• monato201212
  • monato201211
  • monato201210
  • monato20120809
  • monato201207
  • monato201206
  • monato201205
  • monato201204
  • monato201203
  • monato201202
  • monato201201
 
 
 
 
 
 
 
Por skribi al ni
MONATO
Nova!
 
Kolofono
Tarifoj
Kontoj kaj perantoj
Abonhelpa fonduso
Abonilo
Malnovaj numeroj
Ciferecaj numeroj
 
Verki
Leteroj al MONATO
Konvencioj
Etiko
 
Por abonantoj
Filmetoj
Indeksoj kaj arkivoj
 
Anoncoj
Oftaj demandoj
>> Retbutiko
>> Ĉefa FEL-indekso
Facebook Amikiĝu kun ni ankaŭ en Facebook
Serĉi en MONATO

Indekso de MONATO 2012

Al la versio por poŝtelefonoj

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2012. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn ligilojn vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2012 en la dosierformoj PDF kaj ePub.



Aktuale

Anoncoj

Arto

Ekonomio

El mia vidpunkto

Eseoj

Hobio

Komputado

Leteroj

Libroj

Lingvo

Medio

Moderna vivo

Noveloj

Oficialaj komunikoj

Poezio

Politiko

Rakonto

Scienco

Ŝerco kaj satiro

Spirita vivo

Turismo

Lasta adapto de tiu ĉi paĝo: 2021-07-16

Verd'a'j kont'o'j

Sekv'e al la evolu'o de la mon'merkat'o Flandr'a Esperant'o-Lig'o mal'alt'ig'os la rent'o'n je la „Verd'a'j kont'o'j” (fiks'dat'a'j mon'depon'o'j) de 1,75 % al 1,4 % ek'de la 1a de maj'o 2012. Pli'a'j'n inform'o'j'n la leg'ant'o'j pov'as trov'i en Inter'ret'o: www.esperant'o.be/fel/fi'n/verdakon.php.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La nov'a grand'a Bild'vort'ar'o en Esperant'o jam furor'as

En juli'o aper'is Bild'vort'ar'o en Esperant'o kiu tuj komenc'is furor'i. De la long'e atend'at'a verk'o en la unu'a tag'o vend'iĝ'is pli ol 70 ekzempler'o'j kaj 34 person'o'j spontane'e publik'ig'is inform'o'n pri la aper'o en si'a Facebook-paĝ'o.

Bild'vort'ar'o en Esperant'o est'as 800-paĝ'a verk'eg'o kun pli ol 30 000 termin'o'j kaj bild'o'j pri ili'a aspekt'o. La nun'a el'don'o est'as baz'it'a sur la iam'a el'don'o de Rudiger Eichholz, kiu si'a'vic'e est'is baz'it'a sur la 2a el'don'o de la fam'a bild'vort'ar'o de la german'a el'don'ej'o Duden. La nov'a versi'o est'as adapt'o de la 6a el'don'o de la vort'ar'o de Duden, kaj pro tio est'as mult'e pli ampleks'a. 25 % de la nun'a'j termin'o'j jam aper'is en la adapt'o de Eichholz; la ceter'o est'is al'don'it'a de la pri'zorg'ant'o'j de la nov'a versi'o, la kon'at'a'j vort'ar'ist'o'j Petro Desmet' kaj Jozefo Horvath.

La verk'o est'as fortik'e bind'it'a kaj en'hav'as mult'a'j'n kolor'a'j'n desegn'aĵ'o'j'n. La prez'o en la Ret'butik'o (www.ret'butik'o.be) est'as 38 EUR plus afrank'o.

Specimen'a'j'n paĝ'o'j'n kaj la komplet'a'n indeks'o'n de la verk'o oni pov'as trov'i en www.wuala.com/Ret'butik'o/Bild'vort'ar'o.

La verk'o est'as akir'ebl'a de butik'o@fel.esperant'o.be aŭ per rekt'a lig'il'o de .

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Ŝpar'u re'kotiz'ant'e nun!

Kiu pag'as kotiz'o'n por MONATO tiel ke ĝi ating'os, ĉu la el'don'ej'o'n, ĉu per'ant'o'n, antaŭ la 1a de decembr'o 2012, bezon'as pag'i nur laŭ la mal'nov'a tarif'o, kiu aper'as mal'dekstr'e sub la lig'il'o Kotiz'o'j. Kapt'u do la okaz'o'n!

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Li instru'is la flandr'o'j'n leg'i poezi'o'n

En 1980 Rejn'a de Jong aper'ig'is poem'ar'et'o'n Divers'humor'e, en kiu precip'e unu poem'et'o mi'n traf'is:

Absurd'aĵ'o

Ni ĉiu'j parol'as
la sam'a'n lingv'o'n
la nederland'an.
Mi kon'as la vort'o'j'n,
sed mi ne kompren'as.

Por distr'o
mi lern'is Esperant'o'n.

Nun mi kompren'as
kelk'a'j'n
sam'land'an'o'j'n.

Tiu bild'o (Esperant'o kiel pont'o inter sam'lingv'an'o'j) ven'is en mi'a'n kap'o'n, kiam mi re-leg'is la poem'o'j'n de Herm'a'n de Coninck De Lenige Liefde / La supl'a am'o. Mi est'as sam'lingv'a kiel li, mi oft'e leg'ad'as – ankaŭ poezi'o'n; li plur'foj'e ricev'is laŭd'o'j'n ĝust'e pro si'a poezi'o – sed neniam eĉ unu poem'o'n li'a'n mi leg'is, antaŭ ol Esperant'o far'iĝ'is inter ni pont'o'lingv'o.

Intenc'e mi skrib'is „re-leg'is”, ĉar jam antaŭ iom da temp'o, leg'int'e la koncern'a'n poem'ar'et'o'n du'lingv'a'n, mi for'send'is mi'a'n unu'a'n re'ag'o'n pri ĝi, sed en la mister'o'j'n de la modern'a teknik'o tiu recenz'o perd'iĝ'is. Ver'ŝajn'e, nur est'as gajn'o. Mi re'leg'is la libr'et'o'n, kaj mi'a opini'o iom pli matur'iĝ'is kaj far'iĝ'is pli favor'a.

Por iom klar'ig'i: Herm'a'n de Coninck (1944-1997) est'is flandr'a poet'o, ese'ist'o, ĵurnal'ist'o kaj el'don'ist'o. Se Hendrik Conscience (aŭtor'o de La leon'o de Flandr'uj'o) est'as kon'at'a kiel „la hom'o, kiu instru'is al la flandr'a popol'o la leg'ad'o'n”, pri Herm'a'n de Coninck oni dir'as, ke li instru'is la flandr'o'j'n leg'i poezi'o'n. Kaj tio'n mi pov'as kompren'i. Dum long'a temp'o – ankaŭ en mi'a Nord-Nederlandlingvejo – poezi'o'n oni verk'is en ia kvazaŭ'a dialekt'o tut'e art'e'far'it'a, kun mult'e da tip'e „poezi'ec'a'j” esprim'o'j, parol'turn'o'j kaj son'kombin'o'j. Kaj nur iom post iom tra plur'a'j barakt'ad'o'j plur'generaci'a'j – unu'e ĉirkaŭ la 80aj jar'o'j de la 19a jar'cent'o, post'e en la 50aj jar'o'j de la 20a jar'cent'o – kaj en Flandri'o, do ĉirkaŭ la rond'o, kie rol'is Herm'a'n de Coninck, oni re'ir'is al plen'e normal'a ĉiu'tag'a lingv'aĵ'o por verk'i poezi'o'n.

Tio pov'as ebl'e efik'i kiel avert'o kontraŭ tiu'j esperant'ist'o'j, kiu'j prefer'as por poezi'o ekspluat'i la plej ne'kon'at'a'j'n vort'o'j'n. Ver'a poezi'o oft'e est'as verk'at'a ĝust'e en plej simpl'a'j lingv'a'j rimed'o'j. Vid'u Katul'o'n en la latin'a, vid'u Dant'e en la ital'a, vid'u Goethe german'e ktp. Ne-ĉiu'tag'ec'o vort'esprim'a ne aŭtomat'e pruv'as geni'o'n.

Herm'a'n de Coninck pled'as por klar'a komunik'ad'a lingv'aĵ'o, kaj teori'e kaj poezi'e. Tio'n oni nom'as „nov-real'ism'o”. Oft'e la „mi”-figur'o de la poem'o'j est'as person'o iel kon'at'a, ne el komplik'a literatur'o, sed el la ĉiu'tag'a normal'a viv'o. Kelk'a'j'n ekzempl'o'j'n mi ŝat'as montr'i:

2 Unu horizont'o

Unu horizont'o rigard'as klar'e
al la ali'a.
Ĉiu'j aĵ'o'j vid'as la ali'a'j'n
kaj est'as bon'e kiel famili'o je tabl'o
sci'ant'e: ĉiu'j ĉe'est'as.
(p. 9)

Prav'e oni pov'as demand'i si'n, ĉu la cign'o de la sekv'a poem'o est'u simbol'o pri io. Sed – cit'o de de Coninck el paĝ'o 331 de Altijd weer vogels di'e nest'e'n beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945-2005 (Ĉiam de'nov'e bird'o'j ek'far'as si'a'n nest'o'n: Histori'o pri la nederlanda literatur'o 1945-2005) de Hug'o Brems – „ĉu poezi'o est'u sakral'a aŭ ne, magi'a aŭ ne, estetik'a aŭ ne, efektiv'e al mi komplet'e ne grav'as. Sed ĝi minimum'e prov'u est'i tia en manier'o kompren'ebl'a. Kaj tial mi ĝoj'as pri la histori'a influ'o de la nov-real'ism'o”.

4 Cign'o

Flos'as cign'o
la bord'o'j tir'as la akv'o'n
streĉ'a
tiel ke ĝi neni'o'n mal'kaŝ'as
pri si'a'j alg'o'j kaj fiŝ'o'j profund'e
kiel dec'a vizaĝ'o
kaj okaz'as neni'o
flos'as cign'o
kaj ĝi ne sci'as.
(p. 11)

La sekv'a poem'o est'as bel'eg'a esprim'o de am'o: jen la dat'o – la lok'o (river'o, kiu naĝ'ant'e spiral'ad'as tra pejzaĝ'o) – ek'kon'o intim'a pri la korp'o de la am'at'in'o kontraŭ si – la ebl'o nom'i ĉio'n real'nom'e: „ŝi'a'j'n mam'o'j'n / nom'i mam'o'j” – du'strof'e sen'trud'a pri'skrib'o pri amor'ad'o.

9 Fréderique
aŭ: Kiel mi far'iĝ'is historiograf'o

La 20an de decembr'o 1965, la sun'o
hont'ruĝ'iĝ'as kiel francisk'an'o.
La river'o sving'as si'n
per fort'a'j tali'o'frap'o'j tra la land'o
kiel pov'o'sent'o tra reĝ'o.
Kaj mi daŭr'e am'as Fréderique.
Ho, la sekret'o'j'n de ŝi'a korp'o mi rajt'is
sci'i, kaj ŝi'a'j'n mam'o'j'n
nom'i mam'o'j, kvazaŭ fam'ul'o'n
rajt'is nom'i per la antaŭ'nom'o.
Kaj foj'foj'e mi tut'simpl'e
frap'is ŝi'a'n pug'o'n.

Ho kiel ŝi pov'is kuŝ'ig'i si'a'n ne'difin'ebl'aĵ'o'n
kontraŭ mi ĝis mi ĝi'n difin'is
en kis'o kaj ŝi dir'is:
Fréderique, salut'o'n
kaj ŝi ĵet'is si'n en mi'a'j'n pek'o'j'n kaj mi sur'ir'is
ŝi'n kiel kvar sezon'o'j kaj ŝi viv'is
sub mi kaj far'iĝ'is mond'event'o
en mi'a'j brak'o'j kaj far'is histori'o'n, mi
far'iĝ'is historiograf'o.
(p. 16)

Jen per eg'e ĉiu'tag'a'j simpl'a'j vort'o'j li el'vok'as la strang'a'n ec'o'n, ke oni pov'as far'iĝ'i eĉ eg'e lac'a, far'ant'e neni'o'n: la du'a strof'o klar'ig'as la kaŭz'o'n: la „mi” ne pov'as ne am'i. Kaj am'o'n oni ja „dev'as” montr'i, ĉu ne? Ali'e oni ja eg'e lac'iĝ'as ...

17 Mi est'as lac'a

Mi est'as lac'a, mi hodiaŭ
vi'a'n mam'o'n dek'foj'e
ne tuŝ'is [...]

Mi ne kred'as ke mi tio'n kapabl'as:
ne am'i vi'n. Drink'i
kaj ne pov'i forges'i vi'n,
tio'n mi kapabl'as. Kaj ĉiu'tag'e iom'et'e
mort'i, tiel ke ĝi fin'fin'e far'iĝ'as
nur facil'a truk'o.
(p. 39)

Jam de post la klasik'a epok'o foj'foj'e poet'o'j sent'as la bezon'o'n klar'ig'i unu'e al si, sed ankaŭ al la leg'ant'ar'o, kio est'as poezi'o. Sam'e far'as Herm'a'n de Coninck en seri'et'o sub la mot'o „Ars Poetica”:

4 Ĵus mi renkont'is

Ĵus mi renkont'is la real'o'n
kaj ŝi dir'is: „Salut'o'n, kaj kiu vi est'as?”
„Mi”, mi dir'is, „Ĉu ebl'as?”
„Ĉe mi jes”, ŝi dir'is.
Mi ja vol'is am'i ŝi'n,
kaj tamen, ŝi est'is tiel normal'a,
sed ŝi dir'is: „Kompren'ebl'e. Vid'u,
la kamp'o'j ne plu bezon'as nebul'o'n
por dorm'i
kaj ni ne en'am'iĝ'o'n por am'i.”
Kaj tiam mi dev'is rid'i.
„Vi tamen ja est'as poet'a
real'o”, dir'is mi. Kaj ŝi:
„Jes, kompren'ebl'e, kio'n do vi pens'is?”

Kaj mi long'e rigard'is ŝi'n, kaj pens'is:
„Nun ven'as la somer'o en la land'o'n
kaj mult'a'j bild'o'j en mi'a'n poem'o'n.
Mi vol'as dinamit'i la lingv'o'n al
event'o al kiu mult'a'j hom'o'j
ven'as rigard'i.”
„Jes, far'u tio'n,” dir'is ŝi.
(p. 65)

Herm'a'n de Coninck est'as poet'o nepr'e leg'ind'a. Mi dezir'as al ĉi tiu el'don'o mult'a'n sukces'o'n.

Gerrit BERVELING
Herm'a'n de Coninck: La supl'a am'o. Traduk'is Lod'e Van de Veld'e. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2007. 158 paĝ'o'j. ISBN 978 90 77066 32 4.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gerrit Berveling el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Panoram'a sor'o super kontinent'o

La libr'o komenc'iĝ'as per aborigen'o'j, kiu'j de alt'aĵ'o observ'ad'as la al'ven'o'n de esplor'grup'o de fremd'ul'o'j, kiu'j inter la indiĝen'o'j el'vok'os tim'o'n kaj indign'o'n. La du'a „scen'o” pentr'as ali'a'n bild'o'n, la triumf'a'n re'ven'o'n de la ekspedici'o al Perto, nask'iĝ'ant'a ĉef'urb'o de la fru'a dek'naŭ'a-jar'cent'a okcident-aŭstrali'a setl'ad'o.

Ĉiu scen'o konciz'e, sed sufiĉ'e kontribu'as al la grand'a bild'o de la kontrast'a'j kultur'o'j el la okul'o'j kaj imag'o'j de ili'a'j protagonist'o'j. Ĝi tio'n far'as tiel, ke ni est'as facil'e tir'ebl'a'j en la tiam'a'n viv'o'n en tiu pionir'a kaj antikv'a land'eg'o.

La blank'a protagonist'o est'as Billy Dixon, naiv'a, dec'a 19-jar'a en'migr'int'o el Angli'o, dezir'ant'a riĉ'iĝ'i en la nov'a koloni'o. La indiĝen'a est'as Jangabara, fier'a kaj kapabl'a jun'ul'o de la trib'o Banubi, el'pel'it'a pro si'a mal'observ'ad'o de seks'a'j tabu'o'j. Ili'a'j viv'o'voj'o'j inter'plekt'iĝ'as, kaj iu'spec'a amik'ec'o star'iĝ'as inter ili. Tio ebl'as ĉef'e ĉar Jangabara iel sukces'as post la el'pel'o iu'grad'e lern'et'i la angl'a'n (Billy am'as literatur'o'n kaj regul'e leg'is al li) kaj pro li'a'j el'star'a'j ĉeval'rajd'a'j kaj bien'ist'a'j kapabl'o'j, tiel ke li pli'agr'ad'e sukces'as est'i akcept'at'a, ol ali'a'j li'a'j sam'ras'an'o'j. Kaj tamen tiu inter'kultur'ec'o iom post iom star'ig'as dilem'o'j'n kaj miks'it'a'j'n sent'o'j'n de mis'aparten'o. Tiu kulmin'as en la mort(ig)o de unu el la protagonist'o'j signif'e antaŭ la roman'fin'o – la pere'o de la ali'a prezent'as fin'a'n kulmin'a'n scen'o'n de la roman'o.

Tensi'o'j

Sur'voj'e ni oscil'as inter la setl'ant'o'j kaj la komun'um'o de aborigen'o'j, ĉe kiu ni ek'kon'as ili'a'j'n seks'a'j'n, kun'viv'a'j'n kaj trib'a'j'n mor'o'j'n kaj konstat'as, kiel cert'a'j mor'o'j facil'ig'is ili'a'n pere'o'n, antaŭ la super'pov'a'j koloni'ist'a'j invad'int'o'j. Ĉe la indiĝen'o'j bobel'as tensi'o'j inter tiu'j, kiu'j vol'as akomod'iĝ'i al la lim'o'j kaj ebl'o'j de sub'met'iĝ'o, kaj tiu'j, kiu'j konstat'as la minac'o'n al ili'a kultur'o kaj viv'ad'o kaj streb'as organiz'i la neces'a'n inter'trib'a'n kun'labor'ad'o'n por iel rezist'i la blank'ul'o'j'n. Ili'a'flank'e ni vid'as spegul'bild'a'j'n tensi'o'j'n inter „agl'o'j”, kiu'j vid'as la indiĝen'o'j'n kiel sub'ig'end'a'j'n aŭ elimin'end'a'j'n brems'o'j'n de ekonomi'a kresk'o kaj la antaŭ'e'n'ig'o de la „civiliz'it'a kultur'o”, kaj la „kolomb'o'j”, kiu'j hav'as almenaŭ iom pli human'a'n vid'punkt'o'n.

Glat'a lingv'aĵ'o

Aŭstrali'a'j specif'aĵ'o'j bezon'as leksik'a'j'n solv'o'j'n, „boŝo” por la arbust'ar'o (Piv'e defend'ebl'a pro „boŝman'o'j”, eĉ se el ali'a kontinent'o) kaj „nigoj”, kiu supoz'ebl'e cel'as re'don'i la angl'a'n noci'o'n „darkies” kun'e kun ĉiu'j ĝi'a'j mal'favor'a'j sub'signif'o'j. La leg'ad'o pov'os spron'i vi'n larĝ'ig'i vi'a'n vort'trezor'o'n; por mi „glim'i”, „brutal'o”, „subtil'a” aplik'at'a al sabl'o kaj la geografi'a signif'o de „gorĝ'o”. La oft'a uz'ad'o de „oportun'o” impres'is mi'n angl'ism'e, sed Zamenhof tra Piv iel prav'ig'as ĝi'n. La lingv'aĵ'o glat'as, invit'as al plu'leg'o kaj en'hav'as juvel'o'j'n: „pluv'pez'a'j nub'o'j”, „al'faŭk'i” kaj pli'o.

Baz'o por furor'a film'o

La roman'o pentr'as vast'a'n kanvas'o'n kaj potencial'e pov'us far'iĝ'i la baz'o por epos'tip'a film'o, simil'a al la furor'a Aŭstrali'o, kiu pri'lum'is post'a'n histori'a'n epok'o'n. La verk'o far'as grav'a'n kontribu'o'n al la esperant'a literatur'o, kovr'ant'e histori'o'n kaj kultur'kolizi'o'n el mal'mult'e kon'at'a mond'part'o.

Stefan MAcGILL
Trevor Steele: Flug'i kun kakatu'o'j. Eld. Fel, Antverpeno, 2010. 256 paĝ'o'j. Bind'it'a aŭ kiel bit'libr'o. ISBN 978 90 77066 46 1.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan MacGill el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Nov'a Esperant'o-poŝt'mark'o

Aper'is nov'a aŭstr'a poŝt'mark'o pri Esperant'o-tem'o en el'don'kvant'o de 1500 ekzempler'o'j. Ĝi'a nominal'a valor'o egal'as al tiu de en'land'a afrank'o por ordinar'a leter'o aŭ poŝt'kart'o en Aŭstrio. La poŝt'mark'o est'as dediĉ'it'a al la ret'ej'o „esperant'o.net”, kaj prezent'as ties nom'o'n kun pont'o, sur kiu star'as ses hom'figur'o'j man-en-man'e.

La grafik'ist'o de la poŝt'mark'o est'as Christiane Harm, kiu gajn'is la inter'naci'a'n grafik'a'n konkurs'o'n pri la tem'o „Aŭstr'a poŝt'mark'o esperant'o.net kun pont'o”. En la konkurs'o part'o'pren'is 274 grafik'aĵ'o'j.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu forges'it'a trezor'o?

Se vi ŝat'as leg'i epope'stil'a'j'n rakont'o'j'n kun mult'e da surpriz'o'j, ne'atend'it'aĵ'o'j kaj re'salt'aĵ'o'j, tiu roman'o ne est'as por vi. Mal'e, se kiel promen'ant'o ĉe'bord'e de la river'o, kiu si'n el'las'as al la kontempl'o de la trankvil'a flu'o, vi aprez'os la ĉarm'o'j'n de nask'iĝ'ant'a'j sent'o'j ĉe ge'jun'ul'o'j; la el'vok'o'j'n de agrabl'a'j moment'o'j en lern'ej'o'j, spic'it'a'j per kelk'a'j beletr'a'j alud'o'j aŭ cit'aĵ'o'j; la emoci'a'j'n moment'o'j'n de sport'a'j konkurs'o'j; la dis'a'n nostalgi'o'n de tro rapid'e fuĝ'int'a'j tag'o'j, ne hezit'u mal'ferm'i la roman'o'n, kiu'n mi pov'us resum'i per la fam'a vers'o de la ne mal'pli fam'a franc'a verk'ist'o, Beaudelaire: Adiaŭ, viv'a'j klar'moment'o'j de ni'a'j tro kurt'a'j somer'o'j!.

Tamen, kiam Patrik, post kvin jar'o'j, re'trov'as Jitka-n, si'a'n jun'aĝ'a'n amik'in'o'n, ambaŭ tra'viv'is tre mal'facil'a'j'n viv'kondiĉ'o'j'n en la ĉiu'tag'a viv'o. Sed tio ne mal'bril'ig'as la esper'o'n por pli bon'a'j tag'o'j, kaj baldaŭ la najtingal'o kant'os la miel'monat'o'n de la nov'ge'edz'iĝ'int'o'j.

La aŭtor'o

Eduard Zajic, plum'nom'o Jitzovský, nask'iĝ'is en 1915 kaj for'pas'is la 20an de oktobr'o 1939 en Prago. Do li tra'ir'is la literatur'a'n ĉiel'o'n kiel bril'a meteor'o. Laŭ la klar'ig'o'j, al'port'it'a'j de du grav'a'j post'skrib'o'j, li aparten'as al generaci'o de talent'a'j verk'ist'o'j, for'pas'int'a'j tro fru'e pro la sam'a kaŭz'o: tuberkul'oz'o.

Jitzovský stud'is jur'o'n kaj, help'it'a de mal'avar'a'j amik'o'j, vizit'is mult'e da eŭrop'a'j land'o'j: Aŭstrion, Svis'land'o'n, Germanion, Franci'o'n kaj Italion. Diplom'it'a, li al'port'is si'a'n kontribu'o'n al divers'a'j katolik'a'j gazet'o'j kaj verk'is tri roman'o'j'n. En Fier'a'j Kor'o'j li pri'skrib'as preskaŭ laŭ'raport'aĵ'e la student'a'j'n viv'o'n kaj mond'o'n. Ĉar la roman'o rilat'as al la inter'milit'a period'o kaj ne tuŝ'as terur'a'j'n moment'o'j'n en la viv'o de la du ge'jun'ul'o'j, Patrik kaj Jitka, oni em'as konsider'i, ke la roman'o est'as iom naiv'a. Ĉu ver'e? En kompar'o kun la du sekv'ont'a'j period'o'j – la nazi'a kaj la komun'ist'a – la temp'o de ni'a roman'o ŝajn'as kiel pac'o'haven'o. Se la leg'ant'o nask'iĝ'is en tiu'j jar'o'j, li re'trov'os el'vok'o'n de idili'a etos'o: la spirit'a'j valor'o'j est'is alt'e taks'at'a'j. Patrik kaj Jitka, eĉ se fe'in'o'j ne klin'iĝ'is super ili'a lul'il'o, kultur'as moral'a'j'n valor'o'j'n, nom'e labor'o'n, honest'ec'o'n kaj respekt'o'n. Ili viv'as laŭ du referenc'o'j: la Religi'o (katolik'a) kaj la Patri'o.

Pens'ig'a

Mi'a'opini'e, la plej pens'ig'a situaci'o de la roman'o al'ven'as, kiam ni'a'j student'o'j el'ir'as el la ĉarm'o'j de la student'a viv'o por al'front'i la kruel'ec'o'n de la labor'o-mond'o. Oni eĉ pov'as dir'i, ke ĉe tiu kamp'o la roman'o hodiaŭ plen'e traf'as. Patrik, kiu ĝis nun ĉiam hav'is viv'rimed'o'j'n de la patr'in'o, kiu dum jar'o'j ofer'is si'n por la sol'a fil'o, subit'e, post ŝi'a for'pas'o, vid'as la tut'a'n famili'o'n al'ven'i por rekuper'i la hav'aĵ'o'n. Kia real'aĵ'o! „Hieraŭ mi est'is student'o, hodiaŭ mi est'as sinjor'o ... sed sen labor'o. Kio'n mi far'os morgaŭ? La sam'o'n, kio'n cent'mil'a arme'o da sen'labor'ul'o'j: serĉ'i, atend'i kaj esper'i.” La kor'o de Patrik kun'prem'iĝ'is pro angor'o. Tiel'e komenc'iĝ'as por li kvin jar'o'j de galer'pun'o. La bril'a'j diplom'o'j ne mal'ferm'as la pord'o'j'n por taŭg'a labor'o. Rest'as nur et'a'j man'labor'o'j, por kiu'j li ne est'is prepar'it'a. Malgraŭ tio li ne voj'erar'as al mal'moral'a'j afer'o'j. La spit'em'a bel'ul'in'o, kiu unu'e mal'estim'is la jun'ul'o'n kiel el'ĵet'it'o'n, pov'us post'e invit'i li'n al kelk'a'j „aventur'o'j”, sed Patrik fier'e far'iĝ'as si'a'vic'e spit'em'a.

Est'as tre interes'e observ'i la jen'o'n: la traduk'int'o J'a'n Werner far'is la esperant'a'n traduk'o'n en 1954, ĉirkaŭ du'dek jar'o'j'n post la el'don'o de la roman'o. Sed tio'n li far'is nur kiel ekzerc'o'n, kaj la paĝ'o'j rest'is for'las'it'a'j en tir'kest'o ĝis la jar'o 2008! Tiam li ek'dezir'is re'trov'i la original'o'n. Post mult'a'j kaj ĉiu'direkt'a'j serĉ'ad'o'j li ne sukces'is re'trov'i la roman'o'n, kies kelk'a'j lok'o'j en la traduk'o ŝajn'is al li svag'a'j. Ĉu ebl'as dir'i, ke la esperant'a versi'o de la ĉeĥ'a et'verk'o est'os por ĉiam la sol'a spur'o de ek'flug'ant'a verk'ist'o?

Post'skrib'o'j'n leg'u unu'e

Ke la roman'o est'as verk'it'a „en stil'o sen'dub'e lert'e traf'a”, tio est'as evident'a nur post la paĝ'o 24a. Mi dev'as konfes'i, ke la en'ir'o est'is obstakl'o'kur'ad'o ĝis'tia'grad'e, ke mi demand'is mi'n, ĉu mi sci'pov'as la lingv'o'n. Do mi send'is la libr'o'n al tre spert'a kaj tre mult'jar'a esperant'ist'o por help'o. Jen la respond'o: „Mi prov'is leg'i la roman'o'n Fier'a'j Kor'o'j. Du'foj'e mi far'is, laŭ mi, laŭd'ind'a'j'n klopod'o'j'n tiu'cel'e, sed je la ok'a paĝ'o, ambaŭ'foj'e, la libr'o fal'is el mi'a'j man'o'j; ĝi est'as hirt'ig'it'a je obskur'a'j ide'o'j aŭ esprim'o'j, kaj strang'a'j parol'turn'o'j. Mi dev'is atent'eg'e kaj streĉ'e leg'i kaj re'leg'i lini'o'n antaŭ ol atribu'i al ĝi supoz'ebl'a'n signif'o'n. Krom'e, tio kio'n mi fin'e kompren'is, ne est'is apart'e interes'a. Mi do rezign'is.” (Henri Rousseau).

Mi ĉi-supr'e sufiĉ'e sub'strek'is la ĉarm'o'j'n kaj la aktual'aĵ'o'j'n de la roman'o, por ke oni ne pens'u, ke mi mal'kuraĝ'ig'as la leg'ant'o'n. Tut'e mal'e! Sed se mi pov'as util'e konsil'i, est'us bon'e, ke la leg'ont'o kon'at'iĝ'u kun la du post'skrib'o'j antaŭ ol li komenc'u. Krom'e, prefer'ebl'e, li mal'ferm'u je la paĝ'o 24a kaj en'ir'u la intrig'o'n kaj post'e re'ven'u al la komenc'o. Tiel'e li ĝu'os la paĝ'o'j'n de la roman'o, kiu'j pri'skrib'as la klas'a'n etos'o'n en la temp'o, kiam la student'o'j, en tre rigor'a medi'o, defend'is si'n per divers'a'j burlesk'aĵ'o'j por mok'i la riĉ'kolor'a'j'n profesor'o'j'n. La tut'o spic'it'a per latin'a'j cit'aĵ'o'j kaj alud'o'j al divers'a'j afer'o'j, kiu'j'n oni pov'as mal'facil'e el'kript'ig'i.

Fin'e, mi sub'strek'as la al'vok'o'n de J'a'n Werner, la traduk'int'o: „Mir'ig'is mi'n ankaŭ, ke la aŭtor'o'n, Eduard Jitzovský, ne kon'as profesi'a'j literatur'ist'o'j en la ĉeĥ'a Silezio. Ankaŭ neni'u bibliografi'o, dediĉ'it'a al silezia literatur'o kaj kultur'o, en'hav'as pri li inform'o'n. Tiu stat'o instig'as mi'n mal'kaŝ'i la aŭtor'o'n help'e de la esperant'a traduk'o.”

.
Marcel LEMELTIER
Eduard Jitzovský: Fier'a'j kor'o'j. Tr. J. Werner. Eld. Esper'o, Partizánske, 2003. 97 paĝ'o'j.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Marcel Lemeltier el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Al'log'aĵ'o'j por ĉin'a'j vojaĝ'ant'o'j

Nun'temp'e la mond'a financ'a kriz'o dev'ig'as mult'a'j'n ŝtat'o'j'n serĉ'i ebl'o'j'n por pli'vigl'ig'i si'a'n ekonomi'o'n. Tiu'cel'e oni en'fokus'ig'as la atent'o'n ankaŭ sur la turism'a branĉ'o. Por pli'alt'ig'i la en'spez'o'j'n el turism'o oni streb'as al'log'i ekster'land'a'j'n vojaĝ'ant'o'j'n.

Mult'a'j land'o'j aktual'e ofert'as oportun'o'j'n al ĉin'a'j turist'o'j. Ekzempl'e, oni facil'ig'as la ricev'o'n de viz'o'j, far'as ĉin'lingv'a'j'n sur'skrib'o'j'n en hotel'o'j, pli'bon'ig'as la kvalit'o'n de serv'o'j konform'e al la ĉin'a'j kutim'o'j.

Taj'land'o dispon'ig'as al ĉin'a'j turist'o'j sen'viz'a'n 15-tag'a'n rest'ad'o'n, film'o'j'n, mal'alt'ig'as por ili ne nur la vojaĝ'kost'o'j'n, sed ankaŭ la park'ad'kotiz'o'j'n. Krom'e oni vast'e inform'as pri si'a'j vid'ind'aĵ'o'j, histori'a'j lok'o'j kaj bon'gust'a'j manĝ'aĵ'o'j. Laŭ prognoz'o'j pli ol 2 milion'o'j da ĉin'a'j turist'o'j vizit'os Taj'land'o'n dum 2011 kaj tiu nombr'o est'os du'obl'e pli alt'a kompar'e kun tiu de la pas'int'a jar'o.

Ankaŭ Respublik'o Korei'o divers'manier'e klopod'as al'log'i ĉin'a'j'n vojaĝ'ant'o'j'n. Mult'a'j kore'a'j turism'a'j organiz'aĵ'o'j kun'labor'as kun ĉin'a'j bank'o'j por facil'ig'i la rest'ad'o'n de ĉin'a'j turist'o'j. Oni establ'as bank'fili'o'j'n en ĉin'a'j urb'o'j kaj ofert'as ankaŭ itiner'o'j'n al jun'a'j vojaĝ'ant'o'j. Krom'e mult'a'j lern'ej'o'j okaz'ig'as kurs'o'j'n de la ĉin'a lingv'o por ĉiĉeron'o'j. Pas'int'jar'e 1,87 milion'o'j da ĉin'a'j turist'o'j vizit'is Korei'o'n.

Dum si'a pas'int'jar'a oficial'a rest'ad'o en Ĉini'o la ĉef'ministr'o de Hispanio vizit'is pli ol 10 turism'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n. Li deklar'is, ke ĉin'a'j turist'o'j est'as ĉiam bon'ven'a'j al Hispanio. Kaj ankaŭ la ĉin'a reg'ist'ar'o kuraĝ'ig'as la vojaĝ'ad'o'n al Hispanio. Dum la last'a'j jar'o'j cel'land'o'j de ĉin'a'j turist'o'j est'is ankaŭ Franci'o, Italio, Germanio, Uson'o, Japani'o.

Xu JINMING
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xu Jinming el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Lisuarte

Inter ĉiu'j el la fremd'ul'o'j, kiu'j de ekster'e ven'is loĝ'i en la gast'ig'em'a urb'o Bailnambeann, mi kelk'foj'e sent'as mi'n la plej fremd'a. Jam pro mi'a iom mal'oft'a nom'o (Lisuarte Paralampoponhes) oni tuj kompren'os la kial'o'n. Mi'a patr'in'o, kiu est'is de miks'it'a irlanda-portugal'a de'ven'o, dezir'is, ke mi nom'u mi'n Lar Murphy, por est'i pli facil'e akcept'it'a en Irlando. Tio'n mi decid'is ne far'i. Kial mi hont'u pri mi'a nom'o? Ceter'e, mi ne ĉiam viv'is en ĉi tiu land'o, kaj ebl'e en est'ont'ec'o mi hejm'iĝ'os en ali'a part'o de la ter'o. Fin'fin'e, kiel skrib'is iu poet'o: „La mond'o est'as grand'a – kaj mal'larĝ'a la angul'o de la ter'o, kie la hom'o viv'as.”

Fakt'e, mi ne ver'e sci'as, al kiu land'o aŭ naci'o mi aparten'as. Mi'a patr'in'o est'is graved'a, kiam ŝi, tut'e sol'a, en'ŝip'iĝ'is por vetur'i de Halifakso en Kanado cel'e al iu haven'o en la dist'a Eŭrop'o. Kial ŝi est'is sol'a en tiu amar'a hor'o, kaj kio okaz'is al mi'a patr'o, mi ne sci'as. Mi'a patr'in'o supoz'is (sed pri tio ne cert'is), ke li last'e viv'is en Brazilo. Ĉiu'okaz'e, mi mal'oportun'e decid'is nask'iĝ'i dum tiu vojaĝ'o de la kanada ŝip'o Evangeline. Feliĉ'e, sur'ŝip'e trov'iĝ'is kurac'ist'o, kiu profesi'e ag'is kiel akuŝ'ist'o, kvankam tio ne est'is li'a medicin'a fak'o, do kaj mi kaj mi'a kar'a patr'in'o preter'viv'is malgraŭ feroc'a ŝtorm'o, kiu al'ven'is sam'temp'e kiel mi. Oni vid'os, ke la destin'o favor'is mi'n, almenaŭ en tiu fru'a stadi'o de mi'a ne ĉiam sukces'a viv'o.

Est'ant'e sol'a, mi'a kompat'ind'a patr'in'o dev'is iel ajn gajn'i si'a'n (kaj mi'a'n) pan'o'n en divers'a'j land'o'j kaj divers'a'j humil'a'j meti'o'j. Eĉ tiel, ŝi kapabl'is ŝpar'i sufiĉ'e da mon'o por komenc'i mi'a'n eduk'ad'o'n, kaj dank'e al stipendi'o, kiu'n mi gajn'is per konkurs'a ekzamen'o, mi ating'is diplom'a'n grad'o'n kaj trov'is ne'mal'bon'e pag'at'a'n posten'o'n en Germanio. Tamen, post kelk'a'j jar'o'j en tiu land'o mi sent'is fort'a'n migr'em'o'n kaj ir'is serĉ'i nov'a'j'n spert'o'j'n ali'lok'e. Kiel oft'e asert'is mi'a patr'in'o: „Pli verd'a'j est'as dist'a'j mont'ar'o'j”. Sed mi konstat'is, ke iu'j est'as pli verd'a'j ol ali'a'j.

Pro mi'a'j pek'o'j, mi fin'e – sed ne fin'fin'e – trov'iĝ'is en mal'bel'a industri'a urb'eg'o en la nord'a Angli'o. Mi ne volont'e elekt'is tiu'n urb'o'n, sed sent'is mi'n dev'ig'at'a loĝ'i pli proksim'e al mi'a nun mal'jun'a patr'in'o, kiu'n la kruel'a fat'o metafor'e tie'n ĵet'is, kiel akv'o'rub'o'n sur la strand'o'n de la viv'o. Ŝi lu'is modest'a'n mal'nov'a'n dom'o'n en mal'luks'a kvartal'o, kie ŝi est'is relativ'e kontent'a. Ŝi'a'j najbar'o'j est'is afabl'a'j, kaj ŝi amik'iĝ'is kun sufiĉ'e mult'e da ili, do ŝi'a ekzist'o ne plu est'is sol'ec'a. Unu el la plej simpati'a'j est'is kon'at'a laŭ la nom'o Busty Higgins, kvankam ŝi'a ver'a nom'o est'is Flor'a. Kvankam ŝi kaj mi'a patr'in'o iĝ'is bon'a'j amik'in'o'j, ili tut'e ne simil'is. Mi'a patr'in'o est'is dec'a, am'em'a kaj respekt'ind'a vir'in'o. Busty est'is ankaŭ am'em'a – malic'a'j najbar'in'o'j dir'ad'is tro am'em'a (aŭ amor'em'a), kaj neni'u pov'us ĝust'e pri'skrib'i ŝi'n kiel dec'a'n person'o'n. Tamen ŝi est'is bon'kor'a, kaj pro tio pli aparten'is al la nombr'o de la proverb'a sal'o de la ter'o ol la pi'a'j najbar'in'o'j, kiu'j kritik'is kaj mal'estim'is ŝi'n. La plej ŝat'at'a dom'kun'ul'o de Busty est'is grand'eg'a or'fiŝ'o nom'at'a Clancy, kiu naĝ'is en vitr'a fiŝ'uj'o en ŝi'a salon'o. Busty kred'is, ke or'fiŝ'o'j konstant'e kresk'as kaj pov'as ating'i ekster'ordinar'e grand'a'j'n dimensi'o'j'n. Pro tio, ŝi konstant'e anstataŭ'ig'is la fiŝ'uj'o'n de Clancy per iu pli grand'a. Ŝi tim'is, ke iam ĝi est'os tiom vast'a kiel ŝark'o. Ŝi ĉiam dir'ad'is al mi'a patr'in'o: „En tiu okaz'o, mi cert'e dev'os trov'i pli grand'a'n dom'o'n.”

La plej proksim'a najbar'in'o de mi'a patr'in'o est'is et'a tim'em'a mal'ĉarm'a vir'in'o nom'at'a Ver'a. Malic'a student'o, al kiu mi'a patr'in'o lu'is ĉambr'o'n, krom'nom'is ŝi'n Ard'ant'a Sapfoa, kvankam ŝi ne kapabl'is ard'i, kaj cert'e neniel simil'is la fam'a'n grek'a'n poet'in'o'n. Ŝi oft'e vizit'is mi'a'n patr'in'o'n por trink'i te'o'n kaj ĝu'i ŝi'a'n kompani'o'n, ĉar mi'a patr'in'o pov'is est'i tre amuz'a. Bedaŭr'ind'e, Ver'a konstant'e plend'is al ŝi pri la mizer'o de la viv'o kaj la tragedi'o de la hom'a ekzist'o, do mi'a patr'in'o dev'is kompat'i kaj konsol'i ŝi'n per dolĉ'a'j kuk'o'j kaj tre suker'it'a te'o.

Ali'a najbar'o, s-ro Dawid, est'is pol'o, kiu dum la du'a mond'milit'o est'is membr'o de la liber'a pol'a arme'o, kiu ven'is al Briti'o por batal'i kontraŭ Hitlero. Post la milit'o li ne pov'is re'ir'i al si'a land'o pro la politik'a situaci'o, do rest'is en Angli'o. Antaŭ'e en Pollando li est'is majstr'a meti'ist'o, kiu ornam'is preĝ'ej'o'j'n, kiel la mason'ist'o Rub'e'n en la unu'a ĉapitr'o de la fam'a verk'o La infan'a ras'o. (Laŭ la poet'o William Auld, Rub'e'n „... dum tut'a viv'o grimp'ad'is supr'e'n-sub'e'n, / ĉiz'ant'e sur preĝ'ej'o'j gargojl'o'j'n kaj anĝel'o'j'n”). S-ro Dawid ne est'is mason'ist'o, sed or'um'ist'o de statu'o'j kaj altar'o'j. Krom'e, li kapabl'is far'i mult'a'j'n ali'a'j'n labor'o'j'n: lign'aĵ'a'n, elektr'a'n, tegol'a'n, kahel'a'n, ktp. Li ĉiam est'is pret'a help'i mi'a'n patr'in'o'n per ripar'ad'o'j kaj ali'a'j en'dom'a'j task'o'j, kaj neniam postul'is pag'o'n.

La pli prosper'a part'o de la kvartal'o est'is hejm'o de jud'a komun'um'o. Est'is du sinagog'o'j sur la ĉef'strat'o, el kiu'j la plej grand'a kaj riĉ'a est'is tiel nom'at'a Hispan'a-Portugal'a Sinagog'o, do laŭ'ŝajn'e de sefard'a origin'o. Mi'a patr'in'o amik'iĝ'is kun kelk'a'j el la jud'a'j najbar'o'j, sed ĝeneral'e ili ne miks'iĝ'is kun la rest'o de la soci'o, precip'e pro la fakt'o, ke la mez'aĝ'ul'o'j kaj mal'jun'ul'o'j inter ili ankoraŭ prefer'e parol'is ladinan, la sefard'a'n hispan'a'n, kiu'n mi'a patr'in'o iom, sed mal'perfekt'e, kompren'is. Mi oft'e aĉet'is frand'aĵ'o'j'n en la lok'a koŝer'a vend'ej'o, kvankam mi ne aparten'as al ili'a religi'a komun'um'o.

Post la for'pas'o de mi'a kar'a patr'in'o, mi rest'is dum tri jar'o'j en la angl'a industri'a urb'o kaj prov'is sub'ten'i mi'n per traduk'ad'o kaj instru'ad'o de lingv'o'j. Tio est'is ne tre profit'don'a, ĉar ĝeneral'e, angl'e'parol'ant'a'j popol'o'j ne interes'iĝ'as pri fremd'a'j idiom'o'j, rigard'ant'e la angl'a'n kiel mond'o'lingv'o'n, ĉar, kiel ili pretend'as: „Ĉiu'j parol'as la angl'a'n!”.

En tiu period'o mi est'is fraŭl'o kaj lu'is ĉambr'o'n en mal'nov'a pension'o, kies propriet'ul'o'j est'is du ne plu jun'a'j vir'in'o'j el la graf'land'o Jork'ŝir'o en la nord'a Angli'o. Ili nom'iĝ'is fraŭl'in'o'j Nor'a kaj Elsa Higginbotham, sed ni, la pli jun'a'j pension'an'o'j, nom'is ili'n la „frat'in'o'j Brontë” kaj al la dom'o ni don'is la nom'o'n Wuthering Winterhurst („Burask'a Vintrobosko”, parodi'o de la titol'o de la fam'a roman'o Wuthering Heights („Burask'a'j Alt'aĵ'o'j”) de la aŭtor'in'o Emily Brontë). Fakt'e, la pension'o est'is mal'hel'a kaj morn'a dom'o en la arkitektur'a stil'o, kiu'n la angl'o'j nom'as „Viktori'an'a”.

Nor'a, kiu deĵor'is en la kuir'ej'o, est'is alt'statur'a, fort'a vir'in'eg'o kun masiv'a'j pied'o'j. Ŝi'a frat'in'o Elsa est'is et'a, mal'dik'a vir'in'et'o, sed ŝi reg'is la pension'o'n kiel arme'a serĝent'o. Ambaŭ aparten'is al sever'a religi'a sekt'o, kiu ne permes'is alkohol'aĵ'o'j'n, fum'ad'o'n aŭ frivol'a'j'n amuz'aĵ'o'j'n. En la salon'o star'is fortepian'o, sed neni'u rajt'is lud'i ĝi'n. Simil'e, ni ne rajt'is laŭt'e funkci'ig'i radi'aparat'o'n en ni'a'j ĉambr'o'j. Oni dev'is pet'i permes'o'n antaŭ ol ban'i si'n en varm'a akv'o. La manĝ'o'j en la pension'o est'is solid'a'j, tro'kuir'it'a'j, kaj mal'apetit'vek'a'j, laŭ la tradici'a angl'a kuir'art'o. Tamen ili est'is sufiĉ'e nutr'a'j kaj plen'ig'is la stomak'o'n, kio en Angli'o est'as la sol'a'j motiv'o'j por manĝ'i.

En la pension'o oni neniam bezon'is demand'i pri la tag'o de la semajn'o aŭ rigard'i kalendar'o'n, ĉar la menu'a program'o neniam vari'is de tag'o al tag'o. Dimanĉ'e ni ĉiam manĝ'is rost'it'a'n bov'aĵ'o'n kun ter'pom'o'j kaj brasik'o; lund'e, mal'varm'a'n bov'aĵ'o'n kun ter'pom'o'j; mard'e, bol'ig'it'a'n bov'aĵ'o'n kun karot'o'j; merkred'e, hak'viand'o'n kun ter'pom'o'j; ĵaŭd'e, fiŝ'o'n; vendred'e, kolbas'o'j'n kun kaĉ'ig'it'a ter'pom'o; sabat'e, ŝink'o'n kun brasik'o. La desert'o est'is ĉiam aŭ rabarb'o kun kustard'o (ov'aĵ'o), aŭ sek'a'j prun'o'j kun kustard'o (tradici'a angl'a desert'o, al kiu la fil'o'j de la angl'a elit'o est'as al'kutim'iĝ'int'a'j en la tiel nom'at'a'j publik'a'j – t.e. privat'a'j – lern'ej'o'j). Ĉiu'semajn'e est'is la sam'a manĝ'program'o: monoton'a sed san'a, krom se oni est'as vegetar'an'o. Sur la mur'o de la manĝ'o'ĉambr'o pend'is fram'o, en kiu est'is pir'o'grafit'a vers'aĵ'o, kiu tekst'is:

El'lit'ig'i la tut'a'n mond'o'n
Kaj ĝi'n lav'i, vest'i, nutr'i,
For'send'i ĝi'n, kaj re'ven'ig'i,
Kred'u mi'n, kost'as grand'a'n pen'o'n.

Oft'e, kiam mi trov'iĝ'is en la urb'o'centr'o, mi dev'is manĝ'i en restoraci'o. En tiu epok'o, kiam la angl'o'j mal'mult'o'n sci'is pri inter'naci'a kuir'art'o, la lok'a restoraci'a manĝ'aĵ'o est'is mal'bon'a. En tiu region'o de la nord'a Angli'o est'is grand'a entrepren'o nom'at'a Unu'iĝ'int'a'j Viand'a'j Produkt'o'j, kiu'j funkci'ig'is ĉen'o'n de restoraci'o'j. Ĉar ne est'is grand'a elekt'o, mi plur'foj'e est'is klient'o en la urb'a fili'o. La spert'o est'is aĉ'a, kaj mi ankoraŭ trem'as, kiam mi re'memor'as ĝi'n.

Mi'a'j tabl'o'kun'ul'o'j en la pension'o konsist'is el Rod, alt'statur'a aŭstrali'an'o, kiu far'is scienc'a'n esplor'ad'o'n en la urb'a universitat'o; jun'a bank'lern'ant'o, kiu est'is tiel mizer'e pag'at'a, ke li ŝpar'ad'is du tranĉ'aĵ'o'j'n de si'a maten'manĝ'a buter'it'a pan'o por si'a tag'manĝ'o en la bank'o; kaj jun'a student'o el Taj'land'o, kies nom'o'n mi ne sukces'is prononc'i aŭ vort'um'i; ĝi son'is iom kiel „P'ĉit” – la son'o, kiu'n far'is mal'sek'a fingr'o'tuŝ'o sur fenestr'a vitr'o. Rod est'is tre amuz'a vir'o; Karlo, la bank'lern'ant'o, est'is tre serioz'a kaj sen'humur'a; dum la taj'land'an'o est'is simpati'a.

Rod kaj mi plan'is divers'a'j'n projekt'o'j'n por mal'pez'ig'i ni'a'n ekzist'o'n en la pension'o. Dum iom da temp'o ni pens'is, ke est'us bon'a blag'o dum'nokt'e farb'i sur la lintel'o de la ĉef'a en'ir'ej'o la fraz'o'n: „Koncesi'it'a por muzik'o kaj por la vend'ad'o de vin'o kaj alkohol'aĵ'o'j”. En Angli'o, kie publik'a muzik'o kaj vend'o de alkohol'aĵ'o'j sen koncesi'o ne est'as permes'at'a'j, tiu tekst'o vid'iĝ'as ĉe la en'ir'ej'o de drink'ej'o'j kaj restoraci'o'j. Kiel iam asert'is renom'a angl'a orkestr'a dirigent'o: „La angl'o'j ne ŝat'as muzik'o'n, sed ili ŝat'as la bru'o'n, kiu'n ĝi far'as.”. Tamen, ni fin'fin'e decid'is ne pri'mok'i ni'a'j'n bon'a'j'n gast'ig'ant'in'o'j'n per tia malic'a blag'o.

Unu el ni'a'j kun'gast'o'j, elegant'e kaj tradici'e vest'it'a angl'a sinjor'o (t.e. per nigr'a jak'o, universitat'a kravat'o kaj griz'a pantalon'o kun fajn'a'j stri'o'j), kiu sid'is sol'a ĉe si'a apart'a tabl'o, est'is lektor'o pri islam'a'j stud'o'j. Li est'is tro grav'a person'o por re'kon'i la ĉe'est'o'n de nur'a'j student'o'j kaj jun'ul'o'j, kiel ni, do li neniam salut'is ni'n. Ali'a gast'in'o, kiu sam'e hav'is la privilegi'o'n okup'i apart'a'n tabl'o'n, est'is mal'dik'a kaj mal'ĉarm'a fraŭl'in'o de ne'konstat'ebl'a aĝ'o. Ŝi evident'e tim'is la volupt'a'j'n vir'o'j'n kaj evit'is kontakt'o'n kun ili. Iu'maten'e, Rod bon'humor'e salut'is ŝi'n laŭ aŭstrali'a kutim'o per la fraz'o „G'day!” („Bon'a'n Tag'o'n!”). La fraŭl'in'o ek're'ag'is per du'on'salt'o el si'a seĝ'o kaj febl'a kri'o kiel la blek'o de nervoz'a lepor'o. Ni ek'de tiam kun'e decid'is, ke est'us pli prudent'e las'i ŝi'n en ĉast'a pac'o.

Ni trov'is la semajn'fin'o'j'n en tiu mal'bel'a urb'o preskaŭ ne'toler'ebl'e ted'a'j. Mi'a aŭstrali'a kun'ul'o kelk'foj'e serĉ'is en la lok'a ĵurnal'o por konstat'i, ĉu la rubrik'o „Distr'aĵ'o'j” propon'as ebl'a'j'n al'log'aĵ'o'j'n. Unu'e li trov'is anonc'o'n pri la sabat'a'j ĉeval'a'j vet'kur'o'j, do ni kun'e ir'is al la kur'ej'o. Laŭ'dir'e, la aŭstrali'an'o'j ŝat'as ĉiu'n spec'o'n de sport'o, precip'e ĉeval'kur'o'j'n, sed en tiu okaz'o ni ambaŭ eĉ pli ted'iĝ'is atend'ant'e la re'ven'o'n de ĉeval'o'j, kiu'j mal'aper'is post kelk'a'j sekund'o'j, kaj re'aper'is nur post tro long'a temp'o. En ali'a tag'o, Rod trov'is reklam'o'n por vesper'a danc'event'o.

„Dir'u”, li demand'is. „Ĉi tie est'as anonc'o pri Old Tim'e Dancing. Pri kio tem'as?”

„Supoz'ebl'e tradici'a angl'a danc'ad'o”, mi respond'is.

„Ĉu ĝi est'os interes'a?”

„Kiu sci'as?”

Ni decid'is prov'i ĝi'n, kaj kun'e ir'is al la danc'ej'o.

Ni iom hezit'e en'ir'is en la salon'eg'o'n, kaj tuj konstat'is, ke la afer'o ne est'as por ni. Par'o'j de mez'aĝ'a'j kaj mal'jun'a'j hom'o'j elegant'e paŝ'is tie'n kaj re'e'n je akompan'o de mal'modern'a danc'muzik'o. Rid'et'ant'a mez'aĝ'a vir'in'o, kiu evident'e reg'is la event'o'n, gaj'e kri'is: „Ho! Mi vid'as du nov'a'j'n vizaĝ'o'j'n!”

Rod grimac'is. „For'pren'u ni de tie ni'a'j'n flam'ing* vizaĝ'o'j'n!”

* * *

Je la komenc'o de la somer'a sezon'o la frat'in'o'j Higginbotham inform'is ni'n, ke ili intenc'as feri'i en Jork'ŝir'o, do la pension'o rest'os ferm'it'a dum du semajn'o'j. Mi'a'j tri jun'a'j kun'ul'o'j jam for'ir'is, kaj mi rest'is sol'a. Fraŭl'in'o Elsa cert'ig'is mi'n, ke ŝi jam aranĝ'is por mi ĉambr'o'n en ali'a najbar'a pension'o. La ĉambr'o est'is grand'a kaj komfort'a, sur la ter'etaĝ'o de la dom'o. En la unu'a nokt'o, kiu'n mi tie pas'ig'is, mi apenaŭ sukces'is dorm'i, ĉar grup'o de vojaĝ'ant'a'j vend'ist'o'j el Kimri'o dum'nokt'e lud'is kart'o'j'n kaj sam'temp'e – kiel est'as kimr'a kutim'o – kun'e kant'is religi'a'j'n kimr'a'j'n himn'o'j'n.

Mi sent'is mi'n iom sol'ec'a, kiam Rod re'ir'is al Aŭstrali'o, sed mi trov'is grup'o'n de nov'a'j amik'o'j irlandaj, kun kiu'j mi baldaŭ amik'iĝ'is. Ili propon'is, ke mi akompan'u ili'n al la lok'a irlanda klub'o, kaj kelk'foj'e al tradici'a'j skot'a'j danc'vesper'o'j, kiu'j okaz'is ĉiu'sabat'e en la kooperativ'a centr'o. Mal'mult'a'j el la danc'ant'a'j par'o'j est'is de skot'a de'ven'o, sed la vir'o'j, kiu'j part'o'pren'is, kutim'is port'i skot'a'n kilt'o'n (la tradici'a'n nord'skot'a'n vir'a'n vest'aĵ'o'n) dum danc'ad'o. Tamen, ne est'ant'e ver'a'j skot'o'j, ili tim'is aper'i sur'strat'e en tiu kostum'o. Kiam mi unu'a'foj'e en'ir'is en la vest'o'gard'ej'o'n por tie las'i mi'a'n pluv'mantel'o'n, mi est'is surpriz'it'a de la aspekt'o de long'a vic'o de pantalon'o'j pend'ant'a'j per ŝelk'o'j sur la mur'hok'o'j.

Tio est'as nur mal'long'a part'o de mi'a'j memor'aĵ'o'j pri mi'a rest'ad'o en la nord'a Angli'o. Post'e mi trans'lok'iĝ'is al Irlando, kie, dank'e al mi'a'j nov'a'j irlandaj amik'o'j, mi trov'is posten'o'n. Sed tio ebl'e est'os material'o por verk'i ali'a'n rakont'o'n pri la afabl'a'j loĝ'ant'o'j de Bailenambeann ...

* flam'ing [flajmin]: mild'a aŭstrali'a sakr'aĵ'o.
Albisturo KVink'e
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Albisturo Kvinke el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Organ'don'ant'o jes, organ'don'ant'o ne

En la last'a'j monat'o'j oni mult'e pri'diskut'is la ebl'o'n, ke la nun'a pap'o (Benedikto la 16a, sekular'e Joseph Ratzinger) je si'a mort'o donac'os si'a'j'n organ'o'j'n. La debat'o ek'iĝ'is pro kelk'a'j deklar'o'j li'a'j, tre favor'a'j al tia ag'ad'o, kiam en 1999 li est'is ankoraŭ simpl'a kardinal'o de la rom'katolik'a eklezi'o. Est'as sufiĉ'e kon'at'e ali'flank'e, ke li an'as de'long'e en asoci'o de organ'don'ant'o'j.

Relikv'o

Pro tio tamen, ke Ratzinger est'is elekt'it'a ĉef'pontifik'o en 2005, li'a dezir'o ne pov'os real'iĝ'i. Li'a sekretari'o, Georg Gaenswein [gensvajn], klar'ig'is februar'e al la ital'a ĵurnal'o La Repubblica, ke pap'o neniu'okaz'e rajt'as donac'i organ'o'j'n: la korp'o de pontifik'o, sen'de'pend'e de ties sankt'ec'o (kiu ne est'as aŭtomat'a, kiel montr'as tio, ke la eklezi'o kanoniz'is nur 86 el la ĝis'nun'a'j 265 pap'o'j), est'u konsider'at'a kaj ador'at'a kiel relikv'o: ĝi aparten'as al la tut'a krist'an'ar'o kaj tial ĝi dev'as rest'i integr'a.

Etern'ec'o

Kontraŭ unu perd'iĝ'int'a organ'don'ant'o, ekzist'as tamen milion'o'j da potencial'a'j organ'don'ant'o'j kiu'j, kvankam pov'ant'e liber'e konsent'i la el'plant'o'n de si'a'j organ'o'j, ankoraŭ ne est'as cert'a'j pri la bon'ec'o kaj neces'o de tia kondut'o. Dispon'ig'i la propr'a'j'n organ'o'j'n por sav'i ali'ul'a'j'n viv'o'j'n est'as nobl'a, sen'dolor'a kaj sen'pag'a donac'o, tut'e akord'ig'ebl'a – kiel asert'is la pap'o mem – kun la krist'an'a doktrin'o. Ĝi ebl'ig'as tanĝ'i, aŭ almenaŭ al'proksim'iĝ'i iom'et'e, la etern'ec'o'n kaj la sen'mort'ec'o'n, al kiu'j la hom'ar'o ĉiam sopir'is.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nun'temp'o en antikv'a vest'o

Se la nom'o „od'o” pov'as, divers'temp'e, divers'lingv'e, divers'kultur'e, divers'aŭtor'e signif'i vers'aĵ'o'n ne ali'manier'e karakteriz'it'a'n, sub tiu nom'o Gerrit Berveling tren'as ni'n al tut'e klasik'a form'o, tiu plej'oft'e uz'at'a de Horaci'o: kvar'vers'a'j strof'o'j el du sam'metrik'a'j vers'o'j, konsist'ant'a'j el du jamb'o'j, post'e anapest'o, post'e ankoraŭ jamb'o; la tri'a vers'o konsist'as el kvar jamb'o'j plus last'a mal'long'a silab'o, kaj la last'a vers'o el du daktil'o'j kaj du sponde'o'j. Leg'ant'o, kiu jam je ĉi tiu'j unu'a'j recenz'a'j lini'o'j sent'as si'n ekster si'a medi'o pro tro'a klasik'ec'o, kaj por kiu la nom'o'j de la pied'o'j (mezur'o'j de la antikv'a'j vers'o'j) aspekt'as ne'kon'at'a'j, tamen sam'e pov'as si'n las'i al la melodi'o de la ritm'o: la verk'o de Berveling est'as koncept'it'a por am'ant'o'j de tiu mir'ind'a fluktu'o de son'o'j kaj de akcent'o'j, de tiu muzik'o kiu, popular'a en la helen'a kaj latin'a temp'o'j, tamen ankoraŭ nun hav'as, kaj ja prav'e, si'a'j'n am'ant'o'j'n.

Horaci'stil'a kritik'o

Rim'o'j'n ĉe Berveling la leg'ant'o ne trov'os (rim'o en la latin'a'j vers'o'j aper'as nur dum la mez'epok'o), sed ia'spec'a'n anstataŭ'o'n prezent'as la vir'a fin'iĝ'o de la unu'a'j du vers'o'j: „amik' – asert'”, „sub'ten'is li – reg'o'pov'”, „primitiv'e ke – proviz'as per”, tiel ke la voĉ'o, la impet'o, la atend'o de la vers'o'fin'o hav'as sam'a'n kontent'ig'a'n plen'um'iĝ'o'n. Kiu renkont'is Horaci'o'n en si'a'j knab'a'j stud'o'j, tuj re'vok'os al si'a mens'o ties od'o'n pri mont'o Soracte [sorakte] apud Romo, blank'a pro la neĝ'o, kaj la frost'iĝ'int'a'j river'o'j ...

Ver'e original'a est'as la vest'o per ĉi tiu klasik'a ritm'o de tut'e nun'temp'a'j konsider'o'j: la Bush-a agres'o al Irako, la ekzekut'o de Sadam, la hipokrit'ec'o de UN, la mensog'o'j de la uson'a'j politik'ist'o'j kaj general'o'j, la esper'o'j pri moral'iĝ'o lanĉ'it'a'j de Barack Obama (last'a od'o datum'as je 2009; ĉu la esper'o'j real'iĝ'is? ...), la rajt'o'j de sam'seks'em'ul'o'j. Leg'i Horaci-stil'a'n kritik'o'n de la nun'temp'a'j fi'aĵ'o'j iel mild'ig'as la konsider'o'n pri tio, kiom ili est'as fi'a'j.

Pesimism'o

La du'a du'on'o de la libr'et'o est'as pli tradici'a tem'e, sed pli nun'temp'a ritm'e; ia'manier'e reg'as pesimism'o: „la viv'o neniam promes'is / est'i honest'a”. Di'o(j) menci'iĝ'as plur'foj'e en la poem'o'j, sed fakt'e sen ebl'o influ'i la hom'a'n viv'o'n; am'o ne est'as elekt'o, sed dev'ig'o, kaj ĉiu'okaz'e mal'long'a. En la liber'a metrik'o kaj en la tip'o'grafi'a vers'aranĝ'o spur'ebl'as inspir'o el Auld.

Impon'a bibliografi'o

Ne sub'task'ind'a'j est'as la libr'o'fin'a'j paĝ'o'j, kie la aŭtor'o mal'long'e rakont'as pri si'a pasi'o al la klasik'a'j literatur'o'j kaj la sankt'a'j skrib'o'j de la jud-krist'an'a tradici'o kaj iel kompren'ig'as si'a'n eduk'iĝ'o'n al poezi'o.

Impon'a est'as la bibliografi'o: plur'a'j dek'o'j da verk'o'j, inter dik'a'j volum'o'j kaj mal'mult'paĝ'a'j (sed dens'en'hav'a'j) kajer'et'o'j est'as la produkt'aĵ'o de Berveling, sen'dub'e la plej'a traduk'int'o el la klasik'a'j lingv'o'j, long'e super'int'e la produkt'o'j'n de Kalocsay kaj de Waringhien. Lukiano, Senek'o, Ciceron'o, Katul'o, Marcial'o kaj mult'a'j ali'a'j klasik'ul'o'j est'is per'it'a'j de li al la esperant'lingv'an'o'j. Ankaŭ li'a original'a produkt'ad'o, kaj poezi'a kaj proz'a, est'as nek mal'grand'a nek mal'grav'a: kiel pastor'o de la remonstrant'a eklezi'o kaj mez'lern'ej'a instru'ist'o pri la latin'a kaj la helen'a, li verk'e serpent'um'as inter la Du'a'kanon'a'j Libr'o'j kaj ese'o pri krist'an'ism'o kaj ali'a'j religi'o'j.

Esper'ebl'e la leg'ad'o de ĉi tiu libr'et'o instig'os al leg'ad'o ankaŭ de ali'a'j verk'o'j de Gerrit Berveling, el kiu'j, laŭ mi, la plej bel'a rest'as poem'ar'o Tri 'stas tro.

Carlo MINNAJA
Gerrit Berveling: Od'o'j & ali'a'j poem'o'j Eld. Vok'o, Zwolle, 2009. 52 paĝ'o'j, broŝur'it'a.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Carlo Minnaja el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Roman'form'a aŭtobiografi'o koŝmar'ig'a

En la jar'o 2008 Fel el'don'is roman'o'n de Stephan Lang, titol'it'a'n La talp'o'ĉas'ist'o, pri kiu aper'is recenz'o en Monat'o (2008/12, p. 23). Tiu verk'o est'is, efektiv'e, la du'a volum'o de seri'o. Ĉi tiu verk'o La transilvani'a nupt'o est'as la unu'a el tiu du'op'o. Kvankam ebl'as leg'i ĉiu'n el la du verk'o'j apart'e, kiam oni leg'as ili'n en'ord'e, oni mult'e pli kompren'as la detal'o'j'n.

Supoz'ebl'e, kvankam en roman'a form'o, la en'hav'o est'as aŭtobiografi'o pli-mal'pli real'a. Se en'est'as fikci'aĵ'o'j, tem'as pri la re'konstru'o de konversaci'o'j, lok'detal'o'j, ebl'e re'konstru'o de event'o'j, neces'a'j por la roman'o, kvankam ne nepr'e histori'e real'a'j. Mi ne pov'is trov'i detal'o'j'n pri la aŭtor'o, por kontrol'i tio'n. Kaj ĉar li mort'is en la jar'o 2008, ne ebl'as li'n nun kontakt'i!

Anim'sku'a

Unu'e, mi avert'u, ke la roman'o'n leg'u nur intest'e fort'a'j person'o'j. Se tem'us pri televid'aĵ'o, oni antaŭ'anonc'us: ni avert'as, ke la ĉi-sekv'a program'o en'hav'as scen'o'j'n, kiu'j pov'us anim'sku'i spekt'ant'o'j'n. Mal'facil'eg'as leg'i la verk'o'n sen sent'i tre fort'a'n naŭz'o'n. Sed en ĉiu jar'cent'o naŭz'a'j event'o'j okaz'is, kaj en la du'dek'a jar'cent'o ili tiom abund'is, ke kelk'a'foj'e oni dev'as mult'e ignor'i la real'o'n, por evit'i ili'a'n pri'pens'ad'o'n.

Ni supoz'u (mi kred'as, ke prav'e), ke tem'as pri real'a event'ar'o. La ĉef'person'o (tio est'as la aŭtor'o) de la verk'o est'is hungar'a ruman'o dum la komun'ism'a period'o. (Tiu'temp'e, part'o de la hungar'etn'a popol'o ne-propr'a-vol'e est'is part'o de Rumani'o.) La diktatur'o de Ceauşescu [ĉaŭŝesku] est'is inter la plej fi'plen'a'j de la jar'cent'o, egal'rang'e kun tiu'j de Hitler kaj Stalin.

Politik'a krim'o

Lang kulp'is pri politik'a „krim'o”, kio tie kaj tiam signif'is i'a'n ajn esprim'o'n de vid'punkt'o ne-Ceauşescu-esk'a. Kaj pro tio li est'is en'karcer'ig'it'a, en karcer'kondiĉ'o'j tip'e mal'human'a'j. Dum si'a en'karcer'a viv'o li'n rimark'is nederlanda par'o turist'a, kun kiu li sukces'is inter'ŝanĝ'i kelk'a'j'n inform'et'o'j'n. Post si'a liber'iĝ'o el la karcer'o li decid'is fuĝ'i al Nederlando, entrepren'o preskaŭ ne imag'ebl'a, nek plen'um'ebl'a. La ruman'a diktatur'o ĉiu'metod'e, per spion'o'j, sub'aŭskult'ad'o, mal'permes'o de inter'naci'a'j komunik'aĵ'o'j, en'karcer'ig'o, tortur'ad'o kaj paf'ad'o cel'is mal'ebl'ig'i ĉi'a'n fuĝ'o'n el si'a teritori'o. Tiu'rilat'e ili preskaŭ cent'procent'e plen'um'is si'a'n plan'o'n.

Hungari'o lim'as Rumani'o'n. Ankaŭ Hungari'o est'is komun'ism'a ŝtat'o, sed politik'e inter'mal'fid'o abund'is. Unu'foj'e en la jar'o bus'o kun pasaĝer'o'j ruman'a'j turism'o'cel'e rajt'is trans'ir'i la lim'o'n inter la du land'o'j por strikt'e tri'tag'a vizit'o. Kontraŭ pag'o mil'o'j da hom'o'j si'n propon'is por tiu vetur'o. Nur 30 est'is akcept'it'a'j; al la ceter'a'j la reg'ist'ar'o kompren'ebl'e ne re'pag'is. Per sub'aĉet'o Lang pov'is si'n kaŝ'i inter la akcept'it'o'j, tamen sen la neces'a stamp'it'a permes'il'o.

Trans'lim'e'n

Tiel en'ir'int'e Hungari'o'n, kiel evit'i est'i re'port'it'a en Rumani'o'n per la bus'o? Li el'pens'is metod'o'n. Do nun li'n serĉ'as kaj hungar'a'j kaj ruman'a'j polic'o kaj spion'o'j. Se li iel sukces'os trans'ir'i en Jugoslavion, li est'os mal'pli mal'sekur'a. Jugoslavio ja per Tit'o defi'is la stalin'ism'a'n blok'o'n. Tamen la titoa komun'ism'o ne est'is komfort'a por la jugoslavi'an'o'j. Ni est'as detal'e inform'at'a'j pri tio, kiel Lang sukces'is ir'i el Hungari'o trans'lim'e'n en Jugoslavion. La gust'o de tiu'j detal'o'j pov'us mal'stabil'ig'i la stomak'o'j'n de la leg'ant'o'j.

Kiel kontakt'i la nederland'an amik'em'a'n par'o'n? La telefon'serv'o inter la komun'ism'a'j land'o'j est'is ne'stabil'a kaj neniel privat'a, kiam tem'as pri lok'a'j polic'o'spion'o'j. Nu, jes, per mult'a'j ne'agrabl'a'j kaj kontraŭ'leĝ'a'j artifik'o'j (inkluziv'e de sub'aĉet'o'j far'e de la nederlanda par'o), li sukces'e aviad'il'as el Jugoslavio al Nederlando. Ĉu do ven'is fin'o de li'a'j sufer'o'j? Ne naiv'e imag'u tio'n. La last'a'j 60 paĝ'o'j de la libr'o plen'ig'os vi'n, ebl'e ne'toler'ebl'e, per naŭz'o.

El'star'a

Literatur'e, la libr'o el'star'as. Laŭ stil'o kaj atent'o'kapt'o ĝi ne'kritik'ebl'as. La traduk'o egal'e impon'as. Fizik'e, la libr'o ne'riproĉ'ebl'as. Ver'e fortik'a volum'o, bon'a paper'o, klar'a pres'ad'o, laŭd'end'a el'sark'o de kompost'erar'o'j.

Mi sen'rezerv'e rekomend'as ĝi'n. Sed ten'u apud vi vom'uj'o'n.

Donald BROADRIBB
Stephen Lang: La transilvani'a nupt'o. Tr. Gerrit Berveling. Eld. Vok'o, Zwolle, 2010. 159 paĝ'o'j, kudr'it'a kaj tre fortik'e glu'it'a. ISBN ne indik'it'a.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Donald Broadribb el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La perfekt'a edz'in'o

Jun'o est'as jun'a. Li est'as jun'a vir'o, kies sol'a problem'o ŝajn'e est'as tio, ke li ne pov'as ne fiks'rigard'i bel'ul'in'o'j'n, foj'e argument'ant'e, ke bel'ec'o est'as donac'o de Natur'o kaj ke la ĝust'a manier'o aprez'i ĝi'n est'as per al'rigard'o kaj pri'parol'o. Eĉ kiel tre jun'a lern'ant'o, li foj'foj'e sid'iĝ'is kun amik'o'j kaj klaĉ'is pri ĉiu'j preter'pas'ant'o'j: „Jen tiu bel'ul'in'o. Ĉu vi pov'as konjekt'i, kiom el ŝi'a'j korp'o'part'o'j ne est'as art'e'far'it'a'j? Jen tiu vir'o kap'e sen'har'a. Ĉu vi pov'as imag'i, kial li est'as tiel mal'feliĉ'a, aŭ kial li tiel rapid'e promen'as? Vid'u tiu'n bel'e vest'it'a'n vir'o'n. Ĉu vi pov'as imag'i, ke ebl'e li'a'j ŝtrump'o'j est'as mal'pur'a'j aŭ tru'hav'a'j?”

Nun kiel jun'a vir'o li tamen jam post'las'is mult'e el la mal'bon'a'j kondut'o'j infan'ec'a'j, krom la em'o aprez'ad'i vir'in'a'n bel'ec'o'n; kaj oni pov'as dir'i, ke tio ne neces'e est'as infan'ec'a aŭ mal'bon'a, ĉar li jam ating'is la aĝ'o'n, kiam li pov'as far'i aŭ pri'diskut'i „adolt'a'j'n afer'o'j'n”. Li hav'as sekur'a'n labor'o'n pri merkat'o, ĉar diligent'e labor'int'e dum si'a'j unu'a'j jar'o'j kiel dung'it'o, li rapid'e far'iĝ'is estr'o kun mult'e da temp'o je si'a dispon'o, dum kiu li pov'as divers'manier'e amuz'i si'n. Li kred'as, ke li'a viv'o est'os perfekt'a, kiam li fin'fin'e trov'os tiu'n bel'ul'in'o'n, pri kiu li'a anim'o jam de'long'e sopir'as. Malgraŭ li'a em'o laŭd'i la natur'o'n pro la perfekt'e bel'a'j vir'in'o'j, kiu'j trov'iĝ'as divers'lok'e en la tut'a mond'o, li ne est'is bon'ŝanc'a pri am'rilat'o'j kun vir'in'o'j. Li jam hav'is rendevu'o'j'n kun kelk'a'j vir'in'o'j, sed post iom da temp'o li vid'is, ke la rilat'o'j ne pov'as sukces'i. Tamen li est'is konvink'it'a, ke ie en la grand'a mond'o est'as tiu perfekt'a vir'in'o, kiu far'iĝ'os li'a edz'in'o. Kaj li foj'e dir'as al si, kiam ajn li trov'as bel'ul'in'o'n, „Ĉu ebl'e ŝi est'as la anĝel'o, kiu'n mi jam tiel long'e atend'is?” Malgraŭ tio, ke li ne pov'as halt'ig'i la em'o'n rigard'i preskaŭ ĉiu'j'n vir'in'o'j'n, la ver'a fakt'o est'as, ke li person'e kred'as, ke por li est'is kre'it'a cert'a vir'in'o. Sur la grand'a planed'o kun milion'o'j da bel'ul'in'o'j, nur unu el ili est'as li'a. Do li prefer'as pens'i pri „la vir'in'o”. Li pens'as, ke li hav'as la dev'o'n diligent'e serĉ'i ŝi'n, kred'ant'e, ke ankaŭ ŝi ie okup'iĝ'as serĉ'ant'e li'n.

Dum li'a'j long'a'j moment'o'j de fantazi'o, li'a kor'o foj'e silent'e konstru'as jen'a'j'n imag'o'j'n: ŝi est'as bel'a, fakt'e bel'eg'a. Ĉiu'j vol'as aŭd'i pri la sekret'o de ŝi'a bel'ec'o. Ŝi est'as font'o de inteligent'o, kaj de ŝi li jam lern'os mult'e pri la viv'o kaj ĉio ali'a. Kiel li, ŝi eg'e ŝat'as leg'i libr'o'j'n. Do ŝi kun'labor'os kun li, pri'zorg'ant'e kaj pli'grand'ig'ant'e li'a'n bibliotek'o'n. Malgraŭ si'a bel'ec'o ŝi est'as ne'imag'ebl'e fort'a, tamen promen'as elegant'e. Kaj ŝi est'as ĉiu'manier'e sen'de'pend'a. Ho, jes, Jun'o ne ŝat'as vir'in'o'n, kiu dev'as pet'i la help'o'n de si'a edz'o pri ĉio. Do, de'nov'e, ŝi est'as fort'a emoci'e, fizik'e kaj financ'e. Ebl'e dum la lern'ej'a'j jar'o'j ŝi est'is sport'ul'in'o kaj jam gajn'is mult'a'j'n premi'o'j'n. Ŝi ankaŭ labor'as en grand'a ofic'ej'o, sed ŝi prefer'as ne plu labor'i, ĉar ŝi prefer'as dediĉ'i si'a'n tut'a'n temp'o'n por montr'i si'a'n am'o'n al li. Ŝi neniam koler'os kaj, se pro io ajn ŝi ofend'iĝ'os, ŝi tuj pardon'os li'n kaj forges'os pri ĉio. Ŝi est'os perfekt'a vir'in'o.

Jun'o ĉiam memor'os la ag'o'n de Paŭlo, li'a plej intim'a amik'o, kiam li iam el'vort'ig'is al li tiu'n imag'o'faden'o'n. Iam Paŭlo, kiu jam de'long'e edz'iĝ'is kaj nun hav'as infan'o'n, aŭskult'is kun grand'a pacienc'o kaj subit'e respond'is: „Jun'o, mi hav'as la honor'o'n help'i vi'n pri tiu ĉi afer'o. Mi trov'is la ĝust'a'n vir'in'o'n ...”

„Ĉu ver'e?” Jun'o dir'is, eg'e sci'vol'e. Sed sam'temp'e li kun mir'o demand'is si'n, ĉu li pov'as ricev'i help'o'n de amik'o pri tia grav'a afer'o. Se tem'us pri aĉet'o de var'o, ebl'as pet'i help'o'n de amik'o, sed pri edz'in'o por li ne est'os facil'e fid'i la opini'o'n de amik'o'j. Li dev'as mem al'parol'i vir'in'o'n kaj mem juĝ'i, ĉu ŝi est'as taŭg'a por li aŭ ne.

„Vi sci'as, ke mi eg'e am'as vi'n, ĉu ne? Vi sci'as, ke eĉ dum vi'a for'est'o, mi pov'as help'i vi'n far'i perfekt'a'n elekt'o'n pri ĉio, ĉu ne?”

Jun'o est'is silent'a dum long'a moment'o kaj pri'pens'is si'a'j'n rilat'o'j'n kun Paŭlo, li'a tre intim'a amik'o. Post la edz'iĝ'o de Paŭlo ili ne plu est'as tiel intim'a'j kiel antaŭ'e, kaj Jun'o tut'e kompren'as la situaci'o'n. Mult'foj'e kap'jes'is li, dum li pens'is pri la demand'o'j kaj la etern'a honest'ec'o de Paŭlo, kaj li fin'fin'e dir'is: „Bon'e, Paŭlo, rakont'u al mi pri la vir'in'o.”

Serioz'e respond'is Paŭlo: „Kar'a mi'a, mi ne vol'as detru'i vi'a'n sci'vol'o'n, do mi dir'os neni'o'n ĝis la moment'o de vi'a renkont'iĝ'o kun ŝi. Sed cert'e vi pov'as fid'i mi'n pri la ver'ec'o de la elekt'o baz'e de vi'a'j kriteri'o'j de taŭg'a edz'in'o.”

Oft'e Jun'o iom ne vol'as ofend'i Paŭlon per diskut'o pri kvalit'o'j de edz'in'o taŭg'a, sci'ant'e ke Paŭlo kaj li'a edz'in'o hav'as kelk'a'j'n problem'o'j'n en si'a ge'ul'a viv'o, sed Paŭlo ĉiam prefer'as solv'i si'a'n problem'o'n hejm'e, diskut'ant'e pri la problem'o'j kun si'a edz'in'o anstataŭ kun amik'o'j aŭ parenc'o'j.

„Mi ver'e sci'as, ke ne est'us dec'e dir'i al ŝi, ke mi edz'in'ig'os ŝi'n, se mi ankoraŭ ne al'parol'is ŝi'n por mem juĝ'i, ĉu ŝi est'as taŭg'a por mi aŭ ne.”

Paŭlo fiks'rigard'is si'a'n amik'o'n long'moment'e, kvazaŭ li subit'e far'iĝ'us ne'kon'at'o, kaj en si'a mens'o est'is io tre amar'a, kaj se li vort'ig'us ĝi'n, ili ebl'e etern'e dis'iĝ'us. Sed li las'is ĝi'n dron'i en la profund'ec'o de li'a kor'o kaj dir'is i'o'n mild'a'n: „Mi ne est'as stult'a. Mi ankoraŭ ne al'parol'is ŝi'n pri vi.”

Paŭlo aranĝ'is la vizit'o'n al la vir'in'o, kaj ili ek'vojaĝ'is renkont'iĝ'i kun ŝi. Por Jun'o tio est'is eg'e long'a vojaĝ'o, kompren'ebl'e, pro tio, ke li est'is sci'vol'em'a. Dum la vojaĝ'o li mult'foj'e pet'is Paŭlon montr'i al li la fot'o'n de la bel'ul'in'o. Li ankaŭ pet'is pli da inform'o'j pri ŝi, sed Paŭlo ne respond'is, dir'ant'e, ke li ne vol'as detru'i li'a'n sci'vol'o'n.

Do kiam ili ating'is la urb'a'n ĉef'bazar'o'n kaj Paŭlo dir'is, ke ili baldaŭ ating'os la cel'o'n, Jun'o konklud'is, ke ili ebl'e vizit'os la vir'in'o'n en ŝi'a labor'ej'o. Li ankaŭ konklud'is, ke ŝi est'as vend'ist'in'o. Vend'ist'in'o! Li neniam imag'is, ke li ebl'e edz'iĝ'os al vend'ist'in'o. Nu, ĉio tio ne grav'as. Se ŝi posed'as ĉiu'j'n tiu'j'n kvalit'o'j'n, pri kiu'j li jam foj'foj'e rakont'is al Paŭlo, li akcept'os ŝi'n.

„Ha, ŝi vend'as elektron'ik'aĵ'o'j'n”, pens'is Jun'o, kiam antaŭ iu elektron'ik'a vend'ej'o man'sign'is Paŭlo al li, ke ili jam al'ven'is. Ten'ant'e li'a'n man'o'n, Paŭlo gvid'is li'n en la grand'a'n vend'ej'o'n, kie trov'iĝ'is mult'a'j robot'o'j.

„Amik'o kar'a, oni fabrik'as ili'n laŭ diferenc'a'j aspekt'o'j kaj funkci'o'j”, dir'is Paŭlo, sed Jun'o apenaŭ aŭskult'is, ĉar li ver'e vol'is renkont'iĝ'i kun la vend'ist'in'o. Sed en la vend'ej'o trov'iĝ'is neni'u.

„Kial oni for'est'us kaj risk'us tio'n, ke ebl'e ŝtel'ist'o'j ven'us kaj for'pren'us i'o'n ĉi tie? Ĉu ŝi est'as tiel stult'a?”

„Jun'o, tiu ĉi vend'ej'o aparten'as al iu kon'at'o mi'a.”

„Do ŝi ne est'as la estr'o. Ŝi est'is dung'it'a por vend'i robot'o'j'n.”

„Kaj hodiaŭ mi pet'is li'n permes'i al ni rest'i ĉi tie sol'a'j. Do li don'is al ĉiu'j dung'it'o'j liber'temp'o'n.”

„Mi ne kompren'as”, dir'is Jun'o sen'pacienc'e. „Kie ŝi est'as? Kaj nun ne grav'as al mi, kiu posed'as la vend'ej'o'n. Nur montr'u al mi la bel'ul'in'o'n!”

„Bon'e, mi'a kar'a amik'o, mi plu klar'ig'os: Mi ne vol'is embaras'i vi'n, dum ĉe'est'as la dung'it'o'j. Do mi'a amik'o pet'is ili'n liber'temp'i hodiaŭ.”

„Kial mi est'os embaras'it'a, stult'ul'o? Ho, mi kompren'as ĉio'n. Do kie ŝi est'as?”

Sed li tut'e ne kompren'is, kaj Paŭlo rimark'is tio'n en li'a vizaĝ'esprim'o.

„Jun'o kar'a, ĉu vi ne pov'as vid'i? Mi jam aŭskult'is vi'n parol'i pri la dezir'at'a'j kvalit'o'j de vi'a est'ont'a edz'in'o. Se parol'i sincer'e, neni'u sang'o'hav'a vir'in'o hav'as tia'j'n kvalit'o'j'n kombin'it'a'j'n. Mi preskaŭ plor'is, kiam vi parol'is pri vir'in'o, kiu est'as taŭg'a por vi. Vi ŝajn'e est'as avar'a, ĉar vi pri'pens'as nur tio'n, kio est'as taŭg'a por vi. Vid'u tiu'j'n ĉi sang'o'mank'a'j'n vir'in'o'j'n. Ili far'os ĉio'n laŭ vi'a dezir'o. Ili neniam kverel'os kun vi. Ili est'as bel'aspekt'a'j. Ili labor'os kaj liber'temp'os laŭ vi'a ordon'o. Ili neniam for'ir'os de vi. Edz'iĝ'u al robot'o, mi'a kar'a, ĉar neni'u vir'in'o est'os taŭg'a por vi ...”

Post tiu event'o Jun'o nek al'parol'is nek renkont'is Paŭlon dum kelk'a'j semajn'o'j. Li est'is eg'e koler'a. „Kial li ne simpl'e dir'is al mi, ke mi'a opini'o pri rilat'o'j kun vir'in'o'j est'as mal'ĝust'a. Kial ne simpl'e dir'i, ‚Do, edz'iĝ'u al robot'o’, anstataŭ mal'ŝpar'i mi'a'n temp'o'n, vizit'ant'e la robot'a'n vend'ej'o'n ”...?

Tamen la ag'o de Paŭlo ebl'e frukt'o'don'is. La amar'a spert'o help'is Jun'o'n ek'ŝanĝ'i si'a'n opini'o'n post re'amik'iĝ'o kun Paŭlo. Jun'o jam iam pens'is, ke li ebl'e bezon'as tia'n spert'o'n por ek'vid'i si'a'n stult'ec'o'n kaj mal'modest'ec'o'n. Tamen ne ĉio ŝanĝ'iĝ'is. Ĉiam post tiu spert'o li memor'is iu'n or'a'n dir'o'n de Paŭlo: Por ke sukces'u iu ajn intim'a rilat'o, ĉiu membr'o ĉiam demand'u si'n, Kio'n mi pov'as don'i al mi'a partner'o, ne kio'n mi pov'as gajn'i de mi'a partner'o? Iel, kio'n vi don'as, tio'n vi ricev'as.

* * *

Tamen, hodiaŭ Jun'o ŝajn'e ne hav'as temp'o'n por nutr'i si'a'n fantazi'o'n per aprez'ad'o de bel'a'j vizaĝ'o'j, dum li sen'pacienc'e rest'as en la aviad'il'a atend'ej'o. La flug'temp'o jam ŝanĝ'iĝ'is pro la mal'bon'a veter'o hodiaŭ'a, kaj li jam telefon'is al la klient'o, kiu'n li hodiaŭ intenc'as vizit'i, por dir'i, ke li ne ĝust'a'temp'e al'ven'os pro la veter'a problem'o. Nun li prov'as pri'pens'i kun ĝoj'o la renkont'iĝ'o'n kun la klient'o, kiu tem'os pri kun'labor'ad'o, el kiu li'a kompani'o gajn'os mult'e da mon'o. Kaj post sub'skrib'o de la kontrakt'o, li'a pozici'o en la kompani'o jam alt'iĝ'os. Li pri'pens'as si'a'n rapid'a'n sukces'o'n kun ĝoj'o kaj fier'o. Mank'as nur vir'in'o por divid'i la ĝoj'o'n.

El li'a pens'ad'o vek'as li'n vir'in'a voĉ'o. Ie ne tre for de li sid'as bel'eg'a vir'in'o, kiu ŝajn'e sam'e atend'as. En tiu moment'o li'a plej grand'a dezir'o est'as, ke ili kun'sid'u en la aviad'il'o. Li tuj dir'as al si, ke la ŝanc'o ebl'e est'as tre mal'grand'a. Ebl'e ili ne flug'os per la sam'a aviad'il'o. Ebl'e tiu'n bel'eg'a'n vizaĝ'o'n li neniam vid'os de'nov'e. Kia kruel'a sort'o! Li vol'as pren'i ŝi'n en si'a'j'n brak'o'j'n kaj dir'i al ŝi, ke li am'as ŝi'n. Sed ho ve, li'a kor'o est'as mal'pur'a. Kial hav'i tia'n pens'o'n pri vir'in'o, kiu ebl'e jam hav'as edz'o'n? Kial tiel pens'i pri vir'in'o, kies kor'o leĝ'e kaj lojal'e aparten'as al ali'a vir'o?

Se la sort'o est'as kruel'a al mi, kial mi est'u kruel'a al mi mem? Kial ne ig'i mi'a'n kor'o'n iom ĝoj'a, imag'ant'e, ke ŝi ebl'e est'as liber'a? Ne est'us mal'ĝust'e esplor'i, ĉu ŝi hav'as edz'o'n aŭ ne. Eĉ se morgaŭ – ne, hodiaŭ – ŝi edz'in'iĝ'os, mi ankoraŭ hav'as grand'a'n ŝanc'o'n. Mi met'os mi'a'n destin'o'n en mi'a'j'n man'o'j'n. Mi ne for'ĵet'os mi'a'n est'ont'ec'o'n pro mi'a'j pas'int'a'j erar'o'j.

Sed dum li star'as rekt'e antaŭ la bel'ul'in'o, li trov'as, ke li tut'e perd'as parol'kapabl'o'n. Jun'o, kiu jam lern'is ĉi'a'n manier'o'n al'log'i vir'in'o'j'n al kun'parol'o, nun star'as, kvazaŭ li est'us idiot'o. Sed tio ne daŭr'as tre long'e: „Kial vi, est'ant'e tiel bel'a in'o, sol'a sid'as, sen iu vir'o ricev'ant'a ordon'o'j'n de vi?”

Dum li pri'pens'as kaj esper'as insult'o'n pro si'a si'n'trud'o, ven'as ĝentil'a sed traf'a respond'o: „Laŭ mi'a sort'o mi ĉiam hav'as hom'o'j'n, kiu'j obe'as mi'a'j'n ordon'o'j'n.” Sed ŝi al'don'as: „Ĉu ĉiu knab'in'o ver'e fal'is en tiu'n est'ant'e-tiel-bela-kapt'il'o'n vi'a'n, aŭ ĉu vi nur sukces'is uz'i ĝi'n por al'log'i stult'a'j'n knab'in'o'j'n?”

„Ho ve, mal'antaŭ tiu bel'a vizaĝ'o kaŝ'as si'n profund'a fier'o. Do ŝi kred'as, ke laŭ la sort'o ŝi est'as tiom grav'a aŭ riĉ'a, ke vir'o'j dev'as obe'i ordon'o'j'n de ŝi?”

Malgraŭ ĉio, kio'n pens'as Jun'o, la bel'ul'in'o parol'as kaj si'n vest'as simpl'e. Kaj oni pov'as vid'i, ke por ŝi rid'et'i est'as tut'e facil'a afer'o. Ŝi ne tim'as bril'ig'i si'a'n el'kor'a'n sun'o'n al iu'j ajn, ne grav'as, ĉu ili est'as kon'at'a'j aŭ ne. Jes, tio est'as ver'a malgraŭ ŝi'a respond'o.

Kurioz'e rigard'as Jun'o mal'long'moment'e kaj dir'as: „Bon'a sort'o la vi'a est'as. Ĉu vi pov'as permes'i al mi dezir'i sam'a'n? Sed mi cert'e kred'as, ke vi ne vol'us, ke mi renkont'u bel'ul'in'o'n, kiu far'os ĉio'n por mi.”

„Mi ne sci'as, ĉu tia vir'o ekzist'as, kiu vol'us, ke li'a edz'in'o far'u ĉio'n por li”, respond'as la jun'a vir'in'o.

„Pardon'u, jen ne normal'a manier'o komenc'i diskut'o'n kun ne'kon'at'o. Mi nom'iĝ'as Jun'o”, li respond'as, etend'ant'e si'a'n man'o'n por man'prem'o. Sed al la propon'o ven'as neni'u respond'o. Li tut'e kompren'as, ke ŝi ebl'e est'as iom koler'a pro li'a koment'o aŭ pro tio, ke ŝi ne kon'as li'n. Do li mal'rapid'e met'as la man'o'n en si'a'n pantalon'poŝ'o'n kaj tie las'as ĝi'n dum long'a temp'o. Por romp'i la long'a'n silent'o'n, kiu sekv'as, li zorg'e dir'as: „Do vi kred'as pri Fat'o. Sam'e, mi kred'as, ke neni'o okaz'as sen kial'o antaŭ'destin'it'a. Ekzempl'e: kial hodiaŭ la flug'o prokrast'iĝ'as? Kial vi sid'as ĉi tie? Kial hom'o'j dev'as obe'i ordon'o'j'n de vi?”

Pro la de'nov'a alud'o al la fakt'o, ke hom'o'j ricev'as ordon'o'j'n de ŝi, la vir'in'o el'montr'as iom mal'afabl'a'n mien'o'n, sed tiu rapid'e pal'iĝ'as al ĝentil'a rid'et'o.

„Pardon'u, mi rimark'as, ke mi jam ofend'is vi'n per mi'a'j rimark'ig'o'j kaj dir'o'j. Mi ne est'as tia hom'o, kia ne sci'as kiel bon'e trakt'i vir'in'o'j'n. Kaj ĝis nun vi ankoraŭ ne dir'is al mi vi'a'n nom'o'n. Mi sci'as, ke vi tut'e rajt'as ne dir'i ĝi'n al mi.”

„Ĉu ver'dir'e? Mi pens'as, ke vi ĵaluz'os, se la vest'o de vi'a edz'in'o est'as pli bel'a ol vi'a, aŭ se ŝi'a voĉ'o est'as pli bel'son'a ol vi'a.”

„Ho ve, vi cert'e ne hav'as bon'a'n opini'o'n pri mi.”

„Do, dir'u al mi pri ŝi: ĉu vi ne est'as pli bel'a ol ŝi? Mi pens'as, ke vi est'as fier'a hom'o.”

„Vi cert'e intenc'as insult'i mi'n, sed mi tut'e ne koler'os ... Mi ne hav'as edz'in'o'n, kaj en mi'a tut'a viv'o mi ag'em'e serĉ'as la perfekt'a'n person'o'n ...”

„La perfekt'a'n person'o'n? La perfekt'a'n person'o'n!”

„Mi ne sci'as, kio'n vi opini'as, sed ĉiu hom'o rajt'as decid'i kiu'n edz'ig'i? Oni elekt'as inter'ali'e laŭ kred'o, viv'stil'o, kultur'o kaj soci'a rang'o.”

Nu, la vir'in'o jam ĉes'as atent'i Jun'o'n, sed malgraŭ tio, li ne pov'as vid'i iu'n ajn indik'o'n de koler'o je ŝi'a vizaĝ'o. Ankaŭ ŝajn'as, ke ŝi pov'as iom aŭd'i li'n. Do li parol'as plu: „Kiam mi renkont'os ŝi'n, mi tuj sci'os, ke ŝi est'as la ĝust'a vir'in'o por mi. Kie ajn ŝi est'as nun, mi nun sci'as i'o'n cert'a'n: ŝi est'as bel'a, bon'kondut'a kaj inteligent'a. Ŝi est'as fizik'e kaj emoci'e fort'a kaj sen'de'pend'a.”

„Ne tia, de kia vir'o dev'as ricev'i ordon'o'j'n”, subit'e dir'as la vir'in'o, kaj dum ŝi ek'star'as por serĉ'i ali'a'n sid'lok'o'n, ŝi dir'as: „Bon'ŝanc'o'n al vi en vi'a serĉ'ad'o al la perfekt'a edz'in'o”, uz'ant'e du fingr'o'j'n por sign'i la cit'il'o'j'n ĉirkaŭ la vort'o perfekt'a.

Sed tiu'moment'e laŭt'kri'as vir'o, kiu al'kur'as al ŝi. „Ne, Jana, ne star'u. Mi jam al'ven'as. Ĉu mi tro long'e for'est'is?”

La kor'o de Jun'o rapid'e bat'as, kiam li aŭd'as la nom'o'n de la vir'in'o. Jana. Preskaŭ sam'a kiel mi'a nom'o. Kia fat'o! Sed cert'e la nom'o tut'e ne grav'as. Ni kun'parol'is kelk'a'j'n minut'o'j'n, kaj tiam mi jam trov'is, ke ŝi'a kondut'o ne kongru'as kun mi'a.

„Pardon'u, Jana”, dir'as la vir'o, kiam li al'ven'as. „Oni ne pov'is ripar'i vi'a'n baston'o'n, do mi dev'is aĉet'i nov'a'n. Pro tio mi ne pov'is re'ven'i pli fru'e. Vid'u, Jana, mi jam mult'foj'e avert'is vi'n ne las'i la lok'o'n, kie mi las'is vi'n.”

Ho ve, ŝi mensog'is, kiam ŝi dir'is, ke hom'o'j ricev'as ordon'o'j'n de ŝi. Ŝi fakt'e ricev'as ordon'o'j'n de hom'o'j. Sed kiu est'as tiu mal'ĝentil'a vir'o, kiu tiel mal'respekt'e al'parol'as vir'in'o'n en publik'a lok'o? Jen ven'as la temp'o, ke mi montr'u al Jana, ke mi ne est'as mal'ĝentil'a hom'o.

„Kial vi al'parol'as vir'in'o'n tiel publik'e?”

La vir'o, dum li don'as mal'grand'a'n pak'aĵ'o'n al Jana, dir'as: „Kiu est'as tiu ĉi?”

Sen respond'o, kaj dum Jun'o kaj la vir'o atend'as, Jana mal'ferm'as la pak'aĵ'o'n, kaj ek'etend'as la fald'ebl'a'n promen'baston'o'n. Ek'star'int'e, ŝi per unu man'o sekv'as la direkt'o'n de la voĉ'o de la vir'o kaj tuŝ'ant'e li'n, ŝi dir'as: „Ĉu ni nun pov'as for'ir'i de tiu ĉi infer'o?”

En tiu moment'o, por Jun'o, la viv'o etern'e ŝanĝ'iĝ'as, sed li ne sci'as, kiel kaj kial. Tut'e silent'e, li rigard'as la jun'a'n vir'in'o'n, dum ŝi help'e de la vir'o ek'for'ir'as.

Ŝi est'as blind'a!

Pens'ant'e, ke li fakt'e dir'is tio'n laŭt'eg'e, li rapid'e kovr'as si'a'n buŝ'o'n per la man'o, sed vid'ant'e, ke neni'u iel re'ag'as, li est'as konvink'it'a, ke neni'u aŭd'is tio'n. Do ĝi nur est'as li'a pens'o. Ŝi est'as blind'a, kaj nur li ŝajn'e zorg'as pri tio nun. Li jam foj'foj'e vid'is blind'ul'o'j'n, sed neniam pens'is, ke iu el ili pov'as est'i tiom mem'fid'a, kiom Jana. Li nun kompren'as, kial ŝi ne pren'is man'o'n, kiam li etend'is ĝi'n, kaj kial ŝi tiel re'ag'is al li'a'j dir'o'j. Do ŝi ebl'e ne est'as mal'diligent'a. Dum la tut'a viv'o li pens'is, ke blind'ul'o'j est'as mal'feliĉ'a'j kaj ne'mem'fid'a'j hom'o'j, kaj nun li'a opini'o ek'ŝanĝ'iĝ'as.

„Bon'ŝanc'o'n, Jun'o.” Per tiu'j vort'o'j, pri kiu'j Jun'o ne sci'as, ĉu ili est'as sincer'e dir'it'a'j aŭ ne, Jana romp'as li'a'n pens'ad'o'n.

Neni'o'n dir'as Jun'o. Li nur fiks'rigard'as ŝi'n, kaj nun li pov'as facil'e far'i tio'n, ĉar nek ŝi nek ŝi'a gvid'ant'o pov'as rimark'i, ke li rigard'as ŝi'n. Ho ve, ŝi neniam pardon'os mi'n. Mi ig'is tiu'n long'a'n moment'o'n infer'a por ŝi. Ŝi etern'e pens'os, ke mi est'as mal'ĝentil'a hom'o. Ankaŭ ŝi est'as iom mal'ĝentil'a, sed ... sed ... sed ŝi est'as la plej dolĉ'a vir'in'o, kiu'n mi renkont'is en mi'a tut'a viv'o. Mank'as al ŝi okul'o'j, sed al mi ŝi don'as vid'kapabl'o'n. Sed kial? Kio'n mi nun dir'as? Ĉu mi nun frenez'as? Jes, mi est'as frenez'a, kaj tia mi rest'os etern'e.

* * *

Subit'e pren'as Jun'o si'a'n pak'aĵ'o'n kaj tra ar'o da hom'o'j, foj'foj'e salt'ant'e por kapt'i la vid'o'n de Jana, ek'kur'as en la direkt'o'n de la blind'a vir'in'o, laŭt'voĉ'e vok'ant'e ŝi'a'n nom'o'n.

„Jana! Jana!”

Iom koler'e Jana, kiu nun jam preskaŭ mal'aper'is, turn'as si'n en la direkt'o'n de la voĉ'o. Ŝi jam nun bon'e kon'as la voĉ'o'n de tiu vir'o, kiu long'a'n moment'o'n koler'ig'is ŝi'n, dum ŝi atend'is si'a'n frat'o'n.

„Jun'o, kio'n vi vol'as de mi? Kial vi ne las'as mi'n sol'a?”

Jun'o rapid'e pren'as la man'o'n de Jana el la man'o de ŝi'a frat'o kaj dir'as: „Jana!”

„Vi est'as tro mal'ĝentil'a. Kial vi tiel kapt'is mi'a'n man'o'n?” dir'as Jana, prov'ant'e sen'sukces'e aspekt'i koler'a.

„Ho, Jana kar'a. Mi est'us pli mal'ĝentil'a, se iu aŭ io ajn en la mond'o mal'help'us mi'n rest'i kun vi. Mi'a serĉ'ad'o fin'iĝ'as ĉi tie. Bon'vol'u ne long'ig'i ĝi'n.”

Surpriz'it'e, la frat'o rigard'as Jun'o'n kaj demand'as si'a'n frat'in'o'n: „Mi demand'is al vi: ‚Kiu est'as tiu ĉi hom'o?’, sed vi ankoraŭ ne respond'is. Ĉu li insult'is vi'n? Ĉu mi vok'u la polic'o'n?”

Sed ne neces'as vok'i la polic'o'n, ĉar dum tiu mir'ind'a dram'o dis'volv'iĝ'as, ek'amas'iĝ'as hom'o'j, inter kiu'j est'as du polic'an'o'j, kiu'j vol'as sci'i, kial hom'o'j amas'iĝ'as.

Sen konsider'o de la ĉe'est'o de tiu'j hom'o'j, Jun'o ek'parol'as al la blind'a Jana: „Jana, mi am'as vi'n. Mi vol'as, ke vi'a ĝoj'o est'u mi'a. Mi vol'as part'o'pren'i en vi'a lum'o kaj mal'lum'o. Mi vol'as ricev'i ordon'o'j'n de vi. Bon'vol'u dir'i i'o'n.”

Dum Jana rest'as sen'parol'e kaj ŝi'a frat'o pren'as la ali'a'n man'o'n, iu voĉ'o dir'as: „Pardon'u, permes'u al mi film'i tiu'n ĉi mir'ind'a'n moment'o'n.”

„Vid'u, Jun'o, ni'a'j viv'o'j ...”

„... pov'as sen'problem'e kaj facil'e iĝ'i unu, kaj tiam ni parol'os pri ni'a viv'o kaj ne ni'a'j viv'o'j.”

Jun'o pren'as la ali'a'n man'o'n el la man'o de ŝi'a frat'o, kaj ek'promen'ig'as ŝi'n el inter la popol'amas'o. „Hodiaŭ mi ebl'e perd'os mi'a'n labor'o'n, sed tio ne grav'as al mi ĉi-moment'e.”

„Kial vi perd'os vi'a'n labor'o'n?”

„Mi ne vol'as diskut'i pri tio en tiu ĉi mir'ind'a moment'o.”

„Bon'e ... Mi memor'as, ke vi serĉ'as perfekt'a'n edz'in'o'n.”

„Vi est'as perfekt'a ...”

„Bon'vol'u ne al'parol'i mi'n, kvazaŭ mi est'us knab'in'o. Kiel vi sci'as, ke mi est'as perfekt'a? Mi est'as blind'a, kaj vi ankoraŭ ne bon'e kon'as mi'n.”

„Prav'e dir'it'e. Kiel ni sci'as, ke la sun'o est'as varm'a, kvankam ni neniam tuŝ'is ĝi'n. Ni sci'as, ĉar ĝi varm'ig'as ni'n. Do mi sci'as, ke vi est'as perfekt'a, ĉar vi perfekt'ig'as mi'n.”

G. O. ÒSHÓ-DAVIES
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de G. O. Òshó-Davies el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Filantrop'a pom'o

Al la litova ĉef'urb'o Vilnius neniam mank'is filantrop'o'j, kiu'j mal'avar'e apog'is mal'riĉ'ul'o'j'n. Ek'de nun ĉiu'j filantrop'o'j de Vilnius kaj la region'o hav'as si'a'n monument'o'n: Verd'a Pom'o.

La granit'a kaj bronz'a ok'tun'a monument'o prezent'as pom'du'on'o'n, kies intern'o kor'form'e simbol'as bon'kor'ec'o'n. Sur la monument'o est'as aboc'e en'skrib'it'a'j 50 famili'a'j nom'o'j de tiu'j, kiu'j fond'is la urb'o'n kaj fam'iĝ'is pro filantrop'a ag'ad'o.

Plag'o'j

Tiel memor'ig'i bon'far'ant'o'j'n de Vilnius decid'is la iniciat'int'o de televid'a program'o, en kiu mal'feliĉ'ul'o'j rakont'as pri si'a'j tiel nom'at'a'j plag'o'j, ali'vort'e pri si'a'j foj'foj'e mal'gaj'a'j histori'o'j.

Redaktor'o'j de la program'o tiam trov'as „aĉet'ant'o'j'n” de la plag'o'j, do person'o'j'n aŭ entrepren'o'j'n, kiu'j pov'as materi'e sub'ten'i la mal'feliĉ'ul'o'j'n.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mal'long'a'j anekdot'o'j pri Konfuceo

104 ne'long'a'j anekdot'o'j pri Konfuceo. Sur la mal'dekstr'a'j paĝ'o'j – ĉin'a kaj esperant'a tekst'o'j. Sur la dekstr'a'j paĝ'o'j – ĉin'stil'a desegn'aĵ'o plus traduk'o de la esperant'a tekst'o en la franc'a'n. La origin'o'n de la anekdot'o'j la libr'o ne indik'as, sed laŭ'aspekt'e ebl'e tem'as pri tre mal'long'ig'it'a'j resum'o'j de la ĉin'lingv'a Analektoj de Konfuceo (ĉin'lingv'a kolekt'o de rakont'o'j, instru'o'j, anekdot'o'j, ekzist'ant'a'j en divers'a'j ne'norm'a'j versi'o'j, el kiu'j ebl'e kelk'a'j est'as histori'e aŭtentik'a'j).

La en'hav'o de la anekdot'o'j oft'e est'as ne'klar'a kaj kelk'foj'e ne'koher'a. Sed ĉar la libr'o est'as la sol'a reprezent'o en Esperant'o de la mult'e'paĝ'a ĉin'lingv'a verk'aĵ'o, pov'as est'i, ke ĝi est'os bon'ven'a kurioz'aĵ'o sur libr'o'bret'o'j.

Klar'e pres'it'a, relativ'e fortik'e glu'it'a el'don'aĵ'o, paĝ'o'j ne'numer'it'a'j.

Donald BROADRIBB
Li'u Xiaojun: Anecdotes sur Confucius (Rakont'o'j pri Konfuceo). El la ĉin'a en Esperant'o'n traduk'is Li'u Xiaojun, el Esperant'o en la franc'a'n traduk'is Je'a'n-Pierre Ducloyer. Eld. Fédéracion Espéranto-Bretagne, Rennes, 2009. Proksim'um'e 220 paĝ'o'j, glu'it'a. ISBN ne'indik'it'a.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Donald Broadribb el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Etim'ologi'a ekskurs'o

La verk'o recenz'ot'a – la franc'lingv'a: Dictionnaire étymologique des noms d'hommes et de dieux, plum'e de André Cherpillod – ne est'as ov'e freŝ'a. Ĝi aper'is en la jar'o 1988. Tem'as pri ampleks'a preskaŭ 500-paĝ'a libr'o, mal'mol'kovr'il'a kaj bon'e bind'it'a. La verk'o de la aŭtor'o liver'as al ni la origin'o'n de pli ol 4500 nom'o'j. Kiel kutim'e, tiu ĉi aŭtor'o prezent'as ĉiu'j'n font'vort'o'j'n en la alfabet'o'j de la font'lingv'o'j kaj okaz'e de la antikv'a egipta en laŭ'a'j hieroglif'o'j.

Front'e al tia verk'o recenz'ant'o star'as antaŭ problem'eg'o. Kio'n li far'u? Ĉu kontrol'i ĉiu'j'n el'dir'o'j'n? Eĉ en ĉiu'j alfabet'o'j? Hieroglif'e, tut'e hazard'e, la recenz'ant'o fakt'e kapabl'us tio'n, sed ne en mult'a'j ali'a'j alfabet'o'j kaj lingv'o'j uz'at'a'j. Al'don'e la recenz'ant'o ne est'as sufiĉ'a fak'ul'o por ĉiu'okaz'e kontrol'i la prav'ec'o'n de la el'dir'o'j. Do kiel ag'i? Li'a solv'o est'as – statistik'e specimen'e.

Kia'n specimen'o'n konstru'i? Evident'e, unu'e kun tiu'j nom'o'j, pri kiu'j oni jam sci'as – aŭ kred'as sci'i – la solv'o'j'n. Do kiel komenc'o oni test'u la propr'a'n nom'o'n.

Pri skurĝ'it'a ostaĝ'o

Kiel unu'a'n test'end'aĵ'o'n la recenz'ant'o elekt'is la individu'a'n nom'o'n de si'a german'a edz'in'o „Gisela”. La vort'ar'o est'as tamen, franc'lingv'a, do oni serĉ'u „Gisèle”. Jen la esperant'ig'it'a rezult'o sur paĝ'o 166:

Gisèle, individu'a nom'o vir'in'a.
Ĝerm. Gisila, de gisl, gisal «ostaĝ'o» (germ. Geissel, neder. gijzelaar, is. gísl, da'n. gidsel, norv. gissel, sved. gisslan „ostaĝ'o”»), aŭ ebl'e de gisil «sag'o, radi'o».
It. Gisèlla, ang. Gisela, hung. Gizella.

Unu'e surpriz'is: „ĝerm. Gisila”. La plej mal'nov'a vari'o, kiu'n la recenz'ant'o antaŭ'e kon'is, est'is „Giesela” kun „ie”. Serĉ'ad'o en Inter'ret'o, tamen, konfirm'is la don'it'a'n ĝerman'a'n form'o'n. Sed tiam sekv'as erar'o. Jen ĝi: „germ. Geissel ... ostaĝ'o”. La vort'o „Geissel” (prononc'u: gajsl) tut'e ne est'as la german'a vort'o por „ostaĝ'o”. Ĝi signif'as „skurĝ'o” kaj de'ven'as de la ĝerman'a „geisel, ge'is(i)la”, jen „baston'o”. Ceter'e, en'e de Germanio la vort'o „Geissel” liter'um'iĝ'as kiel „Geißel”, do kun „ß” anstataŭ „ss”.

La modern'a german'a vort'o, kiu'n Cherpillod evident'e cel'is, est'as „Geisel” (prononc'u: gajzl). Tiu ĉi ver'dir'e signif'as „ostaĝ'o”. Parentez'e, la ostaĝ'ec'o'n de la nom'o Gisela konfirm'as plur'a'j ali'a'j etim'ologi'a'j verk'o'j.

Kio'n nun konklud'i? Ke en ĉiu aline'o de tiu ĉi ampleks'a verk'o trov'iĝ'as almenaŭ unu erar'o? Ceter'e, ĉu jen aŭtent'a konfuz'iĝ'o de la aŭtor'o, aŭ ĉu simpl'a mis'tajp'o?

Pri aŭd'int'a pagan'o

Post tiu ĉi ŝok'et'o, la recenz'ant'o serĉ'is pri si'a propr'a individu'a nom'o „Sim'o'n”. Ceter'e, „Sim'o'n” kaj „Simeon” est'as unu sam'a kaĉ'o. En la ĉi-rilat'a'j klar'ig'o'j ĉio est'as en ord'o. La aŭtor'o sekv'is la nom'o'n re'e'n ĝis la hebre'a „ŝim'o'n” kun la supoz'ebl'a signif'o „aŭd'int'a” – do „tiu, kiu aŭd'is”. Flank'e, la aŭtor'o lanĉ'is la hipotez'o'n, ke ĝi pov'us est'i influ'it'a de mal'nov'grek'a vort'o por „plat'naz'ul'o” – imag'o tiom sen'fin'e sen'dign'a, ke la recenz'ant'o decid'is tuj forges'i ĝi'n.

Post „Gisela” kaj „Sim'o'n” est'us logik'e kontrol'i la famili'a'n nom'o'n „Pejno” – klar'tekst'e: „Payne”. Evident'e jen angl'a nom'o. Fakt'e la „pay”-a aŭ iam „pey”-a part'o de la nom'o rilat'as al la „pej” en la esperant'a „pejzaĝ'o” – do land'o, ter'o, kamp'o. La pra'vort'o est'is la latin'a „pagan'us”, kiu signif'is iam „iu, kiu ne dev'as serv'i en arme'o” kaj iam „kamp'ar'an'o, provinc'ul'o”. Pli post'e, en Angli'o, „pagan'us” al'pren'is la signif'o'n „pagan'o” kaj oni fakt'e don'is la nom'o'n – ceter'e tiam individu'a nom'o – nur al mal'pi'a'j pagan'o'j kaj ties ne bapt'ot'a'j beb'o'j.

Jam vid'int'e „Smith”, la recenz'ant'o esper'is ankaŭ pri „Payne”. Bedaŭr'ind'e, la serĉ'o rest'is van'a. Ankaŭ ĉiu'j vari'o'j mal'ĉe'est'as. Sed jen ne valid'a kritik'o. Tem'as ja pri franc'lingv'a vort'ar'o kaj en Franci'o la Pejnoj supoz'ebl'e ne tre abund'as.

Pri sol'a anĝel'o kaj virg'ul'in'o

Do ni serĉ'u i'o'n specif'e franc'a'n. Individu'a nom'o tre franc'esk'a est'as „Solange”. La recenz'ant'o ĉiam vol'is sci'i la etim'ologi'o'n de tiu ĉi strang'aĵ'o. Ho, ĝi tuj trov'ebl'as! Ĝi ven'as de latin'a „solemnia”, jen ĉe ni „solen'a”. Tio kongru'as kun ali'a'j verk'o'j. Cherpillod don'as du'a'n ebl'a'n interpret'o'n – nom'e „seul ange”, do „sol'a anĝel'o”. Bon'e.

Strang'e est'as ebl'e nur, ke pli'a nom'o por solen'a'j franc'in'o'j – nom'e „Solène” – ne ĉe'est'as.

Ek al la hispan'a nom'o „Pil'ar”. Kial? La recenz'ant'o ĵus spekt'is film'o'n, iu'n Herkul-Puaro-aĵ'o'n, kaj jen rol'is specif'a, parentez'e sufiĉ'e bel'a, „Pil'ar”. Laŭ la sci'ig'o de la nun esplor'at'a etim'ologi'a vort'ar'o, tem'as pri konekt'o al specif'a „Virg'e'n del Pil'ar”, do „Virg'ul'in'o el Pil'ar'o”, do de'ven'e de hispan'a urb'o. Gugl'a Ter'o tuj montr'is, ke la urb'o Pil'ar'o ver'e ekzist'as, kaj ke fakt'e est'as eĉ hodiaŭ ankoraŭ almenaŭ unu virg'ul'in'o tie – nom'e: „Virg'e'n de Pil'ar”. Pli diligent'a esplor'o montr'is, tamen, ke jen nur trud'em'a reklam'o pri la nom'o de tie'a funebr'ist'a entrepren'o.

Pri strab'ant'a german'o kaj pik'a angl'o

Ek al kon'at'a'j person'o'j.

Laŭ Cherpillod, la nom'o „Schiller” de'ven'as de la german'a verb'o schillern – „bril'i, bril'et'i”. Jen tre dub'a el'dir'o, ĉar laŭ ali'a'j fak'verk'o'j la nom'o „Schiller” eg'e ne ven'as de „schillern”, do „bril'et'i”. La nom'o ven'as de la mez'alt-ĝerman'a verb'o: „schilhen” aŭ „schillen” kun la signif'o „strab'i” kaj pli rekt'e de la mez'alt-ĝerman'a substantiv'o „schilher”, jen „strab'ant'o”. Nun'epok'e la german'a verb'o por „strab'i” est'as „schielen”. Fakt'e, ambaŭ hodiaŭ'a'j vort'o'j, do kaj „schillern”, kaj „schielen” ven'as de la sam'a antikv'a verb'o „schilhen”, kaj tiu hav'is du signif'o'j'n – nom'e „strab'i” kaj „fluoresk'i”, sed jen ali'a rakont'o.

Nu, Ŝilero est'as jam de'long'e mort'a, kaj ĉu li dum'viv'e mem sci'is, kio'n li'a nom'o signif'us, tio'n ni neniam ajn plu ek'sci'os. Sed tut'e honest'e, la „strab'ant'o”-interpret'o ŝajn'as al la recenz'ant'o est'i eg'e pli ver'ŝajn'a ol la „fluoresk'ant'o”-interpret'o.

Flank'e, la recenz'ant'o kontrol'is Ŝekspiron, do „Shakespeare” kaj trov'is „shake «agiter, secouer»” kaj „spear «lanc'e»” – do „sku'i lanc'o'n”. Laŭ la recenz'ant'o, tio est'u „sku'i ĵet'lanc'o'n”, do franc'e «secouer javelot». Evident'e, ĉu pik'it'e lanc'e, ĉu pik'it'e ĵet'lanc'e, oni post'e sufer'os sam'grad'e.

Pri fulm'o'tondr'o'j kaj testud'o

Ek al la di'o'j.

Unu'e ni test'u la mal'nov-egipt'an di'o'n franc'nom'e: „Seth”, la di'o de fulm'o'tondr'o'j. Esperant'e la bon'ul'o, bedaŭr'ind'e, – almenaŭ mal'nov-piv'e – ne ekzist'is, sed pivse, jen li debut'as sub la nom'o: „Set”, di'o de la dezert'o kaj mal'bon'o. Oni sci'u, ke en dezert'o'j est'as fulm'o'tondr'o'j.

La aŭtor'o prezent'as al ni tri hieroglif'aĵ'o'j'n de li'a nom'o – ceter'e perfekt'a'j'n – kaj du trans'skrib'o'j'n laŭ po du vari'o'j. En si'a propr'a ne'oficial'a vari'o de hieroglif'a trans'skrib'o, prononc'ebl'a por laik'o'j, li uz'as la liter'o'n „ĥ”. Oni sci'u, ke la recenz'ant'o est'as grand'a amik'o de la liter'o „ĥ” kaj rajd'as sen'kompat'a'n atak'o'n kontraŭ ĉiu, ne vol'ant'a amas'e uz'i ĝi'n. Sed ĉu ver'e mez'e de franc'lingv'a vort'ar'o? Ekster Esperant'uj'o neni'u ajn sci'as en'tut'e i'o'n ajn pri ni'a sekret'a „ĥ”.

Fakt'e, la aŭtor'o atent'ig'as en si'a antaŭ'parol'o en la sekci'o „Phonétique”, ke li uz'os prunt'e el la esperant'a alfabet'o la liter'o'j'n „ŝ” kaj „ĥ” – sed li plen'e forges'is klar'ig'i ties prononc'o'n. Ali'flank'e, evident'as, ke egipt'olog'o ne hav'os problem'o'n pri tio, ĉar li tuj vid'os la ĥ-an tiel nom'at'a'n placent'o-sign'o'n kaj al'don'e oficial'a'n trans'skrib'manier'o'n.

Ni pren'u du'a'n di'o'n, hindu'a'n di'o'n – ekzempl'e Kurm'a.

Trov'it'e! Kaj jen tuj la interpret'o de la nom'o – „tortue”, do „testud'o”. Ĉu prav'e? Ĉu ne ver'e „ĥeloni'o”, nom'e „mar'testud'o”? Fakt'e la sanskrit'a vort'o ja signif'as „testud'o”, kvankam la mit'ologi'a rakont'o neces'ig'us iu'spec'a'n mar'testud'o'n, kiu draŝ'as la mar'o'n. Sed ali'flank'e, se krist'an'a di'a profet'o pov'is sen'problem'e marŝ'i sur akv'o, kial hindu'a di'o ne pov'u sam'e sen'problem'e sub'akv'e testud'i?

Kvar stel'o'j

Fin'e de la verk'o la aŭtor'o al'don'as kvazaŭ krom'pag'e kelk'a'j'n pli'a'j'n inform'o'j'n – ekzempl'e, interes'a'n kalendar'a'n vort'list'o'n. Apart'e de tio, la antaŭ'parol'o konsist'ig'as tre interes'a'n leg'aĵ'o'n.

Esplor'int'e, kiel resum'i la tut'o'n? La verk'o est'as kaj tre ampleks'a, kaj tre kompleks'a. La recenz'ant'o ver'e nur on'e kompetent'as en la etim'ologi'a kamp'o kaj pro tio kapabl'is nur post'ĉas'i mal'grand'a'n statistik'a'n specimen'o'n kun nur kelk'a'j hazard'e elekt'it'a'j er'o'j. Malgraŭ tio, li dum si'a'j esplor'o'j iom-post-iom opini'iĝ'is, ke ebl'e la verk'o ne est'as ĉiam ĉiu'detal'e cent'el'cent'e fid'ind'a. Sed spit'e tio'n, jen verk'o tre bon'a kaj tre interes'a. Pli preciz'e, tem'as pri spec'o de ĉef'verk'o, valor'a, se ne por la tut'a mond'o, almenaŭ por Franci'o kaj ni'a mond'et'o. Ĉiu, kiu nur iom'et'e sci'pov'as leg'i la franc'a'n en tia scienc'a kun'tekst'o, ne hav'os problem'o'n konsult'i tiu'n ĉi etim'ologi'a'n vort'ar'o'n. Kaj 4500 nom'o'j est'as ver'e mult'a'j.

Por parol'i „Amazon'e”, la verk'o ricev'u kvar el kvin ebl'a'j stel'o'j.

PEJNO Simono
André Cherpillod: Dictionnaire étymologique des noms d'hommes et de dieux. Franc'lingv'a. Eld. Masson, Parizo, 1988. 497 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a. ISBN: 2-225-81556-9.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Pejno Simono el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĥaos'e de A ĝis Z

Jam en la antaŭ'parol'o de la franc'lingv'a libr'o L'Espéranto de A à Z la aŭtor'o André Cherpillod tre emfaz'e anonc'as, por kiu'j li'a libr'o est'u kaj por kiu'j ĝi ne est'u. Jen:

La libr'o ne est'as por la nenio'sci'ant'o'j pri Esperant'o, kiu'j simpl'e re'gurd'as iu'j'n stult'aĵ'o'j'n.
La libr'o ne est'as por elit'an'o'j, ne vol'ant'a'j neŭtral'a'n inter'naci'a'n lingv'o'n, ĉar tiu en'danĝer'ig'us la lingv'o'diktatur'o'n de la angl'a, la lingv'o Wall-Street-a, etend'ant'a si'a'j'n tentakl'o'j'n ĉi'e'n, grand'part'e sub'ten'e al ia pov'o de la elit'an'o'j.
La libr'o nur ebl'e est'as por hom'o'j, kiu'j kred'as je inter'naci'a lingv'o don'ant'a egal'a'j'n komunik'ad'a'j'n kapabl'o'j'n al ĉiu'j. Sed tiu'j prefer'e al'iĝ'u al lok'a kurs'o.
La libr'o est'as por hom'o'j – aŭ sen la temp'o, aŭ sen la inklin'o lern'i Esperant'o'n, kiu'j tamen vol'as est'i honest'e inform'at'a'j pri la fenomen'o Esperant'o.

Bedaŭr'ind'e, la aŭtor'o skrib'as ĉi ĉio'n franc'e – do por mult'a'j leg'ebl'e. La recenz'ant'o ne pov'as imag'i pli mal'lert'a'n ag'ad'o'n plen'e kontraŭ ĉiu'j regul'o'j de „publik'a'j rilat'o'j”. La unu'a'n grup'o'n oni ne'rekt'e nom'as stult'a, la du'a'n – adept'o'j de diktatur'o, la tri'a prefer'e vizit'u kurs'o'n, la kvar'a'n li kvalifik'as kvazaŭ la ne'lern'em'a. Jam pro tio, la recenz'ant'o mem, cert'e, ne plu aĉet'us ĝi'n.

Honest'a'j inform'o'j

Evident'e la aŭtor'o cel'as al ne-esperant'ist'o'j ne-esperant'ist'iĝ'ont'a'j. Li promes'as pri honest'a'j inform'o'j. Tamen la tem'o'j de la libr'o est'as part'e propagand'aĵ'o'j, taŭg'a'j nur por la plej kred'em'a'j, plej si'n'tromp'em'a'j ĝis'ost'ul'o'j inter ni. Kaj fakt'e nur tiu'j pov'us serĉ'i laŭ la alfabet'e ord'ig'it'a'j kap'vort'o'j, ĉar nur tiu'j kon'us la kap'vort'o'j'n serĉ'ot'a'j'n. Oni tut'e ne pov'as serĉ'i „Lapenna”, se oni ne jam sci'as, ke iam viv'is specif'a profesor'o Iv'o Lapenna. Do jen sistem'o plen'e mal'taŭg'a por ne-esperant'ist'o. Kaj fakt'e neni'u ajn pov'us serĉ'i la kap'vort'o'n Réactions psychologiques (re'ag'o'j psiĥ'ologi'a'j), ne jam antaŭ'e sci'ant'e, ke tia rubrik'o trov'iĝ'as.

Kelk'a'j asert'o'j est'as tre unu'flank'a'j, propagand'aĉ'a'j, kaj kiel kutim'e, plen'e tro'ig'it'a'j. Sub la kap'vort'o „Nombr'e des espérantophones dans le mond'e” (Kvant'o de Esperant'o-parol'ant'o'j en la mond'o) la plej modest'a taks'o est'as 2 milion'o'j, kaj la plej frenez'a fier'as jam pri 15 milion'o'j.

Ne'trov'ebl'a

La aŭtor'o trakt'as mult'a'j'n „fam'ul'o'j'n” kaj „fam'aĵ'o'j'n” de Esperant'uj'o – alfabet'e. Inter tiu'j, kaj inter sufiĉ'e da histori'a'j ted'aĵ'o'j, trov'iĝ'as interes'aĵ'o'j, ekzempl'e pri la struktur'o de la lingv'o Esperant'o. Sed tiu'j'n neni'u pov'os trov'i – laŭ'alfabet'e. Ekzempl'e, kiel iu ajn leg'ont'o trov'u la rubrik'o'n „Uniformisation des finales” (Unu'form'ig'o de la fin'aĵ'o'j), se li ne jam antaŭ'e sci'as, ke tia rubrik'o kun specif'e tiu ĉi kap'vort'o ekzist'as? En la rubrik'o tem'as pri la ebl'a kritik'o kontraŭ tio, ke inter'naci'a vort'o kun fin'a vokal'o – ekzempl'e „panoram'a” – ĉe ni por Esperant'o, anstataŭ re'ten'i si'a'n inter'naci'e bon'e kon'at'a'n fin'a'n vokal'o'n „a”, nepr'e ricev'u fin'a'n substantiv'ig'a'n „o”. Jen rubrik'o interes'a, sed tut'e ne trov'ebl'a.

Propagand'o

Se, foli'um'ant'e tra la 87-paĝ'a broŝur'it'a verk'et'o en format'o A5, oni hazard'e trov'as rubrik'o'n lingv'a'n pri Esperant'o, la en'hav'o est'as cert'e leg'ind'a. Menci'iĝ'as eĉ kelk'a'j ali'a'j plan'lingv'o'j. Sed preskaŭ ĉio ali'a est'as pli propagand'o ol io ali'spec'a. Ankaŭ la rubrik'o „Sottises débitées par les partisans de l'espéranto” (Stult'aĵ'o'j dis'vast'ig'it'a'j far'e de la adept'o'j de Esperant'o), en kiu oni menci'as kelk'a'j'n plen'e ne'kon'at'a'j'n – kaj pro tio plen'e sen'signif'a'j'n – stult'aĵ'o'j'n, ne ver'e ŝanĝ'as tio'n.

Ali'flank'e, kelk'a'j grav'a'j tem'o'j mank'as. Ekzempl'e, pri Esperant'o en Inter'ret'o est'as mal'pli ol 6 lini'o'j nur kun gugl'a statistik'o kaj menci'o de www.lern'u.net. Sed neni'u menci'o de PMEG aŭ Rev'o aŭ Vikipedio. Sam'e pri Esperant'o en radiofoni'o star'as absolut'e neni'o. Histori'e oni menci'u eĉ la fi'fam'a'n „soc.culture.esperant'o”, sed ankaŭ tiu ĉi mal'ĉe'est'as. Ĉu la aŭtor'o tut'e ne hav'as inter'ret'a'n al'ir'o'n kaj sam'e ne radi'o'n?

El'tond'aĵ'o'j

Al'don'e, la alfabet'a ord'ig'o far'as la libr'o'n de kovr'il'o ĝis kovr'il'o plen'e ne'leg'ebl'a. Post ĉiu tri'a aline'o embusk'as abrupt'a ŝok'ŝanĝ'o de tem'o. La tut'a libr'o est'as plen'e mal'koher'a. Est'as tiel, se iu kolekt'us el'tond'aĵ'o'j'n el gazet'o'j dum dek jar'o'j kaj tiam glu'us tiu'j'n en kajer'o'n, ord'ig'ant'e ĉio'n laŭ la unu'a liter'o de la gazet'a frap'lini'o. Kio bon'e funkci'as en ali'a verk'o de tiu ĉi aŭtor'o – tre laŭd'ind'a verk'o – (Les outils grammaticaux, vid'u la recenz'o'n) plen'e fiask'as tie ĉi. Sed fin'fin'e la ne'trov'ebl'ec'o mal'mult'e ĝen'is la recenz'ant'o'n, ĉar ne trov'iĝ'as tiom mult'e trov'ind'a.

Se fakt'e iu ne-esperant'ist'iĝ'ont'a ne-esperant'ist'o ver'e aĉet'us tiu'n ĉi libr'o'n, li ĵet'us ĝi'n post nur kvin minut'o'j en la uj'o'n, kiu'n oni en Franci'o nom'as honor'e al specif'a Monsieur Eugène Poubelle (1831-1907).

PEJNO Simono
André Cherpillod: L'Espéranto de A à Z. Franc'lingv'a. Eld. Éditions de la Blanchetière, Courgenard, Franci'o, 2009. 185 paĝ'o'j, glu'e broŝur'it'a. ISBN: 2-906134-85-6.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Pejno Simono el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Elegi'o

Ŝi mort'is kiel lant'a sun'sub'ir'o;
Viv'o'n ŝi spert'is, bunt'a'n kaj pen'ig'a'n,
Jar'o'n de gajn'o, perd'o, kaj akir'o.
Ŝi mort'is, kaj kun ŝi'a mort' dolor'a
For'pas'is ne nur kar'a la frat'in'o
Sed ankaŭ er'o de trezor' memor'a:
Ni'a jun'ec'o, ni'a hejm', Patr'in'o;
Hispan'a'j memor'aĵ'o'j, portugal'a'j,
Milit'a'j jar'o'j en la Nord' sever'a;
Jen bon'a'j temp'o'j, jen amar'a'j, mal'a'j,
Esper' tromp'it'a, kaj plezur'o ver'a–
Tro kurt'a'j tamen jar'o'j de kontent'o
Kaj je la fin'o, long'a pun' sufer'a
Port'at'a kun rezign'o kaj konsent'o.
Preĝ'o'j'n kaj larm'o'j'n ni'a'j'n ŝi ne vol'is
Nek liturgi' okaz'is, nek lament'o;
Nur en kun'est' de famili' am'it'a,
Fol'i' fal'ant'a, kaj aŭtun'a vent'o,
Kiam for'pas'is ni'a Margarita.

Garbhan MAcAOIDH
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garbhan MacAoidh el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Poŝ'telefon'o

Mi ĉiam memor'as kun rid'et'o kaj plezur'o la unu'a'n foj'o'n, kiam sonor'is la poŝ'telefon'o de mi'a najbar'o. Tiu afer'o est'is la komenc'o de mir'ind'a rilat'o inter mi kaj la vir'o, kiu est'as diligent'a posed'ant'o de divers'legom'a bien'o, kun kiu antaŭ'e mi nur mal'oft'e parol'is, ĉar pro mult'a'j kial'o'j – eduk'o, viv'stil'o, aĝ'o ktp – ni ne pov'is mult'e rilat'i unu al la ali'a.

Mi est'as vilaĝ'a baz'lern'ej'a instru'ist'o. Kvankam mi est'is tiam tre jun'a, tamen mi akcept'is la propon'o'n instru'i en tia lok'o, ĉar mi vol'is, ke baldaŭ mi pov'u met'i i'o'n en la lok'o por „labor'a spert'o” en mi'a resum'o.

Do tiu'n tag'o'n, kiam mi per la mal'aper'ant'a dimanĉ'a lum'o fin'prepar'is la lecion'o'n por la post'a tag'o, mi vid'is la vir'o'n sid'ant'a sur lul'seĝ'o antaŭ si'a dom'o. Antaŭ kelk'a'j tag'o'j ĉiam trov'iĝ'is parenc'o'j kaj amik'o'j, kiu'j ven'is por salut'i kaj al'parol'i li'a'n fil'o'n, kiu kutim'e loĝ'as en fremd'a land'o. Tiu fil'o ŝajn'e prosper'is en la fremd'a land'o, ĉar li jam est'is eg'e respekt'at'a en la tut'a vilaĝ'o, kaj por laŭd'i la sukces'o'n de li, kiu de'ven'is de mal'riĉ'a famili'o, oni ne plu nom'is li'n per li'a ver'a nom'o. Oni nun nom'is li'n Fil'o-de-Ter'kultiv'ist'o. Nun relativ'a silent'o jam reg'is en la famili'o, ĉar tiu'j vizit'ant'o'j jam ne plu ven'is. Kaj la jun'a'n vir'o'n mi ne plu vid'is. Ŝajn'is, ke li jam re'ir'is al la land'o, kie li loĝ'is.

Kiam mi ek'star'is por ir'i intern'e'n post mi'a lern'ej'a task'o, mi ek'aŭd'is ek'kri'o'n de la mal'jun'a vir'o. Ŝajn'is, ke iu insekt'o mord'is li'n. Las'int'e mi'a'j'n kajer'o'j'n sur la tabl'o, mi per ia instinkt'a mov'o al'kur'is al li por help'i li'n. Sed kiam mi ating'is, mi ek'pens'is, ke ebl'e ne tem'as pri ia korp'a vund'o.

Per la mal'dekstr'a man'o ten'ant'e sonor'ant'a'n kaj vibr'ant'a'n poŝ'telefon'o'n, li demand'is mi'n: „Kio'n mi far'u?” Sed antaŭ ol mi pov'is respond'i, la telefon'o jam fal'is el li'a man'o, ankoraŭ sonor'ant'a kaj vibr'ant'a, turn'iĝ'ant'a sur la plank'o kvazaŭ ĝi est'us ia grand'a vund'it'a muŝ'o.

„Kapt'u ĝi'n, kapt'u ĝi'n. Ĝi ne for'kur'u”, kri'is la vir'o al mi.

Kiam mi pren'is ĝi'n, ĝi tuj ĉes'is sonor'i. Rigard'ant'e ĝi'n, mi rimark'is, ke la al'vok'o est'is el fremd'a land'o. „Pren'u”, mi dir'is. „Iu vok'as vi'n, ebl'e tiu de'nov'e prov'os telefon'i al vi”, kun rid'et'o ĝentil'a mi dir'is al li, decid'int'e ne dir'i al li, ke la aparat'o ne kapabl'as for'kur'i.

Turn'int'e si'n li demand'is: „Kiu vok'as mi'n? Mi vid'as neniu'n.” Kaj pri la aparat'o li dir'is: „Mi'a fil'o don'is ĝi'n al mi antaŭ kelk'a'j hor'o'j. Tiam li dev'is tuj for'ir'i kaj do li ne pov'is klar'e dir'i al mi i'o'n ajn pri ĝi.” Li pet'is mi'n met'i ĝi'n en mi'a'n poŝ'o'n. Do mi pens'is, ke li vol'as, ke mi help'u al li ten'i ĝi'n, por ke ĝi ne perd'iĝ'u. Fakt'e, mi ne sci'is, ke ĝi far'as tia'n son'o'n. „Ha, vi prav'as, jen de'nov'e ĝi sonor'as.”

Mi pren'is ĝi'n, prem'is la verd'a'n buton'o'n kaj re'don'is ĝi al li. „Nun met'u ĝi'n ĉe vi'a orel'o kaj parol'u.”

Li met'is ĝi'n ĉe la orel'o kun la sub'aĵ'o supr'e kaj dir'is neni'o'n.

„Pa'ĉj'o, est'as mi, vi'a fil'o. Kiel vi fart'as?”

Gaj'e li dir'is al mi: „Ha, el tiu ĉi afer'o mi aŭd'is la voĉ'o'n de mi'a fil'o, demand'ant'a'n, kiel mi fart'as.”

„Do dir'u al li, kiel vi fart'as.”

„Mi ne est'as idiot'o, ĉu vi kompren'as? Vi pet'is mi'n met'i la afer'o'n ĉe mi'a orel'o. Do kiel parol'i en ĝi'n?”

„Ne grav'as, li nepr'e aŭd'os vi'n, se vi parol'os.”

„Fil'o kar'a.”

„Pa'ĉj'o, mi tre ĝoj'as al'parol'i vi'n.”

„Ho, fil'o, sed vi dir'is al mi maten'e, ke vi hodiaŭ re'ir'os al la fremd'a land'o.”

„Jes, mi jam est'as tie. Mi nur vok'as por inform'i vi'n, ke mi spert'is bon'eg'a'n vojaĝ'o'n.”

„Ĉu ver'e vi jam for'ir'is?”, li dir'is, turn'ant'e si'n, kvazaŭ li vol'us sci'i, ĉu la fil'o trov'iĝ'as najbar'e. „Mi klar'e aŭd'as vi'n, kvazaŭ vi est'us ĉi tie.”

„Ŝŝ!” mi ĝentil'e inter'romp'is la diskut'o'n.

„Ĉu vi pov'as imag'i tio'n?” li gaj'e dir'is al mi. „Mi pov'as klar'e el tiu ĉi afer'o aŭd'i la voĉ'o'n de mi'a fil'o, kiu jam est'as en fremd'a land'o. Ho, tiu'j kiu'j fabrik'is tiu'n ĉi afer'o'n, pov'as lev'i mort'int'o'j'n. Mi kred'as tio'n.”

Subit'e dum du long'a'j minut'o'j li rid'eg'is, prov'ant'e sen'sukces'e halt'i por klar'ig'i, kial li tiom laŭt'e rid'as. Fin'fin'e li ek'klar'ig'is: „Mi foj'e vid'is kelk'a'j'n hom'o'j'n en ni'a vilaĝ'o sur'strat'e promen'ant'a'j ten'ant'e si'a'j'n orel'o'j'n, parol'ant'e al si. Mi iam koment'is antaŭ iu amik'o, ke ŝajn'as, ke ni'a'n vilaĝ'o'n traf'as iu terur'a mal'san'o, kiu kaŭz'as frenez'ec'o'n kaj orel'dolor'o'n, pro kiu oni al'parol'as si'n ten'ant'e si'a'n orel'o'n. Mi ĉiam mir'is, kun kompat'o, ke la frenez'ul'o'j est'as la hom'o'j kun bel'eg'a'j vest'o'j aspekt'ant'a'j kiel respekt'ind'a'j hom'o'j. Mi nun kompren'as, ke ili fakt'e ten'as i'o'n, kaj mi nun sci'as, kio'n ili ten'as ĉe si'a'j orel'o'j.”

Aŭd'int'e tio'n, mi ne prov'is ten'i mi'a'n antaŭ'a'n serioz'a'n mien'o'n. Mi ek'rid'is. „Vid'u, vi met'as la aparat'o'n invers'e. Li ne pov'as bon'e aŭd'i vi'n.”

„Pri tio vi ja erar'as, mi aŭd'as ĉio'n, kio'n li dir'as, kvazaŭ li vok'us el najbar'a dom'o, mi preskaŭ ne kred'as, ke li ja jam re'ir'is ali'land'e'n.”

Mi ne vol'is kverel'i kun li, sci'ant'e ke li'a fil'o ja mir'as, kial li ne atent'as. Do mi kapt'is la telefon'o'n kaj met'is ĝi'n ĉe li'a orel'o, nun ne invers'e.

„Ho, ho, ho”, gaj'e dir'is la vir'o al si'a fil'o, „nun mi klar'e aŭd'as vi'n, kvazaŭ vi est'us en ... en ... ĉe mi!”

„Bon'e, pa'ĉj'o. Do mi nun pov'as regul'e al'parol'i vi'n. Mi ĝoj'as, ke vi sci'as kiel ricev'i telefon'vok'o'n. Kiam mi for'ir'is sen instru'i vi'n pri tio, mi iom tim'is, ke mi neniam pov'os al'parol'i vi'n.”

„Ho, pri tio vi ja dank'u mi'a'n najbar'o'n. Li help'is mi'n.”

„Ĉu ver'e? Do kie li est'as?”

„Li star'as ĉe mi. Li eĉ dir'is al mi kiel ĝust'e met'i ĝi'n ĉe mi'a orel'o. Antaŭ'e mi met'is ĝi'n mal'ĝust'e.”

„Mi nun kompren'as. Antaŭ'e, kiam mi ne bon'e aŭd'is vi'n, mi pens'is, ke tem'as pri mal'bon'a signal'o. Do ĉu vi pov'as don'i al li vi'a'n telefon'o'n, por ke mi esprim'u mi'a'n aprez'o'n.”

„Li vol'as al'parol'i vi'n”, dir'is al mi la vir'o.

Ricev'int'e la telefon'o'n, mi salut'is.

„Sinjor'o, mi vol'as dank'i vi'n pro vi'a help'o. Kiu est'as vi?”

„Mi est'as najbar'o de vi'a patr'o.”

„Do ĉu ni iam renkont'iĝ'is?”

„Mi iom kon'as vi'n, sed mi ne cert'as, ĉu vi iam vid'is mi'n aŭ ne.”

„Tio tut'e ne grav'as. Mi ĝoj'as, ke mi'a patr'o hav'as najbar'o'n help'em'a'n. Ĉu vi pov'as help'i li'n lern'i kiel funkci'ig'i la telefon'o'n?”

Mi iom silent'is kaj dir'is al la mal'jun'ul'o: „Vi'a fil'o pet'as mi'n instru'i vi'n uz'i la poŝ'telefon'o'n.”

„Bon'eg'e”, respond'is la vir'o, „sed mi ne ŝat'as la terur'a'n vibr'ad'o'n. Mi est'as tro mal'jun'a por la subit'a vibr'ad'o.”

„Pri tio vi eg'e prav'as. Mi tuj el'ŝalt'os la vibr'ad'o'n sed las'os la sonor'o'n, ĉar nur tiel vi pov'as sci'i, kiam oni al'vok'as vi'n.”

„Ĉu do ĉiu'j hom'o'j pov'os al'vok'i mi'n?” gaj'e demand'is la vir'o.

„Ne ĉiu'j ... nur hom'o'j kun simil'a'j aparat'o'j pov'as al'vok'i vi'n. Kaj eĉ el tiu'j, nur hom'o'j kiu'j kon'as vi'a'n numer'o'n pov'os al'vok'i vi'n ... Vid'u, pren'u vi'a'n telefon'o'n kaj adiaŭ'u vi'a'n fil'o'n, ĉar mult'e kost'as telefon'vok'o.”

Pren'int'e la telefon'o'n, la vir'o demand'is kun surpriz'o: „Ĉu do iu ven'os postul'i mon'o'n de mi pro aparat'o, kiu'n mi'a fil'o donac'is al mi? Tio est'as mal'just'a.”

Li met'is la telefon'o'n ĉe si'a orel'o de'nov'e kaj al'parol'is la fil'o'n. „Do fil'o, dank'o'n. Kiom mi pag'u al kiu ajn ven'as por postul'i mon'o'n pro ni'a kun'parol'o?”

„Pa'ĉj'o, vi tut'e ne hav'u zorg'o'j'n pri tio. Neni'u ven'os postul'i de vi mon'o'n. Ĉi tie mi pag'os ĉio'n por la serv'o. Bon'e, ĝis la.”

Dum kelk'a'j minut'o'j li aŭskult'is kaj foj'foj'e kap'jes'is al io, kio'n dir'is la fil'o, kaj fin'fin'e adiaŭ'is.

„Li esprim'is si'a'n grand'a'n dank'o'n pro vi'a help'o. Li ankaŭ pet'is mi'n donac'i al vi iu'n televid'il'o'n en ni'a dom'o, kiu'n neni'u uz'as. Li dir'is, ke tio ne est'as pag'o pro vi'a help'o, sed por esprim'i li'a'n dezir'o'n far'i i'o'n, por esprim'i li'a'n gaj'ec'o'n.”

„Mi eg'e aprez'as tio'n.”

De'post tiu tag'o mi far'iĝ'is intim'a amik'o de tiu famili'o. Mi hav'is la ŝanc'o'n ek'sci'i ke tiu vir'o, kvankam al li mank'as eduk'o kaj kapabl'o funkci'ig'i iu'n ajn maŝin'o'n, est'as unu el la plej bon'kor'a'j hom'o'j sur la ter'o. Li ĉiam dir'is, tamen kun et'a bedaŭr'o – et'a, ĉar li hav'is fil'o'n, kiu prosper'is kaj pov'is don'i al li kio'n ajn li dezir'is aŭ bezon'is – ke mank'o de eduk'o est'as pli terur'a ol kancer'o, kvankam tia analogi'o est'is iom strang'a. Se iu jun'ul'o dev'is est'i en la lern'ej'o sed liber'temp'is sur'strat'e, li oft'e fingr'o'pint'e avert'is la jun'ul'o'n ne perd'i la ŝanc'o'n prosper'i en la viv'o, kaj ke la plej facil'a manier'o ne far'iĝ'i sklav'o est'as per si'n'dediĉ'o al eduk'o.

„Vid'u”, li iam avert'is. „Se vi mis'traf'as la ŝanc'o'n hav'i eduk'o'n kaj fin'fin'e far'iĝ'as ter'kultur'ist'o, ĉu vi'a ter'pom'o est'as tiel et'a kiel mi'a telefon'o, ĉu tiel grand'a kiel akv'o'melon'o, oni ĉiam iel mal'respekt'os vi'n pro vi'a mank'o de eduk'o.”

Tiel ĉi li jam konvink'is mult'a'j'n jun'ul'o'j'n re'ir'i al lern'ej'o. Li ankaŭ pet'is si'a'n fil'o'n help'i kelk'a'j'n ge'knab'o'j'n, kiu'j vol'is ricev'i eduk'o'n sed fakt'e ne hav'is mon'o'n.

„Sur tiu ĉi sam'a grund'o kresk'is mi'a fil'o. Se li pov'is sukces'i, ankaŭ vi pov'as sukces'i. Eĉ vi'a prosper'o pov'as est'i pli grand'a ol li'a”, li dir'is iam, kiam li al'parol'is iu'j'n knab'o'j'n sur'strat'e.

Pri la telefon'o, mi nur instru'is li'n kiel ricev'i al'vok'o'n: nur prem'i la verd'a'n buton'o'n, kaj kiam fin'iĝ'is la al'vok'o, li dev'as nur re'met'i la aparat'o'n en si'a'n poŝ'o'n. La hom'o, kiu vok'is li'n, mem prem'os buton'o'n por mal'funkci'ig'i la aparat'o'n.

Iu'n tag'o'n, kiam li jam bon'e mastr'is la uz'ad'o'n de la maŝin'et'o, li vizit'is mi'n por dank'i mi'n pro mi'a help'o. Dum li re'ir'is hejm'e'n, li halt'is ĉe la pord'o kaj dir'is: „Aĥ, mi preskaŭ perd'is la telefon'o'n hieraŭ.”

„Ĉu ver'e?” mi demand'is. „Kio okaz'is?”

„En iu aŭtobus'o, kiam mi vojaĝ'is kaj la aŭtobus'o halt'is ie, kie ĉiu pov'is el'bus'iĝ'i por vizit'i la neces'ej'o'n, mi sen'atent'e las'is ĝi'n sur mi'a sid'il'o kaj vizit'is la neces'ej'o'n. Re'ven'int'e, mi ne trov'is ĝi'n. Unu'e mi pens'is, ke mi ebl'e las'is ĝi'n en la neces'ej'o, sed post'e mi memor'is klar'e, ke mi ne kun'port'is ĝi'n, kiam mi el'bus'iĝ'is. Mi pet'eg'is kaj pet'ad'is, ke kiu ajn pren'is ĝi'n, re'don'u ĝi'n. Mi ne uz'is la vort'o'n ‚ŝtel'i’, ĉar mi ne vol'is ofend'i iu'n ajn. Mi dir'is, ke mi tiam atend'as grav'a'n al'vok'o'n de mi'a fil'o. Ver'e la al'vok'o est'is grav'a, ĉar tem'is pri donac'o de mon'o por konstru'o de nov'a hospital'o en ni'a vilaĝ'o.”

„Do kiel vi re'trov'is ĝi'n?”

„Mi promes'is donac'i i'o'n grav'a'n al la hom'o, kiu pren'is ĝi'n, sed neni'u konfes'is, ke li aŭ ŝi pren'is ĝi'n. En la bus'o, ĉiu hom'o help'is serĉ'i ĝi'n, sed ni ne rajt'is pet'i ĉiu'n montr'i si'a'n poŝ'o'n por pruv'i, ke li aŭ ŝi ne pren'is ĝi'n.”

„Do subit'e mi pet'is ĉiu'n re'ir'i al si'a sid'ej'o, kaj dank'is ili'n. Mi dir'is, ke mi'a fil'o send'os ali'a'n al mi, sed mi hav'is sekret'a'n plan'o'n, kiu tamen hav'is et'a'n ŝanc'o'n de sukces'o. Mi sci'is, ke baldaŭ al'vok'os mi'n mi'a fil'o. Do post moment'o mi'a telefon'o ek'sonor'is el ies sak'aĉ'o. Ĉiu vizaĝ'o tuj turn'is si'n al li'a direkt'o.”

„Se mi est'us vi, mi star'us antaŭ li kaj dir'os: ‚Nun, ŝtel'ist'o, jen kio'n vi merit'as’ ... kaj man'frap'us li'n vang'e.”

„Ne, mi ne far'is tio'n. Fakt'e, mi ne sci'is, kiu el li kaj mi hont'is pli. Ni ebl'e est'as sam'aĝ'a'j. Do mi ne pov'is frap'i li'n. Mi mir'is, kial hom'o tiel aĝ'a pov'is ŝtel'i telefon'o'n. Tamen mi ne pov'is ne iom'et'e ŝerc'i pri la afer'o. Etend'int'e mi'a'n man'o'n al li, mi dir'is, ‚Kar'ul'o, pardon'u, sed tiu bird'o ĉirp'ant'a en vi'a poŝ'o est'as mi'a’, kaj ĉiu'j rid'et'is.”

„Mi pet'is ĉiu'n silent'i pri la afer'o kaj ne mok'i li'n.”

„Do vi pov'as vid'i, ke las'i ĝi'n sonor'i est'as bon'a ide'o. Iu'j el'ŝalt'as son'o'n kaj vibr'ad'o'n de si'a'j telefon'o'j, ĉar ili pens'as, ke tio eg'e ĝen'as ili'n.”

„Jes, vi prav'as. Sed la son'o iam kaŭz'is akcident'o'n dum la kun'ven'o de la plej aĝ'a'j hom'o'j de ni'a vilaĝ'o. Tiu'n renkont'iĝ'o'n mi part'o'pren'as ĉiu'sabat'e, kaj tiu sabat'o est'is la unu'a post la for'ir'o de mi'a fil'o.”

„Akcident'o?”

„Jes, dum ni ĉiu'j aŭskult'is la parol'ad'o'n de ni'a prezident'o, subit'e mi'a telefon'o ek'sonor'is, kaj ... kaj post du minut'o'j jam rest'is nur mi sur la sid'il'o. Ĉiu kapt'it'a de grand'a tim'o ek'kur'is en la direkt'o de la pord'o. Du el ni'a'j kamarad'o'j ankoraŭ rest'as en hospital'o. Mi volont'e pag'is la kost'o'n.”

Kiam li ĉes'is parol'i kaj turn'is si'n por ir'i hejm'e'n, mi vok'is li'n. Li turn'is si'n al mi kaj far'is unu paŝ'o'n kaj halt'is.

„En ĉio ĉi pri vi'a telefon'o, vi'a mank'o de eduk'o, vi'a ir'manier'o, vi'a'j parol- kaj manĝ'o-manier'o'j, vi'a em'o ĝen'i mi'n, eĉ kiam mi dorm'as, pet'ant'e mi'a'n help'o'n, vi'a tro oft'a parol'ad'o pri vi'a fil'o, vi'a em'o for'pel'i jun'ul'o'j'n al lern'ej'o ... Ĉu vi sci'as la sol'a'n vort'o'n, per kiu mi pov'as pri'skrib'i vi'n kaj ĉio'n?”

Kvazaŭ iom mal'gaj'e la vir'o klin'is si'a'n kap'o'n mal'dekstr'e'n, kaj kviet'e pet'is mi'n dir'i la vort'o'n. Sur la vizaĝ'o est'is mien'o, kiu pens'ig'is, ke li ebl'e adiaŭ'os mi'n post mi'a dir'o de la vort'o kaj neniam al'parol'os mi'n post'e.

„Bon'kor'ec'o.”

Dum li ven'is al mi por brak'um'i mi'n, mi kviet'e al'don'is: „Vi hav'as la kor'o'n de anĝel'o. Kio'n vi far'as en ni'a vilaĝ'o, est'as pli valor'a ol iu ajn religi'o. Mi vol'as est'i kiel vi'a fil'o kaj ankaŭ est'ont'e help'i evolu'ig'i ni'a'n vilaĝ'o'n.”

G. O. ÒSHÓ-DAVIES
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de G. O. Òshó-Davies el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bel'a sonĝ'o de l' hom'ar'o ...

Antaŭ kelk'a'j tag'o'j ni'a poŝt'ist'o al'port'is libr'et'o'n al mi. Ĝi ven'is de Juli'a Sigmund, la inspir'a redaktor'in'o de ali'a libr'et'o kun atest'o'j de cent'o da sam'ide'an'o'j pri ... la tag'o'j, kiam ili est'is plej feliĉ'a'j. Do mi pens'is ricev'i de'nov'e kolekt'o'n kun kor'varm'ig'a'j, feliĉ'ig'a'j kaj ĝoj'ig'a'j viv'o'moment'o'j.

Sort'o don'as favor'o'n, sort'o don'as dolor'o'n

Tamen la titol'o de la libr'et'o ig'is mi'n dub'i. Nom'o'j kaj Sort'o'j. Kial Juli'a elekt'is la vort'o'n sort'o? Por mi la vort'o al'port'as tim'o'n, ne'cert'ec'o'n, mal'bon'a'n aŭgur'o'n. Sed la zamenhofa proverb'o 194a sugest'as, ke ne nepr'e est'u tiel! Ĝi ja ankaŭ pov'as est'i favor'a. Nu ja, la „ne'cert'ec'o”, tamen, est'as nepr'a element'o de la ide'o „sort'o”.

Neni'u evit'os si'a'n sort'o'n

Aĥ, se oni bon'e pri'pens'as, oni kompren'os, ke la ide'o „sort'o” est'as iu „sap'vezik'o” ... aŭ iu „fig'o post Pask'o”, ĉar oni al'glu'as la etiked'o'n „est'is ŝi'a sort'o!”, nur kiam oni pri'parol'as int'a'n okaz'aĵ'o'n. En la last'a histori'et'o de la libr'et'o, knab'in'et'o eskap'as est'i viv'a en'tomb'ig'it'a nur, ĉar la patr'o ankoraŭ last'a'foj'e dezir'as rigard'i ŝi'n antaŭ ol li ferm'as la tomb'o'n. Nu! Ĉu la knab'in'o „eskap'is si'a'n sort'o'n” aŭ ĉu est'is ŝi'a sort'o, ke ŝi last'moment'e sav'iĝ'is? Interes'a est'as la konstat'o de la knab'in'o – nun jam 65-jar'a – ke „ŝi est'is kondamn'it'a al la viv'o”. Do alt'a'j'n ide'o'j'n pri si'a viv'o ŝi cert'e ne hav'as!

Ĉifon'a vest'o ...

Tut'e ne tem'os pri la kovr'il'o de la libr'o! Ĝi est'as tre dec'a, sincer'a kaj ebl'e alud'a! Montr'iĝ'as sol'ec'a hom'a figur'o, sur'ir'ant'a la viv'o'voj'o'n kaj tren'ant'a long'a'n incit'a'n ombr'o'n mal'antaŭ si ... iom tim'ig'a'n. Tiu figur'o kaj tiu ombr'o regul'e re'ven'as en la libr'o kiel fon'o sub la tekst'o. Bon'eg'a ide'o! Mi'a inter'titol'o „ĉifon'a vest'o ... ” alud'as la zamenhof'an proverb'o'n el paragraf'o 229a, kiu ilustr'as la tem'o'n „honest'o”: Pli bon'a ĉifon'a vest'o, ol riĉ'ec'o en mal'honest'o. La dek tri histori'et'o'j, tut'e klar'e plej'part'e „ver'a'j”, honest'e pri'skrib'as hom'a'j'n sort'o'j'n kaj ne kaŝ'as mizer'o'n, mal'feliĉ'o'n, mal'honest'o'n, kruel'o'n kaj korupt'o'n. El la dek tri histori'et'o'j est'as nur du aŭ tri, kiu'j hav'as iom „glor'a'n fin'o'n”. Tamen ili pov'os al'port'i apog'o'n en propr'a'n mizer'o'n, ĉar per'e de mizer'o de ali'a'j hom'o'j oni pov'as trov'i i'a'n mem'konsol'o'n!

Viv'o kaj lingv'o

Hom'o'j, kiu'j kon'as Juli'a – kaj kiu ja ne kon'as ŝi'n? – sent'os dum leg'ad'o, kvazaŭ ke ŝi sid'us antaŭ ili, en fotel'o, kaj trankvil'e rakont'us la histori'et'o'j'n. Kaj ŝi uz'as si'a'n propr'a'n kutim'a'n lingv'o'n, kun kelk'a'j (tre mal'mult'a'j, sed tamen iu'j) person'a'j propr'aĵ'o'j, do si'a'n propr'a'n idiolekton ... kaj tio ver'e ne ŝok'as mi'n. Konsider'u, baldaŭ'a leg'ant'o de la verk'et'o, tiu'n rimark'o'n kiel instig'o'n serĉ'i la kelk'a'j'n privat'aĵ'o'j'n, ĉar ... mi mem est'is instig'it'a al interes'a pens'ad'o, ke (kaj Zamenhof mem iam esprim'is tiu'n ide'o'n) foj'foj'e logik'o pov'as prav'ig'i (neces'ig'i?) gramatik'a'n erar'o'n.

Petro DESMET'
Juli'a Sigmond: Nom'o'j kaj Sort'o'j. Eld. Exit, Cluj-Napoca, 2011. 110 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a. ISBN 978-606-92460-3-0.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Petro Desmet' el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Polur'i la bild'o'n de Pompej'o?

En ekster'land'o oni prav'e konsider'as Italion muze'o sub liber'a ĉiel'o pro ĝi'a fakt'e envi'ind'a art'a kaj histori'a hered'aĵ'o. Bedaŭr'ind'e tiu posed'aĵ'o est'as kelk'foj'e mal'bon'e mastr'um'at'a. Tiu konsider'o rilat'as eĉ al Pompej'o apud Napolo – la mond'fam'a urb'o, kiu est'is detru'it'a en 79 p.K. pro erupci'o de la vulkan'o Vezuvi'o. Tamen la urb'o ne est'is super'ŝut'it'a de ĝi'a laf'o – kiel foj'e oni leg'as – sed de 10 metr'o'j da cindr'o kaj laf'o'ŝton'et'o'j. La konserv'ad'o de la pompej'a'j pri'fos'o'j ne est'as kontent'ig'a. Tial oni ĉiam pli oft'e aŭd'as nov'aĵ'o'j'n pri ter'fal'o'j kaj eĉ kresk'ant'a ĉe'est'o de sen'licenc'a'j ĉiĉeron'o'j. Tio ne konven'as al urb'o, kiu est'as en la list'o de Mond'a Kultur'hered'aĵ'o de Unesk'o.

Lig'e kun tio la komun'um'o de Pompej'o kaj la ital'a Ministr'ej'o pri kultur'o propon'is projekt'o'j'n kun la cel'o polur'i la bild'o'n de tiu antikv'a urb'o en Italio kaj en la mond'o. Unu el la iniciat'o'j, tut'e sen'pag'a kaj ebl'e la plej al'log'a, est'as la tiel nom'at'a'j „art'a'j mard'o'j”. Ĝi antaŭ'vid'as, ke ĝis decembr'o 2011 la last'a'n mard'o'n de ĉiu monat'o la pord'o'j de la pri'fos'o'j est'os mal'fermat'a'j por vizit'ant'o'j dum tut'a nokt'o. Por vizit'i ili'n sufiĉ'as anonc'i si'n pli fru'e. Gvid'at'e de arkeolog'o, oni mal'kovr'os ĉi-manier'e la kompleks'o'n de sub'urb'a'j term'o'j, kun bel'eg'a'j dekoraci'o'j kaj mur'pentr'aĵ'o'j traf'e ilumin'at'a'j.

Ali'a iniciat'o ebl'ig'as vizit'i la pri'fos'o'j'n bicikl'e. La itiner'o ek'as de la Plac'o de la amfiteatr'o kaj ating'as la tiel nom'at'a'n Mister-vila'o'n, kiu situ'as je distanc'o de 5 km. Tiu'n vetur'o'n la ŝat'ant'o'j de bicikl'o'j cert'e ĝu'os. La al'ir'o al tiu itiner'o ne est'as sen'pag'a, sed est'as inkluziv'it'a en la prez'o de ordinar'a bilet'o. Instru'ist'o'j ne pag'as la en'ir'o'n, kondiĉ'e ke ili kun'port'as atest'il'o'n pri profesi'o. Oni pov'as uz'i propr'a'n bicikl'o'n aŭ lu'pren'i iu'n ĉe la en'ir'ej'o. Bicikl'ant'o'j est'as al'vok'at'a'j respekt'i la unik'a'n lok'o'n kaj uz'i ŝirm'kask'o'n.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Romantik'a roman'o, sed ĉu sukces'a?

La franc'a verk'ist'o Sidoni'e Gabrielle Colette (1873-1954) est'as tre fam'a pro si'a'j roman'o'j Claudine, Chéri, Gig'i, kaj verk'int'o de grand'a nombr'o da ali'a'j popular'a'j verk'o'j. La verd'a tritik'o (Le Blé en herb'e) aper'is en 1923, kaj en 1954 aper'is film'it'a versi'o.

Mi mem est'as tre ne'kontent'a pri la verk'o, part'e ĉar la traduk'o est'as tre pez'a, sed ĉef'e ĉar la rakont'o ŝajn'as al mi tre ne'real'a. Sed, est'ant'e 78-jar'a emerit'a psikolog'o, ebl'e mi est'as tro kritik'em'a; aŭ ebl'e mi tro forges'is la natur'o'n de 15- kaj 16-jar'a'j ge'jun'ul'o'j. Mi do avert'as, ke oni leg'u mi'a'n recenz'o'n, kompren'ant'e, ke ali'spert'a'j person'o'j, ver'ŝajn'e, ne konsent'os kun mi'a taks'o.

La rakont'o

15-jar'a knab'in'o, nom'it'a Vink'a, regul'e somer'um'as en cert'a kamp'ar'a lok'o. La 16-jar'a fil'o, Filip'o, de amik'a famili'o, simil'e feri'as ĉiu'jar'e, en tiu sam'a lok'o. Est'ant'e pariz'an'o'j, la du famili'o'j trov'as la kamp'ar'a'n etos'o'n tre plaĉ'a. Mal'mult'o okaz'as tiu'lok'e, do oni sen'streĉ'e lud'as, konversaci'as kaj ĝu'as la viv'o'n.

Vink'a kaj Filip'o am'as unu la ali'a'n kaj urĝ'e sopir'as la for'pas'o'n de jar'o'j por pov'i ge'edz'iĝ'i. Ili'a inter'rilat'o est'as, kompren'ebl'e, sen'amor'a, tamen tre intim'a. Neni'u ali'a jun'ul(in)o rol'as en la roman'o, escept'e de la frat'in'et'o de Vink'a, kiu foj'foj'e menci'iĝ'as. Kaj ne'kon'at'a knab'o, kiu du'foj'e ag'as en la roman'o.

Plej'part'e ni leg'as pri la inter'rilat'ad'o de Vink'a kaj Filip'o. Spirit'e kaj vort'e ili tre'eg'e intim'as, sed korp'a intim'o preskaŭ tut'e mank'as. Eĉ kis'o'j rar'e okaz'as.

La intrig'o'n'stimul'ant'a ne'nom'it'a knab'o inform'as Filip'o'n, ke vir'in'o vol'as parol'i kun li. Ŝi est'as ĉirkaŭ-30-jar'a seks'obsed'at'in'o, kiu divers'manier'e instig'as li'n vizit'ad'i ŝi'n en ŝi'a dom'o, kie ŝi inic'as li'n en amor'ad'o'n. Filip'o'n hont'ig'as, tamen konstant'e al'log'as tiu'j vizit'o'j. Kompren'ebl'e, al Vink'a li kaŝ'as tiu'n sekret'o'n.

Je la fin'o de la somer'a period'o, kiam la du famili'o'j apart'iĝ'os, la ne'kon'at'a knab'o du'a'foj'e en'ir'as la roman'o'n, por inform'i Vink'a'n pri la sekret'a amor'afer'o de Filip'o. Vink'a'n bat'eg'as tiu inform'iĝ'o. En la last'a'j paĝ'o'j de la roman'o ni las'iĝ'as kun dub'o'j pri la futur'o de la inter'rilat'o de la du infan'o'j.

Ne'ver'simil'a

Kio traf'as mi'n, la leg'ant'o'n, est'as, ke la 15- kaj 16-jar'a'j infan'o'j, ŝajn'e, neni'o'n sci'as pri seks'o. Pri la preciz'a inter'ag'ad'o de Filip'o kaj la amor'em'a vir'in'o la aŭtor'o ne inform'as ni'n.

La mult'e detal'um'it'a medit'ad'o de kaj Vink'a kaj Filip'o ŝajn'as al mi tre ne'ver'simil'a. Mi'a'opini'e, en tiu'j medit'ad'o'j son'as la pens'o'j de la 50-jar'a aŭtor'o, laŭ manier'o ne trov'ebl'a en 15-16-jar'ul'o'j. Ĉu inter 1889 (kiam Colette est'is 15-jar'a) kaj 2012 (kiam ni leg'as ni'a'lingv'e la roman'o'n) tiom ŝanĝ'iĝ'is la sent'ar'o kaj pens'ar'o de tia'j ge'jun'ul'o'j? Aŭ ĉu mi prav'as, opini'ant'e, ke la de'long'e matur'aĝ'a verk'int'o forges'is la anim'karakter'o'n de adolesk'ant'o'j?

Kiel jam dir'it'e, sen'dub'e, ali'a'j leg'ant'o'j ali'e re'ag'os al la roman'o.

Donald BROADRIBB
Sidoni'e Gabrielle Colette: La verd'a tritik'o. El la franc'a traduk'is Roger Imbert. Eld. Grafokom, Ðurðevac (Kroati'o), 2010. 98 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a. ISBN 978-953-96978-7-8.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Donald Broadribb el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Antikv'a dram'o en modern'a vest'o ankoraŭ traf'as

En bon'aspekt'a mal'mol'a bind'aĵ'o, pres'it'a sur glace'a paper'o, renkont'as ni'n dram'o far'e de unu el la ĉef'dram'ist'o'j de la modern'a epok'o, re'verk'o de dram'o de unu el la ĉef'dram'ist'o'j antikv'a'grek'a'j, Sofokl'o. Special'ist'a, emoci'plen'a modern'ig'o de klasik'aĵ'o.

Alegori'o

Laŭ'dir'e, Anouilh verk'is si'a'n dram'o'n kiel kaŝ'a'n alegori'o'n de la nazi-franc'a soci'a situaci'o en la 1940aj jar'o'j. Sed en ni'a propr'a temp'o ĝi konserv'as si'a'n prezent'o'n de nur tro familiar'a situaci'o en mult'a'j part'o'j de la mond'o. Mi suspekt'as, ke ĉiu el ni pov'as facil'e re'kon'i ĝi'n.

La tem'o

Mal'long'e la tem'o, laŭ la versi'o de Anouilh: Edip'o, reĝ'o de Tebo, est'is la patr'o de du fil'o'j, Eteokl'o kaj Polinico, kaj du fil'in'o'j, Ismena kaj Antigon'a. Post la pere'o de Edip'o, li'a'j du fil'o'j inter'batal'is por ating'i la reĝ'a'n posten'o'n, kaj sam'temp'e mort'ig'is unu la ali'a'n. La inter'batal'o est'is tiel furioz'a, ke ambaŭ korp'o'j dis'pec'iĝ'is.

Nov'a reĝ'o, Kreon'o, ek'posten'is. Li arbitr'e dekret'is, ke Eteokl'o est'is hero'o, kaj Polinico fi'perfid'ul'o. Li tial ordon'is publik'a'n funebr'ad'o'n pri Eteokl'o kaj ties honor'ig'a'n publik'a'n en'ter'ig'o'n. Li ordon'is, ke la kadavr'o de Polinico rest'u ne-en'ter'ig'it'a, mal'honor'at'a. Kiu eĉ sugest'et'us, ke Kreon'o mis'decid'is per si'a dekret'o, tiu tuj est'os ekzekut'it'a.

Rilat'e al la du knab'in'o'j, Kreon'o ali'e opini'as. Li'a propr'a fil'o, Hemono, kaj Antigon'a est'as inter'am'ant'o'j. Ili plan'as ge'edz'iĝ'i, kaj Antigon'a, kiu nun est'as du'dek'jar'a, loĝ'as en la reĝ'a palac'o, est'ant'e ĉies dorlot'at'o. La reĝ'o Kreon'o plen'e aprob'as la est'ont'a'n ge'edz'iĝ'o'n, ĉar ankaŭ li opini'as Antigon'a'n tre am'ind'a kaj infan'e sen'kulp'a.

Sed sekret'o'n gard'as Antigon'a, ĝi'n kon'as nur ŝi'a frat'in'o Ismena: Antigon'a intenc'as kaŝ'e en'ter'ig'i la kadavr'o'n de si'a frat'o Polinico. La tradici'o postul'as en'ter'ig'o'n, por ebl'ig'i al la spirit'o de la mort'int'o pac'e rest'i en la land'o de la mort'int'o'j. Sen en'ter'ig'o, tiu spirit'o dev'us vag'ad'i sen'ĉes'e sur la ter'o, konstant'e sufer'ant'e kaj mis'ag'ant'e.

Tamen la reĝ'o Kreon'o publik'e dekret'is, ke kiu ajn prov'us en'ter'ig'i la kadavr'o'n de Polinico, tiu est'as tuj ekzekut'end'a. Li posten'ig'is gard'ist'o'j'n ĉe la kadavr'o, por cert'ig'i, ke neni'u eĉ prov'et'os en'ter'ig'i ĝi'n.

Antigon'a kaŝ'e atend'as, ĝis la gard'ist'o'j dum'paŭz'e mal'atent'as. Ŝi ek'ŝut'as iom da ter'o sur la kadavr'o'n kaj tuj for'kur'as. Ĉagren'as la gard'ist'o'j'n trov'i tio'n. Pro la reĝ'id'in'a natur'o de Antigon'a, ili tim'as ŝi'n mort'ig'i. Do unu el la gard'ist'o'j kur'as al la reĝ'o Kreon'o por inform'i li'n pri tio, kio okaz'is. Kreon'o ordon'as al'konduk'i Antigon'a'n.

Privat'e Kreon'o kaj Antigon'a diskut'as la afer'o'n. Kreon'o, kiu sci'as, ke la dekret'o est'is nur propagand'aĵ'o por glor'i li'n kaj li'a'n pretend'o'n rajt'i reg'i, el'pens'as metod'o'n protekt'i Antigon'a'n.

Li propon'as mort'ig'i la gard'ist'o'j'n, por ke ili ne dis'kon'ig'u la event'o'n. Antigon'a al neni'u menci'u si'a'n ag'o'n. Li ordon'os for'viŝ'i la ter'er'o'j'n met'it'a'j'n sur la kadavr'o'n. Tiel la publik'o neni'o'n sci'os pri ŝi'a ag'o, kaj la normal'a viv'o pov'os daŭr'i. Cert'e reĝ'o, kiu est'ig'as la leĝ'o'j'n, pov'as est'ig'i escept'o'j'n, ĉu ne?

Krom'e, Kreon'o sci'ig'as al Antigon'a si'a'n propr'a'n sekret'o'n: ke li efektiv'e ne cert'as kiu'j el la kadavr'er'o'j est'as de Eteokl'o kaj kiu'j de Polinico. Li tut'e arbitr'e deklar'is, ke cert'a'j kadavr'er'o'j est'as de Eteokl'o, ĉar ja la tut'a dekret'o est'is nur simbol'o'cel'a. Kaj ja al mort'int'o mem ne grav'as en'ter'ig'o aŭ ne'en'ter'ig'o. Kiu mort'is, tiu mort'is, la rit'o'j neniom valor'as en la real'o.

Antigon'a rifuz'as li'a'n propon'o'n, du'kial'e. Unu'e, en'ter'ig'o sen'escept'e neces'as. Du'e, kaj ĉef'e: akcept'int'e est'i reĝ'o, li dev'as akcept'i, ke ĉiu li'a dekret'o est'as sen'escept'e plen'um'end'a. Kio'n dekret'as reĝ'o, tio'n eĉ tiu reĝ'o mem ne rajt'as mal'obe'i. Reĝ'o ne pli rajt'as arbitr'e ag'i, ol rajt'as ĉiu ajn ordinar'ul'o.

Inter Antigon'a kaj Kreon'o kverel'o ard'iĝ'as. Kreon'o insist'as, ke li ne ekzekut'ig'os Antigon'a'n. Antigon'a insist'as, ke li ne pov'as ne ekzekut'ig'i ŝi'n, kio'n oni propr'a'vol'e akcept'is, tio'n ne lic'as propr'a'vol'e ne far'i.

Sen'esper'e Kreon'o ordon'as ekzekut'i Antigon'a'n. Kiam ek'sci'as tio'n Hemono, li suicid'as. Ankaŭ Ismena, la frat'in'o de Antigon'a. Kaj ali'a'j.

Fin'e rest'as nur Kreon'o, kiu dev'as mensog'e ŝajn'ig'i al la mond'o kaj al si'a konsil'ant'ar'o, ke la viv'o plu tut'e normal'as. Si'a'n sort'o'n li mem antaŭ'elekt'is.

Dram'ist'a talent'o

La kapabl'o de la dram'ist'o, Je'a'n Anouilh, tiel perfekt'e en'scen'ig'i la tut'o'n – la tut'a dram'o plen'e kred'ig'as si'n real'a – est'as indik'o de li'a dram'ist'a talent'o. Kaj de la mal'plaĉ'a fakt'o, ke la hom'a karakter'o rest'as konstant'e sen'ŝanĝ'a, malgraŭ tio, en kiu epok'o oni viv'as.

Tio'n konstat'int'e, kiel mi pov'us rifuz'i honor'i la dram'o'n kaj ĝi'a'n fin'fin'a'n ek'aper'o'n en ni'a lingv'o?

Donald BROADRIBB
Je'a'n Anouilh: Antigon'a. El la franc'a traduk'is Roger Imbert. Eld. Grafokom, Đurđevac, Kroati'o, 2009. 67 paĝ'o'j, bind'it'a. ISBN 978-953-96975-6-1.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Donald Broadribb el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kapreol'id'a terapi'o

Kun plezur'o mi leg'is tiu'n ĉi mal'grand'a'n por'infan'a'n roman'o'n pri la bon'a influ'o, kiu'n mild'a best'o kapabl'as hav'i sur la viv'o'n de infan'o kaj ankaŭ sur relativ'e grand'a'n soci'a'n ĉirkaŭ'aĵ'o'n.

Tiu ĉi libr'o de la por'infan'a kroat'a verk'ist'in'o Andelka Martić est'is unu'a'foj'e publik'ig'it'a kroat'lingv'e en 1953.

Kvankam la ĉef'a'j hero'o'j de la rakont'o est'as 5-jar'a knab'o kaj lakt'o'suĉ'ant'a beb'a kapreol'id'o, la cel'at'a publik'o de la roman'et'o (la potencial'a'j leg'ant'o'j) dev'us est'i iom pli grand'a'j infan'o'j (ebl'e 8-10-jar'a'j aŭ pli). Fakt'e, la aŭtor'a voĉ'o est'as tiu de plen'kresk'ul'o, kiu re'memor'as pri si'a infan'ec'o. Tial plen'kresk'ul'o'j, kiu'j ŝat'as re'memor'o'j'n pri la infan'ec'o (kiel ekzempl'e mi), pov'as ĝu'i la libr'o'n.

Rid-orden'o

Mi rimark'is, ke la tekst'o hav'as oportun'a'j'n pied'not'o'j'n, kiu'j klar'ig'as al la ne'kroat'a leg'ant'o kelk'a'j'n detal'o'j'n pri la kroat'a histori'o dum la du'a mond'milit'o – la period'o, kiam okaz'as la event'o'j de la roman'et'o. Sur la mal'antaŭ'a kovr'il'o trov'iĝ'as interes'a'j inform'o'j kaj traf'a'j koment'o'j pri la aŭtor'in'o kaj la libr'o. Inter'ali'e, ni pov'as ek'sci'i de tie, ke tiu ĉi verk'o „est'as premi'it'a per ‚Rid-orden'o’ de pol'a'j infan'o'j (1973), dediĉ'it'a al hom'o'j apart'e merit'a'j por pli seren'a kaj pli bel'a infan'ec'o”. Laŭ la sam'a font'o, ni pov'as konklud'i, ke la libr'o en'ten'as mult'a'j'n aŭtobiografi'a'j'n element'o'j'n, ĉar la aŭtor'in'o mem est'is jun'a partizan'in'o dum la du'a mond'milit'o, en la kroat'a rezist'mov'ad'o.

Fragment'o

La kapreol'id'o Pirgo, kiu est'as real'ism'a best'a hero'o de la roman'et'o, far'iĝ'as sam'temp'e poem'ec'a simbol'o de anim'a pur'ec'o kaj fidel'a amik'ec'o dum mal'hel'a histori'a period'o de agres'em'a mal'am'o inter plen'kresk'a'j hom'o'j. Željko, la 5-jar'a fil'o de partizan'a'j ge'patr'o'j, kiu dev'as loĝ'i mult'a'n temp'o'n en arb'ar'a kaŝ'it'a tend'ar'o mal'proksim'e de la patr'in'o, amik'iĝ'as tut'e natur'e al Pirgo, la kelk'tag'a kapreol'id'o, kiu orf'iĝ'is, kiam oni bombard'is la arb'ar'o'n. La unu'a'n paŝ'o'n de tiu rilat'o far'as la trem'ant'a kaj neni'o'n kompren'ant'a best'id'o, kiu dum la bombard'o fid'as si'a'n instinkt'o'n kaj proksim'iĝ'as al la trem'ant'a kaj preskaŭ neni'o'n kompren'ant'a hom'id'o. La pri'skrib'o de ili'a renkont'iĝ'o est'as poem'ec'a proz'pec'o, kiu sent'ig'as la leg'ant'o'n, kiom mult'e valor'as por la anim'o de la infan'o tia sincer'a kaj tut'kor'a fid'o de sen'defend'a best'id'o. Jen et'a emoci'a fragment'o:

„Sed nov'a bomb'o eksplod'int'a mal'antaŭ la kapreol'id'o tranĉ'is la silent'o'n kaj re'ven'ig'is ni'n en la real'o'n. La kapreol'id'o ek'salt'is, kvazaŭ per vip'o bat'it'a, sku'is la kap'et'o'n, ek'gap'is konfuz'it'e, kaj tiam rapid'eg'e al'hast'is al mi, kuŝ'iĝ'is sur la ter'o'n kaj al'prem'iĝ'is al mi. Mi'a'j man'o'j aŭtomat'e volv'iĝ'is ĉirkaŭ ĝi'a trem'ant'a korp'o.
Kiel tio okaz'is? Ĉu mi sonĝ'as? Mi sent'as la varm'o'n de la fragil'a korp'o de la best'et'o. Mi sent'as sub la man'o la mol'ec'o'n de ĝi'a'j mal'long'a'j har'o'j kaj rigard'as la trem'ant'a'n bril'o'n en ĝi'a'j mal'sek'a'j okul'o'j. Subit'e al mi ŝajn'is, ke mi ne est'as la sam'a knab'o sol'ec'e for'vag'int'a en la arb'ar'o'n. Kvazaŭ la et'a best'o ia'manier'e ŝanĝ'us mi'n. Kaj fakt'e est'is tiel. Mi ne plu est'is sol'a. Jen ven'is iu serĉ'ant'a mi'a'n protekt'o'n. Mi ne plu est'as, kiel ĉiam ĝis nun, la plej mal'grand'a kaj la plej mal'fort'a, sed nun mi hav'as iu'n por kiu mi zorg'os kaj kiu'n mi protekt'os. Nun ankaŭ al mi est'os pli facil'e, ĉar kiam hom'o pens'as ne nur pri si mem, ankaŭ la tim'o'sent'o est'as mal'pli grand'a.”

Rid'et-terapi'o

La ĉe'est'o de la kapreol'id'o en la partizan'a tend'ar'o ig'as eĉ la plej sort'o'bat'it'a'j'n kaj mal'gaj'a'j'n milit'ist'o'j'n rid'et'i kaj re'kapt'i iom da bon'humor'o. Željko sent'as tio'n, kaj tial li hav'as la bril'a'n ide'o'n al'port'i si'a'n amik'o'n Pirgo al mont'ar'a kaŝ'it'a hospital'o, por pli'alt'ig'i la humor'o'n de la vund'it'a'j partizan'o'j, pri'zorg'at'a'j tie. La knab'o kaj la kapreol'id'o far'as long'a'n, danĝer'a'n kaj lac'ig'a'n vojaĝ'o'n, akompan'ant'e grup'o'n da partizan'o'j al la hospital'o. La kuraĝ'o de la du'op'o est'as rekompenc'it'a per tio, ke ĉiu'j pacient'o'j dank'em'e akcept'as ili'n ambaŭ, far'as demand'o'j'n pri ili'a unu'a renkont'iĝ'o en la arb'ar'o kaj dezir'as kares'i ili'n ambaŭ. Kio'n Željko kaj Pirgo plen'sukces'e plen'um'as, oni nom'us hodiaŭ „terapi'o per'e de rid(et)o”. La am'o'plen'a'j kor'o'j de la du'op'o hav'as pozitiv'a'n influ'o'n sur ĉiu'j'n hom'o'j'n, kiu'j ek'kon'as ili'n.

Konklud'e, se vi dezir'as kapreol'id'a'n terapi'o'n (rid'et-terapi'o'n) por vi mem aŭ/kaj por infan'o'j, kiu'j'n vi am'as, ind'as leg'i tiu'n libr'o'n kaj rekomend'i ĝi'n al esperant'ist'a'j infan'o'j por leg'ad'o aŭ eventual'e rakont'i ĝi'n naci'lingv'e al ne-esperant'ist'a'j infan'o'j.

Luiz'a CAROL
Andelka Martić: La kapreol'id'o Pirgo. Elkroatigis Josipa Katunar. Eld. Grafokom, Đurđevac, 2011. 102 paĝ'o'j, bind'it'a. ISBN 978-953-96975-9-2.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Luiz'a Carol el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

S-vag'e

Japan'in'o, kiu perd'iĝ'is en mont'ar'o en Nepalo, manĝ'is 13 tag'o'j'n nur herb'o'n kaj bambu'o'n kaj trink'is river'a'n akv'o'n por tra'viv'i.

Fin'e la 49-jar'aĝ'a Makiko Iwafuchi, erar'vag'int'e ĉirkaŭ 80 km, aŭd'is voĉ'o'j'n de vilaĝ'an'o'j. Ŝi kulp'ig'is si'a'n „stult'ec'o'n”, ke ŝi pied'ir'is sol'a en mont'ar'a region'o 4300 m alt'a nord'e de Katmando.

Navin SHRESTHA/PG
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Navin Shrestha/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Uson'angl'a, ĉu efik'a mond'o'lingv'o?

Pentagon'o kaj ali'a'j instanc'o'j en Uson'o (kelk'foj'e ankaŭ en Kanado kaj ali'a'j angl'e'parol'ant'a'j land'o'j) uz'as unik'a'n ĵargon'o'n, kiu'j ebl'e ne est'as tuj kompren'ebl'a al ne'inic'it'o'j. Jen laŭ'vort'a esperant'ig'o de kelk'a'j ekzempl'o'j:

Ĉu vi pov'as diven'i, al kio jen'a'j fraz'o'j alud'as?

1) Vertikal'e dis'part'ig'it'a kontraŭ'person'ar'a rimed'o.
2) Aer'o'dinamik'a person'ar'a mal'akcel'ig'il'o.
3) (Uson'a'j soldat'o'j) funkci'is en cel'riĉ'a medi'o.
4) (La helikopter'o) sufer'is ne're'ten'ebl'a'n lamen'a'n liber'iĝ'o'n, kaj mal'sukces'is konserv'i liber'a'n super'teren'a'n spac'o'n.
5) (Pri mal'san'ul'ej'a pacient'o en Filadelfio) Est'is kaz'o de negativ'a pacient'a pri'zorg'a rezult'o.
6) (El fajr'o'brigad'a raport'o el Albert'o) Oni trov'is vir'o'n en mal'viv'i'pov'a kondiĉ'o.
7) Heksaformaj rotaci'ig'ebl'a'j supr'aĵ'a'j kun'prem'a'j element'o'j.
8) Fisk'a'j sub'ating'ul'o'j.
9) Lign'a'j inter'dent'a'j stimul'il'o'j.

Respond'o'j:

1) Bomb'o.
2) Paraŝut'o.
3) La soldat'o'j trov'iĝ'is sen'esper'e ĉirkaŭ'it'a'j de nombr'e super'a'j mal'amik'o'j.
4) El raport'o pri helikopter'a kraŝ'o pro romp'o de rotor'a lamen'o.
5) La pacient'o mort'is.
6) Oni trov'is mort'int'a'n vir'o'n.
7) Ŝtal'a'j bolt'ring'o'j.
8) Mal'riĉ'a'j uson'an'o'j.
9) Dent'o'pik'il'o'j.

Albisturo KVink'e
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Albisturo Kvinke el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ŝtat'o-stat'o

Laŭ statistik'o'j el la jar'o 2010, la mez'a aĝ'o de uson'an'o'j est'as 37 jar'o'j. En la uson'a ŝtat'o Teksaso la mez'a aĝ'o est'as 33,6 jar'o'j; antaŭ 10 jar'o'j 32,6 jar'o'j.

Teksas'an'o'j plu ne tiom aĝ'as, ĉar la ŝtat'o de ekonomi'a vid'punkt'o tre al'log'as la jun'a'n generaci'o'n. Meksik'de'ven'a'j est'as 38 % de la teksasa loĝ'ant'ar'o: tiu ĉi grand'a meksika komun'um'o stimul'as konstant'a'n pli'grand'ig'o'n de la loĝ'ant'ar'o.

La teksasa loĝ'ant'ar'o jam ating'is 25 milion'o'j'n – 25 % pli ol en la jar'o 2000.

AmIk
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Amik el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sving'ant'e la ŝtat'a'n flag'o'n

Oficial'iĝ'is kiel muzik'o de la uson'a ŝtat'o Teksaso la tiel nom'at'a okcident'a sving'o. Tio est'as nur la du'a foj'o, ke uson'a ŝtat'o oficial'ig'is „si'a'n” muzik'o'n.

Okcident'a sving'o est'as ĵaz-sub'spec'o, en kiu inter'miks'iĝ'is ritm'o'j de tradici'a'j sving'o, blus'o, diksilando kaj eĉ polk'o-danc'o. Ĝi aper'is kaj popular'iĝ'is kiel teksasa popol'a danc'o dum la jar'o'j 1920aj kaj 30aj.

Tiu ĉi tip'a danc'muzik'o akir'is adept'o'j'n en Teksaso, Oklahamo kaj Kalifornio ĝis la 1940aj jar'o'j. Al'don'e al tradici'a'j ĵaz'instrument'o'j al'ven'is ankaŭ gitar'o'j kaj violon'o'j. Ceter'e, unu el la pionir'o'j de rokenrol'o, Bill Haley, sub'strek'is la influ'o'n de okcident'a sving'o en la evolu'o de rokenrol'o en la 1950aj jar'o'j.

Klasik'aĵ'o'j

La plej popular'a okcident-sving'ist'o est'is Bob Willis kun si'a band'o Texas Playboys (Teksasaj lud'em'ul'o'j). Kant'o'j, kiel San Antonio Ros'e (Roz'o de San Antonio) kaj Tak'e me back to Tulsa (Re'ven'ig'u mi'n al Tulsa) rest'as klasik'aĵ'o'j de la ĝenr'o.

Nun'temp'e la centr'o de tiu ĉi ĵaz-sub'spec'o trov'iĝ'as en la teksasa ĉef'urb'o Austin. Tie hejm'as la plej popular'a okcident-sving'a band'o Asleep at the wheel (Ĉe'stir'il'e dorm'ant'a).

AmIk
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Amik el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tut'mond'a eksk-urs'o

Berlino en 2002 kaj en 2003, Kitzbühel en 2004, Istanbulo en 2005, Tokio kaj Pjongjang'o en la sam'a jar'o, du'dek'o da ali'a'j urb'o'j post'e. En 2011-2012 de'nov'e Berlino – tiel rond'vojaĝ'as ĉirkaŭ 120 urs'o'statu'o'j kaj kon'at'ig'as al hom'o'j la kultur'o'n de si'a'j de'ven'land'o'j.

La cel'o de la vojaĝ'ant'a ekspozici'o est'as pli'ig'i ne nur sci'o'j'n pri land'o'j de la mond'o, sed ankaŭ toler'em'o'n kaj kompren'em'o'n. Mez'e de grand'a cirkl'o konsist'ant'a el land'a'j urs'o'j star'as or'e kaj arĝent'e farb'it'a'j tut'mond'a'j urs'o'j, kiu'j reprezent'as ekzempl'e komun'a'j'n ec'o'j'n kaj respekt'o'n al ĉio viv'ant'a.

Simbol'o'j

La land'a'j urs'o'j star'as cirkl'e sur plac'o, du metr'o'j'n alt'a'j, kun la antaŭ'pied'o'j etend'it'a'j supr'e'n, man-en-man'e. En ĉiu land'o ili'a ord'o vari'as, laŭ la tiu'land'a'j nom'o'j en alfabet'a ord'o. Hom'o'j rond'ir'as de unu statu'o al ali'a. Ĉiu'n urs'o'n kovr'as simbol'o'j kaj bild'o'j el la pas'int'ec'o kaj nun'o de ili'a land'o. La kolor'o'j'n kaj ornam'aĵ'o'j'n kre'is kaj pentr'is tiu'land'a art'ist'o.

La ekspozici'o'n nask'is Eva kaj Klaus Hertz, Germanio, kun praktik'a help'o – ekzempl'e transport'a – de plur'a'j firma'o'j kaj asoci'o'j.

Aŭkci'e

Kelk'foj'e vizit'ant'o'j dezir'as aĉet'i al si urs'o'n. La grand'a'j statu'o'j est'as vend'at'a'j aŭkci'e, kaj la vend'it'a'n anstataŭ'os nov'a urs'o el la sam'a land'o, ebl'e de ali'a art'ist'o.

Aĉet'ebl'as ankaŭ pli mal'grand'a'j urs'o'j, kolor'ig'ebl'a infan'libr'o kaj ali'a'j akcesor'aĵ'o'j. Ĉiu cend'o help'as infan'o'j'n sufer'ant'a'j'n de mal'riĉ'o, aŭ per'e de lok'a'j asoci'o'j aŭ per'e de UNICEF.

En la ret'o aper'as nov'aĵ'leter'o'j pri la vojaĝ'o'j de la urs'o'j: www.buddy-baer.com.

SALIKO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Salik'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sub'akv'a spion'o

Fulik'o'j est'as akv'a'j bird'o'j sufiĉ'e dis'vast'iĝ'int'a'j en Eŭrop'o. E-fulik'o (ital'lingv'e e-Folaga) est'as mal'e „ŝtal'a fiŝ'o”, kiu'n antaŭ ne'long'e kre'is esplor'ist'o'j de Sub'mar'a Esplor-Centr'o de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o en la ital'a urb'o La Spezia. La cel'o: registr'i la ĉe'est'o'n de boat'o'j en'e de protekt'at'a'j mar-are'o'j. Tiu fenomen'o ne mal'oft'as en ital'a'j mar'o'j. Eŭrop'a Uni'o kontribu'is al la projekt'o 3,3 milion'o'j'n da eŭr'o'j.

Alarm'o

La E-fulik'o mem est'as aŭtonom'a sub'mar'a vetur'il'o, kies elektron'ik'a'j naz'o'j kaj orel'o'j sonor'ig'os alarm'o'n, kiam est'as rimark'it'a'j el'verŝ'o'j abrupt'a'j de hidrokarbon'o'j en la mar'o'n.

Perfekt'e funkci'is la unu'a test'o. Simul'it'a est'is en'ir'o de boat'o ne'rajt'ig'it'a kaj potencial'e polu'a en medi'o-interes'a'n mar'zon'o'n. Unu el la fulik'o'j tuj inform'is la reg'ej'o'n.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sonet'o por M.

Mi am'as vi'n, ĉar vi mi'n am'is pli
kiam mi ne konsci'is pri la ver'o
ke am'o est'as pli ol nostalgi'
pli eĉ ol fidel'ec'o kaj sincer'o.
Dum kvin'dek jar'o'j kun'e est'is ni
kaj spert'is ke mal'blind'a est'as am'o
kaj ne imun'a kontraŭ mal'kompren'o;
kiel ĝi pov'us rest'i, do, la sam'o?
Ni est'as nur mal'jun'a infan'ar'o
Kiu neni'o'n sci'as pri la cel'o
de la ekzist'o, nek de ni'a far'o
sed iom kon'is de la bo'n' kaj bel'o.

Cert'e nur est'as, am'ant'in' kompat'a:
mi ne merit'is est'i tiom am'at'a.

Garvan Maka'j
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garvan Maka'j el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

El fer'voj'a pas'int'ec'o finnlanda

La finn'a fer'voj'muze'o trov'iĝ'as en urb'o Hyvinkää, je 50 km nord'e de Helsink'o. La muze'o est'as la tri'e plej mal'nov'a en la mond'o. Ĝi situ'as en park'o sur teren'o de 3 hektar'o'j. Ĝi'a'j du modern'a'j ekspozici'a'j hal'o'j okup'as are'o'n de 5000 m2. La muze'o uz'as mal'nov'a'n fer'voj'staci'o'n, kies rel'o'j kaj konstru'aĵ'o'j dat'iĝ'as de la 1870aj jar'o'j.

En la muze'o la vizit'ant'o'j kon'at'iĝ'as ne nur kun impon'a'j lokomotiv'o'j, divers'tip'a'j vagon'o'j, drezin'o'j kaj sur'rel'a'j aŭt'o'j de inspektor'o'j, sed ankaŭ kun uniform'ar'o, il'ar'o kaj loĝ'ej'o'j de fer'voj'ist'o'j, kun konstru'ad'o de la fer'voj'ret'o, ripar'ad'o de vetur'il'o'j kaj kun arkitektur'o de la mal'nov'a'j staci'dom'o'j, ĉef'e lign'a'j. Kelk'a'j'n el la lokomotiv'o'j kaj vagon'o'j oni pov'as plu uz'i por nostalgi'a'j vojaĝ'o'j.

Ĉiu'jar'e en la muze'o okaz'as tag'o de la fer'voj'o'j kaj ekspozici'o de miniatur'a'j trajn'o'j. Tiu'okaz'e trajn'et'o sur et'ŝpur'a trak'o vetur'ig'as infan'o'j'n kaj plen'kresk'ul'o'j'n tra la park'o. Krom'e tie okaz'as ankaŭ altern'a'j ekspozici'o'j. La ĉi-jar'a ekspozici'o hav'as kiel tem'o'n „Vojaĝ'manĝ'o'j” kaj est'as organiz'it'a kun'labor'e kun restoraci'a fak'lern'ej'o.

Perl'o de la muze'o

Finnlando est'is part'o de la Rus'a Imperi'o ĝis 1917. La car'o'j posed'is cent'o'n da privat'a'j vagon'o'j por vojaĝ'i. Dum la oktobr'a revoluci'o tamen la furioz'iĝ'int'a popol'o detru'is ili'n. Rest'is nur ses vagon'o'j de la tiel nom'at'a Rus'a Imperi'estr'a Trajn'o, kiu'j konserv'iĝ'is en Finnlando. Per tiu trajn'o en Finnlando vojaĝ'is car'o'j Aleksandro la du'a en 1876, Aleksandro la tri'a en 1885, 1888 kaj vidv'in'iĝ'int'a car'in'o Maria Fjodorovna en 1914, fuĝ'ant'a dum la unu'a mond'milit'o tra Finnlando al Sankt-Peterburgo. Tri el la vagon'o'j – car'a, car'in'a kaj salon'a vagon'o'j – oni ekspozici'is en la muze'o kaj detal'e prezent'is en la ret'o (www.rautatie.org/Keisari, angl'e, nederlande kaj finn'e). La ceter'a'j tri vagon'o'j est'is adapt'it'a'j por ali'a uz'o.

La vizit'ant'o'j ne rajt'as en'ir'i la vagon'o'j'n de la Rus'a Imperi'estr'a Trajn'o, sed nur rigard'i ili'a'n intern'o'n tra la fenestr'o'j. Elektr'a lum'o anstataŭ'as la original'a'n gas'a'n kaj kandel'a'n lum'ig'o'n. La ekster'a'j lign'a'j vagon'mur'o'j est'as blu'a'j, sur ili vid'ebl'as la rus'a blazon'o de du'kap'a agl'o. La intern'o'n de la car'in'a vagon'o karakteriz'as blu'a silk'o kaj lit'o pend'ant'a de la plafon'o por mal'pli'ig'i la sku'ad'o'n dum mult'tag'a'j vojaĝ'o'j. La kolor'o de la intern'o de la car'a vagon'o est'as ruĝ'a, kaj tiu de la salon'vagon'o mal'hel'verd'a. Pli'a'j detal'o'j de la vagon'intern'o'j vid'ebl'as sur ret'paĝ'o'j de la muze'o (www.rautatie.org).

La finn'a fer'voj'muze'o hav'as libr'o'stok'o'n el 6000 volum'o'j kaj histori'a'n fot'o'tek'o'n el 200 000 er'o'j. La vid'ebl'a'j ekspon'aĵ'o'j en la hal'o'j kaj kort'o de la muze'o est'as 20 000. Je dispon'o de la vizit'ant'o'j est'as mal'grand'a vend'ej'o, kaf'ej'o kaj salon'o por grup'o'j.

SALIKO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Salik'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Branĉ'o nov'a

Ver'ŝajn'e, se vi ne est'as infan'o, vi ne plu ŝat'as grimp'i en arb'o'j'n. Tamen ekzist'as tiu'j, kiu'j far'as tio'n profesi'e kaj eĉ sport'e jam en sufiĉ'e matur'a aĝ'o.

Ekzempl'e Abram Zies, 33-jar'aĝ'a, el la ĉirkaŭ'urb'o de la teksasa urb'o Dallas [dalas] en Uson'o, okup'iĝ'as pri arb'o'grimp'ad'o. Li ek'labor'is kiel medi'o'protekt'ant'o, foj'e for'hak'ant'e alt'a'j'n branĉ'o'j'n for de elektr'a'j kabl'o'j. Baldaŭ li konsci'is, ke arb'o'grimp'ad'o far'iĝ'is hobi'o, eĉ sport'o, en Uson'o.

Aventur'a

Tiel oni ne nur agrabl'e pas'ig'as si'a'n temp'o'n sed ankaŭ ĝu'as aventur'a'n eduk'o'cel'a'n hobi'o'n, kiu help'as pri'zorg'i la medi'o'n.

Nun s-ro Zies est'as naci'a arb'o'grimp'ad'a ĉampion'o, kiu baldaŭ part'o'pren'os konkurs'o'n en Aŭstrali'o. Laŭ li'a spert'o, sukces'o en arb'o'grimp'ad'o de'pend'as 20 % de sport'a hazard'o, 30 % de fizik'a'j fort'o'j, kaj 50 % de cerb'um'ad'o (neces'as ĝust'e plan'i la grimp'ad'o'n).

AmIk
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Amik el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Unu'a'rang'e

Venk'is urb'o slovak'a en inter'naci'a konkurs'o aŭspici'it'a de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) por kontraŭ'batal'i korupt'o'n en publik'a'j serv'o'j.

La estr'o de la urb'o Mart'in, Andre'j Hrnčiar [hrnĉiar], ricev'is trofe'o'n kaj atest'il'o'n dum UN-konferenc'o en Afrik'o.

La premi'o, trans'don'it'a dum la tiel nom'at'a Tag'o de Publik'a Administr'ad'o, spegul'as la re'nov'ig'o'n kaj kvalit'o'n de publik'a'j serv'o'j en Mart'in.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Varm'a'j vort'o'j por mal'varm'a'j akv'o'j

Herľany (hungar'e Ránkfüred, german'e Herlein) est'as feri'ej'o kaj sam'temp'e mal'grand'a vilaĝ'o kun proksim'um'e 300 loĝ'ant'o'j en Slovaki'o, en la region'o Košice [kóŝice].

La loĝ'ant'o'j de la vilaĝ'o fier'as pri eŭrop'a unik'aĵ'o – mal'varm'eg'a gejser'o, kiu sput'as akv'o'n el profund'o de 405 m ĝis alt'ec'o de 30-40 m. La interval'o inter la el'ŝpruc'o'j, kiu'j daŭr'as ĉirkaŭ 25 minut'o'j'n kaj liver'as 600 hekto'litr'o'j'n da mineral'akv'o, est'as 36-38 hor'o'j.

Geolog'o

La temperatur'o de la akv'o est'as komenc'e 12-14ºC, fin'e 22-24ºC. En la ŝpruc'ant'a akv'o kun'port'iĝ'as argil'a sediment'o, kiu en'hav'as konsist'er'o'j'n de jod'o, fer'o kaj sod'akv'o. La gejser'o, bor'it'a en 1875 de la hungar'a geolog'o Viliam Zsigmondy, far'iĝ'is en 1981 naci'a natur'a memor'aĵ'o de Slovaki'o.

En la 19a jar'cent'o Herľany est'is kon'at'a ban'lok'o, kiu al'tir'is la hungar'a'n nobel'ar'o'n. La akv'o'j laŭ'dir'e kurac'is digest'a'j'n perturb'o'j'n kaj spir'a'j'n kaj vir'in'a'j'n mal'san'o'j'n. La urb'o hav'is 500 kuŝ'lok'o'j'n kaj est'as grup'ig'it'a en la unu'a kategori'o de ban'lok'o'j kun ekzempl'e Karlovy Vary (en la hodiaŭ'a Ĉeĥi'o).

La du'a mond'milit'o met'is fin'o'n al la glor'o de la ban'lok'o Herľany. Nun'temp'e neni'u kontrol'as la kvalit'o'n de la kurac'akv'o. Rest'as nur la gejser'o, kiu'n vizit'as turist'o'j el Ĉeĥi'o, Hungari'o, Germanio, Poli'o, Italio kaj Ukrainio.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Honor'a ambasador'in'o

Fru'aŭgust'e vizit'is Tiran'o'n, la ĉef'urb'o'n de Albanio, la holivud'a aktor'in'o Eliza Dushku. Ŝi nask'iĝ'is en 1980 en Uson'o, sed ŝi'a patr'o de'ven'is de Albanio.

Dushku far'os film'o'n pri si'a'j alban'a'j radik'o'j, kiu montr'os kultur'a'j'n kaj turism'a'j'n aspekt'o'j'n de Albanio. La aktor'in'o est'is solen'e akcept'it'a en la urb'o'dom'o en Tiran'o kaj nom'um'it'a honor'a ambasador'in'o de la ĉef'urb'o.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Akv'o est'as viv'o

Trans'naĝ'is en juli'o la lag'o'n Bajkal'o, en Rusio, ultra'triatlon'ist'o Vidmantas Urbonas. Por konker'i la 46 km larĝ'a'n lag'o'n la litovo bezon'is 17 hor'o'j'n, escept'e mal'long'a'j'n ripoz'paŭz'o'j'n.

Urbonas dediĉ'is si'a'n trans'ir'o'n al la 70-jar'a dat're'ven'o de la komenc'o de la grand'a ekzil'o en Litovio. Tiam en Sovetio ekzil'o est'is uz'at'a por tim'ig'i kaj pun'i kontraŭ'ul'o'j'n de la reĝim'o. Ekzempl'e en maj'o 1948 est'is transport'it'a'j 40 000 litovoj al Siberio.

Flag'o

Memor'e al la ekzil'ad'o la litova parlament'estr'o Iren'a Degutienė trans'don'is al Urbonas ŝtat'a'n flag'o'n kaj kapsul'o'n Sukcen'a larm'o por en'profund'ig'i en Bajkal'o'n.

La lag'o ne est'is tre gast'am'a. La akv'o'temperatur'o mez'e de somer'o ating'as nur kvin grad'o'j'n. Urbonas naĝ'is, ĉiu'hor'e halt'ant'e por trink'i i'o'n varm'a'n. Dum la unu'a tag'o li naĝ'is 26 kilo'metr'o'j'n.

La bajkal'a trans'naĝ'o est'is part'o de la ekologi'a projekt'o Akv'o est'as viv'o. Bajkal'o est'as la tri'a lag'o, kiu'n konker'is Urbonas, kiu intenc'as trans'naĝ'i kvin grand'a'j'n lag'o'j'n sur divers'a'j kontinent'o'j.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Miasm'o

Cert'e, util'a est'as kapital'o
uz'at'a por la bon'o de l' hom'ar'o
tamen, absint'o iĝ'as ĝi kaj gal'o
font'o de la indign'o kaj amar'o
pro ag'o de la fi'a avar'ul'o
vor'ant'a ĉio'n en la pork'o'trog'o –
ekspluat'ant'a, sang'avid'a pul'o:
bank'ist'o, korupt'ul'o, spekul'ant'o.
Kie? – ne nur la pas'int'jar'a neĝ'o!
Kie just'ec'o? Kie la kompat'o?:
Ne por povr'ul'o'j egal'ec'a leĝ'o
pro super'ec'o de la plutokrat'o.

Sat'eg'o'n al riĉ'ul'o'j mon'o port'as
dum ni'a'j povr'a'j frat'o'j mal'sat'mort'as.

Garvan MAKAJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garvan Maka'j el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La plej mal'facil'a elekt'o

Dum la viv'o oni dev'as mult'foj'e elekt'i. Tamen la plej grav'a kaj ankaŭ la plej mal'facil'a elekt'o est'as trov'i edz'o'n por la knab'in'o'j. Tamen, plen'kresk'int'e, preskaŭ ĉiu knab'in'o dev'as vol'e-ne'vol'e tiel elekt'i. Tio garanti'as la daŭr'ig'o'n de ni'a hom'ar'o.

En Ĉini'o furor'as la proverb'o, ke la plej danĝer'a katastrof'o est'as mis'elekt'i profesi'o'n por vir'o'j kaj mis'elekt'i edz'o'n por vir'in'o'j.

En la ĉin'a feŭd'a soci'o, kiu daŭr'is pli ol 2000 jar'o'j'n, ĉin'a'j vir'in'o'j rajt'is edz'in'iĝ'i nur unu'foj'e dum si'a viv'o. Kaj la edz'o'n elekt'is ŝi'a patr'o.

Patr'in'o

Eĉ ĝis last'a'temp'e vir'in'o'j ne rajt'is elekt'i si'a'n edz'o'n, kvankam post la fond'iĝ'o de la Ĉin'a Popol'a Respublik'o laŭ'leĝ'e tio ebl'as. Ankaŭ mi'a patr'in'o, nun 79-jar'aĝ'a, edz'in'iĝ'is laŭ la vol'o de ŝi'a patr'o. Tamen, kiam pro akcident'o mort'is ŝi'a unu'a edz'o, ŝi mem elekt'is du'a'n.

Antaŭ ĉirkaŭ 30 jar'o'j, kiam Ĉini'o ankoraŭ ne mal'ferm'is si'a'n pord'o'n al la mond'o, ĉin'o'j est'is mal'riĉ'a'j. Mult'a'j knab'in'o'j elekt'is si'a'n edz'o'n laŭ la famili'a riĉ'ec'o de la jun'ul'o. Ĉu tiu est'as saĝ'a aŭ mal'saĝ'a, san'a aŭ mal'san'a, ne grav'is.

La nun'a'j knab'in'o'j elekt'as si'a'j'n edz'o'j'n tut'e mal'sam'e ol antaŭ'a'j generaci'o'j. Saĝ'a kaj san'a knab'o est'as ideal'a edz'o. Ne grav'as, ĉu la famili'o de la jun'ul'o est'as riĉ'a aŭ mal'riĉ'a.

Xu JINMING/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xu Jinming/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Real'a montr'il'o

Ĉi-jar'e septembr'o, pas'int'jar'e oktobr'o, en 2009 decembr'o – jen la monat'o'j, en kiu'j brazil'an'o'j ek'sci'is, ke ili impost'e pag'is mil miliard'o'j'n da real'o'j (ĉirkaŭ 410 000 000 000 da eŭr'o'j) al si'a reg'ist'ar'o.

La 13an de septembr'o hom'o'j batal'is por lok'o'j antaŭ elektron'ik'a montr'il'o, t.n. „impost'o'metr'o”, por spekt'i dum on'o de sekund'o la mir'ind'a'n nombr'o'n kun 12 nul'o'j.

La montr'il'o ornam'as ek'de 2005 la fasad'o'n de la sid'ej'o de la komerc'a asoci'o de San-Paŭlo. Ĝi'a cel'o est'as sci'ig'i, kiom da impost'o'j en'land'e pag'is la brazil'an'o'j ek'de la unu'a tag'o de la jar'o. La kalkul'ad'o de municip'a'j, ŝtat'a'j kaj federaci'a'j impost'o'j okaz'as en real'a temp'o.

Salajr'o

La ret'a versi'o de la „impost'o'metr'o” mal'kaŝ'as ne nur la krud'a'n sum'o'n. Tie la vizit'ant'o pov'as liber'e kalkul'i, kiom el li'a salajr'o rest'as post la sat'iĝ'o de la publik'a kun'ul'o.

Ordinar'ul'o lern'as, ekzempl'e, ke 41 % el aŭt'o, 53 % el benzin'o, 82 % el brand'o, 46 % el futbal'a pilk'o, 46 % el krucifiks'o el lign'o, 34 % el kurac'il'o, 40 % el poŝ'telefon'o, 32 % el suker'o jam de'mord'is la avid'a publik'a maŝin'o.

Ret'a impost'o'metr'o portugal'lingv'e konsult'ebl'as ĉe www.impost'o'metr'o.org.br.

Jozefo LEJĈ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jozefo Lejĉ el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Di(s)send'it'e

En Uson'o oni kutim'as el'pren'i mon'o'n el aŭtomat'o, mend'i rapid-manĝ'aĵ'o'j'n aŭ aĉet'i kurac'il'o'j'n, ne el'aŭt'iĝ'int'e. Tio jam est'as part'o de la ĉiu'tag'a viv'o de uson'an'o'j.

Last'a'temp'e pastor'o de preĝ'ej'o en la teksasa urb'o Luk'as decid'is modern'ig'i si'a'n di'serv'o'n laŭ tia'j kutim'o'j. Okaz'is do nov'stil'a di'serv'o: la ĉe'est'ant'o'j rest'is en si'a'j park'um'it'a'j aŭt'o'j apud la preĝ'ej'o kaj aŭskult'is radi'e dis'send'at'a'n di'serv'o'n.

La pastor'o dir'is, ke tiel li prov'as al'log'i al si'a preĝ'ej'o tiu'j'n, kiu'j kutim'e ne vizit'as ĝi'n. Ankaŭ en bibli'a'j temp'o'j oni kutim'is sub'ĉiel'e predik'i, al'don'is la pastor'o.

AmIk
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Amik el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Katastrof'e

Kiam uson'a flug'kompani'o perd'is kat'o'n, kiu est'is flug'ont'a el Nov-Jork'o al San'francisk'o, ĝi ne pov'is antaŭ'vid'i la skandal'o'n.

Unu'e, la kompani'o ignor'is ĉiu'j'n demand'o'j'n pri la kat'o. Nur post kiam aper'is en divers'a'j inter'ret'a'j forum'o'j koler'a'j koment'o'j pri la sort'o de Jack [ĝak], la kompani'o konsent'is pag'i al la mastr'in'o bilet'o'n, por ke ŝi flug'u al Nov-Jork'o por serĉ'i la perd'it'o'n.

En la flug'haven'a hal'o, el kiu mal'aper'is Jack, oni las'is kat-manĝ'aĵ'o'n, por ke la kvar'pied'ul'o re'ven'u. Tamen van'e. Ver'ŝajn'e li jam al'iĝ'is al la grand'a nov-jork'a kataro.

AmIk
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Amik el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pli'a'j plan'o'j

En 2011 fin'iĝ'is la flug'o'j de la uson'a kosm'o'pram'o Shuttle. Ferm'iĝ'as unu etap'o de kosm'o'esplor'ad'o, dum mal'ferm'iĝ'as ali'a.

La uson'a spac'agent'ej'o Nas'a anonc'is plan'o'j'n por est'ont'a'j kosm'a'j esplor'o'j, inkluziv'e de konstru'ad'o de nov'a kosm'o'ŝip'o. Tiu tiel grand'os, ke ebl'os flug'i ĝis asteroid'o'j kaj al Mars'o.

Prov'a sen'pilot'a lanĉ'o est'as plan'at'a por la jar'o 2017. La kost'o de la projekt'o: tri miliard'o'j da dolar'o'j. Ankoraŭ ne klar'as, kiom kost'os individu'a'j flug'o'j.

Se sukces'os la prov'flug'o, astronaŭt'o'j pov'os ĝi'n ek'uz'i en 2021.

AmIk
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Amik el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Festival'o frand'aĵ'e farĉ'it'a

Okaz'is en la ruman'a urb'o Pra'id la 17a Inter'naci'a Festival'o de la Farĉ'it'a Brasik'o. Pra'id (hungar'e Parajd) trov'iĝ'as en la tiel nom'at'a Sikullando, loĝ'at'a plej'part'e de hungar'e parol'ant'a loĝ'ant'ar'o, la sik'ul'o'j.

La festival'o jam far'iĝ'is tradici'a, kaj est'as mult'e vizit'at'a, kaj de lok'an'o'j kaj de turist'o'j. Tem'as pri konkurs'o en divers'a'j kategori'o'j, ekzempl'e la plej bon'gust'a, la plej original'a, la plej bel'e prezent'it'a, la plej grand'a, la plej mal'grand'a farĉ'it'a brasik'o.

Kutim'e part'o'pren'as grup'o'j el la komun'um'o kaj el ali'a'j vilaĝ'o'j kaj urb'o'j el Rumani'o kaj el Hungari'o. Last'jar'e al'ven'is ankaŭ grup'o bel'e vest'it'a en tradici'a'j popol'a'j kostum'o'j el Kroati'o.

Defil'ad'o

La festival'o komenc'iĝ'as per defil'ad'o de part'o'pren'ant'a'j grup'o'j. Post'e en la park'o est'as prezent'at'a'j la konkur'ant'o'j. La ĉe'est'ant'ar'o vizit'as la ornam'it'a'j'n tend'o'j'n de la kuir'ant'o'j de la brasik'o'j, fot'as, aŭskult'as muzik'o'n, rigard'as danc'ant'o'j'n, kant'ant'o'j'n, kaj manĝ'as kaj trink'as, precip'e bier'o'n.

Tia'manier'e la turist'o'j kaj ali'a'j kon'at'iĝ'as kun la gastronomi'o de divers'a'j region'o'j kaj land'o'j, kie oni kuir'as farĉ'it'a'j'n brasik'o'j'n sam'e kiel ruman'o'j kaj hungar'o'j. Kun'e manĝ'ant'e, trink'ant'e, oni ankaŭ amik'iĝ'as.

Lenke SZÁSZ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lenke Szász el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Akci'ul'o'j profit'as de la financ'a kriz'o

Dank'e al don'it'aĵ'o'j de la Naci'a Bank'o de Belgi'o kaj de la belg'a ministr'o pri financ'o'j, Didier Reynders [didjé rejnders], oni ek'sci'is ke, malgraŭ la kriz'o, la dividend'o'j en Belgi'o eg'e kresk'is.

Inter 2000 kaj 2009, la profit'o'j de la entrepren'o'j kresk'is je 75 %, dum la invest'o'j kresk'is nur je 32 %. La fisk'o ricev'is nur kelk'a'j'n pli'a'j'n procent'o'j'n de kompani'a'j impost'o'j. Ankaŭ la dung'it'o'j ne tiom profit'is: la sum'o de la salajr'o'j kresk'is je 40 %. Precip'e la akci'ul'o'j pov'is fest'i: la sum'o de la dividend'o'j kresk'is en la supr'e menci'it'a'j jar'o'j de 9 al 26 miliard'o'j, do preskaŭ tri'obl'iĝ'is.

Plej surpriz'e: la kresk'o plej grand'is dum la kriz'a'j jar'o'j 2008 kaj 2009.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bred'i alpak'o'j'n

Heinz [hajnc] Oberhummer nask'iĝ'is en 1941 en Bischofshofen [biŝofshofen], Aŭstrio, stud'is fizik'o'n kaj est'as nun kon'at'a astr'o'fizik'ist'o. De ne'long'e li posed'as bien'o'n, kiu'n li trans'form'is al bred'ej'o de alpak'o'j: Alpakahof Wetzlarn, 95 km okcident'e de Vieno.

Alpak'o est'as best'o, kiu viv'as en grand'a'j ar'o'j en la alt'eben'aĵ'o'j de la And'o'j, de 3500 ĝis 5000 metr'o'j'n super mar'nivel'o. Ĝi est'as membr'o de la famili'o kamel'ed'o'j kaj parenc'as al ali'a'j par'huf'ul'o'j kiel lam'o, gvanak'o kaj vikun'o. Alpak'o'j pez'as inter 50 kaj 55 kg kaj alt'as 90 cm. El la lan'o de alpak'o'j oni produkt'as ŝtof'o'n, sam'e nom'it'a'n „alpak'o”.

Oberhummer ŝat'as alpak'o'j'n, ĉar ili facil'e pri'zorg'ebl'as kaj volont'e lud'as kun infan'o'j. Li aĉet'is kvin alpak'o'j'n, en somer'o 2007 nask'iĝ'is du id'o'j.

La fek'aĵ'o de tiu best'o hav'as form'o'n de mal'grand'a'j glob'et'o'j. Tie viv'as interes'a bakteri'o: Deinococcus radiodurans. Ili ekzist'as ankaŭ en fiŝ'o'j kaj viv'as sub ekstrem'a'j cirkonstanc'o'j kiel en la antarkt'a mont'ar'o.

Krom mal'varm'eg'o la bakteri'o el'ten'as acid'o'n, mal'sek'ec'o'n kaj varm'eg'o'n. Eĉ tre fort'a radi'ad'o – mil'obl'e pli fort'a ol tiu, kiu ekzist'as en la kosm'o – ne mort'ig'as tiu'j'n viv'aĵ'o'j'n. La kial'o: la bakteri'o kapabl'as tre rapid'e ripar'i sam'temp'e 500 damaĝ'o'j'n en si'a gen'ar'o (deoksi'rib'o'nukle'at'a acid'o, DNA).

La gen'ar'o'n de Deinococcus radiodurans oni pov'as eĉ uz'i kiel memor'ej'o'n por inform'o'j, ekzempl'e tekst'o. Tia inform'o pov'as konserv'iĝ'i dum milion'o'j da jar'o'j. Ĝi tra'viv'us ankaŭ nukle'a'n milit'o'n, post kiu ĉiu'j komput'il'o'j ne plu funkci'us.

Adres'o: Alpakahof Wetzlarn, Wetzlarn 3, 3124 Wölbling, Aŭstrio.

Walter KLag
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Magi'o kaj mister'o

La sekv'a histori'o konduk'as al Italio, al Piemonto, riĉ'a je river'o'j, lag'o'j kaj precip'e alt'a'j mont'o'pint'o'j. La ĉef'a'j ingredienc'o'j de la rakont'o est'as magi'o kaj mister'o.

Est'is temp'o, kiam en la mont'o'j kaj la natur'a'j lok'o'j de tiu ĉi alp'a region'o loĝ'is ekster'ordinar'a'j, magi'a'j kobold'o'j, tiel mult'nombr'a'j, laŭ'dir'e, ke ili est'ig'is tut'a'n popol'o'n. Iu'j el ili est'is rid'ig'a'j kaj kurioz'a'j, dum ali'a'j est'is horor'a'j kaj feroc'a'j.

Alt'a'j je 50-60 centi'metr'o'j, ili viv'is harmoni'e kun la best'o'j kaj la lok'ul'o'j, obe'ant'e la regul'o'j'n de reciprok'a respekt'o. Oni asert'as, ke kelk'a'j el ili sukces'is viv'i eĉ tri jar'cent'o'j'n.

Donac'o'j

Foj'foj'e la loĝ'ant'o'j sur Alp'o'j ek'vid'is ili'n en la dens'o de la arb'ar'o aŭ apud alp'a font'o: plej zorg'a'j hom'o'j sukces'is eĉ renkont'i ili'n, ricev'ant'e donac'o'j'n kaj favor'o'j'n. La mont'ar'an'o'j al'glu'is al tiu'j est'aĵ'o'j la nom'o'n „et'a popol'o”: dum cent'o'j da jar'o'j, ili divid'is kun ili la ne'facil'a'n mont'ar'a'n viv'o'n.

Tial ili kon'is unu la ali'a'n tre bon'e. Nur tiam, kiam la hom'o'j komenc'is neglekt'i tiu'j'n lok'o'j'n kaj ek'prefer'i ali'a'j'n afer'o'j'n, tiu ĉi antikv'a rilat'o fend'iĝ'is.

Inter la membr'o'j de la et'a popol'o, la plej mister'a'j kaj strang'a'j nom'iĝ'as Gottwjarchi,kiu'j loĝ'is en min'ej'o'j kaŝ'it'a'j en la kor'o de Alp'o'j. Tem'is pri gnom'o'j kun dens'a barb'o kaj pint'a'j ĉap'o'j. Ili'a'j ĉap'o'j est'is blu'a'j kaj kovr'it'a'j de mult'a'j sonor'il'et'o'j (unu por ĉiu jar'o de ili'a viv'o), dum la kazak'o'j est'is plur'kolor'a'j kaj simil'is al la vest'o'j de la antikv'a'j kelt'o'j kaj ankaŭ de la lok'a'j mont'ar'an'o'j.

Bon'ŝanc'ul'o'j

Ili oft'e trud'pren'is mult'kolor'a'j'n ĉemiz'o'j'n etend'it'a'j'n por sek'iĝ'i kaj el'tir'is bekeŝ'o'j'n. Se oni direkt'iĝ'is al ili afabl'e, ili pov'is rekompenc'i per alt'valor'a'j donac'o'j: gem'o'j, or'o kaj ali'a'j juvel'o'j, kiu'j'n ili nokt'e las'is antaŭ la pord'o de mal'mult'a'j bon'ŝanc'ul'o'j.

Tiu'j ĉi gnom'o'j posed'is tamen kurioz'a'n apart'aĵ'o'n. Ili hav'is grand'eg'a'j'n pied'o'j'n, mal'antaŭ'e'n direkt'it'a'j'n. Ili neniam sur'met'is ŝu'o'j'n, ĉar laĉ'i ili'n ne est'us ebl'e. Tiu karakteriz'aĵ'o paradoks'e ig'as ili'n eg'e rapid'a'j kaj facil'mov'a'j. Tamen oni nenial pri'mok'u: ili mal'plaĉ'e re'ag'is per jar'o'j da ŝerc'o'j kaj insid'o'j, de kiu'j ne facil'us liber'iĝ'i.

Mal'oft'as nun'temp'e ek'vid'i ili'n, eĉ se en la pas'int'a'j jar'cent'o'j tre mult'is la aventur'ist'o'j, kiu'j klopod'is ili'n kapt'i por pruv'i ili'a'n ekzist'o'n. Est'is moment'o'j de la jar'o, en kiu'j ili pli facil'e aper'is, ekzempl'e okaz'e de la kvar plej grav'a'j kelt'a'j fest'o'j, kiu'j ripet'iĝ'as je la komenc'o de februar'o, maj'o, aŭgust'o kaj novembr'o.

Fung'o'j

La lok'o'j, kie oni pov'is renkont'i ili'n, est'is arb'ar'o'j (ĉef'e tiu'j de konifer'o'j kaj fag'o'j), sam'kiel lok'o'j riĉ'a'j je fung'o'j (kiu'j'n ili ŝat'is), akv'o'fal'o'j, fos'o'j, ruin'iĝ'int'a'j konstru'aĵ'o'j kaj ne'tra'ir'ebl'a'j voj'et'o'j, krom la jam menci'it'a'j min'ej'o'j.

Ankoraŭ nun, ili'a ekzist'o est'as ĉirkaŭ'at'a de mister'o. Tamen, se oni en'ir'os sen'lum'a'n mont'a'n min'ej'o'n kaj bon'e streĉ'os la orel'o'j'n, ebl'e oni pov'as aŭd'i delikat'a'n tint'ad'o'n de skulpt'il'o'j. Est'as Gottwjarchi, oni kred'as, kiu'j dis'romp'ad'as la mal'mol'a'n rok'o'n, serĉ'ant'e pli da alt'valor'a'j mineral'o'j.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Flug'o-rub'o

Stevard'o'j de la uson'a flug'kompani'o American Airlines kre'is fondus'o'n por kolekt'i rub'aĵ'o'j'n rest'int'a'j'n en aviad'il'ej'o-salon'o'j. La rub'aĵ'o konsist'as ĉef'e el alumini'a'j trink'aĵ'o-skatol'o'j.

La fondus'o, laŭ'nom'e „Flug'o'j”, funkci'as en grand'urb'a'j flug'haven'o'j, ekzempl'e Dalaso, Ĉikago kaj Nov-Jork'o. Laŭ esplor'ad'o, ĉiu pasaĝer'o averaĝ'e „produkt'as” ĉirkaŭ 600 gram'o'j'n da rub'aĵ'o, ĉef'e trink'aĵ'o-skatol'o'j'n.

Tial ne est'as mir'ind'e, ke la fondus'o en 2010 kolekt'is alumini'o'n kontraŭ valor'o de 90 000 dolar'o'j. La mon'o est'as donac'it'a al viktim'o'j de natur'a'j katastrof'o'j, ekzempl'e inund'o'j.

AmIk
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Amik el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Miel'a'j medal'o'j

Sukces'o'n rikolt'is slovak'a'j abel'bred'ist'o'j ĉe inter'naci'a kongres'o en Argentino. Ili gajn'is ses medal'o'j'n, inkluziv'e de du or'a'j kaj unu arĝent'a por miel'vin'o kaj tri ali'a'j por miel'o.

Kon'at'a slovak'a produkt'ist'o de miel'vin'o est'as la famili'o Kudláčková [kúdlaĉkova] el la distrikt'o Trnava. Ili'a „or'a” produkt'o, nom'it'a Trnavská medovina (Miel'vin'o de Trnava), akir'is en la last'a'j kvar jar'o'j jam 4an medal'o'n en kategori'o de la komerc'miel'vin'o'j.

Invent'aĵ'o'j

La inter'naci'a federaci'o de abel'organiz'aĵ'o'j, Apimondia, kun membr'o'j en 70 land'o'j, okaz'ig'as kongres'o'n ĉiu'n du'a'n jar'o'n. La pli ol 10 000 deleg'it'o'j ĉe la ĉi-jar'a kongres'o part'o'pren'is konkurs'o'j'n, ekspozici'o'j'n pri invent'aĵ'o'j, produkt'aĵ'o'j kaj literatur'o, kaj preleg'o'j'n pri scienc'a'j tem'o'j.

La ven'ont'a inter'naci'a kongres'o de abel'bred'ist'o'j okaz'os en Ukrainio.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Klimat'ŝanĝ'a'j fabel'o'j

Ĉu vi leg'is aŭ aŭd'is, ke la glaci'o en la mond'o rapid'e degel'as kaj baldaŭ sekv'os gigant'a inund'o en la land'o'j proksim'a'j al la mar'o? La fakt'o'j montr'as tut'e ali'a'n bild'o'n.

Ĉirkaŭ la nord'a polus'o ne est'as firm'a ter'o. Naĝ'as sur la mar'o bankiz'o, kies dik'ec'o est'as inter kelk'e da centi'metr'o'j kaj 2 metr'o'j. Vintr'e la bankiz'a are'o est'as ĉiu'jar'e pli-mal'pli 14 milion'o'j da km2, somer'e nur 4 milion'o'j da km2. Dum la last'a'j jar'o'j la are'o iom ŝrump'is. La bild'o 1 montr'as la evolu'o'n dum la last'a'j 30 jar'o'j.

Pro la mal'grand'a dik'ec'o la tut'a volumen'o de la glaci'o est'as nur 10 000 km3.

Sud'e de la nord'a polus'o trov'iĝ'as Gronland'o, kovr'it'a de dik'a'j glaĉer'o'j. La glaci'a volumen'o est'as 3 000 000 km3 kaj stabil'a. Tiu ĉi glaci'o aĝ'as ĝis 200 000 jar'o'j'n.

Ses'a kontinent'o

Ĉirkaŭ la sud'a polus'o kuŝ'as la ses'a kontinent'o, Antarkt'o, kovr'it'a de sam'e dik'a'j, mal'rapid'e kresk'ant'a'j glaĉer-tavol'o'j. Ili aĝ'as pli ol 20 milion'o'j'n da jar'o'j. La volumen'o est'as gigant'a: 29 000 000 km3, do 90 % de la tut'a mond'a glaci'o.

Ĉirkaŭ Antarkt'o naĝ'as bankiz'o kaj ŝelfo, tio est'as glaĉer'o glit'int'a ĝis sur la mar'o. Ankaŭ tiu glaci'o altern'as laŭ'sezon'e inter 2 kaj 16 milion'o'j da km2. Averaĝ'e la volumen'o est'as 10 000 km3. Jen la evolu'o en la last'a'j 30 jar'o'j (Bild'o 2).

Alp'o'j

Krom'e ekzist'as ali'a'j glaĉer'o'j en divers'a'j mond'o'part'o'j. Ili'a volumen'o est'as en'tut'e nur 200 000 km3. La volumen'o de ĉiu'j alp'a'j glaĉer'o'j est'as nur 100 km3. Tiu'j glaci'amas'o'j dum la last'a'j jar'o'j ĝeneral'e ŝrump'is, kelk'a'j kresk'is. Mond'skal'e tio signif'as neni'o'n. Katastrof'o ne okaz'os.

Krom'e ek'de antaŭ 15 jar'o'j la tut'mond'a temperatur'o ne plu kresk'as.

Walter KLag

En la apud'a artikol'o vi pov'as leg'i person'a'n opini'o'n pri kontest'at'a tem'o. La redaktor'o de la rubrik'o Medi'o hav'as fund'e ali'a'n opini'o'n pri la tem'o. Se vi serĉ'as en la ret'o laŭ la serĉ'vort'o'j glob'al warming aŭ Greenland glaci'er loss vi trov'os amas'o'n da scienc'a'j artikol'o'j kun mult'eg'a'j fakt'o'j, kiu'j kontraŭ'os la opini'o'j'n de la artikol'o. Jen resum'a fraz'o: La scienc'a konsent'o pri klimat'ŝanĝ'o est'as, ke „la klimat'o est'as ŝanĝ'iĝ'ant'a kaj tiu'j ĉi ŝanĝ'o'j est'as grand'part'e kaŭz'it'a'j de hom'a'j ag'ad'o” [America's Climate Choices: Panel on Advancing the Scienc'e of Climate Change; National Research Council (2010). Washington, D.C.: The National Academies Press. ISBN 0309145880.] Ni bon'ven'ig'as vi'a'j'n leter'o'j'n pri tiu ĉi tem'o. (Rimark'o'j de la redaktor'o)

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mal'bel'a konkurs'o

Incit'is serb'o'j'n fraŭl'in'o-fot'o, kiu montr'is kun'e du bel'ul'in'o'j'n el Serbi'o kaj Kosovo. Serb'in'o, Anja Sranović, est'as fot'it'a kun kosov'an'in'o, Aferdita Dreshaj, dum konkurs'o „Fraŭl'in'o Univers'o” en Brazilo.

Serb'a'j naci'ist'o'j, kiu'j rifuz'as agnosk'i Kosovon kiel sen'de'pend'a'n ŝtat'o'n, taks'is la fot'o'n „ia konfirm'o de la sen'de'pend'ec'o de Kosovo”.

La kosov'an'in'o dir'is, ke est'as la serb'in'o, kiu unu'e ven'is al ŝi kaj konsent'is kun'e fot'iĝ'i. Si'a'vic'e la serb'in'o deklar'is: „Mi ne vol'as miks'i politik'o'n kun art'o” kaj al'don'is, ke ŝi dir'us, ke Kosovo est'as Serbi'o, se ŝi parol'us antaŭ raport'ist'o'j.

.
Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Topinambur'o ĉu herb'aĉ'o?

Mi'a hobi'o est'as kurac'herb'o'j. Kelk'a'j'n el ili mi kolekt'as en la kamp'ar'o, ali'a'j'n mi kultiv'as en mi'a ĝarden'et'o. Unu el mi'a'j prefer'at'a'j kaj ŝat'at'a'j kurac'herb'o'j est'as topinambur'o (latin'e: Helianthus tuberos'us). Ĉi-jar'e mi est'is tre surpriz'it'a, kiam mi leg'is en la gazet'ar'o, ke en Slovaki'o ek'de la 15a juni'o 2011 ĝi est'as en la grup'o de invad'a'j herb'aĉ'o'j. Mi demand'as mi'n: „Kial?” Juĝ'u mem!

Topinambur'o (ankaŭ ter'pir'o, tuber'a heliant'o) est'as plur'jar'a, mol'tig'a plant'o, hav'ant'a tig'o'tuber'o'j'n util'ig'ebl'a'j'n kiel legom'o, precip'e por diabet'ul'o'j. Ĝi alt'as 1-3 m, aparten'as al la famili'o de aster'ac'o'j (kompozit'o'j) (latin'e: Asteraceæ aŭ Compositæ). Simil'e al heliant'o ĝi hav'as grand'a'j'n foli'o'j'n kaj hel'e flav'a'j'n flor'o'j'n.

Komenc'e la plant'o kresk'is en Amerik'o, kie ĝi est'is kultiv'at'a ĉef'e pro la manĝ'ebl'a'j tuber'o'j. La kon'at'iĝ'o de eŭrop'an'o'j kun topinambur'o okaz'is en la jar'o 1612 – en period'o de grand'a sek'ec'o, kiam tuber'o'j sav'is la viv'o'n de nov'loĝ'ant'o'j en Kanado. Ĝi'a nom'o de'ven'as de la trib'nom'o de kanibal'a'j indi'an'o'j – tupinambaoj –, kiu'j viv'is ĉe la mar'bord'o de Brazilo.

La sub'ter'a'j tuber'o'j de topinambur'o hav'as divers'a'j'n form'o'j'n kaj pez'as ĝis 150 g. La kolor'o de la tuber'a ŝel'o pov'as est'i de hel'brun'a ĝis ruĝ'a; la intern'o de la tuber'o est'as blank'a kaj krak'a. La sem'ad'o de tuber'o'j pov'as okaz'i aŭtun'e aŭ printemp'e, la vic'o'distanc'o dev'as est'i 40-70 cm. Topinambur'o bon'e toler'as la sek'ec'o'n kaj frost'o'n, kaj ankaŭ ombr'o'n. Helik'o'j kaj limak'o'j, kaj ankaŭ iu'foj'e putr'ad'o, pov'as damaĝ'i la tuber'o'j'n de topinambur'o.

San'ig'a efik'o

Topinambur'o en'hav'as inulin'o'n (poli'sakar'id'o – parenc'a al amel'o kaj krud'a celuloz'o), kiu en organism'o tre rapid'e trans'form'iĝ'as en suker'o'n simpl'a'n (frukt'oz'o). Pro tio la tuber'o'j de topinambur'o tre valor'as por diabet'ul'o'j. Ĝi en'hav'as ankaŭ pli'a'j'n biologi'e aktiv'a'j'n substanc'o'j'n, mineral'substanc'o'j'n (fer'o, silici'o, zink'o, magnezi'o, kali'o, fosfor'o kaj kalci'o), vitamin'o'j'n de la grup'o B kaj C, pekt'in'o'j'n, fibr'aĵ'o'j'n, organik'a'j'n acid'o'j'n kaj amin'acid'o'j'n.

La grav'ec'o de tiu plant'o est'as precip'e en la prevent'ad'o kaj apog'a kurac'ad'o de diabet'o, obez'ec'o, metabol'ism'o kaj alt'a kolesterol'o kaj en la sen'toks'ig'o de la organism'o. Topinambur'o regul'ig'as la arteri'a'n prem'o'n, defend'as la hepat'o'n kaj ren'o'j'n. Oni rekomend'as ĝi'n al konvalesk'ant'o'j, en la prevent'ad'o de artr'it'o, reŭmat'ism'o kaj osteoporozo.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Arm'il'o'j nov'a'j kaj mal'nov'a'j

Oktobr'o'fin'e okaz'is en la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o la du'a milit'ist'a foir'o ALMEX (Alban'a Milit'ist'a Ekspozici'o). Part'o'pren'is 150 entrepren'o'j el Uson'o, Balkani'o kaj ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j.

Albanio est'is reprezent'at'a de tri grand'a'j entrepren'o'j milit'ist'a'j, kiu'j krom'e okup'iĝ'as pri detru'ad'o de mal'nov'a'j arm'il'o'j kaj munici'o'j. La foir'o'n antaŭ'is konferenc'o pri defend'ad'o kaj sekur'ec'o de la land'o'j de la okcident'a Balkani'o.

Ekspozici'at'a'j est'is ekip'aĵ'o'j por la arme'o kaj por la privat'a'j sekur'ec'a'j serv'o'j. Lok'an'o'j interes'iĝ'is pri nov'a'j teknologi'o'j, uniform'o'j uz'at'a'j de la uson'a arme'o en la dezert'o, vetur'il'o'j por patrol'ad'o, sub'akv'a'j vest'o'j, helikopter'o'j, polic'a'j uniform'o'j, observ'a'j kamera'o'j, sub'aŭskult'a il'ar'o ktp. Ankaŭ paraŝut'o'j ruman'a'j, transport'il'o'j pol'a'j kaj elektron'ik'a'j aparat'o'j german'a'j al'tir'is atent'o'n.

Bunkr'o'j

Ne'alban'a'j vizit'ant'o'j interes'iĝ'is pri post'rest'aĵ'o'j el la komun'ism'a epok'o. Tiu'temp'e oni konstru'is pli ol 750 000 bunkr'o'j'n (ĉiu laŭ'valor'e kiel modest'a apartament'o), produkt'is aŭ import'is arm'il'o'j'n kvar'obl'e pli ol la nombr'o de loĝ'ant'o'j kaj abund'a'j'n munici'o'j'n inkluziv'e de ses milion'o'j da kontraŭ'person'a'j min'o'j.

Vid'ebl'is mult'a'j mal'nov'a'j pistol'o'j, il'o'j uz'it'a'j de la ŝtat'a sekur'ec'o-serv'o kaj ankaŭ ĉas'aviad'il'o'j kaj tank'o'j el la komun'ism'a epok'o.

.
Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Energi'prez'o

Je 11 % kresk'is la prez'o'j por energi'o en Aŭstrio dum la last'a jar'o, tio est'as drast'e pli ol la ĝeneral'a inflaci'o (+ 4 %). 95-okt'an'a benzin'o kost'as nun 16 % pli ol pas'int'jar'e. Simil'e ter'gas'o: + 11 %. Nur la prez'o por elektr'o preskaŭ stabil'as. Tial oni klopod'as redukt'i la import'ad'o'n de fosili'a'j energi'port'ant'o'j kaj pli uz'i bio'mas'o'n, sun- kaj vent-energi'o'n kaj ter'varm'o'n.

Daŭr'e neniom kost'as brul'lign'o el la propr'a grund'o. Sufiĉ'as jam mal'grand'a arb'ar'o por hejt'i si'a'n dom'o'n. Kondiĉ'o est'as bon'e kontraŭ varm'o'perd'o izol'it'a'j mur'o'j kaj modern'a forn'o, kiu brul'ig'as la lign'o'n sen mal'pur'ig'i la medi'o'n.

Walter KLag
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tiam ... kaj nun

Dum kaj post la du'a mond'milit'o re'cikl'ig'o en Briti'o ne est'is problem'o. Var'o'j kiel buter'o, suker'o, farun'o ktp ne est'is facil'e aĉet'ebl'a'j. Ili est'is porci'um'it'a'j kaj kutim'e vend'at'a'j sen'pak'aĵ'e.

Lakt'o'n oni liver'is tag'e al la dom'o en plen'a'j botel'o'j; la mal'plen'a'j'n la lakt'ist'o for'port'is al re'plen'ig'o. Simil'e rilat'e bier'o'n: bier'botel'o'j'n oni re'don'is al la vend'ist'o, por re'ricev'i la antaŭ'pag'o'n, kiu garanti'is, ke oni ver'e vol'is re'don'i la evident'e re'uz'ebl'a'j'n botel'o'j'n.

Dom'best'o'j

Se rest'is mal'freŝ'a pan'o, oni mol'ig'is ĝi'n per lakt'o aŭ akv'o, al'don'is ebl'e ov'o'n kaj suker'o'n kaj ĝi'n kuir'is kiel dolĉ'aĵ'o'n. Manĝ'aĵ'o-rest'aĵ'o'j'n oni simpl'e don'is al dom'best'o'j aŭ al kok'in'o'j, kiu'j liver'is ov'o'j'n – en ili'a natur'a „pak'aĵ'o”. Skatol'o'j aŭ sak'et'o'j en'hav'ant'a'j, ekzempl'e, ĉokolad'o'j'n, nuks'o'j'n aŭ ter'pom'flok'o'j'n ne ĝen'is: tia'j luks'aĵ'o'j ne ekzist'is.

Vest'aĵ'o'j'n kaj tol'aĵ'o'j'n oni uz'ad'is, ĝis ili dis'fal'is. Fin'e oni dis'ŝir'is ili'n en mal'long'a'j'n ruband'o'j'n kaj kun'kudr'is ili'n kun jut'o por kre'i tapiŝ'o'n aŭ plank'o-kovr'il'o'n. Ne'fum'it'a'j'n fin'aĵ'o'j'n de cigared'o'j oni konserv'is kiel al'don'aĵ'o'n al mem'volv'it'a'j cigared'o'j. Hieraŭ'a'j'n ĵurnal'o'j'n oni re'cikl'ig'is en la neces'ej'o por ne aĉet'i apart'a'n kaj pli luks'a'n paper'o'n.

Mal'e nun'temp'e. Ĉio ven'as pak'it'a, kelk'foj'e du'obl'e aŭ tri'obl'e pak'it'a. Tio signif'as, ke neces'as ali'manier'e for'ig'i la pli grand'a'j'n kvant'o'j'n de rub'aĵ'o'j, kiu'j nun'temp'e kre'iĝ'as. Pro tio ekzist'as divers'kolor'a'j uj'o'j por divers'spec'a'j rub'aĵ'o'j – kaj en kelk'a'j urb'o'j en Briti'o la instanc'o'j minac'as per mon'pun'o, se oni met'as rub'aĵ'o'n en mal'ĝust'a'n uj'o'n.

Karton'o

Tamen ĉiu komun'um'o hav'as si'a'n apart'a'n sistem'o'n por kolekt'i rub'aĵ'o'j'n. Ekzempl'e, ebl'as trov'i kolekt'o'tag'e antaŭ ĉiu hejm'o verd'a'n aŭ brun'a'n rub'uj'o'n por ĝarden-rest'aĵ'o'j (branĉ'o'j, foli'o'j ktp). Blank'a sak'o aŭ kelk'lok'e arĝent'kolor'a uj'o en'ten'as karton'o'n aŭ plast'o'n – sed ne ĉi'a'n: nur botel'o'j'n.

Iu'j komun'um'estr'ar'o'j insist'as, ke oni apart'ig'u ĵurnal'o'j'n dis'de ali'a'j paper'aĵ'o'j; ali'a'j estr'ar'o'j ne. Ekzist'as divers'a'j komun'um'a'j regul'o'j por manĝ'aĵ'o-rest'aĵ'o'j. Kaj ĉiu hav'as ali'a'n rub'uj'o'n, oft'e griz'a'n, por ne're'cikl'ig'ebl'a'j rub'aĵ'o'j, kiu'j'n oni for'port'as al region'a rub'ej'o – ĝeneral'e en la kamp'ar'o.

Antaŭ du'on'jar'cent'o, oni sen'konsci'e re'cikl'ig'is var'o'j'n. Oni ne parol'is pri re'cikl'ig'o: jen simpl'a kaj natur'a ag'ad'o. Nun'temp'e ĝi far'iĝ'is mal'pli simpl'a, pli konsci'a – „var'o” de la soci'o, en kiu ni vol'as viv'i.

John GOBOURNE
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de John Gobourne el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Vir'in'o por pac'o

Ĵurnal'o en Makedonio last'a'temp'e publik'ig'is la rezult'o'j'n de enket'o pri la dek seks'e plej al'log'a'j deput'it'in'o'j. La unu'a'n lok'o'n per 3069 klak'o'j akir'is la alban'a deput'it'o Ermira Mehmeti-Devaja.

Mehmeti nask'iĝ'is en 1979 en famili'o de jur'ist'o. Ŝi tra'spert'is la milit'o'n en Kosovo kaj en Makedonio (1999-2001). Deĵor'int'e kiel interpret'ist'o ĉe la Inter'naci'a Pun-Tribunal'o por Eks'a Jugoslavio, post'e kiel membr'o de la nov'a alban'a parti'o Unu'iĝ'o por Integr'iĝ'o, ŝi montr'iĝ'is moder'a politik'ist'o, ag'ant'e apart'e por kun'ig'i la etn'o'alban'a'n kaj etn'o'makedon'a'n jun'ul'ar'o'j'n.

Ŝi elekt'iĝ'is kiel deput'it'o de Makedonio en la parlament'a asemble'o de la Konsili'o de Eŭrop'o kaj far'iĝ'is simbol'o de jun'a'j progres'em'a'j kaj pac'am'a'j politik'ist'o'j. Pro tio oni akcept'is ŝi'n en grup'o de 1000 mond'a'j „vir'in'o'j por pac'o”.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bon'a'n vojaĝ'o'n

Kontraŭ pli ol 300 milion'o'j da eŭr'o'j est'as fin'konstru'it'a'j la unu'a'j 38 km de la 103 km long'a aŭt'o'ŝose'o, kiu – kiam komplet'a – ebl'ig'os vetur'i inter Priŝtin'o, en Kosovo, al la alban'a haven'urb'o Durrës en'e de tri hor'o'j.

La ŝose'o port'as la nom'o'n D-ro Ibrahim Rugovo, alban'a politik'ist'o, kiu far'iĝ'is la unu'a prezid'ant'o de Kosovo. Ĝi daŭr'ig'os la tiel nom'at'a'n naci'a'n aŭt'o'ŝose'o'n en Albanio.

La mal'ferm'a'n ceremoni'o'n part'o'pren'is inter'ali'e la ĉef'ministr'o'j de Kosovo kaj Albanio, Hashim Thaçi kaj Sal'i Berisha, kaj la prezid'ant'o de Kosovo, Atifete Jahjaga.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Akuz'o'industri'o

Ne est'as nov'a fenomen'o, ke hom'o'j kulp'ig'as ali'ul'o'j'n pro propr'a'j erar'o'j kaj pek'o'j. Sed aktual'e fleg'iĝ'as „kultur'o”, kiu jun'ul'o'j'n instig'as facil'anim'e ne'i propr'a'n kulp'o'n kaj eĉ kontraŭ'ver'e asert'i ali'ul'a'n mis'far'o'n por iel profit'i.

Ĉiu'okaz'e ankaŭ jur'ist'o'j gajn'as el tiu ĉi tendenc'o, ĉar akuz'it'o'j pro la komplik'ec'o kaj la lert'ec'o de la asert'o'j ne plu mem pov'as el'turn'iĝ'i. Bon'a'n model'o'n por tia kondut'o don'as aktual'a'j event'o'j apart'e en Uson'o, kie firma'o'j aŭ eĉ la ŝtat'o mem per proces'o'j prov'as de'ten'i konkurenc'ul'o'j'n.

Mal'moral'aĵ'o'j

Est'as akuz'o'j pri korupt'ad'o aŭ simil'a'j mal'moral'aĵ'o'j, pri kiu'j – eĉ se ver'a'j – invers'e oni ne simil'e facil'e pov'us jur'e venk'i kontraŭ uson'a firma'o. Kaj eŭrop'a'j kaj azi'a'j firma'o'j pag'as sen laŭt'a plend'o por ne tro atent'ig'i la publik'o'n, por ne perd'i koncesi'o'j'n kaj reputaci'o'n.

Est'u menci'it'a'j nur VW / Mercedes pro pun'pag'o'j kaj la komun'a eŭrop'a aviad'il'a entrepren'o Airbus, kiu ricev'is komisi'o'n konstru'i benzin'proviz'a'j'n aviad'il'o'j'n, sed per jur'a trakt'ad'o la konkurenc'ul'o Boeing akir'is por si la tut'a'n mend'o'n.

Ali'e okaz'is ĉe la japan'a aŭt'o'firma'o Toyota. Oni ĝi'n akr'eg'e akuz'is pro laŭ'asert'e mal'fid'ind'e funkci'ant'a elektron'ik'a ekip'aĵ'o. Ja mort'is posed'ant'o'j de Toyota-aŭt'o'j pro strang'a'j akcident'o'j, pri kiu'j oni oficial'e kulp'ig'is la firma'o'n.

Ŝofor'o'j

Sed detal'a'j esplor'o'j de la ŝtat'a uson'a instanc'o pri trafik'a sekur'ec'o fin'e ne'refut'ebl'e pruv'is, ke ne la teknik'a'j instal'aĵ'o'j kaŭz'is la problem'o'j'n, sed la ŝofor'o'j mem. Simpl'e dir'it'e: mult'a'j konfuz'is la brems'pedal'o'n kun la akcel'a pedal'o.

Aŭ mat'o ŝov'iĝ'is super la pedal'o'j'n, aŭ tiu'j pro tut'e ali'a'j kial'o'j blok'iĝ'is. Toyota dev'is vok'i pli ol 2,3 milion'o'j'n da aŭt'o'j en la ripar'ej'o'j'n.

Pro laŭt'e dis'vast'ig'it'a'j asert'o'j kaj sekv'a publik'a histeri'o la japan'a firma'o perd'is mult'a'n mon'o'n kaj konsider'ind'e da renom'o. Est'as dub'ind'e, ĉu tiu'j est'as rapid'e re'akir'ebl'a'j post la glat'a sen'kulp'ig'o flank'e de fid'ind'a instituci'o. Kaj cert'e la akuz'o'industri'o baldaŭ trov'os nov'a'j'n viktim'o'j'n.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ŝanc'o por inter'religi'a dialog'o

Nov'a centr'o pri inter'religi'a dialog'o ek'funkci'os en 2012 en Vieno. Ĝi est'os financ'at'a de Sauda Arabi'o. Tem'as pri person'a iniciat'o de la saud-arab'a reĝ'o Abdullah. Jam ĉi-jar'e en la centr'o 60 kun'labor'ant'o'j komenc'os si'a'n ag'ad'o'n. Ties sid'ej'o est'os en la palac'o Sturany, en la viena urb'o'kern'o.

Per la fond'o de la centr'o pri inter'religi'a dialog'o „Reĝ'o Abdullah” oni cel'as dialog'o'n inter reprezent'ant'o'j de mal'sam'a'j konfesi'o'j. Per ĝi oni vol'as prevent'i konflikt'o'j'n kaj milit'o'j'n – tiu'cel'e est'os plan'at'a'j konferenc'o'j, seminari'o'j kaj perfekt'ig'a'j aranĝ'o'j.

Kontrol'konsili'o

En la kontrol'konsili'o de la nov'a organiz'aĵ'o est'os dek du reprezent'ant'o'j de la grand'a'j mond'religi'o'j. Oni antaŭ'vid'as en ĝi almenaŭ tri islam'an'o'j'n (du suna'ist'o'j'n, unu ŝijaist'o'n), tri krist'an'o'j'n (po unu reprezent'ant'o de katolik'o'j, anglikan'o'j kaj ortodoks'ul'o'j), unu budh'ist'o'n, unu hindu'ist'o'n kaj unu jud'o'n. Kiel pli'a'n organ'o'n de la dialog-centr'o oni antaŭ'vid'as konsili'o'n. En la ĉi-last'a est'os 100 person'o'j de la mond'religi'o'j kaj ali'a'j kred'komun'um'o'j, kaj ankaŭ scienc'ist'o'j kaj reprezent'ant'o'j de la civil'a soci'o.

Kontrakt'o

La ministr'o'j pri ekster'a'j afer'o'j Michael Spindelegger (Aŭstrio), Trinidad Jiménez (Hispanio) kaj princ'o Saud Al-Faisal (Sauda Arabi'o) sub'skrib'is en Vieno kontrakt'o'n pri la fond'o de la centr'o. La tri land'o'j lanĉ'is per tio la konstru'faz'o'n de nov'a inter'naci'a organiz'aĵ'o, kiu dev'as propon'i dialog'o'n inter la mond'religi'o'j. Ili emfaz'is la signif'o'n de inter'religi'a dialog'o por prevent'o de konflikt'o'j kaj por firm'ig'o de mond'a pac'o. La aŭstr'a ministr'o Spindelegger akcent'is kadr'e de la sub'skrib'a ceremoni'o, ke per la antaŭ'vid'it'a struktur'o de la centr'o neni'u el la reprezent'at'a'j religi'o'j hav'os hegemoni'o'n. La cel'o est'as, ke laŭ'ebl'e mult'a'j land'o'j en'ir'u la organiz'aĵ'o'n. En ĝi la Sankt'a Seĝ'o hav'os status'o'n de observ'ant'o.

La fond'a'n solen'aĵ'o'n en la viena muze'o Albert'in'a part'o'pren'is mult'a'j religi'a'j reprezent'ant'o'j, politik'ist'o'j kaj diplomat'o'j, inter kiu'j kardinal'o Je'a'n-Louis Tauran, reprezent'ant'o de la Pap'a Konsili'o por Inter'religi'a Dialog'o. Ne'rekt'e oni pov'as nom'i la pap'o'n Benedikton la 16an unu el la „bapt'o'patr'o'j” de la nov'a forum'o. En novembr'o 2007 reĝ'o Abdullah vizit'is la pap'o'n en Romo. Tiu renkont'iĝ'o post'e stimul'is li'n lanĉ'i la iniciat'o'n, pri kies real'ig'o reprezent'ant'o'j de la menci'it'a'j land'o'j decid'is jam en juli'o 2009.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Rimark'ind'a raport'o

Raport'o'n prepar'is ekonomik'ist'o en Teksaso, Uson'o, pri la plej rimark'ind'a'j event'o'j en la ŝtat'o en la last'a'j 50 jar'o'j.

Laŭ d-ro Ray Perryman prosper'ig'is la ŝtat'o'n ĉef'e tri afer'o'j: klimat'iz'ad'o, mal'permes'o en'port'i naft'o'n el ekster'land'o kaj la spac-esplor'a centr'o en Houston [hjustn].

Perryman argument'as, ke pro la varm'o en Teksaso mult'a'j hom'o'j ne est'us tie'n en'migr'int'a'j sen klimat'iz'ad'o. Jam en 1965 du'on'o de la tie'a'j hejm'o'j kaj aŭt'o'j hav'is klimat'iz'ad'o'n, kaj ek'de 1974 la loĝ'ant'ar'o kresk'is du'obl'e pli rapid'e ol en ali'a'j ŝtat'o'j.

Dek'obl'iĝ'is

Krom'e, dum la tiel nom'at'a naft'o'kriz'o en 1974-75 est'is mal'permes'it'e en'port'i naft'o'n el mult'a'j land'o'j ekster Uson'o. Tio help'is la teksas'an naft'o-industri'o'n (kaj do la ŝtat'a'n ekonomi'o'n), dum la prez'o de la krud'aĵ'o dek'obl'iĝ'is inter la 60aj kaj 70aj jar'o'j.

Fin'e, krom la spac-esplor'a centr'o de Nas'a, est'as konstru'it'a komun'a flug'haven'o por la urb'o'j Dallas kaj Fort Worth. Tiu ebl'ig'is al nord'a Teksaso kresk'i kiel financ'a kaj komerc'a centr'o. Help'is i.a. ankaŭ medicin'a centr'o en Houston, la plej grand'a en la mond'o.

AmIk
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Amik el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Radi'o Vatikan'o

La kon'at'a mal'long'ond'a frekvenc'o 6075 kHz dum 58 jar'o'j est'is uz'at'a de Deutsche Welle („german'a ond'o”, german'lingv'a serv'o al Eŭrop'o de la german'a radi'o), sed est'as nun uz'at'a de Radi'o Vatikan'o. Tio koncern'as ankaŭ la dimanĉ'a'n kaj fest'o'tag'a'n el'send'o'j'n en Esperant'o je la hor'o 21:20.

Je'a'n Pierre VAnd'e'nDAELE
Belgi'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Je'a'n Pierre VandenDaele el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Proksim'iĝ'as pac'o

Post la mort'ig'o de 13 000 hom'o'j, la tiel nom'at'a Popol'a Milit'o de la Maŭ'ist'o'j proksim'iĝ'as al pac'o.

Membr'o'j de la Komun'ist'a Parti'o de Nepalo – maŭ'ist'o'j, kiu'j komenc'is la milit'o'n en 1995 kontraŭ la reg'ist'ar'o por kre'i egal'a'n politik'a'n sistem'o'n – nun decid'as, ĉu membr'iĝ'i en la reg'ist'ar'a arme'o aŭ komenc'i civil'a'n viv'o'n.

En 2006 la maŭ'ist'o'j, kaj ali'a'j politik'a'j parti'an'o'j, sukces'is for'ig'i la reg'ist'ar'o'n de la reĝ'o. Tiam oni decid'is, ke la milit'ant'o'j, kiu'j lud'is dum la Popol'a Milit'o tiom grav'a'n rol'o'n, ricev'u konven'a'j'n posten'o'j'n en la nepala arme'o.

Depon'ej'o

Sed ili'a'j'n postul'o'j'n nul'ig'is eĉ kun'labor'ant'a'j politik'a'j parti'o'j. Dum'e la milit'int'o'j las'is si'a'j'n arm'il'o'j'n en depon'ej'o sub reg'ad'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN).

Dum kvin jar'o'j daŭr'is diskut'o'j pri la sort'o de la maŭ'ist'o'j. Laŭ UN, tem'is pri preskaŭ 20 000 batal'int'o'j. Fin'e est'as decid'it'e, ke la reg'ist'ar'o akcept'os 6500 en la naci'a arme'o. La ali'a'j ricev'os ekvivalent'o'n de ĝis 9000 eŭr'o'j por komenc'i nov'a'n civil'a'n viv'o'n en si'a vilaĝ'o.

Frakci'o

Tamen ne'oficial'a maŭ'ist'a frakci'o opini'as, ke la propon'o'j ne sufiĉ'e ind'as. Ĝi krom'e kred'as, ke ankoraŭ rest'as mal'egal'ec'o kaj do nepr'as pli'a milit'o. La maŭ'ist'o'j do ne akcept'u la propon'o'j'n kaj rest'u pret'a'j por de'nov'e batal'i.

Sed laŭ gazet'ar'a'j raport'o'j mult'a'j milit'int'o'j elekt'as mon'a'n subvenci'o'n. Pli'a milit'o ne ver'ŝajn'as: la popol'o ĝi'n ne toler'os. Mult'a'j hom'o'j sen'iluzi'iĝ'is pri la maŭ'ist'a milit'o, ĉar eĉ post la mort'ig'o'j de 13 000 hom'o'j ili ne rimark'as ŝanĝ'o'j'n en la pens'manier'o de politik'ist'o'j. Ceter'e la ekonomi'a situaci'o de la mal'riĉ'a land'o rest'as ankoraŭ ne'kontent'ig'a.

Raz'e'n MANANDHAR
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Raz'e'n Manandhar el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mon'fals'ad'a ekonomi'o

Ek'de la invent'o de mon'o kiel inter'ŝanĝ'il'o la kvalit'o kaj origin'o de mon'er'o'j est'as afer'o sever'e kontrol'at'a de la reg'ist'ar'o. Eĉ ĝis modern'a'j temp'o'j en Angli'o ekzist'is kruel'a'j form'o'j de pun'o por tiu'j, kiu'j aŭdac'is stamp'bat'i si'a'j'n propr'a'j'n mon'er'o'j'n. Bedaŭr'ind'e, la brit'a reg'ist'ar'o nun ne uz'as ĉiu'j'n dispon'ebl'a'j'n rimed'o'j'n por kontraŭ'ag'i fals'ad'o'n de mon'er'o'j.

La Krist'nask'o de la jar'o 1124 est'is ne'forges'ebl'a por la angl'a'j mon'far'ist'o'j. Laŭ la kutim'o de la epok'o, la oficial'a'j mon'far'ist'o'j pag'is al la reĝ'o por la rajt'o stamp'bat'i la arĝent'a'j'n penc'o'j'n bezon'at'a'j'n por la tiam lim'ig'it'a komerc'ad'o en la land'o. Tiu liber'a entrepren'o far'iĝ'is tre profit'a. Bedaŭr'ind'e, tiam kaj nun, inflaci'o est'is problem'o. Hom'o hav'ant'a pund'o'n ne pov'is aĉet'i valor'o'n de penc'o en merkat'o. Tiu situaci'o kaŭz'is mal'trankvil'o'n inter la ordinar'a popol'o, kaj kulp'ul'o'n oni dev'is trov'i. La reĝ'o ven'ig'is la mon'far'ist'o'j'n al la reĝ'a palac'o en Winchester (urb'o en la sud'a Angli'o). Anstataŭ renkont'iĝ'i por fest'a manĝ'o, la mon'far'ist'o'j est'is akuz'it'a'j pri la fuŝ'miks'o de baz'a'j metal'o'j kun arĝent'o en stamp'at'a'j mon'er'o'j. Kiel pun'o, oni for'tranĉ'is la testik'o'j'n kaj la dekstr'a'n man'o'n de la mon'far'ist'o'j.

Est'as mult'a'j metod'o'j por fals'i

Kiel fals'i mon'er'o'n? Se oni hav'as mon'er'o'n far'it'a'n el nobl'a'j metal'o'j – or'o kaj arĝent'o – tre evident'a artifik'o est'as fand'i la aŭtentik'a'n mon'er'o'n kaj al'don'i baz'a'n metal'o'n, kiel kupr'o aŭ plumb'o, kaj post'e re'stamp'bat'i fals'a'j'n mon'er'o'j'n konserv'ant'e la motiv'o'j'n de la aŭtentik'a'j, sed nun en mult'e pli grand'a kvant'o. Evident'e, ĉar kupr'o est'as mal'pli dens'a ol or'o kaj arĝent'o, la fals'it'a'j mon'er'o'j pez'as mal'pli ol la aŭtentik'a'j, kaj tio'n oni facil'e pov'as mal'kovr'i.

Interes'e, ke iu tre mal'util'a blank'a metal'o hav'ant'a pli alt'a'n dens'ec'o'n ol or'o, kaj pro tio iam interes'a al fals'ist'o'j, far'iĝ'is metal'o kun valor'o mult'e pli alt'a ol or'o. Tiu mal'util'a metal'o nom'iĝ'as platen'o.

Pli simpl'a teknik'o taŭg'a por et'a'j fals'ist'o'j est'as la uz'ad'o de baz'a'j metal'o'j hav'ant'a'j mal'alt'a'n fand'o'punkt'o'n, kutim'e pro la util'ig'o de aloj'o plumb'o'baz'it'a, kaj ŝablon'o'j prepar'it'a'j per metod'o uz'ant'a hard'it'a'n argil'o'n. La metod'o rezult'ig'as mon'er'o'j'n en kolor'o arĝent'ec'a, kiu mal'sam'as ol la kolor'o de la aŭtentik'a'j mon'er'o'j. Por ke ili ne'rimark'it'e cirkul'u, oni dev'as ili'n or'farb'i.

Grand'eg'a'n ekzempl'o'n de stult'ec'o don'is la reĝ'a mon'er'far'ej'o de Briti'o en 1887. Oni stamp'bat'is arĝent'a'n ses'penc'a'n mon'er'o'n (6 penc'o'j egal'is 0,025 pund'o'j'n) kaj or'a'n du'on'suveren'o'n aŭ du'on'pund'o'n. Ambaŭ mon'er'o'j hav'is esenc'e la sam'a'n grand'ec'o'n kaj fason'o'n, kaj eĉ mank'is la indik'o de la valor'o de la mon'er'o'j. Ne'evit'ebl'e, fals'ist'o'j tuj or-teg'is la ses'penc'a'j'n mon'er'o'j'n inter'ŝanĝ'ant'e ili'n kiel du'on'pund'o'j'n kun ne'si'n'gard'ul'o'j. En la sam'a jar'o la reg'ist'ar'o agnosk'is si'a'n fiask'o'n kaj re'desegn'is la mon'er'o'j'n.

Kompren'ebl'e, tia'j fals'aĵ'o'j prezent'as aprez'ind'a'n lukr'o'n, nur se est'as grand'a diferenc'o inter la kost'o de la baz'a'j metal'o'j uz'at'a'j de la fals'ist'o'j kaj la kost'o de la alt'valor'a'j metal'o'j uz'at'a'j de la reg'ist'ar'o. Tamen la reg'ist'ar'o, est'ant'e super si'a'j propr'a'j leĝ'o'j, kopi'is ankaŭ plur'a'j'n fripon'aĵ'o'j'n de fals'ist'o'j kaj nun mem uz'as baz'a'j'n metal'o'j'n en la farad'o de mon'er'o'j.

Ĉiam kaj ĉie

Oficial'a mal'nobl'ig'o de valut'o okaz'is en mal'sam'a'j epok'o'j kaj lok'o'j, kiam ajn la reg'ist'ar'o bezon'is pli da mon'o, ol tiom, kiom la fisk'o pov'is laŭ'leĝ'e proviz'i. Pli kon'at'a'j ekzempl'o'j okaz'is dum la fin'a'j moment'o'j de la romia imperi'o kaj dum la reĝ'ad'o de Henrik'o la Ok'a en Angli'o, kaj nun'temp'e tra la tut'a mond'o. En la okaz'o de brit'a'j mon'er'o'j la ŝanĝ'o komenc'iĝ'is dum la unu'a mond'milit'o, kiam or'a'j mon'er'o'j est'is anstataŭ'ig'it'a'j per bank'bilet'o'j. Kelk'a'j'n jar'o'j'n post'e, en 1920, en arĝent'a'j mon'er'o'j de mez'a valor'o la arĝent'a part'o redukt'iĝ'is de 92,5 % al 50 %. Post la du'a mond'milit'o ankaŭ arĝent'a'j mon'er'o'j est'is anstataŭ'ig'it'a'j per ali'a'j, ĉi-foj'e far'it'a'j el blank'a, kupr'o'nikel'a aloj'o sen'arĝent'a. En 1983, kiam eĉ pres'i bank'bilet'o'j'n en nominal'a valor'o de unu pund'o far'iĝ'is mult'e'kost'e, la pund'o re'aper'is kiel mon'er'o el latun'o, kvazaŭ insult'o al si'a glor'a form'o or'a. Kiam la ŝtat'o mem mal'nobl'ig'as si'a'n oficial'a'n metal'a'n mon'o'n, tio mal'ebl'ig'as al fals'ist'o'j akir'i lukr'o'n per si'a'j fals'aĵ'o'j. Tial fals'ist'o'j nun'temp'e koncentr'iĝ'as en la fals'ad'o de bank'bilet'o'j.

Tamen en Briti'o la brit'a pund'o ankoraŭ hav'as sufiĉ'a'n aĉet'pov'o'n, kaj ankaŭ ĝi'a mal'alt'a stamp'kost'o far'as ĝi'n tre al'log'a por fals'ad'o, precip'e ĉar ĝi est'as stamp'bat'it'a el tre simpl'a latun'a disk'o kaj preskaŭ tut'e ne hav'as sekur'ec'a'j'n trajt'o'j'n. En la komenc'o fals'a'j pund'o'mon'er'o'j est'is fals'at'a'j et'skal'e far'e de mal'grand'a'j fals'ist'o'j uz'ant'a'j mon'er'ŝablon'o'j'n kaj procez'o'n kun mal'alt'a temperatur'o por fand'i plumb'a'j'n aloj'o'j'n. Tiu'j „mon'er'o'j” est'is tiam or'teg'it'a'j kaj farb'it'a'j, sed dum ili'a cirkul'ad'o tuj montr'iĝ'is la mal'dur'ec'o de la plumb'a aloj'o, kaj la subit'a el'uz'iĝ'o de la or'a teg'aĵ'o evident'ig'is la fals'a'n natur'o'n de la mon'er'o'j. Kompren'ebl'e, la mal'feliĉ'a ricev'int'o de tia'spec'a fals'a mon'er'o tiam konstat'is, ke iu fripon'o las'is li'n kun ne inter'ŝanĝ'ebl'a mon'er'o bat'stamp'it'a kelk'a'j'n semajn'o'j'n aŭ monat'o'j'n antaŭ'e.

Profesi'e kaj industri'skal'e

Nun'temp'e la situaci'o pri fals'ad'o de mon'er'o'j ŝanĝ'iĝ'is drast'e. Fals'a'j mon'er'o'j est'as amas'produkt'at'a'j per kompleks'a imit'ad'o de la procez'o'j de la reĝ'a mon'er'fabrik'ej'o, uz'ant'a rond'a'j'n, mal'plen'a'j'n disk'o'j'n el'tranĉ'it'a'j'n el latun'a lamen'o, kaj la disk'o'j est'as tiam stamp'at'a'j per alt'prem'a'j pres'il'o'j. La kvalit'o de tiu'j latun'a'j fals'aĵ'o'j vari'as, sed ordinar'e ĝi est'as pli ol sufiĉ'a por ĉiu'tag'a negoc'ad'o. La fals'it'a'j mon'er'o'j kutim'e pov'as est'i trov'at'a'j de hom'o'j kun akr'a'j okul'o'j kaj sufiĉ'a'j kon'o'j pri fals'aĵ'o'j, sed la kvalit'o de kelk'a'j fals'aĵ'o'j est'as tiel bon'a, ke eĉ la plej trejn'it'a'j okul'o'j foj'foj'e ne disting'as inter fals'a kaj aŭtentik'a mon'er'o.

Kontrast'e al la komenc'a'j mon'er'o'j stamp'it'a'j el plumb'a aloj'o, mon'er'o'j far'it'a'j el latun'o est'as mal'pli rimark'at'a'j en cirkul'ad'o. Ju pli ili est'as uz'at'a'j, des pli simil'a'j al la aŭtentik'a'j mon'er'o'j ili far'iĝ'as, ĉar ne'evit'ebl'e ili akir'as la grat'aĵ'o'j'n kaj mal'pur'aĵ'o'j'n de konstant'a man'ŝanĝ'o. Fals'a'j mon'er'o'j en Briti'o eĉ est'as trov'at'a'j en'e de oficial'a'j mon'er'sak'et'o'j dispon'ig'at'a'j de la bank'o'j, kaj en la jar'o 2009 ili konsist'ig'is 3,3 % de la pund'o'mon'er'o'j en cirkul'ad'o. Ili iĝ'is konstant'a kaj esenc'e ne'kontest'ebl'a part'o de cirkul'ad'o de mon'er'o'j en Briti'o.

Bizar'e, cirkul'ig'o de fals'a'j pund'o'mon'er'o'j far'iĝ'is sen'viktim'a krim'o, ĉar neni'u person'o posed'ant'a fals'a'n mon'er'o'n dub'os pri ĝi'a akcept'o far'e de ali'a person'o. Kondiĉ'e ke la reg'ist'ar'o kontrol'u la proporci'o'n de fals'a'j mon'er'o'j en cirkul'ad'o kaj mal'grand'ig'u si'a'n oficial'a'n produkt'ad'o'n, la en'flu'o de fals'a'j mon'er'o'j ne hav'os kontraŭ'a'j'n makro'ekonomi'a'j'n rezult'o'j'n.

La histori'o nun komplet'ig'is si'a'n tut'a'n cikl'o'n, kaj Briti'o re'ating'is pozici'o'n, kie signif'a part'o de la naci'a mon'o est'as produkt'at'a de „privat'a'j mon'far'ej'o'j”. Tio ne kaŭz'os problem'o'n, krom se la brit'a publik'o ne plu fid'os mon'er'o'j'n kaj sekv'e rifuz'os akcept'i ĉiu'n pund'o'mon'er'o'n kiel ŝanĝ'mon'o'n. Io simil'a okaz'is en Sud-Afrik'o, kie la mon'er'o de kvin rand'o'j, origin'e simpl'a latun'a mon'er'o, dev'is est'i re'tir'it'a de cirkul'ad'o kaj anstataŭ'ig'it'a per mult'e'kost'a alternativ'a mon'er'o, bat'stamp'at'a el du mal'sam'a'j metal'o'j, unu flav'a kaj la ali'a blank'a.

Sekur'ec'o neglekt'it'a

Evident'a solv'o por la problem'o en Briti'o est'us la en'met'o de pli'a'j sekur'ec'a'j rimed'o'j en'e de aŭtentik'a'j mon'er'o'j, kio far'us ili'n mult'e pli mal'facil'e fals'ebl'a'j, sed strang'e en la jar'o'j 2004-2007 oni adopt'is ĝust'e la kontraŭ'a'n paŝ'o'n. La desegn'o de la dors'o'flank'o de la mon'er'o'j est'is simpl'a, kaj la rand'o hav'is nur du ond'a'j'n lini'o'j'n, kontrast'e al la antaŭ'a'j el'don'o'j, sur kies rand'o est'is skrib'aĵ'o, la mal'amik'o de fals'ist'o'j.

Ĉu tiu fuŝ'aĵ'o est'is simpl'e ali'a ekzempl'o de la oficial'a stult'ec'o de la reg'ist'ar'o, kompar'ebl'a kun kio okaz'is al la ses'penc'a mon'er'o en 1887? Aŭ ĉu la reg'ist'ar'o nur facil'ig'is al la fals'ist'o'j la farad'o'n de ili'a'j fals'aĵ'o'j, por ke la fals'it'a'j mon'er'o'j est'u mal'pli trov'ebl'a'j de la ordinar'a publik'o, kio ŝpar'as al la reg'ist'ar'o grand'a'n sum'o'n en la re'far'o de miliard'o'j da pund'o'mon'er'o'j en cirkul'ad'o? Tre probabl'e mon'er'o'j plu est'os fals'at'a'j, ĝis inflaci'o redukt'os ili'a'n valor'o'n ĝis grad'o, kie fals'ad'o est'us ne'profit'ebl'a okup'o.

Inter'temp'e la histori'o dir'as, ke est'us bon'a ide'o por la nun'temp'a'j ofic'ist'o'j de la reĝ'a mon'far'ej'o rifuz'i iu'j'n ajn invit'o'j'n por krist'nask'a'j vesper'manĝ'o'j en Winchester ...

DJ CAn'e
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de DJ Cane el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Trans'lok'iĝ'as mal'jun'a sinjor'in'o

En Italio est'as „mal'jun'a sinjor'in'o”, ĉie kon'at'a kaj ŝat'at'a, kiu kvar foj'o'j'n en'e de 18 jar'o'j ŝanĝ'is si'a'n „dom'o'n”. Ne tem'as pri ia ne'kontent'iĝ'em'a vir'in'o, sed pri la pied'pilk'a klub'o Juventus. Ek'de 1897, ĝi gajn'is sen'nombr'a'j'n ĉampion'lud'o'j'n kaj pokal'o'j'n (ankaŭ sur inter'naci'a nivel'o), sam'kiel mult'e da zelot'o'j (10 milion'o'j'n nur en Italio).

La nom'o de grand'a'j team'o'j kutim'e est'as lig'it'a al tiu de la propr'a stadion'o (ekz. Flameng'o/Maracanã, Real Madrid/Santiag'o Bernabéu, Barcelona/Camp No'u). Juventus mal'e, en la last'a'j du jar'dek'o'j, vag'ad'is de unu lud'ej'o al ali'a, ĉiam (al'don'e!) kun'hav'ig'ant'e ĝi'n al la du'a urb'o'team'o kaj histori'a rival'o (Torin'o).

Restoraci'o'j

Nur ĉi-jar'o'n Juventus ek'hav'is tut'e si'a'n stadion'o'n, sen'dub'e la plej modern'a'n en Italio, kun unu'a'foj'e en Italio restoraci'o'j, butik'o'j kaj team'o-muze'o. Ĝi en'ten'as mal'pli da hom'o'j – 41 000 spekt'ant'o'j'n – ol la antaŭ'a, sed, unu'a'foj'e, kiel en plur'a'j nord-eŭrop'a'j land'o'j, la zelot'o'j sid'os tut'e apud la lud'ej'o.

Mank'as ĉirkaŭ'a kur'ej'o. Tio ne nur pli'bon'ig'os la vid'ebl'ec'o'n en urb'o karakteriz'at'a oft'e de nebul'o, sed eĉ pov'as est'i konsider'at'a et'a kultur'a revoluci'o en naci'o tre mal'sam'a, el sekur'ec'a kaj pens'manier'a vid'punkt'o'j, ol ekzempl'e Angli'o.

Model'o

La stadion'o est'u krom'e konsider'at'a model'o de energi'a ŝpar'o, ĉar ĝi uz'os preskaŭ ekskluziv'e re'nov'ig'ebl'a'j'n energi'font'o'j'n.

La inaŭgur'o de tiu ĉi pionir'a stadion'o okaz'is en septembr'o 2011 per matĉ'o kontraŭ la angl'a team'o Notts County. Antaŭ la matĉ'o, kiu fin'iĝ'is egal'stat'e, okaz'is mal'ferm'a ceremoni'o, simil'a al olimpi'a, en la ĉe'est'o de lok'a'j kaj naci'a'j grav'ul'o'j.

La nov'a stadion'o de Juventus est'as por'temp'e nom'it'a „Juventus Stadium”. Oni tamen atend'as propon'o'n de sponsor'o, kiu al'don'os si'a'n nom'o'n. Laŭ'kontrakt'e ĝi ne rilat'u al la aŭtomobil'a industri'o, pro tio ke jam de jar'dek'o'j Juventus-on estr'as famili'o Agnelli [anjeli], propriet'ul'o ankaŭ de la mark'o Fiat.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pri kulp'o de kulp'ig'ist'o

Kiam vi grav'e mal'san'iĝ'as aŭ est'as viktim'o de akcident'o, oni ver'ŝajn'e transport'as vi'n al hospital'o por fleg'i vi'n. La team'o de kurac'ist'o'j kaj fleg'ist'o'j fin'e decid'as, kiam vi sufiĉ'e re'san'iĝ'is por re'aper'i en la soci'o.

Imag'u, ke vi viv'us en soci'o, kie oni konduk'us vi'n al medicin'a juĝ'ist'o, kiu unu'e esplor'as, ĉu vi kulp'as pri per'fort'o de vi'a korp'o, kaj post'e decid'as, por kiom da temp'o oni en'ŝlos'os vi'n en hospital'o'n, ne sur'baz'e de vi'a mal'san'stat'o, sed sur'baz'e de vi'a kulp'ec'o.

Tiel nun'temp'e ag'as ni'a'j juĝ'ist'o'j en kaz'o de krim'o. Est'as por mi strang'e, ke juĝ'ist'o pov'as decid'i, post kiom da jar'o'j krim'ul'o est'as pret'a por re'aper'i en la soci'o.

Ne'human'a

Strang'as tiu diferenc'o inter person'a fi'ag'o kaj soci'a delikt'o. Eĉ hom'o, kiu ekzempl'e mem preskaŭ neni'ig'is si'a'n hepat'o'n pro drink'ad'o kaj diboĉ'ad'o, ricev'as komfort'a'n lit'o'n en hospital'o kaj zorg'o'j'n de kurac'ist'o'j kaj fleg'ist'o'j. Hom'o'n, kiu far'is soci'a'n fi'ag'o'n, oni en'karcer'ig'as en foj'foj'e ne'human'a'j cirkonstanc'o'j. Nun'temp'e proces'o'j de grav'a'j krim'o'j ricev'as grand'a'n atent'o'n de la amas'komunik'il'o'j. Post la verdikt'o oni kutim'as intervju'i la viktim'o'j'n aŭ eventual'e la parenc'o'j'n en kaz'o de murd'o. Kelk'a'j hom'o'j – kaj feliĉ'e tiu'j pli'oft'iĝ'as – esprim'as ĉef'e la dezir'o'n, ke oni mal'help'u la ripet'o'n de tia krim'o. Sed plej oft'e mi hav'as la impres'o'n, ke la „kontent'o” de la intervju'it'o proporci'as al la sever'ec'o de la verdikt'o. Montr'iĝ'as precip'e venĝ'em'o. Venĝ'em'o ne est'as bon'a rimed'o por pli'bon'ig'i la inter'hom'a'j'n rilat'o'j'n. Kulp'ec'o kaj pun'ad'o est'as esenc'a'j element'o'j en la eduk'sistem'o'j en la mond'o, sed la venĝ'em'o en la pun'ad'o kaŭz'as, ke soci'a'j konflikt'o'j persist'as.

Ĉu fleg'i aŭ venĝ'i

Ĉu ebl'e la kial'o por la diferenc'o de trakt'ad'o inter fizik'a kaj mens'a mal'san'ul'o est'as, ke medicin'o hav'as tre long'a'n histori'o'n, dum psikologi'o kaj psik'o'terapi'o est'as tre jun'a'j. La – oft'e prav'e – pri'dub'at'a'j rezult'o'j de psik'o'terapi'o'j supoz'ebl'e kaŭz'as mank'o'n de atent'o por fleg'i delikt'ul'o'j'n anstataŭ venĝ'i pro spert'it'a'j sufer'o'j.

Nur en la pas'int'a jar'cent'o oni komenc'is atent'i pri mis'trakt'ad'o'j kaj per'fort'o'j de infan'o'j far'e de ge'patr'o'j kaj eduk'ist'o'j. Tio, kio dum jar'cent'o'j rest'is plej'oft'e kaŝ'it'a, nun'temp'e provok'as indign'o'n. Kaj nun ankaŭ montr'iĝ'as, ke oft'e tem'as pri „tradici'o'j”: plen'kresk'ul'o'j kaŭz'as ĉe si'a'j infan'o'j, kio'n ili mem sufer'is de si'a'j ge'patr'o'j aŭ eduk'ist'o'j.

Sed nur antaŭ kelk'a'j jar'dek'o'j iom post iom vek'iĝ'is la konsci'o, ke eĉ plej bon'vol'a'j ge'patr'o'j ne sukces'as plen'um'i la bezon'o'j'n de si'a'j infan'o'j, ĉar plen'kresk'ul'a mens'o tro diferenc'as de la infan'a. Kaj do eĉ en plej harmoni'a famili'o infan'o'j pov'as tra'viv'i traŭmat'a'j'n spert'o'j'n. Elimin'o de ties noc'a'j efik'o'j ĉe plen'kresk'ul'o'j est'as defi'o por la plej nov'a'j terapi'o'j.

Fleg'i delikt'ul'o'j'n

Resum'e mi opini'as, ke ver'a soci'a progres'o ebl'as, nur kiam oni pli kaj pli atent'os pri la fleg'ad'o de delikt'ul'o'j anstataŭ venĝ'i pro spert'it'a mizer'o. Por mult'a'j hom'o'j est'as mal'facil'e akcept'i, ke krim'ul'o'j ankaŭ est'as hom'o'j, precip'e kiam tem'as pri delikt'o'j kontraŭ infan'o'j. Mi ankaŭ konsci'as, ke ankoraŭ nepr'e neces'as en'ŝlos'i krim'ul'o'j'n por evit'ig'i nov'a'j'n viktim'o'j'n, sed tiu'j ricev'u human'a'n atent'o'n kaj fleg'o'n. Kaj ĉu ne est'us pli efik'e, se juĝ'ist'o las'us la decid'o'n pri la daŭr'o de en'karcer'ig'o al team'o de terapi'ist'o'j kaj fleg'ist'o'j kaj gard'ist'o'j? Evident'e tiu'j far'os erar'o'j'n kaj ebl'e liber'ig'os person'o'n, kiu re'delikt'os. Sed tia'j erar'o'j ankaŭ nun'temp'e okaz'as, ĉu ne?

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pastr'o'j ribel'as

Ĝis'fund'a'n kriz'o'n tra'viv'as la katolik'a eklezi'o en Aŭstrio. Pli kaj pli da kred'ant'o'j for'las'as si'a'n kred'o'n.

En Aŭstrio, kies loĝ'ant'ar'o super'as 8 milion'o'j'n, ekzist'as 15 agnosk'it'a'j religi'o'j. La plej grand'a est'as la katolik'a kun nun'temp'e 5 500 000 an'o'j. Inter 1994 kaj 2010 sum'e ne mal'pli ol 730 000 mal'al'iĝ'is. Tiu nombr'o sol'e en 2011 cert'e est'os drast'e pli ol cent mil.

Por tio ekzist'as divers'a'j kial'o'j:
– En eklezi'a'j lern'ej'o'j kaj infan'vart'ej'o'j cent'o'j da infan'o'j est'is mis'trakt'at'a'j;
– Oni ne plu kred'as, ke Di'o ekzist'as;
– La eklezi'a'j impost'o'j tro alt'as;
– Mank'as re'form'o'j.

Pastr'a iniciat'o

Por kontraŭ'batal'i tiu'n evolu'o'n la pastr'o Helmut Schüller fond'is la Pastr'a'n Iniciat'o'n. Jen la ĉef'a'j re'form'ide'o'j:
– Mes'o'j gvid'at'a'j de laik'o'j, ankaŭ sen pastr'o;
– Pastr'ec'o ankaŭ por edz'iĝ'int'o'j kaj vir'in'o'j;
– Komuni'o ankaŭ por divorc'int'o'j kaj reedz(in)iĝ'int'o'j;
– En ĉiu paroĥ'ej'o deĵor'u aŭ pastr'o aŭ ali'a person'o, kiu fleg'as la kontakt'o'n kun la kred'ant'o'j;
– For la celibaton ktp.

Leter'bomb'o

Helmut Schüller nask'iĝ'is en 1952 kaj pastr'iĝ'is en 1977. Post'e li labor'is kiel vic'pastr'o kaj instru'ist'o pri religi'o. En 1991 li iĝ'is la ĉef'o de la social'a organiz'aĵ'o Caritas [karitas], kiu help'as al mal'san'ul'o'j kaj mal'riĉ'ul'o'j. Pro la model'a labor'o li ricev'is la premi'o'n „Gvid'ant'o de la jar'o 1993 de la Viena Ekonomi'a Universitat'o”. En la sam'a jar'o li preskaŭ iĝ'is viktim'o de leter'a bomb'o, kiu'n oni ĝust'a'temp'e trov'is.

La ĉef'episkop'o de la ĉef'diocez'o Vieno, Christoph Schönborn, dung'is li'n kiel ĝeneral'a'n vikari'o'n, sed jam kvar jar'o'j'n post'e li eks'ofic'ig'is li'n pro tro profund'a divers'ec'o de opini'o'j inter li kaj Schüller. La tiu'rilat'a'n leter'o'n Schönborn ne person'e trans'don'is al Schüller, sed met'is ĝi'n nokt'e antaŭ li'a'n pord'o'n.

La 25an de april'o 2006 Schüller kun'e kun la monaĥ'o Udo Fischer prezent'is la Pastr'a'n Iniciat'o'n, kiu kritik'as la kun'fand'o'n de mal'grand'a'j paroĥ'ej'o'j al pli grand'a'j kaj sub'ten'as la kun'labor'o'n de ĉiu'j bapt'it'o'j kadr'e de la eklezi'o.

La 19an de juni'o 2011 aper'is Aufruf zum Ungehorsam (al'vok'o al ne-obe'o), kiu postul'as la pastr'ec'o'n de vir'in'o'j kaj edz'iĝ'int'a'j vir'o'j kaj inform'as, ke predik'os est'ont'e ankaŭ laik'o'j.

Walter KLag
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La valor'o de universitat'o'j

Pri la vid'punkt'o de Paul Gubbins pri la nov'a akademi'a jar'o en universitat'o'j (MONATO 2011/11, p. 7) mi plen'e konsent'as. Plu'e mi konstat'as, ke la pli'mult'o de la student'o'j al'iĝ'as al relativ'e „facil'a'j” fak'o'j: jur'o, beletr'o, psikologi'o, soci'a'j afer'o'j, diplomati'o ktp, kre'ant'e tiel deficit'o'n en fak'o'j inĝenier'a'j, matematik'a'j, fizik'a'j kaj ceter'a'j „ekzakt'a'j” scienc'o'j. Germanio ekzempl'e, mi aŭd'is, „produkt'as” nur du'on'o'n de la inĝenier'o'j bezon'at'a'j de ĝi jar'e, la ceter'o'n ĝi „import'as”. Diskut'ant'e antaŭ kelk'a'j jar'o'j kun koleg'o el universitat'o de Padova (Italio) mi demand'is li'n kial oni star'ig'is la „sistem'o'n 3+2” de Bulonj'o. Li prav'ig'is tio'n per fakt'o, ke la pli'mult'o de la student'o'j est'as pigr'a'j en stud'ad'o kaj fin'int'e tri'jar'a'n period'o'n ili em'us for'las'i la universitat'o'n, sed kontraŭ'e, est'as de'nov'e ili, kiu'j kutim'e hav'as ankaŭ mon'o'n, kiu'j daŭr'ig'as ankaŭ la du'a'n period'o'n kripl'ig'it'e.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bat'as ne plu la kor'o de Biafro

Vek'iĝ'is niĝeri'an'o'j la 26an de novembr'o kaj ili inform'iĝ'is pri la for'pas'o de hom'o ne'forges'ebl'a en la histori'o de la land'o. En 1967 Chujwuemeka Odimegwu Ojukwu sen'de'pend'ig'is la sud-orient'a'n part'o'n de Niĝerio: sekv'is tri jar'o'j da intern'a milit'o, dum kiu mort'is pli ol milion'o da hom'o'j.

Niĝerio est'as land'o kun pli ol 250 etn'a'j grup'o'j kaj preskaŭ 450 lingv'o'j. La tri ĉef'a'j gent'o'j kaj lingv'o'j est'as la igba (sud-orient'e), la haŭs'a (nord'e) kaj la joruba (sud-okcident'e).

Ojukwu, kolonel'o en la niĝeria arme'o, kaj la unu'a soldat'o kun universitat'a diplom'o, en 1957 far'iĝ'int'e arme'an'o, rifuz'is akcept'i la masakr'o'n de si'a Igbo-popol'o kaj deklar'is la sud-orient'a'n region'o'n Respublik'o de Biafro.

Sub'prem'at'a'j

La federaci'a reg'ist'ar'o sub la tiam'a ŝtat'estr'o general'o Yakubu Gowon rifuz'is akcept'i la apart'ig'o'n de la sud-orient'a region'o. Sub'ten'at'a de la eks'a koloni'a mastr'o, Briti'o, ĝi ek'milit'is kontraŭ la nov'a naci'o. Biafranoj est'is sub'prem'at'a'j kaj mort'ig'at'a'j per arm'il'o'j de la okcident'a'j pov'o'j. En 1970 Ojukwu for'fuĝ'is al Ebur-Bord'o – unu el nur kvin afrik'a'j land'o'j, kiu'j agnosk'is Biafron.

Post prezid'ant'a pardon'o Ojukwu re'ven'is al Niĝerio en 1982 kaj far'iĝ'is de'nov'e la voĉ'o kaj kor'o de si'a Igbo-popol'o. Du foj'o'j'n li prov'is far'iĝ'i prezid'ant'o de Niĝerio. Li ricev'is alt'a'j'n honor'ig'o'j'n, inkluziv'e de la titol'o Eze Igbo Gburu Gburu – La reĝ'o tut'mond'a de la Igbo-gent'o.

Just'ec'o

Ankoraŭ rest'as mov'ad'o inter la igboj por sen'de'pend'ig'i Biafron. Tamen la mort'o de Ojukwu je la aĝ'o de 78 jar'o'j mark'as fin'a'n faz'o'n en la real'ig'o de nov'a biafra respublik'o. Ĝis nun neni'u igbo sukces'is trans'pren'i la gvid'a'n rol'o'n de Ojukwu kiel batal'ant'o por just'ec'o kaj liber'ig'o.

Pro tio ne surpriz'as, ke pli ol 49 milion'o'j da igboj nun pri'lament'as la for'pas'o'n de la patr'o de la gent'o kaj ties simbol'o en Niĝerio.

La nun'a prezid'ant'o de Niĝerio, Goodluck Jonathan, parol'is pri la „am'eg'o [de Ojukwu] por si'a popol'o, li'a sent'o pri justic'o, just'ec'o kaj egal'ec'o, kiu'j dev'ig'is li'n lud'i si'a'n gvid'a'n rol'o'n en la niĝeria intern'a milit'o”.

Princ'o Henrik'o OGUINYE/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Princ'o Henrik'o Oguinye/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sub'aŭskult'a skandal'o

Konstern'iĝ'is politik'ist'o'j kaj ali'a'j en Slovaki'o, kiam ili ek'sci'is, ke sub'aŭskult'is la sekret'a serv'o de la ministeri'o pri defend'ad'o ne nur raport'ist'o'j'n de slovak'a tag'ĵurnal'o sed ankaŭ la direktor'o'n de televid'o-kanal'o. Laŭ'dir'e la milit'ist'o'j sub'aŭskult'is ankaŭ la ĉef'ministr'o'n de la slovak'a reg'ist'ar'o.

Sub'aŭskult'ad'o de gazet'ist'o'j ne kongru'as kun la princip'o'j de jur'a ŝtat'o kaj demokrati'o, atent'ig'is la politik'ist'o'j. Sam'temp'e publik'ig'o de sekret'a'j dokument'o'j konfirm'is la supoz'o'n, ke la milit'ist'a sekret'a serv'o est'as en ĥaos'o.

La skandal'o eks'ig'is la ministr'o'n pri defend'ad'o, pri kio ĝis la parlament'a'j balot'o'j en mart'o 2012 respond'ec'os la ĉef'ministr'in'o de la slovak'a reg'ist'ar'o, Iveta Radičová [radiĉova].

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

For'a eŭfori'o

Est'ig'is eŭfori'o'n la reĝim'ŝanĝ'o en Rumani'o en 1989. Liber'iĝ'int'e de Nicolae Ceauşescu, la popol'o esper'is, ke ĉio est'os bon'a, ke prosper'o reg'os en la land'o.

Tamen 22 jar'o'j'n post'e, laŭ esplor'o de la inform'o'centr'o Infopolitic, 78 % de la demand'it'o'j opini'is, ke la land'o mal'bon'e evolu'as. La nun'a'j politik'o kaj politik'ist'o'j sen'iluzi'ig'as la loĝ'ant'ar'o'n: fakt'e la plej popular'a ŝtat'estr'o est'as la ekzekut'it'a Ceauşescu.

Nostalgi'o

Tio'n klar'ig'as almenaŭ part'e la nostalgi'o pri komun'ism'o kaj la fakt'o, ke la hodiaŭ'a'j politik'ist'o'j nur mal'mult'e plen'um'as la esper'o'j'n de la loĝ'ant'ar'o.

La plej popular'a'j hom'o'j est'as la estr'o de la Ruman'a Naci'a Bank'o, Mugur Isărescu, kaj la iam'a reĝ'o Mikael'o, kiu en 1947 dev'is abdik'i. Tamen monarĥi'o'n sub'ten'as nur 5 % de la popol'o.

Plen'e 85 % de la demand'it'o'j opini'is, ke la publik'a sekur'ec'o est'as mal'bon'a. Krom'e ili taks'as tro alt'a'j administr'a'j'n kost'o'j'n, sam'e prez'o'j'n de elektr'o, gas'o, nutr'aĵ'o'j kaj hejt'ad'o en dom'blok'o'j. Ili'a'n perspektiv'o'n mal'hel'ig'as la mond'a ekonomi'a kriz'o.

L. Sz.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de L. Sz. el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nov'a'j fosili'o'j

En Bavari'o (sud'a Germanio) est'is trov'it'a'j du eg'e interes'a'j fosili'o'j. Proksim'e de Kelheim, urb'o ĉe Danub'o, 30 km okcident'e de Regensburg, trov'iĝ'is la ĝis nun plej bon'e konserv'it'a fosili'o de dinosaŭr'o en Eŭrop'o. La rab'o'best'o est'is 72 cm long'a. Por scienc'ist'o'j la trov'it'aĵ'o est'as sensaci'a, ĉar vid'ebl'as haŭt- kaj har-pec'o'j. Ĝis nun la best'o rest'as sen'nom'a. La fosili'o aĝ'as proksim'um'e 135 milion'o'j'n da jar'o'j. La ost'ar'o kaj mult'a'j anatomi'a'j detal'o'j bon'e konserv'iĝ'is. La fosili'a best'o est'is jun'a, cert'e pli jun'a ol unu jar'o'n. Scienc'ist'o'j taks'as, ke ĝi est'as la plej grav'a fosili'o de pra'saŭr'o (arkesaŭro) trov'it'a en Germanio post la mal'kovr'o de la kon'at'a pra'bird'o arkeopterig'o.

Pli'a interes'a fosili'o est'is trov'it'a en et'a vilaĝ'o nord-orient'e de Augsburg. Tie oni mal'kovr'is rest'o'j'n de gigant'a serpent'o, 3,5 m long'a. Scienc'ist'o'j taks'as la „aĝ'o'n” de tiu piton'o je 15 milion'o'j da jar'o'j. Do, la best'o viv'is en miocen'o en region'o, kie neniam antaŭ'e est'is trov'it'a simil'a fosili'o. Tiu'j serpent'o'j prefer'as pli alt'a'j'n temperatur'o'j'n, tial ili trov'iĝ'as en tropik'a'j region'o'j de Afrik'o kaj Azi'o.

Tiu'temp'e la averaĝ'a temperatur'o en tiu region'o de Mez-Eŭrop'o supoz'ebl'e est'is dek celsi'a'j grad'o'j. Kontraŭ'e, nun'temp'e la averaĝ'a jar'a temperatur'o en la region'o est'as proksim'um'e 8o C.

Trov'it'a'j est'is plur'a'j vertebr'o'j, kiu'j nun konserv'at'as en ŝtat'a kolekt'o en Munkeno.

Jomo IPFELKOFER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jomo Ipfelkofer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La bicikl'o de mi'a patr'o

En mi'a infan'aĝ'o bicikl'o, aĉet'it'a de mi'a patr'o antaŭ la fond'iĝ'o de la Ĉin'a Popol'a Respublik'o en la jar'o 1949, profund'e impres'is mi'n. Sen'farb'ig'it'e pro frot'ad'o, ĝi perd'is kolor'o'n, kaj oni ne sci'is ĝi'a'n produkt'o'dat'o'n. Stri'o'j sur la pneŭmatik'o'j plat'iĝ'is pro el'uz'it'ec'o, tiel ke ĉe kelk'a'j lok'o'j est'iĝ'is tuber'o'j ŝvel'int'a'j pro tro da aer'o. Por evit'i krev'o'n la patr'o met'is pec'o'n de mal'nov'a kaŭĉuk'a bend'o en ĝi'n. Tio ig'is la bend'o'j'n ne'unu'form'a'j, kaj bicikl'ant'e, oni sent'is si'n ritm'e ĵet'at'a supr'e'n kaj mal'supr'e'n, kvazaŭ oni vetur'us sur mal'glat'a voj'o. Tamen la bicikl'o est'is import'it'a el ekster'land'o kaj hav'is fam'a'n mark'o'n. Viŝ'ant'e la bicikl'o'n, mi'a patr'o oft'e en fier'a ton'o dir'is: objekt'o kaduk'a, tamen solid'a. Ĝi ja port'is la patr'o'n de kamp'o'j al kamp'o'j por sem'ad'o kaj rikolt'ad'o; de vilaĝ'o'j al vilaĝ'o'j, proksim'a'j kaj mal'proksim'a'j, por labor'i kiel dung'it'o en foir'o. Tag'o'n post tag'o kaj jar'o'n post jar'o la patr'o ten'is sur si'n grand'a'n ŝarĝ'o'n, viv'ten'ant'e la tut'a'n famili'o'n kun kvar fil'o'j.

La bicikl'o impres'is mi'n plej'e ne nur pro si'a aspekt'o aŭ fam'a produkt'mark'o, sed pro la tol-du'sak'o tri'angul'a, el'uz'it'a kaj pend'ant'a sur la supr'a bicikl'o'fram'o. En'met'iĝ'is en la du'sak'o'n sonĝ'o de mi'a infan'ec'o. Mi nask'iĝ'is mez'e de la 1960-aj jar'o'j. En mi'a memor'o mi'a patr'in'o est'is mal'san'em'a, kaj tri knab'o'j nask'iĝ'is antaŭ mi, la plej aĝ'a 12 jar'o'j'n antaŭ'e. La tut'a famili'o de'pend'is de mi'a patr'o sol'a. Kiel mal'facil'a'j est'is la tag'o'j. Ni'a ĉef'a nutr'aĵ'o est'is sorg'o. La sorg'o'grajn'o ĉe ni, en sud-orient'a Shanxi-provinc'o, est'is mal'sam'a ol tiu de ali'a'j lok'o'j. Ĝi est'is amar'e acerb'a kaj mal'facil'e en'glut'ebl'a, kaj kaŭz'is intern'a'n varm'o'n al la manĝ'ant'o'j, precip'e al la infan'o'j, tiel ke ili ne pov'is el'fek'i eĉ post plur'a'j tag'o'j kun ventr'o ŝvel'ant'a kaj vang'o'j ruĝ'e febr'a'j. Fin'e ili plu ne pov'is el'ten'i la sufer'o'n de konstip'iĝ'o, kaj lev'ant'e la post'aĵ'o'n pet'is si'a'n patr'in'o'n baston'et'e el'fos'i la fer'bul'a'n fek'aĵ'o'n. Eĉ tia'j'n nutr'aĵ'o'j'n kiel sorg'o oni ne pov'is sufiĉ'e manĝ'i. La viv'kondiĉ'o'j de urb'an'o'j est'is pli bon'a'j ol la ni'a'j. Oni'dir'e, kiu ĝu'as la hav'ig'it'a'n gren'o'n, tiu viv'as en paradiz'o. Vid'ant'e, ke mi'a'j amik'et'o'j, kies famili'o'j ven'is el urb'o, manĝ'as vapor'um'it'a'n pan'o'n el maiz'farun'o, mi saliv'um'is kaj pens'is, kiel feliĉ'e, se mi pov'us ĝu'i vapor'um'it'a'n pan'o'n ĉiu'tag'e.

Por ŝtop'i la stomak'o'n de la famili'an'o'j, mi'a patr'o ir'is al la kamp'o'j sen'inter'romp'e ĉiu'tag'e, kaj labor'is de fru'a maten'o ĝis mal'fru'a vesper'o. Krom'e en la mort'a sezon'o de agrikultur'a'j labor'o'j li ankoraŭ serĉ'is krom'okup'o'j'n. Antaŭ la jar'o 1949 mi'a'j patr'o kaj onkl'o iam entrepren'is mez'grand'a'n restoraci'o'n, kiu fam'is pro bon'e kuir'it'a frap-pat'kuk'o kun pekl'it'a viand'o en ni'a region'o, kaj ĝis nun en la lok'a anekdot'libr'et'o oni pov'as trov'i la registr'o'n Frap-pat'kuk'o de Frat'o'j de Famili'o Wei. Cirkul'as la dir'aĵ'o: „Foir'o vizit'ind'a, krur'o'j lac'eg'a'j; se pat'kuk'o'n ne'manĝ'ant'a, larm'o'j'n el'flu'ig'ant'a”. En tut'a jar'o, kiam okaz'is foir'o'j kaj solen'o'j en urb'et'o'j kaj vilaĝ'o'j, nord'a'j kaj sud'a'j, mi'a patr'o nepr'e est'is konkur'e invit'it'a de divers'a'j restoraci'o'j kiel dung'it'a pat'kuk'majstr'o. La dung'int'o'j pag'is al mi'a patr'o 2,5 juan'o'j'n por ĉiu tag'o. Re'ven'int'e, la patr'o dev'is don'i 2 juan'o'j'n al la Produkt'o-grup'o, kaj nur 0,5 juan'o'n las'is al si mem; tamen en tiu period'o ĝi jam est'is ne-neglekt'ebl'a en'spez'o.

Kutim'e la foir'o daŭr'is tri aŭ kvar tag'o'j'n. Mi fingr'e kalkul'is la tag'o'j'n, kiam est'is la tag'o, en kiu mi'a patr'o re'ven'os. Mi oft'e kur'is ekster'e'n de la pord'eg'o, sid'ant'e sur la ĉeval-sur'rajd'a ŝton'o, gap'e fiks'is la rigard'o'n al la fin'o de la voj'o, kaj atend'is mi'a'n patr'o'n. Kiam li'a figur'o aper'is ĉe la horizont'o, mi trot'is al li sam'kiel gaj'a paser'o. Ŝajn'as, ke la patr'o jam antaŭ'atend'is ĉi tia'n scen'o'n. Descend'int'e de la bicikl'o kun rid'et'o, li kares'is mi'a'n kap'o'n, kaj lev'is mi'n facil'e sur la supr'a'n fram'tub'o'n, kaj puŝ'is la bicikl'o'n hejm'e'n. Kiam la bicikl'o halt'is en la kort'o, la patr'o de'met'is mi'n ter'e'n. Li etend'is la man'o'n en la du'sak'o'n ĝis fund'o, kaj mi fiks'is mi'a'n rigard'o'n kun plen'a esper'o. Li el'pren'is pec'o'j'n de sek'a'j pat'kuk'o'j kaj don'is pec'o'n al mi. Ĝi est'is trezor'o, ĉar laŭ mi ĝi est'as tre dolĉ'a kaj bon'gust'a. Tiu'moment'e mi sent'is mi'n tre feliĉ'a. Mi'a bel'a infan'aĝ'o for'pas'is en atend'ad'o de la re'ven'o de mi'a patr'o.

Post pli ol dek jar'o'j, kiam mi vizit'is la gimnazi'o'n, furor'is bicikl'ad'o. Por kelk'a'j mi'a'j kun'lern'ant'o'j, kies ge'frat'o'j jam per'labor'is, tial kun bon'a'j viv'kondiĉ'o'j, tiu'j famili'o'j aĉet'is bicikl'o'j'n kun mark'o'j Yongjiu aŭ Feige. Dimanĉ'e aŭ post lern'ej'a'j hor'o'j ili oft'e bicikl'e vet'kur'is sur la plac'o antaŭ la dom'o de La Revoluci'a Komitat'o de la guberni'o. Mi avid'e rigard'is ili'n, kaj foj'foj'e intenc'is pren'i la bicikl'o'n de la patr'o kaj konkur'i kun ili. Sed vid'ant'e la bicikl'o'n kun kaduk'a fer'fram'o, mi perd'is la kuraĝ'o'n. Foj'e, tikl'a al'log'o en la kor'o venk'is mi'n, ke mi, kun grand'a kuraĝ'o, el'stir'is la bicikl'o'n de la patr'o. Iu'j rigard'is mi'n kaj mi'a'n bicikl'o'n kun mal'estim'a mien'o. Unu dir'is: „Ha! Kiel kaduk'a bicikl'aĉ'o. Ĝi dev'as est'i ĉe brokant'ist'o. Kun tia objekt'o, ĉu vi aŭdac'us vet'kur'i kun ni?” Li'a'j vort'o'j fort'e atak'is mi'n, ke mi'a vizaĝ'o tuj brul'is kvazaŭ mi est'us kapt'it'a ŝtel'ist'o, ne sci'ant'e kie'n fuĝ'i. Mi hejm'e'n're'ven'is konfuz'it'e kun la bicikl'o. En tiu temp'o mi jun'a kaj ne'prudent'a opini'is, ke la kaduk'a bicikl'o al'port'as al mi humil'iĝ'o'n, kaj de tiam mi decid'is neniam vetur'i per ĝi.

Ni'a viv'o iom post iom ŝanĝ'iĝ'is, kaj oni ne plu zorg'is pri ĉiu'tag'a pan'o, amar'a sorg'o'farun'o ja est'is histori'aĵ'o. Ni'a famili'o hav'is nov'a'j'n bicikl'o'j'n. En la jar'o 1986 for'pas'is mi'a patr'o, kaj iu parenc'o for'pren'is la mal'nov'a'n bicikl'o'n. Mi'a patr'in'o dir'is: „Kiam vi'a patr'o viv'is, la parenc'o ven'is mult'a'j'n foj'o'j'n kaj vol'is aĉet'i la bicikl'o'n kontraŭ alt'a prez'o, sed vi'a patr'o rifuz'is.”

La bicikl'o de la patr'o jam long'e for'est'is en mi'a viv'o, sed ĝi rest'as freŝ'a en mi'a memor'o. Ĉiam, kiam mi re'memor'as pri mi'a patr'o, mi kvazaŭ vid'as, ke li klin'as la tali'o'n kaj palp'e serĉ'as sek'a'j'n pat'kuk'o'j'n en la bicikl'a tol-du'sak'o. Tiu scen'o est'as tre larm'ig'a. Ne'forges'ebl'a'j est'as la tra'viv'aĵ'o'j dolĉ'a'j kaj amar'a'j. Ili ĉiam dron'ig'as mi'n en ne'esprim'ebl'a'j sent'o'j, kaj mi long'e ne pov'as liber'iĝ'i el ili.

Memor'ant'e la bicikl'o'n, mi ĉiam vid'as la patr'o'n rid'et'ant'a'n al ni. Ho, mi'a ne'forges'ebl'a bicikl'o, mi'a kar'a patr'o!

WEI Yubin
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Wei Yubin el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nov'a sinagog'o inaŭgur'it'a en Speyer

Mil jar'o'j est'as antaŭ Di'o kiel unu tag'o. Sekv'e pas'is antaŭ Di'o nur unu tag'o dum la last'a'j mil jar'o'j de la jud'a ĉe'est'o en la urb'o Speyer ĉe Rejn'o, Germanio. Sed la hom'o'j en si'a'j ter'a'j tag'o'j percept'as pli detal'e, pli disting'e si'a'j'n tag'o'j'n kaj jar'o'j'n ol Di'o en si'a majest'a super'rigard'o. En mil jar'o'j for'flu'int'a'j kun la Rejn'o-akv'o, en tiu ĉi komun'um'o okaz'is glor'aĵ'o'j kaj abomen'aĵ'o'j inter'sekv'e.

Re'ven'o

La 9a de novembr'o 2011 almenaŭ est'is tag'o de ĝoj'o, ĉar oni tie inaŭgur'is nov'a'n sinagog'o'n. Ĝoj'o pri jud'a preĝ'ej'o en la urb'o de mond'kon'at'a katolik'a katedral'o kaj protest'ant'a memor'ig'a preĝ'ej'o pri la reformaci'o. Preskaŭ sam'aĝ'a kiel la katedral'o est'as la ĉe'est'o de jud'a komun'um'o en Speyer, kaj est'is komenc'e episkop'o, kiu permes'is ĝi'n. Sed est'is post'e tamen krist'an'o'j, kiu'j klopod'is nul'ig'i ĝi'n, kaj est'is german'o'j, kiu'j sukces'is for'brul'ig'i la du'a'n sinagog'o'n en la pogrom'a nokt'o la 9an de novembr'o 1938, tiel de'nov'e eksterm'ant'e la jud'a'n viv'o'n en la urb'o. Neni'u kred'is pri re'ven'o de ties kultur'o. Sed ĝi re'ven'is form'e de iam'a'j soveti'an'o'j, en'migr'int'a'j en Palatinaton.

Resum'o

La raport'ant'o de MONATO, kiu bon'e observ'is la event'o'j'n dum la last'a'j jar'dek'o'j, prov'as resum'i laŭ ter'a'j temp'o'unu'o'j:
La rus'a'j jud'o'j ven'is en la 90aj jar'o'j kaj dev'is unu'e tut'e de'nov'e ek'kon'i si'a'j'n religi'o'n kaj kultur'a'n de'ven'o'n, post ateism'a ŝtat'an'ec'o. La urb'o Speyer sub'ten'is kaj dispon'ig'is preĝ'o'salon'o'n en iam'a franc'a milit'are'o. La urb'estr'o Werner Schineller klar'vid'e ek'kon'is la ŝanc'o'n re'rilat'iĝ'i al la jud'a flank'o de la urb'a histori'o kaj progres'ig'i la turist'a'n dis'volv'iĝ'o'n de la iam'a jud'a kvartal'o en la urb'o, sed ankaŭ fort'e progres'ig'is la fond'ad'o'n de nov'a jud'a komun'um'o kun propr'a sinagog'o en Speyer.
Proksim'e de la unu'a jud'a setl'ej'o oni trov'is for'las'it'a'n katolik'a'n monaĥ'ej'o'n, kiu pov'us taŭg'i por nov'a jud'a centr'o. En la jar'o 2000 ĝi oficial'e mal'ferm'iĝ'is per art'a ekspozici'o. Post'e konkret'iĝ'is la plan'o'j por la trans'form'ad'o. Pri la met'ad'o de la baz'a ŝton'o raport'is MONATO (2009/4). Pli ol du jar'o'j'n daŭr'is la konstru'ad'o. La nav'o de la iam'a katolik'a preĝ'ej'o trans'form'iĝ'is al salon'o'j por publik'a serv'ad'o. Al'don'e la arkitekt'o al'konstru'ig'is elips'a'n sankt'ej'o'n, la nov'a'n sinagog'o'n, por la di'serv'o'j.
La tut'a'n centr'o'n oni inaŭgur'is la 9an de novembr'o 2011, simbol'a'n dat'o'n pro la sam'tag'a for'brul'ig'ad'o de la du'a sinagog'o de Speyer en 1938. La iniciat'int'o'j de la iam'a „mil'jar'a regn'o” turn'iĝ'ad'us en si'a'j ĉerk'o'j, se ili sci'us, ke ili'a plan'o pri sen'jud'a mond'o ne nur ne plen'um'iĝ'is, sed ĝust'e tie, kie ili prov'is el'radik'ig'i ĉi'a'n jud'a'n influ'o'n, de'nov'e ek'flor'as jud'a viv'o. Al la inaŭgur'o ven'is ne nur jud'o'j kaj region'a'j politik'ist'o'j, sed ĉe'est'is pint'e la german'a prezid'ant'o Wulff kaj la palatinata ĉef'ministr'o. Eĉ la episkop'o de Speyer salut'is person'e, agnosk'ant'e la di'o'n de la jud'o'j ankaŭ la si'a.

Mal'vast'a

La nov'a sinagog'o, fenestr'e mal'ferm'it'a al la urb'o kun la katedral'o en la orient'a fon'o, est'as sufiĉ'e mal'vast'a, taŭg'a nur por cent person'o'j sam'temp'e. Por la inaŭgur'a ceremoni'o oni pov'is al'las'i eĉ ne la edz'in'o'j'n de la funkci'ul'o'j. Des pli la MONATO-raport'ant'o, malgraŭ bon'a'j kontakt'o'j, ne sukces'is ricev'i lok'o'n inter la moŝt'ul'o'j. Sed li observ'is – ceter'e unu'a'foj'e en si'a viv'o – per'e de inter'ret'a dis'send'ad'o la ceremoni'o'n, kiu'n la televid'a firma'o nom'is Livestream. Tiu'n „viv'a'n flu'ad'o'n” oni tamen mort'ig'is je la antaŭ'vid'it'a temp'o'lim'o, kvankam pri ali'a'j event'o'j la televid'o em'as daŭr'ig'i ĝis la efektiv'a fin'o. Sed por la plen'a inform'ad'o de la MONATO-leg'ant'o'j la buro'o de la urb'estr'o bon'vol'e dispon'ig'is plen'a'n gazet'ar'inform'a'n dosier'o'n.

Post mil jar'o'j nov'a (tri'a) sinagog'o en Speyer – ĉu oni pov'as fid'i pri ties daŭr'i'pov'o? Ebl'e ne daŭr'os long'e, ĝis MONATO raport'os pri la mal'fond'o de iu'j krist'an'a'j preĝ'ej'o'j tie kaj ali'lok'e. Kaj cert'e pri la fond'o de moske'o sam'urb'e. Ebl'e tiam la sam'a'j person'o'j kun'sid'os inaŭgur'e, sam'e kontent'e, kaj sam'e laŭd'ant'e si'n mem.

Unu

Dum'e Di'o ir'it'iĝ'int'e rigard'as sub'e'n al si'a'j kred'ant'o'j. „Kial tiu'j formik'o'j mal'oft'e kun'e fest'as mi'n, prefer'ant'e kverel'o'j'n pri mi? Kial tiu'j ter'ul'o'j insist'as kult'i mi'n per preskaŭ ne plu tra'vid'ebl'a'j, inter si fervor'e disting'iĝ'em'a'j rit'o'j? Kial ili ne preĝ'as unu'iĝ'int'e? Ĉu mi ne est'as unu? Nu, ili de'nov'e hav'as mil'jar'a'n okup'iĝ'o'n. Sufiĉ'as, ke mi morgaŭ klopod'os re'e pri ili.”

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kurac'ist'o-kriz'o

La slovak'a reg'ist'ar'o deklar'is kriz'o'stat'o'n en 15 mal'san'ul'ej'o'j, kiam kurac'ist'o'j nul'ig'is si'a'j'n labor'kontrakt'o'j'n. Tem'as precip'e pri tiel nom'at'a'j baz'a'j kurac'ist'o'j kiel anestez'ist'o'j, obstetrik'ist'o'j kaj kirurg'o'j.

La kurac'ist'o'j cel'as radikal'e ŝanĝ'i kaj si'a'n labor'kod'o'n kaj la financ'ad'o'n de la san'serv'o, kaj sam'temp'e alt'ig'i si'a'j'n salajr'o'j'n. La reg'ist'ar'o rifuz'is ili'a'j'n postul'o'j'n kaj tiu'j'n de la kurac'ist'a sindikat'o. Pro la kriz'o'stat'o la reg'ist'ar'o cert'ig'is kurac'ist'a'n zorg'ad'o'n en plej urĝ'a'j kaz'o'j.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ne menci'u la milit'o'n

Stud'i la pas'int'ec'o'n, dir'as la histori'ist'o'j, grav'as kaj al naci'o kaj al ĝi'a'j naci'an'o'j. Nur tiel, asert'as la fak'ul'o'j, ebl'as kompren'i okaz'ant'aĵ'o'j'n hodiaŭ'a'j'n, sur'baz'e de okaz'int'aĵ'o'j hieraŭ'a'j. Ver'ŝajn'e, eĉ se nur part'e, ili prav'as: la est'int'ec'o evident'e influ'is kaj ankoraŭ influ'as la est'ant'ec'o'n, kiu si'a'vic'e influ'os la est'ont'ec'o'n.

Tamen tro'a stud'ad'o de zorg'e elekt'it'a est'int'ec'o pov'as venen'i la est'ant'ec'o'n – venen'i ĝis blind'ig'o, surd'ig'o kaj eĉ stult'ec'o. Se pruv'o'n vi postul'as, konsider'u la si'n'ten'o'n de Briti'o rilat'e la event'o'j'n en Germanio inter la jar'o'j 1933 kaj 1945.

Evident'e, okaz'is dum la t.n. Tri'a Regn'o horor'aĵ'o'j, kiu'j hont'ig'as la hom'ar'o'n. Nepr'as ili'n ne forges'i, por ke – de'nov'e laŭ la histori'ist'o'j – tia'j krim'o'j ne okaz'u de'nov'e. Esper'o plej'part'e van'a: ne ebl'as mal'ferm'i tag'ĵurnal'o'n kaj ne leg'i raport'o'j'n pri hom'a kruel'ec'o kontraŭ'hom'a. Ŝajn'e nur la kvant'o'j ŝanĝ'ig'is: dek'o'j, cent'o'j, mil'o'j da viktim'o'j kaj ne milion'o'j ... tiel „progres'as” la hom'ar'o.

Obsed'iĝ'i

Do ne forges'i est'as unu afer'o: pri'e obsed'iĝ'i tut'e ali'a. Foj'e, viv'ant'e en Briti'o, oni em'as kred'i, ke halt'is horloĝ'o'j en la jar'o 1945. Ekzempl'e, en la last'a'j jar'dek'o'j du el la plej popular'a'j kaj ripet'at'a'j televid'a'j tiel nom'at'a'j komedi-seri'o'j lud'iĝ'as kvazaŭ dum la milit'o-jar'o'j (unu en Franci'o dum la german'a okupaci'o; la ali'a pri la hejm'a gard'ist'ar'o, t.e. ne'profesi'a'j soldat'o'j trejn'it'a'j por defend'i la patr'uj'o'n okaz'e de german'a invad'o).

Ali'a, de'nov'e tre popular'a komedi-seri'o, don'is al la angl'a lingv'o la fraz'et'o'n: Ne menci'u la milit'o'n. La komedi'o dis'volv'iĝ'is en frenez'a hotel'o: en unu scen'o ven'as german'a'j gast'o'j, kiu'j'n oni ne vol'as ofend'i ... sed, malgraŭ la ordon'o, ke oni ne menci'u la milit'o'n, la komedi'o pivot'as ĉirkaŭ – evident'e – menci'o'j pri la milit'o.

.

Al'don'u la konstant'a'j'n tiel nom'at'a'j'n dokument'a'j'n film'o'j'n pri du'a'mond'milit'a'j sub'mar'ŝip'o'j, dezert'a'j batal'o'j, nazi'a'j uniform'o'j kaj pri la mens'a stat'o de Hitlero kaj ĉiu'j ali'a'j nazi'a'j ministr'o'j kaj alt'rang'ul'o'j, kaj oni komenc'as akir'i impres'o'n pri brit'a publik'o, kiu ankoraŭ ne liber'iĝ'is de la – el brit'a vid'punkt'o – „glor'a'j” tag'o'j, kiam kuraĝ'eg'a'j milit'ist'o'j (sen ajn'a uson'a help'o) defi'is la nazi'a'n ogr'o'n kaj al'port'is pac'o'n al etern'e dank'a mond'o.

Student'o

Ĉu mi tro'ig'as? Al'parol'u jun'a'n brit'a'n turist'o'n, student'o'n, ebl'e, en vi'a land'o, kaj demand'u: Kia'n histori'o'n oni prezent'is al vi en vi'a lern'ej'o? Ven'os respond'o: En la unu'grad'a lern'ej'o, romi'an kaj du'a'mond'o'milit'a'n; en la du'a'grad'a, romi'an kaj du'a'mond'o'milit'a'n. Se ekzist'us tri'a'grad'a, sen'dub'e ven'us sam'a respond'o.

Kaj, dum ne ebl'as en'ir'ig'i en lern'ej'o'j'n romi'an'o'j'n, tamen ne mank'as iam'a'j soldat'o'j, civil'ul'o'j, kiu'j tra'viv'is bomb'ad'o'n, por vizit'i lern'ej'o'j'n kaj pri'skrib'i si'a'j'n spert'aĵ'o'j'n. Kiu vizit'as lern'ej'o'n por pri'skrib'i la viv'o'n en la 50aj, 60aj jar'o'j? Neni'u. Tro ted'a'j. Tro ordinar'a'j. Tro sen'milit'a'j – kaj do sen'glor'a'j.

En la jar'o 2000, laŭ last'a'temp'a artikol'o en ĝeneral'e fid'ind'a gazet'o, ekzist'is 380 angl'a'lingv'a'j libr'o'j kun la vort'o'j Tri'a Regn'o en la titol'o (plus 30 000 kun la vort'o Hitlero). En 2010 kresk'is la Hitler-titol'o'j je 850. El tiu'j libr'o'j 80 % est'as aŭ verk'it'a'j de brit'o'j aŭ publik'ig'it'a'j en Briti'o.

Intrig'o

Est'u flank'e not'it'e, ke oft'e, en la teatr'o, kiam tem'as pri ŝekspira tiran'o, kiel Makbet'o aŭ Rikard'o la 3a, la intrig'o est'as re'lok'it'a al – vi diven'is – la Tri'a Regn'o: Makbet'o-Hitlero, Rikard'o-Hitlero, ktp. Hitlero-hok'o pli al'log'as ol nur'a ŝekspira.

Kompat'ind'a'j brit'o'j. Post 1945 ili tra'viv'is relativ'a'n kolaps'o'n, ĉef'e ekonomi'a'n, financ'a'n, sed ankaŭ politik'a'n, prestiĝ'a'n: Germanio, la post'milit'a venk'it'o, far'iĝ'is la dum'pac'a venk'int'o, kaj brit'o'j ne pov'as, ne vol'as, tio'n akcept'i. Pro tio pli al'tir'as hero'a est'int'ec'o ol horor'a est'ant'ec'o – pro tio la brit'o'j prefer'as komfort'e viv'i sur si'a muze'o-insul'o kun la cert'ec'o de la pas'int'ec'o ol kun la defi'o'j de la nun'o.

Tia'manier'e kribr'it'a histori'o mal'help'as kompren'ig'i, mal'help'as klar'ig'i la aktual'a'n mond'o'n. Pli facil'e engaĝ'iĝ'i kun mort'int'a'j monstr'o'j de hieraŭ ol kun viv'ant'a'j najbar'o'j de hodiaŭ. Pli agrabl'e re'vizit'i la batal'o'j'n de la 20a jar'cent'o ol al'front'i tiu'j'n de la 21a.

Ĉu la brit'o'j ĵaluz'as pro la sukces'o kaj prosper'o de Germanio kaj ali'a'j land'o'j? Tut'cert'e, jes. Sed ĵaluz'i ne dec'as, iel ne brit'as. Krom'e, kial ĵaluz'i? Brit'o'j hav'as tio'n, kio'n ali'a'j ne hav'as: viv'a'n est'int'ec'o'n. Do est'ant'ec'o'n kaj est'ont'ec'o'n ili pov'as volont'e las'i al ali'a'j, mal'pli glor'a'j, mal'pli bon'ŝanc'a'j naci'o'j. Bedaŭr'ind'e.

Paul GUBBINS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Gubbins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

For'pas'as pretend'ant'o

Fin'e de novembr'o for'pas'is Lek'a Zogu, la pretend'ant'o al la alban'a tron'o. Li nask'iĝ'is la 5an de april'o 1939, du tag'o'j'n antaŭ la okupaci'o de la arme'o de Mus'sol'in'i. La famili'o fuĝ'is unu'e al Greki'o.

Kongres'o aranĝ'it'a de komun'ist'o'j en 1944 mal'permes'is la monarĥi'o'n en Albanio. Tial Zogu pov'is en'ir'i si'a'n patr'uj'o'n nur en 1993. Tamen baldaŭ li dev'is ĝi'n for'las'i, ĉar li'a pasport'o „est'is el'las'it'a de reĝ'a'j instituci'o'j en ekzil'o” kaj ne de aktual'a'j alban'a'j instituci'o'j.

Li re'ven'is en 1997, kiam okaz'is referendum'o pri la monarĥi'o. Kvankam oni voĉ'don'is por la monarĥi'o, ambaŭ ĉef'a'j politik'a'j parti'o'j, demokrat'a'j kaj social'ist'a'j, ver'ŝajn'e fals'is la rezult'o'j'n, raport'ant'e nur 33 % por la monarĥi'o.

Kondamn'is

La reĝ'o protest'is: sekv'is tumult'o'j, kaj li dev'is de'nov'e ekster'land'e'n fuĝ'i. Unu jar'o'n post'e juĝ'ej'o kondamn'is li'n pro arm'it'a ribel'o al tri'jar'a en'prizon'ig'o. Sekv'is ok'jar'a reg'ad'o de la social'ist'o'j.

En 2002 al la reĝ'a famili'o est'is permes'it'e en'ir'i la patr'uj'o'n. Tiam Zogu rezign'is pri politik'a ag'ad'o, malgraŭ tio, ke monarĥ'ist'a parti'o koalici'is kun demokrat'o'j kaj part'o'pren'is en la reg'ist'ar'o.

La reg'ist'ar'o en'tomb'ig'is li'n honor'e kiel reĝ'o'n kaj deklar'is unu'tag'a'n naci'a'n funebr'o'n.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ŝak-ŝok'o por Gorbaĉov

En novembr'o en la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o okaz'is la final'a mond'a ŝak'lud'a matĉ'o por vir'in'o'j. La ĉin'in'o Hou Jifan, aktual'a ĉampion'o, kaj la barat'an'in'o Koneru Humpy renkont'iĝ'is dek foj'o'j'n dum la final'o. Fin'fin'e venk'is la ĉin'a part'o'pren'ant'o.

La honor'a prezid'ant'o de la ĉampion'ad'o, la iam'a sovetia prezid'ant'o Miĥail Gorbaĉov, ĵus operaci'it'a pro okul'mal'san'o, en'man'ig'is al Hou Jifan la pokal'o'n kaj premi'o'n kun valor'o de 200 000 eŭr'o'j. Li esprim'is si'a'n bedaŭr'o'n, ke Rusio ne plu unu'a'rang'as en la sport'o. Ĉe'est'is ankaŭ la prezid'ant'o de la tut'mond'a ŝak'lud'a federaci'o, la rusi'an'o Kirsan Ilumĵinov.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

QR-kod'o

QR-kod'o est'as du-dimensi'a kod'o origin'e uz'at'a en la japan'a aŭtomobil'industri'o. La nom'o est'as mal'long'ig'o de la angl'a'j vort'o'j „Quick Respons'e” (rapid'a re'ag'o).

Ĉar en Japani'o jam de'long'e oft'as poŝ'telefon'o'j kun kamera'o kaj ret'al'ir'o, QR-kod'o'j tie aper'as en reklam'o'j kaj artikol'o'j. La kod'o en'hav'as la URL (adres'o'n) de ret'paĝ'o, sur kiu trov'iĝ'as pli da inform'o'j. Skan'ant'e la kod'o'n, la uz'ant'o de poŝ'telefon'o tuj hav'as al'ir'o'n al tiu'j inform'o'j.

Dum la jar'o 2011 en Eŭrop'o ĝeneral'iĝ'is la uz'o de nov'a generaci'o de „inteligent'a'j” poŝ'telefon'o'j kaj sam'temp'e mult'iĝ'is la QR-kod'o'j en la gazet'ar'o kaj ek'aper'is divers'a'j aplik'o'j.

Ekzempl'e en la kolofon'o en p. 3 vi vid'as QR-kod'o'n. Se vi skan'os ĝi'n per vi'a poŝ'telefon'o, aŭtomat'e mal'ferm'iĝ'os la ret'paĝ'o de MONATO.

rr
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de rr el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pag'i per poŝ'telefon'o

La belg'a bank'o KBC kaj ĝi'a fili'o CBC fin'e de 2011 en'konduk'is nov'aĵ'o'n, kiu pli'facil'ig'as kaj pli'rapid'ig'as pag'o'j'n kaj est'as lig'at'a kun la uz'o de poŝ'telefon'o kaj QR-kod'o. Sam'temp'e ek'est'is la nov'a esprim'o „scash” [skaŝ], kombin'o de „skan'i” kaj „cash” (kontant'a mon'o).

Anstataŭ don'i al la ŝuld'ant'o si'a'n komplet'a'n bank'kont'o'numer'o'n, la ricev'ont'o de pag'o kre'as per si'a poŝ'telefon'o QR-kod'o'n, kiu en'hav'as kont'o'detal'o'j'n kaj sum'o'n. Tiu'n kod'o'n la pag'ont'o skan'as per si'a poŝ'telefon'o. Post rapid'a kontrol'o, ĉu la sum'o ĝust'as, li pov'as per unu ekran'al'klak'o efektiv'ig'i la pag'o'n. La tut'a procedur'o daŭr'as mal'pli ol kvin sekund'o'j'n kaj la ricev'ont'o tuj ricev'as konfirm'o'n de la pag'o.

La real'a util'o ankoraŭ est'as lim'ig'it'a. La sistem'o funkci'as nur por klient'o'j de la bank'o'grup'o KBC/CBC, kiu'j hav'as „inteligent'a'n” poŝ'telefon'o'n kaj instal'is sur ĝi la bezon'at'a'n program'et'o'n. Nur tre lert'a'j uz'ant'o'j sukces'os plen'um'i la procedur'o'n en'e de kvin sekund'o'j.

pp
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de pp el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Last'a spir'o, last'a esper'o

En Greki'o, en epok'o de Inter'naci'a Mon'a Fondus'o, de sen'labor'ec'o, de salajr-redukt'o'j, de strat'o'batal'o'j, de ĝis'ekstrem'a'j strik'o'j kaj de flam'a'j politik'a'j kun'ven'o'j, ekzist'as meti'o kurioz'a, pitoresk'a kaj preskaŭ folklor'a. Tiu ĉi meti'o est'as plen'um'ebl'a ie ajn kaj, malgraŭ kelk'a'j mal'facil'aĵ'o'j, kapabl'a don'i al mez'um'a grek'o esper'o'n pri pli bon'a est'ont'ec'o.

Tiu meti'o nom'iĝ'as en la nov'grek'a „laĥiopolis” kaj indik'as migr'ant'a'n vend'ist'o'n de loteri'a'j bilet'o'j. Tia'j el'vok'iv'a'j „kolport'ist'o'j” ne mal'mult'as en Greki'o. Ili form'as trib'o'n kaj renkont'ebl'as en ĉiu'j urb'o'j, en la ĉef'a'j strat'o'j kaj ĉe plej strategi'a'j strat'angul'o'j, oft'e ankaŭ en fer'voj'o-staci'o'j, foj'foj'e eĉ en aŭtobus'o'j.

Labor'o

Ili ne'atend'it'e en'fal'as en publik'a'j'n lok'o'j'n, ekzempl'e restoraci'o'j'n kaj kaf'ej'o'j'n, iu'foj'e iom molest'e, kiel roz-vend'ist'o'j, fotograf'ist'o'j kaj vend'ist'o'j de pirat'a'j disk'o'j, kri'ant'e per voĉ'o ne tre rafin'it'a „Hodiaŭ est'as lot'um'ad'o!”, eĉ en la mez'o de galant'a rendevu'o, kiam konven'us pli grand'a diskret'ec'o.

Iu vend'ist'o hav'as sonor'il'o'n el si'a vilaĝ'o, kaj li sonor'ig'as ĝi'n de temp'o al temp'o por al'tir'i klient'o'j'n. Al ĉiu'j plaĉ'as la sonor'il'tint'ad'o: nur mal'oft'e riproĉ'as vend'ist'o'n urb'a gard'ist'o, minac'ant'e per mon'pun'o. Tio ja okaz'as, kiam plend'as rival'o, ekzempl'e maron'vend'ist'o, de kiu oni „ŝtel'is” la kutim'a'n lok'o'n.

Tia est'as la strat'o: por plu'viv'i, bezon'at'as spert'o kaj ruz'o. Mult'a'j vend'ist'o'j kri'as mal'mult'e aŭ tut'e ne parol'as. Est'as tamen koleg'o'j, kiu'j sen'voĉ'iĝ'as la tut'a'n tag'o'n kaj serĉ'as efik'a'j'n dir'aĵ'o'j'n por persvad'i klient'o'j'n.

Kriz'o

La kriz'o ja brems'as ĉi-jar'e la hom'o'j'n. Iam oni aĉet'is kvin'op'o'n da loteri'a'j bilet'o'j, sed nun'temp'e la pli'mult'o prefer'as re'ten'i la neces'a'j'n 40 eŭr'o'j'n, kaj oni aĉet'as maksimum'e du'op'o'n. Ĉi-jar'e, laŭ fid'ind'a'j font'o'j, pro la tut'mond'e kon'at'a ekonomi'a kriz'o de la land'o, vend'ad'o de loteri'a'j bilet'o'j fal'is je 70 % kompar'e kun 2009.

Ali'vort'e vend'ist'o'j, kiu'j iam vend'is 400 bilet'o'j'n tag'e, dev'as jam kontent'iĝ'i pri vend'ad'o de 100. Kaj est'as klar'e, mal'mult'a'j'n tag'o'j'n antaŭ la komenc'o de 2012, ke en la hom'plen'a centr'o de Ateno la pli'mult'o de nov'jar'a'j bilet'o'j plu'flirt'os ĉe la stand'o'j de migr'ant'a'j vend'ist'o'j, malgraŭ kap'turn'a unu'a premi'o, kiu valor'as 15 milion'o'j'n da eŭr'o'j.

„Ĝis last'a spir'o, last'a esper'o”, asert'as per rid'o Din'a Palaska, 55-jar'a. „Ĉiu'n krist'nask'o'n mi aĉet'as kaj donac'as nov'jar'a'n loteri'a'n bilet'o'n al ĉiu membr'o de mi'a famili'o, ĉar oni neniam sci'as, kio pov'as okaz'i. Ceter'e, se oni ne lud'as, oni ne pov'as plend'i, ke oni ne gajn'is.”

Simil'a'n aĝ'o'n kaj simil'a'n ide'o'n hav'as Filothei, ŝi'a bo'frat'in'o: „Oni rajt'as rev'i, kaj oni esper'as gajn'i. Ni est'as grand'a famili'o, kaj mi vol'as las'i neniu'n ne'kontent'a.” Niki, amik'in'o de ĉi-last'a, asert'as: „Mi ne kred'as je bon'ŝanc'o, sed nov'jar'a loteri'o est'as tradici'o, kaj ĉiu'n jar'o'n mi aĉet'as unu por favor'a aŭspici'o. Mi ne hav'as edz'o'n kaj ge'fil'o'j'n, sed, se mi gajn'os, mi help'os al mi'a'j parenc'o'j kaj amik'o'j: vi vid'os, mi en'posten'ig'os ĉiu'j'n el ili.”

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Du balot'o'j, du surpriz'o'j

En Kroati'o kaj Sloveni'o sam'tag'e, la 4an de decembr'o 2011, okaz'is ĝeneral'a'j parlament'a'j balot'o'j.

En Kroati'o tem'is pri regul'a'j balot'o'j post kvar'jar'a reg'ad'o de koalici'o, kiu'n gvid'is HDZ, la tradici'a dekstr'a parti'o, fond'it'a de la unu'a kroat'a prezid'ant'o Tuđman. Ĝi reg'is ek'de 1990 krom dum tri'jar'a inter'romp'o. Ĝi'a preskaŭ 20-jar'a reg'period'o konduk'is al tio, ke la land'o, kiu en 1991 ŝuld'is proksim'um'e 4-5 miliard'o'j'n da dolar'o'j, nun ŝuld'as pli ol 50 miliard'o'j'n.

Ĝi ŝuld'as ĉirkaŭ 110 % de si'a jar'a mal'net'a produkt'o, do proksim'um'e sam'e kiel la kriz'a'j Irlando, Portugali'o kaj Italio. La industri'o est'as komplet'e detru'it'a kaj la problem'o'j mult'obl'iĝ'is ĉiu'flank'e. La reg'period'o'n de HDZ apart'e karakteriz'is korupt'o. Eĉ kelk'a'j plej super'a'j funkci'ul'o'j nun est'as en mal'liber'ej'o, inter ili la antaŭ'last'a ĉef'ministr'o Iv'o Sanader.

Invers'iĝ'o

El la nun'a'j balot'o'j fin'e rezult'is komplet'a politik'a invers'iĝ'o pro la popol'a vol'o. El 157-seĝ'a parlament'o 80 lok'o'j'n gajn'is la mal'dekstr'a koalici'o, konsist'ant'a el Social'demokrat'a Parti'o, Kroati'a Popol'a Parti'o, Istri'a Demokrati'a Parti'o kaj Parti'o de Pensi'ul'o'j.

La ĝis'nun'a gvid'parti'o HDZ gajn'is 47 parlament'lok'o'j'n kaj plur'a'j pli mal'grand'a'j parti'o'j la ceter'a'j'n.

La nov'a'n reg'ist'ar'o'n, kiu'n gvid'os la social'demokrat'o Zoran Milanović, atend'as tre ne'popular'a labor'o. Neces'os mult'a'j re'form'o'j, kiu'j unu'e mal'bon'ig'os la stat'o'n de plur'a'j tavol'o'j de la loĝ'ant'ar'o.

Kompromis'i

Se sukces'os la ŝanĝ'o'j, la nov'a reg'ist'ar'o ver'ŝajn'e ne est'os re'elekt'it'a en la post'a period'o. Tamen ĝi hav'as ideal'a'n ŝanc'o'n efektiv'e i'o'n far'i, ĉar ĝi ne dev'os kompromis'i kadr'e de strang'a'j koalici'o'j.

Element'o favor'a est'os la an'iĝ'o de Kroati'o en EU ek'de la 1a de juli'o 2013, kio'n konfirm'is la Eŭrop'a Parlament'o la 1an de decembr'o. Rest'as nur la last'a ag'o: referendum'o, kiu okaz'os en Kroati'o iam en 2012.

Surpriz'o

Sloveni'o, najbar'a land'o, jam sep jar'o'j'n membr'o de EU, hav'is ekster'ordinar'a'j'n balot'o'j'n post tri'jar'a koalici'a reg'ist'ar'o, kiu'n gvid'is social'demokrat'o Bor'is Pahor. Pro mal'konsent'o'j en'e de la koalici'o fal'is la ĝis'nun'a reg'ist'ar'o kaj oni balot'is por nov'a parlament'o.

Kvankam dum la antaŭ'balot'a period'o la publik'a opini'o montr'is, ke avantaĝ'o'n hav'as la dekstr'a Sloveni'a Demokrati'a Parti'o de Janez Janša, okaz'is dum la balot'o surpriz'o. Pli'mult'o'n de la voĉ'o'j gajn'is nov'e fond'it'a Pozitiv'a Sloveni'o, gvid'at'a de la nun'a urb'estr'o de Ljubljan'o, Zoran Janković.

Pro 29 % de la voĉ'o'j ĉi tiu parti'o gajn'is 28 lok'o'j'n en la 90-seĝ'a parlament'o. Pli'a surpriz'o est'as List'o de Gregor Virant, kiu establ'iĝ'is ankaŭ antaŭ nur kelk'a'j semajn'o'j kaj gajn'is 9 % de la voĉ'o'j. Tiel ĝi far'iĝ'is post la Sloven'a Demokrati'a Parti'o de Janša kaj la Social'demokrat'a de Pahor la kvar'a plej fort'a grup'o en la parlament'o.

Mal'dekstr'ul'o

Do malgraŭ tio, ke fal'is la mal'dekstr'a reg'ist'ar'o, ŝajn'e la nov'a reg'ist'ar'o de'nov'e est'os mal'dekstr'a, ĉar Zoran Janković proklam'as si'n mal'dekstr'ul'o. Ver'ŝajn'e li koalici'os kun la Social'demokrat'a Parti'o kaj ceter'a'j mal'grand'a'j parti'o'j.

Janković est'as manaĝer'o. Antaŭ ses jar'o'j li est'is direktor'o de sukces'a sloven'a vend'ej'o-ĉen'o. Tiam li ek'okup'iĝ'is pri politik'o kaj far'iĝ'is urb'estr'o de Ljubljan'o kiel ekster'parti'a kandidat'o. Li sukces'e gvid'is la urb'a'n reg'ist'ar'o'n kaj iĝ'is tre popular'a. Li est'is du'a'n foj'o'n elekt'it'a kiel urb'estr'o kaj nun iĝ'os ĉef'ministr'o.

Ĉu Janković sukces'e solv'os la problem'o'j'n de kresk'ant'a sen'labor'ec'o, mal'jun'iĝ'ant'a popol'o kaj fort'a'j sindikat'o'j, kiu'j blok'as re'form'o'j'n rilat'e emerit'o'j'n kaj labor'o-leĝ'o'j'n, ankoraŭ ne cert'as. Ĉiu'okaz'e la problem'o'j de Sloveni'o mal'pli grand'as ol tiu'j de Kroati'o.

Zlatko TIŠLJAR
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Zlatko Tišljar el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Grand'er-akv'o mirakl'a

Kiel furor'ig'i turism'o'n en ne'kon'at'a region'o? Reklam'u, ke vi'a kurac'ban'ej'o aŭ hotel'o dispon'ig'as sen'pag'e Grand'er-akv'o'n al la gast'o'j! La „sistem'o” tut'e simpl'as. Vi aĉet'as la Grand'er-aparat'o'n, munt'as ĝi'n je akv'o'dukt'o, kaj tuj la tra'flu'ant'a akv'o hav'as mirakl'a'j'n ec'o'j'n. Johann Grand'er, la „invent'ist'o”, asert'as: „Ni'a akv'o, kiu pro mult'a'j ŝarĝ'o'j ne plu posed'as la pra'a'n pur'ec'o'n, re'ricev'as per Grand'er-akv'o'viv'ig'o la pra'inform'o'n, kiu'n ĝi bezon'as por re'konstru'i si'a'n fort'o'n por mem'pur'ig'o.” Ĉu kompren'it'e? La mirakl'a sorĉ'il'o kost'as nur pli-mal'pli 1000 eŭr'o'j'n. Grand'er daŭr'ig'as: „Sun'o, lun'o kaj la tut'a kosm'o natur'e oscil'as kun la ter'o kaj komunik'as per'e de la element'o akv'o.”

Alt'a inform'o

Laŭ klar'ig'o de Grand'er la princip'o „funkci'as” jen'e: Normal'a sen'viv'a akv'o flu'as tra la modul'o, kiu en'ten'as inform'o-akv'o'n, sen iel tuŝ'i ĝi'n. La el'flu'ant'a akv'o hav'os „alt'a'n inform'o'n”. La modul'o bezon'as nek elektr'o'n, nek i'a'n kemi'a'n substanc'o'n, kaj oni ne bezon'as ĝi'n iel vart'i aŭ fleg'i. Ver'a mirakl'o! Tiu „ating'aĵ'o ir'is ĉirkaŭ la mond'o” kaj est'as aplik'at'a en dom'o'j, naĝ'ej'o'j, hotel'o'j, bien'o'j kaj industri'o. Laŭ'dir'e Grand'er-akv'o konserv'iĝ'as pli long'e ol normal'a akv'o; gust'as pli bon'e; agrabl'as dum duŝ'ad'o; kresk'ig'as plant'o'j'n; help'as ŝpar'i lav'o'prepar'aĵ'o'n kaj eĉ protekt'as vi'a'n hejt'instal'aĵ'o'n.

Ĉu vi ankoraŭ ne kred'as? Daŭr'ig'u ĉe www.grand'er.com en kvin lingv'o'j.

Proces'o'j

La biolog'o Erich Eder sent'is si'n tromp'it'a kaj proces'is kontraŭ la firma'o Grand'er. Laŭ verdikt'o ne tem'as pri tromp'o (german'e: Betrug), sed oni rajt'as parol'i pri „esoter'a sen'senc'aĵ'o” aŭ „ĉarlatan'aĵ'o”. Ali'a juĝ'ej'o en Munkeno (Germanio) mal'permes'is asert'i, ke Grand'er-akv'o san'ig'as ekzempl'e haŭt'mal'san'o'j'n.

La aŭstr'a Asoci'o por Inform'o al Konsum'ant'o'j1 ne rekomend'as Grand'er-akv'o'n laŭ la nun'a stat'o de la natur'scienc'o.

Pli'a'j'n inform'o'j'n vi pov'as ek'hav'i en la german'lingv'a Vikipedio2 sub „Belebtes Wasser”. Tie vi pov'as leg'i, ke en Nov-Zelando iu firma'o dev'is pun'pag'i 72 000 eŭr'o'j'n, ĉar ĝi vend'is Grand'er-modul'o'j'n.

Pas'int'somer'e mi vizit'is la kurac'ban'ej'o'n Loipersdorf en orient'a Stiri'o, kie mi trink'is Grand'er-akv'o'n kaj ankaŭ naĝ'is en ĝi. Post'e mi tre bon'e fart'is, ĉar normal'a akv'o rest'as normal'a akv'o.

1. www.konsument.at
2. de.wikipedia.org/wiki/Granderwasser
Walter KLag
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kelk'a'j kontent'as, kelk'a'j kritik'as

Post rekord'a atend'ad'o Belgi'o hav'as nov'a'n ses'parti'a'n reg'ist'ar'o'n. Oni bezon'is 540 tag'o'j'n post la balot'o'j por inter'konsent'i. Tamen ne nur la daŭr'o de la trakt'ad'o'j est'as special'a. Dum 37 jar'o'j nur flandr'o'j iĝ'is ĉef'ministr'o'j, sed fin'fin'e oni hav'as valon'o'n. Eli'o Di Rupo est'as ankaŭ la unu'a (sen'kaŝ'e) gej'a ĉef'ministr'o kaj pli'e ne'aŭtokton'a.

Li est'as fil'o de mal'riĉ'a'j ital'a'j ge'patr'o'j, kiu'j migr'is el Italio por ek'labor'i en karb'o'min'ej'o. Sed li'a patr'o mort'is, kiam Eli'o est'is unu'jar'a, kaj li eduk'iĝ'is en orf'ej'o.

Kemi'ist'o

Li doktor'iĝ'is kiel kemi'ist'o. Tamen pro si'a de'ven'o li rest'as en bon'a kontakt'o kun hom'o'j el sub'a'j tavol'o'j de la soci'o. Tiu'j ec'o'j vek'as admir'o'n kaj simpati'o'n.

Ekster'land'an'o do pov'as supoz'i ĝeneral'a'n ĝoj'o'n kaj kontent'o'n en la land'o. Sed last'a'temp'a'j opini'sond'ad'o'j montr'as, kiom mal'facil'as la situaci'o en Belgi'o.

Du el tri flandr'o'j ne fid'as la nov'a'n ĉef'ministr'o'n, dum 14 % kred'as, ke li ne far'os por Flandri'o tio'n, kio neces'as. Krom'e aŭd'iĝ'is kritik'o'j, ĉar li mal'bon'e parol'as la nederland'an kaj precip'e en ne'prepar'it'a'j intervju'o'j stumbl'as.

Financ'a prem'o

La re'ag'o'j de flandr'o'j iel kompren'ebl'as, ĉar la plej grand'a parti'o en Flandri'o, la dekstr'a N-VA, kiu laŭ sond'ad'o'j nun akir'us inter 35 ĝis 40 % de la voĉ'o'j en Flandri'o, ne aparten'as al la nov'a reg'ist'ar'o.

La reg'ist'ar'o real'iĝ'is precip'e sub prem'o de la financ'a'j merkat'o'j, nom'e post kiam la interez'o de dek'jar'a'j belg'a'j ŝtat'obligaci'o'j ating'is 5,9 %, la plej alt'a'n el'cent'aĵ'o'n post la fond'o de la eŭr'o'zon'o.

Tiu alt'a rent'o minac'is strangol'i la belg'a'n ekonomi'o'n. Oni do akord'iĝ'is, sed rest'as grand'a distanc'o inter star'punkt'o'j liberal'a'j kaj social'ist'a'j.

Kresk'o

Pro dev'ig'o de Eŭrop'a Uni'o la deficit'o en 2012 est'u maksimum'e 2,8 % kaj sekv'e Belgi'o dev'is mal'alt'ig'i ĝi'n per 11,3 miliard'o'j da eŭr'o'j. Tiu'n ĉi cifer'o'n oni kalkul'is sur'baz'e de supoz'at'a kresk'o de la ekonomi'o en 2012 per 0,8 %. Sed FED, la uson'a centr'a bank'o, taks'as, ke la eŭr'o'zon'o spert'os mal'kresk'o'n de 2 % en tiu jar'o. Ekonomik'ist'o'j do eg'e skeptik'as pri la ebl'o ating'i la rezult'o'n, kiu'n Eŭ postul'as por 2012.

Ĵurnal'ist'o'j inter si jam vet'as, kiam okaz'os la unu'a kriz'o en tiu ĉi reg'ist'ar'o. Iu'j koment'ist'o'j tim'as, ke ĝi kolaps'os post kelk'a'j monat'o'j. Nu, aŭgur'o'j de ĵurnal'ist'o'j pri politik'o ne tre fid'ind'as. Almenaŭ tio'n oni esper'as.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Dialog'a nom'lud'o

En 1787 Wolfgang Amade'us Mozart kompon'is muzik'lud'o'n KV 516f por si'a pian'o'lern'ant'in'o Franziska von Jacquin. Li verk'is kompleks'a'n kompon'aĵ'o'n de la alfabet'o, kiu est'as aplik'ebl'a en liter'kombinaĵ'o'j. Team'o de Christoph Reuter [kristof rojter], profesor'o ĉe la Institut'o pri Muzik'scienc'o de la Universitat'o de Vieno, real'ig'is tiu'n unik'a'n kombin-kompon'aĵ'o'n kiel dialog'a'n komput'il'a'n program'o'n „NAMADEUS”. Per'e de ĝi vizit'ant'o'j de la Dom'o de Muzik'o en Vieno pov'as lud'ant'e trans'form'i si'a'n nom'o'n en original'a'n son'ant'a'n Mozart-interpret'aĵ'o'n.

La ide'o de Mozart ĉe la kombin-kompon'aĵ'o KV 516f est'is al'don'i al la liter'o'j de nom'o ĉiu'foj'e du takt'o'j'n, kies elekt'o okaz'as konform'e al kompleks'a regul'il'o. „Per mal'mult'a'j not'lini'o'j Mozart kre'is unik'a'n verk'o'n. La lud'o pov'as aplik'iĝ'i ĉe liter'kombinaĵ'o'j en iu ajn long'ec'o kaj dispon'ig'as variaci'a'n divers'ec'o'n”, dir'is profesor'o Christoph Reuter.

Dum pli ol 200 jar'o'j prezent'is enigm'o'n al la esplor'ant'o'j tut'mond'e la muzik'lud'o kompon'it'a en 1787. Nur en 1990 ĝi'n deĉifr'is la japan'o Hideo Noguchi. Komenc'e de oktobr'o la viena Dom'o de Muzik'o al'ir'ebl'ig'is al la publik'o tiu'n trezor'o'n de la muzik'histori'o.

Facil'a pri'serv'o

Per tuŝ'o de la ekran'o oni skrib'as iu'n ajn nom'o'n aŭ ali'a'n vort'o'n laŭ'dezir'e. Tuj post'e, laŭ intern'a regul'il'o, al la liter'o'j est'as fiks'at'a'j not'o-takt'o'j, el kio ek'est'as son'ant'a kompon'aĵ'o. Ĉe la lud'o oni pov'as elekt'i inter tri versi'o'j: unu'voĉ'a, Mozart-manier'e harmoni'ig'it'a kaj orkestr'a. La program'o est'as hav'ebl'a en la german'a kaj angl'a lingv'o'j. La instal'aĵ'o trov'iĝ'as en la Mozart-ej'o en la tri'a etaĝ'o de la Dom'o de Muzik'o. Vizit'ant'o'j pov'as kun'pren'i si'a'n nom-partitur'o'n kun original'a man'skrib'o de Mozart kiel muzik'a'n memor'aĵ'o'n.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ali'a land'o, ali'a mor'o

Sam'seks'em'o'n kontraŭ'leĝ'ig'as nov'a leĝ'o aprob'it'a de la niĝeria senat'o. Sam'seks'em'ul'o'j risk'os 14 jar'o'j'n en prizon'o, se la leĝ'o est'os aprob'it'a ankaŭ de la ĉambr'o de reprezent'ant'o'j kaj ricev'os, kiel atend'it'e, la sub'skrib'o'n de la prezid'ant'o.

Re'ag'is divers'manier'e niĝeri'an'o'j en- kaj ekster-land'a'j. En Nov'jork'o gej'o'j niĝeriaj protest'is antaŭ la konsul'ej'o, postul'ant'e, ke la reg'ist'ar'o nul'ig'u la leĝ'o'n.

Sed en'land'e preskaŭ ĉiu sub'ten'is la nov'a'n leĝ'o'n. La ministr'o pri inform'ad'o kaj komunik'ad'o, Labar'a'n Maku, opini'is, ke la reg'ist'ar'o protekt'u la kultur'o'n kaj valor'o'j'n de Niĝerio.

Kultur'o

Ekzist'as, laŭ Maku, kultur'a bar'il'o inter Eŭrop'o, Uson'o kaj Afrik'o. Tio, kio ekster'land'e normal'as, pov'as ofend'i afrik'a'j'n kultur'o'n kaj mor'o'n, dir'is la ministr'o.

Kontraŭ la leĝ'o protest'is Uson'o, Briti'o kaj ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j. Tamen la ministr'o insist'is, ke, dum ili ja rajt'as protest'i, sen'de'pend'a ŝtat'o kiel Niĝerio ankaŭ rajt'as kre'i si'a'j'n leĝ'o'j'n.

Princ'o Henrik'o OGUINYE/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Princ'o Henrik'o Oguinye/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu ide'o'j de Zamenhof ne plu valor'as?

Ĉiu nov'a grand'a biografi'o de Zamenhof est'as event'o en la Esperant'o-mond'o. Tiom pli, se ĝi en'ten'as rezult'o'j'n de nov'a'j histori'a'j esplor'o'j. Hom'ar'an'o. La viv'o, verk'o'j kaj ide'o'j de d-ro L. L. Zamenhof, verk'it'a de Aleksander Korĵenkov, est'as ĝust'e tia verk'o kaj ver'e signif'a kontribu'o al la zamenhof'ologi'a literatur'o. Antaŭ ol pli detal'e tra'rigard'i ĝi'a'n en'hav'o'n, menci'i ĝi'a'j'n avantaĝ'o'j'n kaj mank'o'j'n, mi asert'u, ke ĝi est'as nepr'e serioz'e legend'a kaj eĉ stud'end'a far'e de ĉiu kler'a esperant'ist'o, sen'de'pend'e de li'a'j special'a'j interes'o'j kaj okup'o'j en'e de ni'a popol'o.

Revizi'it'a el'don'o

La unu'a el'don'o aper'is en 2009 kaj tre rapid'e el'ĉerp'iĝ'is, kaj nur post du jar'o'j ven'is temp'o por la du'a, revizi'it'a el'don'o. En la nov'a versi'o est'as korekt'it'a'j plur'a'j mis'kompost'aĵ'o'j kaj kelk'a'j fakt'a'j erar'o'j, kaj ĝi en'ten'as ankaŭ iom da nov'a material'o pri la patr'o de Ludovik'o – M. F. Zamenhof. Krom'e, la aŭtor'o util'ig'is la inter'temp'e aper'int'a'j'n akt'o'j'n de la esperant'ologi'a konferenc'o en Bjalistoko kaj de la hom'ar'an'ism'a simpozi'o en La Chaux-de-Fonds, kaj la sur'disk'a'n kolekt'o'n de la kvar er'o'j de la Plen'a Verk'ar'o de Zamenhof, kiu'j'n Itô Kanzi (Ludovik'it'o) kompil'is, sed ne sukces'is el'don'i. Ĉi tiu el'don'o en'hav'as ankaŭ nom'indeks'o'n kaj du recenz'o'j'n.

Fund'a'j esplor'o'j

La unu'a grav'a avantaĝ'o de la libr'o est'as tio, ke la aŭtor'o far'is por ĝi serioz'a'j'n esplor'o'j'n en arkiv'o'j de divers'a'j urb'o'j kaj tra'stud'is en bibliotek'o'j plur'a'j'n gazet'o'j'n el 1880aj jar'o'j, al kiu'j kontribu'is (aŭ oni supoz'is, ke kontribu'is) la jun'a Zamenhof. Tiu'j esplor'o'j don'is al ni mult'a'j'n nov'a'j'n, dokument'e pruv'it'a'j'n fakt'o'j'n pri la biografi'o de la majstr'o kaj ebl'ig'is flank'e'n'met'i cert'a'j'n antaŭ'a'j'n supoz'o'j'n kiel legend'o'j'n aŭ fantazi'a'j'n el'pens'aĵ'o'j'n de biografi'ist'o'j. Ekzempl'e, la histori'o'n pri for'brul'ig'o far'e de la patr'o de la plej unu'a variant'o de zamenhofa lingv'o'projekt'o ni sen'dub'e nun dev'as konsider'i kiel bel'a'n legend'o'n.

Nov'a'j hipotez'o'j

Mal'e, refut'ant'e cert'a'j'n mit'o'j'n, la aŭtor'o foj'foj'e dev'as en'konduk'i nov'a'j'n hipotez'o'j'n, kiu'j (dum'e?) ne est'as prav'ig'it'a'j kaj rest'as nur ver'ŝajn'a'j ebl'o'j. Tem'as, ekzempl'e, pri tio, ke en 1897 Zamenhof dev'is preskaŭ ĉes'i okup'iĝ'i pri Esperant'o pro la prem'o de la bo'patr'o S. Zilbernik.

Zamenhofa pens'o

La du'a grav'a avantaĝ'o de la libr'o est'as tio, ke la aŭtor'o pen'is far'i ĝi'n kiel prezent'o'n de evolu'o de la zamenhofa pens'o. Tiu'n tem'o'n desegn'is Zamenhof mem en si'a leter'o al Michaux (1905.02.21), kaj de la plen'a cit'o de la leter'o la aŭtor'o komenc'as si'a'n libr'o'n. Ĝust'e zamenhofaj ide'o'j far'iĝ'is la ĉef'a faden'o por la prezent'at'a biografi'o. La aŭtor'o por tio esplor'is la font'o'j'n de la zamenhofaj ide'o'j kaj por tio special'e atent'is ide'a'n fon'o'n, kiu ekzist'is fin'e de la 19a jar'cent'o en rond'o'j de la rus'a jud'ar'o. Oni ne pov'as dir'i, ke la tem'o tut'e neniam est'is tuŝ'it'a de antaŭ'a'j esplor'ist'o'j, sed tiom profund'a'n analiz'o'n pri tio ĝis nun far'is neni'u. Al Korĵenkov, sen'dub'e, help'is far'i tio'n la fakt'o, ke li mem ne est'as jud'o kaj pov'is sen'parti'ec'e, de'flank'e analiz'i la jud'a'j'n diskut'o'j'n – jud'de'ven'a person'o tuj est'us akuz'it'a pri „ne'taŭg'a'j” simpati'o'j!

Intern'a lukt'o de Zamenhof inter streb'o al unu'iĝ'o de la hom'ar'o kaj emancip'iĝ'o de li'a gent'o konduk'is li'n fin'fin'e al kre'o de la koncept'o de hilel'ism'o, kiu post'e trans'form'iĝ'is al hom'ar'an'ism'o. Tiu ide'ar'o dev'is kre'i la baz'o'n por ambaŭ streb'o'j per'e de kre'o de neŭtral'a komun'hom'a religi'o (kun'e kun pli'vast'ig'o de uz'ad'o de la komun'hom'a lingv'o, kompren'ebl'e). Kutim'e oni menci'as nur la ide'ar'o'n kaj prezent'as ĝi'a'n kern'o'n, sed ne analiz'as la evolu'o'n de ĝi mem. Tamen ĝi ne est'is io tut'e fin'it'a, kaj la aŭtor'o montr'as esenc'a'j'n diferenc'o'j'n inter ĝi'a'j divers'a'j variant'o'j inter 1901 kaj 1917. Konstant'a perfekt'ig'ad'o de la koncept'o, ceter'e, est'is stimul'at'a de ĝi'a mal'akcept'o: komenc'e de jud'o'j, post'e de esperant'ist'o'j.

Al mi ŝajn'as, ke, konsider'ant'e font'o'j'n de la zamenhofaj ide'o'j, la aŭtor'o tro'taks'as la influ'o'n de nur jud'a'j ide'o'j. Fin'fin'e, Zamenhof est'is eduk'it'a en sin'o de la rus'a kultur'o, kiu ne pov'is ne influ'i li'a'j'n pens'o'j'n. Est'ont'e neces'as esplor'i influ'o'n de tiu'temp'a'j rus'a'j filozof'o'j (V. Solovjov, N. Fjodorov) al li'a pens'o.

Tre interes'a est'as la sistem'ig'o de ĉiu'j don'it'aĵ'o'j pri la rilat'o de Zamenhof al re'form'o'j en li'a (ni'a!) lingv'o. Fakt'e, la leg'ant'o ven'as al la konklud'o, ke Zamenhof mem ne nur ne kontraŭ'is re'form'o'j'n, sed eĉ streb'is al ili, kaj ke la Id'o-kriz'o est'is ne'last'a'vic'e provok'it'a de li mem.

Kelk'a'j mank'o'j

Parol'ant'e pri sen'dub'a'j merit'o'j de la libr'o, neces'as ankaŭ menci'i ĝi'a'j'n cert'a'j'n mank'o'j'n. Kelk'a'j komenc'it'a'j tem'o'j ne est'as fin'it'a'j. Ekzempl'e, ne est'as fin'it'a la bril'e komenc'it'a tem'o pri la rilat'o'j inter la patr'o kaj fil'o Zamenhofoj, Mark'o kaj Lazaro; tut'e ne est'as menci'at'a la tem'o pri la rilat'o al Esperant'o de ali'a'j famili'an'o'j de Zamenhof; sed tiu'j mank'o'j est'as ne'evit'ebl'a'j pro tio, ke neni'u biografi'a verk'o pov'as est'i perfekt'a kaj plen'e el'ĉerp'i ĉiu'j'n tem'o'j'n.

Iom pli strang'a est'as jen'o. Esplor'ant'e la zamenhof'an biografi'o'n kaj sen'mask'ig'ant'e help'e de nov'a'j dokument'a'j atest'o'j kelk'a'j'n legend'o'j'n pri li'a viv'o, ekzempl'e, Korĵenkov sen'kritik'e re'produkt'as kelk'a'j'n ali'a'j'n legend'o'j'n, kiu'j jam de'long'e est'is sen'mask'ig'it'a'j. Unu'e, li ripet'as la mit'o'n pri tio, ke Trompeter ĉes'is li'n mon'e sub'ten'i pro tio, ke la re'form'o'j de 1894 ne est'is akcept'it'a'j. Ludovik'it'o de'long'e ĉio'n klar'ig'is tiu'rilat'e ...

Arbitr'e

Kio nepr'e est'as konsider'ind'a kiel mank'o por sen'pasi'a biografi'o, est'as arbitr'a'j pri'juĝ'o'j de la zamenhofaj ide'o'j, ili'a kritik'o. Est'us pli bon'e, se la aŭtor'o ĉie nur simpl'e rakont'us pri la ide'o'j de Zamenhof, kiel li model'e far'as en plur'a'j ĉapitr'o'j; sed en la ĉapitr'o 7, dediĉ'it'a ĉef'e al la centr'a teori'a zamenhofa verk'o Esenc'o kaj est'ont'ec'o de la ide'o de lingv'o inter'naci'a, li ne simpl'e rakont'as pri ĝi'a en'hav'o, sed akr'e kritik'as.

Korĵenkov asert'as, ke la ĉef'a streb'o de Zamenhof al unu'lingv'ec'o de la hom'ar'o nun aspekt'as ŝok'a kaj ne'akcept'ebl'a. Jes, ĝi est'as direkt'it'a kontraŭ ĉiu'j naci'ism'o'j kaj est'as ne'akcept'ebl'a por ĉia'spec'a'j naci'ist'o'j, sed est'as kaj rest'as kern'o de ĉiu inter'naci'lingv'a mov'ad'o (ne nur esperant'a!). Ke tiu rev'o en la hom'ar'o ekzist'as, atest'as la utopi'a kaj scienc-fantazi'a literatur'o (ni re'memor'u verk'o'j'n de Wells, Asimov, Jefremov, Harrison kaj de mult'a'j ali'a'j). Primitiv'a pra'hom'o, el'pens'int'a la mit'o'n pri la di'a pun'o pro la babel'tur'a konstru'ad'o, kompren'is la afer'o'n sam'e kiel Zamenhof – sed mal'sam'e al Korĵenkov. Nu, tio est'as afer'o de person'a gust'o, sed biografi'o de la majstr'o ne est'as lok'o, kie oni li'a'n centr'a'n (kaj ĉef'a'n!) ide'o'n mal'akcept'as!

Plu'e Korĵenkov asert'as, ke nun'temp'e bezon'o pri neŭtral'a inter'naci'a lingv'o ne plu ekzist'as, ĉar la uson'angl'a jam lud'as tiu'n rol'o'n, kaj oni pov'as pri tio neni'o'n far'i. Nun ne est'as problem'o de la inter'naci'a lingv'o, ĉar ĝi ekzist'as. Li dir'as: „Grav'as re'formul'i la esenc'o'n kaj est'ont'ec'o'n de la problem'o, ĉar Esperant'o ne hav'as nun ŝanc'o'n por en'konduk'o kiel lingv'o inter'naci'a. Sed Esperant'o efektiv'e funkci'as, kaj ĝi'a'j uz'ant'o'j ĝu'as ne tiom la lingv'a'j'n ec'o'j'n, kiom la ec'o'j'n de la komun'um'o de Esperant'o-parol'ant'o'j.” Tiu star'punkt'o est'as bon'e kon'at'a dum la last'a'j 30 jar'o'j kiel „raŭm'ism'o”, sed ja ĝi'a'j adept'o'j ne konsist'ig'as la pli'mult'o'n inter la esperant'ist'o'j. Polemik'i kun la majstr'o por propagand'i tiu'j'n pens'o'j'n en li'a scienc'a biografi'o ne ŝajn'as al mi tre bon'a ide'o.

Konklud'e mi ripet'as: malgraŭ ĉiu'j mank'o'j, la esplor'o de Korĵenkov est'as grav'a kontribu'o al la Esperant'o-histori'o, kiu'n nepr'e leg'u ĉiu.

Nikolao GUDSKOV
Aleksander Korĵenkov : Hom'ar'an'o: La viv'o, verk'o'j kaj ide'o'j de d-ro L. L. Zamenhof. 2a el'don'o, korekt'it'a. Eld. Sezon'o'j, Kaliningrado, 2011. 360 paĝ'o'j (Seri'o Sci'o; Vol. 8). ISBN 978-609-95087-4-0.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Nikolao Gudskov el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Geni'ul'o mond'civit'an'a

Nask'iĝ'is en la jar'o 1811 en Raiding, orient'e de Vieno en la trans'ir'a zon'o inter Aŭstrio kaj Hungari'o, Franz Liszt, kies 200an nask'iĝ'dat're'ven'o'n fest'is pas'int'jar'e la muzik'em'ul'o'j, ĉar li aparten'is al la plej bril'a'j muzik'ist'o'j, pian'ist'o'j kaj kompon'ist'o'j de la romantik'a epok'o.

Ambici'a'j patr'o kaj fil'o

Instig'at'e de la muzik'em'a patr'o Adam, kiu antaŭ si'a deĵor'ad'o kiel bien'respond'ec'ul'o ĉe princ'o Esterházy lud'is en la orkestr'o de Haydn en Eisenstadt, la knab'o rapid'e progres'is pian'e. Rimark'is li'n hungar'a'j nobel'o'j, kiu'j decid'is iom mon'e sub'ten'i li'n. La patr'o si'a'flank'e decid'is las'i la profesi'o'n kaj la hejm'o'n por dis'volv'i la muzik'a'n karier'o'n de la fil'o, laŭ model'o de la Mozart'o'j. La famili'o vojaĝ'is al Vieno, kie Czerny kaj Salieri instru'is la jun'ul'o'n. Sed al'tir'is la mond'um'a Parizo, kie'n la famili'o trans'lok'iĝ'is. Mort'is baldaŭ la streĉ'iĝ'int'a patr'o. La jun'a'n Liszt, jam el'star'a'n pian'ist'o'n kaj komenc'ant'a'n kompon'ist'o'n, dorlot'is la dam'o'j de la parizaj salon'o'j, kie li oft'e lud'is. Li dispon'is pri al'log'a figur'o kaj konven'a'j mor'o'j, krom'e li tut'e nov'e trakt'is la pian'o'n.

Skandal'o'j kaj renom'o

Du'dek'kvar'jar'a li en'am'iĝ'is al Marie d'Agoult [marí dagú], la edz'in'o de graf'o. Li for'konduk'is ŝi'n al Svis'land'o, kie ili ek'hav'is tri infan'o'j'n. Kiam mal'varm'iĝ'is la rilat'o, Marie for'ir'is kaj anonim'e, tamen tra'vid'ebl'e, per skandal'roman'o persekut'is la iam'a'n am'at'o'n. Ĉe'pian'e Liszt super'is plen'e si'a'j'n konkurenc'ul'o'j'n. Li far'iĝ'is vast'e kon'at'a stel'ul'o, kiu koncert'is en la tut'a Eŭrop'o. Ĉie oni entuziasm'iĝ'is pro la magi'a'j lud'o kaj person'o, eĉ okaz'is publik'a'j histeri'atak'o'j. Jam en 1848 li rezign'is pri la viv'o de vojaĝ'ant'a virtuoz'o kaj ek'pren'is la posten'o'n de kort'eg'a orkestr'estr'o en la german'a Weimar [vajmar], kie li mult'e kompon'is kaj skrib'e verk'is.

Kaj tie li lig'iĝ'is al ali'a vir'in'o, princ'in'o Carolyne von Sayn-Wittgenstein [karolín fon sajn-vítgenŝtajn], ankaŭ ŝi est'is ankoraŭ edz'in'o, kun kiu li ne'oficial'a'n ge'edz'ec'o'n praktik'is, esperant'e ŝi'a'n eks'edz'in'iĝ'o'n permes'e de la pap'o kaj propr'a'n nupt'o'n kun ŝi.

Hungari'o kaj la mond'o

Pro si'a nask'iĝ'lok'o kaj romantik'a inklin'o al tiu land'o, malgraŭ la plen'e aŭstr'o'kultur'a de'ven'o de la famili'o, Liszt asert'is si'n hungar'o. En Parizo li parol'is la franc'a'n kaj kondut'is franc'e, en Weimar li uz'is la german'a'n, en Romo, kie la pap'o tamen ne dis'solv'is la antaŭ'a'n ge'edz'ec'o'n de la am'at'in'o, li dev'is kompren'i la ital'a'n lingv'o'n, kaj, ricev'int'e la sub'a'j'n pastr'a'j'n ben'o'j'n, li leg'is la brevier'o'n latin'e. Sed la lingv'o'n de si'a am'at'a Hungari'o li apenaŭ kompren'is, ne parol'is, kvankam li oft'e por vizit'o'j kaj pro koncert'o'j est'is en la land'o. Li kompon'is mult'a'j'n pec'o'j'n kun hungar'muzik'a fon'o, ekzempl'e la Hungar'a'j'n rapsodi'o'j'n kaj la oratori'o'n Sankt'a Elizabeto. Apart'e li ŝat'is la muzik'o'n de la cigan'o'j, kiu'n li bedaŭr'ind'e tut'e mis'kompren'is, taks'ant'e ĝi'n la aŭtent'a muzik'o de la hungar'o'j. Nur du'on'jar'cent'o'n post'e Bartók kaj Kodály mal'kovr'is la ver'a'j'n fon'o'j'n en la kamp'ar'an'a popol'muzik'o. Kaj Liszt dev'is viv'i kun la mok'a mark'o „salon'cigan'o”.

Mort'o kaj signif'o

Divid'ant'e si'a'n temp'o'n dum la last'a'j jar'o'j inter Weimar, Romo kaj Budapeŝto, li volont'e vizit'is ankaŭ si'a'j'n ge'nep'o'j'n en Bayreuth [bajrójt], kie li'a fil'in'o Cosima loĝ'is kun si'a edz'o, Richard Wagner. Tie li mort'is en 1886 dum la Wagner-fest'lud'o'j. La fil'in'o kaŝ'is la mort'o'n por ne ĝen'i la solen'aĵ'o'j'n.

La person'ec'o de Liszt oscil'as inter mond'um'a modem'ul'o, al'tir'a am'ant'o, pi'a sub'pastr'o, mecenat'o, impres'a virtuoz'o, skol'estr'o, si'n'don'em'a instru'ant'o, zorg'a patr'o kaj ali'a'j rol'o'j. Ankaŭ li'a muzik'o ne hav'as unu'ec'a'n karakter'o'n. Sen'dub'e la kompon'ist'o, inspir'ant'o de la skol'o de „muzik'a'j futur'ist'o'j”, verk'is grandioz'a'j'n pec'o'j'n, kre'is per si'a'j model'o'j nov'a'n trakt'ad'o'n de li'a instrument'o, popular'ig'is per adapt'ad'o nur al la pian'o la lidojn de Schubert, eĉ super'is fin'e de si'a viv'o la romantik'ism'a'n stil'o'n. Sed foj'e la invent'o'j est'as febl'a'j aŭ prov'as konvink'i nur per bombast'a'j son'o'j aŭ ost'ec'a sobr'ec'o. Tamen Liszt est'as unik'a person'o, post'las'int'a mult'a'j'n pec'o'j'n plen'valor'a'j'n, kiu'j merit'as stud'ad'o'n kaj prezent'ad'o'n ankaŭ nun'temp'e. Do ne est'as nur konvenci'o pli fort'e re'konsider'i li'n okaz'e de la nask'iĝ'jubile'o.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tapiŝ'o'n ne dezir'is, traŭmat'o'n akir'is

Persa tapiŝ'o dum mult'a'j jar'o'j kuŝ'is ne'atent'at'e en magazen'o. La posed'ant'o, tapiŝ-komerc'ist'o en Munkeno, donac'is ĝi'n al si'a iam'a dom'mastr'um'ist'in'o. Tiu hered'ig'is ĝi'n al kon'at'in'o.

Ne'cert'a pri la valor'o de tiu tapiŝ'o, la hered'int'in'o en oktobr'o 2009 komisi'is aŭkci'ist'o'n, kiu taks'is la tapiŝ'o'n je valor'o de 900 eŭr'o'j.

Fakt'e la tapiŝ'o est'is aŭkci'it'a je la konsider'ind'a sum'o de 19 700 eŭr'o'j al tapiŝ-komerc'ist'o el Hamburg'o. Ŝajn'e lukr'a vend'o. Ĝoj'ig'a profit'o por ambaŭ, la posed'int'in'o kaj la aŭkci'ist'o.

Aŭkci'ej'o

Hazard'e la iam'a hered'int'in'o ek'sci'is dum televid'send'o, ke du'on'jar'o'n post'e la sam'a tapiŝ'o ating'is prez'o'n de 7 200 000 eŭr'o'j ĉe aŭkci'ej'o Christie's en Londono.

Rekord'o: la plej valor'a tapiŝ'o en la mond'o. Spert'ul'o'j ĉe Christie's el'trov'is, ke la tapiŝ'o origin'is el la irana provinc'o Kerman kaj est'is produkt'it'a en la 17a jar'cent'o.

Nev'o

Iam ĝi aparten'is al la franc'a art-mecenat'in'o graf'in'o de Béhague [behág] (1870-1939). Post ties mort'o ŝi'a nev'o, markiz'o de Garnay [garné], hered'is la valor'a'n pec'o'n, kaj ĝis aŭkci'o en 1987 en Monak'o la tapiŝ'o rest'is en la posed'o de tiu aristokrat'a famili'o. Post'e ĝi ven'is al Germanio en la posed'o'n de munkena tapiŝ-komerc'ist'o.

Nun la hered'int'in'o akuz'as la komenc'a'n aŭkci'ist'o'n, ke tiu ne re'kon'is la ver'a'n valor'o'n de la mal'nov'a tapiŝ'o kaj grav'e sub'taks'is ĝi'n. Ŝi postul'as 350 000 eŭr'o'j'n: la prez'o taks'it'a de Christie's est'is 346 000 eŭr'o'j.

Jomo IPFELKOFER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jomo Ipfelkofer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

De honor'o al hont'o

Komenc'e de decembr'o la eks'a prezid'ant'o de Kotdivuaro (Ebur-Bord'o), Laurent Gbagbo, ek'de april'o sub tiel nom'at'a hejm-arest'o, est'is send'it'a al la Inter'naci'a Pun-Kort'um'o en Hag'o, Nederlando.

Jen la nadir'o en la karier'o de hom'o antaŭ'e respekt'at'a, sed kiu permes'is al si mal'favor'e influ'iĝ'i kaj de ambici'o kaj de ali'ul'o'j.

Dum mult'a'j jar'o'j Gbagbo est'is universitat'a profesor'o pri histori'o. Tiam li far'iĝ'is opozici'an'o kontraŭ la reĝim'o'j de la prezid'ant'o'j Félix Houphouët-Boigny kaj li'a post'e'ul'o Henri Kon'a'n Bédie.

Ŝtat'renvers'o

Post ŝtat'renvers'o en 1994 Gbagbo far'iĝ'is unu el la plej kon'at'a'j opon'ant'o'j de la arme'a diktator'ec'o. Fin'e post fraŭd'a balot'o Gbagbo far'iĝ'is prezid'ant'o en 2000. Toler'is li'n ekster'land'a'j potenc'o'j, por ke li en'konduk'u re'form'o'n kaj re'pac'iĝ'o'n post intern'a milit'o inter la islam'a nord'o kaj la krist'an'a sud'o.

Pro la inter'ven'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) est'is star'ig'it'a pac'plan'o. UN send'is soldat'o'j'n por protekt'i pac'inter'konsent'o'n inter ribel'a'j grup'o'j en la nord'o kaj la sud'o.

Voĉ'don'o

Mult'foj'e Gbagbo prokrast'is naci'a'n voĉ'don'o'n por unu'ig'i la land'o'n. Tamen okaz'is elekt'o'j en novembr'o 2010. Mal'venk'is Gbagbo, kiu rifuz'is trans'don'i la pov'o'n al Alansane Ouattara.

Dum sekv'a'j tumult'o'j mort'is pli ol 3500 sen'kulp'a'j civit'an'o'j, kaj mil'o'j fuĝ'is al najbar'a'j land'o'j kiel Ganao, Liberi'o, Burkino kaj Sen'egal'o. Fin'e soldat'o'j de la nord'o, sub'ten'ant'o'j de Ouattara, kaj kun la help'o de la inter'naci'a komun'um'o, kapt'is la eks'a'n prezid'ant'o'n.

Gbagbo, fal'int'a de honor'o al hont'o, nun front'as al long'a'j jar'o'j da mal'liber'o, se la kort'um'o trov'os li'n kulp'a pro la mort'ig'o'j de 3500 kotdivuaranoj kaj pro ali'a'j krim'o'j, inkluziv'e de korupt'o kaj fraŭd'o.

Princ'o Henrik'o OGUINYE/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Princ'o Henrik'o Oguinye/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nov'tip'a ekologi'a turism'o

Antaŭ 25 jar'o'j la distrikt'o Güssing en la sud'a Burgenland1 tra'viv'is profund'a'n kriz'o'n: mal'riĉ'ec'o, sen'labor'ec'o de jun'ul'o'j, ŝuld'o'j, mal'plen'a kas'o de la komun'um'o, preskaŭ'a bankrot'o. Ankaŭ la infra'struktur'o mizer'is. Mank'is fer'voj'a lini'o kaj aŭt'o'ŝose'o. Ĉiu'jar'e ses milion'o'j da eŭr'o'j est'is pag'at'a'j por energi'import'o'j el Rusio kaj Sauda Arabi'o kaj tiel perd'iĝ'is por la region'o. Tial mal'grand'a grup'o da civit'an'o'j evolu'ig'is plan'o'n: ni mem produkt'u la tut'a'n energi'o'n, kiu'n ni bezon'as. La re'ag'o: laŭt'a rid'ad'o.

Hodiaŭ Güssing est'as energi'e aŭtarci'a kaj eĉ eksport'as energi'o'n. Rid'ant'o'j kaj kritik'ant'o'j iĝ'is admir'ant'o'j kaj sub'ten'ant'o'j. Varm'o, fuel'o kaj elektr'a kurent'o est'as produkt'at'a'j ĉef'e el plant'o'j kaj biologi'a rub'o rikolt'at'a en la distrikt'o mem.

Ĉiu'n jar'o'n 20 000 person'o'j vizit'as Güssing por inform'iĝ'i pri la nov'a energi'aŭtarci'o. Güssing dispon'as eĉ propr'a'n hotel'o'n por tio. Tiu nov'spec'a ekologi'a turism'o flu'ig'as ĉiu'jar'e unu milion'o'n da eŭr'o'j en la distrikt'o'n.

Kiel real'iĝ'is tiu ĉi „mirakl'o”?

Unu'e komenc'e de la 1990aj jar'o'j kelk'a'j hom'o'j decid'is ek'aktiv'i. Krom'e la distrikt'o Güssing dispon'as mult'a'j'n, sed mal'grand'a'j'n arb'ar'o'j'n, kiu'j'n posed'as kamp'ar'an'o'j, kiu'j tut'e ne interes'iĝ'is pri produkt'ad'o de energi'o el lign'o. Nun ili liver'as lign'o'n kaj anstataŭ pag'o ricev'as energi'o'n en la form'o de varm'o, elektr'o aŭ fuel'o.

Simil'e profit'as du parget'fabrik'o'j. Ili liver'as seg'aĵ-lign'o'pec'et'o'j'n al bio'mas'a central'o kaj kompens'e ricev'as varm'o'n kaj elektr'o'n.

En'tut'e est'iĝ'is 1100 nov'a'j labor'lok'o'j en Güssing. Nur unu fabrik'o produkt'ant'a sun'bateri'o'j'n pro konkur'o el Ĉini'o dev'is ferm'i si'a'j'n pord'o'j'n, kaj perd'iĝ'is 100 labor'lok'o'j.

Dom'o'j'n oni izol'is kontraŭ varm'o'perd'o. Ili est'as proviz'at'a'j per varm'a akv'o, kiu flu'as rekt'e el la bio'mas'a central'o. Tial 35 milion'o'j da eŭr'o'j rest'as en la distrikt'o, ĉar ne plu neces'as aĉet'i naft'o'n ekster'land'e.

EEE

En la Eŭrop'a Centr'o pri Re'nov'ig'ebl'a Energi'o EEE2 labor'as 14 person'o'j kaj evolu'ig'as koncept'o'j'n por daŭr'i'pov'a energi-proviz'ad'o el lok'a'j resurs'o'j. EEE fond'is Eko-energi-land'o'n3, kiu kun'ord'ig'as energi-rilat'a'n ag'ad'o'n. Krom'e ĝi organiz'as preleg'o'j'n kaj tia'spec'a'n eduk'ad'o'n.

La grand'a'j energi'konzern'o'j, kiu'j liver'as naft'o'n kaj ter'gas'o'n per mult'mil'kilo'metr'a'j dukt'o'j, ne ĝoj'as pri tiu evolu'o. Ili vol'as plu de'pend'ig'i la hom'o'j'n kaj dikt'i la ĉiam kresk'ant'a'j'n prez'o'j'n por fosili'a energi'o. Sed la prez'o'j por bio'mas'a energi'o relativ'e stabil'as.

Walter KLag

Jen la plej grav'a'j energi'port'ant'o'j:

a) Fosili'a'j „fos'it'a'j” el la ter'o:

1. Naft'o; el'ĉerp'ot'a jam inter 2040 kaj 2060.
2. Ter'gas'o; el'ĉerp'ot'a inter 2060 kaj 2160.
3. Karb'o; el'ĉerp'ot'a post 2200.
4. Nukle'a energi'o; el'ĉerp'ot'a post kelk'a'j jar'cent'o'j.

b) Re'nov'iĝ'ant'a'j:

1. Potencial'a energi'o de akv'o, trans'format'a en elektr'a'n kurent'o'n.
2. Vent'energi'o.
3. Sun'energi'o.
4. Ter'varm'o.

La hom'ar'o konsum'as jar'e 500 eksa'ĵul'o'j'n4 da energi'o.

El re'kresk'ant'a bio'mas'o ebl'as jar'e produkt'i pli da energi'o, ol nun jar'e produkt'at'as sum'e el naft'o, ter'gas'o, karb'o kaj nukle'o'j!

1. Burgenland est'as la plej orient'a federaci'a land'o de Aŭstrio.
2. Europäisches Zentrum für erneuerbare Energi'e (mal'long'e EEE): www.eee-info.net.
3. Ökoenergieland:www.oekoenergieland.at.
4. La mezur'unu'o de energi'o est'as ĵul'o. Por funkci'ig'i 100-vat'a'n lamp'o'n dum 10 sekund'o'j oni bezon'as 1000 ĵul'o'j'n. La pez'o de 1 kilo'gram'o est'as preskaŭ 10 neŭton'o'j. Por lev'i 1 kilo'gram'o'n 1 metr'o'n alt'e'n oni bezon'as la energi'o'n de 10 ĵul'o'j. Unu eksa'ĵul'o est'as 1 trilion'o da ĵul'o'j aŭ la 18a potenc'o de 10 ĵul'o'j.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Profit'os la nov'ul'o'j

Ĝis 26 politik'a'j parti'o'j esper'as akir'i favor'o'n de la slovak'a publik'o en antaŭ'temp'a'j parlament'a'j elekt'o'j en mart'o 2012. En pas'int'a'j elekt'o'j en 2010 kandidat'is 18 politik'a'j parti'o'j.

La koalici'o kaj opozici'o en la slovak'a parlament'o akcept'ig'is leĝ'o'n pri antaŭ'temp'a'j elekt'o'j, ĉar la koalici'o ne kapabl'is aprob'i en oktobr'o pli'grand'ig'o'n de la Eŭrop'a Fondus'o por Financ'a Stabil'ig'o.

Skandal'o

Politik'olog'o'j opini'as, ke la nov'a'j parti'o'j profit'os, ĉar elekt'ant'o'j ted'iĝ'as de mal'nov'a'j politik'ist'o'j. Tiu'j prezid'is super i.a. sub'aŭskult'a skandal'o de gazet'ist'o'j, kriz'o en mal'san'ul'ej'o'j kaj alt'a sen'labor'ec'o.

La analiz'ist'o'j dir'as, ke la nombr'o de nov'a'j aŭ mal'pli kon'at'a'j politik'a'j parti'o'j est'as tip'a esprim'o de la kriz'o de rutin'a politik'a scen'o. Oni supoz'as, ke en mart'o venk'os la ĉef'a opozici'a parti'o SMER.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Scen'o'j mal'kar'a'j en Kar'a

Pro du'tag'a'j student'a'j manifestaci'o'j la togoland'a reg'ist'ar'o anonc'is en decembr'o provizor'a'n ferm'o'n de la universitat'o'j de Lomeo kaj Kar'a.

Ĉio komenc'iĝ'is pro reg'ist'ar'a dekret'o pri ĉes'ig'o de help'o'j kaj stipendi'o'j al merit'plen'a'j student'o'j. Ali'lok'e, ebl'e, oni salut'us tiu'n paŝ'o'n, sed por tiu'j, kiu'j kon'as la metod'o'j'n polic'a'j'n kaj parti'a'j'n, per kiu'j oni al'juĝ'as stipendi'o'j'n en Togoland'o, kaj la viv- kaj stud-kondiĉ'o'j'n en la land'o, tiu dekret'o son'as kiel kaŝ'a eks'ig'o de student'o'j.

Fot'o'kopi'o'j

„Sen tiu help'o de 80 000 frank'o'j (ĉ. 120 eŭr'o'j) divid'it'a'j jar'e en kvar part'o'j'n de po 20 000, ni neniam pov'os daŭr'ig'i ni'a'n stud'ad'o'n ĝis diplom'it'iĝ'o. La viv'o en Togoland'o est'as mizer'a por tiu, kiu dev'as for'las'i si'a'n bien'o'n kaj ven'i stud'i en la urb'o. Ni sukces'as pag'i la lu'prez'o'n kaj el'turn'iĝ'as por far'i fot'o'kopi'o'j'n, sed ni viv'ten'as ni'n per tiu help'o”, dir'is student'o.

Unu'e la manifestaci'o'j pac'e dis'volv'iĝ'is, sed la sekv'a'n tag'o'n fru'maten'e est'is arest'it'a'j kaj en'prizon'ig'it'a'j plur'a'j el'star'a'j student'o'j. Arme'an'o'j uz'is larm'ig'a'n gas'o'n por dis'ig'i la manifestaci'ant'o'j'n. En Kar'a, 420 km nord'e de Lomeo, kie la protest'o'j est'is mult'e pli per'fort'a'j, konstru'aĵ'o'j publik'a'j est'as damaĝ'it'a'j, sam'e kiel privat'a'j dom'o'j.

Postul'o'j

Student'o'j de ambaŭ publik'a'j universitat'o'j decid'is daŭr'ig'i pac'a'j'n marŝ'o'j'n tiom long'e, kiom la reg'ist'ar'o ne akcept'os ili'a'j'n postul'o'j'n. Ceter'e la ĉe'est'o de la arme'o nur en'danĝer'ig'as situaci'o'n jam mal'facil'a'n por la reg'ist'ar'o.

Not'ind'as, ke preskaŭ ĉiu'j opozici'a'j parti'o'j publik'e montr'is si'a'n sub'ten'o'n al la student'o'j. Inter'temp'e la protest'o'j traf'is ali'a'j'n grand'a'j'n urb'o'j'n, kie lice'an'o'j kaj gimnazi'an'o'j ir'is sur'strat'e'n.

Nun la reg'ist'ar'o mult'obl'ig'as kontakt'o'j'n kun la student'o'j por prov'i trov'i solv'o'j'n. Tamen la koler'eg'o kaj la decid'em'o, kiu'j vigl'ig'as la student'o'j'n, pens'ig'as, ke la epok'o de „student'o-ŝaf'o'j” est'as pas'int'a. Rimark'ind'as krom'e, ke la universitat'a urb'o Kar'a est'as la nask'iĝ'lok'o de la nun'a prezid'ant'o.

Adjé ADJÉVI
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Adjé Adjévi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sen'kolor'a verd'a voj'o

En si'a artikol'o Verd'a voj'o (MONATO 2011/11, paĝ'o 16) Evgeni Georgiev raport'as pri la arkitekt'o Friedensreich Hundertwasser, sed ... sen kolor'o'j ... kia trist'ec'o! Por vid'i la kolor'o'j'n, bon'vol'u tajp'i mir'ej'o3.blog'spot.com/2010/07/hundertwasser.html kaj mir'ej'o.blog'spot.com/2008/09/petit-voyage-en-suisse-alemanique.html kaj vi vid'os la bazar'o'hal'o'n de Altenrhein, en orient'a Svis'land'o.

Mireille GROSJEAN
Svisio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mireille Gros'je'a'n el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nov'a mal'nov'a trafik'il'o

En juni'o pas'int'jar'e oni instal'is en mi'a urb'o Antverpeno, Belgi'o, 78 park'um'ej'o'j'n por 1000 lu'ebl'a'j bicikl'o'j. La distanc'o inter du staci'o'j est'as proksim'um'e 300 metr'o'j. Por lu'i bicikl'o'n oni dispon'u pri kredit'kart'o: oni tiel pag'as la neces'a'n sum'o'n.

Ebl'as registr'iĝ'i en ĉiu park'um'ej'o por unu tag'o aŭ por unu semajn'o. Tiu'j, kiu'j regul'e uz'as tiu'n ĉi serv'o'n, prefer'e mend'u jar'kart'o'n per'poŝt'e send'ot'a'n. Pag'int'e, oni pov'as pren'i bicikl'o'n ĉe iu ajn lu'ej'o, uz'i ĝi'n, kaj post'e re'met'i ĝi'n en iu'n ajn.

Du'on'hor'o

Dum du'on'hor'o ebl'as vetur'i sen'pag'e. Konsil'ind'as uz'i bicikl'o'n por ir'i, ĝi'n las'i ĉe lu'ej'o, kaj pren'i ali'a'n por re'ir'i. Kiu uz'as bicikl'o'n pli ol 30 minut'o'j'n pag'as por la du'a du'on'hor'o nur mal'grand'a'n sum'o'n, la post'a'j'n hor'o'j'n mult'e pli.

Tiel oni vol'as, ke maksimum'o da bicikl'o'j dispon'ebl'u. La organiz'a kompani'o sci'as, kiom da bicikl'o'j trov'iĝ'as en iu staci'o, kaj laŭ'neces'e transport'as rezerv'a'j'n vetur'il'o'j'n, se en iu kvartal'o ili mank'as.

Skeptik'a

Komenc'e mi est'is eg'e skeptik'a. La pli'mult'o de la antverpen'an'o'j loĝ'as en unu'famili'a'j dom'o'j kaj pov'as depon'i bicikl'o'n en garaĝ'o aŭ koridor'o. Preskaŭ ĉiu'j mi'a'j amik'o'j posed'as propr'a'n bicikl'o'n.

Sed mi erar'is. En mal'pli ol kvar'on'jar'o oni registr'is 10 000 jar'abon'o'j'n, kaj la uz'ant'o-nombr'o rapid'e kresk'as. Ĉiam, kiam mi for'las'as mi'a'n hejm'o'n, mi rimark'as tiu'j'n bon'e re'kon'ebl'a'j'n bicikl'o'j'n. Malgraŭ tio, ke la serv'o nun'temp'e funkci'as nur en la urb'o'kern'o, ek'de 2013 est'os du'obl'ig'it'a la nombr'o de park'um'ej'o'j, kiu'j trov'ebl'os ankaŭ ekster la urb'o'centr'o.

Barit'a'j

La iniciat'o kongru'as kun la politik'o de la urb'a'j instanc'o'j mal'pli'ig'i aŭt'o'trafik'o'n. Ĉar mi'a edz'in'o est'as part'e paraliz'it'a, mi aŭt'as de temp'o al temp'o en la urb'o'n. Eĉ mi kiel loĝ'ant'o nur mal'facil'e trov'as la voj'o'n en labirint'o de unu'direkt'a'j kaj – pro labor'o'j – barit'a'j strat'o'j.

Al ĉiu'j mi'a'j parenc'o'j kaj amik'o'j, kiu'j vol'as vizit'i ni'n, mi konsil'as ven'i per publik'a transport'o. Park'um'ad'o far'iĝ'as mal'facil'a kaj eg'e mult'e'kost'a. Dum prem'hor'o'j vetur'i per bicikl'o aŭ publik'a transport'il'o mult'e pli rapid'as.

Urb'o'centr'o

Mi ankoraŭ ne trov'is stud'aĵ'o'n, kiu klar'ig'as la sukces'o'n de la lu-bicikl'o'j. Sed Antverpeno hav'as universitat'o'n kaj alt'lern'ej'o'j'n kun plur'a'j teren'o'j en la urb'o'centr'o. Student'o'j, kiu'j tie viv'as nur dum tri kvar'on'o'j de la jar'o, prefer'as lu'i bicikl'o'n anstataŭ al'port'i propr'a'n vetur'il'o'n kun risk'o pri ŝtel'o aŭ difekt'o.

Krom'e dung'it'o'j, kiu'j ne loĝ'as en la urb'o, sed ĉiu'tag'e tie'n trajn'as, pli rapid'e ating'as si'a'j'n ofic'ej'o'j'n bicikl'e ol per plen'plen'a'j tram'o'j kaj bus'o'j, kiu'j dum prem'hor'o'j ankaŭ limak'as.

Pionir'as

Antverpeno ne pionir'is rilat'e lu-bicikl'o'j'n. Unu'e Munkeno, en Germanio, en'konduk'is la ide'o'n en la jar'o 2000. Nun en ĉiu'j kontinent'o'j, krom ŝajn'e en Afrik'o, trov'ebl'as lu-bicikl'o'j. Laŭ Vikipedio, en jam 119 urb'o'j en Eŭrop'o ebl'as lu'i bicikl'o'j'n.

Pint'as kun po 34 urb'o'j Germanio kaj Franci'o. Parizo hav'as la plej grand'a'n nombr'o'n de bicikl'o'j en Eŭrop'o: 20 000. Sed la ĉin'a urb'o Hangĝoŭ'o mult'e super'as tio'n per 60 000. Tie la mez'a distanc'o inter du lu-staci'o'j est'as nur 100 metr'o'j.

Lu'i bicikl'o'n evident'e pli kontribu'as al la batal'o kontraŭ polu'ad'o. Mi pov'as nur aplaŭd'i la iniciat'o'n, kiu sen'dub'e ek'aper'os en mult'a'j ali'a'j urb'o'j.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Cigan'a odise'o

Al la artikol'o Kie la kulp'o? (MONATO 2011/12, p. 14) mi vol'us rimark'ig'i, ke Eŭrop'o vol'as solv'i la cigan'a'n krim'ad'o'n kaj cigan'a'n problem'ar'o'n jam kelk'e da jar'dek'o'j ekskluziv'e per mon'o. El fondus'o'j de Eŭrop'a Uni'o (EU) flu'eg'as ĉiu'jar'e milion'o'j da eŭr'o'j por la pli'bon'ig'o de la viv'o de ĉirkaŭ 12 milion'o'j da cigan'o'j en Eŭrop'o. Sen'rezult'e. Ĉiu civit'an'o kaj politik'ist'o kritik'as la situaci'o'n, sed neni'u propon'as konkret'a'n solv'o'n por ŝtat'o. Kio karakteriz'as la cigan'a'n minoritat'o'n en ĉiu land'o de EU? Alt'a krim'ad'o, mal'alt'a kler'ec'nivel'o, alt'a nask'o'kvant'o, mal'riĉ'ec'o, katastrof'a'j viv'kondiĉ'o'j en cigan'a'j koloni'o'j, neg'ad'o de soci'a'j valor'o'j ktp. Ĉu magi'a rond'o? Kial?

Juli'us HAUSER
Slovaki'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

152 gramatik'a'j kaz'o'j

Kun interes'o mi leg'is la artikol'o'n kun la titol'o Spac'o kaj lingv'o – ĉu facil'a afer'o? de Kiril'o Brosch (MONATO 2011/12, p. 22–23). Mi gratul'as pro la fak'a kaj filozofi'a en'hav'o.

Mi vol'us al'don'i por la leg'ant'o'j, ke la dagestan'a'j lingv'o'j (ekzempl'e la lingv'o tabasarana, la lingv'o rutula ktp.) hav'as ampleks'a'n sistem'o'n de gramatik'a'j kaz'o'j sekv'e de grand'a kvant'o da lokativ'o'j, kiu'j esprim'as cert'a'n spac'o'n kaj spac'a'j'n rilat'o'j'n. Ekzempl'e la ceza lingv'o (kon'at'a ankaŭ kiel did'o) hav'as ĉirkaŭ 152 gramatik'a'j'n kaz'o'j'n. La kaz'o'j form'iĝ'as aglutin'e; ĉiu kaz'o hav'as apart'a'n sufiks'o'n, kiu'n pov'as komplet'ig'i ali'a sufiks'o. Juĝ'u mem – kia simpl'a kaj geni'a est'as Esperant'o en kompar'o al ali'a'j lingv'o'j.

Juli'us HAUSER
Slovaki'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Skeptik'ism'o eŭrop'a kaj polic'a

Kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ krist'nask'o mi pas'ig'is vesper'o'n ĉe polic'ej'o. Nu, fin'fin'e, vi kri'as: skurila redaktor'o arest'it'a, mon'pun'it'a, esper'ebl'e dum la feri'a'j tag'o'j en'karcer'ig'at'a. Sen'dub'e pro krim'o'j kontraŭ gramatik'o, stil'o, dec'o kaj eŭrop'o'skeptik'ism'o.

Eŭrop'o'skeptik'ism'o ...? Nu, jes. Leg'ant'o (kred'ebl'e nun leg'int'o) plend'is – dank'o'n pro la afabl'a'j vort'o'j – ke „MONATO de'nov'e sur'rajd'is la eŭr'o'skeptik'ism'o'n” (tiel: cert'e eŭr'oposkeptik'o). Al'don'is mi'a korespond'ant'o: „Ek'de la ven'ont'a jar'o pli bon'e ke mi elekt'u por leg'ad'o pli solidar'em'a'j'n revu'o'j'n”.

Mi respond'is, ver'ŝajn'e van'e, ke MONATO, revu'o sen'de'pend'a, ne sekv'as apart'a'n politik'o'n. Mi atent'ig'is, ke ĝi spegul'as la opini'o'j'n de verk'ant'o'j/leg'ant'o'j, kaj, se ĝi'a en'hav'o ne sufiĉ'e „solidar'em'as” (?), oni bon'vol'e artikol'u por prezent'i kontrast'a'n, eventual'e solidar'a'n star'punkt'o'n.

Tamen malgraŭ tio, ke ekzist'as almenaŭ unu leg'ant'o/leg'int'o, kiu vol'as mi'n vid'i en kaĝ'o, ne pro eŭr'o(po)skeptik(ism)o mi vizit'is polic'ej'o'n. Mi ĉe'est'is pro afer'o tiam pri grav'a – almenaŭ aktual'a – ol skeptik'o.

Tem'as pri tio, ke ... nu ... frenez'ul'o minac'is ek'brul'ig'i la loĝ'ej'o'n de mi'a fil'in'o. Mem'evident'e, ne nur la konstru'aĵ'o'n sed ankaŭ, intern'e, ŝi'n. Mi ek'sci'is pri la afer'o, kiam, hejm'e'n re'ven'int'e post antaŭ'krist'nask'a butik'um'ad'o, mi'a edz'in'o kaj mi trov'is telefon-mesaĝ'o'n de ni'a plor'em'a, apenaŭ koher'a, fort'e tim'ig'it'a fil'in'o, kiu vol'is, ke ni tuj re'vok'u.

Tio'n ni far'is kaj konstat'is, inter singult'o'j, ke la edz'o – baldaŭ eks'edz'o – de ŝi'a plej bon'a amik'in'o, sci'ant'e, ke ni'a fil'in'o dum kelk'a'j tag'o'j sol'os en si'a loĝ'ej'o, minac'is ŝi'a'n viv'o'n. Mi tuj en'aŭt'iĝ'is kaj ŝofor'is 70 km por est'i kun ŝi.

Sur'voj'e – feliĉ'e la nokt'o est'is mild'a kaj la ŝose'o, trans alt'a erik'ej'o, facil'e vetur'ebl'a – mi cerb'um'is pri la afer'o. Mi sci'is, ke mi'a fil'in'o lu'is ĉambr'o'n ĉe ge'edz'a par'o, kiu'n ŝi bon'e kon'as jam de la lern'ej'a'j jar'o'j. La par'o fakt'e invit'is ŝi'n en'loĝ'iĝ'i, kiam hazard'e ŝi ek'labor'is en la urb'o, kie la du'op'o jam instal'iĝ'is.

Baldaŭ, tamen, la edz'o komenc'is drink'i, for'est'ad'i, kaj fin'e amik'iĝ'i kun pli jun'a vir'in'o. Li'a edz'in'o, perd'ant'e esper'o'n pri la ge'edz'ec'o, for'las'is la hejm'o'n kaj lu'is kun mi'a fil'in'o loĝ'ej'o'n.

La edz'o, koler'a, kun nov'a kun'ul'in'o, kaj ne kapabl'a akcept'i, ke respond'ec'as li pro la kolaps'o de si'a ge'edz'ec'o, subit'e kulp'ig'is mi'a'n tut'e sen'pek'a'n fil'in'o'n – viv'o-romp'ist'in'o'n, kiel li prov'as kred'ig'i. Aŭd'iĝ'is tiam la minac'o'j, unu'e lam'a'j, eĉ rid'ind'a'j, ĝis tamen tiu plej tim'ig'a pri brul'ig'o.

Ating'int'e mi'a'n fil'in'o'n, mi akompan'is ŝi'n al polic'ej'o – kaj jen la punkt'o de tiu ĉi vid'punkt'o. Ĉar, malgraŭ oft'a'j raport'o'j pri mis'o'j kaj mank'o'j ĉe la polic'o – organ'o de sub'prem'a ŝtat'o, korupt'a, ras'ism'a, ne'kompetent'a ktp – ni trov'is nur kompren'em'o'n, help'em'o'n kaj alt'a'n profesi'ec'o'n.

Evident'e, kiel ĉe iu ajn organiz'aĵ'o, ne ĉio perfekt'as ĉe la polic'o. Do ind'as kritik'i, kiam neces'as; sed sam'e ind'as laŭd'i, kiam oportun'as. Kiel nun.

Jun'a, impon'e trejn'it'a polic'an'in'o serioz'e ek'esplor'is. Komput'il'e ŝi tuj konstat'is, ke mi'a fil'in'o ne est'as plend'em'ul'in'o, ke la minac'ant'o ne pas'int'ec'e krim'is, ke – per telefon'vok'o al la (eks)edz'in'o, la amik'in'o de mi'a fil'in'o – tiu antaŭ'e minac'is, sed mal'pli tim'ig'e.

Tiam prezent'is si'n plur'a'j manier'o'j proced'i. Ebl'us arest'i la ul'o'n, ven'ig'i li'n al la polic'ej'o por pli'esplor'i la afer'o'n. Jam ekzist'as kial'o'j por ek'proces'i, al'don'is la polic'an'in'o: la afer'o sufiĉ'e grav'as. Ĉu tio'n vi dezir'as?

Ne. Tio'n ni ne dezir'as. Ne pro spirit'o krist'nask'a, sed pro tio, ke ni taks'as li'n mens'e mal'stabil'a, mal'san'a: kurac'ist'a'n, eventual'e psikologi'a'n help'o'n li bezon'as, ne polic'a'n. Ĉu ebl'us, ni dir'is, simpl'e atent'ig'i li'n, oficial'e, polic'e, ke kondut'o tia ne permes'ebl'as kaj, se ripet'at'a, tiam li si'n trov'os en la man'o'j de la aŭtoritat'o'j?

Propon'it'e, konsent'it'e. Kelk'a'j'n minut'o'j'n post'e la polic'an'in'o, kun koleg'o, for'vetur'is al la hejm'o de la minac'ant'o. Mi ne sci'as, kio'n ŝi dir'is, sed mi pov'as imag'i.

Tiel ĉio kontent'ig'e solv'iĝ'is. Mi'a fil'in'o pli liber'e spir'as, ne plu tim'ant'e re'ven'i al la loĝ'ej'o; la ul'o, ver'ŝajn'e mem tim'ig'it'a pro sur'sojl'a polic'an'in'o, ek'de tiam silent'as; kaj mi ... mi lern'is, ke la polic'o pov'as ja rapid'e, efik'e, hom'e serv'i al ordinar'a'j civit'an'o'j, kaj ke ne ĉiu polic'an'o pork'as. Pro tio ni est'u dank'a'j.

Paul GUBBINS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Gubbins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Filozofi'o meti'o ideologi'o

Laŭ la sub'titol'o kaj laŭ la „dank'esprim'o” de la aŭtor'o (p. 5) tem'as pri artikol'o'j origin'e apart'e public'it'a'j, post'e redakt'e koher'ig'it'a'j. En kelk'a'j lok'o'j atent'a leg'ant'o tio'n ankoraŭ rimark'as: okaz'as kelk'foj'e ripet'iĝ'o'j, mal'oft'e eĉ et'a'j en'hav'a'j ne'kongru'o'j. Sed dum la leg'ad'o komenc'e oni est'as al'tir'it'a pro la vigl'a stil'o de la aŭtor'o, iom spic'it'a per et'a'j „esperant'aĵ'o'j” (ekzempl'e p. 9). Mult'a'j helen'a'j filozof'o'j est'as prezent'at'a'j, ankaŭ tekst'o'j sufiĉ'e ne'kon'at'a'j eĉ al fak'ul'o'j – ekzempl'e la traktat'o Pri la sep'o'j (Per'i hebdomadôn1), kiu trov'iĝ'as en la hipokrat'a korpus'o.

Mir'ig'a aranĝ'o

Sed en'profund'iĝ'ant'e kaj rigard'ant'e la cit'aĵ'o'j'n, mi pli kaj pli ĉagren'iĝ'is: nek est'as indik'it'a lok'o, de kie ven'as cit'aĵ'o (la poem'o'j de Heziod'o, ekzempl'e, est'as tre long'a'j), nek mi trov'is inform'o'n pri la traduk'int'o. Por rest'i ĉe Heziod'o: la aranĝ'o de la lini'o'j mir'ig'is mi'n. Dum tem'as pri regul'a'j vers'o'j (la heziod'a'j poem'o'j est'as heksametr'a'j), mal'dekstr'a rekt'ig'ad'o est'as la norm'o. La traduk'o'j en la libr'o ja konsist'as el heksametr'o'j – sed la lini'o'j est'as centr'it'a'j (p. 19 kaj sekv'ant'a'j).

Sam'e ankaŭ ĉe ali'a'j poet'o'j: Arĥiloĥ'o skrib'as ĉef'e jamb'o'j'n ... centr'it'a'j lini'o'j (p. 21). Solon'o verk'is si'a'j'n poem'o'j'n grand'part'e en elegi'a'j distiĥoj; tio signif'as, ke ĉiu'n heksametr'o'n sekv'as pentametr'o. La kutim'a manier'o de kompost'ad'o est'as, ke oni iom en'salt'ig'as la pentametr'o'j'n, princip'e tamen hav'as mal'dekstr'e rekt'ig'it'a'j'n lini'o'j'n. Sed ankaŭ cit'aĵ'o'j de Solon'o ĉe Gudskov est'as centr'it'a'j (p. 26 kaj sekv'ant'a'j). La traduk'o de la solon'a'j fragment'o'j tamen ne plu est'as laŭ la original'a metrik'o; foj'foj'e la pentametr'o'j est'as fuŝ'it'a'j.

Bibliografi'o

Sed bon'e, la cel'o de tia libr'o ja est'as prezent'i inform'o'j'n, ne metrik'a'j'n detal'o'j'n – kvankam ĝust'e por tiu cel'o ja pli taŭg'us pur'e proz'a traduk'o, ĉar tiel oni pli preciz'e kaj detal'e pov'as esprim'i en'hav'o'j'n. Ĉar tekst'o'lok'o'j ja ne est'as indik'it'a'j, mi almenaŭ vol'is ek'sci'i, kiom'e la prezent'it'a'j traduk'o'j baz'iĝ'as sur original'a'j grek'a'j tekst'o'j, kaj kiu est'is la traduk'int'o. Mi do trans'salt'is al la bibliografi'o („Uz'it'a'j font'o'j”, p. 273 kaj sekv'ant'a'j) kaj trov'is je ĝi'a komenc'o mir'ig'a'n not'o'n: „Por la libr'o'j, mark'it'a'j per (*) est'as indik'it'a'j la unu'a'j el'don'o'j en la original'a lingv'o; la sam'a sign'o montr'as klasik'a'j'n verk'o'j'n de la antikv'a'j aŭtor'o'j.” Kaj do tiu'n asterisk'o'n oni trov'as ekzempl'e antaŭ „Aristotelo. Verk'o'j”, „Esĥil'o. Tragedi'o'j” aŭ „Ksenofon'o. Sokrat'ec'a'j verk'o'j” (est'as mult'e pli da tia'j ekzempl'o'j). Sed de preskaŭ ĉiu'j antikv'a'j aŭtor'o'j ekzist'as tekst'a'j variant'o'j – tio'n Gudskov komplet'e ignor'as!

Rilat'e Ksenofon'o'n, la titol'o mem est'as mis'gvid'a: li'a'j „Sokrat'ec'a'j verk'o'j” fakt'e nom'iĝ'as „Memor'aĵ'o'j pri Sokrat'o”, „Symposion” kaj „Apologi'a”. Pri kiu li'a verk'o do en konkret'a cit'aĵ'o tem'as? Foj'foj'e ja aper'as titol'o'j en la grek'a lingv'o (kun mult'a'j erar'o'j), sed sen indik'o de la uz'it'a el'don'o. Pri traduk'o'j tut'e ne trov'iĝ'as indik'o'j en la list'o de „uz'it'a'j font'o'j”2.

Esperant'ig'o

Plu'leg'ant'e mi de'nov'e stumbl'is, nun pro la oft'e per'fort'a kaj tut'e ne konsekvenc'a „esperant'ig'o” de grek'a'j vort'o'j. Kelk'a'j nom'o'j, kiel ekzempl'e Homero, Heziod'o3 aŭ Platon'o, est'as ja tradici'e esperant'a'j. Sed ekzempl'e Thêbaj, la ĉef'a urb'o de Bojôtia (Beoti'o) aper'as ĉe Gudskov en tri divers'a'j form'o'j: „Tibo” (p. 64), „Tibeo” (p. 19) kaj „Tebo” (p. 123, 206). Ankaŭ la urb'o Klazomenai hav'as tri mal'sam'a'j'n nom'o'j'n: „Klozimeno” (p. 101), „Kolzimeno” (p. 69) kaj „Klazomeno” (p. 103). La tri mojraj (di'in'o'j de la fat'o) grek'e nom'iĝ'as Klôthô, Laĥesis kaj Atrop'os; ĉe Gudskov: „Klota”, „Laĥesa” kaj „Atrop'a” (p. 130). Kelk'a'j „trans'liter'um'o'j” mal'kaŝ'as eĉ rus'a'n fon'o'n; ekzempl'e „Gefesto” (p. 120; tem'as pri Hêfajstos, la di'o de la fajr'o), „giadoj” (p. 40; hyades, nom'o de konstelaci'o), „Femida” (p. 130; Themis, di'in'o de la just'ec'o) – kaj eĉ „geliocentrismo” (p. 67). La list'o neniel est'as ferm'it'a.

Tiu „esperant'ig'a mani'o” ankaŭ traf'as franc'a'j'n kaj angl'a'j'n nom'o'j'n: „Rusoo” (p. 127; Rousseau); „Broŭno” (p. 137; Brown) „Komtio” (p. 9; Comte); „Fojerbaĥo” (p. 115; Feuerbach); „Imanuilo Kanti'o” (p. 150; Immanuel Kant) ktp. Okaz'e, sed ne ĉiam, en pied'not'o aper'as „naci'lingv'a” nom'o. Se tem'as pri rus'a'j aŭtor'o'j, Gudskov kutim'e ne tiel trakt'as la nom'o'j'n, nur „simpl'e” trans'liter'um'as. Sed grek'a'j'n aŭtor'o'j'n la leg'ant'o foj'foj'e apenaŭ pov'as re'kon'i! Kiu tuj sci'as, ke sub „Eŭgemero” (p. 209) kaŝ'iĝ'as Eŭhêmeros, kaj ke „Diadoro el Miloso” (p. 122) fakt'e est'as Diagoras el Mêlos? La hejm'urb'o de Parmenid'o ĝust'e nom'iĝ'as Ele'a, sed en la libr'o ĝi konstant'e aper'as kiel „Elajo” (p. 61 kaj sekv'ant'a'j)4; do la skol'o de la „elajanoj” (mult'lok'e) est'as komplet'e mis'nom'it'a5.

„Esperant'ig'it'a'j” nom'o'j de insul'o'j kaj urb'o'j bezon'as propr'a'n aline'o'n: oft'e grek'a'j nom'o'j fin'iĝ'as per „-os” (maskl'a fin'aĵ'o; plural'e: „-oj”) aŭ per „-on” (neŭtr'a fin'aĵ'o). En si'a „esperant'ig'o” la aŭtor'o tiu'j'n fin'aĵ'o'j'n jen aper'ig'as, jen ne – sen re'kon'ebl'a regul'ec'o. „Assos” iĝ'as „Asso” (p. 241), „Kiti'o'n” „Kiti'o” (p. 250), „Delf'o'j” „Delf'o” (p. 130), sed „Mêlos” iĝ'as „Miloso” (p. 122), „Ke'os” „Kioso” (p. 118), „Rod'os” eĉ nom'iĝ'as „Rodozo” (p. 239).

Tia'j fenomen'o'j analogi'e trov'ebl'as en la list'o de „filozof'a'j termin'o'j” (p. 278 kaj sekv'ant'a'j). Ja est'as kompren'ebl'e, ke log'os ne far'iĝ'u „log'o”, sed „logio” tamen est'as mis'gvid'a6, ĉar leg'ant'e tio'n, oni pens'as pri vort'o'j kiel „te'o-logio” aŭ „kosm'o-logio”. La grek'a -logia ja est'as parenc'a al log'os, sed ne sam'signif'a. Simil'e stat'as afer'o'j pri „arĥeo”, „nuso”, „apejrono” kaj „stojo”: mi pled'as por arĥê, noŭs, apejron kaj stoa. Ceter'e ankaŭ ĉi-lok'e aper'as vort'o'j pres'it'a'j en grek'a'j liter'o'j – erar'o'j bedaŭr'ind'e abund'as.

Meti'ec'a koment'ad'o

Est'ant'e filolog'o, mi do ĉef'e „meti'ec'e” koment'is la libr'o'n; pri la filozofi'a flank'o mi cert'e ne tiom kompetent'as. Tamen mi mal'long'e vort'um'os mi'a'n impres'o'n: evident'e la aŭtor'o est'as sufiĉ'e pri'juĝ'em'a kaj tre cert'a pri si'a'j juĝ'o'j. Princip'e li aplik'as la skem'at'ism'o'n de Auguste Comte: la hom'ar'a pens'o tra'ir'as, laŭ li, tri histori'a'j'n stadi'o'j'n, ĉiu el kiu'j super'flu'ig'as la antaŭ'a'n (p. 9). Ju pli proksim'a do al la fin'a stadi'o (pri kiu la aŭtor'o hav'as klar'a'n koncept'o'n) ies pens'ad'o est'as, des pli bon'a li est'as filozof'o. „Fin'a stadi'o” est'as la scienc'a (kaj ateism'a) materi'ism'o.

La fru'a'j filozof'o'j, laŭ Gudskov, est'is iel materi'ist'o'j (kvankam en cert'a'j okaz'o'j, ekzempl'e ĉe Heraklit'o, la aŭtor'o fort'e pen'as por kred'ig'i tio'n), do princip'e „bon'a'j” – Demokrit'o pli, Pitagoro iom mal'pli. Sed iam la fi'demon'a malic'ul'o kaj reakci'ul'o Platon'o krim'e invent'is la „objektiv'a'n ide'ism'o'n”. Per tio li kaj li'a'j post'e'ul'o'j kaŭz'is princip'a'n de'voj'iĝ'o'n de la filozofi'o, plag'o'n, kiu daŭr'ad'is dum jar'cent'o'j.

Ebl'e iu'j sam'ide'an'o'j, leg'int'e tiu'n ĉi recenz'o'n, riproĉ'os al mi tro'a'n sever'ec'o'n, argument'ant'e, ke oni ja dev'as fier'i, ke tia verk'o, detal'e pri'trakt'ant'a fru'a'j'n helen'a'j'n pens'ul'o'j'n, en'tut'e aper'is en Esperant'uj'o. Mi respond'us, ke Esperant'uj'o nepr'e ne est'u ekskluziv'a lud'ej'o por naiv'a'j ideal'ist'o'j. Mi fier'us, se esperant'lingv'a popular'scienc'a libr'o sen iu „sam'ide'an'a rabat'o” pov'us facil'e konkurenc'i kun iu ajn naci'lingv'a verk'o pri la sam'a tem'o. Mi'a recenz'o est'u instig'o al tiu cel'o.

1. En tiu ĉi artikol'o mi uz'as trans'liter'um'o'n, kiu klar'e disting'as ĉiu'j'n liter'o'j'n de la grek'a alfabet'o. Jen eksplik'o:
η = ê γγ, γκ = ng, nk
ι = i, sed en diftong'o'j j θ = th
υ = y, sed en diftong'o'j ŭ ξ = ks
ω = ô ψ = ps
La ali'a'j liter'o'j ne bezon'as eksplik'o'n.
2. En unu okaz'o mi test'is traduk'o'n: p. 27, fragment'o de Solon'o (supr'e). La grek'a tekst'o est'as facil'e trov'ebl'a; mi far'is mi'a'n propr'a'n traduk'o'n kaj kompar'is ĝi'n kun tiu prezent'it'a de Gudskov. La rezult'o est'is por mi ne'kontent'ig'a.
3. „Heziod'o” tamen est'as ne'konven'a form'o, ĉar la original'a nom'o est'as „Hêsiodos” (ne kun „z”).
4. Ekzist'is kaj la urb'o Ele'a kaj la urb'o Elaja, tut'e mal'sam'a'j civit'o'j – ebl'e okaz'is inter'miks'ad'o.
5. La an'o'j'n de la skol'o oni prefer'e nom'u „ele'at'o'j” (laŭ la grek'a nom'o „ele'at'a'j”); „eleanoj” ja simpl'e est'as civit'an'o'j de Ele'a.
6. Tiu „mis'gvid'o” hav'as rimark'ebl'a'n efik'o'n ĉe la karakteriz'ad'o de la pens'o'j de Heraklit'o!
D-ro Winfried SCHUMACHER
Nikolao Gudskov: Kiel la hom'o ek'is pens'i. Ese'o'j pri la helen'a filozofi'o. El'don'ej'o Impet'o, Moskvo, 2012. ISBN 978-5-7161-0235-4. 285 paĝ'o'j kun bibliografi'o, glos'ar'o de fak'a'j termin'o'j kaj indeks'o de nom'o'j.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de D-ro Winfried Schumacher el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Vetur'il'o el'star'a

Agl'o-okul'a abon'ant'o de MONATO, Ram'o'n Perera, kiu nask'iĝ'is kaj loĝ'as en Barcelono, atent'ig'as, ke la fot'o, kiu akompan'is la artikol'o'n pri star'vetur'il'o'j (MONATO, 2011/12, p. 15), est'as far'it'a en la plac'o Sant Jaume en la katalun'a urb'o. La sandviĉ'ej'o vid'ebl'a en la fot'o nun port'as ali'a'n nom'o'n. Dank'o'n pro la inform'o'j!

PPG
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de PPG el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Trem'et'o'j sur'ter'a'j, trem'eg'o'j sub'ter'a'j

Okaz'is fin'e de novembr'o parlament'a elekt'o en Nov-Zelando kaj, kiel plan'it'e, nur tri semajn'o'j'n post la tie'a rugbe'a mond'pokal'o. La nov-zelanda team'o gajn'is la pokal'o'n, kiu ebl'e help'is la reg'ist'ar'o'n re'gajn'i voĉ'o'j'n. Tamen sanĝiĝis la politik'a pejzaĝ'o.

La parti'o'j Asoci'o de Konsum'ant'o'j kaj Impost'pag'ant'o'j (AKI) kaj Est'ont'ec'o Unu'iĝ'int'a (EU) gajn'is po nur unu mandat'o'n, dum Nov-Zelando Unu'e, estr'at'a de Winston Peters [ŭinstn pitrz], kiu perd'is ĉiu'j'n si'a'j'n seĝ'o'j'n en 2008, surpriz'e ĉi-foj'e gajn'is ok.

La Maori'a Parti'o, kiu sufer'is pro dis'iĝ'o kaj form'iĝ'o de nov'a parti'o nom'at'a simpl'e Man'a, kio signif'as en la maori'a „prestiĝ'o”, gajn'is tri mandat'o'j'n; Man'a nur unu. Dis'iĝ'is la parti'o, kiam unu el ĝi'a'j membr'o'j, Hone Harawira, mal'vol'is kun'labor'i kun la reg'ant'a Naci'a Parti'o kontraŭ si'a em'o sub'ten'i mal'riĉ'ul'o'j'n. La Verd'a Parti'o akir'is 14 seĝ'o'j'n (11 % de la por'parti'a'j voĉ'o'j), si'a'n ĝis nun plej bon'a'n rezult'o'n.

Ĉef'ministr'o

La Naci'a Parti'o sub si'a estr'o kaj ĉef'ministr'o John Key [ĝon ki] gajn'is 59 seĝ'o'j'n (47 % de la por'parti'a'j voĉ'o'j) – la plej grand'a'n nombr'o'n, kiu'n ricev'is iu ajn parti'o, dum oni uz'as ek'de 1996 t.n. miks'membr'a'n proporci'a'n sistem'o'n (simil'e al tiu en Germanio). En 2002 la parti'o rikolt'is nur 20 %.

La Labor'ist'a Parti'o ricev'is 34 seĝ'o'j'n (27 %). Mal'pli'iĝ'is ĝi'a sub'ten'o ŝajn'e pro la popular'ec'o de la ĉef'ministr'o, John Key. Post la elekt'o rezign'is kaj la estr'o kaj la vic'estr'o de la Labor'ist'a Parti'o. La elekt'it'a nov'a estr'o est'as David Shearer [dejvid ŝir'a], parlament'an'o dum nur du jar'o'j. Antaŭ'e li labor'is ĉe divers'a'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j, inkluziv'e de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en Irako.

La proporci'o de civit'an'o'j, kiu'j voĉ'don'is, est'is nur 74%. Jen la rezult'o'j kompar'e kun antaŭ'a'j elekt'o'j:

Parti'oMandat'o'j 2008Mandat'o'j 2011
Naci'a5859
Labor'ist'a4334
Verd'ul'a914
NZ Unu'e08
Maori'a53
Man'a-1
AKI51
Est'ont'ec'o Unu'iĝ'int'a11
Progres'em'a1-
Sum'o122121

Por ating'i parlament'a'n pli'mult'o'n Key marĉand'is kun la unu'person'a'j „parti'o'j”, don'ant'e al ili'a'j unu'op'a'j membr'o'j ministr'a'j'n posten'o'j'n. La reprezent'ant'o'j de AKI kaj EU far'iĝ'is ministr'o'j, kvankam ekster la kabinet'o, kaj do tiel malgraŭ et'a el'cent'o de la voĉ'o'j tamen lud'as grand'a'n rol'o'n en la nov'a reg'ist'ar'o.

La Maori'a Parti'o konsent'is sub'ten'i la reg'ist'ar'o'n pri konfid'o kaj mon'liver'o, sed rajt'as voĉ'don'i kontraŭ la propon'o part'e for'vend'i divers'a'j'n energi'kompani'o'j'n posed'at'a'j'n de la reg'ist'ar'o. La du kun'estr'o'j de la Maori'a Parti'o ricev'is ministr'a'j'n posten'o'j'n ekster la kabinet'o.

Program'o

En la unu'a mandat'period'o de la Naci'a Parti'o (2008-2011) la reg'ist'ar'o adopt'is mez'a'n voj'o'n, ekzempl'e ĝi promes'is daŭr'ig'i la soci'help'a'n sistem'o'n „Labor'i por famili'o'j” kaj ne privat'ig'i ŝtat'a'j'n entrepren'o'j'n, inkluziv'e de bank'o kaj energi'kompani'o'j. Kiam la publik'o protest'is kontraŭ propon'o'j min'i en naci'a'j park'o'j, la reg'ist'ar'o ced'is.

Ĉi-foj'e ĝi re'ven'is al si'a'j pli kutim'a'j, dekstr'em'a'j program'er'o'j, ekzempl'e vend'i ĝis 49 % akci'o'j'n en kelk'a'j energi'organiz'aĵ'o'j. La reg'ist'ar'o prezent'as tio'n kiel ebl'o'n por invest'em'a'j civit'an'o'j gajn'i mon'o'n el la rent'o de akci'o'j.

Por diferenc'ig'i si'n de la Naci'a Parti'o, la Labor'ist'a Parti'o prezent'is plan'o'j'n inter'ali'e por mal'rapid'e pli'ig'i la pensi'a'n aĝ'o'n (por ŝpar'i mon'o'n dum la proporci'o de mal'jun'ul'o'j pli'grand'iĝ'as) kaj for'ig'i al'don'valor'a'n impost'o'n pri freŝ'a'j frukt'o'j kaj legom'o'j (por help'i al mal'riĉ'ul'o'j toler'i la el'spez'o'n por bon'a'j manĝ'aĵ'o'j). Tiu'j propon'o'j ne mult'e ekscit'is, do oni ne atend'as, ke la Naci'a Parti'o ili'n adopt'os.

Referendum'o

Sam'temp'e kun la parlament'a balot'o okaz'is referendum'o por decid'i, ĉu daŭr'ig'i la miks'membr'a'n proporci'a'n elekt'o-sistem'o'n. El la voĉ'don'int'o'j 56% jes'is kaj 41% ne'is, do rest'os la sistem'o. Tamen sekv'os enket'o, ĉu ebl'os ĝi'n iel pli'bon'ig'i.

Inter'temp'e verd'ul'o'j demand'as, ĉu la reg'ist'ar'o kapabl'us re'ag'i al mar'a ekologi'a katastrof'o. La demand'o'j sekv'as la pere'o'n de kontener'a ŝip'o sur rif'o 22 kilo'metr'o'j'n for de Tauranga.

En la mar'o'n lik'is cent'o'j da tun'o'j da petrol'o el la ŝip'o kun 22 filipinaj mar'ist'o'j, registr'it'a en Liberi'o, posed'at'a de grek'a kompani'o, kaj lu'it'a de ali'a. Neces'is ses semajn'o'j por for'ig'i la en'mar'a'n brul'aĵ'o'n.

Industri'ist'o'j

Mal'facil'a'n jar'o'n fin'is Nov-Zelando per plu'a'j ter'trem'o'j (la plej fort'a: 6,0 laŭ Richter-skal'o) en Christchurch. Mult'a'j urb'an'o'j dev'is ripar'i si'a'j'n hejm'o'j'n jam la tri'a'n, kvar'a'n aŭ eĉ kvin'a'n foj'o'n en la last'a'j 15 monat'o'j. Industri'ist'o'j anticip'as mult'a'n labor'o'n por re'konstru'i la urb'o'n, sed pro la daŭr'a'j trem'o'j tio prokrast'iĝ'as.

Tri inter'naci'a'j taks'ist'o'j de kredit'ind'ec'o redukt'is la kredit'a'n klasifik'o'n de NZ pro dub'o'j pri la nivel'o de privat'a'j ŝuld'o'j. Problem'o'j en Eŭrop'o kaj Nord-Amerik'o ombr'e efik'as sur la ekonomi'a'n situaci'o'n ankaŭ en Nov-Zelando.

Dum'e protest'ant'o'j okup'ad'as lok'o'j'n en la ĉef'a'j urb'o'j, kiel ali'lok'e tra la mond'o, kontraŭ avar'ec'o kaj korupt'o de la plej riĉ'a'j hom'o'j kaj (precip'e) kompani'o'j.

D. E. ROGERS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de D. E. Rogers el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Manifestaci'o'j sed kontraŭ, ne por

Lev'iĝ'is en Rusio ond'o de protest'o'j post la decembr'a'j parlament'a'j balot'o'j. Mult'a'j opini'as, ke la rezult'o'j de la balot'o'j est'is fals'it'a'j. En la inter'ret'o mult'as pruv'o'j: civit'an'a'j observ'ant'o'j en la balot'ej'o'j registr'is mis'o'j'n kaj fals'ad'o'j'n kaj tuj afiŝ'is inform'o'j'n en la ret'o.

Oni do opini'as, ke la potenc'ul'o'j tromp'is, ke ne valid'as la nov'elekt'it'a parlament'o. Tamen oficial'e akcept'it'a'j est'as la rezult'o'j de la balot'o'j. Tio far'iĝ'is last'a gut'o.

Incendi'o'j

La protest'ant'o'j sent'as ĉef'e, ke ne plu ebl'as toler'i fals'o'n kaj tromp'o'n de la flank'o de la potenc'ul'o'j. Ne tuj nask'iĝ'is tiu sent'o. Ĉio komenc'iĝ'is antaŭ du jar'o'j dum somer'a'j incendi'o'j, kiam ŝtat'a'j respond'ec'ul'o'j mis'inform'is pri la brul'eg'o'j. Tiam ordinar'a'j hom'o'j unu'iĝ'is por mem aĉet'i ekip'aĵ'o'j'n, organiz'i ekspedici'o'j'n al la plej problem'a'j lok'o'j, oft'e anstataŭ'ant'e ŝtat'a'j'n fajr'o'brigad'o'j'n.

En la sam'a temp'o aper'is ali'a iniciat'o – volont'ul'a taĉment'o Liz'a Alert (simil'a al Amber Alert en Uson'o), por serĉ'i hom'o'j'n perd'it'a'j'n. Kvin'cent volont'ul'o'j unu'iĝ'is, kiam la polic'o rifuz'is serĉ'i kvin'jar'a'n knab'in'o'n kaj ŝi'a'n onkl'in'o'n. La volont'ul'o'j montr'is si'n pli efik'a'j ol la ŝtat'a polic'o.

Sitel'et'o'j

Iom pli fru'e aper'is „blu'a'j sitel'et'o'j” – nun vast'e kon'at'a mov'ad'o de aŭt'o'posed'ant'o'j. Laŭ la trafik'regul'ar'o oni ced'u la voj'o'n al la aŭt'o'j kun blu'a'j signal'lamp'o'j sur la tegment'o – tiu'j uz'at'a'j ĉef'e de polic'ist'a'j, fajr'o'brigad'a'j kaj ambulanc'a'j vetur'il'o'j. Sed krom tiu'j serv'o'j ĉirkaŭ mil aŭt'o'j en Rusio hav'as blu'a'j'n signal'lamp'o'j'n. Ili'n uz'as divers'a'j alt'rang'ul'o'j – de membr'o'j de la reg'ist'ar'o ĝis estr'ar'an'o'j de Gazprom kaj Rusiaj Fer'voj'o'j. La blu'a signal'lamp'o far'iĝ'is privilegi'o de burokrat'o'j kaj ili'a'j famili'an'o'j en urb'o'j plen'plen'a'j je trafik'ŝtop'iĝ'o'j. Ŝofor'o'j de la luks'a'j aŭt'eg'o'j kun blu'a'j signal'o'j oft'e tut'e ignor'as la trafik'regul'ar'o'n, kondut'as mal'bon'e kaj minac'as al ali'a'j stir'ant'o'j. Polic'ist'o'j oft'e blok'as tut'a'j'n avenu'o'j'n dum kelk'a'j hor'o'j por ke iu alt'rang'a burokrat'o kur'eg'u hejm'e'n sen'problem'e dum ĉiu'j ali'a'j „ordinar'a'j person'o'j”, eĉ ambulanc'o'j, atend'as li'n pas'i en long'a'j trafik'ŝtop'iĝ'o'j.

La ordinar'a'j aŭt'o'posed'ant'o'j rimark'is, ke lud'il'a por'infan'a sitel'et'o tre simil'as per si'a form'o al signal'lamp'o, kaj ili komenc'is al'glu'i blu'a'j'n sitel'et'o'j'n sur tegment'o'j'n de si'a'j aŭt'o'j kiel protest'o kontraŭ la mult'ec'o de signal'lamp'o'j kaj la blok'ad'o de strat'o'j. La mov'ad'o far'iĝ'is simbol'o de civit'an'a soci'o.

Protest'ant'o'j

Pro tio last'a'temp'e ven'is sur'strat'e'n protest'ant'o'j, precip'e plej kre'em'a'j, kler'a'j kaj prosper'a'j person'o'j. Ili si'n organiz'as per inter'ret'a'j kaj ali'a'j soci'a'j forum'o'j. Ili dispon'as pri pli da sen'de'pend'a'j inform'o-font'o'j ol ali'a'j, mal'pli mon'hav'a'j hom'o'j.

Tiu'j ĉi protest'ant'o'j obe'as la leĝ'o'n kaj pag'as impost'o'j'n. Ili ne vol'as revoluci'o'n. Sed ili cert'as, ke la potenc'o'n en la land'o kapt'is korupt'ul'o'j kaj krim'ul'o'j, ke ne plu ekzist'as sen'de'pend'a juĝ'ist'ar'o aŭ honest'a'j polic'ist'o'j. Ili postul'as, ke potenc'ul'o'j, juĝ'ist'o'j kaj ĉiu'j ali'a'j obe'u la sam'a'n leĝ'ar'o'n.

Sed jen la problem'o. Laŭ'leĝ'e ne ebl'as ŝanĝ'i tio'n, kio'n ili postul'as. Ne ebl'as nul'ig'i la rezult'o'n de la balot'o'j, ne ebl'as eks'ig'i parlament'o'n kaj prezid'ant'o'n. Krom'e la potenc'ul'o'j mal'em'as konversaci'i kun la protest'ant'o'j.

Fokus'o

Ceter'e mank'as al la protest'ant'o'j fokus'o. Ili ne pov'as inter'konsent'i pri unu'sol'a gvid'ant'o. Do sur'strat'e kun'ven'as tro mal'sam'a'j fort'o'j: komun'ist'o'j, demokrat'o'j, naci'ist'o'j, liberal'ul'o'j. Krom'e, kaj pli grav'e, ili manifestaci'as ne por, sed kontraŭ. Do, se Vladimir Putin kaj la parlament'o ja eks'iĝ'us, kiel postul'as la protest'ant'o'j, ankoraŭ ne est'as propon'it'a'j hom'o'j, kiu'j okup'us tiu'j'n posten'o'j'n.

Ceter'e ne klar'as la re'ag'o de la potenc'ul'o'j. La prezid'ant'o, Dmitrij Medvedev, parol'as pri liberal'ig'o de la leĝ'ar'o. Putin, tamen, pri'mok'as la manifestaci'ant'o'j'n, dir'ant'e, ke ili sur'strat'iĝ'as pro mon'o. Dum la potenc'ul'o'j parol'as pri just'ec'o, tribunal'o'j, ne konsider'ant'e la argument'o'j'n de advokat'o'j, kondamn'as opozici'ul'o'j'n al mal'liber'ej'o. Sergej Udalcov kaj Taisija Osipova est'as la plej vast'e kon'at'a'j.

Ne'kongru'ec'o

Tamen io ŝanĝ'iĝ'is: la etos'o en la soci'o, almenaŭ en la plej grand'a'j kaj grav'a'j urb'o'j, Moskvo, Peterburgo. Pli kaj pli klar'e vid'ebl'as ne'kongru'ec'o inter la re'ag'o'j de la potenc'ul'o'j, pli kaj pli klar'e aŭd'ebl'as fals'o en ili'a'j vort'o'j. Neni'u plu kred'as al la vort'o'j de la prezid'ant'o, neni'u plu kred'as je sen'de'pend'ec'o kaj just'ec'o de tribunal'o'j, neni'u plu kred'as al politik'ist'o'j kaj ili'a'j parti'o'j. Tamen oni ne sci'as, kiu'n kred'i.

Rusio vek'iĝ'as. Sed vek'iĝ'int'e, oni dev'as el'lit'iĝ'i, pur'ig'i la dent'o'j'n, maten'manĝ'i kaj, fin'fin'e, i'o'n far'i.

La decembr'a soci'a enket'o de Lev'ad'a-centr montr'is, ke 45 % de la rusi'an'o'j taks'as la last'a'j'n balot'o'j'n mal'honest'a'j, sed 35 % kontent'as. Preskaŭ 20 % de la enket'it'o'j cert'as, ke okaz'os pli da mis'o'j kaj fals'ad'o'j dum ven'ont'a'j prezid'ant'a'j balot'o'j. Pri la eks'ig'o de Putin pret'as insist'i 35 %, dum 25 % sub'ten'as la ide'o'n eks'ig'i la ĵus elekt'it'a'n parlament'o'n.

Dmitri BREĈALOV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dmitri Breĉalov el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Special'e send'it'a

Slovak'a diplomat'o est'as nom'um'it'a special'a send'it'o al Afgani'o. Anonc'is la ĝeneral'a sekretari'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN), Ban Ki-mu'n, ke Ján Kubiš [j'a'n kubis] ek'anstataŭ'is la sved'a'n diplomat'o'n Staffan de Mistura la 1an januar'o 2012.

Kubiš, 59-jar'aĝ'a, komenc'is si'a'n karier'o'n en la diplomati'a serv'o de la tiam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o. Li parol'as kvin lingv'o'j'n kaj est'as eks'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j de Slovaki'o (2006-2009). Ek'de tiam li okup'is ofic'o'n kiel ĉef'o de la Ekonomi'a Komision'o por Eŭrop'o de UN en Ĝenevo.

Postul'em'a'j

Li'a nov'a posten'o est'as politik'e tikl'a. Tri foj'o'j'n en la last'a'j kvar jar'o'j est'is ŝanĝ'it'a la special'a send'it'o por Afgani'o. Laŭ UN li'a posten'o en Afgani'o est'as unu el la plej postul'em'a'j en la mond'o.

En Afgani'o UN cert'ig'as politik'a'n kaj hom'am'a'n help'o'n kaj inform'as pri la kvant'o de viktim'o'j de la konflikt'o.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kructagaj kolizi'o'j

Ankaŭ ĉi-jar'e la serb'a prezid'ant'o Bor'is Tadić, akompan'at'e de la rus'a ambasador'o en Beogrado, decid'is vizit'i Kosovon por ĉe'est'i solen'aĵ'o'j'n okaz'e de la Kruc'a Tag'o (ortodoks'a krist'nask'o, la ses'a de januar'o) kaj mes'o'n en monaĥ'ej'o'j de Peja kaj Dečan.

Promes'is Tadić, ke tio est'os privat'a vizit'o kaj ke li neni'o'n dir'os koncern'e politik'o'n. La reg'ist'ar'o de Kosovo akcept'is li'n sed popol'an'o'j, gvid'at'a'j de la parti'o Mem'decid'o de Albin Kurt'i, fort'e protest'is ek'de la land'lim'punkt'o de Merdar ĝis la koncern'a'j monaĥ'ej'o'j.

Monaĥ'in'o

La vizit'o'n de Tadić kontraŭ'star'is ankaŭ li'a eks'edz'in'o, Ir'in'a, nun monaĥ'in'o en Peja. Ŝi pet'is help'o'n de KFOR, la tie'a inter'naci'a pac-trup'ar'o sub Nord-Atlantik'a Traktat'o-Organiz'aĵ'o, por help'i ŝi'n por'temp'e trans'lok'iĝ'i en ali'a'n monaĥ'ej'o'n, tiu'n de Budisan de la distrikt'o Klin'a.

Malgraŭ promes'o'j, tamen, Tadić ja parol'is pri politik'o. „Serbi'o neniam re'kon'os la suveren'ec'o'n de Kosovo kaj neniam rezign'os pri paralel'a'j serb'a'j struktur'o'j en kvar komun'um'o'j en la nord'a Kosovo”, li dir'is.

La kvar komun'um'o'j konsist'ig'as kvar'on'o'n de la teritori'o de Kosovo. Tial la vic'ĉef'ministr'o, Hajredin Kuqi, deklar'is, ke oni ne plu al Tadić permes'os en'ir'i Kosovon ... kio tamen mal'facil'e kred'ebl'as.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Italio plur'lingv'a: la de'ven'o de la etrusk'a

Italio, kun si'a nun'a univers'o de dialekt'o'j kaj minoritat'a'j lingv'o'j, est'as en la modern'a mond'o unu el la land'o'j plej orient'it'a'j al t.n. plur'lingv'ec'o. Mal'pli kon'at'e est'as, ke eĉ en la antikv'a epok'o la land'o est'is karakteriz'at'a de simil'a em'o al mult'lingv'ec'o: en la ital'a du'on'insul'o fakt'e kun'viv'is, antikv'e, „mozaik'o” de lingv'o'j mal'sam'de'ven'a'j, hodiaŭ nur part'e kon'at'a'j kaj deĉifr'it'a'j.

Latin'o est'is komenc'e la lingv'o de unu'sol'a urb'et'o (Romo), tial tut'e ne'kon'at'a en la ceter'o de la du'on'insul'o, kies loĝ'ant'o'j parol'is ali'a'j'n lingv'o'j'n. Ĉi-last'a'j'n (ekzempl'e la faliskan, la oskan, la umbr'a'n, la mesapian, la pravenetan, la lepontan) la fak'ul'o'j kutim'e nom'as „italikaj lingv'o'j”. Ni kon'as ili'n, ĉar ili bon'ŝanc'e est'is ek'skrib'it'a'j, antaŭ ol latin'o, dis'vast'iĝ'ant'e, ili'n en'glut'is. La plej bon'e dokument'it'a (per 11 000 sur'skrib'o'j, al kiu'j ĉiu'jar'e krom'a'j al'don'iĝ'as) est'as la etrusk'a. Kia lingv'o est'is la etrusk'a?

Opini'o'j

Jam en la klasik'a epok'o kun'est'is du opini'o'j. Laŭ la unu'a, la etrusk'o'j est'is aŭtokton'o'j: eventual'e, ili mem sufer'int'is invad'o'j'n de la flank'o de ali'a'j popol'o'j. Laŭ la du'a opini'o, ŝuld'at'a al la verk'ist'o Herodot'o, la etrusk'o'j ven'is mal'e el Mal'grand'azi'o. La helen'o'j kred'is, ke Lydos kaj Tyrrhenos (pra'patr'o'j respektiv'e de la lidoj kaj de la etrusk'o'j) frat'is. Do, lidoj kaj etrusk'o'j est'is, laŭ ili, parenc'a'j popol'o'j. Laŭ tiu tradici'o, Tyrrhenos, fuĝ'int'e el Mal'grand'azi'o, establ'iĝ'is en Italio.

Konfirm'o

Ĉi tiu versi'o ricev'is i'a'n konfirm'o'n, kiam – fin'e de la 19a jar'cent'o – oni trov'is sur la grek'a insul'o Lemn'os sur'skrib'o'n, aŭ pli preciz'e du apart'a'j'n sur'skrib'o'j'n, kiu'j trov'iĝ'is sur la sam'a stele'o. Se la sur'skrib'o est'us skrib'it'a etrusk'e, tio ne mir'ig'us ni'n apart'e. Pov'us fakt'e tem'i pri hazard'o: ekzempl'e, unu'op'a etrusk'o pov'us est'i mort'int'a mal'proksim'e de la propr'a patr'o'land'o. Sed la sur'skrib'o ja est'is skrib'it'a en lingv'o „simil'a” al la etrusk'a. En Lemn'os do viv'is probabl'e popol'o, kiu parol'is lingv'o'n simil'a'n, ne egal'a'n, al la etrusk'a, lingv'o'n inter'ali'e ŝajn'e eĉ pli arkaik'a'n ol la komun'a etrusk'a. Iel ajn, est'as klar'e, ke ni ne rajt'as pro tio supoz'i ver'a'n parenc'ec'o'n inter la etrusk'a kaj, ĝeneral'e, la lingv'o'j anatoli'a'j.

Inter'respond'o

En la du'a kaj tri'a jar'dek'o'j de la 20a jar'cent'o oni ceter'e ek'deĉifr'is la lidan, kaj ŝajn'is, ke inter la du lingv'o'j est'as kelk'a'j simil'ec'o'j. Ekzempl'e, en ambaŭ lingv'o'j est'as partikul'o enklitik'a („-m” aŭ „-um”), iom'et'e advers'a. Sed tem'as pri izol'a inter'respond'o, pro tio ver'ŝajn'e hazard'a. Ali'a element'o, al kiu oni don'is pas'int'ec'e mult'a'n grav'ec'o'n, est'as la uz'o en la du lingv'o'j de sam'a grafem'o (simil'a al la cifer'o 8), ali'lok'e ne uz'at'a, por indik'i la fonem'o'n /f/. La ver'o est'as tamen, ke tiu sign'o ne est'is uz'at'a en la plej mult'a'j antikv'a'j etrusk'a'j sur'skrib'o'j, nur en eg'e pli freŝ'a'j. Do tem'as pri post'a evolu'o, ne pri ĉiam'a karakteriz'o de la etrusk'a alfabet'o.

Mal'amik'o'j

Ankaŭ la bulgar'a lingv'ist'o Vladimir Georgiev est'is konvink'it'a pri la anatoli'a de'ven'o de la etrusk'a, sed li si'n turn'is al la hitit'a, ne al la lida. Laŭ li, la etrusk'a est'as antikv'a faz'o de la hitit'a, sed li'a teori'o ne hav'is sukces'o'n. La punkt'o'j de kontakt'o est'as, ankaŭ ĉi-foj'e, tro izol'a'j. En la etrusk'a la genitiv'o antaŭ'vid'as ekzempl'e la fin'aĵ'o'n „-l”. En la hitit'a, sam'kiel en la lida, la sufiks'o „-l” karakteriz'as aparten'a'j'n adjektiv'o'j'n: tia'j adjektiv'o'j trov'iĝ'as en mult'e da ali'a'j lingv'o'j, ekzempl'e en latin'o: „hostilis” signif'as „aparten'a al mal'amik'o” (latin'lingv'e „hostis”), „puerilis” signif'as „aparten'a al infan'o” (latin'e „puer”). La simil'ec'o de tiu „-l-” al la fin'aĵ'o „-l” de la etrusk'a est'as sekv'e ver'ŝajn'e ne tro signif'a. Do, la unu'sol'a lingv'o efektiv'e kaj pruv'it'e simil'a al la etrusk'a est'as tiu de la insul'o Lemn'os en Greki'o.

Fantazi'o

Kelk'a'j fak'ul'o'j pri'pens'is eĉ lig'it'ec'o'n de la etrusk'a al la eŭsk'a, sed tem'as pri ne'pruv'ebl'aĵ'o'j. La nun'temp'a lingv'o'scienc'o ne akcept'as fantazi'o'n. Ceter'e, la lingv'a valor'o de etrusk'a'j sur'skrib'o'j vari'as: mult'a'j est'as mal'long'a'j kaj ne apart'e grav'a'j (ekzempl'e ni hav'as propr'a'j'n nom'o'j'n, tomb'a'j'n skrib'o'j'n ktp). Sed kelk'a'j de ili est'as signif'a'j, kiel la t.n. Mumi'o de Zagrebo, en'volv'it'a en bend'o, kiu en'ten'as tre long'a'n rit'a'n tekst'o'n. Ĝi est'as la plej grand'a (kaj mal'facil'a) tekst'o en ni'a'j man'o'j. Krom la jam menci'it'a'j, kon'at'as ankaŭ ali'a'j tekst'o'j, kiel la t.n. cip'o de Peruĝo (spec'o de kontrakt'o, kiu rilat'as propriet'o'j'n kaj ili'a'j'n lim'o'j'n) aŭ iu vot'a sur'skrib'o, sur or'a'j lamen'o'j, el Pyrgi, skrib'it'a kaj en la etrusk'a kaj en la fenic'a. La mank'o de traduk'o'j al kon'at'a'j lingv'o'j ne ebl'ig'as al ni facil'a'n traduk'ad'o'n, kvankam la leg'ad'o de la tekst'o'j relativ'e simpl'as. Tio ĉi okaz'as, ĉar la etrusk'a est'is skrib'at'a en alfabet'o tre simil'a al la grek'a. En la tut'a iam'a Italio, kun la sol'a escept'o de la fenic'a'j sur'skrib'o'j, oni ĉiam kaj ĉie uz'is grek'de'ven'a'j'n alfabet'o'j'n. La etrusk'o'j funkci'is eĉ kiel „per'ant'o'j” de la grek'a alfabet'o por ali'a'j italikaj popol'o'j.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Lud'em'a Italio

Erar'as, kiu opini'as, ke vort'ar'o est'as nur'a (kaj enu'ig'a) kolekt'o de vort'o'j. Krom tio, vort'ar'o'j sen'escept'e est'as ankaŭ min'ej'o'j, el kiu'j oni pov'as ĉerp'i signif'o'j'n, son'o'j'n, histori'o'j'n, bild'o'j'n, koncept'o'j'n, el'vok'o'j'n kaj, per et'a pen'o, viv'manier'o'j'n komplet'a'j'n. Ili kutim'e simbol'as ankaŭ la kultur'o'n – unik'a'n kaj ne'ripet'ebl'a'n – de iu naci'o. Tia en'konduk'o est'as apart'e taŭg'a por prezent'i nov'a'n vort'ar'o'n Dizionario de'i giochi (Vort'ar'o de lud'o'j), verk'it'a'n de la ital'o'j Andre'a Angiolino kaj Beniamino Sidoti kaj publik'ig'it'a'n antaŭ ne'long'e de la el'don'ej'o Zanichelli [dzanikeli]: ĝi donac'as al la leg'ant'o ne simpl'a'j'n vort'o'j'n, sed ĉiu'spec'a'j'n lud'o'j'n kun ili'a apart'a vort'trezor'o, tiel est'ig'ant'e la unu'a'n komplet'a'n inventar'o'n de lud'o'j pli-mal'pli dis'vast'iĝ'int'a'j en la t.n. „bel'a land'o” (ital'e „belpaese”).

Ŝnur'tir'ad'o

Foli'um'ant'e ĉi tiu'n verk'o'n, oni pov'as plen'komplet'e inform'iĝ'i pri ĉi'a'j rond'o'danc'o'j kaj soliter'o'j, sam'e kiel pri la origin'o de ŝnur'tir'ad'o kaj de la ond'a fer'voj'o, kun sekci'o specif'a pri la lud'il'o'j jam en'ir'int'a'j en la histori'o'n de la land'o: elektr'a'j trajn'et'o'j, aŭt'o'kur'ej'o'j, la tabl'o'futbal'o calciobalilla [kalĉobalila], ital'a'j lud'kart'o'j (mal'sam'a'j de urb'o al urb'o kaj ne tre simil'a'j al la franc'a'j) aŭ popular'a'j pup'o'j, kiel t.n. Cicciobello [ĉiĉobelo] aŭ la ne'pere'em'a Barbi'e [barb'i].

Amator'o'j kaj veteran'o'j

La vort'ar'o, kiu'n neolog'ism'e oni nom'u ĉi-okaz'e pli ĝust'e „lud'ar'o”, en'hav'as 1200 paĝ'o'j'n kaj 6500 artikol'o'j'n, per'e de kiu'j la aŭtor'o'j laŭ'long'e kaj laŭ'larĝ'e esplor'as la rav'a'n lud'a'n univers'o'n, sub'divid'it'a'n en la jen'a'j'n ĉef'a'j'n kategori'o'j'n: tabl'o'lud'o'j, mov'o'lud'o'j, vort'lud'o'j, rol'lud'o'j, lud'o'j popol'a'j, infan'a'j, inteligent'a'j kaj eĉ – kiel glos'as la vort'ar'a sur'skrib'aĵ'o – mal'sprit'a'j. Tia el'don'aĵ'o, kompren'ebl'e, ne streĉ'as si'n tiom al ge'knab'et'o'j „ĉas'ant'a'j” interes'a'j'n temp'o'pas'ig'il'o'j'n. Ĝi fakt'e ne'mank'ig'ebl'as en la bibliotek'o de amator'o'j kaj veteran'o'j, de sci'vol'ul'o'j kaj nostalgi'ul'o'j, kaj ĝeneral'e de ĉiu'aĝ'a'j hom'o'j: de kiu, ali'vort'e, vol'as re'freŝ'ig'i si'a'n memor'o'n pri eks'mod'iĝ'int'a aŭ tut'e forges'it'a lud'o el la propr'a infan'aĝ'o; de kiu cel'as mal'kovr'i la origin'o'n de iu teknik'a aŭ rid'ig'a termin'o; aŭ de tiu'j (ekzempl'e ŝak'ist'o'j), kiu'j dezir'as pri'stud'i nov'a'j'n „mov'o'j'n” aŭ kompren'i la artifik'o'j'n de la advers'ul'o'j.

Vademekumo

Jam mult'as la aĉet'int'o'j de tiu ĉi interes'a vademekumo, kiu rapid'e kaj facil'e ebl'ig'as ident'ig'i eĉ la plej mister'a'j'n lud'o'j'n, kiu'j trov'ebl'as en sub'tegment'o'j kaj kel'o'j aŭ foj'e observ'ebl'as en muze'o'j kaj popol'fest'o'j. Sam'temp'e la vort'ar'o mal'kaŝ'as, al la fremd'ul'o'j, rilat'o'n de la ital'a'j civiliz'o kaj kultur'o, kiu est'as kutim'e flank'e'las'at'a aŭ sub'taks'at'a, sur kiu tamen baz'iĝ'as plur'e da dir'manier'o'j – kaj, se tiel dir'i, „far'manier'o'j” – de la ankoraŭ (malgraŭ la ekonomi'a'j mal'facil'aĵ'o'j) lud'em'a ital'a soci'o.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

El urb'o'j kamp'ar'e'n

Kvin'el'cent'e kresk'is la loĝ'ant'ar'o en Aŭstrio dum la last'a'j 10 jar'o'j. Tio ekvivalent'as al 400 000 person'o'j, tiel ke en Aŭstrio viv'as nun 8,43 milion'o'j da hom'o'j.

Jen la rezult'o'j de popol'nombr'ad'o unu'a'foj'e okaz'int'a sur'baz'e de loĝ'ad'o-registr'o'j. La esplor'o'j montr'as ankaŭ, ke loĝ'ant'o'j tendenc'as fuĝ'i el urb'o'j kamp'ar'e'n. Krom'e la soci'o mal'jun'iĝ'as.

Ĉiu'j federaci'a'j land'o'j pli'mult'ig'is si'a'n loĝ'ant'ar'o'n, sed plej'e Vieno (+ 11,2 %), Vorarlberg kaj Tirolo (po + 5,7 %). En la federaci'a ĉef'urb'o Vieno loĝ'as nun 1,72 milion'o'j da hom'o'j, ankaŭ ĉi-foj'e pli ol la loĝ'ant'ar'o de Mal'supr'a Aŭstrio. Sol'a escept'o est'as Karintio, el kiu ek'de jar'o'j fuĝ'as kler'ul'o'j al Stiri'o kaj Vieno.

Urb'o'j

La plej grand'a'n pli'iĝ'o'n de la loĝ'ant'ar'o hav'as urb'o'j kaj ties ĉirkaŭ'aĵ'o'j. Inter la provinc'a'j ĉef'urb'o'j pint'e est'as Graz kun + 16,8 % da loĝ'ant'o'j, sekv'at'a de Eisenstadt (+ 16 %) kaj Vieno.

Aŭstr'o'j iĝ'as pli kaj pli mal'jun'a'j. Ek'de 2001 pli'iĝ'is la averaĝ'a aĝ'o je 2,2 jar'o'j kaj ĝi nun est'as 41,9 jar'o'j. Grand'a pli'mult'iĝ'o est'as ĉe la generaci'o 65+: ĝi pli'iĝ'is je 20,6 %. La vir'a loĝ'ant'ar'o est'as averaĝ'e je 2,8 jar'o'j pli jun'a ol la vir'in'a.

La nombr'o de ekster'land'an'o'j drast'e kresk'is. Nun en Aŭstrio ĉiu naŭ'a person'o (en'tut'e 957 000) hav'as ekster'land'a'n ŝtat'an'ec'o'n. German'o'j kun 152 000 person'o'j est'as la plej grand'a en'migr'int'o-grup'o. Plej grand'a'n part'o'n de ekster'land'an'o'j hav'as Vieno (13,3 %), Vorarlberg (13,3 %) kaj Salcburg'o (13,1 %).

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu sort'o ...

Tut'e ordinar'a, ver'ŝajn'e, ebl'as nom'i mi'a'n viv'o'n. Mi mem est'as ordinar'a, mez'aĝ'a, jam preskaŭ 40-jar'a, vir'o, nek fam'a scienc'ist'o, nek politik'ist'o aŭ aktor'o. Ankaŭ mi'a profesi'o est'as ordinar'a – kurac'ist'o, se esprim'i pli ĝust'e, kirurg'o. Kaj ankaŭ ne ebl'as nom'i mi'n perfekt'a kirurg'o. Ankaŭ ĉi tie mi est'as tut'e ordinar'a. Tamen, ankaŭ ne mal'bon'a, kiel oni dir'as. Foj-foj'e mi far'as sukces'a'j'n operaci'o'j'n, sed la mal'facil'a'j'n, komplik'a'j'n mi dum'e ne kuraĝ'as far'i, nur asist'as.

Person'a viv'o: nu, ĉi tie ebl'as dir'i, ke mi diferenc'as de la pli'mult'o da ali'a'j hom'o'j. Mi est'as sol'ul'o. Antaŭ'e mi loĝ'is kun mi'a'j ge'patr'o'j, sed jam de'long'e tiu'j est'as for'pas'int'a'j, kaj mi rest'is sol'a. Nek edz'in'o'n, nek infan'o'j'n mi hav'as. Ver'ŝajn'e mi est'as normal'a vir'o, sed ial mi tim'as vir'in'o'j'n. Mi tim'as demand'i ili'n pri io kaj ricev'i negativ'a'n respond'o'n.

Eĉ ŝat'okup'o'n i'a'n mi ne hav'as – mi ne est'as kolekt'ant'o de io, mi ne ŝat'as ĉas'i aŭ fiŝ'kapt'i, kio'n kutim'e ŝat'as mult'a'j vir'o'j – ĉiam mi kompat'as best'o'j'n kaj fiŝ'o'j'n. La tut'a'n temp'o'n mi pas'ig'as aŭ en hospital'o, kie mi labor'as (kaj, kio est'as interes'a, mi eg'e ŝat'as mi'a'n labor'o'n), aŭ hejm'e, ĉef'e leg'ant'e libr'o'j'n. Jes, la leg'ad'o ebl'e est'as mi'a sol'a ŝat'okup'o.

***

Mi decid'is re'ven'i hejm'e'n per'pied'e. Ĉef'e pro tio, ke mi ŝat'as promen'i, des pli post long'e'daŭr'a, sufiĉ'e streĉ'a labor'o, kaj krom'e mi oft'e re'ven'as per'pied'e, ĉar aŭtomobil'o'n mi simpl'e ne hav'as.

La voj'o de la hospital'o al mi'a hejm'o ne est'as long'a. Mi bezon'as nur proksim'um'e 35-40 minut'o'j'n por per'pied'e ating'i mi'a'n hejm'o'n. Sed ĝi hav'as ne tiom agrabl'a'n pec'o'n – mi dev'as preter'ir'i ĉiam mal'zorg'at'a'n arb'ar'et'o'n, plen'a'n je divers'a'j rub'aĵ'o'j. Mi en'tut'e ne pov'as kompren'i hom'o'j'n, kiu'j promen'ant'e for'ĵet'as i'e'n ajn divers'a'j'n ne bezon'at'a'j'n ĉifon'o'j'n, rest'aĵ'o'j'n de i'a'j manĝ'et'aĵ'o'j, i'a'j'n paper'o'j'n kaj simil'a'j'n. Kaj krom'e, mi ne ŝat'as tiu'n voj'pec'o'n, ĉar ĝi ĉiam est'is kaj est'as en mal'lum'o. Neni'a'j lum'ig'il'o'j est'as laŭ la voj'o. Kaj mi, ne tre bon'e vid'ant'e, precip'e en mal'lum'o, dev'as tiu'n part'o'n ir'i „laŭ'memor'e”.

Mi ir'is trankvil'e, profund'e spirant'e la aer'o'n kaj sent'ant'e la ter'o'n re'freŝ'ig'it'a post ne'long'e'daŭr'a pluv'o. Ebl'e neni'o okaz'us, se mi ne streĉ'us kiel ĉiam mi'a'j'n orel'o'j'n. Hom'o'j, kiu'j hav'as ne perfekt'a'n vid'kapabl'o'n, mult'e pli streĉ'e ten'as si'a'n aŭd'kapabl'o'n. Kaj preter'ir'ant'e ĝust'e tiu'n voj'pec'o'n ne ŝat'at'a'n de mi, hazard'e mi ek'aŭd'is i'a'n apenaŭ aŭd'ebl'a'n ĝem'o'n. Mi mult'e pli streĉ'is mi'a'j'n okul'o'j'n kaj ĉe proksim'a'j arbust'o'j rand'e de la voj'o mi ek'vid'is i'a'n griz'a'n makul'o'n. Tio evident'iĝ'is est'i hel'a vest'aĵ'o de vir'in'o, kiu kuŝ'is sen'mov'e. Se ŝi ne est'us far'int'a tiu'n ĝem'o'n, mi plej ver'ŝajn'e ne est'us rimark'int'a ŝi'n.

Atent'e, kiel permes'is al mi mal'lum'o, mi observ'is, kio okaz'is al la vir'in'o. Mi ne pov'is ven'i al ia konkret'a resum'o. Est'is bezon'at'a rapid'a medicin'a help'o. Feliĉ'e mi ne pov'as taks'i mi'n mal'fort'a. Kaj mi pren'is la vir'in'o'n sur'brak'e'n kaj port'is ŝi'n kiel ebl'e plej rapid'e en la hospital'o'n. Feliĉ'e tiu re'a voj'o ne est'is long'a.

Kiel oft'e okaz'as, en koridor'o'j de la hospital'o mi renkont'is neniu'n. Bon'e, ke mi mem est'is labor'ant'a tie kaj orient'iĝ'is en ĝi. Rapid'e mi port'is la vir'in'o'n en liber'a'n ĉambr'o'n kaj jam tie komenc'is atent'e observ'i kaj esplor'i, kio okaz'is. Kiel help'ant'o'n mi vok'is fleg'ist'in'o'n, relativ'e jun'a'n, sed spert'a'n kaj silent'em'a'n. Al mi ĉiam plaĉ'is, kiel ŝi labor'as.

La observ'ad'o montr'is, ke la kompat'ind'a hav'as i'a'n freŝ'a'n bat'makul'o'n, pro kiu ŝi mem kaj ŝi'a vest'aĵ'o est'is makul'it'a'j per sang'o. Evident'e ŝi perd'is la konsci'o'n pro fort'a bat'o, ricev'it'a ĉu post fal'o, ĉu de iu. Laŭ oni'dir'o'j en ni'a urb'o kaj ĉef'e en ni'a region'o konstant'e „ag'is” iu seks-mani'ul'o. Sed mi kun la fleg'ist'in'o ne trov'is spur'o'j'n de i'a'j per'fort'o'j.

***

Pas'is tri diurn'o'j, post kiam la jun'ul'in'o traf'is en la hospital'o'n. Ĉiu'tag'e mi vizit'ad'is ŝi'n, sed ne est'is vid'ebl'e iu'j tre pozitiv'a'j ŝanĝ'o'j. Ŝi est'is sam'e sen'konsci'a. Ebl'e la traŭmat'it'a kap'o – post serioz'a observ'ad'o sur ĝi est'is bon'e vid'ebl'a post'sekv'o de tiu bat'o – ne permes'is al la pacient'o rapid'e re'konsci'iĝ'i.

Tamen mi esper'is, ke ŝi iom post iom re'konsci'iĝ'os. Ĉe tag'a lum'o, ankaŭ ĉe la elektr'a est'is vid'ebl'a, kiom ŝi jun'as kaj bel'as. Iom pli ol mez'alt'a, blank'har'a. Ŝi'a korp'o montr'is, ke sport'a'j okup'o'j por ŝi ne est'as fremd'a'j. Ŝi ebl'e est'is ia sport'ist'in'o, sed ne naĝ'ist'o – ĉe tiu'j plej fort'as ŝultr'o'j kaj brak'o'j ... Kompren'ebl'e, mi ne est'as special'ist'o, sed i'o'n en la afer'o mi tamen kompren'as.

Mi ankaŭ prov'is el polic'a'j font'o'j trov'i i'o'n pri mal'aper'int'a vir'in'o. Sed, sen'sukces'e ...

Ven'is la kvin'a tag'o de ŝi'a ek'est'o en la hospital'o. Mi de'nov'e est'is deĵor'ant'a kurac'ist'o. Post kutim'a'j procedur'o'j, post vizit'o al mi'a'j pacient'o'j, mi por'temp'e ek'sid'is ĉe la lit'o de ni'a ne'kon'at'in'o. Mi jam rimark'is, ke al mi plaĉ'as deĵor'i ĝust'e ĉe ŝi'a lit'o.

– Kie mi est'as? – hazard'e ek'aŭd'is mi mal'fort'a'n voĉ'o'n de la jun'ul'in'o. Mi ne sci'as, ebl'e tio est'as mi'a subjektiv'a opini'o, sed la voĉ'o, malgraŭ tio, ke ĝi est'is tre mal'fort'a, est'is melodi'a, bel'eg'a. Almenaŭ ankaŭ ĝi plaĉ'is al mi, sam'e kiel la jun'ul'in'o mem.

– Vi est'as en hospital'o. Ĉu vi memor'as, kio al vi okaz'is? – re'eĥ'is mi.

– Ne. Sed ... kiu mi est'as?

– Ĉu vi ne memor'as, kio est'is antaŭ kelk'a'j tag'o'j? Kie vi est'is? Kie promen'is? Ebl'e vi i'e'n rapid'is laŭ la ofic'a'j dev'o'j?

Ŝi de'nov'e ferm'is si'a'j'n okul'o'j'n. Est'is vid'ebl'e, ke tiu'j komenc'a'j fraz'o'j por ŝi est'is sen'fort'ig'a'j. Mi prov'is de'nov'e vek'i ŝi'n:

– Ni bezon'as plen'ig'i mal'san'foli'et'o'n. Bon'vol'u respond'i kelk'a'j'n demand'o'j'n. Kiu vi est'as?

Ek'reg'is silent'o. Post iom da temp'o mi ek'aŭd'is:

– Mi ne memor'as, kiu mi est'as. Ver'e, kiu mi est'as? Kaj kiel mi ĉi tie'n traf'is?

– Nu, pri la unu'a demand'o, mi ne pov'as ĝi'n respond'i. Kaj pri la du'a ... Mi mem port'is vi'n ĉi tie'n, post kiam mi ek'vid'is vi'n mal'fru'vesper'e proksim'e al ni'a hospital'o, kuŝ'ant'a'n sen'mov'e kaj sen'konsci'e ... Sed kiel vi traf'is al tiu lok'o ... Ĝust'e pro tio ni ŝat'us ek'sci'i de vi, kio al vi okaz'is.

Ŝi'a forges'em'o, amnezi'o est'is tut'e natur'a. Foj-foj'e pov'as okaz'i simil'aĵ'o'j. Tamen, mi'a spert'o postul'is pli serioz'a'n rilat'o'n al tiu event'o. Iam en kin'ej'o mi spekt'is, kiel iu murd'ist'o por si'n kaŝ'i de la polic'o pro iu serioz'a krim'o far'is iu'n ordinar'a'n ŝtel'o'n, esperant'e kaŝ'iĝ'i ĝust'e en la lok'o'j, kie oni li'n plej ver'ŝajn'e ne serĉ'os ... Ĉu ni'a ne'kon'at'in'o hazard'e ne far'is i'a'n krim'o'n kaj nun simpl'e lud'as si'a'n rol'o'n kun la amnezi'o? Bon'e est'as, ke unu el mi'a'j amik'o'j labor'as ĝust'e en polic'ej'o, kaj mi tut'e simpl'e pov'as demand'i ĉe li pri tiu konkret'a okaz'int'aĵ'o.

Mi'a amik'o rakont'is mult'a'j'n interes'a'j'n fakt'o'j'n pri krim'ul'o'j, kiu'j divers'manier'e kaŝ'iĝ'as de la polic'o. Krom'e mi ek'sci'is, kiom da hom'o'j est'as simpl'e perd'it'a'j en ni'a land'o. Inter tiu'j est'as kaj jun'a'j infan'o'j, kaj emerit'o'j, sed ankaŭ mez'aĝ'a'j. Nu mi iel pov'as kompren'i perd'it'a'j'n emerit'o'j'n. Est'as moment'o'j, kiam jam aĝ'a person'o, for'ir'int'e el la hejm'o ekzempl'e en vend'ej'o'n, tut'e forges'as, kie situ'as li'a hejm'o. Al mi oni rakont'is pri simil'a'j okaz'aĵ'o'j. Iom mi pov'as kompren'i ankaŭ perd'iĝ'o'n de et'ul'o'j. En la jun'a aĝ'o infan'o'j serĉ'as aventur'o'j'n kaj ankoraŭ ne tre bon'e memor'as la voj'o'n al si'a hejm'o. Sed mez'aĝ'ul'o'j ...

Nek pri la hom'o'j (jun'a'j vir'in'o'j), kiu'j si'n kaŝ'as de la polic'o, nek pri jun'ul'in'o'j, kies mal'aper'o'n oni anonc'is, mi'a amik'o ĉe la polic'ej'o pov'is rakont'i. Simil'a'j okaz'aĵ'o'j ne est'is. Kaj la temp'o postul'is i'o'n pens'i plu'e. Ni'a ne'kon'at'in'o jam pli-mal'pli re'san'iĝ'is, kaj jam est'is temp'o liber'ig'i lok'o'n por ali'a'j pacient'o'j. Sed kie'n ŝi ir'u? Ŝi ja ne memor'is, kie ŝi loĝ'is, ebl'e eĉ en ali'a urb'o ...

Las'i ŝi'n plu daŭr'ig'i la viv'o'n en ia dom'o por emerit'o'j, por mal'jun'ul'o'j, kiu'j ne hav'as parenc'o'j'n, kiu'j ili'n pri'zorg'as, mi ne vol'is. Do, mi decid'is, ke ŝi pov'as iom'a'n temp'o'n post la hospital'a period'o pas'ig'i en mi'a somer'dom'et'o. Ĝi ne est'is grand'a – du ĉambr'et'o'j kaj kuir'ej'o. Sed la natur'o apud'e ĉarm'as. Mi ne tiom oft'e vizit'ad'as mi'a'n somer'dom'et'o'n por ĝen'i la nov'loĝ'ant'o'n. Iam ankoraŭ mi'a'j ge'patr'o'j mult'e okup'iĝ'is pri ĝi, kaj fakt'e ili ek'konstru'is ĝi'n kaj zorg'is pri la apud'e kresk'ant'a'j frukt'arb'o'j. Mi mem est'is nur help'ant'o. Do, est'is tut'e bon'e loĝ'ig'i la jun'ul'in'o'n en la dom'et'o, kie ŝi pov'is est'i ver'a mastr'in'o. Neces'is nur produkt'o'j'n proviz'i, ĉio ceter'a tie jam est'is.

Mi pov'is de temp'o al temp'o vizit'ad'i la pacient'o'n – ja tut'egal'e ŝi rest'as mi'a pacient'o – kaj kontrol'ad'i la san'stat'o'n. Mi jam sent'is, ke por mi tio est'as ne nur'a labor'o, ne nur'a krom'a zorg'o pri mal'san'ul'o, sed ia plezur'o, mi pli kaj pli lig'iĝ'is al ŝi. Pli oft'e mi est'is pens'ant'a pri ŝi kaj pri ni'a'j rilat'o'j. Ja tiu'j babil'ad'o'j inter ni po'iom'et'e vast'iĝ'is, ni komenc'is pli profund'e kon'i unu la ali'a'n. Kaj tut'e ne grav'as, ke ŝi fakt'e ne memor'as si'a'n pas'int'ec'o'n – ven'os temp'o, kaj ŝi ĉio'n pov'os re'memor'i. Ĉu ne sort'o est'as, ke tiu okaz'int'aĵ'o donac'is al mi ebl'o'n prov'i ŝanĝ'i mi'a'n fraŭl'a'n viv'o'n, eĉ jam pri tio mi komenc'is pens'i ...

Dmitrij CIBULEVSKIJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dmitrij Cibulevskij el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tri'hom'a'j famili'o'j

Parol'ant'e inter mez'aĝ'ul'o'j pri famili'o'j, oni oft'e demand'as, ĉu oni hav'as fil'o'n aŭ fil'in'o'n. Mal'oft'e oni demand'as, ĉu oni hav'as kaj fil'o'n kaj fil'in'o'n, ĉar nun'temp'e en Ĉini'o famili'o'j konsist'as plej'part'e el nur tri hom'o'j.

Pro intern'a'j milit'o'j kaj ali'land'a'j invad'o'j dum long'a temp'o ne'ebl'is al la ĉin'a loĝ'ant'ar'o kresk'i. En 1949, kiam fond'iĝ'is Ĉin'a Popol'a Respublik'o, la loĝ'ant'ar'o nombr'is nur ĉirkaŭ 0,4 miliard'o'j'n.

La tiam'a prezid'ant'o, Maŭ Zedong, kuraĝ'ig'is vir'in'o'j'n patr'in'iĝ'i: ju pli da hom'o'j, des pli fort'a la land'o. Ceter'e ĉin'a proverb'o dir'as, ke ju pli da infan'o'j, des pli feliĉ'a la est'ont'ec'o.

Special'ist'o'j

Pro tio rapid'e kresk'is la ĉin'a loĝ'ant'ar'o. Post ĉirkaŭ 30 jar'o'j ĝi du'obl'iĝ'is. Kelk'a'j special'ist'o'j not'is problem'o'n pri tro'a loĝ'ant'ar'o kaj propon'is al la reg'ist'ar'o mal'rapid'ig'i la kresk'ad'o'n.

Tial est'is el'labor'it'a nask'o'lim'ig'a politik'o. Tiel ge'edz'a par'o rajt'as hav'i nur unu infan'o'n. Por ĝu'i pli bon'a'j'n viv'kondiĉ'o'j'n la popol'o akcept'is la politik'o'n. Sen ĝi, laŭ fak'ul'o'j, viv'us en Ĉini'o du miliard'o'j da hom'o'j.

La politik'o ne est'as sen problem'o'j. Kiam mort'as sol'infan'o, la ge'patr'o'j rest'as sen'id'a'j. Tio pov'as kaŭz'i mult'e da dolor'o'j, kiu'j neniam for'ir'as.

Xu Jinming/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xu Jinming/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mal'feliĉ'a'n nov'jar'o'n

Nov'jar'e prezid'ant'o'j em'as anonc'i plan'o'j'n por pli'bon'ig'i la viv'o'n de la civit'an'o'j. Tamen komenc'e de la jar'o en Niĝerio vek'iĝ'is civit'an'o'j por ek'sci'i, ke ili'a prezid'ant'o Goodluck Jonathan du'obl'ig'is la prez'o'n de benzin'o.

Litr'o da benzin'o kost'as nun preskaŭ 150 najrojn aŭ ekvivalent'o'n de unu dolar'o – en land'o, kie hom'o'j viv'ten'as si'n tag'e per mal'pli ol du dolar'o'j.

Krom'e Niĝerio est'as la plej grand'a naft'o-produkt'ant'o en Afrik'o, kaj la sep'a plej fort'a membr'o de la Organiz'aĵ'o de Petrol-Eksport'a'j Land'o'j (OPEL, angl'e OPEC).

Do por niĝeri'an'o'j naft'o al'port'as neni'a'j'n ben'o'j'n, nur mal'ben'o'j'n: mal'sat'o kaj mort'o est'as la sort'o de ordinar'a'j civit'an'o'j.

Vetur'kost'o'j

La prez'alt'ig'o, kaŭz'it'a de la for'ig'o de reg'ist'ar'a subvenci'o, ŝok'is la tut'a'n land'o'n. Tuj kresk'is la kost'o'j de var'o'j, inkluziv'e de manĝ'aĵ'o'j. Krom'e niĝeri'an'o'j, hejm'e'n ir'int'e al si'a'j vilaĝ'o'j pro krist'nask'a kaj nov'jar'a fest'o'j, al'front'is subit'e alt'ig'it'a'j'n vetur'kost'o'j'n.

Sekv'is strik'o'j kaj protest'o'j, kaj post nur tri tag'o'j mort'is jam pli ol 20 hom'o'j. Sam'temp'e la islam'a ĝihad'ist'a grup'o „Bok'o Haram” kapt'is la okaz'o'n por atak'i sen'kulp'a'j'n niĝeri'an'o'j'n kaj tiel dis'sem'i pli da mal'pac'o.

Dum'e la reg'ist'ar'o rifuz'as mal'alt'ig'i la kost'o'n de benzin'o. Nun oni tim'as, ke sufer'os la ekonomi'o de la land'o – jam sufer'int'a pro korupt'o kaj mis'uz'o de ŝtat'a mon'o – tiel ke ĝi spert'os kriz'o'n simil'a'n al la grek'a.

Princ'o Henrik'o OGUINYE/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Princ'o Henrik'o Oguinye/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Brusela fasad'o

Ek'de du jar'o'j Kosovo kaj Serbi'o konversaci'as en Bruselo pri „teknik'a'j” problem'o'j ambaŭ'flank'a'j. Tem'as inter'ali'e pri dogan'o'j, pensi'a fondus'o, ter'dokument'o'j, diplom'o'j, kaj ankaŭ pri mal'aper'int'o'j dum la milit'o 1998-1999 kaj pri milit'krim'ul'o'j.

Dum'e est'as decid'it'e, ke kosovaj vetur'il'o'j liber'e mov'iĝ'u tra Serbi'o, kio'n ĝis nun mal'permes'is serb'o'j. Dum'e serb'a'j vetur'il'o'j liber'e en'ir'is Kosovon.

Malgraŭ tio Serbi'o ĉia'manier'e mal'help'as vetur'ad'o'n el Kosovo tra Serbi'o, kiu obstin'e ne agnosk'as dokument'o'j'n kaj cifer'plat'o'j'n de kosovaj vetur'il'o'j. Do la parlament'o de Kosovo, laŭ iniciat'o de la opozici'a parti'o Mem'decid'o, konsent'is reciprok'e mal'permes'i en'ir'o'n de var'o'j el Serbi'o, almenaŭ ĝis ĝi permes'os mov'iĝ'o'n de kosovaj var'o'j kaj hom'o'j.

Aktiv'ul'o'j

Tamen, kiel plur'foj'e antaŭ'e, var'o'j el Serbi'o en'ir'is Kosovon, dum tiu'j de Kosovo ne rajt'is tra'pas'i la land'lim'o'n. Tial aktiv'ul'o'j de Mem'decid'o protest'is mez'e de januar'o ĉe land'lim'a'j pas'ej'o'j al Serbi'o.

Ili'n kontraŭ'star'is divers'a'j reg'ist'ar'o'j kaj ambasador'o'j, taks'ant'e la protest'o'j'n kontraŭ'konstituci'a'j (ali'vort'e, oni konsider'as Kosovon ankoraŭ protektorat'o kaj sen suveren'ec'o).

Re'tir'iĝ'is post arest'o'j la protest'ant'o'j, sed Mem'decid'o ĵur'is daŭr'ig'i la ag'ad'o'n, ĝis Serbi'o mal'ferm'os la land'lim'a'j'n pas'ej'o'j'n ankaŭ por var'o'j kaj hom'o'j el Kosovo. Tial la bruselaj konversaci'o'j est'as nur'a fasad'o star'ig'it'a de Serbi'o, kiu aspir'as en'ir'i baldaŭ Eŭrop'a'n Uni'o'n.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kutamaku, la land'o de Betamariba

Je ĉirkaŭ 570 km nord'e de la ĉef'urb'o Lomeo en la prefekt'uj'o Ker'a'n situ'as la region'o Kutamaku. En ĝi loĝ'as la popol'grup'o Betamariba. Ties an'o'j karakteriz'iĝ'as per fidel'a konserv'ad'o de tradici'o'j. Vid'ind'as ili'a'j dom'o'j, nom'at'a'j takienta. Oni konstru'as ili'n kiel fortik'aĵ'et'o'j'n, kiu'j hav'as unu'sol'a'n en'ir'ej'o'n. La dom'o'j est'as origin'e firm'ig'it'a'j, ĉar oni vol'is efik'e defend'i si'n kontraŭ invad'o de mal'amik'a'j trib'o'j kaj german'a'j koloni'ist'o'j.

Kontraŭ'e al mult'a'j vilaĝ'an'o'j en Togoland'o la an'o'j de Betamariba konstru'as si'a'j'n dom'o'j'n je cert'a distanc'o unu'j de ali'a'j, sur kamp'o'j de sorg'o kaj mili'o – ili'a'j ĉef'a'j nutr'aĵ'o'j. Gren'o'n oni konserv'as en la tur'o'j de la dom'o'j, kaj la grand'a ĉambr'o en la mez'o util'as por ŝirm'i la dom'best'o'j'n dum la pluv'sezon'o. Kiam ne pluv'as, oni loĝ'as ekster'e aŭ sur la tegment'o. Front'e de la dom'o'j est'as mal'grand'a'j ter'amas'o'j, en'hav'ant'a'j fetiĉ'o'j'n kaj famili'a'j'n di'aĵ'o'j'n.

Rit'o'j

La popol'grup'o Betamariba praktik'as inic'a'j'n rit'o'j'n por ge'jun'ul'o'j. Difoni est'as rit'o por knab'o'j kaj okaz'as ĉiu'n kvar'a'n jar'o'n en plur'a'j etap'o'j. Oni inic'as knab'o'j'n pri la tradici'o'j de la popol'grup'o. Ili ricev'as seks'a'n eduk'o'n kaj al'propr'ig'as util'a'j'n kapabl'o'j'n cel'e al si'a adolt'iĝ'o. Fin'e la inic'it'o'j ricev'as aĵ'o'j'n de ĉas'ist'o'j (ĉapel'o'n kun korn'o'j de bubal'o, paf'il'o'n kaj led'a'n ring'o'n).

Dikuntiri est'as la inic'a rit'o por knab'in'o'j. Ĝi est'as pli mal'long'daŭr'a. Post ĝi'a fin'o la jun'ul'in'o'j pov'as loĝ'i ĉe edz'o. Tiam ili sur'met'as ĉapel'o'n kun korn'o'j de antilop'o.

Unesk'o

Kutamaku est'as en la list'o de Mond'a'j Kultur'hered'aĵ'o'j de Unesk'o ek'de 2004. La 13an de februar'o 2007 la ĝeneral'a direktor'o de Unesk'o, Koichiro Matsuura, vizit'is la region'o'n laŭ invit'o de la togoland'a prezid'ant'o Faure Gnassingbé.

Adjé ADJÉVI
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Adjé Adjévi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Posten'o vak'a nun slovak'a

Unu'a'foj'e ek'de la ek'est'o de sen'de'pend'a Slovaki'o prezid'os la Ekonomi'a'n kaj Soci'a'n Konsili'o'n de UN (EKOSOK) slovak'a diplomat'o. Miloš [miloŝ] Koterec respond'ec'os dum la ven'ont'a jar'o pri unu el la ses ĉef'a'j organ'o'j de UN.

Koterec, la slovak'a ambasador'o ĉe UN, en Nov'jork'o prezent'is la prioritat'o'j'n de EKOSOK: i.a. pli'fort'ig'i kun'labor'o'n kun mond'a'j kaj region'a'j organiz'aĵ'o'j, for'ig'i mal'riĉ'ec'o'n kaj mal'sat'o'n, mal'pli'ig'i la nombr'o'n de infan'a'j mort'o'j, kaj prepar'i la konferenc'o'n Rio+20 en juni'o en Rio-de-Ĵanejro pri daŭr'i'pov'a evolu'o.

Last'foj'e gvid'is EKOSOK-on slovak'a diplomat'o – Ján Papánek [j'a'n papanek] – en 1947, kiu est'is la unu'a ambasador'o de eks'a Ĉeĥ'o'slovaki'o ĉe UN.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Vampir'o'j kaj vendet'o'j

En Serbi'o oni mult'e parol'as pri la tiel nom'at'a ne'material'a kultur'a hered'aĵ'o. Tiu inkluziv'as tradici'o'j'n parol'at'a'n kaj meti'a'n, mor'o'j'n kaj fest'o'j'n. Ekzempl'e, ekzist'as interes'a'j rakont'o'j pri vampir'o'j.

Sam'e interes'a'j est'as la organiz'ad'o de mont'ar'a'j paŝt'ej'o'j, divers'a'j nupt'a'j mor'o'j, komun'a agrikultur'a labor'o, trik'ad'o de pulover'o'j kaj produkt'ad'o de lakt'o'krem'o.

Tamen rest'as tradici'o, kiu'n oni prefer'e forges'u. Tem'as pri vendet'o'j, aŭ sang'o'venĝ'o'j, praktik'it'a'j ĝis la fin'o de la 20a jar'cent'o, ekzempl'e en Kosovo, Montenegro kaj nord'a Albanio.

Mort'ig'it'o

Etnograf'o'j opini'as, ke rakont'o'j kaj legend'o'j pri vendet'o'j est'u sam'e konserv'at'a'j kiel tiu'j pri ali'a'j mor'o'j kaj kutim'o'j. Fakt'e vendet'o'j est'as tre mal'nov'a soci'a fenomen'o. Laŭ popol'a kred'o, la anim'o de mort'ig'it'o ne trov'os pac'o'n, se parenc'o'j tiu'n ne venĝ'os.

Rezult'e, en la pas'int'ec'o, mult'a'j famili'o'j est'is eksterm'it'a'j, dum ali'a'j est'is dev'ig'it'a'j trans'lok'iĝ'i. Ankoraŭ ekzist'as en kelk'a'j region'o'j tiu ĉi tradici'o, sed neni'u vol'as pri'e parol'i.

D. JANIČIĆ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de D. Janičić el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Montr'il'o'j de la temp'o'j

Ĉu, leg'ont'e ĉi tiu'j'n vort'o'j'n, vi port'as brak'horloĝ'o'n? Se jes, mi tim'as, ke – pardon'u la humur'aĵ'o'n – vi'a hor'o est'as jam pas'int'a, ke vi ne plu tiktak'as laŭ la ritm'o'j de nun'a'j temp'o'j.

Mi klar'ig'u. Antaŭ ne'long'e mi dis'don'is ekzamen'o-paper'o'j'n al mi'a'j student'o'j. Unu el la pacient'o'j – ĉu ne, en universitat'o'j, ni operaci'as je delikat'a'j, jun'a'j cerb'o'j? – demand'as, ĉu horloĝ'o'n mi sur'mur'ig'os, ĉar tiu mank'as.

Mi respond'as, ke mi horloĝ'os, vok'ant'e ĉiu'n du'on'hor'o'n kaj, fin'e, la last'a'n kvar'on'hor'o'n, por ke ili sci'u, kiom da temp'o rest'as. Mi ne dir'as, ke mi tro pigr'as por paŝ'i, dum pluv'a post'tag'mez'o, al ali'a konstru'aĵ'o, al ekzamen'o-ofic'ej'o, por hav'ig'i al mi la mank'ant'a'n, sed oficial'a'n kaj universitat'e aprob'it'a'n mur'horloĝ'o'n. Kaj, post la ekzamen'o, de'nov'e sub griz'a'j ĉiel'o'j, tie'n re'ven'ig'i ĝi'n.

Komenc'iĝ'as la ekzamen'o kaj, preskaŭ tuj post'e, la demand'o'j. Kiom'a hor'o est'as? Rest'as kiom da temp'o? Kiom da minut'o'j ni tie jam sid'as? Kaj tiel plu, ĝis la fin'o de la ekzamen'o.

Tiam, en'man'ig'ant'e al mi la paper'o'j'n, mi esprim'as mir'o'n, ke ili tiom sci'vol'is pri la hor'o. Sed, ven'as rapid'a respond'o, ni ne port'as brak'horloĝ'o'j'n.

Ne port'as ...? mi balbut'as, ĉirkaŭ'rigard'ant'e. Prav'e: la brak'o'j, la pojn'o'j, almenaŭ tiu'j al mi vid'ebl'a'j, plej'part'e nud'as, sen'tiktak'il'as.

Ne uz'as brak'horloĝ'o'j'n, dir'as unu pacient'o. Prefer'as poŝ'telefon'o'j'n, inform'as ali'a. Kiu'j'n la univo, dum ekzamen'o'j, ne permes'as, atent'ig'as tri'a.

Do ... ni esplor'u, mi propon'as. Kiom da vi hodiaŭ ne port'as brak'horloĝ'o'n? Tuj lev'iĝ'as man'o'j, arb'ar'et'o da: sen'dub'e du tri'on'o'j de la grup'o. Interes'e. Kaj, amar'e mi'n memor'ig'ant'e, ke ili ne tiel entuziasm'as por respond'i al mi'a'j kutim'a'j, dum'kurs'a'j demand'o'j, mi ek'rimark'as, ke la tri'on'o ankoraŭ brak'horloĝ'e fidel'a konsist'as plej'part'e el in'o'j.

Ĉu, mi demand'as mi'n – ne ili'n, ĉar ili vol'as bier'ej'e'n eskap'i, ekzamen'o'n dis'sekc'i, ver'ŝajn'e ankaŭ mi'n – la brak'horloĝ'o nun perd'as si'a'n tradici'a'n rol'o'n kiel hor'o'kontrol'il'o kaj far'iĝ'as nur'a mod'o-akcesor'aĵ'o?

Kiom ŝanĝ'iĝ'as la temp'o'j! Mi memor'as mi'a'n unu'a'n brak'horloĝ'o'n. Aĉet'is ĝi'n mi'a av'o, kiam mi ebl'e ok- aŭ naŭ-jar'aĝ'is. Brak'horloĝ'o'n akir'i mark'is unu el la mejl'o'ŝton'o'j sur'voj'e al plen'kresk'o: la ven'ont'a mejl'o'ŝton'o, mi kred'is, koincid'is kun la privilegi'o port'i long'a'n pantalon'o'n. Tiam oni preskaŭ adolt'is.

Gravur'it'a en la mens'o est'as la butik'o, kie ni aĉet'is la brak'horloĝ'o'n. Mi preter'pas'is ĝi'n ĉiu'tag'e, ir'ant'e lern'ej'e'n: oft'e mi rigard'is tra la fenestr'o'n kaj vid'is la horloĝ'ist'o'n, ul'o'n tim'ig'a'n, kun bizar'a, nigr'a tub'et'o – evident'e, mi nun sci'as, spec'o de lupe'o – kvazaŭ glu'it'a al la okul'o.

Aĉet'int'e la brak'horloĝ'o'n, kiu'n mi elekt'is – ĝi sur'hav'is, sub'e, et'liter'e, fier'a'n anonc'o'n „Westclox: fabrik'it'a en Skot'land'o”: ĝi aparten'is al epok'o, kiam brit'o'j produkt'is ne sub'mar'ŝip'o'j'n kaj ĉas'aviad'il'o'j'n sed util'aĵ'o'j'n –, mi'a av'o instrukci'is al mi, kie kaj kiam ĝi'n port'i (aŭ fakt'e ne).

Ne sur'hav'u ĝi'n en la lern'ej'o: vi perd'os ĝi'n. Ne sur'hav'u ĝi'n en la ĝarden'o: vi mal'pur'ig'os ĝi'n. Ne sur'hav'u ĝi'n, lud'ant'e: vi difekt'os ĝi'n. Ne sur'hav'u ĝi'n, bicikl'ant'e: vi ... ktp. Ho, ve.

Sed mi sci'is, ke, se mi mal'obe'us, la strang'a sinjor'o kun la tub'et'o en la okul'o ven'us kaj mi'n en'ferm'us en unu el si'a'j morn'a'j pendol'horloĝ'o'j. Do, tim'em'e, mi kap'jes'is al mi'a av'o kaj kun'e ni for'las'is la butik'o'n.

Kie, kaj kiam, mi port'is la brak'horloĝ'o'n, mi ne plu memor'as. Sed, pro la av'a'j admon'o'j, mi pov'as imag'i, ke ĝi rest'is plej'part'e en si'a skatol'o. Ia'senc'e, do, ĝi parenc'iĝ'as kun la mod'a'j akcesor'aĵ'o'j de mi'a'j pacient'in'o'j.

Do mi ne sci'as, ĉu, leg'int'e ĉi tiu'j'n vort'o'j'n, vi ankoraŭ port'as brak'horloĝ'o'n. Mi pov'as nur dir'i, ke, ili'n verk'int'e, mi ja port'as ... kaj daŭr'e port'os ... mi'a'n.

Paul GUBBINS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Gubbins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mal'aprob'it'e

Grav'a'j'n problem'o'j'n kaŭz'as sovaĝ'a'j apr'o'j en kelk'a'j vilaĝ'o'j kaj urb'o'j de Slovaki'o. La best'o'j detru'as rikolt'o'j'n kaj ĝarden'o'j'n, dum ili serĉ'as manĝ'aĵ'o'n eĉ en urb'o'rand'a'j kvartal'o'j.

Jar'e pro la damaĝ'o'j asekur'a'j kompani'o'j el'pag'as proksim'um'e 140 000 eŭr'o'j'n. Plej grand'a'j'n problem'o'j'n spert'as loĝ'ant'o'j ĉe la lim'o kun Ĉeĥ'a Respublik'o kaj en la sud'a Slovaki'o. Ĉas'ist'o'j mort'paf'as jar'e ĉirkaŭ 40 000 apr'o'j'n.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

For'ĵet'u la dezir'o'j'n, ne la pir'o'j'n

En industri'ig'it'a'j land'o'j, ebl'e pro la ekonomi'a kriz'o, oni pli kaj pli konsci'as pri amas'a for'ĵet'o de manĝ'aĵ'o'j, dum tiom da hom'o'j mal'sat'as. Laŭ Je'a'n Ziegler [ĵa zigler], de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, la ter'o hav'as sep miliard'o'j'n da hom'o'j kaj oni produkt'as manĝ'aĵ'o'j'n por 12 miliard'o'j, tamen preskaŭ unu miliard'o mal'sat'as.

Nun Eŭrop'a Uni'o esper'as ĝis 2025 du'on'ig'i tia'n mal'ŝpar'ad'o'n. En divers'a'j land'o'j oni stud'is la problem'o'n kaj publik'ig'as la rezult'o'j'n. Tiu'j, tamen, eg'e diverĝ'as: tial supoz'ebl'e la kriteri'o'j ne ĉie sam'as.

En tut'a EU oni for'ĵet'as jar'e 179 kilo'gram'o'j'n por ĉiu loĝ'ant'o. El tiu ĉi kvant'o rest'as 30 % ĝis 50 % manĝ'ebl'a'j. Raport'o el Briti'o menci'as, ke tie oni for'ĵet'as jar'e 8,3 milion'o'j'n da tun'o'j, dum kvin milion'o'j ankoraŭ est'as konsum'ebl'a'j. Raport'it'e est'as, ke en Belgi'o ĉiu for'ĵet'as po 15 kilo'gram'o'j'n.

Konsci'ig'i

Ĉiel ajn ind'as redukt'i tiu'j'n kvant'o'j'n. Por tio'n ating'i neces'os unu'a'vic'e konsci'ig'i la hom'o'j'n pri la problem'o. Oni esper'as tio'n real'ig'i amas'komunik'il'e, i.a. per dis'kon'ig'o de ŝok'a'j don'it'aĵ'o'j.

Stud'aĵ'o el Briti'o montr'as, ke 30 % ĝis 40 % de la rikolt'o'j ne est'as uz'at'a'j, ĉar laŭ'aspekt'e ili ne plaĉ'as al klient'o'j. Franc'a kultiv'ist'o menci'is, ke ne ebl'as vend'i dolĉ'a'j'n sen'difekt'a'j'n melon'o'j'n de mal'pli ol 650 gram'o'j. La produkt'ant'o pov'as nur for'ĵet'i ili'n.

En franc'a lern'ej'o oni pes'is la rub'o'n kaj konstat'is, ke post ĉiu tag'manĝ'o oni for'ĵet'as kvar'on'o'n de la propon'it'a'j produkt'o'j.

Prezent'i

Grand'a'j vend'ej'o'j ŝat'as prezent'i sen'difekt'a'j'n produkt'o'j'n. Kiam vid'ebl'as makul'et'o ĉe eĉ unu en'pak'it'a legom'o aŭ frukt'o, oni for'ĵet'as la tut'a'n pak'aĵ'o'n. Krom'e la pli'mult'o de la var'o'j sur'hav'as dat'o'n, ĝis oni vend'u. Sed vend'ej'o'j oft'e for'ĵet'as produkt'o'j'n antaŭ tiu dat'o, foj'e ĝis kvar tag'o'j'n antaŭ'e, ĉar klient'o'j ne ŝat'as aĉet'i tio'n, kio proksim'as al la vend'o'lim'o.

Eĉ post la fin'a vend'o'dat'o la produkt'o'j rest'as ankoraŭ manĝ'ebl'a'j, almenaŭ dum iom da temp'o, se ili est'as zorg'e stok'at'a'j. La pli'mult'o de la konsum'ant'o'j tamen jam ĵet'as ili'n en la rub'uj'o'n, kiam pas'is la vend'o'dat'o.

For'ig'i

En Briti'o oni intenc'as nun for'ig'i la menci'o'n „minimum'e konsum'ebl'a ĝis ...”, ĉar konsum'ant'o'j mis'kompren'as la avert'o'n. Riz'o, nudel'o'j kaj lent'o'j, ekzempl'e, rest'as manĝ'ebl'a'j dum jar'o'j sed, ĉar ili sur'hav'as la dat'o'n, neni'u vend'ist'o risk'as las'i ili'n sur la bret'o'j.

Iu'j vend'ej'o'j dispon'ig'as al bon'far'a'j organiz'aĵ'o'j tiu'j'n ankoraŭ manĝ'ebl'a'j'n var'o'j'n, kiu'j'n ili tamen ne plu vol'as montr'i al si'a'j postul'em'a'j klient'o'j. Sed ekzist'as ankaŭ entrepren'o'j, kiu'j mal'ebl'ig'as la uz'ad'o'n per sur'ĵet'o de hiper'klorit'a akv'o, ĉar donac'ad'o pov'us mal'pli'ig'i la vend'o'j'n.

Re'ag'e ekzist'as tiu'j, kiu'j tra'serĉ'as rub'uj'o'j'n de ĉio'vend'ej'o'j kaj viv'as de for'ĵet'it'a'j sed ankoraŭ konsum'ebl'a'j manĝ'aĵ'o'j.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Cigan'o'j aŭ roma'o'j: ĉu lingv'a problem'o?

Leg'ant'e la kontribu'o'j'n de mult'a'j slovak'a'j kaj eŭrop'a'j aŭtor'o'j en Inter'ret'o, oni trov'as divers'a'j'n nom'o'j'n de specif'a etn'a minoritat'o, kiu „turment'as” la tut'a'n Eŭrop'o'n: „cigan'o'j”, „sintioj”, „kaleoj”, „roma'o'j”, „gypsies”, „zingari” ktp. Kiel plej ĝust'e nom'i tiu'n ĉi minoritat'o'n, kiu viv'as praktik'e en ĉiu ajn eŭrop'a land'o? Por don'i ekzempl'o'n, nur en Slovaki'o viv'as proksim'um'e 500 000 roma'o'j, t.e. dek'on'o de la slovak'a loĝ'ant'ar'o.

Direkt'o'j

Antaŭ ĉio est'as rimark'ind'e, ke la roma'a lingv'o tut'e ne kon'as la vort'o'n „cigan'o”, kiu ja est'as kutim'e uz'at'a de la gazet'ar'o kaj, komun'lingv'e, de la civit'an'o'j. La rekt'e koncern'at'a'j mal'e nom'as si'n nur'e per la vort'o „roma'o”, kiu signif'as „(edz'iĝ'int'a) vir'o”, aŭ per la vort'o „manuŝ”, kies signif'o est'as „hom'o”. Por trov'i la etim'o'n de la vort'o „cigan'o”, oni dev'as tra'serĉ'i en la histori'o. Freŝ'a'j lingv'o'scienc'a'j kaj etnografi'a'j esplor'o'j montr'as, ke la roma'o'j migr'is al Eŭrop'o – el Hindio – sekv'ant'e du direkt'o'j'n: la unu'a est'is tra Persi'o kaj Greki'o, la du'a tra Irano, Armeni'o kaj Greki'o (aŭ alternativ'e ankaŭ tra Sirio, Egipti'o, nord'a Afrik'o ĝis Hispanio).

Pra'ul'ar'o

Do Greki'o est'is la unu'a eŭrop'a land'o, kie grand'a part'o de la pra'ul'ar'o de tiu etn'o trov'is por'temp'a'n sid'ej'o'n. La vort'o „cigan'o” de'ven'as probabl'e de la pra'grek'a vort'o „athínganos”, per kiu oni indik'is t.n. maniĥe'an sekt'o'n ĉe'est'a'n sur la mont'o Athos ek'de la ok'a jar'cent'o, kiu ating'is la Bizanc'an Imperi'o'n el Frigi'o. Tiu ĉi sekt'o okup'iĝ'is pri magi'o, serpent'o-dres'o ktp. En Greki'o la indiĝen'a loĝ'ant'ar'o ne vid'is mal'sam'o'j'n inter la du grup'o'j, kiu'j al'ven'is en mal'long'a temp'o el orient'o (Hindio), montr'ant'e simil'a'j'n kutim'o'j'n kaj interes'o'j'n. Kiam, post'e, ili migr'is tra Eŭrop'o, el la pra'grek'a vort'o ek'est'is iom'post'iom'e nov'a'j nom'o'j: „cigán” (slovak'e), „cikán” (ĉeĥ'e), „Zigeuner” (german'e), „zigeuner” (nederlande), „cigány” (hungar'e), „zingaro” (ital'e), „gitano” (hispan'e), „tzigane”, „bohémien”, „romanichel” (franc'e), „cygan” (pol'e), „cigan'o” (portugal'e), „ţigan” (ruman'e), „sipsiwa” (kimr'e), „циганин” (bulgar'e), „цыган” (rus'e), „циган” (ukraine) ktp.

Vagabond'o'j

La roma'o'j en iu'j eŭrop'a'j region'o'j est'is konsider'at'a'j vagabond'o'j, tiel ke la lok'ul'o'j nom'is ili'n „vag'ant'e'n”, „vag'abund'e'n”, „klinghiros” aŭ „koulofos”. Iu'j nom'o'j de roma'o'j hav'as si'a'j'n radik'o'j'n en la termin'ologi'o uz'at'a de la etn'o, sed al'don'iĝ'as al ili plur'e da lok'a'j kaj dialekt'a'j esprim'o'j. Ili'a nom'o pov'as est'i lig'it'a ankaŭ kun supoz'at'a de'ven'o aŭ mal'long'temp'a rigard'o en roma'a'n histori'o'n. Ekzempl'e en Franci'o est'is kaj plu est'as iu'j grup'o'j da roma'o'j nom'at'a'j „bohémien” (ĉar ili ven'is el bohem'a'j, t.e. ĉeĥ'a'j, ej'o'j). Ili'a nom'o „hungar'os” en Hispanio supoz'as mal'e de'ven'o'n el Hungari'o. La iber'o'j nom'is ili'n „gitanos”. De tiu ĉi vort'o, supoz'ant'a ties egipt'ec'o'n, rezult'is nom'o'j, kiel „gypsies”, „gypsy”, „gitans”, „yieftos”, „giftos”, „yifti”, en mult'a'j land'o'j dis'vast'iĝ'int'a'j.

Migr'a ond'o

Ne mal'oft'e la indiĝen'a loĝ'ant'ar'o uz'as por mal'sam'a'j populaci'o'j de roma'o'j divers'a'j'n subtil'a'j'n lingv'a'j'n devi'o'j'n. Ekzempl'e en Hispanio la nom'o „gitano(s)” est'as anstataŭ'ig'it'a per la etn'o'nom'o „hungar'os”, kiu esprim'as la fakt'o'n, ke grup'o'j da roma'o'j al'ven'is, kadr'e de t.n. du'a migr'a ond'o, el Hungari'o. En la nord'a Italio jam de'long'e loĝ'ant'a'j grup'o'j de roma'o'j est'as nom'at'a'j „zingari giostrai”, dum la el'migr'int'o'j en la unu'a du'on'o de la 20a jar'cent'o est'as „zingari montenegr'in'i”, kaj la el'migr'int'o'j dum la last'a ond'o el la eks'a Jugoslavio nom'at'as „nomad'i slav'i”. Al'don'e ekzist'as administr'a'j nom'o'j de roma'o'j, kiu'j hav'as ekskluziv'e pri'skrib'a'n karakter'o'n. „Tinkers” en Irlando far'iĝ'is en Franci'o „itinérants”, „tsiganes”, „voyageurs” aŭ „gens du voyage”, kio rimark'ig'as la nomad'a'n de'ven'o'n de tiu'j ul'o'j.

Variant'o'j

La roma'o'j nom'as oft'e si'n mem per divers'a'j variant'o'j: „roma'o'j”, „sinti/sinte”, „kaleoj” ktp. Ekzempl'e en Angli'o, en Kimri'o kaj en la nord'a Irlando asimil'iĝ'int'a grup'o de roma'o'j uz'as por si mem kaj por ali'a'j grup'o'j de roma'o'j la nom'o'n „travellers” (vojaĝ'ant'o'j). Foj'foj'e la angl'a'j kaj kimr'a'j roma'o'j prunt'e'pren'as la nom'o'n „gypsies”. La nomad'a'j roma'o'j en Norvegi'o uz'as la nom'o'n „reisende”, dum part'o de la hispan'a'j roma'o'j uz'as la esprim'o'n „mercheros” kaj en Irlando la nom'o'n „travellers” apud „pafv”, „pavvy”, „minceir”.

Sintioj est'as roma'o'j, kiu'j loĝ'as plej'part'e en german'lingv'a'j kaj franc'lingv'a'j land'o'j. Oni ne sci'as preciz'e, kiel ek'aper'is la nom'o „sintio”. Laŭ unu versi'o ĉi tiu nom'o alud'as rilat'o'n al la river'o Indus'o (en ali'a'j lingv'o'j kon'at'a kiel Sindh), tamen laŭ du'a interpret'o la nom'o ven'as de la estr'o de fru'a'j roma'o'j (Sindela).

Kompren'ebl'e, tiu ĉi el'kalkul'ad'o de divers'a'j lok'a'j, region'a'j kaj popol'a'j nom'o'j de la roma'a minoritat'o ne est'as kaj ne pov'as est'i plen'komplet'a kaj definitiv'a.

Nuanc'o

Kiel ajn, la Inter'naci'a Roma'a Uni'o opini'as, ke la nom'o „cigan'o” hav'as tre fort'a'n aĉ'ig'a'n nuanc'o'n, tiel ke ĝi rekomend'as uz'ad'i nur la termin'o'n „roma'o”. Tiu preskrib'o est'as lig'it'a kun la tendenc'o indik'i la etn'a'j'n minoritat'o'j'n tiel, kiel ili mem si'n nom'as. Do ni ne uz'u „cigan'o”, „gitano”, „bohémien”, „gypsies” ktp, sed ni prefer'u „roma'o” (simil'e: ni dir'u ne „eskim'o”, sed „inuit'o”, ne „indi'an'o” aŭ „ruĝ'haŭt'ul'o”, sed „amerik'a indi'an'o” aŭ „de'nask'a amerik'an'o” ktp).

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Batal'ant'o universitat'a

Kun interes'o mi tra'leg'is la artikol'o'n pri la kolonel'o Ojukwu, ne'forges'ebl'a batal'ant'o por just'ec'o kaj liber'ig'o de la Igbopopolo en Niĝerio (MONATO 2012/1, p. 8). Laŭ mi'a opini'o tre bon'e verk'it'a artikol'o, kiu fund'e inform'as la leg'ant'o'j'n pri la ver'a viv'o kaj batal'o de grand'a hom'o en la histori'o de la Igboj. Dank'o'n.

Mi vol'us rimark'ig'i, ke la tradici'a'n viv'o'n kaj kultur'o'n de la Igbosocio pri'skrib'is la niĝeria verk'ist'o kaj poet'o Chinua Achebe, aŭtor'o de la roman'o „Aĵ'o'j dis'fal'as” (angl'e Things Fall Apart). Kiam Biafro, kiu est'is sen'de'pend'a land'o tri jar'o'j'n, deklar'is si'a'n sen'de'pend'ec'o'n de Niĝerio, Achebe mal'long'e ag'ad'is kiel diplomat'o de la nov'a ŝtat'o. Kaj konklud'e mal'long'a preciz'ig'o. Laŭ la aŭtor'o de la artikol'o Biafron agnosk'is kvin afrik'a'j land'o'j, kio ne est'as ĝust'a. La nov'a'n ŝtat'o'n agnosk'is nur kvar afrik'a'j land'o'j (Ebur-Bord'o, Gabon'o, Tanzanio, Zambio) kaj Haitio.

Juli'us HAUSER
Slovaki'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mont'ar'a mort'o-mister'o

Scienc'ist'o'j prezent'is nov'a'n hipotez'o'n pri la mort'o de Oetzi – neolitik'ul'o, kiu viv'is antaŭ 5000 jar'o'j kaj kies mumi'o est'is mal'kovr'it'a en glaci'ej'o en la Alp'o'j en 1991 (MONATO, 2001/3, p. 14).

Ĝis nun oni kred'is, ke Oetzi mort'is pro sag'o'traf'o. Tamen tem'as ebl'e pri mont'a akcident'o. Analiz'o montr'is, ke tranĉ'o sub la dekstr'a okul'o ver'ŝajn'e konduk'is al fort'a sang'o'flu'o. Tra'viv'i tia'n traŭmat'o'n tre mal'facil'as.

La mumi'o de la 45-jar'a vir'o (alt'ec'o, 165 cm; pez'o, 50 kg) est'is dum la pas'int'a'j 20 jar'o'j mult'foj'e mezur'at'a, fot'at'a kaj ĉiel esplor'at'a per radi'ad'o kaj komput'il'a skan'il'o.

Arteri'o

Antaŭ 10 jar'o'j oni mal'kovr'is en la korp'o silik'a'n fin'aĵ'o'n kaj supoz'is, ke sag'o traf'is la mal'dekstr'a'n skapol'o'n kaj far'is tru'o'n kun diametr'o du'centi'metr'a. Scienc'ist'o'j konklud'is, ke la sag'o difekt'is sub'klavikl'a'n arteri'o'n, tiel ke post kelk'a'j minut'o'j la viktim'o mort'is. Neni'o pli pri la mumi'o dir'ebl'os, opini'is fak'ul'o'j.

Tamen antaŭ ne'long'e Wolfgang Recheis kaj Karl-Heinz Künzel, el la Medicin'a Universitat'o en Innsbruck, konstat'is en'tranĉ'o'n kun mal'ferm'o de sutur'o kaj flav'et'a kolor'ig'o de okul'glob'o, kiu pov'us est'i interpret'at'a kiel sang'o'spur'o.

Atak'o

Se la pra'histori'a hom'o for'pas'is ĉe mont'a akcident'o, la traf'o per sag'o, kiu ĝis nun est'is supoz'at'a kiel mort'o'kaŭz'o, ebl'e de'ven'is de pli fru'a atak'o. Laŭ ambaŭ scienc'ist'o'j la vund'o ver'ŝajn'e okaz'is pro fal'o en ne'facil'e ir'ebl'a teren'o sub ekstrem'a'j kondiĉ'o'j en la alt'mont'ar'o.

La kadavr'o'n de la neolitik'ul'o mal'kovr'is german'a famili'o en alt'ec'o de 3210 m en la region'o de Tisenjoch en la Alp'o'j ĉe la ital'a-aŭstr'a lim'o. Ek'de tiam Oetzi al'tir'as la atent'o'n de esplor'ist'o'j kaj publik'o.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ne pri Esperant'o, nek en Esperant'o ...

Kun la last'a numer'o de MONATO mi ricev'is foli'o'n, skrib'it'a'n en la flandr'a. Ŝajn'e ĝi en'ten'as part'o'j'n pri mult'a'j divers'a'j tem'o'j: sun'a energi'o, psikiatri'o, financ'o, kaj tiel plu. Ĉu vi pov'us klar'ig'i pri kio tem'as? Kial oni send'as ĝi'n ankaŭ al fremd'a'j ricev'ant'o'j?

Ugo A. DE RIu
Italio

Klar'ig'o de la el'don'ej'o: Se vi atent'e rigard'as, vi vid'os, ke dors'flank'e de tiu foli'o trov'iĝ'as vi'a'j adres'don'it'aĵ'o'j. La el'don'ej'o pov'us pren'i „tut'e virg'a'n” adres'foli'o'n, sed uz'i rub'paper'o'n kost'as mal'pli kaj krom'e est'as pli bon'e por ni'a viv'medi'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Ugo A. De Riu el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pli bon'a mond'o komenc'iĝ'as en vi'a propr'a kor'o

En la 17a de januar'o 2012 for'pas'is Phil Bosmans, rimark'ind'a hom'o, gvid'int'o de rimark'ind'a mov'ad'o, nom'e Bond zonder Naam (Mov'ad'o sen Nom'o). Phil Bosmans ĝu'is grand'a'n admir'o'n precip'e en Flandri'o, ĉar kun ekster'ordinar'a karism'o kaj si'n'dediĉ'o li gvid'is mov'ad'o'n, kiu stimul'as la soci'o'n al „la kultur'o de la kor'o”. Tio traduk'iĝ'is fin'fin'e en 20 divers'a'j'n iniciat'o'j'n por plej divers'a'j hom'kategori'o'j, kiu'j risk'as est'i forges'it'a'j en la tamen bon'fart'a soci'o.

Lev'il'o por la soci'o

Bosmans nask'iĝ'is en 1922 en simpl'a kamp'ar'an'a famili'o. Kiel katolik'a pastr'o li tiom ag'ad'is, ke li ek'mal'san'is en 1954 kaj – el'ĉerp'it'a – dum du jar'o'j rest'is lig'it'a al la lit'o. Kiam li re'san'iĝ'is fizik'e kaj anim'e, oni propon'is al li okup'iĝ'i pri la iniciat'o Bond zonder Naam. Jam en 1938 pastr'o De Greef fond'is ĝi'n en Nederlando. Nur en 1950 lanc'iĝ'is simil'a iniciat'o en Flandri'o.

Bosmans sukces'is don'i al ĝi rapid'eg'a'n dis'volv'iĝ'o'n. Li ŝajn'e sen'pen'e sukces'is kompren'i la zorg'o'j'n kaj mizer'o'j'n de simpl'a'j hom'o'j, re'hav'ig'i al ili esper'o'n, sed sam'temp'e mobiliz'i la soci'o'n por kompren'ig'i, kiu'j'n bezon'o'j'n oni oft'e neglekt'as. La plej okul'frap'a'j iniciat'o'j est'is „Vitamin'o'j por la kor'o” kaj „Lev'il'kart'o'j”. La vitamin'o'j est'is simpl'a'j kor'tuŝ'a'j babil'o'j, aŭd'ebl'a'j en radi'o'el'send'o'j kaj per telefon'al'vok'o'j. Lev'il'kart'o'j est'as bel'aspekt'a'j kart'o'j, kiu'j sur'hav'as kern'ec'a'n slogan'o'n, kiu'j'n oni sen'pag'e dis'send'as kun la pet'o pend'ig'i ili'n en bon'e vid'ebl'a lok'o. Ĉiu'monat'e tiel distribu'iĝ'as ĝis 300 000 kart'o'j, kiu'j est'as vid'ebl'a'j en labor'ej'o'j, ofic'ej'o'j kaj viv'ĉambr'o'j en Flandri'o.

Furor'o

Sed Bond zonder Naam ankaŭ praktik'e okup'iĝ'as pri tiu'j hom'o'j, kiu'j bezon'as apart'a'n sub'ten'o'n. Bosmans surpriz'e trov'is rimed'o'j'n por mal'ferm'i seri'o'n da dom'o'j por ekzempl'e eks'prizon'ul'o'j, mis'trakt'it'a'j edz'o'j kaj edz'in'o'j, eks'drink'ul'o'j, deprim'it'o'j ktp. Tamen Bond zonder Naam ne hav'as kotiz'o'j'n kaj ĝis hodiaŭ viv'as preskaŭ nur de donac'o'j, kiu'j spontane'e en'ven'as pro simpati'o ĉe la publik'o.

Grand'a el'don'ist'o propon'is el'don'i la tekst'o'j'n de „Vitamin'o'j por la kor'o”. La sukces'o super'is ĉiu'j'n atend'o'j'n. Post'e Phil ankoraŭ verk'is divers'a'j'n libr'o'j'n, kiu'j sen'escept'e furor'is. Tiu'j libr'o'j traduk'iĝ'is en 26 lingv'o'j'n. Kun'e vend'iĝ'is 10 milion'o'j da ekzempler'o'j.

Mov'ad'o sen Nom'o

Bosmans simpati'is kun Esperant'o. Kiam en 1980 J'os Kerfs, nov'a esperant'ist'o, kontakt'is li'n, li mem propon'is fond'i la asoci'o'n „Mov'ad'o sen Nom'o” kaj financ'e sub'ten'is ĝi'a'n start'o'n. Ĝi'a ĉef'a ag'ad'o est'as la dis'send'o de lev'il'kart'o'j. Ankoraŭ nun oni sen'pag'e pov'as mend'i kalendar'o'n de la jar'o kun kvar traf'a'j slogan'o'j. La unu'a el'don'aĵ'o resum'as la esenc'o'n de la iniciat'o: „Pli bon'a mond'o komenc'iĝ'as en vi'a propr'a kor'o”.

En 1988 el'don'iĝ'is en Esperant'o „Ŝanc'o por feliĉ'o”, la plej furor'a libr'o de Bosmans. Esperant'o tiam est'is la du'dek'a traduk'lingv'o. En 2000 Mov'ad'o sen Nom'o mem el'don'is ankaŭ du'a'n libr'o'n, nom'e „Donac'e al vi”. Ambaŭ verk'o'j ankoraŭ hav'ebl'as.

La last'a faz'o

En 1992 Phil Bosmans trans'don'is la gvid'ad'o'n de la Mov'ad'o, sed li ankoraŭ verk'is kaj far'is mult'a'j'n preleg'o'j'n en- kaj ekster-land'e. Li eĉ part'o'pren'is la Universal'a'n Kongres'o'n en Vieno.

En 1993 li hav'is aŭt'o'akcident'o'n. Unu jar'o'n post'e li'n traf'is apopleksi'o, kiu part'e paraliz'is li'n. Sed eĉ tiam li ne ĉes'is laŭ'ebl'e korespond'i, preleg'i kaj konsil'don'i. En la 17a de januar'o 2012 li for'pas'is. Tio hav'is vast'a'n eĥ'o'n en la komunik'il'o'j dum tut'a semajn'o.

Bond zonder Naam plu'aktiv'as sam'e vigl'e kun jun'a'j gvid'ant'o'j. Ankaŭ Mov'ad'o sen Nom'o daŭr'ig'as la ag'ad'o'n. Okaz'e de la for'pas'o de ĝi'a inspir'int'o, oni far'is bel'eg'a'n bild'o'seri'o'n kun la plej popular'a'j kaj traf'a'j slogan'o'j. Ili vid'ebl'as ĉe www.mov'ad'o-sen-nom'o.org.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

2020: la mond'o sen morbil'o?

Sci'ig'o de la Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS) en maj'o de 1980 pri la tut'mond'a likvid'o de variol'o inspir'is la hom'ar'o'n prov'i ating'i simil'a'n for'ig'o'n de ali'a'j danĝer'a'j mal'san'o'j, antaŭ ĉio de polio'mjel'it'o. Pri tio mi detal'e skrib'is en MONATO (2011/05). Sed en ĉi tiu artikol'o mi vol'as pri'trakt'i la perspektiv'o'n de likvid'o de morbil'o, mal'san'o, kiu ĝis antaŭ ne'long'e est'is tre dis'vast'iĝ'int'a.

Kio est'as morbil'o?

Morbil'o est'is kon'at'a jam en la antikv'ec'o, tamen nur en la 9a-10a jar'cent'o de ni'a era'o la el'star'a irana kurac'ist'o ar-Raz'i (Rhazes) unu'e sukces'is disting'i morbil'o'n de variol'o. La kaŭz'o de morbil'o est'as la RNA-virus'o. La morbil'a virus'o transmisi'iĝ'as nur aer'gut'e. Ĝis la aper'o de kontraŭ-morbil'a vakcin'ad'o, la mal'san'o traf'is preskaŭ ĉiu'j'n. Plej oft'e mal'san'iĝ'as infan'o'j, sed ankaŭ plen'aĝ'ul'o'j pov'as mal'san'iĝ'i, se ili ne est'is infekt'it'a'j infan'aĝ'e. Post re'san'iĝ'o, hom'o'j rest'as dum'viv'e imun'a'j.

Tuj post la infekt'iĝ'o sekv'as inkubaci'a period'o de 1-2 semajn'o'j. Post tiam aper'as febr'o, konjunktiv'it'o, dolor'a gorĝ'o, naz'katar'o, tus'ad'o kaj naŭz'o. En mult'a'j kaz'o'j oni pov'as vid'i sur la intern'a surfac'o de la vang'o'j mal'grand'a'j'n blanket'a'j'n makul'o'j'n (specif'a simptom'o de morbil'o). Post pli'a'j 3-5 tag'o'j aper'as tip'a rozeol'o-papul'a ekzantem'o, unu'e sur la vizaĝ'o kaj post'e tut'korp'e. La mal'san'o kutim'e daŭr'as 7-10 tag'o'j'n. Foj'foj'e danĝer'a'j komplik'iĝ'o'j pov'as okaz'i, plej oft'e pneŭmoni'o, sed ankaŭ encefal'it'o, kojl'it'o kaj ali'a'j, kiu'j pov'as fin'e konduk'i al mort'o. Laŭ inform'o de MOS, antaŭ ol aper'is la vakcin'o, ĉiu'jar'e mal'san'iĝ'is je morbil'o pli ol 100 milion'o'j da hom'o'j tut'mond'e, el kiu'j pli ol 5 milion'o'j mort'is, precip'e en mal'riĉ'a'j land'o'j.

Premis'o'j por tut'mond'a likvid'o

En 1963 la unu'a vakcin'o kontraŭ morbil'o est'is licenc'it'a en Uson'o. Post'e aper'is pli'a'j vakcin'o'j de divers'a'j farmaci'a'j firma'o'j. Ĉiu'j vakcin'o'j en'ten'as mal'fort'ig'it'a'j'n morbil'a'j'n virus'o'j'n. La vakcin'o'j est'as tre efik'em'a'j kaj relativ'e mal'mult'e'kost'a'j. En la pli'mult'o da land'o'j, vakcin'ad'o est'as dev'ig'a. Plej oft'e infan'o'j ricev'as la unu'a'n kontraŭ'morbil'a'n vakcin'ad'o'n en la aĝ'o de unu jar'o kaj kutim'e ĝi est'as kombin'it'a kun vakcin'o'j kontraŭ rubeol'o kaj parotid'o. Post 5-6 jar'o'j okaz'as re'vakcin'ad'o. En mult'a'j land'o'j oni vakcin'as ankaŭ pli aĝ'a'j'n infan'o'j'n, foj'foj'e eĉ specif'a'j'n grup'o'j'n de plen'kresk'ul'o'j. Post re'vakcin'ad'o la protekt'o-nivel'o ating'as preskaŭ 100 %.

Dank'e al la vakcin'ad'o en la period'o 2000-2008 la mort'ec'o pro morbil'o mal'kresk'is je 78 %, kvankam en 2008 tut'mond'e ankoraŭ est'is registr'it'a'j 20 milion'o'j da morbil'o-mal'san'ul'o'j, el kiu'j mort'is 164 000. Amas'a vakcin'ad'o al'konduk'is al la elimin'o de morbil'o en 2000 en Uson'o, kaj en 2002 en la tut'a amerik'a kontinent'o. Ĝis nun tie daŭr'as la epidemi'ologi'a bon'stat'o. Registr'iĝ'as nur en'port'it'a'j kaz'o'j. Por prevent'i la dis'vast'iĝ'o'n de la infekt'o oni zorg'as pri la rapid'a diagnoz'ad'o, izol'ad'o de mal'san'ul'o'j kaj sen'prokrast'a vakcin'ad'o de ĉiu'j ĉirkaŭ'ant'o'j.

Jen'a'j est'as la biologi'a'j kaj epidemi'ologi'a'j argument'o'j por la ebl'o de la tut'mond'a likvid'o de morbil'o:
- ne ekzist'as natur'a'j rezerv'uj'o'j de la virus'o, la font'o de mal'san'iĝ'o est'as ekskluziv'e mal'san'a'j hom'o'j;
- ne ekzist'as kronik'a kaj latent'a virus'port'ec'o, mal'san'ul'o'j plej oft'e montr'as tip'a'j'n klinik'a'j'n simptom'o'j'n kaj post la fin'o de la akut'a mal'san'o far'iĝ'as sen'danĝer'a'j por ali'a'j;
- est'as nur unu antigen'a variant'o de la morbil'o-virus'o, la virus'o rapid'e pere'as en la ekster'a medi'o;
- ekzist'as tre efik'a kaj mal'mult'e'kost'a vakcin'o;
- oni jam spert'as pri la elimin'o de morbil'o sur vast'a'j teritori'o'j.

En 2010 la 63a asemble'o de MOS akcept'is rezoluci'o'n pri laŭ'etap'a likvid'o de morbil'o en la tut'a mond'o. Ĝis 2015 neces'os vakcin'i pli ol 90 % de la infan'o'j en la mond'o kaj mal'grand'ig'i la mort'ec'o'n je 95 % kompar'e kun 2000. Ĝis 2015 aŭ pli fru'e la ambici'o est'as elimin'i morbil'o'n en Eŭrop'o, la orient'a Mediterane'o kaj la okcident'a Pacifik'o. Afrik'a'j land'o'j akcept'is rezoluci'o'n pri la likvid'o de morbil'o en Afrik'o ĝis 2020. Tiu'n cel'o'n al'streb'as ankaŭ la land'o'j de la sud-orient'a Azi'o kaj ceter'a'j.

Konklud'o

Ĝis 2020 pov'os kaj dev'os est'i elimin'it'a morbil'o. Ĝis tiu temp'o ver'ŝajn'e est'os tut'mond'e likvid'it'a ankaŭ polio'mjel'it'o. Tre grav'as kompren'i kaj sub'ten'i tiu'n nobl'a'n cel'o'n. Cert'e neces'as pli aktiv'a inter'naci'a financ'a help'o al mal'riĉ'a'j land'o'j. Tiu el'spez'o, kvankam grand'a, konsist'ig'os nur sen'signif'a'n part'o'n de la milit'a buĝet'o de la mond'a'j potenc'o'j, sed la sekv'o'j por la tut'a hom'ar'o est'os sen'kompar'a'j.

Vladimir LEMELEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Vladimir Lemelev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pres'ad'o laŭ (rek'o)mend'o

Hodiaŭ pli kaj pli mal'facil'as trov'i el'don'ej'o'j'n, kiu'j pret'as publik'ig'i libr'o'j'n en minoritat'a'j lingv'o'j, aŭ pri tem'o'j, kiu'j interes'as nur lim'ig'it'a'n rond'o'n da leg'ant'o'j.

La kial'o'j evident'as. Pres'ad'o est'as mult'e'kost'a, la merkat'o mal'grand'a; do la ŝanc'o profit'i preskaŭ nul'a. Tamen cert'e trov'iĝ'as verk'int'o'j (poet'o'j, novel'ist'o'j, roman'ist'o'j), kiu'j ŝat'us publik'ig'i si'a'j'n verk'o'j'n, sed kiu'j jam de'long'e mal'esper'is trov'i simpati'a'n el'don'ist'o'n. Eĉ tiu'j, kiu'j verk'as en grav'a'j naci'a'j lingv'o'j, spert'as la sam'a'n problem'o'n.

Tamen facil'a solv'o ja ekzist'as. Antaŭ kelk'a'j jar'o'j mi leg'is en MONATO, ke kontribu'int'o trov'is entrepren'o'n, per kiu li per'ret'e sukces'is el'don'i si'a'n libr'o'n. Tio'n li far'is sen la neces'o konvink'i el'don'ist'o'n, ke la verk'o merit'as publik'ig'o'n, aŭ pag'i pro la serv'o'j de per'ant'o literatur'a.

Dosier'o'j

Per la tut'ter'a teks'aĵ'o mi vizit'is la ret'ej'o'n de la menci'it'a entrepren'o. Tiu aparten'as al la spec'o „pres'ad'o laŭ'mend'a”) (angl'e: print to order). Tio signif'as, ke oni ne pres'ig'as grand'a'n stok'o'n da libr'o'j, sed unu'op'a'j'n kaj individu'e mend'it'a'j'n ekzempler'o'j'n, kiu'j'n oni send'as al la klient'o.

La sistem'o simpl'as. Verk'int'o per'ret'e send'as al la entrepren'o dosier'o'j'n kun tekst'o, ilustr'aĵ'o'j kaj (se neces'e) tip'ar'o. La entrepren'o re'ten'as la dosier'o'j'n, ĝis ĝi ricev'as mend'o'j'n. Inter'temp'e, la entrepren'o el'don'as ret'katalog'e mal'long'a'n pri'skrib'o'n (kompil'it'a'n de la aŭtor'o) kaj kolor'a'n bild'o'n pri la kovr'il'o.

Kondiĉ'o'j

Por tiu'j serv'o'j la verk'int'o neniom pag'as, ĉar tiu respond'ec'is ne nur pri verk'ad'o, sed ankaŭ pri kompost'ad'o, en'paĝ'ig'o kaj korekt'ad'o. Evident'e, se la aŭtor'o, sam'e kiel leg'ant'o, vol'as mend'i ekzempler'o'n, neces'as pag'i. La kondiĉ'o'j vari'as inter la divers'a'j tia'j el'don'ej'o'j.

Kompren'ebl'e, kelk'a'j el'don'ej'o'j pli fid'ind'as ol ali'a'j: en ĉiu barel'o est'as putr'iĝ'int'a'j pom'o'j. Tamen, per la tut'ter'a teks'aĵ'o ebl'as facil'e trov'i iu'j'n, kiu'j'n rekomend'is kontent'a'j klient'o'j, kaj kiu'j liver'os bel'e pres'it'a'j'n kaj bon'e bind'it'a'j'n libr'o'j'n en iu ajn lingv'o – eĉ la plej „ekzot'a”.

Tiu ĉi relativ'e mal'mult'e'kost'a metod'o (kompar'e kun tradici'a el'don'ad'o) al'port'as nov'a'n esper'o'n al tiu'j, kiu'j verk'as en lingv'o'j en'danĝer'ig'it'a'j aŭ pri mal'popular'a'j tem'o'j. Tiel ebl'as dis'vast'ig'i verk'o'j'n tia'j'n tra la tut'a mond'o.

Garvan MAKAJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garvan Maka'j el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ni ne forges'u la german'o'j'n

Al la „vid'punkt'o” de Paul Gubbins pri Briti'o kaj ĝi'a si'n'ten'o pri la du'a mond'milit'o (MONATO 2012/1, p. 5) mi dezir'as al'don'i, ke laŭ la vid'punkt'o de la pli'mult'o de la brit'o'j tiu milit'o est'is nur konflikt'o inter mal'sam'a'j land'o'j kaj ne lukt'o kontraŭ ekstrem'e mal'bon'eg'a sistem'o kun terur'eg'a'j doktrin'o'j, kiu minac'is la tut'a'n Eŭrop'o'n.

Tamen ankaŭ mult'a'j german'o'j est'is sen'kulp'a'j viktim'o'j dum la nazi'ism'a epok'o, kiel la komun'ist'o Ernst Thälmann, la mens'e handikap'it'a Dorothea Kast'e'n, la teolog'o Dietrich Bohnhoeffer kaj mult'a'j ali'a'j, kiel sam'seks'em'ul'o'j, cigan'o'j kaj pac'em'ul'o'j, ĉiu'j german'o'j kaj ĉiu'j murd'it'a'j pro divers'a'j kial'o'j.

Ne mis'kompren'u mi'n. Briti'o ĝis hodiaŭ hav'as la plen'a'n rajt'o'n fier'i pri si'a rol'o en la liber'ig'o de Germanio en maj'o 1945, sed oni ne forges'u ke ankaŭ en Germanio est'is sen'kulp'a'j viktim'o'j, kiu'j merit'as ni'a'n atent'o'n.

Mikael'o SIMS
Angli'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mikael'o Sims el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Re'ag'e al ACTA

La inter'naci'a traktat'o pri protekt'o de intelekt'a'j propr'aĵ'o'j ACTA (angl'e: Anti-Counterfeiting Trad'e Agreement), kiu'n propon'is Uson'o kaj Japani'o, kaŭz'is en januar'o grand'a'j'n protest'o'j'n en Pollando.

La traktat'o en'hav'as mult'a'j'n diskut'ind'a'j'n paragraf'o'j'n, kiu'j inter'ali'e dev'ig'as Inter'ret-proviz'ant'o'j'n sekv'i ĉiu'n aktiv'ad'o'n de Inter'ret-uz'ant'o'j. Okaz'e de nur'a supoz'o pri romp'o de aŭtor'a'j rajt'o'j la koncern'a person'o pov'as est'i tuj mal'liber'ig'it'a sen juĝ'a proces'o.

Jun'a'j hom'o'j, por kiu'j Inter'ret'o est'as ĉiu'tag'a medi'o, manifestaci'is – eĉ en mal'grand'a'j urb'o'j, en kiu'j la last'a'j manifestaci'o'j okaz'is dum la komun'ism'a period'o. Grup'o de Inter'ret-uz'ant'o'j Anonymous (Anonim'a) blok'is eĉ, kadr'e de la protest'o, du'dek'o'n da reg'ist'ar'a'j ret'paĝ'o'j.

Inspektor'o

La ministr'o pri administr'ad'o kaj cifer'ec'ig'ad'o publik'e konsil'is al la ĉef'ministr'o okaz'ig'i diskut'o'n pri ACTA, antaŭ ol sub'skrib'i la traktat'o'n. La ĝeneral'a inspektor'o pri protekt'o de person'a'j don'it'aĵ'o'j absolut'e mal'akcept'is la dokument'o'n.

Donald Tusk, la ĉef'ministr'o de Pollando, neglekt'is tiu'j'n signal'o'j'n kaj tamen decid'is akcept'i la traktat'o'n. Nun dev'as ĝi'n ankoraŭ ratif'i la parlament'o kaj la prezid'ant'o. Inter'temp'e daŭr'as diskut'o'j.

Paweł FISCHER-KOTOWSKI
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paweł Fischer-Kotowski el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Last(r)aj signal'o'j

La 30an de april'o je la 3a hor'o maten'e ne plu ebl'os ricev'i analog'a'j'n signal'o'j'n de la Astr'a-satelit'o sur pozici'o 19,2 grad'o'j orient'e.

Kelk'e da tiam liber'a'j frekvenc'o'j est'os uz'at'a'j ek'de la 1a de maj'o por el'send'i pli da cifer'ec'a har'detal'a (HD) televid'material'o de la german'a'j publik'a'j staci'o'j BR, Kik'a, NDR, Phoenix, SWR, WDR, 3Sat kaj ZDF Info, Kultur, Ne'o (Ard, ZDF kaj Art'e jam el'send'as laŭ HD).

JPVDD
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de JPVDD el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La turk'a hav'as famili'o'n

La pli'mult'o de la lingv'o'j, en kiu'j parol'as la hom'o'j sur ni'a ter'glob'o, hav'as parenc'o'j'n. Ĉiu hispan'o pov'as plej'part'e kompren'i, kio'n ital'o aŭ portugal'o dir'as al li, kaj simil'e nederland'an'o pov'as part'e kompren'i german'o'n. La lingv'o'scienc'o klar'ig'as, ke la unu'a'j tri lingv'o'j aparten'as al la latin'id'a grup'o, dum la last'a'j du al la tiel nom'at'a ĝerman'a. Ali'vort'e la lingv'o'j aparten'ant'a'j al iu grup'o est'as proksim'a'j parenc'o'j, ĉar ili est'as id'o'j de sam'a lingv'o.

Sam'e kiel la hom'o'j, la lingv'o'j pov'as tamen hav'i eĉ mal'proksim'a'j'n parenc'o'j'n. Mal'pli parenc'a'j lingv'o'j est'ig'as lingv'a'j'n famili'o'j'n. Parenc'ec'o je tiu nivel'o est'as vid'ebl'a, ordinar'e, nur al lingv'o'scienc'ist'o'j. Se ekzempl'e renkont'iĝ'os angl'o, grek'o, armen'o kaj kurd'o, ili eĉ ne konjekt'os, ke ili parol'as en parenc'a'j lingv'o'j. Do, mal'long'e kaj ne tro scienc'e parol'ant'e, en grup'o'j la hom'o'j pov'as ankoraŭ kompren'i sufiĉ'e bon'e unu la ali'a'n, dum en famili'o'j ili nun'temp'e ne plu pov'as. (Ĝust'e tiel: nun'temp'e. Ĉiu'j parenc'a'j lingv'o'j – en grup'o'j kaj en famili'o'j – origin'is el unu lingv'o. Nur pro tio, ke pas'is jar'cent'o'j aŭ jar'mil'o'j, ili post'e divid'iĝ'is kaj divers'iĝ'is.)

Fakt'o'j

Est'as tamen ne'ordinar'a famili'o, tre vast'e dis'vast'iĝ'int'a sur la vast'aĵ'o'j de Eŭrazi'o. Ĝi'a okcident'a lim'o est'as Turki'o; la orient'a est'as la respublik'o Saĥa Jakuti'o en Siberio. De la nord'o al la sud'o ĝi etend'iĝ'as de Tatari'o kaj Baŝkiri'o (mez'a Rusio) ĝis Turkmeni'o (ĉe la sud'a'j bord'o'j de Kaspi'a Mar'o) kaj kelk'a'j provinc'o'j de Afgani'o. La reprezent'ant'o'j de tiu grand'a famili'o pov'as kompren'i unu la ali'a'n kiel german'o'j kaj nederland'an'o'j! La famili'o nom'iĝ'as „turk'ec'a” (laŭ ali'a'j font'o'j: „tjurk'a”, „turk'o-tatar'a”).

La plej „grand'a” lingv'o de la famili'o est'as la turk'a, dum la ceter'a'j (tem'as pri ĉirkaŭ 20 lingv'o'j) parol'at'as en la iam'a Sovetio. Nun kelk'a'j el ili iĝ'is ŝtat'lingv'o'j de nov'a'j post'soveti'a'j ŝtat'o'j: la azerbajĝana, la turkmen'a, la uzbek'a, la kazaĥ'a, la kirgiz'a. Ali'a'j est'as naci'lingv'o'j en rus'a'j respublik'o'j kaj administr'a'j region'o'j, kiel la tatar'a, la baŝkir'a, la ĉuvaŝ'a, la jakut'a, la tuva, la ĥakasa, la altaja, la karaĉaj-balkara. Est'as ankaŭ et'nombr'a'j popol'o'j, kiu'j ne hav'as si'a'j'n administr'a'j'n teritori'o'j'n. Interes'eg'a, unik'a fakt'o est'as, ke, kiam ekzist'is Sovetio kaj ĝi'a arme'o, tie serv'is ankaŭ jun'ul'o'j de ĉiu'j turk'ec'a'j popol'o'j. Ili baldaŭ kompren'is, ke ili parol'as en simil'a'j lingv'o'j, kaj iom post iom inter ili est'iĝ'is „tjurk'a Esperant'o” (ĝust'e tiel la fenomen'o nom'iĝ'is)!

Kiam en Sovetio ek'est'is pli da liber'o kaj la civit'an'o'j komenc'is vetur'ad'i ekster'land'e'n por privat'a komerc'o, la plej vizit'at'a land'o est'is Turki'o. Sed kiel oni pov'us komerc'i, ne sci'ant'e la turk'a'n? Interpret'ist'o'j est'is tuj trov'it'a'j: iniciat'em'a'j azerbajĝan'an'o'j, tatar'o'j, baŝkir'o'j trud'is si'n kiel interpret'ist'o'j, kvankam ili ne sci'is eĉ unu vort'o'n turk'e! Du'a unik'a fakt'o.

Proksim'ec'o

Ni ekzamen'u pli konkret'e, en kio kuŝ'as la reciprok'a proksim'ec'o kaj simil'ec'o de tiu'j lingv'o'j: unu'e en tio, kio koncern'as ili'a'n vort'trezor'o'n. Ni konsider'u kvar lingv'o'j'n tre'eg'e for'a'j'n unu de la ali'a, t.e. ekstrem'e nord'a'n, sud'a'n, orient'a'n kaj okcident'a'n. Ili est'as la turk'a, la tatar'a, la uzbek'a kaj la tuva. Por don'i ekzempl'o'n, person'a'j pronom'o'j (esperant'e: „mi”, „ci-vi”, „li-ŝi-ĝi”, „ni”, „vi”, „ili”) en tiu'j lingv'o'j aspekt'as jen'e: en la turk'a: „be'n”, „sen”, „o”, „biz”, „siz”, „onlar”; en la tatar'a: „mi'n”, „si'n”, „ul”, „bez”, „sez”, „alar”; en la uzbek'a: „men”, „sen”, „u”, „biz”, „siz”, „ul'ar”; en la tuva: „men”, „sen”, „ol”, „bis”, „siler”, „olar”.

Kaj jen'e aspekt'as numeral'o'j: „bir” (1), „ik'i” (2), „üç” (3), „dört” (4), „beş” (5), „yüz” (100), „bi'n” (1000) en la turk'a; „ber”, „ik'e”, „öĉ”, „dürt”, „biŝ”, „jöz”, „meŋ” en la tatar'a; „bir”, „ikki”, „uch”, „to’rt”, „besh”, „yuz”, „ming” en la uzbek'a; „bir”, „iji”, „üŝ”, „dört”, „beŝ”, „ĉüs”, „muŋ” en la tuva. Oni ja konsider'u, ke la tatar'a kaj la tuva uz'as la rus'a'n alfabet'o'n. Ĉi tie ni don'as trans'skrib'o'n, preter'las'ant'e detal'o'j'n pri prononc'o.

La gramatik'o mem de tiu'j lingv'o'j simil'as. Ni pren'u kelk'a'j'n verb'a'j'n form'o'j'n: „aldım” (mi pren'is), „aldın” (ci pren'is), „aldı” (li pren'is) en la turk'a; „aldım”, „aldıŋ”, „aldı” en la tatar'a kaj en la tuva; „aldim”, „alding”, „ald'i” en la uzbek'a. Ankaŭ la deklinaci'o'j de substantiv'o'j montr'iĝ'as oft'e simil'a'j, se ne egal'a'j: „dağ” (mont'o), „dağa” (al mont'o), „dağı” (mont'o'n), „dağda” (sur mont'o), „dağdan” (de aŭ el mont'o) en la turk'a; „taŭ”, „taŭg'a”, „taŭnı”, „taŭda”, „taŭdan” en la tatar'a; „tog’”, „toqqa”, „tog’ni”, „tog’da”, „tog’da'n” en la uzbek'a; „dag”, „dagga”, „dagnı”, „dagda”, „dagdan” en la tuva.

Kontakt'o'j

La simil'ec'o est'as frap'ant'a, kaj la proksim'ec'o inter tiu'j lingv'o'j est'as eĉ, se tiel dir'i, pli „intim'a” ol inter la ital'a kaj la hispan'a, la german'a kaj la nederlanda. Tiel reciprok'e proksim'a'j pov'as est'i lingv'o'j, nur se ili est'as dialekt'o'j de la sam'a lingv'o ... Se oni esplor'as la histori'o'n de la demand'o, la fakt'o iĝ'as tamen eg'e mal'pli frap'ant'a. Dum pra'histori'a'j kaj fru'a'j histori'a'j epok'o'j la popol'o'j pro plur'a'j kial'o'j migr'ad'is tra la mond'o. La antaŭ'ul'o'j de la nun'a'j ĝerman'a'j, slav'a'j, latin'id'a'j, kelt'a'j, hind'a'j kaj ali'a'j popol'o'j viv'is supoz'ebl'e ie en sud-orient'a Eŭrop'o (la scienc'ist'o'j nom'as ili'n hind'eŭrop'an'o'j). Antaŭ 5000-6000 jar'o'j ili est'is unu popol'o.

Migr'o kaj divid'iĝ'o en divers'a'j'n popol'o'j'n komenc'iĝ'is antaŭ 4000 jar'o'j. Rezult'e, post iom da temp'o, aper'is ĝerman'a'j, slav'a'j, kelt'a'j kaj ali'a'j trib'o'j. Kaj antaŭ 1000-1500 jar'o'j tiu'j trib'o'j komenc'is divid'iĝ'i en popol'o'j'n, kiu'j ekzist'as ĝis nun. Ankaŭ la antaŭ'ul'o'j de la turk'ec'a'j popol'o'j est'is unu'ec'a popol'o, kiu viv'is sur la teritori'o de Mongolio kaj Altajo. Migr'i kaj divid'iĝ'i en la nun'temp'a'j'n turk'ec'a'j'n popol'o'j'n ili komenc'is antaŭ mil'o da jar'o'j.

Mem'kompren'ebl'e, ĉiu'j cit'it'a'j cifer'o'j est'as proksim'um'a'j. Neni'u pov'as serioz'e asert'i, ke ĝust'e antaŭ 1000 jar'o'j ek'est'is turk'o'j, tatar'o'j kaj uzbek'o'j. Spit'e al tio, ke la supr'e nom'it'a'j cifer'o'j est'as proksim'um'a'j, ili ebl'ig'as al ni kompren'i la kial'o'n de la supr'e pri'skrib'it'a'j kvazaŭ'a'j ne'konform'ec'o'j. Ni dir'u: sved'o kaj alban'o, kvankam hav'ant'e komun'a'j'n antaŭ'ul'o'j'n, tut'e ne kompren'as unu la ali'a'n, ĉar tiu'j popol'o'j evolu'is mem'star'e dum 4000 jar'o'j. Ital'o kaj moldav'o pli-mal'pli pov'as inter'kompren'i, ĉar ili'a'j pra'patr'o'j antaŭ 1500 jar'o'j parol'is en la sam'a lingv'o. Turk'o kaj tatar'o kompren'as unu la ali'a'n, ĉar antaŭ 1000 jar'o'j ili est'is unu popol'o kaj viv'is kun'e. Sed malgraŭ ĉio, rigard'u la supr'a'j'n ekzempl'o'j'n. Ĉu ne est'as mir'ind'e, ke ĉiu'j ĉi vort'o'j kaj gramatik'a'j fenomen'o'j konserv'iĝ'is dum jar'mil'o sen kontakt'o'j inter popol'o'j, libr'o'j, gazet'o'j, Inter'ret'o?

Mihail KOROTKOV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mihail Korotkov el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fremd'a'j labor'ist'o'j

Laŭ oficial'a statistik'o en la jar'o 2011 la nombr'o de fremd'a'j labor'ist'o'j en Slovaki'o est'is preskaŭ 22 200, kompar'e kun 18 200 en la jar'o 2010 kaj 13 900 en la jar'o 2008.

La plej grand'a'n reprezent'iĝ'o'n en la slovak'a labor'merkat'o hav'as civit'an'o'j de Rumani'o (4513). Sekv'as Ĉeĥi'o (3227), Pollando (2196) kaj Hungari'o (2164). En la ĉef'urb'o Bratislav'o labor'as proksim'um'e 7700 fremd'a'j labor'ist'o'j.

La analiz'ist'o'j antaŭ'supoz'as, ke en la jar'o 2015 la nombr'o de fremd'a'j labor'ist'o'j reprezent'os 2 ĝis 3 % kaj en la jar'o 2050 eĉ ĝis 15 % de ĉiu'j labor'ist'o'j en Slovaki'o.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La slovak'a komput'il'e

Sen'dub'e la mal'nov'a kontinent'o kaj EU est'as mozaik'o de mal'sam'a'j lingv'o'j kaj lingv'a'j kultur'o'j. Teori'e en Eŭrop'a Uni'o reg'as lingv'a egal'ec'o kaj plur'lingv'ec'o. Laŭ la Ĉart'o pri Fundament'a'j Rajt'o'j de EU (artikol'o 21.1) est'as mal'permes'it'a kia ajn diskriminaci'ad'o, inkluziv'e la lingv'a'n. Tamen la praktik'o est'as ali'a: pli kaj pli da kun'ven'o'j okaz'as nur en la angl'a aŭ en la franc'a.

Pli'a'j oficial'a'j kaj ne'oficial'a'j lingv'o'j de EU est'as flank'e'n'ŝov'it'a'j kaj ne ĝu'as konven'a'j'n kondiĉ'o'j'n en la eŭrop'a spac'o koncern'e instru'ad'o'n, lern'ad'o'n, uz'ad'o'n kaj dis'volv'iĝ'o'n. Bedaŭr'ind'e tiu ĉi konstat'o rilat'as ankaŭ al la slovak'a lingv'o. EU tamen dediĉ'is en la jar'o 2009 grand'a'n atent'o'n al la plur'lingv'a projekt'o „slovak'e.eu”, kiu'n el'labor'is la inter'naci'a jun'ul'ar'a organiz'aĵ'o „Eduk'ad'o@Inter'ret'o” („E@I”), fond'it'a en 2005 en la slovak'a urb'o Partizánske (ĉirkaŭ 150 kilo'metr'o'j'n nord'e de Bratislav'o).

Miks'a'j par'o'j

La lern'ad'o de fremd'a'j lingv'o'j per inter'ret'o est'as jam popular'a lern'o'manier'o. Est'is do kre'it'a inter'ret'a kurs'o pri la slovak'a por ĉiu ajn, kiu vol'as lern'i tiu'n lingv'o'n: fremd'ul'o'j, membr'o'j de miks'a'j par'o'j, loĝ'ant'o'j de region'o'j ĉe'lim'a'j, esplor'ist'o'j pri la slovak'a kaj ali'a'j slav'id'a'j lingv'o'j, en'migr'int'o'j, student'o'j, turist'o'j ktp. Avantaĝ'o'j de ret'a kurs'o est'as la simpl'ec'o kon'at'iĝ'i kun la slovak'a'j lingv'o, histori'o kaj kultur'o, eĉ rest'ant'e en la propr'a land'o.

slovak'e.eu est'as Ttt-ej'o, kiu uz'as la metod'o'n de la tiel nom'at'a e-lern'ad'o. La ret'paĝ'ar'o, kiu en'hav'as du divers'a'j'n nivel'o'j'n (A1 kaj A2 laŭ la komun'a eŭrop'a referenc'kadr'o por lingv'o'j), prezent'as gramatik'o'n kaj ortografi'o'n de la slovak'a, vort'ar'o'n, lingv'a'j'n lud'o'j'n, baz'a'j'n inform'o'j'n kaj interes'aĵ'o'j'n pri Slovaki'o kaj ties lingv'o, bibliotek'o'n, sed ankaŭ la ebl'o'n inter'komunik'i kun ali'a'j uz'ant'o'j per tekst'a'j mesaĝ'o'j.

Hodiaŭ la ret'ej'o hav'ebl'as en jam 7 lingv'a'j versi'o'j – angl'a, esperant'a, franc'a, german'a, litova, pol'a kaj slovak'a –, sed oni ja atend'as la al'don'o'n de krom'a'j lingv'o'j.

Vizit'ant'o'j

La statistik'o'j pri la vizit'at'ec'o de la ret'ej'o dokument'as sukces'o'n de tiu ĉi plur'lingv'a iniciat'o, kiu ek'est'is sur'baz'e de la inter'naci'a projekt'o lern'u!, kiu ebl'ig'as la sen'pag'a'n lern'ad'o'n de Esperant'o en 33 lingv'o'j. La paĝ'ar'o'n slovak'e.eu vizit'is pli ol 135 000 vizit'ant'o'j el 147 land'o'j kaj proksim'um'e 20 000 vizit'ant'o'j ĉiu'monat'e.

Tiu ĉi nov'ig'a projekt'o est'as sub'ten'at'a de la Eŭrop'a Komision'o, kadr'e de la program'o KA2. Partner'o'j de la projekt'o est'as la Lingv'o'scienc'a Institut'o de Ľudovít Štúr [ludovit ŝtur] de la Slovak'a Scienc'a Akademi'o, kiu hav'as mult'jar'a'n tradici'o'n pret'ig'i scienc'a'j'n – kaj por pli vast'a publik'o taŭg'a'j'n – vort'ar'o'j'n, atlas'o'j'n kaj publik'aĵ'o'j'n pri divers'a'j lingv'a'j esplor'o'j. Al'don'e kontribu'as: la Vilniusa Universitat'o (Litovio), Varsovia Akademi'o de Komput'il'a'j Scienc'o'j kaj Estrad'o kaj Administr'ad'o (Pollando), Ret-atelier'o Gaus (Germanio), kaj la ne'profit'a organiz'aĵ'o Slovak'a Centr'o en Londono (Briti'o).

La Eŭrop'a Komision'o mon'e sub'ten'is la projekt'o'n per 250 000 eŭr'o'j. Ek'de novembr'o 2011 ĝi sub'ten'as, per 364 000 eŭr'o'j, pli'a'n projekt'o'n de la organiz'aĵ'o E@I por la instru'ad'o de la german'a lingv'o, nom'at'a „deutsch.info” www.deutsch.info. Kun pol'a partner'o est'as efektiv'ig'it'a ankaŭ plur'lingv'a projekt'o por la instru'ad'o de la hispan'a lingv'o kaj entrepren'ad'o en Hispanio sub la titol'o Espa2.eu (www.espa2.eu).

Pli'larĝ'ig'o

En la nun'a moment'o oni prepar'as la du'a'n etap'o'n de la pri'slovak'a projekt'o: pli'larĝ'ig'o'n de la lingv'a'j nivel'o'j (B1 kaj B2) kaj al'don'o'n de nov'a'j lingv'a'j versi'o'j, inter kiu'j hungar'a kaj rus'a. Tiu ĉi iniciat'o plen'um'as la rekomend'o'j'n de 29 ne'reg'ist'ar'a'j civil'a'j organiz'aĵ'o'j, inkluziv'e de Eŭrop'a Esperant'o-Uni'o (EEU).

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sizif'o-ŝton'o student'a

Ek'de la pas'int'a jar'o la alban'a ministeri'o pri instru'ad'o postul'as, ke en universitat'o'j ĉiu'j magistr'iĝ'ont'o'j akir'u TOEFL-diplom'o'n, do super'a'n nivel'o'n en la angl'a lingv'o.

La anonc'o est'ig'is protest'o'j'n de la student'o'j en ĉiu'j fakultat'o'j. Student'o'j ne toler'as post kvin jar'o'j pli'a'n el'spez'o'n: ili jam diplom'it'iĝ'is, jam komplet'ig'is ĉiu'j'n magistr'a'j'n task'o'j'n, jam far'is al'don'a'n ekzamen'o'n. La sen'ĉes'a'j el'spez'o'j, la ekzamen'o'j, far'iĝ'is do spec'o de Sizif'o-ŝton'o.

Re'form'o

Krom'e la student'o'j konsider'as la postul'o'n pretekst'o por pli'riĉ'ig'i privat'a'j'n lingv'o-lern'ej'o'j'n. La ministeri'o, ali'flank'e, taks'as ĝi'n paŝ'o al „integr'iĝ'o kun Eŭrop'o” kaj „util'a re'form'o”.

Tiel oni mesaĝ'as al alban'a'j jun'ul'o'j, ke ne neces'as lern'i ali'a'j'n EU-lingv'o'j'n krom la angl'a. Pro tio la ĉef'ministr'o est'as nom'um'it'a „honor'a prezid'ant'o” de en'land'a'j angl'em'ul'o'j. Nun oni vol'as sci'i, ĉu ankaŭ li kaj ali'a'j ministr'o'j tra'pas'is la ekzamen'o'n.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Neĝ'o-reĝ'o'j

Rekord'o'n kre'is du belg'a'j aventur'ist'o'j en Antarkt'o, kiam ili tra'ir'is en 74 tag'o'j pli ol 5000 km. Tem'is pri la plej long'a ekspedici'o ne'proviz'it'a kaj ne'motor'iz'it'a en Antarkt'o: sled'o'j'n kaj tiel nom'at'a'j'n neĝ-kajt'o'j'n ili uz'is.

Dixie Dansercoer [diksi dánserkur] kaj Sam Deltour [sam deltúr] intenc'is tra'ir'i 6000 km en 100 tag'o'j. Tamen komenc'e de februar'o, pro la al'proksim'iĝ'o de la vintr'o, ili ĉes'ig'is la ekspedici'o'n: la vetur'o ne sufiĉ'e stabil'is por la kajt'o'j.

La belg'o'j super'is la rekord'o'n de norveg'a esplor'ist'o, Run'e Gjeldness, kiu en 2006 tra'ir'is 4804 km en 90 tag'o'j.

Feliks NEVOS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Feliks Nev'os el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tragedi'o en Tivari

Tragedi'o kaŝ'it'a kaj pri'silent'it'a dum mult'a'j jar'o'j est'is unu'a'foj'e oficial'e re'memor'ig'at'a en februar'o. La Tivari-masakr'o okaz'is en 1945, kiam paf'mort'ig'it'a'j est'is 3300 etn'a'j alban'a'j soldat'o'j el Kosovo.

Tiam la slav'a'j komun'ist'o'j eg'e tim'is alban'a'n rezist'ad'o'n en Kosovo. Ili do lanĉ'is plan'o'n por neni'ig'i est'ont'a'j'n ribel'ul'o'j'n. La pretekst'o est'is milit'o en nord-okcident'a Jugoslavio. Ili do tie'n marŝ'ig'is la alban'o'j'n.

Gard'ist'o'j

Sur'voj'e pere'is mult'a'j pro mal'san'o kaj mal'sat'o. Tamen en la montenegra urb'o Tivari (Bar) la gard'ist'o'j ek'mitral'is kontraŭ la soldat'o'j sen'arm'a'j, tiam efektiv'e prizon'ul'o'j. Post'e pri'silent'is la masakr'o'n la komun'ism'a'j reĝim'o'j kaj en Albanio kaj en Kosovo.

Aper'is antaŭ ne'long'e libr'o, kiu memor'ig'as pri la masakr'o. Jen unu'a paŝ'o por re'skrib'i en kondiĉ'o'j de demokrati'o la ver'a'n histori'o'n alban'a'n kadr'e de la 100-jar'iĝ'o de sen'de'pend'ec'o ĉi-jar'e en novembr'o.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Lavang'o de help'o

Kiam en februar'o orf'iĝ'is kvin'jar'aĝ'a Amsera Rek'a – sav'it'a, post kiam neĝ'o-lavang'o kovr'is ŝi'a'n hejm'o'n en la distrikt'o Dragaŝ, Kosovo, kaj sam'temp'e pere'ig'is famili'an'o'j'n – la kosova ĉef'ministr'o Haŝim Taĉ'i, nom'e de la reg'ist'ar'o, dev'ont'ig'is si'n viv'ten'i kaj eduk'i la knab'in'o'n ĝis ŝi'a 18a jar'o.

Ankaŭ la prezid'ant'o de Serbi'o, Bor'is Tadić, sam'e tiu de Makedonio, Gjorge Ivanov, esprim'is si'n pret'a'j sub'ten'i la knab'in'o'n – ver'ŝajn'e, ĉar la loĝ'ant'ar'o de Dragaŝ parol'as slav'a'n lingv'aĵ'o'n, kvankam aparten'ant'a al islam'a religi'o.

Nun kuz'o pri'zorg'as la knab'in'o'n, trov'it'a post du tag'o'j en la ruin'o'j de si'a hejm'o, help'at'e de ĉef'ministr'o kaj du prezid'ant'o'j.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sen'id'ec'a impost'o insid'a

Inter prov'o'j sav'i Greki'o'n, dron'ant'a'n en ŝuld'o'j, kaj la inkvizici'a spur'ad'o de amik'a'j rilat'o'j de la german'a prezid'ant'o, grup'o de jun'a'j german'a'j parlament'an'o'j el la parti'o Krist'an-Demokrati'a Uni'o laŭt'e aŭd'ig'is si'n pri tikl'a tem'o.

Gvid'e de iu Marco Wanderwitz, kies nom'o, voĉ'o kaj aplomb'o tuj perfid'is la de'ven'o'n el la iam'a German'a Demokrati'a Respublik'o, ili postul'is, ke sen'infan'a'j person'o'j post si'a 25a jar'o pag'u unu el'cent'o'n el la en'spez'o kiel apart'a'n impost'o'n.

Wanderwitz indik'is, kiel nun kutim'e en impost'a'j pretend'o'j, al kiu cel'o ir'u la mon'o: al person'o'j kun infan'o'j. La ŝtat'o tiel pov'us akcel'i la ĝeneral'a'n gener'em'o'n de la german'o'j.

Kravat'ul'o'j

Tiu'j riproĉ'o kaj postul'o ne est'as nov'a'j. Regul'e ili aper'is inter mal'dekstr'a'j sam'e kiel inter eklezi'a'j rond'o'j. Ebl'e la jun'a'j kravat'ul'o'j tio'n ne konstat'is kaj lern'ej'e ne leg'is pri la tim'o de la iam'a kancelier'o Helmut Kohl: Di'e Deutschen sterben a'us! (La german'o'j for'mort'as!).

Ver'ŝajn'e ili – mir'ig'e – preter'aŭd'is, ke la hitler'em'a'j av'o'j per mon'o kaj per disting'a simbol'o „Patr'in'a kruc'o” honor'is nask'em'a'j'n vir'in'o'j'n, kaj instal'is „orden'a'j'n kastel'o'j'n” por sen'ĝen'e produkt'ad'i alt'valor'a'j'n german'a'j'n milit'ist'o'j'n.

Tamen, jun'ec'a aplomb'o ne sen'kulp'ig'as la grup'an'o'j'n. Cert'e ili vol'is nur spil'i nov'a'j'n mono'font'o'j'n kaj facil'e akir'i la konsent'o'n de la infan'posed'ant'a majoritat'o. Sed, por rest'i sincer'a'j, ili dev'us agnosk'i, ke ge'patr'ec'o est'as, plej oft'e, mem'vol'a kaj mem'respond'ec'a afer'o.

Sub'ten'o

Financ'e la ŝtat'a sub'ten'o jam kovr'as unu tri'on'o'n de la statistik'a viv'o'daŭr'o. Ĉu ne sufiĉ'e? Ali'flank'e, la sen'infan'ul'o'j ne ricev'as tia'n sub'ten'o'n, sed pag'as sen'kompens'e dum'viv'e por mal'san'o'j, (mis-)eduk'ad'o, instru'ad'o ktp de ali'ul'a'j infan'o'j.

Est'as nur ironi'o, ke la bavar'a ministr'in'o Haderthauer al'iĝ'is al la kampanj'o kaj parol'is pri „just-ofend'o” mal'favor'e al ge'patr'o'j, tiel uz'ant'e sen'pri'pens'e aŭ intenc'e slogan'o'n de politik'a'j mal'dekstr'a'j konkurenc'ul'o'j.

Preter'las'ant'e la evident'a'j'n politik'a'j'n intrig'o'j'n por akir'i simpati'o'n kaj mon'o'n, oni rigard'u en la konstituci'o'n. Jam en la unu'a'j paragraf'o'j tem'as pri la dign'o de ĉiu hom'o, pri la rajt'o liber'e dis'volv'iĝ'i, pri mal'permes'o de (soci'a) mal'avantaĝ'ad'o de person'o'j kun handikap'o. Mult'a'j sen'infan'ul'o'j sufer'as kvazaŭ handikap'it'o'j.

Diskriminaci'o

Ĉu tiu'j do pag'u pun'impost'o'n, apart'e al ge'patr'o'j? Kio'n pri laŭ'destin'a'j sam'seks'em'ul'o'j, pri hom'o'j pro la religi'o sen'infan'a'j? Kaj neniel ĉiu liber'vol'e sen'id'a person'o est'as diboĉ'em'a, avid'a individu'o. Kelk'a'j kred'ebl'e rezign'is pri infan'o'j pro moral'a'j kial'o'j. Kaj kio'n pri diskriminaci'o de difin'it'a – cert'e ne homogen'a – hom'grup'o?

Sed se tem'as pri mon'o, ne tem'as pri moral'o. Koment'ist'in'o simpl'ec'e konstat'is: „La propon'o est'as pri'pens'ind'a. Ne tem'as pri pun'ad'o de sen'infan'ul'o'j. Hom'o'j sen infan'o'j posed'as pli da mon'o ol tiu'j kun infan'o'j. Tio est'as mal'just'a. Do, oni kre'u egal'ec'o'n.”

Do ĉu egal'ec'o, marĝen'ig'o de difin'it'a'j „klas'o'j”? Ĉu ne ver'as, ke la hom'ar'o ĵus fin'is eksperiment'o'n kun tia mis'kompren'o de la soci'a viv'o? Se ĝeneral'e valid'us tiu ekvaci'o, ĉiu trov'us iu'n ul'o'n, kiu pag'u por la propr'a'j dezir'o'j kaj deficit'o'j.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Perd'it'a'j prezid'ant'o'j

Antaŭ mal'pli ol du jar'o'j unu'a'foj'e abdik'is german'a prezid'ant'o. Horst Köhler [kéler], vizit'int'e german'a'j'n trup'o'j'n en Afgani'o kadr'e de la UN-mandat'o, dir'is, ke ebl'us milit'e inter'ven'i ankaŭ pro ekonomi'a'j interes'o'j.

Kritik'it'e kaj de opozici'an'o'j kaj de politik'ist'o'j de la reg'ist'ar'a koalici'o, Köhler deklar'is, ke li'n tiel atak'i est'as mal'respekt'e. Li abdik'is en maj'o 2010.

Mal'pli ol du jar'o'j'n post'e abdik'is du'a german'a prezid'ant'o. Christian Wulff, la post'e'ul'o de Köhler, rezign'is pri la prezid'ant'ec'o en februar'o 2012.

Gast'o'j

Ne ĉiu'tag'e oni far'iĝ'as prezid'ant'o kaj la event'o'n vol'is fest'i Wulff. La fest'o'n la nov'a prezid'ant'o deklar'is privat'a, tamen ĝi est'as organiz'it'a de profesi'ul'o, kiu simil'a'j'n event'o'j'n aranĝ'as por eminent'ul'o'j. Kelk'a'j gast'o'j pag'is 3000 eŭr'o'j'n por ricev'i en'ir'bilet'o'n.

Wulff ag'is ŝajn'e laŭ la princip'o „kon'at'ec'o'j kaj rilat'o'j”, kiel en la iam'a Sovetio. Volont'e li akcept'is invit'o'j'n al sen'kost'a'j feri'o'vojaĝ'o'j al Hispanio, Italio kaj Uson'o.

Rol'o'n lud'is ankaŭ la film'ist'o David Groenewald. Tiu mend'is kaj pag'is feri'o'j'n, prunt'is mon'o'n, aĉet'is poŝ'telefon'o'n por si'a amik'o Wulff. Nun prokuror'o'j pri'esplor'as la kontraŭ'leĝ'a'j'n avantaĝ'o'j'n kaj profit'o'j'n. Ekzempl'e, la federaci'a ŝtat'o Mal'supr'a Saksi'o (kies ministr'o'prezid'ant'o est'is Wulff) promes'is garanti'i kvar milion'o'j'n da eŭr'o'j por film'entrepren'o, en kiu est'as implik'it'a Groenewald.

Donac'o'j

En Germanio al ĉiu ŝtat'ofic'ist'o est'as mal'permes'it'e akcept'i donac'o'j'n. Nepr'e oni vol'as evit'i suspekt'o'n pri korupt'o aŭ sub'aĉet'o. Eĉ krist'nask'a'j donac'et'o'j al poŝt'ist'o aŭ strat'pur'ig'ist'o est'as kontraŭ'leĝ'a'j: nur escept'okaz'e ili est'as permes'it'a'j.

Dum long'a temp'o Wulff nur du'on'klar'e respond'is demand'o'j'n kaj eĉ prov'is influ'i la gazet'ar'o'n. Kresk'is suspekt'o'j. La 16an de februar'o prokuror'o pet'is nul'ig'i la jur'a'n imun'ec'o'n de la prezid'ant'o. Unu tag'o'n post'e Wulff abdik'is.

Perd'int'e du'a'n prezid'ant'o'n, kelk'a'j german'o'j nun demand'as, ĉu neces'as la posten'o. Ali'a'j german'o'j opini'as, ke ekzist'as pli grav'a'j afer'o'j ol persekut'i prezid'ant'o'n pro donac'o'j de amik'o'j. Ĉia'okaz'e, prezid'ant'o – la ŝtat'estr'o, posed'ant'o de la plej alt'a posten'o en la land'o – model'e si'n prezent'u al si'a'j kun'civit'an'o'j.

Jomo IPFELKOFER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jomo Ipfelkofer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kresk'as narkot'aĵ'o-komerc'o

En Vieno okaz'is la tri'a ministr'a konferenc'o de la Pariza Pakt'o pri la kontraŭ'batal'o de narkot'aĵ'o-kontraband'o el Afgani'o.

Ĝi'n part'o'pren'is ministr'o'j kaj politik'ist'o'j el pli ol 60 ŝtat'o'j, inkluziv'e la ĝeneral'a'n sekretari'o'n de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) Ban Ki-moon, la direktor'o'n de la UN-Ofic'ej'o pri Narkot'aĵ'o'j kaj Krim'ad'o Jur'i Fedotov, la kun'prezid'ant'a'j'n ministr'o'j'n pri ekster'a'j afer'o'j Sergej Lavrov (Rusio) kaj Alain Juppé [alé jipé] (Franci'o).

Ban Ki-moon urĝ'is la mond'a'n komun'um'o'n pli'fort'ig'i la klopod'o'j'n por el'radik'ig'i narkot'aĵ'o'j'n el Afgani'o. Li menci'is, ke kompar'e kun la antaŭ'a jar'o la kultiv'ad'o de papav'o'j pli'iĝ'is je 7 % kaj la produkt'ad'o de opi'o kresk'is je 61 %.

Krim'ad'o

Li avert'is, ke la problem'o pli'vast'iĝ'as sen'de'pend'e de tiu'j, kiu'j mis'uz'as narkot'aĵ'o'j'n, kaj minac'as Afgani'o'n mem. La narkot'aĵ'o-komerc'o kaj la inter'naci'e organiz'at'a krim'ad'o sub'fos'as la san'o'n en mal'stabil'a'j land'o'j kaj mal'fort'ig'as la jur'ŝtat'ec'o'n.

Antaŭ ĉio, laŭ la ĝeneral'a sekretari'o de UN, la afgan'a reg'ist'ar'o dev'as don'i prioritat'o'n al la problem'o de narkot'aĵ'o'j, ĉar la jar'a'j en'spez'o'j el afgan'a'j opi'aĵ'o'j ating'as 2,4 miliard'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j. Oni ne pov'as esper'i je stabil'ec'o, se tiu sum'o prezent'as 15 % de la afgan'a mal'net'a produkt'o.

Respond'e la afgan'a ministr'o pri la kontraŭ'batal'o de narkot'aĵ'o'j, Zarar Osmani, dir'is, ke la narkot'aĵ'o'j pov'us est'i el'radik'ig'it'a'j, se la sekur'ec'o en la land'o pli'bon'iĝ'us. Okaz'as 95 % de la kultiv'ad'o de papav'o'j en naŭ mal'sekur'a'j provinc'o'j de Afgani'o.

Kemi'aĵ'o'j

Kadr'e de la Pariza Pakt'o, kre'it'a en 2003 kaj ampleks'ant'a 56 land'o'j'n kaj 14 inter'naci'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n, oni cel'as redukt'i la produkt'ad'o'n kaj komerc'o'n je narkot'aĵ'o'j el Afgani'o, blok'i la financ'a'j'n flu'o'j'n de la kontraŭ'leĝ'a narkot'aĵ'o-komerc'o, ĉes'ig'i la flu'o'n de kemi'aĵ'o'j por produkt'i heroin'o'n kaj fort'ig'i lok'a'j'n iniciat'o'j'n por kontraŭ'batal'i narkot'aĵ'o-mis'uz'o'n far'e de afgan'o'j.

Tamen la konferenc'o ne hav'as dev'ig'a'n pov'o'n, kaj pro tio la inter'naci'a'j prov'o'j solv'i la afgan'a'n narkot'aĵ'o-problem'o'n hav'is ĝis nun mal'grand'a'n sukces'o'n.

Laŭ januar'a raport'o de la UN-Ofic'ej'o pri Narkot'aĵ'o'j kaj Krim'ad'o, la en'spez'o'j de opi'a produkt'ad'o pli'iĝ'is en 2011 je 133 % al proksim'um'e 1,4 miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j, aŭ ĉirkaŭ dek'on'o de la afgan'a mal'net'a en'land'a produkt'o.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Lud'a'j alud'o'j

Tem'as pri insul'o. La kolor'o'j de ĝi'a flag'o est'as tri: la ruĝ'a, la blu'a kaj la blank'a. Ĝi'n simbol'e estr'as reĝ'in'o sub protekt'o de la kavalir'a figur'o de sankt'a Georg'o.

Inter histori'a'j kaj legend'a'j memor'ind'aĵ'o'j pri la insul'o ne mank'as la kelt'a origin'o, la ĉe'est'o de romiaj trup'o'j en la epok'o de Nerono, la legend'o de brav'ul'o, kiu pri'rab'is riĉ'ul'o'j'n por donac'i al mal'riĉ'ul'o'j, la help'o de pirat'o al reĝ'in'o en sukces'a batal'o kontraŭ ĉio'pov'a reĝ'o de Hispanio kaj inter'ali'e eĉ la invent'o de futbal'o. La leg'ant'o ne mir'u, ke tem'as ne pri Briti'o, sed pri la karnaval'o de Brazilo.

Samb'o

Tiel regal'is karnaval'a'n spekt'ant'ar'o'n la elit'o de t.n. samb'o-lern'ej'o'j (fakt'e, klub'o'j de samb'o), la Uni'o de la Insul'o. Part'o'pren'is en la parad'o pli ol tri mil lud'ant'o'j, kiu'j ver'e surpriz'is pro la ne'kutim'a tem'o, nom'e Briti'o.

La titol'o de la karnaval'a samb'o tekst'is „De Londono al Rio: iam est'is ... insul'o”. La samb'a lern'ej'o hav'as sid'ej'o'n en insul'o ne en Eŭrop'o, sed en la tropik'a golf'o Gvanabaro, ĉe kies bord'o sun'brun'iĝ'as Rio-de-Ĵanejro, iam'a ĉef'urb'o de Brazilo kaj ĉiam'a ĉef'urb'o de la en'land'a karnaval'o.

Inspir'o'j

Tamen la ĉi-jar'a tem'o, unu'ig'ant'a tiel mal'simil'a'j'n uni'o'j'n per'e de la karnaval'a samb'o'stil'o, ne hav'as muzik'a'n aŭ lirik'a'n inspir'o'n. Sub la karnaval'a mask'o la ver'a sekret'o, kiu kun'met'as kaj harmoni'ig'as sport'a'n ritm'o'n kaj politik'a'n lirik'o'n, kuŝ'as en la fakt'o, ke la Uni'o de la Insul'o propagand'e anticip'is la Olimpi'a'j'n Lud'o'j'n.

En la nun'a jar'o la lud'o'j okaz'os en Londono, en 2016 en Rio-de-Ĵanejro.

Jozefo LEJĈ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jozefo Lejĉ el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Radi'o kaj televid'o pli fort'a'j

Taĝiki'o est'as agrikultur'a land'o: 93 % de la teritori'o konsist'as el alt'mont'ar'o. Pro tio la loĝ'ant'ar'o tre aprez'as radi'o'n, ĉar ĝi est'as facil'e akir'ebl'a.

Dum la sovetia temp'o funkci'is nur tri fak'o'j en la taĝik'a radi'o: ĉef'urb'a, tut'land'a kaj inter'naci'a. Diurn'e ili el'send'is en'tut'e dum 39 hor'o'j. Post la dis'fal'o de Sovetio, Taĝiki'o far'iĝ'is sen'de'pend'a. Aper'is nov'a'j radi'o'staci'o'j: Voĉ'o de Duŝanb'o, Voĉ'o de Taĝiki'o, Radi'o Kultur'o.

Hodiaŭ ĉiu'j radi'o'staci'o'j aŭd'ig'as program'er'o'j'n diurn'e en'tut'e dum 96 hor'o'j kaj en ok lingv'o'j, inkluziv'e de la taĝik'a, la rus'a, la angl'a kaj la arab'a.

Art'o kaj kultur'o

En la last'a'j jar'o'j de Sovetio, la taĝik'a televid'o hav'is nur unu kanal'o'n. Nun ĝi hav'as kvar. La ĉef'a tut'land'a kanal'o est'as soci'politik'a, la du'a (Safina) el'send'as pri art'o kaj kultur'o, la tri'a (Bahoriston) est'as por ge'jun'ul'o'j, kaj la kvar'a (Ĝahonnamo) tut-tag'e inform'as pri nov'aĵ'o'j.

Televid'o'staci'o'j el'send'as tut'tag'e dum 72 hor'o'j kaj kvin'lingv'e: taĝik'e, rus'e, uzbek'e, angl'e kaj arab'e.

Post la sen'de'pend'iĝ'o la amas'komunik'il'o'j funkci'is pli liber'e. Aper'as krom'e en Taĝiki'o ĉiu'semajn'e pli ol 400 gazet'o'j, ĵurnal'o'j kaj revu'o'j. Pli ol 80 % de la loĝ'ant'ar'o pov'as sen'problem'e aŭskult'i radi'o'n kaj spekt'i televid'o'n.

Saidmurod HOĜAZOD
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Saidmurod Hoĝazod el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ni'a land'o-princip'o: ĉu silent'ig'il'o?

Aper'is last'a'temp'e koment'o'j en la verd'a gazet'ar'o pri la land'o-princip'o de MONATO. Mi memor'ig'u: esenc'e, laŭ la land'o-princip'o, rajt'as raport'i en ni'a magazin'o nur tiu, kiu loĝ'as en la koncern'a land'o aŭ region'o.

Tiel unik'as MONATO. Leg'ant'o'j akir'as perspektiv'o'j'n ne laŭ la tradici'a'j metod'o'j de tiel nom'at'a fremd'land'a korespond'ant'o, ali'vort'e de – ĝeneral'e – sam'land'an'o aŭ sam'lingv'an'o, kiu rigard'as de ekster'e en'e'n. Mal'e ni'a'j korespond'ant'o'j rigard'as de en'e ekster'e'n.

Mi ne vol'as nigr'ig'i la reputaci'o'n de ekster'land'a'j korespond'ant'o'j. Kelk'a'j eminent'as en si'a profesi'o kaj kapabl'as „sub'haŭt'iĝ'i” por kompren'ig'i al ni event'o'j'n en part'o'j de la mond'o, ne'kon'at'a'j al ni.

Kelk'a'j risk'as kaj eĉ perd'as la viv'o'n. En februar'o mort'is en la sieĝ'at'a urb'o Homs en Sirio Marie Colvin, renom'a kaj kuraĝ'a angl'a'lingv'a korespond'ant'o de la brit'a gazet'o Sunday Times; kun ŝi pere'is franc'a fot'o'ĵurnal'ist'o Rémi Ochlik.

Se, en ni'a mal'grand'a Esperant'o-mond'o, ni dispon'us pri ĵurnal'ist'o'j tia'j, aŭ se MONATO posed'us mon'rimed'o'j'n por send'i fid'ind'a'j'n, profesi'a'j'n raport'ist'o'j'n en la mond'o'n, do ebl'e tiam super'flu'us la land'o-princip'o. Sed ni sci'as, ke tiu'rilat'e (sam'e kiel en mult'a'j ali'a'j rilat'o'j) rest'as Esperant'o plor'ind'e sub'evolu'int'a.

Do kio'n far'i? En la inter'ret'o mi leg'is riproĉ'o'j'n, ke pro la land'o-princip'o „kvazaŭ laŭ'regul'e MONATO ne pov'as, teknik'e ne pov'as skrib'i pri land'o'j reg'at'a'j diktator'e”. Jes kaj ne: se est'us korespond'ant'o en la land'o, kiu malgraŭ ĉio pov'us pri'e artikol'i, ni volont'e aper'ig'us raport'o'n (eĉ anonim'e aŭ pseŭdonim'e, se ni cert'us pri la ident'ec'o de la korespond'ant'o).

La riproĉ'o de'ven'is de koment'o de iu, kiu „leg'as nun'temp'e nov'a'n german'lingv'a'n biografi'o'n pri Ho Chi Minh kaj verk'as artikol'o'n pri la lez'ad'o de la hom'a'j rajt'o'j far la vjetnami'a'j komun'ist'o'j. Mi propon'os ĝi'n al iu Eo-gazet'o (mi ankoraŭ ne sci'as kiu).”

Artikol'o-propon'o'n tia'n MONATO ne ricev'is. Sed, se jes, ĉu ĝi'n aper'ig'i? Ebl'e mi erar'as, ne posed'ant'e ĉiu'j'n fakt'o'j'n pri la biografi'o kaj, pli grav'e, pri la verk'ant'o de la artikol'o, sed mi hezit'us akcept'i koment'o'j'n (ebl'e de ne'fak'ul'o) pri la koment'o'j (do la biografi'o) de iu ali'a.

Ĉiu ĵurnal'ist'o sci'as, ke abund'as koment'o'j, mal'abund'as fakt'o'j. Precip'e miks'i ili'n est'as danĝer'e: tia'manier'e el koment'o'j tro facil'e far'iĝ'as fakt'o'j. Ŝajn'as al mi, ke, obe'ant'e la land'o-princip'o'n, ni pov'as emfaz'i la fakt'o'j'n: fakt'o'j'n ĝeneral'e fid'ind'a'j'n (kvankam ĉiu pov'as erar'i), ĉar prezent'at'a'j'n de tiu'j, kiu'j sen'dub'e pli bon'e kon'as la teren'o'n ol ekster'land'an'o.

Sed jen la dilem'o. Ĉu mal'ferm'i la paĝ'o'j'n de MONATO al ver'ŝajn'e sincer'a'j polemik'ist'o'j, avid'a'j pri'koment'i tiu'n aŭ ali'a'n event'o'n, kiu ili'n ne rekt'e tuŝ'as, kaj sur'baz'e de „brokant'a'j” gazet'ar'a'j aŭ televid'a'j raport'o'j – aŭ rest'i ĉe la lim'ig'o'j de la land'o-princip'o?

Kiel dir'it'e, pro la land'o-princip'o, leg'ant'o'j akir'as unik'a'j'n perspektiv'o'j'n verk'it'a'j'n, nu bon'e, ĝeneral'e de „amator'a” ĵurnal'ist'o, kiu kompens'e intim'e rilat'as al si'a tem'ar'o.

Ali'flank'e, kiel prav'e atent'ig'is part'o'pren'ant'o'j en la diskut'o pri la biografi'o, la land'o-princip'o signif'as, ke plur'a'j mal'grand'a'j ŝtat'o'j – pro la verk'em'o de tie'a'j korespond'ant'o'j – reprezent'iĝ'as en MONATO mal'proporci'e al si'a politik'a aŭ ekonomi'a grav'ec'o.

La afer'o'j facil'e solv'iĝ'as. MONATO bon'ven'ig'as artikol'o'j'n de kontribu'ant'o'j el ĉiu'j land'o'j: se tiu aŭ ali'a land'o mal'oft'e aper'as en la magazin'o, ne kulp'ig'u la land'o-princip'o'n. Kulp'ig'u tiu'j'n, kiu'j ne pri'e verk'as.

Bon'ven'a'j est'as ankaŭ koment'o'j – sed prefer'e koment'o'j pri afer'o'j, kiu'j rekt'e koncern'as aŭtor'o'n. Mi, brit'o, ne verk'us pri afer'o'j en Germanio. Mi tamen verk'us pri Germanio kadr'e de Eŭrop'a Uni'o kaj pri la efik'o'j de german'a politik'o rilat'e mi'n.

Kaj la moral'o de tiu ĉi „vid'punkt'o”? La land'o-princip'o ne silent'ig'as. Mal'e: en soci'o, al kiu mank'as aktiv'a'j profesi'a'j ĵurnal'ist'o'j, ĝi star'ig'as lim'o'j'n, en kiu'j talent'a'j sed ne'trejn'it'a'j amator'o'j tamen pov'as raport'i el propr'a spert'o, el propr'a'j kon'o'j.

Ni do labor'u kun, ne kontraŭ ĝi. Kaj ni ĝi'n pri'fier'u. Ĝi ne est'as perfekt'a (kiu aŭ kio ja est'as?) – sed ĝi don'as voĉ'o'n unik'a'n al MONATO.

Paul GUBBINS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Gubbins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Krim'o'j sen'viktim'a'j

Murd'it'a'j est'as cent'o'j da hom'o'j ĉiu'semajn'e en Briti'o – kaj la nombr'o kresk'as. Kadavr'o'j – mort'paf'it'a'j, venen'it'a'j, ponard'it'a'j – stern'iĝ'as sur tapiŝ'o'j de privat'a'j hejm'o'j aŭ sur hotel'ĉambr'a'j lit'o'j. Tuj al'ven'as la polic'o, kaj komenc'iĝ'as plej rigor'a'j esplor'o'j, ĝis, help'e de ĉiu'j atest'int'o'j, la murd'int'o est'as sen'mask'ig'it'a.

Nur tiam rajt'as ĉiu hejm'e'n'ir'i ... kaj nur tiam rajt'as la viktim'o si'n gratul'i pro rol'o bon'e lud'it'a. Se, en'tut'e, est'is viktim'o. Almenaŭ vid'ebl'a. Sufiĉ'as foj'e kri'o sang'o'frost'ig'a: iu el'kur'as por esplor'i kaj re'ven'as, ŝok'it'e, balbut'ant'e, ke Lord'o X aŭ Lord'in'o Y est'as terur'e murd'it'a ... kaj do iu bon'vol'e vok'u la polic'o'n.

Kaj, jes, hejm'e'n'ir'ont'e, tiu, kiu solv'is la krim'o'n (ĝeneral'e ne la detektiv'o), ricev'as et'a'n premi'o'n. Botel'o'n da vin'o. Skatol'o'n da ĉokolad'aĵ'o'j. Por ne menci'i la admir'o'n de ĉiu'j atest'int'o'j ... ĉar tiu, zorg'e kribr'int'e ĉio'n aŭd'it'a'n, vid'it'a'n, antaŭ, dum kaj post la murd'o, lert'e solv'is la mister'o'n – do murd'o-mister'o'n.

Furor'as en Briti'o t.n. murd'o-mister'o'j. Oni aranĝ'as famili'e, najbar'e; oni aranĝ'as komun'um'e, bon'far'e. En vilaĝ'a'j hal'o'j, luks'a'j hotel'o'j, ordinar'a'j hejm'o'j, oni murd'as, solv'as, murd'as, solv'as. Pli soci'e, pli cerb'o'tikl'e, ol veget'i antaŭ la televid'o. Aŭ inert'i en la bier'ej'o.

Ebl'e en la brust'o de ĉiu brit'o, kiu plen'kresk'is libr'e (nun televid'e) kun kre'it'aĵ'o'j de Arthur Conan Doyle aŭ Agatha Christie, do kun Sherlock Holmes, Hercule Poirot aŭ Fraŭl'in'o Marple, kuŝ'as et'a spur'ĉas'ist'o, et'a detektiv'o. Aŭ ebl'e ne tem'as sol'e pri fenomen'o brit'a.

Aŭ ebl'e frustr'iĝ'o. Frustr'iĝ'o, ke ne ebl'as solv'i la financ'a'j'n „krim'o'j'n” de la ŝakal'o'j, kiu'j pri'rab'is tiom da hom'o'j, tiom da land'o'j. Ebl'e en ĉiu murd'it'o oni esper'as vid'i bank'ist'o'n, financ'ist'o'n, politik'ist'o'n. Aŭ ĵurnal'ist'o'n.

Tamen la viktim'o'j, ĝeneral'e, ne aparten'as al la menci'it'a'j fi'grup'o'j. Tio'n mi sci'as, ĉar du kon'at'o'j mi'a'j eĉ verk'is propr'a'j'n murd'o-mister'o'j'n (jes, tiom ili popular'as: mi pov'as pli bon'e verk'i, mi'a'cel'e, oni argument'as, ol aŭtor'o'j, kiu'j vend'as inter'ret'e si'a'j'n mister'aĉ'o'j'n).

Kaj en la koncern'a'j mister'o'j mort'is ne kapital'ist'o'j, sed kompat'ind'a'j burĝ'o'j: instru'ist'in'o kaj urb'estr'o. Ho, ve. Almenaŭ for'pas'is ili, sci'ant'e, ke iu ja solv'os la mister'o'n. Kaj ricev'os botel'o'n, skatol'o'n da.

Tre vari'as murd'o-mister'o'j. Ekzempl'e, ĉiu part'o'pren'ant'o ricev'as libr'et'o'n en'hav'ant'a'n not'o'j'n pri li'a rol'o: nom'o, profesi'o kaj, pli grav'e, inform'er'o'j, kiu'j'n tiu en'met'u en la konversaci'o'n (okaz'ant'a'n ĝeneral'e ĉirkaŭ tabl'o, kiam oni kun'e vesper'manĝ'as). Post la last'a plad'o ĉiu est'as invit'it'a anonc'i la nom'o'n de la krim'ul'o, kaj indik'i kial'o'j'n.

Ali'a'j murd'o'j est'as pli detal'e struktur'it'a'j. Ĉiu hav'as la tekst'o'n: la rol'o'j est'as voĉ'legat'a'j (ankaŭ foj'e laŭ'ebl'e aktor'at'a'j) kaj, antaŭ la last'a akt'o, nepr'e okaz'u paŭz'o, por ke ĉiu propon'u la nom'o'n de la murd'int'o. La last'a akt'o tiam en'hav'as la solv'o'n.

Pli ambici'a, tamen, est'as profesi'e prezent'at'a mister'o. Last'a'temp'e mi'a kuz'in'o organiz'is grand'a'n famili'a'n fest'o'n por si'a 21-jar'aĝ'a fil'in'o. Ĉe'est'is kvin'dek'o da hom'o'j, de divers'a'j aĝ'o'j, ĉiu'j divid'it'a'j inter sep aŭ ok tabl'o'j (do team'o'j).

Inter serv'ad'o de la plad'o'j, tri aktor'o'j, lud'ant'e plur'a'j'n rol'o'j'n, prezent'is la mister'o'n: tem'is pri ĵaluz'a'j kuir'ist'o'j, kiu'j ĉiu'j ŝtel'is kaj publik'ig'is la recept'o'j'n de la ali'a'j: sed kiu murd'is la redaktor'o'n de renom'a pri'restoraci'a magazin'o?

Ver'ŝajn'e pro tro'a konsum'ad'o de vin'o, mi'a'j sam'tabl'an'o'j ne venk'is (tamen mi gajn'is konsol-premi'et'o'n pro la plej bon'a aktor'ad'o, kiam gast'o'j est'is pet'at'a'j kun'lud'i – ebl'e ja help'is la alkohol'o).

Sen'dub'e mult'e'kost'a afer'o. Mi dank'em'as, ke la faktur'o'n ne mi ricev'is: feliĉ'e flor'as, malgraŭ ĉio, pro labor'em'o, la firma'o de mi'a kuz'in'o. Sufiĉ'e flor'as, por murd'i ŝi'a'n bank'kont'o'n – sed ankaŭ por agrabl'e distr'i kaj amuz'i famili'an'o'j'n kaj amik'o'j'n (kaj dung'i, eĉ se dum nur unu vesper'o, tri talent'a'j'n aktor'o'j'n).

Talent'a'j'n aktor'o'j'n? Cert'e ... sed, malgraŭ mi'a premi'et'o, mi ne alud'as mi'n.

Paul GUBBINS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Gubbins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Papili'a efik'o

Kar'a redakci'a sekretari'o Paŭl,

de long'a temp'o mi ŝuld'as al vi grand'a'n el'kor'a'n dank'o'n! Plej divers'a'j engaĝ'o'j distr'is mi'n. Tial mi sent'is konscienc'riproĉ'o'n. Nun fin'e mi decid'as esprim'i al vi tio'n, kio'n vi merit'as. Ebl'e sen'intenc'e, sed tamen, vi est'is la neces'a ĉen'er'o de mi'a feliĉ'o!

En 2006 Juli'a Sigmond – tiam ne tro kon'at'a verk'ist'in'o – send'is al MONATO si'a'n novel'o'n Sep citron'sem'o'j. Tiam vi jam est'is redakci'a sekretari'o, do cert'e vi ricev'is la novel'o'n, kaj decid'is, ke ĝi est'u trakt'it'a. Fakt'e ĝi aper'is en MONATO de januar'o 2007.

Tiu novel'o traf'is mi'n kiel la fulm'o traf'is Paŭlon sur'voj'e al Damasko. „Jen mi'a mens'a ĝemel'in'o”, mi pens'is. Kaj tuj mi skrib'is al vi, pet'ant'e la adres'o'n de la aŭtor'o. Kaj vi afabl'e decid'is tuj sci'ig'i ĝi'n al mi, kvankam, laŭ la regul'o'j, vi pov'int'us respond'i „ni ne rajt'as kon'ig'i la adres'o'j'n de ni'a'j kun'labor'ant'o'j” (kio pruv'as, ke kelk'foj'e ne'obe'i la regul'o'j'n kaŭz'as bon'o'n!).

Tiel komenc'iĝ'is la histori'o inter Juli'a kaj mi, kiu kulmin'is je la 9.9.9 per ni'a ge'edz'iĝ'o. Nun, dank'e al vi'a'j du decid'o'j, ni est'as tre feliĉ'a'j ge'edz'o'j!

Tial ni'a dank'em'o al vi est'as sen'lim'a.

Kor'e, amik'e,

Sen ROdin
Italio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Sen Rodi'n el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

De kelt'a tigr'o al orient'a tigr'o

En pigr'a'j moment'o'j de sen'okup'it'ec'o mi oft'e pens'as, ke la irland'an'o'j erar'is, kiam, post sen'de'pend'iĝ'o, ili konserv'is Dublinon kiel ĉef'urb'o'n de la respublik'o.

Person'e mi tre ŝat'as Dublinon, sed mi opini'as, ke la reg'ist'ar'o dev'us imit'i la ekzempl'o'n de la antaŭ'a brazila prezid'ant'o Juscelino Kubitschek [ĵuselinu kubiĉék], kiu en 1960 mov'is si'a'n ĉef'urb'o'n el Rio-de-Ĵanejro al nov'a lok'o (nun nom'at'a Brazilj'o), en la virg'a intern'o de tiu vast'a land'o.

Flank'e, ĉu tiu trans'lok'ig'o sukces'is aŭ mal'sukces'is, mi'n ne koncern'as, ĉar mi nask'iĝ'is en tut'e ali'a sud-amerik'a teritori'o kaj de'long'e loĝ'as en la verd'a insul'o Irlando.

Mar'bord'o

Dublino tut'e ne taŭg'as kiel administr'a kaj reg'ist'ar'a centr'o. Tiel ĝi fakt'e funkci'is dum la long'a'j jar'cent'o'j, kiam Irlando est'is reg'at'a de la angl'o'j. Tamen la fakt'o, ke ĝi trov'iĝ'as sur la okcident'a mar'bord'o, signif'as, ke la intern'o de la land'o, kaj precip'e la okcident'o, neniam pov'is sufiĉ'e evolu'i.

Preskaŭ ĉiu'j fer'voj'a'j kaj ŝose'a'j komunik'il'o'j el'radi'as el Dublino. La fer'voj'a ret'o, kiu en 1900 kovr'is la tut'a'n insul'o'n, nun en'hav'as tru'o'j'n (kvankam modern'ig'it'a). Pro tio, por ating'i ali'a'j'n urb'o'j'n, fer'voj'a'j pasaĝer'o'j oft'e dev'as unu'e vojaĝ'i al staci'dom'o en Dublino kaj ŝanĝ'i al ali'a fer'voj'a lini'o aŭ al bus'o.

Funkci'ul'o'j

Pli'e, ĝis antaŭ ne'long'e, la tut'a reg'ist'ar'a administr'ad'o est'is en'fokus'ig'it'a en la ĉef'urb'o. Tiam la reg'ist'ar'o decid'is mal'centr'ig'i la administr'ad'o'n de publik'a'j serv'o'j, divid'ant'e ĝi'n inter mult'a'j urb'o'j kaj urb'et'o'j tra la land'o.

Pro tio neces'is aĉet'i parcel'o'j'n en la urb'o'j kaj tie konstru'i ofic'ej'o'j'n kaj hejm'o'j'n por la funkci'ul'o'j. Tamen la projekt'o fiask'is. Ĝi kost'is grand'a'j'n sum'o'j'n, sed funkci'ul'o'j ne vol'is for'las'i hejm'o'j'n, famili'an'o'j'n ktp en Dublino. Rezult'e rest'is mult'a'j nov'a'j ofic'ej'o'j ne'okup'at'a'j kaj la administr'ad'o de la ŝtat'o ne pov'is efik'e funkci'i. Laŭ'ŝajn'e neni'u en la reg'ist'ar'o propon'is nov'a'n ĉef'urb'o'n en ali'a lok'o.

Do, jen mi'a propon'o: las'i Dublinon kiel literatur'a'n kaj kultur'a'n ĉef'urb'o'n de Irlando, sed kre'i nov'a'n administr'a'n ĉef'urb'o'n en la intern'o de la insul'o. Tamen kie?

Nov'a ĉef'urb'o

Mi'a respond'o: Athlone [atloon’] (gael'e: Baile Átha Luain), provinc'a urb'o preskaŭ en la mez'o de la irlanda insul'o. Nun'temp'e Athlone ne est'as apart'e grand'a aŭ impon'a. Ĝi hav'as nur iom pli ol 15 500 loĝ'ant'o'j'n, sed ĝi'a'j ĉirkaŭ'aĵ'o'j est'as ver'e bel'a'j kaj interes'a'j.

Ĝi situ'as en la region'o Westmeath (gael'e Iarmhí) apud la river'o Shannon (gael'e: Sionainn), la plej long'a river'o en la insul'o'j brit'a kaj irlanda. La river'o est'as part'o de ret'o akv'o'voj'a, kiu inkluziv'as kanal'o'j'n, kiu'j kun iom da konstru'ad'o pov'us ebl'ig'i turism'a'n sur'boat'a'n esplor'ad'o'n de preskaŭ ĉiu part'o de la land'o.

Proksim'e trov'iĝ'as Clonmacnoise, unu el la plej grav'a'j monaĥ'ej'a'j teren'o'j en Eŭrop'o. Iom'et'e nord'e est'as la lag'o Loch Re'e [loĥ ri]; sud'e la eĉ pli bel'a lag'o Loch Derg.

La urb'o hav'as teknik'a'n alt'lern'ej'o'n, kazern'o'n (do sufiĉ'e da jun'a'j famili'o'j), radi'o'dis'send'ej'o'j'n, antikv'a'n kastel'o'n kaj iom da industri'o. Per trajn'o aŭ bus'o ebl'as vizit'i ali'a'j'n lok'o'j'n en la irlanda insul'o.

Kor'o

Ĉi-jar'e est'is fin'e agnosk'it'a la ekonomi'e strategi'a valor'o de Athlone en la kor'o de Irlando. La region'a konsil'ant'ar'o ĵus permes'is konstru'o'n de grand'a komerc'a centr'o por antaŭ'e'n'ig'i inter'naci'a'j'n rilat'o'j'n, precip'e kun Ĉini'o, kvankam ĝi cel'os ankaŭ Uson'o'n kaj Eŭrop'o'n.

La loĝ'ant'o'j de Athlone jam nom'as la est'ont'a'n centr'o'n „ĉin'urb'o” pro la nombr'o de ĉin'a'j entrepren'o'j, kiu'j'n oni atend'as.

La projekt'o ricev'is al'don'a'n impet'o'n en februar'o 2012, kiam la ĉin'a vic'prezid'ant'o Xi Jinping vizit'is Irlandon cel'e al amik'a'j kaj ekonomi'a'j lig'o'j inter la du land'o'j.

Post la kolaps'o de la konjunktur'o en Irlando (la t.n. kelt'a tigr'o), irland'an'o'j urĝ'e bezon'as profit'i de kontakt'o kun la du'a plej grav'a ekonomi'o kaj la hom'e plej mult'nombr'a naci'o en la mond'o, nom'e Ĉini'o. Tiel Athlone optimism'e rigard'as al la „Orient'a Tigr'o”.

Garvan MAKAJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garvan Maka'j el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Labor'ist'a memor'o

Ek'de 1912 la siderurgi'a produkt'ej'o SMN (Societ'o Metalurgi'a de Normandi'o) est'is la ĉef'a uzin'o de la urb'ar'o de Caen [kaŭ]. Dum la plej favor'a'j jar'o'j tie labor'is pli ol 6000 hom'o'j sen kalkul'i mult'a'j'n labor'ist'o'j'n de fer'a'j min'ej'o'j en la departement'o'j Calvados [kalvadós] kaj Orn'e [or'n]. Por si'a labor'ist'ar'o SMN konstru'is lern'ej'o'j'n kaj meti'lern'ej'o'j'n, futbal'teren'o'j'n, kin'ej'o'n kaj part'e subvenci'is la konstru'o'n de preĝ'ej'o'j, inter'ali'e de ortodoks'a preĝ'ej'o, ĉar mult'a'j labor'ist'o'j ven'is de Rusio kaj Ukrainio. Inter la du mond'milit'o'j star'iĝ'is nov'a'j kvartal'o'j kaj urb'et'o'j de sam'aspekt'a'j dom'et'o'j kun por'legom'a'j ĝarden'et'o'j. De la lul'il'o ĝis la tomb'ej'o viv'is plur'a'j generaci'o'j sub la protekt'o kaj kontrol'o de si'a'j dung'int'o'j.

Fort'a protest'o

Kre'iĝ'is fort'a labor'ist'a kultur'o, kiu lud'is grav'a'n rol'o'n en la urb'ar'o, des pli pro tio, ke en la ses'dek'a'j jar'o'j ek'funkci'is nov'a'j ampleks'a'j uzin'o'j (Saviem, Citroën [sitroé], Moulinex [mulinéks], ktp). Sed en 1993, malgraŭ la vigl'a protest'o de la labor'ist'ar'o kaj de la loĝ'ant'ar'o, la siderurgi'a grup'o Sacilor [sasilor] decid'is ferm'i SMNon sam'kiel ali'a'j'n produkt'ej'o'j'n en la nord'a kaj orient'a region'o'j de Franci'o. En 2001 ankaŭ Moulinex ferm'iĝ'is kaj mal'dung'is 1100 labor'ist'o'j'n, grand'part'e vir'in'o'j'n.

Nun, kun 9,4 % da sen'labor'ul'o'j, Caen (200 000 loĝ'ant'o'j) memor'as si'a'n siderurgi'a'n pas'int'ec'o'n, kaj oft'as okaz'o'j por ĝi'n honor'i, ĉu oficial'e, ĉu spontane'e. Kiam last'jar'e la urb'a loĝ'pri'zorg'a ofic'ej'o „Caen-Habitat” [kaŭ abitá] decid'is detru'i mal'nov'a'j'n dom'et'o'j'n, tip'e SMNajn, por modern'ig'i la kvartal'o'n „Clos Jol'i” ([kloĵolí] – Bel'et'a ĝarden'ar'o) en la orient'a part'o de la urb'o, jun'a'j art'ist'o'j decid'is pentr'i sur la detru'ot'a'j dom'et'o'j, kies fenestr'o'j kaj pord'o'j est'is definitiv'e mur'ig'it'a'j.

Intervju'o'j

Mur'pentr'aĵ'o'j, kaŝ'e kaj hast'e far'it'a'j, tro oft'e makul'as mur'o'j'n, kelk'foj'e trajn'o'j'n, kaj mult'a'j hom'o'j ne kompren'as, kaj mal'aprob'as tia'n si'n'esprim'o'n de ne'kon'at'o'j. Sed tiu'foj'e la 15 art'ist'o'j pentr'is dum plur'a'j tag'o'j kaj est'is intervju'it'a'j de amas'komunik'il'o'j. Kelk'a'j pentr'ist'o'j loĝ'as en la kvartal'o mem. Ili'a'j verk'o'j est'as kompren'ebl'a'j por ĉiu'j kaj alud'as kun respekt'o pri la labor'ist'o'j, kiu'j long'temp'e viv'is en tiu'j modest'a'j dom'o'j.

Ni renkont'is unu el tiu'j art'ist'o'j, an'o'n de la asoci'o „Aer'o” (www.aer'o.fr), Jérôme Lelièvre [ĵeróm leljévr].

– Kial vi decid'is mur'pentr'i tiu'j'n detru'ot'a'j'n dom'et'o'j'n?

– Mi'a patr'in'o loĝ'as en tia dom'et'o, kaj mi pas'ig'is mi'a'n jun'ec'o'n en la kvartal'o „Clos Jol'i”. Mult'a'j loĝ'ant'o'j est'is ŝok'it'a'j, kiam Caen-Habitat decid'is modern'ig'i ĝi'n per tut'e nov'a'j konstru'aĵ'o'j. „Aer'o” propon'is kun'labor'o'n por mur'pentr'i la mal'plen'ig'it'a'j'n dom'o'j'n, sed Caen-Habitat ne est'is favor'a. En april'o 2011 ni decid'is sen'permes'e pri'pentr'i la mur'o'j'n de la detru'ot'a'j dom'et'o'j por, unu'e, honor'i la pas'int'ec'o'n de tiu kvartal'o kaj, du'e, el'montr'i, ke mur'pentr'ad'o pov'as est'i ver'a art'o.

– Kio'n vi cel'is esprim'i?

– Plej mult'a'j an'o'j de ni'a asoci'o ven'as de labor'ist'a'j famili'o'j kaj fier'as pri si'a de'ven'o. Ni pentr'is vizaĝ'o'j'n de loĝ'int'o'j de tiu kvartal'o kaj prov'is memor'ig'i la lukt'o'j'n, kiu'j'n ili part'o'pren'is. Ni dezir'is salut'i for'pas'int'a'n epok'o'n kaj alud'i pri la nun'a social'a kaj ekonomi'a situaci'o.

– Kiel la hom'o'j re'ag'as?

– Ĉiu'j mir'as, sed plej mult'a'j aprob'as ni'a'n iniciat'o'n, ĉef'e la loĝ'ant'o'j de la kvartal'o. Mult'a'j hom'o'j halt'as por fot'i la pentr'aĵ'o'j'n, kaj lok'a'j gazet'o'j plur'foj'e ni'n intervju'is. Caen-Habitat kaj la urb'estr'ar'o – social'ist'a – evolu'is en si'a opini'o kaj nun pret'as kun'labor'i, ĉar ili konstat'is, ke ni'a'j mur'pentr'aĵ'o'j pov'as est'i bon'a reklam'o por la kvartal'o kaj la urb'a politik'o. Tiu evolu'o tre grav'as, ĉar ni esper'as, ke la lok'a'j instanc'o'j help'os ni'n trov'i nov'a'j'n lok'o'j'n por mur'pentr'i.

– Kio'n cel'as „Aer'o”?

– Ni dezir'as agnosk'o'n de ni'a art'o. Ceter'e, la afer'o evolu'as de kelk'a'j monat'o'j, probabl'e pro la mur'pentr'aĵ'o'j de „Clos Jol'i”. Ni oficial'e instru'as ĝi'n al jun'ul'o'j de mal'favor'at'a'j kvartal'o'j; ni ankaŭ inter'ven'is en lok'a mal'liber'ej'o por mur'pentr'i tie'a'j'n promen'ej'o'j'n. Privat'ul'o'j mend'as pentr'aĵ'o'j'n por si'a'j ekster'a'j mur'o'j. Mi nun sur'pentr'as ŝarĝ'aŭt'o'n ktp.

Ni rilat'as kun sam'fak'a'j asoci'o'j en Bretoni'o kaj la pariza region'o. Ni part'o'pren'as naci'a'j'n kaj inter'naci'a'j'n ekspozici'o'j'n.

– Kio inspir'as vi'n?

– La mov'ad'o HIP-Hop, kiu nask'iĝ'is en Uson'o antaŭ tri'dek jar'o'j. Ĝi konsist'as el danc'o'j, „rep”- kaj „ĝing”-muzik'o'j kaj mur'pentr'aĵ'o'j per aerosol'a'j ŝpruc'botel'o'j.

Influ'as ni'n ankaŭ Street Art (strat'a art'o), kiu ven'as de rok-muzik'o kaj si'n esprim'as per sur'strat'a'j afiŝ'o'j kaj ŝablon'o'j.

Yves NICOLAS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Yves Nicolas el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mon'er'o prefer'at'a

Dank'o'n pro la aper'ig'o de la artikol'o Mon'fals'ad'a ekonomi'o de D.J. Cane (MONATO 2012/2, p. 18-19). Plu'e mi konstat'as, ke la unu'a'n inter'konsent'o'n por sub'prem'ad'o de mon'fals'ad'o sub'skrib'is 32 ŝtat'o'j jam la 20an april'o de 1929 en Ĝenevo.

Laŭ gazet'ar'a raport'o de Eŭrop'a Komision'o de 27a januar'o 2012 plej mult'e fals'at'a eŭr'o'mon'er'o en la pas'int'a jar'o est'as mon'er'o en nominal'a valor'o de 2 eŭr'o'j (94 500), sekv'as 1 eŭr'o (34 500) kaj mon'er'o en valor'o de 50 cend'o'j (28 000). La Eŭrop'a Komision'o administr'as la program'o'n sub la titol'o PERICLES, kiu est'is special'e propon'it'a por solv'ad'o de problem'o'j de mon'fals'ad'o en Eŭrop'a Uni'o.

Juli'us HAUSER
Slovaki'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Elcensa senc'o

Mal'jun'iĝ'as la slovak'a loĝ'ant'ar'o, laŭ la plej last'a'j inform'o'j de la slovak'a instanc'o pri statistik'o'j. Cens'o el juni'o 2011 montr'as, ke Slovaki'o hav'as 5 397 036 loĝ'ant'o'j'n, el kiu'j 51,3 % est'as vir'in'o'j.

La hungar'a etn'a minoritat'o reprezent'as 8,5 % de la loĝ'ant'ar'o, la roma'a 2,0 % kaj la ĉeĥ'a 0,6 %. Rom'katolik'o'j est'as 62 %, sen'konfesi'ul'o'j 13,4 %.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Honorsoldulo

Kiel MONATO jam raport'is (2012/4, p. 7), la german'a federaci'a prezid'ant'o Christian Wulff post 598-tag'a deĵor'ad'o ced'is tiu'n posten'o'n. La mal'dekstr'a opozici'o trov'is kelk'a'j'n dub'ind'a'j'n punkt'o'j'n en li'a antaŭ'a profesi'a labor'o kiel ministr'o'prezid'ant'o de Nord'rejn-Vestfali'o.

La akuz'o'j est'is inter'naci'skal'e bagatel'a'j, ekzempl'e sen'pag'a loĝ'ad'o ĉe amik'o'j, akcept'o de kredit'o de kon'at'o, mal- aŭ mis-inform'ad'o de la region'a parlament'o pri kontakt'o'j kaj person'a'j financ'a'j rilat'o'j, uz'o de firma'a aŭtomobil'o.

La koncern'a prokuror'ej'o tamen long'e ne vid'is kial'o'n inter'ven'i. Nur post kiam oni asert'is, ke tiu instituci'o est'as simpati'ant'a, blind'a, ne sen'de'pend'a, ĝi ne plu hezit'is. Post oficial'a jur'a esplor'ad'o, Wulff, kiu sent'is si'n sen'kulp'a, for'las'is la posten'o'n kaj Berlinon.

Jur'ist'o'j

La kaz'o'n mem la publik'o trakt'is ne tro sever'e . Sed lev'iĝ'is plur'a'j demand'o'j. Per kia mon'sum'o oni pag'u post'ofic'e prezid'ant'a'n labor'o'n, kaj ek'de kiam? Laŭ'leĝ'e iam'a prezid'ant'o tuj post'e ricev'u jar'e 199 000 eŭr'o'j'n, ankaŭ se tiu demisi'is pro politik'a'j kial'o'j – sed ne pro privat'a'j. Antaŭ ol jur'ist'o'j ek'kverel'is, la Federaci'a Prezid'ant'a Ofic'ej'o decid'is pri la tuj'a pag'o.

Lev'iĝ'is ali'a demand'o, ĉu en 2012 ankoraŭ est'as raci'e pag'i pensi'o'n al politik'ist'o'j ali'e ol al normal'ul'o'j. Se en Germanio ŝtat'ofic'ist'o ricev'as profesi'a'n agnosk'o'n per (unu'foj'a) „Leistungsprämie”, do premi'o (ebl'e 500 eŭr'o'j) pro, ekzempl'e, mult'jar'a plus'labor'o, deĵor'ad'o ĝis vid'ebl'a mem'el'uz'o, ĝoj'a obe'em'o al la regul'o'j kaj postul'o'j, klin'iĝ'o antaŭ la super'ul'o'j ktp, la ŝtat'o sen'hont'e for'vor'as du'on'o'n.

Kaj se la sam'a person'o akir'is per koncern'a'j pag'o'j rajt'o'n je pensi'a mon'o el ali'a'j font'o'j, li dev'as rezign'i pensi'ul'e tiu'n jam antaŭ'pag'it'a'n sum'o'n. Laŭ burokrat'a logik'o li merit'as nur tiom, kiom la ŝtat'o mem atribu'as. La krom'o for'fal'u en la sak'o'n de la ŝtat'o.

Pensi'o'j

Sed politik'ist'o'j rajt'as ricev'i pensi'o'j'n el divers'a'j posten'o'j. Kon'at'a model'o est'as Oskar Lafontaine, eks'a prezid'ant'o de la Social'demokrat'a Parti'o German'a kaj nun'a kun'gvid'ant'o de la Mal'dekstr'ul'a Parti'o, kies ne'rifuz'it'a en'spez'o'list'o est'as long'a.

Kaj kio'n pri la 598 tag'o'j de Wulff, pri sekv'a'j prezid'ant'o'j? Ĉu akcept'end'as, ke tiu'j person'o'j sen'disting'e ricev'u tiu'j'n 199 000 eŭr'o'j'n, nom'at'a'j'n, atent'u! „Ehrensold”, honor'a sold'o, kvazaŭ ili est'us est'int'a'j la unu'a'j soldat'o'j de la naci'o?

Ĉu Wulff ricev'u prezid'ant-salajr'o'n sen prezid'ant'ec'o? Kaj kio'n pri la honor'o? Ĉu Joschka Fischer, iam'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j, ne perd'is la reputaci'o'n per fru'biografi'a ŝton'ĵet'ad'o kontraŭ polic'an'o'j, ĉu la iam'a kancelier'o Gerhard Schröder [ŝredr] ne miks'is si'a'n posten'o'n kun privat'a'j interes'o'j, est'ant'e nun sold'ul'o de la rus'a Gazprom?

Koncept'o

Ĉiu'okaz'e, oni dev'os pri'pens'i en Germanio ne nur la koncept'o'n de la honor'o, sed ankaŭ la pensi'a'n sistem'o'n por politik'ist'o'j.

Se, laŭ kelk'a'j, Wulff perd'is si'a'n honor'o'n kaj ebl'e dev'us pent'i kiel krim'ul'o, pen'e labor'ant'e por la ĉiu'tag'a pan'o, german'a ironi'ist'o sci'us solv'o'n, kiu eĉ ŝpar'us mult'a'n mon'o'n al la ŝtat'o: krim'ul'o'j'n oni pun'labor'ig'u, por ke ili kompens'u si'a'j'n delikt'o'j'n.

Nu, oni pun'labor'ig'u Wulff sever'e, sen'kompat'e. Li labor'u eksces'e kaj en alt'en'spez'ig'a profesi'o. Li deĵor'u sub la akr'a'j okul'o'j de bon'a'j hom'o'j kiel – german'a prezid'ant'o. Prefer'e, por plej bon'e el'uz'i la okaz'o'n, ĝis la fin'o de la viv'o.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Horobato, kor'o'bat'o

Se la ĉef'redaktor'o de MONATO publik'e el'met'as demand'o'n, est'as ind'e kaj end'e respond'i ĝi'n.

Paul Gubbins demand'is en MONATO 2012/03, p 5: „Ĉu vi ankoraŭ port'as brak'horloĝ'o'n?” Nu, mi ne dev'as rigard'i al mi'a pojn'o por konstat'i, ke mi ne port'as mi'a'n brak'horloĝ'o'n. Jes, mi'a'n sol'a'n, unu'sol'a'n.

Ĝi hav'as apart'a'n histori'o'n. Nur kiam mi far'iĝ'is religi'e matur'a, mi'a patron'o-onkl'o dum'festen'e en'man'ig'is al mi skatol'et'o'n: „Jen, mi'a donac'o!” Mal'ferm'int'e ĝi'n, mi trov'is ne simpl'e sopir'it'a'n horloĝ'o'n, sed mirakl'o'n, almenaŭ por kamp'ar'an'vilaĝ'a knab'o.

Vitr'o

La temp'o'montr'il'o ja antaŭ'a'flank'e bril'is or'e, sed la mirakl'o prezent'is si'n dors'flank'e. Tie trov'iĝ'is ne metal'a kovr'il'o, sed vitr'o, tra kiu oni pov'is observ'i la est'iĝ'o'n kaj for'pas'o'n de sekund'o'j, minut'o'j kaj hor'o'j, vid'i la rad'et'o'j'n, hok'o'j'n, ŝraŭb'o'j'n, kiu'j funkci'ig'as kaj kun'ten'as la mister'o'n de la temp'o.

Mem'kompren'ebl'e tiu alt'valor'aĵ'o ne taŭg'is por la ĉiu'tag'a uz'o en la kamp'a labor'ad'o, dum la bicikl'ad'o, en la mont'o'j ktp. Mi nur foj'foj'e sur'met'is ĝi'n, post la baldaŭ post'e okaz'int'a fizik'a matur'iĝ'o, por impres'i mi'a'n amik'in'o'n per tiu rar'aĵ'o. Kaj funkci'is. Ebl'e kulp'as tiu brak'horloĝ'o ni'a'n ge'edz'iĝ'o'n, kiu daŭr'as ĝis hodiaŭ.

Ritm'o

En la lern'ej'o ne est'is horloĝ'o'j en la salon'o'j, do, mi adapt'iĝ'is al la laŭt'a sonor'ad'a indik'o de la instru'hor'o'j kaj paŭz'o'j kaj al la kaŝ'a pri'demand'ad'o de koleg'o'j. Pli post'e, mem instru'ist'o, mi tiom intern'ig'is la ritm'o'n de la lecion'o'j, ke mi preskaŭ pov'is sen'rigard'e diven'i la minut'o'n. Pas'is 40 instru'ist'a'j jar'o'j sen brak'horloĝ'o.

Tamen pas'is la temp'o. Mi ja dorlot'is mi'a'n temp'o'mezur'il'o'n, tamen ĝi ne el'ten'is tiom bon'e kiom mi. Iam ĝi ne plu pov'is funkci'i, ankaŭ ripar'o'prov'o ne sukces'is. Ĝi nun kuŝ'as en honor'a lok'o inter la konserv'ind'a rub'o de mi'a viv'o. „Omnia temp'us habent”, sci'as la saĝ'ul'o'j: ĉio hav'as si'a'n temp'o'n.

Sentenc'o

Inter'temp'e mi sci'as, ke ankaŭ ĉiu, mi mem, hav'as propr'a'n temp'o'n. Est'as konsol'e, ke ankoraŭ valid'as la bibli'a sentenc'o: „Neni'u sci'as la tag'o'n, la hor'o'n”.

Nun jam ekster'lern'ej'e, bon'ven'e aŭ mal'konven'e, sonor'as en mi la lern'ej'a takt'o, ne tiktak'e, sed sub'konsci'e. Tial mi plu ekzist'as sen brak'horloĝ'a katen'o, ankaŭ evit'ant'e la poŝ'telefon'a'n surogat'o'n.

Sed mi ne pov'is evit'i mal'ŝpar'i temper'o'n al mi, al la redaktor'o, al la leg'ant'o'j per ĉi tiu artikol'o. Ho, kiom'a hor'o? Ĉu la sinjor'o ĉef'redaktor'o ankoraŭ est'as ating'ebl'a? Nu, ankaŭ li lern'os ne el'met'i retor'ik'e demand'o'j'n, kiu'j rezult'ig'as respond'o'j'n, for'konsum'ant'e temp'o'n, mezur'ebl'a'n per ekzakt'a'j horloĝ'o'j sam'e kiel per la ne'tromp'ebl'a kor'o'bat'o.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Di'o kaj religi'o'j

Pri di'o mi hav'as ne'klar'a'n ide'o'n. Ni'a'j pra'patr'o'j nom'as ĝi'n Maŭ (io, kio'n neni'o super'as). Tiu'n Maŭ ni'a'j pra'patr'o'j ne ador'is, sed ja si'a'j'n voduojn. Mi vizit'is katolik'a'n lern'ej'o'n kaj tie oni instru'is ni'n pri ador'o al la di'o de la bibli'o. Islam'an'o'j ador'as si'a'n Alah'o'n, kaj tial konsider'as ne'kred'ant'o'j la krist'an'o'j'n. Tiu'j ĉi hav'as divers'a'j'n grup'o'j'n batal'ant'a'j'n inter si. Mi demand'as mi'n, ĉu di'o ver'e aprob'as tia'j'n kondut'o'j'n. Mi pri'pens'ad'as. Subit'e io ating'is mi'a'n kap'o'n. Jen!

Di'o montr'os si'n al la hom'o'j tre klar'e. Jes, ja la hom'o'j mal'kovr'os di'o'n, ne en la ĉiel'o, sed nur en la kor'o'j de la hom'o'j. Tiam vizit'ad'o de preĝ'ej'o'j ne plu neces'os. Kred'ant'o'j ne plu bezon'os ir'i al preĝ'ej'o, kaj eĉ okaz'os, ke kred'ant'o'j ribel'os kontraŭ la religi'a'j ĉef'o'j. Pastr'o'j, pastor'o'j, imam'o'j ktp est'os for'pel'it'a'j de la preĝ'ej'o'j, kiu'j'n oni brul'ig'os. La hom'o'j do vid'os, ke di'o don'as al ili tut'a'n liber'ec'o'n, kiu'n la religi'a'j ĉef'o'j rab'as de ili. Ne nur la liber'o'n ili rab'as, sed ankaŭ mon'o'n, dev'ig'ant'e la fid'ul'o'j'n ĉiel ajn kotiz'i.

Kio'n mi kompren'ig'u al mi mem?

Kio est'as en la hom'o, ke ĝi viv'as – tio est'as di'ec'o. Di'o tut'e ne est'as iu est'ul'o ie, kiu pun'as aŭ rekompenc'as. Ĝi est'as la fort'o en la natur'o, kiu ig'as, ke plant'o'j kresk'u, hom'o'j nask'iĝ'u kaj mort'u, ĉio okaz'u/mov'iĝ'u. Tiu'n di'o'n kun mi'a'j pra'ul'o'j mi nom'as Maŭ – aŭ FUKRo (Fort'o la Univers'o'n Kre'ant'a kaj Reg'ant'a). Tiu di'o, laŭ mi, tut'e ne bezon'as ador'klin'iĝ'o'n de la hom'o'j, nek de ĉio ajn en la natur'o. Ĝi dispon'ig'as ĉio'n al la tut'a mond'o egal'e. Tial, ĉiu rajt'as est'i ĉio, kio la ali'a'j est'as. Ni'a stat'o de'pend'as de ni'a viv'manier'o. Neni'o de ekster'e traf'os ni'n, se ni mem de intern'e ne al'tir'as tio'n. La mond'o est'as tia, ke kio'n vi sem'as, tio'n vi rikolt'as. Maŭ est'as tre just'a, kaj las'as ĉiu'n liber'a ag'ad'i, kun la sci'ig'o, ke la cel'o de la ag'ad'o de ĉiu hom'o est'as tiu ĉi mem. Tial, kiu vol'as, ke bon'o traf'u li'n, tiu far'u bon'o'n, kio valid'as ankaŭ por la mal'o. Kaj kio post'e ...?

Jes, pli'a'j ide'o'j al'ven'as, kaj ili'n mi baldaŭ dispon'ig'os al ĉiu'j.

Ni ir'u kun'e sur la voj'o liber'ig'ant'a la hom'o'j'n de ĉio katen'ant'a ili'n.

GBEGLO Koffi
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gbeglo Koffi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ekspozici'o migr'ant'a

Jam kelk'e da monat'o'j migr'as tra ĉeĥ'a'j kaj slovak'a'j urb'o'j la tre special'a migr'ant'a bibli'a ekspozici'o nom'at'a Bibli'o hieraŭ, hodiaŭ kaj morgaŭ, kiu prezent'as la bibli'o'n kaj ĝi'a'n mesaĝ'o'n al la larĝ'a publik'o.

Kio'n pov'as ek'vid'i la vizit'ant'o'j? Pli ol 300 divers'a'j'n ekspozici'aĵ'o'j'n pri la bibli'o mem, por plen'kresk'ul'o'j, jun'ul'ar'o kaj infan'o'j, en preskaŭ 80 lingv'o'j. Krom la plej mal'nov'a'j bibli'o'j el la jar'o'j 1549 kaj 1556 est'as je dispon'o por la vizit'ant'o'j: divers'a'j pli nov'a'j bibli'o'j, kancionaloj (t.e. liturgi'a'j kant'libr'o'j), simpl'a'j kantar'o'j, preĝ'libr'o'j, bild'o'bibli'o'j ktp. Inter la interes'a'j ekspozici'aĵ'o'j est'as ebl'e indik'i kancionalon en lingv'o de zulu'a trib'o, bibli'o en Esperant'o, en la vjetnam'a kaj hebre'a lingv'o, bibli'a'j epizod'o'j en roma'a lingv'o, man'a trans'skrib'o de la evangeli'o laŭ Mark'o sur cigared'paper'o far'it'a de politik'a arest'it'o en jar'o 1958, bibli'o en blind'ul'a skrib'o ktp.

Tut'mond'e unik'a est'as la sol'a ekzempler'o de la bibli'o en 66 lingv'o'j – ĉiu bibli'a libr'o en ali'a lingv'o. La vizit'ant'o'j ankaŭ hav'as la ebl'ec'o'n rigard'i original'a'n volv'o'libr'o'n de la Tora'o (la kvin libr'o'j de Moseo), rekt'e el Israelo.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Klimat'ŝanĝ'a'j fabel'o'j

La klimat'o ŝanĝ'iĝ'as jam dum milion'o'j da jar'o'j, kaj daŭr'e ŝanĝ'iĝ'os. Antaŭ mil jar'o'j, la planed'o est'is pli varm'a, ol nun, kaj la hom'ar'o ne dron'is sub degel'ant'a glaci'o.

Mult'e pli terur'e est'os, kiam la temperatur'o'j de'nov'e renvers'iĝ'os, kiel okaz'is inter la 14a kaj 18a jar'cent'o'j, dum la komenc'a period'o de la „mal'grand'a glaci'epok'o”. Se oni parol'as pri alt'iĝ'ant'a'j temperatur'o'j kaj montr'as sub'ten'e grafik'o'j'n, tabel'o'j'n ktp, kun komenc'a punkt'o mez'e de la 19a jar'cent'o, memor'u, ke tem'as nur pri la natur'a (re-)varm'iĝ'o, kiu sekv'as la fin'o'n de tiu mal'grand'a glaci'epok'o.

La „scienc'a konsent'o” ankaŭ est'as ĥimer'o – ebl'e kvin'dek'o da scienc'ist'o'j verk'as raport'o'j'n kaj kritik'as la raport'o'j'n unu de la ali'a, aŭ tiu'j'n de „ekster'ul'o'j”, por silent'ig'i la mal'konsent'ant'o'j'n kaj daŭr'ig'i la pretend'o'n je unu'ec'o kaj konsent'o.

Mart'in PURDY
Nov-Zelando
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mart'in Purdy el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Klimat'ŝanĝ'a'j fabel'o'j, ĉu?

La titol'o Klimat'ŝanĝ'a'j fabel'o'j super la leter'o de Mart'in Purdy (MONATO 2012/05, p.6) est'is ver'ŝajn'e pli traf'a ol oni cel'is, ĉar la koment'o'j de sinjor'o Purdy efektiv'e prezent'as seri'o'n da fabel'aĵ'o'j ne baz'it'a'j sur la real'o.

Neni'u serioz'a hom'o disput'us pri tio, ke „La klimat'o ŝanĝ'iĝ'as jam dum milion'o'j da jar'o'j, kaj daŭr'e ŝanĝ'iĝ'os.” Tio est'as eĉ baz'a premis'o de ĉia klimat'o'scienc'o; la cel'o de scienc'a'j esplor'o'j est'as mal'kovr'i, kiel kaj pro kio klimat'o ŝanĝ'iĝ'is antaŭ'e, por pli bon'e kompren'i, kiel ĝi ver'ŝajn'e ŝanĝ'iĝ'os dum ven'ont'a'j jar'o'j kaj jar'dek'o'j. Sen tia kompren'o nek ekonomi'e, nek politik'e ebl'as serioz'e plan'i.

Ĥimer'o

Precip'e la asert'o, ke „Antaŭ mil jar'o'j, la planed'o est'is pli varm'a, ol nun” est'as sen'fund'a fantazi'aĵ'o. Pov'as est'i, ke okaz'is period'o'j antaŭ mil'o da jar'o'j, kiam iu'j part'o'j de Eŭrop'o aŭ ali'a'j mond'o'part'o'j est'is pli varm'a'j ol last'a'temp'e, sed neni'o pruv'as, ke tio est'is fenomen'o tut'mond'a. Kaj mult'a'j stud'o'j montr'as, ke varm'iĝ'o'j dum la last'a'j jar'mil'o'j neniam est'is tiom fort'a'j kiel la last'a'temp'a.

S-ro Purdy simil'e star'ig'as ĥimer'o'n pri la „mal'grand'a glaci'epok'o” inter la 14a kaj 18a jar'cent'o'j (fakt'e, oni pli oft'e parol'as pri mal'varm'iĝ'o inter la 17a jar'cent'o kaj komenc'o de la 19a, sed ankaŭ pri tio ne est'as klar'e, ĉu tem'is pri tut'mond'a afer'o): kiel ajn oni analiz'as la cifer'o'j'n, tem'is pri pli moder'a'j temperatur'vari'o'j ol la ŝanĝ'o'j dum la last'a'j jar'dek'o'j, do ekzist'as neni'a baz'o por atribu'i last'a'temp'a'n varm'iĝ'o'n al „la natur'a (re-)varm'iĝ'o, kiu sekv'as la fin'o'n de tiu mal'grand'a glaci'epok'o.” Ĉu kresk'ant'a varm'iĝ'o 200 jar'o'j'n post la fin'o de iu period'o ver'e pov'as est'i nur natur'a re'ekvilibr'iĝ'o?

Stud'o'j

Sed plej grav'e, est'as absurd'e imag'i, ke la nun'a ĝeneral'a konsent'o en klimat'o'scienc'o baz'iĝ'as nur sur la labor'o'j de „ebl'e kvin'dek'o da scienc'ist'o'j”. Ŝajn'e mank'as plej baz'a kompren'o pri tio, kiel funkci'as scienc'o: scienc'ist'o'j ne „verk'as raport'o'j'n” sed far'as stud'o'j'n kaj prezent'as la rezult'o'j'n de tiu'j stud'o'j en scienc'a'j revu'o'j, kie ali'a'j scienc'ist'o'j pov'as si'a'vic'e kritik'i tiu'j'n rezult'o'j'n kaj konklud'o'j'n kaj prezent'i pli'a'j'n stud'o'j'n. En serioz'a'j scienc'a'j revu'o'j ne ebl'as „silent'ig'i la mal'konsent'ant'o'j'n” – se la mal'konsent'ant'o'j hav'as almenaŭ kelk'a'j'n solid'a'j'n rezult'o'j'n de si'a'j stud'o'j. En la real'a mond'o, la konstat'o pri scienc'a konsent'o rilat'e al ŝanĝ'iĝ'o de la klimat'o pro hom'kaŭz'at'a pli'iĝ'o de karbon'di'oksid'o en la atmosfer'o baz'iĝ'as sur la konstat'o'j de vast'eg'a pli'mult'o el la stud'o'j aper'int'a'j en la scienc'a literatur'o.

La tut'a tem'o de ŝanĝ'iĝ'ant'a klimat'o kaj kompren'o pri ĝi'a'j kaŭz'o'j est'as tro grav'a por est'i teren'o de mis'inform'a'j disput'o'j.

Bri'a'n MO'o'n
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bri'a'n Moon el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kanal'o-klan'o

Ek'de la komenc'o de mart'o 2012, unu'a'foj'e en la balkana du'on'insul'o, la privat'a alban'a televid'o-kanal'o Klan el'send'as per alt'a disting'iv'o.

La kompani'o Klan ampleks'as jam krom Klan-Tiran'o ankaŭ Klan-Kosovon kaj la nov'aĵ'kanal'o'n TV ABC kaj ali'a'j'n televid'a'j'n serv'o'j'n.

Kaŝ'e

La Klan-direktor'o Aleksander Frangaj dir'is: „La alban'o'j eg'e profit'is de la spert'o de ital'a'j koleg'o'j, kies el'send'o'j'n ili kaŝ'e spekt'is antaŭ 1990. Ni est'as feliĉ'a'j nun, ke ni'a'j el'send'o'j est'as bon'kvalit'a'j kaj konkur'ant'a'j eĉ kun tiu'j ital'a'j tv-kanal'o'j, kvankam pro relativ'e mal'grand'a en'land'a loĝ'ant'ar'o la el'spez'o'j est'as sufiĉ'e grand'a'j.”

Klan el'send'as program'o'j'n, kia'j „Jar'cent'a'j kanzon'o'j”, „X-Faktor'o” kaj „Kiel far'iĝ'u milion'ul'o”. La kanal'o spekt'ebl'as ne nur tra Balkani'o, sed ankaŭ per satelit'o en ali'a'j part'o'j de la mond'o.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Real'a'j salajr'o'j fal'is

La slovak'a Statistik'a Ofic'ej'o en mart'o inform'is, ke dum 2011 la averaĝ'a mal'net'a monat'a salajr'o en la slovak'a ekonomi'o alt'iĝ'is al 786 eŭr'o'j. Kvankam la nominal'a averaĝ'a salajr'o last'a'n jar'o'n kresk'is je 2,2 %, la real'a salajr'o, kiu en'kalkul'as inflaci'o'n, fal'is je 1,6 %, ĉar la prez'o'j kresk'is pli rapid'e.

La plej alt'a'n salajr'o'n hav'is la ofic'ist'o'j en la inform'a kaj komunik'ad'a sektor'o'j (1692 eŭr'o'j). Sekv'as financ'a'j kaj asekur'a'j kompani'o'j (1468 eŭr'o'j) kaj dung'it'o'j de energi-kompani'o'j (1431 eŭr'o'j).

La plej mal'alt'a'n salajr'o'n hav'is labor'ist'o'j en la loĝ'ig'a'j kaj manĝ'a'j serv'o'j (563 eŭr'o'j) kaj en la agrikultur'o (645 eŭr'o'j).

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

De paper'o al komput'il'o: bit'ig'o de pres'it'a'j dokument'o'j

Tradici'e skrib'it'a'j inform'o'j est'as kolekt'it'a'j en libr'o'j, kajer'o'j, dosier'uj'o'j, skatol'o'j ktp. Se la tut'o est'as zorg'e ord'ig'it'a, spert'ul'o rapid'e re'trov'as la bezon'at'a'n inform'o'n. Bedaŭr'ind'e, oft'e la dokument'o'j est'as ĥaos'e ie depon'it'a'j, kaj la serĉ'ant'o ne ĉiam est'as spert'ul'o. Komput'il'o pov'as help'i.

Gazet'el'tond'aĵ'o'j ...

Antaŭ kelk'a'j jar'dek'o'j mi komenc'is el'tond'i gazet'artikol'o'j'n pri afer'o'j, kiu'j interes'as mi'n. La el'tond'aĵ'o'j'n mi ord'ig'is laŭ kelk'a'j ĉef'tem'o'j en dosier'uj'o'j, simpl'e laŭ la dat'o'j, unu sur ali'a. Kiam dosier'uj'o est'is plen'a, mi trans'lok'is ĝi'n al sub'tegment'o kaj ek'uz'is nov'a'n. Fin'fin'e mi hav'is dek'o'n da plen'a'j dosier'uj'o'j, sed konstat'is, ke mi apenaŭ konsult'as la kolekt'it'a'j'n inform'o'j'n. Serĉ'ad'o est'is mal'facil'a. De bezon'at'a artikol'o mi ja kon'is la proksim'um'a'n aper'dat'o'n, sed tamen mi dev'is serĉ'i tra dek'o'j aŭ cent'o'j da dokument'o'j. Almenaŭ unu dosier'uj'o iel perd'iĝ'is.

Prepar'e al plan'at'a trans'lok'iĝ'o, mi decid'is raci'ig'i mi'a'n arĥiv'o'n. Kelk'a'j'n tem'o'j'n, kiu'j ne plu tre interes'is mi'n, mi for'ig'is. La ali'a'j'n mi registr'is en komput'il'a tabel'o, kun vic'numer'o, font'indik'o, dat'o, titol'o kaj eventual'e kelk'a'j ŝlos'il'vort'o'j. Don'ant'e serĉ'instrukci'o'n al komput'il'o, mi tiel facil'e pov'is re'trov'i bezon'at'a'n tekst'o'n. Laŭ la dispon'ebl'a temp'o mi ankaŭ komenc'is skan'i la paper'a'j'n dokument'o'j'n per hejm'a A4-skan'il'o. Tiel mi hav'is bild'o'j'n de la dokument'o'j en la komput'il'o, kaj ebl'is iom post iom for'ig'i la dosier'uj'o'j'n.

Tamen la solv'o ne est'is kontent'ig'a. Mult'a'j el'tond'aĵ'o'j est'is pli grand'a'j ol A4, kaj neces'is tra'rigard'i plur'a'j'n bild'o'j'n por vid'i ili'n komplet'e. Kaj est'is nur bild'o'j de tekst'o en la komput'il'o. Kiam en long'a tekst'o mi serĉ'is iu'n nom'o'n, mi dev'is tut'e tra'leg'i ĝi'n. Por la last'a problem'o mi jam dispon'is solv'o'n: sign'o're'kon'a'n program'o'n, kiu'n mi nur mal'oft'e uz'is. Trov'o de skan'il'o, kiu taŭg'is por grand'format'a'j dokument'o'j, est'is mal'pli facil'a. Ekzist'as tia'j profesi'a'j skan'il'o'j, sed ili kost'as eg'e mult'e. Fin'e mi trov'is A3-skan'il'o'n de Mustek je proksim'um'e 200 eŭr'o'j.

Sam'temp'e mi ankaŭ kon'at'iĝ'is kun la skan'it'a'j dokument'o'j ĉe Europeana kaj Google Books. Tio stimul'is mi'n por pli'vast'ig'i mi'a'n bit'ig'a'n eksperiment'o'n al libr'o'j kaj revu'o'j. Atent'u, ke mi far'is la bit'ig'o'n por person'a uz'o. Profesi'a'j bibliotek'ist'o'j kaj arĥiv'ist'o'j uz'as mult'e pli strikt'a'j'n (kaj temp'o'rab'a'j'n, mult'e'kost'a'j'n) procedur'o'j'n.

Bit'ig'i la paper'a'n dokument'o'n

Simpl'a A4-format'a skan'il'o kost'as maksimum'e 100 eŭr'o'j'n kaj oft'e sam'temp'e uz'ebl'as kiel print'il'o kaj kopi'il'o. Kiu vol'as en'komput'il'ig'i si'a'n paper'a'n arĥiv'o'n pli efik'e, uz'os A3-skan'il'o'n. Antaŭ kelk'a'j jar'o'j mi trov'is nur Mustek, en mi'a region'o apenaŭ kon'at'a'n mark'o'n. Nun ankaŭ Brother vend'as A3-skan'il'o'j'n-print'il'o'j'n kontraŭ ĉirkaŭ 300 eŭr'o'j. Profesi'a'j aparat'o'j kost'as minimum'e dek'obl'o'n.

La uz'ant'o pov'as difin'i la disting'iv'o'n, tio est'as, la preciz'ec'o'n de la skan'ad'o. Kutim'e sufiĉ'as 300 dpi (dots per inch, punkt'o'j en col'o) . Oni konsil'as konserv'i la dokument'o'n en la dosier'o'form'o TIFF, sed ankaŭ JPEG est'as uz'ebl'a.

Foj'foj'e est'as komplik'aĵ'o'j. Se pro iu kial'o (tre grand'format'a aŭ fiks'it'a objekt'o) ne ebl'as uz'i skan'il'o'n, ebl'as anstataŭ'e fot'i ĝi'n. Bon'e bind'it'a'n libr'o'n aŭ revu'o'kolekt'o'n oni pov'as tut'e mal'ferm'i kaj bon'kvalit'e skan'i du apud'a'j'n paĝ'o'j'n sam'temp'e. Glu'bind'it'a libr'o damaĝ'iĝ'as, se ĝi tut'e mal'ferm'iĝ'as; tamen, se ĝi est'as nur part'e mal'ferm'it'a, la surfac'o de la paĝ'o'j ne est'as plat'a, kaj la mez'a part'o est'as mal'bon'e skan'at'a. Skan'ant'e libr'o'n, de kiu est'as plur'a'j ekzempler'o'j, oni met'u la plej uz'it'a'n sur la skan'il'o'n. De revu'o'j oni prefer'e skan'u ne'bind'it'a'j'n kolekt'o'j'n. Profesi'a'j libr'o'skan'il'o'j (ekzempl'e Zeutschel) funkci'as ne kiel hejm'a skan'il'o: la skan'ot'a libr'o est'as met'at'a du'on'e mal'ferm'it'a en „lit'o'n”, kaj la du apud'a'j paĝ'o'j est'as fot'at'a'j de'supr'e per du fot'il'o'j.

Ne ĉiu sci'as, ke modern'a ofic'ej'a fot'o'kopi'il'o uz'ebl'as ankaŭ kiel A3-skan'il'o. La rezult'o de la skan'ad'o est'as PDF-dokument'o, uz'ebl'a por post'a pri'labor'o. Tia uz'o princip'e est'as sen'kost'a, ĉar ne konsum'iĝ'as ink'o.

Konvert'o de bild'o al tekst'o

Se en la bit'ig'it'a dokument'o ne est'as tekst'o, la procedur'o ĉi tie fin'iĝ'as. Rest'as ebl'e kelk'a'j et'a'j task'o'j: for'ig'i la ne'bezon'at'a'j'n rand'o'j'n de la dokument'o, decid'i, en kiu form'o oni konserv'os (JPEG aŭ TIFF; ambaŭ hav'as si'a'j'n avantaĝ'o'j'n), don'i taŭg'a'n dosier'nom'o'n kaj kopi'i ĝi'n al almenaŭ unu pli'a komput'il'a disk'o (por hav'i sav'kopi'o'n).

Preskaŭ ĉiam en dokument'o est'as tekst'o, kaj do est'as bezon'at'a pli'a paŝ'o: trans'form'o de la bild'o al komput'il'e leg'ebl'a dokument'o. Tiu procedur'o nom'iĝ'as optik'a sign'o're'kon'o: la komput'il'o analiz'as ĉiu'n bild'o'n de liter'o apart'e kaj decid'as, kiu liter'o est'as. Ekzist'as plur'a'j program'o'j por optik'a sign'o're'kon'o. Mi elekt'is OmniPage, ĉar ĝi en'hav'as menu'o'j'n en mi'a (nederlanda) lingv'o kaj esperant'a'n vort'ar'o'n. La plej nov'a (baz'a) versi'o 18 kost'as ĉirkaŭ 100 eŭr'o'j'n; la pli kapabl'a (sed ne nepr'e bezon'at'a) profesi'a versi'o ĉirkaŭ 400 eŭr'o'j'n. Ali'a kon'at'a program'o est'as ABBYY FineReader. Ĝi kost'as ĉirkaŭ 130 eŭr'o'j'n, sed ekzist'as sen'pag'a prov'versi'o kun lim'ig'it'a'j kapabl'o'j uz'ebl'a dum 15 tag'o'j.

Mi spert'is, ke la ek'uz'o de la program'o ne est'as facil'a. Ja ne plu est'as liver'at'a kun ĝi dik'a man'libr'o, kiel est'is kutim'o antaŭ du'dek jar'o'j. Oni dev'as mem'star'e ĉio'n lern'i. Tamen, mi nun kvazaŭ sen pens'i uz'as ĝi'n, kvankam ver'ŝajn'e en la menu'o'j est'as kaŝ'it'a'j interes'a'j er'o'j, kiu'j'n mi ankoraŭ ne mal'kovr'is.

La komput'il'a procedur'o konsist'as el plur'a'j er'o'j: la akir'o de la dokument'o, ĝi'a pli'bon'ig'o, la optik'a sign'o're'kon'ad'o kaj la eksport'o al komput'il'e leg'ebl'a form'o.

Akir'o

Normal'e la program'o mem stir'as la skan'il'o'n; por tio neces'as dum la instal'o indik'i, kiu skan'il'o est'as konekt'it'a al la komput'il'o. La program'o elekt'as la disting'iv'o'n, ĝi don'as instrukci'o'n por met'i dokument'o'n sur la skan'il'o'n, ĝi demand'as, ĉu ankoraŭ paĝ'o'j est'as skan'ot'a'j aŭ ĉu est'is la last'a paĝ'o de dokument'o ktp.

Okaz'as, ke jam ekzist'as skan'aĵ'o'j en bild'o'form'o (JPEG, fot'o, PDF-dosier'o produkt'it'a de komput'il'o); tiu'j'n la program'o aŭtomat'e import'as. Se skan'aĵ'o rekt'e akir'it'a per la program'o pro iu kial'o ne est'as bon'kvalit'a (tio oft'e okaz'as kun pres'aĵ'o sur kolor'a paper'o), oni mem skan'u la dokument'o'n kaj las'u la program'o'n import'i la bild'o'dosier'o'n. Se eĉ tio ne est'as sukces'a, ind'as prov'i per ali'a skan'il'o. Ceter'e, import'ad'o de skan'it'a'j bild'o'j ebl'ig'as task'o'divid'o'n: skan'i est'as ted'a kaj temp'o'rab'a, sed ne tre komplik'a task'o, plen'um'ebl'a de ali'a person'o. Eĉ facil'as manipul'i du skan'il'o'j'n sam'temp'e.

Pli'bon'ig'o

La format'o de la skan'it'a dokument'o kutim'e ne egal'as al la format'o de la skan'il'o. Pro tio rest'as rand'o'j, kiu'j'n oni for'tranĉ'u. La tranĉ'il'o est'as nur unu el la mult'a'j pli'bon'ig'il'o'j de program'o por optik'a sign'o're'kon'o. En'est'as la kutim'a'j er'o'j de grafik'a program'o por adapt'i la kontrast'o'n, la kolor'o'j'n ktp. Mi mal'oft'e uz'as ili'n, ĉar est'as bezon'at'a mult'e da fak'a sci'o por ating'i kontent'ig'a'n rezult'o'n.

La bild'o'j de plur'paĝ'a dokument'o aper'as unu post la ali'a en miniatur'a form'o sur la ekran'o. Ebl'as ŝanĝ'i la vic'ord'o'n, al'don'i forges'it'a'n aŭ for'ig'i tro'a'n bild'o'n.

Optik'a sign'o're'kon'ad'o kaj prov'leg'ad'o

La program'o analiz'as la paĝ'o'j'n laŭ'vic'e. Komenc'e oni indik'u, kiu'j lingv'o'j est'as en la tekst'o; en okaz'o de dub'o pri iu vort'o la program'o klopod'as per vort'list'o'j trov'i la plej ver'ŝajn'a'n solv'o'n. Post la analiz'o la program'o montr'as la tekst'o'j'n kaj indik'as la er'o'j'n, kiu'j est'as dub'a'j. Tiu'j'n oni pov'as per'man'e korekt'i. Se perfekt'a rezult'o est'as bezon'at'a, neces'as prov'leg'i la tut'a'n tekst'o'n, ĉar foj'foj'e la program'o erar'as.

Praktik'e mi akcept'as la aŭtomat'a'n analiz'o'n kaj nur escept'e korekt'as iu'n okul'frap'a'n erar'o'n. Mi spert'is, ke la rezult'o sur'baz'e de bon'kvalit'a pres'aĵ'o est'as je 95 ĝis 99 el'cent'o'j ĝust'a. La ĉef'a cel'o de la bit'ig'o est'as la ebl'o aŭtomat'e tra'serĉ'i la tekst'o'n, kaj tiu'cel'e tia nivel'o de ĝust'ec'o sufiĉ'as. La grand'a temp'o-invest'o en zorg'a prov'leg'ad'o ne valor'as la et'a'n pli'bon'ig'o'n de la fid'ind'ec'o. Kompren'ebl'e, la ag'manier'o de'pend'as de person'a'j prefer'o'j, kaj en iu'j okaz'o'j perfekt'a tekst'o ja grav'as.

Eksport'o

Ebl'as konserv'i la fin'a'n rezult'o'n en mult'a'j dosier'o'form'o'j; la kutim'a'j est'as DOC (prefer'ind'a, se la tekst'o est'as ankoraŭ pri'labor'ot'a) kaj PDF (dosier'o ne'ŝanĝ'ebl'a, kiu montr'as perfekt'a'n kopi'o'n de la original'o sur la ekran'o). De la last'a est'as du sub'form'o'j, kiu'j grav'as ĉe bit'ig'o: simpl'a si'n'sekv'o de bild'o'j kaj tra'serĉ'ebl'a dokument'o. Se la original'o ne taŭg'as por optik'a sign'o're'kon'o (ekzempl'e pres'it'a tekst'o kun man'skrib'it'a'j not'o'j, manuskript'o, tajp'aĵ'o per mal'bon'a skrib'maŝin'o), oni ne far'u la analiz'o'n kaj est'u kontent'a kun si'n'sekv'o de bild'o'j, bon'e leg'ebl'a'j sur komput'il'a ekran'o. Tra'serĉ'ebl'a'n dokument'o'n oni elekt'u, kiam analiz'o kaj prov'leg'ad'o don'is kontent'ig'a'n rezult'o'n. La aspekt'o sur la ekran'o est'as kiel bild'o de la original'o, sed kaŝ'it'e ĉe'est'as la tekst'o leg'ebl'a de komput'il'o (kaj ankaŭ kopi'ebl'a/glu'ebl'a de la post'a uz'ant'o de la dosier'o).

Grav'as don'i klar'a'n nom'o'n al la dosier'o'j. Se oni bit'ig'us si'a'n kolekt'o'n de la revu'o MONATO, oni pov'us don'i la dosier'nom'o'j'n „monat'o-1980-01.pdf”, „monat'o-1980-02.pdf” ktp. Se est'as laŭ'tem'a'j gazet'el'tond'aĵ'o'j, util'as komenc'e met'i la (invers'a'n) dat'o'n, ekzempl'e „20091213-GazetoA-Morgaŭ elekt'o'j en Ikslando”, „20091216-GazetoB-Disput'o pri la rezult'o'j de la elekt'o'j en Ikslando” ktp. (Se oni uz'as la sam'a'n ŝablon'o'n por ĉiu nom'o kaj met'as la jar'o'n antaŭ la monat'o'numer'o'n, komput'il'o sci'os ĝust'e ord'ig'i la dosier'o'j'n en list'o.)

Reklam'o'j de program'o'j por optik'a sign'o're'kon'o kutim'as asert'i, ke ili perfekt'e kopi'as la en'paĝ'ig'o'n de la original'o. Ili sukces'as preskaŭ ating'i tia'n rezult'o'n por simpl'a tekst'o, sed tut'e ne, se est'as tabel'o'j, kolumn'o'j kaj ali'a'j komplik'aĵ'o'j. (Tio ne grav'as por PDF, ĉar ĝi montr'as preciz'a'n kopi'o'n de la original'o.)

Post'a uz'o

Se oni don'is al la PDF-dosier'o'j taŭg'a'n nom'o'n, kaj se oni elekt'is bon'a'n dosier'uj'o-struktur'o'n, serĉ'ad'o de artikol'o en komput'il'o est'as almenaŭ sam'e facil'a kiel de paper'a foli'o en skatol'o, sed per komput'il'o ebl'as pli. Ekzist'as la sen'pag'a program'o Google Desktop, kiu aŭtomat'e indeks'as ĉiu'j'n dokument'o'j'n en komput'il'o. Se mi dezir'as sci'i, kiu'j tekst'o'j est'as en mi'a arĥiv'o pri „Ikslando”, ĝi fulm'rapid'e don'as la list'o'n. Mal'avantaĝ'o de Google Desktop est'as, ke ĝi for'rab'as sufiĉ'e grand'a'n kvant'o'n de la labor'kapacit'o de komput'il'o; precip'e mal'nov'a'j'n komput'il'o'j'n ĝi mal'rapid'ig'as.

Cent'o'j aŭ mil'o'j da dosier'o'j ne est'as problem'o, se ili est'as nur por propr'a uz'o. La disk'o'j de nun'temp'a'j komput'il'o'j est'as tiom grand'a'j, ke apenaŭ ebl'as plen'ig'i ili'n. Est'as ali'a situaci'o, kiam oni ekzempl'e dezir'as dispon'ig'i revu'o'kolekt'o'n inter'ret'e. La sen'pag'a'j ret'paĝ'o'j por individu'o'j kutim'e hav'as maksimum'a'n kapacit'o'n de 100 mega'bajt'o'j. Tio sufiĉ'as por kelk'dek'o'j ĝis cent'o da PDF-dosier'o'j, ekzempl'e la revu'o-arĥiv'o de mal'grand'a klub'o. Ebl'as mend'i pli da ret'spac'o, sed tio kost'as mon'o'n kaj est'as iom komplik'a. Ekzist'as serv'o'j, kie oni rajt'as sen'pag'e met'i kelk'a'j'n giga'bajt'o'j'n, ekzempl'e www.mydrive.ch. Tie la dosier'o'j ne est'as rekt'e al'ir'ebl'a'j, sed nur per uz'ant'o'nom'o kaj pas'vort'o.

Aper'ig'ant'e dokument'o'j'n inter'ret'e, oni atent'u pri aŭtor'rajt'o'j. En Uson'o la situaci'o est'as simpl'a: pres'aĵ'o'j de antaŭ 1923 est'as liber'a'j de aŭtor'rajt'o'j. En plej'part'o de Eŭrop'o est'as aŭtor'rajt'o'j ĝis 70 jar'o'j post la mort'o de la aŭtor'o. Tio est'as long'a period'o kaj mal'facil'e kontrol'ebl'a, precip'e se tem'as pri revu'o'j, al kiu'j kontribu'is mult'a'j aŭtor'o'j. Praktik'e bibliotek'o'j, kiu'j ret'e dispon'ig'as bit'ig'it'a'j'n gazet'o'j'n, konsider'as el'don'aĵ'o'j'n ĝis 1940 kiel liber'a'j'n.

Fin'a rimark'o

Ĉi tiu'n tekst'o'n mi verk'is sur'baz'e de mi'a'j propr'a'j spert'o'j dum la pas'int'a'j jar'o'j. Mi leg'is la literatur'o'n, kiu aper'is pri la tem'o, sed preskaŭ ne hav'is kontakt'o'j'n kun person'o'j, kiu'j far'as la sam'o'n. Ebl'as, ke ali'a'j, uz'ant'e ali'a'j'n il'o'j'n kaj labor'ant'e en ali'a'j cirkonstanc'o'j, hav'as tut'e ali'a'j'n spert'o'j'n.

Roland ROTSAERT
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roland Rotsaert el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Projekt'o Gutenberg'o

Pri Projekt'o Gutenberg'o ni jam raport'is en MONATO (ekzempl'e en 2010/03, paĝ'o'j 20-23). Tiu bibliotek'o de sen'pag'e el'ŝut'ebl'a'j libr'o'j hav'as jam pli ol 33 000 verk'o'j'n, en mult'a'j lingv'o'j, inkluziv'e kelk'a'j'n en Esperant'o.

En Uson'o nur la libr'o'j el'don'it'a'j antaŭ 1923 est'as ekster kopi'rajt'o, sed apud la original'a, uson'a Projekt'o Gutenberg'o ekzist'as fili'o'j ankaŭ en ali'a'j land'o'j, ekzempl'e en Kanado, kie oni ankoraŭ sekv'as la baz'a'n inter'naci'a'n regul'o'n: viv'o'fin'o plus 50 jar'o'j. Pro tio la kanada fili'o de Projekt'o Gutenberg'o ebl'e grav'iĝ'os kiel depon'ej'o por esperant'lingv'a'j bit'libr'o'j.

Antaŭ ne'long'e dispon'iĝ'is nov'a rimed'o por tiu'j, kiu'j vol'as kun'help'i pri tio: www.pgdpcanada.net. La signif'o de la ret'nom'o est'as „Projekt'o Gutenberg'o, distribu'it'a'j prov'leg'ant'o'j, Kanado”, kaj tio pli-mal'pli resum'as la afer'o'n: divers'a'j hom'o'j, divers'lok'e en la mond'o, kun'labor'as por el'sark'i la erar'o'j'n el trans'skrib'o'j.

La prov'leg'ant'o'j, kiu'j dev'as unu'e kre'i kont'o'n en la menci'it'a ret'ej'o, vid'as sur si'a ekran'o paĝ'o'bild'o'n supr'e, kaj trans'skrib'o'n sub'e, kaj hav'as la simpl'a'n task'o'n kompar'i la du tekst'o'j'n kaj redakt'i la trans'skrib'o'n, kie neces'as.

Du esperant'lingv'a'j libr'o'j, ekster kopi'rajt'o en Kanado, jam en'ir'is la sistem'o'n. La temp'o montr'os, ĉu tio est'as la komenc'o de io pli grand'a.

Edmund GRIMLEY EVANS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Edmund Grimley Evans el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Rajt'o'j ne'respekt'at'a'j

Fin'e de februar'o mort'paf'is du alban'a'j'n vir'o'j'n (26- kaj 29-jar'aĝ'a'j'n) etn'o-makedon'a polic'ist'o. La vir'o'j erar'e park'um'is si'a'n aŭt'o'n. Ek'est'is kverel'o kun la polic'ist'o, kiu tiu'temp'e eĉ ne deĵor'is.

Komenc'e de mart'o okaz'is ali'a'j mal'agrabl'aĵ'o'j. Mask'it'a'j huligan'o'j, port'ant'a'j baston'o'j'n, atak'is 15 alban'a'j'n ge'lern'ant'o'j'n, 15-18 jar'aĝ'a'j'n, ĉe bus-staci'o de la lini'o Skopj'e-Ĉiflig. Ali'a grup'o est'is simil'e atak'at'a, kiam ĝi uz'is la bus'lini'o'n Skopj'e-Stankovsk.

Kondamn'end'a

Re'ag'is fort'e alban'a'j parti'o'j reg'ist'ar'a'j kaj opozici'a'j, sam'e reprezent'ant'o'j de la civil'a soci'o. La ministr'o pri intern'a'j afer'o'j deklar'is la per'fort'o'n kondamn'end'a, egal'e, kiu respond'ec'is. Alban'o'j tamen kred'is, ke la ŝtat'o, ne'respekt'ant'e civit'an'a'j'n rajt'o'j'n de la mult'nombr'a alban'a loĝ'ant'ar'o, ĉio'n plan'is.

Inter'temp'e la polic'o sci'ig'is, ke est'as arest'it'a'j jam ok etn'o-makedon'a'j huligan'o'j. Sed radikal'a'j grup'o'j nun postul'as, ke alban'o'j si'n organiz'u por defend'i si'a'n viv'o'n kontraŭ huligan'o'j.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Krimeo

Administr'e Ukrainio konsist'as el 25 teritori'a'j region'o'j, el kiu'j ĉiu est'as si'a'spec'e interes'a kaj vid'ind'a. Tamen inter ili kelk'a'j est'as plej ŝat'at'a'j kaj unu'e vizit'ind'a'j. Al ili aparten'as mi'a'opini'e la du'on'insul'o Krimeo. Tiu region'o situ'as en la sud'a part'o de la land'o ĉe la Nigr'a Mar'o. De pra'temp'o'j en la du'on'insul'o loĝ'is krimeaj tatar'o'j. Al la rus'a imperi'o oni al'lig'is Krimeon nur april'e 1783. Kio'n plej interes'a'n oni pov'us vid'i en la du'on'insul'o?

Urb'o'j

Ind'us vizit'i kelk'a'j'n urb'o'j'n, inter kiu'j mi menci'us ne la nun'a'n ĉef'urb'o'n de Krimeo Simferopil, sed Baĥĉisaraj, la eks'a ĉef'urb'o de la krimea ĥan'ej'o. Ĝi situ'as en la centr'a Krimeo. La nom'o de la urb'o est'as traduk'at'a el la krim'e-tatar'a lingv'o kiel ĝarden'o-palac'o. En ĝi la ĉef'a vid'ind'aĵ'o est'as la Palac'o de Ĥan'o'j.

Post'e vi pov'us vetur'i al Sebastopolo. Ĝi situ'as sud-okcident'e en la du'on'insul'o. La urb'o est'is fond'it'a en 1783. Ĝi'a are'o ampleks'as 1100 km2, el kiu'j 864 km2 est'as sur'ter'a'j. Sebastopolo est'as la plej grand'a haven'urb'o de Krimeo, kie vintr'e glaci'o ne kovr'as ĝi'a'n ĉe'bord'a'n mar'are'o'n. Nun'temp'e ĉe ĝi baz'iĝ'as la nigr'amar'a milit'ŝip'ar'o de Ukrainio kaj Rusio.

La sekv'a vizit'ind'a urb'o est'as Jalt'o. Ĝi est'as mar'a ripoz'lok'o sud'e en la du'on'insul'o. Laŭ el'dir'o'j de la pli'mult'o de la vizit'ant'o'j la urb'o est'as perl'o de Krimeo. Tamen sur'voj'e al ĝi ek'de Sebastopolo ind'us nepr'e vizit'i la bel'a'n loĝ'lok'o'n Foroso (MONATO, 2009/8-9, p. 20) kaj la mir'ind'a'n vid'ind'aĵ'o'n Lastoĉkino gnezdo (Hirund'a nest'o). Proksim'e al Jalt'o, nur je 3 km sud-okcident'e, trov'iĝ'as la pitoresk'a urb'et'o Livadija, kies ĉef'a vid'ind'aĵ'o est'as la Livadija-palac'o kaj plej al'log'a masandra port'vin'o.

Ebl'as rakont'i mult'o'n pri la urb'o'j de Krimeo. Sed mi rekomend'us ankoraŭ du. La unu'a est'as Eŭpatori'o, okcident'e situ'ant'a ĉe'mar'a ripoz'lok'o, kies histori'o ampleks'as pli ol 2500 jar'o'j'n (La antikv'a nom'o de la urb'o est'as Kerkinitida.).

La ali'a urb'o, orient'e, ankaŭ antikv'a (ĝi est'is fond'it'a en la 6a jar'cent'o antaŭ Krist'o) est'as Feodosio (de la grek'a lingv'o – Donac'it'a de Di'o). Ties antikv'a nom'o est'as Kaf'a. Tiu urb'o est'as ĉef'e vizit'ind'a pro la tie situ'ant'a muze'o de la fam'a rus'a pentr'ist'o, Iv'a'n Ajvazovskij, kiu plej'part'e pentr'is la mar'o'n. Krom'e Kaf'a est'as kon'at'a kiel la urb'o, kie dum la mez'epok'o trov'iĝ'is la plej grand'a sklav'bazar'o.

Migr'ad'o

La ŝat'ant'o'j de aktiv'a turism'a ripoz'o streb'as ĉef'e migr'ad'i en la mont'a'j region'o'j de la du'on'insul'o. Tie est'as la plej kon'at'a mont'o, Aj-Petri, kiu situ'as tuj apud Jalt'o, kaj la mont'o Demerdĵi. La nom'o Aj-Petri de'ven'as de la grek'a lingv'o kaj est'as traduk'at'a kiel Sankt'a Petro. La mont'o est'as 1234 m alt'a. Sur la sud'a bord'o de Krimeo trov'iĝ'as telfer'a kabl'o'voj'o (Misĥor – Sosnovij Bor – Aj-Petri), de kiu ebl'as spekt'i bel'eg'a'j'n vid'aĵ'o'j'n.

La ali'a mont'o est'as Demerdĵi. En la krim'e-tatar'a tiu nom'o signif'as forĝ'ist'o. La ĉef'a'j vid'ind'aĵ'o'j sur tiu mont'o est'as la akv'o'fal'o Dĵur-Dĵur kaj la tiel nom'at'a Val'o de Fantom'o'j, kie divers'grand'a'j ŝton'o'j form'as bizar'a'j'n siluet'o'j'n. La akv'o'fal'o Dĵur-Dĵur est'as la plej akv'o'plen'a en Krimeo. El la armen'a lingv'o la nom'o est'as traduk'at'a kiel akv'o-akv'o. Pli'a al'log'aĵ'o de la region'o est'as la mult'nombr'a'j kavern'o'j, inter kiu'j plej popular'a est'as la Marmor'a.

Dmitrij CIBULEVSKIJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dmitrij Cibulevskij el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kipra Davido kaj eŭrop'a'j Goljat'o'j

Por mal'grand'a insul'o kiel Kipro la kvalifik'iĝ'o de lok'a futbal-team'o al la kvar'on'a'j final'o'j de la lig'o de ĉampion'o'j pov'us est'i kompar'at'a kun konker'o de mond'o'pokal'o.

La unu'a'n foj'o'n en la sport'a histori'o de la land'o est'as ĵus plen'um'it'a grand'a ating'aĵ'o tia. APOEL, klub'o de la ĉef'urb'o Nikozi'o, est'as nombr'ot'a ĉi-jar'e – sen'de'pend'e de la est'ont'a'j rezult'o'j – minimum'e inter la unu'a'j ok team'o'j de la mal'nov'a kontinent'o.

Kiel futbal'ist'o'j, al'kutim'ig'it'a'j lud'i en anonim'a'j vilaĝ'et'o'j, sukces'is gajn'i rond'batal'o'n, en kiu part'o'pren'is team'o'j kiel Zenit Sankt-Peterburgo, Ŝaĥtar Donecko kaj Port'o, est'as mister'o, kiu'n tamen la zelot'o'j ĉi-moment'e ne hav'as temp'o'n esplor'i.

Blazon'hav'a'j

Oni hav'os mult'e da temp'o por ĝi'n analiz'i kaj klar'ig'i fin'e de la „rev'o”. La ĉi-jar'a part'o'pren'o de APOEL en la plej grav'a futbal'a turnir'o de Eŭrop'o est'os ne'forges'ebl'a ne nur pro la rezult'o'j kontraŭ eg'e pli blazon'hav'a'j team'o'j (ĝi'a last'a viktim'o en la ok'on'a'j final'o'j est'is la franc'a Lion'o), sed ankaŭ pro la amas'a part'o'pren'o de la zelot'o'j en la sukces'o'j de la grek-kipra team'o.

Spit'e al la ekonomi'a kriz'o kaj la mank'o de bon'a'j aviad'il'a'j kun'lig'o'j, la fervor'ul'o'j de APOEL sekv'is si'a'n team'o'n tra la tut'a Eŭrop'o, de Albanio al Pollando, de Ruslando al Franci'o kaj Portugali'o, ĉiam plen'ig'ant'e per mil'o'j da ĉe'est'ant'o'j la ŝtup'lok'o'j'n al ili rezerv'it'a'j'n. En Lion'o, ekzempl'e, ĉe'est'is pli ol 5000 adept'o'j.

En plur'a'j land'o'j oni nom'as la publik'o'n „dek-du'a lud'ist'o”, kaj ĝust'e tiu faktor'o ŝajn'e help'is la kipr'an'o'j'n redukt'i la sen'dub'a'n teknik'a'n breĉ'o'n, almenaŭ okaz'e de la ekster'hejm'a'j matĉ'o'j.

Mon'hav'a'j

Oni oft'e opini'as, ke sport'a'j sukces'o'j nun'temp'e de'pend'as de grand'a'j invest'o'j far'e de ŝejk'o'j kaj riĉ'a'j estr'o'j aŭ sponsor'o'j. Sed foj'e, per motiv'ec'o kaj engaĝ'iĝ'o, futbal'a'j „davidoj” kun mal'grand'a buĝet'o sukces'as venk'i kontraŭ mon'hav'a'j „goljat'o'j”.

Ind'as menci'i ĉi-rilat'e la venk'o'n mem de Greki'o en la tut'eŭrop'a ĉampion'lud'o de 2004, por kiu vet'us ebl'e neni'u, inkluziv'e la amik'o'j'n de la lud'ist'o'j. Sam'e impres'as, en la nun'a „degener'a” epok'o, la franc'a'j gast'ig'int'o'j, kiu'j, anstataŭ akcept'i la rival'o'j'n per ŝton'ĵet'ad'o aŭ insult'ad'o (kio oft'e okaz'as), etend'is al ili la man'o'n.

La si'n'ten'o de la franc'o'j montr'is sport'ec'o'n. Est'as bedaŭr'ind'e, tamen, ke al'ven'int'e al Kipro, la franc'a team'o est'is mal'bon'e akcept'it'a de kelk'dek'o'j da „obsed'it'o'j ”, kiu'j klopod'is bru'eg'i dum la tut'a nokt'o, antaŭ la matĉ'o, ekster la hotel'o de la franc'o'j, por ke tiu'j ne dorm'u.

Tio tamen est'is iniciat'o de unu'op'a'j brul'kap'ul'o'j, kiu hav'as neniu'n rilat'o'n al la korekt'ec'o ĝis nun montr'it'a en la tut'a Eŭrop'o de la ceter'a'j zelot'o'j de APOEL.

Monument'o

La triumf'o'n de APOEL oni plej'part'e dank'u al la serb'a trejn'ist'o Jovanović [jovánoviĉ], ver'a forĝ'ist'o de la kipra fabel'o. Ja kontrast'as, ankaŭ ĉi-rilat'e, la mal'dank'em'o de mal'mult'a'j, kiu'j anstataŭ star'ig'i al li monument'o'n, vol'us li'n mal'dung'ig'i pro kelk'e da mizer'a'j rezult'o'j en la kipra ĉampion'lud'o.

Oni do „risk'as” konker'i Eŭrop'o'n, ig'ant'e et'a'n team'o'n kon'at'a kaj admir'at'a, kun grand'a'j sekv'a'j en'spez'o'j por la klub'o, sed oni konsider'as la unu'nur'a'n poent'o'n, kiu dis'ig'as APOEL-on de la unu'a'lok'e klas'it'a team'o.

Ŝajn'as, ke la acerb'a rigard'o de iu'j ne sukces'as preter'vid'i la lim'o'j'n de apud'a vilaĝ'o. Aŭ la naz'o'pint'o'n de ili'a grimac'ant'a vizaĝ'o.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Koalici'o: dekstr'ul'o'j dir'as Ne

La 10an de mart'o 2012 okaz'is en Slovaki'o antaŭ'temp'a'j tut'land'a'j parlament'a'j balot'o'j, ĉar post jar'o kaj du'on'o dis'fal'is la kabinet'o de Iveta Radičová [radiĉova].

Ĝis 26 politik'a'j parti'o'j esper'is akir'i favor'o'n de la slovak'a publik'o. Kiel atend'it'e, la balot'o'n gajn'is la politik'a parti'o SMER-SD (Direkt'o - Social'a Demokrati'o).

Ĝi okup'is la unu'a'n lok'o'n kun 44,41 % da voĉ'o'j kaj akir'is en la 150-seĝ'a slovak'a parlament'o 83 seĝ'o'j'n. La du'a'n lok'o'n okup'is la politik'a parti'o KDH (Krist'an-Demokrat'a Mov'ad'o) kun 8,82 % da voĉ'o'j (16 seĝ'o'j). En la balot'o part'o'pren'is 59,1 % de la voĉ'don-rajt'ig'it'o'j. En 2010 part'o'pren'is 58,83 %.

Rifuz'is

Post publik'iĝ'o de la rezult'o'j ĉiu'j dekstr'a'j politik'a'j parti'o'j rifuz'is kre'i nov'a'n koalici'a'n reg'ist'ar'o'n kun SMER-SD.

La nov'a'n reg'ist'ar'o'n de Slovaki'o, kiu'n gvid'os Roberto Fic'o, prezid'ant'o de venk'int'a politik'a parti'o, atend'as mult'e da labor'o, i.a. ord'ig'i la publik'a'j'n financ'o'j'n kaj impost'o'j'n, kresk'ig'i la ekonomi'o'n, pli'bon'ig'i la infra'struktur'o'n (apart'e aŭt'o'ŝose'o'j'n), mal'alt'ig'i la sen'labor'ec'o'n, solv'i diferenc'o'j'n en la salajr'o'j de vir'o'j kaj vir'in'o'j ktp.

Oni atend'as, ke Fic'o fleg'os rilat'o'j'n kun ali'a'j social'demokrat'a'j parti'o'j en Eŭrop'o, kun ekzempl'e la aŭstr'a kancelier'o Werner Faymann, la belg'a ĉef'ministr'o Eli'o Di Rupo kaj la dan'a ĉef'ministr'o Helle Thorning-Schmidt.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Burg'o brul'ig'it'a

Part'e detru'it'a pro incendi'o est'as slovak'a naci'a memor'aĵ'o, la burg'o Krásna Hôrka [krasna horka]. Damaĝ'it'a'j est'is i.a. nov'a tegment'o, sonor'il'tur'o kaj histori'a'j ekspozici'aĵ'o'j.

Flam'iĝ'is la herb'o sur la kastel'a mont'et'o, kiam du knab'o'j en la aĝ'o de 11 kaj 12 jar'o'j ek'brul'ig'is cigared'o'n. La flam'o'j ating'is la burg'o'n, konstru'it'a'n en la 14a jar'cent'o kiel gotik'a fortik'aĵ'o apud la slovak'a urb'o Rožňava [roĵnava], ĉirkaŭ 320 km for de la ĉef'urb'o Bratislav'o.

La last'a posed'ant'o de la burg'o est'is Andrássy Dénes, kiu konstru'ig'is por si'a edz'in'o marmor'a'n maŭzole'o'n.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Art'o kre'as art'o'n

La „Inter'naci'a foir'o por klasik'a modern'ec'o kaj nun'temp'a art'o”, mal'long'e nom'at'a „art Karlsruhe” jam la naŭ'a'n foj'o'n al'tir'is dum kvar tag'o'j de mart'o pli ol 220 galeri'ist'o'j'n kaj preskaŭ 50 000 vizit'ant'o'j'n al ekspozici'ej'o proksim'e al la urb'o. Epitet'o'j kiel „Paradiz'o por art'aĉet'ant'o'j” aŭ „Bon'fart'a foir'o” ne tro'ig'as.

Kompar'e kun la elit'em'a'j art'foir'o'j en Kolonj'o, Bazel'o, Venecio, la „art Karlsruhe” ja cel'as al'tir'i kapabl'a'j'n art'invest'ant'o'j'n, sed sam'temp'e kvalifik'as si'n mem „famili'ec'a”, do komplez'a flank'e de la ekspozici'ant'o'j kaj interes'a ankaŭ por art'em'a'j klient'o'j ne apart'e bon'hav'a'j.

Aktual'a'j kre'aĵ'o'j

Ankaŭ ĉi-jar'e la kvar hal'o'j ne est'is tro ampleks'a'j por unu'tag'a vizit'o. Ĉio est'is al'ir'ebl'a kaj ne post'las'is la impres'o'n de tro'a hast'ad'o kaj ne'vid'it'a'j verk'ar'o'j. Prezent'iĝ'is precip'e aktual'a'j kre'aĵ'o'j de la jun'a kaj mez'aĝ'a generaci'o'j el Germanio kaj la najbar'a'j Franci'o kaj Svis'land'o, sed ankaŭ art'ist'o'j orient-azi'a'j, inter ili mult'a'j vir'in'o'j.

Apart'e bon'ven'a'n oni konstat'is la ĉe'est'o'n de region'a'j palatinataj, baden'a'j kaj alzacaj art'ist'o'j, el inter kiu'j inter'temp'e kelk'a'j akir'is sufiĉ'e da trans'region'a renom'o. Mem'kompren'ebl'e la propon'o est'is plen'e mal'koher'a. Ĉia stil'o, ĉia teknik'o est'is vid'ebl'a'j. Unu'kolor'a'j farb'ŝild'o'j, detal'ec'a'j klasik'ec'a'j pentr'aĵ'o'j, simpl'a'j seri'o'j de brik'o'j el ruin'o'j, komplik'a'j mekanik'a'j aparat'o'j, fot'aĵ'o'j, skulpt'aĵ'o'j ĉia'material'a'j, por'moment'a'j kre'aĵ'o'j kaj al la etern'ec'o streb'ant'a'j ŝton'a'j kaj metal'a'j instal'aĵ'o'j vek'is atent'o'n, admir'o'n, sed ankaŭ kap'sku'ad'o'n kaj foj'foj'e silent'a'n indign'iĝ'o'n.

Kontribu'i

Apart'a plezur'o est'is la kelk'foj'a propon'o al la vizit'ant'o'j, kontribu'i poz'e, penik'e, fot'e aŭ krajon'e al kre'at'a art'aĵ'o, kio'n la MONATO-raport'ist'o'j volont'e akcept'is (vid'u la apud'a'j'n fot'o'j'n).

En la pli klasik'a'j salon'o'j la kap'o'j mov'iĝ'is direkt'e al la prez'o'ŝild'o'j. Se prez'o'j ne est'is indik'it'a'j kaj la ŝild'o'j invit'is al la konsult'ad'o de la salon'estr'o, la konklud'o pri prez'a surpriz'o ne est'is sen'kial'a. Tamen, astronomi'a'j sum'o'j kiel antaŭ'jar'e por bild'o'j de Gerhard Richter mank'is. Kompens'e oni regal'is abund'e per post'rest'int'a'j stok'o'j de Fritz Winter kaj Serge Poliakoff. Ankaŭ por bild'o'j de la amator'a pentr'ant'o Herman'n Hesse, mult'e pli fam'a kiel lingv'a aŭtor'o, oni postul'is ĝis 50 000 eŭr'o'j'n. Sed ĉiu, kiu vol'is aĉet'i impres'a'n objekt'o'n, trov'is i'o'n konven'a'n por la propr'a mon'uj'o. Kaj tio cert'e sam'e est'os en la ven'ont'jar'a jubile'a ekspozici'o „art Karlsruhe 2013” inter la 7a kaj 10a de mart'o.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kresk'ant'a Inter'ret-minac'o

Ekster'leĝ'a'j ret-apotek'o'j vend'as mal'permes'it'a'j'n narkot'aĵ'o'j'n per Inter'ret'o kaj ĉiam pli cel'as ge'jun'ul'o'j'n, alarm'as la Inter'naci'a Narkotik'a Kontrol-Konsili'o (INKK) en si'a raport'o pri 2011, kiu'n oni prezent'is en Vieno.

Koncentr'iĝ'ant'e pri ret-apotek'o'j kiel kresk'ant'a minac'o, Hamid Ghodse, ĉef'o de la konsili'o, deklar'is, ke soci'a'j komunik'il'o'j pov'as grav'e pli'fort'ig'i la mond'skal'a'n dis'vast'ig'o'n de danĝer'a'j substanc'o'j.

La konsili'o, baz'it'a en Vieno, urĝ'is reg'ist'ar'o'j'n ferm'i la ekster'leĝ'a'j'n ret-apotek'o'j'n. Ĝi al'vok'as ili'n konfisk'i la narkot'aĵ'o'j'n, kiu'j est'as mend'at'a'j en Inter'ret'o kaj per'poŝt'e kontraband'at'a'j.

Fabrik'ad'o

La konsili'o prezent'is nord'a'n Amerik'o'n kiel la plej grand'a'n merkat'o'n de mal'permes'it'a'j narkot'aĵ'o'j dum 2010, part'o'j'n de Eŭrop'o kiel lok'o'j'n de industri'skal'a fabrik'ad'o de haŝiŝ'o kaj kresk'ant'a'n kultiv'ad'o'n de papav'o'j en okcident'a Azi'o.

Ĝi not'is alt'a'j'n nivel'o'j'n de mal'permes'it'a narkot'aĵ'produkt'ad'o, komerc'o kaj konsum'o, kun grand'eg'a'j kvant'o'j produkt'at'a'j en tri land'o'j – Uson'o, Kanado kaj Meksiko.

Ĉirkaŭ 90 % de la kokain'o, ating'int'a Uson'o'n, est'is transport'at'a tra Meksiko, en kiu ĉiam pli rigor'a kontrol'o far'e de la meksikaj aŭtoritat'o'j dev'ig'as iu'j'n narkot'aĵ'o-kartel'o'j'n trans'ig'i si'a'j'n operaci'o'j'n al centr'a Amerik'o.

La raport'o indik'is, ke Hondur'o, Kostariko kaj Nikaragvo ating'is la status'o'n de ĉef'a'j tra'ir'o-land'o'j por la kontraband'a'j narkot'aĵ'o'j, ĉef'e destin'it'a'j por Uson'o.

Krim'grup'o'j

Haŝiŝ'o est'is la ĉef'a problem'o en okcident'a kaj centr'a Eŭrop'o, kun plant'o'j ĉiam pli industri'skal'e kultiv'at'a'j, ĉef'e hejm'e kaj kun part'o'pren'o de organiz'it'a'j krim'grup'o'j, konstat'is la organiz'aĵ'o.

Eŭrop'o hav'as la plej grand'a'n proporci'o'n de mond'skal'a opi'aĵ'o-merkat'o, kaj en ĝi la konsum'o de heroin'o est'as la plej grand'a narkot'aĵ'o-problem'o rilat'e al mort'o- kaj mal'san'o-nivel'o'j.

La transport'o de kokain'o de sud'a Amerik'o tra Afrik'o al Eŭrop'o evident'iĝ'is kiel grand'a minac'o dum la last'a'j jar'o'j, kun ĉiam pli kresk'ant'a vetur'ig'o de narkot'aĵ'o'j en kontener'o'j sur ŝip'o'j kaj per komerc'a'j aviad'il'o'j.

Heroin'o en'ir'is Eŭrop'o'n tra orient'a Afrik'o kaj est'as kontraband'at'a rekt'e aŭ tra okcident'a Afrik'o al Eŭrop'o kaj ali'a'j region'o'j. Pas'int'jar'e la aŭtoritat'o'j en Kenjo kaj Tanzanio far'is rekord'a'j'n konfisk'o'j'n de heroin'o.

INKK emfaz'is en si'a raport'o la konsider'ind'a'n kresk'o'n de opi'o'produkt'ad'o en okcident'a Azi'o kaj ĉef'e en Afgani'o.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Klimat'ŝanĝ'a'j fabel'o'j? Ne tut'e.

En MONATO de temp'o al temp'o oni pov'as renkont'i strang'a'j'n opini'o'j'n pri divers'a'j tem'o'j sen iu'j ajn redakci'a'j koment'o'j. En numer'o 2012/3 la redaktor'o tamen sent'is si'n dev'ig'it'a publik'ig'i ampleks'a'n rezerv'o'n pri la kontribu'o de Walter Klag sub la titol'o Klimat'ŝanĝ'a'j fabel'o'j. Sed kial? La fakt'o'j prezent'it'a'j en li'a artikol'o est'as bon'e dokument'it'a'j kaj kon'at'a'j inter fak'ul'o'j. Ver'ŝajn'e la redakci'o inter'miks'is tiu'j'n fakt'o'j'n pri la nun'a situaci'o kun la oft'a'j avert'o'j pri ebl'a est'ont'a klimat'a katastrof'o, pri kiu la sci'o'j tamen est'as tre ne'cert'a'j. La sol'a mank'o en la argument'ad'o de Walter Klag, laŭ mi'a opini'o, est'as ke li preter'las'as la fakt'o'n ke la mar'nivel'o iom alt'iĝ'as, kvankam la sum'o de la glaĉer'o'j kresk'as. Tio'n kaŭz'as la pli'alt'iĝ'o de la temperatur'o de la atmosfer'o kaj si'a'vic'e de la supr'a'j mar'tavol'o'j dum la 20a jar'cent'o. Tiu alt'iĝ'o tamen ĝis nun est'as marĝen'a kaj ankaŭ est'ont'e cert'e est'os mal'rapid'a, almenaŭ se plu'daŭr'os la tendenc'o, ke la mond'o dum la last'a'j 10-15 jar'o'j ne plu pli'varm'iĝ'as.

(Mi est'as emerit'a mete'olog'o ĉe la Sved'a Mete'ologi'a kaj Hidrologi'a Serv'o.)

Haldo VEDIN
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Haldo Vedin el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tag'nokt'a'j diskut'o'j

En la centr'o de Priŝtin'o, apud la sid'ej'o de la reg'ist'ar'o, situ'as la kaf'ej'o Dit e Nat (Tag'nokt'e). Tie ar'iĝ'as hom'o'j, ĉef'e ge'jun'ul'o'j sed ankaŭ fremd'a'j turist'o'j, por diskut'i grand'a'j'n, aktual'a'j'n tem'o'j'n.

Kaf'ej'o tia est'as rar'aĵ'o en Kosovo, ankaŭ en Albanio, sed, dank'e al la gust'o de bier'o kaj te'o kaj la arom'o de libr'o'j, oni sent'as si'n tie varm'e kiel hejm'e.

Egid'o

La diskut'o'j okaz'as sub la egid'o de la Institut'o por Demokrati'o kaj Evolu'o. Part'o'pren'as profesor'o'j, advokat'o'j kaj eks'a'j politik'ist'o'j, kiu'j pri'trakt'as tem'o'j'n, kia'j demokrati'o, ekonomi'o kaj la rol'o de vir'in'o'j en la komerc'a mond'o.

Unu el la part'o'pren'int'o'j est'as Azem Vllasi, politik'ist'o en Kosovo, kiu'n en 1989 en'prizon'ig'is Slobodan Milošević. Li atent'ig'is pri la demokrati'a'j ŝanĝ'o'j en Kosovo kaj ili'n kompar'is kun tiu'j en Bulgario kaj Rumani'o.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Laŭd'u lern'ej'an'o'j'n!

Diktator'o'j, demokrat'o'j, ie ajn en la mond'o – ili ĉiu'j kompren'as la grav'ec'o'n de lern'ej'an'o'j. Ne pro tio, ke la jun'a generaci'o reprezent'as la est'ont'ec'o'n de la naci'o; ne pro tio, ke la ŝtat'o bezon'as bon'e eduk'it'a'j'n civit'an'o'j'n (kelk'a'j'n, jes, do la reg'ont'o'j'n, sed plej'part'e ne, la reg'at'o'j'n, la kanon'o-, fabrik'o-nutr'aĵ'o'n, kiu mort'os pro nebul'a'j princip'o'j en distanc'a'j dezert'o'j aŭ sen'protest'e pag'os tro'a'j'n impost'o'j'n por sub'ten'i etern'a'n milit'ad'o'n) ... ne, ne: grav'as lern'ej'an'o'j kiel aktor'et'o'j en la grand'a'j pantomim'o'j de la ŝtat'o.

Se mi'n vi ne kred'as, turn'u la atent'o'n dum la ven'ont'a'j monat'o'j al Briti'o. Tie okaz'os ĉi-jar'e du event'o'j, kiu'j – laŭ la esper'o'j de la dekstr'em'a koalici'a reg'ist'ar'o, kiu prezid'as super la plej profund'a en'land'a recesi'o ek'de jar'o'j – forges'ig'os al la popol'o la ekonomi'a'n kriz'o'n. Tem'as pri la tiel nom'at'a diamant'a jubile'o de la reĝ'in'o Elizabeta 2a, kiu antaŭ 60 jar'o'j sur'tron'iĝ'is (nur la du'a brit'a monark'o, kiu tiom long'e okup'is la tron'o'n – la unu'a est'is Viktoria), kaj la Olimpi'a'j Lud'o'j, okaz'ont'a'j en Londono fin'e de juli'o/komenc'e de aŭgust'o.

Sen'dub'e ambaŭ event'o'j al'port'os plezur'o'n al milion'o'j da hom'o'j, ne nur en Briti'o sed (precip'e la Olimpi'a'j Lud'o'j) ankaŭ tra la mond'o. Efektiv'e jam komenc'iĝ'is la du afer'o'j. La reĝ'in'o, akompan'at'a de la Duk'in'o de Kembriĝo (la edz'in'o de la du'a tron'hered'ont'o Vilhelm'o, kaj argument'ebl'e jam sur'voj'e al la status'o de du'a Princ'in'o Dian'a), jam formal'e vizit'is la urb'o'n Leicester [leste]: sekv'os ali'a'j tia'j vizit'o'j al ali'a'j urb'o'j en Angli'o, Kimri'o, Nord'a Irlando kaj Skot'land'o.

Kaj, en fot'o'j pri la vizit'o, inter la spekt'ant'o'j, kiu'j „bon'ven'ig'is” la par'o'n, klar'e vid'ebl'as jun'a'j lern'ej'an'o'j, en si'a'j ruĝ-pulover'a'j uniform'o'j, sving'ant'e naci'a'j'n flag'o'j'n. Sen'dub'e simil'a'j fot'o'j re'aper'os ĉe ĉiu'j ali'a'j vizit'o'j. Kaj, jes, prefer'e, de lern'ej'an'a vid'punkt'o, iom da sub'ĉiel'a flag'um'ad'o ol klas'ĉambr'a matematik'o (feliĉ'e ne pluv'is): sed ĉu la lern'ej'o kapt'is la ebl'o'n sam'temp'e instru'i – ho, ne'imag'ebl'e! – pri respublik'ism'o, pri soci'o pli kaj pli divid'it'a inter hav'ul'o'j kaj ne'hav'ul'o'j, pri privilegi'it'o'j kaj ne'privilegi'it'o'j? Dub'ind'e. Do jam komenc'iĝ'is la cerb'o'lav'ad'o.

Dum'e ne silent'is la Olimpi'a'j Lud'o'j. Tut'klar'e ne: sekv'as raport'o post raport'o pri kresk'ant'a'j kost'o'j, apart'e rilat'e sekur'ec'o'n. Por gard'i dum 17 tag'o'j 17 000 atlet'o'j'n (kaj, pli grav'e, la sponsor'o'j'n) neces'os laŭ last'a'j prognoz'o'j 27 700 sekur'ist'o'j (la unu'a taks'o est'is 10 000) plus 13 500 soldat'o'j (pli ol la nombr'o de brit'o'j nun milit'ant'a'j en Afgani'o) plus – kred'u aŭ ne – 1000 arm'it'a'j uson'a'j protekt'ist'o'j. Apenaŭ mir'ig'as, ke la sekur'ec'o-kost'o'j pli ol du'obl'iĝ'is. Kompens'e mult'e profit'as privat'a'j sekur'ec'o-kompani'o'j, kiu'j laŭ'raport'e evolu'ig'is nov'a'j'n kaj sekret'a'j'n tiel nom'at'a'j'n sekur'ig'il'o'j'n, kiu'j'n ili esper'as post'e vend'i al ekzempl'e la polic'o.

Kaj kiu pag'as? Ne la mult'a'j brit'o'j, kiu'j vol'is spekt'i la lud'o'j'n, sed kiu'j pro mank'o de bilet'o'j (glut'it'a'j ver'ŝajn'e de sponsor'o'j) dev'os televid'e ĝu'i la spektakl'o'n. Pli ol du'on'o de tiu'j, kiu'j mend'is bilet'o'j'n, ricev'is neniu'j'n. Dum'e tiu'j, kiu'j loĝ'as en la orient'a Londono dum la lud'o'j, dev'os toler'i hom'amas'o'j'n, plen'ŝtop'it'a'j'n sub'ter'a'j'n trajn'o'j'n, barit'a'j'n kaj blok'it'a'j'n strat'o'j'n, ŝose-koridor'o'j'n rezerv'it'a'j'n por atlet'o'j kaj alt'rang'a'j gast'o'j (tiel ke, laŭ'raport'e, eĉ ambulanc'o'j atend'u, se vol'as preter'pas'i tia'j karavan'o'j).

Ĉio pag'it'a, fakt'e, inkluziv'e la sekur'ec'o'n, almenaŭ part'e de tiel nom'at'a'j provinc'an'o'j, do tiu'j, kiu'j loĝ'as ekster Londono, kies teatr'o-grup'o'j, orkestr'o'j, muze'o'j dum la last'a'j jar'o'j sufer'is pro tranĉ'it'a'j aŭ eĉ nul'ig'it'a'j subvenci'o'j nun direkt'at'a'j al la ĉef'urb'o. Ke do la tut'a land'o entuziasm'iĝ'as pri la Olimpi'a'j Lud'o'j est'as pli dezir'o pi'a, eĉ utopi'a, ol fakt'o pruv'it'a.

Anonc'it'a est'is antaŭ ne'long'e la itiner'o de la olimpi'a flam'o. Tra vilaĝ'o'j kaj urb'o'j kun'kur'os kun ĝi elekt'it'o'j (inter la kur'ej'o'j vetur'os per aŭt'o la flam'o ... sen'dub'e kiel oni far'is en antikv'a Greki'o). Kaj de'nov'e: dum preter'pas'os la flam'o, hura'os, jubil'os, flag'o'j'n flirt'ig'os ge'knab'o'j el lok'a'j element'a'j lern'ej'o'j. Pri la kost'o'j, pri la sekur'ec'a'j koŝmar'o'j, pri la narkot'ant'a efik'o de la diamant'a jubile'o kaj la Olimpi'a'j Lud'o'j tiom sopir'at'a de la reg'ist'ar'o (por forges'ig'i pri recesi'o'j, por fier'ig'i, brust'o'j'n ŝvel'ig'i ktp), la lern'ej'an'o'j sci'as neniom. Al la ge'knab'o'j est'as ĉio, eĉ la lud'o'j, ja simpl'e lud'o.

Popol'o cinik'a pov'as ignor'i la ŝtat'a'j'n pantomim'o'j'n, kompren'i ili'n, kia'j ili est'as. Ne la kompat'ind'a'j lern'ej'an'o'j. Ili neces'as, jes'em'e, entuziasm'e, antaŭ la kulis'o'j de la du grand'a'j ĉi-jar'a'j spektakl'o'j okaz'ant'a'j en Briti'o. Ili tiom grav'as kiom la kort'eg'an'o'j, la funkci'ul'o'j, la organiz'ant'o'j, la sponsor'o'j. Do – ni'a'j lern'ej'an'o'j est'u laŭd'at'a'j!

Paul GUBBINS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Gubbins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sen'labor'ec'o rest'as alt'a

Raport'o de la Organiz'aĵ'o por Ekonomi'a'j Kun'labor'o kaj Evolu'ig'o (OEKE) de la 14a de februar'o 2012 montr'as, ke dum decembr'o 2011 la sen'labor'ec'a po'cent'aĵ'o en Slovaki'o est'is 13,4 %, kio signif'as inter'jar'a'n mal'kresk'o'n je 0,4 %.

Inter la membr'o-ŝtat'o'j de OEKE Slovaki'o hav'as la kvar'a'n plej alt'a'n sen'labor'ec'a'n po'cent'aĵ'o'n, post Hispanio (22,9 %), Irlando (14,5 %) kaj Portugali'o (13,6 %).

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bratislav'o, urb'o kun (ĉin'a) klas'o

Slovaki'o hav'as si'a'n unu'a'n ĉin'a'n klas'o'ĉambr'o'n, fest'e mal'ferm'it'a'n en mart'o 2012 en element'a lern'ej'o de la ĉef'urb'o Bratislav'o. La mur'o'j'n de la klas'o'ĉambr'o dekor'as grand'a'j kolor'a'j feston'o'j, dum de la plafon'o pend'as paper'a'j drak'o'j. La slovak'a'j infan'o'j lern'as la ĉin'a'n sen'pag'e. Interes'o'n pri tiu ĉi lingv'o esprim'as ankaŭ ili'a'j ge'patr'o'j, kiu'j tamen dev'os pag'i por al'iĝ'i al tia kurs'o pri la ĉin'a lingv'o. La lern'ad'o est'as en'met'it'a en la lern'ej'o'n, tiel ke la slovak'a'j infan'o'j pov'u lern'i post'e, en la ĉin'a, ekzempl'e geografi'o'n aŭ ali'a'j'n scienc'o'j'n (t.n. sistem'o CLIL aŭ, angl'e, Content and Language Integrated Learning).

La instru'ad'o'n de la ĉin'a en Slovaki'o sub'ten'as sen'profit'a publik'a organiz'aĵ'o, kies nom'o est'as Konfucea Institut'o. Post la unu'a element'a lern'ej'o en Bratislav'o baldaŭ sekv'os ankaŭ gimnazi'o.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Lingv'o'j, ĉu natur'a'j, ĉu art'e'far'it'a'j?

La lingv'a filozofi'o difin'as natur'a lingv'o'n kiu est'iĝ'as ne'antaŭ'pens'it'e, kiel frukt'o de la kun'nask'it'a lingv'o'kre'a kapabl'o de la hom'a intelekt'o. Tiu difin'o ŝajn'as apart'e traf'a, kiam oni konsider'as ekzempl'e la ne'skrib'it'a'j'n idiom'o'j'n de amazon'a'j aŭ nov'gvine'a'j trib'o'j. Oft'a nun'temp'a kompar'o est'as tiu inter „ordinar'a'j” lingv'o'j kiel la angl'a, la franc'a aŭ la ĉin'a – kutim'e nom'at'a'j natur'a'j – kaj la komput'il'a'j lingv'o'j kiel Algol, Fortram kaj C, kiu'j evident'e est'as art'e'far'it'a'j kre'aĵ'o'j. Kontrast'e kun tiu difin'o, tamen, la nov'zeland'a lingv'ist'o Steven Roger Fischer [stiv'n roĝr fiŝr] asert'as en si'a libr'o History of Reading (Histori'o de leg'ad'o), ke naci'a'j lingv'o'j kiel la angl'a est'as art'e'far'it'a distil'aĵ'o de divers'a'j lok'a'j dialekt'o'j.

Dant'e kaj Lutero

Se ni observ'as la kaz'o'n de la ital'a lingv'o, ni konstat'as, ke neni'u unu'ec'a ital'a idiom'o ekzist'is antaŭ Dant'e Alighieri. Eĉ hodiaŭ, laŭ'dir'e, la pli'mult'o de la ital'o'j prefer'as komunik'i kun si'a'j sam'region'an'o'j en si'a lok'a dialekt'o, ne en la tiel nom'at'a lingua toscana in bocca roman'a (toskan'a lingv'o en roma buŝ'o). Simil'e, la modern'a german'a (Hochdeutsch) est'as part'e rigard'at'a kiel produkt'o de la lingv'aĵ'o uz'it'a de Lutero en li'a traduk'o de la bibli'o. Lutero mem rakont'as, ke li serĉ'is inter parol'ant'o'j de german'a'j dialekt'o'j taŭg'a'j'n vort'o'j'n por la propr'a verk'o. En Hispanio, Miguel de Cervantes cert'e ne invent'is la kastili'an lingv'o'n, sed li ja fort'e kontribu'is en la kre'ad'o de la hispan'a literatur'o.

Skandinavi'o

Est'as kon'at'a'j eĉ la nom'o'j de unu'op'ul'o'j, kiu'j kre'is naci'a'j'n lingv'o'j'n sur'baz'e de region'a'j dialekt'o'j. Not'ind'a ekzempl'o est'as tiu de Ivar Aasen, kiu en la mez'o de la 19a jar'cent'o pren'is sur si'n la task'o'n kre'i naci'a'n norveg'a'n lingv'o'n por anstataŭ'ig'i la dan'a'n aŭ la dan-norveg'a'n uz'at'a'j'n dum tiu period'o, kiam Norvegi'o'n reg'is Dani'o. Efektiv'e, oni pov'as asert'i, ke ambaŭ oficial'a'j form'o'j de la norveg'a (Riksmål kaj Landsmål) est'as art'e'far'it'a'j invent'aĵ'o'j, kvankam „distil'aĵ'o'j” el ekzist'ant'a'j region'a'j dialekt'o'j.

Invent'o'j

En la jar'o'j inter la du mond'milit'o'j, i'o'n simil'a'n far'is divers'a'j skot'a'j poet'o'j kaj verk'ist'o'j, precip'e Hugh MacDiarmid [hju mkdermid], cel'e de la konstru'ad'o de naci'a skot'a lingv'o sur'baz'e de la mult'a'j dialekt'o'j parol'at'a'j en tiu land'o (Lallans, Doric, Ŝetlanda, Nord-Orient'a ktp). Ceter'e, Eliezar Ben-Yehudah est'as rigard'at'a kiel la patr'o de la modern'a hebre'a (Ivrit), kiu – malgraŭ tio, ke ĝi est'as esenc'e baz'it'a sur la antikv'a lingv'o de la bibli'o (Tora'o) – pov'as est'i pri'skrib'it'a kiel kvazaŭ art'e'far'it'a, aŭ part'e art'e'far'it'a, ĉar grand'a part'o de ĝi'a vort'trezor'o dev'is est'i invent'it'a aŭ prunt'it'a de ali'a'j lingv'o'j.

La slovak'a lingv'o, kiu iam est'is rigard'at'a kiel nur'a dialekt'o de la ĉeĥ'a, ekzist'as en si'a aktual'a form'o dank'e al la klopod'o'j de Ľudovít Štúr kaj tut'a ar'o da lingv'a'j entuziasm'ul'o'j. Pli'e, en Hungari'o, Ferenc Kazinczy far'is el la idiom'o de la popol'o naci'a'n lingv'o'n, en kiu oni pov'as esprim'i modern'a'j'n kaj scienc'a'j'n koncept'o'j'n. Est'as evident'e, ke la modern'a angl'a ŝuld'as mult'a'j'n el si'a'j karakteriz'aĵ'o'j al Ŝekspiro kaj al la lingv'aĵ'o de la tiel nom'at'a oficial'ig'it'a versi'o (Av) de la bibli'o. Grand'a part'o de la angl'a botanik'a kaj natur'a termin'ar'o (flor'o'j, kresk'aĵ'o'j, papili'o'j ktp) est'is invent'it'a de ul'o'j kiel Nicholas Culpeper (1616-1654). Ĝi ne darvin'ism'e aŭ aŭtomat'e evolu'is.

Parol'ant'e pri pli aktual'a termin'ar'o, oni pov'us cit'i la vast'a'n – kaj pli kaj pli inter'naci'e uz'at'a'n – leksikon'o'n de komput'ik'o, kiu konsist'as preskaŭ tut'e el invent'aĵ'o'j (kelk'a'j el kiu'j origin'e ŝerc'a'j!) flank'e de jun'a'j teknik'ist'o'j en la uson'a Silikon'a Val'o.

Resum'e

Oni oft'e far'as kompar'o'n aŭ vid'as kontrast'o'n inter „natur'a'j” (angl'a, franc'a, german'a) kaj „art'e'far'it'a'j” lingv'o'j (aŭ plan'lingv'o'j) kiel Esperant'o, Id'o ktp. Tamen, kaj tiu'j naci'lingv'o'j kaj Esperant'o est'as kun'miks'aĵ'o'j de element'o'j el mal'sam'a'j idiom'o'j, kies fremd'a'j ingredienc'o'j est'is prunt'it'a'j de erud'it'o'j kaj verk'ist'o'j, do oni cert'e ne rajt'as asert'i, ke iu el ili pov'as est'i taks'at'a pli aŭ mal'pli art'e'far'it'a ol ali'a. Ŝajn'e ankaŭ la literatur'a'j lingv'o'j de civiliz'it'a'j popol'o'j ne pov'us ne est'i art'e'far'it'a'j kre'aĵ'o'j, ĉar la skrib'a art'o mem est'as laŭ'difin'e art'e'far'it'a. Ali'flank'e en natur'a stat'o la hom'o libr'o'j'n ne verk'as.

Garvan MAKAJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garvan Maka'j el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Brutal'a'j bird'o'j

Ĉarm'e pep'as la bird'o'j, par'iĝ'as, konstru'as nest'et'o'n, met'as ov'o'j'n kaj sen'lac'e nutr'as si'a'j'n id'o'j'n. Perfekt'a idili'o en paradiz'o. Ali'flank'e bird'o'j est'as sen'kompat'a'j brutal'o'j: ŝtel'ist'o'j, atak'ant'o'j, for'pel'ant'o'j kaj murd'ist'o'j.

Labor'ant'e en mi'a dom'o en Stiri'o, mi aŭd'as en la ĝarden'o laŭt'a'n kri'ad'o'n de bird'o. Mi al'proksim'iĝ'as kun fot'il'o kaj vid'as tur'falk'o'n, kiu ĵus kapt'is sturn'o'n. Per la flug'il'o'j kaj si'a'j ung'o'j ĝi ten'as la kri'ant'a'n pred'o'n sur la ter'o. Nur kiam mi est'as tre proksim'a kaj fot'as, ĝi for'flug'as kun si'a kapt'aĵ'o en arb'ar'o'n.

Ali'a tur'falk'o hav'is mal'pli da bon'ŝanc'o. De'nov'e mi sid'as en la ĉambr'o kaj aŭd'as eksplod'o'n. Flagr'as la elektr'a lum'o. Rigard'ant'e tra la fenestr'o mi vid'as mal'proksim'e lev'iĝ'ant'a'n nigr'a'n fum'o'n. Evident'e tur'falk'o post'flug'is mal'grand'a'n bird'o'n, tuŝ'is du divers'faz'a'j'n elektr'a'j'n line'o'j'n kaj tuj est'is rost'it'a. La rab'o'bird'a skelet'o pend'is pli ol unu jar'o'n en la drat'o'j.

Printemp'o est'as la sezon'o de la par'iĝ'o. Rival'o'j est'u for'pel'it'a'j. Ĉiu'n jar'o'n okaz'as sam'e: paru'o vid'as si'a'n spegul'bild'o'n en aŭt'a retro'spegul'o kaj sen'hezit'e atak'as. Sed la „ali'a” ident'e re'atak'as. Post van'a batal'o la paru'o salt'as sur la supr'a'n part'o'n de la spegul'o – tuj la „ali'a” est'as for! La scen'o ripet'iĝ'as ...

Walter KLag
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kial Egipti'o?

Fak'e bon'eg'e verk'it'a artikol'o de Roberto Pigr'o sub la titol'o Italio plur'lingv'a: la de'ven'o de la etrusk'a (MONATO 2012/03, p. 20-21). Mi vol'us nur rimark'ig'i, ke la mumi'o de Zagrebo, en'volv'it'a en koton'a bend'o, kiu en'ten'as ĉirkaŭ 1200 etrusk'a'j'n vort'o'j'n, est'is trov'it'a en Egipti'o. Mi'a demand'o: Kial egipta mumi'o est'is en'volv'it'a en bend'o, kiu est'is sur'skrib'it'a nur per etrusk'a'j rit'a'j tekst'o'j?

Juli'us HAUSER
Slovaki'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Klimat'ŝanĝ'a'j fabel'o'j (2)

Interes'a artikol'o de Walter Klag pri klimat'ŝanĝ'o sub la titol'o „Klimat'ŝanĝ'a'j fabel'o'j” (MONATO 2012/03, p. 14-15). Mi ne est'as fak'ul'o pri klimat'ŝanĝ'iĝ'o'j, sed laŭ mi'a opini'o ili okaz'is en la for'a pas'int'ec'o, kelk'a'j grand'a'j, iu'j pli mal'grand'a'j. Simpl'e ni ne sci'as pri ili. Ili regul'iĝ'as per (ne)kon'at'a'j natur'leĝ'o'j, kiu'j'n la hom'ar'o ne pov'as influ'i. Tem'as pri kompleks'a sistem'o de laŭ'grad'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j, kiu don'as impuls'o'n al divers'a'j hipotez'o'j, kiu'j'n ni dev'as pren'i en konsider'o'n kun rezerv'o'j. Iu'j teori'o'j pri klimat'ŝanĝ'o est'as interes'a'j, sed kontraŭ ĉiu teori'o est'as kvant'o da kontraŭ'argument'o'j. Ĉu rezult'o? Du grup'o'j da opini'o'j de fak'ul'o'j kaj laik'o'j: (1) katastrof'a perspektiv'o por la hom'ar'o kaj (2) mal'akcept'o de apokalips'a'j klimat'ŝanĝ'o'j. Tiu ĉi diskut'ad'o est'as tamen tut'e kompren'ebl'a, se ni rimark'as, kiel komplik'a est'as la problem'o.

Kelk'a'j profet'aĵ'o'j, ekzempl'e en la pas'int'ec'o brul'aĵ'a kriz'o, gigant'a'j inund'o'j kaj natur'a'j katastrof'o'j ktp montr'iĝ'is est'i tro'ig'it'a'j. Mi pens'as, ke ankaŭ katastrof'a'j antaŭ'dir'o'j pri klimat'ŝanĝ'o'j est'as part'e tro'ig'it'a'j. Esenc'e tem'as pri grand'eg'a komerc'o kun miliard'o'j da dolar'o'j kadr'e de divers'a'j reg'ist'ar'a'j kaj ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j por antaŭ'dir'o de natur'a'j katastrof'o'j. Juĝ'u mem! Kiel ni pov'as fakt'e antaŭ'dir'i klimat'ŝanĝ'o'n por la hom'ar'o post 100 jar'o'j, se ni hav'as grav'a'j'n problem'o'j'n kun la preciz'ec'o de ordinar'a veter'prognoz'o por la ven'ont'a semajn'o?

Juli'us HAUSER
Slovaki'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Dorm'u bon'e, viv'u bon'e

Pli kaj pli da hom'o'j spert'as dorm'o'problem'o'j'n. Tiu tem'o ricev'as mult'e da atent'o de scienc'ist'o'j.

Johan Verbraeken [johan verbraken] de la universitat'a mal'san'ul'ej'o en Antverpeno (Belgi'o) kalkul'is, ke 23 % de la belg'o'j, pli aĝ'a'j ol 50 jar'o'j'n, barakt'as kun mez'a ĝis fort'a dorm'o'problem'o. Hodiaŭ 3,3 % ĉiu'tag'e pren'as dorm'o'pilol'o'n: en 2004 nur 2,9 %.

Ju pli aĝ'a oni est'as, des pli oft'as la dorm'o'problem'o'j. La kvant'o ĉe vir'in'o'j est'as du'obl'o de tiu de la vir'o'j. En Valoni'o (sud'a Belgi'o) oni konsum'as 38 % pli da dorm'ig'il'o'j ol en Flandri'o (nord'a). Mal'alt'instru'it'a'j hom'o'j en'glut'as la kvin'obl'o'n kompar'e al alt'instru'it'o'j.

Nokt'o'hom'o'j

Ekzist'as divers'a'j hom'tip'o'j laŭ la dorm'o'bezon'o. La grand'a pli'mult'o est'as dum'tag'e aktiv'a. Ver'a'j nokt'o'hom'o'j mal'oft'as. Sed ekzist'as maten'ul'o'j, kiu'j plej efik'e funkci'as en la antaŭ'tag'mez'a period'o, kaj vesper'ul'o'j. La mez'a vir'in'o est'as pli maten'ul'a ol vir'o. Normal'as, ke dek'kelk'jar'ul'o pli long'e dorm'as en la maten'o.

Beb'o'j pli long'e dorm'as en period'o de fort'a kresk'o. Tiu konstat'o sub'ten'as la ide'o'n, ke dorm'o util'as kiel energi'ŝpar'a temp'o. Por plen'kresk'ul'o'j ĝi'a signif'o est'as pli'ig'i la energi'rezerv'o'n kaj far'i ripar'o'j'n de la korp'o, inter'ali'e per stimul'ad'o de la imun'sistem'o.

Sed dorm'o plej grav'as por solid'ig'i la memor'o'n kaj la lern'o'proces'o'j'n. Neces'as period'o kun minimum'o da impuls'o'j por fiks'i neces'aĵ'o'j'n kaj for'ig'i super'flu'aĵ'o'j'n.

Faz'o

En normal'a nokt'o, oni tra'viv'as kvin cikl'o'j'n de mal'profund'a ĝis profund'a dorm'o. La mov'a'j kapabl'o'j fiks'iĝ'as precip'e en la profund'a dorm'o; vid'a'j aspekt'o'j dum la mal'profund'a faz'o.

Pierre Maquet [pjer maké] de la universitat'o de Lieĝ'o mal'kovr'is, ke jam dum'tag'e specif'a'j ĉel'grup'et'o'j est'as mark'it'a'j, kaj dum'nokt'e ili ricev'as special'a'n atent'o'n. Grav'as dorm'i sen'inter'romp'e por optimum'e funkci'i.

Kiam oni vek'iĝ'as, la proces'o de la memor'fiks'ad'o dev'as re'komenc'iĝ'i. Tio supoz'ebl'e klar'ig'as, kial mal'jun'a'j person'o'j perd'as la memor'kapabl'o'n: tio okaz'as, ĉar ili mal'pli bon'e dorm'as.

Televid'il'o'j

La mal'kovr'o de elektr'a'j lamp'o'j est'as katastrof'o por ni'a normal'a biologi'a cikl'o. Pro lum'o'poluci'o nun apenaŭ ankoraŭ trov'ebl'as komplet'a mal'lum'o. Televid'il'o'j kaj komput'il'o'j distord'as ni'a'n biologi'a'n horloĝ'o'n.

Konsum'o de kafein'o kaj alkohol'aĵ'o'j mal'help'as nokt'a'n ripoz'o'n, precip'e ĉe mal'jun'ul'o'j. Sed plej mal'san'ig'a montr'iĝ'as la nokt'a uz'o de soci'a'j komunik'il'o'j: pli kaj pli da hom'o'j kun'pren'as si'a'n iPad en la lit'o'n.

Labor'ist'o'j

Ankaŭ la konsekvenc'o'j est'as alarm'a'j. Unu kvin'on'o de la trafik'akcident'o'j ver'ŝajn'e ŝuld'iĝ'as al dorm'o'mank'o. Hom'o'j, kiu'j dorm'as tro mal'mult'e, viv'as pli mal'long'e kaj hav'as pli da kor- kaj angi'o-problem'o'j. Tio valid'as ankaŭ por nokt'a'j labor'ist'o'j. Mank'o de dorm'o stimul'as mal'sat'o'sent'o'n kaj do rilat'as al la kresk'o de dik'ec'o en la nun'temp'a soci'o.

Pro la grav'ec'o de la dorm'o por bon'e viv'i okaz'as pli kaj pli da esplor'o'j rilat'e al dorm'ad'o. Mult'a'j hipotez'o'j rest'as ne'cert'a'j kaj mult'a'j demand'o'j ne'solv'it'a'j. Sed saĝ'a hom'o supoz'ebl'e ne atend'as la scienc'ist'a'j'n raport'o'j'n por konsci'i, kiom grav'as bon'a dorm'o kaj kio mal'help'as ĝi'n.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mart'in centr'o de la slovak'a kultur'o

Mart'in (latin'e Sanctus Mart'in'us, dum la period'o de Aŭstrio-Hungari'o hungar'e Turócszentmárton, german'e Turz-Sankt Mart'in) est'as bel'eg'a kaj modern'a distrikt'a urb'o kun 60 000 loĝ'ant'o'j, situ'ant'a en la nord-okcident'a Slovaki'o.

La urb'o spegul'as ne nur la riĉ'a'n histori'o'n de la slovak'a naci'o, sed prezent'as ankaŭ mult'fac'et'a'n ebl'o'n por feri'ad'o. La urb'o est'as ideal'a el'ir'punkt'o por ek'kon'i la bel'aĵ'o'j'n de la Mart'in-region'o, nom'at'a „Turiec-ĝarden'et'o” (pro la river'o Turiec, kiu tra'flu'as la distrikt'o'n Mart'in).

Mart'in propon'as por turist'o'j admir'ind'a'n natur'o'n kun ebl'o'j por somer'a kaj vintr'a turism'o, bicikl'ad'o kaj mont'ar'bicikl'ad'o, ski'teren'o'j kun ski'lift'o'j por ski'ist'o'j. Turist'o'j pov'as vizit'i divers'a'j'n muze'o'j'n (tre kon'at'a'j est'as la muze'o de la slovak'a vilaĝ'o, www.skanzenmartin.sk, kaj la muze'o de la pentr'ist'o Mart'in Benk'a) kaj ali'a'j'n vid'ind'aĵ'o'j'n en la urb'o.

Histori'o

La unu'a skrib'a menci'o pri Mart'in datum'as de la jar'o 1264. La urb'o'nom'o de'ven'as de la nom'o de la urb'a preĝ'ej'o. Mart'in far'iĝ'is urb'o en 1340. La hus'an'o'j brul'ig'is ĝi'n en 1433, sed la urb'o evolu'is kaj en 1489 akir'is ankaŭ rajt'o'j'n de kamp'urb'o. En 1861 en Mart'in okaz'is grand'a kun'ven'o de slovak'o'j, en kiu oni postul'is aŭtonomi'o'n de la slovak'a naci'o. En tiu period'o la urb'o trans'form'iĝ'is en grav'a'n centr'o'n de slovak'a kultur'o, politik'o, scienc'o kaj art'o.

En 1863 oni fond'is en Mart'in la Slovak'a'n Fond'aĵ'o'n (slovak'e Matica slovenská) kiel simbol'o'n de la slovak'a naci'a kultur'a konsci'o sub la hungar'a reg'ad'o. La fond'a statut'o est'is aprob'it'a la 21an de aŭgust'o 1862 far'e de la aŭstr'a-hungar'a imperi'estr'o Francisko Jozefo. La unu'a prezid'ant'o far'iĝ'is la katolik'a episkop'o Štefan Moyzes [ŝtefan mojzes]. En 1875 la hungar'a reg'ist'ar'o ferm'is la fond'aĵ'o'n kaj konfisk'is ĝi'a'n kapital'o'n. Post la ek'est'o de Ĉeĥ'o'slovaki'o ĝi est'is re'fond'it'a en 1919. Al la Slovak'a Fond'aĵ'o aparten'as hodiaŭ inter'ali'e ankaŭ la Patr'o'land'a Muze'o, Slovak'a Literatur'a Institut'o, Slovak'a Histori'a Institut'o, Naci'a Institut'o de la slovak'a Lingv'o kaj Literatur'o ktp.

La blazon'o de la urb'o Mart'in prezent'as or'har'a'n kavalir'o'n (Sankt'a Marten'o), sid'ant'a'n sur arĝent'a ĉeval'o kontraŭ blu'a fon'o. Per la mal'dekstr'a man'o li lev'as ruĝ'a'n mantel'o'n, en la dekstr'a man'o ten'as glav'o'n. Antaŭ li'a ĉeval'o genu'as almoz'ul'o. Laŭ legend'o Mart'in est'is romia soldat'o ĉirkaŭ la jar'o 338 en la franc'a urb'o Amiens. Iu'n vintr'a'n tag'o'n ĉe la urb'o'pord'eg'o de Amiens li renkont'is almoz'ul'o'n, kiu apenaŭ est'is vest'it'a kaj tre frost'is. Mart'in – per si'a glav'o – divid'is si'a'n mantel'o'n en du du'on'o'j'n kaj don'is unu el ili al la almoz'ul'o. Tiu'n ag'o'n prezent'as la urb'a blazon'o.

Tre frukt'o'don'a est'as la kun'labor'o de la urb'o Mart'in kun la eŭrop'a'j ĝemel'urb'o'j Jičín (Ĉeĥi'o), Karviná (Ĉeĥi'o), Gotha (Germanio), Hoogeveen (Nederlando), Kalisz (Pollando), Baĉki Petrovac (Serbi'o).

Esperant'o-ag'ad'o

En Mart'in riĉ'a'n histori'o'n hav'as ankaŭ la Esperant'o-mov'ad'o. En 1907 ĉi tie est'is el'don'it'a la unu'a lern'o'libr'o de Esperant'o por slovak'o'j, „Fundament'o de Esperant'o”. Post cent jar'o'j, en maj'o 2007 en Mart'in okaz'is kongres'o de Slovaki'a Esperant'a Federaci'o (SKEF).

En la naci'a tomb'ej'o, kiu'n oni fond'is fin'e de la 18a jar'cent'o kiel urb'a'n tomb'ej'o'n kaj en 1967 proklam'is kiel Naci'a'n tomb'ej'o'n kaj naci'a'n kultur'memor'ej'o'n, est'as en'tomb'ig'it'a'j ankaŭ kon'at'a'j slovak'a'j esperant'ist'o'j, kiel la pentr'ist'o kaj grafik'ist'o Mart'in Benk'a, la verk'ist'o Július Barč-Iv'a'n [barĉ-iv'a'n], la muzik'verk'ist'o kaj grand'a propagand'ist'o de Esperant'o Ján Valašťan-Dolinský [valaŝtan-dolinski], la kurac'ist'o kaj admir'ant'o de Esperant'o Ľudovít Izák, la honor'a membr'o de UEA Eduard Vladimír Tvarožek [tvaroĵek], kiu aŭtor'is lern'o'libr'o'j'n por slovak'o'j („Esperant'o en 14 lecion'o'j”), verk'is poezi'e, proz'e, didaktik'e kaj dram'e („Ni lud'as teatr'aĵ'o'j'n”, „Sol'a en sun'sub'ir'o”, „Skiz'o de la Esperant'a literatur'o”, kaj ali'a'j).

Bedaŭr'ind'e en la urb'o ne est'as Esperant'o-broŝur'o. Sed la turism'a ofic'ej'o, kiu trov'iĝ'as en la ĉef'plac'o de Mart'in, dispon'ig'as fremd'lingv'a'j'n broŝur'o'j'n. Vizit'ant'o'j pov'as trov'i inform'o'j'n ankaŭ per Inter'ret'o (www.mart'in.sk).

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fikci'a'j fiŝ'o'j

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j la ital'a justic'o rid'ind'ig'is si'n, kiam tribunal'o de Napolo, pri'trakt'ant'e kaz'o'n pri fals'ad'o de vest'aĵ'o'j kaj ali'a'j akcesor'aĵ'o'j Disney, erar'e kun'vok'is – kiel ofend'it'a'n parti'o'n – Miĉjo Mus'o-n, Donald'o Anas'o-n kaj ali'a'j'n „person'o'j'n” kre'it'a'j'n de la karikatur'ist'o Walt Disney. Tem'is pri sen'vol'a erar'o, kiu tamen re'eĥ'is almenaŭ en Italio.

Io simil'a okaz'is mez'e de mart'o, ĉi-foj'e kadr'e de Eŭrop'a Uni'o. La plej mir'ig'a fakt'o est'as tamen, ke nun ne tem'is pri erar'o, sed pri intenc'o. Spit'e al tio, ke laŭ proverb'o „hund'o ne manĝ'as hund'o'n”, la grek'a komision'an'o de EU pri fiŝ'ad'o, Maria Daganaki, en kun'sid'o pri bio'divers'ec'o en Mediterane'o, mal'kaŝ'e kritik'is kutim'o'j'n de la plej fam'a polic'a komisar'o de la nun'temp'a ital'a literatur'o.

Aventur'o'j

La nom'o de la komisar'o est'as Salv'o Montalbano kaj li'a'j aventur'o'j est'as traduk'it'a'j en mult'a'j'n lingv'o'j'n. Li est'is ankaŭ protagonist'o en la last'a jar'dek'o de plur'a'j film'o'j por televid'o.

Unu el la kutim'o'j de komisar'o Montalbano est'as manĝ'i alvus'o'j'n, t.e. mal'grand'a'j'n fiŝ'o'j'n, laŭ lok'a tradici'o, kiu'n Daganaki pri'skrib'is ne'akcept'ind'a. Manĝ'i fiŝ'et'o'j'n aŭ mal'permes'it'a'n ĉas'aĵ'o'n est'as la sam'a afer'o, laŭ la komision'an'o de EU, kiu ebl'e prav'as, sed surpriz'e ne disting'as inter real'o kaj fikci'o.

Daganaki, kiu ŝajn'e hav'as neni'o'n pli serioz'a'n por si'n okup'i, kvankam ŝi ven'as de land'o (Greki'o) en plen'a kriz'o, eĉ send'is al Andre'a Camilleri, verk'int'o de la Montalbano-libr'o'j, oficial'a'n leter'o'n.

Mal'virt'o

Ŝi postul'is, en la nom'o de EU kaj, ide'e, de ĉiu'j mond'a'j best'o'protekt'em'ul'o'j, tuj'a'n el'ig'o'n el ven'ont'a'j roman'o'j de tiu mal'virt'o. Ne'kred'em'e, la aŭtor'o respond'is, ke tem'as pri fikci'ul'o, pri hom'o, kiu ne ekzist'as en la real'o.

Li al'don'is, ke est'as mir'ig'e, ke, inter tiom da problem'o'j, kia'j'n Eŭrop'o last'a'temp'e al'front'as, unu'op'a kutim'o de ceter'e kuraĝ'a (kaj kiel ajn fikci'a!) komisar'o far'iĝ'as tem'o de inter'naci'a konferenc'o kaj eĉ indign'ig'as la eŭrop'a'j'n aŭtoritat'o'j'n. Oni ne pov'as juĝ'i literatur'a'n person'o'n laŭ normal'a'j kriteri'o'j, li asert'is. Do li tut'e ne intenc'as ced'i al la grek'a politik'ist'in'o.

Cenzur'o

Ali'flank'e, se oni akcept'us tia'n en'met'iĝ'o'n aŭ (ĉu anakronism'a'n?) cenzur'o'n, oni dev'us mal'ebl'ig'i ankaŭ la dis'vast'ig'o'n de verk'o'j, kia'j Drak'ul'o (suĉ'ant'a la sang'o'n de si'a'j viktim'o'j), Arsen'o Lupen'o (ŝtel'ist'o) kaj ali'a'j. Montalbano almenaŭ solv'as plej mal'facil'a'j'n kaz'o'j'n, triumf'ig'ant'e la justic'o'n en region'o (Sicilio) karakteriz'it'a de mult'jar'a ĉe'est'o de mafi'o kaj ali'a'j soci'a'j plag'o'j.

Kio'n li far'as en la liber'temp'o, en si'a hejm'o aŭ en ajn'a gast'ej'o/restoraci'o, tio rilat'as al li'a privat'a viv'o. Fiŝ'et'o'j kaj ali'a'j best'o'j ja rajt'as viv'i, sed ekzist'as eg'e pli grav'a'j krim'o'j ol fiŝ-manĝ'ad'o.

Rid'ind'ec'o

Iu'j mal'e opini'as, tro'taks'ant'e la afer'o'n, ke li don'as mal'bon'a'n ekzempl'o'n al la leg'ant'ar'o. Oni ja vid'as, ne unu'a'foj'e, ke la bon'mor'ec'o kaj rekt'ec'o flank'e de eŭrop'a'j instituci'o'j foj'foj'e fal'ig'as ili'n en rid'ind'ec'o'n.

Laŭ ili, ekzempl'e, la ĉef'a problem'o de Italio est'as, ke pli'mult'o de ĝi'a'j tradici'a'j fromaĝ'o'j est'as ne'sekur'a'j el higien'a vid'punkt'o. Sam'temp'e en Eŭrop'o sen'labor'ec'o kaj mal'riĉ'ec'o – real'a'j problem'o'j de la real'a viv'o, eg'e mal'proksim'e de imag'it'a'j regal'ad'o'j kaj festen'o'j – plu dis'vast'iĝ'as.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mizer'ig'a petrol'o

Mizer'o kaj petrol'o: kombin'o mal'ebl'a, oni dir'us, en epok'o de alt'eg'a'j petrol'prez'o'j. Kombin'o tamen ebl'a en la sud'a Italio, en region'o kiu – per ambaŭ si'a'j nom'o'j (ital'e: Lucania kaj Basilicata) – apenaŭ est'as kon'at'a inter'naci'e, kvankam est'ant'e pli grand'a ol land'o'j kiel Kipro aŭ Montenegro, kvankam flos'ant'e sur laŭ'dir'e la plej grand'a petrol'a kaj gas'a vejn'o de la kontinent'a Eŭrop'o.

Kvazaŭ freŝ'a akv'o

La loĝ'ant'o'j de Val d'Agr'i – la val'o, en kiu petrol'o ie ŝpruc'as eĉ spontane'e, kvazaŭ freŝ'a akv'o – long'e kred'is je la promes'o'j de ne'dank'em'a ŝtat'o, rev'ant'e, ke Bazilikato far'iĝ'os io simil'a al Arab'a Emir'land'o. „Sauda Lukani'o” oni foj'foj'e nom'as, ŝerc'ant'e, tiu'n ĉi region'o'n, sed la hom'o'j plu per'labor'as la strikt'a'j'n viv'rimed'o'j'n pioĉ'ant'e la ter'o'n kaj produkt'ant'e frukt'o'j'n, oliv'o'j'n kaj miel'o'n, ne mal'sam'e ol en la pas'int'a'j jar'cent'o'j. La unu'nur'a diferenc'o est'as, ke ili hav'as poŝ'telefon'o'n en la poŝ'o kaj cifer'ec'a'n televid'o'n en la hejm'o.

Pint'o kaj kalkan'um'o

Ni trov'iĝ'as inter la pint'o kaj la kalkan'um'o de la tiel nom'at'a bot'o (la form'o de Italio sur geografi'a map'o). La hom'o'j sen'iluzi'iĝ'is, kaj jam mal'plen'iĝ'is la vilaĝ'o'j. La promes'o'j ne est'as plen'um'it'a'j, kaj tiu ĉi region'o est'as lac'a pro atend'ad'o. La jun'ul'o'j postul'as est'ont'ec'o'n kaj cert'ec'o'n, kaj, ĉiam pli oft'e, dev'as serĉ'i ili'n ali'lok'e, en la riĉ'a Nord'o ekzempl'e, aŭ eĉ ekster'land'e, adiaŭ'ant'e la dom'o'j'n kaj la vilaĝ'o'j'n, kiu'j ebl'e neniam far'iĝ'os metropol'o'j. La kial'o? Cert'e ne la kvalit'o de la petrol'o, kiu est'as tre alt'a. Val d'Agr'i hav'as 47 put'o'j'n, kiu'j gard'as 465 milion'o'j'n da barel'o'j, el kiu'j nur 11 milion'o'j est'as ekstrakt'it'a'j dum la last'a'j 15-16 jar'o'j. Laŭ la nun'a valor'o (90-100 dolar'o'j por barel'o), tio est'as trezor'o de preskaŭ 50 miliard'o'j da dolar'o'j.

Sed ne ĉio bril'ant'a est'as diamant'o, oni asert'as, kaj tio apart'e valid'as en la kaz'o de Bazilikato. La iam'a ŝtat'a kompani'o En'i (akir'it'a de la rus'a Gazprom en 2007) destin'as al la region'o tantiem'o'j'n inter la plej mal'alt'a'j de la mond'o: nur 7 %, kaj eĉ nur 4 % en la okaz'o'j, en kiu'j la petrol'o est'as ekspluat'at'a sur'mar'e. Est'as bagatel'o, se oni konsider'as, ke jam en 1957 la fond'int'o de En'i, Enrico Mattei, konsider'is ofend'a la 15 %, kiu'j'n la tiel nom'at'a'j „Sep frat'in'o'j” (la sep grand'a'j petrol'kompani'o'j, kiu'j tiam reg'is la merkat'o'n) destin'is al la produkt'ant'a'j land'o'j, parol'ant'e pri „re'memor'aĵ'o'j imperi'ism'a'j kaj koloni'ism'a'j”, kaj ke en Venezuelo, Bolivio kaj Ekvadoro la kontrakt'o'j est'as nun'temp'e re'trakt'at'a'j por port'i la tantiem'o'j'n al pli ol 50 %.

Mank'as gas'o'dukt'o'j

Pli avantaĝ'a'j ŝajn'as la akord'o'j inter la region'o Bazilikato kaj la kompani'o'j Total, Esso kaj Shell rilat'e la vejn'o'j'n de Temp'a Rossa. Ili inter'ali'e dev'as hav'ig'i al la region'o nov'ig'a'n sistem'o'n por la kontrol'ad'o de la medi'o kaj sen'pag'a'n proviz'ad'o'n al la region'a energi'a kompani'o de la tut'a ekstrakt'at'a natur'gas'o (minimum'e 750 milion'o'j da metr'o'j kubaj), kun sekv'a rabat'o (almenaŭ dek'procent'a) por la lok'ul'o'j (ne mult'a'j) jam konekt'it'a'j al la gas'a ret'o. Mal'mult'e'kost'a gas'o ja hav'ebl'as, sed kie'n ĝi ir'u, se mank'as gas'o'dukt'o'j?

Tio est'as nur unu el la mult'a'j paradoks'o'j de tiu ĉi ceter'e al'log'a region'o, kis'at'a de la mar'o kaj de la sun'o (en la urb'et'o Maratea est'as eĉ grand'a statu'o de Krist'o sur la mar'o, simil'a al la brazila), sed ankoraŭ ne de la bon'ŝanc'o. Ebl'e kulp'as la region'o nur pro tio, ke ĝi trov'iĝ'as en Italio, kiu invest'is eĉ ne unu cend'o'n en infra'struktur'o'j, kiu ne kre'is la premis'o'j'n por la en'sorb'o de la lok'a'j labor'ant'o'j, kiu rifuz'as konsent'i favor'a'n kredit'o'n al la entrepren'ist'o'j, kaj ital'a'j kaj fremd'a'j, kiu'j vol'us invest'i en sud'a Italio.

Strang'a paradoks'o

La prez'o de la benzin'o, pro iu strang'a paradoks'o, ne mal'kresk'is, kaj la hom'o'j daŭr'e el'migr'as, kiel en la vilaĝ'o Grumento Nov'a, kiu en la last'a'j 15 jar'o'j perd'is kvar'on'o'n de si'a'j 2500 loĝ'ant'o'j, dum el la tut'a Bazilikato (570 000 loĝ'ant'o'j en'tut'e) mal'proksim'iĝ'as de la „petrol'ej'o” 4000 ul'o'j ĉiu'jar'e.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Vent'o amik'ec'a

Kadr'e de la tag'o de sen'de'pend'ec'o de Greki'o (la 25a de mart'o) okaz'is plur'a'j event'o'j ankaŭ en Tiran'o, Albanio. Tem'is inter'ali'e pri libr'o'ekspozici'o kun 600 titol'o'j kaj konferenc'o pri lingv'a'j kaj kultur'a'j esplor'o'j alban'a'j-grek'a'j kaj pri la influ'o de la grek'a ekonomi'a kriz'o en Albanio.

Inkluziv'it'a'j est'is ankaŭ kanzon'o'j, film'o'j, fot'o'j kaj pentr'aĵ'o'j. Ne forges'it'a'j est'is kuir'art'o'j grek'a kaj mediterane'a.

Invad'o

Dum 80 jar'o'j (1912-1992) la rilat'o'j de ambaŭ land'o'j est'is problem'a'j pro la grek'a aneks'o de alban'a'j teritori'o'j kaj la ital'a invad'o de Greki'o en 1940 el teritori'o antaŭ'e okup'it'a de Albanio.

Post 1992 ek'blov'is amik'ec'a vent'o. Okaz'is divers'a'j inter'ŝanĝ'o'j ne nur ekonomi'a'j kaj politik'a'j, sed ankaŭ kultur'a'j kaj hom'a'j. La pli'mult'o de la alban'a'j el'migr'int'o'j loĝ'as en la najbar'a Greki'o, ekzempl'e 400 000 en Ateno.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Vintr'a varm'o hom'a

En la nord'a Japani'o – la nord'a part'o de Honŝu'o (la plej grand'a insul'o en la japan'a insul'ar'o) kaj Hokajd'o (la plej nord'a insul'o en la japan'a insul'ar'o), kiu aparten'as al mult'neĝ'a region'o, la loĝ'ant'o'j kutim'as al mal'varm'a kaj neĝ'a klimat'o. Tamen ĉi-jar'e grand'a neĝ'o'fal'o surpriz'is eĉ ili'n.

Mi loĝ'as en et'a urb'o en la centr'a Hokajd'o. Vintr'e la loĝ'ant'o'j dev'as preskaŭ ĉiu'maten'e for'ŝovel'i neĝ'o'n de antaŭ la en'ir'ej'o de la dom'o'j. Oft'e ili dev'as „el'fos'i” si'a'n aŭt'o'n ekster'e park'um'it'a'n. Tio est'as kutim'a labor'o dum vintr'o, kiu daŭr'as ĉ. kvin monat'o'j'n.

Profund'is

Tamen en la last'a vintr'o la kutim'a labor'o mult'obl'e pez'iĝ'is pro neĝ'eg'o. Fin'e de februar'o la neĝ'o profund'is unu metr'o'n kaj du'on'o'n (en la antaŭ'a vintr'o iom sub du'on'metr'o). Fal'is en'tut'e pli ol 13 m (antaŭ'e 6 m).

La guberni'o Hokajd'o rezerv'is naŭ miliard'o'j'n da en'o'j por for'ig'i neĝ'o'n. Tiu ĉi sum'o el'ĉerp'iĝ'is jam fru'e dum la vintr'o. La guberni'o al'don'is pli'a'j'n 1,4 miliard'o'j'n da en'o'j, sed al mult'a'j komun'um'o'j fin'e ne sufiĉ'is mon'rimed'o'j.

Sufer'is la viv'o de la loĝ'ant'o'j. Oft'e romp'iĝ'is sen'hom'a'j dom'o'j pro la pez'o de la neĝ'o. Hom'o'j vund'iĝ'is, kaj unu eĉ mort'is, kiam ili prov'is for'ŝovel'i neĝ'o'n de sur tegment'o'j. Kresk'is la nombr'o de trafik'akcident'o'j kaj en Hokajd'o halt'is pro la neĝ'o 1700 trajn'serv'o'j.

Pli'firm'ig'is

Tamen la sever'a vintr'o hav'is ali'senc'e favor'a'n flank'o'n. Ĝi pli'firm'ig'is la hom'a'n kun'labor'em'o'n. Ekzempl'e, en januar'o mi kun mi'a'j famili'an'o'j mal'est'is hejm'e dum unu semajn'o. Kiam ni re'ven'is, ni trov'is la en'ir'ej'o'n de ni'a dom'o sen'neĝ'a.

„Kiu far'is tio'n por ni?” mi demand'is mi'a'n edz'o'n. Ni al'port'is donac'o'n al najbar'o kaj demand'is pri la bon'kor'ec'o. La najbar'o respond'is: „Mi far'is. Ne grav'as.” Ni ripet'e dank'salut'is. Tia'manier'e pli'fort'iĝ'as hom'a'j lig'o'j.

Sever'a nord'a klimat'o neces'ig'as inter'help'o'n. Mi esper'as, ke tia kun'labor'em'o ne est'os forges'it'a kiel por'temp'a furor'o.

KAWAI Yuka
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Kawai Yuka el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Alianc'an'o'j jam de jar'cent'o'j

Okaz'e de la 90a dat're'ven'o de la star'ig'o de diplomati'a'j rilat'o'j inter Albanio kaj Hungari'o, la alban'a ĉef'ministr'o Sal'i Berisha, vizit'ant'e Hungari'o'n, part'o'pren'is divers'a'j'n solen'aĵ'o'j'n.

Kadr'e de ekspozici'o pri la diplomati'a'j rilat'o'j est'as sub'skrib'it'a'j traktat'o'j ekonomi'a'j kaj kultur'a'j inter la du land'o'j. Mal'ferm'it'a en Budapeŝto est'as ankaŭ katedr'o pri la alban'a lingv'o.

Alban'o'j kaj hungar'o'j est'as alianc'an'o'j jam de la 15a jar'cent'o. Komenc'e de la 20a, ĝust'e en Hungari'o, la ŝtat'a sekretari'o Hadik kaj la ministr'o Berchtold sub'ten'is baldaŭ'a'n sen'de'pend'iĝ'o'n de Albanio.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fajr'o'brigad'an'a'j uniform'o'j

Unik'a kolekt'o de fajr'o'brigad'an'a'j uniform'o'j trov'iĝ'as en la slovak'a urb'o Mart'in (urb'o'part'o Priekopa), situ'ant'a je ĉirkaŭ 230 km nord'e de Bratislav'o.

En la depon'ej'o de fajr'o'brigad'a muze'o oni pov'as rigard'i 60 ceremoni'a'j'n kaj labor'a'j'n uniform'o'j'n de fajr'o'brigad'an'o'j el 25 land'o'j. La plej rar'a'j kaj mal'oft'a'j uniform'o'j est'as el Indonezio, Sud-Afrik'o kaj Florido (Uson'o). Laŭ la direktor'o de la fajr'o'brigad'a muze'o, Miroslav Pokrievka, la muze'o klopod'as akir'i uniform'o'j'n ankaŭ el Italio, Svis'land'o, Norvegi'o, Briti'o, Portugali'o kaj Ukrainio.

Interes'o'n pri pli vast'a kun'labor'o esprim'is jam muze'o'j el Madrido (Hispanio), Norrköping (Svedi'o), Tul'a (Rusio) kaj Berlino (Germanio). La muze'o en Mart'in hav'as ankaŭ kontakt'o'j'n kun la muze'o'j en Kanado, Aŭstrali'o, Ĉini'o, Taj'land'o kaj ali'a'j.

La fajr'o'brigad'a muze'o funkci'as sur'baz'e de liber'vol'a kun'labor'o de lok'a'j fajr'o'brigad'an'o'j. En ĝi est'as ankaŭ mal'nov'a'j re'konstru'it'a'j fajr'esting'a'j pump'il'o'j, kiu'j'n oni kolekt'as jam pli ol 40 jar'o'j'n.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fer'voj'a jubile'o

Hieraŭ ven'is al mi la april'a numer'o kun interes'a en'hav'o. Bon'ŝanc'a koincid'o est'as, ke vi aper'ig'is la artikol'o'n pri la fer'voj'a pas'int'ec'o de mi'a land'o (MONATO 2012/04, p. 18-19) ĝust'e nun, ĉar la fer'voj'a trafik'o en Finnlando (tiam aŭtonom'a part'o de Rus'a Imperi'o) komenc'iĝ'is la 17an de mart'o 1862, kaj nun est'as fest'at'a la 150a jubile'o.

Raita PYHÄLÄ
Finnlando
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Raita Pyhälä el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pen'a pedagogi'o

En Germanio la lern'ej'a sistem'o ŝancel'iĝ'as inter la postul'o pri tut'land'a unu'ec'o kaj plej individu'ig'a'j streb'o'j. Problem'o'j en tio est'as la kultur'mastr'ec'o, kiu aparten'as al la tiel nom'at'a'j federaci'a'j land'o'j divers'parti'e reg'at'a'j, la grand'ec'o de la sistem'o, la divers'ec'o inter la lern'ant'o'j, la en'miks'iĝ'o de mem'cert'a'j „fak'ul'o'j”, la fort'iĝ'ant'a prem'o de la klient'o'j, la influ'o de eŭrop'a'j instanc'o'j, ktp.

Ord'ig'o est'as preskaŭ mal'ebl'a, kaj la divers'a'j solv'o'prov'o'j ne trankvil'ig'as la situaci'o'n, sed kre'as daŭr'a'n kirl'ad'o'n, sam'e mal'favor'e por lern'ant'o'j kiel por instru'ist'o'j. Krom'e la tem'o aparten'as al la plej ideologi'e ŝarĝ'it'a'j, montr'iĝ'as batal'kamp'o por soci'a'j ŝanĝ'em'o'j. Kiu akapar'is la lern'ej'o'j'n, tiu posed'as la popol'o'n.

Jen tri ekzempl'o'j, kiu'j pri'lum'as ne nur lern'ej'a'j'n afer'o'j'n, sed la aktual'a'n stat'o'n de la german'a soci'o.

1. Jar'o perd'it'a, jar'o gajn'it'a

En Baden-Virtemberg'o la Social'demokrat'a kaj Verd'ul'a Parti'o'j re'en'konduk'as la naŭ'jar'a'n gimnazi'o'n. La mal'venk'o de la antaŭ'a reg'ist'ar'o ŝuld'iĝ'is apart'e al tri kial'o'j: tro long'a ekzist'o ĝis krust'iĝ'o, la nukle'a katastrof'o en la for'a Japani'o kaj la mal'kontent'o de kelk'a'j ge'patr'o'j kaj lern'ej'an'o'j pri sent'at'a streĉ'o pro la ok'jar'a gimnazi'o'temp'o en'konduk'it'a en 2004.

Tiu'temp'e oni konsci'iĝ'is, ke german'a'j lern'ant'o'j tro long'e frekvent'as la lern'ej'o'j'n, kaj mal'long'ig'is la gimnazi'a'n faz'o'n de naŭ al ok jar'o'j. Por komplez'i la delikat'em'a'j'n balot'ant'o'j'n, la nun'a koalici'o promes'is re'ir'i al la naŭ'jar'a daŭr'o.

Sed nun, post jar'o, evident'iĝ'as, ke, laŭ la koncern'a ministr'in'o, tamen „la ok'jar'a gimnazi'o rest'u la norm'o”. Nu, ĉu ok aŭ naŭ? La enigm'o facil'e solv'iĝ'as. Unu el la du politik'a'j partner'o'j (Verd'ul'o'j) mem favor'as ok jar'o'j'n. Por kontent'ig'i la ali'a'n (SPD) oni nun permes'as „lern'ej'e eksperiment'i kun naŭ jar'o'j” – kvazaŭ la gimnazi'o ne ekzist'us naŭ'jar'a jam dum pli ol jar'cent'o.

Antaŭ'balot'e

Sed oni sci'as prav'ig'i tiu'n „test'o'n”: „La naŭ'jar'a kurs'ar'o est'as dis'volv'iĝ'o, ne re'ir'o al la antaŭ'a naŭ'jar'a gimnazi'o”. Oni kompromis'is inter'konsent'i pri du'obl'e 22 test'a'j lern'ej'o'j, anstataŭ la antaŭ'balot'e promes'it'a'j 120, kaj paralel'e gvid'i la du spec'o'j'n.

La grand'a ceter'o en la prosper'a land'o, ceter'e pint'a Pis'a-test'e, rest'as tia, kia en'konduk'is ĝi'n la pro tio for'bala'it'a'j konservativ'ul'o'j. Kia ironi'o!

Klar'ig'o'j pri la ideologi'a fon'o de tia struktur'a ĥaos'o postul'us pli ol du'obl'a'n spac'o'n. . La skrib'ant'o tamen vol'as menci'i, ke antaŭ generaci'o neni'u patr'o, patr'in'o, lern'ant'o aŭdac'us pri'juĝ'i la daŭr'o'n de instru'a'j faz'o'j.

Kapabl'ul'o

Du'e, ĉiu kapabl'ul'o jam antaŭ'e pov'is al'ir'i la abiturient'a'n ekzamen'o'n. Tri'e, mult'a'j lern'ant'o'j ne nur bezon'is naŭ jar'o'j'n ĝis tia fin'o, sed ricev'is dek, foj'e 11 aŭ 12.

La aŭtor'o memor'as, ke li „perd'is” si'a'temp'e unu jar'o'n pro nov'a struktur'ad'o de la lern'o'jar'o. Tiam oni ebl'e plend'is nur pro tro dens'a okup'o de la klas'ĉambr'o'j. Li mem ne rimark'is i'a'n mank'o'n, sed laŭ la aktual'a'j kriteri'o'j li tiam tamen apenaŭ pov'is kontent'ig'e evolu'i mens'e kaj moral'e.

Montr'iĝ'as tio ne'last'e en li'a mal'kapabl'o plen'kor'e jes'i i'a'n sistem'o'n, prefer'ant'e kritik'um'ad'i en sen'de'pend'a'j gazet'o'j. Sed la sistem'o kruel'e venĝ'is si'n: la ŝpar'it'a'n jar'o'n oni ig'is li'n pag'i per katen'ad'o al la gimnazi'o ĝis la pensi'iĝ'o.

2. Vort'a'j bluf'o'j

La post'milit'a'j lern'ej'a'j spec'o'j en Germanio est'is tra'vid'ebl'a'j. La popol'a lern'ej'o ampleks'is ok aŭ naŭ klas'o'j'n. Ĝi eduk'is ag'o'kapabl'a'j'n hom'o'j'n kaj taŭg'ig'is ili'n por plen'um'i la viv'bezon'o'j'n de la praktik'a popol'o. Ekster'ordinar'e por abstrakt'a'j sfer'o'j dot'it'a'j lern'ant'o'j pov'is post la unu'a'j kvar jar'o'j tra'pas'i ekzamen'o'n kaj post'sukces'e en'ir'i la gimnazi'o'n kun ekzamen'o post naŭ jar'o'j.

Iam oni divid'is la popol'a'n lern'ej'o'n en baz'a'n lern'ej'o'n kaj sekv'a'n ĝeneral'a'n lern'ej'o'n (Hauptschule). Post kiam la politik'a vol'o decid'is, ke ne nur 10 % de la jar'a'j lern'ant'o'j akir'u la gimnazi'a'n matur'iĝ'o'n, sed 40 %, ĉiu cel'as pli alt'e'n kaj prov'as eskap'i la ĝeneral'a'n lern'ej'o'n.

Ali'nomad'o

Tamen, malgraŭ mult'a ŝtat'a sub'ten'o, ne mal'mult'a'j rest'as sur tiu ŝtup'o, ĉar ili pro divers'a'j kial'o'j ne pov'as sekv'i la ali'ul'o'j'n. Por ne stigmat'i tiu'n post'rest'ad'o'n, la Krist'an'demokrat'a Parti'o nun vol'as instal'i nov'a'n lern'ej'o-spec'o'n. Sed ĉar ne tem'as pri ali'a lern'ant'o'struktur'o, pov'as tem'i nur pri ali'nomad'o: Oberschule – super'a lern'ej'o ĝi est'u. Bon'e, est'u.

Sed iam oni taks'is la gimnazi'o'n kiel la lern'ej'a'n pint'o'n, la „super'a'n lern'ej'o'n”. Kaj la universitat'o est'is la „alt'a lern'ej'o”.

Pretend'o'j

Ni viv'as en temp'o de inflaci'o, kaj ne tem'as nur pri mon'o'j, sed ankaŭ pri nom'o'j, vort'o'j, titol'o'j, pretend'o'j, test'o'j, promes'o'j ktp. Ek'de kiam la kultur'ministeri'o'j dev'ig'is la lern'ej'o'j'n konkurenc'i inter si, oni ankaŭ tie kutim'as impon'i bluf'e: infan'ĝarden'a'j art'ist'o'konkurs'o'j, baz'lern'ej'a'j akademi'o'j, la ĝeneral'a lern'ej'o far'iĝ'as super'a, la gimnazi'o jam est'u antaŭ'universitat'o.

Kaj tiu last'a stud'ej'o kon'as la rezult'o'n: pli ol 40 % de la tie'n promoci'it'a'j student'o'j mal'sukces'as en la universitat'a'j ekzamen'o'j aŭ en scienc'a'j karier'o'j. Jam Zamenhof sci'is: Ne sufiĉ'as (nur) nom'i lingv'o'n inter'naci'a. Sam'e valid'as: ne sufiĉ'as (nur) nom'i lern'ej'o'n super'a.

3. Rest'o en la sam'a nest'o

En Baden-Virtemberg'o la nov'a ruĝ'a-verd'a reg'ist'ar'o ordon'is abol'i la dev'ig'a'n, decid'a'n baz'lern'ej'a'n rekomend'o'n (permes'o'n) por la trans'ir'o al real'lern'ej'o aŭ gimnazi'o. La vol'o de la ge'patr'o'j laŭ'asert'e pli bon'e sci'as pri'juĝ'i la lern'ej'a'n taŭg'ec'o'n de la infan'o'j ol la lern'ej'o. La instru'ist'o'j tamen dev'as taks'i, sed la rezult'o ne plu mal'help'as la ge'patr'o'j'n send'i si'a'n id'o'n en mal'konven'a'n lern'ej'o'n.

Praktik'e tio rezult'ig'as aktual'e amas'a'n streb'ad'o'n apart'e en real'lern'ej'o'j'n. La ĝeneral'a'j lern'ej'o'j (iam'a'j popol'a'j lern'ej'o'j) perd'as lern'ant'o'j'n, mal'plen'iĝ'as. La real'a'j eksplod'as, ĉar mank'as spac'o kaj instru'ist'o'j. Jen la solv'o flank'e de la kultur'burokrat'o'j: la ĝeneral'lern'ej'a'j instru'ist'o'j, perd'int'e si'a'j'n lern'ant'o'j'n, „dum'temp'e” deĵor'u en la real'a'j.

Kurioz'a

Ne est'u problem'o ebl'e mank'ant'a kompetent'ec'o por tiu ĉi ŝtup'o, sed la mank'o de klas'ĉambr'o'j pro tro'a al'flu'o. Kaj jen la sekv'a solv'o: mem'kompren'ebl'e oni ir'u en la for'las'it'a'j'n ĝeneral'a'j'n lern'ej'o'j'n. Est'iĝ'as la kurioz'a situaci'o, ke sam'a'lok'e renkont'iĝ'os la sam'a'j lern'ant'o'j kun la sam'a'j instru'ist'o'j.

Ĉio rest'as la sam'a, nur la klasifik'o de la lern'ej'o ne plu en'hav'as la diskriminaci'a'n vort'o'n ĝeneral'a, sed la pli nobl'a'n real'a. Kaj baldaŭ, se efektiv'iĝ'os ali'a propon'o: super'a.

Ĉu bon'a rimed'o por venk'i la asert'at'a'n post'rest'int'ec'o'n de Germanio en Pis'a-test'o'j? Tiu'n evolu'o'n eĉ Nietzsche kaj Darwin ne supoz'us. Oni kre'as la super'hom'o'n – per simpl'a ali'nomad'o. Sed se la fizik'a evolu'o funkci'us tiel, ĝis hodiaŭ ne unu kultur'politik'ist'o sid'us fier'e sur si'a post ...en'o.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Dum'viv'a'j rabat'o'j

„Ĉu ci kolktas glu'mark'et'n?” Tia'n krud'e dialekt'a'n demand'o'n mi kred'is aŭd'i last'foj'e antaŭ 50 jar'o'j en ni'a sol'a vilaĝ'a bak'ej'o, far'iĝ'int'e membr'o de la vend'o'ĉen'o „Viv'o”. Ekzist'is tiu por serv'i al la nov'e vek'iĝ'int'a'j dezir'o'j de vilaĝ'an'o'j post'milit'e kaj uson'o'stil'e pli postul'em'a'j pri ver'a'j aŭ imag'at'a'j viv'bezon'o'j.

La sol'a vend'ej'o ĝi ja ne est'is, sed la du'a iom post'lam'is la pretend'o'j'n de la klient'o'j, kaj nur pli post'e prov'is al'log'i per mal'avar'a, tamen tre sen'mank'e pri'trakt'at'a trans'don'ad'o de rabat'a'j glu'mark'o'j.

Glu'mark'o'j, lang'e saliv'e prepar'it'a'j al la mal'humid'a konserv'ad'o en rabat'mark'a kajer'o, est'is ver'e aprez'at'a'j objekt'o'j de atent'a akir'o, kvankam en nur et'a rilat'o al la var'o'valor'o. Almenaŭ ni infan'o'j dev'is est'i tre atent'em'a'j ĉi-tem'e, ĉar post la kolekt'ad'o de 100 tia'j paper'et'o'j oni ricev'is i'a'n rabat'o'n, mal'oft'e rekt'e mon'a'n rekompenc'o'n, plej oft'e tuk'o'n, glas'o'n aŭ ali'a'n var'o'n por ĉiu'tag'a uz'o. Ni mem volont'e ĉas'is la glu'mark'o'j'n, kaj la patr'in'o'j indik'is tio'n grav'a kontribu'o al la trans'viv'ad'o de la famili'o.

Kas'ist'in'o

Glu'mark'o'j, rabat'mark'o'j? La nun'a klient'o ja kon'as la noci'o'j'n, kaj kutim'e jes'as ĉe la kas'o'j. Sed mi'n, post 50 jar'o'j re'aŭd'ant'a tiu'j'n vort'o'j'n, ceter'e ne en la lok'a dialekt'o, sed tra buŝ'o kaj idiom'o de orient'german'a kas'ist'in'o en super'bazar'o, ili sku'is fund'e.

Fakt'e mi opini'is venk'it'a'j la modest'a'j'n temp'o'j'n post'milit'a'j'n kun rabat'mark'a ŝpar'ad'o kaj post'kur'ad'o de brokant'ist'o'j, kiu'j post la trans'don'o de ĉifon'o'j, metal'pec'o'j kaj paper'aĵ'o konfidenc'em'e rekompenc'is per trink'glas'o, preskaŭ magi'e el'tir'it'a el pajl'o'kest'o.

Feliĉ'e pas'is tiu'j temp'o'j, sed kun ili ankaŭ la viv'o de la „Viv'o”-ĉen'o, for'glut'it'a de pli potenc'a'j komerc'firma'o'j.

Klient'al'tir'o

Long'e mi bezon'is por kompren'i, ke ni ja viv'as en modern'a'j temp'o'j, sed ke tamen la hom'a natur'o ne ŝanĝ'iĝ'is. Klient'o'j kred'as je rabat'it'a'j ofert'o'j kaj mult'el'cent'a'j gajn'o'j, vend'ist'o'j je klient'al'tir'o kaj kre'o de apart'a'j rilat'o'j. Do mi dev'as nun el'ten'i simil'a'j'n demand'o'j'n kaj re'ag'as laŭ'e:

Mi hont'as, sed rabat'mark'o'j'n antaŭ'krist'nask'e mi kolekt'is fervor'e, ĉar la pred'o est'is du alt'valor'a'j glas'o'j de renom'a firma'o. Do taŭg'a donac'o por mi'a edz'in'o, facil'e akir'it'a. Eĉ du'a'n kajer'o'n mi komenc'is plen'ig'i, ja ne plu neces'as la propr'a saliv'o; mem'glu'a'j, preskaŭ steril'a'j la mark'o'j ja est'as.

Sed kiam la kajer'o est'is du'on'e plen'a, mank'is ĉiam ankoraŭ aĉet'o de 200 eŭr'o'j, kaj la ofert'o fin'iĝ'is. Pri gajn'o'j de aŭt'o'j mi est'as pli prudent'a. La lot'um'a feliĉ'o ĉiam preter'las'is mi'n, kaj mi ne vol'as spekulaci'i pri la viv'o'rest'o.

Fidel'a

Ankaŭ ali'a'n ofert'o'n mi ne akcept'is. Al la demand'o, ĉu mi vol'as Treuepunkte, do fidel'ec'a'j'n poent'o'j'n, mi indign'e respond'is, ke mi ne vol'as est'i fidel'a al super'bazar'o, sed al mi'a edz'in'o, kaj por tio ne nepr'e bezon'as poent'o'j'n en or'a libr'o por kompens'i tiu'j'n en nigr'a. Nun la kas'ist'in'o'j iom ironi'e rigard'as supr'e'n al mi, sed las'as la demand'o'n.

Se la vitr'a donac'o ja est'is iel ind'a afer'o, nun oni vol'as dorlot'i mi'n per „kolekt'o'kart'o'j” kun bild'o'j de Bugs Bunni & Co. (tiel!) kun la slogan'o „La plen'e frenez'a kolekt'o'ag'ad'o en vi'a XX-bazar'o”. Tiu'n mi mem'kompren'ebl'e mal'estim'as, kaj help'as persist'i en tio, ke poent'o'n oni ricev'as nur ek'de aĉet'o per 15 eŭr'o'j.

Man'sak'et'o'j

Las'u ni la ali'a'j'n propon'o'j'n, ekzempl'e miks'a'j'n sistem'o'j'n kun al'don'a pag'o por tenis'lud'il'o'j, man'sak'et'o'j, poŝ'telefon'o'j ktp, aŭ benzin'rabat'o'j'n, stel'ul'a'j'n bild'o'j'n, muzik'donac'o'n mp3-sistem'a'n, t.n. pag'u-post'e-al'log'o'n, gajn'o'lud'o'j'n ktp.

Ĉiu firma'o laŭ la propr'a'j strategi'ist'o'j rapid'e lern'as de la konkurenc'o. Ali'a'flank'e la popol'o rest'as la sam'a kaj volont'e akcept'as surpriz'o'j'n kaj ŝajn'rabat'o'j'n.

Ni esper'u, ke tio rest'as lud'o kaj ne viv'bezon'aĵ'o kiel antaŭ 50 jar'o'j. Tamen, ĉu ni ne prefer'u mond'o'n kun serioz'a'j prez'o'j, sen tro'ig'o'j, kre'em'a al'log'ad'o, svag'a'j premi'o'j kaj facil'e tra'vid'ebl'a super'ruz'ad'o?

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Klimat'ŝanĝ'a'j fabel'o'j? Tut'e ne.

Walter Klag prav'as, ke en la nun'a jar'cent'o la pli'alt'iĝ'o de la mar'nivel'o pro la klimat'o'varm'iĝ'o ne est'as la plej grand'a minac'o. Pli grav'a est'as ekzempl'e la plu'a dezert'iĝ'o. Tamen tiu pli'alt'iĝ'o ne est'as neglekt'ebl'a. Ĝi est'as mezur'ebl'a kaj mezur'at'a, ating'is 17 cm dum la last'a jar'cent'o kaj aktual'e ĝi pli'alt'iĝ'as je 3,3 mm jar'e, tiel ke je la fin'o de la jar'cent'o la mar'o'j est'os du'on'a'n metr'o'n pli alt'a'j, kaj pli en la post'a est'ont'ec'o.

Satelit'a mezur'ad'o

Jam du'on'a metr'o est'as mal'prosper'a precip'e por river'delt'a'j region'o'j. Antaŭ du'dek jar'o'j oni pens'is, ke la mar'nivel'o pli'alt'iĝ'as precip'e pro la term'a dilat'iĝ'o de la supr'a'j, rapid'e rul'iĝ'ant'a'j kelk'cent metr'o'j, kiu'j est'as varm'ig'at'a'j de la sun'o; la fand'iĝ'ant'a'j sur'ter'a'j glaci'ej'o'j kontribu'os nur kun prokrast'iĝ'o, ĉar ili'a glit'ad'o en la mar'o'n ne mult'e pli'rapid'iĝ'os. (Glaci'o de'komenc'e flos'ant'a en akv'o ĉe fand'iĝ'o ne alt'ig'as la supr'aĵ'o'n.) Sed inter'temp'e okaz'is surpriz'e rapid'a mal'kresk'o de la sur'ter'a glaci'o, ankaŭ de la gronland'a. Tio laŭ taks'o'j kontribu'as preskaŭ la du'on'o'n de la nun'a pli'alt'iĝ'o. Aktual'e tiu kontribu'o est'as mezur'at'a de la satelit'o Grac'e, kiu preciz'e esplor'as la gravit'o'kamp'o'n de la ter'o kaj tiel ankaŭ detekt'as grand'skal'a'n re'distribu'ad'o'n de mas'o'j kiel tiu'n pro la glaci'fand'iĝ'o.

Neni'u trankvil'ig'o

Komplet'a for'degel'o de la gronland'a glaci'o pli'alt'ig'us la mar'nivel'o'n je 7 metr'o'j (tiu de ankaŭ la antarkt'a glaci'o eĉ je 70 metr'o'j). Tio okaz'os ebl'e post 50 000 jar'o'j ĉe temperatur'a pli'varm'iĝ'o de 2 grad'o'j kaj post ebl'e du mil jar'o'j kun 8 celsi'a'j grad'o'j. La long'a'j temp'o'j ne est'as ver'e trankvil'ig'a'j ankaŭ pro tio, ke jam frakci'o de tiu pli'varm'iĝ'o est'as danĝer'o. Ceter'e la nun ating'it'a mar'nivel'o jam mal'stabil'ig'as la antarkt'a'n glaci'o'n: Ĝi iom lev'as ŝelfglacion, kiu sekv'e for'romp'iĝ'as kaj for'flos'as; ĉiu'j'n kelk'a'j'n jar'o'j'n oni leg'as pri nov'a rekord'e grand'a glaci'mont'o de tie. La ŝelfglacio ĝis nun brems'is la flu'ad'o'n de la glaci'ej'o'j.

Fin'e Walter Klag menci'as, ke de post kelk'a'j jar'o'j „la temperatur'o ne plu kresk'as”. Iom surpriz'e, se oni leg'as ali'lok'e (ekzempl'e Vikipedio), ke la jar'dek'o 2000-2009 est'is la plej varm'a iam mezur'it'a. Sed est'as pens'ebl'e por mal'pli da jar'o'j (mezur'ad'o bezon'as pli, por glat'ig'i hazard'a'j'n ŝancel'iĝ'o'j'n) pro la fakt'o, ke la sun'o est'is iom mal'pli fort'a pro ne'kutim'e long'a mank'o de sun'makul'o'j. Sed inter'temp'e ĝi de'nov'e aktiv'as iom pli fort'e ol kutim'e. Do ŝajn'as ne est'i esper'ig'o.

Werner FUß
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Werner Fuß el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu viv'o'font'o aŭ profit'font'o?

En Marsejlo (sud'a Franci'o) de la 12a ĝis la 17a de mart'o okaz'is la Mond'a Forum'o pri Akv'o. Tiu oficial'a forum'o, kiu okaz'as ĉiu'n tri'a'n jar'o'n, ven'ig'is 140 land'o'j'n kaj ili'a'j'n reprezent'ant'o'j'n (ministr'o'j'n, respond'ec'ul'o'j'n) kaj cent'o'j'n da mult'land'a'j entrepren'o'j, kiu'j propon'as (=vend'as) sistem'o'j'n por distribu'i, mastr'um'i kaj pur'ig'i akv'o'n. Tiu forum'o est'is destin'it'a al „profesi'ul'o'j” kaj mal'ferm'it'a al la publik'o nur la last'a'n maten'o'n. Paralel'e okaz'is ne'oficial'a forum'o, kiu kun'ig'is ne-reg'ist'ar'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n, kiu'j kontraŭ'as la kapital'ism'a'n al'ir'o'n al tiu baz'a neces'aĵ'o, „la blu'a or'o”.

Akv'o, viv'o'font'o

Ni'a planed'o est'as nom'at'a „la blu'a planed'o”, ĉar el la ĉiel'o vid'ebl'as mult'a'j ocean'o'j. Sed el la ekzist'ant'a akv'o 97 % est'as mar'a, do ne'trink'ebl'a; 1,8 % konsist'as el glaci'o, 0,9 % est'as sub'ter'a kaj nur 0,02 % est'as rekt'e konsum'ebl'a el lag'o'j, river'o'j kaj font'o'j. Do mal'mult'e da trink'ebl'a akv'o est'as je dispon'o por sen'soif'ig'i la sep miliard'o'j'n da loĝ'ant'o'j.

Krom'e naŭ ŝtat'o'j (5 % de la ŝtat'ar'o) dispon'as 60 % de la tut'mond'a'j resurs'o'j: Brazilo, Rusio, Uson'o, Kanado, Ĉini'o, Indonezio, Barato, Kolombio kaj Peruo. Tiu'j rezerv'o'j ne kongru'as kun la loĝ'ant'ar'o: ekzempl'e Azi'o kun 60 % de la loĝ'ant'ar'o hav'ig'as nur 30 % de la resurs'o'j, dum Amazoni'o kun 0,3 % de la loĝ'ant'ar'o dispon'as pri 15 % de la rezerv'o'j.

Se la hom'a sang'o konsist'as 92-procent'e el akv'o, hom'o bezon'as trink'i (kvankam ni not'u, ke unu litr'o da Coca-Col'a en'glut'as sep litr'o'j'n da akv'o), manĝ'i (unu franc'a 200-gram'a pan'o neces'ig'as 135 litr'o'j'n da akv'o; produkt'i unu kilo'gram'o'n da viand'o konsum'as 15-obl'e pli da akv'o ol produkt'ad'o de unu kilo'gram'o da gren'o'j), lav'i kaj vest'i si'n (simpl'a T-ĉemiz'o el koton'o en'glut'as 2500 litr'o'j'n, kaj koton'o konsum'as kvar'on'o'n de la mond'a akv'o, 5-obl'e la Nil'o-flu'o'n!), se ne parol'i pri la fabrik'it'a'j var'o'j.

Akv'o, mal'san- kaj mort'o-font'o

Nur 87 % de la mond'a loĝ'ant'ar'o hav'as al'ir'o'n al trink'ebl'a akv'o, unu miliard'o ne hav'as kaj trink'as la akv'o'n, kiu plej proksim'as; stagn'ant'a, miks'it'a kun la kloak'a'j mal'pur'aĵ'o'j aŭ kun kemi'aĵ'o'j, ĝi tamen est'as akv'o. Sekv'e mort'as ĉiu'tag'e 4000 infan'o'j. Mal'san'as pro ĥoler'o, malari'o aŭ simpl'a laks'o 40 milion'o'j da hom'o'j: 88 % de la mal'san'o'j ven'as el ne'trink'ebl'a akv'o, mal'bon'a korp'a higien'o kaj ne'adapt'it'a'j aŭ ne'ekzist'ant'a'j kloak'o'j. Plej'part'e en evolu'ant'a'j land'o'j, dum evolu'int'a'j „profit'as” de du milion'o'j da tun'o'j (tio est'as 70 %) da kemi'a'j rub'aĵ'o'j rekt'e ĵet'it'a'j en la river'o'j'n sen ia pri'trakt'ad'o aŭ sen'kemi'ig'o (pas'int'jar'e la fiŝ'o'j de la franc'a Rodan'o mort'is pro kemi'aĵ'o'j, ĵet'it'a'j de proksim'a'j kemi'a'j entrepren'o'j).

Al'don'iĝ'as pro klimat'ŝanĝ'iĝ'o tro'a'j inund'o'j aŭ tro'a sek'ec'o, kaj 175 milion'o'j da kamp'ar'an'o'j est'as minac'at'a'j de mal'sat'o.

Akv'o, profit'don'a

Evident'e pro tia'j kial'o'j mult'a'j land'o'j kaj entrepren'o'j kompren'is la avantaĝ'o'n kaj profit'o'n, kiu'n ili pov'os ricev'i. Ne van'e Ĉini'o okup'as Tibeton, aŭ Israelo instal'iĝ'is ĉe Golano, sam'e Kirgizi'o, ili anticip'e kompren'is la valor'o'n de akv'o. Do ten'i la akv'o'font'o'n don'as politik'a'n fort'o'n. Kvankam 150 milion'o'j da barat'an'o'j ne dispon'as trink'ebl'a'n akv'o'n, akv'o'vend'ist'o'j en'kas'ig'as 10 000 eŭr'o'j'n tag'e! En Franci'o 80 % de la loĝ'ant'ar'o ricev'as akv'o'n tra privat'a'j entrepren'o'j (Suez, Veolia kaj Saur), kiu'j ĉu kun'lig'iĝ'as, ĉu konkurenc'as por kapt'i la merkat'o'n, tiom profit'don'a'n, de grand'a'j urb'o'j. Iu'j komun'um'o'j pov'as eskap'i el tiu'j entrepren'o'j kaj hav'as publik'a'n distribu'o'n de akv'o, ekzempl'e vilaĝ'o apud Marsejlo propon'as eĉ liver'i la 30 unu'a'j'n kubajn metr'o'j'n (do la neces'a'j'n por viv'i) kontraŭ 1 eŭr'o. Evident'e tio ne plaĉ'as.

Grand'a'j entrepren'o'j argument'as, ke ili dev'as vend'i akv'o'n, ĉar ili invest'as en esplor'o'j divers'kamp'a'j por invent'i nov'a'j'n pur'ig'il'o'j'n, gren'o'j'n mal'pli akv'o'vor'ant'a'j'n ktp. Tamen la ĉef'a kritik'o de tiu oficial'a forum'o est'as, ke publik'a mon'o serv'as tiu'n komerc'a'n foir'o'n, kie'n la mond'a'j entrepren'o'j ven'as por „butik'um'i”, kvazaŭ en bazar'o, kaj vend'i si'a'j'n instal'aĵ'o'j'n al la mal'riĉ'a'j „sud'a'j” land'o'j.

Akv'o, komun'a posed'aĵ'o'trezor'o kaj hered'aĵ'o

Protest'e la paralel'a ne'oficial'a forum'o don'is la parol'o'n al ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j kaj la civil'a soci'o. Est'is diskut'it'a'j ekzempl'e la agrikultur'a'j politik'o'j, la ekologi'a'j katastrof'o'j (kon'at'a est'as la kaz'o de Aral'a Mar'o, sed mal'pli en Sud-Amerik'o aŭ Andaluzi'o), la lok'a'j batal'o'j kontraŭ akv'o-ŝtel'o, la problem'o de la lag'o Ĉado, la al'propr'ig'o kaj akapar'o de akv'o por ĝi'n en'botel'ig'i, la terur'a mal'ŝpar'o de akv'o por skist'o'gas'o'j ktp.

Ven'is divers'a'j konklud'o'j postul'stil'a'j: akv'o est'u agnosk'it'a kiel komun'a mond'a hered'aĵ'o; akv'o ne est'u konsider'at'a komerc'a var'o; ne est'u privat'ig'it'a la akv'o'merkat'o; ek'est'u partner'ec'o inter publik'a'j kaj privat'a'j mon'invest'o'j; kre'iĝ'u ĉe UN Mond'a Akv'o-Aŭtoritat'o.

Ven'is el tiu forum'o 1300 solv'o'j por ŝpar'i, kolekt'i, transport'i aŭ sen'polu'ig'i akv'o'n. Ili est'as leg'ebl'a'j ĉe SOLUTIONS For WATER (www.solutionsforwater.org). Baz'a konstat'o est'as, ke akv'o'uz'o bon'e spegul'as la mal'egal'ec'o'n en la viv'o: palestin'an'o uz'as 59 m3 jar'e kaj island'an'o 630 km3! Lern'ej'an'o'j tio'n konsci'is kaj decid'is persvad'i sam'klas'an'o'j'n ne rest'i sub la duŝ'o dum 30 minut'o'j.

Eĉ oficial'ul'o'j promes'is don'i mon'o'n, por ke ĉiu nov'a lern'ej'o en la mond'o hav'u al'ir'o'n al trink'ebl'a akv'o kaj kloak'o; ke ĉiu'j mond'a'j pint'a'j kun'ven'o'j (Rio+20, Doha ktp) trakt'u la tem'o'n de akv'o. Mult'a'j promes'is don'i mon'o'n por specif'a'j cel'o'j. Inter'temp'e ni ĉiu'j, individu'e, atent'u pri polu'ad'o kaj ŝpar'u ni'a'n komun'a'n trezor'o'n, la ne'mal'hav'ebl'a'n akv'o'n.

Renée TRIOLLE
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Renée Triolle el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

De analog'o al cifer'ec'o: evolu'o de person'a histori'o

Jam de'long'e mi pens'is verk'i pri mi'a'j spert'o'j koncern'e la evolu'o'n de radi'o kaj televid'o. Mi viv'as en period'o kun ne'imag'ebl'a evolu'o en tiu ĉi kamp'o. Mi nask'iĝ'is en 1956 kaj kiel et'a knab'o loĝ'is en Gent'o, Belgi'o.

En la 1960aj jar'o'j sur la tegment'o'j star'is mast'o'j kun long'a'j metal'a'j stang'o'j lig'it'a'j per kabl'o'j: televid'anten'o'j. Ĉe ni al'ven'is du kabl'o'j kun du konekt'o'j: unu por „Brussel Vlaams” kaj „Brussel Frans” (flandr'a kaj valon'a televid'o'j tiam uz'is komun'a'n send'il'o'n) kaj unu por „de'n Rijsel” (franc'a televid'o, kies el'send'o'j'n ni kapt'is per'e de fort'a send'il'o apud la nord-franc'a urb'o Lille (en la flandr'a Rijsel).

Perturb'o'j

Ni'a supr'a loĝ'ant'o hav'is tri'a'n anten'o'n por „de'n Hollander” (nederlanda televid'o), kiu'n ankaŭ ni pov'is spekt'i kun mult'e da „neĝ'o” (perturb'o'j). Ĝi'n ni kapt'is per'e de la anten'o direkt'it'a al Franci'o, do al la mal'a direkt'o de Nederlando. Tiam televid'staci'o'j uz'is nur la VHF-bend'o'n (angl'a sigl'o por tre alt'a frekvenc'o) kun kanal'o'j 2 ĝis 12 (kanal'o 1 est'is uz'at'a nur en Briti'o) kun nur unu program'o por ĉiu land'o.

Okaz'e de la mond'a ekspozici'o de 1958 en Bruselo la televid'o regul'e dum kelk'a'j hor'o'j el'send'is vesper'e (se ne menci'i test'bild'o'n dum'tag'e por la teĥnik'ist'o'j).

Tiam okaz'is ankaŭ mult'e da teĥnik'a'j perturb'o'j. La aviz'tabul'o'j „Storingen” (Mal'help'o'j) kaj „Beeldband gebroken” (Bild'bend'o romp'it'a) furor'is en tiu komenc'a temp'o televid'a.

Sub'titol'o'j

En la franc'a televid'o est'is la inter'lud'a program'o Le petit train rébus (La trajn'et'o rebus'a) en 1961-1963. Unu el la plej popular'a'j televid'program'o'j en la flandr'a televid'o tiam est'is The Lucy (Ball) Show (uson'a komedi'a seri'o), el'send'at'a inter 1962 kaj 1968, kiu'n mi spekt'is kun sub'titol'o'j.

Ali'a'j program'o'j el la sam'a period'o est'is Kapitein Zeppos (Kapitan'o Zeppos), nigr'a-blank'a aventur'a mister'a seri'o kun melodi'o de Bert Kaempfert Living it Up, kaj Johan en de Alverman (Johano kaj la magi'ist'o Alverman), nigr'a-blank'a fantazi'a histori'o.

Rest'is mult'e da temp'o por aŭskult'i radi'o'n (mi'a prefer'o ĝis hodiaŭ). Ni hav'is grand'a'n valv'a'n radi'o'n kun dis'koturn'il'o kaj varm'a son'o (ne nur pro la tub'o'j). Long'a'j'n, mez'a'j'n kaj mal'long'a'j'n ond'o'j'n ĝi hav'is kun tip'a verd'lum'a agord'okul'o. Ju pli ĝi ferm'iĝ'is, des pli bon'e la radi'o'staci'o kapt'ebl'is.

Send'il'o'j

Sur la staci'o'montr'il'o star'is la nom'o'j de eŭrop'a'j send'il'o'j (aŭ radi'o'studi'o'j): ekzot'a'j, kiel la svis'a Beromünster (uz'at'a ĝis la fin'o de 2008), aŭ pli ordinar'a'j, kiel Hilversum (Nederlando), Brussel (flandr'a-belg'a), Bruxelles (valon'a-belg'a), Allouis (franc'a), Luxembourg (franc-luksemburga), Droitwich (brit'a).

Tiam jam furor'is Arbeidsvitaminen (Labor'a'j vitamin'o'j) en la nederlanda radi'o (ek'de 1946), nun ankoraŭ aŭskult'ebl'a de lund'o ĝis ĵaŭd'o inter la 10a kaj 12a maten'e en Radi'o 5 Nostalgi'a. Ĝi est'as la plej mal'nov'a radi'o'program'o.

Inter'temp'e la t.n. pirat'a'j staci'o'j ek'el'send'is. Ek'is Radi'o Veron'ic'a sur ŝip'o antaŭ la nederlanda mar'bord'o sur 192 metr'o'j (tiam est'is anonc'at'a la ond'o'long'o kaj ne la frekvenc'o): mal'bon'e kapt'ebl'a, sed kun pli popular'a muzik'o kaj mult'e da reklam'o.

Vafl'o'j

Ĝi rikolt'is tiom da sukces'o, ke baldaŭ ek'is pli'a'j staci'o'j, kiel Radi'o Noordzee Internationaal (nederland'lingv'a dum'tag'e kaj angl'a vesper'e) sur 219 metr'o'j, mal'bon'e kapt'ebl'a pro fort'a franc'a staci'o apud'a, Radi'o Mi Am'ig'o sur 259 metr'o'j (de flandr'a entrepren'ist'o, kio ebl'ig'is al li mult'e reklam'i la de li fabrik'at'a'j'n vafl'o'j'n Suzy); sur la sam'a frekvenc'o ankaŭ post'e el'send'is Radi'o Atlant'is.

En Angli'o la plej kon'at'a'j est'is Radi'o Caroline, kiu plej long'e el'send'is sur divers'a'j frekvenc'o'j kaj nun ankoraŭ est'as kapt'ebl'a en la tut'a Eŭrop'o per'e de brit'a satelit'o, kaj Radi'o London. Ankaŭ Radi'o Luksemburgo vesper'e el'send'is en la angl'a (kaj du'on'hor'e en la nederlanda) sur 208 metr'o'j.

Ek'de oktobr'o 1972 Radi'o Veron'ic'a uz'is nov'a'n frekvenc'o'n 538 metr'o'j (la nun'a nederlanda staci'o Radi'o 538) kun pli fort'a send'il'o, kaj tiam iĝ'is kapt'ebl'a en la tut'a Flandri'o. Re'ag'e al tio ek'is en Nederlando Hilversum 3 kaj en Briti'o BBC Radi'o 1. Ankaŭ ili el'send'is la t.n. horizontal'a'n program'ad'o'n. Tio signif'as ĉiu'tag'e la sam'a'n anonc'ist'o'n je la sam'a hor'o. Sekv'e ĉiu radi'o'staci'o el'send'as propr'a'n muzik'a'n ĝenr'o'n.

Kased'il'o

Sed iam la prem'buton'o'j lam'iĝ'is, la valv'o'j el'ĉerp'iĝ'is, kaj do aper'is nov'a radi'o transistor'a kun dis'koturn'il'o kaj kased'il'o. Des pli ke FM (frekvenc'o'modul'ad'o) al'ven'is kun stereofoni'a'j program'o'j. Jam unu funkci'is dum'temp'e, nom'e BRT 3 (respektiv'e RTB 3 por Valoni'o), kun muzik'o por „mort'int'o'j”, do kun klasik'a muzik'o. Feliĉ'e mi nun pli aprez'as muzik'o'n tia'n.

Tiam aŭd'iĝ'is inter 1967 kaj 1990 ankaŭ Te bed of niet te bed (En aŭ ekster la lit'o) de J'os Ghysen, radi'o'program'o kun gast'o'j, kaj Vragen staat vrij (Demand'u laŭ'vol'e), dum 42 jar'o'j de 1969 ĝis 2011 la plej popular'a program'o kun disk'o'j, petit'a'j de la aŭskult'ant'o'j.

La plej popular'a radi'o'staci'o BRT 2 ek'is stereofoni'e en 1975. Mi pov'is kapt'i ĝi'n en Gent'o per'e de ekster'a anten'o kun iom da stereofoni'a bru'o pro iom mal'fort'a signal'o, kvankam ĝi'a ricev'o est'is en la ruĝ'a zon'o de la signal'fort'a indik'il'o.

Veter'o

Ali'a memor'o: en la verd'a zon'o (ĉu memor'e al la verd'lum'a agord'okul'o?) la ricev'o bon'as, en la ruĝ'a sufiĉ'as kaj en la nigr'a mal'bon'as. Krom la kutim'a'j staci'o'j kaj foj'foj'e german'a'j, brit'a'j kaj hispan'a'j, se la veter'o kun'lud'is, mi kapt'is ankaŭ staci'o'n por uson'a'j soldat'o'j en Eŭrop'o, nom'e AFN, kun plej aktual'a muzik'o furor'a.

Ek'is ankaŭ la unu'a'j lok'a'j ne'leĝ'a'j staci'o'j. Krom'e la radi'o hav'is mal'long'a'j'n ond'o'j'n, kaj per'e de ekster'a long'a drat'o kupr'a mi pov'is kapt'i la nederland'lingv'a'j'n program'o'j'n de Sovetio, Sud-Afrik'o, Nederlando, Belgi'o kaj, sur mez'a'j ond'o'j, program'o'n de DLF (Germanio). Sed mi aŭskult'is ankaŭ ali'lingv'a'j'n program'o'j'n de DW (Germanio), BBC Worldservice, Radi'o Prago ktp.

Grand'a help'o en tio est'is la ĉiu'jar'a el'don'o de la angl'a'lingv'a „radi'o'bibli'o” WRTH (angl'a sigl'o por man'libr'o pri tut'mond'a'j radi'o kaj televid'o). Mez'ond'e ŝat'at'a program'o german'lingv'a est'is Swing und Balladen dimanĉ'maten'e sur WDR 1 (1593 kHz), dum'vintr'e pli bon'e kapt'ebl'a pro krepusk'o kaj ĝis 2008 aŭskult'ebl'a sur WDR 4.

Anten'o'j

Inter'temp'e pli da televid'staci'o'j ek'funkci'is, kaj, ĉar ankaŭ ni fin'fin'e vol'is bon'e kapt'i la nederland'an televid'o'n, mi'a patr'o akir'is nov'a'n anten'o'n. Turn'ebl'a'n ĉi-foj'e! Ĝi konsist'is el du anten'o'j: mal'supr'e larĝ'a por VHF kaj supr'e mal'larĝ'a por UHF (angl'a sigl'o por ultr'e alt'a frekvenc'o) kun la kanal'o'j 21 ĝis 69. Tia'manier'e ni kapt'is la du'a'j'n ret'o'j'n de Nederlando kaj Franci'o. Dum nebul'a aŭ varm'eg'a veter'o ebl'is kapt'i brit'a'j'n aŭ german'a'j'n program'o'j'n. Mi ĉiam mir'is, ke en'tut'e ebl'as kapt'i signal'o'j'n simpl'e per'e de drat'ar'a instal'aĵ'o.

Tele'reg'il'o ankoraŭ ne ekzist'is. Tio ne grav'is, ĉar mi'a patr'o tamen dev'is sid'i apud la televid'il'o por don'i de temp'o al temp'o bezon'at'a'n frap'o'n, kiam la son'o de si mem salt'is al maksimum'a laŭt'ec'o, cert'e pro iu mal'bon'a konekt'o. Por plu pov'i spekt'i tia'j'n program'o'j'n (en'tut'e pli ol dek) est'is en'konduk'it'a kabl'a televid'o kun promes'o pri pli bon'kvalit'a'j bild'o (jam tiam!) kaj son'o por la radi'o'program'o'j, kompren'ebl'e kontraŭ pag'ad'o. Dum unu semajn'o spekt'ebl'is ankaŭ rus'a televid'o, kiu'n la kabl'a firma'o kapt'is per'e de grand'eg'a satelit'anten'o, sed politik'e ne est'is akcept'ebl'e spekt'i program'o'j'n de la „mal'amik'o”.

Komisar'o

La tiam'a'j televid'program'o'j furor'is, i.a. Fabeltjeskrant (Fabl'a gazet'o), komenc'e baz'it'a sur la fabl'o'j de Je'a'n de La Font'ain'e por et'a'j infan'o'j, sed ankaŭ pro politik'a'j alud'o'j popular'a ĉe plen'kresk'ul'o'j; Tatort (Deliktoloko), german'a krim'seri'o (mi pens'is, ke „Tatort” est'as la nom'o de komisar'o); Di'e Sendung mit der Maus (La el'send'o kun la mus'o), por'infan'a program'o; Des chiffres et des lettres (Cifer'o'j kaj liter'o'j), en kiu per'e de liter'o'j oni form'is vort'o'n kaj per'e de cifer'o'j ating'is la ĝust'a'n rezult'o'n; Onedin Lin'e, brit'a seri'o pri la famili'o de ŝip'kapitan'o; Antiques Roadshow, brit'a program'o pri antikv'aĵ'o'j.

Ven'is la 70aj jar'o'j. Fin'e de la jar'dek'o mi lern'is Esperant'o'n, pli profund'iĝ'is en mal'long'ond'a kapt'ad'o, ĉar mi hav'is special'a'n t.n. mond'ricev'il'o'n Grundig Satellit 1400 (ne pens'u, ke ĝi hav'is satelit'o'n) kun signal'fort'a indik'il'o kaj – plej grav'a – cifer'a indik'o de la frekvenc'o. Tiam mi fervor'e aŭskult'is Esperant'o-program'o'j'n de Aŭstrio, Ĉini'o, Italio, Kubo, Pollando, Portugali'o, Vatikan'o kaj Zagrebo.

Konekt'o

Post mi'a lern'ej'a fin'stud'o mi'a'j ge'patr'o'j kaj mi trans'lok'iĝ'is al Lissewege (vilaĝ'o inter Bruĝ'o kaj la mar'bord'o). Tie ni hav'is kabl'a'n konekt'o'n kun al'don'o de du brit'a'j program'o'j, sekv'ot'a'j dum kelk'a'j jar'o'j de du komerc'a'j staci'o'j brit'a'j, i.a. la bon'kvalit'a Channel 4, do sum'e est'is 16 televid'staci'o'j kaj respektiv'a'j land'a'j radi'o'staci'o'j.

Plej al'log'a'j program'o'j de la 1980aj jar'o'j est'is por mi i.a. The Originals (La original'ul'o'j); De taalstrijd (Lingv'a batal'o), du'senc'a lingv'a lud'o'program'o; Brillouet Boulevard kaj Brillotheek pri furor'a popular'a muzik'o ek'de la 1950aj jar'o'j.

Motor'o

Mi al'proksim'iĝ'as al hodiaŭ. Jam antaŭ kelk'a temp'o mi inter'kon'at'iĝ'is kun mi'a tiam est'ont'a edz'in'o. Mi ek'loĝ'is en Eupen (orient'a Belgi'o), kie mi'a ne nur german'parol'ant'a edz'in'o posed'is et'a'n televid'il'o'n kun intern'a anten'o, kapt'ant'a valon'a'j'n kaj german'a'j'n program'o'j'n, sed ne unu nederland'lingv'a'n. Feliĉ'e mi konserv'is anten'o'n kun motor'o, nur bezon'is pli bon'a'n anten'o'n por UHF, kaj la program'elekt'o tuj pli'larĝ'iĝ'is al 11 program'o'j kaj du al'don'a'j mal'pli bon'e kapt'ebl'a'j.

En la komenc'o mi'a edz'in'o pen'e leg'is la nederland'lingv'a'j'n sub'tekst'o'j'n dum krim'seri'o en la german'a. Mi rimark'is, ke en Eupen ankoraŭ pli da anten'o'j star'as sur la tegment'o'j kombin'e kun satelit'anten'o'j. La kial'o: la kabl'a entrepren'o trans'don'as preskaŭ nur franc'lingv'a'j'n program'o'j'n – en region'o, kie la german'a furor'as. Tie la lok'a televid'o BRF nur per'kabl'e kapt'ebl'as (ek'de 2013 ankaŭ per'anten'e cifer'ec'e).

El'spez'o

Nun la magi'a vort'o est'as „cifer'ec'a”. Plej interes'a por la el'send'ant'o'j. Kun mal'pli da el'send'pov'o la serv'are'o rest'as la sam'a kaj kun pli da staci'o'j sur unu frekvenc'o. Por la ricev'ant'o'j kompens'e est'as pli bon'a'j son'o kaj bild'o, sed est'as de'nov'e el'spez'o por krom'a ricev'il'o.

Est'as ne'kred'ebl'e, sed nur dum kelk'a'j jar'o'j mi uz'is analog'a'n satelit'o'n kaj jen mi uz'as la mal'nov'a'n satelit'o'n kun cifer'ec'a ricev'il'o. Ĉi-foj'e mi kapt'as satelit'o'n Astr'a precip'e por la german'lingv'a'j program'o'j (pli ol 80 televid'a'j kaj radi'a'j). Kiam BBC kun Gardeners' World (Ĝarden'ist'a mond'o) iĝ'is sen'pag'e hav'ebl'a, mi direkt'is du'a'n ricev'kap'o'n al Eurobird. Post'e ankaŭ sen'pag'e kapt'ebl'is ITV (brit'a komerc'a televid'o kun krim'seri'o'j sur la tri'a ret'o) kaj Channel 4.

Pli ol 100 televid'a'j kaj pli ol 40 radi'a'j program'o'j en la angl'a hav'ebl'as, krom'e en la gael'a, kimr'a kaj kelk'a'j azi'a'j lingv'o'j.

Ricev'il'o'j

Ĉar la bild'kvalit'o de ni'a televid'il'o iĝ'is mal'bon'a, ni nun hav'as nov'a'n larĝ'ekran'a'n televid'il'o'n kun en'konstru'it'a'j ricev'il'o'j satelit'a kaj por'anten'a kaj la ebl'o kapt'i HD (alt'disting'iv'a'n bild'o'n sur 1250 lini'o'j).

Nun, ĉar ebl'as al mi konekt'i kvar satelit'o'j'n, mi al'don'e uz'as la satelit'o'n Atlant'ic Bird, sur kiu trov'iĝ'as dek'o da franc'a'j staci'o'j (tiel mi de'nov'e post tiom da jar'o'j pov'as spekt'i la vort'lud'a'n program'o'n Cifer'o'j kaj liter'o'j. Per'e de Astr'a 3 kapt'ebl'as leceburg'a televid'o kaj kelk'a'j provinc'a'j staci'o'j nederlandaj plus la fris'land'a televid'o.

Versi'o

Okaz'as ankaŭ cifer'ec'a'j radi'a'j el'send'o'j de la naci'a'j ret'o'j flandr'a'j, valon'a'j kaj nederlandaj sur la VHF-bend'o, kiu'n la televid'staci'o'j for'las'is. Ankaŭ por ĝi neces'as special'a ricev'il'o. Sed est'as bon'e, ke mi ne invest'is en tio, ĉar ek'de mart'o 2012 est'as uz'at'a en Germanio pli nov'a versi'o, t.n. Dab +. Tiel ebl'as pli dens'e „kun'pak'i” radi'o'staci'o'j'n. Por la est'ont'ec'o mi antaŭ'vid'as, ke radi'o kaj televid'o nur cifer'ec'e el'send'os kun nur analog'a'j lok'a'j radi'o'j sur FM-bend'o kaj laŭ'tem'a'j radi'o'staci'o'j sur Am.

Do, de nigr'a'j-blank'a'j televid'program'o'j al cifer'ec'a HD-televid'o, kaj de analog'a mez'ond'a radi'o al cifer'ec'a radi'o ... jen la evolu'o de mi'a propr'a histori'o.

Je'a'n Pierre VAnd'e'nDAELE
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Je'a'n Pierre VandenDaele el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Model'ec'o

Jomo Ipfelkofer sufiĉ'e moder'e verk'is pri la re'tir'iĝ'o de la german'a prezid'ant'o (laŭ mi prefer'e prezident'o) Wulff (MONATO 2012/04, p. 7). Ebl'e li mem supoz'is, ke la akuz'o'j ne ating'os alt'a'n jur'a'n konsider'o'n. Li ne menci'as, ke ili rilat'as ne al li'a prezident'ec'o, sed al li'a antaŭ'a posten'o. Fraz'o kiel „Wulff ag'is ŝajn'e ... kiel en la iam'a Sovetio” son'as konvink'a, sed al'don'as nur plu'a'n mis'fam'ig'a'n supoz'o'n. La titol'o de la artikol'o est'us pli real'a, se ne tem'us pri „perd'it'a”, sed pri „persekut'it'a prezid'ant'o”.

La redakci'o forges'is menci'i la nom'o'n de la karikatur'ist'o, „supoz'ebl'e” est'as JI mem. Wulff dron'as en mon'bilet'o'j (liber'e esprim'u si'n la art'o ...), sed en'ver'e prezident'o est'as kompat'ind'e mal'riĉ'a, se li dev'as prunt'i du'on'a'n milion'o'n por famili'a dom'o. Ĉu li aĉet'is person'a'n favor'o'n mal'favor'e al si'a'j kun'civit'an'o'j, tio evident'iĝ'os. Pri la postul'o, ke la prezident'o model'e si'n prezent'u, nur tiom: JI bon'vol'u tuj ek'verk'i pri la model'ec'o de la prezident'a post'e'ul'o Gauck, de iam'a'j super'ul'o'j Fischer, Schröder, Brandt ktp ... Ebl'e pri la propr'a. Mi mem ne kuraĝ'us propon'i mi'n, bedaŭr'ind'e.

RÖSSLER Franz-Georg
Germanio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Rössler Franz-Georg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ne'akcept'ebl'a'j kaj ne'prav'ig'ebl'a'j

La brit'a ĉef'ministr'o David Cameron promes'is, ke Briti'o neniam ced'os la suveren'ec'o'n de la t.n. Falk'land'a'j Insul'o'j kontraŭ la dezir'o'j de la ili'a'j insul'an'o'j. La defi'o'j de Argentino kontraŭ la rajt'o pri mem'reg'ad'o de la insul'o'j (kiu'j'n argentin'an'o'j nom'as Malvinoj) est'as, laŭ Cameron, mal'akcept'ebl'a'j.

La ĉef'ministr'o kondamn'is la klopod'o'j'n de la argentina reg'ist'ar'o – 30 jar'o'j'n post kiam Argentino invad'is la brit'a'j'n insul'o'j'n en la sud'a Atlantik'o – romp'i per'ŝip'a'j'n lig'o'j'n kun la insul'o'j. Laŭ Cameron, „Argentino daŭr'ig'as si'a'j'n ne'prav'ig'ebl'a'j'n klopod'o'j'n por dis'romp'i la navig'ad'o'n ĉirkaŭ la insul'o'j kun la intenc'o halt'ig'i laŭ'leĝ'a'n komerc'ad'o'n”.

Flag'o

Li'a inter'ven'o okaz'is, kiam Argentino persvad'is grup'o'n de sud-amerik'a'j land'o'j (la t.n. grup'o'n Mercosur) mal'permes'i en'haven'ig'o'n de ŝip'o'j flirt'ig'ant'a'j la flag'o'n de la insul'o'j.

Cameron inform'is, ke Briti'o ĉiam sub'ten'os la sekur'ec'o'n kaj prosper'o'n de si'a'j trans'mar'a'j teritori'o'j. Al la insul'an'o'j li dir'is, ke la brit'a reg'ist'ar'o batal'os kontraŭ ĉiu'j postul'o'j de Argentino pri suveren'ec'o.

„La rajt'o pri mem'reg'ad'o est'as la fundament'o de ni'a politik'o. Briti'o neniam trakt'os la suveren'ec'o'n de la insul'o'j krom en la okaz'o, ke la insul'an'o'j tio'n dezir'os. Neni'a spec'o de demokrati'o pov'us ali'manier'e ag'i”, insist'is la ĉef'ministr'o.

Flam'iĝ'o

La mal'permes'o de la grup'o Mercosur – kiu inkluziv'as ankaŭ Brazilon, Paragvajon kaj Urugvajon – est'as la plej last'a flam'iĝ'o en la disput'o inter Argentino kaj Briti'o pri la insul'o'j.

Argentino hav'as long'daŭr'a'n postul'o'n rilat'e la suveren'ec'o'n de la insul'o'j kaj koler'e re'ag'is, kiam Briti'o permes'is sub'mar'a'n prospektor'ad'o'n pri naft'o ĉirkaŭ la insul'o'j.

Fin'e de si'a mesaĝ'o la ĉef'ministr'o dir'is, ke li vol'as „favor'a'n inter'rilat'o'n kun Argentino, sed la si'n'ten'o de la argentina reg'ist'ar'o koncern'e la insul'o'j'n est'as ne'toler'ebl'a”.

Lenio MAROBIN
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lenio Marobin el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mort'as la libr'o, viv'as la ekran'o

Laŭ raport'o de la Tut'land'a Alfabet'ig'a Organiz'aĵ'o de Briti'o preskaŭ kvar milion'o'j da infan'o'j ne posed'as libr'o'n, kaj unu brit'o el ses trov'as leg'ad'o'n mal'facil'a.

En plur'a'j lern'ej'o'j en kvartal'o'j de grand'a'j urb'o'j infan'o'j parol'as la angl'a'n kiel du'a'n lingv'o'n. Ne nur tiu'j, sed ankaŭ ali'a'j ge'knab'o'j al'ven'as en la klas'ĉambr'o'j'n kun alfabet'ig'o ĝis tri nivel'o'j'n sub tiu antaŭ'vid'at'a laŭ la aĝ'o.

Komput'il'o'j

Tamen la ĉef'a problem'o est'as, ke lern'ant'o'j rifuz'as leg'i libr'o'j'n aŭ revu'o'j'n. Sed, aplik'int'e teĥnologi'o'j'n, ekzempl'e komput'il'o'j'n, instru'ist'o'j not'as, ke eĉ la plej kontraŭ'vol'a leg'ant'o ek'interes'iĝ'as pri leg'ad'o. Simpl'e, la pres'it'a vort'o pli al'log'as sur'ekran'e ol sur'paper'e.

Jam de'long'e hav'ebl'as teĥnologi'o por disleksi'a'j lern'ant'o'j: nun oni aplik'as simil'a'j'n rimed'o'j'n rilat'e al tiu'j, kiu'j ne apart'e entuziasm'iĝ'as pri leg'ad'o. Eksperiment'e, esplor'ist'o'j dis'don'is al infan'o'j kun mal'alt'a'j lern'o'ating'o'j la ret'libr'a'n leg'il'o'n Kindle. Sukces'is la prov'o: la infan'o'j – kelk'a'j unu'a'foj'e en la viv'o – leg'is libr'o'j'n de komenc'o ĝis fin'o.

Pli'a plus'o de Kindle: ĝi'a son'funkci'o ebl'ig'as aŭskult'i tekst'o'n, kiam leg'ant'o ne plu pov'as koncentr'iĝ'i pri la pres'it'a vort'o.

Progres'o

Ankaŭ komput'il'a'j'n inter'ag'a'j'n program'o'j'n uz'as la lern'ant'o'j. Program'o'j taks'as la leg'o'kapabl'o'n de ĉiu apart'a lern'ant'o, instru'ant'e prononc'ad'o'n, signif'o'n de vort'o'j, kaj liver'ant'e tabel'o'n montr'ant'a'n progres'o'n kaj pli'bon'iĝ'o'n.

Spert'ul'o'j antaŭ'vid'as, ke en'e de kvin jar'o'j ĉiu infan'o lern'os per'e de poŝ'komput'il'o, almenaŭ en evolu'int'a'j kaj evolu'ant'a'j land'o'j. La prezid'ant'in'o de la brit'a Asoci'o de Lern'ej'o'j por Knab'in'o'j atent'ig'is, ke lern'o'libr'o'j mal'aper'as el brit'a'j lern'ej'o'j, ĉar infan'o'j pli kaj pli turn'os si'n al Inter'ret'o por al'ir'i al inform'o'j.

Tamen ŝi opini'as, ke est'os ankoraŭ temp'o kaj lok'o por konsult'i mal'nov'a'n libr'o'n sur bret'ar'o.

Lenio MAROBIN
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lenio Marobin el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Preĝ'o'j aŭ poem'o'j

Magistrat'o'j en Briti'o ne plu hav'as laŭ'statut'a'n rajt'o'n en'konduk'i preĝ'o'j'n kadr'e de oficial'a'j kun'sid'o'j, laŭ last'a'temp'a decid'o de la brit'a super'a kort'um'o.

Pro la verdikt'o de la kort'um'o, lok'a'j konsil'ant'ar'o'j re'ekzamen'u si'a'j'n kutim'o'n kaj praktik'o'n komenc'i kun'sid'o'n per preĝ'o. La decid'o kontraŭ la tradici'o rezult'is el inter'ven'o iniciat'it'a de la Naci'a Sekular'a Societ'o, kiu taks'as la kutim'o'n mal'modern'a kaj ofend'a al ne'kred'ant'o'j – kaj kontraŭ ili'a'j hom'a'j rajt'o'j.

Reĝ'in'o

Krist'an'o'j replik'is, ke preĝ'is magistrat'an'o'j antaŭ si'a'j kun'sid'o'j jam en la 16a jar'cent'o en la epok'o de reĝ'in'o Elizabeta la 1a. Iam'a ĉef'episkop'o de Canterbury, Lord'o Carey, taks'is la verdikt'o'n atak'o kontraŭ la individu'a liber'ec'o kaj sam'temp'e cinik'a manovr'o por el'ig'i religi'o'n el la naci'a viv'o.

Magistrat'o en Londono re'ag'is al la verdikt'o, anstataŭ'ig'ant'e preĝ'o'j'n per poem'o'j por evit'i religi'a'j'n mis'kompren'o'j'n.

Lenio MAROBIN
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lenio Marobin el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Reg'ist'ar'o unu'kolor'a

Komenc'e de april'o, post antaŭ'temp'a'j tut'land'a'j parlament'a'j balot'o'j, la slovak'a prezid'ant'o nom'um'is nov'a'n reg'ist'ar'o'n. Ĝi'n gvid'os Roberto Fic'o, prezid'ant'o de la venk'int'a Social'demokrat'a Parti'o (Smer-SD).

Jam inter 2006 kaj 2010 Fic'o estr'is kabinet'o'n. La nov'a kaj mal'dekstr'a reg'ist'ar'o hav'as 13 ministr'o'j'n kaj tri vic'ĉef'ministr'o'j'n, inter kiu'j est'as kvin sen'parti'ul'o'j. En la reg'ist'ar'o est'as nur unu vir'in'o, la ministr'in'o pri san'o.

Kompromis'o'j

La venk'int'a parti'o akir'is en la 150-seĝ'a slovak'a parlament'o 83 seĝ'o'j'n. Tio signif'as, ke la parti'o pov'as sen politik'a'j kompromis'o'j sekv'i si'a'n program'o'n. Tio signif'as ankaŭ, ke Fic'o ne pov'os kulp'ig'i ali'a'j'n pro mank'o'j en la real'ig'o de si'a'j cel'o'j.

Nepr'as i.a. ord'ig'i publik'a'j'n financ'o'j'n kaj impost'o'j'n kaj fort'ig'i la ekonomi'o'n. Fic'o vol'as ĝis la fin'o de 2013 mal'alt'ig'i la deficit'o'n en la publik'a'j financ'o'j ĝis sub 3 % de la mal'net'a en'land'a produkt'o. Pli alt'e impost'at'a'j est'os cigared'o'j, alkohol'aĵ'o'j kaj la mon'o de riĉ'ul'o'j.

Sen'hejm'ul'o'j

Por'infan'a'j krom'pag'o'j al riĉ'a'j ge'patr'o'j est'os lim'ig'it'a'j kaj subvenci'o'j al sen'hejm'ul'o'j kaj simil'a'j est'os pag'at'a'j ebl'e en la form'o ne de mon'o sed de nutr'aĵ'o'j. Ceter'e Slovaki'o lukt'as kontraŭ alt'a sen'labor'ec'o.

Pri ekster'land'a politik'o respond'ec'os profesi'a diplomat'o, Miroslav Lajčák [lajĉak], jam ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j en la unu'a reg'ist'ar'o de Fic'o. Analiz'ist'o'j dir'as, ke la nov'a ministr'o prezent'os stabil'a'n element'o'n, stir'ant'e Slovaki'o'n al eŭrop-atlantik'a'j kaj uni'a'j struktur'o'j.

La eks'a ĉef'ministr'in'o, Iveta Radičová [radiĉova], turn'is la dors'o'n al la politik'a mond'o kaj akcept'is posten'o'n ĉe la brit'a universitat'o Oksford'o, kie ŝi far'is post'doktor'iĝ'a'j'n stud'o'j'n en 1990.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Hejm'o de riĉ'ul'o'j

Efik'a'j kaj favor'a'j impost'a'j leĝ'o'j pri dom'posed'o en Briti'o instig'as riĉ'eg'a'j'n ekster'land'an'o'j'n aĉet'i luks'a'j'n dom'o'j'n en la centr'a Londono. En 2011 tia'j riĉ'ul'o'j akir'is propriet'aĵ'o'j'n kun valor'o de pli ol kvin miliard'o'j da eŭr'o'j.

Londono „ĝu'as” la reputaci'o'n, ke ĝi posed'as la plej mult'e'kost'a'j'n apartament'o'j'n en la mond'o. En la prestiĝ'a kvartal'o Knightsbridge [najtsbrĝ] vend'iĝ'is tegment'o-apartament'o (ĉ. 2300 m2) kontraŭ 163 milion'o'j da eŭr'o'j.

Metropol'o

Tamen pli ol tri kvar'on'o'j de la propriet'aĵ'o'j super la prez'o de ses milion'o'j da eŭr'o'j est'as vend'it'a'j al ekster'land'a'j aĉet'int'o'j. Milion'ul'o'j elekt'as Londonon, ĉar la urb'o posed'as la status'o'n de kosmopolit'a metropol'o. Krom'e la dokument'ar'o rilat'e aĉet'ad'o'n kaj la divers'a'j'n negoc'o'j'n montr'as si'n relativ'e simpl'a.

Ne'pag'it'a'j

Ĉef'e, tamen, ebl'as al ne'brit'o aĉet'i propriet'aĵ'o'n per'e de ekster'land'e registr'it'a firma'o kontraŭ redukt'it'a aŭ eĉ nul'a impost'o. Rezult'e, Briti'o perd'as ĉiu'jar'e unu miliard'o'n da eŭr'o'j pro ne'pag'it'a'j impost'o'j rezult'e de riĉ'ul'a'j aĉet'o'j.

Fin'e, propriet'aĵ'o'j en Londono est'as konsider'at'a'j sekur'a'j invest'aĵ'o'j en temp'o'j de konflikt'o'j, ekzempl'e en la mez'a Orient'o aŭ en land'o'j de la iam'a Sovetio. Do pro kresk'ant'a ne'stabil'ec'o en la mond'o hom'o'j ven'as al Londono por konserv'i si'a'n viv'nivel'o'n.

Lenio MAROBIN
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lenio Marobin el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Politik'a reklam'o

MONATO nom'as si'n „magazin'o sen'de'pend'a”, sed en plur'a'j numer'o'j (i.a. 2012/02, p. 9 kaj 2012/04, p. 11) super la avert'o „Artikol'o'j'n pri la politik'o en vi'a region'o send'u al ...” aper'as fot'o de Hillary Clinton kun la franc'a prezid'ant'o. Kun'e ili montr'as bel'eg'a'n rid'et'o'n. La rev'a feliĉ'o mem!

Ĉu vi forges'as, ke la franc'a potenc'avid'a klaŭn'o si'n prezent'as al la ont'a'j balot'ant'o'j? Ĉiam montr'i la sam'a'n „ĉarm'a'n” kandidat'o'n sen opon'ant'o'j ŝajn'as indik'i al la franc'a'j leg'ant'o'j: „Vid'u tiu'n bel'a'n vizaĝ'o'n! Tut'e natur'e, vi voĉ'don'as por tiu sankt'ul'o. Aŭd'u li'a'j'n promes'o'j'n!” Do, sen dir'i tio'n, MONATO sub'ten'as li'n, kaj tio ig'as mi'n dub'i pri vi'a sen'de'pend'ec'o. Ĉu vi fripon'as kun tiu hipokrit'ul'o, kiu promes'as sun'o'n kaj lun'o'n al la popol'o, sed kaŝ'e ag'as por riĉ'a'j potenc'ul'o'j? Ebl'e mi tro'ig'as sen'pri'pens'aĵ'o'n, mi esper'as.

Michel MArk'o
Franci'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Michel Mark'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Projekt'o cifer'ec'a

La Slovak'a Naci'a Bibliotek'o en la urb'o Mart'in (ĉirkaŭ 230 km for de la ĉef'urb'o Bratislav'o) komenc'is real'ig'i la projekt'o'n „Cifer'ec'a bibliotek'o kaj cifer'ec'a arkiv'o”.

Ĝis la jar'o 2015 est'os cifer'ec'ig'it'a'j 2,8 milion'o'j da objekt'o'j kaj proksim'um'e 250 milion'o'j da paĝ'o'j. La cifer'ec'ig'o kovr'os ĉiu'j'n slovak'a'j'n libr'o'j'n, ĵurnal'o'j'n kaj scienc'a'j'n revu'o'j'n, antologi'o'j'n kaj almanak'o'j'n.

Acid'a paper'o

La cifer'ec'ig'o sav'os grand'a'n part'o'n de la naci'a skrib'it'a hered'aĵ'o de Slovaki'o, kiu est'as sur acid'a paper'o fabrik'it'a kaj uz'it'a ek'de 1839 ĝis 1990. Eŭrop'a Uni'o dediĉ'is al la projekt'o preskaŭ 50 milion'o'j'n da eŭr'o'j.

La cifer'ec'a arkiv'o ampleks'os ĉirkaŭ 17 peta'bajt'o'j'n – ekvivalent'o'n de ĉirkaŭ 4 milion'o'j da DVD-disk'o'j.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Premi'o al'front'as prem'o'n

En mart'o la ĉin'a ministeri'o pri scienc'o kaj teknik'o publik'ig'is bulten'o'n pri rekomend'it'a'j program'o'j por la ĉi-jar'a ŝtat'a premi'o pri scienc'o kaj teknik'o. La program'o de tabak'a esplor'o, rekomend'it'a de la ŝtat'a tabak'a monopol'o, est'as en la list'o.

Tio est'ig'is fort'a'n protest'o'n de 30 prestiĝ'a'j akademi'an'o'j, tamen la ministeri'o respond'is, ke ĝi regul'e proced'as pri kandidat'ig'o de la tabak'a program'o.

La naci'a tabak'a korporaci'o, sub'ord'ig'it'a al la ŝtat'a tabak'a monopol'o, jam pet'is en'list'ig'i si'a'n esplor'o'n pri supoz'ebl'e mal'pli danĝer'a'j cigared'o'j kiel kandidat'o'n por la ĉi-jar'a premi'o. La pet'o est'as mal'ferm'it'a al kontrol'o de la publik'o ĝis la komenc'o de maj'o.

Grav'a risk'o

En intervju'o kun la nov'aĵ-agent'ej'o Xinhua, Michael O'Leary [majkl oliri], reprezent'ant'o de la Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS) en Ĉini'o, dir'is, ke est'as grav'a risk'o en la esplor'o, kiu sugest'as, ke iu'j tabak'a'j produkt'aĵ'o'j est'as mal'pli danĝer'a'j ol ali'a'j kaj tial pov'as est'i pli sekur'e konsum'at'a'j.

„Tia mis'gvid'a inform'o pov'as est'i tre mal'util'a al la publik'a san'o”, dir'is O'Leary. „Est'as neni'u sekur'a nivel'o de tabak'a konsum'ad'o. La efik'a manier'o redukt'i la damaĝ'o'n est'as mal'pli'ig'i la nombr'o'n de hom'o'j, kiu'j fum'as aŭ kiu'j est'as sen'ŝirm'a'j al pasiv'a fum'ad'o.”

Li dir'is, ke en mult'a'j land'o'j oni prov'is propon'i, ke iu'j cigared'o'j est'as pli sekur'a'j, kaj tio kutim'e est'as part'o de la tabak'industri'a kampanj'o tromp'i la publik'o'n kaj instig'i fum'ad'o'n.

Ĉini'o hav'as pli ol 300 milion'o'j'n da fum'ant'o'j, ĉ. 1,2 milion'o'j da hom'o'j mort'as pro tabak'o-rilat'a'j mal'san'o'j ĉiu'jar'e en la tut'a land'o, kaj ali'a'j 740 milion'o'j est'as sen'ŝirm'a'j al pasiv'a fum'ad'o, dir'as sanitar'a'j ekspert'o'j.

Mal'facil'a batal'o

Ili al'don'as, ke Ĉini'o al'front'as apart'e mal'facil'a'n batal'o'n por evit'i la mal'help'o'n en kontraŭ'fum'ad'a labor'o de la naci'a tabak'a korporaci'o kun lukr'eg'a impost'kontribu'o kaj status'o kiel reg'ist'ar'a agent'ej'o.

Tabak'a'j esplor'projekt'o'j est'is sep foj'o'j'n honor'it'a'j per la ŝtat'a premi'o por scienc'o kaj teknik'o dum la pas'int'a jar'dek'o, raport'is la nov'aĵ-ĵurnal'o de Pekino.

La list'o de kandidat'o'j por ĉi-jar'a premi'o est'os decid'it'a fin'e de la nun'a jar'o, kaj la gajn'int'o est'os anonc'it'a komenc'e de 2013, post juĝ'ad'o de special'ist'a grup'o, laŭ regul'o'j de la ministeri'o pri scienc'o kaj teknik'o.

Komenc'e de april'o al la debat'o al'iĝ'is ankaŭ ofic'ist'o'j el la ministeri'o pri san'o. S-in'o Fu Wei, pro'parol'ant'o de la ministeri'o, dir'is en gazet'ar'a konferenc'o, ke la agnosk'o de tabak'a esplor'o mal'observ'as la spirit'o'n de la premi'o, kiu klar'e asert'as, ke ĉiu konsider'at'a esplor'o ne dev'as est'i kontraŭ la protekt'o de publik'a san'o.

Damaĝ'a'j cigared'o'j

Ŝi dir'is: „Ni opon'as kandidat'iĝ'o'n de la esplor'o pri la t.n. mal'mult'e damaĝ'a'j cigared'o'j por la ŝtat'a scienc'a premi'o.”

La si'n'ten'o de la ministeri'o pri san'o konform'as al la kadr'a konvenci'o de MOS pri tabak'a reg'ad'o, kiu hav'as la star'punkt'o'n opon'i ĉiu'j'n form'o'j'n de propagand'o, kiu'j cel'as instig'i tabak'a'n uz'o'n, Fu al'don'is.

Jiang Yuan, vic'direktor'o de la tabak-reg'ad'a ofic'ej'o sub la ĉin'a centr'o por reg'ad'o kaj prevent'o de morb'o'j, dir'is, ke la tabak'a esplor'o, kiu si'n dediĉ'as al „ĉin-stil'a'j” cigared'o'j, mis'gvid'as la publik'o'n per la asert'o, ke al'don'i ĉin'a'j'n herb'o'j'n en la cigared'o'j'n pov'as redukt'i ili'a'n damaĝ'o'n.

En la last'a decembr'o sanitar'a'j ekspert'o'j tre koler'is pri tabak'a scienc'ul'o honor'it'a per sid'lok'o en la elit'a ĉin'a akademi'o pri inĝenier'art'o. Xie Jianping, kiu labor'is dek'o'j'n da jar'o'j en esplor'institut'o sub la naci'a tabak'a korporaci'o, est'as kon'at'a pro si'a stud'o pri cigared'o'j en'hav'ant'a'j mal'mult'e da nikotin'o.

Alic'e LIu
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alic'e Li'u el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nov'a spur'o pri perd'it'a'j fosili'o'j

La perd'o de fosili'o'j de Pekina Hom'o rest'as ebl'e la plej sensaci'a mister'o en la paleo'antrop'ologi'a histori'o. Ĉi-jar'e la tri'a numer'o de Sud-Afrik'a Ĵurnal'o de Scienc'o anonc'is, ke ĉin'a'j kaj sud-afrik'a'j esplor'ist'o'j trov'is nov'a'n spur'o'n pri la perd'it'a'j fosili'o'j en Qinhuangdao, haven'urb'o en la nord'a Ĉini'o.

En 1941, kiam komenc'iĝ'is en Pacifik'o la du'a mond'milit'o, la fosili'o'j est'is last'foj'e vid'it'a'j. Ili est'is met'it'a'j en du kest'o'j'n kaj transport'ot'a'j de la uson'a mar'arme'o de Pekino al Uson'o por sekur'a konserv'o. Post tio ili perd'iĝ'is.

Premi'o

Malgraŭ intens'a serĉ'ad'o, kun promes'o pri premi'o, aper'is neni'u kred'ebl'a sign'o pri la perd'it'a'j fosili'o'j. Tamen en 2010 Le'e Berger el la universitat'o de Witwatersrand, Sud-Afrik'o, ricev'is mesaĝ'o'n de Paul Bowen, fil'o de Richard M. Bowen, eks'a soldat'o de la uson'a mar'arme'o, kiu serv'is ĉe la uson'a garnizon'o en Qinhuangdao, Ĉini'o, post la fin'o de la du'a mond'milit'o. Richard Bowen rakont'is, ke en 1947 ĉe la uson'a baz'o en Qinhuangdao li uz'is kest'o'j'n kun ost'a'j fosili'o'j kiel apog'il'o'j'n por si'a mitral'o, kiam li kaj li'a'j koleg'o'j est'is ĉirkaŭ'at'a'j de 250 000 ĉin'a'j soldat'o'j.

Kapt'it'e, Richard Bowen pens'is, ke la fosili'o'j ebl'e est'is en'ter'ig'it'a'j ĉe la sam'a lok'o. Berger kaj li'a'j koleg'o'j enket'is, kaj trov'is, ke ĝi est'as probabl'e la plej kred'ebl'a rakont'o de la last'a vid'int'o de la grav'a'j fosili'o'j. Tamen en Qinhuangdao ili trov'is, ke la lok'o, kie la kest'o'j est'us re'foj'e kaŝ'it'a'j, est'as park'um'ej'o inter mult'a'j konstru'aĵ'o'j.

La krani'o de Pekina Hom'o, kiu dat'iĝ'as de antaŭ ĉ. 500 000 jar'o'j, est'is unu'a'foj'e mal'kovr'it'a de la ĉin'a renom'a paleo'antrop'olog'o Pei Wenzhong en 1929 ĉe Zhoukoudian, okcident'a Pekino. En 1936 tri komplet'a'j krani'o'j kaj unu komplet'a mandibl'o de Pekina Hom'o est'is trov'it'a'j en la sam'a lok'o. Unu'e ili est'is atribu'it'a'j al Sinanthropus pekingensis, kaj post'e al la speci'o Hom'o erectus.

Kolegi'o

La or'a period'o de la el'fos'ad'o daŭr'is ĉe Zhoukoudian ĝis 1937, kiam Japani'o ek'invad'is Ĉini'o'n. Arkeologi'a labor'o dev'ig'it'e ĉes'is, kaj la el'fos'it'a'j fosili'o'j de la krani'o'j est'is konserv'at'a'j en Uson'o-posed'a medicin'a kolegi'o en Pekino.

La perd'o de la fosili'o'j de Pekina Hom'o en 1941 est'as detal'e dokument'it'a. En aŭtun'o 1941, antaŭ la komenc'o de la milit'o en la mal'proksim'a Orient'o, ĉin'a'j labor'ant'o'j prepar'is du grand'a'j'n kest'o'j'n por ten'i la fosili'o'j'n de Pekina Hom'o kaj fragment'a'j'n rest'aĵ'o'j'n de 40 individu'a'j hom'o'j, kun la cel'o trans'ig'i ili'n al Uson'o.

Oni intenc'is transport'i la fosili'o'j'n unu'e al Qinhuangdao per trajn'o kaj post'e al Uson'o per la ŝip'o Prezid'ant'o Harrison. Tamen la ŝip'o'n traf'is japan'a'j milit'ŝip'o'j kaj pro tio neniam ating'is Qinhuangdao. Do post ili'a mal'aper'o ĉe la pord'o de la medicin'a kolegi'o en Pekino, oni neniam plu vid'is la kest'o'j'n. Tial ili far'iĝ'is unu el la mister'o'j en la arkeologi'a histori'o.

Muel'ad'o

Ekzist'as mult'a'j oni'dir'o'j pri la sort'o de la fosili'o'j, ekzempl'e en'ter'ig'o apud la medicin'a kolegi'o, muel'ad'o por tradici'a ĉin'a medicin'o, aŭ transport'ad'o al Japani'o aŭ Uson'o. Tamen neni'a'j oni'dir'o'j ŝajn'as ver'a'j aŭ direkt'is esplor'ist'o'j'n al si'a pred'o.

Dum la last'a'temp'a esplor'ad'o oni inform'iĝ'is, ke grand'a'j konstru'aĵ'o'j est'os mason'it'a'j tie, kie ebl'e dorm'as la fosili'o'j en Qinhuangdao. Tiel la park'um'ej'o kaj ĝi'a periferi'o est'os el'fos'it'a'j.

Oni prognoz'is, ke dum la re'konstru'ad'o oni mirakl'e trov'os la kest'o'j'n menci'it'a'j'n de Richard Bowen, kaj mal'kaŝ'os ili'a'j'n en'hav'o'j'n. La Kultur'a Hered'aĵ'a Ofic'ej'o promes'is, ke ĝi zorg'em'e super'rigard'os la el'fos'ad'o'j'n de la konstru'ej'o.

Alic'e LIu
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alic'e Li'u el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mil sen'labor'ul'o'j tag'e

En Greki'o pranc'as ne nur koler'iĝ'int'a'j ĉeval'o'j kaj artifik'e modif'it'a'j motor'cikl'o'j, sed, de post la komenc'o de la ekonomi'a kriz'o, ankaŭ sen'labor'ec'o kaj ties „ali'a mem'o”: sen'esper'o. La nombr'o de sen'labor'ul'o'j fakt'e ating'is en januar'o de 2012 la rekord'a'n procent'o'n de 21,8, net'e pli alt'a'n (+7) kompar'e kun la pas'int'jar'a respond'a period'o.

Se tiu last'a don'it'aĵ'o ne sufiĉ'e impres'as, oni konsider'u, ke en la daŭr'o de 12 monat'o'j iĝ'is sen'labor'a'j en Greki'o 344 913 person'o'j, aŭ ali'vort'e, ĉirkaŭ mil tag'e! Nur en la last'a decembr'o, la mal'feliĉ'a sort'o perd'i la labor'lok'o'n okaz'is al 32 331 hom'o'j. Tio ĉi montr'as la laŭ'grad'a'n pli'grav'iĝ'o'n, spit'e al ĉies atend'o'j, de situaci'o jam per si grotesk'a kaj ne'bon'a eĉ por tiu'j, kiu'j ankoraŭ labor'as, sed est'is dev'ig'it'a'j akcept'i drast'a'j'n salajr'o'mal'pli'iĝ'o'j'n. Tem'as ne nur pri statistik'o'j, sed pri ver'a soci'a dram'o. Ĝi'a'j sekv'o'j (ne'last'e el'migr'o, deprim'o kaj eĉ mem'mort'ig'o) far'iĝ'as pli kaj pli oft'e evident'a'j, tiom en la ĉef'urb'o Ateno, kiom en pli mal'centr'a'j region'o'j. Mult'a'j person'o'j asert'as, ke ne plu ebl'as pag'i amortiz'o'j'n, lu'pag'o'j'n kaj faktur'o'j'n.

Bulgar'a'j salajr'o'j

Precip'e la elektr'o'faktur'o iĝ'is ne'pag'ebl'a, ĉar jam de kelk'a'j monat'o'j ĝi aŭtomat'e en'hav'as, krom la abon'kotiz'o'n por la televid'o, nov'e en'konduk'it'a'n hejm-impost'o'n, laŭ'dir'e tre'eg'e „sal'it'a'n”. Ricev'i tiu'n faktur'o'n do far'iĝ'is ver'a inkub'o por la grek'o'j, kiu'j en mult'a'j okaz'o'j jam en la last'a vintr'o rezign'is en kun'posed'aĵ'o'j pri centr'a gasojl'a hejt'ad'o. La ĉi-jar'a mal'varm'o (kun neĝ'o eĉ mez'e de april'o en plur'a'j region'o'j) cert'e ne help'is.

Aŭtomobil'o'n plur'a'j ne uz'as, ĉar la benzin'o kost'as ĉirkaŭ 1,90 eŭr'o'j'n por litr'o. Est'as la du'a plej alt'a prez'o en EU, post Italio, kiu tamen hav'as pli alt'a'j'n salajr'o'j'n. La labor'pag'o'j, proksim'a'j ŝajn'e al tiu'j de Bulgario, ceter'e tut'e ne sufiĉ'as por plen'ig'i plur'foj'e la benzin'uj'o'n. Eĉ ek'aper'is en inter'ret'o paĝ'ar'o'j, per'e de kiu'j oni pov'as trov'i ne'kon'at'o'j'n, kiu'j labor'as en la sam'a are'o kaj dezir'as vetur'i labor'ej'e'n per unu aŭtomobil'o por mal'pli'ig'i la kost'o'j'n. Kompren'ebl'e oni ne vol'as labor'i nur por labor'i kaj disip'i la tut'a'n salajr'o'n ĉe benzin'staci'o'j.

La vend'ej'o'j vak'iĝ'as, dum fremd'a'j rabat'a'j ĉen'o'j (kiel la german'a Lidl), ĝis last'a'temp'e skeptik'ec'e snob'um'at'a'j de la pli'mult'o, montr'is, ekzempl'e en la sankt'a semajn'o (tiu antaŭ Pask'o), long'a'j'n ekster'a'j'n vic'o'j'n. Iu'j grek'o'j tim'eg'as la ŝtat'a'n bankrot'o'n, ali'a'j preĝ'e al'vok'as tio'n kun sekv'a el'ir'o de Greki'o el la eŭr'o'zon'o. Tio tamen, laŭ la fak'ul'o'j, hav'us eĉ pli ruin'ig'a'n efik'o'n.

Demisi'int'a reg'ist'ar'o

El'ir'voj'o'n neni'u vid'as, cert'e ne la jun'ul'ar'o (inter 15 kaj 24 jar'o'j). La don'it'aĵ'o'j pri ili'a sen'labor'ec'o est'as eĉ pli sen'kompat'a'j: 50,8 % ne hav'as ĉi-moment'e labor'o'n. Est'as ankaŭ interes'e rimark'i, ke ne'aktiv'a'j vir'in'o'j (25,7 %) est'as pli mult'e'nombr'a'j ol vir'o'j (18,7 %), en mediterane'a land'o, en kiu parol'i pri egal'a'j ŝanc'o'j est'as ankoraŭ miraĝ'o.

La plej traf'it'a'j region'o'j est'as Makedonio (la propr'e dir'it'a, situ'ant'a en la nord'o de Greki'o), Traki'o, Epir'o kaj Tesalio. Iom pli bon'a (eĉ se ne kontent'ig'a), probabl'e pro la turism'o, est'as la situaci'o en Atik'o, en Kreto, en Peloponez'o kaj ĝeneral'e en la insul'o'j de Ege'a Mar'o.

Baldaŭ okaz'os balot'o kaj ja est'os kurioz'e vid'i, kiu'manier'e la nov'a reg'ist'ar'o, post tiu – ĵus demisi'int'a – de la „pram'ist'o” Papadimos, intenc'os al'front'i la grav'eg'a'j'n financ'a'j'n kaj soci'a'j'n problem'o'j'n, kiu'j turment'as la grek'a'n du'on'insul'o'n. Antaŭ'voĉ'don'a'j promes'o'j ĉi-foj'e ne sufiĉ'os. La hom'o'j urĝ'e bezon'as labor'o'n por trans'viv'i, oksigen'o'n por spir'i.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tragedi'o en Tivaro

Se tia masakr'o (MONATO 2012/04, p.9) est'is far'it'a en aŭtun'o 1945, tio est'is sub la ĉef'a kontraŭ'faŝist'a komand'o de Marŝal'o Tit'o. En li'a arme'o est'is an'o'j el ĉiu'j popol'o'j kaj mal'pli'mult'o'j de Jugoslavio, ja el la alban'a popol'o, komun'ist'o'j kaj ne'komun'ist'o'j.

Sed tiu event'o, se ĝi okaz'is, ne hav'as lig'o'n kun la cent'jar'iĝ'o de la kre'ad'o de Albanio.

En 1912 okaz'is balkana milit'o. Serbi'o, Bulgario, Greki'o kaj Montenegro ek'milit'is por liber'iĝ'o de si'a'j land'o'j, el plur'cent'jar'a turk'a okup'ad'o. Sekv'is la 20an de decembr'o 1912 londona konferenc'o de ambasador'o'j de la grand'a'j potenc'o'j, kie est'is propon'it'a la kre'ad'o de ŝtat'o, el trib'o'j kiu'j nom'iĝ'as Ŝkipni. Propon'it'a est'is, por tiu nov'a ŝtat'o, surpriz'a el'pens'it'a nom'o Albanio. La 30an de maj'o 1913 est'is fiks'it'a la londona traktat'o pri pac'o, kie oni aprob'is la lim'o'j'n de la balkanaj ŝtat'o'j kaj de la nov'a Albanio.

Atanasije MARJANOVIĆ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Atanasije Marjanović el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Man' en man'o por hom'a'j rajt'o'j

Kun'ig'is si'a'j'n fort'o'j'n 18 organiz'aĵ'o'j por defend'i hom'a'j'n rajt'o'j'n en Togolo. „Kolektiv'o sav'u Togolon” est'as kre'it'a de politik'a'j parti'o'j kaj ali'a'j organiz'aĵ'o'j, sed gvid'a'n rol'o'n lud'as defend'ant'o'j de hom'a'j rajt'o'j.

Laŭ la advokat'o Ze'us Ajavon, kiu kun'ord'ig'as la kolektiv'o'n: „Ni vol'as ag'i man' en man'o por sav'i Togolon.”

La kolektiv'o cel'as ĝis'fund'e ŝanĝ'i la nun'a'n situaci'o'n en la land'o rilat'e al defend'o, protekt'ad'o kaj progres'ig'o de hom'a'j rajt'o'j. Ĝi cel'as brid'i la pov'o'n de la juĝ'ist'ar'o kaj cert'ig'i laŭ inter'naci'a'j norm'o'j just'a'j'n kaj tra'vid'ebl'a'j'n elekt'o'j'n.

Just'ec'o

Por sukces'ig'i la iniciat'o'n kaj tiel „sav'i” Togolon, la kolektiv'o al'vok'is al ĉiu'j togol'an'o'j kun'labor'i nom'e de liber'ec'o, egal'ec'o kaj just'ec'o. Kiel unu'a paŝ'o ĝi okaz'ig'is mez'e de april'o tag'o'n de fast'o kaj preĝ'o.

La organiz'ant'o'j de la kolektiv'o ne cel'as pov'o'n. Konsci'a'j, tamen, pri la influ'o de kolektiv'o'j en ekzempl'e Niĝero kaj Sen'egal'o, ili dezir'as re'form'o'j'n post preskaŭ 50-jar'a reg'ad'o de la famili'o Gnassigbé.

La ok politik'a'j parti'o'j, kiu'j membr'as en Kolektiv'o sav'u Togolon, kontraŭ'as la nun'a'n reĝim'o'n.

Adjé ADJÉVI
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Adjé Adjévi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Cikoni'o'j inter'ret'e

Laŭ slovak'a'j ornitolog'o'j en Slovaki'o ĉiu'jar'e nest'as ĉirkaŭ 1350 par'o'j da blank'a'j cikoni'o'j (latin'e Ciconia ciconia). Oni ĝeneral'e konsider'as la cikoni'o'n simbol'o de feliĉ'o kaj fekund'ec'o.

Dank'e al kamera'o'j la administraci'o de la naci'a tatra park'o, kiu trov'iĝ'as en la nord-okcident'a part'o de orient'a Slovaki'o ĉe la ŝtat'a lim'o kun Pollando, ebl'ig'as al natur'am'ant'o'j observ'i kvalit'a'j'n inter'ret'a'j'n trans'send'o'j'n el la natur'a park'o. La slovak'o'j last'a'temp'e pov'is observ'i – per kamera'o'j – la viv'o'n de marmot'o'j, ĉam'o'j, agl'o'j, falk'o'j ktp.

Last'a'temp'a inter'ret'a projekt'o ebl'ig'as al natur'am'ant'o'j kontinu'e observ'i la nest'o'n de blank'a cikoni'o – de kupl'ad'o, dum el'kov'ad'o de ov'met'ad'o'j ĝis el'flug'ad'o de jun'a'j cikoni'o'j el la nest'o. Se vi est'as natur'am'ant'o kaj hav'as interes'o'n observ'i la viv'o'n de cikoni'o'j el vi'a varm'a loĝ'o'ĉambr'o, ne hezit'u mal'ferm'i la Ttt-paĝ'o'n www.kuk'a'j.sk.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sekur'ec'o sekc'at'a

La ekonomi'a kriz'o kaj la est'ont'ec'o de eŭr'o trov'iĝ'is inter tem'o'j traktat'a'j dum inter'naci'a konferenc'o pri tut'mond'a sekur'ec'o okaz'int'a en Bratislav'o, Slovaki'o, en april'o.

La forum'o GLOBSEC (el la angl'a'j vort'o'j glob'al, tut'mond'a, kaj security, sekur'ec'o) diskut'is ankaŭ uson'a'j'n ekster'land'a'j'n prioritat'o'j'n, la integr'iĝ'o'n de okcident'a Balkani'o, la kiberminacon, la t.n. arab'a'n printemp'o'n kaj defend'a'n kun'labor'o'n inter la kvar membr'o'j de la Visegrada Grup'o (Ĉeĥi'o, Hungari'o, Pollando kaj Slovaki'o).

Ĉef'ministr'o

Mal'ferm'is la konferenc'o'n la slovak'a ĉef'ministr'o Robert Fic'o, kiu prezent'is la princip'o'j'n de la nov'a slovak'a reg'ist'ar'o en ekster'land'a politik'o, precip'e la orient'iĝ'o'n de Slovaki'o al Eŭrop'a Uni'o kaj Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO).

Part'o'pren'is pli ol 600 deleg'it'o'j el 47 land'o'j kaj kvar kontinent'o'j. La konferenc'o ek'est'is kiel student'a iniciat'o, sed nun rang'as inter la plej grav'a'j inter'naci'a'j pri'sekur'ec'a'j forum'o'j en la mond'o.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Breivik

Mi ie leg'is aŭ vid'is, ke Breivik al'ven'is ĉe la insul'o Utoya en privat'a aŭt'o, sol'a. Ĉe'est'int'o sur la insul'o atest'is, ke Breivik, kvankam vest'it'a kiel polic'ist'o, ne est'is ĝust'e vest'it'a. Li'a ĉemiz'o montr'iĝ'is el li'a pantalon'o. Kial neni'u atent'ig'is li'n pri tio kaj tiam hav'us la okaz'o'n al'parol'i li'n?

Kiam li al'ven'is ĉe la insul'o, tut'e sol'a, kun grand'a valiz'o, li pet'is la help'o'n de la ekip'ist'o'j de la pram'o port'i ĝi'n. En'e cert'e est'is la mult'a munici'o kiu'n li intenc'is uz'i. Sed ver'ŝajn'e la ekip'ist'o'j ne demand'is i'o'n pri li'a terur'a cel'o.

Est'as bedaŭr'ind'e, ke neni'u en li'a ĉirkaŭ'aĵ'o al'parol'is li'n aŭ demand'is i'o'n pri li'a „polic'ist'a task'o”.

Sim'o'n SMITS
Nederlando
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Sim'o'n Smits el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nov'a parti'o, nov'a'j promes'o'j

Nov'a'n Togolon, baz'it'a'n sur unu'iĝ'o kaj prosper'o, promes'as nov'a politik'a parti'o, fond'it'a en april'o. Unu'iĝ'o por la Respublik'o (UNIR) cel'as kun'ig'i la land'o'n por evolu'ig'i just'a'n mastr'um'ad'o'n politik'a'n, ekonomi'a'n kaj soci'a'n sur'baz'e de dialog'o kaj part'o'pren'o de ĉiu'j element'o'j de la togola soci'o.

Sam'temp'e est'as mal'fond'it'a la parti'o Kun'iĝ'o de Togola Popol'o, kiu reg'is dum 43 el la 52 jar'o'j da togola sen'de'pend'ec'o.

En la ĉe'est'o de la ŝtat'estr'o Faure Gnassingbé [for gnasinbe], kiu provizor'e prezid'os la nov'a'n parti'o'n, est'as sub'strek'it'a la neces'o pli'fort'ig'i demokrati'o'n en Togolo kaj kre'i freŝ'a'n etik'o'n, baz'it'a'n sur egal'ec'o kaj frat'ec'o. Pli'bon'ig'i la viv'kondiĉ'o'j'n de la togol'an'o'j kern'as en la ag'ad'o de la parti'o.

Simbol'a

Simbol'a est'as la dat'o de la fond'iĝ'o de unu parti'o, la mal'fond'iĝ'o de ali'a. La 14an de april'o 1967 establ'is Kun'iĝ'o'n de Togola Popol'o general'o Gnassingbé Eyadema [gnasinbe ejadema].

Sam'tag'e en 2012 mal'fond'is la parti'o'n li'a fil'o, kiu post la mort'o de si'a patr'o en'posten'iĝ'is kiel prezid'ant'o en 2005 en cirkonstanc'o'j tre pri'disput'at'a'j. Nun la fil'o en'ter'ig'is la parti'o'n de si'a patr'o. Togol'an'o'j demand'as si'n, ĉu la fil'o definitiv'e romp'is kun la mal'nov'a'j praktik'o'j – aŭ ĉu li sen'vest'ig'is Paŭlon por vest'ig'i Petron?

Ali'a'j, efektiv'e mult'a'j, opini'as, ke ekzist'as pli grav'a'j afer'o'j ol kre'i nov'a'n parti'o'n en land'o, en kiu mult'a'j hom'o'j apenaŭ unu foj'o'n tag'e manĝ'as. Neces'as solv'i ankaŭ problem'o'n pri student'a'j stipendi'o'j, respekt'i hom'a'j'n rajt'o'j'n, konstru'i kurac'ej'o'j'n – kaj anonc'i, ke la prezid'ant'o re'tir'iĝ'os en 2015 post du si'n'sekv'a'j mandat'o'j.

Adjé ADJÉVI/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Adjé Adjévi/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Honorsoldulo

En la artikol'o Honorsoldulo (MONATO 2012/05, p. 8) Franz-Georg Rössler skrib'is: „La german'a federaci'a prezid'ant'o Christian Wulff post 598-tag'a deĵor'ad'o ced'is tiu'n posten'o'n. La mal'dekstr'a opozici'o trov'is kelk'a'j'n dub'ind'a'j'n punkt'o'j'n en li'a antaŭ'a profesi'a labor'o kiel ministr'o'prezid'ant'o de Nord'rejn-Vestfali'o.”

Fakt'e Christian Wulff estr'is la reg'ist'ar'o'n ne de Nord'rejn-Vestfali'o, sed de Mal'supr'a Saksi'o.

Thomas HEBERLEIN
Germanio, Mal'supr'a Saksi'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Thomas Heberlein el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mult'e da hor'o'j, mal'mult'e da vest'aĵ'o'j

Ver'e dorlot'it'a knab'o mi est'as. Mi loĝ'as en mal'grand'a, sufiĉ'e kamp'ar'a urb'o, fakt'e rand'e de ĝi, kaj vesper'e, antaŭ ol en'dorm'iĝ'i, mi aŭd'as neni'o'n, krom foj'foj'e – se tem'as pri apart'e bru'a nokt'o – muĝ'ad'o'n de bov'in'o'j ĉe apud'a bien'o.

Krom'e, de temp'o al temp'o – imag'u, kiom tio ĝen'as – kriĉ'as iu rab'o'bird'o ĉas'ant'a mus'o'n aŭ ali'a'n sur'kamp'a'n nokt'o'manĝ'aĵ'o'n. Damn'ind'a bird'o: dorm'o inter'romp'it'a dum maksimum'e kvin sekund'o'j.

Kompat'u mi'n, do, kiam mi vizit'as grand'a'n urb'o'n kaj gast'as en pension'o aŭ hotel'et'o. Spac'o'n mi divid'as ne kun kverel'ant'a'j bov'in'o'j aŭ preter'flug'ant'a'j strig'o'j, sed kun hom'o'j – mal'abund'a'j, kaj ĝeneral'e seren'a'j, en mi'a urb'et'o, sed, diabl'e! abund'a'j kaj apart'e mal'seren'a'j en la grand'a urb'o.

Klar'e, pro la trafik'bru'o – aŭt'o'j, aŭtobus'o'j, tram'o'j, kamion'o'j – kaj pro la fon'a'j son'o'j de urb'o vibr'ant'a, zum'ant'a, labor'ant'a, amuz'iĝ'ant'a, nepr'as, ke la loĝ'ant'o'j, evident'e surd'iĝ'int'a'j, al'kri'u unu la ali'a'n. Tio'n mi kompren'as. Kaj kompat'as.

Sed, ho ve, ĉu en hotel'a'j koridor'o'j? Ĉu neces'as trakt'i hotel'o'n kiel spec'o'n de fejsbuk'o aŭ pepejo, do kiel anonc'ej'o'n por ĉiu van'a kaj vak'a (kaj ĝeneral'e ebri'a) el'dir'aĵ'o? Apart'e dum la fru'a'j hor'o'j de la maten'o? Kaj ĉu neces'as avert'i, ke baldaŭ la dank'em'a hotel'mond'o ricev'os nov'a'n anonc'o'n per laŭt'a'j hihihi-oj, eĉ pli laŭt'a'j ss- aŭ ŝŝ-oj, kaj per klak'ferm'ad'o de ĉiu pord'o – ĉef'a, kontraŭ'incendi'a, urĝ'okaz'e eskap'il'a, aŭ simpl'e dorm'o'ĉambr'a – en la ej'o? Ĉu neces'as, hom'o'j? Mi kred'as, ke ne.

Plej'e kulp'as – kaj tio'n mi hezit'as sur'paper'ig'i, ne vol'ant'e perd'i grav'a'n tavol'o'n de la leg'ant'ar'o de MONATO – jun'ul'o'j, apart'e, mi dir'u, jun'ul'in'o'j aŭ, ebl'e pli preciz'e, jun'a'j vir'in'o'j.

Vir'in'o'j, kiu'j, si'n ŝmink'ant'e, en si'a'j ĉambr'o'j ebri'iĝ'ant'e, bru'ant'e, bezon'as mult'e da hor'o'j por sur'met'i mal'mult'e da vest'aĵ'o'j, antaŭ ol for'las'i la hotel'o'n ĉirkaŭ nokt'o'mez'o por taksi'i (pli da pord'o-klak'ferm'ad'o, pli da kri'ad'o) en la urb'o'n por tie dum'nokt'e diboĉ'i.

Post'e, invers'e, ĉirkaŭ la kvar'a aŭ kvin'a maten'e, de'nov'e la tut'a pantomim'o. Kaj, se vi el'ir'as el la propr'a ĉambr'o, du'on'vest'it'e, du'on'dorm'e, por plend'i, almenaŭ por ĝentil'e pet'i iom da silent'o, vi'n salut'as koktel'e parfum'it'a'j riproĉ'o'j, ke oni pag'is la ĉambr'o'n kaj do rajt'as tie (ankaŭ ekster ĝi) far'i kio'n oni vol'as, kiel kaj kiam ajn.

Ĉu ebl'as en tia'j kondiĉ'o'j dorm'i? Neniel ... kun fingr'o en la orel'o, kap'kusen'o sur la kap'o, aŭskult'ant'e la dum'nokt'a'n sibl'ad'o'n de la hotel'a hejt'ad'o kaj mi'n demand'ant'e, kial mank'as al la lav'pelv'o ŝtop'il'o ... kaj ĉu la sekv'a'n tag'o'n mi dispon'os pri sufiĉ'e da energi'o – da vek'ec'o – por preleg'i dum la Esperant'o-kongres'o, kiu mi'n for'ŝir'is de mi'a hejm'a trankvil'o.

Si'n propon'as divers'a'j solv'o'j. Unu'e: neniam plu promes'i dum'kongres'e preleg'i (neni'u bedaŭr'os), tiel ke mi ne est'os dev'ig'at'a divid'i hotel'o'n kun aer'cerb'a'j jun'ul'in'o'j. Du'e: organiz'i kongres'o'n en mi'a urb'et'o, aŭ proksim'e (ne, dank'o'n: jam far'is, tro da labor'o). Tri'e: lanĉ'i inter'naci'a'n kampanj'o'n (per'e de ni'a kar'a lingv'o, evident'e) por silent'ig'i la gast'ej'o'j'n de la mond'o.

La kampanj'o, fakt'e, kiel ĉiu'j plej bon'a'j ide'o'j, 16-regul'e simpl'as. Kiam vi mend'os ĉambr'o'n, vi nepr'e indik'u: (a) vi'a'n aĝ'o'n, (b) la cel'o'n de vi'a vizit'o, (c) ĉu vi grup'et'e vetur'as. Se, ekzempl'e, vi anonc'as, ke vi feri'et'as por kun'e fest'i kun ses'op'o da amik'in'o'j vi'a'n baldaŭ'a'n nupt'o'fest'o'n, bon'e, la hotel'o akcept'os vi'a'n mend'o'n – sed ŝov'os vi'n en kel'a'j'n ĉambr'o'j'n, kun dik'a'j mur'o'j kaj eĉ pli dik'a'j pord'o'j, kie, izol'it'e, vi pov'os laŭ'plaĉ'e klik'i, kluk'i, klak'i kaj klaĉ'i, kvazaŭ en vi'a propr'a hejm'o.

Tiel ali'a'j gast'o'j – famili'o'j, sol'vetur'ant'o'j, esperant'ist'o'j (almenaŭ pli matur'a'j) kaj mizer'ul'o'j (mi) – divid'os trankvil'e la ceter'a'j'n ĉambr'o'j'n, sci'ant'e, ke ni pov'os pac'e kaj sen'inter'romp'e ronk'i dum plen'a'j ok nokt'o'hor'o'j.

Bel'a plan'o, ĉu ne? Nu, ebl'e mi ŝerc'as. Kaj ebl'e ne.

Paul GUBBINS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Gubbins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mort'o de grand'a gael'o

En mart'o mort'is Ruaraidh MacThòmais [mahkhomiŝ], kon'at'a en la angl'a kiel Derick Thomson, sen'dub'e grav'a kolon'o de la modern'a skot'gael'a lingv'o.

Kiel profesor'o pri kelt'a'j lingv'o'j, poet'o, verk'ist'o kaj el'don'ist'o li pli ol iu ajn ali'a last'a'temp'e kontribu'is al la lingv'o kaj kultur'o de la ŝrump'ant'a, sed ankoraŭ viv'ant'a, gael'parol'ant'a komun'um'o en Skot'land'o.

MacThòmais nask'iĝ'is en 1921 sur la hebrida insul'o Lewis (gael'e: Leòdhais). Li instru'is en la universitat'o'j de Edinburg'o, Aberdeen kaj Glasgovo: en ĉi-last'a, est'ant'e de'nask'a parol'ant'o de la gael'a, li okup'is la katedr'o'n pri kelt'a'j lingv'o'j.

En 1952 li fond'is la kvar'on'jar'a'n kultur'a'n revu'o'n Gairm („Al'vok'o”), kaj komenc'is el'don'i gael'a'j'n libr'o'j'n. Gairm iĝ'is unu el la plej grav'a'j skot'a'j literatur'a'j revu'o'j.

Inspir'is

Ne ekzist'as iu ajn renom'a gael'a verk'ist'o, kiu ne kontribu'is al Gairm. Krom'e MacThòmais inspir'is kaj instig'is jun'a'j'n verk'ist'o'j'n, de'nask'a'j'n kaj ne'de'nask'a'j'n gael'parol'ant'o'j'n, ankaŭ ekster'land'a'j'n, verk'i kaj publik'ig'i en la gael'a.

Li en'konduk'is mal'grand'a'j'n, sed signif'a'j'n, re'form'o'j'n kaj norm'ig'o'j'n de la gael'a ortografi'o, kaj Gairm montr'is, ke la antikv'a gael'a lingv'o pov'as esprim'i i'o'n ajn, eĉ modern'a'j'n kaj scienc'a'j'n koncept'o'j'n, per si'a vast'a vort'trezor'o.

MacThòmais unik'e kontribu'is al la re'vigl'ig'o, riĉ'ig'o kaj agnosk'o de la gael'a lingv'o en Skot'land'o. Kelti'o mult'eg'o'n ŝuld'as al tiu grand'a kler'ul'o kaj poet'o.

Garvan MAKAJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garvan Maka'j el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Amar'a medikament'o

La aŭstr'a reg'ist'ar'o vol'as ŝpar'i 27,9 miliard'o'j'n da eŭr'o'j ĝis 2016. Post vigl'a parlament'a debat'o la ŝpar'pak'aĵ'o'n fin'e akcept'is deput'it'o'j de la reg'ant'a social'demokrat'a-popol'parti'a koalici'o.

La pak'aĵ'o mem en'ten'as 98 leĝ'o-ŝanĝ'o'j'n por stabil'ig'i la financ'o'j'n kaj ekvilibr'ig'i la buĝet'o'n ek'de 2013 ĝis 2016. La plej grand'a part'o de la pak'aĵ'o rilat'as al pensi'o'j, mal'san'o-asekur'o kaj la labor'merkat'o, i.a. dung'ad'o de ŝtat'ofic'ist'o'j. Nov'a'j impost'o'j en'spez'ig'os pli'a'j'n 9,2 miliard'o'j'n da eŭr'o'j.

Re'san'ig'i

La federaci'a kancelier'o, Werner Faymann, emfaz'is, ke ĉiu'j paŝ'o'j est'as sen alternativ'o. Tiu ĉi „amar'a” medikament'o, laŭ la vic-kancelier'o Michael Spindelegger, neces'as por re'san'ig'i la ŝtat'o'n.

Per la ŝpar'program'o la buĝet'a deficit'o, kiu en 2011 konsist'ig'is 3,3 % de la mal'net'a en'land'a produkt'o, est'u ĝis 2013 mal'pli'ig'at'a sub 3 %. Tiel ĝi akord'iĝ'os kun la Traktat'o de Mastriĥto kaj la pakt'o pri stabil'ec'o kaj kresk'o de EU.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kresk'as popol'o'j, kresk'as problem'o'j

La loĝ'ant'ar'o de Afrik'o kresk'os de 414 milion'o'j ĝis pli ol 1,2 miliard'o'j en 2050, kaj la loĝ'ant'ar'o de Azi'o de 1,9 miliard'o'j ĝis 3,3 miliard'o'j. En la du kontinent'o'j la pli'grand'iĝ'o konsist'ig'os 86 % de la kresk'o de la mond'a loĝ'ant'ar'o, laŭ inform'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) prezent'it'a'j en Vieno.

Tiu sen'precedenc'a kresk'o de la loĝ'ant'ar'o cert'ig'os nov'a'j'n ebl'o'j'n pli'bon'ig'i kler'ig'ad'o'n kaj komun'um'a'n pri'serv'o'n en Afrik'o kaj Azi'o, ĉar la loĝ'ant'ar'o, pli koncentr'it'a en urb'o'j, est'os pli facil'e ating'ebl'a.

Tamen tio est'ig'as ankaŭ nov'a'j'n problem'o'j'n pri labor'lok'o'j, loĝ'ej'o'j, energi'o kaj infra'struktur'o por mild'ig'i urb'a'n mizer'o'n, pli'grand'iĝ'o'n de mal'riĉ'ul'a'j get'o'j kaj ruin'ig'o'n de la urb'a medi'o.

Migr'ad'o

Ĉe du'on'o de la loĝ'ant'ar'o la urbaniz'ad'o est'as grav'a problem'o. Urb'o'j plej'e sent'as la prem'o'n de migr'ad'o, tut'mond'iĝ'o, ekonomi'a evolu'o, social'a mal'sam'ec'o, polu'o de la medi'o kaj klimat'ŝanĝ'o'j. Tamen, urb'o'j est'as sam'temp'e motor'o'j de la ekonomi'o kaj centr'o'j de nov'ig'aĵ'o'j, kie solv'iĝ'as mult'a'j mond'a'j problem'o'j.

La plej grand'a'n kresk'o'n de la urb'a loĝ'ant'ar'o oni prognoz'as en Barato, Ĉini'o, Niĝerio, Uson'o kaj Indonezio. Dum la sekv'a'j kvar jar'dek'o'j (2010-2050) Barato ek'hav'os pli'a'j'n 497 milion'o'j'n da hom'o'j en si'a'j urb'o'j, Ĉini'o 341 milion'o'j'n, Niĝerio 200 milion'o'j'n, Uson'o 103 milion'o'j'n, kaj Indonezio 92 milion'o'j'n.

La prognoz'at'a pli'alt'iĝ'o de la urb'a loĝ'ant'ar'o en Barato kaj Niĝerio inter 2010 kaj 2050 est'os pli grand'a ol dum la last'a'j 40 jar'o'j. Tiu tendenc'o est'as apart'e rimark'ebl'a en Niĝerio, kie la urb'a loĝ'ant'ar'o kresk'is je nur 65 milion'o'j inter 1970 kaj 2010. Nun oni antaŭ'vid'as, ke ĝi pli'iĝ'os je 200 milion'o'j inter 2010 kaj 2050 – la tri'e plej grand'a kresk'o de urb'a loĝ'ant'ar'o en la mond'o.

Esplor'ist'o'j

Unu'a'foj'e la UN-raport'o (revizi'o de 2011 de Mond'a'j perspektiv'o'j de urbaniz'ad'o) inkluziv'as geografi'a'j'n koordinat'o'j'n por ĉiu'j urb'o'j kun pli ol 750 000 loĝ'ant'o'j. Tio help'as al esplor'ist'o'j lig'i prognoz'o'j'n pri la loĝ'ant'ar'o al medi'a'j apart'aĵ'o'j kiel proksim'ec'o al bord'o'j, ter'trem'a'j lok'o'j aŭ klimat'a'j zon'o'j.

Komenc'a analiz'o montr'is, ke inter la 450 urb'o'j kun unu milion'o kaj pli da loĝ'ant'o'j en 2011 (hav'ant'a'j en'tut'e 1,4 miliard'o'j'n da person'o'j) 60 %, kun proksim'um'e 890 milion'o'j da loĝ'ant'o'j, situ'as en region'o'j el'met'at'a'j al almenaŭ unu ĉef'a risk'o de natur'katastrof'o.

Urb'o'j en Eŭrop'o kaj Afrik'o tiu'rilat'e est'as plej mal'mult'e minac'at'a'j de natur'katastrof'o'j. Tamen urb'o'j en Latin-Amerik'o kaj ĉe Karib'a Mar'o, en nord'a Amerik'o kaj apart'e en Azi'o kuŝ'as oft'e en region'o'j, el'met'at'a'j al danĝer'a'j natur'fenomen'o'j.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kaf'o kun kat'o

Ĉu vi vol'as kaf'o'n kun kuk'o kaj kat'o en Vieno? Neni'a problem'o ek'de maj'o 2012 en la unu'a kat'o'kaf'ej'o Nek'o. Kvin ver'a'j kat'o'j viv'as en tiu kaf'ej'o kaj est'as je dispon'o de gast'o'j dorlot'em'a'j. Kaj, se kat'o tro fort'e grat'as vi'n kaj sang'o flu'as, vi ricev'as sen'kost'a'n sparadrap'o'n kaj kontraŭ'infekt'aĵ'o'n.

La ide'o ven'as de Japani'o, kie en mult'a'j loĝ'ej'o'j la lu'don'ant'o ne permes'as kat'o'j'n. Ankaŭ la nom'o est'as japan'a: nek'o signif'as kat'o.

Kiam mi vizit'is la kaf'ej'o'n, unu kat'o dorm'is sur alt'e situ'ant'a bret'o, ali'a'n kares'is infan'o. La ali'a'j ver'ŝajn'e re'tir'iĝ'is, ĉar la kaf'ej'o est'is tut'e plen'a; tial mult'a'j gast'o'j dev'is star'i kaj nur fot'is la scen'o'n.

Kelner'o'j

Mal'bon'a'j'n ŝerc'o'j'n daŭr'e dev'as el'ten'i la kelner'o'j: Ĉu oni rajt'as manĝ'i kat'o'n? Ne! Ĉu hund'o'j est'as permes'at'a'j en la kaf'ej'o? Ankaŭ ne! Ĉu oni rajt'as vizit'i la kaf'ej'o'n kun propr'a kat'o? De'nov'e ne!

La kvin kat'o'j ven'as el la Viena Kat'o'azil'o, kie loĝ'as pli ol 150 kat'o'j. Do kun ili ebl'us mal'ferm'i 30 nov'a'j'n kat'o'kaf'ej'o'j'n.

Kaf'ej'o Nek'o est'as mal'ferm'it'a ĉiu'tag'e de la 10a ĝis la 20a hor'o. Adres'o: Blumenstockgasse 5, proksim'e de la Stefan'katedral'o. Telefon'o +43 1 512 14 66, www.cafeneko.at.

Walter KLag
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Lastatikle motor'cikl'e

Inter kutim'a'j var'a'j kaj meti'ist'a'j ofert'o'j ĉe la 22a Man'hejm'a Maj'a Foir'o, en Germanio, ne al'log'is mult'o nov'a. Tamen en „Tend'eg'o por tomb'ej'a'j bezon'o'j” el'star'ig'is si'n region'a entrepren'o per nov'spec'a al'tomb'ig'il'o specif'e por motor'cikl'ist'o'j kaj ties aflikt'it'o'j.

La transport'il'o aspekt'as jen'e: al motor'cikl'a krom'ĉar'o oni fiks'as lad'a'n kest'o'n kun grand'a'j fenestr'o'j, mult'e pli ampleks'a'n ol la kutim'a seĝ'o por iel kaŭr'ant'a krom'pasaĝer'o.

Tie ne viv'a volv'iĝ'em'a kun'vojaĝ'ant'o bezon'as spac'o'n, sed komfort'e kuŝ'ant'a kadavr'o, en bunt'a ĉerk'o, plen'um'ant'a si'a'n last'a'n vojaĝ'o'n.

Viv'o'stil'o

La firma'o varb'as tiel: „En ni'a soci'o mort'as ĉiu'jar'e preskaŭ 40 000 entuziasm'a'j motor'cikl'ist'o'j, por kiu'j la motor'cikl'o est'is pli ol simpl'a transport'il'o, nom'e viv'o'stil'o. Tiu'j person'o'j ind'as je konven'a en'tomb'ig'o. Por ili ni konstru'is tomb'ej'o-motor'cikl'o'n. La ĉerk'o est'as bon'e vid'ebl'a kaj sur'hav'as region'a'j'n simbol'o'j'n. La maŝin'o al'don'e kapabl'as transport'i sam'e vidv'o'n aŭ vidv'in'o'n al la lok'o de la etern'a ripoz'o. Tiel dign'e plen'um'iĝ'u la last'a'j motor'cikl'a'j aspir'o'j de la kar'a mort'int'o.”

Se motor'cikl'ist'o vol'as tiel rezerv'i si'a'n last'a'n vojaĝ'o'n, tiu est'u an'o de la german'a region'o Rejn'o-Ne'kar'o kaj bon'hav'ul'o: kost'o'j komenc'iĝ'as ĉe 1200 eŭr'o'j. Inform'o'j trov'ebl'as en Inter'ret'o ĉe The Last Ru'n aŭ Motorradbestattungen.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pli'fort'ig'i grup'a'n ident'ec'o'n

Renkont'iĝ'is komenc'e de maj'o tri el la kvar prezid'ant'o'j de ŝtat'o'j de la Visegrada Grup'o.

La ĉeĥ'a prezid'ant'o Václav Klaus, la pol'a prezid'ant'o Bronisław Komorowski kaj la slovak'a prezid'ant'o Iv'a'n Gašparovič kun'ven'is en nord'a Slovaki'o por pli'fort'ig'i grup'a'n ident'ec'o'n, ankaŭ turism'o'n.

Sam'temp'e ili diskut'is la star'punkt'o'j'n de si'a'j land'o'j antaŭ la kun'ven'o de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o en Ĉikago.

Ne ĉe'est'is la pint'o'renkont'iĝ'o'n la nov'elekt'it'a prezid'ant'o de Hungari'o János Áder, ĉar li ankoraŭ ne en'posten'iĝ'is.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Stat'o de la ŝtat'o

Azil'o'n don'is Slovaki'o en 2011 al nur 12 ekster'land'an'o'j. Tamen raport'o el'don'it'a de la slovak'a ministeri'o pri intern'a'j afer'o'j indik'as, ke slovak'a'n ŝtat'an'ec'o'n akir'is 303 ekster'land'an'o'j el 41 land'o'j.

Slovak'iĝ'is inter'ali'e 62 ukrainoj, 53 serb'o'j kaj 45 ĉeĥ'o'j. Ŝtat'an'ec'o'n akir'is ankaŭ 34 eks'a'j slovak'a'j civit'an'o'j, kiu'j pro loĝ'ad'o en Uson'o perd'is si'a'n civit'an'ec'o'n.

Krom'e, Slovaki'o el'pel'is pli ol 600 ekster'land'an'o'j'n pro kontraŭ'leĝ'a'j trans'ir'o de la ŝtat'a lim'o aŭ rest'ad'o en la land'o. Laŭ analiz'ist'o'j, tia ne'rajt'ig'it'a migr'ad'o al Slovaki'o mal'kresk'as.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu fil'o perd'it'a?

Kun interes'o mi tra'leg'is la artikol'o'n sub la titol'o Geni'ul'o mond'civit'an'a (MONATO 2012/05, p. 16) de Franz-Georg Rössler. Bon'e verk'it'a artikol'o, kiu inform'as la leg'ant'o'j'n pri la ver'a viv'o de grand'a eŭrop'a muzik'ist'o.

Mi vol'as nur rimark'ig'i, ke la origin'o kaj la ŝtat'an'ec'o de Franz Liszt est'as relativ'e komplik'a'j kaj ankoraŭ histori'e definitiv'e ne'solv'it'a'j. Kial'o: la etn'a divers'lingv'ec'o de Aŭstrio-Hungari'o. Laŭ la svis'a slovak'o, muzik'teori'ist'o kaj instru'ist'o Miroslav Demko, kiu verk'is kaj el'don'is la libr'o'n Franz Liszt, slovak'a kompon'ist'o (Demko, Miroslaw: Franz Liszt, compositeur slovaque, Lausanne 2003), la patr'o kaj la patr'in'o de Liszt, eĉ li'a'j pra'ge'patr'o'j, est'is slovak'o'j. Li cit'as ankaŭ kelk'a'j'n histori'ist'o'j'n, kiu'j nebul'kovr'as la ident'ec'o'n de Liszt kaj li'a'n rilat'o'n al Bratislav'o, kiu'n li vizit'is en la 19a jar'cent'o almenaŭ dek kvin foj'o'j'n. La ver'o est'as, ke la pra'ul'o'j de Liszt real'e viv'is kaj labor'is en la teritori'o de la hodiaŭ'a Slovaki'o, sed tio ne est'as pruv'o de li'a slovak'a ident'ec'o.

Juli'us HAUSER
Slovaki'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Indonezio preĝ'as por Germanio

La german'a staci'o NDR el'send'is fin'e de 2011 en si'a televid'a program'o Hallo Niedersachsen program'er'o'n titol'it'a'n Evangelikale Erziehung mit der Rute (Evangeli'ism'a eduk'ad'o per la verg'o). La sam'a tem'o aper'is sam'asert'e ankaŭ en la radi'a program'o de la sam'a staci'o kaj en ĝi'a inter'ret'a paĝ'o. La skandal'iĝ'punkt'o est'is preleg'o de la krist'an'a aŭtor'o Wilfried Plock1 pri la krist'an'a dev'o ver'e akcept'i si'a'j'n infan'o'j'n. Nur tre marĝen'e la aŭtor'o menci'is ankaŭ la bibli'a'n star'punkt'o'n pri la dev'o aŭ la rajt'o de la ge'patr'o'j uz'i korp'a'n pun'o'n (verg'o), kio'n la bibli'e analfabet'a'j ĵurnal'ist'o'j kaj politik'ist'o'j sen'pri'pens'e miks'is kun sen'brid'a sad'ism'o. Ili skandal'iĝ'is ankaŭ pri divers'a'j libr'o'j kaj publik'aĵ'o'j de unu'op'a'j krist'an'a'j el'don'ej'o'j, kiu'j menci'as la bibli'a'j'n star'punkt'o'j'n kaj ili'n pren'as por sam'e valid'a vort'o de Di'o kiel ali'a'j'n ordon'o'j'n kaj konsil'o'j'n el la sam'a libr'o.

La redaktor'o'j de la menci'it'a staci'o for'las'is la baz'a'j'n regul'o'j'n de la ĵurnal'ist'a etik'o kaj per manipul'a munt'ad'o de krud'a'j bild'o'j sen real'a rilat'o al la kred'o kaj praktik'o de la krist'an'a'j ge'patr'o'j al la spekt'ant'o'j sugest'is, kvazaŭ la evangeli'ism'a'j krist'an'o'j, do tiu'j, kiu'j si'a'n kred'o'n kaj viv'o'n baz'as ekskluziv'e sur la vort'o de Di'o, sovaĝ'e bat'us si'a'j'n infan'o'j'n per baz'pilk'a bat'il'o. La manipul'a'j skandal'inform'o'j est'is tiel drast'e mensog'a'j, ke la staci'o NDR kaj kelk'a'j ali'a'j agent'ej'o'j, kiu'j sen'kritik'e trans'pren'is la mensog'o'n, dev'is tio'n de'pren'i de si'a'j inter'ret'paĝ'o'j.

Proces'o

La skandal'ant'a inform'bat'o hav'is tre mal'favor'a'n re'eĥ'o'n ne nur sur la komunik'iĝ'a'j paĝ'o'j de Inter'ret'o, sed ankaŭ sur la politik'a kaj eĉ la jur'a nivel'o'j. Tiel la prezid'ant'in'o de la verd'a parti'frakci'o en la parlament'o de Mal'supr'a Saksi'o Miriam Staudte tuj, sen kontrol'i la real'o'n kaj ver'o'n de la el'send'it'a'j mis'inform'o'j, minac'is per kort'um'a proces'o kontraŭ Wilfried Plock kaj kontraŭ la mis'prezent'it'a'j krist'an'a'j el'don'ej'o'j, antaŭ ĉio Betanien Verlag. Ne est'as klar'e, ĉu la rapid'eg'a, sed ebl'e mal'pli rapid'pens'a politik'ist'in'o la denunc'formul'ar'o'n fakt'e send'is al jur'a instanc'o.

La hipokrit'a si'n'ten'o de la parti'o, kiu en la federaci'a german'a land'o Mal'supr'a Saksi'o trud'e akcept'ig'is la leĝ'o'n, laŭ kiu est'as al la ge'patr'o'j mal'permes'it'e uz'i iu'n ajn form'o'n kaj grad'o'n de korp'a pun'o de propr'a'j infan'o'j, vid'iĝ'as el la fakt'o, ke la sam'a parti'o ne hav'as problem'o'n kun tio, ke la ŝtat'a ekzekutiv'o sen'ĝen'e pov'as uz'i ne eduk'e brid'it'a'j'n, sed eĉ sad'ism'e sovaĝ'a'j'n form'o'j'n de korp'a per'fort'o kontraŭ la manifestaci'ant'a jun'ul'ar'o sur'strat'e. Sed eĉ pli grav'e: la sam'a parti'o postul'as plen'a'n „liber'o'n” de la patr'in'o'j laŭ propr'a trov'o detru'i la viv'o'n de si'a ne jam nask'it'a infan'o.

Ĵurnal'ism'e persekut'at'a'j

Mult'a'j mis'inform'it'a'j person'o'j tre krud'lingv'e re'ag'is kondamn'ant'e la evangeli'ism'a'j'n krist'an'o'j'n, kiu'j ŝajn'as baldaŭ star'i ekster la leĝ'o, tamen ankaŭ mult'a'j krist'an'o'j el la tut'a mond'o, ne nur el Germanio, kaj eĉ ne'krist'an'o'j kaj unu'op'a'j ne'kred'ant'o'j re'ag'is pozitiv'e kaj solidar'e. Komun'um'o de la evangeli'ism'a'j krist'an'o'j el Indonezio, la statistik'e plej grand'a islam'a land'o, preĝ'as por si'a'j ĵurnal'ism'e kaj jur'e persekut'at'a'j ge'frat'o'j en Germanio, la patr'uj'o de la re'ven'o al la aŭtent'a krist'an'a kred'o kaj liber'o de ĉiu hom'o ĝi'n liber'e al'pren'i aŭ ne al'pren'i.

1. Li'a libr'o Jes'us ist der Weg (Jesuo est'as la voj'o) ekzist'as ankaŭ en Esperant'a traduk'o. La elektron'ik'a'n versi'o'n oni pov'as ricev'i sen'pag'e, mend'ant'e per la adres'o oslak.vink'o@gmx.at. (V.O.)
Vink'o OŠLAK
Not'o de la redaktor'o: Tiu ĉi artikol'o ne est'as pur'a raport'aĵ'o, sed klar'e el'dir'as la opini'o'n de la aŭtor'o. Ali'flank'e, met'i ĝi'n sub la rubrik'o „Opini'o” mi'a'opini'e est'us ne ĝust'e, ĉar en'est'as mult'e da raport'aĵ'o en ĝi.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Vink'o Ošlak el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Memor'e al la viktim'o'j

Flor'kron'o'j'n ĉe la iam'a nazi'a koncentr'ej'o Dachau [daĥaŭ], nord'e de Munkeno, Germanio, las'is reprezent'ant'o'j de la bavar'a kaj german'a reg'ist'ar'o'j okaz'e de la dat're'ven'o de ĝi'a liber'ig'o fin'e de april'o.

Part'o'pren'is la solen'aĵ'o'n ankaŭ ambasador'o'j aŭ konsul'o'j, iam'a'j arest'it'o'j, kelk'a'j nun tre aĝ'a'j, kaj kontraŭ'faŝist'a'j grup'o'j.

El pli ol 200 000 arest'it'o'j en Dachau mort'is almenaŭ 41 000. Uson'a'j trup'o'j, kiu'j liber'ig'is la koncentr'ej'o'n, trov'is pli ol 30 000 du'on'mort'e kaj kruel'e turment'it'a'j'n kaj mal'sat'a'j'n en'karcer'ig'it'o'j'n.

Jomo IPFELKOFER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jomo Ipfelkofer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Art'o kaj amuz'a angl'a ...

Tut'tag'a instru'ad'o por roma'a'j infan'o'j est'os en'konduk'it'a ek'de septembr'o en 200 slovak'a'j'n lern'ej'o'j'n, en kiu'j roma'a'j ge'knab'o'j konsist'ig'as pli ol 20 % de la lern'ant'ar'o.

La infan'o'j pov'os elekt'i nov'a'j'n instru'material'o'j'n kaj kurs'o'j'n. Ekzempl'e, en baz'a'j lern'ej'o'j, en la 1a ĝis 4a klas'o'j, est'os propon'at'a'j kurs'o'j pri inter'ali'e roma'a'j rakont'o'j, amuz'a angl'a kaj infan'a mond'o en art'o.

En'posten'iĝ'os en ĉiu lern'ej'o du help-instru'ist'o'j, kiu'j part'o'pren'ig'os ankaŭ la ge'patr'o'j'n de la roma'a'j infan'o'j. La projekt'o, kiu kost'os 27 milion'o'j'n da eŭr'o'j pag'ot'a'j de Eŭrop'a Uni'o, daŭr'os almenaŭ ĝis 2015. Laŭ spert'ul'o'j, ĝi pli kaj pli en'vic'ig'os roma'a'j'n lern'ant'o'j'n en la slovak'a'n soci'o'n.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mank'as elektr'o, mank'as mem'kritik'o

„Kial japan'o'j ankoraŭ kroĉ'iĝ'as al atom'energi'o post tia terur'a katastrof'o en Fukuŝima?” Tio'n prav'e demand'as mult'a'j hom'o'j en la mond'o, precip'e aŭstr'o'j kaj german'o'j, kiu'j jam decid'is for'las'i la uz'ad'o'n de atom'energi'o en respektiv'e 1978 kaj 2011.

La 5an de maj'o 2012 la sol'a funkci'ant'a reaktor'o en la nukle'a central'o Tomari en Hokkaido ĉes'is labor'i pro regul'a kontrol'o. Rezult'e, en tiu moment'o en Japani'o neni'u atom'central'o funkci'is kaj neni'u elektr'o el nukle'a energi'o est'is produkt'at'a.

Ĉu tio signif'as, ke Japani'o definitiv'e ek'paŝ'is sur voj'o de el'serv'ig'o de nukle'a'j central'o'j kaj uz'o de alternativ'a'j energi'font'o'j? La afer'o ne est'as tiel simpl'a.

Ekzist'is

Antaŭ la grand'a ter'trem'o kaj cunam'o en mart'o 2011 ekzist'is 54 reaktor'o'j en 17 nukle'a'j central'o'j, produkt'ant'a'j ĉirkaŭ 30 % de la tut'a elektr'o en Japani'o. Kutim'e pli ol 10 reaktor'o'j ne funkci'as pro kontrol'o'j laŭ'leĝ'a'j post ĉiu 13-monat'a period'o.

Pro la akcident'o kvar reaktor'o'j est'as frakas'it'a'j en la central'o Fukuŝima Daiiĉi de la Tokia Elektro-Pov'a Kompani'o. Ali'lok'e 12 reaktor'o'j est'as halt'ig'it'a'j. Dum unu jar'o kaj du monat'o'j post la akcident'o ali'a'j ĝis tiam funkci'ant'a'j reaktor'o'j ĉes'is labor'i unu post la ali'a pro laŭ'leĝ'a'j kontrol'o'j.

Prefer'as

Front'e al situaci'o, en kiu ĉiu'j reaktor'o'j halt'is, mult'a'j hom'o'j opini'as, ke oni por ĉiam ĉes'ig'u la uz'ad'o'n de atom'central'o'j kaj fin'fin'e liber'ig'u Japani'o'n de la risk'o de plu'a'j nukle'a'j akcident'o'j. Laŭ opini'sond'ad'o ĉi-printemp'a pli ol 80 % de la japan'o'j prefer'as sen'de'pend'iĝ'i de atom'energi'o, inkluziv'e de laŭ'grad'a el'serv'ig'o de la atom'central'o'j.

Unu el la problem'o'j nun ard'e diskut'at'a'j est'as, ĉu oni permes'u re'funkci'ig'o'n de reaktor'o'j, kies kontrol'o'j montr'as ili'n pret'a'j por produkt'i elektr'o'n. Ĉiu'j naŭ elektr'a'j kompani'o'j, kiu'j posed'as kaj mastr'um'as atom'central'o'j'n, kaj la japan'a reg'ist'ar'o intenc'as ili'n re'funkci'ig'i .

Rifuz'as

La reg'ist'ar'o fakt'e permes'is re'funkci'ig'i la unu'a'j'n du reaktor'o'j'n en la guberni'o Fukui. Tamen lok'a'j instanc'o'j, inkluziv'e de guberni'estr'o'j de Fukui kaj najbar'a'j guberni'o'j, hezit'as aŭ por'temp'e rifuz'as konsent'i.

Ili postul'as aplik'i por re'funkci'ig'o pli sever'a'j'n norm'o'j'n, akir'it'a'j'n el la spert'o'j pri la akcident'o en Fukuŝima. Ali'flank'e, mult'a'j urb'o'j, en kiu'j situ'as tiu'j central'o'j, vol'e-ne'vol'e akcept'as re'funkci'ig'o'n de la reaktor'o'j, por ke ili ten'u dung'ad'o'n kaj subvenci'o'n don'at'a'n de la reg'ist'ar'o kaj de la elektr'a'j kompani'o'j.

Tiu'j minac'as, ke, se ili'a'j reaktor'o'j ne re'funkci'os, est'iĝ'os rezult'e mank'o de elektr'o, precip'e 16 % de la elektr'o bezon'ot'a en la region'o Kansai dum la ven'ont'a somer'o, kiam alt'iĝ'os la elektro-uz'ad'o. Sed mult'a'j pri'dub'as tiu'n ĉi cifer'o'n kaj opini'as, ke oni pov'os ŝpar'i elektr'o'n kaj evit'i kaj mank'o'n kaj minac'o'n pri elektr'o'pane'o.

Sklav'ig'os

Antaŭ pli ol 30 jar'o'j Robert Jungk, ĵurnal'ist'o, avert'is en si'a libr'o Der Atomstaat („La atom'ŝtat'o”) pri la danĝer'o de la nukle'a epok'o, kiam nukle'a industri'o sklav'ig'os popol'o'n. Ŝajn'e li'a tim'o real'iĝ'is almenaŭ en Japani'o laŭ iom mol'a kaj ne'rekt'a manier'o.

Ĉi tie jam de'long'e form'iĝ'is fortik'a komun'um'o, t.n. atom'vilaĝ'o. „Vilaĝ'a'j” loĝ'ant'o'j konsist'as el politik'ist'o'j, burokrat'o'j, elektr'a industri'o, amas'komunik'il'o'j kaj fak'ul'o'j pri nukle'a scienc'o.

La kulp'o de la „atom'vilaĝ'o” konsist'is en tio, ke oni kaŝ'ad'is inform'o'j'n pri akcident'o'j kaj pane'o'j en atom'central'o'j, manipul'is datum'o'j'n kaj ignor'is avert'o'j'n pri danĝer'o'j de ter'trem'o'j kaj cunam'o'j prezent'at'a'j de konscienc'a'j scienc'ist'o'j.

Mal'help'is

Grand'a'j subvenci'o'j kaj kontribu'aĵ'o'j de la ŝtat'o kaj la elektr'a'j kompani'o'j en'flu'is en la „vilaĝ'o'n” kaj kun'ig'is la loĝ'ant'o'j'n. Tio mal'help'is stud'i kaj dis'volv'i inform'o'j'n pri ali'a'j energi'font'o'j, t.e. sun'o, vent'o, ter'varm'o kaj tajd'o'j. La „vilaĝ'an'o'j” respond'ec'as pri kre'ad'o kaj dis'vast'ig'ad'o de la mit'o pri la sekur'ec'o kaj mal'alt'a kost'o de atom'energi'o.

En Japani'o ne ekzist'as neŭtral'a organ'o por kontrol'i kaj regul'ig'i la nukle'a'n industri'o'n. Ekzempl'e, la Sub'ministr'ej'o pri Nukle'a kaj Industri'a Sekur'ec'o (Nis'a) aparten'as al la ministr'o pri ekonomi'o, komerc'o kaj industri'o, kiu de'long'e engaĝ'iĝ'is en dis'volv'ad'o kaj akcel'ad'o de la uz'o de nukle'a energi'o. La reg'ist'ar'o intenc'as fond'i nov'a'n neŭtral'a'n organ'o'n anstataŭ Nis'a, sed tio ankoraŭ ne real'iĝ'is.

Sen'kulp'ig'as

Mult'a'j scienc'ist'o'j, plej'part'e profesor'o'j ĉe universitat'o'j, kiu'j rilat'as al reg'ist'ar'a'j komision'o'j kaj enket'a'j komitat'o'j por kontrol'i kaj plan'i nukle'a'j'n afer'o'j'n, ricev'as subvenci'o'j'n de la elektr'a'j kompani'o'j por si'a'j stud'aĵ'o'j. Ili sen'kulp'ig'as si'n, dir'ant'e, ke la mon'o neniel influ'as ili'a'n neŭtral'ec'o'n.

Hodiaŭ Japani'o al'front'as grand'a'j'n task'o'j'n: re'ten'i la frakas'it'a'j'n reaktor'o'j'n en sekur'a stat'o, ŝtat'ig'i la Toki'an Elektro-Pov'a'n Kompani'o'n, kiu efektiv'e bankrot'is pro la enorm'a'j ŝarĝ'o'j por kompens'i al viktim'o'j de la katastrof'o, pur'ig'i vast'a'n teren'o'n radi'ig'it'a'n, evit'i inter'romp'o'n de elektro-proviz'o, decid'i ŝtat'a'n plan'o'n pri energi'font'o ktp.

Sed antaŭ ĉio neces'as mem'kritik'o de la koncern'at'o'j kaj drast'a dis'membr'ig'o de tiu skandal'a „atom'vilaĝ'o”.

ISIKAWA Takasi
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Isikawa Takasi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La Herez'ul'o

Di'o'n li serĉ'is en ĉiu lok'o,
al ĉiel'o li vol'is ir'i por trov'i ŝi'n.
La di'o de Pap'o'j kaj kardinal'o'j,
per ili'a'j ver'o'j,
mal'ver'ig'as la raben'o'n kaj imam'o'n.

Infer'e'n li kur'is, ĝis plej fajr'a fajr'o,
renkont'is Vislipusli-n kaj Mefist'o'n,
kiu'j mok'is li'n pro hom'a naiv'ec'o.

Fin'e li trov'is ver'o'n plaĉ'a'n
ĉe filozof'o kiu dir'is,
„Kre'u propr'a'n Zigurat'o'n!
kaj brak'um'u la hodiaŭ'a'n scienc'o'n
kiu est'os la mal'ver'o de morgaŭ.”

Jakv'o SCHRAM
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jakv'o Schram el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Anders Behring Breivik

En propr'a sang'o ili dron'is
ge'knab'o'j de jun'aĝ'o
por nur kontent'ig'i
la fanatik'ism'o'n kiu ĝerm'is
en la putr'ig'it'a pens'o
de apart'ig'o mal'human'a.

Nur vi prav'as, vi zelot'o,
sed kred'u, nur en dimensi'o
kiu'n vi kapabl'is kre'i.

En soci'o ni hav'as regul'o'j'n,
konvenci'o'j'n kaj demokrat'a'j'n
inter'konsent'o'j'n de la hom'o'j.

Vi re'bat'is ni'n al temp'o
kiam super'hom'o'j prav'is
kaj la tut'a mond'a sufer'o
est'is ŝok'o al hom'ar'o.
Sed vi batal'is en vi'a marĉ'o.

Jakv'o SCHRAM
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jakv'o Schram el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La staci'dom'o de Kolmaro

Kolmaro (Colmar) est'as urb'et'o, kiu situ'as sud'e de Strasburgo, en la region'o Alzaco (orient'a Franci'o). Plur'foj'e en tri milit'o'j ĝi est'is pri'batal'at'a far'e de Franci'o kaj Germanio. Ek'de tiu staci'dom'o ir'as trajn'o'j ankaŭ al la bel'eg'a val'o de Munster kaj al la apud'a mont'ar'o Vogez'o'j. Mal'gaj'eg'a re'memor'o: La kolmara staci'dom'o est'is ankaŭ de'ir'o-punkt'o por jun'a'j alzac'an'o'j, kiu'j'n Hitler dev'ig'e soldat'ig'is ek'de 1942. La pli'mult'o de ili neniam re'ven'is hejm'e'n.

Monument'o

La staci'dom'o de Kolmaro est'is klasifik'it'a kiel histori'a monument'o nepr'e konserv'ind'a. Ĝi'n konstru'ig'is la german'a ŝtat'o en 1907. Tio okaz'is en la period'o 1871-1918, kiam Alzaco est'is part'o de la German'a Imperi'o. La staci'dom'o bon'e reprezent'as la prus'a'n stil'o'n kun miks'aĵ'o de nov'gotik'a, nov'renesanc'a kaj centr'a-eŭrop'a stil'o'j. Laŭ oni'dir'o'j ĝi'a'n arkitekt'o'n inspir'is la plan'o'j de staci'dom'o de la urb'o Danzig (nun'a Gdansk), kiu ĝis la fin'o de la unu'a mond'milit'o aparten'is al Germanio.

La horloĝ'tur'o de la staci'dom'o est'as vid'ebl'a de tre mal'proksim'e, kio ebl'ig'as al la vojaĝ'ant'o'j ne mal'traf'i si'a'n trajn'o'n. Oni pov'as rimark'i, ke de for'e la staci'dom'o simil'as al la siluet'o de vapor'lokomotiv'o, kies kamen'tub'o est'as la tur'o.

Tegment'o

La ĉef'a en'ir'ej'o est'as en la orient'a fasad'o. Dekstr'e vid'ebl'as la nord'a part'o de la konstru'aĵ'o kaj mal'dekstr'e la sud'a part'o kun tegment'a'j element'o'j pli mal'nov'a'j. Hodiaŭ oni pov'as sekv'i la evolu'o'n de konstru'teknik'o, rigard'ant'e ĝi'a'n tegment'o'n, kiu'n oni kovr'is per ardez'plat'o'j laŭ du mal'sam'a'j metod'o'j.

En la nord'a part'o de la staci'dom'o, dekstr'e de la en'ir'ej'o, la tegment'o est'is kovr'it'a per ardez'plat'o'j munt'it'a'j laŭ la franc'a metod'o (nom'at'a ankaŭ Angers-metod'o). Ŝajn'as, ke tiu part'o est'is re'nov'ig'it'a, ĉar en la sud'a part'o, mal'dekstr'e de la en'ir'ej'o, la tegment'o konsist'as ankaŭ el ardez'plat'o'j, munt'it'a'j laŭ la franc'a metod'o, sed kun mult'a'j trajt'o'j de la tradici'a german'a metod'o. Ĉi-last'a est'as tre mal'simil'a: por ĝi est'as uz'at'a'j skvam'form'a'j ardez'plat'o'j, nom'at'a'j Schuppen [ŝupen], „skvam'o'j”. Oni munt'as ili'n per najl'o'j laŭ oblikv'a'j lini'o'j, dum ĉe la franc'a metod'o oni fiks'as la ardez'plat'o'j'n per hok'o'j (kaj najl'o'j) en horizontal'a'j kaj vertikal'a'j lini'o'j (vid'u la fot'o'j'n).

Diferenc'o'j'n inter ambaŭ metod'o'j de tegment'kovr'ad'o ebl'as rimark'i ĉe la rond'ig'it'a'j rand'o'j flank'e de lukarnoj1, ĉe tegment-val'o'j kaj ĉe lev'it'a'j part'o'j laŭ'long'e de la mur'o'j.

1. Lukarno est'as tegment'a krom'konstru'aĵ(et)o. Vd. Tak'e-jar'kolekt'o'n 2010 pp 5ss.
Pierre GROLLEMUND
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Pierre Grollemund el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Cent'jar'a hipokrit'ec'o

Bon'eg'e, ke aper'as en MONATO inform'o pri la pli ol cent'jar'a postul'o de Argentino pri Malvinaj Insul'o'j (MONATO 2012/06, p. 7). Ne'akcept'ebl'a est'as la pli ol cent'jar'a hipokrit'ec'o de Briti'o koncern'e tiu'j'n ĉi okup'at'a'j'n insul'o'j'n, ankoraŭ sen'hont'e brit'a koloni'o en ni'a jar'cent'o ...

Du foj'e Briti'o atak'is ni'a'n land'o'n en la pra'argentin'a'j jar'o'j kaj est'is venk'it'a. Tamen ĝi sukces'is sen'pun'e plur'foj'e pri'rab'i ni'n per si'a'j ruz'a'j „mon'prunt'o'j”, el kiu'j tiu el la Baring Brothers est'is histori'a ...

Mi ne pov'as pet'i de Lenio Marobin, jur'ist'o, ke li skrib'u pli pri la afer'o. Mi nur vol'us korekt'i, ke est'is la tut'a Sud-Amerik'o (Unasur, ne nur Mercosur), pli'e la centr'a kaj karib'a region'o, kiu'j apog'is la argentin'an postul'o'n.

Roberto SARTOR
Argentino
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Sartor el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Aĉet'i kanab'o'n en Afgani'o

Leg'ant'e en MONATO (2012/05, p. 7) la artikol'o'n pri la narkot'aĵ'o-komerc'o, mi indign'e vid'is la fot'o'n de kanab'a plant'o. Kial tiu plant'o, kiu tamen bon'e kresk'as en Afgani'o, ĉe'est'as en artikol'o, kiu parol'as pri tut'e ali'a afer'o? Dum el la papav'o oni el'tir'as danĝer'a'j'n drog'o'j'n, la kanab'o ne est'as toks'a kaj est'as fum'at'a de simpati'a'j kaj respond'ec'a'j hom'o'j. Tiu mal'bon'a kun'ig'o est'as mal'just'aĵ'o, kiu jam tro long'e daŭr'as.

Kial la inter'naci'a komun'um'o ne aĉet'us part'o'n de la afgan'a rikolt'o, almenaŭ la du'on'o'n por far'i medikament'o'j'n? La afgan'a popol'o bezon'as tiu'n mon'o'n por bon'e viv'i kaj por pli'bon'ig'i si'a'n land'o'n. Ĝi ne bezon'as est'i ĝen'at'a de polic'an'o'j; ĝi jam sufiĉ'e sufer'as.

Yves BUTTEX
Svis'land'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Yves Buttex el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fid'ind'a komput'il'rilat'a termin'ar'o

Komput'ad'o est'as unu el la plej rapid'e evolu'ant'a'j part'o'j de la teknik'o. Kun la komput'ad'o mem evolu'as fulm'rapid'e ĝi'a termin'ologi'o, plej oft'e unu'e en la uson'angl'a, tuj post'e en la ali'a'j lingv'o'j. Iu'j el tiu'j lingv'o'j foj'foj'e em'as asimil'i la origin'a'j'n termin'o'j'n, kiel la pol'a laptopy i notbuki aŭ la ruman'a'j sit'e-ul kaj mouse-ul, sed Esperant'o plej oft'e hav'as si'a'j'n propr'a'j'n termin'o'j'n kiel „tek'o'komput'il'o” kaj „ret'ej'o”. Trov'i tia'j'n esperant'lingv'a'j'n vort'o'j'n nun iĝ'is tre facil'e dank'e al la pri'komput'il'a termin'o'kolekt'o Komput'ek'o. La verk'o vol'as stimul'i la ĝust'a'n lingv'o'uz'o'n kaj kontraŭ'i la uz'ad'o'n de (oft'e fuŝ'a form'o de) la uson'angl'a vort'o.

Komput'ek'o registr'is 7800 komput'il'rilat'a'j'n vort'o'j'n. Ĝi, tamen, ne preskrib'as aŭ al'trud'as. Se pli ol unu termin'o est'as uz'at'a, la kompil'int'o'j las'as la elekt'o'n: ĉu vi uz'as „operaci'um'o”, kiel Rev'o aŭ Pokrovskij sugest'as, aŭ „mastr'um'a sistem'o” kiel Piv, jen vi'a decid'o. Komput'ek'o don'as ambaŭ.

La valor'o'n de la verk'o sub'strek'as i.a. la fakt'o, ke plur'a'j traduk'team'o'j konfirm'is uz'i Komput'ek'o'n kiel unu el si'a'j ĉef'a'j font'o'j por la traduk'ad'o: ekzempl'e la soci'a'j ret'ej'o'j Facebook kaj Ipernity kaj la program'o'j OpenOffice.org kaj Firefox.

Se vi regul'e verk'as aŭ parol'as pri tem'o'j komput'il'rilat'a'j, vi akir'u tiu'n ĉi fid'ind'a'n ĝis'dat'a'n help'il'o'n.

pp
Komput'ek'o, Yves Nevelsteen: Eld. Esper'o por E@I. ISBN: 978-80-89366-14-9. 116 paĝ'o'j; glu'it'a.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de pp el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Mez'epok'a nederlanda kavalir'roman'o

Efektiv'e tre interes'a libr'et'o, roman'et'o vers'e verk'it'a kaj traduk'it'a. La tem'o est'as iom grand'a: Reĝ'o Karlo la Grand'a dum'nokt'e ricev'as de Di'o ordon'o'n iĝ'i ŝtel'ist'o. Plur'foj'e li ricev'as tiu'n ordon'o'n, ĝis li decid'as obe'i ĝi'n. En arb'ar'o li renkont'as Elegaston, kiu'n li iam mis'pun'is per sen'ig'o de li'a graf'o'stat'o. Elegasto konsekvenc'e dev'is ŝtel'ist'iĝ'i por si'n viv'ten'i. Obe'e al la di'a ordon'o, Karlo amik'iĝ'as kun Elegasto kaj kun li romp'ŝtel'as. Montr'iĝ'as, ke Elegasto hav'as sorĉ'o'kapabl'o'n, kiu help'as ili'n sukces'i. Reĝ'o Karlo ankaŭ inform'iĝ'as, ke li mis'juĝ'is la sen'kulp'a'n Elegaston; krom'e, ke vir'o nom'it'a Egeriko plan'as murd'i Karlon. Elegasto duel'as kun Egeriko, kaj Egeriko mort'as. Laŭ la tiam'a kred'o, mort'o per duel'o indik'as verdikt'o'n de Di'o, kaj venk'o prav'ig'o'n far'e de Di'o.

La simpl'a'j 1414 vers'o'j de la poezi'a rakont'o est'as klar'a'j kaj sen'rim'a'j. La traduk'o tre facil'e leg'ebl'a.

La original'o est'as unu el mal'mult'a'j flandr'a'lingv'a'j tia'j verk'o'j kaj, kiel dir'as Gerrit Berveling, „unu el la plej bel'a'j perl'o'j de la mez'epok-nederlanda literatur'o” (p. 8). Mi'a'opini'e, cert'e li prav'as.

Al tiu'j, kiu'j dezir'as leg'i ver'e ĉarm'a'n literatur'aĵ'et'o'n, mi fort'e rekomend'as ĉi tiu'n.

Donald BROADRIBB
(ne'kon'at'a): Karlo kaj Elegasto. El la nederlanda traduk'is Pieter-J'a'n Doumen. Eld. Gerrit Berveling, Zwolle, 2012. 65 paĝ'o'j, glu'it'a. Neni'u ISBN indik'it'a.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Donald Broadribb el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Mi ne vol'as pag'i ...

Dimanĉ'o la 20a de maj'o far'iĝ'is koŝmar'o por la katalun'a'j aŭt'o'ŝose'o'j. Mil'o'j da konduk'ant'o'j, parti'an'o'j de la kampanj'o #novullpagar („#minevolaspagi”), stir'is sur la pag'o'voj'o'j kaj, al'ven'int'e al la pag'o'bud'o'j, tut'simpl'e deklar'is: „Salut'o'n! Mi ne vol'as pag'i” por protest'i kontraŭ sistem'o, kiu'n ili konsider'as mal'just'a kaj eksces'a.

Tem'is pri la du'a grand'a kun'vok'o, de kiam spontan'e komenc'iĝ'is tiu kampanj'o, kelk'a'j'n semajn'o'j'n antaŭ'e, kiam uz'ant'o rifuz'is pag'i kaj al'ŝut'is film'et'o'n en Youtube (lig'il'o: www.youtube.com/watch?v=IDSlLJZd-j4).

La uz'at'a metod'o simpl'as. Laŭ la leĝ'o, se uz'ant'o de pag'ŝose'o'j asert'as, ke li ne vol'as pag'i, oni dev'as permes'i al li plu vetur'i, kvankam ebl'as not'i la matrikul'numer'o'n de la vetur'il'o por post'a denunc'o.

Publik'a aŭtoritat'o

Ĉar la labor'ist'o'j de la pag'ej'o ne aparten'as al publik'a aŭtoritat'o, est'as ne'leĝ'e, ke ili re'ten'u la vetur'il'o'n, ĉar la koncesi-entrepren'o far'us delikt'o'n de kontraŭ'leĝ'a arest'o.

Ekzist'as, krom'e, pasi'a publik'a kaj jur'a debat'o pri tio, ĉu ne pag'i voj'pas'o'n est'as delikt'o aŭ ne, ĉar la trafik-kod'o silent'as pri tio kaj ne difin'as ĝi'n kiel delikt'o'n. Ĉiu'okaz'e, tem'us pri jur-konflikt'o inter privat'a entrepren'o (al kiu oni koncesi'is la ekspluat'ad'o'n de la voj'o) kaj klient'o (la konduk'ant'o).

Lavang'o da rifuz'ant'o'j

La kampanj'o de la 20a de maj'o dis'volv'iĝ'is tra la tut'a Katalun'a Land'ar'o, krom en Nord-Kataluni'o. Tiel, ekzempl'e, en Majorko oni ferm'is la tunel'o'n de Sóller pro la lavang'o da uz'ant'o'j rifuz'ant'a'j pag'i.

Kvankam la koncern'at'a'j entrepren'o'j ne dezir'is preciz'ig'i la nombr'o'n de denunc'o'j kontraŭ la mal'observ'ant'o'j kaj eĉ et'ig'is la sekv'o'j'n de la kampanj'o, ali'a'j font'o'j asert'as, ke ili denunc'is total'a'n nombr'o'n de 16 000 stir'ist'o'j al la polic'o ek'de la komenc'o de tiu mov'ad'o.

La origin'o de tiu protest'o est'as du'flank'a. Unu'flank'e, mult'a'j katalun'o'j konsider'as, ke la pag'ŝose'o'j en Kataluni'o est'as fakt'a monopol'o pro la mank'o de ver'e uz'ebl'a'j alternativ'a'j voj'o'j, kaj ke la period'o de la koncesi'o'j est'as tro long'a.

Mult'obl'e amortiz'is

Efektiv'e, la pli'mult'o'n de la pag'o'voj'o'j traf'is pli'long'ig'o de la koncesi'period'o'j kaj en ĉiu'j okaz'o'j la en'spez'o'j mult'obl'e amortiz'is la komenc'a'j'n invest'o'j'n. La profit'o'j de la koncern'a'j entrepren'o'j ating'is nivel'o'j'n mal'facil'e kompren'ebl'a'j'n por la loĝ'ant'ar'o.

Ekzempl'e, la konstru'o de la aŭt'o'ŝose'o de Martorell, apud Barcelono, postul'is invest'o'n de 15 milion'o'j da eŭr'o'j en la jar'o 1968, sed la en'spez'o'j de la koncesi'o ating'is jam 1,17 miliard'o'j'n da eŭr'o'j, kaj la koncesi'o fin'iĝ'os en la jar'o 2021.

Por far'i al si ide'o'n pri la ampleks'o de la negoc'o pri la katalun'a'j pag'ŝose'o'j sufiĉ'as tre mult'dir'a fakt'o: la katalun'a'j pag'o'ŝose'a'j entrepren'o'j, mastr'um'ant'a'j ĉirkaŭ 700 kilo'metr'o'j'n da voj'o'j, hav'as nivel'o'j'n de profit'o simil'a'j'n al tiu'j de la franc'a'j, mastr'um'ant'a'j 7000 kilo'metr'o'j'n.

Tro mult'a'j pag'o'ŝose'o'j

Ali'flank'e ekzist'as grav'a politik'a flank'o. La katalun'o'j percept'as, kaj tiu'n sent'o'n prav'ig'as la statistik'o'j, ke en Kataluni'o trov'iĝ'as tro mult'a'j pag'ŝose'o'j, dum en la ceter'a part'o de Hispanio la rapid'a'j aŭt'o'ŝose'o'j kutim'e est'as sen'pag'a'j.

La nombr'o'j konfirm'as tio'n: se en Kataluni'o 67 % de la rapid'a'j aŭt'o'ŝose'o'j est'as pag'end'a'j, en Hispanio est'as tia'j nur 20 %. En la Madrida Aŭtonom'a Komun'um'o la kompar'o est'as eĉ pli skandal'a: nur 3,4 % de la rapid'voj'o'j postul'as pag'o'n.

Pro tio tiu kampanj'o glit'as en la direkt'o de la parti'an'o'j de mem'reg'ad'o, kaj la sen'de'pend'ism'a'j parti'o'j ek'sub'ten'is ĝi'n.

Jaume CLOTET
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jaume Clotet el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ton'o'j maraton'a'j kaj adiaŭ'a'j

Post 65 jar'o'j la mond'a serv'o Radi'o Nederland Wereldomroep (Radi'o Nederlando mond'a'j dis'send'o'j) emoci'plen'e adiaŭ'is al si'a'j nederland'lingv'a'j aŭskult'ant'o'j per'e de maraton'a el'send'o 24-hor'a.

Fin'iĝ'is la serv'o la 12an de maj'o je la 22a hor'o mez'eŭrop'a sur mez'a kaj mal'long'a ond'o'j. Ankaŭ la ali'lingv'a'j el'send'o'j sur mal'long'a ond'o halt'is fin'e de juni'o. Ret'a'j program'o'j ankoraŭ rest'as dispon'ebl'a'j.

JPVDD
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de JPVDD el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bilet'a batal'o

Kiam ebl'is al alban'a'j civit'an'o'j liber'e mov'iĝ'i tra Ŝengen-land'o'j, nask'iĝ'is kelk'dek'o'j da inter'naci'a'j alban'a'j bus'lini'o'j, ekz. Tiran'o-Ateno, Tiran'o-Tesaloniko, Gjirokastër-Ioanino, Sarandë-Ioanino, kaj ali'a'j.Cent'mil'o'j da alban'o'j vojaĝ'is sen'problem'e la tut'a'n jar'o'n, special'e okaz'e de fest'o'tag'o'j. La prez'o'j est'is moder'a'j.

Tamen last'a'temp'e Greki'o blok'is la ag'ad'o'n de tiu'j kompani'o'j, pretekst'e ke ili respekt'u EU-norm'o'j'n. La ver'a kaŭz'o est'as la konkurenc'o far'e de alban'a'j bus'kompani'o'j pro la relativ'e mal'alt'a kost'o de bilet'o'j.

Instig'is

Bilet'o Ioanino-Ateno (en'e de Greki'o) kost'as 48 eŭr'o'j'n, dum Sarandë (sud'a ekstrem'o de Albanio) ĝis Ateno kost'as mal'pli ol 20 eŭr'o'j'n. Tio instig'is ankaŭ grek'a'j'n civit'an'o'j'n uz'i alban'a'j'n bus'o'j'n.

La grek'a reg'ist'ar'o postul'as, ke alban'a'j kompani'o'j inter'kontrakt'iĝ'u kun grek'a'j, tiel ke la vojaĝ'o ĝis la lim'o okaz'u per grek'a'j bus'o'j. Al alban'a'j kompani'o'j tio ne akcept'ebl'as.

La afer'o memor'ig'as pri la trajn'lini'o Priŝtin'o (Kosovo)-Skopj'o (Makedonio). Laŭ postul'o'j de la makedon'a reg'ist'ar'o nepr'is ĉe la land'lim'o ŝanĝ'i kosov'an lokomotiv'o'n kontraŭ makedon'a.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kristal'klar'e fals'a'j

Ek'de 1992 ankaŭ en Albanio funkci'as ekster ŝtat'a kler'ig'ad'o t.n. ne'publik'a'j, do privat'a'j lern'ej'o'j de la element'a ĝis la universitat'a nivel'o'j. Tio est'as ĉef'e komerc'a afer'o.

Oni atend'is ne nur dis'vast'iĝ'o'n de la kler'ig'a sistem'o, sed ankaŭ pli bon'a'n kvalit'o'n. La reg'ist'ar'o sub'ten'is kaj kuraĝ'ig'is la privat'a'n sektor'o'n, ĉar komerc'a'j interes'o'j pov'as invest'i tie, kie la ŝtat'o dispon'as pri nur lim'ig'it'a'j financ'a'j rimed'o'j.

Ekzamen'o'j

Dum'e la ŝtat'a kontrol'o rilat'e privat'a'j'n lern'ej'o'j'n, apart'e universitat'o'j'n, far'iĝ'is mal'fort'a. Sekv'e student'o'j konstat'is, ke ebl'as akir'i diplom'o'j'n per mon'o kaj ne per ĉe'est'o de kurs'o'j aŭ eĉ ekzamen'o'j. Ankaŭ fremd'ul'o'j profit'is: oni ek'parol'is pri „diplom'a turism'o”.

Last'a'temp'e eksplod'is skandal'o rilat'e diplom'o'n de Renzo Bossi, fil'o de la ital'a politik'ist'o Umberto Bossi. Fin'stud'int'e en mez'lern'ej'o en 2009, Enzo est'is sam'jar'e registr'it'a ĉe privat'a alban'a universitat'o Kristal en la fak'o pri ekonomik'o. Unu jar'o'n post'e, oktobr'o'n 2010, li akir'is bakalaŭr'ec'o'n, tra'pas'int'e 29 ekzamen'o'j'n en la alban'a lingv'o.

Gazet'ar'o

Renzo Bossi ne'is la akuz'o'j'n. Tamen la ital'a gazet'ar'o mal'kovr'is, ke pli'a'j 50 ital'a'j civit'an'o'j tia'manier'e diplom'it'iĝ'is en Albanio, pag'int'e po 10 000 ĝis 12 000 eŭr'o'j'n kaj ne ĉe'est'int'e kurs'o'j'n.

Post'e esplor'is la alban'a gazet'ar'o. Ĝi mal'kovr'is, ke 5000 alban'o'j akir'is fals'a'j'n diplom'o'j'n, pag'int'e po 7000 eŭr'o'j'n.

En Albanio est'is lanĉ'it'a enket'o pri la afer'o. Inter'temp'e la ministeri'o pri eduk'ad'o provizor'e por unu jar'o nul'ig'is la permes'il'o'n de la universitat'o Kristal.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Rivel'it'a: la mov'ad'o de la sun'o

Solargrafio (angl'e „solargraphy”) est'as relativ'e nov'a teknik'o, kiu ebl'ig'as fot'i ekzempl'e la mov'ad'o'n de la sun'o inter somer'a kaj vintr'a solstic'o'j. La metod'o baz'iĝ'as sur la plej mal'nov'a fot'o'princip'o – tru'et'a kamer'o (angl'e „pinhole”) – kaj bezon'as ĉi-okaz'e ekspon'daŭr'o'n de 183 tag'o'j.

La ide'o produkt'i solargrafaĵon dat'iĝ'as de 2001, kiam la princip'o est'is prezent'it'a en inter'naci'a seminari'o en Pollando. La pens'o rav'is la finn'a'n art'ist'in'o'n Tarja Trygg, kiu tiu'n ĉi ek'pens'o'n pli'perfekt'ig'is kaj post'e pri'labor'is inter'naci'a'n solargrafan projekt'o'n.

Kamer'o

La solargrafo est'as miniatur'a tru'et'a kamer'o (ekzempl'e skatol'et'o, tub'et'o ktp), hermetik'e ferm'it'a kontraŭ humid'ec'o, kiu fot'as la sun'o'n en la ĉiel'o inter du solstic'o'j. En la antaŭ'a part'o de tiu ĉi kamer'o est'as mal'grand'a tru'et'o, tra kiu pas'as lum'o. La lum'o fal'as sur la mal'antaŭ'a'n part'o'n, kie est'as kre'it'a bild'o sur impres'paper'o.

La tru'et'o funkci'as kiel primitiv'a objektiv'o; ju pli et'a est'as ĝi'a diametr'o, des pli fokus'it'a est'as la bild'o. Kombin'i minimum'a'n lum'ec'o'n kaj sent'iv'a'n fot'o'paper'o'n ebl'ig'as long'ig'i la ekspon'daŭr'o'n ĝis ses monat'o'j.

Sinus'lini'o

La plej super'a sinus'lini'o sur la fotograf'aĵ'o prezent'as somer'a'n solstic'o'n (la plej long'a'n tag'o'n de la jar'o), la plej mal'alt'a sinus'lini'o invers'e vintr'a'n solstic'o'n (la plej mal'long'a'n tag'o'n).

La sinus'lini'o'j est'as ie tie intermit'a'j aŭ mank'as, kiam ekzempl'e pluv'is aŭ ven'is nub'o'j. La long'o de la sinus'lini'o respond'as al la long'o de la koncern'a tag'o. Pli'a'j inform'o'j leg'ebl'as ĉe www.solargraphy.com.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

El'ĉerp'it'a trezor'o

Kvankam la lingv'o, en kiu ĉi tiu magazin'o est'as verk'it'a, est'as jun'a, ĝi jam est'ig'is respekt'ind'a'n literatur'o'n, kaj poezi'a'n kaj proz'a'n. Ĉi-jar'e mort'is unu el la plej el'star'a'j verk'ist'o'j ni'a'j, nom'e John Franc'is [ĝon fransis], la last'a viv'ant'a an'o de la tiel nom'at'a Skot'a Skol'o, kaj aŭtor'o de verk'o, kiu est'is pri'skrib'it'a kiel la plej grav'a roman'o en Esperant'o, La grand'a kaldron'o.

La aŭlda list'o

Antaŭ jar'o'j, William Auld, kun'an'o de la Skot'a Skol'o kaj instig'int'o de Franc'is, el'don'is list'o'n de la literatur'aĵ'o'j, kiu'j'n li person'e rekomend'is al ĉiu'j, kiu'j dezir'as kon'at'iĝ'i kun ni'a literatur'o. Ĝi en'hav'as mult'a'j'n el la plej el'star'a'j poet'o'j kaj roman'ist'o'j verk'ant'a'j en la lingv'o, kaj kompren'ebl'e inklud'as la verk'ar'o'n de Franc'is.

Bedaŭr'ind'e, grand'a part'o de la verk'o'j en la aŭlda list'o est'as el'ĉerp'it'a'j, kaj ne plu facil'e akir'ebl'a'j. Dum long'a temp'o mi dezir'is posed'i ekzempler'o'n de La grand'a kaldron'o, sed tut'e mal'sukces'is. Feliĉ'e, bon'a amik'in'o en Skot'land'o prunt'e'don'is al mi si'a'n ekzempler'o'n, do mi fin'fin'e pov'is real'ig'i mi'a'n ambici'o'n, leg'ant'e ĝi'n. La roman'o tem'as pri la histori'o de skot'a famili'o, kaj ampleks'as la period'o'n ek'de la unu'a mond'milit'o ĝis la du'a. Ĝi viv'e pri'skrib'as la horor'o'j'n de la milit'o, precip'e la spert'o'n de soldat'o'j en la tranĉe'o'j dum la unu'a. Apart'e kor'tuŝ'a est'as la okaz'o, kiam unu el la rol'ant'o'j dev'as mort'paf'i si'a'n sever'e vund'it'a'n ĉeval'o'n, sen'kulp'a'n part'o'pren'ant'o'n en tiu masakr'o. Franc'is elokvent'e esprim'as si'a'n fort'a'n kontraŭ'star'o'n al ĉiu milit'o. Sam'temp'e li evident'e divid'as la star'punkt'o'n de la skot'a'j social'ist'o'j, kiel la fam'a John MacLean [ĝon makléjn], kiu lud'as grav'a'n rol'o'n en la mez'a'j ĉapitr'o'j de la roman'o.

Du plej valor'a'j verk'o'j

Sen'dub'e, La grand'a kaldron'o ne est'as perfekt'a. Sam'kiel plur'a'j ali'a'j grav'a'j specimen'o'j de la mond'a literatur'o, ĝi profit'e pov'us est'i iom mal'long'ig'it'a. Kelk'a'j dialog'o'j de la famili'an'o'j en Glasgovo est'as iom ted'a'j, kaj kontribu'as mal'mult'o'n al la intrig'o. Tamen, kun'e kun la iom simil'a kontraŭ'milit'a roman'o Kiel akv'o de l' river'o de Raymond Schwartz, ni hav'as ĉi tie du el la plej valor'a'j verk'o'j de ni'a literatur'o.

Skrib'ant'e ĉi tiu'n ese'et'o'n, mi ne intenc'is far'i recenz'o'n de La grand'a kaldron'o, sed pli ĝust'e far'i fort'a'n pled'o'n por la re'el'don'o de grav'a'j neglekt'at'a'j – aŭ eĉ preskaŭ forges'it'a'j – ekzempl'o'j de la literatur'a art'o de ni'a jun'a lingv'o. Neni'o en la riĉ'a kultur'a hered'aĵ'o de la hom'ar'o dev'as est'i perd'it'a, kaj tio cert'e ne pov'as ne inklud'i la kontribu'o'n de esperant'a'j beletr'ist'o'j.

Garvan MAKAJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garvan Maka'j el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fiask'o konstituci'a

En 2006 Nepalo far'iĝ'is respublik'o. Tiam est'is promes'it'a post du jar'o'j nov'a konstituci'o – la unu'a demokrati'a konstituci'o en la histori'o de la land'o. Tamen la promes'o neniam real'iĝ'is.

Fin'e anonc'is politik'ist'o'j, ke konstituci'o est'os prezent'it'a al la popol'o la 28an de maj'o 2012. Tamen pas'is la dat'o sen konstituci'o. Sam'temp'e la ĉef'ministr'o, Baburam Bhattarai, deklar'is, ke okaz'os en novembr'o balot'o'j. Tamen la nun'a, provizor'a konstituci'o ne pri'trakt'as balot'o'j'n: ne cert'as, do, kia'manier'e la novembr'a'j balot'o'j est'os organiz'it'a'j.

Ne pret'is la maj'a konstituci'o nur pro mank'o de inter'konsent'o pri dis'divid'o de la land'o en provinc'o'j. Sed nun la popol'o, kiu sur'strat'e manifestaci'is protest'e al la daŭr'a konstituci'a fiask'o, front'as al ne'stabil'a politik'a est'ont'ec'o.

Navin SHRESTHA/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Navin Shrestha/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tram'o sen en'ir-dram'o

Vieno, la ĉef'urb'o de Aŭstrio, kun 1,6 milion'o'j da loĝ'ant'o'j, hav'as dens'a'n ret'o'n de publik'a'j trafik'il'o'j: fer'voj'o, metro'o, tram'o kaj bus'o. Ankaŭ fiakr'o'j, per kiu'j volont'e vetur'as turist'o'j. Fiakr'o'j est'as ĉeval'tir'at'a'j ĉar'o'j, kiu'j vetur'as tra la histori'a centr'o de la urb'o. La nom'o fiakr'o de'ven'as de la franc'a. En Parizo est'is atend'ej'o de tia'j vetur'il'o'j en la strat'o Fiakr'o, kiu akir'is si'a'n nom'o'n de la monaĥ'o Fiakrius (Fiacrius).

La kresk'ant'a tram'ret'o de Vieno est'as la kvin'a plej long'a en la mond'o: en'tut'e 28 lini'o'j kun 172 km. La plej long'a ret'o est'as tiu de Melburn'o (Aŭstrali'o, 245 km). Sekv'as Sankt-Peterburgo (Rusio, 240 km), Berlino (Germanio, 190 km) kaj Moskvo (Rusio, 181 km).

Kaj'o

Nov'tip'a viena tram'o nom'iĝ'as ULF. Tiu angl'a akronim'o signif'as Ultr'a Low Floor (eg'e mal'alt'a plank'o). Inter la strat'o kaj la tram'a plank'o est'as nur 22 centi'metr'o'j, ebl'e rekord'o. Mult'a'j el la 1000 halt'ej'o'j hav'as kaj'o'n, tiel oni pov'as eben'e en- aŭ el-ir'i ULF-on.

Por pli facil'e aĉet'i bilet'o'j'n la aŭtomat'o'j nun „parol'as” krom la german'a'n dek fremd'a'j'n lingv'o'j'n: ili est'as la angl'a, ĉeĥ'a, franc'a, hispan'a, hungar'a, ital'a, kroat'a, rus'a, slovak'a kaj sloven'a.

Daŭr'e kresk'as la nombr'o de turist'o'j. En 2011 ven'is kvin milion'o'j al Vieno, el tiu'j kvar milion'o'j el ekster'land'o. Okul'frap'e ven'is pli da rus'o'j: + 36 % kompar'e kun 2010.

Walter KLag
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Protekt'ant'a bio'divers'ec'o'n

Du mil dek est'is la inter'naci'a jar'o de bio'divers'ec'o, kaj tiu'rilat'e antaŭ ne'long'e aper'is interes'a nov'aĵ'o: baldaŭ fakt'e real'iĝ'os la unu'a „bank'o”, kiu en'hav'os plant'o'sem'o'j'n el la Naci'a Park'o Sagarmatha, kun la cel'o protekt'i la lok'a'n vegetal'a'n bio'divers'ec'o'n kontraŭ la ebl'a'j konsekvenc'o'j de la klimat'a ŝanĝ'iĝ'o. Tem'as pri iniciat'o sen'precedent'a, kiu'n oni ŝuld'as al efik'a, jam mult'jar'a sinergi'o inter la ital'a Ev-K2-CNR (scienc'a komitat'o) kaj NAST (Nepala Akademi'o pri Scienc'o'j kaj Teknologi'o), kun'labor'e kun la universitat'o de Pavi'o en Italio.

Himalaj'a flaŭr'o

Tiu pionir'a projekt'o – kies nom'o est'as HSB (t.e. Himalaj'a Sem-Bank'o) – streb'as al la konserv'ad'o de la himalaj'a flaŭr'o, karakteriz'at'a de 3000 speci'o'j endemi'a'j (ali'vort'e ekskluziv'a'j por tiu teritori'o), kun la cel'o prevent'i ili'a'n esting'iĝ'o'n en are'o, kiu jam de 200 jar'o'j est'as minac'at'a de sen'arb'ig'o, incendi'o'j, polu'ad'o kaj eksces'a ekspluat'ad'o.

Klimat'a monitor'ad'o

La inter'konsent'o est'is sub'skrib'it'a en novembr'o 2010 en Katmando. Ĉe tiu okaz'o la nepala ĉef'ministr'o Madhav Kumar Nepal laŭd'is la labor'o'n de la komitat'o Ev-K2-CNR en la sektor'o de grand'alt'ec'a esplor'ad'o kaj de klimat'a monitor'ad'o: jam de pli ol du'dek jar'o'j Ev-K2-CNR sukces'e mastr'um'as, kun'e kun NAST, la inter'naci'a'n laboratori'o'n-observ'ej'o'n Piramid'o, kiu trov'iĝ'as je alt'ec'o de 5050 metr'o'j super mar'nivel'o sur Ĉomolungmo, la mont'o kun la plej alt'a mont'pint'o de la mond'o, pli kon'at'a kiel Everest'o kaj situ'ant'a sur la lim'o inter Nepalo kaj Tibeto.

Ter'glob'a varm'iĝ'o

La sem-rikolt'o komenc'iĝ'is antaŭ kelk'a'j monat'o'j, en oktobr'o 2011. Oni do cel'as, kiel dir'it'e, kre'i bank'o'n por gard'i la sem'ar'o'n de la endemi'a'j sovaĝ'a'j vegetal'o'j, precip'e ja de tiu'j, kiu'j kresk'as je altitud'o 3500-metr'a ĝis 6000-metr'a, klar'ig'is Graziano Rossi, profesor'o de la universitat'o de Pavi'a. La sem'o'j est'os part'e konserv'at'a'j en la laboratori'o de NAST, kiu trov'iĝ'as en Lalitpur, kaj part'e send'at'a'j al Italio, sub'met'ot'a'j al apart'a'j ekzamen'ad'o'j kaj esplor'ad'o'j. La tip'ologi'o'j de plant'o'j, kiu'j interes'as la scienc'ist'o'j'n, est'as du. La unu'a konsist'as el oficin'a'j plant'o'j, tre'eg'e ekspluat'at'a'j por komun'a uz'o kaj komerc'ad'o. La du'a rilat'as al plant'o'j el la t.n. alp'a'j zon'o'j, kiu'j ver'e risk'as mal'aper'i kaŭz'e de la klimat'a ŝanĝ'iĝ'o: ili inkluziv'as edelvejs'o'j'n, rododendr'o'j'n kaj ali'a'j'n plant'o'j'n tut'e simil'a'j'n al tiu'j de la eŭrop'a'j Alp'o'j. La fak'ul'o'j vol'as ek'de nun kompren'i, kia est'os la re'ag'o de la himalaj'a'j plant'o'j pro la ter'glob'a varm'iĝ'o, ĉu ili mal'aper'os kaj est'os anstataŭ'it'a'j de ali'a'j spec'o'j – tip'a'j por pli mal'alt'a'j altitud'o'j – aŭ ĉu ni rajt'as esper'i adapt'ad'o'n de la flaŭr'o kaj ĝi'a'n sekv'a'n plu'viv'o'n.

Sekur'ec'a proviz'o

Krom tio, ili vol'as don'i al tiu'j ĉi sem'o'j kaj al ili'a'j embri'o'j la ebl'o'n plu'viv'i ekster si'a viv'medi'o, ĉe struktur'o'j apart'e progres'int'a'j. Tio est'ont'ec'e ebl'ig'os hav'i „sekur'ec'a'n proviz'o'n” por eventual'a re'nask'ig'o de jam esting'iĝ'int'a'j spec'o'j. La ĉef'stab'ej'o de la projekt'o trov'iĝ'as en Nepalo, dum Italio proviz'os si'a'flank'e la azi'a'n land'o'n per la neces'a ekip'aĵ'o kaj ĉiu'spec'a scienc'a sub'ten'o, tiel ke est'ont'e la nepal'an'o'j pov'os aŭtonom'e mastr'um'i la sem-bank'o'n.

Jar'dek'kvin'o

En Italio la scienc'ist'o'j okup'iĝ'os pri esplor'ad'o el scienc'a vid'punkt'o. Ĉi-rilat'e rimark'ind'as, ke la universitat'o de Pavi'o jam de jar'dek'kvin'o parad'as per tut'mond'e renom'a struktur'o, angl'a'lingv'e nom'at'a Lombardy Seed Bank. En la laboratori'o'j – asert'as la scienc'ist'o'j – oni pov'os far'i mult'e da eksperiment'o'j pri ĉiu'j ĉi plant'o'j, tip'a'j por mal'varm'a'j klimat'o'j, sub'met'ant'e ili'n al temperatur'o'j pli alt'a'j, kun la cel'o kalkul'i kaj mezur'i ili'a'n efektiv'a'n risk'o'n de esting'iĝ'o.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Not'ind'a'j rilat'o'j

Dank'ant'e s-ro'n Juli'us Hauser pro li'a afabl'a kaj flat'a koment'o koncern'e mi'a'n pri'etrusk'a'n artikol'o'n kaj respond'ant'e al li'a interes'a demand'o (MONATO 2012/05, p. 6), mi vol'as al'don'i, ke en la unu'a du'on'o de la 19a jar'cent'o, la kroat'a Mihail de Brariae port'is de Egipti'o al si'a patr'o'land'o mumi'o'n kiel trofe'o'n el si'a vojaĝ'o. Nur fin'e de la jar'cent'o, en 1892, la tekst'o est'is pri'esplor'it'a de la egipt'olog'o Brugsch kaj ident'ig'it'a kiel etrusk'a. Tem'is pri lin'a libr'o, kiu laŭ la plej dis'vast'iĝ'int'a teori'o aparten'is origin'e al iu etrusk'a haruspeks'o.

La libr'o est'is post'e re'cikl'ig'it'a kaj stri'ig'it'a por vind'i la mumi'o'n. La skrib'manier'o, tre preciz'a kaj zorg'a, est'as la sam'a uz'at'a en la nord'a Etruski'o inter la 3a kaj la 2a jar'cent'o a.K. Spit'e al la evident'e mal'alt'a pri'konsider'o de la etrusk'a „literatur'o” flank'e de la ul'o, kiu uz'is la libr'o'n por ĉirkaŭ'volv'i la mumi'o'n, la ĉe'est'o de etrusk'a tekst'o en Egipti'o pruv'as minimum'e la ekzist'o'n de not'ind'a'j rilat'o'j inter la du civiliz'o'j.

Roberto PIGRO
Kipro
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pik'a parti'o

Antaŭ ne'long'e mi ĉe'est'is la nask'iĝ'o'n de nov'a politik'a parti'o. Nu, ne tut'e nov'a: fakt'e la Sen'de'pend'ig'a Parti'o de la Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o (angl'e United Kingdom Independence Party, mal'long'e UKIP) „nask'iĝ'is” en 1993. Tamen nur last'a'temp'e ĝi prov'is far'iĝ'i plur'platform'a parti'o por serioz'e kampanj'i sur lok'a, region'a kaj ebl'e ŝtat'a nivel'o'j.

Ĝi'a de'ir'punkt'o: sen'de'pend'ig'i Briti'o'n de Eŭrop'a Uni'o kaj „re'ven'ig'i” perd'it'a'j'n leĝ'don'a'j'n kaj ali'a'j'n pov'o'j'n al la brit'a parlament'o en Londono. Evident'e, en la Eŭrop'o-skeptik'a Briti'o, kaj apart'e nun pro la valut'o-kriz'o, ĝi'a'j argument'ad'o'j trov'as pli kaj pli da aprob'o.

Nun, tiel kapt'int'e la atent'o'n de la publik'o, la parti'o klopod'as pli'profund'ig'i si'a'n politik'o'n kaj ek'aktiv'i en la distrikt'o'j kaj la komun'um'o'j de la land'o. Pro tio, en mi'a urb'o, ĝi okaz'ig'is publik'a'n kun'ven'o'n por lanĉ'i lok'a'n parti'o'n – tial mi parol'as pri „nask'iĝ'o”.

Ĉe'est'is inter'ali'e UKIP-membr'o de la Eŭrop'a Parlament'o. Dank'e al proporci'a voĉ'don'ad'o dum eŭrop'a'j elekt'o'j, la parti'o dispon'as pri Eŭrop'o-deput'it'o'j (ironi'e, ĉar ili membr'as en organiz'aĵ'o, kiu'n kontraŭ'as la parti'o). UKIP (se oni invers'e leg'as, est'iĝ'as la esperant'a vort'o „pik'u”: ĝust'e tio'n, mi kred'as, vol'as far'i la sen'de'pend'ig'em'ul'o'j rilat'e pli establ'it'a'j'n parti'o'j'n) ne posed'as deput'it'o'j'n ĉe la naci'a parlament'o en Londono.

La deput'it'o marŝ'is tie'n kaj re'e'n en la ĉambr'o, el'buŝ'ig'ant'e evident'e bon'e parker'ig'it'a'j'n „ver'o'j'n”. Sent'ebl'is preskaŭ religi'a etos'o: la komplet'o kaj la kravat'o de la deput'it'o (uniform'o port'at'a de plur'a'j sam'aĝ'a'j jun'a'j vir'o'j en la ĉambr'o'j) subit'e memor'ig'is mi'n pri atest'ant'o'j de Jehovo – iom tro ne'natur'e pur'a'j kaj kun sam'a blind'a fervor'o.

Do ... est'as ni'a „destin'o”, trumpet'is la deput'it'o, rikolt'i pli da voĉ'o'j en la Eŭrop'o-balot'o'j en 2014 ol ĉiu'j ali'a'j politik'a'j parti'o'j en Briti'o. Hmm ... „destin'o” en la buŝ'o de politik'ist'o'j, religi'em'ul'o'j – ajn'a'j profet'o'j – tim'ig'as. Tamen klar'e: kre'i politik'a'n parti'o'n, konvink'i pri unu'sol'a ver'a voj'o, est'as kvazaŭ religi'a misi'o.

Pri kelk'a'j propon'o'j de tiu ĉi dekstr'em'a parti'o mi – mi, eĉ mi, ĝis'ost'a social'demokrat'o, entuziasm'ul'o (malgraŭ ĉio) pri la grand'a eksperiment'o, kia ankoraŭ est'as Eŭrop'a Uni'o – pov'is konsent'i. Nepr'as region'a angl'a parlament'o: ekzist'as tia'j, en divers'a'j form'o'j, en Kimri'o, Nord'a Irlando, Skot'land'o, do kiel ne en la ali'a part'o de la tiel nom'at'a Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o?

Mal'e pri ali'a, kaj kern'a, propon'o. Ni brit'o'j, al'don'is la deput'it'o, ne bezon'as Eŭrop'o'n. Ni turn'os ni'n al la land'o'j de „Commonwealth of Nations” (la komun'um'o de naci'o'j, la Brit'a Regn'ar'o, do esenc'e la eks'koloni'o'j), kiu'j bon'ven'ig'os ni'n kiel komerc'a'j'n partner'o'j'n. Ali'vort'e, ni komerc'os kun tiu'j, kun kiu'j (tio'n sub'strek'is la deput'it'o) ni pov'as parol'i angl'e.

Help'u mi'n, afrik'a'j, aŭstrali'a'j, barataj, kanadaj kaj nov-zelandaj leg'ant'o'j de MONATO. Ĉu ver'e tia'manier'e vi „bon'ven'ig'us” la iam'a'n imperi'a'n mastr'o'n, la tiel nom'at'a'n patr'in'o-land'o'n, kiel komerc'a'n partner'o'n?

Mi pov'as imag'i, ke vi bon'ven'ig'us iu'n ajn, se tem'us pri komerc'a avantaĝ'o vi'a – sed ĉu apart'e brit'o'j'n? Ebl'e mi erar'as, sed mi kred'as, ke vi hav'as propr'a'j'n interes'o'j'n, pli apud'a'j'n, pli region'a'j'n. Do mi'a'opini'e la baz'a UKIP-kred'o konduk'os neni'e'n.

Ali'flank'e tiu ĉi al'vok'o, de'nov'e laŭ la deput'it'o, ke est'int'ec'o far'iĝ'u est'ont'ec'o, fort'e re'eĥ'iĝ'os tra la konservativ'a, retro'rigard'ant'a Briti'o. Mi atend'as, ke en land'o, kiu taks'as la nun'a'j'n politik'ist'o'j'n (ne tut'e mal'prav'e) mal'kompetent'a'j, mal'fid'ind'a'j, la siren'a kant'o de nov'a, fort'e tradici'a, dekstr'em'a parti'o (lim'ig'u en'migr'ad'o'n, alt'ig'u la milit'ist'ar'a'n buĝet'o'n, konstru'ig'u pli da mal'liber'ej'o'j) varb'os pli kaj pli da adept'o'j – kaj pik'os ali'a'j'n politik'ist'o'j'n.

Do atent'u. Ebl'e la sur'sojl'e star'ant'a jun'a sinjor'o, elegant'e vest'it'a en sobr'e griz'a komplet'o, kun blank'a'j dent'o'j, iom tro san'e sun'brul'ig'it'a haŭt'o kaj mal'long'a, iom blond'a har'ar'o, ten'as en la man'o ne bibli'o'n, sed pamflet'o'n sur'hav'ant'a'n la brit'a'n naci'a'n flag'o'n. Ali'a kial'o por klak'ferm'i la pord'o'n.

Paul GUBBINS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Gubbins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Protekt'i kaj eduk'i

Komenc'e de juni'o oficial'e vizit'is Slovaki'o'n Ir'in'a Bokova, ĝeneral'a direktor'o de Organiz'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por Eduk'ad'o, Scienc'o kaj Kultur'o (Unesk'o).

Ŝi renkont'is la prezid'ant'o'n de Slovaki'o kaj la ministr'o'j'n pri ekster'land'a'j afer'o'j kaj pri eduk'ad'o, kiu'j sub'ten'as la aktiv'aĵ'o'j'n kaj ag'ad'o'n de Unesk'o. Dum la vizit'o Slovaki'o decid'is kontribu'i 10 000 eŭr'o'j'n por protekt'i kultur'a'j'n hered'aĵ'o'j'n dum arm'it'a'j konflikt'o'j, eventual'e ili'n post'e re'konstru'ig'i.

Dum la trakt'ad'o'j lev'iĝ'is i.a. la tem'o de la roma'a eduk'ad'o, kiu'n Slovaki'o sub'ten'as kadr'e de Unesk'o. La ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j dir'is, ke Slovaki'o nun esplor'as la ebl'o'n establ'i katedr'o'n (aŭ centr'o'n) de Unesk'o por inkluziv'a eduk'ad'o de roma'a'j infan'o'j.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ne la insul'o'j, sed la insul'an'o'j

Roberto Sartor parol'as pri la „hipokrit'ec'o de Briti'o” koncern'e la „okup'o'n” (mi'a'j cit'il'o'j) de la Falk'land'a'j Insul'o'j (MONATO 2012/06, p. 7). Ne grav'as, ĉu Mercosur, Unasur aŭ iu'j ali'a'j apog'as la argentin'an postul'o'n. En ĉi tiu kaz'o, eĉ la pap'o ne pov'us help'i. La kern'a demand'o est'as, ĉu iu ajn iam demand'is la insul'an'o'j'n pri ili'a'j prefer'o'j?

Laŭ mi'a kompren'o per la re'don'o de la Falk'land'a'j Insul'o'j al Argentino, s-ro Sartor vol'as ŝanĝ'i la lojal'ec'o'n de la insul'an'o'j de unu „koloni'a” mastr'o al ali'a. Kial ne demand'i rekt'e la insul'an'o'j'n, ĉu ili vol'as est'i koloni'an'o'j de Briti'o, de Argentino aŭ simpl'e, ĉu ili vol'as mem reg'i si'a'j'n propr'a'j'n afer'o'j'n?

Mi ne sci'as, ĉu la pra'ge'patr'o'j de s-ro Sartor est'as el'migr'int'o'j, sed milion'o'j da el'migr'int'o'j loĝ'as en Argentino dum jar'dek'o'j. Ĉu ili sent'as si'n loĝ'ant'a'j en land'o, kiu ne est'as ili'a? Ĉu la insul'an'o'j de la Falk'land'a'j Insul'o'j sent'as si'n loĝ'ant'a'j en land'o, kiu ne est'as ili'a? Tre bedaŭr'ind'e Roberto Sartor en si'a leter'o manifest'as si'a'n star'punkt'o'n nur pri la stat'o de la insul'o'j, sed ne pri la stat'o de la insul'an'o'j. La sam'a'n erar'o'n far'is la argentina reg'ist'ar'o en 1982 kun katastrof'a'j rezult'o'j.

Lenio MAROBIN
Briti'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lenio Marobin el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Subtil'a ironi'o

En la artikol'o Laŭd'u lern'ej'an'o'j'n de Paul Gubbins (MONATO 2012/05, p. 5), plaĉ'as al mi la subtil'a ironi'a kontrast'o inter la bel'a kovr'il'fot'o de la reĝ'in'o Elizabeta 2a kun la duk'in'o kaj la tem'o de la kost'o'j de la diamant'a jubile'o de la reĝ'in'o kaj la olimpi'a'j lud'o'j okaz'ant'a'j ĉi-jar'e en Londono. Laŭ mi tiu artikol'o dev'is pli traf'e hav'i la titol'o'n Jam cerb'o'lav'ad'o, cerb'o'lav'ad'o per celebr'o'j, kiu'j prov'as kovr'i la ne tiel bel'a'n bild'o'n de la stat'o de la land'o.

Husejn AL-AMILY
Briti'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Husejn Al-Amily el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Temp'o est'as trezor'o

Last'a'temp'e mi part'o'pren'is en renkont'iĝ'o kun mi'a'j kun'lern'int'o'j. Antaŭ 30 jar'o'j mi diplom'it'iĝ'is kun, laŭ mi'a memor'o, 45 kun'lern'ant'o'j, inkluziv'e de 15 vir'in'o'j. Post'e la reg'ist'ar'o liver'is al ni ĉiu'j labor'o'n, tamen en divers'a'j urb'o'j, tiel ke ni apenaŭ kontakt'iĝ'is.

Do, post tiom da jar'o'j, la komenc'a etos'o en la renkont'ej'o est'is strang'a, eĉ ne'esprim'ebl'a, kvankam ni ĉiu'j kun'lern'is dum kvar jar'o'j ĉe la universitat'o. Evident'e ni mult'e ŝanĝ'iĝ'is. Antaŭ'e ni est'is nur ge'jun'ul'o'j, sed inter'temp'e ni far'iĝ'is mez'aĝ'ul'o'j, kelk'a'j eĉ av'o'j aŭ av'in'o'j.

Ni ne pov'is re'kon'iĝ'i pro la ŝanĝ'iĝ'int'a'j vizaĝ'o'j, kaj ni dev'is ni'n prezent'i, kvazaŭ ni neniam kon'at'iĝ'us. La organiz'ant'o dir'is, ke du el ni'a'j kun'lern'int'o'j jam mort'is. Unu kun'lern'int'in'o mem'mort'ig'is baldaŭ post la diplom'it'iĝ'o pro am'afer'a fiask'o. Ali'a perd'is si'a'n viv'o'n en trafik'a akcident'o.

Rid'et'o'j

Post ni'a mem'prezent'ad'o la etos'o pli kaj pli vigl'iĝ'is, kaj ni ĉiu'j streĉ'e serĉ'is la memor'o'n pri ni'a'j kun-lern'ad'o, -viv'ad'o kaj -lud'ad'o, kvazaŭ ni re'ven'us al la lern'aĝ'o. La renkont'ej'o komenc'is est'i plen'plen'a de ĝoj'a babil'ad'o kun rid'et'o'j.

Ni'a'j parol'tem'o'j est'is divers'a'j, ĉu pri labor'o, famili'o, soci'o, aŭ la mond'o. Antaŭ 30 jar'o'j ni'a viv'o est'is tre mal'riĉ'a, kaj ni ĉiam elekt'is laŭ'ebl'e plej mal'mult'e'kost'a'j'n manĝ'o'j'n kaj vest'aĵ'o'j'n. Inter'temp'e la situaci'o mult'e bon'iĝ'is. Pri viv'ten'ad'o ni nun ne mult'e zorg'as: mal'e pri ni'a san'stat'o.

Part'o'pren'is ankaŭ tri blank'har'a'j ge'instru'ist'o'j. Kompren'ebl'e ili jam emerit'iĝ'is kaj ŝajn'e bezon'is help'o'n en si'a viv'o. Ni'a instru'ist'in'o pri matematik'o mal'facil'e pied'ir'is al mi kaj dir'is, ke ŝi memor'as mi'a'n nom'o'n pro tio, ke mi'a'j not'o'j ĉiam est'is bon'a'j. Al ĉiu'j instru'ist'o'j plaĉ'as lern'ant'o'j kun bon'a'j not'o'j.

Sekret'o

Mi hav'as sekret'o'n. Iu kun'lern'ant'in'o apart'e plaĉ'is al mi, sed mi ne kuraĝ'is esprim'i mi'a'n am'o'n. Post ni'a diplom'it'iĝ'o ŝi labor'is en ali'a urb'o, kaj pro tio mi ne hav'is ŝanc'o'n renkont'i ŝi'n. Krom'e kaj ŝi kaj mi star'ig'is propr'a'n famili'o'n.

Kvankam pas'is 30 jar'o'j, tamen en mi'a kor'o ŝi kiel sankt'a bel'flor'o ankoraŭ viv'is. Ni renkont'iĝ'is, kaj mi demand'is, ĉu ŝi pov'as mi'n memor'i. Ŝi'a respond'o est'is ne'a, kio fort'e mi'n dolor'is. Afer'o'j tia'j oft'e okaz'as en la viv'o.

Pas'is kvin hor'o'j da inter'babil'ad'o, sed ni ĉiu'j sent'is, ke vort'o'j por dir'i ankoraŭ en la buŝ'o trov'iĝ'as, tamen temp'o mank'is. Interes'a renkont'iĝ'o ĝi ja est'is.

Re'ven'int'e hejm'e'n, mi trov'is, ke temp'o est'as trezor'o por ni ĉiu'j, kvankam ĝi sen'ĉes'e temp'as. Ni do kapt'u la nun'a'n temp'o'n por bel'ig'i ni'a'n mond'o'n kaj feliĉ'ig'i ni'a'j'n kun'hom'o'j'n.

XU Jinming/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xu Jinming/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Hagad'o de'nov'e antaŭ publik'o

La tre kon'at'a sarajeva „Hagad'o”, hebre'a ceremoni'a libr'o, ilumin'it'a manuskript'o el la 14a jar'cent'o, est'is de'nov'e antaŭ publik'o la 18an de maj'o 2012 (Mond'a tag'o de la muze'o'j) ĉi-jar'e en la Land'a Muze'o en Sarajevo. Ĝi est'is kaŝ'it'a kaj zorg'e gard'at'a, tra'viv'is la hispan'a'n inkvizici'o'n, du mond'a'j'n milit'o'j'n kaj la last'a'n bosni'an milit'o'n – kaj nun est'as de'nov'e antaŭ ŝat'ant'o'j de art'o.

Mond'kon'at'a

Ĉi tiu mond'kon'at'a verk'o de la hebre'a art'o ek'est'is en la du'a du'on'o de la 14a jar'cent'o en Hispanio. Kiam jud'o'j est'is for'pel'at'a'j el Hispanio (1492) ili kun'port'is la manuskript'o'n. De la fin'o de la 19a jar'cent'o la manuskript'o est'as posed'aĵ'o de la Land'a Muze'o en Sarajevo. Tiam (1894) la muze'o aĉet'is la libr'o'n de la sarajeva sefard'a famili'o Kojen. La aŭtent'ec'o'n de la libr'o cert'ig'is fak'ul'o'j de viena muze'o.

Tiu sankt'a hebre'a libr'o est'as la plej grav'a objekt'o de la Land'a Muze'o de Bosnio kaj Hercegovin'o. Ĝi'a taks'it'a valor'o est'as sep milion'o'j da uson'a'j dolar'o'j.

La libr'o'n oni gard'as sub apart'a'j kondiĉ'o'j, en ej'o kun special'e pri'labor'it'a vitrin'o.

Kopi'o

Dum la tut'a jar'o la vizit'ant'o'j de la muze'o pov'as vid'i kopi'o'n de la libr'o. La original'o'n oni pov'os vid'i nur kvar'foj'e jar'e: la unu'a'j'n mard'o'j'n de juli'o kaj aŭgust'o, dum la inter'naci'a muze'a tag'o, kaj okaz'e de la grand'a hebre'a fest'o'tag'o Pasĥo.

Pli ol ses'cent jar'o'j'n, de la for'ir'o el Hispanio, la „Hagad'o”, kiu tra'viv'is mult'a'j'n mal'feliĉ'o'j'n, ŝanĝ'ad'is posed'ant'o'j'n kaj land'o'j'n, est'is konserv'at'a en divers'a'j kondiĉ'o'j, nun, tamen, est'as en si'a dom'o kaj antaŭ publik'o.

Dimitrije JANIĈIĈ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dimitrije Janiĉiĉ el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Dorm'u bon'e, viv'u bon'e (per melatonino)

Iu amik'o mi'a spert'is, ek'de la pas'int'a somer'o, grav'eg'a'n dorm'o'problem'o'n. Li prov'is mult'a'j'n rimed'o'j'n, komenc'ant'e per la plej natur'a'j kaj sen'danĝer'a'j (precip'e tizan'o'j aŭ tablojd'o'j de valerian'o, pasiflor'o kaj ali'a'j herb'o'j, vend'at'a'j eĉ en super'bazar'o'j). La problem'o – spit'e al la esper'o'j – rest'is, do li aĉet'is en apotek'o liber'e vend'at'a'n anti'histamin'aĵ'o'n, kiu'n oni uz'as por sekundar'e kaŭz'i dorm'em'o'n. Post bon'a komenc'o, la rezult'o'j est'is tamen ne ĉiam kontent'ig'a'j. Li tiam komenc'is parol'i pri tiu ĉi problem'o kun si'a kurac'ist'o, kiu preskrib'is al li sedativ'o'n sufiĉ'e fort'a'n, sed sam'e, en li'a okaz'o, ne apart'e efik'a'n.

Ne ĉiu'j sci'as ali'flank'e, ke tiu'j kurac'il'o'j kaŭz'as de'pend'o'n kaj tut'e ne garanti'as bon'a'n kvalit'o'n de dorm'o. Krom tio, mi leg'is last'a'temp'e, ke eĉ t.n. sen'danĝer'a'j dorm'ig'il'o'j pli'alt'ig'as rimark'ind'e la probabl'o'n, ke oni mort'as dum la dorm'o! La grav'a dorm'o'problem'o kaj la ebl'a'j sekv'o'j de iu'j prov'it'a'j terapi'o'j ig'is mi'a'n amik'o'n sufer'i mult'e kaj eĉ plor'i pro mal'esper'o: kvankam li ne trink'is kaf'o'n kaj mal'e klopod'is sekv'i ĉiu'j'n konsil'o'j'n pri vesper'a'j rit'o'j/far'end'aĵ'o'j, li ne sukces'is dorm'i pli ol 2-3 hor'o'j'n nokt'e. La ven'ont'a'n maten'o'n, imag'u li'a'n humor'o'n kaj li'a'n funkci'kapabl'o'n ĉe la labor'ej'o.

Sen'risk'a rimed'o

Li'a'j kon'at'o'j dir'is al li, ke li ir'u al psikiatr'o pro ebl'a deprim'o kaŝ'iĝ'ant'a mal'antaŭ la dorm'o'problem'o. Neni'u, inkluziv'e la kurac'ist'o'n, parol'is al li pri tiel efik'a kaj sen'risk'a rimed'o por preskaŭ ĉiu'spec'a dorm'o'problem'o: melatonino. Li mal'kovr'is ĝi'n dank'e al televid'a el'send'o. Tiu substanc'o est'as vend'at'a sub divers'a'j komerc'a'j nom'o'j en apotek'o'j, kutim'e (almenaŭ en Italio kaj Kipro) sen iu neces'o montr'i kurac'ist'a'n recept'o'n. Tem'as pri la sam'a hormon'o produkt'at'a de ĉies cerb'o, kiu ig'as oni'n „kompren'i” inter'ali'e la altern'ad'o'n de tag'o kaj nokt'o. Mult'a'j plen'kresk'ul'o'j, ne'last'e pro tro'a labor'o kaj iom da streĉ'o (afer'o'j pli-mal'pli komun'a'j al ni ĉiu'j), montr'as nun'temp'e i'a'n mal'abund'o'n de melatonino. Ili'a cerb'o komenc'as ĝi'n produkt'i tro mal'fru'e kaj tio ig'as ili'n turn'iĝ'ad'i en la lit'o dum hor'o'j.

Hor'ŝanĝ'a mis'fart'o

Melatonino kaŭz'as nek de'pend'o'n nek i'a'j'n risk'o'j'n por la hom'a san'o. Maten'e, ĉe la vek'iĝ'o, eventual'a dorm'em'o tuj mal'aper'as kaj oni si'n sent'as pret'a por bon'humor'e al'front'i nov'a'n tag'o'n. Plur'a'j person'o'j uz'as tiu'n natur'a'n metod'o'n de temp'o al temp'o, post long'a'j vojaĝ'o'j, por solv'i la t.n. hor'zon'o, hor'ŝanĝ'a'n mis'fart'o'n, kaj al'kutim'iĝ'i al la nov'a lok'a hor'o. Ial oni mal'oft'e menci'as tiu'n substanc'o'n, kies efik'o kaj sekur'ec'o (se la dorm'o'problem'o ne est'as lig'it'a al krom'a'j pli grand'a'j san'problem'o'j) est'as tamen agnosk'at'a'j de mult'a'j fak'ul'o'j. Mi ne vol'as pri'skrib'i ĝi'n kiel panace'o'n aŭ eliksir'o'n, sed la ŝanĝ'o'j en la viv'kvalit'o de mi'a koleg'o mir'ig'is mi'n. Do, se vi sufer'as de ajn'a form'o de dorm'o'problem'o, est'as bon'a ide'o prov'i tiu'n substanc'o'n, antaŭ ol en'ir'i la tre danĝer'a'n tunel'o'n de psik'o'medikament'o'j. Memor'u: kiu sufer'as de dorm'o'problem'o ne nepr'e est'as frenez'ul'o aŭ deprim'it'o. Oni est'as simpl'e fil'o de la nun'a temp'o.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Gigant'a'j vent'o'turbin'o'j

Du vent'o'turbin'o'j E126, produkt'it'a'j de la german'a firma'o Enercon, ek'funkci'is en Potzneusiedl (federaci'a land'o Burgenland). Ĉiu el ili dispon'as pri produkt'o'kapacit'o de 7,5 mega'vat'o'j, produkt'as ĉirkaŭ 14 ĝis 15 milion'o'j'n da kilo'vat'hor'o'j kaj kost'as 14 milion'o'j'n da eŭr'o'j. La vent'o'turbin'o'j proviz'as per elektr'o pli ol 4000 privat'a'j'n mastr'um'o'j'n.

Est'ont'ec'o

La nov'konstru'it'a'j vent'o'turbin'o'j ĉi-moment'e aparten'as al la plej potenc'a'j en la mond'o. „Ili ebl'ig'as en'rigard'o'n en la est'ont'ec'o'n de vent'o'teknologi'o”, klar'ig'is Michael Gerbavsits, parol'ist'o de la estr'ar'o de la burgenland'a elektro'kompani'o BEWAG okaz'e de la ek'funkci'ig'o.

Unu el la vent'o'turbin'o'j est'as pri'zorg'at'a kun'e kun la produkt'ant'o Enercon por esplor- kaj evolu-cel'o'j. La ricev'it'a'j inform'o'j rezult'e de tio pov'as est'i uz'at'a'j de la vent'energi'a entrepren'o Austrian Wind Power (AWP), fili'a kompani'o de BEWAG. BEWAG invest'is ĝis 2013 en'tut'e 450 milion'o'j'n da eŭr'o'j en la plu'konstru'o'n de vent'o'turbin'o'j kaj ret'o'j. Burgenland est'as ekologi'a model'region'o por la tut'a Eŭrop'o.

Beton'o kaj ŝtal'o

La konstru'ad'o de ambaŭ grand'eg'a'j vent'o'turbin'o'j komenc'iĝ'is en maj'o 2011. En'tut'e est'is for'konsum'it'a'j 1400 kub'metr'o'j da beton'o kaj 120 tun'o'j da ŝtal'o. La nab'o'j trov'iĝ'as en alt'ec'o de 135 metr'o'j. La nacel'o – kiu port'as la rotor-padel'o'j'n – est'as 14 m alt'a, 22 m long'a kaj pez'as 650 tun'o'j'n. La diametr'o de la rotor-padel'o'j est'as 126 m. La tut'a konstru'aĵ'o pez'as 7500 tun'o'j'n. En decembr'o 2011 ek'turn'iĝ'is la unu'a vent'rad'o, post'e sekv'is prov'funkci'ad'o. Vent'o'turbin'o'j est'as nun ne'dis'ig'ebl'a part'o de la burgenland'a pejzaĝ'o.

AWP est'as la plej grand'a produkt'ant'o de ekologi'a elektr'o en Aŭstrio kaj sukces'a ekzempl'o de tio, ke la vent'energi'a uz'ad'o pov'as funkci'i en difin'it'a region'o. En 10 vent'park'o'j kun 138 vent'o'turbin'o'j kaj potenc'o de 242 mega'vat'o'j ĝi produkt'as jar'e pli ol 507 milion'o'j'n da kilo'vat'hor'o'j de ekologi'a elektr'o.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fe'o'j kaj fiŝ'o'j

En juni'o okaz'is la 15a inter'naci'a niks'o-festival'o en la slovak'a ĉef'urb'o Bratislav'o. Niks'o est'as mit'ologi'a akv'o-fe'o kaj la festival'o est'is lig'it'a al inter'naci'a konkurs'o pri kuir'ad'o de fiŝ'sup'o.

La niks'o-tradici'o baz'iĝ'as sur fabel'o'j kaj legend'o'j. Laŭ unu el tiu'j, niks'o procesi'is kun urb'estr'o, kiu promes'is far'i nur bon'o'n. Laŭ ali'a'j oni'dir'o'j, niks'o est'is fripon'et'o, kiu dron'ig'is ŝtel'ist'o'j'n, fraŭd'int'o'j'n kaj mal'honest'a'j'n magistrat'an'o'j'n.

Gild'o'j

La festival'o'n organiz'as ne'profit'cel'a civit'an'a asoci'o, Devina Pord'eg'o (slovak'e Devínska brána). La event'o'j sekv'as histori'a'j'n parad'o'j'n de fiŝ'kapt'ist'a'j kaj ŝip'ist'a'j gild'o'j, dokument'it'a'j'n jam en la 18a jar'cent'o.

En la mez'epok'o la fiŝ'kapt'ist'o'j, post la komerc'ist'o'j kaj la vin'ber'kultiv'ist'o'j, aparten'is al la tri'e plej grand'a komun'um'o en Bratislav'o. Pro tio la tradici'a bratislav'a kuir'art'o kon'as cent'o'j'n da recept'o'j por prepar'i danub'a'j'n fiŝ'o'j'n.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Elimin'o ating'ebl'as

Baldaŭ post la sci'ig'o – okaz'int'a en maj'o 1980 far'e de la Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS) – pri fakt'a likvid'o de variol'o asemble'o de la sam'a organiz'aĵ'o akcept'is en 1988 rezoluci'o'n pri elimin'o ankaŭ de polio'mjel'it'o ĝis la jar'o 2000. Tiu'n cert'ec'o'n don'is la alt'a efik'ec'o de la viv'a kontraŭ-polio'mjel'it'a vakcin'o de Sabin. Komplet'a neni'ig'o de tiu mal'san'o ankoraŭ ne est'as ating'it'a ĉiu'lok'e, tamen est'as rimark'ind'e, ke polio'mjel'it'o jam mal'aper'is almenaŭ en Amerik'o kaj Eŭrop'o kaj en land'o'j, kiel Rusio, Ĉini'o, kaj en seri'o de ŝtat'o'j de Azi'o kaj de Pacifik'o.

La sekv'a infekt'o, kiu pov'os est'i elimin'it'a en la tut'a mond'o dank'e al vakcin'ad'o, est'as morbil'o. Ĝi est'is likvid'it'a en Amerik'o jam en 2002, kaj en 2010 est'is akcept'it'a rezoluci'o de MOS koncern'e iom-post-iom'a'n likvid'o'n de morbil'o en la tut'a mond'o ĝis 2020. Kaj jen nun oni mal'kaŝ'as al la hom'ar'o la nobl'a'n cel'o'n likvid'i en la tut'a mond'o eĉ rubeol'o'n, kaj precip'e la tiel nom'at'a'n kun'nask'it'a'n rubeol'o'n, kiu prezent'as la plej grand'a'n danĝer'o'n por la nov'nask'it'o'j.

Kio est'as rubeol'o

La pli'mult'o de la mal'san'ul'o'j est'as infan'o'j kaj adolesk'ant'o'j, kvankam adolt'o'j mem pov'as mal'san'iĝ'i, se ili ekzempl'e ne est'is infekt'it'a'j dum la propr'a infan'aĝ'o. Post la mal'san'o rest'as al la infekt'it'o'j persist'a imun'ec'o. La virus'o de rubeol'o transmisi'iĝ'as aer'o'gut'e kaj rapid'e pere'as en la ekster'a medi'o.

Komenc'e pli'alt'iĝ'as al mal'san'ul'o la temperatur'o. Ali'a'j simptom'o'j est'as konjunktiv'it'o kaj dolor'o (kap'a, gorĝ'a, muskol'a, artik'a ktp). Jam en la unu'a'j tag'o'j ek'aper'as la tip'a dis'vast'iĝ'int'a makul'a ekzantem'o. Karakteriz'a'j simptom'o'j est'as pli'grand'iĝ'int'a'j dolor'a'j limf'o'nod'o'j, precip'e en la mal'antaŭ'a kol'a kaj okcipit'a region'o'j. Plej'oft'e la mal'san'ul'o'j re'san'iĝ'as post 7-10 tag'o'j, sed ĉe kelk'a'j person'o'j kun mal'bon'a imun'sistem'o pov'as aper'i divers'a'j komplik'aĵ'o'j, la plej grav'a'j el kiu'j est'as encefal'it'o'j. Krom'e ekzist'as, en mult'a'j okaz'o'j, rubeol-mal'san'ul'o'j sen klar'a'j simptom'o'j. Ili est'as mal'bon'e diagnoz'at'a'j, kaj tio est'ig'as minac'o'n por la proksim'ul'o'j.

La plej tim'ig'a danĝer'o kuŝ'as en la kun'nask'it'a rubeol'o. Ĉe infekt'it'a'j graved'ul'in'o'j la virus'o de rubeol'o tra'ir'as la placent'o'n, kaj ekzist'as risk'o, ke ĝi traf'as la embri'o'n, kaŭz'ant'e al tiu divers'a'j'n difekt'o'j'n al la sistem'o'j kardi'o'vaskul'a (kor'angi'a), nerv'a kaj ne nur. Ĝi pov'as en'danĝer'ig'i ankaŭ la vid'a'n kaj la aŭd'a'n kapabl'o'j'n de la infan'o (kun'tren'ant'e katarakt'o'n, surd'ec'o'n ktp).

La likvid'o de rubeol'o

En 1969, unu'e en Uson'o, est'is lanĉ'it'a vakcin'o kontraŭ rubeol'o, en'ten'ant'a viv'a'j'n, sed sen'fort'ig'it'a'j'n (mild'ig'it'a'j'n) virus'o'j'n de rubeol'o. Kontraŭ ili produkt'iĝ'as en la organism'o antikorp'o'j, kiu'j protekt'as ĝi'n kontraŭ la mal'san'o kaj, kompren'ebl'e, ankaŭ kontraŭ ties kun'nask'it'a form'o. La vakcin'o'n oni en'ig'as en la organism'o'n per injekt'o'j. Nun ekzist'as vakcin'o'j de plur'a'j firma'o'j. En 1970-1980 la vakcin'o kontraŭ-rubeol'a est'is vast'e uz'at'a, komenc'e en la evolu'int'a'j land'o'j kaj post'e en mult'a'j ali'a'j. Sed eĉ en 1996 mond'skal'e est'is registr'it'a'j pli ol 100 000 (oficial'a'j) kaz'o'j de kun'nask'it'a rubeol'o, precip'e en evolu'land'o'j.

Nun la pli'mult'o de la land'o'j en'ig'is la kontraŭ-rubeol'a'n vakcin'o'n en la kalendar'o'n de la dev'ig'a'j vakcin'ad'o'j. En mult'a'j okaz'o'j oni sub'met'as al la vakcin'ad'o infan'o'j'n 12-monat'a'j'n, oft'e sam'temp'e kun vakcin'ad'o kontraŭ morbil'o kaj parotid'it'o (mumps'o). Tre grav'as post kelk'a'j jar'o'j okaz'ig'i re'vakcin'ad'o'n. Dank'e al tiu ag'ad'o, en 2009 MOS est'is inform'it'a pri apenaŭ 165 kaz'o'j de kun'nask'it'a rubeol'o en la tut'a ter'glob'o.

En 2003 la membr'o-ŝtat'o'j de la Tut-Amerik'a Organiz'aĵ'o pri San'o (angl'e Pan American Health Organization) akcept'is rezoluci'o'n pri elimin'o de rubeol'o kaj kun'nask'it'a rubeol'o en la amerik'a kontinent'o ĝis 2010. Krom dev'ig'a vakcin'ad'o, kiu koncern'is pli ol 95 % de la unu'jar'a'j infan'o'j, est'is efektiv'ig'it'a amas'a vakcin'ad'o de adolesk'ant'o'j kaj de plen'kresk'ul'o'j. Grav'a'n rol'o'n lud'as ankaŭ la fru'a'j mal'kaŝ'o kaj izol'ad'o de rubeol-mal'san'ul'o'j. La batal'o'n kontraŭ la mal'san'o aktiv'e part'o'pren'is, krom medicin'ist'o'j, mil'o'j da volont'ul'o'j – student'o'j, lern'ant'o'j, instru'ist'o'j, soci'a'j aŭ religi'a'j ag'ant'o'j kaj ali'a'j. Jam en 2006, kompar'e kun 1998, la nombr'o de kaz'o'j de rubeol'o en Amerik'o est'is mal'pli'iĝ'int'a je 98 %. En februar'o 2009 est'is registr'it'a'j la last'a'j mal'san'ul'o'j pro rubeol'o en la kontinent'o. En 2010 endemi'a rubeol'o est'is definitiv'e elimin'it'a.

Nun'temp'e oni registr'as nur en'port'it'a'j'n kaz'o'j'n de tiu mal'san'o. En oktobr'o 2010 est'is akcept'it'a la rezoluci'o de MOS pri likvid'o de rubeol'o kaj kun'nask'it'a rubeol'o ankaŭ en la eŭrop'a kontinent'o, kaj tio ĝis la jar'o 2015. En mult'a'j ali'a'j region'o'j oni klopod'as traf'i la cel'o'n signif'e rapid'ig'i la batal'o'n por likvid'o de rubeol'o, kvankam ĝis nun sen iu indik'o de konkret'a lim'dat'o.

Konklud'o

Do ĝust'e en la amerik'a kontinent'o est'is unu'e likvid'it'a'j variol'o, polio'mjel'it'o, morbil'o kaj antaŭ ne'long'e rubeol'o (kaj kun'nask'it'a rubeol'o). Kaj ĉio ĉi malgraŭ grand'a'j soci'a'j kaj ekonomi'a'j diferenc'o'j inter la divers'a'j ŝtat'o'j de la kontinent'o kaj eĉ rilat'o'j ne tre amik'a'j inter iu'j el ili. Hom'a san'o ŝajn'e iĝ'is pli grav'a ol politik'a'j mal'konkord'o'j: ind'a ekzempl'o por land'o'j de ali'a'j kontinent'o'j.

En du artikol'o'j mi'a'j, dediĉ'it'a'j pas'int'e al la likvid'o de ali'a'j mal'san'o'j, est'is part'e util'ig'it'a oficial'a inform'o de MOS, en'ten'at'a en du angl'a'lingv'a'j revu'o'j: The Journal of Infectious Diseases, 15/07/2011, vol. 204, suppl. 1 kaj The Journal of Infectious Diseases, 01/09/2011, vol. 204, suppl. 2.
Vladimir LEMELEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Vladimir Lemelev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kiel vi fart'as, ali'mond'an'o'j?

Ĉu ni est'as sol'a'j en la univers'o? Ĉu la ter'o est'as la unu'sol'a planed'o, en kiu la viv'o ĝerm'is tiel, kiel ni ĝi'n kon'as? Banal'a'j demand'o'j, al kiu'j tamen ni klopod'os don'i ne'banal'a'n respond'o'n, per statistik'a metod'o.

En mult'a'j fak'o'j, oni re'kon'as la valor'o'n de statistik'o kiel respekt'ind'a scienc'o. Kuboj ne hav'as memor'o'n, oni foj'foj'e asert'as, sed est'as ne'ebl'e, ke, se oni ĵet'as kubon cent'foj'e, ĝi montr'os ĉiam la sam'a'n fac'et'o'n. Statistik'o don'as, se ne sen'dub'a'j'n respond'o'j'n, almenaŭ klar'a'j'n indik'o'j'n, kvankam iu'j prefer'as ĝi'n ignor'i.

Ĉef'e koncern'e la ebl'o'n, ke ankaŭ sur ali'a'j planed'o'j est'as iu'spec'a viv'o, est'as strang'e vid'i kiom da ul'o'j (oft'e pro religi'a'j kial'o'j, sed ne nur) montr'as si'n'ten'o'n de total'a neg'ad'o: viv'o, oni'dir'e, pov'as ekzist'i en neni'u ali'a lok'o de la univers'o, kiom ajn vast'a ĝi est'as. Tiu ĉi est'as aksiom'o, kvazaŭ laik'a dogm'o, kiu'n neni'u kaj neni'o pov'as ŝanĝ'i. Se dir'i la ver'o'n, oni apenaŭ kompren'as la kial'o'n de tia rifuz'o, kiu ver'dir'e kontraŭ'dir'as la (kvankam mal'mult'a'j'n) scienc'a'j'n cert'aĵ'o'j'n, kiu'j'n tiu'rilat'e la hom'o'j hav'as, sed ankaŭ ajn'a'j'n statistik'a'j'n kalkul'o'j'n, ĝis nun pacienc'e plen'um'it'a'j'n de tut'mond'a'j scienc'ul'o'j.

Universal'a'j leĝ'o'j

Iel ajn dir'end'as, ke ne ĉiu'j ne'as la ekzist'o'n de ali'a'j planed'o'j, kie viv'o pov'as est'i ek'int'a. Tiu al'proksim'iĝ'o al la demand'o ja est'as komun'a al la pli'mult'o de la scienc'ul'o'j. Laŭ tiu, se ver'e ekzist'as universal'a'j leĝ'o'j pli-mal'pli valid'a'j en la tut'a univers'o, oni rajt'as kred'i, ke fenomen'o jam okaz'int'a en unu lok'o de la univers'o pov'as est'i okaz'int'a, okaz'ant'a aŭ okaz'ont'a ankaŭ ali'lok'e, se la kondiĉ'o'j est'as simil'a'j.

Pli'lum'ant'a'n klar'ig'o'n pri tio, kio plej ver'ŝajn'e okaz'as en la univers'o, mi ricev'is antaŭ jar'dek'o. Tiam mi plezur'e tra'leg'is libr'o'n de ital'a scienc'ul'o (Piero Angel'a), kies plej grand'a merit'o est'is la kre'ad'o de televid'a'j program'o'j, kiu'j kun'ig'as util'o'n kun amuz'o, t.e. scienc'o'n kun kompren'ebl'o. Li public'ad'as ankaŭ libr'o'j'n, kiu'j klar'ig'as sam'e simpl'e al la leg'ant'ar'o scienc'a'j'n koncept'o'j'n, iu'foj'e eĉ komplik'a'j'n.

Teori'a ekzerc'o

Mal'nov'a libr'o de Piero Angel'a, rilat'e tiu'n tem'o'n, don'as spac'o'n inter'ali'e al la esplor'o'j de du scienc'ul'o'j de la universitat'o de Romo, la profesor'o'j Alfons'o Cavaliere kaj Daniele Fargion. Ili'a'j kalkul'o'j ebl'ig'as lok'i du „fost'et'o'j'n”, unu optimism'a'n kaj unu pesimism'a'n, unu dekstr'e'n kaj unu mal'dekstr'e'n, se tiel dir'i, al ies galop'ant'a fantazi'o.

La unu'a kalkul'ad'o, la t.n. optimism'a, respond'as al la iam'a'j konsider'o'j de hom'o'j, kia'j la verk'ist'o Isaac Asimov kaj la astronom'o Carl Sag'a'n, kiu'j deklar'is si'n cert'a'j pri la ekzist'o de la viv'o en iu part'o de ni'a aŭ almenaŭ de ali'a galaksi'o. En propr'a verk'o, Isaac Asimov plen'um'is atent'a'n analiz'o'n de la probabl'o'j, ke „ali'mond'an'o'j” ekzist'as. Laŭ iu'j, li'a'j nombr'o'j est'as eĉ tro si'n'gard'a'j, sed ni util'ig'os ili'n kiel plej optimism'a'j'n.

Rilat'e pesimism'o'n, est'as mal'facil'e asert'i, kiom oni pov'as est'i pesimist'o. Iel ajn, ŝajn'as al ni, ke la jen'a'j t.n. pesimism'a'j nombr'o'j respond'as al al'ir'o kaj al pens'manier'o sufiĉ'e restrikt'a'j. La cifer'o'j menci'ot'a'j en la unu'a part'o de la artikol'o rilat'as ni'a'n galaksi'o'n (t.n. Lakt'a'n Voj'o'n), kies kondiĉ'o'j'n ni kontent'ig'e kon'as kaj de kiu ni relativ'e bon'e sci'pov'as kvant'ig'i la stel'o'j'n. Oni asert'os, ke tem'as pri arbitr'a'j asert'o'j kaj almenaŭ part'e oni ja prav'os, ĉar statistik'o cert'aĵ'o'j'n ne prezent'as. Tem'as tamen pri teori'a ekzerc'o, kiu neniom kost'as kaj sam'temp'e util'as por prov'i kompren'i la efektiv'a'n real'o'n.

La Lakt'a Voj'o

Nu, kiom da stel'o'j est'as en la Lakt'a Voj'o? Laŭ dis'vast'iĝ'int'a teori'o ili est'as ĉirkaŭ 300 miliard'o'j. Plej pesimism'e, ni lim'iĝ'u al „nur” 100 miliard'o'j. Sekv'a demand'o: kiom el tiu'j ĉi stel'o'j pov'us hav'i sun'sistem'o'n simil'a'n al la ni'a? Se oni for'ig'as la stel'o'j'n du'obl'a'j'n, la tro grand'a'j'n, la tro mal'grand'a'j'n ktp, oni pov'os asert'i, ke plej optimism'e 1,7 % de la 300 miliard'o'j da stel'o'j (do 5 miliard'o'j!) pov'us hav'i sun'a'n sistem'o'n tia'n, dum plej pesimism'e ni dir'u maksimum'e 0,1 % de la 100 miliard'o'j da stel'o'j, kio sam'e respond'as al 100 milion'o'j de stel'o'j: nombr'o ne neglekt'ind'a. Se do ver'e ekzist'as en la galaksi'o tiom da sun'sistem'o'j simil'a'j al la ni'a, kiom ver'ŝajn'as la ekzist'o – en'e de ili – de planed'o'j si'n trov'ant'a'j je la ĝust'a distanc'o de la propr'a sun'o, t.e. kun temperatur'o nek tro varm'a, nek tro mal'varm'a?

Tem'as pri delikat'a, mal'facil'a demand'o: kelk'a'j fak'ul'o'j, kiel Michel Hart, opini'as, ke est'as preskaŭ ne'ebl'e, ke planed'o si'n trov'as ĝust'e je tia distanc'o. Laŭ li, la ter'o est'as preskaŭ cert'e la unu'sol'a, kiu plen'um'as tiu'n grav'a'n kondiĉ'o'n. Tamen la plej'part'o de la scienc'ul'o'j em'as kred'i, ke trov'i planed'o'n ĉe ĝust'a orbit'o ne est'as tiel ne'logik'a afer'o. Optimism'a kalkul'o sugest'us procent'o'n de 20 % (do 1 miliard'o'n da stel'o'j), dum pesimism'a al'ir'o halt'ig'us ni'n je 10 %, do 10 milion'o'j da stel'o'j. Kiel vid'ebl'as, per nur du trans'ir'o'j, pesimist'o al'ven'as al nombr'o jam cent'obl'e pli mal'alt'a ol tiu de optimist'o. Sed eĉ tio ne ŝanĝ'os la fin'a'n rezult'o'n.

La brik'o'j de la viv'o

Nov'a bar'o ek'aper'as nun: eĉ se ni agnosk'as, ke en la galaksi'o ekzist'as milion'o'j da potencial'e taŭg'a'j planed'o'j, kiu est'as la probabl'o, ke viv'o tie komenc'iĝ'is sam'kiel sur la ter'o? Tiu ĉi est'as ebl'e la plej mal'facil'a demand'o. Ĉiu'j sam'opini'as, ke, ĉiu'lok'e, pov'as form'iĝ'i organik'a'j molekul'o'j, kiu'j – kiel kon'at'e – est'as la brik'o'j de la viv'o.

En la nun'a moment'o tamen oni ne pov'as facil'e dir'i, kiu'j est'as la probabl'o'j, ke ili ankaŭ unu'iĝ'is kaj kre'is grand'a'j'n molekul'o'j'n, kapabl'a'j'n re'produkt'iĝ'i kaj est'ig'i bakteri'a'j'n viv'form'o'j'n. Asimov si'a'flank'e asert'is, ke tiu procez'o est'as tut'cert'a: se planed'o est'as je la ĝust'a distanc'o, la fenomen'o de re'produkt'iĝ'o est'as spontan'a sekv'o. Optimist'o'j, inkluziv'e de Asimov, ali'vort'e kred'as, ke est'as miliard'o da stel'o'j en tiu ĉi galaksi'o, kie la viv'o ja komenc'iĝ'is sam'kiel ĉe ni. Pesimist'o em'us mal'e asert'i, ke ti'aĵ'o pov'as okaz'i en apenaŭ la 0,01 % de la okaz'o'j, do ĉe nur 1000 stel'o'j de ni'a galaksi'o.

Plur'ĉel'a'j est'aĵ'o'j

Inter tiu'j du ekstrem'ism'a'j pozici'o'j, ni pov'us al'don'i tiu'n de imag'a moder'ul'o (sufiĉ'e, sed ne tut'e pesimism'a), laŭ kiu tiu fakt'o rezult'as en 50 % de la okaz'o'j, do ĉe 5 milion'o'j da stel'o'j. La sekv'a etap'o est'as la evolu'o de la viv'o: pri ĉi tio, ĉiu'j sam'opini'as, asert'ant'e ke la viv'o, se ĝi sukces'as ek'i, iam cert'e evolu'os.

Laŭ optimist'o, la ek'aper'o de plur'ĉel'a'j est'aĵ'o'j est'as do nur'a demand'o de temp'o: 70 % de la probabl'o'j (kaj 700 milion'o'j da stel'o'j). La moder'ul'o pov'us dir'i 20 % (1 milion'o da stel'o'j) kaj la propr'e dir'it'a pesimist'o 5 % (50 stel'o'j).

La ven'ont'a faz'o est'as la evolu'o de inteligent'ec'o. Laŭ optimist'o, la trans'ir'o de plur'ĉel'a'j est'aĵ'o'j al inteligent'a'j viv'form'o'j est'as preskaŭ cert'a (90 %, do 600 milion'o'j da stel'o'j). La moder'ul'o elekt'us pli mal'alt'a'n procent'o'n (25 %, do 250 000) kaj la pesimist'o 2 % (do apenaŭ unu). Post la ek'aper'o de inteligent'a'j est'aĵ'o'j, la optimist'o'j asert'as, ke la trans'ir'o al iu form'o de soci'a viv'o est'as cert'a (600 milion'o'j da stel'o'j). Tio'n opini'us ankaŭ moder'ul'o (250 000), dum pesimist'o asert'us, ke tio pov'as okaz'i tre mal'oft'e, ni dir'u en nur 5 % de la okaz'o'j (do ĉe nur 0,05 stel'o'j).

Sam'temp'a'j civiliz'o'j

Ni ankoraŭ ne al'ven'is al la fin'o de la el'nombr'ad'o, ĉar ni dev'as pri'pens'i i'o'n pli'a'n: se ni vol'as ne nur cert'iĝ'i pri la ekzist'o de ali'a civiliz'o, sed ankaŭ komunik'iĝ'i kun ĝi, kompren'ebl'e ni ne interes'iĝ'as pri eventual'a'j pas'int'ec'a'j civiliz'o'j, jam mal'aper'int'a'j, aŭ pri tiu'j, kiu'j ankoraŭ ne nask'iĝ'is ... Ni dev'as konsider'i nur tiu'j'n, kiu'j ekzist'as nun, en ni'a era'o. Por plen'um'i tiu'n kalkul'o'n, ni dev'us sci'i, kiom long'e pov'as daŭr'i iu teknologi'a civiliz'o. Se ĝi daŭr'as long'e (aŭ tre long'e), do ekzist'as pli mult'a'j probabl'o'j, ke ni'a'j ekzist'o'j iam „kruc'iĝ'os”. Se mal'e la daŭr'o de tia civiliz'o est'as tro mal'long'a, tiam la probabl'o'j de iu inter'komunik'ad'o eg'e mal'alt'iĝ'as.

Mez'um'e, ter'a mam'ul'o rezist'as dum 5-10 milion'o'j da jar'o'j. Ĉu la hom'o, kun si'a teknologi'a civiliz'o, daŭr'os tiom long'e? Asimov opini'as, ke la hom'o mal'aper'os post milion'o da jar'o'j. Laŭ la scienc'ul'o'j, eĉ optimist'o ne rajt'as opini'i, ke ekzist'as pli ol 0,1 % de la stel'o'j en la Lakt'a Voj'o, kie nun'temp'e pov'as ekzist'i evolu'int'a civiliz'o, kia la ni'a. Moder'ul'o parol'os pri 0,02 % (do pri 50 stel'o'j) kaj la pesimist'o pri 0,0002 %, do pri nur 0,0000001 stel'o'j en ni'a galaksi'o kun planed'o simil'a al la ter'o kaj kun tia civiliz'o, kia ebl'ig'us al ili komunik'iĝ'i kun ni.

Optimism'a'j kaj pesimism'a'j eksces'o'j

Mem'kompren'ebl'as, ke la optimism'a el'kalkul'o est'as tro'ig'a: 600 000 krom'a'j civiliz'o'j en ni'a galaksi'o est'as cert'e tro mult'a'j (ni jam mal'kovr'int'us almenaŭ kelk'a'j'n). La moder'ul'o al'ven'as al pli kred'ind'a nombr'o: 50 civiliz'o'j nun'temp'a'j, simil'a'j al la ni'a: la ter'o sekv'e est'us unu el la 50 teknologi'a'j civiliz'o'j ĉe'est'a'j en ni'a galaksi'o. Se ni ne est'as pesimist'o'j, sed almenaŭ moder'ul'o'j, ni do dev'as opini'i, ke ekzist'as inter minimum'e 50 kaj maksimum'e 600 000 evolu'int'a'j civiliz'o'j en la Lakt'a Voj'o! Koncern'e pesimist'o'n, li mem tro'ig'is, kaj laŭ ties kalkul'o'j ŝajn'as, ke eĉ ni ne dev'us ekzist'i, se ne pro ne'kred'ebl'a hazard'o!

Mil pli'a'j civiliz'o'j

Kio okaz'as, tamen, se ni komenc'as konsider'i ankaŭ la ceter'a'j'n galaksi'o'j'n? Ni est'as cert'a'j, ke ne ekzist'as en la univers'o nur la ni'a. Oni mal'e opini'as, ke est'as en la univers'o ne mal'pli ol 10 miliard'o'j da galaksi'o'j observ'ebl'a'j de la ter'o ... La nombr'o'j nun ŝanĝ'iĝ'as rimark'ind'e kaj far'iĝ'as abrupt'e optimism'a'j, ĉiu'okaz'e: multiplik'ant'e per 10 miliard'o'j la probabl'o'j'n kalkul'it'a'j'n por ni'a galaksi'o, ni al'ven'as al la jen'a'j nombr'o'j: la teknologi'a'j civiliz'o'j, simil'a'j al la ni'a kaj nun'temp'e ĉe'est'a'j en la univers'o, est'us 6 milion'o'j de miliard'o'j laŭ optimist'o, 500 miliard'o'j laŭ moder'ul'o kaj 1000 (mil!) eĉ laŭ plej konvink'iĝ'int'a pesimist'o ... Por eksklud'i, ke la viv'o ekzist'as en iu ajn lok'o de iu ajn galaksi'o, ni ali'vort'e dev'us est'i tre'eg'e (mil'obl'e, dek'mil'obl'e, cent'mil'obl'e ...) pli pesimism'a'j ol la plej grand'a pesimist'o de la mond'o ...

Mal'sam'a'j okul'o'j

Tio pruv'as, se ne la cert'ec'o'n de la ekzist'o de „ali'mond'an'o'j”, almenaŭ la ver'ŝajn'o'n de tiu hipotez'o. Ebl'e en ni'a jar'cent'o ni ne sukces'os komunik'iĝ'i, renkont'iĝ'i aŭ batal'i kun ili, sed la sent'o, ke ni ebl'e ne est'as sol'a'j en la univers'o, kaj ke ĝi probabl'e est'as pli „varm'a” ol ĝi tiom oft'e ŝajn'is al ni, ebl'e don'os al ni krom'a'n instig'o'n al la daŭr'ig'o de tiu'rilat'a'j esplor'ad'o'j kaj ig'os ni'n rigard'i est'ont'e la ĉiel'o'n per mal'sam'a'j okul'o'j. Ceter'e, facil'a'n, logik'a'n, neŭtral'a'n lingv'o'n por komunik'iĝ'i kun ali'mond'an'o'j ni jam hav'as, ĉu ne?

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Patr'o ni'a parodi'a

Est'as kon'at'e, ke la hom'a'j bezon'o'j de ador'ad'o, kult'ad'o, komun'a kor'lev'iĝ'o kaj sent'esprim'o vast'a'teren'e for'las'is la sfer'o'j'n de la tradici'a'j religi'a'j instituci'o'j kaj trans'ir'is al sekular'a'j medi'o'j, form'ant'e nov'a'j'n struktur'o'j'n, rit'o'j'n kaj ceremoni'o'j'n. Apart'e la pop'muzik'o kaj la sport'o kun si'a'j intens'a emoci'ad'o kaj bril'a'j idol'o'j kapabl'as kontent'ig'i religi'a'j'n aspir'o'j'n ekster preĝ'ej'o'j kaj di'serv'o'j.

Mem'kompren'ebl'e la reklam'industri'o util'ig'as la nov'a'n orient'iĝ'o'n por propr'a'j cel'o'j, lert'e miks'ant'e iam'a'j'n religi'a'j'n simbol'o'j'n kun modern'a'j bild'o'j. Apart'e drast'e tio montr'is si'n antaŭ la futbal'matĉ'o inter Bayern München kaj FC Chelsea London la 19an de maj'o en Munkeno. Por al'log'i spekt'ant'o'j'n, kiu'j far'iĝ'u klient'o'j de la akompan'a reklam'o, la televid'a entrepren'o Sat.1 produkt'is film'et'o'n rekt'e cel'ant'a'n religi'a'j'n sent'o'j'n. Oni opini'is taŭg'a sekv'i la form'o'n kaj en'hav'o'n de Patr'o ni'a. Voĉ'o solen'a'ton'e kun skrib'a sub'lini'o prezent'is la travesti'o'n, kiu son'us esperant'lingv'e tiel:
„Kar'a Futbal-di'o,
ven'u Vi'a pilk'o. Far'iĝ'u Vi'a lud'o. Ni'a'j'n gol'o'j'n don'u al ni hodiaŭ. Kaj pardon'u al ni ni'a'j'n faŭl'o'j'n, kiel ankaŭ ni pardon'as al ni'a'j arbitraci'ant'o'j. Kaj ne konduk'u ni'n en ofsajdon, sed liber'ig'u ni'n de kontraŭ'bat'o'j. Ĉar Vi'a est'as la lud'o kaj la venk'o kaj la Champions League etern'e.
Auf geht's!”

La du last'a'j fremd'lingv'a'j cit'o'j simpl'e re'don'as la angl'a'lingv'a'n titol'o'n de la konkurs'o, kiu'n ja ĉiu glob'an'o kompren'u sen'traduk'e, kaj la bavar'a'n fon'o'n de la konkurs'o'lok'o, la last'a cit'o est'as traduk'ebl'a per „Ek al!”.

Krom hero'a'j bild'o'j pri koncern'a'j lud'o'situaci'o'j sub'ten'is la kvazaŭ'religi'a'n etos'o'n la triumf'a'j fin'o'takt'o'j de la fam'a tokat'o en d-minor'o, kiel se tem'us pri himn'a fin'o de solen'a mes'o. Perfekt'e la film'stri'o parodi'is la pastr'a'j'n vort'o'j'n antaŭ la prefaci'o: „Lev'iĝ'u vi'a'j kor'o'j!”

Eklezi'a'j re'ag'o'j

Est'is interes'a la re'ag'o de eklezi'a'j oficial'ul'o'j. La protest'ant'a eklezi'o protest'is kaj postul'is la tuj'a'n for'ig'o'n de tiu ĉi reklam'film'o, sed la katolik'a kondut'is mol'e, moder'e: „En la futbal'a sfer'o est'as uz'at'a kutim'e lingv'aĵ'o kun religi'a'j prunt'o'j. La spekt'ant'o'j kompren'as, ke oni ne pren'u la tekst'o'n serioz'e.” Pri la serioz'ec'o de tia'j koment'o'j kelk'a'j person'o'j ironi'e indik'is al la akr'a'j re'ag'o'j de krist'an'a'j instituci'o'j, se tem'as pri publik'a rid'ind'ig'o de ekster'krist'an'a'j religi'a'j simbol'o'j. Kaj tiu'j hom'o'j ne nepr'e est'as fundament'ist'o'j, kiu'j rekt'e rilat'ig'is la afer'o'n al la du'a ordon'o de Di'o al Moseo, el la hebre'a original'o traduk'it'a de Lazaro Ludovik'o Zamenhof: „Ne mal'bon'uz'u la nom'o'n de la Etern'ul'o, vi'a Di'o; ĉar la Etern'ul'o ne las'os sen'pun'a tiu'n, kiu mal'bon'uz'as Li'a'n nom'o'n.”

Futbal'a rekviem'o

Ceter'e, est'us esplor'ind'e, ĉu Sat.1 ricev'is pun'o'n. Almenaŭ la bavar'o'j post katastrof'a mal'venk'o kuŝ'is post la matĉ'o dum minut'o'j kvazaŭ fal'ig'it'a'j, detru'it'a'j de di'a man'o. Tiel neni'iĝ'is aspir'o'j, dezir'o'j, fid'o'j, inklin'o'j, rev'o'j, preĝ'o'j. La futbal'di'o de la ali'ul'o'j montr'iĝ'is ne'kontest'ebl'e pli fort'a. La post'a'n tag'o'n Munkeno silent'e funebr'is en profan'a rekviem'o.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ge(j)edz'iĝ'o'j

Mal'mild'e katolik'a'j episkop'o'j rifuz'is agnosk'i gej'a'n ceremoni'o'n en la slovak'a ĉef'urb'o Bratislav'o. Ankaŭ lok'a'j civit'an'o'j bojkot'is la tri'a'n sam'seks'em'ul'a'n fest'o'n Pride Bratislav'a [prajd bratislav'a].

La event'o, oficial'e apog'at'a de la urb'estr'o de Bratislav'o, mal'ferm'iĝ'is per tri simbol'a'j ge'edz'iĝ'o'j. „Jes”, dir'is tri par'o'j: vir'in'a, vir'a kaj vir'in-vir'a, por kun'e atent'ig'i pri la jur'a mal'egal'ec'o spert'at'a de gej'o'j, lesb'an'in'o'j kaj trans'seks'ul'o'j.

Ĉe'est'is la tiel nom'at'a'n ĉiel'ark'a'n parad'o'n ne nur ambasador'o'j el 18 land'o'j, sed ankaŭ 700 ne'politik'ist'o'j, precip'e ge'jun'ul'o'j. La event'o, organiz'it'a en juni'o de la slovak'a civil'a asoci'o Queer Leaders Forum [kŭir liderz foram], est'is gvat'at'a de polic'an'o'j el helikopter'o.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kvalit'o kaj kvant'o

Rifuz'it'a est'as nov'a alt'lern'ej'o pri film'kre'ad'o en Slovaki'o. La kial'o: jam abund'as alt'lern'ej'o'j. Slovaki'o kun 5 milion'o'j da loĝ'ant'o'j hav'as 39 alt'lern'ej'o'j'n, kre'it'a'j'n plej'part'e inter 2002 kaj 2006.

La ministr'o pri eduk'ad'o, Dušan Čaplovič [duŝ'a'n ĉaploviĉ], halt'ig'is la alt'lern'ej'a'n program'o'n, dum spert'ul'o'j el'labor'as raport'o'n pri la plej taŭg'a lern'ej'a sistem'o por Slovaki'o. Čaplovič vol'as alt'ig'i la nivel'o'n de la alt'lern'ej'o'j, lim'ig'ant'e la nombr'o'n de stud'fak'o'j.

La problem'o kuŝ'as en tio, ke alt'lern'ej'o'j ne spegul'as la labor'merkat'o'n. Ili produkt'as sen'bezon'e mult'e da fin'lern'int'o'j, kiu'j ne trov'as posten'o'j'n. En 1990 Slovaki'o hav'is 62 000 student'o'j'n, en 2010 proksim'um'e 217 000. Popular'as scienc'o'j, ekonomik'o kaj social'labor'o.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fin'fin'e elekt'it'a

En'posten'ig'it'a est'as la ses'a post'komun'ism'a prezid'ant'o de Albanio. Bujar Nishani, ministr'o pri intern'a'j afer'o'j, akir'is pli ol du'on'o'n de la voĉ'o'j.

Nishani est'is iom surpriz'a kandidat'o, elekt'it'a post plur'a'j prov'o'j trov'i taŭg'a'n reprezent'ant'o'n. Se oni ne est'us sukces'int'a inter'konsent'i pri prezid'ant'o, Albanio al'front'us ĝeneral'a'j'n balot'o'j'n.

La nov'a prezid'ant'o nask'iĝ'is en 1966, fin'stud'is en milit'ist'a akademi'o kaj labor'is en Uson'o kaj ali'a'j land'o'j. Li far'iĝ'is parlament'an'o en 2005.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Konkur'ad'o al ŝtat'a pane'o

En Eŭrop'o ankoraŭ furioz'as ekonomi'a kriz'o kaj ne vid'ebl'as la lum'o de el'ir'ej'o. Ankaŭ en Azi'o tiktak'as prokrast'a bomb'o de ekonomi'a kriz'o kaŭz'it'a de la ŝtat'a ŝuld'o.

En Japani'o, pro mal'jun'iĝ'o de la soci'o, pli kaj pli grand'iĝ'as la el'spez'o'j por social'a asekur'o, kaj la si'n'sekv'a'j reg'ist'ar'o'j prodig'ad'is amas'o'n da mon'o por stimul'i la ekonomi'o'n laŭ la postul'o'j de la popol'o. Rezult'e en la daŭr'o de kvar jar'o'j ek'de 2009 la sum'o de la jar'a emisi'o de ŝtat'a ŝuld'o super'as la impost'en'spez'o'n.

Ĉi-jar'e la el'spez'o'j precip'e pli'grand'iĝ'os por re'konstru'i kaj re'viv'ig'i la damaĝ'it'a'n region'o'n de ter'trem'o kaj cunam'o. Pro tio oni cert'as, ke la rest'ant'a sum'o de la ŝtat'a ŝuld'o ating'os jar'fin'e pli ol 1 000 000 000 000 000 da en'o'j (tio est'as 1015 en'o'j aŭ milion'o da miliard'o'j da en'o'j aŭ dek mil miliard'o'j da eŭr'o'j). La proporci'o de ĉi tiu astronomi'a sum'o al la mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP) est'os 235 %, super'ant'e la ŝuld'o'j'n de Greki'o, kaj eĉ du'obl'e pli grand'a ol tiu'j de Germanio kaj Franci'o.

Intern'a konflikt'o

Ĉiu'j ja sci'as, ke Japani'o ne plu pov'as daŭr'ig'i tia'n sen'brid'a'n administr'ad'o'n de la ŝtat'a'j financ'o'j. Fin'e de mart'o 2012 Nod'a Yosihiko, ĉef'ministr'o kaj estr'o de la reg'ist'ar'a Demokrati'a Parti'o (DP), prezent'is al la parlament'o propon'o'n por pli'alt'ig'i la akciz'o'n (el'spez'impost'o'n) de la nun'a'j 5 % al 10 %. Ĉi tiu'n propon'o'n aprob'as la du plej grand'a'j opozici'a'j parti'o'j, sed la plej grand'a frakci'o de DP, komand'at'a de Ozawa Itiro, eks-estr'o de la parti'o, mal'aprob'as la pli'alt'ig'o'n pro tio, ke impost'alt'ig'o romp'os la promes'o'n al la popol'o. Tial DP al'front'as la danĝer'o'n de skism'o.

Eĉ se la propon'it'a alt'iĝ'o real'iĝ'os, tut'e ne sufiĉ'os la en'spez'o por san'ig'i kaj ekvilibr'ig'i la ŝtat'a'j'n financ'o'j'n, part'e pro la long'e'daŭr'a deflaci'a ekonomi'o kun preskaŭ nul'a kresk'o kaj part'e pro la persist'a rezist'o al redukt'o de el'spez'o'j.

Daŭr'e stabil'a

Sub tiu'j cirkonstanc'o'j est'as natur'e, ke la japan'a'j'n ŝtat'a'j'n obligaci'o'j'n mal'alt'e rang'ig'as la pri'taks'a'j kompani'o'j kiel Moody's kaj Standard & Poor's. Malgraŭ tiu mal'alt'a taks'ad'o, la kurz'o de la japan'a'j ŝtat'obligaci'o'j est'as stabil'a kaj ili'a jar'a interez'o est'as sufiĉ'e mal'alt'a je ĉ. 1 %. Ŝajn'e tiu ĉi fenomen'o baz'iĝ'as sur la fakt'o, ke 95 % de la japan'a'j ŝtat'obligaci'o'j est'as aĉet'it'a'j en'land'e, dum 77 % de la grek'a'j ŝtat'obligaci'o'j posed'as ali'land'a'j instituci'a'j invest'ant'o'j. Krom'e, kvankam la ŝtat'a ŝuld'o baldaŭ ating'os unu milion'o'n da miliard'o'j da en'o'j, japan'a'j individu'o'j hav'as ĉirkaŭ 1,4 milion'o'j'n da miliard'o'j da en'o'j kiel financ'a'n posed'aĵ'o'n.

Ne mal'alt'iĝ'is la rilat'a valor'o de en'o kontraŭ uson'a dolar'o kaj eŭr'o. Mal'e, ĉiam kiam dis'volv'iĝ'as eŭrop'a ekonomi'a kriz'o, alt'iĝ'as en'o, ĉar en'o est'as rigard'at'a kiel relativ'e sekur'a kaj pli stabil'a mon'o ol dolar'o aŭ eŭr'o. Sed pro la alt'iĝ'o de en'o, sever'e sufer'as mult'a'j japan'a'j kompani'o'j, kiel Sony, Toyota, Panasonic kaj Toshiba, kiu'j grand'skal'e de'pend'as de eksport'ad'o. Ili jam mal'dung'is mult'a'j'n el si'a'j labor'ist'o'j kaj trans'lok'ad'is si'a'j'n fabrik'o'j'n ekster'land'e'n, tia'manier'e redukt'ant'e la en'land'a'n labor'merkat'o'n.

Nun ĉef'ministr'o Nod'a trov'as si'n inter ambos'o kaj martel'o: kompromis'i kun la ribel'ant'o'j en si'a parti'o aŭ kompromis'i kun la opozici'a'j parti'o'j. Est'as jam temp'o por li rezolut'e ag'i. Ĉia'okaz'e, ne evit'ebl'as ŝtorm'o en la japan'a politik'o kaj ĝeneral'a elekt'ad'o de la parlament'o. Rilat'e al la diskut'ot'a tem'o por la eventual'a elekt'ad'o, rimark'ind'e ankaŭ valid'as por Japani'o la nun'temp'a debat'o inter ŝpar'em'a politik'o kaj politik'o por kresk'ig'ad'o de la ekonomi'o en eŭrop'a'j land'o'j.

ISIKAWA Takasi
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Isikawa Takasi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Falk'land'a'j Insul'o'j prosper'as

La milit'o kontraŭ Argentino en 1982 atent'ig'is pri la ekzist'o de antaŭ'e neglekt'it'a insul'ar'o. De tiam sur ĝi okaz'is soci'a kaj ekonomi'a revoluci'o. Est'is konstru'it'a soci'o mult'e pli entrepren'ist'a ol antaŭ'e. La lok'a ekonomi'o ne est'is traf'it'a de la last'a'temp'a mond'a ekonomi'a kriz'o. La pas'int'a'n jar'o'n la reg'ist'ar'o montr'is plus'o'n de 20 milion'o'j da eŭr'o'j en si'a'j kont'o'j.

La ĉef'urb'o Stanley (antaŭ'e Port Stanley), kie loĝ'as kvar kvin'on'o'j de la 3000 insul'an'o'j, trans'form'iĝ'is de stagn'a, provinc'a vilaĝ'o al region'a centr'o. Kelk'a'j plej aĝ'a'j loĝ'ant'o'j ankoraŭ port'as sport'jak'o'j'n kvazaŭ ili est'us membr'o'j de golf'klub'o en la 1950aj jar'o'j, sed la plej grand'a part'o de la lok'a'j vir'o'j nun vest'as si'n per ŝaf'lan'a'j pulover'o'j, port'as spegul'a'j'n sun'okul'vitr'o'j'n kaj kapr'o'barb'o'n – la fason'o de la prosper'a'j blank'ul'o'j de la sud'a hemisfer'o.

Ŝtat'orient'it'a kapital'ism'o

Neni'u dub'as, ke ĉi tiu long'daŭr'a prosper'o ek'est'is post la liber'ig'o de la insul'o'j far'e de la brit'a reg'ist'ar'o sub la reg'ad'o de la tiam'a ĉef'ministr'in'o Margaret Thatcher, sed la ver'o est'as iom pli komplik'a. La prosper'o rezult'is de kvar jar'dek'o'j de ŝtat'orient'it'a kapital'ism'o, ekonomi'a filozofi'o sen'kredit'ig'it'a de Thatcher, kiu anstataŭ'e favor'is privat'a'n entrepren'em'o'n.

En 1975 la Falk'land'a'j Insul'o'j est'is et'a, mal'proksim'a brit'a teritori'o, tre de'pend'a de ŝaf'o'bred'ad'o kaj grav'a zorg'o por la tiam'a ĉef'ministr'o Harold Wilson. En Stanley kaj en la intern'land'o est'is grand'a divorc'procent'o, tre mal'mult'a'j vir'in'o'j kaj tro mult'e da drink'ad'o. Labor'ist'o'j en la agrikultur'o de'pend'is de si'a'j estr'o'j en kvazaŭ feŭd'a rilat'o. Mank'o de publik'a'j oportun'aĵ'o'j kaj preskaŭ ne'ekzist'ant'a'j karier'oportun'o'j aŭ entrepren'em'o turment'is la insul'an'o'j'n.

Kiel solv'o propon'it'a est'is ŝtat'a invest'ad'o. Oni rekomend'is la konstru'ad'o'n de pli'a'j ŝose'o'j, pli grand'a lern'ej'o kaj flug'haven'o. Oni don'is help'o'n al la farm'ant'o'j dezir'ant'a'j aĉet'i si'a'n bien'o'n. Plej grav'a'j propon'o'j est'is la esplor'ad'o pri la ekzist'o de ekspluat'ebl'aĵ'o'j sub'mar'a'j kiel naft'o kaj gas'o, kaj la kre'ad'o de fiŝ'kapt'a zon'o ĉirkaŭ la insul'o'j. La mon'o por financ'i ĉi tiu'j'n projekt'o'j'n ven'is plej'part'e el Londono.

Ekonomi'a mirakl'o pro fiŝ'kapt'ad'o kaj naft'o

La lok'a reg'ist'ar'o pag'as por la insul'an'o'j la stud'ad'o'n ĉe brit'a'j universitat'o'j kaj ankaŭ la tut'a'n infra'struktur'o'n de la insul'o. La kvazaŭ skandinav'a nivel'o de ŝtat'a protekt'ad'o ne postul'as skandinav'a'n impost'ad'o'n. En la insul'o'j tut'e ne ekzist'as al'don'valor'a impost'o. Benzin'o kaj dizel'petrol'o est'as sen'impost'a'j. Dom'posed'ad'o est'as sen'impost'a kaj laŭ'en'spez'a impost'o est'as konsider'at'a mal'alt'a kompar'e al la nivel'o'j de Briti'o.

Du kial'o'j klar'ig'as tiu'n ekonomi'a'n mirakl'o'n. La unu'a est'as la special'a trakt'ad'o don'it'a de Briti'o al la insul'o'j post la milit'o kontraŭ Argentino. Ĝi inkluziv'as la pag'o'n de la defend'kost'o'j de la insul'o'j (po 24 000 eŭr'o'j por ĉiu insul'an'o, preskaŭ la du'obl'o de la nivel'o de la publik'a el'spez'o por ĉiu civit'an'o loĝ'ant'a en Briti'o). La du'a motiv'o rilat'as al la fiŝ'kapt'a industri'o. Ver'ŝajn'e est'as pli da hom'o'j labor'ant'a'j sur fiŝ'kapt'ant'a'j boat'o'j en iu difin'it'a temp'o ol la tut'a civil'a loĝ'ant'ar'o sur la insul'o. Ek'de 1986, post la fond'o de fiŝ'kapt'a zon'o baz'it'a sur la 200-mejl'a dum'milit'a eksklud'o'zon'o ĉirkaŭ la insul'o'j, la reg'ist'ar'o de la Falk'land'a'j Insul'o'j vend'is licenc'o'j'n por fiŝ'kapt'ad'o al ŝip'o'j el Hispanio kaj la ekstrem'a Orient'o. Tiu komerc'ad'o reprezent'is inter kvar'on'o kaj tri kvar'on'o'j de la tut'a jar'a en'spez'o de la reg'ist'ar'o.

Pro la mal'kresk'o de la fiŝ'kapt'a industri'o la esper'o'j por la long'e'daŭr'a prosper'o kuŝ'as nun sur la naft'o'industri'o. En la 1970aj jar'o'j oni trov'is, ke la ĉirkaŭ'a mar'fund'o aparten'as al sediment'a basen'o taŭg'a por naft'o'prospektor'ad'o. En la 1990aj la reg'ist'ar'o aŭkci'is licenc'o'j'n por la prospektor'ad'o de naft'o. Iom da mineral'a ole'o est'is trov'it'a, sed tuj post'e la prez'o de naft'o fal'is, far'ant'e la prospektor'ad'o'n ne'profit'don'a. Nun la prez'o de barel'o da naft'o en la inter'naci'a merkat'o est'as relativ'e alt'a kaj esplor'ad'o re'komenc'iĝ'is.

Bon'e invest'i la abund'a'j'n en'spez'o'j'n

La impost'o'j kaj esplor'rajt'o'j al'port'os al la reg'ist'ar'o de la Falk'land'a'j Insul'o'j en'spez'o'n de kelk'cent'milion'o'j da eŭr'o'j sen iu ajn mal'facil'o. La total'a nun'a jar'a en'spez'o de la reg'ist'ar'o est'as 50 milion'o'j da eŭr'o'j. Pro la naft'o la viv'manier'o de la insul'an'o'j ŝanĝ'iĝ'os radikal'e. Ek'aper'as nov'a falk'land'a soci'o, kie nur du'on'o de la loĝ'ant'o'j nask'iĝ'is sur la insul'o. La rest'ant'a'j est'as precip'e brit'o'j dung'it'a'j per'e de fiks'it'a'j kontrakt'o'j, kelk'cent'o da ĉiliaj el'migr'int'o'j kaj loĝ'ant'o'j ven'int'a'j el la brit'a atlantik'a teritori'o Sankt'a Helen'o.

Kiel plej bon'e uz'i la mon'o'n rezult'ont'a'n de la naft'o'prospektor'ad'o, far'iĝ'is la ĉef'a zorg'o por la lok'a reg'ist'ar'o. La plej bezon'at'a infra'struktur'o rilat'as al la nov'a kaj'o por turist'o'j en Stanley, por akcept'i la kresk'ant'a'n nombr'o'n da kroz'o'ŝip'o'j sur'voj'e al Antarkti'o. Tamen mal'grand'a loĝ'ant'ar'o, eĉ kresk'ant'a kaj kun grand'a'j esper'o'j, apenaŭ pov'os el'uz'i tiel grand'a'n publik'a'n invest'ad'o'n. Post komplet'ig'o de la publik'a infra'struktur'o la en'spez'o de la prospektor'ad'o de naft'o tre ver'ŝajn'e est'os invest'it'a en soci'a'n ŝtat'fondus'o'n, simil'e al la norveg'a model'o.

En Briti'o tradici'e oni rigard'as trans'mar'a'j'n teritori'o'j'n kiel la Falk'land'a'j Insul'o'j kaj Ĝibraltaro velk'ant'a'j imperi'a'j rest'aĵ'o'j. Ebl'e tiu si'n'ten'o est'as mal'aktual'a. Nun, apart'e de histori'a kaj politik'a grav'ec'o, la insul'o'j pov'os hav'i influ'pov'o'n kompar'a'n al la plej dis'volv'iĝ'int'a'j region'o'j de Briti'o.

Lenio MAROBIN
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lenio Marobin el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kiom da protekt'ad'o?

Antaŭ 40 jar'o'j, en epok'o, kiu'n oni pov'us nun konsider'i la pra'temp'o de komput'ad'o, komput'il'o'j est'is tiel grand'a'j, kiel la ĉambr'o'j ili'n en'hav'ant'a'j. Ili postul'is special'e trejn'it'a'n dung'it'ar'o'n por ili'n funkci'ig'i. Ili est'is lok'it'a'j en komput'il'a'j centr'o'j, kaj datum'trans'ig'o ebl'is nur per'e de fizik'a kopi'ad'o al magnet'a'j bend'o'j. Jam en tiu temp'o oni antaŭ'vid'is la bezon'o'n de leĝ'o'far'o protekt'ant'a la baz'a'j'n person'a'j'n inform'o'j'n registr'it'a'j'n en arkiv'o'j.

Land'o'j pionir'a'j en tiu ag'ad'kamp'o est'is Svedi'o (1973), Germanio (1979) kaj Franci'o (1978). Briti'o sekv'is en 1984.

Inform'o'j

Hodiaŭ oni viv'as en mal'sam'a mond'o ol dum tiu'j komenc'a'j jar'o'j de komput'ad'o. Person'a'j inform'o'j mult'obl'iĝ'is en manier'o tut'e ne'imag'ebl'a en la 1970aj jar'o'j. Ni ĉiu'j post'las'as cifer'ec'a'j'n spur'o'j'n, uz'int'e poŝ'telefon'o'j'n, Inter'ret'o'n aŭ bank'aŭtomat'o'n.

Amas'o da person'a'j inform'o'j trov'iĝ'as en komput'il'o'j de ni'a'j kurac'ist'o'j aŭ ĉe impost'ofic'ej'o. Inter'ret'a butik'um'ad'o kre'is vast'a'n inform'ar'o'n pri la butik'um'int'o'j kaj ili'a'j aĉet'prefer'o'j. Konserv'i kaj trakt'i cifer'ec'a'j'n inform'o'j'n est'as mal'mult'e'kost'e, kaj tio ebl'ig'as tre detal'a'n kaj rapid'a'n analiz'o'n de la si'n'ten'o de individu'o'j.

Grup'o'j

Opini'o'j mal'sam'as pri tio, kiu pov'u al'ir'i person'a'j'n inform'o'j'n kaj por kiu'j cel'o'j. Kelk'a'j opini'as la inform'o'j'n profit'ebl'a'j komerc'a'j ebl'o'j; ali'a'j, kiel civil'rajt'a'j grup'o'j insist'as, ke privat'a'j inform'o'j rest'u privat'a'j kaj protekt'at'a'j.

En eŭrop'a'j land'o'j vari'as regul'ig'o de privat'a'j inform'o'j pri civit'an'o'j. La problem'o kuŝ'as en la protekt'ad'o de person'a'j inform'o'j. Tio est'u afer'o de parlament'o'j, kaj ne simpl'e de reg'ist'ar'a'j agent'ej'o'j.

Ĉu individu'o'j hav'u la rajt'o'n si'n re'tir'i el datum'baz'o aŭ pli drast'e tut'e mal'permes'i la uz'o'n de si'a'j person'a'j inform'o'j por komerc'a'j cel'o'j? Tio nepr'e est'u afer'o de est'ont'a debat'o.

Lenio MAROBIN
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lenio Marobin el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Cent'mil'o'j da cent'jar'ul'o'j

Pli ol tri'on'o de la infan'o'j nask'it'a'j ĉi-jar'e pov'os ating'i la aĝ'o'n de 100 en la du'a jar'dek'o de la 22a jar'cent'o, laŭ statistik'o'j liver'it'a'j de la Ofic'ej'o de Land'a'j Statistik'o'j de Briti'o. Ĝi prognoz'as, ke 35 % de la 826 000 person'o'j nask'it'a'j en 2012 viv'os ĝis si'a cent'jar'iĝ'o.

Long'a viv'ad'o ne ĉiam est'as bon'a nov'aĵ'o. Laŭ la Inter'naci'a Centr'o pri Long'a Viv'ad'o en la Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o, long'a viv'o pov'as signif'i soci'a'n izol'ec'o'n pro post'viv'ad'o post amik'o'j kaj famili'an'o'j, fizik'a'n izol'ec'o'n pro ne'taŭg'a loĝ'ej'o kaj mal'bon'a'n san'stat'o'n en la fin'a'j jar'o'j de la viv'o.

Du'on'jar'cent'o

Kvankam oni bon'e solv'as la nun'a'j'n ĉiu'tag'a'j'n problem'o'j'n, oni tamen tre mal'bon'e plan'as por la est'ont'ec'o. Kiam tem'as pri prognoz'o por la ven'ont'a du'on'jar'cent'o, oni ne hav'as la neces'a'j'n plan'o'j'n por trakt'i la problem'o'j'n.

Ĉi-jar'e est'os 14 500 cent'jar'aĝ'ul'o'j en Briti'o, cifer'o kresk'ont'a al 111 000 ĝis la jar'o 2035. Kalkul'o'j liver'it'a'j en 2011 indik'is, ke pli ol kvar'on'o de la infan'o'j sub la aĝ'o de 16 pov'as antaŭ'vid'i si'a'n cent'jar'iĝ'o'n.

Lenio MAROBIN
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lenio Marobin el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kort'um'o kompens'as

Verdikt'is la Eŭrop'a Kort'um'o pri Hom'a'j Rajt'o'j en Strasburgo kontraŭ Slovaki'o en kaz'o de steril'ig'o de jun'a vir'in'o. En 2001 la tiam 17-jar'aĝ'a vir'in'o est'as steril'ig'it'a sen si'a konsent'o.

La kort'um'o konstat'is, ke slovak'a'j kurac'ist'o'j romp'is artikol'o'j'n de la eŭrop'a konvenci'o pri hom'a'j rajt'o'j kaj lez'is la fundament'a'j'n liber'ec'o'j'n de la vir'in'o. La kort'um'o kompens'is la viktim'o'n per 25 000 eŭr'o'j, al'don'ont'e 5000 eŭr'o'j'n pro advokat'o-kost'o'j.

La kort'um'o not'is, ke la kurac'ist'o'j ag'is nek pro mal'bon'a intenc'o nek pro ajn'a ras'a motiv'o. Steril'ig'ad'o ne est'is part'o de organiz'it'a san'politik'o.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Real'a'j arkitekt'o'j

Al la artikol'o Kutamaku, la land'o de Betamariba de Adjé Adjévi (MONATO 2012/06, p. 19-20) mi vol'us al'don'i, ke la popol'grup'o Betamariba est'as kon'at'a ankaŭ sub la nom'o „Tamberma”, kio signif'as en la lok'a lingv'o „real'a'j arkitekt'o'j de la ter'o”. La membr'o'j de ĉi tiu popol'grup'o est'as esenc'e simpl'a'j ter'kultur'ist'o'j kaj ĉas'ist'o'j, sed ili pov'as konstru'i bel'a'j'n kaj teknik'e cel'konform'a'j'n argil'a'j'n dom'o'j'n en harmoni'o kun la natur'o. Mi bon'ven'ig'us pli da inform'o'j ankaŭ pri la lingv'o kaj histori'o de la popol'o Betamariba.

Juli'us HAUSER
Slovaki'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu vakcin'o ĉe la horizont'o?

La viena firma'o Affiris komenc'is test'i ĉe pacient'o'j propr'a'n vakcin'o'n kontraŭ la t.n. parkinson'a morb'o. La vakcin'o, nom'it'a PD01A, atak'as la protein'o'n alfa-sinukleino (german'e: Alpha-Synuklein), kiu'n oni konsider'as kaŭz'o de tiu mal'san'o. Kiel la firma'o komunik'is, tem'as pri la unu'a faz'o de esplor'ad'o pri ĝi'a'j sen'danĝer'ec'o kaj bon'efik'ec'o. Al tiu est'is jam sub'met'it'a'j 32 pacient'o'j. La sid'ej'o de la test'ad'o est'as la privat'a klinik'o Confraternität Josefstadt en Vieno. La vakcin'o, kiu nun'temp'e trov'iĝ'as ankoraŭ en fru'a klinik'a stadi'o, dev'us propon'i perspektiv'o'j'n pri la ebl'o kurac'i tiu'n dis'vast'iĝ'int'a'n mal'san'o'n. La vakcin'o en'ten'as la unu'a'n prepar'aĵ'o'n, kiu al'cel'as kurac'ad'o'n direkt'it'a'n rekt'e al la kaŭz'o de la morb'o, anstataŭ al ĝi'a'j simptom'o'j. Rimark'ind'e est'as, ke la uson'a fond'aĵ'o The Michael J. Fox Foundation (MJFF) for Parkinson's Research financ'e sub'ten'as la projekt'o'n per 1,5 milion'o'j da dolar'o'j.

Genetik'a dispozici'o

Alfa-sinukleino lud'as grav'a'n rol'o'n en la ek'est'o kaj progres'o de la parkinson'a morb'o. Iu patologi'a form'o de tiu protein'o amas'iĝ'as, dum la mal'san'iĝ'o, en la hom'a cerb'o. Per ĉi tiu vakcin'o oni vol'as stimul'i la imun'a'n sistem'o'n produkt'i antikorp'o'j'n, kiu'j direkt'u si'n ĝust'e kontraŭ la alfa-sinukleino. Pro la mal'san'o okaz'as laŭ'grad'a mort'o de iu'j ĉel'grup'o'j de la cerb'o, kiu'j est'ig'as la signal'a'n substanc'o'n dop'amin'o (german'e: Dop'amin). Rezult'e de tio, aper'as tip'a'j simptom'o'j, kiel la ĝeneral'a mank'o de mov'a aktiv'ad'o kaj la karakteriz'a trem'ad'o. Unu el dek traf'it'o'j hav'as fort'a'n genetik'a'n dispozici'o'n por la mal'san'o. Post la t.n. alchajmera demenc'o, la parkinson'a morb'o est'as la plej oft'a nerv'o'degener'a mal'san'o en la mond'o. Ĉirkaŭ unu el'cent'o de tiu'j, kiu'j hav'as pli ol 60 jar'o'j'n, sufer'as pro ĝi. Oni taks'as, ke en Aŭstrio proksim'um'e 20 000 person'o'j hav'as la parkinson'a'n morb'o'n.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Profit'don'a fuzi'o

Post la jar'o 2005 la german'a firma'o Porsche, produkt'ant'o de luks'a'j sport-aŭt'o'j, intenc'is pro bon'eg'a'j financ'a'j rezult'o'j akir'i la mult'e pli grand'a'n konzern'o'n Volkswagen (VW). Tiam alt'iĝ'is ties bors'a valor'o foj'e pli ol dek'obl'e. Baldaŭ evident'iĝ'is, ke Porsche pro tia'j nov'a'j kondiĉ'o'j ne plu pov'os aĉet'i la sopir'at'a'n objekt'o'n.

Kiam en 2009 krev'is la rev'o, kaj sam'e la financ'a vezik'o, invers'iĝ'is la situaci'o. Nun VW aspir'is en'korp'ig'i al si la firma'o'n Porsche. La trakt'ad'o'j tamen nur et'paŝ'e progres'is, ĉar kun Porsche la entrepren'o VW akir'us risk'a'j'n jur'a'j'n proces'o'j'n.

Tem'as pri akuz'o'j, ke la firma'o tromp'is akci'ul'o'j'n. Entrepren'ist'o eĉ mort'ig'is si'n pro gigant'a spekulaci'a perd'o. Pli'a'j kial'o'j por la mal'rapid'a progres'o est'is hezit'o antaŭ alt'a'j impost'o'j kaj ali'a'j financ'a'j demand'o'j. Ĉiu el la partner'o'j klopod'is sav'i la propr'a'n profit'o'n.

VW kaj Porsche profit'as, ŝtat'o perd'as

Nun oni trov'is elegant'a'n metod'o'n por evit'i impost'ad'o'n, profit'ant'e de impost'regul'o kiu cel'as facil'ig'i re'struktur'ad'o'n de entrepren'o'j. Formal'e, VW ne aĉet'os Porsche, sed trans'pren'os nur part'o'n de la struktur'o, nom'e Porsche Ag, tiel sam'temp'e evit'ant'e eventual'a'j'n proces'o'j'n. Porsche ricev'os 4,5 miliard'o'j'n da eŭr'o'j kaj unu baz'a'n akci'o'n de VW – kaj evit'as impost'pag'o'n de 1,5 miliard'o'j da eŭr'o'j.

Tiu'n procedur'o'n kritik'ant'o'j nom'as „truk'o” aŭ „eskap'a tru'o” kaj mem'kompren'ebl'e la ministr'o pri financ'o en Baden-Virtemberg'o jam plend'is pro la for'driv'ant'a'j 1,5 miliard'o'j, sed la proced'o ŝajn'as est'i plen'e laŭ'leĝ'a.

Tiu impost'ej'a decid'o mal'ferm'os la fin'a'n akt'o'n de la fuzi'o. Profit'os precip'e la famili'o Piech, ankoraŭ privat'a posed'ant'o de la Porsche-grup'o. Ties patriark'o sam'temp'e est'as la ĉef'o de la akci'a firma'o VW, kiu pag'os la Porsche-prez'o'n al la famili'o.

Cert'e loĝ'as mult'a'j hom'o'j en Germanio, kiu'j sam'e ŝpar'em'e ŝat'us trans'form'i aŭ re'struktur'i si'a'n viv'o'n preter la impost'ad'o. Sed ili ne kon'as la voj'et'o'j'n, la tru'o'j'n kaj truk'o'j'n – aŭ por ili tia'j simpl'e ne ekzist'as.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mond'a produkt'ad'o moder'e kresk'as

Laŭ raport'o de la Organiz'aĵ'o de UN por Industri'a Dis'volv'ad'o (UNIDO), publik'ig'it'a en Vieno, la mond'a industri'a produkt'ad'o dum la unu'a kvar'on'jar'o de 2012 pli'iĝ'is je 3,9 % kompar'e al la sam'a period'o de la antaŭ'a jar'o.

Land'o'j

La industri'land'o'j not'is iom'a'n kresk'o'n de la produkt'ad'o, taks'at'a je 1,6 %, pro la pli'bon'iĝ'ant'a negoc'ad'o en nord'a Amerik'o kaj orient'a Azi'o. Fort'a'n kresk'o'n oni observ'is en Uson'o, Kanado, Japani'o kaj Singapur'o. Tamen, en la ĉef'a'j ekonomi'o'j de la eŭr'o-region'o, escept'e de Germanio, la industri'a produkt'ad'o mal'grand'iĝ'is. En ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j la kresk'o mal'rapid'iĝ'is rezult'e de mal'fortik'a'j financ'a'j kondiĉ'o'j. La produkt'ad'o redukt'iĝ'is en Bulgario, Hungari'o kaj Svedi'o.

La evolu'land'o'j ating'is pli alt'a'n industri'a'n kresk'o'n je proksim'um'e 8,7 %, sed en mult'a'j grav'a'j evolu'land'o'j la kresk'o iĝ'is mal'pli rapid'a. En Ĉini'o la kresk'o redukt'iĝ'is je 2,5 % ek'de la komenc'o de 2011, ĉef'e pro la mal'fort'iĝ'o de la postul'ad'o de konsum'var'o'j en la inter'naci'a merkat'o. La industri'a kresk'o en Brazilo mal'pli'iĝ'is dum du si'n'sekv'a'j kvar'on'jar'o'j. En Barato la industri'a produkt'ad'o kresk'is je nur 0,1 % dum la unu'a kvar'on'o de 2012 kompar'e al la sam'a period'o de 2011.

Sektor'o'j

La produkt'ad'o de aŭt'o'j, maŝin'o'j kaj ekip'aĵ'o'j est'is grav'a font'o de industri'a kresk'o en la industri'land'o'j, apart'e en Uson'o kaj Japani'o. La UNIDO-raport'o konklud'as, ke la kresk'ant'a postul'o de invest'aĵ'o'j est'as indik'o de pli'bon'iĝ'ant'a situaci'o. En Eŭrop'o la kresk'o en tiu sektor'o pli'iĝ'is en Germanio kaj Briti'o, sed en Franci'o kaj Italio mal'grand'iĝ'is.

La evolu'land'o'j bon'e sukces'is en primar'a'j sektor'o'j de industri'a produkt'ad'o kiel la produkt'ad'o de nutr'aĵ'o'j, teks'aĵ'o'j, paper'o kaj baz'a'j metal'o'j. La produkt'ad'o de vest'aĵ'o'j, de radi'o-, televid- kaj komunik-ekip'aĵ'o'j, kiu'j konsist'ig'as grav'a'n part'o'n de la eksport'o al industri'land'o'j, kresk'is moder'e je nur 5 %.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nokt'iĝ'as ... kaj la papili'o noktu'iĝ'as

Ni oft'e aŭd'as pri evolu'ism'o, t.e. la biologi'a teori'o de Alfred Russel Wallace kaj Charles Darwin, laŭ kiu – kadr'e de t.n. natur'a selekt'ad'o – la divers'a'j speci'o'j iom post iom konform'ig'as si'a'j'n trajt'o'j'n por garanti'i al la sekv'a'j generaci'o'j la plu'viv'o'n en medi'o ĉiam pli dorn'a.

De Argentino ĝis Surinamo

Tiu ĉi scienc'a koncept'o ŝajn'as facil'e kompren'ebl'a, se oni konsider'as la kun'met'it'a'j'n fot'o'j'n, kiu'j'n mi mem far'is pas'int'somer'e en la ital'a vilaĝ'o Pertosa [pertoza] (sufiĉ'e fam'a en la region'o Kampani'o kaj en la ceter'a land'o ankaŭ pro si'a'j grot'o'j). Tie, en are'o, rav'a el natur'a vid'punkt'o, oni organiz'is monat'a'n ekspozici'o'n pri papili'o'j. La vizit'ant'o'j pov'is vid'i ekzempler'o'j'n tut'mond'a'j'n, kiu'j foj'foj'e est'as eĉ tre mal'sam'a'j ol tiu'j, al kiu'j ital'o'j kaj eŭrop'an'o'j est'as al'kutim'iĝ'int'a'j. La plej kurioz'a kaj mir'ig'a est'is la t.n. noktu-papili'o (scienc'a nom'o Caligo memnon). Tiu papili'o, kaf'kolor'a kaj dis'vast'iĝ'int'a en la sud'a Amerik'o (de Argentino ĝis Surinamo), hav'as – sur la mal'alt'a part'o de ambaŭ flug'il'o'j – desegn'it'a'j'n, flav'a'j'n okul'o'j'n, surpriz'e simil'a'j'n al tiu'j de noktu'o.

Sagac'a ag'o

Kiel la gvid'ist'o klar'ig'is, tia papili'o am'as mal'lum'o'n, do aktiv'as precip'e je la hor'o'j de sun'lev'iĝ'o kaj sun'sub'ir'o, sam'kiel noktu'o'j. Antaŭ ia danĝer'o kaj ĉef'e por evit'i rab'ist'o'n, ĝi kapabl'as rest'i tut'e sen'mov'a sur branĉ'o. Tio ebl'ig'as al ĝi kamufl'i si'n inter la foli'ar'o. Sed noktu-papili'o, por sav'i si'a'n viv'o'n, kapabl'as eĉ turn'iĝ'i, tiel lev'ant'e alt'e'n la fals'a'j'n okul'o'j'n kaj don'ant'e al observ'ant'o la impres'o'n, ke ver'e ĉe'est'as noktu'o sur'branĉ'e. Tiu sagac'a ag'o help'as mal'proksim'ig'i eventual'a'j'n mal'amik'o'j'n. Turn'ant'e je 180 grad'o'j tiu'n ĉi paĝ'o'n, ĉu la leg'ant'o ne trov'as impres'a ĝi'a'n simil'ec'o'n al noktu'o?

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ne'kongru'a bicikl'o

Leg'int'e la rakont'o'n Bicikl'o de mi'a patr'o (MONATO 2012/06, p. 21), mi trov'is preskaŭ ĉio'n interes'a. Mi sci'vol'as nur, kial oni uz'is bild'o'j'n de modern'a sport'a bicikl'o en artikol'o pri antikv'a ordinar'a bicikl'o. Bild'o'j nepr'e ĉiam kongru'u kun la rakont'o'j, kiu'j'n ili akompan'as, sed en tiu verk'o la bild'o eg'e mal'help'is profund'ig'i la emoci'o'n, kiu'n la verk'int'o ebl'e intenc'is gener'i en la kor'o'j de la leg'ant'o'j.

G. O. ÒSHÓ-DAVIES
Niĝerio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de G. O. Òshó-Davies el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Inform-mank'a artikol'o

Pri Kutamaku mi ek'leg'is kun plezur'o ĝis mi ating'is la abrupt'a'n fin'o'n (MONATO 2012/06, p. 19). Cert'e Unesk'o trov'is i'o'n interes'a'n pri la lok'o pro kio ĝi merit'is en'ir'o'n en la list'o de mond'a'j kultur'hered'aĵ'o'j. Rakont'o pri lok'o sub la rubrik'o „Turism'o” cel'us al'log'i hom'o'j'n vizit'i la pri'rakont'it'a'j'n lok'o'j'n. Sed mi'a'opini'e, la inform-mank'a artikol'o kun bild'o'j pri tre mal'pur'a'j viv'kondiĉ'o'j neniel help'as tiu'rilat'e. La aŭtor'o dev'us nepr'e esplor'i la decid'o'n de Unesk'o antaŭ ek'verk'i. Tiel ni hav'us artikol'o'n interes'a'n. Se li ne menci'us la rilat'o'n de la lok'o kun Unesk'o (kaj eĉ nun kun tia'j bild'o'j) oni normal'e pens'us ke Kutamaku est'as ordinar'a mal'pur'a lok'o, kie'n oni nepr'e mal'san'iĝ'os dum vizit'o.

G. O. ÒSHÓ-DAVIES
Niĝerio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de G. O. Òshó-Davies el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tuber'o sub la ter'o

La artikol'o'n pri topinambur'o de Juli'us Hauser (MONATO 2012/04, p.20) mi trov'is tre interes'a. Mi ŝat'as ĉiu'j'n plant'o'j'n, prefer'e sovaĝ'a'j'n kaj manĝ'ebl'a'j'n, sed mi ne sci'is ke topinambur'o est'as tiel san'o-profit'ig'a. La last'a'n jar'o'n amik'in'o don'is al mi mal'jun'a'j'n, mal'bel'a'j'n, ŝrump'a'j'n et'a'j'n tuber'o'j'n, kiu'j'n mi plant'is. La plant'o'j kresk'is ĝis preskaŭ 3 m alt'e, sed ili hav'is neniu'n flor'o'n. Mi est'is kompren'ebl'e eg'e surpriz'it'a, kiam mi vol'is trans'lok'i ili'n kaj enter'e mi trov'is tuber'o'j'n inter kiu'j kelk'a'j pez'is ĝis pli ol 300 g!

Emmanuelle PAr'is
Franci'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Emmanuelle Par'is el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Muze'o en trunk'o

2012 est'is anonc'it'a kiel la Jar'o de la muze'o'j en Litovio. Antaŭ 200 jar'o'j en la vilaĝ'o Bijotai, proksim'um'e 220 km nord-okcident'e de la ĉef'urb'o Vilnius, aper'is strang'a ekspozici'o de antikv'aĵ'o'j, aranĝ'it'a en la trunk'o de mil'jar'a kverk'o. Tio don'is la komenc'o'n al post'a muze'a mov'ad'o en la tut'a land'o.

Bijotai, antaŭ'e preskaŭ ne'kon'at'a lok'o, fam'iĝ'is en 1812. Tiam'a litova verk'ist'o, Dioniz'as Poška [poŝka], decid'is seg'i grand'eg'a'n kverk'o'n, kiu kresk'is sur apud'a mont'et'o. La arb'o est'is eg'e mal'nov'a kaj jam preskaŭ mort'int'a. Sub ĝi'a'j radik'o'j vulp'o'j hav'is si'a'j'n tru'o'j'n. Jun'a ĉas'ist'o, dezir'ant'e for'ig'i tiu'j'n best'o'j'n, ek'brul'ig'is fojn'a'n bul'o'n kaj en'ŝov'is ĝi'n sub la radik'o'j'n. La arb'o rest'is preskaŭ sen'viv'a. Por prevent'i eventual'a'j'n post'a'j'n damaĝ'o'j'n la verk'ist'o decid'is seg'i ĝi'n kaj transport'i apud si'a'n farm'o'dom'o'n.

Post'e Poška tranĉ'is sufiĉ'e grand'a'n pec'o'n de la trunk'o, for'ig'is ĝi'a'n intern'aĵ'o'n, met'is sur ĝi'n fojn'a'n tegment'o'n, el'labor'is fenestr'et'o'j'n, pord'o'n kaj en'e aranĝ'is et'a'n ej'o'n. Li nom'is ĝi'n Baublys, kies nom'o plej ver'ŝajn'e rilat'as al pagan'a di'o de abel'o'j Bubilas. En si'a kverk'a ej'o li ripoz'is kaj verk'is. Sur la lign'a'j mur'o'j li pend'ig'is bild'o'j'n, est'ig'is bret'o'n, sur kiu li lok'is si'a'n libr'ar'o'n. Est'is lok'o ankaŭ por divers'a'j antikv'aĵ'o'j, ĉar serĉ'ad'o kaj kolekt'ad'o est'is li'a grand'a pasi'o.

Post dek du jar'o'j Poška decid'is sam'manier'e el'labor'i la du'a'n kverk'a'n ej'o'n nur iom pli et'a'n por en'e lok'i si'a'n kolekt'o'n. Fin'fin'e ambaŭ kverk'ej'o'j far'iĝ'is muze'o'j kaj la fam'o pri tio eg'e dis'vast'iĝ'is. Tiu'n unik'a'n fenomen'o'n pri'skrib'is la gazet'ar'o de Vilnius kaj Varsovio. Hom'o'j komenc'is amas'e venad'i por propr'a'okul'e percept'i la ne'vid'it'a'n.

Post la mort'o de Poška en 1830 la pasi'e kolekt'it'a'j antikv'aĵ'o'j dis'sem'iĝ'is tra Litovio, mult'a'j ekspon'aĵ'o'j mal'aper'is dum la unu'a mond'milit'o. Tamen tiu kverk'a muze'et'o, hodiaŭ en vitr'a'j ej'o'j, daŭr'e ekzist'as. Ĉiu'jar'e ĝi'n vizit'as ĉirkaŭ 20 mil'o'j da vizit'ant'o'j kaj ĉiu'j mir'as pri tiu unik'a mirakl'o de la natur'o.

Kverk'a mir'ind'aĵ'o en preĝ'ej'o

Inter'ali'e la „kverk'o'mani'o” dis'vast'iĝ'is ankaŭ en apud'a'j lok'o'j. Kvar kilo'metr'o'j'n for de Bijotai situ'as vilaĝ'o Girdiške [girdiŝke], en kies preĝ'ej'o de la Sankt'a Virg'ul'in'o Maria de Neĝ'o oni pov'as vid'i ali'a'n kverk'a'n mirakl'o'n – du flank'a'j'n altar'o'j'n.

Oni'dir'e unik'a'j kaj original'a'j altar'o'j aper'is ĉi tie en 1928 dank'e al lok'a pastr'o Kazimieras Andriukaitis, kiu pasi'e ŝat'is kaj mem iom stud'is arkitektur'o'n. Li mem vetur'is al apud'a'j arb'ar'o'j serĉ'i taŭg'a'j'n kverk'o'j'n, sen'ŝel'ig'is trunk'o'j'n kaj el'labor'is ekster'ordinar'a'j'n altar'o'j'n. En la niĉ'o'j de tord'iĝ'int'a'j branĉ'o'j li lok'is bild'o'j'n kaj statu'o'j'n de sankt'ul'o'j. Sen'dub'e la pastr'o prunt'is la „kverk'a'n” ide'o'n, en kiu pagan'a mit'ologi'o harmoni'as kun krist'an'a kred'o, el la proksim'e situ'ant'a kverk'a muze'o de la verk'ist'o Poška.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kutim'o pli mal'kutim'a

Daŭr'e fal'as en Slovaki'o la nombr'o de civit'an'o'j ge'edz'iĝ'int'a'j. En 1980 ĉ. 48 % de la popol'o viv'is en ge'edz'a rilat'o, en 2011 nur 41 %.

La eklezi'o atribu'as tio'n al kriz'o de kred'o kaj al material'ism'a viv'manier'o. Fak'ul'o'j pri demografi'o tamen indik'as la nombr'o'n de unu'membr'a'j mastr'um'o'j kaj ne'formal'a'n kun'viv'ad'o'n sen ge'edz'iĝ'o.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Neniam tiel pac'em'a'j

Amas'komunik'il'o'j ŝat'as per'fort'o'n: ĉiu'tag'e aper'as nov'aĵ'o'j pri incit'ad'o inter individu'o'j, agres'aĵ'o'j en trafik'o, ras'ism'o, murd'o'j kaj milit'o'j. La raport'o'j hav'ig'as al ni la impres'o'n, ke agres'o kaj per'fort'o eg'e kresk'as en la nun'temp'a soci'o.

Tamen la grand'a pli'mult'o de la sep miliard'o'j da loĝ'ant'o'j sur la ter'o viv'as en pac'o. Pro mult'a'j migr'o'ebl'o'j, ni turn'as ni'a'n atent'o'n precip'e al fremd'ul'o'j kaj inklin'as kulp'ig'i ili'n pro tensi'o'j kaj krim'o'j en ni'a ĉirkaŭ'aĵ'o.

Simil'a tendenc'o vid'ebl'as ĉe ĉimpanz'o'j. Ili surpriz'e agres'em'as al sam'spec'an'o'j, kiu'j'n ili ne kon'as. Pli da best'o'j mort'as pro per'fort'o en'e de la speci'o ol inter divers'a'j speci'o'j.

Psikolog'o

Tamen la uson'a psikolog'o Steven Pinker asert'as, ke neniam en la hom'a histori'o la hom'o'j est'is tiel pac'em'a'j. Tio'n li cel'as pruv'i per divers'a'j cifer'o'j.

Ekzempl'e, en la mez'epok'a Angli'o okaz'is jar'e po 41 murd'o'j inter 100 000 loĝ'ant'o'j. Nun'temp'e tio redukt'iĝ'as al 1,4.

Dum la du'a mond'milit'o la nombr'o de mort'int'o'j en Germanio kaj Rusio est'is po 140 je 100 000 loĝ'ant'o'j. Oni em'as kred'i, ke la milit'o far'iĝ'is rekord'o pri mort'ig'ad'o. Tamen, pet'as Pinker, kompar'u kun la Hewa-soci'o en Nov-Gvineo, kie jar'e okaz'as po 700 murd'o'j je 100 000.

Primitiv'a'j

Antrop'olog'o'j taks'as je 10 % la nombr'o'n de murd'o'j en la pra'histori'o, kvankam evident'e oft'as diskut'o'j pri la fid'ind'ec'o de tia'j taks'o'j. Inter la nun'a'j t.n. primitiv'a'j popol'o'j, iu'j hav'as pli da murd'o'j ol en la plej danĝer'a'j uson'a'j urb'o'j.

Ali'flank'e ĉe la trib'o Amba en Ugando kaj la Anasazioj en Nov-Meksiko la nombr'o de murd'o'j est'as mal'pli ol po du je 100 000.

Jam en la 17a jar'cent'o, la brit'a filozof'o Thomas Hobbes opini'is, ke viv'o sen soci'a ord'o kaj hierarki'o mal'long'as kaj brutal'as. La nun'temp'ul'o Pinker konfirm'as, ke la mal'kresk'o de per'fort'o paralel'as al la organiz'it'ec'o de la soci'o'j.

Detru'il'o'j

Nun, precip'e post la du'a mond'milit'o, la detru'pov'o tiom grand'iĝ'is, ke la amas'detru'il'o'j serv'as precip'e por konserv'i ekvilibr'o'n inter la grand'potenc'o'j.

Nov'a fenomen'o est'as teror'ism'o, kiu pli kaj pli manifest'iĝ'as, precip'e post la ostaĝ'ig'ad'o de israelaj atlet'o'j en 1972. Kvankam kruel'a'j en si'a'j konsekvenc'o'j, teror'ist'o'j kutim'e barakt'as por pli da soci'a just'o. En si'a medi'o teror'ist'o'j oft'e est'as konsider'at'a'j kiel soci'e respekt'ind'a'j ag'ant'o'j.

Tamen se unu'flank'e la kvant'o de fizik'a'j mort'ig'o'j fal'as, psikologi'a'j per'fort'o'j pli'oft'iĝ'as. Fenomen'o rilat'a est'as mank'o de fizik'a kontakt'o. Mult'a'j batal'ant'o'j trov'iĝ'as antaŭ komput'il'a ekran'o kaj pov'as tut'e konsci'e kaj sen'emoci'e okaz'ig'i plej terur'a'j'n detru'o'j'n eĉ en ali'a mond'o'part'o.

Maskl'o'j

Per'fort'o'n plej oft'e kaŭz'as vir'o'j, precip'e jun'a'j vir'o'j. Tiu fenomen'o ankoraŭ pli akr'e vid'ebl'as ĉe ĉimpanz'o'j kaj ĉe primitiv'a'j trib'o'j, kie la batal'o est'as nur teren'o de maskl'o'j.

Soci'olog'o'j mal'kovr'is jen'a'n regul'o'n: ju pli da sam'ec'o inter vir'o'j kaj vir'in'o'j en soci'o, des mal'pli da per'fort'o. Tial elekt'i vir'in'o'j'n ĉe la pint'o de inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j pov'us est'i grand'a avantaĝ'o por intern'a harmoni'o.

Do surpriz'as, ke en la sin'o de la divers'a'j pint'a'j Esperant'o-organiz'aĵ'o'j ĝis nun mank'as in'o'j en prezid'ant'a rol'o. Ĉu elekt'i prezid'ant'in'o'j'n pov'us influ'i al pli harmoni'a kun'labor'o?

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Distr'a kaj kler'ig'a vort'ar'o

La nov'a Bild'vort'ar'o en Esperant'o de Petro Desmet' kaj Jozefo Horvath baz'iĝ'as sur la 6a el'don'o (2005) de la german'a bild'vort'ar'o de Duden, sam'e kiel la iam'a, de long'e el'ĉerp'it'a, Esperant'a Bild'vort'ar'o (1988) de Rüdiger Eichholz baz'iĝ'is sur la 2a el'don'o (1958) de tiu sam'a german'a verk'o. Kompren'ebl'e, la nov'a esperant'a verk'o baz'iĝ'as cert'a'grad'e ankaŭ sur la mal'nov'a esperant'a verk'o, sed la german'a original'o, sam'e kiel la mond'o, mult'e ŝanĝ'iĝ'is en preskaŭ du'on'jar'cent'o: laŭ la en'konduk'o, „mal'pli ol kvar'on'o el la termin'o'j est'as komun'a” inter la du esperant'a'j el'don'o'j. Do, kiel konsil'as la en'konduk'o, „ne for'ĵet'u la antaŭ'a'n el'don'o'n”, se hazard'e vi hav'as ĝi'n.

415 ĉapitr'o'j

Post modest'a kaj tre simpati'a en'konduk'o la libr'o pri'trakt'as la univers'o'n en 415 ĉapitr'o'j, de 1 Atom'o I ĝis 415 Bors'o. Tip'a ĉapitr'o (la en'konduk'o uz'as la vort'o'n „tabul'o”!) konsist'as el nigr'a-blank'a aŭ unu'kolor'a bild'o sur unu paĝ'o kaj list'o de numer'it'a'j termin'o'j sur la apud'a paĝ'o. Nur 16 paĝ'o'j ĉe la fin'o est'as kolor'a'j. La libr'o do ne est'as al'log'a por jun'a'j infan'o'j, sed evident'e tio ne est'as ĝi'a cel'o; ĝi'a en'hav'o est'as ĉef'e teknik'a, eĉ se tem'as pri teknik'aĵ'o'j, ne mal'oft'e renkont'at'a'j en la ĉiu'tag'a viv'o. Tip'a'j ekzempl'o'j est'as:

– komand'ant'ej'o (67.85) – de sub'mar'ŝip'o;
– bat'lini'o (108.27) – en kriket'o, sed la bild'o ne tre simil'as al mi'a imag'o pri kriket'o; ebl'e tem'as pri german'a kriket'o!
– kolizi'aŭt'o (126.22) – strang'a vort'o, ebl'e, sed ĝi trov'iĝ'is jam en Mil unu'a'j vort'o'j (1994);
– ŝtreb'o (274.82) – part'o de tegment'a trus'o;
– jug'o (305.17) – de elektr'a trans'form'il'o;
– brig'vel'a bum'o; brig'bum'o (373.44) – en vel'stang'ar'o de vel'ŝip'o.

Tem'as do pri afer'o'j, kiu'j'n oni probabl'e kon'as aŭ re'kon'as, sed, ver'ŝajn'e, ne pov'us tuj nom'i, escept'e se tem'as hazard'e pri fak'o, pri kiu oni mem okup'iĝ'as. En'est'as, tamen, ankaŭ kelk'a'j tre baz'a'j termin'o'j, kiel „tenis'pilk'o” (109.27) aŭ „buŝ'o” (241.50), kaj afer'o'j preskaŭ tut'e sen'interes'a'j, kiel „grup'et'o da arb'o'j; arb'o'grup'o” (84.61) (ebl'e en ali'a lingv'o est'as pli interes'a esprim'o) aŭ la seri'o de „german'a mon'er'o de 1 cend'o” (60.38) ĝis „german'a mon'er'o de 2 eŭr'o'j” (60.44). Sam'temp'e, ŝajn'e, mank'as, bedaŭr'ind'e, la plej fam'a mon'er'o de la histori'o, kiu'n la papag'o de la pirat'o Long-Johano Silver, en traduk'o de Grac'e Kirkwood, nom'as: „Okpecoj! Okpecoj! Okpecoj!”

Mir'ind'e aktual'a

Plur'lok'e oni konstat'as la mir'ind'a'n aktual'ec'o'n de la nov'a Bild'vort'ar'o. Pluton'o (4.55) est'as „nan'o'planed'o”, kiel oni re'difin'is ĝi'n en aŭgust'o 2006. En'est'as „poŝ'komput'il'o” (407.26) kun „tuŝ'ekran'o” (407.30) kaj ankaŭ „tabul'komput'il'o” (407.36), sed kun „en'ig'a grifel'o” (407.37); la bild'o'j de la german'a original'o est'is far'it'a'j antaŭ la aper'o en januar'o 2010 de iPad de Apple.

En'est'as ankaŭ kelk'a'j nun mal'aper'ant'a'j afer'o'j, kiel vid'bend'o („VHS-kased'o” (404.50)) kaj „3,5-col'a Ad-disk'et'o” (406.54). Ĝeneral'e, la plej facil'a manier'o dat'i film'o'n, ekzempl'e, est'as rigard'i la poŝ'telefon'o'j'n, kaj ankaŭ la Bild'vort'ar'o dat'as si'n tiel: la poŝ'telefon'o (396.48) aspekt'as kiel la mal'nov'a de mi'a edz'in'o – pli modern'a do ol mi'a nun'a! Sed, kiel saĝ'e rimark'ig'as la en'konduk'o, „Napoleono jam mort'is ... oni tamen ankoraŭ bezon'as li'a'n nom'o'n por parol'i pri li!” Kaj ĝeneral'e, la termin'o'j mal'aktual'iĝ'as mult'e mal'pli rapid'e, ol la bild'o'j eks'mod'iĝ'as.

German'a etos'o

Ĉar tem'as pri adapt'o de german'a original'o, oni ne surpriz'iĝ'as pro la german'a etos'o en kelk'a'j bild'o'j kaj eĉ la aper'o de german'a'j vort'o'j en kelk'a'j bild'o'j. En'est'as do „dirndlo” (36.89), sed ne la tradici'a skot'a kostum'o. Ebl'e, ankaŭ la „nokt'a amuz'ej'o” de ĉapitr'o 130, en kiu „stang'o'danc'ist'in'o” prezent'as si'n, „klub'a kun'ul'in'o” gvat'e promen'as kun „kondom'uj'o”, kaj „klient'o” propon'as „aprez'bilet'o'n” al „striptiz'ist'in'o”, port'ant'a „cic'o'stel'o'j'n”, mal'kaŝ'as german'a'n influ'o'n, ĉar tia ĉapitr'o ebl'e ne en'est'us, se la vort'ar'o kre'iĝ'us en land'o kun kultur'o mal'pli toler'em'a pri tia'j afer'o'j. Ĉu tiu ĉapitr'o aper'os ankaŭ en la arab'a kaj persa traduk'o'j, mi demand'as mi'n. Bon'ŝanc'e por la eventual'a'j adapt'ant'o'j, mank'as ĉapitr'o pri putin'ej'o, kvankam en Berlino tia'j establ'o'j tiel normal'iĝ'is, ke unu el ili reklam'as en ret'paĝ'ar'o apud si'a'j prez'o'j rabat'o'n por klient'o'j, kiu'j al'ven'as per bicikl'o aŭ publik'a transport'il'o. Laŭ'dir'e.

Komput'ad'o

Ideal'e mi tra'stud'us la tut'a'n vort'ar'o'n antaŭ ol raport'i pri ĝi, sed mi ne vol'us tiel long'e atend'ig'i la redaktor'o'n, do mi direkt'is mi'n unu'a'vic'e al kelk'a'j fak'o'j, kiu'j iel koncern'as mi'n.

Profesi'e mi est'as dung'it'a por esplor'i pri traduk'ad'o de komput'il'a'j program'o'j. La termin'o'j de tiu fak'o, eĉ se ili est'us sufiĉ'e kon'at'a'j por ricev'i lok'o'n en tia vort'ar'o, apenaŭ est'us bild'ig'ebl'a'j, sed la Bild'vort'ar'o hav'as kelk'a'j'n ĉapitr'o'j'n pri komput'il'o'j. Tie la termin'o'j ŝajn'as al mi ĝeneral'e bon'a'j, sed mi trov'is du dub'ind'aĵ'o'j'n.

Ret'adapt'il'o (406.2). Laŭ la pozici'o en la bild'o kaj la vort'o en la german'a original'o („Netzteil”) (1), tem'as pri la part'o, kiu konvert'as la altern'a'n kurent'o'n el mur'a ŝtop'il'ing'o al la bon'e regul'at'a kontinu'a kurent'o, bezon'at'a por elektron'ik'aĵ'o'j. Ĝi tut'e ne rilat'as al komput'il'a'j ret'o'j, do „ret'adapt'il'o” ne ŝajn'as tre taŭg'a esperant'ig'o. Ĉu est'u „elektro'proviz'il'o”? Aŭ „potenc'il'o”? (2

Kaŝ'memor'il'o (406.19). La traduk'o respond'as al la tekst'o de la german'a original'o. En Piv est'as „stapl'o”, sed en la Komput'ad'a leksikon'o de Sergio Pokrovskij est'as ja „kaŝ'memor'o”. Stapl'o est'as „memor'il'o, kiu star'as inter procesor'o kaj pli grand'a, sed mal'pli rapid'a memor'il'o”, laŭ Piv2002, do oni atend'us vid'i ĝi'n en lok'o pli proksim'a ol la „ĉef'memor'il'o” al la „ĉef'procesor'o”, sed en la bild'o tut'e ne est'as tiel.

Rekomend'ind'a verk'o

Est'as evident'e, ke interes'at'o'j pri esperant'a'j termin'ologi'o kaj leksikografi'o posed'u ĉi tiu'n nov'a'n bild'vort'ar'o'n, sed mi rekomend'as ĝi'n ankaŭ al mal'pli fak'a'j uz'ant'o'j, ĉar est'as distr'e kaj kler'ig'e hazard'e elekt'i ĉapitr'o'n kaj detal'e rigard'i ĝi'a'j'n bild'o'n kaj vort'list'o'n. La libr'o est'as bon'e bind'it'a kaj, se konsider'i la paĝ'o'nombr'o'n, ne mult'e'kost'a.

Edmund GRIMLEY EVANS
Petro Desmet' kaj Jozefo Horvath: Bild'vort'ar'o en Esperant'o. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2012. 800 paĝ'o'j, bind'it'a. ISBN 978-90-77066-48-5.
1. Bernardo, aŭtor'o de leg'ind'a blog'o en ipernity.com, konsult'is por mi la german'a'n el'don'o'n de la Bild'vort'ar'o.
2. Kiu vol'as registr'i koment'o'n pri la esperant'ig'o de 406.2 aŭ ali'a'j termin'o'j, tiu pov'as turn'i si'n al www.kon'o.be/viv'o.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Edmund Grimley Evans el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Ekstravaganc'a aŭ pervers'a

En Ali'a land'o, ali'a mor'o, nov'aĵ'o el la afrik'a land'o Niĝerio (MONATO 2012/02, p. 16), laŭ mi plej esenc'a'j est'as la rilat'o'j inter iu'j ŝtat'o'j, kiu'j est'as ĉiu'j membr'o'j de UN kaj kiu'j pov'as hav'i divers'a'j'n opini'o'j'n.

En Uson'o, Briti'o kaj iu'j eŭrop'a'j land'o'j oni opini'as, ke sam'seks'em'o est'as afer'o de person'a, liber'a elekt'o. Kaj en Niĝerio oni opini'as, ke liber'a elekt'o ne valid'as por ekstravaganc'aĵ'o'j kaj pervers'aĵ'o'j. Mi'a'j ge'fil'o'j demand'is mi'n, ĉu sam'seks'em'o est'as ekstravaganc'a aŭ pervers'a. Mi en'pens'iĝ'is kaj respond'is, ke se mi kaj pa'nj'o est'us sam'seks'em'ul'o'j, ni nun ne hav'us vi'n, kar'a'j ge'fil'o'j.

Atanasije MARJANOVIĆ
Serbi'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Atanasije Marjanović el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ne, ne ... N!

Ĉi-printemp'o'n, pluv'ec'a'n kaj pres'prov'aĵ'a'n, mi okup'iĝ'is pri la fin'a'j faz'o'j de du publik'ig'aĵ'o'j: unu'e, du'lingv'a antologi'o esperant'a-angl'a, kiu mal'ferm'os al angl'e'parol'ant'o'j – pli preciz'e angl'elegant'o'j – iom pri la riĉ'o de esperant'a kultur'o, kaj du'e humur'a roman'o angl'a'lingv'a, kiu, mi kred'as, amuz'os kaj rid'ig'os. En la roman'o, ceter'e, fon'e aper'as la inter'naci'a lingv'o (ne komedi'e traktat'a, ceter'e).

Koincid'e est'as, ke la du publik'ig'aĵ'o'j aŭtobus'e (kiel oni metafor'as en la angl'a) aper'as: oni long'e kaj van'e atend'as (ĝeneral'e en la pluv'o), ĝis subit'e aper'as du. Ceter'e bon'vol'e pardon'u la krud'a'n reklam'ad'o'n ... sed indulg'u mizer'a'n verk'em'ul'o'n en mal'lum'a mansard'o, kun nur kandel'o'j kaj du kat'o'j por tra'viv'i la long'a'j'n nokt'o'j'n. Hmm ... se tio'n vi kred'os, ja ĉio'n vi kred'os.

Tamen okup'it'ec'o pri vort'o'j danc'ant'a'j dum monat'o'j antaŭ la okul'o'j signif'as, ke mi mal'atent'is mult'o'n, kio okaz'is en la real'a, do ne'fikci'a, mond'o. Tio inkluziv'as ekzempl'e la financ'a'n kriz'o'n, la konstant'a'j'n kri'o'j'n, ke tiu aŭ ali'a naci'a ekonomi'o est'as kolaps'ont'a, dispon'as nur pri du-tri tag'o'j por el'merd'iĝ'i, ke neces'as unu'lok'e pli da fisk'a sever'o, ali'lok'e mal'pli, ke neces'as politik'a kaj financ'a kun'fand'iĝ'o por protekt'i la eŭr'o'n, ktp.

Nu, mi ne pretend'as kompren'i ekonomi'a'j'n kaj financ'a'j'n afer'o'j'n. Sed, re'ven'ant'e palpebr'um'ant'e al la lum'o de la ne'fikci'a mond'o, mi konsci'as, ke, sam'e, nek ni'a'j politik'ist'o'j nek ni'a'j tiel nom'at'a'j fak'ul'o'j kompren'as. Tio memor'ig'as pri la ŝerc'o (ĉu ver'e ŝerc'o?), ke kie kun'iĝ'as kvin ekonomik'ist'o'j, tie aŭd'ebl'as ses opini'o'j.

Jes, bon'e, mi sci'as, ke tiel ebl'as ŝerc'i pri lingv'ist'o'j, muzik'ist'o'j, instru'ist'o'j: en'met'u laŭ'plaĉ'e ajn'a'n profesi'o'n. Tamen de la el'dir'o'j de lingv'ist'o'j ne de'pend'as la viv'o, la labor'o, la bon'stat'o de milion'o'j da hom'o'j.

Ali'vort'e, ni'a'j politik'a'j mastr'o'j est'as tiel sen'konsil'a'j kiel ni. Kun'met'u ĉiu'j'n propon'o'j'n, ĉiu'j'n rekomend'o'j'n, ĉiu'j'n ŝajn'solv'o'j'n, ĉiu'j'n du'on'rimed'o'j'n, kaj kio rezult'as? Vast'a, fetor'a, stink'a kaĉ'o util'a nek al best'o nek al hom'o.

Dum'e, ju pli persist'as politik'ist'o'j, ke tiel aŭ tiel solv'ebl'as la kriz'o, des mal'pli mi em'as ili'n kred'i. Mi sopir'as – naiv'e – pri honest'a, kuraĝ'a politik'ist'o, en kiu ajn land'o, kiu aŭdac'os dir'i, ke ŝi aŭ li, sam'e kiel ni, ne kompren'as, kio okaz'as, kiu agnosk'os, ke suveren'as monstr'o (en la pas'int'ec'o nutr'at'a de politik'ist'o'j kaj bank'ist'o'j), kiu nun sen'brid'e kaj sen'kompat'e ni'n sub'tret'as, kaj ke solv'o si'n prezent'os probabl'e ne intenc'e, hom'e aŭ politik'e, sed hazard'e, cirkonstanc'e aŭ koincid'e, pro feliĉ'a kun'met'o de unu'op'a'j event'o'j ankoraŭ ne antaŭ'vid'ebl'a'j. Ali'vort'e: fuŝ'e.

Inter'temp'e, dum mensog'as politik'ist'o'j, pov'e pav'ant'e, kio'n far'u ni et'ul'o'j, en ni'a'j elekt'it'a'j diktator'ec'o'j? Preskaŭ ni'a sol'a rimed'o, krom revoluci'o, civil'a mal'obe'o, manifestaci'o'j, kuŝ'as ĉe la balot'il'o. Sed kia'manier'e voĉ'don'i, se ni kred'as la reprezent'ant'o'j'n de ni'a'j politik'a'j part'o'j se ne fripon'o'j do almenaŭ kreten'o'j?

Sub'ten'i ĉe la urn'o'j la sam'a'j'n gras'ul'o'j'n, kiu'j konduk'is ni'n blind'e en ĉi tiu'n kriz'o'n, ne ebl'as. Apog'o'n ili ne merit'as. Ali'flank'e, part'o'pren'i en preskaŭ la sol'a demokrati'a ag'o ankoraŭ al'ir'ebl'a al civit'an'o'j – voĉ'don'i – ŝajn'as al mi nepr'aĵ'o. Pri'e rezign'u, kaj ni mesaĝ'as al la tromp'ist'o'j, ke ni ced'as al ili plen'a'n liber'ec'o'n far'i kio'n ajn ili vol'as: ni'n eĉ pli pist'i, ekspluat'i, mal'hom'ig'i.

Pro tio ni serioz'e konsider'u, se sur balot'il'o ne aper'as kandidat'o'j tratrae fid'ind'a'j (kaj kiel cert'i?), ĉu met'i kontraŭ ĉiu'n nom'o'n nek jes-kruc'o'n (kiel ni kutim'as en Briti'o) nek prefer'o-cifer'o'n sed la liter'o'n N. N signif'u Ne, Neni'u el vi ... ĉar neniu'j'n el vi ni taks'as ind'a'j decid'i, ag'i, en ni'a nom'o, la nom'o de la popol'o.

Nur tiel, mi kred'as, ni pov'os montr'i al ni'a politik'a elit'o, ke nepr'as re'form'o, nepr'as klar'vid'ec'o, nepr'as honest'o. Nov'a'j mor'o'j por nov'a'j temp'o'j: eĉ pli urĝ'e bezon'at'a'j, ĉar fund'a'j, al solv'o de la ekonomi'a kriz'o.

Aŭ ĉu mi de'nov'e fikci'um'as?

Paul GUBBINS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Gubbins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Monat'o pri monat'o

Okaz'is dum juli'o la plej grand'a mez-eŭrop'a literatur'a festival'o „Monat'o de aŭtor'a leg'ad'o”. Ĝi est'is mal'ferm'it'a en la orient-slovak'a metropol'o Košice [koŝice] (ĉ. 400 km for de la ĉef'urb'o Bratislav'o), kaj dis'volv'iĝ'is sam'temp'e en tri ali'a'j urb'o'j: Brno kaj Ostrava en Ĉeĥi'o, kaj Vroclavo en Pollando.

Dum'festival'e ebl'is kon'at'iĝ'i kun 33 ĉeĥ'a'j kaj slovak'a'j aŭtor'o'j kaj ankaŭ 32 el Sloveni'o, kaj ili'a'j verk'o'j. La festival'o'n mal'ferm'is la ĉeĥ'a traduk'ist'o, poet'o kaj public'ist'o Ondřej [ondrej] Buddeus kaj la sloven'a poet'in'o kaj verk'ist'in'o Vid'a Mokrin Pauer.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Erar'ig'a fot'o

Ĝoj'ig'is mi'n trov'i en MONATO (2012/07, p. 19) artikol'o'n pri la bird'o'j, ĉar tio est'as relativ'e mal'oft'a. Tamen la titol'o kaj la unu'a aline'o spegul'as tro „hom'a'n” vid'punkt'o'n pri la viv'o de sovaĝ'a'j animal'o'j ĝeneral'e. Ili ne ŝtel'as, atak'as, for'pel'as, murd'as, ili simpl'e viv'ten'as si'n laŭ la natur'a'j „leĝ'o'j”! Ali'flank'e, la fot'o est'as teknik'e kaj art'e tre bel'a sed erar'ig'a pri la rab'o'bird'o mem. Ne tem'as pri tur'falk'o, sed pri niz'o (Accipiter nis'us), ver'ŝajn'e eĉ pri nizino ... Tiu rab'o'bird'o ja ĉas'as ĉef'e bird'o'j'n dum la tur'falk'o kapt'as ĝeneral'e ronĝ'ul'o'j'n. Tiu'n last'a'n bird'o'n ni ankaŭ oft'e vid'as laŭ'long'e de la aŭt'o'voj'o'j, flug'ant'a'n kiel sankt'a spirit'o. Ankaŭ bel'a bild'o, ĉu ne?

Marc DEMONTY
Belgi'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Marc Demonty el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Al'flos'aĵ'o'j trans la ocean'o

Jam pas'is unu jar'o kaj kelk'a'j monat'o'j post la katastrof'a ter'trem'o kaj sekv'ant'a cunam'o, kiu for'rab'is ĉirkaŭ du'dek mil viv'o'j'n la 11an de mart'o 2011 en la nord-orient'a mar'bord'a region'o de Japani'o. La inund'o en'glut'is mult'a'j'n urb'o'j'n kaj vilaĝ'o'j'n, for'rab'is, frakas'is kaj ŝanĝ'is la tut'a'n propr'aĵ'o'n de la loĝ'ant'ar'o en nul'valor'a'n rub'aĵ'o'n.

La ministr'ej'o pri medi'o supoz'is, ke la cunam'o for'pren'is ĉirkaŭ kvin milion'o'j'n da tun'o'j da rub'aĵ'o'j en la mar'o'n. Tiu'j rub'aĵ'o'j inkluziv'as ŝip'o'j'n, fiŝ'ret'o'j'n, dis'romp'it'aĵ'o'j'n de fabrik'o'j kaj dom'o'j, aŭt'o'j kaj ĉia'spec'a'j aĵ'o'j. Sep'dek procent'o'j el ili sink'is en la ĉe'bord'a'n mar'o'n. Sed ali'a'j 30 %, t.e. unu kaj du'on'o de milion'o'j da tun'o'j, ek'flos'is en Pacifik'o'n. Ili, for'tren'it'a'j de la mar'flu'o kaj vent'o orient'e'n, amas'e al'proksim'iĝ'as kaj al'ven'as al la mar'bord'o de Nord-Amerik'o, pli ol kvin mil kilo'metr'o'j'n for de Japani'o.

La loĝ'ant'ar'o de tiu mar'bord'o en la ŝtat'o'j Alasko, Vaŝington'o, Oregon'o kaj en Kanado nun propr'a'okul'e ek'vid'as kaj ek'sent'as la sekv'o'n de la grand'eg'a cunam'o.

Komenc'e de april'o fiŝ'ŝip'o al'flos'is al Alasko, kaj ĝi est'is sub'akv'ig'it'a per kanon'o de la uson'a mar'bord'a gard'ist'ar'o, ĉar la driv'ant'a ŝip'o met'is ali'a'j'n ŝip'o'j'n en danĝer'o'n.

Harley Davidson

Iom post'e jun'ul'o en la insul'o Haida Gwaii (Brit'a Kolumbio, Kanado) trov'is motor'cikl'o'n Harley Davidson en kontener'o. Laŭ la registr'it'a numer'o de la motor'cikl'o li ident'ig'is ĝi'a'n posed'ant'o'n, loĝ'ant'a'n en iu de la cunam'o traf'it'a urb'o. La posed'ant'o ne vol'is de'nov'e hav'i la motor'cikl'o'n, anstataŭ'e li propon'is donac'i ĝi'n al la produkt'o-kompani'o Harley Davidson. La kompani'o akcept'is la propon'o'n kaj decid'is ekspozici'i tiu'n rust'iĝ'int'a'n motor'cikl'o'n kiel re'memor'ig'il'o'n de la katastrof'o en si'a muze'o en Milwaukee (Viskonsin'o, Uson'o).

Pilk'o'j

En maj'o oni trov'is pied'pilk'o'n kaj korb'o'pilk'o'n sur alaskaj mar'bord'o'j. Sur la pilk'o'j trov'iĝ'is la nom'o'j de posed'ant'o'j, kaj oni baldaŭ ident'ig'is ili'n, 15-jar'a'n futbal-am'ant'a'n knab'o'n kaj korb'o'pilk'o'klub'o'n de iu mez'lern'ej'o en la urb'o Kesen, traf'it'a de la cunam'o. En juni'o la membr'o'j de tiu klub'o ricev'is kun mir'o kaj ĝoj'o la pilk'o'n, send'it'a'n de la trov'int'o. Kaj la futbal'pilk'o baldaŭ re'flug'os al la knab'o, fin'ont'e si'a'n vojaĝ'o'n trans Pacifik'o'n.

Medi'a kriz'o

Tiu'j okaz'o'j signif'as nur la komenc'o'n de eventual'a grav'a medi'a kriz'o. Oni antaŭ'vid'as, ke driv'aĵ'o'j daŭr'e kaj amas'e al'bord'iĝ'os ankaŭ eĉ en la jar'o 2013. Fak'ul'o'j pri medi'protekt'ad'o tim'as, ke tiu'j al'bord'iĝ'ont'a'j rub'aĵ'o'j grav'e mal'bon'ig'os la ekologi'a'n sistem'o'n de la mar'bord'o'j. Ekzempl'e, vinil'o'n kaj poli'stiren'a'n ŝaŭm'aĵ'o'n erar'e manĝ'os fiŝ'o'j, mar'bird'o'j, mar'urs'o'j, cerv'o'j kaj urs'o'j, kaj pro tio mult'e da ili mort'os. Krom'e, ole'o kaj kemi'aĵ'o'j en mult'spec'a'j kontener'o'j kaj uj'o'j polu'ad'os mar'bord'o'j'n.

Oni bezon'os mult'eg'e da mon'o por for'ig'i tiu'j'n rub'aĵ'o'j'n kaj pur'ig'i la mar'bord'o'j'n, kaj tio ŝarĝ'os buĝet'o'n de ŝtat'a'j reg'ist'ar'o'j.

Laŭ la inter'naci'a jur'o Japani'o ne respond'ec'as pri tiu'j al'flos'ant'a'j kaj al'bord'iĝ'ant'a'j rub'aĵ'o'j, kiu'j est'is rezult'o de ne'rezist'ebl'a fort'o de la natur'o. Sed la japan'a reg'ist'ar'o ne pov'as rest'i indiferent'a antaŭ tiu amas'eg'o da rub'aĵ'o'j, kiu'j origin'is el Japani'o.

ISIKAWA Takasi
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Isikawa Takasi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Murd'o'j, mank'o'j kaj mis'o'j: demisi'as la ĉef'o

Komenc'e de juli'o la prezid'ant'o de la konstituci-protekt'a ofic'ej'o en Germanio (Bundesamt für Verfassungsschutz aŭ sekret'a serv'o) pet'is antaŭ'temp'a'n liber'ig'o'n el si'a posten'o. Kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e eks'iĝ'is ankaŭ du region'a'j ĉef'o'j de la sam'a serv'o.

Heinz Fromm prezid'is la ofic'ej'o'n ek'de 2000. Malgraŭ tio, ke ek'de tiam la batal'o kontraŭ ekstrem'dekstr'ism'o hav'is prioritat'o'n, en 2000 okaz'is la unu'a el naŭ murd'o'j far'it'a de la ras'ism'a teror'grup'o NSU (Nationalsozialistischer Untergrund aŭ naci'social'ism'a sub'ter'a mov'ad'o).

En 2007 okaz'is eksplod'o en Kolonj'o kaj oni kulp'ig'is NSU-on. Publik'a'j instanc'o'j, inkluziv'e de la konstituci-protekt'a ofic'ej'o, est'us dev'int'a'j re'kon'i la ekstrem'dekstr'a'n fon'o'n de la atenc'o. Sed ne est'is tiel.

Et'komerc'ist'o'j

Inter 2000 kaj 2006 okaz'is murd'o'j en divers'a'j urb'o'j. La viktim'o'j est'is ĉef'e ekster'land'an'o'j, oft'e et'komerc'ist'o'j, vend'ist'o'j de legom'o'j, flor'o'j kaj de la turk'a special'aĵ'o doner-kebab'o, turn'iĝ'ant'a rost'at'a viand'o. Tial oni parol'is pri la doner-murd'o'j.

La atenc'o'j ĉiu'j simil'is. La krim'ul'o'j al'proksim'iĝ'is de mal'antaŭ'e kaj paf'is el mal'long'a distanc'o en la kap'o'n. Okaz'is en 2007 ankaŭ atenc'o kontraŭ polic'an'o'j en la urb'o Heilbronn [hajlbron]: mort'is polic'ist'in'o. Memor'e al tiu oni instal'is tabul'o'n sen menci'o pri ajn'a nazi'a teror'ism'o.

Enket'ist'o'j supoz'is kverel'o'j'n inter prostitu'it'in'o'j aŭ narkot'aĵ'o-komerc'ist'o'j, ĉantaĝ'o'n de mafi'ec'a'j band'o'j, aŭ atenc'o'j'n far'e de la kurd'a labor'ist'a parti'o PKK. Politik'ist'o'j ne'is ras'ism'o'n, dum atest'int'o'j supoz'is dekstr'em'a'n teror'ism'o'n.

Bank'o

En novembr'o 2011 du ekstrem'dekstr'a'j krim'ul'o'j atak'is bank'o'n en Eisenach [ájzenaĥ]. Kiam la polic'o vol'is arest'i ili'n, ili mort'paf'is si'n. Post'e oni trov'is arm'il'o'j'n ŝtel'it'a'j'n de atak'it'a'j polic'an'o'j.

Pli'a'j'n arm'il'o'j'n oni trov'is en brul'ig'it'a dom'o, kie loĝ'is la du nazi'teror'ist'o'j. Tie oni trov'is disk'o'j'n sur'hav'ant'a'j'n fot'o'j'n de la murd'it'o'j kaj ankaŭ konfes'o'j'n far'it'a'j'n de la krim'ul'o'j. Tiel oni kun'lig'is la ras'ism'a'j'n murd'o'j'n kun tiu de la polic'ist'in'o. Oni do star'ig'is nov'a'n tiu'rilat'a'n memor'tabul'o'n.

Pane'o

Evident'is, ke la konstituci'o-protekt'a sekret'a serv'o ne rikolt'is inform'o'j'n, kiu'j est'us mal'help'int'a'j la murd'o'j'n. La publik'o opini'is, ke tem'as pri pane'o, ne pri simpl'a hazard'o.

Okaz'is pli'a afer'o. Kiam la NSU-band'o est'is mal'kovr'it'a, iu en la konstituci-protekt'a ofic'ej'o neni'ig'is la koncern'a'j'n dokument'o'j'n. Pro tio, ankaŭ pro la murd'o'j, fru'e eks'iĝ'is la prezid'ant'o Fromm.

Kulp'as pri la afer'o ia'mezur'e la federaci'ism'o en Germanio. Federaci'a ofic'ej'o ne kon'as la agent'o'j'n en la divers'a'j region'o'j, la t.n. land'o'j. Si'a'flank'e la land'a'j ofic'ej'o'j ne inter'ŝanĝ'as inform'o'j'n. Kun'labor'o tia est'as leĝ'e mal'permes'at'a.

Jomo IPFELKOFER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jomo Ipfelkofer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Test'i kaj rest'i

Kart'o por en'migr'int'o'j el land'o'j, kiu'j ne membr'as en Eŭrop'a Uni'o (MONATO, 2011/04, p. 8), iĝ'is unu'jar'a la 1an de juli'o. Ne okaz'is tro grand'a al'flu'o de pet'o'j, tamen 1921 person'o'j prov'is tiu'manier'e ricev'i rest'ad'permes'o'n en Aŭstrio. Pozitiv'a'n respond'o'n ricev'is 1522 kandidat'o'j.

Ver'ŝajn'e la nombr'o kresk'os, ĉar nun ankaŭ person'o'j en mank'o'profesi'o'j kiel lign'aĵ'ist'o'j, veld'ist'o'j kaj diplom'it'a'j fleg'ist'o'j pov'as ricev'i la t.n. ruĝ'a-blank'a-ruĝ'a'n – kart'o'n.

Kler'ec'o

La kart'o ebl'ig'as al alt'kvalifik'it'a'j person'o'j kaj gvid'a'j fak'ul'o'j ricev'i labor'lok'o'n en Aŭstrio, se ili ating'as sufiĉ'e da poent'o'j en list'o de kriteri'o'j. Por tio grav'as la profesi'a kvalifik'o, grad'o de kler'ec'o, lingv'o'sci'o'j kaj aĝ'o.

Rilat'e profesi'o'j'n star'as ĉe'kap'e direktor'o'j (397), post'e teknik'ist'o'j kaj softvar'o-inĝenier'o'j (221). Tri'a'n lok'o'n okup'as elit'a'j sport'ist'o'j (116). Pri de'ven'land'o'j: unu'a'lok'e est'as Rusio (164), sekv'at'a de Bosnio-Hercegovin'o (158) kaj Uson'o (150).

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Roberto Pigr'o trans'pren'as la scienc'a'n stafet'o'n

Jam de kelk'a'j monat'o'j ni'a kun'labor'ant'o Roberto Pigr'o, unu el la plej fervor'a'j verk'ant'o'j de MONATO, redakt'as la artikol'o'j'n de la rubrik'o „Scienc'o”. La el'don'ej'o decid'is nun oficial'ig'i tiu'n kun'labor'ad'o'n kaj jen prezent'as la nov'a'n redaktor'o'n al vi.

Roberto Pigr'o est'as ital'o, sed ek'de 2004 viv'as en Kipro kun'e kun si'a grek'a edz'in'o kaj ili'a ital-grek-kipra 4-jar'a infan'o. Li doktor'iĝ'is pri la tiel nom'at'a'j scienc'o'j de la antikv'ec'o en Udine en la jar'o 2007. Li tamen interes'iĝ'as eg'e pri iu ajn scienc'a tem'o, precip'e geologi'o (ter'trem'o'j, mar'o, vulkan'o'j) kaj astronomi'o, kaj est'as membr'o/simpati'ant'o de la astronomi'a societ'o de Limasolo, kiu organiz'as de temp'o al temp'o nokt'a'j'n observ'o'j'n kaj ali'a'j'n event'o'j'n. Last'a'temp'e li part'o'pren'is konferenc'o'n pri la teori'o de la relativ'ec'o kaj li est'as abon'ant'o de plur'a'j ital'a'j scienc'a'j revu'o'j, kiu'j'n li leg'as pasi'e!

La nov'a redaktor'o aĉet'as libr'o'j'n pri divers'a'j scienc'a'j tem'o'j, sed ĉiam skrib'it'a'j'n en pli'simpl'ig'it'a, popular'ig'a lingv'o, tiel ke ĉiu'j pov'os kompren'i. Tio'n far'as ekzempl'e en Italio scienc'ul'o'j kiel Piero Angel'a kaj Margherita Hack: ne hazard'e ili'a'j libr'o'j est'as tie inter la plej vend'at'a'j. Li ne ŝat'as scienc'o'n ne'al'ir'ebl'a'n al „simpl'a'j” person'o'j kaj tiu'n em'o'n li vol'as aplik'i ankaŭ al la scienc'a rubrik'o de ni'a magazin'o: ĉiu leg'ant'o dev'as hav'i la ebl'o'n kompren'i pri kio la artikol'o tem'as ... Roberto Pigr'o skrib'is al MONATO: „Mi opini'as, ke scienc'a'j event'o'j ĉirkaŭ'volv'as ni'n ĉiu'j'n en la ĉiu'tag'a viv'o, kaj ke ili'n kompren'i est'as pli facil'e ol ni imag'as. Sufiĉ'as uz'i taŭg'a'n lingv'aĵ'o'n kaj hav'i pacienc'o'n ...”

Pri la uz'o de la taŭg'a lingv'aĵ'o far'e de Roberto Pigr'o ni ne dub'as. La pacienc'o'n MONATO varm'e dezir'as al li!

Paul PEERAERTS, redakci'a sekretari'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Peeraerts, redakci'a sekretari'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ekzamen'o ekzamen'at'a

Bakalaŭr'iĝ'i – t.e. en Franci'o akir'i lern'ej'fin'a'n abiturient'a'n diplom'o'n – okup'as grav'a'n lok'o'n en la tie'a soci'o. La diplom'o ebl'ig'as en'ir'o'n al universitat'o kaj rol'as kiel atest'o pri bon'a stud'fin'o.

Ĝi est'as iel simbol'o de sukces'o, kaj ge'patr'o'j taks'as ĝi'n mult'e pli grav'a ol ĝi fakt'e est'as. Antaŭ 20 jar'o'j la ministr'o pri instru'ad'o cel'is, ke almenaŭ 80 % el fin'stud'int'a'j gimnazi'an'o'j sukces'e akir'u la diplom'o'n.

Traf'it'a est'is la cel'o, sed nepr'as memor'i, ke ekzist'as plur'a'j spec'o'j de bakalaŭr'o'j, ĉu ĝeneral'a'j (kun tendenc'o matematik'a, scienc'a aŭ literatur'a), ĉu teknik'a'j, ĉu profesi'a'j. Divers'a'j est'as ankaŭ la nivel'o'j, kiu'j montr'iĝ'as ĉe ekzamen'o-sesi'o'j.

Kandidat'o

Est'as du part'o'j: skrib'a kaj parol'a. Kandidat'o ekzamen'iĝ'as pri la franc'a'j lingv'o kaj literatur'o ne en la last'a sed en la antaŭ'last'a jar'o de gimnazi'a stud'ad'o.

Last'a'temp'e la ministeri'o pri instru'ad'o komisi'is al instru'ist'in'o kaj ĵurnal'ist'o, Mart'in'e Marie Muller, pri'raport'i ĉi tiu'n part'o'n de la ekzamen'o.

Frap'is ŝi'n la soci'a diferenc'o inter sam'generaci'a'j lice'an'o'j. Jun'ul'o'j, kiu'j'n ŝi ekzamen'is, de'ven'is de du lice'o'j: publik'a lice'o en popol'a kvartal'o de Parizo, kaj privat'a franc-uson'a lice'o en pli riĉ'a kvartal'o.

Kabl'o

Ŝi observ'is mis'kon'o'j'n ĉe ambaŭ grup'o'j, ekzempl'e ĉe lice'an'o, kiu asert'is, ke la verk'ist'o Honoré de Balzac aktiv'is en la 18a jar'cent'o (fakt'e la 19a), aŭ ke Victor Hug'o „romp'is kabl'o'n” kontraŭ Napoleono la 3a – jun'ul'ar'a slang'o por el'dir'i, ke iu perd'is mem'reg'ad'o'n.

Muller not'is, ke ne ĉiu'j ge'jun'ul'o'j pri'majstr'is la franc'a'n lingv'o'n: kelk'a'j grav'e mis'konjugaci'is franc'a'j'n verb'o'j'n. Sed plej ŝok'is, ke lice'an'o'j el la mal'riĉ'a kvartal'o oft'e fuŝ'is la lingv'o'n kaj montr'is si'n mal'kapabl'a'j klar'e parol'i kaj esprim'i person'a'n pens'o'n.

Mal'e, lice'an'o'j el la privat'a lice'o parol'is kun facil'ec'o, mem'fid'o, kaj bon'e uz'is la lingv'o'n, kio tut'cert'e proviz'is ili'n per pli da poent'o'j en la ekzamen'o. Laŭ Muller, la diferenc'o'j inter la du grup'o'j rezult'as el hejm'a'j soci'a'j medi'o'j.

Ge'patr'o'j

„Tiu'j jun'ul'o'j montr'as ne tio'n, kio'n ili lern'is, sed tio'n, kio ili soci'e est'as”, raport'is Muller. „Mi hav'is la impres'o'n, ke mi pri'taks'as ne ili'n, sed ili'a'j'n ge'patr'o'j'n. La pli bon'a'n nivel'o'n de la du'a grup'o hav'ig'as ne la lern'ej'a sistem'o, sed la de'ven'a soci'a medi'o.”

Jam de mult'a'j jar'o'j oni sci'as pri tia'j diferenc'o'j . Tamen ŝanĝ'iĝ'as neni'o. Ke la lern'ej'a sistem'o don'u al ĉiu egal'a'j'n ŝanc'o'j'n, bon'e konsci'as la nov'a franc'a prezid'ant'o François Hollande. Ver'ŝajn'e tamen mank'as sufiĉ'e da mon'o por en'konduk'i re'form'o'j'n.

Pierre GROLLEMUND
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Pierre Grollemund el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Erar'ig'a fot'o (2)

Mi ĵus leg'is la artikol'o'n de Walter Klag, plaĉ'a'n, sed erar'a'n. Kutim'e tur'falk'o'j (Falco tinn'unc'ul'us) ĉas'as ronĝ'ul'et'o'j'n, gvat'ant'e ili'n dum sen'mov'a rest'ad'o en la aer'o kun vibr'ant'a'j flug'il'o'j. Tamen, kiam ili loĝ'as en urb'o'j, ili pov'as ĉas'i ankaŭ bird'et'o'j'n, sed nur sur'grund'a'j'n. La rab'o'bird'o, kiu akrobat'e post'flug'as bird'et'o'j'n tra arb'o'j, heĝ'o'j kaj ĝarden'o'j, est'as niz'o (Accipiter nis'us). Tio'n konfirm'as la bon'eg'a fot'o de s-ro Klag. La flav'a iris'o (tiu de tur'falk'o est'us mal'hel'a), la hel'a lini'et'o super la okul'o'j, la dors'a kolor'o, la laŭ'larĝ'e stri'it'a ventr'o est'as tip'a'j mark'o'j de eŭrop'a niz'o.

Thierry TAILHADES
Franci'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Thierry Tailhades el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La mem'mort'ig'o de Tanja

„Viktor, ŝi est'is nur du'dek'jar'a. Kial vi ag'is tia'manier'e?” flustr'as Milena kaj turn'as si'a'n kap'o'n flank'e'n.

Viktor vetur'ig'as kaj silent'as. Kio'n li dir'u? Kiel klar'ig'i al Milena? Ŝi eĉ ne dezir'is aŭskult'i li'n. Jam du tag'o'j'n la telefon'o hejm'e ne ĉes'is sonor'i. Viktor ne lev'is la aŭskult'il'o'n, sed Milena lev'is ĝi'n kaj ĉiam per glaci'a voĉ'o ŝi dir'is:

„Hal'o.”

De la ali'a flank'o oni pri io demand'is al ŝi.

„Ne. Ĉi tie ne loĝ'as profesor'o Kitev”, respond'is ŝi kaj rigard'is al Viktor, sed li sen'mov'a sid'is sur la kanap'o, strab'ant'a la televid'il'o'n. Li kaj Milena est'is kiel ombr'o'j en la dom'o, kiu'j ne parol'is unu kun la ali'a. Maten'e ili atend'is unu la ali'a'n antaŭ la ban'ej'o kiel kun'loĝ'ant'o'j, kiu'j ne kon'as unu la ali'a'n. Unu'e en la ban'ej'o'n en'ir'is Milena, kaj dum la akv'o el la duŝ'o susur'is, Viktor sid'is ĉe la et'a tabl'o sur la teras'o, trink'is kaf'o'n kaj fum'is.

La aŭtun'a sun'o prov'is tra'bor'i la griz'a'j'n nub'o'j'n. La sun'o aper'is por sekund'o kaj de'nov'e mal'aper'is, kvazaŭ ĝi kaŝ'us si'n mal'antaŭ pez'a kurten'o, kaj neni'u sci'is kiom long'e ĝi rest'os tie, ĉu tut'a'n hor'o'n, aŭ ebl'e dum la tut'a tag'o. La ĉirkaŭ'aĵ'o de la dom'o'j simil'is al grafik'aĵ'o. Est'is prem'a urb'a pejzaĝ'o, pentr'it'a griz'kolor'e, kaj sur ĝi'a fon'o strang'e el'star'is la mult'etaĝ'a'j dom'o'j, la nigr'a'j arb'o'j kun nud'a'j branĉ'o'j, la rapid'e tra'pas'ant'a'j tram'o'j. Viktor sid'is ĉe la tabl'o, fum'is kaj rigard'is ekster'e'n, tamen foj'e-foj'e li sent'is, ke li ne observ'as la pejzaĝ'o'n, sed li'a rigard'o fiks'as i'a'n mal'proksim'a'n imag'it'a'n punkt'o'n.

Milena el'ir'as el la ban'ej'o. Li aŭd'as, kiel ŝi mal'ferm'as la pord'o'n kaj en'ir'as la ĉambr'o'n. Ŝi sur'hav'as blank'a'n mol'a'n ban'mantel'o'n kun kapuĉ'o. Milena far'as kelk'a'j'n paŝ'o'j'n, ek'star'as ĉe la vest'o'ŝrank'o kaj komenc'as sek'ig'i si'n. Ŝi de'pren'as la kapuĉ'o'n kaj per et'a tuk'o atent'e sek'ig'as si'a'n nigr'a'n har'ar'o'n, kiu simil'as al nigr'a bird'a flug'il'o. Akv'a'j gut'o'j ros'ig'as ŝi'a'n glat'a'n frunt'o'n. Ŝi'a'j brov'o'j est'as mal'sek'a'j. Ŝi'a blu'a rigard'o vag'as al la plafon'o. Milena ne rigard'as Viktor'o'n, kiu sid'as sur la teras'o, dors'e al ŝi. Ŝi kondut'as tiel, kvazaŭ ŝi est'us sol'a ne nur en la ĉambr'o, sed en la tut'a dom'o. Post la sek'ig'o de la har'ar'o kaj la vizaĝ'o, Milena mal'rapid'e de'met'as la ban'mantel'o'n kaj ĵet'as ĝi'n sur la seĝ'o'n. Ŝi rest'as nud'a. Viktor ne rigard'as ŝi'n, sed en tiu ĉi moment'o li sent'as, kiom al'log'a est'as ŝi'a nud'a korp'o, kiu odor'as je ment'o. Kiom glat'a'j kaj rond'a'j est'as ŝi'a'j ŝultr'o'j, ŝi'a'j mam'o'j, ŝi'a ventr'o, ŝi'a'j femur'o'j. Viktor sent'as la varm'o'n de ŝi'a korp'o.

Milena sek'ig'as si'a'n korp'o'n kaj komenc'as vest'i si'n. Ŝi sur'met'as la kalson'o'j'n, la mam'zon'o'n, la bluz'o'n, la jup'o'n ... Ŝajn'as al Viktor, ke tiu'n ĉi rit'o'n de la vest'ad'o ŝi far'as mal'rapid'e kaj preciz'e por ekscit'i li'n. Milena bon'e sci'as, ke eĉ dors'e Viktor bon'e sent'as ĉiu'n ŝi'a'n mov'o'n. Jam vest'it'a ŝi el'ir'as sur la teras'o'n.

„La kaf'o est'as pret'a”, dir'as Viktor, sed Milena silent'as.

Ŝi pren'as la kaf'uj'o'n kaj plen'ig'as si'a'n glas'o'n per kaf'o kaj ek'sid'as ĉe la tabl'o. Ŝi brul'ig'as cigared'o'n kaj al'rigard'as la griz'a'j'n nub'o'j'n, mal'antaŭ kiu'j kaŝ'as si'n la sun'o.

Ebl'e en tiu ĉi moment'o ŝi demand'as si'n, ĉu la sun'o aper'os aŭ dum la tut'a tag'o ĝi rest'os kaŝ'it'a mal'antaŭ la pez'a'j nub'o'j. Milena for'trink'as la kaf'o'n, star'iĝ'as, ir'as al la spegul'o en la ĉambr'o kaj komenc'as ŝmink'i si'n. Per ŝmink'o'krajon'o ŝi emfaz'as la profund'o'n de si'a'j okul'o'j kaj si'a'j'n humid'a'j'n mol'a'j'n lip'o'j'n. Post'e ŝi sur'met'as si'a'n pluv'mantel'o'n, pren'as si'a'n man'sak'o'n kaj el'ir'as. Ŝi dir'as ne „ĝis're'vid'o”, nek „adiaŭ” kaj eĉ ne al'rigard'as Viktor'o'n. Li rest'as sid'ant'a sur la teras'o ĉe la et'a tabl'o, rigard'ant'a al ia mal'proksim'a imag'it'a punkt'o. Nun li ek'sent'as la silent'o'n. La silent'o kvazaŭ pez'as. Jam est'as temp'o, ke ankaŭ li prepar'u si'n. Li en'ir'as la ban'ej'o'n, ban'iĝ'as, raz'as si'n, sed ĉio'n li far'as aŭtomat'e. Li'a'j pens'o'j vag'as i'e'n. Li ne cert'as, ĉu li medit'as pri io aŭ tra li'a konsci'o tra'kur'as nur apart'a'j vort'o'j, vizaĝ'o'j, pas'int'a'j tag'o'j ...

Li sent'as si'n el'ĉerp'it'a. Li vest'as si'n: ĉemiz'o, pantalon'o, kravat'o, jak'o ... Li kvazaŭ kiras'as si'n en mal'oportun'a'j metal'a'j vest'o'j. Li ek'ir'as. Ekster'e la sun'o sukces'is por iom da temp'o tra'bor'i la nub'o'j'n, kaj nun ĝi lum'as kiel flav'a lantern'o ie tre alt'e.

Vesper'e okaz'as la sam'o. Milena antaŭ li re'ven'as el la labor'ej'o. Ŝi sid'as en la ĉambr'o antaŭ la televid'il'o kaj spekt'as la nov'aĵ'o'j'n. Viktor mal'ferm'as la pord'o'n kaj en'ir'as. Li dir'as:

„Bon'a'n vesper'o'n.”

Sed Milena ne respond'as kaj eĉ ne al'rigard'as li'n. Li ek'star'as ĉe ŝi, dezir'as al'parol'i ŝi'n, demand'i ŝi'n pri io. Li dev'as de'nov'e klar'ig'i al ŝi, dir'i, ke ne est'as tiel, kiel la ĵurnal'ist'o'j skrib'is en la ĵurnal'o'j kaj kiel oni dir'is en la televizi'o. Li jam cent'foj'e rakont'is ĉio'n al Milena, tamen ŝi ne aŭskult'as li'n kaj daŭr'e rigard'as li'n kun mal'ŝat'o kaj naŭz'o.

Li star'as en la mez'o de la ĉambr'o kiel monument'o. Li ne sci'as kio'n far'i. Li hav'as em'o'n pri neni'o, ne dezir'as spekt'i televizi'o'n, nek aŭskult'i radi'o'n, nek leg'i. Li al'rigard'as al la tabl'o en la ĉambr'o kaj rimark'as sur ĝi ĵurnal'o'n, iu'n tag'gazet'o'n. Ĝi est'as tiel met'it'a sur la tabl'o'n, ke li nepr'e rimark'u ĝi'n. Sur la unu'a paĝ'o per grand'a'j liter'o'j est'is skrib'it'e: „Student'in'o est'is de'log'it'a de profesor'o kaj post'e ŝi mort'ig'is si'n.”

Viktor ne pov'as re'ten'i si'n kaj dir'as:

„Tio est'as naŭz'a mensog'o!”

Li pren'as la ĵurnal'o'n kaj dis'ŝir'as ĝi'n. Milena turn'as la kap'o'n kaj rigard'as li'n mal'ŝat'e. Viktor ek'star'as antaŭ ŝi. Li dezir'as de'nov'e dir'i al ŝi, ke tio ĉi est'as naŭz'a atak'o kontraŭ li, ke tio est'as fi'a kalumni'o, kiu'n tre lert'e organiz'is li'a'j kontraŭ'ul'o'j, kiu'j dezir'as ruin'ig'i li'a'n viv'o'n kaj neni'ig'i li'n. Ebl'e la vort'o „dezir'as” ne est'as preciz'a. Li jam est'as tut'e neni'ig'it'a. Li'a viv'o est'as dis'bat'it'a. Li'a famili'o ankaŭ. Kio ankoraŭ atend'as li'n? Li hav'as la terur'a'n sent'o'n, ke iu puŝ'is li'n de alt'a ŝtup'ar'o kaj nun li rul'iĝ'as sur la ŝtup'o'j sen halt'o. Neni'u sci'as, kiom da temp'o li rul'iĝ'os tiel. La ŝtup'ar'o est'as tre alt'a. La sol'a hom'o, kiu dev'as kompren'i li'n, kiu dev'as kred'i al li, est'as Milena, li'a edz'in'o, sed ŝi ne dezir'as eĉ al'rigard'i li'n, kvazaŭ neniam dum la tut'a viv'o ŝi est'us vid'int'a li'n.

Viktor kon'at'iĝ'is kun Milena, kiam ambaŭ est'is ge'student'o'j. Tiam ili loĝ'is en et'a sub'tegment'ej'a loĝ'ej'o, kie vintr'e ili frost'is kiel hund'o'j. Li kaj Milena stud'is por la ekzamen'o'j, vest'it'a'j en mantel'o'j kun ŝal'o'j. Vesper'e, kiam ili en'lit'iĝ'is en la mal'larĝ'a lit'o, ili fort'e brak'um'is unu la ali'a'n por iom'et'e varm'iĝ'i. Viktor pren'is la et'a'j'n man'o'j'n de Milena, kiu'j simil'is al frost'iĝ'int'a'j paser'o'j, kaj varm'ig'is ili'n per si'a spir'o. Tiam li kaj ŝi est'is kiel unu hom'o, ili kvazaŭ hav'is unu komun'a'n kor'o'n, kiu ritm'e bat'is.

Tiam foj'e Viktor mal'bon'e fart'is, hav'is febr'o'n, trem'is kiel tremol'o. Milena kolekt'is ĉiu'j'n dorm'kovr'il'o'j'n kaj kovr'is li'n, sed li'a'j dent'o'j daŭr'e klak'is pro la febr'o. Ŝi infuz'is te'o'n, don'is al li kurac'il'o'n, aspirin'o'n, la sol'a'n kurac'il'o'n, kiu est'is en la loĝ'ej'o. Milena ir'is serĉ'i kurac'ist'o'n. Post du'dek minut'o'j ŝi re'ven'is kun kurac'ist'o. Viktor ne kompren'is, kie Milena trov'is la doktor'o'n. Ebl'e li loĝ'as en la dom'o, kaj Milena sukces'is konvink'i li'n ven'i. La doktor'o preskrib'is kurac'il'o'j'n, kaj Milena tuj kur'is aĉet'i ili'n. Kiam ŝi re'ven'is, ŝi daŭr'ig'is infuz'i te'o'n, don'i al Viktor kurac'il'o'j'n, kaj dum la tut'a temp'o ŝi sid'is apud la lit'o kaj kares'is li'a'n varm'a'n ŝvit'ant'a'n frunt'o'n. Kaj nun ŝi ne dezir'as eĉ rigard'i li'n, nek aŭd'i li'n.

„Ĉu ni vesper'manĝ'os?” demand'as Viktor.

„Mi ne est'as mal'sat'a”, respond'as sek'e Milena.

Viktor ir'as en la kuir'ej'o'n kaj pren'as botel'o'n da vodk'o. Li verŝ'as iom da vodk'o en glas'o'n kaj ek'sid'as ĉe la tabl'o. Li trink'as, sed ne hav'as em'o'n trink'i. Neniam li ŝat'is alkohol'aĵ'o'n kaj neniam em'is trink'i sol'a. Kiam li est'is kun amik'o'j, li trink'is iom'et'e, sed sol'a neniam. Nun li prov'as trink'i ankoraŭ unu glut'o'n, sed li las'as la glas'o'n kaj en'rigard'as en la frid'uj'o'n. Neni'o est'as por vesper'manĝ'o. Ĉu dum la last'a'j tag'o'j Milena manĝ'as aŭ ne? Li tranĉ'as por si pan'pec'o'n, ŝmir'as ĝi'n per buter'o kaj met'as sur la pan'tranĉ'aĵ'o'n du salam'pec'o'j'n. Ebl'e tio sufiĉ'as. Ankoraŭ iom'et'e li rest'as en la kuir'ej'o ĉe la tabl'o kun ne'trink'it'a glas'o, plen'a de vodk'o. Post'e li ek'star'as, esting'as la lamp'o'n kaj ir'as en la dorm'ĉambr'o'n. Milena dorm'as en ali'a ĉambr'o sur la kanap'o, antaŭ la televid'il'o. Li mal'vest'iĝ'as kaj kuŝ'as en la mal'lum'a ĉambr'o. Li'a rigard'o est'as direkt'it'a al la plafon'o. Ekster'e la strat'lamp'o'j ĵet'as pal'a'n citron'a'n lum'o'n. Li ne ŝat'as la fenestr'o'kurten'o'j'n. Li al'kutim'iĝ'is dorm'i ĉe du'on'lum'o. Milena tamen pov'as dorm'i, nur kiam en la ĉambr'o est'as plen'a mal'lum'o, kaj antaŭ la en'lit'iĝ'o ŝi ĉiam diligent'e kaj preciz'e tir'as la du dik'a'j'n fenestr'o'kurten'o'j'n.

Viktor kuŝ'as kaj medit'as pri Tanja. Li ne pov'as klar'ig'i al si mem, kiel okaz'is tio. Tanja est'is li'a student'in'o, kaj ŝi mort'ig'is si'n. Ŝi salt'is de la dek'kvin'a etaĝ'o de alt'a dom'o. Oni dir'is, ke Tanja mort'ig'is si'n, ĉar ŝi am'is Viktor'o'n. La ĵurnal'o'j skrib'is, kaj la televizi'o anonc'is tio'n. En la tag'o, kiam Tanja mort'ig'is si'n, la telefon'o en la dom'o de Viktor ne ĉes'is sonor'i. Est'is ver'o, ke Viktor kelk'foj'e renkont'iĝ'is kun Tanja. Ja, li konsult'is ŝi'n pri la diplom'labor'o, kaj Tanja ven'is en li'a'n kabinet'o'n en la universitat'o por pri'parol'i kun li la problem'o'j'n de la diplom'labor'o.

Viktor vek'iĝ'as. Li'a kap'o pez'as. Li ir'as en la kuir'ej'o'n por prepar'i kaf'o'n, sed li mir'as, la kaf'o jam est'as prepar'it'a. Hodiaŭ Milena pli fru'e vek'iĝ'is kaj prepar'is ĝi'n. Li verŝ'as kaf'o'n en la tas'o'n kaj el'ir'as sur la teras'o'n por trink'i ĝi'n kaj brul'ig'i la unu'a'n cigared'o'n por tiu ĉi tag'o. Milena jam est'as sur la teras'o. Ver'ŝajn'e ŝi tro fru'e vek'iĝ'is. Ŝi'a har'ar'o est'as humid'a, do ŝi jam ban'is si'n. Milena est'as vest'it'a kaj pret'a por el'ir'i. Viktor ek'sid'as silent'e kaj brul'ig'as la cigared'o'n, rigard'as tra la fenestr'o. Hodiaŭ la tag'o est'as pli klar'a. La pez'a'j nub'o'j jam ne est'as, kaj la sun'o bril'as. Blov'as mal'fort'a vent'o. Est'as sun'a aŭtun'a tag'o.

„Ni dev'as ek'ir'i”, dir'as subit'e Milena.

Viktor lev'as la kap'o'n kaj mir'e al'rigard'as ŝi'n.

„Kie'n?” demand'as li.

„Hodiaŭ est'os la en'tomb'ig'o de Tanja.”

Viktor rigard'as Milenan stupor'e.

„Vi est'is ŝi'a profesor'o, kaj vi dev'as ĉe'est'i”, dir'as Milena.

Viktor sent'as si'n embaras'it'a; li ne sci'as kio'n respond'i al Milena.

„Mi est'os kun vi”, dir'as ŝi.

Ambaŭ el'ir'as el la dom'o kaj en'ir'as la aŭt'o'n. Viktor funkci'ig'as la aŭt'o'n. Milena sid'as apud li. Ili ambaŭ rigard'as al du divers'a'j direkt'o'j, al iu'j mal'proksim'a'j imag'it'a'j punkt'o'j.

Juli'a'n MODEST
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'a'n Modest el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Rajt'o'j pri rit'o'j

Antaŭ du jar'o'j ni ek'loĝ'is en „turk'a” kvartal'o de ni'a urb'o Antverpeno (Belgi'o). Tiu krom'nom'o dat'iĝ'as el period'o, kiam turk'o'j est'is tie la pli'mult'o. Inter'temp'e la konsist'o de la loĝ'ant'ar'o iĝ'is pli ekvilibr'a miks'o de aŭtokton'o'j kaj ne'aŭtokton'o'j.

Ni ŝat'as tie loĝ'i. La turk'o'j eg'e ĉarm'as. Iam iu kolizi'is kontraŭ mi'a park'um'it'a aŭt'o kaj for'fuĝ'is. Sed mi'a turk'a najbar'o rapid'is al mi'a apartament'o kun la not'it'a numer'plat'o kaj por menci'i, ke li pret'as atest'i.

La pli'mult'o de la butik'ist'o'j est'as turk'o'j. Oft'e jam est'as turk'a'j klient'o'j en la butik'o, kiam mi en'ven'as, kaj ili parol'as inter si la turk'a'n. Tuj la konversaci'o halt'as kaj ili serv'as mi'n en la nederlanda.

Kontakt'o

Oni ĝentil'as, sed kontakt'o fakt'e mank'as. Ni'a kvartal'o tre vigl'as: oni organiz'as plej divers'a'j'n aktiv'ec'o'j'n por pli'proksim'ig'i la loĝ'ant'o'j'n. Ni kon'at'iĝ'is jam kun mult'a'j nov'a'j najbar'o'j ... sed turk'a'n amik'o'n ni ne hav'as.

Kiam mi'a edz'in'o kaj mi ankoraŭ instru'is en respektiv'e mez'a kaj baz'a lern'ej'o'j, ni spert'is, ke mal'facil'as mobiliz'i ge'patr'o'j'n de turk'a'j kaj marok'an'a'j famili'o'j por lern'ej'a'j aranĝ'o'j. La rilat'o'j bon'as, sed ni al'front'is la distanc'em'o'n de tiu'j ge'patr'o'j.

Malgraŭ mult'jar'a kun'viv'ad'o la islam'an'o'j rest'as por ni plej'oft'e fremd'ul'o'j. Ŝajn'as, ke ili tim'as perd'i la ident'ec'o'n kaj streĉ'it'e en'ferm'as si'n en si'a soci'o.

Agres'o

Ekzist'as kvartal'o'j, loĝ'at'a'j precip'e de ne'aŭtokton'o'j, kie agres'o kaj per'fort'o furor'as. Kiam mi ankoraŭ est'is infan'o kaj kiam islam'a'j gast'labor'ist'o'j ankoraŭ mank'is en ni'a urb'o, tiam ekzist'is kvartal'o'j, kiu'j'n ni nepr'e evit'u, ĉar, laŭ mi'a'j ge'patr'o'j, danĝer'a'j.

Nun al'don'iĝ'as la fakt'o, ke mult'a'j islam'an'o'j parol'as por ni ne'kompren'ebl'a'n lingv'o'n. Tio evident'e help'as kresk'ig'i fobi'o'n. La streĉ'it'ec'o'j kun islam'an'o'j rapid'e kresk'as en Eŭrop'o. Ĉu ebl'as pli'proksim'iĝ'i, kiam ni ne kon'as islam'an'o'j'n kaj ili ne kon'as ni'n?

Supoz'ebl'e nur tiu'j, kiu'j bon'e kon'as la du tradici'o'j'n sukces'os iel tra'romp'i tiu'n mur'o'n. Ahmed Marcouch est'as unu el tiu'j escept'ul'o'j kaj li'a'j ide'o'j kaj konsil'o'j pov'us kontribu'i al pli bon'a inter'kompren'iĝ'o.

Parlament'an'o

Marcouch nask'iĝ'is en Maroko en 1969 kaj – dek'jar'a – ek'loĝ'is en Nederlando. Li labor'is i.a. kiel fleg'ist'o kaj polic'ist'o kaj fin'fin'e far'iĝ'is gvid'ant'o (kvazaŭ vic-urb'estr'o) de la urb'o'part'o Slotervaart en Amsterdamo. Nun'temp'e li est'as parlament'an'o de la mal'dekstr'a social'demokrat'a Parti'o de la Labor'o.

Kiel prezid'ant'o de Slotervaart, li streb'is kompren'i la streĉ'it'ec'o'j'n, kondamn'ant'e neniu'n. Li mal'kovr'is, ke islam'a'j universitat'an'o'j est'as instru'at'a'j scienc'e, sed konserv'as tabu'o'n pri religi'a'j tem'o'j, kvankam la unu'a ordon'o de la koran'o est'as Ikra, lern'u, instru'u.

Por lern'i kaj instru'i neces'as ankaŭ esplor'i kaj stud'i ĉio'n ajn sen lim'ig'o. Eĉ se la raci'o ne pov'as respond'i ĉiu'j'n demand'o'j'n, tio ne mal'help'u islam'a'j'n intelekt'ul'o'j'n pri'stud'i i'o'n ajn.

Dolor'o

Do Marcouch voĉ'don'is por mal'permes'i ŝoĥtado-n, ĉar nun'temp'e ekzist'as pli bon'a'j ebl'o'j por buĉ'i best'o'n kun minimum'a dolor'o. Religi'o sekv'u la intenc'o'n de la profet'o kaj ne rit'o'j'n ne plu konven'a'j'n.

Marcouch riproĉ'as al soci'a'j zorg'ant'o'j, ke ili prov'as solv'i la problem'o'j'n de jun'ul'o'j. Ili instig'u al jun'ul'o'j mem solv'i si'a'j'n problem'o'j'n. Foj'foj'e neces'as help'ant'o, sed tiu konduk'u la problem'jun'ul'o'j'n al mem'star'ec'o.

Marcouch laŭ'ebl'e help'as al gej'o'j rezist'i al diskriminaci'o, kiu'n ili oft'e spert'as en islam'a'j societ'o'j, ĉar, laŭ li, la koran'o spir'as mizerikord'o'n por ĉi'a'j hom'o'j.

Kap'tuk'o'j

En iu'j mez'lern'ej'o'j en Antverpeno furor'is la port'ad'o de kap'tuk'o'j. Evident'iĝ'is prem'o por tiu'j, kiu'j ne port'is ĝi'n. La gvid'ant'o'j de lern'ej'o'j en Antverpeno kun'e decid'is en 2011 mal'permes'i kap'tuk'o'j'n en lern'ej'o'j escept'e dum kurs'o'j pri religi'o.

Marcouch kontraŭ'e opini'as, ke pro tia mal'permes'o la lern'ant'o'j nervoz'iĝ'as sam'e kiel la instru'ist'o'j, kaj la direktor'o'j nervoz'iĝ'is pro blind'a kred'o je religi'a'j dev'ig'o'j. Li opini'as, ke nur ripet'a'j argument'o'j pov'as iam solv'i la problem'o'n.

Mis'trakt'o

Laŭ li la instanc'o'j ĉial sci'ig'u al vir'in'o'j, ke ili pov'as akir'i help'o'n, se oni ili'n dev'ig'as port'i kap'tuk'o'n aŭ burk'o'n, aŭ okaz'e de per'fort'a mis'trakt'o. Vir'in'o'j kon'u la alternativ'o'j'n por eventual'e eĉ fuĝ'i, se tio montr'iĝ'as la sol'a solv'o. Sed, se vir'in'o konsci'e port'as vest'aĵ'o'j'n konform'e al si'a religi'a konvink'o, oni tio'n respekt'u.

Hom'o'j kiel Marcouch sen'dub'e pov'as pli'bon'ig'i la inter'hom'a'j'n rilat'o'j'n en la nun'a'j demokrati'o'j. Tamen por mi la kern'a demand'o rest'as: mi ne kompren'as, kial religi'a'j gvid'ant'o'j tiom streb'as konserv'i rit'o'j'n, kiu'j est'is senc'hav'a'j antaŭ mult'a'j jar'cent'o'j, sed kiu'j nun far'iĝ'is sen'senc'a'j. Tio'n ankaŭ Marcouch ne respond'is.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ekspozici'o, kiu pren'is je la gorĝ'o

La jar'o 2012 est'as por ŝat'ant'o'j de sport'o la jar'o de Olimpi'a'j Lud'o'j. Tiu event'o lam'ig'is la bel'a'n urb'o'n Londono dum temp'o'daŭr'o de preskaŭ monat'o. Tamen komenc'e de juli'o Londono est'is trankvil'a urb'o kun ne tro da bru'o kaj ĝen'o de aŭt'o'j.

Iom da sun'o, kvankam febl'a, don'as bon'a'n sent'o'n, kaj la promen'ad'o tra strat'o'j de la grand'a urb'o iĝ'as agrabl'a kaj interes'a. Mond'a urb'o, mult'kolor'a pro hom'o'j el divers'a'j lok'o'j en la mond'o, ĉiu'j babil'ant'a'j iu'n form'o'n de la angl'a. Ne ĉiam est'as sam'e facil'e, kiam oni en'ir'as butik'o'n, kompren'i la vend'ist'o'n, kiu laŭ kolor'o ne est'as lok'ul'o.

Londono kun si'a'j park'o'j kaj liber'a'j plac'o'j kaj, ĉe Euston Road, la trezor'ej'o, kies nom'o'n oni pov'as prononc'i nur kun plen'a respekt'o, British Library. Jam la nom'o indik'as kiel British tiu bibliotek'o ver'e est'as.

Mir'ind'aĵ'o'j

Laŭ la McDonald's-kutim'o ankaŭ Brit'a Bibliotek'o uz'is mult'kolor'a'j'n afiŝ'o'j'n por reklam'i si'a'j'n mir'ind'aĵ'o'j'n. Leg'ebl'is do afiŝ'o'j pri la ekspozici'o Writing Britain: Wastelands to Wonderlands (Verk'as Briti'o: Ŝirlandoj al Mir'land'o'j).

La ekspozici'o tem'is pri 1000, jes mil, jar'o'j da angl'a literatur'o. Pren'u tiu'j'n vort'o'j'n en la buŝ'o'n kaj gust'um'u; mil jar'o'j da angl'a literatur'o. Ne ebl'is ne vizit'i ĉi tiu'n event'o'n.

Tra vast'a plac'o ornam'it'a per plant'o'j kaj arbust'o'j oni en'ir'is la bel'a'n konstru'aĵ'o'n. Iom strang'e est'as, ke oft'e en Londono la giĉet'o, kie oni dev'as aĉet'i en'ir'bilet'o'n, trov'iĝ'as ĉe ali'a flank'o de la akcept'o'hal'o. Ankaŭ ĉi tie en Brit'a Bibliotek'o.

Dokument'o'j

Oni do en'ir'is la trezor'ej'o'n, kia est'as Wastelands to Wonderlands. Dek'o'j da montr'o'fenestr'o'j prezent'is original'a'j'n dokument'o'j'n. Man'skrib'aĵ'o'j de William Blake ĝis Robert Burns, William Shakespeare, ĝis, jes John Lennon.

Je iom'a distanc'o trov'iĝ'is kap'aŭskult'il'o'j, per kiu'j oni pov'as aŭskult'i la poem'o'j'n deklam'at'a'j'n de la verk'ist'o'j mem. Mult'a'j son'bend'o'j est'as intervju'o'j, kiu'j'n far'is Ted Hughes en BBC. Est'is interes'e aŭskult'i al Graham Greene, mir'ind'e bon'a verk'ist'o kun mir'ind'e mal'bon'a voĉ'o. Sed ebl'as aŭskult'i ankaŭ ekzempl'e poem'o'j'n de W. H. Auden aŭ William Butler Yeats ktp.

La ekspozici'o konsist'as el ses divers'a'j tem'o'j: Rural Dreams (Kamp'ar'a'j rev'o'j, kiu pri'trakt'as inter'ali'e Tolkien kaj la tiel nom'at'a'j'n hobitojn), Dark Satanic Mills (Fabrik'o'j mal'hel'e infer'a'j), Wild Places (Sovaĝ'ej'o'j), Beyond the City (Preter la urb'o), Cockney Visions (Vizi'o'j london'ec'a'j) kaj Waterlands (Akvolandoj).

Antologi'o

En Waterlands ebl'is vid'i kaj leg'i la mal'nov'a'n tekst'o'n Exeter Book (antologi'o'n pri angl'o'saks'a poezi'o el la 10a jar'cent'o), sed ankaŭ de Daphne du Maurier la Rebecca Notebook (Rebeka-not'libr'o'n).

La kolekt'o est'is tiel impon'a, tiel grav'a kaj – diabl'e, ĝi pren'is ŝat'ant'o'j'n de literatur'o je la gorĝ'o. Mi for'konsum'is mi'a'n temp'o'n ĉe Dark Satanic Mills, pri la aŭtor'o'j, kiu'j verk'is pri la tiel nom'at'a industri'a revoluci'o.

Tiu part'o montr'is ne nur original'a'j'n man'skrib'it'a'j'n tekst'o'j'n sed ankaŭ fot'o'j'n. La batal'o de la simpl'a labor'ist'o por ricev'i pli komfort'a'n kaj pli honest'a'n trakt'ad'o'n de tiu'j, kiu'j ekspluat'ad'is. Kiel grav'a est'is la literatur'o en la batal'o de la labor'ist'o'j por si'a'j rajt'o'j? Ceter'e, imag'u mond'o'n sen libr'o'j. Ĉu daŭr'e hav'us valor'o'n aŭ signif'o'n viv'i?

Kultur'o

Kiam mi est'as en Parizo, mi pens'as pri Londono. Kiam mi est'as en Londono, mi klopod'as trov'i trezor'o'j'n, kiu'j'n mi ne jam spert'is aŭ mal'kovr'is. Parizo est'as frivol'a, kaj foj'e ted'a kun mal'tro da liber'a spac'o. Londono est'as „sol'e” histori'o kaj kultur'o kaj literatur'o kun nom'o'j, kia'j tiu'j de William Blake, Harold Pinter, J. K. Rowling aŭ Zadie Smith.

Ir'u al Londono kaj gust'um'u la angl'a'n literatur'o'n. La angl'a lingv'o nun hav'as mult'a'j'n kritik'ant'o'j'n, sed lingv'o est'as nur lingv'o kiel Sanskrit'o aŭ Esperant'o. Por ĉiu lingv'o la „di'o'j” kre'is histori'o'n kaj literatur'o'n: Brit'a Bibliotek'o kre'is pri'a'n kaj nepr'e vizit'end'a'n ekspozici'o'n. Ceter'e la angl'a ne est'as mal'amik'o, sed mir'ind'a lingv'o kun mil jar'o'j da literatur'o.

Nev'o

Nur unu kritik'o'n mi hav'as. Kial mi ne pov'is en'man'e ten'i la manuskript'o'n de The Road to Wigan Pier (La voj'o al la Wigan-kaj'o) de Georg'e Orwell – nev'o de la kun'ul'in'o de Eŭgen'o Lant'i – kiu rakont'as pri la viv'o de labor'ist'o'j en la ekonomi'e sub'prem'at'a nord'o de Angli'o? Imag'u, se oni pov'us tuŝ'i original'aĵ'o'n de grand'a verk'ant'o? Est'as kiel kapital'ist'o kares'ant'a si'a'n mon'sak'o'n – aŭ tiel mi opini'as.

Kiu sci'as ... ebl'e post pli'a'j 875 jar'o'j Esperant'o hav'os kompar'ebl'a'n ekspozici'o'n. Ni ne perd'u esper'o'n. Inter'temp'e ni ne mal'ŝpar'u temp'o'n, kraĉ'ant'e sur bel'a'n lingv'o'n kun grand'a kultur'o, do sur la angl'a'n.

Jakv'o SCHRAM
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jakv'o Schram el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nov'a prezid'ant'o

For'pas'is fin'e de juli'o la prezid'ant'o de Ganao John Evans Atta-Mills, kiu en'posten'iĝ'is en 2009. Li hav'is 68 jar'o'j'n kaj est'is la tri'a prezid'ant'o de la demokrati'a Ganao.

Ceter'e li est'is la tri'a afrik'a prezid'ant'o, kiu en'posten'e mort'is en 2012. En januar'o for'pas'is Mal'am Bacai Sanhá (Gvineo-Bisaŭ'o) kaj en april'o Bingu wa Mutharika (Malavi'o).

La prezid'ant'ec'o'n en Ganao provizor'e okup'as la vic'prezid'ant'o John Dramani Mahama, kiu ĵur'e akcept'is la posten'o'n antaŭ parlament'an'o'j iom post la mort'o de si'a antaŭ'ul'o.

Balot'o

John Evans Atta-Mills est'is kandidat'o por de'nov'e reprezent'i si'a'n politik'a'n organiz'aĵ'o'n Naci'a Demokrat'a Kongres'o (NDC) dum la proksim'a prezid'ant'a balot'o en decembr'o. Tio mal'favor'is al s-in'o Nan'a Kon'ad'u Rawlings, edz'in'o de eks'prezid'ant'o Jerry John Rawlings, kiu fond'is NDC-on.

Antaŭ ne'long'e tamen la par'o fond'is nov'a'n politik'a'n parti'o'n, nom'e Naci'a Demokrat'a Parti'o, por sub'ten'i la kandidat'ec'o'n de s-in'o Rawlings.

Akcept'o

Unu el la plej bon'a'j moment'o'j en la prezid'ant'ec'o de John Evans Atta-Mills est'is li'a akcept'o de la uson'a prezid'ant'o Barack Obama en 2009.

Ganao est'as model'o de demokrati'o en Afrik'o. Oni esper'as, ke malgraŭ divid'o'j inter politik'ist'o'j ne sufer'os la en'land'a stabil'ec'o, kaj ke John Dramani Mahama defend'os si'a'n parti'o'n dum la decembr'a prezid'ant'a balot'o, kiel far'is en Niĝerio Goodluck Jonathan post la mort'o de Yar’Adua.

Adjé ADJÉVI/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Adjé Adjévi/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Karb'o-varb'o, aŭ kiel liber'ec'o'n aĉet'i

En la last'a jar'cent'o en Germanio mult'a'j famili'o'j ne tre bon'hav'a'j tamen pov'is aĉet'i propr'a'n dom'o'n per sistem'a ŝpar'ad'o.

Tio okaz'is ne per semajn'a en'ĵet'ad'o de groŝ'o'j en ŝpar'pork'et'o'n, sed per al'iĝ'o al specif'a bank'o kaj pag'ad'o de kontrakt'e difin'it'a'j sum'o'j, cel'e al re'ricev'o post mult'a'j jar'o'j kun konsider'ind'a interez'o kaj rajt'o je kredit'o je kondiĉ'o el'ten'ebl'a.

Tio pov'is okaz'i pro cert'a solidar'a trakt'ad'o de la sam'a'j dezir'o'j, kiu'j ĝeneral'e ĉiu'j trov'is si'a'n kontent'ig'a'n plen'um'iĝ'o'n, la en'loĝ'iĝ'o'n en la propr'a'j mur'o'j. La ebl'ig'ant'o'j'n kaj organiz'ant'o'j'n de tiu feliĉ'o, tiu'j'n special'iĝ'int'a'j'n bank'entrepren'o'j'n, oni nom'is Bausparkasse, en Esperant'o laŭ'vort'e „konstru'ŝpar'kas'o”, prefer'e „dom'konstru'a bank'o”.

Famili'o'j

En la last'a jar'dek'o kaj la solidar'a princip'o kaj la streb'o de la jun'a generaci'o al stabil'a'j cirkonstanc'o'j ankaŭ rilat'e viv'o'long'e ne'mov'ebl'a'n loĝ'lok'o'n mal'pli valid'iĝ'is. Tio'n apart'e dev'is konstat'i la dom'konstru'a'j bank'o'j. Ili perd'is la tradici'a'j'n jun'a'j'n famili'o'j'n, kiu'j ne form'iĝ'is, mal'pli'iĝ'is aŭ orient'iĝ'is ali'e financ'e kaj viv'o'plan'e.

Ĉar tiu'j bank'o'j ne intenc'as mal'konstru'i si'a'j'n propr'a'j'n dom'o'j'n kaj dom'eg'o'j'n, ili invent'as nov'a'j'n strategi'o'j'n por ating'i la jun'a'n popol'o'n. La ĵus bak'it'a'j konsil'ant'o'j de la instituci'o'j kred'as konstat'i, ke jam la vort'o konstru'ŝpar'kas'o odor'as je ge'patr'o'j, se ne ge'av'o'j, do tut'e eks'mod'e.

Viv'o'sent'o

Por ating'i jun'a'j'n klient'o'j'n, tiu'j bank'o'j ja ne nepr'e vol'as ŝanĝ'i si'a'n nom'o'n, sed volont'e ili ŝanĝ'as la nom'o'n de ili'a produkt'o. Per afiŝ'o'j kaj fald'foli'o'j ili nun el'vok'as nov'a'n viv'o'sent'o'n, kia'n ili atribu'as al la jun'a soci'a tavol'o, nom'e tiu'n de ĝu'o kaj sen'de'pend'ec'o.

Do ekzempl'e la renom'a tradici'a solid'a ŝvab'a entrepren'o Bausparkasse Schwäbisch Hall varb'as per bild'o de (supoz'ebl'e propr'a-)ĝarden'e gaj'e fest'ant'a'j ge'jun'ul'o'j kun la slogan'o „Vi ne aĉet'as konstru'ŝpar'kontrakt'o'n. Vi aĉet'as la liber'ec'o'n”.

Nu, for la kontrakt'o, for la ŝpar'ad'o, for la en'pag'ad'o, for la fi'a odor'o! Vi nun aĉet'as modern'a'n financ'produkt'o'n kaj per'e de ĝi liber'ec'o'n. Ne i'a'n svag'a'n, sed la liber'ec'o'n, la plen'a'n, la komplet'a'n.

Mastr'o

Vi liber'ig'as vi'n mem, nu, ebl'e, per propr'a „bud'o” (tiel!). La mond'o est'as aĉet'ebl'a. Kaj vi est'as la mastr'o de la aĉet'o. Vi, vi mem, ne iu anonim'e al'parol'at'a mez'norm'a klient'o.

Pri la pag'ad'o inform'et'as la last'a paĝ'o de la inform'il'o, post long'a klar'ig'o pri bonusoj, premi'o'j, al'pag'o de la ĉef'o kaj la kri'lini'o „Plus 300 eŭr'o'j da ekstr'a karb'o!”.

Ĉu karb'o jam est'as inter'naci'a sinonim'o por eŭr'o? Sed tio'n la cel'it'a klient'o'tavol'o, model'e afiŝ'e varb'il'e poz'ant'e, liber'e fest'ant'e grup'e ĝarden'e, evident'e ne vol'as kaj bezon'as konsider'i.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Alud'a'j lud'o'j

Soci'a'j ret'ej'o'j, kiel Facebook, Twitter kaj Ipernity, lud'as ĉiam pli grav'a'n rol'o'n en la ĉiu'tag'a viv'o (minimum'e en tiu de okcident'an'o'j).

Tamen ŝajn'as, ke plur'a'j fam'ul'o'j ankoraŭ ne kompren'as la re'son'o'n, kiu'n pov'as est'ig'i ili'a'j inter'ret'a'j deklar'o'j. Fraz'et'o pov'as trans'form'iĝ'i en vitriol'a'n koment'o'n, kiu facil'e rond'ir'as la mond'o'n.

Nun'temp'e „pep'ad'as” ne nur bird'o'j, sed ankaŭ iom naiv'a'j kant'ist'o'j, futbal'ist'o'j kaj politik'ist'o'j. Ili em'as kred'i, ke est'as ĉies rajt'o hav'i kaj dis'send'i propr'a'n opini'o'n pri ajn'a tem'o (ekonomi'o, politik'o, religi'o).

Atlet'in'o

Ebl'e tamen renom'ul'o'j brid'u si'a'j'n vort'o'j'n, ĉar ili el'met'as si'n al ekspluat'ad'o. Tio okaz'is last'a'temp'e en Greki'o, kie atlet'in'o, Paraskevi Papachristou [paraskjeví papaĥrístu], pli fam'a en si'a patr'o'land'o laŭ la kares'form'a nom'o Voula [vula], est'as eksklud'it'a el la ĉi-jar'a'j Olimpi'a'j Lud'o'j.

Ŝi deklar'is ĉe Twitter: „Greki'o est'as tiel plen'a de afrik'an'o'j, ke moskit'o'j, kiu'j de'ven'as de Afrik'o, ne plu dev'as ŝanĝ'i si'a'j'n nutr'a'j'n kutim'o'j'n”.

La koncept'o, mal'bon'e esprim'it'a kaj des pli mal'oportun'e lok'it'a, alud'is la fakt'o'n, ke ĉi-jar'e „invad'is” Greki'o'n tiom da moskit'o'j kiom da afrik'an'o'j – ĉi-last'a'j spit'e al land'a ekonomi'a kriz'o kaj kresk'ant'a sen'labor'ec'o.

Ras'ism'o

La grek'a olimpi'a komitat'o, kiu last'a'temp'e mal'permes'is al si'a'j atlet'o'j uz'i soci'a'j'n ret'ej'o'j'n por dis'vast'ig'i person'a'j'n kaj ne'sport'a'j'n koment'o'j'n, akuz'is la jun'ul'in'o'n pro ras'ism'o kaj do rezign'is pri ŝi'a talent'o.

La re'ag'o de la komitat'o ŝajn'is al plur'a'j iom tro'a, ne'last'e ĉar la atlet'in'o tuj pet'is pardon'o'n pro mis'paŝ'a, laŭ'dir'e humur'a (post sum'ig'o de ĉio), koment'o.

Ne tem'as ceter'e pri izol'it'a kaz'o. Tuj post la komenc'o de la lud'o'j la svis'a futbal'ist'o Michel Morganella post nerv'a matĉ'o kontraŭ Sud-Korei'o „pep'is”, ke sud-kore'an'o'j est'as sen'escept'e „mens'a'j handikap'it'o'j”.

Evident'e sen'senc'aĵ'o. Argument'ebl'as, ke la mens'e handikap'it'o'j est'as tiu'j, kiu'j naiv'e uz'as inter'ret'o'n, ne rezon'ant'e kaj ne kompren'ant'e la fort'o'n de si'a'j vort'o'j kaj ties eventual'a'n efik'o'n.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Rest'as nur esper'o

En 2009 okaz'is plur'monat'a manifestaci'o kontraŭ la madagaskara prezid'ant'o Ravalomanana Marc [ravalumanana mark]. La protest'o'j'n organiz'is Andry Rajoelina [andri radzuelina], apog'at'a de divers'a'j politik'a'j parti'o'j.

Ankaŭ Franci'o kaŝ'e sub'ten'is Rajoelina-n por for'pel'i de la pov'o hom'o'n taks'at'a'n tro angl'o'saks'em'a. Rajoelina promes'is pli dec'a'n viv'o'n, dum la popol'o ne plu el'ten'is la diktator'ec'o'n kaj arogant'ec'o'n de la prezid'ant'o.

Sub prem'o ĉef'e de la arme'o Ravalomanana dev'is demisi'i. Tamen kontraŭ'konstituci'e li trans'don'is pov'o'n al grup'o de alt'rang'a'j oficir'o'j, antaŭ ol for'fuĝ'i al Sud-Afrik'o. La nun'a trans'ir'a reg'ist'ar'o est'as nur part'e agnosk'at'a de la inter'naci'a komun'um'o, kio signif'as tamen ĉes'ig'o'n de ĉiu'j ekster'land'a'j help'o'j.

Kontrakt'o

Ĉar malagas'o'j ne kapabl'as mem solv'i la disput'o'n, en'miks'iĝ'as la inter'naci'a komun'um'o reprezent'at'a de SADEC (kun'labor'a asoci'o de plur'a'j land'o'j el orient'a Afrik'o). Last'jar'e ĝi dev'ig'is dek'o'n da politik'a'j parti'o'j kun'e sub'skrib'i kontrakt'o'n por trov'i solv'o'n.

Menci'it'a est'as star'ig'ad'o de komun'a reg'ist'ar'o por prepar'i laŭ inter'naci'a norm'o balot'o'j'n. Tamen parti'an'o'j de Rajoelina kaj Ravalomanana mal'em'is kun'labor'i dum trans'ir'a period'o.

Reciprok'is akuz'o'j, tiel ke ordinar'a'j civit'an'o'j sven'as antaŭ la kaŝ'it'a'j lud'aĉ'o'j de la politik'ist'o'j. Reg'as sen'labor'ec'o kaj sen'sekur'ec'o kaj galop'as inflaci'o.

Kutim'o'j

Pro la politik'a kriz'o nask'iĝ'is divers'a'j mal'bon'a'j kutim'o'j. Sufer'eg'as kaj la ekonomi'o kaj la medi'o, ĉar sen'skrupul'ul'o'j profit'as por sen'hont'e ekspluat'i la palisandr'o-industri'o'n.

Ceter'e ŝajn'as, ke ĉin'a'j import'ist'o'j kun'labor'as kun malagas'a'j alt'rang'ul'o'j por sub'ten'i kontraband'ist'o'j'n. Kilo'gram'o da palisandr'o kost'as mil'o'j'n da eŭr'o'j. Sed ĝis nun, malgraŭ divers'a'j polic'a'j enket'o'j, neni'u nom'o est'as publik'ig'it'a.

Kelk'a'j fi'politik'ist'o'j ek'imit'as ankaŭ teror'ism'a'j'n metod'o'j'n kaj eksplod'ig'as bomb'et'o'j'n. Sur naci'a'j voj'o'j, bandit'o'j atak'as aŭt'o'j'n. Tamen plej sufer'as kamp'ar'an'o'j pro atak'o'j far'it'a'j de bov'ŝtel'ist'o'j, dum ĝendarm'o'j kaj polic'ist'o'j postul'as ŝmir'mon'o'n de hom'o'j kontrol'at'a'j.

Stagn'ad'o

Laŭ ĵurnal'ist'o'j, rival'ec'o inter Uson'o (kiu sub'ten'as Ravalomanana-n) kaj Franci'o (kiu sub'ten'as Rajoelina-n) est'as la ĉef'a kial'o de la stagn'ad'o. Post kelk'a'j jar'o'j Madagaskaro ek'produkt'os naft'o'n kaj potenc'a'j land'o'j jam konkurenc'as por akir'i la plej grand'a'j'n rajt'o'j'n.

Se persist'os la kriz'o, sekv'os ebl'e trib'a milit'o. Sen'dub'e la sol'a el'ir'o est'as balot'o'j por la prezid'ant'o kaj parlament'o. Laŭ Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, elekt'o'j far'ebl'os nur en juni'o 2013.

La nun'a reg'ist'ar'o sekv'u la decid'o'n de la inter'naci'a komun'um'o por organiz'i balot'o'j'n kred'ind'a'j'n kaj akcept'it'a'j'n de ĉiu'j parti'o'j. Dum'e, la popol'o atend'as kaj esper'as, ke baldaŭ fin'iĝ'os ĝi'a sufer'ad'o.

FIDILALAO Henriel
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Fidilalao Henriel el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kontraband'ist'o'j el'rel'ig'it'a'j

Konstern'iĝ'is kaj surpriz'iĝ'is la vilaĝ'estr'o de Vyšné Nemecké [vyŝne nemecke], kiam li ek'sci'is, ke en li'a vilaĝ'o slovak'a'j dogan'ist'o'j mal'kovr'is kontraband'ist'a'n tunel'o'n sub la slovak'a–ukraina lim'o.

La tunel'o ses metr'o'j'n sub la ter'o est'is 700 metr'o'j'n long'a kaj konduk'is el la ukraina ĉe'lim'a urb'o Uĵhorodo. Dispon'ebl'is en la tunel'o trajn'et'o kun 16 vagon'et'o'j por transport'i kontraband'aĵ'o'j'n (ĉef'e cigared'o'j'n sed ankaŭ ebl'e hom'o'j'n el evolu'o'land'o'j).

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ret'e sub'tret'e

Jam de iom da temp'o aper'as anonc'o'j en madagaskaraj inform'il'o'j pri dung'ad'o de verk'ant'o'j kaj korekt'ant'o'j por franc'lingv'a'j ret'gazet'o'j. La plus'o: ebl'as per'e de Inter'ret'o hejm'e labor'i.

La koncern'a firma'o serĉ'as artikol'o'j'n pri divers'a'j tem'o'j, ekzempl'e san'o kaj homeopati'a'j kurac'il'o'j, luks'a'j svis'a'j brak'horloĝ'o'j, vet'lud'ad'o ĉeval'a kaj lud'kart'a, turism'o.

Unu'a'rang'e postulat'a de la kandidat'o est'as diplom'o pri franc'a lingv'o kaj literatur'o (minimum'e bakalaŭr'ec'o plus du jar'o'j da universitat'a stud'ad'o) kaj ĝeneral'a kultur'o tre riĉ'a, ĉar la dung'ot'o nepr'e reg'u ĉiu'j'n tem'o'j'n pri'trakt'at'a'j'n.

Prov'period'o

Dum tri monat'o'j la firma'o iom post iom inic'as la dung'it'o'n en la verk'ad'o'n aŭ korekt'ad'o'n kaj tiu ne ricev'as salajr'o'n. Post prov'period'o, la firma'o send'as ĉiu'semajn'e tem'o'j'n pri'trakt'ot'a'j'n je long'o de inter 500 kaj 700 vort'o'j.

La lim'dat'o pri liver'ad'o de fin'it'a labor'o est'as rigor'e respekt'end'a. Ali'e la dung'it'o est'os pun'it'a. Al verk'ant'o la firma'o pag'as kontraŭ ĉiu vort'o 10 ari'ar'o'j'n (lok'a valut'o, ekvivalent'o de 0,0036 eŭr'o'j) kaj al korekt'ant'o kontraŭ ĉiu vort'o 6 ari'ar'o'j'n.

Okaz'e de erar'o, la firma'o re'send'as la artikol'o'n kaj du'on'ig'as la pag'o'n. Se de'nov'e sam'artikol'e okaz'os erar'o, kvar'on'iĝ'as la pag'o. Dung'it'o mal'ferm'as kont'o'n ĉe la hejm'paĝ'o de la firma'o, tiel send'ant'e far'it'a'n labor'o'n.

Klient'ar'o

Verk'i artikol'o'n ne facil'as. La firma'o postul'as, ke dung'it'o ĉiam pli rapid'e kaj pli mult'e labor'u. Cert'e, ju pli oni labor'as, des pli oni en'spez'as. Sed la firma'o em'as mal'alt'ig'i la pag'o'n, pretekst'ant'e, ke la klient'ar'o mal'mult'iĝ'as.

Pro la leĝ'ar'o en Madagaskaro ne ebl'as pli'bon'ig'i la labor'kondiĉ'o'j'n de tiu'kamp'a'j dung'it'o'j. Iu kompani'o trans'lok'iĝ'is al Madagaskaro, ĉar dum rest'ad'o en la apud'a insul'et'o Maŭricio oni taks'is ĝi'n sklav'ig'ant'o pro eksces'a'j task'o'postul'o'j kontraŭ tre magr'a'j salajr'o'j.

Henriel FIDILALAO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Henriel Fidilalao el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Infan'o'j komput'il'a'j

Dank'o'n pro la aper'ig'o de la artikol'o Mort'as la libr'o, viv'as la ekran'o de Lenio Marobin (MONATO 2012/07, p. 13). Mi vol'us al'don'i por la leg'ant'o'j, ke la slovak'a'j pedagog'o'j hav'as la sam'a'n problem'o'n. Mi'a edz'in'o est'as instru'ist'in'o en baz'lern'ej'o pli ol 25 jar'o'j'n. Ŝi, kun terur'o, konstat'as, ke por la infan'o'j en la unu'a klas'o est'as pli proksim'a ekran'o (de komput'il'o) ol libr'o. Kaj tuj'a rezult'o: Infan'o'j ĝeneral'e hav'as grand'a'j'n problem'o'j'n pri leg'ad'o, ili hav'as mal'grand'a'n vort'proviz'o'n ktp. Kaj kiu est'as kulp'a? Ĉu ge'instru'ist'o'j? Ĉu ge'patr'o'j? Ĉu magi'a rond'o por la est'ont'ec'o de ni'a'j infan'o'j? Kial?

Juli'us HAUSER
Slovaki'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mikro'kredit'a'j asoci'o'j kresk'as kiel fung'o'j

De dek'o da jar'o'j sen'ĉes'e kresk'as la nombr'o de mikro'kredit'a'j asoci'o'j, kies ĉef'a task'o est'as don'i kredit'o'j'n al si'a'j membr'o'j. Tamen, kelk'a'j nov'tip'a'j tia'j asoci'o'j simil'as al uzur'ist'o'j.

En la fru'a period'o, ĉiu membr'o pag'is kotiz'o'n kaj laŭ'vic'e rajt'is pren'i difin'it'a'n kredit'o'n. La kredit'kapabl'o de'pend'is de la kvant'o de mon'o en la kas'o. La membr'o'j mem difin'is la regul'ar'o'n kaj unu kon'is la ali'a'n, tiel ke facil'e aranĝ'it'a est'is la problem'o. Ĝeneral'e, la kredit'period'o vari'is de tri ĝis tri'dek ses monat'o'j.

Kiam la hom'o'j ek'kutim'is membr'iĝ'i en tia'j asoci'o'j, aper'is nov'a form'o de instituci'o, kies ĉef'a'j proviz'ant'o'j est'as la Mond'a Bank'o kaj la lok'a'j bank'o'j. Ne plu tem'as pri simpl'a asoci'o sed pri ver'e potenc'a financ'a firma'o, kiu rigor'e aplik'as si'a'j'n propr'a'j'n regul'o'j'n. Por ambaŭ form'o'j de mikro'kredit'o, la interez'o monat'a est'as 3 % kaj oni postul'as ke la klient'o dispon'u garanti'a'n valor'aĵ'o'n, kiu egal'valor'as al minimum'e tri'obl'o de la kredit'o.

Relativ'a (mal)sukces'o

Ne ĉiu'j kredit'o'pren'int'o'j sukces'as uz'i la mon'o'n laŭ la indik'it'a cel'o. Mal'sukces'as averaĝ'e 10 % de la projekt'o'j. Pro la long'e'daŭr'a kriz'o, est'as mal'facil'e por la membr'o'j regul'e re'pag'i si'a'n kredit'o'n. Tem'as pri komerc'ist'o'j, transport'ist'o'j, meti-art'ist'o'j aŭ kultiv'ist'o'j. Neni'u sektor'o est'as ekster'danĝer'a. Apenaŭ est'as membr'o'j, kiu'j pli'riĉ'iĝ'as dank'e al mikro'kredit'o, ĉar la pli'mult'o merg'iĝ'as en mal'facil'aĵ'o'j'n.

La situaci'o de hom'a inter'help'o en la form'o de mikro'kredit'a asoci'o ali'form'iĝ'as en ne'hom'a'n prem'o'n de'flank'e de tiu'j instituci'o'j kaz'e de pag'o'mal'fru'o aŭ mal'kapabl'o el'pag'i la ŝuld'o'n. Du tag'o'j'n antaŭ la dat'o de la monat'a pag'o, respond'ec'ul'o vok'as la klient'o'n por „re'memor'ig'i” al li/ŝi la sankt'a'n dev'o'n. Se la klient'o ne laŭ'liter'e respekt'as la kontrakt'o'n, team'o da respond'ec'ul'o'j vizit'as la klient'o'n por for'pren'i ĉiu'j'n garanti'aĵ'o'j'n. La metod'o pli kaj pli simil'as al tiu de uzur'ist'o.

Klient'o ĉiam perd'as

Pro la kresk'ant'a nombr'o de interes'iĝ'ant'o'j est'as mal'facil'e tuj akir'i kredit'o'n, kiam oni bezon'as. Oni dev'as korupt'i kelk'a'j'n agent'o'j'n por rapid'ig'i la trakt'ad'o'n de la dosier'o, ali'e oni dev'as atend'i pli ol unu monat'o'n. Dum la vizit'o, la respond'ec'ul'o'j kontrol'as la viv'situaci'o'n de la membr'o kaj tiu last'a prov'as far'i i'o'n por instig'i ili'n don'i ind'a'n poent'ar'o'n al la projekt'o. Ali'flank'e, kiam la klient'o ricev'as la mon'o'n, li/ŝi nepr'e „ne forges'as” la respond'ec'ul'o'j'n, kiu'j pri'trakt'is la dosier'o'n. Sald'e, la rest'ant'a mon'sum'o ne permes'as al la membr'o taŭg'e funkci'ig'i si'a'n komerc'o'n kaj post unu monat'o jam est'os la unu'a re'pag'o. Malgraŭ tia situaci'o, neni'u plend'as ĉar tia est'as la lud'o!

Ekzempl'o de kruel'aĵ'o okaz'is al iu po'grand'ist'o, kiu prunt'e'pren'is kredit'o'n ĉe fam'a instituci'o antaŭ du jar'o'j. Al li tiu instituci'o prunt'e'don'is 7000 eŭr'o'j'n re'pag'ot'a'j'n en 24 monat'o'j. Li hav'is kiel garanti'aĵ'o'n si'a'n kamion'o'n, kies valor'o est'is proksim'um'e 20 000 eŭr'o'j. Kiam rest'is pag'end'a'j 1800 eŭr'o'j, okaz'is ne'atend'it'a problem'o, kiu prokrast'ig'is la pag'o'n. Kelk'a'j sen'skrupul'a'j respond'ec'ul'o'j de la instituci'o tuj vizit'is li'n, for'pren'is la kamion'o'n kaj for'vend'is ĝi'n. Ili pag'is 1800 eŭr'o'j'n en la kas'o'n de la instituci'o kaj kaŝ'e dis'divid'is kaj en'poŝ'ig'is la ceter'a'n mon'o'n mal'profit'e al la klient'o.

Iu'j respond'ec'ul'o'j gvat'as la „mis'traf'o'n” de klient'o'j kaj profit'as la okaz'o'n por si'n riĉ'ig'i. Se la reg'ist'ar'o ne atent'as pri tiu fi'praktik'o, est'as tim'ind'e, ke okaz'os en Madagaskaro si'n'ofer'a mem'brul'ig'o, kiel est'is en Barato, kiam pren'int'o de kredit'o ne sukces'is plu pag'i si'a'n ŝuld'o'n.

Ankaŭ bon'a evolu'o

Fam'a asoci'o mikro'kredit'a nom'at'a OTIV, sub'ten'at'a de kanad'de'ven'a organiz'aĵ'o Développement International Desjardins (Did), iniciat'is nov'aĵ'o'n por help'i si'a'j'n membr'o'j'n. Krom kredit'o'n kaj ŝpar'ebl'o'n, ĝi propon'as al la membr'o'j ankaŭ soci'a'j'n serv'o'j'n. Kontraŭ simbol'a jar'kotiz'o, la membr'o rajt'as ricev'i re'pag'o'n de kost'o'j pro kurac'ad'o kaj en'hospital'ig'ad'o. La asoci'o kun'labor'as kun privat'a'j kurac'ist'o'j, ŝtat'a'j hospital'o'j kaj divers'a'j apotek'o'j. Kurac- kaj medikament-kost'o'j est'os re'pag'it'a'j de OTIV je 70 % de la tut'a el'spez'o. Unu famili'an'o membr'iĝ'as, sed la tut'a famili'o (kun la infan'o'j mal'pli-ol-18-jar'aĝ'a'j) rajt'as profit'i de tiu serv'o. Sufiĉ'as membr'iĝ'i de minimum'e tri monat'o'j kaj ne est'as dev'ig'o pren'i kredit'o'n.

FIDILALAO Henriel
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Fidilalao Henriel el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pirat'o'j hoj!

En 2006 tiel nom'at'a'j pirat'a'j parti'o'j dis'vast'iĝ'is de Skandinavi'o tra Eŭrop'o. Ĝis nun ili plej mult'e sukces'is en Svedi'o kaj Germanio.

La unu'a est'is la sved'a pirat'a parti'o, fond'it'a la 1an de januar'o 2006. Si'a'n nom'o'n ĝi pren'is de la kontraŭ'kopi'rajt'a organiz'aĵ'o, kiu star'ig'is la ret'paĝ'ar'o'n The Pirat'e Bay („La golf'o pirat'a”).

La noci'o „pirat'o'j” cel'is mal'favor'e pri'skrib'i tiu'j'n, kiu'j kontraŭ'leĝ'e kopi'as. Iom post'e ek'est'is pirat'a'j parti'o'j en Aŭstrio (juli'o'n 2006) kaj Germanio (septembr'o'n 2006). Sam'jar'e en oktobr'o est'is fond'it'a tegment'a organiz'aĵ'o Pirat'e Parties International („Pirat'a'j parti'o'j inter'naci'a'j”).

Mandat'o'j

La unu'a'n balot'sukces'o'n ating'is la sved'a pirat'a parti'o ĉe la eŭrop'a'j balot'o'j en 2009. Ĝi ating'is 7,1 % kaj ricev'is du mandat'o'j'n. Ĉe la balot'o'j por la region'a'j parlament'o'j en Berlino kaj Sar'land'o la german'a'j pirat'o'j ricev'is respektiv'e 8,9 kaj 7,4 % de la voĉ'o'j kaj en'ir'is ambaŭ la lok'a'j'n parlament'o'j'n. Nun'temp'e aktiv'as tut'mond'e 30 pirat'a'j parti'o'j.

En Aŭstrio reprezent'ant'o de la tirola pirat'a parti'o ricev'is lok'o'n en la komun'um'a konsil'ant'ar'o en Innsbruck. La sukces'o amas'komunik'il'e eĥ'iĝ'is. Tamen precip'e en Germanio la pirat'o'j est'is atak'at'a'j de amas'komunik'il'o'j kaj kon'at'a'j parti'o'j. Kritik'ant'o'j riproĉ'is pri diletant'ec'o, mank'ant'a program'o kaj proksim'ec'o al ekstrem'dekstr'ul'o'j.

Princip'o'j

Ali'flank'e la pirat'a parti'o ekzempl'e de Aŭstrio defend'as si'n, dir'ant'e, ke ĝi est'as „dom'o, kiu neniam ĉes'as est'i konstru'at'a, kaj kiu ĉiam est'as pli'bon'ig'at'a”. Ĉef'a'j princip'o'j de la nun'temp'e kompil'at'a program'o est'as baz'a demokrati'o kaj tra'vid'ebl'o en la politik'o.

Krom'e, laŭ la pirat'o'j, est'as grav'e est'ig'i kadr'a'j'n kondiĉ'o'j'n, sub kiu'j la hom'o'j pov'u liber'e aktiv'ad'i. Baz'o por tio est'as la pirat-kod'o kaj ĉart'o de hom'a'j rajt'o'j. Tamen oni ne vol'as plen'ŝtop'i hom'o'j'n per ideologi'o, ĝis ili ne plu pov'as spir'i.

Potencial'o

La aŭstr'a'j pirat'o'j ek'ir'as de tio, ke ĉiu hom'o hav'as potencial'o'n est'i valor'a an'o de la soci'o. Tamen dum'e oni est'as dent'rad'o'j en sistem'o. Forges'it'e est'as, ke teknik'o kaj invent'aĵ'o'j ekzist'as por facil'ig'i la viv'o'n. Hom'o'j valor'ig'as i'o'n, nur se ĝi hav'as ekonomi'a'n efik'o'n. Tio ne signif'as, ke oni ne streb'u i'o'n ating'i, tamen oni pli mal'rapid'e proced'u.

La pirat'a parti'o montr'as, kiel civit'an'o'j pov'as kun'decid'i kaj influ'i. Ĉiu pov'as propon'i afer'o'n, kaj post'e oni decid'as, ĉu aprob'i aŭ mal'aprob'i.

Disciplin'o

Politik'ist'o'j far'iĝ'u de'nov'e popol'reprezent'ant'o'j, serv'ant'a'j al civit'an'o'j, ne simpl'e antaŭ'balot'e prem'ant'a'j man'o'j'n. Parlament'an'o nun'temp'e ne voĉ'don'as laŭ si'a vol'o, sed sub'iĝ'as al parti'a disciplin'o. Ĉe la pirat'o'j kontraŭ'e ne est'as parti'a ĉef'o, kiu ordon'as kiel voĉ'don'i. Tiel, laŭ la pirat'o'j, la hom'o far'iĝ'as la centr'o de atent'o.

La amas'komunik'il'o de la pirat'o'j est'as Inter'ret'o. Tia'manier'e ili ĉiam kaj ĉie pov'as kontakt'i unu la ali'a'n, inter'konsil'iĝ'i kaj decid'i. Ebl'as sekv'i inter'ret'e ĉiu'n pirat'a'n diskut'o'n, kaj ĉiu decid'o est'as detal'e argument'at'a.

Enket'o'j

Laŭ enket'o'j la pirat'a parti'o en Aŭstrio hav'as balot'potencial'o'n de 7 %. Inter 16- kaj 29-jar'ul'o'j la popular'ec'o de pirat'o'j est'as pli grand'a: ili'n sub'ten'as 12 %. Se en 2013 la pirat'o'j en'ir'us la parlament'o'n, ili streb'us per Inter'ret'o dis'kon'ig'i al la publik'o ĉiu'j'n kun'sid'o'j'n.

Tiel, laŭ la pirat'o'j, ne plu est'us koluzi'o kaj nepotism'o. Krom'e, alt'a'j deput'it'a'j salajr'o'j aparten'us al la pas'int'ec'o. Ĉiu parlament'an'o konserv'u nur tio'n ver'e bezon'at'a'n. Sam'e pri ofic'a'j aŭt'o'j: al pirat'o'j sufiĉ'as bicikl'o'j.

Ebl'as riproĉ'i al la pirat'o'j, kio'n oni vol'us. Tamen cert'e ili plu kirl'os la stagn'a'n politik'a'n medi'o'n.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pac'a'j batal'ant'o'j

Slovak'a'j soldat'o'j en ekster'land'a'j pac'misi'o'j dev'os pli milit'i ol nun. Tiel decid'is la slovak'a reg'ist'ar'o en juli'o. Antaŭ'e slovak'a'j soldat'o'j plen'um'is nur milit'polic'a'j'n kaj simil'a'j'n task'o'j'n.

Laŭ fak'ul'o'j la nov'a'j diplomati'a'j task'o'j bezon'as pli intens'a'n kun'labor'o'n en batal'misi'o'j aŭspici'at'a'j de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO), Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) kaj Eŭrop'a Uni'o (EU).

Slovaki'o dispon'ig'as en'tut'e 551 soldat'o'j'n en ses pac'misi'o'j: Afgani'o (344 soldat'o'j), Kipro (159), du misi'o'j en Bosnio kaj Hercegovin'o (45), Sirio (2) kaj Kartveli'o (1 gvat'ist'o). Ekster'land'e pere'is 39 slovak'a'j soldat'o'j, ĉef'e en Kosovo (28).

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉin'e, ĉu ne?

Propr'a'n poŝ'telefon'o'n posed'as pli ol tri'on'o de la malagas'o'j. En ĉiu'j urb'o'j en Madagaskaro vend'iĝ'as poŝ'telefon'o'j, kaj tri kompani'o'j batal'as por domin'i la merkat'o'n.

La plej sukces'a'j kompani'o'j est'as ĉin'a'j, kies telefon'o'j est'as plej mal'mult'e'kost'a'j. Akir'i telefon'o'n ebl'as kontraŭ 10 eŭr'o'j, sufiĉ'e alt'a sum'o en Madagaskaro.

Mult'a'j komerc'ist'o'j prefer'as butik'um'i rekt'e en Ĉini'o, ĉef'e en Guangzhou, por akir'i bon'a'n prez'o'n. La ĉin'a konsul'o liver'as sen'problem'e viz'o'n al malagas'o'j.

Bank'o'j

Kvankam bank'o'j lim'ig'as la kvant'o'n de deviz'o'j kun'port'ebl'a'j, komerc'ist'o'j trov'as solv'o'n kaj ŝanĝ'as valut'o'j'n ĉe la nigr'a merkat'o. Se vojaĝ'ant'o sukces'as tra'pas'i la flug'haven'a'n dogan'ej'o'n, tiu pov'as aĉet'i mult'e da var'o'j en Ĉini'o.

Poŝ'telefon'o est'as unu el la plej serĉ'at'a'j var'o'j. Tiu fabrik'it'a en Ĉini'o tuj re'kon'ebl'as pro si'a du'obl'a Sim-kart'et'o. Inter'temp'e pli kaj pli aplik'ebl'as telefon'o'j: 24-hor'o'j'n tag'e rapid'a'j mesaĝ'o'j, kun avantaĝ'a prez'o por ge'jun'ul'o'j; send'i/ricev'i mon'o'n, eĉ de ekster'land'o; ret'um'i.

Tiu last'a punkt'o en'ten'as mult'e da problem'o'j. Oft'e nur mal'fort'e ricev'ebl'as telefon-signal'o pro teknik'a'j fuŝ'o'j ĉe la ĉin'a poŝ'telefon'o. Ceter'e, la en'e munt'it'a Ttt-leg'il'o ne ĉiam taŭg'as por mal'ferm'i ret'paĝ'o'n. Foj'foj'e ne ebl'as el'ŝut'i dokument'o'j'n, aŭ la telefon'o simpl'e mal'ŝalt'iĝ'as.

Ret'kaf'ej'o

Ĝeneral'e du'obl'as la minut'a ret'kost'o de la poŝ'telefon'o kompar'e kun tiu en publik'a ret'kaf'ej'o. Tial ret'um'i rest'as luks'o por la malagas'o'j.

Tamen furor'as ĉin'a'j poŝ'telefon'o'j pro kultur'a'j kial'o'j. Ge'jun'ul'o'j ŝat'as ili'n por ĉiu'moment'e aŭskult'i muzik'o'n kaj spekt'i film'o'j'n. Oni pag'as mal'mult'e'kost'e por en'ig'i en la memor'kart'o'n kant'o'j'n kaj film'et'o'j'n.

Malgraŭ ĉin'a'j mark'o'j, poŝ'telefon'o'j fabrik'it'a'j en okcident'o kaj en Japani'o popular'as. Ili not'ind'as pro si'a'j kvalit'o kaj viv'daŭr'o. Tamen eĉ la plej simpl'a'j tia'j aparat'o'j kost'as du'obl'o'n de la baz'a monat'a salajr'o. Do nur riĉ'ul'o'j kaj alt'rang'ul'o'j ili'n posed'as.

Henriel FIDILALAO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Henriel Fidilalao el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tomáš Baťa, reĝ'o de la ŝu'ist'o'j

Antaŭ 80 jar'o'j, la 12an de juli'o 1932, tragik'e pere'is en aviad'il'a akcident'o Tomáš Baťa, el'star'a hom'o, ĉeĥ'a entrepren'ist'o, kiu en 1894 fond'is en la mal'grand'a moravia urb'et'o Zlín si'a'n unu'a'n ŝu'fabrik'o'n T. & A. Baťa. Post 20 jar'o'j la ŝu'fabrik'o hav'is 400 dung'it'o'j'n kaj 10 jar'o'j'n post'e jam 5200.

Baťa est'is geni'a vend'ist'o kaj entrepren'ist'o, kiu kompren'is, ke por akir'i bon'a'j'n entrepren'rezult'o'j'n est'as neces'e inter'lig'i labor'o'n, loĝ'ad'o'n, sport'o'n kaj ripoz'o'n. Produkt'ad'a'n entrepren'o'n li vid'is kiel social'a'n organism'o'n. Pro tio li konstru'ig'is tip'a'j'n ruĝ'brik'a'j'n dom'o'j'n por si'a'j dung'it'o'j kun social'a infra'struktur'o.

Li en'konduk'is nov'a'j'n labor'metod'o'j'n de produkt'ad'o (ĉen'stabl'o ktp), kiu'j alt'ig'is la produkt'iv'ec'o'n. Produkt'a'j meti'ej'o'j est'is sen'de'pend'a'j ekonomi'a'j unu'o'j kun propr'a kont'o de profit'o kaj perd'o kaj kvalit'o'kontrol'o. Li fond'is nov'a'j'n branĉ'o'j'n en ekster'land'o kaj romp'is dogan'barier'o'j'n kaj protekt'ism'a'j'n lim'ig'o'j'n de ŝtat'o'j.

Baťa kaj Slovaki'o

Baťa hav'is interes'o'n dis'vast'ig'ad'i la produkt'ad'o'n de ŝu'o'j ankaŭ en Slovaki'o. Oni'dir'e li decid'is pied'vest'i en et'kost'a'j'n ŝu'o'j'n ĉiu'j'n sen'ŝu'a'j'n en la iam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o. Iom'post'iom'e ek'est'is ret'o de vend'ej'o'j kaj ŝu'ripar'ej'o'j. Li'a'j klopod'o'j est'is kron'it'a'j en 1931 per konstru'ad'o de nov'a komerc'a dom'o en la plej grand'a slovak'a urb'o Bratislav'o, nom'at'a „Grand'a Bat'a”.

Baťa interes'iĝ'is precip'e pri ne'dis'volv'it'a'j region'o'j kun fort'a labor'a potencial'o kaj kun bon'a'j trafik'voj'o'j. En 1929 li aĉet'is la (en tiu temp'o) plej grand'a'j'n tan'ej'o'j'n en mez'a Eŭrop'o en la vilaĝ'o Bošany, situ'ant'a je ĉirkaŭ 120 km nord'e de Bratislav'o. Tie li'a post'e'ul'o J'a'n Baťa komenc'is konstru'i en 1939 la fabrik'o'n kaj urb'o'n Baťovany.

La kompani'o Bat'a decid'is ankaŭ konstru'i rajon'a'n fabrik'o'n sur „verd'a herb'ar'o”, simil'e al hodiaŭ'a'j industri'a'j park'o'j. La kompani'o aĉet'is kamp'o'j'n kaj paŝt'ej'o'j'n sub la mont'ar'o Alt'a'j Tatroj en la nord'o de Slovaki'o. En 1936 est'is lanĉ'it'a la rajon'produkt'ad'o, en 1937 komenc'iĝ'is la produkt'ad'o de lan'o kaj en 1938 produkt'ad'o de celofan'o. Ek'est'is la komun'um'o Svit, ek'de 1962 urb'o. Ĝi'a nom'o est'as mal'long'ig'o de la slovak'a nom'o de la fabrik'o „Slovenské viskózové továrne” (slovak'a'j rajon'a'j fabrik'o'j). Kelk'a'j histori'ist'o'j tamen opini'as, ke la komun'um'o est'is nom'it'a laŭ volv'it'a sen'lan'ig'it'a fel'o de ŝaf'o, kiu nom'iĝ'as slovak'e „svit” (rul'aĵ'o).

Post la milit'o

En 1945 ĉiu'j propriet'aĵ'o'j de Baťa en la iam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o est'is ŝtat'ig'it'a'j, kaj la famili'o Baťa for'las'is la land'o'n. Post mal'long'a rest'ad'o en Uson'o J'a'n Baťa setl'is en Brazilo, kie li re'konstru'is la entrepren'o'j'n help'e de ekster'land'a'j produkt'ej'o'j. Li tie fond'is la urb'o'j'n Batatuba, Mariánpolis.

En Ĉeĥ'o'slovaki'o la komun'ist'o'j ŝanĝ'is la nom'o'j'n de ĉiu'j entrepren'o'j de Bat'a. Ekzempl'e de la fabrik'o kaj urb'o Baťovany en Slovaki'o: la urb'o ŝanĝ'is si'a'n nom'o'n al „Partizánske” (omaĝ'e al la partizan'o'j part'o'pren'int'a'j en Slovak'a Naci'a Ribel'o), kaj la fabrik'o est'is renom'it'a kiel „Fabrik'o'j de la 29a de aŭgust'o” (la dat're'ven'o de tiu ribel'o).

Post la fal'o de la komun'ism'a reĝim'o en 1989 post'e'ul'o'j de Baťa vizit'is Ĉeĥ'o'slovaki'o'n kun la intenc'o re'akir'i la posed'aĵ'o'j'n. Ĝis'nun'e la intenc'o rest'as sen'sukces'a.

Bat'a hodiaŭ

Hodiaŭ la konzern'o Bat'a (www.bat'a.com) est'as unu el la plej grand'a'j ŝu'produkt'ant'o'j en la mond'o. Ĝi hav'as kvar komerc'a'j'n region'o'j'n: Bat'a Europe (kun la sid'ej'o en la svis'a Laŭzan'o), Bat'a Asia-Pacific-Africa (Singapur'o), Bat'a Latin America (Meksiko) kaj Bat'a North America (Toront'o). En Slovaki'o Bat'a ag'ad'as de'nov'e ek'de 1996, kiam est'is mal'ferm'it'a la unu'a branĉ'o en la ĉef'urb'o Bratislav'o. Nun'temp'e ekzist'as 27 Bat'a-vend'ej'o'j egal'e dis'lok'it'a'j en la tut'a teritori'o de Slovaki'o.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu est'os pli bon'a mond'o en 2052?

La 7an de maj'o 2012, iom antaŭ la Konferenc'o pri Daŭr'ig'ebl'a Dis'volv'iĝ'o en Brazilo, la Klub'o de Romo (www.clubofrome.org) prezent'is en Roterdam'o la libr'o'n A Glob'al Forecast for the Next Forty Years (Tut'mond'a ne'preciz'a prognoz'o por la ven'ont'a'j 40 jar'o'j). Antaŭ 40 jar'o'j, en 1972, aper'is The Limits to Growth (La lim'o'j de kresk'ad'o). La nun'a'n libr'o'n verk'is Jørgen Randers (o1945), norveg'a scienc'ist'o kiu kun'aŭtor'is la libr'o'n de 1972.

La Klub'o de Romo est'as ne'komerc'a, ne'politik'a organiz'aĵ'o, kiu inter'ŝanĝ'as ide'o'j'n pri divers'a'j afer'o'j, sed ĉef'e pri la natur'a medi'o kaj rilat'a'j aspekt'o'j. La ĝeneral'a sekretari'ej'o ĝis juni'o 2008 trov'iĝ'is en Hamburg'o, Germanio, kaj post'e trans'lok'iĝ'is al Vinterturo, Svisio. Ĝi'a unu'a kun'ven'o, kun 36 membr'o'j, okaz'is en Romo en 1968.

En 1972 la Klub'o avert'is ke, se daŭr'os sen'brid'a kresk'ad'o, la hom'ar'o risk'os el'uz'i la resurs'o'j'n de la planed'o iam inter la jar'o'j 2000 kaj 2100. Ĝis nun ne okaz'is la antaŭ'vid'it'a kolaps'o, sed ni ja hav'as ekonomi'a'n kaj financ'a'n kriz'o'n kaj mult'a'j problem'o'j de la pas'int'a jar'cent'o rest'as ne'solv'it'a'j. Tial la Klub'o de'nov'e far'is prognoz'o'n por la ven'ont'a'j 40 jar'o'j.

Ses cel'o'j

La mond'a loĝ'ant'ar'o en 2052 ating'os 8 ĝis 10 miliard'o'j'n, sed ek'de 2045 ĝi ne plu kresk'os, pro la antaŭ'vid'it'a mal'kresk'o de la nask'o'kvant'o en urb'o'j. Do rest'os dum la ven'ont'a'j jar'dek'o'j pli'grand'iĝ'ant'a postul'ad'o de energi'o, ter'o, akv'o kaj manĝ'aĵ'o'j. Kiel en 2052 ebl'os hav'i mond'o'n pli daŭr'em'a'n kaj pac'a'n?

Por ating'i bon'a'n mond'o'n, kie est'as agrabl'e viv'i, la Klub'o sugest'as ses ag'ad'punkt'o'j'n:

1. Ĉiu'j ekonomi'a'j decid'o'j ankaŭ konsider'u soci'a'j'n valor'o'j'n.

2. La ekonomi'o'j kaj merkat'o'j hav'ig'u var'o'j'n kaj serv'o'j'n kiu'j est'as bezon'at'a'j de daŭr'em'a soci'o.

3. La en'spez'o'j en kaj inter la land'o'j est'u pli just'e dis'divid'it'a'j.

4. Senc'hav'a labor'o, kiu liver'as en'spez'o'n sufiĉ'a'n por dec'a viv'o, est'as hom'a rajt'o.

5. Ĉiu hom'a aktiv'ec'o konsider'u ekologi'o'n.

6. Est'u bon'e funkci'ant'a'j struktur'o'j je lok'a, land'a kaj tut'mond'a nivel'o'j kiu'j reg'os la trans'ir'o'n al pli just'a kaj daŭr'em'a mond'o.

Merkat'o'j est'u de'nov'e regul'ig'at'a'j

Merkat'o'j (financ'a'j, krud'aĵ'a'j, manĝ'aĵ'a'j ...) est'as esenc'a part'o de la soci'o. Pro ili'a mal'bon'a aŭ tut'e mank'ant'a regul'ad'o dum la pas'int'a jar'dek'o ili tro est'is uz'at'a'j por spekulaci'o kaj avid'ec'o. Tia'j eksces'o'j mal'aper'u. Est'os nov'a rol'o por la merkat'o en liver'o de serv'o'j bezon'at'a'j por nov'e struktur'it'a mond'o.

Ĉu la al'vok'o est'as aŭd'at'a?

La libr'o est'as part'o de 18-monat'a kampanj'o, sed la inform'o'j apenaŭ ating'is la publik'o'n. En maj'o aper'is artikol'o'j en la ĉef'a'j gazet'o'j, sed post'e reg'is silent'o. La libr'o ne trov'ebl'as en bibliotek'o'j kaj libr'o'vend'ej'o'j; est'as neni'u inform'o pri traduk'o'j al ali'a'j lingv'o'j. Tut'e ali'e est'is en 1972: la libr'o ĉie hav'ebl'is (el'don'kvant'o de 12 milion'o'j en 37 lingv'o'j) kaj ĝi'a en'hav'o est'is vigl'e diskut'at'a, kvankam pli'mult'o pri'mok'is ĝi'n kaj tut'e ne kred'is la prognoz'o'j'n.

Roland ROTSAERT
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roland Rotsaert el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĝis'ost'a'j eksperiment'o'j

Est'as mal'facil'e ne re'ag'i al la saĝ'a'j konsider'o'j de ni'a redaktor'o-ĉef'o en'konduk'ant'a'j la monat'a'j'n MONATOjn, kaj est'as eĉ pli ne'kontent'ig'e ne koment'i li'a'j'n emoci'a'j'n mem'prezent'o'j'n sam'lok'e. Sed apud ne-Pigr'a'j kaj pli'a'j konkurenc'ul'o'j rilat'e serioz'a'n artikol'spac'o'n, mi ne artikol'um'ant'e, sed nur leg'ant'o'leter'e vol'as koment'i la ĉef'ul'a'n en'konduk'o'n al MONATO 2012/08-09.

Sufiĉ'as cit'i la konfes'o'j'n „Mi, entuziasm'ul'o pri la grand'a eksperiment'o Eŭrop'a Uni'o” kaj „Mi, ĝis'ost'a social'demokrat'o”. Kar'a kler'a kun'generaci'ul'o, ĉu vi ne lern'is, ke ne nur la aĉ'a'j kapital'ist'o'j de'supr'e, sed ankaŭ bon'kor'a'j social'ig'em'ul'o'j de'sub'e kapabl'as detru'i la mond'o'n? Ĉu ni en Eŭrop'o est'u solidar'a'j kun ŝtat'a'j krim'ul'o'j, kiu'j fraŭd'as, for'rab'as, el'prem'as komun'a'n mon'o'n per tromp'o'j, mensog'o'j, truk'o'j, far'o'j, mis'far'o'j, mal'far'o'j? Ĉu vi ver'e vol'us miks'i vi'a'n privat'a'n mon'uj'o'n kun tiu de tia'j ul'o'j? Kaj vi proklam'as tiu'n postul'o'n nom'e de social'demokrat'a'j parti'o'j, kiu'j arog'as al si est'i „La parti'o'j de la social'a just'ec'o”? Ĉu est'as just'e kaj ĝust'e, ke iu'j ul'o'j serv'ad'as si'n el la poŝ'o'j ne nur, ebl'e prav'e, de sen'merit'e riĉ'iĝ'int'o'j, sed ankaŭ de sufer'ant'a'j sam'klas'an'o'j kun mal'alt'a viv'nivel'o, ekzempl'e mem ĝu'ant'e pensi'iĝ'o'n jam de 55-jar'iĝ'o kaj las'ant'e pen'e labor'i sam'a'j'n Eŭrop'an'o'j'n ĝis 67? Kiu'j ricev'as sen'pag'e san'a'j'n serv'o'j'n por la famili'eg'o, kiu'j'n vi pag'as tri'obl'e apart'e; kiu'j en'kas'ig'as subvenci'o'j'n sen'kontrol'e nur por sur'paper'a'j, fikci'a'j aranĝ'o'j? Kaj tio'n vi nom'as „Eŭrop'a eksperiment'o”? Ni'a tut'a viv'o est'as eksperiment'o. Sed honest'a'j hom'o'j eksperiment'as per si mem, kaj esper'ebl'e ne per la viv'o de ali'ul'o'j. Ni bezon'as organiz'i klar'e, tra'vid'ebl'e, serioz'e, sen'tromp'e la iel'a'n kun'fand'iĝ'o'n de ni'a mal'nov'a kontinent'o. Jes, ja, ebl'e eĉ eksperiment'e, sed sen tia aktual'a rezult'o de financ'a kaos'o, politik'a mensog'ad'o kaj public'a hipokrit'ec'o plus la detru'o de mult'eg'e da viv'o'koncept'o'j.

Ĉu tia'n sobr'a'n taks'ad'o'n de ĝis'fund'a skeptik'ul'o, neniam al io ĝis'ost'a, oni rajt'as pet'i ankaŭ de social'demokrati'a ideal'ist'o?

Franz-Georg RÖSSLER
Germanio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

100 jar'o'j'n leĝ'o pri islam'o

La 15an de juli'o 1912 ek'valid'is leĝ'o pri islam'o en Aŭstrio. La leĝ'o agnosk'is islam'o'n laŭ la hanifita skol'o kaj tiu'manier'e cert'ig'is al la islam'an'o'j mem'determin'o'n. Ek'de tiam ili dispon'as pri koncern'a'j rajt'o'j, kiel ekzempl'e religi'a instru'ad'o. Ĝis hodiaŭ ĝi est'as unik'a leĝ'o en Eŭrop'o.

Habsburgo

La leĝ'o pri islam'o en Aŭstrio hav'as precip'e histori'a'j'n kaŭz'o'j'n: en 1908 Aŭstrio-Hungari'o okup'is la grand'part'e islam'a'n Bosnion. Kun pli ol 600 000 tie loĝ'ant'a'j islam'an'o'j la habsburga regn'o unu'a'foj'e en si'a histori'o star'is antaŭ la defi'o akcept'i islam'a'n loĝ'ant'ar'o'n en si'a'n reg'ad'o'n.

Post la okup'ad'o la islam'an'o'j aktiv'is en la aŭstr'a-hungar'a monarki'o: bosni'an'o'j serv'is en la imperi'estr'a gvardi'o, est'is imam'o'j en la arme'o, kaj en Vieno oni plan'is la konstru'o'n de moske'o – plan'o, kiu'n mal'ebl'ig'is la eksplod'o de la unu'a mond'milit'o. Do, help'e de leĝ'o la islam'an'o'j ricev'is la sam'a'n jur'a'n protekt'o'n kiel la ali'a'j leĝ'e agnosk'it'a'j kred'komun'um'o'j. Sub la patron'ad'o de la ŝtat'o ek'de tiam est'as real'ig'at'a'j ili'a'j aranĝ'o'j kaj kutim'o'j en Aŭstrio. La islam'an'o'j rajt'as est'ig'i fond'aĵ'o'j'n, ili hav'as la rajt'o'n pri aŭtonomi'o, se ili ne en'ir'as konflikt'o'n kun la valid'a jur'o.

Gast'labor'ist'o'j

Komenc'e la leĝ'o preskaŭ ne est'is aplik'at'a, ĉar baldaŭ ven'is la fin'o de la habsburga monarki'o en 1918. Post la unu'a mond'milit'o apenaŭ loĝ'is islam'an'o'j en Aŭstrio. Tamen en long'temp'a perspektiv'o la leĝ'o funkci'is. En la du'a du'on'o de la 20a jar'cent'o al Aŭstrio ven'is ne nur pli kaj pli da gast'labor'ist'o'j el Turki'o kaj el la tiam'a Jugoslavio, sed ankaŭ student'o'j, diplomat'o'j kaj fuĝ'int'o'j el islam'a'j land'o'j. La islam'leĝ'o far'iĝ'is la baz'o de la kun'viv'ad'o. Sur'baz'e de ĝi la 2an de maj'o 1979 est'is fond'it'a „Islam'a Kred'komun'um'o en Aŭstrio” kiel korporaci'o de publik'a jur'o.

Ek'de la lern'o'jar'o 1982/1983 funkci'as instru'ad'o de islam'o en aŭstr'a'j lern'ej'o'j. Kiel instru'ist'o'j'n oni dung'is unu'e pedagogi'e ne'instru'it'a'j'n islam'an'o'j'n aŭ teolog'o'j'n el ekster'land'o. Iom'post'iom'e oni komenc'is tamen eduk'i instru'ist'o'j'n en Aŭstrio.

Special'a pozici'o

Okaz'e de la leĝ'jubile'o la islam'a kred'komun'um'o kaj aŭstr'a'j politik'ist'o'j regul'e emfaz'as la special'a'n pozici'o'n de Aŭstrio rilat'e al la agnosk'o de islam'o. Per'e de la publik'a-jur'a pozici'o laŭ la prezid'ant'o Heinz Fischer [hajnc fiŝ'a] la islam'an'o'j dev'as respekt'i la dev'o'j'n leg'it'a'j'n kun la re'kon'o de islam'o kaj la valid'a'j'n leĝ'o'j'n en la land'o.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Plu'e pri kanab'o

La asert'o de Yves Buttex (MONATO 2012/07, p. 6), ke la kanab'a plant'o ne est'as toks'a, ne est'as tut'e la ver'o. Kvankam kelk'a'j ŝtat'a'j kaj provinc'a'j reg'ist'ar'o'j ĉirkaŭ la mond'o permes'as la uz'o'n de kanab'o, tamen last'a'temp'a'j esplor'o'j indik'as, ke ĝi hav'as tre mal'bon'a'j'n efik'o'j'n je la cerb'o kaj la nerv'a sistem'o.

En la jar'dek'o 1870-1880 la komerc'o pri kanab'o est'is la tri'a plej grav'a en la mond'o. Kaj la fibr'o'j (por ŝnur'o kaj tol'o) kaj la sem'o'j (por ole'o) est'is uz'at'a'j. Tiu komerc'o daŭr'is ĝis la 70aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o, kiam la uson'a reg'ist'ar'o hont'ig'e detru'is ĝi'n por eks'ig'i la konkurenc'o'n kontraŭ la nilon'a fibr'o. Ili mensog'is, dir'ant'e ke la kial'o por la eks'ig'o est'as mal'ebl'ig'i la uz'o'n de kanab'aĵ'o kiel drog'o.

Kompren'ebl'e la jun'ul'o'j de la mond'o jam komenc'is uz'i kaj kresk'ig'i la kanab'o'n. Almenaŭ du el mi'a'j tri ge'fil'o'j fum'is ĝi'n.

Henry BROADBENT
Aŭstrali'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Henry Broadbent el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sun'elektr'a'j kamp'ar'an'o'j

En 2005, dum la reg'ad'o de la Social'demokrat'a Parti'o de Germanio kun'e kun la tiam fort'iĝ'int'a Verd'ul'a Parti'o, kre'iĝ'is leĝ'o pri re'nov'ig'ebl'a energi'o. Apart'e la Verd'ul'o'j sub'ten'is program'o'n por produkt'i elektr'o'n tegment'e de privat'a'j dom'o'j por el'ir'i el la danĝer'o'j de la tradici'a'j energi'font'o'j karb'o kaj atom'o.

Ĉar „sub'ten'i” en politik'o signif'as subvenci'i, la parti'o'j garanti'is por 20 jar'o'j, krom mon'o'n por infra'struktur'o kaj sun'panel'o'j, aĉet'i la tiel produkt'at'a'n elektr'o'n je konsider'ind'e pli alt'a prez'o ol ali'manier'e produkt'at'a elektr'o.

Komenc'e la kilo'vat'a kompens'o lim'iĝ'is al ĉirkaŭ 54 cend'o'j. Ĝi nun lim'iĝ'as al ĉirkaŭ 18 cend'o'j, ankoraŭ kvar'obl'e pli alt'a ol la produkt'o'prez'o de hejm'e bezon'at'a elektro'energi'o.

Viktim'o'j

Mem'kompren'ebl'e la ŝtat'o ne kapabl'is financ'i tiu'n donac'o'n, sed iu dev'as pag'i. Kaj oni trov'is ne nur iu'n, sed mult'a'j'n viktim'o'j'n, nom'e tiu'j'n, kiu'j ne dispon'as pri propr'a'j tegment'o'j kaj super'flu'a mon'o por tia'j instal'aĵ'o'j.

La Verd'ul'o'j do atribu'is impost'o'j'n al tiu'j, kiu'j mem ne produkt'as tia'n energi'o'n. Tiu ŝtat'a al'don'o balast'is pas'int'monat'e per ĉirkaŭ 3,6 cend'o'j por kilo'vat'hor'o la prez'o'n postulat'a'n de la energi'entrepren'o'j. Atend'ebl'a'j est'os baldaŭ pli ol 5 cend'o'j pro la last'a'temp'a enorm'a pli'iĝ'o de tia'j instal'aĵ'o'j kun subvenci'o'garanti'o.

Tamen aktual'e, pro for'las'o de nukle'a energi'o post Fukuŝimo kaj nov'a'j energi'line'o'j tra la land'o, la prez'o de elektr'o pli'alt'iĝ'is. Akr'iĝ'is la situaci'o tiel, ke eĉ la eŭrop'a energi'komision'an'o Günther Oettinger tim'as, ke baldaŭ kelk'a'j soci'a'j tavol'o'j ne plu kapabl'os pag'i la elektr'o'faktur'o'n. Li rekomend'is for'pren'i almenaŭ la impost'o'n.

Entrepren'ist'o'j

Ali'flank'e for'pren'i subvenci'o'n est'as mal'facil'a afer'o. Kri'as la nun opozici'a'j Verd'ul'o'j, ke la reg'ist'ar'o intenc'as nul'ig'i la ŝanĝ'o'n al „mild'a” energi'produkt'ad'o. Ve'as la entrepren'ist'o'j pro ebl'a redukt'o de la komerc'o. Plor'as la mon- kaj tegment'o-posed'ant'o'j pro mal'alt'ig'ot'a rent'um'o.

Kompren'ebl'e protest'as ankaŭ tiu'j, kiu'j dev'as pag'ad'i la profit'o'n de ali'ul'o'j. Ja est'as ironi'e, ke la verd'ul'o'j kaj la ruĝ'ul'o'j tiam ne konsider'is, ke ili ne favor'as la propr'a'n klient'ar'o'n, sed bon'hav'a'j'n, bon'stat'a'j'n person'o'j'n, kiu'j facil'e pag'is, pag'as kaj pag'os tiu'j'n instal'aĵ'o'j'n, ĉu kun aŭ sen subvenci'o. Krom'e oni konsider'u, ke la subvenci'at'a sun'energi'o kovr'as nur ĉirkaŭ 4 % de la produkt'at'a elektr'o.

Kiu'j do est'as tiu'j, kiu'j profit'as? Facil'e oni trov'as ili'n. Se oni rond'vetur'as tra kamp'ar'a'j region'o'j, bril'as ĉiu'direkt'e vitr'e blank'a'j tegment'eg'o'j. Eĉ kaduk'a'j'n kaban'o'j'n oni kron'is per sun'panel'o'j, dum tut'a'j kamp'eg'o'j ne produkt'as krud'material'o'n por manĝ'aĵ'o'j, sed elektr'o'n.

Port'il'o'j

Kaj se mon'o ankoraŭ abund'as, sed tegment'o'are'o kaj teren'o jam mank'as, ili konstru'ig'as nov'a'j'n sun'kolekt'il'o'j'n apud'dom'a'j'n, kiu'j ja ne plu dev'as est'i tegment'o'j super firm'a'j konstru'aĵ'o'j, sed iom oblikv'a'j port'il'o'j unu'direkt'a'j.

Ili ne taŭg'as por konserv'i kaj protekt'i pen'e produkt'it'a'j'n kamp'ar'a'j'n var'o'j'n. Almenaŭ oni pov'as sub'e depon'i dum'temp'e ne plu bezon'at'a'j'n maŝin'o'j'n, nostalgi'e konserv'at'a'j'n. La pli praktik'a'j hom'o'j tie simpl'e depon'as si'a'n propr'a'n brul'lign'o'n.

Supr'e la sun'energi'o, sub'e la lign'o'ŝtip'o'j por la forn'o, jen la nov'a kamp'ar'a idili'o. Tiel oni pov'as varm'e tra'viv'i la vintr'o'n kaj for'ŝalt'i nov'aĵ'o'j'n pri hom'o'j en mal'varm'a'j ĉambr'o'j kun redukt'it'a elektr'o.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Saturni'a: Vintr'a magi'o

Ĉu vi vol'as vizit'i Toskani'o'n for de la triv'it'a'j itiner'o'j (Florenco, Piz'o, Sien'o)? Aŭ vi serĉ'as en centr'a Italio nov'a'n emoci'o'n kaj trem'o'n diferenc'a'n?

Jen por vi mal'grand'a, sed vizit'ind'a renom'a ban'lok'o, Saturni'a [saturnja], situ'ant'a en la provinc'o Groseto [ital'e: Grosseto]. Tiu lok'o propon'as al turist'o'j spert'o'j'n ne'forges'ebl'a'j'n je mal'alt'a prez'o. Merg'iĝ'i en la lok'a'j'n varm'a'j'n kaj sulf'it'a'j'n akv'o'j'n mez'e de frost'a vintr'a nokt'o est'as ŝanc'o, kiu'n oni dev'as spert'i almenaŭ unu foj'o'n en si'a viv'o. Ekster la vilaĝ'o trov'ebl'as basen'o'j, en kiu'j'n en'flu'as akv'o, de'ven'ant'a de la lok'a termo'font'o. Park'um'u la aŭt'o'n kaj al'proksim'iĝ'u al ili, akompan'at'e nur de la bru'et'o'j de stel'plen'a nokt'o.

Ekip'int'e vi'n per ban'mantel'o kaj man'tuk'o'j, sen'vest'iĝ'u rapid'e kaj en'akv'iĝ'u tuj. Akv'o'temperatur'o de +37,5o C kares'as, forges'ig'ant'e la frost'o'n kaj ĉiu'n ajn ali'a'n mal'trankvil'ec'o'n. Sen'parol'e, vizit'ant'o pov'as tiel aŭd'i la son'o'j'n de la region'o Maremo [ital'e: Maremma], la log'o'n de noktu'o'j kaj la gril'o'j'n ĉirp'ant'a'j'n. La ĉe'est'o de hidrogen'a di'sulfid'o (sulfid'a acid'o) kaj de karbon'a di'oksid'o ig'as tiu'j'n akv'o'j'n apart'e bon'efik'a'j por la spir'ad'o. Ili favor'as la fluid'ig'o'n kaj efik'as kvazaŭ kontraŭ'inflam'aĵ'o.

Respekt'ind'a sonĝ'o

Sam'kiel ĉiu respekt'ind'a sonĝ'o, cert'e fin'iĝ'os ankaŭ ĉi tiu. La el'ir'int'o'j el la varm'a basen'o pret'u por grand'a temperatur-salt'o. Post'e oni dev'as si'n kovr'i kaj sek'ig'i tre rapid'e. Post tiu ekster'sezon'a ban'ad'o oni pov'as re'supr'e'n'ir'i al la vilaĝ'o kaj re'vigl'iĝ'i per manĝ'ad'o, gust'um'ant'e ekzempl'e plad'o'n da lok'a'j torteloj, kvadrat'a'j, farĉ'it'a'j per selakt'o [ital'e: ricotta], kaj spinac'o'j, kondiment'it'a'j per tomat'a saŭc'o. Kulmin'ig'u tiu'n delic'o'n per botel'o da ital'a vin'o Morellino di Scansano. Post la past'aĵ'o el'prov'u ankaŭ la lok'a'n stuf'it'a'n apr'aĵ'o'n. Kaj nur post'e entrepren'u liber'e nov'a'n vojaĝ'o'n tra tiu land'o mir'ig'a kaj mult'form'a, kia est'as Italio.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Lud'o'j eksklud'a'j

Sport'o mi'n ne apart'e interes'as. Pro tio, loĝ'ant'e ĉi-somer'e en la land'o, kiu gast'ig'is la olimpi'a'j'n lud'o'j'n, mi sent'is mi'n iom eksklud'at'a de la entuziasm'o, la ĝoj'o kaj, mal'pli favor'e, la patriot'ism'o, kiu'j akompan'is la „plej grand'a'n spektakl'o'n sur la ter'o” (tiel).

Krom'e naŭz'as mi'n la komerc'ism'o, la krud'a reklam'ad'o, sen kiu'j la lud'o'j (sam'e kiel ŝajn'e ĉiu'j grand'a'j sport'a'j event'o'j) ne pov'as nun'temp'e okaz'i. Ali'flank'e memor'ind'as, ke malgraŭ la ĉie'a'j mecenat'a'j (= ekspluat'ant'a'j) nom'o'j, la plej mal'avar'a'j subvenci'int'o'j de la lud'o'j est'is brit'a'j impost'o'pag'ant'o'j aŭ, pli ĝust'e, aĉet'int'o'j de loteri'o-bilet'o'j.

Jam de jar'o'j loteri'o-profit'o'j nur et'skal'e sub'ten'as teatr'o'j'n kaj orkestr'o'j'n kaj muze'o'j'n kaj preskaŭ ekskluziv'e sport'o'n. Kaj jen paradoks'o.

Reg'ist'ar'o, kiu dum la nun'a financ'a kriz'o obstin'e rifuz'as invest'i mon'o'n por kre'i labor'lok'o'j'n, obstin'e rifuz'as dev'ig'i bank'o'j'n prunt'e'don'i mon'o'n al firma'o'j, obstin'e rifuz'as iel el'spez'i, nun gaj'e akcept'as, eĉ fanfaron'as, ke la loteri'o-mon'o'j dediĉ'it'a'j al sport'o, do la invest'ad'o, konduk'is al preskaŭ ne'imag'ebl'a brit'a medal'o-rikolt'o.

Do, preskaŭ orvelece, invest'i en sport'o bon'as, invest'i en industri'o kaj soci'o mal'bon'as. Evident'e est'as enorm'a diferenc'o inter ĵet'ad'o de glob'o kaj lanĉ'ad'o de mond'a industri'o. Tamen por form'i sukces'a'n atlet'o'n aŭ sukces'a'n atelier'o'n valid'as la sam'a'j princip'o'j: nepr'as plan'i, trejn'i, ekip'i kaj ĝeneral'e ebl'ig'i.

La olimpi'a'j lud'o'j do montr'u al la brit'o'j, ĉef'e al la politik'ist'o'j, ke elan'o, energi'o, entrepren'em'o kaj, fin'e, invest'ad'o, aplik'ebl'as tiel por ek'rul'i la ekonomi'o'n kiel por akir'i or'a'j'n medal'o'j'n.

Ili memor'u sam'e, ke malgraŭ la ben'o'j de la lud'o'j (laŭ'dir'e Londono dum'lud'e prezent'is si'n pli simpati'e, pli amik'e, ol kutim'e), malgraŭ la evident'a plezur'o, kiu'n ĉerp'is el la lud'o'j milion'o'j da hom'o'j en kaj ekster Briti'o, la olimpik'a'j semajn'o'j reprezent'is insul'et'o'n da forges'em'o en mar'o da ne'cert'ec'o pri labor'o, salajr'o'j, pensi'o'j, soci'a'j serv'o'j, sekur'ec'o ktp. Post la kuk'o'j kaj cirk'o'j al'trud'as si'n nepr'e la real'a mond'o.

Do ne nur pro mi'a mal'sport'em'o sed ankaŭ pro la paradoks'o kor'e de la lud'o'j mi sent'is mi'n eksklud'at'a. Dum'e amuz'is, iom mal'gaj'ig'is mi'n, ke koleg'o'j kaj najbar'o'j, amik'o'j kaj eĉ famili'an'o'j riproĉ'et'as al mi, ke mi mal'em'as kun'ĝu'i spektakl'o'n, kiu kun'ig'as en pac'o kaj en harmoni'o tiom da hom'o'j el tiom da naci'o'j.

Kar'a'j, mi dir'is, mi est'as esperant'ist'o. Ĝust'e tio'n – hom'o'j'n kun'ig'i, pac'e kaj harmoni'e, el ĉiu'j mond'o'part'o'j – ni cel'as, kaj ja far'as, ĉiu'n hor'o'n, ĉiu'n tag'o'n, ĉiu'n monat'o'n, ĉiu'n jar'o'n. Sen'ĉes'e, ne'lac'ig'ebl'e. Ne'rimark'it'e, sen'fanfaron'e. Ni ne bezon'as je ĉiu kvar'a jar'o nov'a'j'n sport'ej'o'j'n, nov'a'j'n instal'aĵ'o'j'n. Ni ne dispon'as pri sen'lim'a'j mon'rimed'o'j. Sed tamen ...

Neni'u mi'n atent'is. Evident'e – pli interes'a la televid'o. Pli atent'o'kapt'a'j la rekord'o'j, la statistik'o'j, la medal'o'j.

Neniu'n medal'o'n rikolt'is team'o Esperant'o. Ankoraŭ ne, hom'o'j. Ankoraŭ ne. Nur atend'u.

Paul GUBBINS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Gubbins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sekur'ec'o-pakt'o'n minac'as fiŝ'agl'o

Vertikal'a'j ek'flug'o kaj sur'ter'iĝ'o, rapid'ec'o du'obl'e kaj flug'distanc'o kvar'obl'e pli ol helikopter'o'j: jen la nov'tip'a transport'aviad'il'o MV22, ali'nom'e Osprey (Esperant'e: fiŝ'agl'o, aŭ pandion'o), kiu en juli'o ek'funkci'is ĉe la uson'a milit'baz'o Iŭakuni en Honŝu'o, Japani'o.

El milit'ist'a vid'punkt'o, aviad'il'o tre dezir'at'a. Tamen ĝi hav'as mal'bon'a'j'n flank'o'j'n, kiu'j mal'trankvil'ig'as japan'o'j'n. Simpl'e dir'it'e, la aviad'il'o akcident'as.

De 2006 ĝis 2011 est'as raport'it'a'j 58 akcident'o'j, inkluziv'e hom-mort'a'j'n. Grav'a'j akcident'o'j okaz'is ĉef'e dum ŝanĝ'ad'o de flug'manier'o de helikopter'a al aviad'il'a. La uson'a arme'o asert'as, ke akcident'o'j tia'j de'ven'is de erar'o de la pilot'o.

Difekt'o'j

Tamen, kelk'a'j special'ist'o'j, eĉ uson'a'j, montr'as, ke Osprey en'ten'as struktur'a'j'n difekt'o'j'n. Al'don'e kelk'a'j opini'as, ke la aviad'il'o ne kapabl'as urĝ'okaz'e plen'um'i sekur'a'n sur'ter'iĝ'o'n.

Malgraŭ tio, la uson'a'j reg'ist'ar'o kaj mar'arme'o decid'is, ke Osprey est'os lok'it'a en aŭtun'o ĉe la uson'a milit'baz'o Futenma en Okinavo. La baz'o trov'iĝ'as en la centr'o de la urb'o kaj est'as kon'at'a kiel „la plej danĝer'a milit'baz'o en la mond'o”.

Okinav'an'o'j jam long'e postul'as de la uson'a kaj japan'a reg'ist'ar'o'j, ke ili nul'ig'u aŭ almenaŭ trans'lok'u la baz'o'n, kio ne okaz'is. Laŭ ambaŭ reg'ist'ar'o'j, Okinavo est'as grav'a kaj taŭg'a baz'o por brems'i arme'a'j'n ekspansi'o'j'n de Ĉini'o kaj Nord'a Korei'o.

Insul'ar'o

La uson'a mar'arme'o plan'as ne nur dispon'ig'i Osprey en Okinavo, sed ankaŭ lanĉ'i mal'alt'nivel'a'j'n trejn'flug'o'j'n – kontraŭ la japan'a aviad'a leĝ'o – laŭ sep voj'o'j super la japan'a insul'ar'o (krom Hokajd'o).

Tio danĝer'ig'os la viv'o'n de la japan'o'j. Krom'e Osprey, nom'at'a de la mar'arme'o „por'agres'a transport'aviad'il'o” posed'as atak-kapabl'o'n, kiu est'os fort'ig'it'a pro la trejn'flug'o'j. Tio do kolizi'as kontraŭ la japan'a konstituci'o, kiu mal'permes'as milit'o'n.

Tamen, malgraŭ opozici'o, la japan'a ĉef'ministr'o Nod'a Joŝihiko dir'is: „Ĉar jam est'as decid'it'e de la uson'a reg'ist'ar'o dispon'ig'i Osprey en Futenma, ĉio rest'as ekster mi'a zorg'o”. Mult'a'j japan'o'j eg'e surpriz'iĝ'is.

Arm'il'o'j

Laŭ la pakt'o pri sekur'ec'o inter Japani'o kaj Uson'o, dispon'ig'o de uson'a'j arm'il'o'j ne est'as objekt'o de antaŭ'a inter'trakt'ad'o. Tamen la en'konduk'o de Osprey rilat'us okaz'e de akcident'o rekt'e al la viv'o de japan'o'j. Ili demand'as si'n, kial la ĉef'ministr'o ne inter'ven'as por protekt'i ili'a'n viv'o'n.

Nun Nod'a dir'as, ke post sufiĉ'a ekzamen'o por cert'ig'i la sekur'ec'o'n, Uson'o komenc'os trejn'flug'o'j'n de la aviad'il'o tra Japani'o. Tamen kelk'a'j fak'ul'o'j opini'as, ke ne ebl'as pruv'i la sekur'ec'o'n de Osprey, ĉar tio en si mem est'us tro danĝer'a.

La trejn'flug'o'j de Osprey kovr'os preskaŭ la tut'a'n Japani'o'n, kaj hom'o'j mal'trankvil'as. La problem'o'j pri uson'a'j baz'o'j koncern'is ĝis last'a'temp'e nur Okinavon, sed nun ili far'iĝ'is tut'japan'a'j. Tio pov'us sku'i la rilat'o'j'n inter Japani'o kaj Uson'o baz'it'a'j'n sur la pakt'o pri sekur'ec'o inter la du land'o'j.

KAWAI Yuka
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Kawai Yuka el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Aŭskult'u la voĉ'o'n, ne la son'o'n!

Post la katastrof'o ĉe la atom'central'o Fukuŝima en mart'o 2011 progres'is la kontraŭ'atom'energi'a mov'ad'o en Japani'o.

En maj'o kaj juni'o 2012 pro pane'o aŭ ekzamen'o funkci'is neniu'j nukle'a'j reaktor'o'j en Japani'o. Tamen komenc'e de juli'o, malgraŭ opozici'o, re'funkci'is la atom'central'o Ooi. La popol'o ne silent'is.

Mez'e de juli'o en Tokio okaz'is grand'skal'a kun'ven'o kontraŭ la atom'energi'a politik'o, nom'at'a „Kun'ven'o cent'mil'hom'a por adiaŭ'i atom'central'o'j'n”. Part'o'pren'is 170 000 hom'o'j, inkluziv'e de kon'at'a'j japan'a'j ĵurnal'ist'o'j, muzik'ist'o'j kaj verk'ist'o'j.

Mem'vol'e

Ĉe'est'is ankaŭ an'o'j de politik'a'j parti'o'j kaj sindikat'o'j, sed plej'part'e kolekt'iĝ'is hom'o'j ne organiz'it'e, sed mem'vol'e. Mult'e help'is Inter'ret'o, precip'e Twitter kaj Facebook.

Jam de'long'e en Japani'o ne okaz'is tia grand'skal'a manifestaci'o por postul'i i'o'n de la reg'ist'ar'o. Kontrast'e, en la 1960aj kaj 1970aj jar'o'j oft'e okaz'is kun'ven'o'j kontraŭ la Pakt'o pri Sekur'ec'o inter Japani'o kaj Uson'o.

Tiam asert'is mult'a'j, ke la pakt'o est'as ne'egal'a kaj danĝer'a. Japani'o pov'us far'iĝ'i ŝtat'o, kiu milit'us kun Uson'o. Tamen la pakt'o est'is aprob'it'a kaj la japan'a popol'o sent'is rezignaci'o'n, ke politik'o'n oni ne pov'as ŝanĝ'i. Tial la tokia manifestaci'o far'iĝ'is io memor'ind'a en la japan'a popol'a histori'o.

Ĉef'ministr'o

Komenc'iĝ'is ali'a nov'a mov'ad'o. Fin'e de juni'o, kiam la reg'ist'ar'o de ĉef'ministr'o Nod'a Joŝihiko decid'is re'funkci'ig'i la nukle'a'n central'o'n Ooi, protest'ant'o'j manifestaci'is antaŭ la oficial'a ĉef'ministr'a sid'ej'o.

„For la atom'energi'o!” kaj „Halt'ig'u Ooi!” ili kri'is, de'nov'e hom'o'j, kiu'j sporad'e kaj ne'organiz'it'e amas'iĝ'is – labor'ist'o'j, jun'ul'o'j, mal'jun'ul'o'j, rifuĝ'int'o'j el Fukuŝimo, politik'ist'o'j de divers'a'j parti'o'j, ge'patr'o'j kun infan'et'o'j k.a.

Komenc'e manifestaci'is nur 300 hom'o'j. Tamen semajn'o'n post semajn'o, ĉiu'vendred'e, ar'iĝ'is ĉiam pli da hom'o'j. Re'ag'is la ĉef'ministr'o, dir'ant'e: „Aŭd'iĝ'as grand'a son'o.”

Afiŝ'eg'o

Tio koler'ig'is la popol'o'n. La sekv'a'n semajn'o'n aper'is afiŝ'eg'o „Aŭskult'u voĉ'o'n, ne son'o'n!”. En vesper'o fin'e de juli'o manifestaci'ant'o'j fin'fin'e sukces'is ĉirkaŭ'i la parlament'ej'o'n.

Fin'e de aŭgust'o la ĉef'ministr'o ne pov'is plu neglekt'i la protest'ant'o'j'n, kies reprezent'ant'o'j'n li akcept'is. Li dir'is: „Kvankam la princip'a politik'o de la reg'ist'ar'o est'as ne de'pend'i de nukle'a energi'o, tio okaz'u ne tuj, sed en long'a perspektiv'o. Ni ne pov'as nun ĉes'ig'i la atom'central'o'n Ooi.” Ne kontent'is la protest'ant'o'j.

Laŭ last'a'temp'a'j enket'o'j, mult'a'j hom'o'j akcept'os pli'ig'o'n de la elektr'a tarif'o por nul'ig'i la atom'central'o'j'n. Ili prefer'as eventual'a'j'n elektro'mank'o'j'n kaj pli alt'a'j'n elektr'o'faktur'o'j'n ol atom'energi'o'n.

KAWAI Yuka
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Kawai Yuka el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fals'a'j diplom'o'j

La artikol'o Kristal'klar'e fals'a'j de Bardhyl Selimi (MONATO 2012/08-09, p. 12) montr'as la mal'bon'a'n, mal'konven'a'n kaj mal'dign'a'n situaci'o'n en la kamp'o de kler'ig'ad'o. La kvant'o de fals'a'j alt'lern'ej'a'j diplom'o'j sen'ĉes'e kresk'as en ĉiu land'o inkluziv'e de Slovaki'o.

La last'a aktual'a kaz'o: Laŭ la slovak'a tag'ĵurnal'o SME, Ján Figeľ [J'a'n Figel], iam'a EU-komision'an'o de Slovaki'o (respond'ec'a por instru'ad'o, eduk'ad'o kaj kultur'o) kaj nun'temp'a prezid'ant'o de la opozici'a parti'o KDH (Krist'an'demokrat'a mov'ad'o) defi'as la enket'ad'o'n pri la legitim'ec'o de si'a titol'o Ph.D. (doktor'o pri filozofi'o, latin'e Philosophiae doctor). En 2007 Figeľ defend'is disertaci'o'n en la scienc'a fak'o social'a labor'o, sed la titol'o'n li akir'is por libr'o pri la al'iĝ'o de Slovaki'o al Eŭrop'a Uni'o. La ministeri'a akredit'a komision'o nun esplor'as, ĉu Figeľ est'as rajt'hav'a uz'ad'i si'a'n titol'o'n.

Juli'us HAUSER
Slovaki'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fand'iĝ'is konscienc'o'j, fand'iĝ'is reaktor'kern'o'j

Pas'is jar'o kaj du'on'o post la akcident'o ĉe la nukle'a central'o en Fukuŝimo, Japani'o. Mult'a'j japan'o'j vol'as mal'ferm'i voj'o'n al soci'o liber'a de la tim'o de radioaktiv'ec'o. Tamen fort'e rezist'as komun'um'o cel'ant'a re'ten'i atom'energi'o'n.

La kvar damaĝ'it'a'j reaktor'o'j est'as plu mal'varm'ig'at'a'j, sed ili'a dis'membr'ig'o ankoraŭ ne komenc'iĝ'is. La radioaktiv'ec'o est'as tro fort'a por esplor'i la stat'o'n de la reaktor'kern'o'j. Laŭ la reg'ist'ar'o kaj la elektr'a kompani'o TEPKO neces'os ĝis 40 jar'o'j por plen'e mal'munt'i la kvar reaktor'o'j'n.

La plej danĝer'a est'as la reaktor'o n-ro 4. Hidrogen'a eksplod'o damaĝ'is la reaktor'konstru'aĵ'o'n, tiel ke ĝi nun ne'stabil'as. Se traf'us de'nov'e ter'trem'o aŭ cunam'o, komenc'iĝ'us ebl'e nov'a ĉen'reakci'o emisi'ant'a ne'mezur'ebl'a'n radioaktiv'ec'o'n.

Evaku'it'a'j

En la plej mal'bon'a okaz'o ĝis 40 milion'o'j da hom'o'j, inkluziv'e de loĝ'ant'o'j de Tokio, dev'us est'i evaku'it'a'j. Jam ĉirkaŭ 160 000 loĝ'ant'o'j est'as evaku'it'a'j el la mal'pur'ig'it'a'j urb'o'j kaj vilaĝ'o'j ĉirkaŭ la damaĝ'it'a central'o.

Apenaŭ komenc'iĝ'is labor'o por pur'ig'i la ter'o'n, sur kiu'n fal'is kaj kie rest'as radioaktiv'a'j substanc'o'j. Fakt'e ankoraŭ ne trov'iĝ'is sekur'a metod'o por pur'ig'i. Rest'as ali'a problem'o: kie'n met'i la for'skrap'it'a'n kaj radioaktiv'a'n ter'o'n. Neni'u komun'um'o vol'as ĝi'n akcept'i.

Protekt'i

Laŭ post'akcident'a'j esplor'o'j, TEPKO ne pov'is antaŭ'vid'i la grand'ec'o'n de la ter'trem'o kaj cunam'o. Do ĝi sen'kulp'is. Tamen, laŭ la esplor'o'j, tro'a'j inter'ven'o'j de la ofic'ej'o de la tiam'a ĉef'ministr'o (ekzempl'e oft'a'j demand'o'j kaj subit'a'j vizit'o'j) konfuz'is la funkci'ul'o'j'n kaj implik'is la plen'um'ot'a'j'n task'o'j'n.

Ekzempl'e, post la ter'trem'o kaj cunam'o for de Sumatr'o en Indonezio en 2004, TEPKO taks'is, ke ĝi bezon'os 8 mil milion'o'j'n da en'o'j por konstru'i ĉe Fukuŝimo dig'o'n por protekt'i kontraŭ cunam'o 20 m alt'a. En 2008 TEPKO kalkul'is, ke pov'us traf'i la central'o'n cunam'o 15,7 m alt'a. Sed neni'o'n far'is la kompani'o.

Konklud'it'e est'as, ke la katastrof'o'n kaŭz'is hom'a neglekt'o kaj sen'respond'ec'o pri la risk'o en'radik'iĝ'int'a'j ĉe burokrat'o'j, scienc'ist'o'j kaj la industri'a sektor'o. Tiu komun'um'o, la t.n. atom'vilaĝ'o (MONATO 2012/07, p. 9), firm'e lig'it'a per mon'o el elektro'konzern'o'j, cel'is sub'ten'i kaj antaŭ'e'n'ig'i nukle'a'n energi'o'n. Tiel la reg'ant'o'j efektiv'e far'iĝ'is reg'at'o'j.

Abund'a'j subvenci'o'j, ekzempl'e de la elektro'kompani'o'j, por scienc'ist'o'j en universitat'o'j for'ig'is ili'a'n neŭtral'ec'o'n. Tiel fand'iĝ'is konscienc'o'j long'e antaŭ la reaktor'kern'o'j de Fukuŝimo.

Deklar'is

Part'e pro la fukuŝima akcident'o, part'e pro mal'venk'o ĉe senat'a'j elekt'o'j eks'iĝ'is la tiam'a ĉef'ministr'o Kan Naoto en aŭgust'o 2011. Li'a post'e'ul'o, Nod'a Joŝihiko, deklar'is antaŭ la Ĝeneral'a Asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, ke Japani'o efektiv'ig'as urĝ'a'j'n sekur'ig'a'j'n rimed'o'j'n ĉe nukle'a'j instal'aĵ'o'j.

Mal'is tamen li'a ag'ad'o. Malgraŭ popol'a'j protest'o'j li aprob'is re'funkci'ig'o'n de la central'o Ooi en la guberni'o Fukui, kie oni trov'is grav'a'j'n mank'o'j'n, inkluziv'e de ne'sufiĉ'a'j dig'o'j kontraŭ cunam'o, neni'a fort'ig'it'a ofic'ej'o kontraŭ ter'trem'o, neni'a evaku-plan'o por okaz'o de akcident'o ktp.

Nun la reg'ist'ar'o vol'as konsult'i la popol'o'n por inform'iĝ'i, ĝis kiu grad'o est'as dezir'at'a atom'energi'o. Tamen la rezult'o'j neniel dev'ig'os la reg'ist'ar'o'n laŭ'e ag'i.

Konkurenc'i

Inter'temp'e, malgraŭ popol'a'j manifestaci'o'j kontraŭ nukle'a energi'o, industri'ist'o'j kaj ali'a'j ripet'ad'as, ke sen ĝi ne pov'os konkurenc'i en la mond'o japan'a'j firma'o'j. Ili al'kroĉ'iĝ'as al la mit'o, ke mal'mult'o'n kost'as atom'energi'o. Ili eĉ vol'as „eksport'i” al ekzempl'e Vjetnami'o kaj Litovio.

Re'ten'i nukle'a'j'n central'o'j'n sur insul'ar'o, kiu okup'as nur 0,25 % de la tut'a ter'o, sed kiu'n traf'as 20 % de la ter'trem'o'j en la mond'o, est'as se ne krim'o, do frenez'aĵ'o.

ISIKAWA Takasi
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Isikawa Takasi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kubut'e, kolaps'e

Ek'de 2012 jar'a abon'bilet'o por uz'i la tut'a'n ret'o'n de publik'a'j trafik'il'o'j en Vieno kost'as 365 € anstataŭ 458 €. Tio'n ordon'is la grek'de'ven'a politik'ist'in'o Maria Vassilakou de la verd'ul'a parti'o.

Sekv'e vend'iĝ'is 20 % pli da jar'bilet'o'j. Ali'flank'e kelk'a'j metro'a'j kaj tram'a'j lini'o'j nun tro plen'iĝ'is. Foj'foj'e nur la plej fort'a'j hom'o'j, uz'ant'e la kubut'o'j'n, pov'as en'ir'i. Patr'in'o'j kun infan'ĉar'o'j kaj pensi'ul'o'j rest'as ekster'e kaj atend'as la sekv'a'n tram'o'n aŭ metro'a'n trajn'o'n.

Kolaps'os

Aktual'e por 37 % de la vetur'o'j en la urb'o oni uz'as publik'a'j'n trafik'il'o'j'n. Kiam est'os ating'it'a la lim'o ĉe 40 %, kolaps'os la sistem'o.

Oni serĉ'as ali'a'j'n ebl'o'j'n, ekzempl'e prioritat'o'n por tram'o'j, koridor'o'j'n por bus'o'j kaj taksi'o'j, kaj nov'a'j'n voj'o'j'n por bicikl'ant'o'j. Krom'e dum la sekv'a'j jar'o'j oni pli'long'ig'os tri tram'a'j'n kaj du metro'a'j'n lini'o'j'n.

Walter KLag
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Cent'jar'ul'o'j kun demand'o'sign'o

Mi tut'e mal'konsent'as kun la konklud'o de Lenio Marobin en li'a artikol'o Cent'mil'o'j da cent'jar'ul'o'j (MONATO 2012/08-09, p. 17). Li skrib'as, „ke pli ol kvar'on'o de la infan'o'j sub la aĝ'o de 16 pov'as antaŭ'vid'i si'a'n cent'jar'iĝ'o'n.”.

Kial? La hodiaŭ'a jun'a generaci'o (ĝeneral'e) ne est'as san'a kaj fizik'e fort'a. Ne ĉiu'j ge'patr'o'j dediĉ'as atent'o'n al si'a'j infan'o'j. Mult'e da infan'o'j sid'as ĉiu'tag'e kelk'a'j'n hor'o'j'n antaŭ televid'ekran'o, komput'il'o. Mank'as sport'o, turism'o, san'a ir'ad'o, viv'interes'o. Kaj rezult'o: ĉiu'okaz'e sid'manier'o de viv'o kaj tial'e civiliz'a'j mal'san'o'j – mal'bon'a vid'kapabl'o, problem'o'j kun vertebr'ar'o, diabet'o, alergi'a'j perturb'o'j, infarkt'o'j, narkot'ism'o, alkohol'o'de'pend'ec'o ktp. Ali'vort'e, mi est'as pesimist'o kaj dub'as, ke prognoz'o'j de statistik'a'j ofic'ej'o'j pri la long'viv'ec'o de la loĝ'ant'ar'o sur ni'a ter'glob'o est'as prav'a'j.

Juli'us HAUSER
Slovaki'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Frenez'a, ne; cel'konsci'a, jes.

La 24an de aŭgust'o, 13 monat'o'j'n post la atenc'o'j kontraŭ ministeri'o en Oslo kaj jun'ul'ar'a tend'ar'o en Utøya, kie est'is mort'paf'it'a'j dek'o'j da hom'o'j, ĉef'e ge'jun'ul'o'j, Norvegi'o sen'pez'iĝ'e el'spir'is.

Anders Behring Breivik (33), la amas'murd'int'o, est'as deklar'it'a respond'ec-kapabl'a kaj pun'ebl'a. Long'e reg'is dub'o, kiam du psikiatr'o'j konklud'is, ke li est'is paranoj'e skizofreni'a kaj psik'oz'a dum la fi'far'o'j kaj tial ne respond'ec'kapabl'a.

Tio kaŭz'is mir'o'n kaj konstern'o'n ĉe la trans'viv'ant'o'j kaj la parenc'o'j de la viktim'o'j, en fak'medi'o'j de psikiatr'o'j kaj ne mal'plej en amas'komunik'il'o'j kaj inter la norveg'a publik'o. Kresk'is la mal'trankvil'o, kiam eĉ la respond'ec'a jur'medicin'a komision'o aprob'is la raport'o'n sen esenc'a'j koment'o'j.

Fals'a konvink'o

Ankaŭ Breivik mem tim'is antaŭ ĉio traf'i „frenez'ul'ej'o'n” (kvankam en la praktik'o ĝi funkci'us simil'e kiel karcer'o). La psikiatr'o'j trov'is, ke Breivik sufer'as pro fals'a konvink'o, ke li hav'as person'a'n misi'o'n batal'i por sav'i Eŭrop'o'n kontraŭ islam'a invad'o.

Ili trov'is krom'e, ke baz'e motiv'as li'n ne la ideologi'o, sed nur'a murd'em'o post tut'temp'a okup'iĝ'o pri la inter'ret'a milit'lud'o World of Warcraft („Mond'o de milit'art'o”) dum pli ol jar'o (9000 hor'o'j).

Tamen ĉu psik'oz'a? Ĉu li ne dum jar'o'j sistem'e plan'is si'a'j'n atenc'o'j'n, far'is ampleks'a'j'n kemi'a'j'n stud'o'j'n por konstru'i la bomb'o'n, aĉet'is paf'il'o'j'n kaj special'a'n munici'o'n, kiu maksimum'e lez'u traf'it'a'n korp'o'n, verk'is 1500-paĝ'a'n kompendi'o'n pri si'a ideologi'o?

Reĝ'a palac'o

Ĉu li ne est'is konsci'a pri si'a ag'o'j? Ĉu li ne liber'e pov'is ĉiam decid'i, ĉu jes aŭ ne fi'ag'i? Kvankam li ne real'ig'is si'a'j'n intenc'o'j'n atak'i la reĝ'a'n palac'o'n aŭ murd'i la eks'ĉef'ministr'in'o'n, kaj kvankam la nombr'o'j de mort'ig'o'j kaj en Oslo kaj Utøya est'is tre moder'a'j kompar'e kun li'a'j grand'skal'a'j plan'o'j, li sukces'is okaz'ig'i pli da detru'o kaj murd'ad'o ol iu ali'a unu'op'ul'o en la histori'o de la land'o.

La karcer'a psikiatr'o ne vid'is simptom'o'j'n de psik'a mal'san'o. Ankaŭ ne team'o de fak'ul'o'j, kiu'j observ'ad'is li'n en la karcer'o tag'e kaj nokt'e dum tri semajn'o'j. El li'a kondut'o dum la proces'o pli kaj pli klar'iĝ'is, ke jen ne frenez'ul'o, sed cel'konsci'a politik'a teror'ist'o.

En tiu konfuz'a situaci'o la tribunal'o en Oslo kontraŭ normal'a praktik'o nom'um'is en januar'o nov'a'n psikiatr'a'n komision'o'n. Tiu konklud'is, mal'e al la unu'a, ke Breivik tut'e ne est'is psik'oz'a, nur sufer'as de perturb'o de la person'ec'o, sed est'is konsci'a pri si'a'j fi'far'o'j kaj sekv'e est'as respond'ec'kapabl'a.

Islam'iĝ'ad'o

Kontrast'e al la unu'a komision'o, la du'a pri'juĝ'is Breivik ne nur laŭ psikologi'a vid'punkt'o, sed konsider'is ankaŭ la influ'o'n de li'a ideologi'o, ke Eŭrop'o sufer'as islam'iĝ'ad'o'n kaj ke en Norvegi'o kulp'as pri tio la reg'ant'a social'demokrat'a parti'o, kies jun'ul'ar'o kun'ven'is en Utøya.

La jur'a proces'o daŭr'is dek semajn'o'j'n. Oni fund'e tra'stud'is la viv'histori'o'n de Breivik ek'de li'a mal'facil'a infan'aĝ'o ĝis li'a politik'a orient'iĝ'o. Oni pri'skrib'is, kiel okaz'is ĉiu unu'op'a el la 77 mort'ig'o'j kaj la vund'o'j de la trans'viv'ant'o'j – plur'a'j mult'lez'it'a'j pro la bomb'eksplod'o en Oslo kaj pli ol 30 plur'foj'e paf'it'a'j en Utøya – kaj oni ekspertiz'is pri la dekstr'eg'a ideologi'o, kiu motiv'is la atenc'o'j'n.

Sed la tribunal'o hav'is kiel baz'o'n por si'a pri'juĝ'o du psikiatr'a'j'n raport'o'j'n kun tut'e mal'a'j konklud'o'j – embaras'a situaci'o, kiu cert'e hav'os sekv'o'j'n por la jur'a psikiatri'o en Norvegi'o. La juĝ'ist'o'j re'tir'is si'n du monat'o'j'n por verk'i si'a'n 500-paĝ'a'n analiz'o'n, dum la tut'a land'o re'ten'is la spir'o'n.

Dolor'ig'a proces'o

Ĝis la last'a moment'o oni tim'is, ke la decid'o de la unu'a komision'o est'ig'os dub'o'n, kiu neces'ig'us konklud'i favor'e al respond'ec-ne'kapabl'o. Tiel pled'is eĉ la prokuror'o'j. Oni antaŭ'vid'is, ke tiu'okaz'e oni dev'os apelaci'i la verdikt'o'n, kun ripet'o ven'ont'jar'e de la long'a dolor'ig'a proces'o.

Sed bon'sanĉ'e ne. La juĝ'ist'o'j plen'e refut'is la argument'o'j'n de la unu'a komision'o. Ni ne rajt'as for'strek'i la krim'eg'o'n kiel mis'far'o'n de mens'mal'san'ul'o. Breivik est'as produkt'o de politik'a medi'o kun long'a histori'o. La verdikt'o preskrib'is la maksimum'a'n pun'o'n: 21 jar'o'j en strikt'e ferm'it'a karcer'o, pli'long'ig'ebl'a'n de tiam ĉiu'n kvin'a'n jar'o'n.

En la praktik'o apenaŭ imag'ebl'as, ke li iam est'os el'las'it'a en la soci'o'n, tiom long'e kiom li ankoraŭ kov'os danĝer'eg'a'j'n plan'o'j'n. Tiel est'us ankaŭ, se li est'us juĝ'it'a psik'e mal'san'a kaj ne respond'ec'kapabl'a. Sed Breivik ne est'as pli frenez'a ol la kruc'milit'ist'o'j de la mez'epok'o aŭ la mult'a'j ali'a'j tra la mond'a histori'o, kiu'j ofer'is hom'o'j'n por antaŭ'e'n'ig'i si'a'j'n ide'o'j'n.

Sekur'ec'a serv'o

Semajn'o'n antaŭ la juĝ'ist'a decid'o publik'iĝ'is ali'a dram'ec'a raport'o: pri la ne'sufiĉ'a prepar'it'ec'o de la sekur'ec'a serv'o kaj de la polic'o, kaj ties re'ag'o'j tiu'n fatal'a'n 22an de juli'o.

En la temp'o tuj post la atak'o'j reg'is nur ŝok'o kaj ĉagren'o. La polic'o cert'ig'is, ke ĝi far'is si'a'n plej'ebl'o'n en tiu kriz'a situaci'o kaj eĉ verk'is raport'o'n, kiu ne trov'is mult'o'n mis'a'n. Ankaŭ la sekur'ec'a serv'o ne akcept'is kritik'o'n.

Sed iom post iom al'surfac'iĝ'is mal'agrabl'a'j demand'o'j: Kial la grand'a'j aĉet'o'j de sterk'o kaj kemi'aĵ'o'j ne vek'is suspekt'o'n ĉe la sekur'ec'a serv'o? Kial la reg'ist'ar'o ne jam efektiv'ig'is si'a'n pli fru'a'n decid'o'n ferm'i la strat'o'n apud la reg'ist'ar'a konstru'aĵ'o, tiel mal'ebl'ig'ant'e al'ir'o'n de eventual'a bomb-aŭt'o?

Helikopter'o

Kial oni ne halt'ig'is Breivik, kiam li sur'voj'is al Utøya per aŭt'o, kies numer'o'n la polic'o sci'is? Kial oni ne ven'ig'is helikopter'o'n ĝust'a'temp'e? Kial la polic'o ne rekvizici'is boat'o'j'n kaj tuj trans'ir'is rekt'e al la insul'o, anstataŭ tro'ŝarĝ'i boat'o'n tri kilo'metr'o'j'n for, dum plu'daŭr'is la murd'ad'o?

La raport'o sen'kompat'e konfirm'is tiu'j'n kaj ali'a'j'n riproĉ'o'j'n kaj list'ig'is 31 pli'bon'ig'end'aĵ'o'j'n (tamen konstat'is ankaŭ, ke la kriz'a'j san'serv'o'j funkci'is tut'e bon'e, kaj ke mult'a'j help'ant'o'j, precip'e ordinar'a'j civit'an'o'j, ag'is hero'e).

Iu'j koment'ant'o'j vid'is paralel'o'n kun la katastrof'e mank'a prepar'it'ec'o la 9an de april'o 1940, kiam nazi'a Germanio invad'is la land'o'n. Rezult'e de la sen'vual'ig'o'j demisi'is la estr'o de la polic'a administraci'o kaj, pli fru'e, ankaŭ tiu de la sekur'ec'a serv'o, kaj iu'j politik'ist'o'j eĉ postul'is demisi'o'n de la ĉef'ministr'o.

Ŝtat'a'j organ'o'j

Sed tiu, publik'e bedaŭr'int'e la tragedi'ar'o'n, deklar'is, ke pli bon'e li rest'u en si'a posten'o kaj far'u si'a'n ebl'o'n por real'ig'i re'form'o'j'n en la koncern'a'j ŝtat'a'j organ'o'j.

Do la juĝ'proces'o est'as definitiv'e fin'far'it'a, kaj Anders Behring Breivik est'as sekur'e for'ferm'it'a en karcer'o. Li ne hav'os kontakt'o'n kun ali'a'j krim'ul'o'j tie, nur kun gard'ist'o'j kaj social'a'j labor'ist'o'j.

Sed rest'as nun tri'a ne'cert'ec'o: komput'il'o'n oni hav'ig'is al li, li pov'as send'i kaj ricev'i ret'poŝt'o'n kaj li plan'as verk'i libr'o'n. Cert'e oni cenzur'os eventual'a'j'n instig'o'j'n al nov'a'j teror'ag'o'j, sed ĝis tiu lim'o li ĝu'as liber'ec'o'n de si'n'esprim'o kaj pov'os inter'konsil'iĝ'i kun si'a'j sam'ideologi'an'o'j ekster'e.

Dekstr'em'eg'a medi'o

Kaj tia'j ne mank'as, kvankam mal'mult'a'j laŭd'as li'a'n uz'o'n de per'fort'eg'o. La defi'o nun est'as: kiel evit'i, ke la dekstr'eg'em'a medi'o en Inter'ret'o nutr'os nov'a'j'n atenc'ul'o'j'n?

La teror'atenc'o'j'n mem sekv'is tumult'a jar'o da deklar'o'j kaj diskut'o'j, kiu'j provok'os re'form'o'j'n de plur'a'j ŝtat'a'j instanc'o'j: la polic'o, la sekur'ec'a serv'o kaj la jur'a psikiatri'o.

Konsol'o tamen pov'as est'i, ke ĉi ĉio rezult'as el publik'a'j debat'o'j, kio konfirm'as, ke bon'e funkci'as la norveg'a'j jur'e baz'it'a soci'o kaj ne'ferm'it'a demokrati'o.

Douglas DRAPER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Douglas Draper el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Slovaki'o ek'favor'e al minoritat'o'j

En maj'o ĉi-jar'a aper'is en Slovaki'o 800-paĝ'a Vort'ar'o slovak'a-roma'a, roma'a-slovak'a (ISBN 978-80-970999-0-9), kiu'n verk'is Anna Koptová kaj ŝi'a fil'in'o Mart'in'a. La vort'ar'o'n prepar'is kaj el'don'is slovak'a fond'aĵ'o Kesaj per financ'a help'o de Eŭrop'a Komision'o kaj la slovak'a'j kultur'ministr'ej'o kaj reg'ist'ar'o.

La el'don'o okaz'is kadr'e de la inter'naci'a projekt'o Re'nov'ig'o de la eŭrop'a dimensi'o de la roma'a'j lingv'o kaj kultur'o, kun'ord'ig'at'a de la Hungar'a Fond'aĵ'o por Minoritat'o'j kaj Hom'a'j Rajt'o'j (KEJA)1. Tiu projekt'o, kiu ricev'is subvenci'o'n de 1 476 400 eŭr'o'j, cel'as laŭ'grad'e el'don'i en sep eŭrop'a'j land'o'j libr'o'j'n pri roma'a'j muzik'o, kultur'o, lingv'o, literatur'o, tradici'o'j kaj etn'o.

Krom'e, de juli'o ĉi-jar'a est'as al'ir'ebl'a'j, per'e de ttt-paĝ'o2 de la slovak'a reg'ist'ar'o, tri ret'vort'ar'o'j minoritat'a'j: slovak'a-hungar'a, slovak'a-ruten'a kaj slovak'a-roma'a. Unu'a'foj'e en la histori'o de Slovaki'o ret'vort'ar'o'j al'port'ad'as fak'a'j'n kaj special'a'j'n termin'o'j'n de la oficial'a, publik'a kaj politik'a viv'o en lingv'o'j de naci'a'j minoritat'o'j viv'ant'a'j en la slovak'a teritori'o.

Spert'ul'o'j aprez'as ĉi tiu'n paŝ'o'n de la slovak'a reg'ist'ar'o favor'e al naci'a'j minoritat'o'j.

1. KEJA est'as mal'long'ig'o de la hungar'a nom'o, Kisebbségi és Emberi Jog'i Alapítvány. La hungar'a kaj angl'a nom'o'j de la projekt'o est'as respektiv'e Roma nyelv és kultúra európai dimenziójának visszaállítása kaj Restoring the European Dimensi'o'n of the Roman'i Language and Culture.
2. www.narodnostnemensiny.gov.sk.
Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Imperativ'o'j imperi'a'j

Briti'o defend'os la suveren'ec'o'n super si'a'j trans'mar'a'j teritori'o'j, inkluziv'e de la Falk'land'a'j Insul'o'j (Malvinoj) kaj Ĝibraltaro, laŭ raport'o sub'skrib'it'a de la brit'a ĉef'ministr'o David Cameron kaj de la ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j.

Jen la unu'a foj'o ek'de 1999, ke la brit'a reg'ist'ar'o analiz'is rilat'o'j'n kun si'a'j trans'mar'a'j teritori'o'j kaj tiel prezent'is perspektiv'o'n pri la est'ont'ec'o de la ŝtat'an'o'j de tiu'j teritori'o'j.

La raport'o cel'as pli'bon'ig'i i.a. la administr'ad'o'n de la teritori'o'j, apart'e rilat'e financ'a'n kaj ekonomi'a'n plan'ad'o'n kaj la kvalit'o'n de la sub'ten'ad'o don'at'a de Briti'o.

Bio'divers'ec'o

La brit'a'j trans'mar'a'j teritori'o'j en'hav'as 250 000 loĝ'ant'o'j'n. Ili inkluziv'as kelk'cent'o'j'n da mal'grand'a'j insul'o'j kaj sam'temp'e vast'a'j'n ocean'a'j'n region'o'j'n, ĉiu'n kun plej divers'a'j ekologi'a'j sistem'o'j kaj bio'divers'ec'o.

La Brit'a Antarkt'a Teritori'o ses'obl'e pli grand'as ol la land'o, al kiu ĝi aparten'as, dum la insul'o Trist'a'n da Cunha agnosk'at'as kiel la plej izol'it'a teritori'o. La brit'a reg'ist'ar'o respond'ec'as pri sekur'ec'o kaj pri bon'a administr'ad'o de lok'a'j afer'o'j.

Lenio MAROBIN
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lenio Marobin el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Lern'ej'o baz'a, salajr'o baz'a

Ferm'it'a'j rest'is ĉiu'j slovak'a'j element'a'j lern'ej'o'j kaj mez'lern'ej'o'j la 13an de septembr'o 2012. La kial'o: instru'ist'o'j strik'is por alt'ig'i si'a'j'n salajr'o'j'n.

La mez'a monat'a salajr'o en Slovaki'o sum'iĝ'as je 889 €, sed tiu de instru'ist'o ĉe element'a lern'ej'o nur 652 € (-27 %), ĉe mez'lern'ej'o 682 € (-23 %). Kompar'e, en Ĉeĥi'o la mez'a salajr'o de baz'lern'ej'a instru'ist'o sum'iĝ'as je 914 €, de mez'lern'ej'a instru'ist'o je 982 €.

Enket'o montr'as, ke veld'ist'o'j, mason'ist'o'j, friz'ist'o'j, dom'farb'ist'o'j ktp per'labor'as mult'e pli ol alt'lern'ej'e eduk'it'a'j instru'ist'o'j. Ekzempl'e, mez'a salajr'o de veld'ist'o sum'iĝ'as je 777 €, de mason'ist'o je 759 €, de friz'ist'o je 699 €.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mond' etern'e milit'ant'a

En si'a verk'o La infan'a ras'o, la skot'a poet'o William Auld [ŭiljam old] pesimism'e asert'as: „Ni rigard'u iom la fakt'o'j'n: tri'a milit'o / dum ni'a jar'cent'o est'as ne'evit'ebl'a”.

Se li antaŭ'vid'is tri'a'n mond'milit'o'n antaŭ la fin'o de la du'dek'a jar'cent'o, li feliĉ'e mal'prav'is. Sed ni sci'as, ke bedaŭr'ind'e milit'o en la mond'o neniam ĉes'is, sed daŭr'as en long'a sen'fin'a ĉen'o de detru'o kaj masakr'o.

Post la kore'a milit'o sekv'is la vjetnam'a (kiu si'a'vic'e est'is daŭr'ig'o de la franc'a-hind'o'ĉin'a). Post la vjetnam'a sekv'is milit'o'j en ali'a part'o de la mond'o: la golf'a, la iraka (kie sekv'is la ir'a'n-iraka), la nun'a uson'a-afgan'a (kiu daŭr'ig'is la soveti'an-afgan'a'n).

Best'o

Ni pov'us menci'i ali'a'j'n lok'a'j'n milit'o'j'n en Afrik'o, Azi'o, Sovetio, Balkani'o kaj tiel plu, sed tio pli ol sufiĉ'as. La hom'o est'as milit'em'a best'o.

La grand'a tragedi'o de la hom'ar'o est'as tio, ke ĝi konstant'e ripet'as la sam'a'n krim'o'n. En si'a vers'aĵ'o milit'a kant'o angl'a poet'o, John Davidson [ĵon dejvidsn], ĝust'e asert'is: „La milit'o re'bred'as la milit'o'n ”.

Eĉ pli traf'e not'is la german'a filozof'o Hegel: „Kio'n la spert'o kaj la histori'o instru'as, tio est'as, ke la naci'o'j kaj la reg'ist'ar'o'j neniam lern'is i'o'n ajn de la histori'o, nek ag'is laŭ ajn'a'j lecion'o'j, kiu'j'n ili est'us pov'int'a'j dedukt'i el ĝi.”

Roman'o'j

Impon'as la fakt'o, ke kelk'a'j el la plej renom'a'j kontraŭ'milit'a'j roman'o'j, kiu'j est'iĝ'is el la terur'aĵ'o'j de la unu'a mond'milit'o, de'ven'as de aŭtor'o'j, kiu'j mem spert'is tiu'j'n temp'o'j'n, kaj kiu'j sen'dub'e est'is eduk'at'a'j laŭ la tradici'a'j koncept'o de patriot'ism'o kaj ŝajn'a glor'o de la milit'o.

Impres'as ankaŭ, ke tiu'j verk'ist'o'j aparten'is al divers'a'j land'o'j, ne nur la ĉef'a'j protagonist'o'j, sed inkluziv'ant'e ili'n. Inter tiu'j roman'o'j ni re'memor'u la verk'o'j'n Neni'o nov'a en la okcident'o de la german'a aŭtor'o Erich Maria Remarque [remárk]; Mar'e nostrum kaj La kvar rajd'ant'o'j de la Apokalips'o de la hispan'a aŭtor'o Blasco Ibáñez [ibánjes]; kaj du grav'a'j'n roman'o'j'n en Esperant'o, nom'e: Kiel akv'o de l' river'o de la franc'o Raymond Schwartz [ŝvarts], kaj La grand'a kaldron'o de la skot'o John Franc'is [ĝon fransis].

Kre'int'o

Oni ne pov'as ne'i, ke la ideal'o'j de la kre'int'o de la lingv'o, en kiu aper'as ĉi tiu magazin'o, est'as nobl'a'j kaj imit'ind'a'j, sed la tekst'o de li'a poem'o La esper'o hodiaŭ ŝajn'as tro naiv'a: „Al la mond' etern'e milit'ant'a / Ĝi promes'as sankt'a'n harmoni'o'n”.

Neniam la hom'ar'o ating'os sankt'a'n harmoni'o'n (eĉ ne per Esperant'o), ĝis ni konvink'os inter'naci'a'j'n instanc'o'j'n kaj reg'ant'o'j'n de la naci'o'j, kiu'j pretend'as est'i gard'ant'o'j de la pac'o, ke milit'o kaj arm'it'a inter'ven'o neni'o'n solv'as.

Bedaŭr'ind'e, la tragedi'o daŭr'as, kaj daŭr'os.

Garvan MAKAJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garvan Maka'j el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Deficit'o elefant'a

Rand'e de bankrot'o: tiel son'is la opini'o de eks'a'j membr'o'j de la kabinet'o de la iam'a serb'a ĉef'ministr'o Ivica Dačić nur du monat'o'j'n, post kiam ili ĉes'is funkci'i. Ankaŭ la nun'a reg'ist'ar'o not'as, ke la ŝtat'a deficit'o sum'iĝ'as je 235 miliard'o'j da dinar'o'j – pli ol du'on'o de la jar'a ŝtat'a mal'net'a produkt'o.

La ministr'o pri financ'o'j, Mlađen Dinkić, promes'ant'e mal'grand'ig'i la deficit'o'n, kulp'ig'is la antaŭ'a'n kabinet'o'n. Ĝi el'spez'is pli ol ĝi posed'is, li dir'is, kaj nun la faktur'o'n pag'u la nun'a reg'ist'ar'o. Laŭ opozici'an'o'j, sam'o'n far'is li antaŭ ses jar'o'j.

Regul'o'j

Por solv'i la financ'a'n situaci'o'n la reg'ist'ar'o nul'ig'is 138 regul'o'j'n, laŭ kiu'j la entrepren'o'j pag'u impost'o'j'n. Krom'e ĝi promes'is help'i la agrikultur'o'n kaj brid'i la salajr'o'j'n de ŝtat'a'j administr'ant'o'j.

Dir'is Dinkić, ke la situaci'o tro grav'as por est'i tuj solv'it'a. Ĝi simil'as, laŭ la ministr'o, al manĝ'ad'o de elefant'o. Tio ne de unu tag'o ĝis la ali'a ebl'os, sed iom post iom oni sukces'os.

Dimitrije JANIČIĆ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dimitrije Janičić el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Je vi'a mal'san'o

Almenaŭ provizor'e mal'permes'is la slovak'a ministr'ej'o pri san'o la vend'ad'o'n de alkohol'aĵ'o'j fabrik'it'a'j en Ĉeĥi'o. Simil'e ag'is ankaŭ Pollando.

La mal'permes'o sekv'as la en'hospital'ig'o'n en septembr'o de dek'o'j da hom'o'j en Ĉeĥi'o, kiu'j konsum'is alkohol'aĵ'o'j'n dilu'it'a'j'n per met'an'ol'o. Tio pov'as kaŭz'i blind'ec'o'n aŭ eĉ la mort'o'n.

La ĉeĥ'a reg'ist'ar'o sen'prokrast'e mal'permes'is ne nur vend'ad'o'n de trink'aĵ'o'j en'hav'ant'a'j pli ol 20 % da alkohol'o, sed ankaŭ ili'a'n eksport'ad'o'n.

Juli'us HAUSER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pere'o'n de speci'o'j mal'help'as hom'o'j

En la Ruĝ'a'n Libr'o'n de Litovio nun'temp'e est'as en'skrib'it'a'j 253 en'danĝer'iĝ'int'a'j speci'o'j. Dum la last'a jar'dek'o eĉ 18 nov'a'j speci'o'j de flaŭr'o kaj faŭn'o al'don'iĝ'is en la list'o. La hom'a ag'ad'o drast'e ŝanĝ'as la natur'medi'o'n perd'ig'ant'e al plant'o'j kaj best'o'j la kutim'a'j'n viv'kondiĉ'o'j'n, kio kontribu'as al la mal'aper'o de pli'a'j speci'o'j. Tamen, la hom'o mort'ig'as kaj la hom'o ankaŭ re'viv'ig'as.

Antaŭ plur'a'j jar'o'j oni oft'e vid'is en la sud'a Litovio, kie la pejzaĝ'o est'is mal'sek'a, la marĉ'a'n testud'o'n (scienc'e Emys orbicularis). Tamen, aktiv'a land'a pli'bon'ig'o kaj mal'vast'ig'o de marĉ'a'j surfac'o'j sam'temp'e eg'e mal'vast'ig'is la viv'ej'o'j'n de la testud'o'j. En la jar'o 1976 la marĉ'a testud'o est'is akcept'at'a en la Ruĝ'a'n Libr'o'n de Litovio. Oni opini'as, ke nun'temp'e viv'as nur kelk'a'j cent'o'j da marĉ'a'j testud'o'j. Por ke ili ne tut'e mal'aper'u de sur la litova ter'o, oni decid'is kolekt'i ili'a'j'n ov'o'j'n kaj el'kov'ig'i ili'n en la zoologi'a park'o de Kaunas.

Kiam la veter'o varm'iĝ'as, testud'o'j komenc'as par'iĝ'i. Post'e la in'o'j serĉ'as lok'o'j'n por ov'um'i. La plej taŭg'a'j lok'o'j est'as sun'a'j sud-direkt'a'j sabl'a'j dekliv'o'j. Ĉi tie in'o'j el'fos'as kav'o'j'n de dek'kelk'a'j centi'metr'o'j kaj tie ov'um'as dek'o'n, du'dek'o'n aŭ eĉ pli da ov'o'j. Por ke tiu'j lok'o'j ne al'log'u rab'o'best'o'j'n, ekzempl'e vulp'o'j'n, la testud'o'j kaŝ'as si'a'j'n nest'o'j'n per special'a tegment'o. Tiu ĉi tamen por vulp'o'j ne est'as serioz'a bar'il'o.

Pas'int'jar'e natur'protekt'ant'o'j divers'lok'e en la sud'a part'o de Litovio trov'is 47 mal'sekur'e post'las'it'a'j'n ov'o'j'n kaj trans'don'is ili'n al la zoologi'a park'o. Ĉi tie nask'iĝ'is 20 testud'id'o'j. Pas'int'jar'e sam'manier'e ĉirkaŭ 50 pli'a'j ov'o'j est'is trans'don'it'a'j al la zoologi'a park'o. Tie la testud'id'o'j rest'os dum tri jar'o'j kaj post'e est'os transport'at'a'j al la ge'patr'a'j lok'o'j.

La plej et'a ran'o

Natur'protekt'ant'o'j de Litovio ankaŭ zorg'as pri la dis'vast'ig'o de la eŭrop'a hil'o (scienc'e Hyla arborea), famili'o de arb'a'j ran'o'j. Ankaŭ tiu ĉi est'as en'list'ig'it'a en la Ruĝ'a'n Libr'o'n de Litovio. Por protekt'i hil'a'j'n ov'o'j'n de rab'o'fiŝ'o'j oni konstru'as special'a'j'n bar'il'o'j'n, kie ili rest'as ĝis aper'o de hilidoj. Post'e ili est'as liber'e el'las'at'a'j en la akv'o'n. Pas'int'jar'e tia'manier'e nask'iĝ'is ĉirkaŭ 280 eŭrop'a'j hil'o'j. Oni kalkul'as, ke nun'temp'e en Litovio viv'as ĝis 2000 ekzempler'o'j.

La eŭrop'a hil'o est'as la plej rar'a ran'o en Litovio. Ĝi est'as unu el la plej mal'grand'a'j ran'o'j de Eŭrop'o. Ĝi kresk'as nur ĉirkaŭ 3-5 cm. Tiu'j ĉi ran'o'j ŝat'as mal'profund'a'j'n, varm'a'j'n marĉ'o'j'n, kiu'j'n ne ombr'um'as grand'a'j arb'o'j.

Link'o'j re'ven'as

Link'o'j (scienc'e Lynx lynx) ankaŭ est'as mal'aper'ant'a best'o'speci'o en Litovio. Pli'grand'ig'i la link'o'famili'o'n help'as projekt'o, laŭ kiu la best'o'j est'as bred'at'a'j en mal'liber'o kaj post ceter'a adapt'ad'o est'as las'at'a'j en liber'a'n viv'o'n. Dum la jar'o'j 2011-2013 oni intenc'as bred'i kaj natur'e ek'loĝ'ig'i 14 link'o'j'n.

En la bred'program'o de link'o'j part'o'pren'as kvar privat'a'j bred'ej'o'j. Pas'int'jar'e ses link'in'o'j nask'is id'o'j'n. Antaŭ liber'iĝ'o la best'o'j dum kelk'a'j monat'o'j viv'as laŭ adapt'ig'a reĝim'o en special'a'j kaĝ'eg'o'j, ĉirkaŭ 30 akre'o'j'n grand'a'j, en for'a arb'ar'o, kie ili ne vid'ant'e hom'o'j'n prepar'iĝ'as por la viv'o en sovaĝ'a natur'o. Ĉi tie link'o'j ĉiu'tag'e ricev'as viv'a'n nutr'aĵ'o'n: kok'in'o'j'n, lepor'o'j'n, kapr'id'o'j'n ... Se la si'n'ten'o de la best'o'j est'as normal'a, ili kapabl'as en la aĝ'o de unu jar'o kaj du'on'o mem'star'e serĉ'i kapt'aĵ'o'j'n, kiam oni las'as ili'n liber'e en la sovaĝ'a natur'o.

Por sekv'i ili'a'n migr'ad'o'n oni mark'as la link'o'j'n antaŭ ili'a el'ir'o al si'a natur'a hejm'o per special'a'j dis'send'il'o'j.

Pri bred'ad'o de link'o'j iom mal'kontent'as ĉas'ist'o'j, ĉar vintr'e tiu'j ĉi konkur'as kun link'o'j pri kapreol'o'j. Tamen ĉas'ad'o de link'o'j est'as konsider'at'a kiel krud'a ŝtel'ĉas'ad'o kaj la ĉas'ist'o'j risk'as grand'a'j'n mon'pun'o'j'n.

Guf'o'j de'nov'e flug'as

En la program'o de bred'ad'o de mal'aper'ant'a'j speci'o'j tem'as ankaŭ pri la grand'a guf'o (scienc'e Bub'o bub'o). Kvin bred'ej'o'j intenc'as dum la jar'o'j 2011-2013 liber'ig'i 20 guf'id'o'j'n. La unu'a'j 15 bird'o'j flug'is en la sovaĝ'a'n natur'o'n pas'int'jar'e. Laŭ inform'o'j de dis'send'il'o'j, met'it'a'j sur la kol'o'j'n de la bird'o'j, oni pov'as konstat'i, ke ĉirkaŭ 30 % de la jun'a'j bird'o'j pere'is, precip'e pro akcident'o'j kun aŭt'o'j. Sur la ŝose'o'j la guf'o'j trov'as mult'a'j'n pere'int'a'j'n best'o'j'n, kiu'j serv'as al ili kiel facil'a kapt'aĵ'o.

Natur'protekt'ant'o'j kalkul'as, ke ĉiu'jar'e minimum'e 150 bred'it'a'j guf'id'o'j pov'us sen'problem'e pli'grand'ig'i la famili'o'n de litovaj guf'o'j. Tamen la plan'o est'as mult'e pli modest'a – nur 20.

Litovaj natur'protekt'ant'o'j rev'as pri nov'a'j projekt'o'j, kiu'j ebl'ig'us pli'mult'ig'i ankaŭ ali'a'j'n mal'aper'ant'a'j'n speci'o'j'n kaj ĝoj'as, ke Litovio, kompar'e kun ali'a'j land'o'j de Eŭrop'o, pov'as fier'i pro sufiĉ'e riĉ'a speci'a vari'ec'o.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Viv'i ĉe la marĝen'o'j

Karakteriz'as la okcident'a'n part'o'n de Makedonio, loĝ'at'a'n de alban'o'j, grand'a ekonomi'a stagn'ad'o. Ek'de 1991 mank'as ŝtat'a'j invest'aĵ'o'j kaj industri'a'j entrepren'o'j, ankaŭ do la ebl'o eksport'i. Vigl'as nur kaf'ej'o'j, restoraci'et'o'j kaj vet'lud'ej'o'j.

Est'iĝ'as sen'labor'ec'o ĉef'e ĉe la jun'ul'ar'o, kiu prov'as si'n sav'i ekster'land'e, eĉ en Irako kaj Afgani'o. Sam'temp'e kresk'as la kvant'o de murd'o'j kaj ŝtel'o'j, narkot'ism'o kaj ali'a'j tia'j fi'ag'o'j. Psikologi'e sufer'as la popol'o pro deprim'ad'o, psik'a'j traŭmat'o'j kaj divers'a'j neŭr'oz'o'j.

Alban'o'j sen'pacienc'e atend'as la somer'o'n, kiam re'ven'as hejm'e'n el'migr'int'o'j, kies bon'stat'o oft'e ne bril'as. La mon'o al'port'it'a de la re'ven'int'o'j est'as tamen depon'it'a en bank'o'j reg'at'a'j de slav'o'makedon'o'j.

Ge'edz'iĝ'i

Ankaŭ la kultur'a viv'o apenaŭ flor'as. Mank'as bibliotek'o'j, modern'a'j libr'o'vend'ej'o'j, teatr'o'j kaj kin'ej'o'j. Sen ili la jun'ul'ar'o est'as dev'ig'it'a pas'ig'i la temp'o'n en kaf'ej'o'j. Plur'a'j jun'ul'o'j est'as tent'at'a'j ge'edz'iĝ'i ekster'land'e nur por akir'i azil'o'n.

Jun'a'j diplom'it'o'j de la universitat'o'j apenaŭ trov'as labor'posten'o'j'n, apart'e en ŝtat'a'j instituci'o'j. Tet'ov'o hav'as du universitat'o'j'n, unu ŝtat'a'n kaj unu privat'a'n, sed la urb'o aspekt'as mort'a. Ĝi est'as sen trink'ebl'a akv'o, bibliotek'o, teatr'o, bazar'o'j, sport'ej'o'j, industri'o'j kaj financ'a'j instituci'o'j.

Tie antaŭ ne'long'e oni anonc'is liber'a'n ekonomi'a'n are'o'n. Ĝi tamen ne real'iĝ'is. Kontrast'e, en Skopj'e kaj en la orient'a part'o de la land'o oni konstru'as kaj re'konstru'as sport'a'j'n kaj ali'a'j'n kultur'a'j'n ej'o'j'n.

Get'o

Industri'o kaj ekonomi'o kuŝ'as en la man'o'j de slav'o'makedon'o'j. Ĉiu'j produkt'aĵ'o'j est'as serb'a'j aŭ slav'o'makedon'a'j, inkluziv'e de agrikultur'aĵ'o'j. Alban'o'j far'iĝ'is do popol'o koloni'it'a, ekzist'ant'a kvazaŭ en get'o ĉe la marĝen'o'j de ekonomi'a'j kaj financ'a'j procez'o'j.

Argument'ebl'as, ke tem'as pri cel'at'a politik'o de la reg'ant'a slav'o'makedon'a parti'o VMRO-DPMNE por sub'ig'i la alban'o'j'n, dev'ig'i ili'n silent'i, inter si kverel'i, rezign'i pri politik'a'j postul'o'j kaj fin'e el'migr'i.

Folklor'o

Eksklud'it'a'j de ŝtat'a'j instituci'o'j, kaj sen naci'a'j kultur'a'j instituci'o'j, alban'o'j en Makedonio pov'as si'n okup'i nur pri art'ism'a'j asoci'o'j, folklor'a'j grup'o'j kaj popol'a'j danc'o'j kaj kant'o'j. En ali'a'j land'o'j folklor'o memor'ig'as pri la pas'int'ec'o; por alban'o'j en Makedonio ĝi signif'as „la event'o de la jar'o”.

Solv'o trov'ebl'os eventual'e kadr'e de integr'iĝ'o de Makedonio en Eŭrop'a Uni'o. Tamen en la last'a'j ses jar'o'j nek pli'bon'iĝ'is la inter'etn'a'j problem'o'j, nek proksim'iĝ'is Makedonio al EU aŭ al NATO.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Voĉ'o de riproĉ'o

Ĉu vi hav'as voĉ'o'n, kiu vi'n al'parol'as, eĉ al'skrib'as? Mi pret'as vet'i, ke ne. Almenaŭ ne tia'n. Klar'e, mult'a'j'n voĉ'o'j'n ni posed'as: ekster'a'j'n voĉ'o'j'n, tiu'j'n de famili'an'o, profesi'ul'o aŭ klient'o; intern'a'j'n voĉ'o'j'n, tiu'j'n de la konscienc'o, kor'o aŭ kap'o. Tamen fizik'e du'a voĉ'o: jen io apart'a.

Tio ne signif'as, ke mi est'as posed'at'a de spec'o de dybbuk, do fi'a, malic'a spirit'o, kiu dev'ig'as mi'n foj'foj'e el'gorĝ'ig'i vort'o'j'n kaj fraz'o'j'n en mister'a'j, magi'a'j lingv'o'j. Argument'ebl'e nur MONATO kaj ali'a'j esperant'a'j revu'o'j dev'ig'as mi'n tiel fremd'i. Se nur tiel facil'e est'us el'buŝ'ig'i fremd'a'j'n lingv'o'j'n ...

Ho, ve. Rimark'u la tri punkt'o'j'n fin'e de la last'a fraz'o. Ĝust'e tia'j'n ornam'aĵ'o'j'n abomen'as mi'a du'a voĉ'o. Kaj ne nur tri punkt'o'j'n: ankaŭ mi'a'n em'o'n en'kadr'ig'i vort'o'j'n per ironi'a'j cit'il'o'j aŭ en'fraz'ig'i kramp'o'j'n, strek'et'o'j'n kaj ali'a'j'n halt-indik'o'j'n.

Nepr'as, ke mi klar'ig'u. Tiel skrib'is tiu, kiu voĉ'leg'as kaj registr'as por blind'ul'o'j MONATO-artikol'o'j'n, inkluziv'e de mi'a'j tri'punkt'e pez'a'j, kramp'e komplik'a'j, strek'et'e streĉ'a'j vid'punkt'o'j.

„Bon'vol'u mi'n kompat'i!” el'kor'is mi'a voĉ'o, list'ig'ant'e mi'a'j'n stil'a'j'n stumbl'ig'aĵ'o'j'n. „Ne forges'u vi'a'j'n aŭskult'ant'o'j'n kaj last'e, sed ne balast'e, vi'a'n voĉ'o'n!”

Pruv'aĵ'o'j'n pri mi'a'j pek'o'j send'is mi'a voĉ'o en la form'o de fot'o'kopi'it'a paĝ'o kun mi'a vid'punkt'o „Pik'a parti'o” el la aŭgust'a-septembr'a numer'o de MONATO. Jen, roz'kolor'e indik'it'a'j, ĉiu'j mi'a'j krim'o'j kontraŭ, laŭ mi'a voĉ'o, flu'a leg'ad'o de la koncern'a tekst'o.

Malgraŭ la ironi'a ton'o de la ĝis'nun'a'j vort'o'j, mi agnosk'as, ke la afer'o voĉ'e lev'it'a neniel bagatel'as. Mi ja dank'as pro la riproĉ'o'j. Grav'as, ke, leg'ant'e, mi'a voĉ'o ne stumbl'u, ne hezit'u, kaj antaŭ'e ne dediĉ'u tro da temp'o, interpret'ant'e, kio'n mi vol'as dir'i.

Grav'as ankaŭ, evident'e, ke la aŭskult'ant'o'j kapt'u unu'a-aŭd'e la senc'o'n de la legat'aĵ'o. Ili ne vol'as halt'i por re'komenc'i fraz'o'n aŭ eĉ tut'a'n artikol'o'n.

Sed kio'n far'i? Krom la ja ironi'a'j supr'e alud'it'a'j tri'punkt'o'j mi evit'as ĉi-kontribu'aĵ'e kramp'o'j'n, strek'et'o'j'n kaj ali'a'j'n subit'a'j'n halt'o-indik'o'j'n. Ĉu stil'e sufer'as la artikol'o? Mi'a'opini'e, jes'et'e. Du-tri foj'o'j'n mi vol'is strek'et'um'i, riĉ'ig'i fraz'o'n per flug'ant'a koment'o. Sed mi rezign'is, voĉ'o-komplez'e, lingv'o-ekzerc'e. Do pri stil'a kvalit'o decid'u vi, la leg'ant'o'j. Ankaŭ vi, aŭskult'ant'o'j. Ankaŭ, evident'e, mi'a voĉ'o.

Mi tamen sci'vol'as, ĉu tiel pli facil'as flu'e voĉ'leg'i la artikol'o'n. Tri'punkt'o'j, strek'et'o'j oft'e indik'as paŭz'o'n natur'a'n en la fraz'o. Ili montr'as al leg'ant'o, ke tiu halt'u, eventual'e iom'et'e cerb'um'u, antaŭ ol daŭr'ig'i. Simpl'a punkt'o oft'e ne kun'port'as simil'a'n signif'o'n.

Kramp'o'j util'as por don'i krom'a'j'n, klar'ig'a'j'n inform'o'j'n. Sen kramp'o'j neces'us al'don'i freŝ'a'n fraz'o'n. Tio pov'us long'ig'i la artikol'o'n kaj pli grav'e est'ig'i, kiel nun, si'n'sekv'o'n de relativ'e mal'long'a'j, eventual'e monoton'a'j kaj stakat'a'j fraz'o'j.

Ceter'e, se mi rezign'us pri ironi'a'j kramp'o'j, kia'manier'e indik'i, de'nov'e sen balast'a'j kaj klar'ig'a'j fraz'o'j, pri la cel'at'a ironi'o?

Pivot'as ĉio, ebl'e, ĉirkaŭ kompromis'o. En raport'o'j, nov'aĵ'er'o'j, la cel'o est'as objektiv'e inform'i. Mal'long'a'j, ĝeneral'e sen'ornam'a'j kaj punkt'o-fin'a'j fraz'o'j est'u norm'o.

Jen de'ir'punkt'o ankaŭ por komentari'o, ese'o, vid'punkt'o. Sed ĉi tie la cel'o est'as subjektiv'e inform'i. Permes'ebl'as iom da fleks'ebl'ec'o, iom da person'a stil'o. Person'a voĉ'o, por tiel dir'i.

Kompromis'u ankaŭ mi'a du'a voĉ'o. Ĝi kompren'u, ke mi'a unu'a voĉ'o neniam pov'os plen'e akord'iĝ'i kun mi'a du'a. Ĝi kompren'u krom'e, ke foj'foj'e voĉ'leg'ad'o postul'as art'o'n de aktor'o. Tiu labor'as kun, ne kontraŭ, la material'o, respekt'ant'e nuanc'o'j'n, sugest'o'j'n, do la vol'o'n de la aŭtor'o.

Fin'e mi kapt'u la okaz'o'n por dank'i al la voĉ'o'j, al la laŭt'leg'ant'o'j, kiu'j port'as ni'a'n revu'o'n al tiu'j, kiu'j sen ili'a labor'o ne pov'us akir'i la unik'a'n perspektiv'o'n pri la mond'o, kiu'n don'as MONATO.

Paul GUBBINS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Gubbins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Jubile'a jar'o

Du jar'o'j'n antaŭ la unu'a mond'milit'o – do antaŭ 100 jar'o'j – nask'iĝ'is en Balkani'o la sen'de'pend'a ŝtat'o Albanio.

Ĝi est'is la last'a part'o de la iam'a Otoman'a Imperi'o en Balkani'o, kiu far'iĝ'is mem'star'a. Sed tem'is pri voj'o dolor'a kaj dram'ec'a. La „mal'san'ul'o de Bospor'o”, kiel oni nom'is tiam la Otoman'a'n Imperi'o'n, obstin'e klopod'is re'ten'i la okcident'a'n provinc'o'n.

Tamen la imperi'o dev'is dum la 19a jar'cent'o for'don'i divers'a'j'n gras'a'j'n pec'o'j'n al la jam suveren'a'j ŝtat'o'j. Ekzempl'e post la rus'a-turk'a milit'o de 1878 Montenegro ricev'is la urb'o'n Ulqin [ulkinj] kaj ali'a'j'n ter'pec'o'j'n.

Plur'foj'e ribel'is alban'o'j, ekzempl'e en 1910, 1911 kaj 1912, precip'e en la region'o Kosovo, okup'ant'e la urb'o'j'n Prishtina kaj Skopj'e.

Turk'a arme'o

En oktobr'o 1912 Montenegro deklar'is milit'o'n kontraŭ Turki'o: baldaŭ sekv'is ali'a'j ŝtat'o'j. En'ir'is alban'a'j'n teritori'o'j'n en Kosovo, Makedonio kaj Albanio 286 000 serb'a'j soldat'o'j, frakas'ant'e la turk'a'n arme'o'n.

Sam'temp'e ili dezert'ig'is cent'o'j'n da vilaĝ'o'j kaj mort'ig'is dek'mil'o'j'n da alban'a'j civil'ul'o'j, streb'ant'e etn'e „pur'ig'i” la okup'it'a'j'n teritori'o'j'n. Simil'e ag'is 20 000 montenegraj soldat'o'j, cent'mil'o'j da soldat'o'j grek'a'j kaj bulgar'a'j.

Alban'o'j fort'e rezist'is. Ili'a'j gvid'ant'o'j urĝ'e kun'ven'is kaj decid'is sav'i, kio'n sav'ebl'is el si'a'j teritori'o'j. Delegaci'o estr'at'a de Ismail Qemali [kjemali] vojaĝ'is al Vieno, Londono, Budapeŝto, Romo kaj ceter'a'j por pet'i apog'o'n de ekster'land'a'j reg'ist'ar'o'j.

La delegaci'o, sub'ten'at'a de Aŭstrio-Hungari'o kaj Italio, al'ven'is al la urb'o Vlora, ĉe la alban'a sud-adriatik'a mar'bord'o. Tie, la 28an de novembr'o 1912, oni deklar'is la sen'de'pend'ec'o'n de Albanio.

Nov'a reg'ist'ar'o

La sekv'a'n tag'o'n al'ven'is 400 volont'ul'o'j el la jam okup'it'a Kosovo por sub'ten'i la nov'a'n alban'a'n reg'ist'ar'o'n estr'at'a'n de Ismail Qemali, kiu al'vok'is la eŭrop'a'j'n reg'ist'ar'o'j'n agnosk'i la sen'de'pend'ec'o'n de la land'o.

Dum'e, la ceter'a'j part'o'j de la land'o sufer'is la sovaĝ'a'n okup'ad'o'n far'e de arme'o'j de la najbar'a'j ŝovinism'a'j land'o'j. La urb'o'j Shkoder (nord'e) kaj Janina (sud'e) daŭr'e est'is sieĝ'at'a'j de serb'o-montenegr'an'o'j kaj grek'o'j.

La grand'a'j potenc'o'j mal'trankvil'iĝ'is pro la nov'a politik'a status'o en la du'on'insul'o. Ili kun'ven'is en Londono por decid'i pri la nov'a'j land'lim'o'j. Rusio dezir'is, ke Albanio est'u nur'a ŝtat'et'o kun mal'vast'a teritori'o en mez'a Albanio, dum Aŭstrio-Hungari'o cel'is pli vast'a'n land'o'n, konsist'ont'a'n krom el Albanio propr'a ankaŭ el alban'a'j teritori'o'j de Kosovo, Greki'o, Makedonio kaj Montenegro.

Alianc'o'j

La unu'a reg'ist'ar'o de Ismail Qemali daŭr'is mal'long'e, ĉar Eŭrop'o'n traf'is en 1914 la unu'a mond'milit'o. Albanion de'nov'e en'ir'is la arme'o'j de ambaŭ inter'milit'ant'a'j alianc'o'j, foj'foj'e aŭstr'o'j kaj bulgar'o'j, kelk'foj'e franc'o'j, serb'o'j, grek'o'j, ital'o'j kaj ali'a'j. La land'o plu'dezert'iĝ'is ĝis la fin'o de la milit'o.

Grand'a danĝer'o star'iĝ'is de'nov'e dum la pac'konferenc'o en Versailles. La ŝovinism'a'j reg'ist'ar'o'j najbar'a'j far'is si'a'n plej'ebl'o'n por el'ŝir'i pli'a'j'n part'o'j'n el la teritori'o de la rest'int'a sen'de'pend'a Albanio.

Tio'n mal'help'is ne nur la fort'a popol'a vol'o alban'a, esprim'at'a en la Kongres'o de Lushnja (sud'a Albanio), en 1920, sed ankaŭ la sub'ten'o de la uson'a prezid'ant'o Wilson favor'e al popol'a rajt'o de mem'decid'o. Fin'fin'e oni inter'konsent'is las'i Albanion trankvil'a en si'a mem'star'ec'o kaj eĉ invit'is ĝi'n al Lig'o de Naci'o'j en 1921.

Fremd'a'j spert'ul'o'j

La jar'o'j 1921-1924 al'port'is period'o'n de parlament'ism'o, antaŭ'e ne'kon'at'a ĉe alban'o'j, kiu konduk'is al la reg'ist'ar'o de Ahmet Zog, elekt'it'a prezid'ant'o en 1925 kaj post'e reĝ'o en 1928. Zog invit'is fremd'a'j'n spert'ul'o'j'n (angl'o'j'n, nederland'an'o'j'n, ital'o'j'n kaj franc'o'j'n) organiz'i modern'a'j'n administraci'o'n, arme'o'n kaj polic'o'n.

Sekv'is pli'a mal'facil'a period'o post okup'ad'o far'e de Italio en april'o 1939. En 1941 la nazi'a Germanio aneks'is al Albanio teritori'o'j'n okup'at'a'j'n de Jugoslavio en Kosovo, Makedonio kaj Montenegro. Ek'flor'is unu'a'foj'e alban'lingv'a'j lern'ej'o'j kaj administraci'o'j.

En 1945, fin'e de la milit'o, Jugoslavio re'kapt'is la aneks'it'a'j'n teritori'o'j'n. Star'iĝ'is nov'a danĝer'o en la pac'konferenc'o de Parizo, ĉar Greki'o cel'is la tut'a'n sud'a'n part'o'n de la tiel nom'at'a londona Albanio (el la jar'o 1913). Tamen la komun'ism'a reĝim'o instal'it'a en'land'e akir'is fort'a'n sub'ten'o'n de la tiam'a'j komun'ism'a'j Sovetio kaj Jugoslavio.

Total'ism'o

Dum 46 jar'o'j la land'o rest'is sub total'ism'o komun'ism'a kaj post 1961, eĉ pli post 1978, en izol'ec'o, ĝis en 1991 kolaps'is la politik'a sistem'o.

Post'e alban'o'j al'iĝ'is al la eŭrop'a famili'o, de kiu ili jam de jar'cent'o'j est'as natur'a part'o. La ekonomi'a nivel'o pli'bon'iĝ'is: la averaĝ'a jar'a en'spez'o alt'iĝ'is de 300 uson'a'j dolar'o'j ĝis 4500. Tamen la land'o est'as konsider'at'a ankoraŭ la plej mal'riĉ'a de la mal'nov'a kontinent'o.

Nun, kun Kosovo, Albanio – 100 jar'o'j'n post la sen'de'pend'iĝ'o – si'n pret'ig'as al'iĝ'i al Eŭrop'a Uni'o.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Religi'an'o'j vek'iĝ'u

Ĉiu rajt'as pri rit'o'j (MONATO 10/2012, p. 29). Sed neni'u rajt'as difekt'i aŭ damaĝ'i la korp'o'n de ali'a person'o, ankaŭ ne de infan'o. Ĉiu hav'as la rajt'o'n je ne'difekt'it'a korp'o. Religi'an'o'j bon'vol'u vek'iĝ'i!

Walter KLag
Aŭstrio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Elektr'a bus'o protekt'u la medi'o'n

Dum la tag'o de la mal'ferm'it'a bus'garaĝ'o en Vieno en septembr'o 2012 la vienaj lini'o'j montr'is i'o'n tut'e nov'a'n: elektr'a'n bus'o'n, kiu deĵor'u en la viena urb'o'centr'o. Oni atend'as mal'pli da bru'o kaj mal'pli da venen'a'j el'gas'o'j en la mal'vast'a'j strat'o'j de la unu'a distrikt'o de Vieno.

Tiu nov'a bus'o dispon'as pri kurent'o'de'pren'il'o (pantograf'o). Ĉe la fin'halt'ej'o trov'iĝ'as 25 metr'o'j'n long'a kontakt'line'o. Kiam la bus'o halt'as, la pantograf'o mov'iĝ'as supr'e'n al la 600-volt'a kontakt'line'o, kaj la bateri'o est'as rapid'e ŝarg'at'a. La elektr'a pov'um'o est'as 60 kilo'vat'o'j. Post 15 minut'o'j la bus'o pov'as de'nov'e ek'vetur'i. Ĉio okaz'as pli ol tri metr'o'j'n supr'e de la strat'nivel'o sen danĝer'o pro elektr'a bat'o al ŝofor'o aŭ pasaĝer'o'j. Ankaŭ dum brems'ad'o la bateri'o'j est'as ŝarg'at'a'j. Dum la nokt'o la bus'o star'as en garaĝ'o kaj okaz'as mal'rapid'a ŝarg'ad'o de la bateri'o (15 kilo'vat'o'j). Tiel la liti'o-fer'a'j bateri'o'j viv'os 5 jar'o'j'n. En'tut'e oni ŝpar'os 15 % de la kost'o'j kompar'e kun dizel'a aŭ ter'gas'a bus'o.

Konstru'as la bus'o'j'n la ital'a firma'o Rampini. La bus'o long'as 7,72, larĝ'as 2,20 kaj alt'as 3,15 metr'o'j'n. La plank'o est'as je mal'alt'a nivel'o; pasaĝer'o'j dev'as de ekster'e nur et'a'n ŝtup'o'n supr'e'n'ir'i. Tiu'j bus'o'j vetur'as ek'de aŭtun'o 2012 en la viena urb'o'centr'o, en unu tag'o 150 km. La bus'a viv'o'daŭr'o est'as dek jar'o'j.

Walter KLag
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Meĉ'o kaj bomb'o

La super'a kort'um'o de Brazilo fin'e pri'trakt'is 38 hom'o'j'n akuz'it'a'j'n pri sub'aĉet'ad'o en la naci'a kongres'o. Tem'as pri skandal'o okaz'int'a en la du'a mandat'o de eks'prezid'ant'o Lul'a da Silva. Inter ili est'is du ĉef'rol'ul'o'j de la Parti'o de la Labor'ist'o'j (PL), ankoraŭ la reg'ant'a parti'o.

Por la skandal'o ne mank'is neolog'ism'o, kre'it'a de la unu'a el la akuz'it'o'j, eks'deput'it'o Roberto Jefferson [robertu ĵéferson]. Li bapt'is la afer'o'n mensalão [mensaláŭm], traduk'ebl'a el la portugal'a kiel „ne'formal'a monat'a subvenci'o”.

Venĝ'o

Se la konfes'o de Jefferson, eks'prezid'ant'o de unu el la parti'o'j de la koalici'o estr'it'a de Lul'a, funkci'is kvazaŭ meĉ'o, tamen la bomb'o nur ĵus'e eksplod'is. Pro mank'o de pruv'o'j la afer'o atend'is de 2005 ĝis 2012 por ating'i la super'a'n kort'um'o'n. Tie ĉio ali'form'iĝ'is en politik'a'n venĝ'o'n, sed fakt'e ne venk'o'n, kontraŭ la reg'ant'a koalici'o.

La origin'o de PL est'as la vigl'a sindikat'a mov'ad'o de la 1970aj jar'o'j. Ĝi'a plej grav'a fond'int'o est'as Lul'a, re'kon'at'a batal'ant'o kontraŭ la milit'ist'a reĝim'o (1964-1985). Kiam ĝi est'is la plej grav'a opozici'a parti'o, PL ĉiam atent'ig'is pri la grav'ec'o de la etik'o en la politik'a afer'o.

Risk'o

La kondamn'o de eminent'a'j figur'o'j de la parti'o, ĉef'rol'ul'o'j en la period'o de Lul'a, sufiĉ'e instru'is pri la risk'o mis'uz'i la sam'a'j'n arm'il'o'j'n kiel la mal'amik'o'j. Rimark'ind'as, ke eks'prezid'ant'o Fernand'o Henrique Cardoso [fernand'u enriki kardozu], ĝu'is du'a'n si'n'sekv'a'n mandat'o'n kiel respublik'estr'o (1999-2002) pro sub'aĉet'ad'o.

Tiel Cardoso sukces'is nul'ig'i leĝ'a'n mal'permes'o'n pri du'a si'n'sekv'a mandat'o por respublik'estr'o. Pri tio silent'is la super'a kort'um'o.

Balot'ad'o

Praktik'e, la nun'a skandal'o, malgraŭ la bru'eg'a paf'ad'o el la opozici'o kun eĥ'o de la konservativ'a flank'o de la gazet'ar'o, traf'is nek eks'prezid'ant'o'n Lul'a, kiu si'a'temp'e plen'sukces'e re'nov'ig'is per balot'ad'o si'a'n mandat'o'n (2006-2009), nek prezid'ant'in'o'n Dilma Roussef [diŭma rusef], kiu hered'is la model'o'n de Lul'a (MONATO, 2011/01, p. 10).

Kaj Lul'a kaj Roussef rikolt'is laŭd'o'j'n en- kaj ekster-land'a'j'n por tio, ke ili'a politik'o solv'is almenaŭ part'e la ekonomi'a'j'n kaj social'a'j'n problem'o'j'n post'las'it'a'j'n tra la naci'a histori'o de la sam'a elit'o, kiu nun'temp'e vest'as si'n en la majest'a talar'o de la super'a kort'um'o por poz'i teatr'e antaŭ la televid'a'j kamera'o'j.

Jozefo LEJĈ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jozefo Lejĉ el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Rubeol'o likvid'it'a

Kun grand'a interes'o mi tra'leg'is la artikol'o'n sub la titol'o Elimin'o ating'ebl'as (MONATO 2012/10, p. 24) de Vladimir Lemelev. Laŭ mi'a opini'o, bon'e verk'it'a artikol'o, kiu inform'as la leg'ant'o'j'n pri la ver'a minac'o de rubeol'o por infan'o'j kaj adolesk'ant'o'j.

Mi vol'us nur rimark'ig'i, ke en la jar'o 1972 en la teritori'o de la tiam'a Ĉeĥ'o'slovak'a Social'ism'a Respublik'o est'is registr'it'a'j proksim'um'e 180 000 kaz'o'j de rubeol'o. Post la tut'are'a vakcin'ad'o de tiu'j infan'o'j (t.n. kombin'it'a tri'vakcin'ad'o kontraŭ morbil'o, mumps'o kaj rubeol'o) frap'e mal'alt'iĝ'is la nombr'o de mal'san'ul'o'j. De'post 2008 en la teritori'o de Slovaki'o est'as registr'it'a neni'u kaz'o de rubeol'o.

Juli'us HAUSER
SLOVAKIO

Tri jar'o'j da stagn'ad'o

Antaŭ tri jar'o'j ŝanĝ'iĝ'is la japan'a politik'a scen'ej'o. En la tut'land'a'j elekt'o'j la Demokrati'a Parti'o (DP) venk'is la Liberal'a'n Demokrati'a'n Parti'o'n (LDP). Tiel perd'is LDP la pov'o'n, kiu'n ĝi antaŭ'e ten'ad'is dum ĉirkaŭ 50 jar'o'j.

LDP sukces'e gvid'is Japani'o'n, kiu re'viv'iĝ'is el la ruin'o'j de la du'a mond'milit'o. Dank'e al la diligent'o kaj labor'em'o de la popol'o, alt'a teknologi'o, mal'arm'ad'o sub la protekt'o de Uson'o, kaj distanc'a engaĝ'iĝ'o en region'a'j milit'o'j, ekzempl'e en Korei'o kaj Vjetnami'o, Japani'o ĝu'is pac'o'n.

Klas'o

Rezult'e LDP konstru'is dum la 1960aj jar'o'j la du'e plej grand'a'n ekonomi'a'n potenc'o'n en la mond'o. Pli ol 90 % de la popol'o sent'as si'n aparten'ant'a soci'e al t.n. mez'a klas'o. Ebl'as argument'i, ke tiel Japani'o ating'is kaj alt'a'n ekonomi'a'n kresk'ad'o'n kaj relativ'e egal'a'n distribu'o'n de en'spez'o.

Tamen en la last'a'j jar'o'j kresk'is popol'a kritik'o kontraŭ LDP, kiu ne pov'is real'ig'i strategi'o'n por al'front'i nov'a'j'n soci'a'n kaj politik'a'n situaci'o'j'n: mal'jun'iĝ'ant'a popol'o, mank'o de mend'o kontraŭ ofert'o, mal'alt'a interez'o, kiu for'pren'is mon'o'n de ordinar'a'j hom'o'j kaj ĝi'n trans'don'is al bank'o'j, konkurenc'o de ali'a'j azi'a'j land'o'j, ktp.

Kolekt'o

Dum la elekt'o'j en 2009 DP lanĉ'is tri slogan'o'j'n: 1. social'demokrat'e protekt'i la popol'a'n viv'o'n; 2. trans'don'i la pov'o'n de burokrat'o'j al politik'ist'o'j; 3. diplomati'e distanc'iĝ'i de Uson'o. Tiel oni esper'is, ke freŝ'a politik'o de DP frakas'os la mal'nov'a'n komun'um'a'n struktur'o'n de ekzist'ant'a'j interes'o'j kaj koncesi'o'j.

Efektiv'e, tamen, la tri'jar'a DP-mastr'um'ad'o fiask'as. Tri ĉef'ministr'o'j plen'um'is preskaŭ neniom, kiom ili cel'is. Kulp'as la fakt'o, ke DP konsist'as el improviz'it'a kolekt'o de hom'o'j kun divers'a'j tendenc'o'j: eks-an'o'j de LDP, social'ist'o'j, kaj ali'a'j.

Impost'o

La nun'a ĉef'ministr'o Nod'a Yosihiko romp'is elekt'o-promes'o'n kaj subit'e en'konduk'is leĝ'o'n por pli'alt'ig'i la spez-impost'o'n laŭ'grad'e de la nun'a 5 % ĝis 10 %. Protest'e for'las'is DP-on pli ol 70 parlament'an'o'j.

Est'as evident'e, ke DP mal'venk'os en la baldaŭ'a'j tut'land'a'j balot'o'j. Mult'a'j hom'o'j ĝi'n sub'ten'as, sed ankaŭ nur 25 % LDP-on. Preskaŭ du'on'o de la popol'o sub'ten'as neniu'n parti'o'n.

Eĉ se LDP venk'os kaj re'pren'os la pov'o'n, ĝi ne pov'os sol'a form'i reg'ist'ar'o'n. Ne'evit'ebl'e sekv'os koalici'o. La japan'o'j front'as mal'stabil'ec'o'n kaj ne'cert'ec'o'n, dum stagn'as sam'e la ekonomi'o kaj politik'o.

ISIKAWA Takasi
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Isikawa Takasi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Politik'ist'o'j: ne por, sed per

En septembr'o Abe Sinzo est'is elekt'it'a kiel prezid'ant'o de la japan'a Liberal'a Demokrati'a Parti'o (LDP).

Kvin kandidat'o'j inkluziv'e de Abe promes'is pli-mal'pli la sam'o'n: garanti'i teritori'a'n integr'o'n kontraŭ ali'land'a ekspansi'ism'o kaj kresk'ig'i la japan'a'n ekonomi'o'n. Diferenc'is Abe nur en tio, ke li serv'is jam kiel ĉef'ministr'o en 2006. Li rezign'is si'a'n ofic'o'n unu jar'o'n post'e pro mal'san'o.

Patron'o'j

Simil'is la kvin kandidat'o'j, ke ili ĉiu'j est'as fil'o'j de politik'ist'o'j de LDP. Ili hered'is de si'a'j patr'o'j famili'a'n politik'a'n entrepren'o'n, kiu inkluziv'as elekt'a'n distrikt'o'n, patron'o'j'n kaj arkan'o'j'n de elekt'o-mov'ad'o ktp. En Japani'o far'iĝ'i politik'ist'o est'as tre gajn'ig'e.

La german'a filozof'o kaj politik'a scienc'ist'o Max Weber disting'is inter du spec'o'j de politik'ist'o'j; tiu'j, kiu'j viv'as por politik'o, kaj tiu'j, kiu'j viv'as per politik'o. Evident'e la kvin sinjor'o'j aparten'as al la du'a spec'o.

ISIKAWA Takasi
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Isikawa Takasi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu ekstravaganc'a aŭ pervers'a?

Mi ne kapabl'as diven'i kia'manier'e sam'seks'em'o pov'as minac'i la „kultur'o'n kaj valor'o'j'n” de iu ajn land'o (MONATO 2012/02, p. 16) kaj mi ne kompren'as la re'ag'o'n de Atanasije Marjanović (MONATO 2012/10, p. 6). Mi ŝat'us sub'strek'i, ke seks'a orient'iĝ'o ne rilat'as al „person'a, liber'a elekt'o”, kio est'as jam scienc'e pruv'it'a. Oni ne pov'as elekt'i, nek liber'vol'e ŝanĝ'i si'a'n seks'a'n orient'iĝ'o'n. Tiom pli oni ne pov'as ĝi'n ŝanĝ'i ĉe iu ali'a hom'o. Tio est'as afer'o de natur'o, kaj ne kultur'o.

Kio'n Atanasije Marjanović dir'us al si'a id'o, se ĝi iam evident'iĝ'us sam'seks'em'a? Ĉu li ŝat'us send'i ĝi'n al mal'liber'ej'o? Kiel tio util'us al li, al ĝi, al la soci'o? Ceter'e, pastr'o'j en kelk'a'j religi'o'j „ne pov'as” hav'i id'o'j'n. Bv. rakont'i al vi'a'j ge'fil'o'j ankaŭ pri tiu fenomen'o kaj nepr'e elekt'u, ĉu tio est'as ekstravaganc'a aŭ pervers'a.

Paweł FISCHER-KOTOWSKI
Pollando
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paweł Fischer-Kotowski el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu ekstravaganc'a aŭ pervers'a? (2)

Kio okaz'as en plen'a am'o kaj inter'konsent'o, ne pov'as est'i pervers'a.

Sammy De VIs
Nederlando
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Sammy de Vis el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07