'ig'o de la rajt'o'j de individu'o'j kaj la rajt'o'j de la ŝtat'o.

Tamen ne ĉiu konsent'is. Artikol'ant'e en la brit'a gazet'o The Guardian, la ĵurnal'ist'o kaj iam'a advokat'o Glenn Greenwald atent'ig'is pri la hipokrit'ec'o de Obama.

En si'a parol'ad'o Obama defend'is la liber'ec'o'n de la individu'o. Tiu ĉi liber'ec'o est'as, laŭ la prezid'ant'o, la „font'o de hom'a progres'o”. Bel'a'j vort'o'j sed, kiel not'is Greenwald, ili de'ven'as de la buŝ'o de hom'o, kiu cel'as arest'i la individu'o'n – Edward Snowden, nun en ekzil'o en Rusio – kiu spron'is la debat'o'n pri liber'ec'o kaj la pov'o'j de la ŝtat'o.

Pli grav'e, Greenwald ne alt'e taks'is la re'form'em'o'n de Obama. Tem'as pri nur'a propagand'o por tromp'i kaj silent'ig'i kritik'ant'o'j'n.

Laŭ Greenwald, politik'ist'o'j „ĵur'as ŝanĝ'i la sistem'o'n, por ke la erar'o'j de la pas'int'ec'o ne plu okaz'u. Post'e ili intenc'e ag'as mal'e: ili bel'ig'as la sistem'o'n, ig'ant'e ĝi'n politik'e pli digest'ebl'a, per vak'a'j, kosmetik'a'j tiel nom'at'a'j re'form'o'j, por tiel mut'ig'i la koler'o'n de la publik'o, kaj sam'temp'e por las'i la sistem'o'n esenc'e sen'ŝanĝ'a, eĉ pli rezist'kapabl'a al kritik'o ol antaŭ'e”.

Tiel tuŝ'as Greenwald nerv'o'n en la korp'o de la ni'a'temp'a demokrati'o: la ide'o'n, ke politik'ist'o'j kaj ali'a'j bel'ig'as mal'bel'o'n kaj ĝi'n tiel fort'ig'as. La princip'o'n aplik'as ne nur reg'ist'ar'o'j sed ankaŭ ĉiu'j aŭtoritat'o'j, organiz'aĵ'o'j kaj ali'a'j grup'o'j. En Briti'o, ekzempl'e, la dekstr'em'a, bulvard'a gazet'ar'o lukt'as ost'e kaj vost'e kontraŭ la klopod'o'j de la reg'ist'ar'o (ĉi-okaz'e mord'at'a, ne mord'ant'a) por re'form'o'j de la ĵurnal'ism'a etik'o.

Dum jar'o'j la bulvard'a klaĉ-gazet'ar'o (ne, nepr'as dir'i, la en'hav'e pez'a'j ĵurnal'o'j, kiel The Guardian, aŭ ĝeneral'e honest'a'j kaj moral'e skrupul'a'j region'a'j kaj lok'a'j gazet'o'j) lez'ad'is la tiel nom'at'a'n redaktor'a'n kod'o'n. La kod'o, en si mem bon'e el'pens'it'a, est'is tamen neglekt'at'a: hom'a'j rajt'o'j, privat'ec'o, est'is daŭr'e sub'fos'at'a'j (ekzempl'e telefon-konversaci'o'j kaj inter'ret'a korespond'ad'o de politik'ist'o'j kaj ali'a'j eminent'ul'o'j kaŝ'e kaj ne'prav'ig'ebl'e registr'it'a'j).

Post raport'o de esplor'komision'o, kiu'n prezid'is juĝ'ist'o, Bri'a'n Leveson, la reg'ist'ar'o star'ig'is nov'a'n instanc'o'n kun pov'o mon'pun'i tiu'j'n ĵurnal'ist'o'j'n, kiu'j ekster'kod'e ag'as. La instanc'o, kontrast'e al la mal'nov'a, konsist'u el pli da sen'de'pend'ul'o'j, mal'pli da gazet'ist'o'j, por cert'ig'i, ke la kod'o est'u rigor'e aplik'at'a.

La bulvard'ist'o'j tamen mal'akcept'is la reg'ist'ar'a'n plan'o'n. Ili dir'is, ke region'a'j kaj lok'a'j ĵurnal'o'j, financ'e mal'fort'a'j, est'us ruin'ig'it'a'j, se ili al'front'us al mon'pun'o'j. Ili do kre'is si'a'n propr'a'n instanc'o'n kun – kaj tiel mi re'ven'as al Greenwald – nur'a'j kosmetik'a'j ŝanĝ'o'j. Tem'as, efektiv'e, pri la mal'nov'a instanc'o sub nov'a nom'o.

Ĉu la bulvard'ist'o'j sukces'e „mord'os” la reg'ist'ar'o'n kaj tromp'os la publik'o'n per si'a ruz'o, ankoraŭ ne dir'ebl'as. Rezult'o'n atend'ant'e, oni pov'us sam'manier'e konsider'i la oficial'a'n respond'o'n („Ŝanĝ'o'j'n ni far'is: tio ne plu okaz'os”) al la seks-skandal'o'j en la brit'a rom'katolik'a komun'um'o kaj BBC, kaj al korupt'o en la polic'o kaj la bank'o'j.

Supoz'ebl'e la Greenwald-princip'o aplik'ebl'as ankaŭ al ali'a'j skandal'o'j en ali'a'j land'o'j. Est'us interes'e inform'iĝ'i.

Stabil'a - malgraŭ perd'o'j

Ŝrump'as la katolik'a eklezi'o en Aŭstrio. En 2013 est'is je 50 000 kred'ant'o'j mal'pli, kio reprezent'as perd'o'n de unu el'cent'o. Se daŭr'os tiu evolu'o de 50 000 kred'ant'o'j jar'e, la katolik'a eklezi'o est'os mal'aper'int'a post 100 jar'o'j.

Jam nun grand'as la problem'o'j. Mank'as pastr'o'j, do oni dev'as kun'fand'i paroĥ'o'j'n kaj eĉ for'donac'i preĝ'ej'o'j'n. Grand'eg'a'j preĝ'ej'o'j, majstr'o'verk'o'j de la art'o, konstru'it'a'j por kelk'mil'person'a vizit'ant'ar'o, ne est'as re'nov'ig'at'a'j kaj est'as ĉirkaŭ'it'a'j de provizor'a'j skafald'o'j.

Di'serv'o'j okaz'as ne antaŭ la ĉef'a altar'o, sed en flank'e situ'ant'a kapel'o. Episkop'o nom'is tiu'n evolu'o'n „stabil'a”.

Kosm'a kubo

Unu'a'foj'e en spac-esplor'ad'o ĉirkaŭ'flug'as la mond'o'n litovaj satelit'o'j. Ili'n lanĉ'is de Nas'a-baz'o en Virginio, Uson'o, raket'o Antares kaj spac-vetur'il'o Cygnus. Ĉi-last'a inter'ali'e en'hav'is la satelit'o'j'n LituanicaSAT-1 kaj LitSat-1, kre'it'a'j'n de litovaj kaj ali'land'a'j scienc'ist'o'j. Post kelk'a'j tag'o'j, la menci'it'a kosm'o'ŝip'o est'is al'ig'it'a al la tiel nom'at'a Inter'naci'a Spac'o-Staci'o (ISS).

Kub'form'a

Post ĉirkaŭ monat'o la litovaj satelit'o'j est'is lanĉ'it'a'j por ek'orbit'i ĉirkaŭ la ter'o kaj tiel komenc'i si'a'j'n esplor'o'j'n. Unu'a'foj'e est'is far'it'a'j ankaŭ spac'a'j fot'o'j de Litovio. La kub'form'a satelit'o, mal'pli ol 500 gram'o'j'n pez'a, dum ĉirkaŭ ses monat'o'j efektiv'ig'os si'a'j'n kosm'a'j'n esplor'o'j'n, test'ant'e nov'kre'it'a'j'n teknik'o'j'n kaj alternativ'a'j'n energi'a'j'n font'o'j'n sub ekstrem'a'j kondiĉ'o'j. La satelit'o'n kre'is, en la fakultat'o de matematik'o kaj komput'ik'o de la universitat'o de la litova ĉef'urb'o Vilnius, skip'o konsist'ant'a el tri'dek'o da jun'a'j fak'ul'o'j: inĝenier'o'j, fizik'ist'o'j, program'ist'o'j, kiu'j ven'as ne nur de Litovio, sed ankaŭ de ali'a'j land'o'j.

Iniciat'o

La satelit'o'n LitSat-1 mal'e konstru'is spert'ul'o'j de la teknologi'a universitat'o de la urb'o Kaunas, kun la help'o de koleg'o'j de la Litova Spac-Asoci'o kaj de la Institut'o de Spac'a'j Scienc'o'j kaj Teknik'o'j. Konstru'ant'e la satelit'o'n, la scienc'ist'o'j propon'is tut'e nov'ig'a'n ide'o'n, nom'e piez'o-elektron'ik'a'n orient'iĝ'o'sistem'o'n. La ide'o si'n baz'as sur piez'o-elektron'ik'a mov'il'o, kiu kapabl'as trans'form'i alt'frekvenc'a'n vibr'ad'o'n en mov'o'n. Piez'o-mov'il'o'j est'as mekanism'o'j relativ'e nov'spec'a'j, kiu'j est'as uz'at'a'j tie, kie neces'as ekstrem'e preciz'a mov'o: fakt'e ili'a apart'aĵ'o est'as util'ig'i, kiel mezur'unu'o'n, nan'o'metr'o'j'n (t.e. mil-on'o'j de mikrometr'o'j).

Platform'o

La kre'int'o'j al'don'as, ke la cel'o de ĉi tiu du'a satelit'o est'as kre'i platform'o'n, kiu est'ont'e pov'os est'i util'a por la konstru'ad'o de nov'a'j satelit'o'j por ali'a'j eksperiment'o'j. Tiu'manier'e en 2015 en la kosm'o est'os esplor'ind'a instal'aĵ'o piez'o-re'ag'a. Se la litovaj eksperiment'o'j sukces'os, ili pli'facil'ig'os la est'ont'a'n mastr'um'ad'o'n de et'a'j satelit'o'j kaj okul'frap'e mal'grand'ig'os la konstru'a'j'n el'spez'o'j'n.

Komik'ec'o (iom) rim'iĝ'as kun frenez'ec'o

Pri komik'a'j verk'o'j est'is iam asert'it'e, ke sub ili'a rid'a kaj gaj'a surfac'o ĉiam kuŝ'as io mister'e tragik'a. Nun brit'a'j fak'ul'o'j decid'is esplor'i, kio ver'e kaŝ'iĝ'as mal'antaŭ la person'ec'o de komik'ist'o'j.

En la departement'o pri eksperiment'a psikologi'o de la universitat'o de Oksford'o, en Angli'o, oni sub'met'is cent'o'j'n da komik'ist'o'j (el klub'o'j, asoci'o'j, agent'ej'o'j kaj simil'a'j) al detal'a demand'ar'o, per kiu ebl'as analiz'i la pens'manier'o'n de hom'o'j. Oni post'e kompar'is la ricev'it'a'j'n respond'o'j'n kun tiu'j don'it'a'j de ali'ĝenr'a'j aktor'o'j kaj de person'o'j hav'ant'a'j iu'n „ne'kre'em'a'n” profesi'o'n.

Pens'manier'o

La rezult'o'j montr'is la ekzist'o'n de klar'a kongru'ec'o inter kre'em'o kaj frenez'o. Laŭ la scienc'ist'o'j, por rid'ig'i publik'o'n est'as bezon'at'a iu „ne'kutim'a” pens'manier'o, tre simil'a al la pens'manier'o de psik'oz'a'j pacient'o'j. La unu'sol'a diferenc'o est'as, ke la em'o de komik'ist'o'j est'as ne detru'a, sed kre'em'a. Inter la komik'ist'o'j, iu'j person'ec'a'j trajt'o'j ŝajn'as est'i pli oft'a'j. Iu'j ekzempl'o'j? Kred'o je para'normal'a'j fenomen'o'j, mal'facil'a koncentr'ad'o de pens'o'j, introspekt'em'o, impuls'iĝ'em'o kaj ne'soci'em'a kondut'o. La sam'a kategori'o esprim'is ankaŭ tendenc'o'n – ne neglekt'ind'a'n – al deprim'iĝ'o.

Skizofreni'o

Ĉiu'j menci'it'a'j karakteriz'o'j ig'as la komik'ist'o'j'n tre simil'a'j al hom'o'j, kiu'j sufer'as pro skizofreni'o kaj mani-depresi'o. Ĝeneral'e ĉiu'j aktor'o'j esprim'is ne'kutim'a'n mens'a'n inklin'o'n, kompar'e kun la ceter'a, ordinar'a grup'o, sed plej introspekt'em'a'j est'as la komik'ist'o'j. Kompren'ebl'e, oni ne el'tir'u la konklud'o'n, ke komik'a'j aktor'o'j nepr'e est'as aŭ iu'tag'e far'iĝ'os frenez'ul'o'j. Oni nur mal'kovr'is i'a'n lig'it'ec'o'n inter la pens'o'j de frenez'ul'o'j kaj tiu'j de kre'em'a'j, ne'ordinar'a'j individu'o'j, kiu'j est'as kapabl'a'j rid'ig'i ali'a'j'n person'o'j'n. Ĉio ajn ali'a est'as supoz'o ankoraŭ demonstr'end'a.

La plej tromp'iĝ'em'a land'o

„Rrrrrrr-n.” Son'as vi'a telefon'o.

„Lo! Ha lo!”

„Parol'as mi, est'as mi.”

„Ĉu mi parol'as kun Masao? Sed vi hav'as strang'a'n voĉ'o'n.”

„Mi hav'as mal'varm'um'o'n. Pa'nj'o, grav'a afer'o. Mi mis'uz'is mon'o'n de mi'a firma'o. Se mi ne re'don'os kvin milion'o'j'n da en'o'j [38 500 eŭr'o'j'n] en du tag'o'j, mi est'os arest'it'a. Help'u mi'n!”

„Tio ja grav'as. Kiel mi help'u?”

Tia'manier'e vi far'iĝ'as pli'a viktim'o de tromp'ad'o. Laŭ pet'o de vi'a fals'a fil'o (aŭ nep'o, amik'o de la fil'o, advokat'o, polic'an'o ktp) vi ĝir'os la mon'sum'o'n de vi'a ŝpar'aĵ'o al la kont'o de la tromp'ant'o. Jen plej simpl'a, sed efik'a ruz'o.

Ek'de la jar'o 2000 mult'iĝ'as en Japani'o tia'j krim'o'j, oft'e cel'ant'a'j mal'jun'ul'o'j'n. La polic'o kaj financ'a'j instituci'o'j batal'as kontraŭ tia'j fi'ag'o'j. Ĉe bank-giĉet'o'j, ekzempl'e, oni dis'don'as al klient'o'j avert'il'o'j'n.

Taktik'o

Tamen la tromp'ist'o'j ŝanĝ'as si'a'n taktik'o'n. Foj'foj'e ili evit'as bank-kont'o'j'n kaj send'as help'ant'o'j'n por hav'ig'i al si la mon'o'n. Aŭ ili lud'as mem la rol'o'j'n de polic'an'o, bank'ist'o aŭ advokat'o, por ke la tromp'at'o fid'e trans'don'u si'a'n mon'o'n.

En la jar'o 2013 okaz'is en Japani'o 38 300 tromp'ad'o-kaz'o'j kun perd'o'j – almenaŭ por la viktim'o'j – de la ekvivalent'o de 327 milion'o'j da eŭr'o'j.

Evident'e tromp'ad'o ne est'as apart'e japan'a fenomen'o. Tamen japan'o'j montr'iĝ'as tromp'iĝ'em'a'j. Uson'a kod'um'ul'o Kevin Mitnick opini'as: „Japani'o, kiu hav'as kultur'o'n de konscienc'o kaj konfid'o, est'as la plej tromp'iĝ'em'a land'o.”

Kroat'a ekonomik'ist'o Mladen Staničić pri ekonomi'a'j alternativ'o'j

Mladen Staničić, doktor'o pri ekonomik'o, long'a'temp'a direktor'o de la Institut'o por Inter'naci'a'j Rilat'o'j de Respublik'o Kroati'o en Zagrebo, nun est'as emerit'a profesor'o ĉe la Universitat'a Institut'o Dag Hammarskjöld pri inter'naci'a'j rilat'o'j kaj diplomati'o en Zagrebo.

MONATO: La pli'mult'o de la nun'a'j ekonomik'ist'o'j konsent'as ke la nov'liberal'a kapital'ism'o konduk'as la mond'o'n al katastrof'o. Ĉu ankaŭ vi konsent'as pri tio?

STANIČIĆ: La model'o de la nov'liberal'a kapital'ism'o baz'iĝ'as sur doktrin'o pri monism'o, la t. n. Ĉikaga Skol'o, kies ideolog'o est'as la Nobel'premi'it'o Milton Friedman. Li'a plej kon'at'a deklar'o est'as, ke la mon'sistem'a politik'o est'as tro grav'a por trans'don'i ĝi'n al politik'ist'o'j. Tio est'as model'o kiu'n si'a'temp'e oni aplik'is en Uson'o sub la prezid'ad'o de Ronald Re'ag'a'n kaj en Briti'o sub la gvid'o de Margaret Thatcher, en Ĉilio dum la diktatur'o de Pinochet, kaj kiu'n nun aplik'as balt'a'j land'o'j inter kiu'j ekzempl'e Latvi'o deklar'is, ke ĝi el'ir'is el la kriz'o.

La baz'a princip'o de tiu model'o est'as, iom simpl'ig'it'e, la mesaĝ'o „streĉ'u vi'n tiom kiom long'as vi'a kovr'il'o”. En ĉiu'j land'o'j kiu'j hav'is politik'a'n fort'o'n por aplik'i tiu'n model'o'n (ĉar en ĝi akr'iĝ'as la konflikt'o inter labor'o kaj kapital'o) est'as ating'it'a makro'ekonomik'a stabil'ec'o. Se tio est'as la cel'o, tiam la model'o de la nov'liberal'ism'o (aŭ monism'o) hav'is rezult'o'j'n. Ekzempl'e Ĉilio est'as nun'temp'e unu el la plej evolu'int'a'j ŝtat'o'j de Latin-Amerik'o, Briti'o kontent'ig'e „naĝ'as” en la moment'a stat'o de recesi'o, Uson'o re'san'iĝ'ad'as ktp.

La model'o est'as baz'it'a sur merkat'o, do sur objektiv'a'j ekonomi'a'j kriteri'o'j, ne baz'e de ŝtat'o, do je subjektiv'a'j kaj politik'a'j kriteri'o'j. Ĝi hav'as si'a'j'n mal'bon'a'j'n punkt'o'j'n, ĉar tie, kie ĝi rigor'e aplik'iĝ'as, ĝi kaŭz'as grand'a'j'n konflikt'o'j'n inter labor'o kaj kapital'o, cert'a'period'e kresk'as sen'labor'ec'o, kresk'as social'a'j diferenc'o'j, sed mi ne kuraĝ'us asert'i, ke tiu model'o konduk'as la mond'o'n al katastrof'o.

MONATO: Noam Chomsky antaŭ ne'long'e en intervju'o kun Voĉ'o de Rusio deklar'is, ke la ne'leĝ'a'n reg'ant'ar'o'n oni dev'as ŝanĝ'i tiel, ke oni kre'u alternativ'a'j'n instituci'o'j'n en kies fundament'o trov'iĝ'os komunaĵ'o de labor'ist'o'j, kiu'j reg'os si'a'n sort'o'n kaj si'a'j'n instituci'o'j'n, kaj per liber'a asoci'iĝ'ad'o kre'os divers'a'j'n spec'o'j'n de federaci'a'j komun'um'o'j. La font'o'n por tia manier'o organiz'iĝ'i kaj konstru'i soci'a'n ord'o'n li vid'as en la histori'a spert'o de orient'a Eŭrop'o, kun apart'a akcent'o sur la jugoslavia mem'mastr'um'a social'ism'o, kiu'n, laŭ li'a opini'o, nun'temp'e oni prov'as kiel ebl'e plej bon'e re'kre'i sur la lok'a nivel'o de mem'mastr'um'ad'o, ekzempl'e en Uson'o en Rust Belt (la "rust'o'zon'o", industri'a region'o nord-orient'a, kun i.a. la urb'o Detroit) kaj en Kataluni'o. Li vid'as el'ir'o'n serĉ'ant'e i'a'n tri'a'n voj'o'n inter la nov'liberal'ism'a privat'a kapital'ism'o de la okcident'o kaj ŝtat'a kapital'ism'o de la iam'a orient'o. Ĉu ne pov'us est'i solv'o iu form'o de adapt'o de la iam'a mem'mastr'um'ad'o en Jugoslavio?

STANIČIĆ: La problem'o est'as, ke mal'facil'as trov'i alternativ'o'n. Ĉiu'j katastrof'teori'ist'o'j prav'as kiam ili kritik'as iu'j'n mal'bon'a'j'n konsekvenc'o'j'n de nov'liberal'ism'o, sed ili ne propon'as alternativ'o'n. Okaz'as io simil'a kiel dum la student'a'j manifest'ad'o'j en 1968 en Parizo kaj ali'a'j eŭrop'a'j urb'o'j: ĉiu'j sci'as kontraŭ kio ili protest'as, sed ne sci'as por kio ili batal'as laŭ la tiam'a slogan'o: „Ni est'u real'ism'a'j, ni postul'u la mal'ebl'o'n!”. Ĉu la mem'mastr'um'ad'o laŭ la jugoslavia model'o est'as la „tri'a voj'o”, est'as mal'facil'e dir'i, kon'ant'e la cirkonstanc'o'j'n en kiu'j ĝi funkci'is. Unu'e, ĝi funkci'is en kondiĉ'o'j de unu'parti'a sistem'o, do kadr'e de ŝtat'a total'ism'o en kiu la ŝtat'a'j, do politik'a'j kriteri'o'j reg'is super la objektiv'a merkat'o.

La labor'ist'o'j en entrepren'o'j decid'ad'is pri io, pli ĝust'e ili diskut'is pri iu'j ekonomi'a'j problem'o'j, sed apud la labor'ist'a'j konsil'ant'ar'o'j en ĉiu entrepren'o aktiv'is parti'a'j organiz'o'j, kiu'j hav'is la rajt'o'n konfirm'i ĉiu'n decid'o'n, kiu'n akcept'is labor'ist'a'j konsil'ant'ar'o'j. Do, la ŝtat'a'j interes'o'j est'is super la merkat'a'j eĉ se kost'e de ekonomi'a damaĝ'o de la entrepren'o pri kiu oni decid'ad'is. Est'us interes'e vid'i ĉu tia model'o pov'us funkci'i kaj adapt'iĝ'i en la kondiĉ'o'j de nov'liberal'ism'o, en kiu la merkat'a'j kriteri'o'j super'reg'as la politik'a'j'n.

MONATO: Ŝajn'as ke la jugoslavia mem'mastr'um'ad'o ne est'is mort'nask'it'o, kiel oni ĝi'n nun en la land'o'j de eks'a Jugoslavio klopod'as prezent'i, ĉar ĝi ja funkci'is dum 40 jar'o'j, evolu'is kaj kiel nun stat'as la afer'o'j, est'is pli sukces'a ol la nun'a'j sistem'o'j kiu'j la land'o'j'n de eks'a Jugoslavio sen're'ven'e puŝ'as al pere'o kaj praktik'a sklav'ec'o en la man'o'j de grand'a'j korporaci'o'j kaj bank'sistem'o'j.

STANIČIĆ: Ekzist'as anekdot'o kiu'n oni atribu'as al la kon'at'a angl'a teori'ist'in'o (kiu ankaŭ est'is kandidat'o por Nobel'premi'o) Joan Robinson: „Ekzist'as nur unu pli mal'bon'a afer'o ol est'i ekspluat'at'a – ne est'i ekspluat'at'a”. Grand'a'j korporaci'o'j kaj bank'sistem'o'j ĉiam ekzist'os, est'as nur demand'o kiel lim'ig'i ili'a'n potenc'o'n, apart'e en la nun'a'j teknologi'a'j kondiĉ'o'j, kiam per klav'o'prem'o ebl'as trans'ig'i grand'a'j'n mon'sum'o'j'n en sekund'er'o de unu al ali'a mond'o'part'o. Tio est'as la baz'o por mult'nombr'a'j spekul'ad'o'j kaj manipul'ad'o'j pri financ'o'j, pri kio ni daŭr'e atest'as, ĉar pro la ampleks'o de tiu'j spekul'ad'o'j la financ'a'j flu'o'j en la mond'o je pli ol cent'obl'o super'as la real'a'j'n flu'o'j'n. Tiel ek'est'is la t.n. paper'a kazin'o-ekonomi'o en kiu „mon'o kre'as mon'o'n”. La popular'ec'o de tia negoc'ad'o el'ir'as el la fakt'o, ke la profit'procent'aĵ'o en financ'a ekonomi'o est'as kelk'foj'e pli grand'a ol tiu en la real'a ekonomi'o. La problem'o ne est'as en la rilat'o'j inter kapital'o kaj labor'o, sed en la adapt'iĝ'o al la nov'a'j teknologi'a'j defi'o'j. Mi dub'as ke iu spec'o de kopi'ad'o de la jugoslavia mem'mastr'um'ad'o est'us solv'o.

MONATO: Kiu'j est'is la ĉef'a'j favor'a'j kaj mal'favor'a'j karakteriz'o'j de la jugoslavia mem'mastr'um'ad'o?

STANIČIĆ: La ĉef'a kaj ver'ŝajn'e la unu'sol'a favor'a karakteriz'o est'is, ke ĝi instru'is la hom'o'j'n pens'i merkat'e. La entrepren'o'j, special'e en Sloveni'o kaj Kroati'o, est'is instig'at'a'j al raci'a merkat'a pens'ad'o pri si'a objektiv'a pozici'o sur la mond'a merkat'o. Sed kiam ili pro eventual'a'j mal'ĝust'a'j decid'o'j konfront'iĝ'is kun mal'profit'o'j, sur la scen'ej'o'n ven'is la politik'o, t.e. la Parti'o kiu cert'ig'is per la ŝtat'a'j bank'o'j kredit'o'j'n por sav'i la entrepren'o'j'n el la kriz'o. Kaj kiam tiu'j fenomen'o'j mult'obl'iĝ'is, kiam ne plu est'is ekster'land'a'j kredit'o'j, la sistem'o dis'fal'is kun'tir'ant'e kun si la tut'a'n land'o'n.

MONATO: Ĉu la spert'o'j de la jugoslavia mem'mastr'um'ad'o pov'as est'i el'uz'it'a'j por serĉ'i nov'a'n ekonomi'a'n sistem'o'n, kiu konserv'us la karakteriz'o'j'n de la merkat'a konkur'ad'o, sed mal'ebl'ig'us la sen'lim'a'n riĉ'iĝ'ad'o'n de ĉiam pli mal'vast'a tavol'o de riĉ'ul'o'j?

STANIČIĆ: Tio ĉi est'as politik'a demand'o. La diferenc'o'j en riĉ'ec'o kaj evolu'o est'as princip'e bon'a afer'o ĉar ili est'as instig'ant'a'j al la kre'ad'o kaj labor'o. Kompren'ebl'e ke en tio neces'as est'i raci'a kaj ne trans'ir'i cert'a'n lim'o'n. Ankoraŭ Platon'o dir'is, ke est'as optimum'a rilat'o 5:1, post'e tio kresk'is al 100:1, sed la nun'a stat'o est'as social'e ne'el'ten'ebl'a. Kiel lim'ig'i tio'n, kiu star'ig'os la lim'o'j'n, kiel kontrol'i ke la lim'o'j'n oni ne trans'pas'as, kiu kontrol'os la kontrol'ist'o'j'n ... est'as demand'o'j al kiu'j iam oni dev'os trov'i respond'o'j'n. Optimist'o'j memor'ig'us pri mal'nov'a dir'aĵ'o laŭ kiu la kapabl'o de la hom'ar'o solv'i problem'o'j'n kresk'as proporci'e al la grand'ec'o de tiu'j problem'o'j. Ni esper'u ke ankaŭ ĉi-foj'e est'os tiel.

MONATO: Kio en la modern'a temp'o dev'us anstataŭ'i la funkci'o'n de la gvid'a parti'o en la jugoslavia mem'mastr'um'ad'o?

STANIČIĆ: Tio est'as demand'o de soci-politik'a model'o, ĉu la est'ont'a evolu'o hav'os en si'a fundament'o la merkat'a'j'n objektiv'a'j'n aŭ la politik'a'j'n subjektiv'a'j'n kriteri'o'j'n. Ver'ŝajn'e est'as neces'e trov'i iu'n kombin'o'n, ebl'e tio est'as la ĉin'a voj'o de la kombin'o de politik'a'j kaj merkat'a'j kriteri'o'j aŭ invers'a voj'o de Obama kiu kombin'as merkat'a'j'n kaj politik'a'j'n kriteri'o'j'n (la san'asekur'a re'form'o en Uson'o). Tiu kiu hav'as respond'o'n al ĉi tiu demand'o, est'as kandidat'o por la Nobel'premi'o. Ĉiu'okaz'e la domin'o de politik'o tra iu parti'o ne plu est'as konsider'ebl'a, ĉar tiu sistem'o histori'e kompromit'iĝ'is. Ĉu la liberal'a demokrati'o (laŭ Churchill: la mal'plej mal'bon'a en ĉiu'j sistem'o'j), kiu est'as la politik'a fundament'o por la evolu'o de la nov'liberal'ism'o, ĝi'n pov'as dis'solv'i, tio'n ni vid'os.

Ankoraŭ pacienc'o ...

Malgraŭ rekomend'o kaj de la EU-Komision'o kaj de la Eŭrop'a Parlament'o, ke Albanio akir'u status'o'n de EU-kandidat'o, kelk'a'j nun'a'j membr'o'j de la Uni'o (Briti'o, Dani'o, Franci'o, Germanio kaj Nederlando) en decembr'o mal'konsent'is. Decid'o est'is prokrast'it'a ĝis juni'o.

Ankaŭ Kosovo ne akir'is rajt'o'n pri pli liber'a'j viz'o'j en'e de la Ŝengen-region'o. Kosov'an'o'j, ek'de 15 jar'o'j sen serb'a'j arme'o kaj polic'o, pov'as mov'iĝ'i nur en kvar ŝtat'o'j de la region'o.

Ekstrem'ist'o'j

Laŭ politik'ist'o'j, inkluziv'e de la social'ist'a ĉef'ministr'o de Albanio, Ed'i Ram'a, la decid'o'n efektiv'ig'is ekstrem'ist'a'j politik'a'j parti'o'j en'e de EU sub influ'o de baldaŭ'a'j elekt'o'j en la Uni'o, kaj tim'o kaj lac'iĝ'o rilat'e pli'vast'ig'o'n de EU.

Dum'e alban'o'j est'as eg'e mal'esper'ig'it'a'j, ke Serbi'o, kiu – ili argument'as – post 1990 kaŭz'is milit'o'j'n kun cent'mil'o'j da viktim'o'j en la eks'a Jugoslavio, jam est'as invit'it'a por diskut'i membr'iĝ'o'n en EU.

Alianc'o kontraŭ de'voj'ig'o'j

Protest'as alban'o'j kontraŭ plan'o'j de'voj'ig'i du river'o'j'n, Radik'a kaj Vjosa. La reg'ist'ar'o de la najbar'a Makedonio vol'as de'voj'ig'i la river'o'n Radik'a, por ke ĝi en'flu'u la river'o'n Vardar. Nun'temp'e ĝi en'flu'as la river'o'n Drini, kie star'as sur la alban'a teritori'o kvar akv'o'central'o'j.

Simil'e la grek'a reg'ist'ar'o intenc'as de'voj'ig'i la river'o'n Vjosa, por ke ĝi en'flu'u la river'o'n Janina. Ĉe Vjosa, 272 km long'a, el kiu'j nur 80 km situ'as en Greki'o, plan'is la alban'a reg'ist'ar'o akv'o'central'o'j'n.

Apart'e akr'iĝ'as popol'a'j protest'o'j en Albanio, ĉar la reg'ist'ar'o silent'as pri la situaci'o kaj klopod'as sen'argument'e pac'ig'i la en'land'a'n mal'trankvil'o'n. Pro tio est'as star'ig'it'a Alianc'o kontraŭ la de'voj'ig'o de river'o'j, kiu sen'ĉes'e atent'ig'as pri la plan'o'j.

Sci'as ĉiu, silent'as ĉiu

Komenc'e de januar'o aper'is artikol'o'j en slovak'a'j ĵurnal'o'j pri alt'a kaj ne'solv'ebl'a korupt'o en la slovak'a san'sistem'o. Sed kiu korupt'o? Laŭ la mez'eŭrop'a Institut'o por San'politik'o est'as kulp'ig'it'a'j en Slovaki'o en 2007-2013 pro sub'aĉet'ad'o nur 33 kurac'ist'o'j kaj 140 pacient'o'j.

Kon'at'e est'as, ke en Slovaki'o akuŝ'o aŭ operaci'o de dors'o sub'aĉet'e kost'as ĉ. 200 eŭr'o'j'n, operaci'o pri koks'a artik'o 1000 eŭr'o'j'n. Por brid'i tia'n korupt'o'n, la slovak'a ministeri'o pri san'o kre'is ret'kest'o'n, kie civit'an'o'j pov'as inform'i pri sub'aĉet'ad'o.

Insign'o

Tamen en la last'a'j du jar'o'j la ministeri'o ricev'is nur 12 mesaĝ'o'j'n. Nun la kurac'ist'a sindikat'o vol'as solv'i la problem'o'n. Pas'int'jar'e ĝi propon'is al kurac'ist'o'j port'i insign'o'n kun sur'skrib'o: „Dank'o'n, sub'aĉet'o'n mi ne pren'as.”

La iniciat'o'n apog'is tamen nur 300 el 7000 kurac'ist'o'j. Do rest'as la skandal'o, ke pri sub'aĉet'ad'o en la slovak'a publik'a san'sistem'o sci'as, sed silent'as ĉiu.

Ej'o'j kaj aĵ'o'j de ni'a'j av'o'j

Arkeologi'o est'as scienc'o, kiu pri'esplor'as la rest'aĵ'o'j'n de la hom'a civiliz'o (plej oft'e sub'ter'e kaŝ'it'a'j'n), de la antikv'a ĝis la modern'a epok'o. Industri'a arkeologi'o okup'iĝ'as pri vid'ebl'a'j rest'aĵ'o'j de hom'a ag'ad'o el la pas'int'a'j jar'cent'o'j. Ĝi est'as lig'it'a kun plur'a'j ali'a'j fak'o'j, inter'ali'e teknik'o kaj turism'o.

La termin'o „industri'a arkeologi'o” est'is kre'it'a mez'e de la antaŭ'a jar'cent'o de Michael Rix. Ĝi'a uz'ad'o ĝeneral'iĝ'is dum (van'a'j) klopod'o'j far'it'a'j por sav'i Euston Arch, en'ir-pord'eg'o'n de la sam'nom'a londona staci'dom'o. Kvankam tem'as pri vort'um'o ne ver'e taŭg'a, la esprim'o est'is inter'temp'e prunt'it'a en mult'a'j'n lingv'o'j'n.

Revoluci'o

Industri'o'j et'skal'a'j est'is jam antaŭ jar'mil'o'j, sed grand'a'j fabrik'o'j por amas'a produkt'ad'o ek'aper'is en Briti'o nur fin'e de la 18a jar'cent'o, kiam oni sukces'is funkci'ig'i maŝin'o'j'n per'e de la akv'a fort'o kaj post'e per vapor'o. Tio ĉiu'flank'e al'port'is nov'ig'o'j'n, kiu'j stimul'is unu la ali'a'n. La fabrik'o'j bezon'ad'is erc'o'j'n kaj karb'o'n, ambaŭ al'ir'ebl'a'j'n nur kiam oni ekip'is min'ej'o'j'n per pump'il'o'j. Por transport'i la var'o'j'n, neces'is grand'kapacit'a'j trafik'il'o'j: unu'e kanal'o'j, post'e fer'voj'o'j. Por ĉi-last'a'j, oni dev'is fos'i tunel'o'j'n, konstru'i pont'o'j'n kaj lokomotiv'o'j'n. Por loĝ'ig'i la labor'ist'o'j'n est'is konstru'it'a'j nov'stil'a'j dom'o'j. Briti'o est'is pionir'a land'o, sed fer'voj'o'j kaj vapor'maŝin'o'j rapid'e konker'is la tut'a'n mond'o'n.

Dum la 20a jar'cent'o, jen nov'a seri'o da nov'ig'o'j: elektr'a'j motor'o'j anstataŭ'is la vapor'maŝin'o'j'n, individu'a'j transport'il'o'j kaj aviad'il'o'j komenc'is far'i konkurenc'o'n al la fer'voj'o'j, aŭtomat'ig'o for'ig'is iom post iom la labor'ist'o'j'n. Rezult'e de tio, mult'e da mal'nov'a'j fabrik'o'j est'is for'las'it'a'j kaj tiel ruin'iĝ'is.

Entuziasm'ul'o'j

De'nov'e el Briti'o oni lanĉ'is projekt'o'j'n por konserv'i ej'o'j'n kaj aĵ'o'j'n, en kiu'j aŭ per kiu'j patr'o'j kaj av'o'j labor'is. Entuziasm'ul'o'j ripar'is lokomotiv'o'j'n kaj akv'o'muel'il'o'j'n, arkitekt'o'j serĉ'is nov'a'j'n funkci'o'j'n por la jam mal'plen'a'j fabrik'o'j, teknik'ist'o'j kolekt'is mal'nov'a'j'n dokument'o'j'n. Komenc'e tem'is pri nur amator'a labor'o, sed iom post iom en'miks'iĝ'is profesi'ul'o'j.

Nur en la 1980aj jar'o'j la industri'a arkeologi'o iĝ'is kon'at'a en kontinent'a Eŭrop'o. Tio koincid'is kun la pere'o de la ŝtal'industri'o kaj karb'o'min'ad'o. Est'as interes'e kompar'i la reg'ist'ar'a'j'n re'ag'o'j'n en Nederlando kaj Belgi'o. Ambaŭ land'o'j ferm'is si'a'j'n karb'o'min'ej'o'j'n. En Nederlando ĉio est'is rapid'e mal'konstru'it'a, kaj apenaŭ rest'as spur'o de min'ej'o. En Belgi'o, ĉu pro neglekt'o, ĉu laŭ preciz'a plan'o, mult'a'j min'ej'a'j konstru'aĵ'o'j tra'viv'is, ricev'is ali'a'n funkci'o'n aŭ est'as turism'e ekspluat'at'a'j. En la german'a Ruhr-region'o kaj en Kataluni'o est'as ar'o'j da industri'a'j muze'o'j. En Esperant'o tiu'rilat'e est'as uz'at'a la termin'o „industri'kultur'o”.

Hered'aĵ'o

Ĉie en la mond'o iu'j industri'a'j rest'aĵ'o'j ricev'is protekt'o'n, sed ĝis nun industri'a arkeologi'o rest'as fenomen'o de la kern'a'j land'o'j de Eŭrop'a Uni'o. Ali'lok'e la loĝ'ant'ar'o ne konsci'as pri la grav'ec'o de la post'las'aĵ'o'j de la antaŭ'a'j generaci'o'j, aŭ mank'as financ'a'j rimed'o'j por i'o'n entrepren'i. Tial E-FAITH (www.e-faith.org), grup'iĝ'o de eŭrop'a'j asoci'o'j por industri'a arkeologi'o, deklar'is 2015 „eŭrop'a jar'o de la industri'a kaj teknik'a hered'aĵ'o” kaj invit'as ĉiu'j'n prezent'i si'a'j'n projekt'o'j'n.

Elektr'o elekt'it'a

Kiam mi est'is infan'o, ĉirkaŭ 1960, oft'e mi vid'is ili'n. Ili aspekt'is mamut'e, vetur'is preskaŭ sen bru'o, nur foj'e mi aŭd'is la klak'ad'o'n de kontakt'o'j. Ili mov'iĝ'is mal'rapid'e, ĝen'is la strat'a'n trafik'o'n, sed ne produkt'is el'gas'o'j'n.

Tem'as pri la pak'et-liver'ant'a'j kamion'o'j de la Aŭstr'a Poŝt'o. Ili uz'is elektr'a'j'n bateri'o'j'n, kiu'j est'is ŝarg'at'a'j dum la nokt'o'j. Iam ili mal'aper'is. Anstataŭ'is ili'n dizel'a'j kamion'o'j iom fetor'ant'a'j kaj pli laŭt'a'j.

Elektr'a'j'n kamion'o'j'n ek'funkci'ig'is la Aŭstr'a Poŝt'o en juni'o 1913. La 29 elektr'a'j vetur'il'o'j anstataŭ'is la ĝis tiam deĵor'ant'a'j'n ĉeval'tir'at'a'j'n ĉar'o'j'n tie, kie grand'a'j kvant'o'j da poŝt'aĵ'o'j dev'is est'i transport'at'a'j.

La pov'um'o de la elektr'a'j motor'o'j est'is nur dek kilo'vat'o'j, la maksimum'a rapid'ec'o 18 kilo'metr'o'j hor'e kaj la vetur'distanc'o per unu plen'a bateri'o 45 km. Se la vetur'il'o dev'is vetur'i pli ol 45 km en unu tag'o, oni rapid'eg'e anstataŭ'ig'is la mal'ŝarg'iĝ'int'a'n bateri'o'n per plen'e ŝarg'it'a.

Neŭtral'a je karbon'di'oksid'o

En 2014 la poŝt'serv'o dispon'as 9000 vetur'il'o'j'n, inter ili 18 du-spur'a'j elektr'a'j. Ĝis la ven'ont'a jar'o 1000 kamion'o'j est'os elektr'a'j. Jam ek'de 2011, fier'as la poŝt'serv'o, la liver'ad'o de poŝt'aĵ'o'j est'as „neŭtral'a je karbon'di'oksid'o”, kiel oni leg'as sur poŝt'mark'o.

Praktik'a por en'urb'a liver'ad'o est'as la elektr'e mov'at'a Kangoo Ze de Renault. La angl'a akronim'o Ze signif'as Zero Emission, do sen el'motor'a'j gas'o'j.

Jen kelk'a'j teknik'a'j detal'o'j: kost'o de la baz'a versi'o ek'de 24 000 eŭr'o'j; re'uz'o de brems'energi'o; pov'um'o 44 kilo'vat'o'j; mas'o de la bateri'o'j 260 kg (tial ili trov'iĝ'as sub la seĝ'o'j); vetur'distanc'o 100 km.

Dum'lud'e ŝanĝ'i la regul'o'j'n

Re'konstru'i Japani'o'n kiel milit'e potenc'a'n ŝtat'o'n: jen la cel'o de la ĉef'ministr'o Abe Shinzo, kiu en'ofic'iĝ'is antaŭ unu jar'o. Tamen por tio'n far'i neces'as revizi'i la nun'a'n konstituci'o'n.

La konstituci'o, efektiv'ig'it'a en 1947, en'hav'as „pac'a'n” artikol'o'n 9. Ĝi tekst'as: „La japan'a popol'o ... rezign'as por ĉiam, kiel rimed'o'n por solv'i inter'naci'a'n konflikt'o'n, pri milit'o'j ... kaj pri minac'o'j per arm'a fort'o aŭ uz'o de arm'a fort'o. Por real'ig'i ĉi tiu'n cel'o'n ni ne konserv'as land'a'n, mar'a'n kaj aer'a'n fort'o'j'n, nek ali'a'j'n milit'pov'o'j'n. Ni ne aprob'as la rajt'o'n de milit'ad'o”.

En 1951 Japani'o sub'skrib'is (kaj en 1960 revizi'is) traktat'o'n pri sekur'ec'o kun Uson'o, kaj ili milit'e alianc'iĝ'is. Tiel Uson'o vol'is, ke Japani'o help'u en milit'o'j inter'ali'e en la kore'a du'on'insul'o, Vjetnami'o, Irako kaj Afgani'o. Sed Japani'o neniam send'is trup'o'j'n.

Arme'o

Krom'e la traktat'o en'ten'as dev'o'n pri komun'a mem'defend'o. Tamen antaŭ'a'j japan'a'j reg'ist'ar'o'j opini'is, ke artikol'o 9 mal'permes'as send'i mem'defend'a'n arme'o'n por batal'i kun'e kun uson'an'o'j.

Nun la ĉef'ministr'o Abe, laŭ la vol'o de Uson'o kaj ankaŭ laŭ si'a propr'a konvink'o, komenc'as revizi'i la konstituci'o'n. Li vol'as abol'i aline'o'n 2 de artikol'o 9 por konstru'i fort'a'n arme'o'n precip'e, se neces'e, por kontraŭ'star'i Ĉini'o'n kaj por pov'i batal'i kun Uson'o.

Li'a task'o, tamen, ne facil'as. Unu'e, la sub'ten'ant'o'j de la ŝanĝ'o de artikol'o 9 est'as mal'pli mult'a'j ol la opon'ant'o'j. Du'e, la kondiĉ'a procedur'o por ŝanĝ'o est'as rigid'a. Laŭ artikol'o 96 de la konstituci'o nepr'as, ke aprob'u pli ol du tri'on'o'j de ĉiu'j membr'o'j de du ĉambr'o'j de la parlament'o. Krom'e neces'as referendum'o kun pli'mult'a popol'a aprob'o.

Obstakl'o'j

Por ĉirkaŭ'ir'i la obstakl'o'j'n Abe nom'um'is nov'a'n ĝeneral'a'n direktor'o'n de la kabinet'a buro'o pri leĝ'o-farad'o. Tiu, ne'ant'e antaŭ'a'j'n buro'a'j'n interpret'o'j'n, opini'is, ke artikol'o 9 efektiv'e permes'as komun'a'n mem'defend'ad'o'n.

Krom'e aper'os baldaŭ raport'o de la komision'o pri sekur'ec'a leĝ'o-farad'o. Jam antaŭ'vid'ebl'as la konklud'o, ĉar la komision'o konsist'as el tiu'j, kiu'j sub'ten'as la opini'o'n de la ĉef'ministr'o.

Dum'e, por facil'ig'i la revizi'o'n de la konstituci'o, Abe propon'is ŝanĝ'i artikol'o'n 96, por ke sufiĉ'u aprob'o de simpl'a pli'mult'o en ambaŭ parlament'a'j ĉambr'o'j.

Kontraŭ tiu politik'o lev'iĝ'as mult'e da koler'o, kritik'o kaj riproĉ'o. Ŝajn'as, ke Abe ag'as sam'kiel sport'ist'o'j, kiu'j prov'as ŝanĝ'i la lud'regul'o'j'n dum'lud'e.

Demisi'as rektor'o

Post ok tag'o'j da manifestaci'o'j kaj protest'o'j demisi'is la rektor'o de la kosova ŝtat'a universitat'o Hasan Prishtina.

Student'o'j postul'is la eks'ig'o'n de la rektor'o Ibrahim Gashi, kiu, ili dir'is, respond'ec'is pri vast'a korupt'ad'o tra la universitat'o. Eĉ li'a profesor'a titol'o dub'ind'as, laŭ la student'o'j.

La rektor'o'n apog'is la reg'ant'a demokrati'a parti'o de la ĉef'ministr'o Hashim Thaçi [taĉ'i]. Tiu propon'is, ke komision'o, postulat'a de la student'o'j, kontrol'u ankaŭ la status'o'n de la diplom'o'j de ĉiu'j deput'it'o'j. Tio'n rifuz'is la parlament'o.

Laŭ politik'a'j analiz'ist'o'j, la protest'o'j en februar'o cel'is efektiv'e la reg'ist'ar'o'n, ne nur la universitat'o'n, pro amas'a sen'labor'ec'o kaj korupt'o en Kosovo.

Cens'o sen'senc'a ... aŭ ĉu?

Fin'e de januar'o 2014 la slovak'a reg'ist'ar'o dis'divid'is mon'o'n inter en'land'a'j etn'a'j grup'o'j por sub'ten'i minoritat'a'j'n kultur'o'j'n. La subvenci'o'j baz'iĝ'is sur cens'o el juli'o 2011 kaj spegul'is la nombr'o'n de la an'o'j de etn'a'j minoritat'o'j.

La hungar'a minoritat'o ricev'is 1 983 057 eŭr'o'j'n, 617 000 eŭr'o'j'n mal'pli ol en 2013. La reprezent'ant'o'j de la grup'o mal'kontent'is kaj asert'is, ke laŭ'cens'a dis'divid'o mal'just'as.

Kroat'a kaj jud'a

Ankaŭ ali'a'j grup'o'j ricev'is mal'pli. La kroat'a kaj la jud'a minoritat'o'j ricev'is respektiv'e 17 % kaj 7 % mal'pli. Tamen ili taks'is la cens'o-baz'it'a'n dis'divid'o'n just'a kaj esprim'is si'a'n kontent'o'n.

La reg'ist'ar'o atent'ig'is, ke la hungar'a minoritat'o ŝrump'is de 520 528 an'o'j en 2011 ĝis 458 467 en 2014. Malgraŭ tio la hungar'a mal'pli'mult'o, la plej grand'a en Slovaki'o, en la last'a'j kvin jar'o'j ricev'is pli ol 50 % de la tut'a minoritat'a kultur-buĝet'o.

Emesal: ĉu la plej antikv'a plan'lingv'o?

Art'e'far'it'a'j lingv'o'j est'as mult'e'nombr'a'j. La lingv'o inter'naci'a Esperant'o est'is ĝis nun laŭ'dir'e la plej uz'at'a kaj sukces'a. Ĝeneral'e la plej kon'at'a'j est'as ĉef'e tiu'j, kiu'j ven'as de la eŭrop'a'j kultur'o'j: ĝust'e ĉi tio est'as la tem'o de la libr'o La ricerca della lingua perfetta nella cultura europea (La serĉ'ad'o de la perfekt'a lingv'o en la eŭrop'a kultur'o), verk'it'a de la ital'o Umberto Ec'o. Sed ekzist'as iu lingv'o, kiu ŝajn'e est'is mem art'e'far'it'a kaj kiu, se tio est'us fin'e konfirm'it'a, est'us difin'it'a la plej mal'nov'a inter ĉiu'j plan'lingv'o'j. Ĝi'a nom'o? Emesal.

Tem'as pri dialekt'o invent'it'a en la land'o Sumero, en la nun'a sud'a Irako, ver'ŝajn'e en la tri'a jar'mil'o antaŭ ni'a era'o. En ĉi tiu artikol'o oni propon'os, unu'e, resum'o'n pri la sumer'an'o'j kaj ili'a lingv'o kaj, du'e, prezent'o'n pri la sumera dialekt'o Emesal.

La sumer'an'o'j

La sumera histori'o kaj la hom'ar'a ek'as sam'temp'e, ĉe la aper'o de la skrib'o, el'pens'it'a en Sumero ĉirkaŭ 3400 jar'o'j'n a.K. Antaŭ tiu temp'o oni parol'as ne pri histori'o, sed pri pra'histori'o. Tiu skrib'a sistem'o, kiu est'as tre kompleks'a, iĝ'is (proksim'um'e en 2800 a.K.) la kojn'o'form'a skrib'o, kiu'n oni skrib'is sur argil'a'j tabel'o'j kaj kiu'n uz'is ĝis la fin'o de la unu'a jar'cent'o de ni'a era'o la sumer'an'o'j, la akadanoj, la asir'an'o'j kaj la babilon'an'o'j.

La sumera civilizaci'o kresk'is kaj dis'volv'iĝ'is dum la unu'a part'o de la tri'a jar'mil'o a.K. Tiam estr'is reĝ'o'j de urb'ŝtat'o'j, sen'de'pend'a'j unu de ali'a, ekzempl'e Uruk, Ur, Ŝuruppak, Lagaŝ ktp, ĝis proksim'um'e 2400 a.K. Tiam semid'a'j popol'o'j, kiu'j'n estr'is Sargono de Akad'o, kapt'is la potenc'o'n, unu'ig'is la tut'a'n sumer'an land'o'n, invad'is la najbar'a'j'n land'o'j'n ĝis Mediterane'o kaj kre'is la nov'a'n ĉef'urb'o'n de la unu'a real'a imperi'o, Akad'o'n. Tial oni nom'as tiu'n period'o'n „akad'a”. La akad'a lingv'o aparten'as al la famili'o de la semid'a'j lingv'o'j, sam'kiel la hebre'a, la arame'a, la arab'a ktp. Post'e tiu akad'a lingv'o evolu'is al la babilona kaj al la asiria.

Post la fal'o de la akad'a imperi'o okaz'is ek'de la 2100aj jar'o'j a.K. la „sumera re'nask'iĝ'o”. Tiam estr'is grand'a'j reĝ'o'j, ekzempl'e Gudea (la du'a dinasti'o de Lagaŝ) aŭ Ur-Nammu (la tri'a dinasti'o de Ur, la konstru'int'o de la zigurat'o de Ur). Pri tiu period'o, oni mal'kovr'is mult'a'j'n tekst'o'j'n: arĥiv'o'j'n, reĝ'a'j'n skrib'aĵ'o'j'n (inter'ali'e destin'it'a'j'n al la fundament'o'j de monument'o'j), beletr'aĵ'o'j'n ktp.

Dum la 19a jar'cent'o a.K. la sumer'an'o'j iom post iom mal'aper'is. Semid'a'j reĝ'o'j estr'is la region'o'n. Inter ili est'is la reĝ'o de Babilono Hamurab'o (1792-1751 a.K.). La sumera lingv'o ne plu est'is viv'ant'a, ne plu est'is ies ge'patr'a lingv'o. Oni tamen ĝi'n konserv'is kiel klasik'a'n lingv'o'n, kiel lingv'o'n de skrib'ist'o'j, de kler'ul'o'j kaj, eĉ pli rimark'ind'e, kiel lingv'o'n rit'ar'a'n. Tiu 18a jar'cent'o est'is la grand'a epok'o de la aranĝ'o kaj de la fin'fin'a el'don'o de la literatur'a'j sumer'lingv'a'j tekst'o'j. Oni fin'e dir'u, ke, ver'ŝajn'e, la sumera lingv'o jam est'is tre mal'nov'a tiam, kiam oni ĝi'n ek'skrib'is en 3400 a.K. La sumera est'as do pra'histori'a lingv'o, kies parol'ant'o'j ĝi'n tren'is al la histori'o, el'pens'ant'e la skrib'o'n. Kiel klasik'a'n lingv'o'n, oni ĝi'n uz'ad'is en Mezopotami'o ĝis la fin'o de la unu'a jar'cent'o p.K. La sumera do est'is legat'a kaj kompren'at'a dum almenaŭ tri jar'mil'o'j kaj du'on'o.

La sumera lingv'o

La sumera lingv'o, kiel mult'a'j azi'a'j lingv'o'j (sed ankaŭ inter'ali'e Esperant'o), hav'as aglutin'a'n struktur'o'n: oni lig'as al iu ne'ŝanĝ'ebl'a radik'o (substantiv'o aŭ verb'o) ali'a'j'n element'o'j'n semantik'a'j'n aŭ gramatik'a'j'n. Est'as rimark'ind'a ankaŭ la fakt'o, ke mult'a'j element'o'j aŭ radik'o'j est'as unu'silab'a'j. Pli'e, la sumera lingv'o ne est'as akuzativ'em'a (kiel Esperant'o, kiu indik'as la objekt'o'n per akuzativ'o), sed ergativ'em'a (kiel la eŭsk'a; ĝi sub'strek'as la ergativ'o'n, do la subjekt'o'n ag'ant'a'n). Ekzempl'e, en la fraz'o „la hom'o konstru'as la dom'o'n” en Esperant'o oni montr'as la akuzativ'o'n per la fin'aĵ'o -n, dum la sumera montr'us la ergativ'o'n, tio est'as, laŭ la sam'a ekzempl'o, „la hom'o”. Ni dir'u neni'o'n ali'a'n pri la sumera lingv'o, kiu, sam'kiel ajn'a „natur'a” lingv'o, est'as tre mal'simpl'a, hav'as kompleks'a'j'n gramatik'o'n kaj skrib'sistem'o'n ktp. Oni nur dir'u, fin'e, ke la sumera aparten'as al neni'u pli vast'a lingv'a famili'o. Ĝi est'as unu el la mal'mult'a'j lingv'o'j „sen famili'o”, do tut'e izol'it'a'j.

Histori'o de la lingv'o Emesal

Emesal est'as sumera dialekt'o, plej ver'ŝajn'e art'e'far'it'a. Cirkul'as almenaŭ tri ĉef'a'j divers'a'j hipotez'o'j pri ĝi'a de'ven'o:

1) ĝi pov'as est'i idiom'o hav'ant'a lok'a'j'n propr'aĵ'o'j'n: Emesal est'us do „natur'a” lingv'o, sed oni ne bon'e kompren'as, se tio ver'us, kial oni ĝi'n elekt'is kiel „klasik'a'n” lingv'o'n (leg'u sub'e);

2) ĝi pov'as est'i lingv'o de vir'in'o'j kaj de vir'in-em'a'j ul'o'j. Ekzempl'e, oni leg'as iu'j'n vers'o'j'n emesal-lingv'a'j'n en kelk'a'j beletr'aĵ'o'j, apart'e tie, kie parol'as vir'in'o'j (di'in'o'j aŭ pastr'in'o'j);

3) ĝi pov'as est'i literatur'a aŭ poezi'a dialekt'o, aranĝ'it'a konform'e al la recitativ'o'j de sankt'a'j himn'o'j.

Al'don'e oni opini'as, ke Emesal est'as plej ver'ŝajn'e art'e'far'it'a lingv'o, ĉe la lum'o de intern'a'j karakteriz'o'j, pro kies teknik'ec'o mi nun neni'o'n dir'os pri'e. Fakt'e, Emesal montr'as neniu'j'n kvalit'o'j'n de iu „natur'a” dialekt'o rilat'e al la sumera, kaj alud'o'j el antikv'a'j tekst'o'j ebl'ig'as al ni pens'i, ke Emesal ver'e est'as art'e'far'it'a lingv'o. Ebl'e ĝi'n uz'is vir'in'o'j, ver'ŝajn'e pastr'in'o'j, dum la unu'a'j temp'o'j kaj post'e ĝi'n uz'is (leg'u sub'e) la religi'a'j kant'ist'o'j.

Oni ne sci'as preciz'e, kiam Emesal aper'is. Fakt'e, oni kon'as neniu'n tekst'o'n emesal-lingv'a'n skrib'it'a'n dum la tri'a jar'mil'o a.K., do dum la epok'o, en kiu la sumera est'is viv'ant'a lingv'o. La plej mal'nov'a'j tekst'o'j emesal-lingv'a'j est'is skrib'it'a'j dum la fru'babilon'a period'o (ĉirkaŭ la 18a jar'cent'o a.K.). Tem'as ĉef'e pri preĝ'o'j, religi'a'j kant'o'j, beletr'a'j lament'o'j.

Oni ankaŭ oft'e renkont'as Emesalon leg'ant'e tekst'o'j'n de la unu'a jar'mil'o a.K. (la period'o de la grand'a'j mez'orient'a'j imperi'o'j, nom'e laŭ temp'a ord'o: la asira, la babilona, la persa-aĥemen'id'a kaj la helen'a-seleŭkida). Dum tiu epok'o est'is kvin grand'a'j kler'ul'a'j profesi'o'j:

1) la skrib'art'o ( ţupšarūtu, laŭ la babilona lingv'o);

2) la astr'art'o, ali'vort'e la profesi'o de astr'olog'o'j kaj astronom'o'j;

3) la medicin'o ( asûtu);

4) la „ekzorc'art'o” ( āšipūtu), do, fakt'e, la profesi'o de la rit'ar'ist'o;

5) la religi'a kant'art'o ( kalûtu), nom'e la profesi'o de la Kalû (religi'a kant'ist'o).

Tiu'j kant'ist'o'j kon'is – probabl'e parker'e – la mult'e'nombr'eg'a'j'n kompleks'a'j'n tekst'o'j'n, kiu'j en'hav'is special'a'j'n kant'o'j'n kant'end'a'j'n al ge-di'aĵ'o'j en ili'a'j templ'o'j aŭ en iu'j sakral'a'j lok'o'j. Komenc'e de la unu'a jar'mil'o a.K. la sumera lingv'o est'is mort'int'a jam de mil jar'o'j. De'post tiu epok'o la sumera est'is klasik'a kaj religi'a lingv'o. Tiu'j sankt'a'j kant'o'j est'is kaj sumer'lingv'a'j kaj emesal-lingv'a'j. Emesal do est'is klasik'a lingv'o, apart'e religi'a, kaj iom laŭ'dir'e „sekret'a”. Emesalon do parol'is praktik'e nur unu el la plej grav'a'j profesi'ul'o'j en la soci'o de Asirio kaj Babiloni'o.

Lingv'a'j aspekt'o'j de Emesal

La lingv'o mem ŝajn'as pli-mal'pli sam'a kiel la sumera. La mal'sam'o'j est'as nur son'a'j kaj vort'a'j. La gramatik'o nepr'e est'as la sam'a en la sumera kaj en Emesal. Iu'j ŝanĝ'o'j est'as kutim'a'j: [g] sumer'lingv'a iĝ'as [b] en Emesal; [g] iĝ'as foj'foj'e si'a'vic'e [d] aŭ [z]; [ng] ŝanĝ'iĝ'as al [m]; kaj [u] mal'ferm'iĝ'as je [e]. Oni renkont'as ankaŭ tip'a'j'n nom'a'j'n ŝanĝ'o'j'n: ekzempl'e [lu] iĝ'as [mul'u] („hom'o”, „vir'o”), kaj [ni'n] ŝanĝ'iĝ'as al [gaŝan] („vir'in'o”, „sinjor'in'o”). La ceter'o est'as ne'atend'ebl'a por ni. Oni propon'as ĉi-sub'e kelk'a'j'n ekzempl'o'j'n, kun kojn'o'form'a'j skrib'sign'o'j (laŭ nov'asir'a skrib'sistem'o, tio est'as unu el la skrib'o'j de la unu'a jar'mil'o a.K.).

Oni kompren'as Emesalon dank'e al la ekzist'ant'a'j du'lingv'a'j aŭ tri'lingv'a'j tekst'o'j (do emesala-sumera-babilona): ĉef'e tem'as pri la religi'a'j kant'o'j, pri kiu'j mi trakt'is ĉi-supr'e. Ali'a font'o est'as leksik'a'j list'o'j, kiu'j est'is simil'a'j al vort'ar'o'j: nur sumer'lingv'a'j aŭ du'lingv'a'j (sumera-babilona), organiz'it'a'j laŭ tem'o'j, laŭ sign'o'j ktp. Tiu'j list'o'j est'is konsider'at'a'j klasik'a'j tekst'o'j en Mezopotami'o. Inter ili est'is la Emesal-list'o'j, kiu'j propon'is ekvivalent'o'j'n inter Emesal, la sumera kaj la babilona, iom'et'e kiel en ni'a ekzempl'a kompar'a tabel'o.

Konklud'o

Emesal ver'ŝajn'e est'as la unu'a art'e'far'it'a lingv'o en la hom'ar'a histori'o, laŭ ni'a'j nun'a'j kon'o'j. Ĝi est'as fort'e lig'it'a kun si'a origin'a lingv'o, la sumera, kaj hav'as la sam'a'n gramatik'o'n: mal'sam'as nur kelk'e da son'o'j kaj vort'o'j. Oni ne bon'e kon'as ĝi'a'j'n origin'o'j'n. Tamen, en pli mal'fru'a'j epok'o'j ol la sumera (ĉef'e unu'a jar'mil'o a.K.) Emesal est'is, kun'e kun la sumera, la lingv'o, per kiu oni kant'is al la di'aĵ'o'j. Neniom tem'as pri help'a lingv'o (kiel Volapuk'o aŭ Esperant'o), nek pri ia serĉ'o pri perfekt'a lingv'o (kiel iu'j lingv'o'j kre'it'a'j en Eŭrop'o; vid'u la libr'o'n de Umberto Ec'o): Emesal est'is lingv'o kun magi'a kaj religi'a efik'o.

De'pra'temp'a rev'o

En la decembr'a numer'o aper'is leter'o de Juli'us Hauser (MONATO 2013/12, p. 6) pri la japan'a komun'ism'a parti'o sub la titol'o Nur fantazi'o. Laŭ mi'a sci'o komun'ism'o est'as de'pra'temp'a rev'o de la hom'ar'o pri la just'a komun'um'o, kie inter la hom'o'j reg'as frat'ec'o kaj just'ec'o kaj inter la popol'o'j konkord'o kaj pac'o. Mi'a'opini'e do la japan'a komun'ist'a parti'o en la est'ont'ec'o ja pov'os el'labor'i kaj organiz'i nov'a'n mov'ad'o'n, tio est'as mov'ad'o'n de civit'an'a solidar'ec'o, kiu al'port'os al Japani'o nov'a'n esper'o'n kaj etos'o'n kaj al la mond'o konkord'o'n kaj pac'o'n.

Leĝ'o sever'a

La parlament'o de Makedonio aprob'is nov'a'n kaj sever'a'n leĝ'o'n kontraŭ pederast'o'j. Kondamn'it'o'j risk'os pas'ig'i ĝis 40 jar'o'j'n en karcer'o kaj eĉ sub'met'iĝ'i al kastr'ad'o. La land'o far'iĝ'is la unu'a en Balkani'o, kiu valid'ig'is tia'n leĝ'o'n.

La marŝ'o de dinosaŭr'o'j

Kiu'manier'e ir'is, kiu'manier'e mov'iĝ'is dinosaŭr'o'j? Por don'i respond'o'n al tiu grand'a dub'o, esplor'ist'o'j el la universitat'o de Ĉilio, kun sid'ej'o en Santiag'o, pri'pens'is kaj plen'um'is kurioz'a'n kaj sagac'a'n eksperiment'o'n: la kun'labor'o inter Brun'o Grossi, José Iriarte-Díaz, Omar Larach, Mauricio Canals, Rodrig'o A. Vásquez ankoraŭ ne ebl'ig'is trov'i la manier'o'n re'viv'ig'i en ni'a mond'o dinosaŭr'o'j'n por pov'i observ'i kaj sur'bend'ig'i de proksim'e ĉiu'n paŝ'o'n ili'a'n, sed – tre pli simpl'e kaj, unu'a'vid'e, mal'delikat'e – fiks'is ĉe la vost'o de nov'nask'it'a'j kok'id'o'j objekt'o'n, kiu mult'e simil'as la mal'obstrukc'il'o'n oft'e uz'at'a'n por mal'ŝtop'i tub'ar'o'j'n en la neces'ej'o. La rezult'o'j de la esplor'ad'o aper'is en februar'o 2014 en la revu'o PLOS On'e, inter'ret'e al'ir'ebl'a.

Kav'a'j ost'o'j

Est'as sufiĉ'e kon'at'e, kaj abund'e pruv'it'e, ke la nun'temp'a'j bird'o'j est'as rezult'o de la evolu'o de du'pied'a'j dinosaŭr'o'j. Neni'u ali'a best'o ĉi-mond'e est'as el genetik'a vid'punkt'o tiel proksim'a al la de'long'e (kaj kiu sci'as pro kiu kial'o?) mal'aper'int'a'j dinosaŭr'o'j. Ĉi-last'a'j, la iam'a'j viv'ant'o'j de ni'a ter'o, montr'is tut'a'n seri'o'n da anatomi'a'j karakteriz'o'j, kiu'j'n oni facil'e pov'as ankoraŭ rimark'i ĉe bird'o'j. Por don'i ekzempl'o'n, krom okul'frap'a'j simil'o'j en ili'a ĝeneral'a aspekt'o, ni menci'u kav'a'j'n ost'o'j'n, kiu'j mal'pli'ig'as ili'a'n pez'o'n.

Art'e'far'it'a'j vost'o'j

Por pri'esplor'i tiu'n, kiu dev'is est'i la marŝ-manier'o de dinosaŭr'o'j, kiu'j ja hav'is pli grand'a'j'n kaj sekv'e pli pez'a'j'n vost'o'j'n ol la bird'o'j nun flug'ant'a'j super ni'a'j hejm'o'j, la fak'ul'o'j dediĉ'is si'n last'a'temp'e al nov'a eksperiment'o, en kiu oni bred'is dek-du'o'n da kok'id'o'j, de la du'a tag'o post ili'a el'guŝ'iĝ'o al ili'a plen'kresk'iĝ'o. La kok'id'o'j est'is divid'it'a'j en tri grup'o'j'n. Kvar el ili, dum tiu temp'o'daŭr'o, kresk'is kun art'e'far'it'a'j ekstr'a'j vost'o'j: tem'as pri lign'a'j baston'o'j iu'manier'e fiks'it'a'j al ili'a korp'o per model'ebl'a material'o. Tiu'j'n protuberanc'o'j'n oni ŝanĝ'ad'is de tag'kvin'o al tag'kvin'o, sekv'ant'e la laŭ'grad'a'n dis'volv'iĝ'o'n de la best'o'j.

Empiri'a'j don'it'aĵ'o'j

La adolt'a'j „din'o-kok'id'o'j”, kiel oni vol'is re'bapt'i ili'n, efektiv'e marŝ'is (iom) mal'sam'e ol la kok'id'o'j el la ceter'a'j du grup'o'j, kiu'j est'is kresk'ig'it'a'j aŭ sen krom'a vost'o aŭ kun kelk'a'j halter'o'j sur la dors'o. La rezult'o'j de la eksperiment'o, kiu laŭ'dir'e ne kaŭz'is deprim'o'n aŭ ali'a'n psikologi'a'n problem'o'n al la sen'konsci'a'j kobaj'o'j, est'as pri'juĝ'it'a'j interes'a'j de la menci'it'a esplor'ist'ar'o. Tiu trov'is konfirm'o'n al propr'a'j teori'o'j, kiu'j ĝis nun baz'is si'n plej'part'e sur abstrakt'a'j supoz'o'j kaj ne, kiel nun okaz'is, sur empiri'a'j scienc'a'j don'it'aĵ'o'j. Ili'n nur re'viv'iĝ'int'a'j dinosaŭr'o'j ebl'e pov'os ven'i iu'tag'e dement'i.

Kolekt'o da lingv'a'j artikol'o'j, aper'int'a'j en Herold'o

Kiu ne kon'as André Cherpillod [ŝerpijó], almenaŭ en la franc'a Esperant'o-medi'o? Li verk'is mult'a'j'n libr'o'j'n en la franc'a kaj en Esperant'o. Foj'foj'e pri la sam'a'j tem'o'j, ekzempl'e, pri la histori'a tiel nom'at'a „Johana d' Ark'o”, kiu, ver'ŝajn'e, ne est'is brul'ig'it'a en Rouen en 1430 – spit'e al tio, kio'n la oficial'a'j katolik'a'j histori'ist'o'j de'long'e gurd'as al ni.

Cherpillod verk'is mult'a'j'n broŝur'o'j'n en la franc'a por kon'at'ig'i ni'a'n lingv'o'n inter'naci'a'n kaj ties merit'o'j'n, ekzempl'e, en la konstru'ad'o de ver'e popol'a Eŭrop'a Uni'o. Sed kiel aŭtor'o, verk'ant'a rekt'e en Esperant'o, li rol'as de mult'a'j jar'o'j kiel kler'ig'ant'o pri baz'a'j gramatik'a'j kon'o'j de ni'a lingv'o. Tiu'tem'e mi cit'os nur kelk'a'j'n, per kiu'j mi pov'is pli'profund'ig'i mi'a'j'n kon'o'j'n: La fund'a'j tekst'o'j de Esperant'o; La gramatik'a karakter'o de la esperant'a'j radik'o'j; Vort'konsist'o, vort'farad'o, vort'analiz'o, vort'ord'o; La traduk'art'o kaj ties problem'o'j. Mi varm'e konsil'as al verk'em'ul'o'j la leg'ad'o'n de tiu'j du last'a'j (plu dispon'ebl'a'j). La stil'o est'as klar'a, la argument'o'j est'as baz'it'a'j sur raci'a logik'o kaj – ĉef'e – sur mult'a'j ekzempl'o'j kaj ties font'o'j.

Al la baz'o'j

Nu, en si'a last'a libr'o, Cherpillod re'ven'as al la baz'o'j de ni'a lingv'o, nepr'e kon'ind'a'j, se ni vol'as, ke Esperant'o post 126 jar'o'j da dis'volv'iĝ'o plu ekzist'u kiel inter'naci'a komunik'il'o. Jam la titol'o est'as ia vort-lud'o : La „fund'a'j koment'o'j” pens'ig'as pri la „Fundament'o”, tiu ne'tuŝ'ebl'a mejl'o'ŝton'o!

La leg'ant'o pov'as ŝveb'i de ĉapitr'o al ĉapitr'o, laŭ'gust'e, ĉar tem'as pri kolekt'o da lingv'a'j artikol'o'j, aper'int'a'j en Herold'o de Esperant'o. Jen kelk'a'j: Inter'naci'ec'o de geografi'aĵ'o'j, „Aŭtobus'o” ver'a universal'a vort'o, kvankam art'e'far'it'a!, Metafor'o'j: ĉu inter'naci'a'j?, Kial du'spec'a'j land'nom'o'j?, Ĉu „li grand'as” est'as sinonim'o de „li est'as grand'a”?, Jes, Ne: ne-inter'naci'a'j kutim'o'j, La tri spec'o'j de adverb'o'j. Kaj tiel plu.

Kio est'as rimark'ind'a en la metod'o de Cherpillod, tio est'as li'a konstant'a re'ven'o al la baz'o'j de Esperant'o, kiu'j'n li ĉerp'as (jes ja!) el la Fundament'o kaj la plej klasik'a'j verk'o'j de Zamenhof mem. Kelk'foj'e li hav'as dub'o'j'n pri iu tem'o, foj'foj'e li rimark'as erar'o'n de Zamenhof, kiu'n tiu ĉi korekt'is post'e. Esperant'o ne est'as perfekt'a lingv'o (ti'aĵ'o ne ekzist'as), sed ĝi hav'as mult'a'j'n bon'a'j'n kvalit'o'j'n. La aŭtor'o sub'strek'as precip'e la inter'naci'ec'o'n de ni'a lingv'o (ne nur en la vort'proviz'o, sed ankaŭ en la sintaks'o). Li bedaŭr'as, ke tiu inter'naci'ec'o est'as kelk'foj'e mal'respekt'at'a pro ne'util'a'j neolog'ism'o'j. Li ankaŭ batal'as kontraŭ la nun'a kutim'o anstataŭ'ig'i la ĉapel'it'a'j'n liter'o'j'n per iks'o'j. Kompren'ebl'e, la leg'ant'o rajt'as hav'i mal'sam'a'n opini'o'n, sed est'as mal'facil'e re'bat'i la argument'o'j'n de la aŭtor'o, ĉiam baz'it'a'j sur raci'a pens'ad'o kaj ekzempl'o'j kun preciz'a'j referenc'o'j.

1800 paĝ'o'j

Ne ebl'as ne'i la kompetent'ec'o'n de la aŭtor'o (kiu jam verk'is pli ol 1800 paĝ'o'j pri Esperant'o). Bedaŭr'ind'e, okaz'is mult'a'j polemik'o'j pri li'a'j artikol'o'j, kun kelk'foj'e mal'honest'a'j si'n'ten'o'j (ekzempl'e, mis'prezent'o de tio, kio'n li skrib'is). Ĉar la aŭtor'o est'as mem'defend'o-kapabl'a, li ne hezit'as al'don'i al si'a'j artikol'o'j krom'a'j'n rimark'o'j'n, titol'it'a'j'n Vag'e tra la delir'a'j recenz'o'j, kiu'j'n li en'paĝ'ig'is en kadr'o fin'e de paĝ'o, por klar'e dis'part'ig'i ili'n de la koncern'a artikol'o. Mi konfes'as, ke mi ĝu'is la leg'ad'o'n de tiu'j al'don'o'j, jes, malgraŭ ili'a polemik'a aspekt'o, pro la ironi'a ton'o, kiu, ver'ŝajn'e, ne plaĉ'os al ĉiu'j, sed amuz'is mi'n!

André Cherpillod: La fund'a'j koment'o'j. Kolekt'o da lingv'a'j artikol'o'j. Eld. La Blanchetière, Courgenard, 2013. 109 paĝ'o'j. ISBN 978-2-36620-012-6.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Pli da sub'ten'ant'o'j, ĉiam mal'pli da parol'ant'o'j

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j ĉe jar'fin'a fest'o de firma'o en Tokio mi renkont'is ĉirkaŭ tri'dek'jar'a'n ĉin'a'n vir'in'o'n. Ŝi est'is simultan'a interpret'ist'in'o inter la ĉin'a kaj la japan'a lingv'o'j kaj loĝ'is en Tokio, la japan'a ĉef'urb'o. Ŝi'a famili'a nom'o est'is 愛新覚羅: Aisin Gioro en la manĉur'a lingv'o, Aisin Kakura laŭ la japan'a kaj Aixin Jiaoluo ĉin'lingv'e. Tiu nom'o el'vok'as miks'it'a'j'n emoci'o'j'n ĉe tiu'j japan'o'j, kiu'j kon'as la histori'o'n de Azi'o.

Aisin Gioro est'as la nom'o de imperi'estr'a'j famili'o'j de manĉur'o'j, kiu'j konker'is Ĉini'o'n establ'ant'e la tiel nom'at'a'n dinasti'o'n Qing en 1616. Pu Yi (溥儀), la last'a imperi'estr'o, est'is de'tron'ig'it'a dum la revoluci'o okaz'int'a en 1912, sed post'e far'iĝ'is imperi'estr'o de la manĉur'a imperi'o, iu pup'a ŝtat'o kre'it'a de Japani'o.

Mi iom babil'is kun sinjor'in'o Aisin Gioro kaj demand'is, ĉu ŝi sci'pov'as la manĉur'a'n, sed ŝi ne'is. Pas'int'ec'e mi iom lern'is la manĉur'a'n, ĉar mi ie est'is leg'int'a, ke tiu est'as la plej facil'a fremd'a lingv'o por la japan'o'j. Tamen mi baldaŭ for'las'is la lern'ad'o'n, ĉar mank'is stimul'o'j, kiel leg'libr'o'j, por plu'e lern'i. Tial ne okaz'is inter ni konversaci'o en la manĉur'a.

Minoritat'o

La manĉur'a aparten'as al la pli vast'a tungus-manĉur'a grup'o en'kadr'e de la altaja lingv'ar'o. Tem'as pri aglutin'a lingv'o kun vokal-harmoni'o, kaj ĝi'a vort'ord'o est'as SOV (subjekt'o-objekt'o-verb'o). Propr'a'j nom'o'j mal'oft'e komenc'iĝ'as per likvid'o'j, kiel [r]. La manĉur'a alfabet'o est'as baz'it'a sur la mongol'a. Tiu'j'n trajt'o'j'n de la manĉur'a lingv'o hav'as ankaŭ la japan'a kaj la kore'a lingv'o'j. Ambaŭ, el gramatik'a vid'punkt'o, simil'as al la manĉur'a: tial kelk'e da lingv'ist'o'j al'kalkul'as ankaŭ ili'n al la altaja lingv'ar'o; ali'a'j tamen dub'as.

La manĉur'o'j hodiaŭ hav'as popol'nombr'o'n de 10 380 000 (laŭ kalkul'o plen'um'it'a en 2010) kaj est'as la tri'a plej grand'a etn'a minoritat'o en Ĉini'o. La pli'mult'o de la manĉur'o'j loĝ'as en la provinc'o Liaoning, en nord-orient'a Ĉini'o, sed ekzist'as en'tut'e mal'pli ol 70 person'o'j, kiu'j parol'as la manĉur'a'n kiel ge'patr'a'n lingv'o'n. Do jen unu el la plej en'danĝer'a'j lingv'o'j. La manĉur'o'j milit'fort'e konker'is Ĉini'o'n, sed ili asimil'iĝ'is kun la han'a kultur'o. La oficial'a'j lingv'o'j de la dinasti'o Qing est'is la manĉur'a, la mongol'a kaj la han'a, sed la manĉur'a est'is super'it'a de la han'a, kvankam tiu influ'is la ĉin'a'n en Pekino – kaj tiel ceter'e kre'iĝ'is la mandaren'a (ordinar'a ĉin'a). Pu Yi, dev'ig'it'e kaj kontraŭ'vol'e, lern'is la manĉur'a'n. Li prefer'is lern'i la angl'a'n, ol la manĉur'a'n. Hodiaŭ la pli'mult'o de la manĉur'o'j trov'as neni'a'n avantaĝ'o'n lern'i la manĉur'a'n. Mult'a'j eĉ for'ĵet'is si'a'j'n tradici'a'j'n nom'o'j'n kaj pren'is han'a'j'n nom'o'j'n. Ekzempl'e ili anstataŭ'ig'is Aisin Gioro („愛新覚羅”) per Jin („金”) aŭ Tang („趙”). Fakt'e ekzist'as nur unu element'a lern'ej'o, en kiu oni instru'as la manĉur'a'n lingv'o'n, en la urb'o Fushun, en la provinc'o Liaoning, kie laŭ'dir'e nask'iĝ'is la dinasti'o Qing. En tut'a Ĉini'o ekzist'as nur dek'o da fak'ul'o'j, kiu'j kompren'as la lingv'o'n kaj pov'as leg'i antikv'a'n material'o'n de manĉur'o'j.

Ali'flank'e en la aŭtonom'a region'o Uigur de Xinjiang loĝ'as ĉirkaŭ 30 000 parol'ant'o'j de la ŝibea lingv'o, kiu est'as mal'nov'a form'o de la manĉur'a lingv'o. Ili'a'j pra'ul'o'j est'is lok'it'a'j tie'n far'e de la dinasti'o Qing, por defend'i la nord-okcident'a'n part'o'n de la imperi'o.

Vort'ar'o

Alarm'it'e de la risk'a stat'o, en kiu si'n trov'as la jam mort'ant'a manĉur'a lingv'o, last'a'temp'e komenc'iĝ'is kun'labor'ad'o inter fak'ul'o'j pri lingv'o, kultur'o kaj histori'o de la manĉur'o'j en Ĉini'o kaj Japani'o. La pedagogi'a universitat'o de Shenyang, en la provinc'o Liaoning, kaj la universitat'o Jhosai en Tokio inter'konsent'is ek'labor'i super esplor'a projekt'o rilat'e al la manĉur'a lingv'o. Dum'e, en la last'a jar'o, Kawachi Yosihiro, emerit'a profesor'o de la universitat'o de Kiot'o, komplet'ig'is vort'ar'o'n manĉur-lingv'a'n kun proksim'um'e 50 000 vort'o'j. Por ĝi'a kompil'ad'o li bezon'is ĉirkaŭ 20 jar'o'j'n.

Silent'as la reĝ'in'o

For'pas'is en Svisio komenc'e de februar'o vir'in'o konsider'at'a la reĝ'in'o de la alban'a kanzon'o. Vaçe [vaĉ'e] Zela, kiu mort'is 74-jar'aĝ'a, rikolt'is laŭd'o'j'n pro si'a bel'a voĉ'o kaj dum la komun'ism'a epok'o kaj post'e. Ekzempl'e en 2002 ŝi ricev'is la titol'o'n „Honor'o de la Naci'o”.

Ŝi komenc'is si'a'n karier'o'n en 1962 per la kanzon'o „La unu'a infan'o”, kiam ŝi far'iĝ'is la unu'a premi'it'o en la alban'a kanzon'o-festival'o. Funebr'a'n procesi'o'n en la Oper'ej'o de la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o part'o'pren'is dek'mil'o'j da hom'o'j.

Scienc'o kaj religi'o kun'flu'u, ne kverel'u

La ese'o de Garbhan MacAoidh (MONATO 2013/12, p. 12-13), kies pri'lingv'a'j'n artikol'o'j'n mi ĉiam frand'as, pens'ig'is mi'n. Jen la rezult'o: kelk'a'j taŭz'it'a'j konsider'o'j.

La verk'int'o sincer'e bedaŭr'as, ke li dediĉ'is tiom da temp'o al teologi'o. Nu, mi sincer'e bedaŭr'as, ke li bedaŭr'as. Ebl'e ni iam sid'os ĉe'tabl'e kaj amik'e konversaci'os. La unu'a afer'o, kiu'n religi'o instru'as, aŭ instru'u, al ni est'as humil'o. Humil'o, sed ne hont'o. Ni ricev'is kaj cerb'o'n kaj man'o'j'n, kaj la kapabl'o'n am'i kaj la kapabl'o'n kompren'i. Jes, ni est'as polv'o, sed polv'o, kiu rev'as pri la stel'o'j, kiel el'vok'e asert'is Carl Sag'a'n. Tut'e ne ver'as, ke ni est'as ia man'plen'o da mal'feliĉ'a'j est'aĵ'o'j gvat'at'a'j de ĵaluz'a kaj koler'a di'o, ĉiam pret'a ni'n pun'i, kiel foj'foj'e oni pens'as. Mi ne sci'as, kies Di'o est'as tia: tut'cert'e ne la mi'a.

Injekt'o

Religi'o'j est'as afer'o'j por'hom'a'j: neni'u Di'o ali'flank'e al'preĝ'as si'n mem. Religi'o'j prov'as ord'ig'i kaj koher'ig'i tio'n, kio'n oni sci'as aŭ kred'as sci'i pri Di'o (Di'o'j), aŭ kio est'as al la hom'o rivel'it'a, montr'ant'e la voj'o'n por ke ni kondut'u konsekvenc'e. Kaj jes, ni'a stumbl'a ir'ad'o antaŭ'e'n oft'e okaz'is kaj ankoraŭ okaz'as sur teren'o pavim'it'a je erar'o'j kaj eĉ krim'o'j plen'um'it'a'j je la nom'o de la religi'o. En la okaz'o de la krist'an'a'j eklezi'o'j, se ni akcept'as, ke Di'o mem far'iĝ'is karn'o por ni'a sav'o, tio est'as des pli pri'plor'ind'a. Krist'o koncept'is si'a'n eklezi'o'n kiel societ'o'n kontrast'a'n, alternativ'a'n. Ni ne ĉiam est'is aŭ est'as kapabl'a'j far'i tio'n, kio'n la Predik'o sur la Mont'o pet'as de ni far'i. Ne por neni'o la katolik'a eklezi'o pardon'pet'is, sojl'e de la tri'a jar'mil'o. Pri ali'a'j eklezi'o'j mi ne sci'as. Mi supoz'as, ke ili sam'e ag'is.

Krom'e, ĉar ni ekzist'as en tiu ĉi real'a mond'o kaj ne en iu abstrakt'aĵ'o filozofi'a, ni renkont'as en la viv'o kor'prem'a'j'n afer'o'j'n, kies kial'o'n ni ebl'e neniam kompren'os. Se ni pren'as serioz'e en konsider'o'n la ide'o'n, ke tiu'n ĉi univers'o'n kre'is Di'o, ni dev'as est'i pret'a'j akcept'i, ke ni ne sukces'os kompren'i ĉio'n, kio'n li far'as. Est'as tro grand'a la diferenc'o: ni'a lim'ig'it'a mens'o ne pov'as kompren'i. Kelk'monat'a beb'o kri'ant'a pro la dolor'o de injekt'o simil'e ne pov'as kompren'i, ke tem'as pri vakcin'o, aŭ pri grav'a kurac'il'o, kaj nur'e prem'as si'n kontraŭ la patr'in'o ... Ebl'e ni ag'ad'as sam'manier'e. Sed kiel konvink'i sufer'ant'o'n, aŭ de'nask'a'n kripl'ul'o'n, ke mal'antaŭ ni'a viv'o est'as di'a am'o, Di'o am'a? Jen ni'a defi'o.

Atom'bomb'o

Ne'kred'ant'o'j oft'e postul'as, flank'e de ni kred'ant'o'j, ne nur ne'riproĉ'ebl'a'n kondut'o'n (tut'prav'e) sed ankaŭ, ke religi'o ĉio'n eksplik'u. Se religi'o tio'n ne sci'pov'as, aŭ la klar'ig'o'n oni trov'as ne'konvink'a (ĉar la afer'o'j rest'as trans ni'a kompren'o aŭ postul'as tiom da fid'o, kiom kelk'foj'e scienc'o pet'as de si'a'j adept'o'j, aŭ ĉar la klar'ig'o'n oni rigard'as ne'scienc'a), do religi'o est'as nur'a opi'o. Sed al neni'u normal'a hom'o ven'us en la kap'o'n la ide'o postul'i, ke scienc'o far'u la sam'o'n.

Nu, ne ĉio opini'at'a de religi'ul'o'j est'as kred'ind'a (krom dogm'o'j); sam'e ne ĉio far'ebl'a de scienc'ist'o'j est'as far'ind'a (la unu'a, kio ven'as en mi'a'n kap'o'n, est'as atom'bomb'o). Scienc'o ne hav'as respond'o'j'n pri ĉio ajn. Sam'e ni di-kred'ant'o'j dev'as konsci'i, kaj konsci'ig'i, ke kelk'a'j'n afer'o'j'n ni akcept'as pro nur'a fid'o. Kaj bedaŭr'ind'e ne ĉiu'j kred'ant'o'j kapabl'as konvink'e eksplik'i, kio sub'ten'as ili'a'n fid'o'n (demand'u tiu'rilat'e la german'a'n teolog'o'n Karl Rahner). Kaj de temp'o al temp'o serioz'a scienc'ist'o agnosk'as erar'o'n aŭ pet'as de ni revizi'i la mond'koncept'o'n (demand'u tiu'n intelekt'a'n gigant'o'n, Stephen Hawking, aŭ Albert Einstein). Do ankaŭ scienc'o ne posed'as kiu'n ajn respond'o'n.

Por mult'a'j person'o'j, scienc'o kaj religi'o est'as du apart'a'j mond'o'j. Scienc'o aparten'as al lum'o, religi'o al ombr'o, al mal'lum'o. Tiu, kiu aparten'as al ajn'a religi'o, tut'e ne rajt'as nom'i si'n kler'ul'o aŭ human'ist'o. Ĉio dev'as est'i aŭ nigr'a aŭ blank'a. Griz'a kolor'o ne rajt'as ekzist'i.

Ali'mond'an'o'j

La horizont'o de scienc'o est'as la don'it'aĵ'o'j. Do la kutim'a si'n'ten'o en bon'a scienc'o est'as pli-mal'pli la jen'a: se pri io ne hav'ebl'as don'it'aĵ'o'j, pri ĉi tio ni ne pov'as juĝ'i. Punkt'o fin'a. Sed kelk'a'j plu'ir'as: se pri io ne est'as don'it'aĵ'o'j, ĉi tio tut'e ne ekzist'as. Laŭ tia rezon'ad'o, en la mez'epok'o tut'e ne ekzist'is radioaktiv'ec'o (neni'u kapabl'is koncept'i aŭ mezur'i ĝi'n). Nek ekzist'is nan'o'planed'o'j, herc'a'j ond'o'j, kosm'a radi'ad'o. Oni pov'us long'e kotopoi. Kaj bedaŭr'ind'e ne ekzist'as scienc'a instrument'o por „detekt'i” Di'o'n aŭ por fot'i la anim'o'n.

Mi mult'e ŝat'as la scienc'popular'ig'a'j'n verk'o'j'n de Sag'a'n. Se de temp'o al temp'o agac'as mi'n li'a'j kontraŭ'religi'a'j atak'o'j, mi konsci'as, ke li est'is sincer'a kred'ant'o je scienc'o. Mi kompren'as, pardon'as kaj plu'leg'as. Jen ĉio. Kiam fin'fin'e ebl'is spekt'i en mi'a land'o li'a'n televid'seri'o'n Kosm'o, mi'a tut'a famili'o kvazaŭ'religi'e sid'is antaŭ la mal'nov'a televid'il'o, tag'o'n post tag'o. Ni divid'as li'a'n rev'o'n trov'i ekster'ter'a'n viv'o'n. Se grav'as daŭr'ig'i la esplor'ad'o'n cel'e al la mal'kovr'o de eventual'a'j ali'mond'an'o'j, kiel far'as la scienc'ist'o'j per la program'o SETI, kvankam ĝi ŝajn'as al mult'a'j ul'o'j tut'e sen'util'a afer'o, sam'e grav'as la esplor'ad'o pri Di'o, por mult'a'j mem sen'senc'a kaj sen'util'a. Ambaŭ'okaz'e tem'as pri afer'o'j pens'ig'a'j: eĉ la plej mal'grand'a mal'kovr'o grav'as. Kompren'ebl'e (almenaŭ por ni rom'katolik'o'j) neniel ek'est'os teologi'a'j problem'o'j, se iam oni trov'os ekster'ter'a'j'n est'aĵ'o'j'n; aper'os nur interes'eg'a'j demand'o'j.

Gravit'o

Ali'flank'e, kelk'a'j el ni'a'j plej ŝat'at'a'j teori'o'j rest'as ankoraŭ teori'o'j, ĉar ne plen'e pruv'it'a'j. Ĉiu nov'a teori'o iel kolizi'as kun la antaŭ'a'j. Tiom da fid'o ni bezon'as por ili'n akcept'i (ĉar ni ne kapabl'as sekv'i la matematik'a'n rezon'ad'o'n, aŭ ĉar la ek'aper'o de nov'a'j speci'o'j postul'as milion'o'j'n da jar'o'j, do ne sufiĉ'as sid'iĝ'i kaj atend'i por est'i tut'e cert'a'j, aŭ ĉar la model'o de ni'a univers'o ne est'as fin'polur'it'a, aŭ ĉar kelk'a'j obstin'a'j fakt'o'j ne akcept'as est'i en'kadr'ig'it'a'j en teori'o), kiom por akcept'i religi'o'n. Fort'a'n fid'o'n mi ja bezon'as por sen'diskut'e akcept'i (kaj tut'e ne kompren'i!), ke gravit'o de'form'as la spac'o'n (kiel tio pov'as okaz'i aŭ, eĉ pli grav'e, kial?) aŭ imag'i, ke iam, en la iam'o long'e for (sed en tiu moment'o ne ekzist'is temp'o, do tut'e ne hav'as senc'o'n parol'i pri „moment'o” aŭ pri „iam”!), la tut'a materi'o (eg'e disput'vek'a koncept'o, tiu de materi'o) en la univers'o est'is koncentr'int'a si'n en sen'dimensi'a'n punkt'o'n kaj eksplod'is (de'nov'e: kial?) laŭ leĝ'o'j fizik'a'j (sed neni'o ekzist'is, do ankaŭ ne leĝ'o'j!), kaj komenc'is aper'i kaj partikl'o'j kaj atom'o'j. Ne'evit'ebl'e krabl'as en mi'a mens'o la pens'o: kaj antaŭ'e?

Eĉ nur se tem'us pri la argument'o de Tomas'o el Akvino, ke ne ebl'as imag'i sen'fin'a'n ĉen'o'n da kaŭz'o'j (iam oni prov'is konvink'i mi'n pri tio, ke ne'racional'a'j numer'o'j est'as ekzempl'o; sed tem'as pri argument'o piroteknik'a, ne pri la sam'o), mi dub'us. Oni met'as antaŭ ni'n iu'n univers'o'n, kie ĉio, ne nur viv'o, ŝuld'iĝ'us al nur'a hazard'o: univers'o'n supoz'ebl'e (aŭ supoz'end'e, laŭ kelk'a'j) puls'ant'a'n de sen'dimensi'a punkt'o al eksplod'o kaj re'e'n, aŭ danc'ant'a'n laŭ la takt'o de la teori'o de la kord'o'j (se nur tem'us pri kaloĉaj'a'j streĉ'it'a'j kord'o'j!). Kaj ĉio ĉi regul'e laŭ leĝ'o'j fizik'a'j, kiu'j tut'e hazard'e est'us ĉiam la sam'a'j. Nu, tro da hazard'o por mi.

Ŝtop'il'o

Kio grav'as est'as tio, ke nek teologi'o nek scienc'o ŝov'u la naz'o'n en fremd'a'n vaz'o'n. Di'o ne est'as ŝtop'il'o nepr'e uz'end'a ĉie, kie scienc'o ankoraŭ hav'as neni'o'n por dir'i, nek scienc'o turn'iĝ'u en religi'o'n. Al ĉiu sankt'ul'o apart'a'n kandel'o'n. Plej grav'e: hom'o ne est'as batal'kamp'o por scienc'o kaj religi'o. Ili kun'flu'u, ne kverel'u. Kaj jen, sufiĉ'e: ni prefer'e pet'u al la kelner'o al'port'i du pli'a'j'n trink'aĵ'o'j'n kaj parol'u pri afer'o'j iom mal'pli komplik'a'j.

Paprik'o protekt'at'a

Nov'e en'skrib'it'a en la EU-registr'o de protekt'at'a'j geografi'a'j indik'o'j est'as la slovak'a „paprik'o ĵitava” (slovak'e paprik'a Žitava).

La nom'o „ĵitava” de'ven'as de la nom'o de la slovak'a river'o Žitava (esperant'e Ĵitavo). En la basen'o de tiu ĉi river'o en la 18a jar'cent'o oni komenc'is kultiv'i kapsik'o'j'n. Post'e dis'vast'iĝ'is la kultiv'ad'o en la laŭ'danub'a eben'aĵ'o, la plej grand'a eben'aĵ'o de Slovaki'o (ĉ. 10 000 km ²) en la sud-okcident'a part'o de la land'o.

Muel'ad'o

La paprik'o ĵitava est'as prepar'at'a el la sek'ig'it'a kaj pulvor'ig'it'a frukt'o de kapsik'o (scienc'e capsicum). Ĝi hav'as specif'a'n oranĝ-ruĝ'a'n kolor'o'n, akir'it'a'n nur en la last'a faz'o de muel'ad'o kun help'o inter'ali'e de ole'o el kapsik'o-sem'o'j. La paprik'o dolĉ'e-delikat'e gust'as kaj agrabl'e odor'as.

Tia'j ec'o'j rezult'as de favor'a'j influ'o'j, inter'ali'e la alt'ec'o de la kultur'at'a teren'o (150-250 m super la mar'nivel'o), sufiĉ'o da pluv'o (500-600 mm jar'e), kaj tra'las'a ter'o (gruz'o, sabl'o kaj argil'o).

La paprik'o reprezent'as por la laŭ'danub'a eben'aĵ'o ne nur signif'a'n en'spez'o'n sed ankaŭ simbol'o'n de mal'nov'a'j kultur'o kaj tradici'o.

Pik'as la lud'o'j

Kiam en septembr'o 2013 oni anonc'is, ke la Olimpik'o'j en 2020 okaz'os en Tokio, la japan'a'j reg'ist'ar'o kaj popol'o aplaŭd'is la decid'o'n. Sed post'e aŭd'iĝ'is kontraŭ'a'j kaj kritik'a'j voĉ'o'j.

Ekzempl'e mult'a'j japan'o'j surpriz'iĝ'is, kiam la ĉef'ministr'o Abe Shinzo, prezent'ant'e si'a'n land'o'n al la organiz'ant'o'j de la lud'o'j, asert'is, ke ne plu est'as radioaktiv'a la akv'o en la haven'o de la fukuŝima atom'central'o. Fakt'e ankoraŭ est'as polu'it'a'j la akv'o'j en kaj ekster la haven'o.

Ali'a'j kritik'ant'o'j opini'as, ke la japan'a reg'ist'ar'o kaj la metropol'o Tokio turn'u si'n al pli urĝ'a'j task'o'j antaŭ ol el'spez'i mon'o'n por la lud'o'j.

Konstru'ad'o

La task'o'j inkluziv'as la re'konstru'o'n de la nord-orient'a'j region'o'j damaĝ'it'a'j de la ter'trem'o kaj cunam'o kaj la mal'konstru'o'n de la pane'int'a atom'central'o. Kvankam abund'a buĝet'o est'as asign'it'a por re'konstru'o, la labor'o ne glat'e progres'as pro mank'o de lert'a labor'fort'o kaj taŭg'a'j material'o'j.

Se la konstru'ad'o de sport'a'j kaj rilat'a'j baz'a'j instal'aĵ'o'j komenc'iĝ'os, tio cert'e akcel'os la mank'o'j'n. Tio rezult'e mal'help'os la re'konstru'ad'o'n kaj re'viv'ig'o'n de la region'o'j, kie trov'iĝ'as ankoraŭ 278 000 rifuĝ'int'o'j.

Ter'trem'o

Krom'e nepr'as, ke Tokio prepar'u si'n por eventual'a grand'a ter'trem'o. Fin'e de 2013 reg'ist'ar'a esplor-komision'o publik'ig'is raport'o'n, ke en'e de 30 jar'o'j okaz'os sub la metropol'o je probabl'ec'o de 70 % ter'trem'o de sep'a'rang'a magnitud'o.

Tiam en Tokio kaj en la tri najbar'a'j guberni'o'j pere'os ĉirkaŭ 23 000 hom'o'j kaj est'os detru'it'a'j ĉirkaŭ 610 000 hejm'o'j. Tokio apart'e vund'ebl'as pro si'a'j dens'e star'ant'a'j lign'a'j dom'o'j kaj tro koncentr'it'a'j instituci'o'j politik'a'j, financ'a'j kaj kultur'a'j. Jam de'long'e spert'ul'o'j insist'as, ke tiu'j instituci'o'j est'u dis'lok'it'a'j.

Ankaŭ hom'o'j kun sen'naci'ec'a kor'o sent'as mal'komfort'o'n pro tro'e ripet'at'a'j raport'o'j pri rezult'o'j de sam'land'a'j sport'ist'o'j kaj al'trud'o de naci'ism'o. Tia'n mal'agrabl'o'n ili jam sent'is en la raport'o'j de la vintr'a'j Olimpik'o'j en Soĉi, Rusio, en televid'o kaj ĵurnal'o'j.

Pli bon'e mal'fru'e ol neniam

Fin'e de januar'o 2014 en la Ital'a Kultur'a Institut'o de Tesaloniko, Greki'o, est'is organiz'it'a – post pli ol du'on'jar'cent'a mal'fru'o – ceremoni'o abiturient'iĝ'a.

Antaŭ kelk'a'j monat'o'j Antonio Crescenzi [antonjo kreŝenci], instru'ist'o kaj esplor'ist'o ĉe la institut'o, hazard'e trov'is en kel'o plur'a'j'n abiturient'o-diplom'o'j'n de jud'a'j lern'int'o'j el la 1940aj jar'o'j.

La atest'il'o'j, kun'e kun skrib'it'a'j task'o'j, aparten'is al ital'a'j civit'an'o'j de jud'a religi'o. Tiu'j plen'um'is si'a'j'n stud'o'j'n en ital'a lern'ej'o sam'lok'a. La diplom'o'j ne pov'is est'i dis'don'it'a'j inter la sukces'int'o'j, ĉar tuj post la ekzamen'o tiu'j est'as deport'it'a'j kaj plej'part'e mort'ig'it'a'j en koncentr'ej'o'j. Ek'de tiam neni'u pet'is la diplom'o'j'n.

Viktim'o'j

Sed, laŭ'dir'e, pli bon'e mal'fru'e ol neniam. La kultur'a institut'o ne perd'is temp'o'n kaj tuj – kaj sukces'e – ek'kontakt'is id'o'j'n aŭ mal'proksim'a'j'n parenc'o'j'n de la ge'lern'int'o'j. Ili'n oni invit'is ĉe'est'i solen'aĵ'o'n, signif'o'plen'e okaz'ant'a'n la 29an de januar'o, la tag'o'n tut'mond'e dediĉ'it'a'n al la memor'o de la viktim'o'j de la holokaŭst'o.

La diplom'o'j est'is dis'don'it'a'j dum ceremoni'o evident'e kor'tuŝ'a antaŭ ĉiu'j an'o'j de la institut'o kaj oficial'ul'o'j de la urb'o.

La ĝoj'o tamen mal'long'e daŭr'is. Du semajn'o'j'n post'e la ital'a reg'ist'ar'o anonc'is la baldaŭ'a'n ferm'o'n de la institut'o pro ŝpar'a'j kial'o'j. Tiu'j, kiu'j vol'as sub'ten'i la institut'o'n kaj pet'i ties daŭr'ig'o'n, pov'as sub'skrib'i petici'o'n ĉe firmiamo.it/salonicco-no-alla-chiusura-dell-iic.

En rub'uj'o'n, kultur'o kaj lingv'o de Italio

Ke Italio ne est'as la eŭrop'a korife'o de lingv'a kaj kultur'a ŝovinism'o, est'as fakt'o favor'a kaj sen'dub'e re'kon'at'a de la leg'ant'o'j, kiu'j almenaŭ unu'foj'e vojaĝ'is tie'n. Ke la ital'o'j tamen vol'as propr'a'vol'e, harakir'e, nul'ig'i la aprez'o'n de la ital'a'j lingv'o kaj kultur'o en la mond'o, est'as em'o probabl'e sen'precedent'a en la mal'nov'a kontinent'o kaj – pro la mal'zorg'em'a fatal'ism'o, kiu ĝi'n akompan'as – mi'a'opini'e mal'trankvil'ig'a. Kial en Italio laŭ'regul'e la (ĉef'e human'ism'a) kultur'o pag'u la kost'o'n de la reg'ist'ar'a'j erar'o'j kaj de la ekonomi'a kriz'o?

Inteligent'ec'o, ekvilibr'o, klar'vid'ec'o: tia'j virt'o'j pli kaj pli mal'abund'as tra la politik'a klas'o de Italio, kie reg'as ver'a konfuz'o. Iu'j ekzempl'o'j? La mal'rapid'a ne'kompren'ebl'a uson'angl'ig'o de universitat'o'j je la nom'o de (supoz'at'a) inter'naci'ec'o, kun plur'a'j kurs'o'j dev'ig'e jam hav'ebl'a'j nur en la angl'a lingv'o, ankaŭ en iu'j el la plej grav'a'j politeknik'o'j (Milano, Torin'o), kaj paralel'e la el'fenestr'ig'o, eĉ pli bedaŭr'ind'a (ne'last'e pro la rapid'ec'o kaj mank'o de delikat'ec'o), de la human'ism'a'j fak'o'j, tiu'j sam'a'j, sur kiu'j baz'iĝ'is dum jar'cent'o'j la ital'a'j civiliz'o kaj viv'manier'o. La kriz'o, se ĝi ver'e ating'is la land'o'n kaj ne est'as nur'a oni'dir'o (se pens'i pri la nombr'o da vend'it'a'j iFonoj, oni pri'e dub'et'as), pli'rapid'ig'is i'a'n surfac'a'n, ŝajn'a'n, modern'iĝ'o'n de la land'o: oni ne plu pov'as permes'i al si mal'ŝpar'o'j'n, laŭ'asert'e, do oni rezign'u pri ĉio, kio ne est'as neces'a al la kresk'o de la land'o. Ekzempl'o de mal'ŝpar'o est'as la dis'vast'ig'o en kaj ekster Italio de la ital'a lingv'o kaj, kompren'ebl'e, de la kultur'o, kiu'n ajn'a lingv'o inkluziv'e la ital'a'n nepr'e vehikl'as.

El'fenestr'ig'o

Ali'flank'e kio est'as kultur'o? Neni'o ali'a ol abstrakt'a koncept'o, afer'o mal'proksim'a, ne'vid'ebl'a kaj ver'ŝajn'e tial ne ekzist'ant'a, ĉar en 2014 mult'a'j kred'as, ke ne ekzist'as tio, kio'n ne ebl'as tuŝ'i, aŭd'i, vid'i, pes'i, kvant'ig'i, radiograf'i. En'tut'e tem'as do pri por'infan'a fabel'o, pli-mal'pli kiel religi'o, sam'e rapid'e kaj mal'delikat'e el'fenestr'ig'at'a de la iam'a popol'o de (nun de'bapt'iĝ'ant'a'j, laŭ last'a'temp'a mod'o) pap'ist'o'j; kultur'o est'as briz'o mal'fort'a kaj iom ĝen'a, pri kies ĉes'o neni'u ek'konsci'os aŭ plend'os.

Impres'as (kaj neni'u pov'us imag'i tio'n ĝis last'a'temp'e), ke la ĝeneral'a laik'ig'o de la land'o koincid'as kun sam'temp'a sekular'ig'o, kun paralel'a flank'e'n'met'ad'o de la human'ism'a kultur'o mem, kun plen'konsci'a rezign'o de tio, kio pas'int'ec'e est'is la glor'o de ia Italio de ĉiu ajn envi'at'a: art'o, beletr'o, pens'ad'o, bel'ec'o; ali'vort'e de tio, kio ig'is hom'o'j'n kiel Shakespeare, Goethe aŭ la angl'a'n verk'ist'in'o'n Elizabeth Barrett Browning admir'i, pri'rev'i, al'streb'i kaj fin'e spert'i la t.n. koncept'o'n de ital'ec'o (sinonim'o de human'ism'o, klasik'ism'o, re'mal'kovr'o kaj daŭr'a re'nask'iĝ'o-renesanc'o de la antikv'ec'o).

Tiu evolu'o konstat'ebl'as de jar'o al jar'o, de reg'ist'ar'o al reg'ist'ar'o (tiu mal'kutim'a esprim'o ja taŭg'as por pri'skrib'i la ital'a'n real'o'n, en kiu ĉiu'n jar'o'n si'n'sekv'as almenaŭ du-tri reg'ist'ar'o'j, laŭ la kapric'o'j aŭ la person'a'j ambici'o'j de iu'j parti'estr'o'j): ebl'e est'us pli ĝust'e parol'i pri ies „manovr'o” ol pri natur'a dis'volv'iĝ'o, ĉar la tuj'a el'fenestr'ig'o de la human'ism'a kultur'o ne pov'as est'i hazard'a projekt'o: oni vol'as kre'i nov'a'n est'ont'ec'o'n for'strek'ant'e la pas'int'ec'o'n, kvazaŭ ebl'us konstru'i la du'a'n, la tri'a'n aŭ la last'a'n etaĝ'o'n de palac'o sen antaŭ'e met'i fundament'o'n aŭ almenaŭ la unu'a'n etaĝ'o'n; kvazaŭ oni dev'us nepr'e elekt'i en si'a viv'o unu'nur'a'n verb'o'n inter „est'i” kaj „hav'i”, kvazaŭ ekzist'us leĝ'o, pro kiu ili ne pov'as kun'ekzist'i en ni'a vort'trezor'o je ekvilibr'a'j procent'o'j.

Tunel'o

Nu, la situaci'o est'as ver'e kompat'ind'a: oni (nom'e la ĵus demisi'int'a aŭ ebl'e demisi'ig'it'a Enrico Letta) deklar'as konvink'it'a en Ĉini'o, ke la fin'o de la ekonomi'a kriz'o jam al'ven'is, ke la ital'a ŝtat'o est'as pret'a por nov'a start'o, ke fin'fin'e vid'ebl'as lum'o fin'e de la tunel'o, sed la teori'o est'as tuj dement'at'a de krom'a'j mal'dung'o'j, de nov'a'j hak'o'j. La lum'o je la fin'o de la tunel'o est'as nur, laŭ tim'o de mult'a'j ital'o'j, al'proksim'iĝ'ant'a vagon'ar'o, kiu ĉes'ig'os la agoni'o'n. La viktim'o'j? Re'foj'e universitat'o'j (ĉef'e la beletr'a'j fakultat'o'j), lern'ej'o'j (kies plafon'o'j post ĉiu pluv'et'o fal'eg'as), esplor'a'j institut'o'j (ĉef'e koncern'e laŭ'dir'e sen'util'a'j'n fak'o'j'n, kia'j lingv'o'scienc'o, arkeologi'o aŭ filologi'o), teatr'o: ĝeneral'e kio ajn rilat'as kun la lingv'o aŭ est'as efektiv'ig'at'a per'e de la lingv'o, kio ajn proksim'as al la human'ism'a kultur'o aŭ al la dis'vast'ig'o de tiu eks'mod'iĝ'int'a kultur'o, de kiu Italio est'is iam la lul'il'o.

Mult'lingv'ec'o

Apud la menci'it'a'j, nov'a viktim'o de la neces'o lim'ig'i la el'spez'o'j'n, raci'ig'ant'e la (ĝis nun jam rid'ind'a'j'n) financ'ad'o'j'n, est'as nun la Ital'a'j Kultur'a'j Institut'o'j (Istituti Itali'an'i di Cultura). Tem'as, por tiu'j, kiu'j ne sci'as tio'n, pri ver'a'j ambasad'ej'o'j de la ital'a'j lingv'o kaj civiliz'o en la mond'o, pri ret'o da instru'a'j kaj inform'a'j centr'o'j ĉe'est'a'j en la plej grand'a'j urb'o'j de la mond'o, tut'simil'a'j al kio est'as por Angli'o British Council, por Franci'o Institut Français, por Hispanio Institut'o Cervantes: do pri instituci'o'j, kiu'j'n ali'land'e neni'u tuŝ'us, neni'u ferm'us, ĉar ili'a laŭd'end'a ag'ad'o ind'as nur respekt'o'n, se ne vener'ad'o'n.

En epok'o, en kiu mult'a'j ŝtat'estr'o'j far'as signif'o'plen'a'j'n deklar'o'j'n pri mult'lingv'ec'o kaj mult'kultur'ec'o, pri la neces'o al'proksim'ig'i la divers'a'j'n popol'o'j'n kaj laŭ'bezon'e re'firm'ig'i ili'a'j'n rilat'o'j'n kre'ant'e – ankaŭ aŭ precip'e per la instru'ad'o de la propr'a'j lingv'o kaj histori'o, de la art'o kaj de la literatur'o – pont'o'j'n de amik'ec'o kaj solidar'ec'o, nu en tiu ĉi epok'o ŝajn'as tiom pli anakronism'a (kaj mal'sagac'a) la ag'o de la eks'a ital'a premier'o Enrico Letta preskrib'i la ferm'iĝ'o'n de dek (el en'tut'e naŭ'dek'o da) Ital'a'j Kultur'a'j Institut'o'j en la mond'o, de Islando al Dani'o, de Germanio al Franci'o kaj al Greki'o. La plej rimark'ind'a kaj paradoks'a okaz'o, al mi bon'e kon'at'a, ĉar mi instru'is la ital'a'n tie de 2002 al 2004, est'as ebl'e ja tiu de Tesaloniko, la du'a urb'o de Greki'o, simil'a land'o (ĉu hazard'e?) tre aŭ tro frap'it'a de la ekonomi'a kriz'o.

Proksim'ec'o

Greki'o kaj Romo? La radik'o'j de eŭrop'a civiliz'o? Plur'jar'mil'a'j rilat'o'j? Mediterane'a komun'a kultur'o? Bagatel'o'j for'viŝ'ebl'a'j per mal'long'a dekret'o. En mal'riĉ'a land'o, spit'e al ĝi'a pozici'o kaj histori'o, ne rajt'as kun'ekzist'i du Ital'a'j Kultur'a'j Institut'o'j. Est'as mal'ŝpar'o. La lern'em'ul'o'j, se tut'e ne est'as alternativ'o'j, ir'u al Ateno. Fakt'e trans'viv'os por la moment'o nur la institut'o de la ĉef'urb'o, kvankam ĝi'a rol'o est'is ĉiam du'a'rang'a kompar'e kun tiu de Tesaloniko, ankoraŭ eg'e aktiv'a kaj frekvent'at'a inter'ali'e de dek'o'j da jun'ul'o'j, kiu'j pro grav'a'j kial'o'j interes'iĝ'as pri ital'lingv'a'j ekzamen'o'j (kapabl'a'j mal'ferm'i al ili la pord'o'j'n de la ital'a'j universitat'o'j).

Ja logik'a decid'o: est'as ceter'e normal'e postul'i, ke kiu en la nord'a Greki'o interes'iĝ'as pri la ital'a lingv'o, pri la ebl'o plen'um'i universitat'a'j'n stud'o'j'n aŭ trov'i labor'o'n en Italio, tra'ir'u du-tri foj'o'j'n semajn'e 500 kilo'metr'o'j'n por ating'i la Institut'o'n de Ateno kaj post'e re'ven'i hejm'e'n! Absolut'e neni'u el la reg'ant'o'j konsider'is aŭ konsider'ig'is al la koleg'o'j, ke la rilat'o'j inter Greki'o kaj Italio (pro geografi'a, kultur'a, histori'a, ĉiu'vid'punkt'a proksim'ec'o) ebl'e ind'us escept'o'n; ke tiu'j rilat'o'j est'as tiel intens'a'j kiel ebl'e en neni'u ali'a land'o de la mond'o; ke en Greki'o est'as tre mal'facil'e en'ir'i la ŝtat'a'j'n universitat'o'j'n, do oni bezon'as alternativ'o'j'n, kiu'j ali'flank'e al'port'os al ni student'o'j'n; ke grek'a'j student'o'j en Italio est'as rimed'o, kaj kultur'a kaj ekonomi'a, grav'eg'a; ke ne est'as hazard'a la slogan'o kre'it'a de la grek'o'j (una fac'a, una ras'a: unu vizaĝ'o, unu ras'o) por sub'strek'i la simil'ec'o'n inter la du popol'o'j, tiu de Greki'o kaj tiu de la tiom ŝat'at'a kaj rev'at'a Italio.

Sent'o'kapabl'o

Sed kiel atend'i tia'n sent'o'kapabl'o'n el land'o, kiu jam for'ig'is kaj plu'e for'ig'as la instru'ad'o'n de geografi'o, art-histori'o kaj filozofi'o, en la nom'o de la tri i-oj de la ok'a saĝ'ul'o Silvi'o Berlusconi (inglese, informatica, impres'a: angl'a, komput'ik'o, entrepren'o)? Iu decid'is, ke kultur'o rim'iĝ'u kun medicin'o, scienc'o, teknologi'o, ekonomi'o, en'merkat'ig'o. Ne grav'as sci'i la subjunktiv'o'n de verb'o'j, la ĉef'urb'o'j'n de fremd'a'j land'o'j (pri river'o'j, mont'o'j kaj lag'o'j oni perd'is la esper'o'n), la signif'o'n de la platon'a mond'o de la ide'o'j aŭ de li'a mit'o pri la kavern'o.

Bala'aĵ'o

La urb'estr'o mem de Tesaloniko deklar'is, ke ferm'i la Ital'a'n Kultur'a'n Institut'o'n en la kor'o de la urb'o est'os tre dolor'a vund'o por ĉiu. Sed je la nom'o de stabil'ec'o (?) est'is decid'it'e, ke tiom da profesi'ul'o'j kaj famili'patr'o'j kun mult'e da labor'o (ĉar la institut'o est'as plen'a de lern'ant'o'j) rest'u mal'stabil'e sen labor'o. Des pli paradoks'e: la ŝtat'a financ'ad'o al la Ital'a Kultur'a Institut'o de Tesaloniko reprezent'is nur 4 % de ĝi'a tut'a buĝet'o, kaj pro tio oni pet'is pov'i daŭr'ig'i la ag'ad'o'n tut'e rezign'ant'e pri ŝtat'a'j financ'a'j sub'ten'o'j, sed la respond'o de la ital'a inteligenci'o est'is ne'a. Ŝajn'e la ital'a lingv'o, la ital'a kultur'o, ekster'land'e dev'as est'i el'fenestr'ig'it'a'j, kio okaz'is pas'int'ec'e pri tiran'o'j, diktator'o'j, ŝtop'a'j bala'aĵ'o'j. Kiel akcept'i, ke bala'aĵ'o'n nun'temp'e oni ial (kial?) kre'u el tut'e funkci'ant'a kaj taŭg'a instituci'o? Eĉ akcept'ant'e, ke pov'as ekzist'i kelk'a'j (solv'ebl'a'j) problem'o'j, ĉar neni'u est'as perfekt'a, oni pens'u, ke aŭtomobil'o sen rad'o'j est'as ja pli stabil'a ol aŭtomobil'o kun et'a'j problem'o'j, sed la unu'a ne plu est'as transport'il'o, dum la du'a plen'um'as iu'manier'e si'a'n rol'o'n kaj pov'as per mal'grand'a invest'o est'i ripar'it'a.

Herez'ec'o

La instru'ad'o de lingv'o'j kaj kultur'o'j en la mond'o est'as aŭ dev'us est'i arm'il'o kontraŭ ne'sci'ad'o, kontraŭ ne'kompren'o kaj antaŭ'juĝ'o'j, kiu'j foj'foj'e risk'as kaŭz'i ver'a'j'n konflikt'o'j'n, kia'j okaz'is pas'int'ec'e en Eŭrop'o, kiam ne'hazard'e mank'is tia'j kultur'a'j centr'o'j. Mi don'u ekzempl'o'n: en la tag'o de sankt'a Valenten'o (la 14a de februar'o), instru'ist'o pri religi'o en grek-kipra ŝtat'a lice'o skrib'is sur la nigr'a tabul'o, ke tiu'tag'e la (ortodoks'a) eklezi'o memor'as pri sankt'a Afksentjo kaj sankt'a Maron'o, ne pri iu stult'a kaj fals'a sankt'a Valenten'o: grand'a ekzempl'o de inter'kultur'a al'proksim'iĝ'o, de la respekt'o por la ali'ul'a'j kred'o'j, kiu dev'us karakteriz'i ni'a'n epok'o'n ...

Do urĝ'e bezon'at'as ankoraŭ en ni'a epok'o tiu'j, kiu'j, instru'ant'e la lingv'o'n kaj la kultur'o'n de ali'a land'o, prop'et'u, klar'ig'u, eksplik'u, mediaci'u inter mond'o'j nun proksim'a'j kaj amik'a'j, sed sen tiu mediaci'o ebl'e pret'a'j re'e dis'iĝ'i kaj mal'amik'iĝ'i sam'kiel pas'int'ec'e (Italio kaj Greki'o far'is milit'o'n antaŭ mal'pli ol jar'cent'o). Krom se oni vol'as, ke baldaŭ Italio est'u re'asoci'it'a ne kun la art'ist'o'j, la verk'ist'o'j, la muzik'ist'o'j, la pentr'ist'o'j, kiu'j'n oni kon'ig'is en la last'a'j jar'o'j al la loĝ'ant'o'j de Tesaloniko, sed kun ĝi'a'j plej kliŝ'a'j simbol'o'j: pic'o, mafi'o, mandolin'o (la du'a'n kaj la tri'a'n mi neniam vid'is en Italio) kaj ver'ŝajn'e nun ankaŭ herez'ec'o, spit'e al la ekumen'ism'a elan'o de la last'a'j jar'dek'o'j.

Plat'iĝ'o

Lingv'o – skrib'as ĉi-rilat'e la poet'in'o Brun'a Milani en la ĵurnal'o Libertà – est'as sinonim'o de kultur'o; ĝi util'as por ord'ig'i la anim'o'n kaj la mens'o'n de la mond'o kontraŭ la tut'mond'iĝ'a plat'iĝ'o, kiu ig'us mal'interes'a la renkont'iĝ'o'n mem kun fremd'ul'o'j. Ni ĉiu'tag'e jam konstat'as, ke la teknologi'o kaj la ekonomi'o per si mem ne sufiĉ'as kaj ig'as ne'el'ten'ebl'a ne nur la dis'volv'iĝ'a'n model'o'n, sed ankaŭ tiu'n, kiu rigard'as la viv'o'n. Kaj se oni ja vol'as konsider'i la grav'ec'o'n de merkat'o'j, de financ'o, de tia'j nombr'ebl'a'j tiom mod'a'j afer'o'j, kiu'manier'e esper'i je turism'o nov'a, fin'fin'e konsci'a, ver'a, util'a, kiu al'port'os ne nur mon'o'n, sed ankaŭ konkret'a'n frukt'o'don'a'n renkont'iĝ'o'n inter person'o'j? Tio tut'e ne ebl'as, se oni mal'potenc'ig'as aŭ neni'ig'as la rol'o'n de la kultur'a'j centr'o'j, kiu'j instru'as la lingv'o'n en la mond'o. Ili util'as, laŭ Brun'a Milani, por sci'ig'i al la ali'ul'o'j, kiu'j kaj kia'j ni est'as; ili ig'as la hom'o'j'n interes'iĝ'i kaj en'am'iĝ'i pri ni'a land'o, kre'ant'e la eventual'a'n dezir'o'n ĝi'n vizit'i, ĝi'n ating'i, ĝi'n vid'i propr'a'okul'e por profund'ig'i la sci'o'n, por ebl'e ek'viv'i apud ni, regal'ant'e ni'n per si'a profesi'ec'o kaj tiel al'port'ant'e material'a'n kaj spirit'a'n riĉ'ec'o'n.

Merkat'ad'o

Je la lum'o de ĉio ĉi, oni las'u trankvil'a la kultur'o'n tie, kie ĝi ankoraŭ funkci'as; tie, kie ĝi est'as ankoraŭ ne el'fenestr'ig'it'a (ĉar Italio daŭr'ig'as iu'manier'e, dank'e al si'a glor'a pase'o, la eksport'o'n de favor'a bild'o pri si, spit'e al la nun'temp'a neni'um'ad'o kre'it'a de mal'bon'a'j kverel'em'a'j politik'ist'o'j). Iu'lok'e oni ne lac'iĝ'is rigard'i ni'a'n lingv'o'n, la ital'a'n lingv'o'n iam uz'it'a'n de Dant'e, Boccaccio kaj Petrarca, kiel il'o'n por real'ig'i la propr'a'j'n viv'o'rev'o'j'n, por ating'i iom de tiu ŝat'at'a ital'ec'o. Oni parol'as tiom oft'e pri merkat'ad'o, sed kio produkt'as pli da merkat'ad'o ol iu favor'a bild'o pri ni mem, pri land'o kiu zorg'as, fier'as kaj pret'as invest'i en si'a lingv'o, en si'a kultur'o, en si'a art'o, en si'a'j est'int'ec'o kaj est'ant'ec'o (propedeŭtik'a'j al plej stabil'a est'ont'ec'o), konserv'ant'e kaj antaŭ'e'n'ig'ant'e si'a'n anim'o'n?

La stult'a decid'o de la ital'a reg'ist'ar'o est'as man'frap'o al la land'a histori'o kaj al tiom da hom'o'j, ĉef'e instru'ist'o'j, kiu'j pacienc'e labor'is dum mult'a'j jar'o'j en la kultur'a fak'o, konstru'ant'e de jar'cent'o al jar'cent'o, de jar'dek'o al jar'dek'o, en plej mal'facil'a'j kondiĉ'o'j, lingv'a'j'n kaj kultur'a'j'n pont'o'j'n, ĉar ili kred'is, ke ĉio ĉi hav'as aŭ iu'tag'e hav'os iu'n senc'o'n.

Arane'aĵ'o'j

Tiu'j'n bel'a'j'n pont'o'j'n – kvazaŭ sen'util'a'j'n arane'aĵ'o'j'n – hodiaŭ mis'eduk'it'a serv'ist'in'o (kun mi'a tut'a respekt'o por tia labor'o), vok'it'a mal'long'eg'e pur'ig'i iu'n long'eg'e neglekt'it'a'n dom'o'n, abrupt'e el'suĉ'as kaj ĵet'as sen'glor'e en la rub'uj'o'n; krom se ven'os last'a'moment'e ilumin'iĝ'o, re'pri'pens'o, kiu'j ebl'ig'os sav'i la ekzist'o'n de lok'o'j por lingv'o kaj kultur'o, kiu'j por mult'e da hom'o'j (kiel instru'ist'o'j ekster'land'e) plu hav'as grand'a'n valor'o'n: ne por stult'e montr'i la propr'a'n super'ec'o'n al la fremd'ul'o'j (ĉar neni'u kultur'o est'as super'a al la ceter'a'j), sed por kontraŭ'batal'i per'e de ver'o, per'e de humil'o, per'e de soci-kultur'a mediaci'o, la mal'amik'ec'o'n, la mal'am'o'n kaj la milit'em'o'n, kiu'j'n ne'kompren'o mal'feliĉ'e kaŭz'as.

Fal'is la last'a gut'o

Histori'e la geopolitik'a situ'o de Ukrainio oft'e kruc'iĝ'is kun ekster'a'j interes'o'j. Ekzempl'e la ŝtat'a mem'star'ec'o de Ukrainio daŭr'is inter 1917 kaj 1920, post kio rus'a'j „bolŝevik'o'j” milit'e ĝi'n nul'ig'is, far'ant'e el Ukrainio respublik'o'n de Sovetio.

Post la dis'fal'o de Sovetio Ukrainio deklar'is en 1990 si'a'n sen'de'pend'ec'o'n, kiu jur'e valid'iĝ'is post tut'land'a referendum'o en 1991.

En 2010, per jur'a'j manipul'o'j de la konstituci'o, la prezid'ant'o, Viktor Janukoviĉ, far'iĝ'is la plej potenc'a person'o en la land'o. Li sufiĉ'e rapid'e uzurp'is la potenc'o'n ĝis diktator'ec'o. Est'int'e du foj'o'j'n en'prizon'ig'it'a pro jun'aĝ'a'j krim'o'j, li rest'is kun tia mens'o.

Ekonomi'o

Dum li'a prezid'ant'ec'o reg'is korupt'o tra la land'o. Ŝtat'a'j instituci'o'j defend'is nur li'a'n klik'o'n, la Parti'o'n de Region'o'j, kies interes'o'n plej'part'e serv'is la ekonomi'o. Dron'is Ukrainio sub krim'o'j, tim'o'j, mizer'o kaj sen'esper'o. Ĉiu'nivel'e est'is prem'at'a la popol'o.

Fal'is la last'a gut'o, kiam en decembr'o pas'int'jar'e Janukoviĉ rifuz'is sub'skrib'i dokument'o'n pri asoci'a membr'iĝ'o de Ukrainio en Eŭrop'a Uni'o. Dek'mil'o'j da hom'o'j ven'is al la centr'a plac'o en Kievo – Majdan – por deklar'i si'a'n mal'konsent'o'n. Pro tio la nom'o „eŭromajdan”.

Tamen post kelk'a'j tag'o'j ili est'is for'pel'it'a'j. Kelk'a'j mort'is. Rezult'e ek'ribel'is hom'o'j tra la tut'a Ukrainio. Organiz'iĝ'is en divers'a'j region'o'j apart'a'j „majdanetoj”.

Nun pas'is tri monat'o'j ek'de la komenc'o de la kontraŭ'star'o. Kelk'foj'e okaz'is akr'a'j batal'o'j inter la special'a reg'ist'ar'a polic'o kaj la ribel'ant'o'j. La reg'ist'ar'o uz'is paf'il'o'j'n kaj mort'ig'is pli ol 100 sen'arm'il'a'j'n hom'o'j'n.

Just'ec'o

La tut'a popol'o fizik'e aŭ mens'e sub'ten'as la ribel'o'n ne nur pro la streb'ad'o al Eŭrop'o, sed precip'e pro demokrati'o kaj just'ec'o kaj kontraŭ la diktator'ec'o. Ceter'e la reg'ist'ar'o kaŝ'e aranĝ'is band'o'j'n de du'on'krim'ul'o'j pag'it'a'j por kontraŭ'star'i al ribel'ant'o'j, kvazaŭ tem'us pri inter'popol'a batal'o.

Kiev'an'o'j, loĝ'ant'a'j en progres'ant'a soci'o ĉef'urb'a, praktik'e sub'ten'as la ribel'o'n. Sufer'o est'as ne'evit'ebl'a, sed popol'o ne'sklav'a kompren'as, ke sen batal'o ne ebl'as venk'i. La sang'o de la majdananoj fort'ig'is la popol'a'n solidar'ec'o'n. Fin'fin'e la klik'o ek'trem'as.

La parlament'o dev'is sekv'i la vol'o'n de la popol'o kaj akcept'i decid'o'j'n, kiu'j eben'ig'os la voj'o'n demokrat'a'n al Eŭrop'a Uni'o.

Do est'as lanĉ'it'a parlament'a-prezid'ant'a gvid'ad'o, ne simpl'e prezid'ant'a. Ŝanĝ'it'a'j est'as ankaŭ la sistem'o'j justic'a'j kaj polic'a'j, kaj est'as for'ig'it'a'j la korupt'a'j ĉef'o'j.

Land'o sen'reg'ad'a

Nun'temp'e ebl'e ne est'as eĉ unu person'o en Eŭrop'o, kiu ne aŭd'is pri la event'o'j en Ukrainio. Malgraŭ tio, ke mi ne est'as politik'ist'o, mi ne pov'as ne esprim'i mi'a'n person'a'n opini'o'n. Aŭ pli ĝust'e opini'o'n de orient'land'a'j ukrainoj.

Antaŭ ĉio, nepr'as klar'ig'i, kio est'as la tiel nom'at'a „eŭromajdano”. Ĝi est'as amas'a protest-mov'ad'o en la centr'o de la ĉef'urb'o Kievo, kiu si'n montr'as ankaŭ en kelk'a'j ali'a'j region'a'j centr'o'j de la land'o.

Komenc'iĝ'is la protest'o'j fin'e de novembr'o 2013 re'ag'e al la ne'sub'skrib'o de la asoci'iĝ'o de Ukrainio al Eŭrop'a Uni'o. Oni inform'is pri tio per oficial'a anonc'o de la tiam'a ĉef'ministr'o Mikola Azarov, kies reg'ist'ar'o el'posten'iĝ'is fin'e de januar'o.

Aktiv'ul'o'j

Jam la 21an de novembr'o oni komenc'is per soci'a'j ret'ej'o'j al'vok'i por protest'o'j, kiu'j okaz'is unu'e en la centr'o de Kievo ĉe la Plac'o de Sen'de'pend'ec'o. Amas'iĝ'is tiam ĝis du mil hom'o'j, kun ĉe-kap'e opozici'a'j aktiv'ul'o'j kiel Vitalij Kliĉko, Oleg Tjagnibok kaj Arsenij Jacenjuk.

Paralel'e en ali'a'j urb'o'j de Ukrainio (Lviv, Vinnica, Ĉernovci k.a.) okaz'is protest'o'j. Post'e, la 30an de novembr'o, okaz'is t.n. nigr'a tag'o, kiam fru'maten'e la aŭtoritat'o'j prov'is per'fort'e for'ig'i la manifestaci'ant'o'j'n de la ĉef'a plac'o en Kievo, dir'ant'e, ke neces'as prepar'i la ej'o'n por la nov'jar'a fest'o.

Protest'ant'o'j agres'e re'ag'is al la postul'o'j de la por-reg'ist'ar'a'j milici'an'o'j. Jen la komenc'o de per'fort'a'j kun'puŝ'iĝ'o'j de opozici'an'o'j kaj milici'an'o'j. Inter'temp'e ne help'is la inter'parol'o'j de la ukraina prezid'ant'o Viktor Janukoviĉ kun la aktiv'ul'o'j de la opozici'o, Kliĉko, Tjagnibok kaj Jacenjuk. Ili postul'is re'ven'i al la parlament'a-prezid'ant'a reg'ad'o kaj al la konstituci'o de 2004.

Provok'ant'o'j

La 18an de februar'o akr'iĝ'is la situaci'o. Dum unu tag'o kadr'e de la protest'o'j est'is mort'paf'it'a'j 25 person'o'j kaj vund'it'a'j 350. Laŭ la opini'o'j de mult'a'j kulp'is ne nur la reg'ist'ar'o sed ankaŭ ne'kon'at'a'j provok'ant'o'j.

La 22an de februar'o en Ĥarkiv okaz'is kongres'o de deput'it'o'j el la sud-orient'a part'o de Ukrainio. La deput'it'o'j opini'is, ke la reg'ist'ar'o ne plu reg'as la situaci'o'n kaj ke ver'dir'e la tut'a land'o est'as sen'reg'ad'a.

Integr'iĝ'o

Kiel rilat'as al la event'o'j simpl'a'j civit'an'o'j? Not'ebl'as tra la land'o divers'a'j opini'o'j. Preskaŭ du'on'o de la popol'o sub'ten'as la eŭromajdananojn kaj integr'iĝ'o'n kun EU. Tamen tri'on'o sub'ten'as en'ir'o'n en la „tamoĵenij”-uni'o'n (dogan-uni'o'n) kun Rusio.

De ĉiu'tag'a vid'punkt'o, kaj malgraŭ promes'o'j de la reg'ist'ar'o, ke la ordinar'a viv'o ne est'os tuŝ'at'a, tamen civit'an'o'j ne ricev'as salajr'o'n kaj pensi'o'n. Kelk'a'j mon'aŭtomat'o'j ne plu funkci'as, kaj antaŭ ali'a'j star'as long'a'j hom'vic'o'j.

Ankaŭ en magazen'o'j vic'e star'as klient'o'j, prov'ant'e akir'i manĝ'aĵ'o'j'n por la famili'an'o'j, kaj tim'ant'e, ke baldaŭ ne plu est'os.

Mi vi'n invit'as ...

En februar'o la event'o'j en Ukrainio ne rest'is tro for de la ĉef'paĝ'o'j de ni'a'j gazet'o'j kaj de la ekran'o'j de ni'a'j televid'il'o'j. Pro tio la redakci'o de MONATO mesaĝ'is al abon'ant'o'j kaj abon'int'o'j, leg'ant'o'j kaj leg'int'o'j en la region'o, pet'ant'e ili'n artikol'i pri la tie'a situaci'o.

Sincer'e mi dank'as al ĉiu'j, kiu'j rapid'e re'ag'is, ĉu per artikol'o'j, ĉu per propon'o'j. En la nun'a numer'o vi trov'os du kontribu'aĵ'o'j'n, kiu'j prezent'as divers'a'j'n aspekt'o'j'n de la konflikt'o, kaj tuŝ'as afer'o'j'n – ekzempl'e el la ĉiu'tag'a viv'o – oft'e neglekt'at'a'j'n de amas'komunik'il'o'j.

Mi ricev'is, iom surpriz'e, ankaŭ mal'long'a'n poem'o'n, kiu'n ĝeneral'e mi ne aper'ig'us, ĉar MONATO prezent'as proz'e, ne poezi'e. Tamen la vers'o'j de Tatjana Auderskaja iel kapt'as la moment'o'n:

Kant'o de ne'eŭrop'a hom'o de la 21a jar'cent'o

Ho, Eŭrop'o!

En la 15a jc vi brul'ig'is vi'a'j'n sorĉ'ist'in'o'j'n en la fajr'o'j sur'plac'e. Mez'epok'o.

En la 20a jc vi brul'ig'is vi'a'j'n civit'an'o'j'n de ajn'a seks'o kaj aĝ'o en la forn'eg'o'j. Progres'o.

En la 21a jc vi brul'ig'as pneŭ'o'j'n en la fajr'o'j sur'plac'e. Degener'o.

Ho ve, Eŭrop'o, Eŭrop'o!

Kie'n vi rul'iĝ'as tiel sen'brid'e, kiel brul'ant'a'j pneŭ'o'j? Kio atend'as vi'n fin'e de la dekliv'o?

Neni'u respond'as.

Kiel dir'it'e, kaj kontrast'e al la last'a vers'o de la poem'o, plur'a'j respond'is al la redakci'a pet'o rilat'e kontribu'aĵ'o'j'n pri Ukrainio. Sed tio memor'ig'as, ke ne neces'as atend'i al'vok'o'n por kontribu'i al MONATO. Tut'e mal'e. La redakci'o bon'ven'ig'as raport'o'j'n el ĉiu'j part'o'j de la mond'o: vi, abon'ant'o'j kaj leg'ant'o'j, est'u ni'a'j okul'o'j kaj orel'o'j.

Tio, evident'e, unik'ig'as ni'a'n revu'o'n. Ne de'pend'as MONATO de special'a'j korespond'ant'o'j, metafor'e paraŝut'it'a'j en fremd'a'j'n region'o'j'n por pri'raport'i afer'o'j'n, kiu'j'n ili nur supr'aĵ'e kompren'as (oft'e pro mank'ant'a'j lingv'o-sci'o'j), kaj kie ili rest'as nur dum kelk'a'j tag'o'j, dum daŭr'as konflikt'o, kriz'o aŭ katastrof'o.

Ni'a revu'o, tamen, dispon'as almenaŭ teori'e pri ar'o da pli spert'a'j, pli kvalifik'it'a'j korespond'ant'o'j ol iu ajn naci'a gazet'o aŭ radi'o-staci'o. Mi alud'as vi'n, leg'ant'o'j'n, kiu'j ĉiu'j posed'as apart'a'j'n kaj fund'a'j'n sci'o'j'n pri vi'a land'o, pri vi'a region'o, kaj kiu'j kapabl'as unik'e pri'lum'i eĉ kon'at'a'j'n situaci'o'j'n – milit'o'j'n, ribel'o'j'n, tumult'o'j'n, jam pri'raport'it'a'j'n en mond'a'j amas'komunik'il'o'j – de ne'kon'at'a'j perspektiv'o'j. Jen la fort'o de MONATO, kiu ĝi'n el'star'ig'as de ĉiu'j ali'a'j simil'a'j revu'o'j.

Ali'vort'e vi pov'as ir'i mal'antaŭ kulis'o'j'n, pri kies ekzist'o la ekster'land'a raport'ist'o eĉ ne sci'as. Vi pov'as esplor'i kaj analiz'i de en'land'a pozici'o privilegi'it'a, tiel prezent'ant'e la politik'o'n, ekonomi'o'n, soci'o'n, ja viv'o'n kaj spirit'o'n de vi'a land'o, por ke ekster'land'an'o'j kun'inform'iĝ'u, kun'sent'u, kun'plor'u aŭ kun'rid'u tra la paĝ'o'j de MONATO.

Mi menci'is supr'e, ke ni dispon'as almenaŭ teori'e pri ar'o da korespond'ant'o'j. Neni'o pli plaĉ'us, se ni'a'j teori'a'j kontribu'unt'o'j – do ebl'e vi – far'iĝ'us praktik'a'j kontribu'ant'o'j, send'ant'e raport'o'j'n (kaj original'a'j'n, pro kopi'rajt'o ne gugl'it'a'j'n fot'o'j'n) el mond'o'part'o'j mal'oft'e aŭ neniam menci'at'a'j en la kolumn'o'j de MONATO.

Ver'dir'e tem'is pri la al'vok'o al amik'o'j en Ukrainio, kiu'j inspir'is mi'n tiel invit'i ankaŭ vi'n kontribu'i al ni'a revu'o. Ne neces'as atend'i ĝis kriz'o aŭ katastrof'o en vi'a land'o por ŝalt'i la komput'il'o'n kaj ek'verk'i. Jam ĉirkaŭ'as vi'n sen'nombr'a'j afer'o'j, kiu'j sen'dub'e interes'os. La sol'a problem'o ... kiu'n elekt'i.

Kaj do nun, vid'punkt'um'int'e, mi antaŭ'ĝu'as ricev'i vi'a'j'n raport'o'j'n. Do ek al la klav'ar'o'j, amik'o'j!

Diskut'o'j serioz'a'j kaj frukt'o'don'a'j

La irana atom-program'o far'iĝ'is la tem'o de inter'naci'a konferenc'o en Vieno. Okcident'a'j land'o'j kulp'ig'as Iranon, ke ĝi sekret'e labor'as pri la konstru'o de atom'bomb'o. La irana reg'ist'ar'o tio'n kontest'as.

Kun'sid'is ses land'o'j laŭ la formul'o EU3 + 3 (Briti'o, Franci'o, Germanio + Ĉini'o, Rusio, Uson'o) kaj Irano por el'labor'i plan'o'n pri tio kiel solv'i la disput'o'n. Laŭ Catherine Ashton, alt'a reprezent'ant'o de EU pri ekster'a politik'o, la inter'trakt'ant'o'j difin'is la problem'o'j'n „por ating'i ampleks'a'n kaj definitiv'a'n inter'konsent'o'n”.

Milit'a'j kapabl'o'j

Mohammad Javad Zarif, la ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j de Irano, dir'is, ke la inter'trakt'o'j en Vieno est'is „tre serioz'a'j kaj pli frukt'o'don'a'j, ol oni atend'is”. Li al'don'is, ke ambaŭ parti'o'j ating'is konsent'o'n, ke nur la atom'a program'o de Irano est'os pri'diskut'at'a en la tag'ord'o, kaj ne ĝi'a'j scienc'a'j kaj milit'a'j kapabl'o'j.

Akcept'it'a est'as labor'program'o por daŭr'ig'i la diskut'o'j'n. Okaz'os ali'a kun'sid'o en Vieno, kaj provizor'a inter'konsent'o don'as al la parti'o'j unu jar'o'n por ating'i solv'o'n.

En novembr'o 2013 oni mal'streĉ'is la sankci'o'j'n, kiu'j paraliz'is la ekonomi'o'n de la naft'o'produkt'ant'a land'o, inter'ŝanĝ'e de inter'naci'a'j kontrol'o'j de ĝi'a pri'disput'at'a atom-program'o. La mal'streĉ'iĝ'o daŭr'as ses monat'o'j'n kaj fin'iĝ'os ĉi-somer'e.

Eŭtanazi'o por ne'plen'kresk'ul'o'j

En belg'a radi'o'dis'send'o est'as atest'o de patr'in'o. Ŝi'a infan'o hav'as ne'kurac'ebl'a'n kancer'o'n, kaj daŭr'e dolor'o'n. Kiu'n ajn kontraŭ'dolor'il'o'n oni don'as, neni'o efik'as, kaj la infan'o daŭr'e sufer'as. La mort'o est'as cert'a sed ne tuj'a. Est'as ne'el'ten'ebl'e. La sol'a'n afer'o'n, kiu'n la patr'in'o ankoraŭ pov'as far'i, ŝi far'as. Ŝi pet'as kurac'ist'o'n mal'long'ig'i la sufer'eg'o'n, fin'i la viv'o'n de ŝi'a infan'o. Kaj li far'as.

Tio okaz'is antaŭ 10 jar'o'j, kaj la patr'in'o ankoraŭ opini'as, ke ŝi far'is, kio'n ŝi dev'is far'i, pro am'o. Sed est'is kontraŭ'leĝ'e, kaj ŝi kaj la kurac'ist'o risk'is tre grav'a'j'n pun'o'j'n. La infan'o ne pov'is adiaŭ'i ĉiu'n, kiu'n li vol'is, ĉar est'us risk'e. Oni pov'as supoz'i, ke ver'e ne est'is manier'o por mild'ig'i la sufer'o'n, ke la infan'o ankaŭ pet'is, ke tiu konsci'is, kio'n li vol'is, sed oni ne pov'as est'i cert'a. Oni hav'is nur si'a'n konscienc'o'n por juĝ'i.

Tia'j afer'o'j okaz'as ĉie en la mond'o, sed kun mult'a'j ebl'a'j mis'uz'o'j aŭ mis'kompren'o'j. Plej oft'e la kurac'ist'o mem decid'as, ĉar nur tiel li ankoraŭ pov'as help'i, ĉar li supoz'as, ke tio'n oni vol'as. La afer'o'n pri'parol'i est'us tro risk'e, aŭ pov'us pli'fort'ig'i la dolor'o'n (kio est'as dub'ind'a).

Medikament'o'j

Rekt'e fin'i la viv'o'n sam'e kun'port'as risk'o'j'n. Plej oft'e tem'as pri ĉes'ig'o de neces'a medikament'ad'o, trakt'ad'o aŭ manĝ'o (kun danĝer'o je agoni'o), aŭ tro'ig'o de kontraŭ'dolor'il'o'j. Oft'e sen la sci'o de la infan'o. Aŭ la infan'o pov'as mort'ig'i si'n, kio est'as la plej mal'bon'a. Foj'e ge'patr'o'j akir'as mort'ig'a'j'n medikament'o'j'n, sed rest'as danĝer'o pri mal'sukces'o aŭ pli'a sufer'o.

Klar'e, mal'permes'i eŭtanazi'o'n ne signif'as, ke tio ne okaz'as, sed ja ke oni kaŝ'e far'as kun mult'a'j divers'a'j danĝer'o'j.

Nov'a leĝ'o en Belgi'o nun ebl'ig'as eŭtanazi'o'n por ne'plen'kresk'ul'o'j (jam ebl'as ek'de 2002 por plen'kresk'ul'o'j), sed kun strikt'a'j kondiĉ'o'j. La ne'plen'kresk'ul'o mem plur'foj'e pet'u, buŝ'e kaj skrib'e; psikolog'o deklar'u, ke la infan'o est'as sufiĉ'e matur'a (ne est'as aĝ'lim'o de 12 jar'o'j, kiel en Nederlando); la ge'patr'o'j konsent'u; kaj du kurac'ist'o'j atest'u, ke la fizik'a dolor'o ne'el'ten'ebl'as kaj sen'perspektiv'as (do ne mal'aper'os). La viv'fin'ad'o est'as far'at'a de kurac'ist'o.

Konscienc'o

Okaz'is tre seren'a debat'o pri tio en Belgi'o kaj la parlament'o. Ĉe divers'a'j politik'a'j parti'o'j la membr'o'j rajt'is mem decid'i laŭ propr'a konscienc'o. Mal'pli'mult'o (ĉef'e religi'ul'o'j) akcept'as la vol'o'n de la pli'mult'o (sed supoz'ebl'e mem ne praktik'us eŭtanazi'o'n), kaj la leĝ'o est'as apog'at'a de grand'a pli'mult'o de la belg'a popol'o. Kontraŭ'argument'o'j est'as, krom evident'a'j religi'a'j, ke est'as mal'facil'e taks'i kaj ke psikolog'o pov'as mis'e taks'i la matur'ec'o'n de infan'o aŭ kurac'ist'o mis'taks'i li'a'n aŭ ŝi'a'n dolor'o'n kaj ne'kurac'ebl'ec'o'n.

Nun oni pov'os sen'kaŝ'e praktik'i eŭtanazi'o'n ĉe ne'plen'kresk'ul'o'j. Ĉio okaz'os kun la sci'o kaj vol'o de ĉiu'j koncern'at'o'j. Sufer'ant'o pov'as adiaŭ'i ĉiu'n, dir'i kio'n li aŭ ŝi vol'as dir'i, kaj hav'i dign'a'n for'las'o'n. Est'as ankaŭ mult'e pli bon'e por la post'rest'ant'o'j: ili pov'as pli bon'e organiz'i funebr'o'n, parol'i pri tio, ne risk'i, ne re'ten'i suspekt'o'j'n aŭ konscienc'riproĉ'o'j'n.

Spert'o'j en Nederlando montr'as, ke eŭtanazi'o ĉe ne'plen'kresk'ul'o'j mult'e pli oft'e est'as pet'at'a ol far'at'a (nur kvin foj'o'j'n en 10 jar'o'j). Est'as unu'e help'kri'o, kiu ebl'ig'as mal'kaŝ'a'n pri'parol'ad'o'n de ali'a'j ebl'o'j. Don'as anim'trankvil'ec'o'n hav'i iu'n „plan'o'n Z”.

Ne kulp'as la kulp'ant'o

Plen'e rehabilit'it'a est'as la antaŭ'a german'a federaci'a prezid'ant'o, Christian Wulff, kiu'n prokuror'o'j akuz'is pro korupt'o kaj mal'konven'a akcept'o de avantaĝ'o'j.

Dum du'jar'a pri'esplor'ad'o de plen'temp'a stab'o de ĉ. 24 person'o'j, kio dev'ig'is la prezid'ant'o'n demisi'i, la afer'o evident'iĝ'is font'ant'a el arbitr'a'j denunc'ad'o'j, sen'baz'a'j asert'o'j kaj orgojl'a kondut'o de la prokuror'a instanc'o.

Kun'e kun politik'a'j mal'amik'o'j kaj sensaci-produkt'em'a ĵurnal'ist'ar'o, ŝtat'a'j akuz'ist'o'j ne sobr'e esplor'is dub'a'n supoz'o'n, sed kre'is detru'a'n persekut'ad'o'n.

Venk'is

Wulff, kiu'n ne nur profesi'e sed ankaŭ privat'e traf'is dolor'ig'e la afer'o, ne akcept'is el'ir'ig'a'n ofert'o'n. Li insist'is daŭr'ig'i la proces'o'n. Kaj li venk'is. La koncern'a juĝ'ej'o verdikt'is, ke li est'as plen'e sen'kulp'a pri korupt'o.

Kontraŭ'ul'o'j malgraŭ'e hurl'is, ke jur'a'n absolv'o'n li ja pov'is akir'i, tamen rest'as „moral'e kulp'a”. Ĉiam est'as hom'o'j, kiu'j ne nur komenc'e ĵet'as ŝton'o'j'n, sed eĉ post la afer'o ne ĉes'as ĵet'i. Kaj tiu'j oft'e taks'as si'n la plej bon'a'j hom'o'j en la soci'o.

Al'don'iĝ'is nov'a skandal'o. La koncern'a prokuror'ej'o la parlament'an'o'n Sebastian Edathy (SPD / social'demokrat'a) akuz'is pro „mol'a suspekt'o pri ebl'a ne'leĝ'a posed'o de pedofili'a'j var'o'j”. Edathy antaŭ ne'long'e prezent'is si'n mem en parlament'a esplor'komision'o kiel akr'a'n akuz'ist'o'n kontraŭ ŝtat'a'j instanc'o'j, streb'ant'e al pli alt'a posten'o. Antaŭ la publik'a dis'kon'ig'o fuĝ'is la suspekt'at'o. La afer'o ankoraŭ ne fin'iĝ'is.

Avert'is

Tamen jam fin'iĝ'is la karier'o de la ministr'o Hans-Peter Friedrich (CDU / krist'an'demokrat'a), kiu konfidenc'e avert'is la super'ul'o'j'n de la konkurenc'a parti'o SDP, ke trov'iĝ'as „putr'a ov'o” en ties nest'o.

Tiu'n gest'o'n tuj la publik'o interpret'is „perfid'o de sekret'o en la ofic'o”. La ministr'o la sekv'a'n tag'o'n demisi'is sub la fort'a prem'o. Jam long'e est'as kon'at'e: Ne kulp'as la kulp'ant'o, sed la inform'int'o.

Nun'temp'e daŭr'e en Germanio aper'as tia'j kaz'o'j. Ne plu la fakt'o'j grav'as, sed opini'o'j kaj babil'ad'o'j. Kaj tiu'j'n oni lert'e sci'as produkt'i kaj manipul'i.

Kompren'ebl'e mal'adekvat'a aŭ krim'a ag'ad'o en ŝtat'a'j funkci'o'j ne est'as toler'ebl'a. Sed ankaŭ la sen'indulg'a'j akuz'ant'o'j demand'u si'n, kia'j hom'o'j ili mem est'as.

La unu'a mond'o'milit'o: kiu ĝi'n kaŭz'is?

En la dimanĉ'a maten'o de la 28a de juni'o 1914 aŭt'o'kavalkad'o rapid'eg'is tra la strat'o'j de Sarajevo. En la ĉef'a aŭt'o vetur'is unu el la plej potenc'a'j hom'o'j en Eŭrop'o, ĉef'duk'o Francisko Ferdinand'o, rekt'a hered'ul'o de la aŭstr'a-hungar'a tron'o. Sen li'a sci'o sep bosnaserbaj murd'ont'o'j firm'e decid'int'a'j eks'ig'i Bosnion el la aŭstr'a-hungar'a imperi'o embusk'e li'n atend'is.

Kiam la aŭt'o'kavalkad'o halt'is ĉe trafik'vigl'a strat'o, unu el la murd'ont'o'j, la 19-jar'a Gavrilo Princip, el'paŝ'is el la hom'amas'o spekt'ant'a la karavan'o'n de nobel'a'j vizit'ant'o'j kaj paf'is du'foj'e je nul'a distanc'o cel'direkt'e al la ĉef'duk'o kaj li'a edz'in'o Sofia. Spit'e la tuj'a'n re'ag'o'n de la korp'o'gard'ist'o'j de la ĉef'duk'o por re'viv'ig'i li'n, sang'o el'flu'is tra li'a uniform'o. Post kelk'a'j minut'o'j la sonor'il'o'j de preĝ'ej'o'j tra Sarajevo sonor'ig'is la mort'o'n de la par'o.

Kiel la mort'o de unu hom'o pov'is konduk'i al milion'o'j da mort'int'o'j en milit'o tiel grand'ampleks'a kaj kruel'a? Por trov'i la respond'o'n al tiu ĉi demand'o cerb'e ekzerc'as si'n histori'ist'o'j dum 100 jar'o'j.

Agres'ant'o'j

En juli'o 1914 ĉiu'j en Eŭrop'o est'is konvink'it'a'j, ke oni batal'as en si'n'defend'a milit'o. Reg'ist'ar'o'j labor'is pen'e por montr'i, ke ili ne est'is la agres'ant'o'j en la komenc'a'j moment'o'j de la milit'o, precip'e dum la monat'o'j juli'o kaj aŭgust'o. Tio est'is la kern'a supoz'o de la ide'o, ke vast'a'j arme'o'j da soldat'o'j, bezon'at'a'j por la milit'o, ne pov'us est'i rekrut'at'a'j por agres'milit'o.

Social'ist'o'j, kiu'j nombr'is plur'a'j'n milion'o'j'n en 1914, ne est'us apog'int'a'j agres'a'n ekster'land'a'n politik'o'n. Ili em'us al'iĝ'i nur al si'n'defend'a milit'o. Franc'o'j, belg'o'j, rus'o'j, serb'o'j kaj brit'o'j est'is konvink'it'a'j, ke ili ver'e est'as implik'it'a'j en si'n'defend'a batal'o por just'a'j cel'o'j. Aŭstr'o'j kaj hungar'o'j est'is batal'ant'a'j por venĝ'i la mort'o'n de Francisko Ferdinand'o.

German'o'j est'is konvink'it'a'j, ke najbar'a'j land'o'j „trud'is la glav'o'n” en la german'a'j'n man'o'j'n, kaj cert'is, ke ili ne komenc'is la milit'o'n. Tamen, se ne ili (kiu'j malgraŭ ĉio invad'is Belgi'o'n kaj Franci'o'n en la komenc'a'j semajn'o'j de la milit'o), kiu, do, kaŭz'is la milit'o'n?

Kompens'o'j

Por la venk'int'o'j, la demand'o facil'e respond'ebl'as. Ili inter'konsent'is ĉe la pac'konferenc'o de Versajl'o en 1919, ke Germanio kaj ĝi'a'j alianc'iĝ'int'o'j respond'ec'is kaj kaŭz'is la milit'o'n. Sur'baz'e de tiu decid'o oni postul'is vast'a'j'n kompens'o'j'n pro la perd'o'j rezult'int'a'j de la milit'o. La t.n. „milit'kulp'a deklar'o” direkt'is la long'a'n debat'o'n pri la kaŭz'o'j de la milit'o.

Ek'de 1919 reg'ist'ar'o'j kaj histori'ist'o'j, okup'iĝ'ant'a'j kiel revizi'ist'o'j pri tiu demand'o (ili vol'is revizi'i la verdikt'o'n de Versajl'o), kolizi'is kun kontraŭ'revizi'ist'o'j konsent'int'a'j kun la trov'o'j de la venk'int'o'j. Sen'nombr'a'j publik'aĵ'o'j kaj dokument'o'j far'iĝ'is hav'ebl'a'j por pruv'i la sen'kulp'o'n de Germanio kaj la kulp'o'n de ali'a'j.

Interpret'ad'o

Dum la inter'milit'a period'o simil'a'j opini'o'j influ'is nov'a'n interpret'ad'o'n, plu emfaz'ant'e la sen'kulp'o'n de Germanio kiel kaŭz'int'o de la milit'o, kaj anstataŭ'e ident'ig'ant'e la mal'sukces'o'n de la alianc'iĝ'a sistem'o antaŭ 1914. Tiu inter'konsent'it'a opini'o daŭr'is tra la du'a mond'o'milit'o kaj post'e.

La plej grand'a kontest'o al tiu interpret'ad'o est'is jam vast'e kon'at'a en Germanio ek'de la 1960aj jar'o'j. La histori'ist'o Fritz Fischer publik'ig'is tut'e surpriz'e nov'a'n tez'o'n, kiu minac'is renvers'i la inter'konsent'o'n pri la ver'a'j kaŭz'o'j de la milit'o.

Naci'ism'o

Germanio, Fischer argument'is, ja hav'is la plej grand'a'n part'o'n de la respond'ec'o'j pri la eksplod'o de la milit'o. Al'don'e, la gvid'ant'o'j de Germanio intenc'e komenc'is la milit'o'n kun la cel'o adopt'i vigl'a'n inter'naci'a'n politik'o'n mir'eg'e simil'a'n al la naci'ism'o de Hitlero en 1939.

En la last'a'j jar'o'j la opini'o de Fischer si'a'vic'e ankaŭ est'is revizi'at'a. Histori'ist'o'j re'ven'is al la argument'o'j de la inter'milit'a'j jar'o'j. Nun la fokus'o est'is la rol'o de Rusio kaj Franci'o en la komenc'o de la milit'o kaj la demand'o, ĉu la brit'a reg'ist'ar'o ver'e est'is far'ant'a ĉio'n ebl'a'n por evit'i la milit'o'n en 1914. Oni ankaŭ mal'emfaz'is la rol'o'j'n de Germanio kaj Aŭstrio-Hungari'o.

Post 100 jar'o'j da debat'o'j ĉiu'j imag'ebl'a'j interpret'o'j de la kaŭz'o'j de la milit'o ŝajn'e est'as plu'esplor'it'a'j, revizi'it'a'j kaj for'ig'it'a'j. Ĉi tiu polemik'o daŭr'os almenaŭ pli'a'j'n 100 jar'o'j'n.

En Palerm'o sub'ter'e

Vi ŝat'as somer'a'n vojaĝ'ad'o'n al Mediterane'o, sed – ne tut'e mal'prav'e – iom enu'is pri la kutim'a'j sun'o, mar'o kaj precip'e varm'eg'o, neniam tiel sufok'a kiel en la last'a'j jar'o'j ... Ne est'as problem'o. Jen original'a, ombr'a, ver'e frisk'a lok'o por vizit'i somer'sezon'e en sud'a Italio. Oni surpriz'iĝ'os pro la bel'ec'o de la sub'ter'aĵ'o'j de Palerm'o. La ĉef'urb'o de la region'o Sicilio, jam kon'at'a dank'e al si'a'j natur'a'j, histori'a'j, art'a'j kaj gastronomi'a'j al'log'aĵ'o'j, fakt'e star'as super la real'aĵ'o – sam'e rav'a, sed ial oft'e neglekt'at'a de la gvid'libr'o'j pri Italio.

Inĝenieri'o

Unu'e, al'ven'int'e al Palerm'o, oni hav'ig'u al si – ĉe unu el la plur'a'j lok'a'j vend'ej'o'j – gum'a'j'n bot'o'j'n, kask'o'n spele'olog'a'n, torĉ'o'n, gant'o'j'n. Tiel oni pov'as komenc'i esplor'i la t.n. Qanat-o'j'n: tem'as pri akv'o'konduk'il'o'j, konstru'it'a'j inter la jar'o'j 800 kaj 1200 post Krist'o, inter la arab'a kaj norman'a okup'ad'o'j. Nur du el ili est'as nun al'ir'ebl'a'j, sed ver'e valor'as vizit'o, inkluziv'e de promen'o tra la akv'o, al tiu verk'o de progres'int'a hidraŭlik'a inĝenieri'o. Qanat-oj est'as vast'a ret'o de galeri'o'j, kiu'j hav'as la apart'a'n karakteriz'o'n ekspluat'i la dekliv'ec'o'n de la grund'o kaj de la rok'o'j, kaj tra'ir'i ankaŭ la akv'o'riĉ'a'j'n stratum'o'j'n. Tiu'manier'e la akv'o sukces'as al'ven'i al urb'a'j fontan'o'j, publik'a'j ban'ej'o'j, fiŝ'basen'o'j kaj ĝarden'o'j. Pas'int'ec'e, kiam ajn sirok'o blov'is (kutim'a fakt'o en Palerm'o), la Qanat-oj est'is uz'at'a'j kiel ventol'il'o'j, kiu'j natur'e kaj efik'e mal'varm'ig'is la aer'o'n.

Mumi'ig'o

Ali'a interes'aĵ'o en la lok'a'j sub'ter'aĵ'o'j est'as la rifuĝ'ej'o'j, util'ig'at'a'j dum la du'a mond'milit'o. Ili trov'iĝ'as ĉef'e sub monaĥ'ej'o'j, el kiu'j la plej fam'a'j nom'iĝ'as ital'lingv'e della Misericordia kaj dell'Assunta. Ŝat'at'a'j de turist'o'j est'as ankaŭ la katakomb'o'j, precip'e tiu'j de la kapucen'o'j el la 16a jar'cent'o, situ'ant'a'j en la kvartal'o Cuba. Ili konserv'as pli ol 2 000 mumi'o'j'n, en divers'a'j pozici'o'j kaj en bon'a stat'o de konserv'iĝ'o. Ĝust'e pro tio ĉi tiu'n lok'o'n vizit'as scienc'ist'o'j, kiu'j intenc'as mal'kovr'i la sekret'o'j'n de mumi'ig'o.

Jen kelk'a'j itiner'o'j por alternativ'e esplor'i tiu'n ital'a'n kaj eŭrop'a'n urb'o'n, ĉiam pli modern'iĝ'ant'a'n.

Viv'i en mond'o surogat'a

„En mi'a sup'o est'as mort'a'j best'o'j!” Jen la kri'o de german'a mez'lern'ej'an'o, vesper'manĝ'ant'a en aŭstr'a ski'teren'a jun'ul'ar'gast'ej'o, kie loĝ'is 100 ski'ad'lern'em'ul'o'j el la german'a sen'neĝ'a provinc'a urb'o Kaiserslautern.

Ĉu tem'is pri ŝerc'o? Tut'e ne. Post esplor'ad'o de la instru'ist'o'j, kiu'j ja trov'is en'sup'a'n larv'o'n, sed nur unu, la grup'an'o'j ekscit'iĝ'e kondut'is, flar'ant'e skandal'o'n. Kelk'a'j laŭ'dir'e, sed ne ver'e, vom'is.

Ili suspekt'is mal'higien'o'n, riproĉ'is la mastr'o'n, ke li ne tuj-tuj for'ig'is ĉiu'j'n sup'uj'o'j'n de ĉiu'j tabl'o'j, kun'sid'is kaj decid'is prefer'e ne atend'i ali'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n, sed fin'i la rest'ad'o'n kun'e kun la intenc'it'a ski'ad'kurs'o.

Tro'a re'ag'o

Pli sobr'e kaj sen plu'a'j larv'o'atak'o'j, ceter'e ankaŭ sen i'a'j mal'san'ig'a'j problem'o'j, la grup'an'o'j hejm'e'n re'ven'is, sen'ig'int'e si'n de la neĝ'a'j plezur'o'j pro tro'eg'a re'ag'o.

Nun la aŭstr'a'j sanitar'a'j aŭtoritat'ul'o'j kaj la rejn'land-palatinata kler'ig'ad'a ministr'ej'o okup'as si'n pri la afer'o. Ĝi'n kaŭz'is ebl'e pak'aĵ'o da nudel'o'j, valid'a ĝis 2015, kun mal'sat'a larv'o, perd'int'a la viv'o'n en bol'ant'a akv'o apud sam'form'a'j kaj sam'kolor'a'j nudel'o'j.

Tamen ver'e kaŭz'is la problem'o'n part'e mis- aŭ mal-kler'ig'it'a'j infan'o'j kaj part'e tim'em'a'j kaj sam'e mal'prudent'a'j instru'ist'o'j. Sed tiu'j part'o'j, kun la decid'a instanc'o de la lern'ej'o, form'is la opini'a'n majoritat'o'n.

Best'a regn'o

Larv'o'j en manĝ'aĵ'o'j: ĉu danĝer'a, abomen'a, mal'ind'a afer'o en la 21a jar'cent'o? Ĉiu, kiu ankoraŭ mem kuir'as, kon'as larv'o'j'n en la krud'material'o'j. Oni ja ne nepr'e manĝ'as ili'n, sed elimin'as unu'op'ul'o'j'n aŭ for'ĵet'as foj'foj'e plen'e akapar'it'a'n pak'aĵ'o'n. Fin'o. Dum la tut'a hom'a evolu'o oni dev'is viv'i kun kun'manĝ'ant'o'j el la best'a regn'o. Kaj oni sci'is, ke ili ĝeneral'e ne est'as venen'a'j.

Sed nun'generaci'an'o'j ja lern'eg'as pri „ekologi'a” nutr'ad'o. En lern'ej'o'j oni ili'n eĉ nutr'as (sen'kost'e kaj oft'e kontraŭ la propr'a'famili'a mal'san'ig'a kutim'o) per tag'mez'a'j san'a'j natur'aĵ'o'j. Tamen evident'e oni famili'e kaj lern'ej'e tut'e ne kapabl'as per'i koher'a'n natur'kompren'o'n.

Tiu'j infan'o'j, kiu'j pro en'sup'a larv'o dev'ig'is si'n tuj fin'i sopir'it'a'n ski'instru'iĝ'o'n, viv'as en surogat'a mond'o. Ili pretend'as, ke ĉirkaŭ'e ĉio aper'u en pur'e cifer'ec'a stat'o, virtual'e, bril'e, sen lez'o'j aŭ spur'o'j far'e de la natur'a viv'o.

Laktuk'o kun helik'o

Ke jam ge'patr'o'j kaj instru'ist'o'j kondut'as sam'e degener'int'e, est'as ali'a afer'o. Ili'a'j pra'ul'o'j est'is feliĉ'a'j ricev'i pom'o'n kun verm'o, ĉeriz'o'n kun larv'o, laktuk'o'n kun helik'o.

Neces'as ankoraŭ instru'i, ke est'ont'ec'e la hom'ar'o dev'as anstataŭ'ig'i la ter'o'detru'a'n bred'ad'o'n de grand'a'j best'o'j per, ekzempl'e, kultiv'ad'o de larv'o'j.

Sed kiu eduk'os jun'ul'o'j'n laŭ tia etik'o, se nun'temp'e eĉ „kler'a'j” instru'ist'o'j ne kapabl'as rezist'i tim'eg'o'n pro best'et'o en teler'o? Ceter'e, la lern'ej'o nun postul'as de la mastr'o de la jun'ul'ar'gast'ej'o kompens'o'n je 20 000 eŭr'o'j – ne agnosk'ant'e la propr'a'n histeri'a'n kondut'o'n pro unu larv'o.

Iam komplet'ig'a'j, kelk'foj'e mal'san'ig'a'j

En land'o'j de la tut'a mond'o ne mank'as nun'temp'e hom'o'j, kiu'j em'as pro prevent'a'j kial'o'j en'glut'i ĉiu'tag'e pilol'o'j'n da vitamin'o'j kaj mineral'o'j (inter'ali'e magnezi'o, zink'o, fer'o): kelk'a'j opini'as, spit'e al la skeptik'ec'o de plur'a'j medicin'ist'o'j, ke ili'a san'o per tia'j sintez'it'a'j suplement'o'j, vend'at'a'j ankaŭ en super'bazar'o'j, est'os pli'fort'ig'at'a. Iu'lok'e far'iĝ'is kvazaŭ'a mod'o, anstataŭ elekt'i inter la natur'a'j nutr'aĵ'o'j je propr'a dispon'o (kio'n, krom kurac'ist'o'j, la prudent'o mem sugest'as), plen'ŝtop'iĝ'i per tablojd'o'j de vitamin'o E kun selen'o. Oni supoz'as, ke tiu kombinaĵ'o mal'help'as la aper'o'n de kelk'a'j form'o'j de kancer'o. Ili'a'n efik'o'n do pri'esplor'is ek'de 2001, dum pli ol dek jar'o'j, uson'a'j scienc'ist'o'j, kiu'j analiz'is kadr'e de grand'a esplor'ad'o pli ol 30 000 hom'o'j'n. La rezult'o'j est'is publik'ig'it'a'j en la fid'ind'a Journal of the National Cancer Institut'e (Revu'o de la Tut'land'a Pri'kancer'a Institut'o).

Kancer'o

Sur'baz'e de la kolekt'it'a'j don'it'aĵ'o'j, oni surpriz'e trov'is, ke la menci'it'a'j pilol'o'j ne nur est'as tut'e sen'util'a'j por la hom'a san'o, sed, tiom pli mal'trankvil'ig'e, ili konsider'ind'e (je 17 procent'o'j) ja pli'alt'ig'is la risk'o'n de prostat'a kancer'o, risk'o'n jam natur'e kresk'ant'a'n inter mal'jun'a'j vir'o'j. La fak'ul'o'j mal'kovr'is, ke ekzist'as ĉi-rilat'e danĝer'a inter'ag'ad'o inter selen'o kaj vitamin'o E. Se la kvant'o de selen'o (kiu est'as mal'sam'a de person'o al person'o) en la korp'o est'as mal'alt'a antaŭ la komenc'o de la diet-suplement'a terapi'o, la inter'ag'ad'o en si mem ne hav'as grav'a'j'n efik'o'j'n. Tamen, se iu hav'as natur'e grand'a'n kvant'o'n de selen'o en si'a korp'o (la selen'a nivel'o konstat'ebl'as facil'e ĉe la ung'o'j) kaj al'don'e en'konduk'as mult'e pli da selen'o kaj/aŭ vitamin'o E ol rekomend'it'e, tiam la risk'o pri prostat'a kancer'o pov'as alt'iĝ'i je eĉ 63 procent'o'j.

Deklar'o

Signif'o'plen'a est'as la deklar'o far'it'a de la ĉef'a gvid'ant'o de la esplor'o, d-ro Al'a'n Kristal, el la Fred Hutchinson Cancer Research Center (Pri'kancer'a Esplor'centr'o Fred Hutchinson), kiu situ'as en la uson'a urb'o Seattle. Tiu fakt'e rekt'e deklar'is: „Vir'o'j, kiu'j uz'as tia'spec'a'j'n trud'aĵ'o'j'n, tuj ĉes'u”.

Mal'riĉ'ec'o: kulp'as ne la ŝtat'o sed la hejm'o

Ekzist'as en Germanio tri milion'o'j da infan'o'j viv'ant'a'j sub la lim'o de mal'riĉ'ec'o. Krom'e, en la last'a'j 30 jar'o'j, „neni'o okaz'is por infan'o'j”. Tiel opini'as la prezid'ant'o de la German'a Infan'protekt'a Lig'o.

Kiel solv'o'n li postul'is garanti'o'j'n pri baz'a financ'a sekur'ec'o de id'o'j kaj ge'patr'o'j, pri plen'a aparten'o al la eduk'a kaj soci'a sistem'o'j kaj apart'e pri politik'a voĉ'don'o lig'at'a al la nombr'o de infan'o'j. Laŭ la last'a punkt'o patr'in'o kun kvar infan'o'j hav'u kvin plen'valid'a'j'n voĉ'o'j'n.

Li'n sub'ten'is enket'o, laŭ kiu 70 % de la german'o'j kred'as, ke oni ne ag'as sufiĉ'e kontraŭ infan'a paŭperism'o. Simil'a nombr'o pret'as pag'i pli da impost'o'j favor'e al mal'riĉ'a'j infan'o'j.

Politik'ist'o'j

Re'ag'e al tia alarm'kri'o, hom'o'j el'kresk'int'a'j post la du'a mond'o'milit'o mir'ig'it'e demand'as si'n, kie ili viv'as. Mult'a'j nun'temp'a'j politik'ist'o'j, instru'ist'o'j, funkci'ul'o'j ktp de'ven'as de post'milit'e mal'riĉ'a'j famili'o'j, dot'it'a'j de grand'a id'ar'o kaj sen aŭt'o, telefon'o aŭ televid'il'o.

Ili plu'uz'is jam uz'it'a'j'n vest'aĵ'o'j'n, modest'e manĝ'is, kaj viv'is sur mal'mult'a'j kvadrat'metr'o'j sen propr'a'j ĉambr'o'j. Ili ricev'is mal'mult'a'n poŝ'mon'o'n, long'distanc'e pied'ir'is al lern'ej'o'j. Ili pag'is lern'ej'a'n mon'o'n en super'a'j instituci'o'j. Tiu'j infan'o'j est'is mal'riĉ'a'j.

Sed ne kon'ant'e la noci'o'n „infan'a paŭperism'o”, ili tamen ricev'is kontent'ig'a'n instru'ad'o'n kaj, sen psikolog'a'j kaj soci'a'j help'ant'o'j, ating'is pli alt'a'n soci'a'n ŝtup'o'n ol la ge'patr'o'j.

Pretend'o'j

Kontrast'e, post du generaci'o'j, ĉu ver'e la nun'a situaci'o de almenaŭ 20 % de la 15 milion'o'j da person'o'j sub 20 jar'o'j est'as mizer'a, kaj ĉu ver'e „neni'o okaz'is” por ili? Efektiv'e mal'riĉ'ec'o'n difin'as pretend'o'j pri la viv'o'stil'o kaj statistik'a'j nombr'o'j. Ekzist'as ali'a'j nombr'o'j kaj ali'a'j statistik'o'j, kiu'j almenaŭ relativ'ig'as la asert'o'j'n.

Germanio dispon'as pri 156 famili'o'politik'a'j instituci'o'j (praktik'e subvenci'o'j) kun sum'e 200 miliard'o'j da eŭr'o'j. Est'as ne'ebl'e mal'long'e detal'i ili'n, kaj konstant'e ili pli'iĝ'as, mon'sum'o'j alt'iĝ'as. Iom resum'e, la impost'pag'ant'o'j liver'as al la famili'o'j infan'subvenci'o'n, al'don'a'j'n mon'a'j'n sub'ten'o'j'n, ge'patr'a'n subvenci'o'n, impost'a'n redukt'o'n, rajt'o'j'n pri ge'patr'a liber'temp'o plus salajr'a plu'pag'o, pri sen'kost'a infan'vart'ej'a lok'o post la unu'a viv'o'jar'o.

Ceter'e, la ŝtat'o subvenci'as ĉiu'n tia'n lok'o'n per 10 000 eŭr'o'j jar'e. Ekzist'as konsult'ej'o'j pri divers'a'j problem'o'j. Sen'pag'a'j est'as la lern'ej'o'j kaj la stud'ad'o. Financ'e grav'e efik'as la sen'kost'a aparten'o de la infan'o'j (kaj de ne'labor'ant'a patr'in'o/patr'o) al la san'serv'o. Jen nur et'a part'o de la list'o.

Generaci'o'j

La funkci'ul'a'j alarm'vok'ant'o'j ĝeneral'e nur pri'plend'as mon'a'n mal'riĉ'ec'o'n. Tio sen'dub'e pov'as ekzist'i. Sed la problem'o'j ne est'as tiom amas'a'j kaj infan'o'j kun mal'mult'a mon'o ne nepr'e dev'as viv'i mizer'e, kiel pruv'is antaŭ'a'j generaci'o'j.

Ver'e kompat'ind'a'j est'as infan'o'j, kies ge'patr'o'j viv'as mal'pac'e, kiu'j hejm'e ne spert'as am'o'n, eduk'o'n, instru'ad'o'n; infan'o'j, kiu'j ne kon'as si'a'n de'ven'o'n, ne vid'as ind'a'j'n cel'o'j'n en la viv'o.

Ankaŭ tiu'j, kies rilat'o'j konsist'as el „soci'a'j ret'o'j”, kies aspir'o est'as la bril'a ŝajn'o de la varb'industri'a'j promes'o'j, kiu'j dev'as ir'i voj'o'n en kruel'a, mal'moral'a, per'fort'a direkt'o.

Plej oft'e tiu'j kaz'o'j ne font'as en la anonim'a sen'kor'a „soci'o”, sed en la hejm'a ĉirkaŭ'aĵ'o. Neni'u kaj neni'o ver'e kapabl'as kurac'i ties mens'a'j'n dispozici'o'j'n. Eĉ ne mon'o.

Pionir'o de sen'drat'a teĥnologi'o

La komenc'o de ricev'ad'o kaj el'send'ad'o de telegraf'a'j mesaĝ'o'j est'as lig'it'a al la nom'o'j de la ital'o Guglielmo Marconi [guljelmo markoni] kaj de la rus'o Aleksander Popov. Ne mult'a'j sci'as, ke al tiu'j nom'o'j aparten'as ankaŭ tiu de la slovak'a invent'ist'o Jozef Murgaš [murgaŝ].

Murgaš kiel la unu'a en la mond'o praktik'is sen'drat'a'n el'send'o'n de hom'a voĉ'o jam en 1905. Li'a klopod'ad'o pri elektro'teknik'o al'port'is al li sukces'o'n kaj inter'naci'a'n agnosk'o'n.

Murgaš, pastr'o, pentr'ist'o kaj amator'a elektro'teknik'ist'o, nask'iĝ'is antaŭ 150 jar'o'j, la 17an de februar'o 1864, en la slovak'a mont'vilaĝ'et'o Tajov, ĉirkaŭ 150 km nord'e de la ĉef'urb'o Bratislav'o.

Kalumni'o'j

Kiel pastr'o li stud'is pentr'art'o'n en Budapeŝto kaj post'e en Munkeno. Pro kalumni'o'j kaj insult'o'j de'flank'e de super'a'j hungar'a'j eklezi'a'j organ'o'j li decid'is el'migr'i al Uson'o.

Kiel 32-jar'a rom'katolik'a pastr'o li al'ven'is al la min'ist'a vilaĝ'o Wilkes Barre, kie viv'is proksim'um'e 65 slovak'a'j famili'o'j. Li zorg'is pri slovak'a'j en'migr'int'o'j, establ'is lern'ej'o'n, bibliotek'o'n, gimnastik'ej'o'n, konstru'is lud- kaj ban-ej'o'j'n, kaj komenc'is pli profund'e interes'i si'n pri elektro'teknik'o en mal'grand'a teknik'a laboratori'o.

Patent'o'j

En 1904 la federaci'a patent'ofic'ej'o en Vaŝington'o agnosk'is al Murgaš du patent'o'j'n. La unu'a est'as kon'at'a kiel „aparat'o por sen'drat'a telegraf'o” kaj la du'a kiel „metod'o de transmisi'o de inform'aĵ'o'j per sen'drat'a telegraf'o”.

La sukces'o de li'a'j invent'aĵ'o'j est'is grand'eg'a. La 26a prezid'ant'o de Uson'o, Theodore Roosevelt, vizit'is li'a'n laboratori'o'n en Wilkes Barre en 1905 kaj promes'is al li financ'a'n reg'ist'ar'a'n sub'ten'o'n.

Post la vizit'o de la prezid'ant'o sekv'is ali'a'j patent'o'j: i.a. ond'o'metr'o (1907), elektr'a trans'form'ator'o (1907), aparat'o por produkt'i elektro'magnet'a'j'n ond'o'j'n (1908), sen'drat'a telegraf'o (1909) kaj aparat'o por produkt'i elektr'a'j'n oscil'o'j'n (1911).

Mond'o'milit'o

Dum la unu'a mond'o'milit'o est'is mal'permes'at'a'j en Uson'o privat'a'j radi'o'telegraf'a'j staci'o'j. Pro tio Murgaš decid'is dediĉ'i si'n de'nov'e al pentr'art'o. Li est'is kon'at'a ankaŭ kiel pasi'a kolekt'ant'o de mineral'o'j, fung'o'j kaj kresk'aĵ'o'j. Krom'e li hav'is unik'a'n kolekt'o'n de insekt'o'j, ĉirkaŭ 9000 ekzempler'o'j.

Kiel prezid'ant'o de la Slovak'a Naci'a Konsili'o en Uson'o li organiz'is sub'skrib'o'j'n por sub'ten'i la kre'ad'o'n de la Ĉeĥ'o'slovak'a Respublik'o. En 1918 li kun'sub'skrib'as la Pitsburg'a'n Konsent'o'n, laŭ kiu reprezent'ant'o'j de ĉeĥ'o'j kaj slovak'o'j konsent'is fond'i komun'a'n ĉeĥ'o'slovak'a'n ŝtat'o'n post la dis'fal'o de Aŭstrio-Hungari'o.

Diplom'o

En 1920 Murgaš, jam kon'at'a kiel uson'a invent'ist'o, decid'is re'ven'i hejm'e'n kaj instru'i elektro'teknik'o'n. La tiam'a'j ĉeĥ'o'slovak'a'j lern'ej'a'j instanc'o'j rifuz'is li'a'n propon'o'n, ĉar li ne posed'is oficial'a'n diplom'o'n de profesor'o de elektro'teknik'o. Vund'it'e, li amar'e re'ven'is al Uson'o, kie li mort'is en 1929.

En li'a slovak'a nask'iĝ'a vilaĝ'et'o est'as kre'it'a memor'ĉambr'o, kie vizit'ant'o'j pov'as trov'i original'a'j'n bild'o'j'n, maket'o'j'n pri la invent'aĵ'o'j kaj divers'a'j'n dokument'o'j'n kaj skrib'aĵ'o'j'n.

Publik'a sekret'o

Ĉu lern'ant'o'j en Aŭstrio bon'ord'e lern'as? Ĉu instru'ist'o'j diligent'e instru'as laŭ stud'plan'o'j? Tio'n la ministeri'o pri eduk'ad'o vol'is sci'i. Ĝi do okaz'ig'is test'o'j'n por 400 000 lern'ant'o'j en la fak'o'j german'a kaj angl'a lingv'o'j kaj matematik'o.

La test'ad'o okaz'is anonim'e, sen indik'o de la nom'o de la lern'ant'o kaj de la instru'ist'o. Respond'ec'is aŭstr'a firma'o inform'ad'ik'a, kiu pro pli mal'alt'a'j kost'o'j kun'labor'is kun sub'firma'o en Rumani'o.

Atak'o

Sed ho ve! En februar'o 2014 aper'is en la ret'o la test'rezult'o'j de la 400 000 lern'ant'o'j kaj eĉ la ret'adres'o'j de pli ol 30 000 instru'ist'o'j. Ĝis nun oni ne trov'is la kial'o'n de tiu „daten-lik'o”. Ver'ŝajn'e tem'is pri cel'traf'a atak'o de ret'pirat'o'j.

Ĝoj'is la klas'o'j kaj instru'ist'o'j bon'rezult'a'j. Hont'e silent'is la ali'a'j. Provizor'e la ministr'in'o pri eduk'ad'o halt'ig'is ĉi'a'n test'ad'o'n.

Marŝ'i kun mort'ont'o'j

Antaŭ cent jar'o'j eksplod'is la unu'a mond'o'milit'o (1914-1918). Tiam unu el la milit'a'j pentr'ist'o'j est'is la aŭstr'o-tirol'an'o Albin Egger-Lienz. En mart'o mal'ferm'iĝ'is en Vieno ekspozici'o de li'a'j pentr'aĵ'o'j.

Jam en 1909 Egger-Lienz pentr'is Der Totentanz von Anno Neun (La marŝ'o de la mort'ont'o'j de 1809) okaz'e de la cent'jar'iĝ'o de la liber'ig'a milit'o de la tirol'an'o'j kontraŭ Bavari'o.

Laŭ Agnes Husslein-Arco, la direktor'in'o de la muze'o Belveder'o (www.belveder'e.at/de), kie okaz'as la ekspozici'o, tiu bild'o en ses versi'o'j iĝ'is post'e unu el li'a'j plej grav'a'j verk'o'j kaj ikon'o de la unu'a mond'o'milit'o.

Por Egger-Lienz mem tiu pentr'aĵ'o est'is ne kontraŭ'milit'a, sed esprim'o de hom'o'j, kiu'j rezignaci'e trans'pren'as si'a'n sort'o'n kaj pere'o'n.

La ekspozici'o „Egger-Lienz kaj la Milit'o” est'as vizit'ebl'a ĝis la 9a de juni'o 2014.

Biografi'o de Albin Egger-Lienz:

1868-01-29: Nask'iĝ'is en Stribach apud Lienz en orient'a Tirolo kiel ekster'edz'ec'a fil'o de Maria Trojer kaj Georg Egger.

1881: Sub'ten'is li'n la pentr'ist'o Hug'o Engl, amik'o de la patr'o.

1884-1893: Stud'is ĉe la Munkena Akademi'o por Figur'a Art'o. Kon'at'iĝ'is kun Franz Defregger, kiu influ'eg'is li'n.

1891: Unu'a publik'a ekspozici'o de li'a'j verk'o'j en Munkena Vitr'a Palac'o. Ek'de nun Albin uz'is la nom'o'n Egger-Lienz.

1893 ĝis 1899: Labor'is kiel liber'a pentr'ist'o en Munkeno kaj orient'a Tirolo. Edz'iĝ'is kaj trans'lok'iĝ'is al Vieno.

1900: Ricev'is bronz'a'n medal'o'n ĉe la Mond'a Ekspozici'o en Parizo pro si'a pentr'aĵ'o Feldsieger (Venk'int'o sur la batal'kamp'o).

1901: Ricev'is la Grand'a'n Or'a'n Ŝtat'a'n Medal'o'n pro la pentr'aĵ'o Das Kreuz (La kruc'o).

1902 ĝis 1905: Instru'is privat'e en si'a atelier'o kaj fond'is privat'a'n pentr'ad'o-lern'ej'o'n por vir'in'o'j.

1906: Ricev'is ŝtat'a'n komisi'o'n por la unu'a versi'o de Der Totentanz von Anno Neun (La marŝ'o de la mort'ont'o'j de 1809).

1910: Mal'sukces'is pro inter'ven'o de la tron'hered'ont'o Franz Ferdinand far'iĝ'i profesor'o en la Akademi'o por Figur'a Art'o en Vieno.

1911: For'las'is Vienon kaj ek'loĝ'is en Hall en Tirolo.

1912: Iĝ'is profesor'o en la Akademi'o por Figur'a Art'o en Weimar, Germanio. En Dresden, Germanio, oni montr'is 12 el li'a'j verk'o'j en la ekspozici'o Monument'a-Dekoraci'a Pentr'o'art'o. Rilat'e al tiu Egger-Lienz publik'ig'is polemik'a'n trakt'aĵ'o'n, kies sekv'o est'is la Hodler-disput'o. La pentr'ist'o Ferdinand Hodler est'is la patr'o de Hector Hodler, fond'int'o de Universal'a Esperant'o-Asoci'o. En si'a'j Marignano-fresk'o'j Hodler montr'is ne la hero'ec'o'n de la milit'o, sed ties real'ism'o'n kaj detru'em'o'n.

1913: Rezign'is pri la profesor'a posten'o en Weimar. Trans'lok'iĝ'is al Sankt Justina ĉe Bozen en sud'a Tirolo. Tie li gvid'is en Klausen privat'a'n art'a'n lern'ej'o'n, kie kun'labor'is 12 el li'a'j lern'ant'o'j el Weimar.

1914: Komenc'iĝ'is la unu'a mond'o'milit'o. Tri'a versi'o de Totentanz.

1915: Iĝ'is soldat'o, post'e milit'a pentr'ist'o. Kvar'a versi'o de Totentanz.

1920 ĝis 1921: Kvin'a kaj ses'a versi'o'j de Totentanz.

1923-1925: Pentr'is fresk'o'j'n en la Memor'ig'a Kapel'o por Soldat'o'j en Lienz. Pro la grafik'a prezent'o de la re'lev'iĝ'int'a Jesuo la eklezi'o mal'permes'is mes'o'j'n en la kapel'o.

1926-11-04: Mort'is 58-jar'a en Sankt Justina.

Klimat'a ŝanĝ'iĝ'o kaj konflikt'o'j: kia inter'rilat'o?

La ter'glob'a klimat'a ali'iĝ'o super'reg'os la tut'a'n 21an jar'cent'o'n. De'post la antaŭ'industri'iĝ'a temp'o la temperatur'o ja alt'iĝ'is kaj ebl'e jam est'as tro mal'fru'e por evit'i la al'don'o'n de pli'a'j 2 grad'o'j celsi'a'j, kio port'us la mond'o'n al nivel'o rigard'at'a kiel „danĝer'a”.

Varm'iĝ'o

Kvankam la preciz'a evolu'o de varm'iĝ'o de'pend'os de politik'a'j, ekonomi'a'j kaj soci'a'j faktor'o'j, est'as evident'e, ke la rezult'ont'a ali'iĝ'o de la klimat'o prezent'os kaj rekt'a'j'n kaj ne'rekt'a'j'n konsekvenc'o'j'n, kre'ant'e nov'a'n medi'o'n. La efik'o'j de la klimat'a ŝanĝ'iĝ'o inkluziv'as lev'iĝ'o'n de la mar-nivel'o'j kaj de'lok'iĝ'o'j'n de loĝ'ant'ar'o'j el unu region'o al ali'a. Al tio oni pov'as al'don'i pli'oft'iĝ'o'n de ekstrem'a'j veter'a'j fenomen'o'j, kiel sen'pluv'ec'o kaj inund'o'j, perturb'ad'o'n de akv'a'j rimed'o'j kaj ekologi'a'j sistem'o'j, spontan'a'j'n furioz'a'j'n brul'eg'o'j'n en sovaĝ'a'j are'o'j, ek'aper'o'n de grav'a'j mal'san'o'j, paralel'e al mal'pli'iĝ'o de kultiv'aĵ'o'j kaj mal'abund'iĝ'o de nutr'aĵ'o'j.

Plur'a'j el tiu'j problem'o'j est'as inter'de'pend'a'j: ekzempl'e kaj tro'o kaj mal'tro'o da akv'o damaĝ'as agrikultur'o'n, ne'sufiĉ'a nutr'iĝ'o pli'probabl'ig'as epidemi'o'j'n kaj kronik'a'j'n mal'san'o'j'n, ktp. La mond'o jam komenc'is spert'i la unu'a'j'n sekv'o'j'n de ali'iĝ'ant'a klimat'o.

En 1992, en konferenc'o pri klimat-ŝanĝ'iĝ'o organiz'it'a de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) en la brazila urb'o Rio de Janeiro, est'is prezent'it'a unu'a'foj'e al land'a'j reprezent'ant'o'j la ide'o pri neces'a ekvilibr'ig'o de la el'las'o de gas'o'j en la atmosfer'o'n, kun special'a avert'o precip'e pri la kresk'ant'a'j nivel'o'j de karbon'a di'oksid'o rezult'e de hom'a aktiv'ec'o kaj ĝi'a influ'o sur la planed'a klimat'o.

Minac'o'j

La minac'o'j est'ig'at'a'j de la klimat'a ŝanĝ'iĝ'o inkluziv'as disput'o'j'n pri teritori'a'j land'lim'o'j kaj ne'last'e konflikt'o'j'n pri la uz'ad'o de natur'a'j rimed'o'j. Ĉar la mar'nivel'o alt'iĝ'as, la mar'bord'o mem modif'iĝ'as, tiel ke insul'o'j situ'ant'a'j je mal'alt'a'j nivel'o'j mal'aper'as, oft'e kaŭz'ant'e disput'o'j'n rilat'e al i'a'j teritori'a'j postul'o'j. La mal'dens'iĝ'o kaj la ŝrump'iĝ'o de la somer'a glaci'tavol'o en la arkt'a region'o mal'kaŝ'as grand'eg'a'j'n ekspluat'ebl'o'j'n, kiu'j koncern'as naft'o'n kaj gas'o'n antaŭ'e ne ekspluat'ebl'a'j'n en tiu region'o. La sam'a fenomen'o ebl'ig'os la mal'ferm'o'n de nov'a'j ŝip'voj'o'j. Tio konduk'os al ŝanĝ'o'j en la geo'strategi'a kaj geo'ekonomi'a ekvilibr'o.

La hav'ebl'o de dolĉ'a akv'o kaj de nutr'aĵ'o'j, la distribu'o de port'ant'o'j de patogen'a'j mal'san'o'j, la stabil'ec'o de tut'a'j komun'um'o'j: ĉio ĉi kuŝ'as sub la potencial'a influ'o de klimat-ŝanĝ'o. Ĝi pov'as ankaŭ kontribu'i al la pli'sever'ig'o de risk'o'j por la hom'a sekur'ec'o kaj rekt'e aŭ mal'rekt'e instig'i al politik'a aŭ per'fort'a konflikt'o en mal'fort'a'j aŭ mis'funkci'ant'a'j ŝtat'o'j. Tio signif'as, ke tia'j minac'o'j al la inter'naci'a stabil'ec'o ven'ant'a'j de tiu'j ŝtat'o'j risk'os pli'intens'ig'i trans'naci'a'j'n organiz'it'a'n krim'o'n, teror'ism'o'n, migr'ad'o'n, kaj ke la ŝtat'o'j dev'os re'konsider'i si'a'n inter'naci'a'n politik'o'n kaj la sekur'ec'a'j'n koncern'o'j'n kaŭz'at'a'j'n de la tut'mond'a varm'iĝ'o.

Klimat'a trans'form'iĝ'o funkci'os kiel „multiplik'il'o” aŭ „akcel'il'o” de minac'o'j koncern'e al konflikt'o'j kaj ne'stabil'ec'o. La klimat'a ali'iĝ'o jam hav'as rekt'a'n influ'o'n sur la produkt'ad'o'n de nutr'aĵ'o'j kaj sur la prez-kontrol'o'n, kaj nun, kiel vid'it'e, pov'as influ'i ankaŭ la hom'a'n sekur'ec'o'n en divers'a'j manier'o'j.

Inter 2000 kaj 2004 preskaŭ 5 % de la loĝ'ant'ar'o en evolu'ant'a'j land'o'j est'is tuŝ'it'a'j de klimat'a'j katastrof'o'j kontraŭ mal'pli ol 1 % en la evolu'int'a'j, sekv'e de geografi'a fokus'o de la minac'o kaj de pli grand'a vari'ec'o aŭ fleks'ebl'ec'o de rimed'o'j, kompren'ebl'e lig'it'a al riĉ'ec'o.

Konflikt'o'j

La lig'it'ec'o inter klimat'a ali'iĝ'o kaj konflikt'o est'as pri'diskut'at'a. Kelk'a'j empiri'a'j esplor'o'j montr'as fort'a'n lig'o'n, dum ali'a'j montr'as komplet'a'n mal'rilat'o'n aŭ pur'e sugest'as, ke histori'e la problem'o koncern'as mal'varm'iĝ'o'n, ne varm'iĝ'o'n. Pro tiu'j ne'cert'ec'o'j est'as mal'facil'e prognoz'i klimat'a'n evolu'o'n en tia manier'o, ke la rezult'o'j est'os util'a'j por politik'a'j program'o'j.

La risk'o pri inter'ŝtat'a'j konflikt'o'j rezult'ant'a'j de ĉiam pli mal'abund'a'j akv'a'j rimed'o'j est'as et'a aŭ ne'ekzist'ant'a, kaj fakt'e la administr'ad'o de trans'lim'a'j rimed'o'j est'as teren'o, kie antagonism'a'j land'o'j em'as al kun'labor'ad'o. Konflikt'o'j sur'baz'e de natur'medi'a'j faktor'o'j okaz'as precip'e en'e de la ŝtat'o'j mem, kaj, kiam ili trans'ir'as la ŝtat'a'j'n land'lim'o'j'n, ili em'as far'iĝ'i sub'naci'a'j anstataŭ klasik'a'j inter'ŝtat'a'j konflikt'o'j.

Konklud'e, ŝanĝ'iĝ'ant'a klimat'o pov'as hav'i rimark'ind'a'n geopolitik'a'n signif'o'n ĉirkaŭ la mond'o, konduk'ant'e al mal'riĉ'ec'o, natur'medi'a degener'ad'o kaj krom'a mal'fort'iĝ'o de jam politik'e mal'fort'iĝ'ant'a'j reg'ist'ar'o'j. Klimat'a ŝanĝ'iĝ'o kontribu'os al mal'abund'o de nutr'aĵ'o'j kaj al mank'o de dolĉ'a akv'o, pli'intens'ig'ant'e la dis'vast'ig'o'n de mal'san'o'j kaj instig'ant'e al amas-migr'ad'o. Dum ali'iĝ'ant'a klimat'o per si mem kaŭz'as neniu'n konflikt'o'n, ĝi tamen pov'os ag'i kiel mult'obl'ig'a faktor'o de mal'ekvilibr'o'j aŭ konflikt'o'j, las'ant'e la respond'ec'o'n de re'ag'o al civil'a'j kaj milit'a'j instituci'o'j okaz'e de grav'a'j veter-fenomen'o'j postul'ant'a'j hom'a'j'n defend'o'n kaj asist'ad'o'n.

Aŭskult'u simfoni'o'n, aŭskult'u la univers'o'n

La inform'o'j, kiu'j'n ni de temp'o al temp'o ricev'as rilat'e al astronomi'o kaj al kosm'a'j esplor'o'j, est'as foj'foj'e kap'turn'a'j pro la grand'a'j distanc'o'j, kiu'j'n la menci'it'a'j fak'o'j trakt'as. La kre'em'o de la scienc'ist'o'j, kiu'j okup'iĝ'as pri ni'a univers'o, pov'as est'i tamen sam'e (se ne pli) kap'turn'a!

Ĉi-foj'e esplor'ist'o produkt'is i'o'n ver'e ne'kutim'a'n, ekster'ordinar'a'n. Tem'as pri la ital'a fizik'ist'o kaj – en la mal'mult'a liber'temp'o – muzik'ist'o Domenico Vicinanza [doméniko viĉinanca], kiu labor'as ĉe la esplor'a centr'o Géant de Cambridge (Briti'o) kaj kies famili'nom'o ironi'e signif'as „proksim'ec'o”-n en li'a ge'patr'a lingv'o, la ital'a.

Sond'il'o'j

La 37-jar'aĝ'a scienc'ist'o koncept'is la ide'o'n produkt'i muzik'o'n sur'baz'e de la real'a'j don'it'aĵ'o'j, kiu'j al'ven'as al ni'a planed'o el plej mal'proksim'a'j meandr'o'j de la kosm'o. Kiel? Dank'e al la per'ad'o de la sond'il'o'j Voyager I kaj Voyager II. Ĉi-last'a'j, lanĉ'it'a'j en la kosm'o'n kun esplor'a'j cel'o'j en 1977, antaŭ kvar'dek'o da jar'o'j, jam „emerit'iĝ'is” (se tiel dir'i), sed daŭr'ig'as si'a'n kur'o'n en la kosm'o miliard'o'j'n da kilo'metr'o'j for de la ter'o. Por ŝpar'ig'i al ili energi'o'n, oni mal'aktiv'ig'is la pli'mult'o'n de ili'a'j instrument'o'j, kiel fot'o'aparat'o'j kaj kamera'o'j. La trov'il'o'j de kosm'a'j korpuskl'o'j mal'e plu'funkci'as kaj per'e de plutoni'a'j bateri'o'j ili el'ten'os dum ankoraŭ 20 jar'o'j.

Spit'e al la temp'o pas'int'a kaj al la distanc'o tra'ir'it'a, ili do ne ĉes'is send'ad'i al la ter'o la signal'o'j'n plur'spec'a'j'n kapt'at'a'j'n. Est'as rimark'ind'e, ke la sond'il'o'j ne est'as proksim'a'j unu al la ali'a: la unu'a jam el'ir'is el la sun'a sistem'o (ĝi nun distanc'as de la ter'o je 18 miliard'o'j da kilo'metr'o'j), tiel ke ĝi'a'j don'it'aĵ'o'j, kvankam vojaĝ'ant'e je la lum'a rapid'o, bezon'as proksim'um'e 17 hor'o'j'n por ating'i la ter'o'n. La du'a trov'iĝ'as mal'e ankoraŭ en'e de la sun'sistem'o, je distanc'o de 22 milion'o'j da kilo'metr'o'j de si'a ĝemel'o.

Duet'o

D-ro „Proksim'ec'o” do kolekt'is la „mal'proksim'ec'a'j'n” signal'o'j'n sam'temp'e send'it'a'j'n de la du sond'il'o'j laŭ'long'e de si'a vojaĝ'o. Li post'e konvert'is ĉiu'n el ili en apart'a'n son'a'n signal'o'n. Kompren'ebl'e la son'o mem ne tra'ir'is material'e la kosm'o'n, sed per komput'il'a program'o la menci'it'a fak'ul'o sukces'is trans'skrib'i tiu'j'n sam'a'j'n signal'o'j'n, sen modif'i aŭ al'don'i i'o'n, kiel la ital'a ŝat'ant'o de fizik'o kaj muzik'o fier'e rimark'ig'as. Li fin'e trans'form'is la tre long'a'n seri'o'n da kolekt'it'a'j son'o'j en ver'a'n muzik-kompon'aĵ'o'n por pian'o kaj arĉ'muzik'il'o'j. Tem'as pri bel'a duet'o, en kiu ebl'as disting'i du mal'sam'a'j'n melodi'o'j'n, kiu'j tre bel'e kongru'as, dank'e al tio, ke la signal'o'j est'is send'it'a'j de la sond'il'o'j en la sam'a moment'o.

Est'as ne'ebl'e ne trov'i mir'ind'a'n harmoni'o'n en tiu al'log'a muzik'o, ekskluziv'e por ni lud'it'a de planed'o'j, stel'o'j kaj stel'figur'o'j, kiu'j ŝajn'e tiom silent'e bril'as en la firmament'o. Por aŭskult'i ili'a'n voĉ'o'n, la dolĉ'a'n voĉ'o'n de ni'a univers'o, oni vizit'u la ret'ej'o'n soundcloud.com/geant-sounds/sonification-of-voyager-1. Ali'a kompon'aĵ'o (Voyager I el'ir'ant'a el la sun'a sistem'o) aŭskult'ebl'as ĉi tie: soundcloud.com/geant-sounds/voyager1-exiting-the-solar. En la ret'ej'o soundcloud.com/geant-sounds hav'ebl'as al'don'a'j tia'j kompon'aĵ'o'j, sur'baz'e de plur'spec'a'j scienc'a'j don'it'aĵ'o'j.

Bon'a'j perspektiv'o'j por 2014

Laŭ la last'a kvar'on'jar'a raport'o de UNIDO, la Organiz'aĵ'o de UN pri Industri'a Dis'volv'ad'o, la mond'a industri'a produkt'ad'o kresk'is je 3,3 % en la last'a kvar'on'o de 2013. Est'is kresk'o en ĉiu'j industri'land'o'j de orient'a Azi'o, Eŭrop'o kaj nord'a Amerik'o – indik'o pri vast'a baz'o de perspektiv'o'j por kresk'o dum 2014. Ankaŭ mult'a'j evolu'land'a'j ekonomi'o'j, hav'ant'a'j mal'alt'a'n kresk'o'n, kiu sekv'is jar'o'j'n de ekonomi'a kriz'o, dev'os ricev'i profit'o'n pro la re'fort'iĝ'o de la industri'land'o'j.

Dum la last'a kvar'on'o de 2013 la industri'a produkt'ad'o en orient'a Azi'o kresk'is je 4 %, en Eŭrop'o je 1,5 % kaj en nord'a Amerik'o je 2,9 %. Ĝi kresk'is en la plej grand'a'j eŭrop'a'j land'o'j, inkluziv'e de Franci'o, Germanio, Italio kaj Briti'o. Ekster Eŭrop'o ĝi kresk'is en Japani'o je 4,7 %, Malajzi'o je 4,7 % kaj en Uson'o je 3 %.

La nun'a kresk'o koncern'as la pli'alt'ig'it'a'n kresk'o'n de konsum'a'j el'spez'o'j ĉe la var'o'j kun long'daŭr'a uz'o. La produkt'ad'o de aŭt'o'j pli'grand'iĝ'is je 8,2 % en Franci'o, je 6,2 % en Italio kaj je 13,2 % en Briti'o. Simil'e alt'a kresk'o en la aŭt'a sektor'o est'is observ'at'a en Japani'o kaj Uson'o. Pli'iĝ'o'n oni registr'is ankaŭ en la produkt'ad'o de ekip'aĵ'o'j por ĝeneral'a uz'o, elektron'ik'a'j aparat'o'j kaj elektron'ik'a'j var'o'j por hejm'a uz'o.

Pro la fakt'o, ke al la industri'land'o'j rilat'as preskaŭ du tri'on'o'j de la mond'a al'don'valor'o en la industri'a produkt'ad'o, la re'fort'iĝ'o de tiu'j land'o'j grav'e influ'as la perspektiv'o'j'n pri kresk'o de la mond'a produkt'ad'o en la ven'ont'a'j jar'o'j.

Profit'o el industri'land'o'j

Inter la evolu'ant'a'j kaj nov'aper'ant'a'j industri'land'a'j ekonomi'o'j, la volumen'o de la industri'a produkt'ad'o en Ĉini'o kresk'is je preskaŭ 10 %, ĉef'e je la kont'o de la en'land'a postul'o. Kontrast'e al tio la kresk'o en ali'a'j evolu'ant'a'j ekonomi'o'j redukt'iĝ'is je 1 % en la last'a kvar'on'o de 2013.

La mal'alt'a kresk'o de la industri'a produkt'ad'o en ali'a'j evolu'land'o'j est'as kaŭz'it'a de ekster'a'j faktor'o'j kiel mal'pli'iĝ'o de la kapital'a al'flu'o kaj intern'a'j faktor'o'j kiel la pli'alt'iĝ'o de la produkt'ad'kost'o'j. Ĉar la re'fort'iĝ'o de la industri'land'o'j est'as en fru'a stadi'o, la influ'o al la kresk'o de produkt'ad'o en la evolu'land'a'j ekonomi'o'j per'e de pli'grand'iĝ'o de la invest'o'j kaj var'a komerc'o apenaŭ est'os sent'at'a en proksim'a est'ont'ec'o.

La industri'a produkt'ad'o en Barato redukt'iĝ'is je 2% en la kvar'a kvar'on'o de 2013 sekv'e de pli'iĝ'o de la produkt'ad'kost'o'j pro la mal'fort'iĝ'o de la rupi'o. La produkt'ad'o mal'grand'iĝ'is en Argentino je 3,4%, en Indonezio je 0,8% kaj en Sauda Arabi'o je 2,5 %. Brazilo kaj Meksiko hav'is moder'a'n kresk'o'n, dum la produkt'ad'o en Turki'o kresk'is je 4,9 %.

La evolu'land'a'j ekonomi'o'j de nord'a Afrik'o rapid'e profit'is la re'fort'iĝ'o'n de Eŭrop'o. La industri'a produkt'ad'o kresk'is je 4,3 % en Maroko kaj je 6,9 % en Tunizio. Tamen ĝi redukt'iĝ'is en Egipti'o je 2,6% pro la daŭr'ant'a politik'a mal'stabil'ec'o.

Ĝeneral'e oni prognoz'as, ke la pli bon'a'j perspektiv'o'j pri kresk'o de la industri'a produkt'ad'o pozitiv'e influ'os la mond'a'n industri'o'n dum 2014.

Donac'o-ekonomi'o: ali'a mond'o ebl'as!

Pro la ekonomi'a kriz'o de la pas'int'a'j jar'o'j, la grand'skal'a tromp'ad'o, fraŭd'o kaj ekologi'a konsci'iĝ'o, pli kaj pli da hom'o'j serĉ'as alternativ'a'j'n viv'manier'o'n kaj ekonomi'o'n. Aŭ, pli ĝust'e, „nekonomion”: viv'i sen el'spez'i mon'o'n.

Unu'a'j iniciat'o'j

En la jar'o 1982 la kanad'an'o Michael Linton el'pens'is LETS: Local Exchange Trading System (Lok'a Inter'ŝanĝ'a Sistem'o). ¹ La sistem'o ne uz'as mon'o'n, sed iu'spec'a'n kredit'o'n. Membr'o'j akir'as kredit'o'n donac'ant'e i'o'n aŭ far'ant'e komplez'o'n al ali'a membr'o, ekzempl'e tond'i har'o'j'n, vart'i infan'o'j'n, instru'i, ripar'i i'o'n. Per la kredit'o ili pov'as pet'i komplez'o'n de ali'a membr'o. La kredit'o ne est'as mon'o, sed fakt'e funkci'as sam'e, kaj de'pend'e de la lok'o, la „valut'o” hav'as ali'a'n nom'o'n, kutim'e lig'it'a'n al la lok'o. ² En Nederlando la unu'a grup'o fond'iĝ'is en 1992; Flandri'o sekv'is du jar'o'j'n post'e kaj nun hav'as preskaŭ 40 grup'o'j'n.

Mal'avantaĝ'o'j de la sistem'o est'as la foj'foj'e pen'ig'a al'iĝ'o'procedur'o, la fakt'o, ke postul'ad'o kaj propon'ad'o ne ĉiam kongru'as, kaj ke ne ĉiu'j hav'as la sam'a'j'n ebl'o'j'n kontribu'i. La sistem'o postul'as al'iĝ'kotiz'o'n kaj strikt'a'n libr'o'ten'ad'o'n pri ĉiu'j unu'op'a'j komplez'o'j. Tiu'j ĉi mal'avantaĝ'o'j mal'help'as la ĝeneral'ig'o'n de la sistem'o.

En Germanio, antaŭ jar'dek'o, mi trov'is libr'o'ŝrank'o'n en iu strat'o, kie hom'o'j rajt'is liber'e pren'i kaj met'i libr'o'j'n. Ie-tie, hom'o'j ankaŭ met'is ankoraŭ uz'ebl'a'j'n afer'o'j'n (seĝ'o'j'n, manĝ'il'o'j'n ktp) en inter'konsent'it'a'j lok'o'j, por ke ali'a'j pren'u kaj uz'u.

Antaŭ ses jar'o'j en Utrecht, Nederlando, est'is fond'it'a „donac'o-vend'ej'o”. Hom'o'j rajt'is liber'e ven'i kaj pren'i tio'n, kio'n ili bezon'as, sen ajn'a valut'o, kredit'o, libr'o'ten'ad'o kaj tut'e sen kontrol'o. La iniciat'int'o'j mem surpriz'iĝ'is pro la grand'a amas'o da afer'o'j (vest'aĵ'o'j, libr'o'j, manĝ'il'o'j, ...), kiu'j'n hom'o'j pret'is donac'i por tiu cel'o.

Donac'o-plac'o'j kaj -vend'ej'o'j

Est'as mal'facil'e ek'sci'i, ĝust'e kiam kaj en kiu urb'o komenc'iĝ'is la donac'o-plac'o'j kaj -vend'ej'o'j. Ebl'e tiu nov'a fenomen'o aper'is sam'temp'e divers'lok'e. Jen super'rigard'o pri la plej menci'ind'a'j iniciat'o'j.

Antaŭ kvin jar'o'j, komenc'e de decembr'o, unu'a'foj'e okaz'is en Antverpeno en'dom'a donac'o'bazar'o antaŭ Krist'nask'o, kiel alternativ'o kontraŭ la grand'eg'a, tro'ig'it'a komerc'o kaj la aĉet'ad'o de mult'e da donac'o'j, el kiu'j mult'a'j oft'e ne est'as ver'e util'a'j kaj kelk'foj'e eĉ ne'plaĉ'a'j. Ĉe en'ven'o oni rajt'is donac'i uz'ebl'a'j'n afer'o'j'n, kaj oni ricev'is du kupon'o'j'n por elekt'i aĵ'o'n el la bazar'o por kun'port'i hejm'e'n.

Ek'de 2010 okaz'as en Bon'aer'o la unu'a donac'o-bazar'o en Argentino, kiu inter'temp'e okaz'ad'as ankaŭ en ali'a'j argentinaj urb'o'j. La ide'o est'is la jen'a: plej mult'a'j hom'o'j hav'as afer'o'j'n en la dom'o, kiu'j'n ili ne uz'as. En la kel'o aŭ sub'tegment'ej'o, sed ankaŭ en tir'kest'o'j, sur ŝrank'o'j, sur libr'o'bret'o'j ktp kuŝ'as la plej divers'a'j objekt'o'j. Iu'j'n libr'o'j'n oni ebl'e leg'as plur'foj'e kaj nepr'e vol'as konserv'i, sed mult'a'j'n ali'a'j'n libr'o'j'n oni pov'os donac'i, por ke ali'a person'o leg'u ili'n. Io, kio ne plu util'as al unu, pov'as ja feliĉ'ig'i ali'a'n person'o'n. Tiu'manier'e la tro'a'j afer'o'j ne plu kolekt'as polv'o'n, sed serv'as al si'a cel'o.

La 6an de februar'o 2013 grek'a'j bien'ist'o'j sen'pag'e dis'don'is tun'o'j'n da frukt'o'j kaj legom'o'j sur la plac'o ĉe la ministr'ej'o de agrikultur'o en Ateno al 5000 hom'o'j por protest'i kontraŭ la alt'a'j karbur'aĵ'o'prez'o'j, kiu'j tro'alt'ig'as la transport'kost'o'j'n kaj sekv'e la prez'o'j'n de la frukt'o'j kaj legom'o'j.

Oni menci'as tio'n kiel inspir'o'n por la publik'a'j donac'o'plac'o'j, kiu'j nun pli kaj pli oft'e okaz'as en Flandri'o kaj sen'dub'e ankaŭ en ali'a'j land'o'j. En kaj ekster Antverpeno la donac'o'bazar'o'j far'iĝ'is ver'e furor'a'j. Plur'foj'e monat'e jam hom'o'j ven'as ekster'e'n sur divers'a'j'n plac'o'j'n kaj en divers'a'j'n (kultur)centr'o'j'n por donac'i si'a'j'n afer'o'j'n kaj por serĉ'i inter la propon'at'a'j var'o'j, eĉ mez'e de la vintr'o.

En Antverpeno mal'ferm'iĝ'is antaŭ ne'long'e ankaŭ du donac'o'vend'ej'o'j, el kiu'j unu est'as por la publik'o kaj la ali'a por hom'o'j en financ'e mal'facil'a situaci'o. Pli'e trov'iĝ'as ankoraŭ unu ekster'dom'a „donac'o'ŝrank'o” – fakt'e plur'a'j ŝrank'o'j – sub tegment'o ĉe pont'o nord'e de la urb'o. Tiu'j ĉi iniciat'o'j est'as politik'e sen'de'pend'a'j, sed ja de'ven'as de hom'o'j kun pli mal'dekstr'a'j ide'o'j.

Inter'ret'o 2.0

Dank'e al la last'a'j evolu'o'j en Inter'ret'o far'iĝ'is pli facil'e trov'i hom'o'j'n kun la sam'a'j ide'o'j. Dum antaŭ'e sen'dub'e ekzist'is diskut'grup'o'j, en kiu'j hom'o'j pov'is pet'i kaj propon'i libr'o'j'n kaj ali'a'j'n afer'o'j'n, la ebl'o'j eg'e mult'obl'iĝ'is per'e de la nun furor'a ret'ej'o Facebook. En april'o 2012 fond'iĝ'is la grup'o Freecycle Antwerp, kun'fand'iĝ'o de free (sen'pag'a) kaj recycle (re'cikl'ig'ad'o), kiu nun, eĉ ne du jar'o'j'n post'e, hav'as jam 11 000 membr'o'j'n. Por kompar'i, la provinc'o Antverpeno hav'as 1 780 000 loĝ'ant'o'j'n. Ni pov'us do konklud'i, ke al'iĝ'is 0,6 % de la loĝ'ant'o'j de la provinc'o. Ver'e, la dens'ec'o de la membr'ar'o ĉirkaŭ la urb'o Antverpeno est'as la plej grand'a, tiel ke ebl'as asert'i, ke jam ĝis 1 % de la famili'o'j, kiu'j loĝ'as en kaj apud Antverpeno, membr'as en la grup'o.

La grup'o fakt'e est'as virtual'a donac'o-plac'o. Hom'o'j propon'as afer'o'j'n, kiu'j'n ili ne plu vol'as, kaj anstataŭ'e ricev'as pli da spac'o en la dom'o kaj dank'a'n vizaĝ'o'n de la ricev'int'o, foj'e ankaŭ surpriz'donac'et'o'n. Ali'a'j membr'o'j, kiu'j serĉ'as iu'n specif'a'n kolekt'aĵ'o'n, kiu'j bezon'as ekzempl'e televid'il'o'n, ĉar difekt'iĝ'is la mal'nov'a, kiu'j ne hav'as la rimed'o'j'n aĉet'i nov'a'j'n vest'aĵ'o'j'n aŭ lud'il'o'j'n por la infan'o'j, pov'as simpl'e pet'i tio'n en la grup'o. Kutim'e, por ne tro mal'oft'a'j demand'o'j, ven'as respond'o en'e de unu, maksimum'e kelk'a'j hor'o'j, kaj en'e de kelk'a'j tag'o'j la trans'don'o okaz'as. Ĉio ĉi sen mon'o, sen al'iĝ'procedur'o, simpl'e sufiĉ'as send'i al'iĝ'pet'o'n, la kutim'a manier'o, laŭ kiu ebl'as al'iĝ'i al ajn'a grup'o de Facebook.

En plur'a'j ali'a'j region'o'j en Flandri'o fond'iĝ'is lok'a Freecycle-grup'o, kaj krom'e ekzist'as simil'a'j grup'o'j kun ali'a'j nom'o'j, kiel ekzempl'e „sen'pag'a” aŭ „donac'o'grup'o”. Per tia'j ŝlos'il'vort'o'j ebl'as serĉ'i simil'a'j'n grup'o'j'n en ĉiu ajn region'o.

Inter'temp'e fond'iĝ'is ankaŭ la grup'o Freecycle Foods Antwerp, por donac'i (tro'a'j'n) manĝ'aĵ'o'j'n, ali'a grup'o DoeDoe Antwerpen por trov'i hom'o'j'n, kiu'j pet'as help'o'n pri iu praktik'a afer'o, kiel ripar'i bicikl'o'n, farb'ad'o'n, solv'i elektr'a'n problem'o'n ktp.

Viv'i tut'e sen mon'o

Last'e menci'ind'as ankoraŭ kelk'a'j person'o'j, kiu'j far'iĝ'is kon'at'a'j, ĉar ili ek'viv'is tut'e sen mon'o. La german'in'o Heidemarie Schwermer vol'is viv'i tut'a'n jar'o'n sen mon'o. Inter'temp'e ŝi jam far'as tio'n dum dek ses jar'o'j, ĉar ŝi ne vol'is re'ir'i al si'a antaŭ'a viv'o. Manĝ'aĵ'o'j'n ŝi ricev'as inter'ŝanĝ'e por task'o'j kiel vart'i infan'o'j'n kaj pur'ig'i, vest'aĵ'o'j'n ŝi ricev'as de ge'amik'o'j, kaj ĉio'n, kio'n ŝi ne pov'as kun'port'i en si'a valiz'o, ŝi plu'donac'as.

En Briti'o la irland'an'o Mark Boyle viv'as sen mon'o kaj fond'is la ret'a'n Freeconomy-komun'um'o'n (Freeconomy = sen'pag'a ekonomi'o). Li ĉef'e viv'as manĝ'ant'e tio'n, kio'n li trov'as en la natur'o. Daniel Suelo en Uson'o ĉes'is uz'i mon'o'n en la jar'o 2000 kaj viv'as en kavern'o. Aper'is aŭtobiografi'o de li, sed li rifuz'is ĉiu'n pag'o'n kaj insist'is, ke anstataŭ'e cert'a kvant'o de ekzempler'o'j de li'a libr'o est'u donac'at'a'j sen'pag'e.

Viv'i tut'e sen mon'o postul'as tut'a'n trans'form'ad'o'n de la viv'manier'o, sed plu'don'i ne'bezon'at'a'j'n afer'o'j'n est'as ag'ad'o, kiu'n ĉiu ajn pov'us far'i sen'problem'e. Don'i kaj foj'e ankaŭ mem ricev'i donac'o'j'n est'as aventur'o, kiu de'nov'e proksim'ig'as la hom'o'j'n, kiu'j oft'e viv'as tre anonim'e en grand'a'j urb'o'j. La kompens'o: dank'em'o kaj gaj'a'j vizaĝ'o'j de ni'a'j apud'ul'o'j.

¹Jam aper'is artikol'o pri LETS en MONATO 1998/2, p. 12.

² Handje est'as „man'et'o”, inspir'it'a de fam'a legend'o pri gigant'o, kiu viv'is en la urb'o Antverpeno kaj kiu kutim'is pun'i hom'o'j'n, kiu'j rifuz'is pag'i impost'o'n, for'hak'ant'e ili'a'n man'o'n.

Ĉu la angl'a ne de'ven'as de la pra'angl'a?

Pov'as est'i erar'a la dis'vast'iĝ'int'a opini'o, ke la brit'o'j prunt'e'pren'is vort'o'j'n kaj koncept'o'j'n de la norveg'a'j kaj dan'a'j viking'o'j kaj ili'a'j id'o'j. La real'o est'as, laŭ la norveg'o J'a'n Terje Faarlund el la Universitat'o de Oslo, ali'a: la lingv'o nun'temp'e kon'at'a kiel „angl'a” kaj en ĉiu'j kontinent'o'j dis'vast'iĝ'int'a est'as mem skandinav-de'ven'a.

Ebl'e oni ne sci'as, kiom facil'e est'as por la norveg'o'j lern'i la angl'a'n. La kial'o est'as ne nur la ĝeneral'a simil'ec'o de la angl'a'j vort'o'j kun la respektiv'a'j norveg'a'j. Est'as io pli'a: la baz'a struktur'o mem de la angl'a frap'e simil'as al tiu de la norveg'a, kaj tio est'as fenomen'o ekstrem'e mal'oft'a. Tial ar'o'n da erar'o'j, kiu'j'n ali'lingv'a'j hom'o'j regul'e far'as, la norveg'o'j natur'e evit'as pro la simil'ec'o, sen'de'pend'e de la vort'trezor'o, de la du gramatik'o'j mem. Do la angl'a, laŭ asert'o de profesor'o Faarlund, ja est'as krom'a skandinav'a lingv'o, apud la norveg'a, la dan'a, la sved'a, la islanda kaj la feroa: tem'as pri lingv'o ali'vort'e aparten'ant'a al la nord-ĝerman'a lingv'o'branĉ'o.

Ĉi tiu ide'o, unu'a'foj'e aper'int'a en norveg'a ĵurnal'o antaŭ jar'du'o, est'as tut'e nov'a kaj kontrast'as kun tio, kio'n opini'as ali'a'j esplor'ist'o'j pri lingv'ist'ik'o kaj la ĝeneral'a publik'o, laŭ kiu'j la angl'a est'as rekt'a de'ven'aĵ'o de la pra'angl'a. Ĉi-last'a, nom'at'a ankaŭ angl'o'saks'a, est'as okcident-ĝerman'a lingv'o, kiu'n la angl'o'j kaj la saksoj kun'port'is el nord'a Germanio kaj sud'a Jutlando tiam, kiam ili ek'loĝ'is sur la brit'a'j insul'o'j, en la 5a jar'cent'o.

Politik'a suveren'ec'o

Laŭ Faarlund, la angl'a, kia'n ni kon'as hodiaŭ, est'as tamen rekt'a id'o ne de la pra'angl'a, sed de la lingv'o parol'at'a de la skandinav'o'j, kiu'j ek'loĝ'is sur la brit'a'j insul'o'j mult'a'j'n jar'cent'o'j'n antaŭ la konker'o de la land'o far'e de franc-parol'ant'a'j norman'o'j, kiu okaz'is en 1066. La norveg'a scienc'ist'o atent'ig'as, ke la pra'angl'a kaj la modern'a angl'a est'as ver'ŝajn'e du tre dis'ig'it'a'j lingv'o'j. Kiel pov'as okaz'i tio? „Ni'a'opini'e, ĉar iam la pra'angl'a simpl'e mort'is. Anstataŭ'e trans'viv'is la tiel nom'at'a nordi'a, kvankam ĝi est'is ia nordi'a fort'e influ'it'a de la pra'angl'a.”

La kun'viv'ad'o inter angl'o'j kaj skandinav'o'j grand'part'e est'is mal'pac'em'a. Ambaŭ batal'is por gajn'i politik'a'n suveren'ec'o'n. La skandinav-de'ven'a'j id'o'j de la viking'o'j ek'hav'is la super'reg'o'n en la orient'a'j kaj nord'a'j part'o'j de la land'o. La Dan-leĝ'uj'o (angl'e Dan'e-law [dejnlo], skandinav'e Danelag [dánelag]) trov'iĝ'is sub nordi'a'j estr'o'j dum du'on'a jar'cent'o. Sam'kiel plej mult'a'j koloni'ant'o'j, ankaŭ la nordi-parol'ant'a'j loĝ'ant'o'j trov'is neniu'n kial'o'n por trans'pren'i la lingv'o'n de la land'o, en kiu'n ili al'ven'is. „Apart'e grav'a geografi'a argument'o en ni'a esplor'ad'o est'as, ke la are'o East Midlands, kie la parol'at'a lingv'o est'is evolu'ont'a al la modern'a angl'a, preskaŭ tut'e koincid'as ekzakt'e kun la dens'e loĝ'at'a sud'a part'o de Dan-leĝ'uj'o”, dir'as la norveg'a profesor'o.

Dum la period'o, kiu sekv'is la ven'o'n de la norman'o'j, la lingv'o mult'e ŝanĝ'iĝ'is. La mizer'a'j kondiĉ'o'j, en kiu'j tiam viv'is la popol'o, konduk'is al komplet'a kun'fand'iĝ'o de la du grup'o'j ĝis tiam dis'ig'it'a'j, t.e. la parol'ant'o'j de la pra'angl'a kaj la parol'ant'o'j de la nordi'a lingv'o. Kaj tio est'ig'is la antaŭ'stadi'o'n de la modern'a angl'a (kon'at'a'n kiel mez-angl'a).

Ĉiu'tag'a'j objekt'o'j

De la norveg'id'a'j kaj dan'id'a'j loĝ'ant'o'j de Dan-leĝ'uj'o la lingv'o asimil'is mult'a'j'n vort'o'j'n. En la jen'a fraz'o, ekzempl'e, ĉiu'j vort'o'j est'as nordi-de'ven'a'j: „He took the knife and cut the steak” (= „Li pren'is la tranĉ'il'o'n kaj tranĉ'is la stek'o'n”). En iu vari'o de la norveg'a oni hav'as „Han tok kniven og kutta steika”. Nur „he”, „the” kaj „and” origin'as el la pra'a angl'a. „Apart'e interes'e est'as, ke oni asimil'is vort'o'j'n por ĉiu'tag'a'j objekt'o'j, por kiu'j la lingv'o jam posed'is vort'o'j'n. La normal'o ja est'as prunt'i vort'o'j'n pro la bezon'o nom'i aĵ'o'j'n kaj koncept'o'j'n nov'a'j'n. En la angl'a tamen okaz'is laŭ iu'j preskaŭ invers'e: la ĉiu'tag'a'j vort'o'j est'as ĉiu'j nordi'a'j, kaj ili est'as frap'e mult'a'j”, sci'ig'as la lingv'o'scienc'ist'o. Ekzempl'e: „bag”, „band”, „big”, „birth”, „both”, „bull”, „cake”, „call”, „cast”, „cross”, „di'e”, „dirt”, „dream”, „egg”, „flat”, „gain”, „gift”, „guest”, „hug”, „husband”, „kid”, „law”, „lift”, „loan”, „mistake”, „race”, „root”, „seat”, „sister”, „skill”, „ski'n”, „skirt”, „sky”, „steak”, „Thursday”, „trust”, „ugly”, „want”, „weak”, „window”, „wing”, „wrong” kaj mult'a'j ali'a'j. La esplor'ist'o'j opini'as, ke la pra'angl'a jam hav'is 90 % el ĉi tiu'j koncept'o'j en si'a propr'a vort-stok'o. La skandinav'a element'o tamen ne lim'iĝ'is al la vort'proviz'o, kio est'as kutim'a, kiam lingv'o'j inter'kontakt'iĝ'as: kvankam lingv'o mal'ferm'as la pord'o'n al amas'o da nov'a'j vort'o'j, ĝi tamen re'ten'as si'a'n propr'a'n gramatik'o'n. Ĉi tio hav'as la valor'o'n de kvazaŭ-universal'a leĝ'o. Al'don'e en Angli'o est'is trans'pren'it'a'j el'skandinav'e ankaŭ gramatik'a'j vort'o'j kaj morfem'o'j, t.e. la minimum'a'j abstrakt'a'j lingv'er'o'j kun signif'o'hav'a funkci'o, kaj ili plu'viv'as en la hodiaŭ'a angl'a.

Sintaks'o kaj struktur'o

Sed tio ne sufiĉ'as: profesor'o Faarlund montr'as, ke la fraz'a konstru'o en la mez-angl'a – kaj per tio ankaŭ en la modern'a angl'a – est'as skandinav'a kaj ne okcident-ĝerman'a. „Sintaks'o'n kaj struktur'o'n oni ne facil'e prunt'as de unu lingv'o al la ali'a. Nun oft'e okaz'as, ke en naci'lingv'o'j oni util'ig'as unu'op'a'j'n vort'o'j'n angl'a'j'n, kaj tio mult'a'j'n aflikt'as. Tamen la vort-struktur'o de la norveg'a neniel est'as influ'it'a de la angl'a. Ĝi est'as firm'a kaj ne'ŝancel'ebl'a. La sam'o okaz'as pri la struktur'o de la angl'a: ĝi est'as praktik'e ne influ'it'a de la pra'a angl'a. En preskaŭ ĉiu'j punkt'o'j, en kiu'j la angl'a sintaks'e diferenc'as de la ali'a'j okcident-ĝerman'a'j lingv'o'j (precip'e la german'a, nederlanda kaj fris'a), ĝi hav'as la sam'a'n struktur'o'n, kiel la skandinav'a'j lingv'o'j”. Jen kelk'a'j ekzempl'o'j.

1) La angl'a kaj la skandinav'a'j lingv'o'j hav'as la rekt'a'n objekt'o'n post la verb'o:

„Mi leg'is la libr'o'n”. Angl'e: „I hav'e read the book”. Norveg'e: „Eg har lese bok'a”. La german'a kaj la nederlanda (sam'kiel la pra'angl'a) hav'as mal'e la verb'o'n fin'e. German'e: „Ich habe das Buch gelesen”.

2) En la angl'a kaj la nord-ĝerman'a'j lingv'o'j prepozici'o pov'as est'i fin'e de fraz'o:

„Pri ĉi tio ni parol'is” (kun la prepozici'o en la fin'o ni hav'us „Ĉi tio ni parol'is pri”). Norveg'e: „Dette har vi snakka om”. Angl'e: „This we hav'e talked about”. German'e, nederlande kaj pra'angl'e ĉi tio ne ebl'as.

3) En la skandinav'a'j kaj en la angl'a est'as ebl'a grup'a genitiv'o.

„La ĉap'o de la reĝ'in'o de Angli'o”. Norveg'e: „Dronninga av Englands hatt”. Angl'e: „The Queen of England's hat”. En la okcident-ĝerman'a'j lingv'o'j tio ne dir'ebl'as.

4) La angl'a kaj skandinav'a'j lingv'o'j permes'as dis'ig'it'a'n infinitiv'o'n, tio est'as en'ŝov'ebl'o'n de vort'o inter la infinitiv'a re'kon'il'o kaj la verb'o.

„Mi promes'as neniam re'far'i tio'n”. Norveg'e: „Eg lovar å aldri gjera det igjen”. Angl'e: „I promise to ne'ver do it again”. En la german'a aŭ la nederlanda tio ankoraŭ'foj'e ne est'as ebl'a. Kaj la list'o pov'as est'i pli'long'ig'it'a.

Raci'a klar'ig'o

La sol'a raci'a klar'ig'o est'as, laŭ la norveg'a fak'ul'o, ke la angl'a est'as nordi'a (do skandinav-de'ven'a) lingv'o, kaj ke ĉi tiu lingv'o, kia ĝi est'as nun'temp'e kon'at'a, est'as daŭr'ig'o de la norveg'a-dan'a lingv'o uz'at'a en Angli'o ek'de la mez'epok'o, ne rekt'a id'o de la pra'angl'a.

La parlament'an'o kaj la pornografi'aĵ'o'j

Mi ek'kon'is la parlament'an'o'n Sebastian Edathy en 2013. Li impres'is kiel hom'o serioz'a kaj sincer'a. Tiam li preleg'is pri parlament'a enket'o, kiu'n li estr'is, rilat'e murd'o'j'n far'it'a'j'n de nov'nazi'o'j kontraŭ ekster'land'an'o'j turk- kaj grek-de'ven'a'j kaj polic'ist'in'o.

En septembr'o 2013 okaz'is balot'o'j por la german'a federaci'a parlament'o (Bundestag). Edathy est'is re'elekt'it'a. Tamen en februar'o 2014 polic'o kaj prokuror'ar'o tra'serĉ'is li'a'j'n loĝ'ej'o'n kaj ofic'ej'o'n. Ili suspekt'is, ke tie ili trov'os kontraŭ'leĝ'a'j'n fot'o'j'n pri nud'a'j knab'o'j inter 9- kaj 14-jar'aĝ'a'j.

Asert'as

En list'o de tiu'j, kiu'j aĉet'is la fot'o'j'n de kanada kompani'o, trov'iĝ'is la nom'o de Edathy. Tiu asert'as, ke li neniam posed'is pornografi'aĵ'o'j'n. Efektiv'e la prokuror'o kaj polic'o konstat'is, ke ĉe Edathy ne trov'ebl'as krim'a material'o.

Baldaŭ aper'is pli'a'j nov'aĵ'o'j skurilaj kaj kurioz'a'j. La tiam'a german'a ministr'o pri intern'a'j afer'o'j, Hans-Peter Friedrich [fridriĥ], nun ministr'o pri agrikultur'o, evident'e inform'is la prezid'ant'o'n de la Social'demokrat'a Parti'o (SPD), Sigmar Gabriel, pri esplor'o'j kontraŭ Edathy, kiu pov'us est'i avert'it'a.

Demisi'is

Edathy subit'e rezign'is pri si'a parlament'a mandat'o „pro san'ec'a'j kial'o'j” kaj mal'aper'is, laŭ'dir'e en ekster'land'o. De'nov'e li ne'is aĉet'i kaj posed'i pornografi'a'n material'o'n kaj dir'is, ke li'a komput'il'o est'is ŝtel'it'a. Ankaŭ ministr'o Friedrich demisi'is (vid'u MONATO, 2014/3).

Al ĵurnal'ist'o'j Edathy dir'is, ke li plur'foj'e ricev'is murd'minac'o'j'n kaj tial ne intenc'as re'ven'i Germanion. Kaj en la Fejsbuk-paĝ'o de Edathy aper'is mister'a not'o: „Al koncern'at'o'j. La dokument'o'j pri la tut'a afer'o est'as depon'it'a'j en mult'a'j lok'o'j kaj est'os publik'ig'at'a'j en tiu moment'o, kiam io okaz'os al mi”. Ĉu Edathy mem skrib'is? Inter'temp'e li anonc'is si'a'n intenc'o'n verk'i libr'o'n pri la afer'o.

Koincid'e, konfes'int'e, ke li posed'as infan'o-pornografi'aĵ'o'j'n, demisi'is la prezid'ant'o de la Katolik'a Labor'ist'o-Mov'ad'o (Katholische Arbeitnehmer-Bewegung), Georg Hupfauer.

Vort'ar'o intuici'a, horizont'o inter'naci'a

En plur'a'j land'o'j oni uz'as sam'a'n vort'o'n (ital'e „lingua”, franc'e „langue”, grek'e „γλώσσα” ktp) por indik'i kaj muskol'o'n situ'ant'a'n en'e de la buŝ'o (esperant'e: „lang'o”) kaj idiom'o'n (esperant'e: „lingv'o”). Tiu kutim'o baz'iĝ'as ver'ŝajn'e sur la mal'aktual'iĝ'int'a konvink'o, ke lingv'o est'as nepr'e sinonim'o de parol'ad'o, de ag'ad'o efektiv'ig'at'a per'e de la voĉ'o.

Ni tamen jam bon'e konsci'as, kiom da alternativ'a'j sistem'o'j ekzist'as en la nun'a epok'o por komunik'iĝ'i kun ali'a'j hom'o'j sen uz'i la voĉ'o'n. Unu rigard'o aŭ rapid'a gest'o de la man'o'j dir'as foj'foj'e pli mult'e ol sever'a patr'a skold'o (ĉu mem mal'aktual'iĝ'int'a?) aŭ sen'fin'a sacerdot'a predik'o (ankoraŭ aktual'a). Est'as nun klar'e, kiel al fak'ul'o'j, tiel al ne'fak'ul'o'j, ke la koncept'o de lingv'o est'as mult'e pli vast'a ol antaŭ'e kredit'e. Kiel „lingv'a'j ag'o'j” pov'as est'i determin'it'a'j plej divers'a'j manier'o'j komunik'iĝ'i, inkluziv'e laŭ'dir'e de muzik'o, fotografi'o aŭ pentr'art'o.

Lingv'o ne est'as nur'a ar'o da voĉ'e esprim'ebl'a'j aŭ plum'e skrib'ebl'a'j vort'o'j. Kun plezur'o oni do aplaŭd'u la nov'aĵ'o'n pri la aper'o en Inter'ret'o de vort'ar'o nov'ec'a kaj el plur'a'j vid'punkt'o'j bezon'at'a. Tem'as pri vort'ar'o pri sign'o'lingv'o, aŭ pli ĝust'e pri sign'o'lingv'o'j: ali'vort'e pri la gest'a'j lingv'o'j uz'at'a'j de surd'ul'o'j, unu'a'foj'e prezent'it'a'j ĉe kompar-vort'ar'o sen'pag'e ĝu'ebl'a ĉe la adres'o www.spreadthesign.com.

Ne'sukces'a'j klopod'o'j

Ankaŭ hom'o'j kun mal'sufiĉ'a aŭ nul'a aŭd'kapabl'o hav'as, kiel kon'at'e, propr'a'n (tre efik'a'n) manier'o'n komunik'iĝ'i. En la last'a'j jar'o'j mult'iĝ'is ali'flank'e en la tut'a mond'o kurs'o'j kun la cel'o instru'i sign'o'lingv'o'n ne nur al surd'ul'o'j mem (kiu'j kutim'e ĝi'n kon'as de'nask'e, escept'e de la okaz'o'j de mal'fru'a surd'iĝ'o), sed ankaŭ al ul'o'j, kiu'j vol'as akir'i nov'a'j'n profesi'a'j'n kompetent'o'j'n, vol'ant'e foj'foj'e far'iĝ'i ver'a'j interpret'ist'o'j. Ĉiu naci'lingv'o hav'as bedaŭr'ind'e si'a'n apart'a'n surd'ul'a'n versi'o'n. Laŭ Vikipedio, „oni parol'as pri sign'o'lingv'o'j kaj ne nur sign'o'lingv'o, ĉar ĉiu land'o, foj'foj'e ankaŭ region'o'j, hav'as propr'a'n sign'o'lingv'o'n. En'tut'e est'as nun'temp'e 114 sign'o'lingv'o'j en la mond'o. Sign'o'lingv'o'j en apud'a'j land'o'j est'as oft'e tut'e mal'simil'a'j, eĉ kiam tiu'j land'o'j hav'as komun'a'n parol'a'n lingv'o'n; la sign'o'lingv'o'j en Briti'o kaj Irlando est'as unu ekzempl'o”. Surd'a leg'ant'o de ni'a revu'o, Vilhelm'o Rowe, plend'is per leter'o send'it'a en 2007, ke ne ekzist'as, apud mal'mult'a'j ne'sukces'a'j klopod'o'j (Gestuno, Signuno), unu'nur'a pont'o'lingv'o por surd'ul'o'j, respond'a al tio, kio est'as ekzempl'e por ni'a leg'ant'ar'o Esperant'o. Ĉu inter'naci'a komunik'ad'o por surd'ul'o'j est'as do ankoraŭ utopi'o?

Virtual'a renkont'o'punkt'o

La tem'o de ĉi tiu artikol'o ne est'as la invent'o de surd'ul'a komun'a lingv'o. Sep jar'o'j'n post tiu leter'o do ne'mult'o ŝanĝ'iĝ'is. Kiam surd'ul'o'j vizit'as ali'a'n land'o'n por feri'um'ad'o, ili daŭr'ig'as al'front'i pli-mal'pli la sam'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n, kiu'j'n aŭd'kapabl'a'j vojaĝ'ant'o'j spert'ad'as: ili plej'part'e ne kompren'as la lingv'o'n (ĉi-okaz'e la sign'o'lingv'o'n) de la gast'ig'ant'a land'o. Kelk'a'j sign'o'j ja est'as universal'a'j, ĉar ili mim'as ag'o'n, kiu'n ĉiu'j pri'skrib'as sam'manier'e, aŭ ĉar tem'as pri gest'o'j prunt'it'a'j de unu sign'o'lingv'o al la ali'a (oni serĉ'u tiu'rilat'e en la menci'it'a ret'ej'o „bicikl'o”-n, „am'o”-n, kaj oni vid'os grand'a'n simil'ec'o'n inter la sign'o'j util'ig'at'a'j en mal'proksim'a'j land'o'j). Tamen plur'a'j ali'a'j gest'o'j est'as ver'e mal'sam'a'j de land'o al land'o kaj ne facil'e re'kon'ebl'a'j far'e de ali'land'a'j surd'ul'o'j (oni serĉ'u „ŝtel'ist'o” por trov'i bon'a'n ekzempl'o'n). Sed io fin'fin'e mov'iĝ'as kaj la iam'a utopi'o far'iĝ'as iom post iom esper'o. Inter'naci'a'j instituci'o'j ek'kompren'is la neces'o'n, la urĝ'o'n dispon'ig'i al la hom'o'j de la tut'a mond'o, per'e de la potencial'o'j de Inter'ret'o, iu'n virtual'a'n renkont'o'punkt'o'n, nom'e komplet'a'n mult'lingv'a'n vort'ar'o'n.

Mal'proksim'e de la arb'o

La iniciat'o nom'iĝ'as Spread the sign (tio est'as, en la angl'a, „Dis'vast'ig'u la sign'o'n”), kaj la mult'lingv'a vort'ar'o publik'ig'it'a est'as la rezult'o de inter'naci'a kun'labor-projekt'o. Ĝi kun'met'as fak'ul'o'j'n, kiu'j reprezent'as 24 lingv'o'j'n kaj sam'nombr'a'j'n land'o'j'n. Inter ili est'as grand'a'j kaj mal'grand'a'j ŝtat'o'j de la mond'o (ĉef'e tamen el Eŭrop'o), kiel Italio, Aŭstrio, Briti'o, Brazilo, Franci'o, Greki'o, Hispanio, Islando, Japani'o, Latvi'o, Litovio, Pollando, Turki'o, Ugando, Uson'o. La plur'lingv'a traduk'il'o ebl'ig'as spekt'i dek'mil'o'j'n (sen tro'ig'o!) da film'it'a'j sign'o'j, rapid'e traduk'ebl'a'j de unu sign'o'lingv'o al ali'a.

Tem'as kompren'ebl'e pri instrument'o util'a ne nur por la surd'ul'o'j mem, kiu'j ekzempl'e vojaĝ'ont'e ekster'land'e'n dezir'as lern'i kelk'e da util'a'j vort'o'j aŭ esprim'o'j (kiel pli mult'o el la turist'o'j farad'as), ne'last'e por pov'i mend'i kaf'o'n en trink'ej'o aŭ pet'i inform'o'j'n sur la voj'o. La paĝ'ar'o est'os fakt'e ŝat'at'a ankaŭ de fak'ul'o'j pri lingv'o'scienc'o, psikologi'o aŭ komunik'ad'o antaŭ'vid'e al akademi'a'j esplor'o'j. Aŭ – kial ne? – ĉio'n ĉi rigard'os interes'a ni mem, „ordinar'a'j” person'o'j, se ni iam hav'os la dezir'o'n ek'kon'i de proksim'e la surd'ul'a'n real'o'n kaj ĝi'a'j'n komunik-sistem'o'j'n.

Por cit'i la titol'o'n de ekster'ordinar'a libr'o verk'it'a de Andrew Solomon, la surd'ul'o'j (kun'e kun ali'a'j „mal'sam'ul'a'j” minoritat'o'j) eg'e simil'as al pom'o'j sen'vol'e fal'int'a'j mal'proksim'e de si'a arb'o, nek danĝer'a'j pro tio, nek mal'pli bon'gust'a'j ol la ceter'a'j. Ni ĉiu'j pov'as far'i kelk'a'j'n paŝ'o'j'n por al'proksim'iĝ'i al ili'a mond'o, tiom proksim'a al la „normal'ec'a” arb'et'o, sub kiu ni (sam'e sen'vol'e) nask'iĝ'is. Ni tiu'manier'e aprec'os la prov'o'n de la surd'ul'a komun'um'o sign'o'lingv'e inform'i pri si kaj inform'iĝ'i pri la mond'o: tem'as pri real'o paralel'a al la ni'a, kvankam ne oft'e vid'ebl'a. La surd'ul'o'j est'as hom'o'j plej oft'e apart'e sent'em'a'j, kiu'j viv'as normal'a'n viv'o'n kaj est'as kapabl'a'j komunik'iĝ'i per gest'o'j esprim'ant'a'j ajn'a'n fald'o'n de la hom'a pens'o kaj ili'a'n kultur'o'n mem. Ĝis nun ebl'e mank'is al ni la il'o por plen'um'i tiu'n al'proksim'iĝ'o'n. Ni lim'iĝ'is je la lern'ad'o de mult'a'j naci'lingv'o'j aŭ de unu „ne'surd'ul'a” pont'o'lingv'o. Ebl'e ven'is la moment'o ek'sci'i, almenaŭ part'e, la riĉ'ec'o'n de diferenc'a'j lingv'o'j, tiu'j de tut'mond'a'j surd'ul'o'j, tut'e mal'sam'a'j (ĉu ni vet'u?) ol la jam al vi kon'at'a'j. Nun tiu mal'ferm'iĝ'o est'as pli facil'a kaj, se ni vol'as, eĉ amuz'a.

Ĉiu'tag'a'j fraz'o'j

La projekt'o ricev'is la moral'a'n kaj financ'a'n sub'ten'o'n de la Eŭrop'a Komision'o, per'e de la ofic'ej'o por t.n. Inter'naci'a Sved'a Program'o pri Instru'ad'o kaj Kler'ig'ad'o. La 24an de februar'o antaŭ delegaci'o'j de 15 land'o'j est'is lanĉ'it'a ĉe la universitat'o Ca' Foscari de Venecio la vort'ar'a platform'o ankaŭ en la ital'lingv'a versi'o, kiu en'hav'as ĉirkaŭ dek mil er'o'j'n. Sen'pag'a, rapid'a, facil'e al'ir'ebl'a kaj intuici'a en la uz'ad'o, la inter'naci'a ret'ej'o en'ten'as en'tut'e 200 000 film'et'o'j'n: ĉiu el ili respond'as al unu'op'a sign'o, mal'antaŭ kiu kaŝ'iĝ'as vort'o'j, ĉiu'tag'a'j fraz'o'j kaj nombr'o'j. Pen'valor'as vizit'i almenaŭ unu'foj'e ĉi tiu'n original'a'n ret'ej'o'n, tiel ke la log'a surd'ul'a mond'o, ebl'e ĝis nun ne'kon'at'a al la pli'mult'o, siluet'iĝ'os ĉe la ekran'o de vi'a komput'il'o: ceter'e ĉiu hav'as nun'temp'e al'ir'o'n al Inter'ret'o, ni ne vol'as „aŭd'i” pretekst'o'j'n!

Impost'alt'ig'o

Fin'fin'e pli'alt'iĝ'is la al'don'valor'a impost'o (Av'i) aŭ vend'impost'o en Japani'o. Ek'de la 1a de april'o 2014 la reg'ist'ar'o alt'ig'is ĝi'n de 5 % al 8 %, kio est'is long'e prokrast'it'a politik'o. Ĉiu'j kun komun'a saĝ'o konvink'iĝ'is, ke Japani'o bezon'as pli'alt'ig'i la impost'o'n por financ'i la ĉiam kresk'ant'a'n el'spez'o'n por social'a sekur'ec'o. Nepr'as ankaŭ redukt'i la ŝtat'ŝuld'o'n, kiu jam super'as du'obl'e la sum'o'n de la mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP).

En Japani'o pli'alt'ig'o de impost'o ne est'as popular'a kaj renkont'as popol'a'n rezist'o'n. Do, oft'e okaz'is, ke reg'ist'ar'a parti'o mal'venk'is ĉe la elekt'ad'o post impost'alt'ig'o. Ankaŭ ĉi-foj'e la Demokrat'a Parti'o mal'venk'is kaj perd'is la reg'potenc'o'n en decembr'o 2012, part'e pro la leĝ'ig'o de impost'alt'ig'o malgraŭ si'a promes'o ne alt'ig'i. La Liberal-Demokrat'a Parti'o (LDP), estr'at'a de Abe Ŝinzo, sub'ten'is la leĝ'o'n, sed gajn'is la potenc'o'n kaj real'ig'is la impost'alt'ig'o'n. Ankaŭ por 2015 est'as plan'it'a pli'alt'ig'o de Av'i al 10 %.

Ĉu per la alt'ig'o de Av'i la japan'a ekonomi'o proksim'iĝ'is unu paŝ'o'n al la ĝust'a voj'o? Probabl'e ne. Ĉar trov'iĝ'as plur'a'j grav'a'j problem'o'j rilat'e pli'alt'ig'o'n de Av'i. Unu'e, 8 aŭ 10 % de Av'i tut'e ne sufiĉ'as por kovr'i la social'a'n sekur'ec'o'n kaj la ord'ig'o'n de la ŝtat'a'j financ'o'j. Laŭ fak'ul'o'j, tiu'cel'e tarif'o de minimum'e ĉirkaŭ 20 % da Av'i est'os bezon'at'a. Sed la reg'ist'ar'o, por evit'i recesi'o'n kaŭz'ot'a'n de mal'grand'iĝ'o de konsum'ad'o post la impost'alt'ig'o, decid'is al'don'e el'spez'i 5000 miliard'o'j'n da en'o'j (5 000 000 000 000, 1 en'o = 0,007 eŭr'o'j) kaj mal'alt'ig'i la impost'o'n por kompani'o'j je 1000 miliard'o'j. Tio evident'e plej'part'e nul'ig'os la ĉi-jar'a'n efik'o'n de la Avi-alt'ig'o.

Du'e, ĉar Av'i ĝeneral'e ŝarĝ'as ĉef'e la popol'amas'a'j'n konsum'ant'o'j'n, mult'a'j land'o'j aranĝ'is plur'a'j'n impost'o'tarif'o'j'n: ĝeneral'a tarif'o por ordinar'a'j var'o'j kaj favor'a aŭ nul'a tarif'o por neces'aĵ'o'j, ekzempl'e baz'a'j nutr'aĵ'o'j, medikament'o'j, var'o'j por beb'o'j. Pli'e en mult'a'j land'o'j oni uz'as faktur'o'j'n por evit'i du'obl'a'n impost'ŝarĝ'o'n kaj impost'a'n fraŭd'o'n. Sed japan'a'j financ'a'j burokrat'o'j, rigard'ant'e ili'n kiel ĝen'a'j'n, ĝis nun akcept'as nek plur'a'j'n tarif'o'j'n nek faktur'o'j'n. Dum'e la reg'ist'ar'o decid'is dis'don'i nur 10 000 en'o'j'n unu foj'o'n al person'o'j kun mal'grand'a en'spez'o.

De Gabon'o al Aŭstrio por unik'a ekspozici'o

Ĝis la fin'o de juni'o en Vieno admir'ebl'as unu'a'foj'e original'a'j fosili'o'j gabon-de'ven'a'j. Ili pruv'as, laŭ artikol'o aper'int'a en la revu'o Natur'e en 2010 kaj kontraŭ'e al tio, kio'n hom'o'j ĝis tiam kred'is, ke mult'ĉel'a'j viv'aĵ'o'j ekzist'is jam antaŭ 2100 milion'o'j da jar'o'j.

Geolog'o

Ni'a ter'o est'iĝ'is antaŭ 4500 milion'o'j da jar'o'j, sed la viv'o aper'is antaŭ 3800 milion'o'j da jar'o'j. La unu'a'j organism'o'j est'is nur'a'j unu'ĉel'a'j bakteri'o'j kaj arke'o'j. Rilat'e al mult'ĉel'a'j viv'aĵ'o'j, fak'ul'o'j antaŭ'e opini'is, ke ili ek'est'is antaŭ 580 milion'o'j da jar'o'j: oni alud'is al la tiel nom'at'a kambri'a eksplod'o, dum kiu la viv'form'o'j mult'obl'iĝ'is dank'e al la pli'alt'iĝ'o de la oksigen-nivel'o'j kaj el kiu evolu'is la nun'temp'a viv'o mem. Tamen en 2008 la franc-maroka geolog'o Abderrazak El Alban'i, el la franc'a universitat'o de Poitiers, mal'kovr'is tre bon'e konserv'at'a'j'n fosili'o'j'n de mult'ĉel'a'j organism'o'j, ĝis 17 centi'metr'o'j'n grand'a'j.

Sediment'o'j

La alt'valor'a mal'kovr'o okaz'is en Gabon'o, afrik'a land'o situ'ant'a proksim'e al la ekvator'o. La lok'o, kie oni trov'is la fosili'o'j'n, kuŝ'as apud la urb'o Franceville, en la sam'nom'a basen'o. Tem'as pri iam'a mar'o, kie amas'iĝ'is sediment'o'j, kiu'j rest'is tie sen'ŝanĝ'a'j dum pli ol du miliard'o'j da jar'o'j ĝis hodiaŭ. Est'as rimark'ind'e, ke oni tie ekspluat'as urani'o'n, bezon'at'a'n por franc'a'j atom-central'o'j.

Mikro'tomografi'o

La menci'it'a'j fosili'o'j trov'iĝ'as en ardez'o kaj aĝ'as 2100 milion'o'j'n da jar'o'j. Help'e de mikro'tomografi'o ebl'is tri'dimensi'e re'konstru'i ili'a'n kompleks'a'n intern'a'n struktur'o'n. La trov'it'a'j 450 er'o'j hav'as divers'a'j'n form'o'j'n: cirkl'a'n aŭ long'iĝ'int'a'n, kia'n ekzempl'e hav'as verm'o'j, sed ĉiam kun glob'form'a centr'a korp'o. El la form'o de la rand'o oni rajt'as konklud'i, ke la ĉel'o'j est'is special'ig'it'a'j kaj iel inter'komunik'is. Ne ekzist'as paralel'aĵ'o'j en la nun'a mond'o. Ebl'e la gabon'a'j fosili'o'j est'is spec'o de viv-eksperiment'o, kiu tut'e ne post'las'is spur'o'j'n. Krom'e ne est'as kon'at'e, ĉu tia'j viv'aĵ'o'j ekzist'is sur la tut'a ter'o, ĉar preskaŭ ĉiu'lok'e la fosili'o'j mal'aper'is pro geologi'a'j procez'o'j. La esplor'ist'o'j trov'is, ke tiu'j organism'o'j viv'is en mar'a medi'o relativ'e proksim'a al la mar'bord'o (oni parol'as pri profund'ec'o de ne pli ol 30 metr'o'j) kaj trankvil'a, kvankam foj'foj'e traf'ebl'a de tajd'o'j, ond'o'j kaj tempest'o'j.

Oksigen'o

Dum la gabon-fosili'a period'o, nom'at'a Proterozoik'o, la kvant'o de oksigen'o liber'a en la atmosfer'o eg'e kresk'is, ebl'e pro la ĉe'est'o de cian'o'bakteri'o'j. La mult'iĝ'o de oksigen'o ebl'ig'is la rapid'a'n kresk'o'n de mult'ĉel'a'j viv'aĵ'o'j. Cent milion'o'j'n da jar'o'j post'e, la oksigen'a el'cent'o mal'alt'iĝ'is kaj la organism'o'j, kies fosili'o'j'n oni trov'is ĉe la ekvator'a Afrik'o, for'sven'is.

Muze'o

La ekspozici'o est'as ĝu'ebl'a dum kelk'a'j monat'o'j en la Viena Natur'histori'a Muze'o. Ĉi-last'a, mal'ferm'it'a en 1889, parad'as per 30 milion'o'j da objekt'o'j kaj est'as unu el la plej grav'a'j kaj vizit'ind'a'j natur'scienc'a'j muze'o'j de la mond'o.

Religi'o'j por ne'religi'em'ul'o'j

Iu'n dimanĉ'o'n mi'a frat'o kaj mi, laŭ la pet'o de ni'a patr'in'o, akompan'is ŝi'n al templ'o. Nek mi nek mi'a frat'o est'as religi'em'a'j, sed pri ni'a patr'in'o, 82-jar'a analfabet'in'o, ni ver'e ne sci'as, kio'n ŝi pri'e opini'as.

Ni sci'as, tamen, ke plaĉ'as al ŝi vizit'i ĉu templ'o'n, ĉu monaĥ'ej'o'n, por preĝ'i. Efektiv'e ŝi vizit'is sam'cel'e jam 10 urb'o'j'n, kun amik'in'o'j sam'aĝ'a'j, organiz'it'a'j en turism'a grup'o. En Ĉini'o mult'a'j hom'o'j, precip'e mal'jun'a'j vir'in'o'j, simil'as al mi'a patr'in'o.

En la templ'a teren'o trov'iĝ'as pli ol 10 preĝ'ej'o'j kun luks'a dekoraci'o, kvazaŭ en imperi'estr'a palac'o. Tie mi'a patr'in'o brul'ig'is kandel'o'j'n kaj incens'o'n kaj donac'is mon'o'n al la monaĥ'o'j.

Najbar'o

Ĉu nur mal'jun'ul'in'o'j vizit'as templ'o'j'n? La respond'o est'as ne'a. Mi'a najbar'o, 45-jar'a, kvankam ne religi'em'a, tamen vizit'as templ'o'j'n de temp'o al temp'o.

Pas'int'jar'e li'a fil'o dev'is tra'pas'i ekzamen'o'j'n por en'ir'i universitat'o'n. Mi'a najbar'o anticip'e vizit'is templ'o'n kun la cel'o, ke li'a fil'o sukces'u. Tiu mal'sukces'is.

Tamen tial, por kontent'ig'i la dezir'o'n de la popol'o, oni nun'temp'e konstru'as pli kaj pli da templ'o'j en Ĉini'o.

Vic'e, grad'e, kun'labor'e

Defend'a kun'labor'o kaj prepar'ad'o de komun'a batal'grup'o trov'iĝ'is inter la tem'o'j diskut'at'a'j dum pint'kun'ven'o de la membr'o'j de la Viŝegrada Grup'o (Ĉeĥi'o, Hungari'o, Pollando kaj Slovaki'o) en mart'o.

La ministr'o'j pri defend'ad'o de la koncern'a'j ŝtat'o'j kun'sid'is en Viŝegrado, Hungari'o, ankaŭ kun tiu'j de Aŭstrio, Sloveni'o kaj Kroati'o. Kun'e ili diskut'is la sekur'ec'a'n situaci'o'n en Ukrainio kaj en Balkani'o kaj ankaŭ la dis'volv'o'n de defend'a'j milit'a'j ebl'o'j en mez'a Eŭrop'o.

Tiran'o 400-jar'aĝ'a

Tiran'o, la nun'a ĉef'urb'o de Albanio, fest'as en 2014 si'a'n 400-jar'iĝ'o'n. Fond'is ĝi'n paŝa'o, Sulejman Ballgjini [balĝini], kiu de'ven'is de la vilaĝ'o Mullet, situ'ant'a nun 10 km for.

La urb'o posed'is unu'e tri konstru'aĵ'o'j'n: publik'a'n ban'ej'o'n (turk'e hamamo), pan'bak'ej'o'n kaj moske'o'n. Ek'de tiam la urb'o pli'grand'iĝ'is. En februar'o 1920 ĝi est'is elekt'it'a ĉef'urb'o de la nov'e sen'de'pend'a land'o Albanio.

Florenco

La reĝ'o Zog I komisi'is al arkitektur'a studi'o en Florenco, Italio, la plan'ad'o'n de la modern'a urb'o. Dum la komun'ism'a period'o oni konstru'is loĝ'blok'o'j'n, en stil'o sovetia, kaj verd'a'n are'o'n ĉirkaŭ art'e'far'it'a lag'o.

Post 1990 eksplod'is konstru'ad'o ne nur de loĝ'ej'o'j plur'etaĝ'a'j sed ankaŭ de restoraci'o'j, hotel'o'j kaj amuz'ej'o'j. Nun'temp'e la urb'a estr'ar'o komenc'is real'ig'i plan'o'n por pli'long'ig'i nord'e'n la grand'a'n bulvard'o'n.

Batal'o por la stud'ont'o'j

Last'a'temp'e drast'e mal'alt'iĝ'is en Slovaki'o la nombr'o de interes'iĝ'ant'o'j pri meti'o'j. Infan'o'j el baz'lern'ej'o'j ne plu vol'as far'iĝ'i buĉ'ist'o, tajlor'o aŭ mason'ist'o; ĉarpent'ist'o, led'aĵ'ist'o aŭ forĝ'ist'o; farb'ist'o, tegment'ist'o aŭ ter'kultur'ist'o. Pli popular'as stud'i ĉe mez'lern'ej'o, ekonomi'a lern'ej'o aŭ t.n. hotel-akademi'o.

Spert'ul'o'j vid'as la kial'o'n en la demografi'o. En la last'a jar'dek'o ŝrump'is je 85 000 la nombr'o de ebl'a'j lern'ant'o'j ĉe mez'lern'ej'o'j kaj meti'lern'ej'o'j.

Batal'o

Tamen mez'lern'ej'o'j ricev'as ŝtat'a'n subvenci'o'n por ĉiu lern'ant'o. Rezult'as batal'o'j inter mez'lern'ej'o'j kaj meti'lern'ej'o'j por stud'ont'o'j, ĉar ĉiu mez'lern'ej'o vol'as „post'viv'i”.

Pro tio slovak'a'j mez'lern'ej'o'j akcept'as ankaŭ mal'fort'a'j'n lern'ant'o'j'n, kiu'j post ekzamen'o'j ne stud'as ĉe alt'lern'ej'o'j, sed kutim'e part'o'pren'as – ironi'e – mal'long'a'j'n re'kvalifik'a'j'n meti'a'j'n kurs'o'j'n.

Profesi'o'j

Al la ne'popular'a'j profesi'o'j aparten'as ter'kultur'ad'o, mal'bon'e salajr'at'a; tajlor'ad'o (tajlor'o'j sufer'as pro mal'mult'e'kost'a'j import'aĵ'o'j el Ĉini'o); buĉ'ist'o'j, konstru'ist'o'j kaj min'ist'o'j ne ĝu'as soci'a'n respekt'o'n.

Popular'as tamen kelner'ad'o (pro trink'mon'o), kuir'ad'o (pro la ebl'o labor'i en prestiĝ'a'j, ekster'land'a'j hotel'o'j) kaj elektro'teknik'o. Est'as ankaŭ iom da interes'o, tamen minimum'a, pri konstru'ad'o el lign'o.

Ret'mesaĝ'o, pet'mesaĝ'o

Last'a'temp'e mi ricev'is ret'mesaĝ'o'n de ne'kon'at'a al mi afrik'an'in'o, kiu'n mi nom'os Sabin'a. Ŝi inform'is, ke ŝi est'as 19-jar'aĝ'a kant'ist'in'o, katolik'a, kiu loĝ'as kun si'a'j ge'patr'o'j kaj ses ge'frat'o'j en Demokrat'a Respublik'o Kongo. Ŝi al'don'is, ke ŝi vol'as korespond'i kun mi.

Mi respond'is, esper'ebl'e sufiĉ'e ĝentil'e, dir'ant'e, ke mi sufiĉ'e aĝ'as por est'i ŝi'a av'o, ke ŝi trov'u prefer'e sam'generaci'a'n plum'amik'o'n, kun kiu ŝi divid'as komun'a'j'n interes'o'j'n, kaj ke ĉia'okaz'e mi est'as tro okup'at'a por fleg'i tia'n korespond'ad'o'n. Mi esper'is tiel neni'o'n plu aŭd'i.

Kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e ven'is ali'a mesaĝ'o. Sabin'a, ŝajn'e, „tre am'as av'o'j'n, ĉar av'o est'as tiu, kiu bon'e eduk'as si'a'j'n infan'o'j'n”. Ŝi al'don'is, ke „ni est'os ĉiam ge'amik'o'j malgraŭ la diferenc'o de la aĝ'o.” Mi ne respond'is: mi'a'n pozici'o'n mi jam klar'e esprim'is.

Ven'is tri'a mesaĝ'o. Nun Sabin'a loĝ'as kun sep ge'frat'o'j (ver'ŝajn'e ŝi ne fort'as en matematik'o), malgraŭ tio, ke „ŝi'a'j stud'o'j bon'e evolu'as”. Krom'e ŝi inform'is, ke ŝi „ĉiam am'as korespond'i kun mal'jun'ul'o'j [dank'o'n, kar'a: vi kon'as la voj'o'n al hom'a kor'o], ĉar ili oft'e konsil'as ge'jun'ul'o'j'n”. Mi ne respond'is.

Post pli'a'j du semajn'o'j ven'is last'a mesaĝ'o. La patr'o de Sabin'a, 79-jar'aĝ'a, pro kancer'o grav'e mal'san'as. Pro operaci'o la famili'o el'spez'is jam ekvivalent'o'n de 658 uson'a'j dolar'o'j, kaj nun bezon'as pli'a'j'n 780. Al'don'as Sabin'a: „Mi mem ne sci'as, ĉu daŭr'e stud'i, ĉar la el'spez'o'j est'as grand'a'j pro la mal'san'o. Help'u li'n kaj kun'preĝ'u!”

Pov'as est'i, ke, leg'int'e la supr'a'j'n aline'o'j'n, vi re'kon'as la afer'o'n. Sabin'a skrib'is en relativ'e bon'a Esperant'o, kaj pov'as est'i, ke ali'a'j „eminent'a(j) Esperant'o-amik'o(j)” – do vi – jam ricev'is i'o'n simil'a'n. Evident'e la fakt'o, ke la famili'o de Sabin'a lern'is Esperant'o'n en 2005, neniel influ'u eventual'a'n re'ag'o'n: mon'pet'o (ĉi-okaz'e oblikv'a) est'as mon'pet'o en iu ajn lingv'o. Se tamen tromp'o, oni ia'senc'e ĝoj'u, ke la inter'naci'a lingv'o sufiĉ'e matur'as por est'i tiel ekspluat'at'a.

Sed ĉu ver'e tromp'o? Jen la dilem'o, kiu'n ni al'front'as, ne nur kiam ni ricev'as mesaĝ'o'j'n tia'j'n, sed ankaŭ kiam ni preter'pas'as en la strat'o almoz'pet'ant'o'n, kun hund'o ost'ec'a, kaj iom da karton'aĵ'o por lit'o aŭ nokt'a ŝirm'ej'o. Kio'n far'i? Ĉu hom'e help'i, aŭ ŝton'kor'e ignor'i, fiks'ant'e la rigard'o'n sur for'a objekt'o, eventual'e montr'o'fenestr'o plen'a de plej last'a'j mod'aĵ'o'j?

Polic'o kaj soci'a'j serv'o'j konsil'as ne donac'i al sur'strat'a'j almoz'pet'ant'o'j. Ni'a'j mon'er'o'j, ili kred'ig'as, help'os akir'i alkohol'aĵ'o'j'n kaj drog'aĉ'o'j'n. Prefer'e la hom'o'j pet'u sub'ten'o'n de respond'ec'a'j bon'far'a'j organiz'aĵ'o'j, eĉ de pli kaj pli prem'at'a'j urb'a'j aŭ komun'um'a'j instanc'o'j. Ne donac'ant'e mon'o'n – tiel oni argument'as – ni dev'ig'as la mizer'ul'o'j'n serĉ'i ali'manier'e help'o'n, esper'ebl'e profesi'a'n kaj long'daŭr'a'n.

Tamen neni'u, mi kred'as, pov'as vid'i almoz'pet'ant'o'n (aŭ ricev'i pet'mesaĝ'o'n inter'ret'a'n) kaj ne sent'i iom da emoci'o, kaj ne star'ig'i la demand'o'n: Ĉu help'i? Al la propr'a demand'o ni oft'e rapid'e respond'as. Ni ne help'as, ni'n konsol'ant'e, ke ni jam sufiĉ'e for'don'as por karitat'a'j cel'o'j.

Mi mem, ekzempl'e, pag'as la kotiz'o'j'n de knab'in'o ĉe afrik'a lern'ej'o human'ism'a; mi kontribu'as financ'e al best'o'protekt'ant'a'j fondus'o'j, ĉef'e grand- kaj mal'grand-kat'a'j; esplor'karitat'o pri neŭron'difekt'o'j; ankaŭ sav'boat'o'j ricev'as porci'o'j'n de mi'a nun part'a'temp'labor'a salajr'o. En'kalkul'at'a est'u ankaŭ la temp'o dediĉ'at'a al ali'a'j bon'far'a'j organiz'aĵ'o'j, ekzempl'e esperant'a'j.

Do, vid'ant'e almoz'pet'ant'o'n, aŭ ricev'ant'e mon'pet'o'n de hom'o ne'kon'at'a, en mal'proksim'a land'o, kaj far'ant'e neni'o'n, mi ne mal'trankvil'e dorm'as. Ne juk'as la konscienc'o riproĉ'ant'a – eĉ se mal'e, tamen nur moment'e, la kor'o admon'as.

Sed al tia'j dilem'o'j ni est'as ĉiu'tag'e el'met'at'a'j. Traf'i solv'o'j'n ne facil'as. Pri Sabin'a mi jam decid'is. For'send'i mon'o'n al hom'o ne'kon'at'a est'us stult'aĵ'o. Sabin'a, mi bedaŭr'as: nek mon'o'n nek preĝ'o'j'n mi'a'j'n vi ricev'os. Nur, kompens'e, et'a'n angul'o'n en MONATO. Kaj voĉ'o'n en mi'a kap'o, ne for'ig'ebl'a'n, flustr'ant'a'n, ke ebl'e mi erar'as, kaj ke vi ver'e sincer'as.

Juĝ'ej'o'j en'ret'ig'as pli'a'j'n profit'o'j'n

En mart'o lok'a juĝ'ej'o en la provinc'o Hen'a'n, centr'a Ĉini'o, aŭkci'ig'is aŭt'o'n per la ret'paĝ'ar'o Taobao.com, la plej grand'a ret'vend'ej'o en la land'o. La aŭt'o, mark'o Kia, est'is konfisk'it'a post jur'proces'o. Jen la unu'a aŭkci'o ret'e aranĝ'it'a de juĝ'ej'o en la provinc'o.

La inform'o'j pri la aŭt'o est'as ret'e publik'ig'it'a'j de la popol'a juĝ'ej'o de la urb'o Xinmi. Sam'tag'e est'is aŭkci'e ofert'at'a en la ret'paĝ'ar'o ankaŭ apartament'o.

La aŭt'o-aŭkci'o komenc'iĝ'is kun komenc'a prez'o de 70 000 juan'o'j (ĉ. 8000 eŭr'o'j). La aŭkci'o daŭr'is 12 hor'o'j'n. La prez'konkur'ant'o'j dev'is depon'i 10 000 juan'o'j'n kiel garanti'aĵ'o'n, kiam ili si'n en'skrib'as por la aŭkci'o. Tri hom'o'j si'n en'skrib'is, pli ol 14 000 foli'um'is la ret'paĝ'o'n de la aŭkci'o, kaj pli ol 20 hom'o'j sur'lok'e rigard'is la aŭt'o'n en la juĝ'ej'o.

Tra'vid'ebl'a'j

Ma Junjie, funkci'ul'o ĉe la Super'a Popol'a Juĝ'ej'o de la provinc'o Hen'a'n, dir'is, ke inter'ret'a'j aŭkci'o'j est'as pli tra'vid'ebl'a'j ol la tradici'a'j kaj pov'as romp'i geografi'a'j'n lim'o'j'n. Ili al'tir'as pli da prez'konkur'ant'o'j kaj hav'as pli alt'a'n prez'o'n kaj pli grand'a'n krom'pag'o'n, kio pov'as bon'e protekt'i la interes'o'j'n de kreditor'o'j kaj debitor'o'j.

Trakt'ad'o de konfisk'it'a'j objekt'o'j en ĉin'a'j juĝ'ej'o'j est'as kritik'it'a pro mank'o de tra'vid'ebl'ec'o, kun prez'o'j mult'e mal'pli alt'a'j ol la real'a valor'o. Krom'e juĝ'ist'o'j kaj aŭkci-agent'ej'o'j est'is suspekt'at'a'j pro kaŝ'negoc'o'j por person'e profit'i.

Inter'ret'a'j juĝ'ej'a'j aŭkci'o'j est'is iniciat'it'a'j de la kort'um'a sistem'o en la provinc'o Zhejiang en juli'o 2012 por batal'i kontraŭ korupt'o kaj pli'ig'i tra'vid'ebl'ec'o'n. Nun juĝ'ej'o'j en Zhejiang kun'labor'as kun lok'a'j bank'o'j por don'i hipotek'a'n prunt'o'n al ret'a'j aĉet'ont'o'j de konfisk'it'a'j dom'o'j.

Karitat'o-kandidat'o

Fin'e de mart'o 2014 pli ol 4,4 milion'o'j da ge'slovak'o'j voĉ'don'is por nov'a prezid'ant'o. Fakt'e nur 50,48 % (2009: 51,67 %) part'o'pren'is la balot'o'j'n. Venk'is kun 1,3 milion'o'j da voĉ'o'j la civil'a kandidat'o, entrepren'ist'o kaj milion'ul'o Andre'j Kiska (51-jar'a).

En la du'a lok'o, kun 893 841 voĉ'o'j, rest'is la ĝis'nun'a ĉef'ministr'o Robert Fic'o, prezid'ant'o de la soci'demokrat'a parti'o. En'tut'e kandidat'is 14 hom'o'j por la prezid'ant'a posten'o.

Kiska est'as sen'parti'ul'o. Li'n favor'is tiu'j, kiu'j ne kred'as pri la promes'o'j de la nun'temp'a'j politik'a'j parti'o'j. Li'a prezid'ant'a kandidat'ec'o baz'iĝ'is sur karitat'a'j projekt'o'j.

Kun kor'o

En 2006 li fond'is ne'profit'em'a'n karitat'a'n asoci'o'n Bon'a anĝel'o (slovak'e Dobrý anjel), kies administr'a'n konsili'o'n li prezid'is ĝis 2013. Li verk'is du libr'o'j'n: Pren'u la viv'o'n en vi'a'j'n man'o'j'n kaj Voj'o de manaĝer'o el infer'o, aŭ kiel sukces'ig'i karitat'o'n kun kor'o.

La prezid'ant'o'n oni elekt'as en Slovaki'o por serv'i kvin jar'o'j'n. La oficial'a en'posten'ig'o okaz'os en juni'o kaj la unu'a ekster'land'a vizit'o de Kiska okaz'os en Ĉeĥi'o.

Projekt'o Kasparov

Vizit'is Albanion la ŝak'lud'ist'o Garri Kasparov. Li prezent'is al la alban'a reg'ist'ar'o projekt'o'n por en'konduk'i ŝak'lud'ad'o'n kiel stud'objekt'o'n en element'a'j'n lern'ej'o'j'n.

Kasparov, dum ok jar'o'j mond'a ŝak-ĉampion'o, opini'as, ke la lud'o pli'kapabl'ig'os lern'ant'o'j'n. La tez'o'n akcept'is la alban'a ĉef'ministr'o Ed'i Ram'a kaj la ministr'in'o pri kler'ig'ad'o kaj sport'o Lindita Nikolla.

Ek'de septembr'o ŝak'lud'o far'iĝ'os stud'objekt'o en minimum'e dek element'a'j lern'ej'o'j en Albanio.

Kajt'o flug'as plu

Kajt'o debut'is en Esperant'uj'o ĉirkaŭ 1989, kiam aper'is ĝi'a unu'a disk'o; mi unu'a'foj'e aŭd'is la grup'o'n en koncert'o en decembr'o 1990. Sekv'is ankoraŭ kvar KD-oj de la kvar'op'o, ĝis Lokomotiv'o, rul'u nun! en 2004. Jen do la ses'a disk'o de Kajt'o, sed, kiel oni ebl'e diven'us per la titol'o „Du'op'e”, tem'as ne plu pri kvar'op'o, sed du'op'o. Hav'ant'e kaj ŝat'ant'e ĉiu'j'n antaŭ'a'j'n disk'o'j'n, mi sci'vol'is, ĉu mult'o ŝanĝ'iĝ'is pro la du'on'iĝ'o.