• monato201012
  • monato201011
  • monato201010
  • monato20100809
  • monato201007
  • monato201006
  • monato201005
  • monato201004
  • monato201003
  • monato201002
  • monato201001
 
 
 
 
 
 
 
Por skribi al ni
MONATO
Nova!
 
Kolofono
Tarifoj
Kontoj kaj perantoj
Abonhelpa fonduso
Abonilo
Malnovaj numeroj
Ciferecaj numeroj
 
Verki
Leteroj al MONATO
Konvencioj
Etiko
 
Por abonantoj
Filmetoj
Indeksoj kaj arkivoj
 
Anoncoj
Oftaj demandoj
>> Retbutiko
>> Ĉefa FEL-indekso
Facebook Amikiĝu kun ni ankaŭ en Facebook
Serĉi en MONATO

Indekso de MONATO 2010

Al la versio por poŝtelefonoj

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2010. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn ligilojn vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2010 en la dosierformoj PDF kaj ePub.




Aktuale

Arto

Ekonomio

El mia ridpunkto

El mia vidpunkto

Enkonduko

Eseo

Hobio

Komputado

Leteroj

Libroj

Medio

Moderna vivo

Noveloj

Oficialaj komunikoj

Poezio

Politiko

Scienco

Ŝerco kaj satiro

Spirita vivo

Turismo

Lasta adapto de tiu ĉi paĝo: 2021-07-16

Verd'a'j kont'o'j

Sekv'e al la evolu'o de la mon'merkat'o Flandr'a Esperant'o-Lig'o mal'alt'ig'os la rent'o'n je la „Verd'a'j kont'o'j” (fiks'dat'a'j mon'depon'o'j) de 2 % al 1,75 % ek'de la 1a de juni'o 2010. Pli'a'j'n inform'o'j'n la leg'ant'o'j pov'as trov'i en Inter'ret'o: www.esperant'o.be/fel/fi'n/verdakon.php.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Funebr'o en Japani'o

Mi'a 91-jar'a patr'o mort'is la 4an de oktobr'o 2005 post 50-tag'a rest'ad'o en hospital'o. Post la mort'o fleg'ist'in'o'j pur'ig'is li'a'n korp'o'n kaj vest'is li'n per vest'aĵ'o'j prepar'it'a'j de la patr'in'o. Dum'e ni telefon'is al la funebr'a kompani'o, kiu transport'u la patr'o'n al la hal'o de la ceremoni'o.

La kompani'o hav'as grand'a'n hal'o'n, sed ni vol'is hav'i famili'a'n ceremoni'o'n, en kiu part'o'pren'as nur 15 famili'an'o'j. Do ni est'is konduk'it'a'j al mal'grand'a konstru'aĵ'o, kiu konsist'as el mal'grand'a ceremoni'hal'o, ĉambr'o'j por funebr'ant'o'j kaj restoraci'o por kun'manĝ'o. Mi'a patr'o est'is met'it'a en angul'o de unu ĉambr'o kaj apud'e ni kaj la kompani'an'o kontrakt'is divers'a'j'n afer'o'j'n pri la okaz'ig'o de la ceremoni'o, ekzempl'e spec'o de ĉerk'o, kiom da flor'o'j ktp. Laŭ kalkul'o la bezon'at'a mon'sum'o est'os pli ol 800 000 en'o'j (5 330 eŭr'o'j), kies du'on'o est'is jam rezerv'it'a per ni'a'j monat'a'j pag'o'j al la kompani'o.

Tamen ankoraŭ rest'is grand'a el'spez'o: pag'o al bonz'o. Por okaz'ig'i funebr'a'n ceremoni'o'n, ni ĝeneral'e bezon'as bonz'o'n. Ni telefon'is al ni'a kon'at'a bonz'o kaj demand'is, kiom da honorari'o ni pag'u. Li'a balbut'ant'a respond'o est'is „La sum'o ne est'as fiks'it'a. Sed trov'iĝ'as tri nivel'o'j kaj la mez'a est'as 500 000 en'o'j (3 330 eŭr'o'j) inkluziv'e de nomad'o de la post'mort'a nom'o kaj gvid'o de la ceremoni'o”. Ni est'is surpriz'it'a'j pro la alt'a kost'o, sed akcept'is li'a'n propon'o'n.

La sekv'ant'a'n tag'o'n, la 5an de oktobr'o, „cuja” (laŭ'vort'e tra'nokt'a funebr'a ceremoni'o) okaz'is vesper'e. Kutim'e ĝi okaz'as kun leg'ad'o de sutr'o'j, kaj amik'o'j kaj kon'at'o'j de la for'pas'int'o vizit'as ĝi'n, sed ni decid'is okaz'ig'i ĝi'n sen bonz'o. Ni ne vol'is ĝen'i ali'a'j'n pro mi'a tro mal'jun'a patr'o.

La vesper'o'n unu'e okaz'is „juk'a'n”, pur'ig'o de la kadavr'o. Antaŭ'e tiu ag'o est'is far'at'a de famili'an'o'j, sed nun'temp'ul'o'j ne ŝat'as kaj ne kutim'as tuŝ'i mort'int'a'n hom'o'n, eĉ se li/ŝi est'as famili'an'o, do ĉio'n far'is la kompani'an'o'j. Ili al'port'is ban'uj'o'n en la ĉambr'o'n kaj ban'is li'n. Post unu hor'o li est'is bel'e vest'it'a per komplet'o. Post kiam ni formal'e pur'ig'is li'n sur li'a'j kun'plekt'it'a'j fingr'o'j per tuk'et'o, ni met'is li'n en la ĉerk'o'n, kaj en ĝi ni met'is neces'aĵ'o'j'n por li'a ek'vojaĝ'o, nom'e man'dors'o-kovr'il'o'j'n, sur'o-bend'o'j'n, ŝtrump'et'o'j'n, pajl'a'j'n sandal'o'j'n, baston'o'n kaj glav'o'n. Post'e ni kolekt'iĝ'is en la restoraci'o kaj manĝ'is vesper'manĝ'o'n, nom'at'a'n „okijome” (manĝ'ad'o kaj trink'ad'o por pur'ig'i ni'n).

La 6an de oktobr'o je la 9a komenc'iĝ'is la ceremoni'o. Dum 40 minut'o'j bonz'o leg'is sutr'o'n kaj post'e ni ĉiu'j far'is „sjookoo” (brul'ig'i incens'o'n) kaj la ceremoni'o fin'iĝ'is. Laŭ la klar'ig'o de la bonz'o li leg'is tri sutr'o'j'n, nom'e por kap-raz'ad'o (bonz'ig'o), por rapid'a kurs'o de budh'ism'o kaj por instru'ad'o de la ver'o. Li prepar'is mi'a'n patr'o'n, kiu ĝis antaŭ ne'long'e viv'is en la hom'a mond'o, por ke li bon'e adapt'iĝ'u al la ali'a mond'o. La sutr'o est'is legat'a plej'part'e en la prononc'o'j de la ĉin'a lingv'o, do ni neni'o'n kompren'is. Dum'e li'a mort'a nom'o est'is kelk'foj'e menci'it'a. Ties signif'o est'is „hom'o kiu dis'vast'ig'as la eduk'ad'o'n kaj rigard'as ĉio'n ĝust'e”, ĉar li est'is profesor'o pri biologi'o en universitat'o.

Post la ceremoni'o okaz'is ali'a ceremoni'o „sjo-nanoka” (unu'a'j sep tag'o'j). Mort'int'o'j vojaĝ'as laŭ la jen'a'j etap'o'j: dum la unu'a'j sep tag'o'j ili pied'ir'as al la river'o „Sanzu”, kiu flu'as inter la hom'a mond'o kaj la ali'a mond'o. Tra'pas'int'e ĝi'n, ili en'ir'as en la mond'o'n de Budh'o, sed la voj'o ne est'as glat'a. Dum'e ĉiu'n sep'a'n tag'o'n ili dev'as respond'i pri si'a viv'o koncern'e mort'ig'o'n, ŝtel'ad'o'n, mensog'ad'o'n, adult'ad'o'n kaj intrig'ad'o'n. Ĉe ĉiu etap'o ili dev'as retro'rigard'i si'a'n viv'o'n kaj pent'i kaj pardon'pet'i pro si'a'j pek'o'j, kaj fin'e post 49 tag'o'j al ili est'as permes'at'e en'ir'i en la mond'o'n de Budh'o.

Origin'e ĉe la unu'a sep'a tag'o (post 7 tag'o'j) kaj ĉe la sep'a (post 49 tag'o'j) oni hav'is ceremoni'et'o'j'n, sed en ni'a modern'a viv'o ni ne pov'as tiel oft'e feri'i kaj ven'i long'a'n voj'o'n por tiu'j ceremoni'o'j, do nun'temp'e en la sam'a tag'o tuj post la funebr'a ceremoni'o oni hav'as la ceremoni'et'o'n de la unu'a sep'a tag'o, kaj post 49 tag'o'j oni met'as la cindr'o'n en la famili'a'n tomb'o'n.

La ĉerk'o'n oni transport'is per luks'a, or'kolor'a grand'a aŭtomobil'o al la urb'a kremaci'ej'o. Tie de'nov'e la bonz'o leg'is sutr'o'n kaj la ofic'ist'o'j en'ŝov'is la ĉerk'o'n en la ĉerk'o'brul'ig'uj'o'n. Post unu'hor'a atend'ad'o en la najbar'a restoraci'o ni re'ven'is al la kremaci'ej'o kie atend'is ni'n la cindr'o de mi'a patr'o. Ni du'op'e ten'is la ost'et'o'j'n per baston'et'o'j kaj met'is ili'n en la urn'o'n, kaj last'e la ofic'ist'o met'is ost'o'j'n el la krani'o.

Hejm'e'n're'ven'int'e kun la bonz'o, ni kun'met'is hejm'a'n altar'o'n, sur kiu'n ni met'is mort'nom'a'n tabul'et'o'n, fot'o'n, incens'ar'o'n, manĝ'il'ar'o'n, flor'o'j'n ktp. Ni fot'iĝ'is kun'e, ĉar funebr'a ceremoni'o est'as rar'a okaz'o por ĉiu'j parenc'o'j kolekt'iĝ'i.

Post 49 tag'o'j ni de'nov'e kolekt'iĝ'is por met'i la cindr'o'n de mi'a patr'o en la tomb'o'n en la urb'a tomb'ej'o.

HOr'i Jasuo
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hor'i Jasuo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tajg kaj Tom'as

Bailenambeann est'as kamp'ar'a urb'et'o en mez'a Irlando. Ĝi ne est'as apart'e not'ind'a krom pro apud'a kastel'o kaj arb'ar'eg'o, sed en la pas'int'ec'o ĝi est'ig'is aŭ al'log'is al si kelk'a'j'n ekscentr'ul'o'j'n, pri kiu'j oni ankoraŭ rakont'as amuz'a'j'n aŭ bizar'a'j'n anekdot'o'j'n. Tia'j original'ul'o'j ne plu abund'as en ni'a hodiaŭ'a tut'e unu'form'iĝ'ant'a soci'o (kiel skrib'is Stefan Zweig), sed de temp' al temp'o oni renkont'as du aŭ tri rimark'ind'a'j'n hom'o'j'n, kiu'j kontribu'as al konserv'ad'o de la reputaci'o de ni'a region'o kiel hejm'o de original'ul'o'j.

Ni'a unu'a renkont'iĝ'o kun Tajg kaj Tom'as okaz'is ĉe kun'ven'o en Bailenambeann de la societ'o „Amik'o'j de Nikaragvo”, al kiu ni est'is invit'it'a'j. En tiu vesper'o, la preleg'ant'o kaj prezent'ant'o de film'o pri tiu mez-amerik'a land'o est'is Tajg. (Ek'de tiu tag'o, Tajg iĝ'is oft'a vizit'ant'o en la dom'o de la kompil'ant'o de ĉi tiu'j anal'o'j.) Oni konstat'is, ke tiu tiam jun'a vir'o loĝ'as en mal'nov'a dom'et'o en iom izol'it'a part'o de la ĉirkaŭ'aĵ'o. Li posed'as mal'grand'a'n parcel'o'n de teren'o, sur kiu li kultiv'is legom'o'j'n kaj frukt'o'j'n sen uz'ad'o de kemi'aĵ'o'j. Li ne produkt'as sufiĉ'e por vend'i, sed precip'e dank'e al si'a'j modest'a'j rikolt'o'j, li sukces'as nutr'i si'n. Kiel vegeterano, li tre ŝpar'em'e viv'as kaj postul'as mal'mult'o'n de la soci'o. Li'a sol'a vetur'il'o konsist'as el mal'nov'a bicikl'o, per kiu li vetur'as nud'pied'e tra la tut'a irlanda insul'o. Dum tia'j vojaĝ'o'j, li est'as akompan'at'a de si'a hund'o Broim („furz'o” en la gael'a). Broim est'as iom mal'bel'a, sed fidel'a hund'o, tre am'at'a de si'a mastr'o, malgraŭ la mal'ĝentil'a nom'o, kiu'n Tajg don'is al ĝi ... Est'as ekster'ordinar'e rigard'i Tajg'o'n rapid'e vetur'ant'a'n tra la kamp'ar'o, sekv'at'a'n de la hund'o kur'ant'a sur la trotuar'o aŭ ĉe'flank'e de la ŝose'o.

Tajg interes'iĝ'as pri la popol'o'j de la tiel nom'at'a Tri'a Mond'o, precip'e tiu'j de la Amerik'o Latin'a. Dum jar'o li labor'is kiel volont'ul'o inter la mal'riĉ'ul'o'j en Nikaragvo. Krom la irlanda (gael'a) kaj la angl'a, li iom parol'as la hispan'a'n, lingv'o'n, kiu'n li tre ŝat'as. Li'a ĉef'a aktiv'ec'o, ekster la hor'o'j kiam li labor'as en si'a parcel'o, est'as prezent'ad'o de film'o'j pri Mez- kaj Sud-Amerik'o, kaj organiz'ad'o de festival'o'j de kin'a art'o en la hispan'a kaj la gael'a. Li est'as tre parol'em'a kaj entuziasm'a pri ĉiu'j el si'a'j interes'o'j, parol'ant'e tiom rapid'e, ke kelk'foj'e oni dev'as tre atent'e kaj streĉ'e aŭskult'i li'n. Pli'e, li'a akĉent'o est'as de la kork'a (Cork-) region'o – ne la plej facil'e kompren'ebl'a por hom'o'j, kiu'j ne est'as de'nask'a'j irland'an'o'j. Li neniam vest'as si'n mod'e aŭ elegant'e kaj plej'oft'e aspekt'as kiel mal'riĉ'a vagabond'o. Al amik'o'j kaj najbar'o'j li mal'avar'e donac'as produkt'o'j'n el si'a et'a ĝarden'o. Li oft'e dir'as, ke li intenc'as lern'i Esperant'o'n, sed mank'as al li okaz'o por stud'i ĝi'n. Fin'fin'e, li est'as bon'kor'a, hom'ar'am'a vir'o, kun karakteriz'aĵ'o'j, kiu'j ne tut'e for'est'as eĉ en ni'a materi'ism'a kaj ego'ism'a epok'o.

En tiu vesper'o, kiam Tajg parol'is ĉe la kun'ven'o de la Amik'o'j de Nikaragvo en Bailenambeann, ankaŭ ĉe'est'is Tom'as de Paor, kon'at'o de Tajg. Tom'as ne special'e interes'iĝ'as pri Nikaragvo, sed li kaj Tajg divid'as komun'a'n interes'o'n pri kinematografi'o, kvankam pro mal'sam'a'j kial'o'j. Tom'as interes'iĝ'as pri la optik'a teknik'o, kiu est'as li'a profesi'o, kaj Tajg pri la film'o'j mem. Pli'e, Tom'as est'is al'log'it'a de la hispan'a lingv'o parol'at'a en la prezent'at'a film'o. Li est'as amator'a astronom'o kaj ambici'as iu'tag'e pov'i vizit'i, kaj ebl'e uz'i, almenaŭ unu el la grand'a'j observatori'o'j en Ĉilio, land'o mult'e pli taŭg'a por astronomi'a observ'ad'o ol la nub'a irlanda insul'o. Pro tio, li vol'as lern'i la hispan'a'n.

Ne tre mal'proksim'e de Bailenambeann situ'as la ĉarm'a urb'et'o Birr (gael'e: Biorra), iam nom'it'a de la angl'o'j, Parsonstown. Ĝis la du'dek'a jar'cent'o Birr est'is kvazaŭ posed'aĵ'o de la graf'o'j Rosse, kaj malgraŭ la fakt'o, ke Irlando est'as laŭ'konstituci'e respublik'o sen nobel'ar'o, la tie'a kastel'o kaj impon'a bien'o ankoraŭ aparten'as al la famili'o Rosse. Tiu famili'o est'as fam'a pro la nombr'o da el'star'a'j amator'a'j scienc'ul'o'j kaj teknik'ul'o'j (kaj vir'a'j kaj in'a'j), kiu'j'n ĝi gener'is. La aktual'a graf'o, lord'o Brendan Rosse, daŭr'ig'as la vigl'a'n interes'o'n pri scienc'o de si'a'j antaŭ'ul'o'j. Li establ'is scienc'a'n centr'o'n sur la teren'o de la bien'o, dis'volv'is la bel'eg'a'n bien'o'n kun ĝi'a vast'a arb'o'ĝarden'o kun mult'e da ekzot'a'j speci'o'j (mal'ferm'it'a kontraŭ'pag'e al la publik'o), kaj restaŭr'ig'is la fam'a'n gigant'a'n teleskop'o'n. Tiu rimark'ind'a instrument'o est'is konstru'it'a en la kvar'dek'kelk'a'j jar'o'j de la dek-naŭ'a jar'cent'o, de la tri'a graf'o Rosse. Ĝi'a grand'eg'a 6-fut'a (preskaŭ 2-metr'a) spegul'o est'is muld'it'a en forn'o munt'it'a en la kastel'a ĉirkaŭ'fos'aĵ'o, kaj hejt'it'a per torf'o el la lok'a'j torf'ej'o'j. La kolos'a lign'a barel'o de la teleskop'o est'is far'it'a de urb'a'j bier'barel'ist'o'j, kaj est'as tiom larĝ'a, ke iam nov'edz'in'o'j, en si'a'j ge'edz'iĝ'a'j vest'aĵ'o'j, est'is fot'it'a'j star'ant'e en la buŝ'o de la barel'o. (La fot'o'n oni pov'as vid'i en la scienc'a centr'o). La vast'a potenc'o de la teleskop'o ebl'ig'is la tri'a'n graf'o'n observ'i eg'e mal'proksim'a'j'n part'o'j'n de la univers'o. Li mal'kovr'is la spiral'a'n nebuloz'o'n (post'e deklar'it'a „galaksi'o”), nom'it'a „La Kirl'akv'o” kaj tiel iĝ'is inic'ant'o de la esplor'ad'o de la kosm'a'j profund'aĵ'o'j.

Iu'foj'e, Tom'as part'o'pren'is astronomi'a'n festival'o'n, kiu ĉiu'jar'e okaz'as en Birr. En tiu jar'o, post instal'ad'o de nov'a spegul'o kaj okulari'o en la antikv'a teleskop'o, la organiz'ant'o'j de la festival'o intenc'is, ke la part'o'pren'ant'o'j pov'u far'i iom da observ'ad'o per la histori'a instrument'o. Bedaŭr'ind'e, pro divers'a'j teknik'a'j problem'o'j, tio ne ebl'is, sed la vizit'o al la teleskop'o inspir'is Tomas'o'n dediĉ'i si'n al profund'kosm'a esplor'ad'o, anstataŭ banal'a observ'ad'o de la lun'o kaj la sun'sistem'a'j planed'o'j. Feliĉ'e, la festival'o don'is al li la okaz'o'n kontakt'i posed'ant'o'n de privat'a observatori'o kun teleskop'o eĉ pli potenc'a (kaj mult'e pli modern'a) ol la Rosse-instrument'o. Sekv'e, li kun'labor'is kun ali'a'j astronom'o'j, kiu'j per spektr'o'skopi'o sukces'is mal'kovr'i ĝis tiam ne'kon'at'a'j'n ekster'sun'sistem'a'j'n planed'o'j'n, kiu'j, laŭ ili, teori'e kapabl'us sub'ten'i la viv'o'n. Per mezur'ad'o de la gravit'a influ'o de tia'j tiel nom'at'a'j ekster'planed'o'j sur la mov'o de ties reg'ant'a'j stel'o'j, la team'o pov'is konstat'i la ekzist'o'n de ne'vid'ebl'a'j planed'o'j. Post'e, per observ'ad'o de la vari'ad'o de la ŝajn'a luminesk'o de sun'o'j, ili mal'kovr'is pli da tia'j planed'o'j dum ili'a pas'ad'o antaŭ ties stel'o. Ankaŭ, per modern'a'j teknik'o'j de spektr'o'skopi'o, ili mezur'is la atmosfer'o'n, gravit'o'n, ĉe'est'o'n de fer'o kaj ali'a'j element'o, kaj de gas'o'j kiel met'an'o kaj tiel plu. Ali'a'n metod'o'n, kiu'n li uz'is est'as la tiel nom'at'a mikro'lens'a teknik'o baz'it'a sur la ĝeneral'a teori'o pri relativ'ec'o de Einstein, laŭ kiu, kiam la lum'o el'iĝ'ant'a de iu stel'o pas'as tre proksim'e al ali'a stel'o, sur'voj'e al la okul'o de observ'ant'o sur la ter'o, la gravit'o de la inter'ven'ant'a stel'o iom kurb'ig'as la lum'radi'o'j'n de la origin'a stel'o, kaŭz'ant'e ke la du stel'o'j ŝajn'as pli dis'ig'it'a'j ol normal'e.

Per tiu'j konstat'o'j, Tom'as konvink'is si'n, ke la ekzist'o de viv'o sur mult'a'j el tia'j planed'o'j est'is ne nur ebl'a, sed ver'ŝajn'a. Li esper'as, ke iu'tag'e, oni sukces'os pruv'i, ke inteligent'a'j est'aĵ'o'j ekzist'as sur ali'a'j planed'o'j, kvankam li dub'as, ĉu oni iam sukces'os kontakt'i ili'n. Tiu hipotez'o pri la ekzist'o de viv'o ali'lok'e en la univers'o ne est'as por li nur'a scienc'fikci'o.

La ambici'o de li'a amik'o Tajg est'as mult'e mal'pli pretend'em'a, sed ne mal'pli grav'a. Li esper'as ke, per si'a prezent'ad'o de film'o'j kaj preleg'o'j pri la Tri'a Mond'o, li konvink'os la publik'o'n pri la neces'o help'i ni'a'j'n mal'riĉ'a'j'n hom'ar'a'j'n ge'frat'o'j'n. Li'a'j il'o'j por tia kampanj'o konsist'as, ne el mult'e'kost'a'j instrument'o'j kaj el'spez'o de vast'a'j fondus'o'j (kiu'j'n li ne posed'as), sed el li'a bicikl'o, prunt'it'a'j film'o'j kaj projekci'il'o'j, kaj la bon'vol'o de posed'ant'o'j de hal'o'j en kiu'j li pov'as far'i si'a'j'n prezent'ad'o'j'n.

Por iu ajn est'as privilegi'o kon'at'iĝ'i kun hom'o'j kiel Tajg kaj Tom'as. La loĝ'ant'o'j de Bailenambeann pov'as fier'i pri la ekzist'o en si'a region'o de tiu'j mal'simil'a'j sed admir'ind'a'j vir'o'j.

Albisturo Kvinke
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Albisturo Kvinke el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bril'a perl'o'ĉen'o

Mi ne hezit'as konfes'i, ke al kontakt'o kun Borges mi al'ven'is eg'e mal'fru'e. Li est'is jam fam'a, kiam mi est'is lern'ej'an'o, sed tiu'temp'e apenaŭ en la ital'a'j lern'ej'o'j oni stud'is i'o'n pri fremd'a'j literatur'o'j, krom pri tiu de la lingv'o, kiu'n oni stud'is kiel dev'ig'a'n, kaj por mi ĝi ne est'is la hispan'a. Al Borges mi al'ir'is mult'e pli post'e per leg'ad'o tra esperant'a'j traduk'o'j, kaj iom'a'n kon'at'iĝ'o'n mi ek'hav'is per ese'o'j, aper'int'a'j ĉef'e en Literatur'a foir'o kaj Font'o; relativ'e freŝ'dat'e aper'is traduk'o'j en la ret'o. Tial mi ne surpriz'iĝ'is, ke la atent'a leg'ad'o de tiu ĉi antologi'o mal'ferm'is al mi mond'o'n: la mond'o'n de la fikci'o de Borges, kie inter'plekt'iĝ'as kanvas'o'j, baz'iĝ'ant'a'j sur rafin'it'a'j referenc'o'j kler'ec'a'j, kie renkont'iĝ'as spegul'o'j, ŝak'o'j, labirint'o'j. Borges ni'n sorĉ'as ĉef'e per la fantast'o de si'a'j novel'o'j, sed ankaŭ li'a'j poezi'aĵ'o'j, kaj en li'a plej fru'a, kaj en li'a du'a period'o, est'as tremp'it'a'j en fantast'o, kvankam ĉiam kroĉ'it'a al real'a'j, plej'part'e person'a'j event'o'j, kiel la blind'iĝ'o aŭ la „am'a si'n'dediĉ'o al libr'o'j”, kiel dir'as la mal'long'a antaŭ'parol'o de Jorge Camacho.

Strang'a'j aventur'o'j

Pri Borges mem ne neces'as parol'i ĉi tie. Ĉiu literatur'histori'a tekst'o abund'e raport'as pri ĉi tiu argentina verk'ist'o, nask'iĝ'int'a en 1899 kaj viv'int'a dum kelk'e da jun'ul'a'j jar'o'j en Svis'land'o kaj en Hispanio. Kelk'a'j rakont'o'j el la recenz'at'a kolekt'o ven'as el li'a plej fam'a kolekt'o Ficciones, aper'int'a hispan'lingv'e en 1944 kaj en la du'a pli'ampleks'ig'it'a el'don'o en 1956: en Tlön, Uqbar, Orbis Tertius imag'at'a planed'o est'as prezent'at'a kiel real'a, kaj miks'iĝ'as real'a'j kaj fikci'a'j situaci'o'j; en La bibliotek'o de Babelo la univers'o est'as rigard'at'a kiel ne'penetr'ebl'a sen'fin'aĵ'o; en La loteri'o en Babilono la hom'a destin'o est'as prezent'at'a kiel rezult'o de hazard'o, laŭ leĝ'o'j ne'deĉifr'ebl'a'j; en Funes, la memor'oz'a kamp'ar'an'o, sekv'e de akcident'o, akir'as potenc'eg'a'n memor'kapabl'o'n kaj mort'as, sub'prem'at'e de tiom gigant'a kaj sen'fin'a memor'o, kiu en ĉiu moment'o vek'as sen'nombr'a'n ar'o'n da pli'a'j memor'aĵ'o'j. La sekret'a mirakl'o, novel'o, kiu don'as la titol'o'n al la tut'a kolekt'o, rakont'as pri mort'kondamn'it'a literatur'ist'o, kiu viv'as unu plen'a'n jar'o'n en si'a mens'o la et'a'n moment'o'n inter la ekzekut'a komand'o pri paf'ad'o kaj la mort'o efektiv'a. Kiu'n senc'o'n hav'as la mond'o? Fikci'o iĝ'as ŝlos'il'o, se ne por kompren'i la mond'o'n, almenaŭ por si'n demand'i pri ĝi. Plej mult'a'j el la rakont'o'j est'as rakont'o'j pri hom'o'j, hav'int'a'j strang'a'n aventur'o'n, en milit'o, antaŭ mort'o, per akcident'o, kie fikci'o kaj real'o tiom miks'iĝ'as, ke ne disting'ebl'as unu de la ali'a.

La long'o de la novel'o'j est'as vari'a, de du'on'a paĝ'o al pli ol dek; se la du'a'tip'a'j tren'as la leg'ant'o'n mal'rapid'e en fantast'a'n mond'o'n, lini'o'n post lini'o, ne mal'pli traf'a'j est'as la tut'e mal'long'a'j: la du'dek du lini'o'j de La du reĝ'o'j kaj la du labirint'o'j en'hav'as tiom da filozofi'o (da saĝ'a filozofi'o!), kiom rakont'o du'dek'obl'e pli long'a. Paralel'o'n oni pov'us trov'i en la ezop'a fabl'o La vulp'o kaj la cikoni'o, sed la transpon'o el la helen'a medi'o en la medi'o'n de Babiloni'o kun Alah'o, reĝ'o'j, arme'o'j kaj milit'o'j est'as ver'e majstr'a. La poezi'a part'o ampleks'as ok'on'o'n de la tut'a libr'o.

Dens'a je signif'o

Grand'a'n interes'o'n Borges hav'as al la lingv'o, tiel ke ĉiu li'a vort'o est'as dens'a je signif'o; interes'a est'as ankaŭ li'a ese'et'o pri la analiz'a lingv'o de Wilkins, unu el la sen'nombr'a'j prov'o'j kre'i lingv'o'n laŭ klasifik'o de la koncept'o'j kaj ili'a sub'divid'o laŭ klas'o'j. Wilkins est'as nun forges'it'a, kaj li'a nom'o apenaŭ trov'iĝ'as en la fak'a'j libr'o'j pri plan'lingv'o'j; sed Borges kapt'as la okaz'o'n por esprim'i si'a'n koncept'o'n pri la esenc'o de lingv'o.

Interes'a al'don'o en la libr'o est'as la list'o de la jam aper'int'a'j verk'o'j de Borges. Kelk'a'j el ili est'as en'pren'it'a'j en ĉi tiu'n libr'o'n; de ali'a'j pec'o'j jam traduk'it'a'j aper'as ĉi tie nov'a traduk'o; ali'a'j est'as ver'e komplet'e nov'a'j: material'o por la kon'o pri Borges est'as nun konsider'ind'e pli dispon'ebl'a.

Leg'ad'o de Borges ne est'as facil'a, kaj li'a kler'ec'o, tiel larĝ'a'man'e distribu'it'a tra ĉiu'j li'a'j verk'o'j, ne mal'oft'e est'is juĝ'at'a kiel si'n'montr'a parad'em'o. Eĉ ordinar'e kler'a hom'o bezon'as, tamen, ĉiam konsult'i la (abund'a'j'n) libr'o'fin'a'j'n not'o'j'n por kompren'i alud'o'j'n al person'o'j, mit'o'j, histori'a'j event'o'j, religi'a'j kred'o'j, literatur'a'j verk'o'j. Sed tiu'n pen'o'n leg'ant'o pov'as ŝpar'i, kondiĉ'e ke li konsider'u ne'kon'at'a'n de li nom'o'n kiel fikci'aĵ'o'n: ne nepr'as, ke ĝi hav'u histori'a'n kun'lig'o'n; la art'o de Borges funkci'as sam'e fascin'e. Traduk'ad'o iĝ'as do defi'a, kaj la team'o de dek unu traduk'int'o'j, gvid'at'a de la redaktor'o kaj kompil'int'o István Ertl, plen'e sukces'is. Rimark'ind'e, ke nur kvin el ili est'as origin'e hispan'lingv'an'o'j; la ali'a'j est'as po unu pol'o, hungar'o, eŭsk'o, brit'o, portugal'o kaj ital'o, la last'a el kiu'j (Giulio Cappa) traduk'is plej mult'o'n. Evident'e Borges sorĉ'is spirit'o'j'n tre mal'simil'de'ven'a'j'n, kio konfirm'as li'a'n tut'mond'ec'o'n.

Carlo MINNAJA
Jorge Lu'is Borges: La sekret'a mirakl'o. Kaliningrado, Sezon'o'j, 2008, 200 broŝur'it'a'j paĝ'o'j.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Carlo Minnaja el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pli'a sukces'o de Jacques Yvart

La antaŭ'a'n disk'o'n Jacques Yvart kant'as Georges Brassens (Jacques dir'is: „Georges Brassens, mi'a art'ist'a bapt'o'patr'o”) aper'int'a'n en 1998 mi tiel ŝat'is (ne nur pro tio, ke Georges Brassens [ĵorĵ braséns] est'as unu el mi'a'j plej ŝat'at'a'j franc'a'j kanzon'ist'o'j, sed ankaŭ pro la kant'ad'o de Jacques Yvart [ĵak ivár]), ke mi entuziasm'e kapt'as la ŝanc'o'n recenz'i la nov'a'n disk'o'n de Yvart. Evident'iĝ'is, ke ankaŭ tiu ĉi, li'a du'a disk'o en Esperant'o, hav'as kant'o'n laŭ la muzik'o de Georges Brassens (La ĉeval'et'o) kun'e kun 14 ali'a'j kanzon'o'j de divers'a'j aŭtor'o'j kaj en vari'a'j poezi'a'j stil'o'j kaj muzik'a'j ritm'o'j. „De long'a temp'o mi est'as vojaĝ'ant'o, kaj tiu disk'o est'as la okaz'o por plu'vojaĝ'i tra la mond'o. Kaj Esperant'o tre taŭg'as por tio.”, dir'as Jacques.

Kelk'a'j'n el la muzik'aĵ'o'j sur la disk'o Jacques Yvart ne nur plen'um'is (kant'e kaj gitar-akompan'e), sed ankaŭ aŭtor'is (muzik'o'n, tekst'o'n aŭ esperant'ig'o'n). Mi apart'e ek'ŝat'is la sentimental'a'n disk'o'titol'a'n balad'o'n de Charles Baudelaire [ŝarl bodlér] (adapt'o de Marcel'o Redoulez [redulé] laŭ traduk'o de Kalocsay), la plaĉ'e kor'tuŝ'a'n La am' por la am' kaj ankaŭ la ironi'a'n La korp'o Eŭrop'a kun fajr'a'j ritm'o kaj melodi'o (ĉiu'j tri kompon'it'a'j de Yvart).

La vari'ec'o de uz'it'a'j muzik'instrument'o'j (violon'o, akordion'o, pian-klav'ar'o, drum'o, kontrabas'o, bas-gitar'o, mandolin'o, buzuko, citr'o) tut'e ne kaŝ'as la agrabl'a'n, amik'ec'a'n bas'a'n voĉ'o'n de Yvart. Li'a prononc'ad'o est'as klar'a kaj inter'naci'ec'a. La melodi'o'j kaj muzik'a aranĝ'o est'as ver'e ĝu'ind'a'j kaj la tekst'o'j bel'son'a'j kaj pens'ig'a'j. Mi rimark'is nur tre mal'mult'a'j'n lingv'a'j'n mal'glat'aĵ'o'j'n: not'ind'a'j est'as la ripet'a uz'o de kurent'o en la senc'o de (evident'e ne'elektr'a) flu'o en Hom'o kaj Mar'o („port'e sur la kurent' al la Mar'o Sargas'a”) kaj la mis'uz'o'n de brul'i kvazaŭ ĝi est'us transitiv'a en „la ver'o ili'n ek'brul'as” en Magelan'o'j de l' Univers'o (tio'n mi sufiĉ'e oft'e rimark'is ĉe franc'lingv'an'o'j). La instrument'o-nom'o cistro sur la dors'a kovr'il'paĝ'o ver'ŝajn'e dev'us est'i citr'o (la fundament'a vort'o, kiu'n – laŭ Ret'a Vort'ar'o – plur'a'j vort'ar'o'j uz'as ankaŭ por la instrument'o, kiu franc'e nom'iĝ'as cistre).

Kelk'lok'e la akcent'a'j silab'o'j de vort'o'j traf'as la ne'akcent'a'j'n pozici'o'j'n de la vers'o – konjekt'ebl'e la aŭtor'o'j/traduk'int'o'j ne zorg'is evit'i tio'n pro la influ'o de la silab'a franc'a metrik'o, kiu esenc'e ne kon'as vort'a'j'n akcent'o'j'n. Tio, kvankam fremd'a al la tradici'a Esperant'a metrik'o, plej'part'e ne impres'is mi'n agac'e kaj eĉ spic'is la kant'ad'o'n per al'don'a recitativ'ec'a karakter'o.

Krom la kant'o'j, sur la disk'o trov'iĝ'as tre plaĉ'a „vide'o'sesi'o” (plej'part'e intervju'o kun Jacques Yvart, inter'ali'e rivel'ant'a li'a'n hom'ec'a'n si'n'ten'o'n kaj okul'frap'a'n karism'o'n), kaj ankaŭ apart'a dosier'uj'o kun karaokaj vari'aĵ'o'j de ĉiu'j kant'o'j. La disk'o'n akompan'as elegant'a broŝur'et'o kun tekst'o'j de ĉiu'j kant'o'j, karikatur'a'j portret'o'j de la kun'labor'ant'o'j kaj baz'a'j inform'o'j pri la disk'o kaj la rol'o'j de la kontribu'int'o'j.

Ĉiu'j kant'o'j sur la disk'o son'as freŝ'e, sincer'e kaj el'kor'e kaj est'as memor'ebl'a'j, pens'ig'a'j kaj ĉarm'a'j. Mi gratul'as Jacques Yvart kaj ĉiu'j'n kun'labor'int'o'j'n pri la nov'a sukces'o! Resum'e: aŭskult'int'e tiu'n ĉi disk'o'n plur'dek'o'n da foj'o'j – kaj ĉiam ĝu'e! – mi varm'e rekomend'as ĝi'n ankaŭ al vi!

Alexander SHLAFER
Jacques Yvart: Invit'o por vojaĝ'o. Eld. Vinil'kosm'o, Donneville, 2008.
Ĉu vi trov'as tiu'n ĉi recenz'o'n util'a? Tiam bon'vol'u montr'i vi'a'n simpati'o'n kaj flat'u ni'n per la jen'a buton'o!
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alexander Shlafer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sonet'o

Neni'u ver'e viv'as en liber'o.
En iu senc'o, ĉiu est'as sklav'o
de mal'riĉ'ec', mal'virt'o aŭ mal'ver'o,
de ŝajn'a bon'o (en real'e mav'o),
de hipokrit'o aŭ de hipotez'o'j
nek konfirm'it'a'j, nek iam pruv'ebl'a'j,
sen'valor'aĵ'o je merkat'a'j prez'o'j;
ĝis kiam ebl'e en la mens'o'n ven'os
konsci'o pri la trist'a stat'o ni'a:
ke vi kaj mi langvor'as en katen'o'j
forĝ'it'a'j pli per hom' ol per destin'o:
mal'ben'o kaj person'a, kaj soci'a;
kaj ni sci'vol'as ĉu eĉ am' aŭ saĝ'o
mal'ferm'os la krad'pord'o'n de la kaĝ'o.

Garvan MAKAJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garvan Maka'j el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pri Pup'teatr'a Inter'naci'a Festival'o

En la jar'o 2008 aper'is en Zagrebo libr'o de Iv'a'n Špoljarec Pup'o'j viv'e, lig'e kun la 40-jar'a jubile'o de la Pup'teatr'a Inter'naci'a Festival'o (PIF). Ĉiu'j tekst'o'j aper'as en la kroat'a, angl'a kaj esperant'a kaj est'as verk'it'a'j de plur'a'j aŭtor'o'j.

Mal'long'a'n histori'o'n pri la ek'est'o de PIF sekv'as mult'a'j fot'o'j de unu'op'a'j pup'o'j, scen'o'j, pup'lud'ant'o'j. La dir'aĵ'o, ke bild'o'j dir'as mult'e pli ol vort'o'j, des pli valid'as, se tem'as pri histori'o pup'teatr'a.

Est'us interes'e, sci'i la en'hav'o'j'n de teatr'aĵ'o'j, kia'j „Kiam pa'nj'o ne est'as hejm'e”, „Bird'o'j” aŭ „Blu'a, blank'a kaj nigr'a”. Ali'a'j hav'as kon'at'a'j'n tem'o'j'n, ekzempl'e, „Princ'in'o sur la piz'grajn'o”.

La ĉapitr'o'j „De jar'o al jar'o”, „Ekspozici'o post ekspozici'o” kaj „Premi'o post premi'o” mal'long'e pri'skrib'as ĉiu'n festival'o'n, ekspozici'o'j'n kaj premi'it'o'j'n; flank'e de la tekst'o'j est'as fot'o'j de organiz'ant'o'j, teatr'aĵ'o'j, publik'o, lud'ant'o'j.

„Repertuar'o” indik'as, kiu'j pup'teatr'o'j part'o'pren'is en tiu'j kvar'dek jar'o'j kaj kio'n ili lud'is; sekv'as „Flav'iĝ'int'a'j paĝ'o'j” kun tond'aĵ'o'j el ĵurnal'o'j kaj revu'o'j.

La tut'o est'as ne nur interes'a sed ankaŭ bel'a libr'o, kiu'n ne nur infan'o'j ŝat'os tra'foli'um'i. Ind'a memor'aĵ'o de tradici'o, kiu'n iniciat'is kaj daŭr'ig'is entuziasm'a grup'et'o, kiu tra la jar'o'j al'don'is nov'a'j'n er'o'j'n.

En'est'as kelk'a'j kompost-erar'o'j en la unu'a'j paĝ'o'j, sed tio ne ĝen'as la kompren'o'n.

Anneke BUYS
Iv'a'n Špoljarec: Pup'o'j viv'e. Tri'lingv'a el'don'o (kroat'a, angl'a, Esperant'o). El'don'is Iks, Zagreb, 2008. 237 paĝ'o'j bind'it'a'j. ISBN 978-953-6697-22-9.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Anneke Buys el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Problem'o ne'solv'ebl'a

Antaŭ ne'long'e mort'ig'is teror'ist'o'j kelk'dek'o'n da sen'kulp'a'j hom'o'j en Pakistano. Ali'a'j atenc'o'j tia'j okaz'as en ali'a'j mond'o'part'o'j. Sed kio nask'as teror'ist'o'j'n?

Tiu'n demand'o'n neni'u pov'as respond'i, tamen la nombr'o de teror'ist'o'j kresk'as. Reg'ist'ar'o'j, kun si'a'j arme'o'j, asign'as mult'e da mon'o al batal'o kontraŭ'teror'ism'a, sed ankoraŭ ne solv'is la problem'o'n. Dum'e la teror'ist'o'j minac'as ĉiu'j'n, malgraŭ tio ke plej'part'e hom'o'j dezir'as pac'e kaj sekur'e viv'i.

Neni'u est'as de'nask'a teror'ist'o. Kial ili far'iĝ'as teror'ist'o'j? Kial teror'ist'o'j, kiu'j ne nur sen'kulp'ul'o'j'n, sed ankaŭ si'n mem mort'ig'as, tiel trakt'as la viv'o'n? Oft'e ili ag'as por mister'a cel'o mal'facil'e kompren'ebl'a al ordinar'a'j hom'o'j. Jen situaci'o ne nur terur'a, sed ankaŭ bedaŭr'ind'a.

XU Jinming/pg
Ĉini'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xu Jinming/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mon'o el aer'o

La titol'o „Ĉef'urb'o de Eŭrop'a Kultur'o”, pas'int'jar'e atribu'it'a al la litova ĉef'urb'o Vilnius, hav'ig'as nov'a'j'n ide'o'j'n al lert'a'j komerc'ist'o'j.

Entrepren'ist'o Eduard'as Gromyka, fot'ist'o Paulius Kalmantas kaj dizajnisto Ieva Naujokaitė decid'is riĉ'iĝ'i per aer'o kaj komenc'is negoc'i per bunt'a'j lad'skatol'o'j plen'a'j je aer'o de Vilnius, Kaunas, Klaipėda, Šiauliai kaj Panevėžys.

La skatol'o „Aer'o de Vilnius” indik'as, ke en'est'as 32 % da aer'o el la antikv'a urb'o'part'o, 27 % el la nov'a urb'o, 22 % el la kvartal'o Žvėrynas kaj 19 % el la kvartal'o Antakalnis. Tamen ne ĉiu kuraĝ'as mal'ferm'i la mister'a'n skatol'o'n kaj test'i la aer'o'n; ĝi ja kost'as iom pli ol 7 eŭr'o'j'n. La iniciat'int'o'j tiel klar'ig'as la alt'a'n prez'o'n: „Aer'o de Vilnius, sam'kiel de ali'a part'o de Litovio, ne pov'as kost'i mal'pli, ĉar ĝi est'as mult'e pli pur'a ol tiu en ali'a'j grand'urb'o'j de Eŭrop'o”. La en'skatol'ig'it'a aer'o est'as aĉet'at'a precip'e de el'migr'int'o'j kiel donac'o por proksim'ul'o'j, por kiu'j litova aer'o provok'as sentiment'o'j'n kompar'ebl'a'j'n al nigr'a sekal'a pan'o aŭ iom'et'o da litova grund'o. Kial do ne aĉet'i eĉ kelk'a'j'n pec'o'j'n? Tia donac'o ne pez'as mult'e kaj ĝi'a konsum'a lim'dat'o est'as post 100 jar'o'j!

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Respekt'ind'a vir'in'o. Grand'a anim'o ĉu iom naiv'a?

Se fot'o'j'n oni vid'as pri Lidia Zamenhof, ĝen'e pov'as mal'help'i ni'n bon'e rigard'i la tiam'a mod'o: vir'in'o'n ni vid'as en eg'e eks'mod'a'j vest'aĵ'o'j – kiu'j ja supoz'ebl'e est'is tre laŭ'mod'a'j tiu'temp'e. Ĉar se io cert'as, tiam ja, ke Lidia Zamenhof star'is firm'e en si'a propr'a epok'o; ŝi ne est'is „eks'mod'a”. Ŝi vid'is la minac'o'j'n, sed ŝi ankaŭ vid'is mult'a'j'n ebl'o'j'n por streb'i al bon'o. Ŝi viv'is en fid'o al Di'o, kies sign'o'j'n kaj mesaĝ'o'j'n ŝi kred'is trov'i en la revelaci'o'j de Baha'ism'o.

La volum'o est'as kompil'aĵ'o de ĉiu'j ĉi-moment'e kon'at'a'j original'a'j tekst'o'j de la plej jun'a fil'in'o de L. L. Zamenhof: ese'o'j, artikol'o'j, parol'ad'o'j en kun'ven'o'j kaj antaŭ radi'o'mikrofon'o'j, kaj rakont'o'j. En la du'a part'o trov'iĝ'as la re'trovit'a'j leter'o'j.

Leter'o'j kaj recenz'o'j

Jam en 1980 – sam'e en Antverpeno, sed ĉe TK/Stafet'o – aper'is de Is'a'j Dratwer la kompil'aĵ'o Lidj'a Zamenhof; viv'o kaj ag'ad'o. En ĝi krom mal'long'a en'konduk'o kaj kelk'a'j fot'o'j la ĉef'a'n rol'o'n hav'as plur'a'j leter'o'j – fot'o'kopi'e kaj pres'liter'e. Si'a'temp'e mi recenz'is ĝi'n. Laŭ mi'a memor'o: iom strang'e est'as, ke la erar'a re'don'o Contona (p. 32 ĉe Dratwer) de la man'skrib'it'a bon'ton'a (p. 33 sam'libr'e – oni do mis'leg'is ŝajn'e la minuskl'a'n b kiel majuskl'a'n C), pri kiu si'a'temp'e mi atent'ig'is, ne est'as ĝust'ig'it'a. Oni bon'vol'u do en p. 302 de la pres'it'a verk'o ĝust'ig'i tio'n en la antaŭ'last'a lini'o.

La leter'o'j, kiu'j rest'as de Lidia, ĉef'e tem'as pri renkont'iĝ'o'j kun kon'at'o'j, pri Ĉe-kurs'o'j, kiu'j'n ŝi don'is, pri preleg'o'j en bahaaj kun'ven'o'j ktp. Est'as bon'e konserv'i tiu'j'n atest'aĵ'o'j'n de ŝi'a viv'o – eĉ se en'hav'e foj'foj'e ili est'as sufiĉ'e simpl'a'j.

En la nun'a libr'o kelk'foj'e okaz'is bedaŭr'ind'a komput'il'a ŝov'o de lini'o'j al sekv'a paĝ'o. La unu'a'j du lini'o'j de p. 323 trov'iĝ'as tut'e sub'e je p. 322; la 3 last'a'j lini'o'j de p. 325 trov'ebl'as je p. 326 supr'e.

Pli interes'a supoz'ebl'e por la ĝeneral'a publik'o est'as la unu'a part'o de la libr'o – paĝ'o'j 29-297. Jen ŝi don'as tut'e model'a'n recenz'o'n – p. 84-92 – pri Sinjor'o Tade'o, p. 174-183 pri Plen'a Gramatik'o de Kalocsay-Waringhien; jen kor'tuŝ'as ni'n tut'e sen'pretend'a memor'aĵ'o pri romp'it'a paper'prem'il'o el la ge'patr'a dom'o – p. 105-106; jen traf'as la pri'skrib'o'j pri kresk'ant'a'j zorg'o'j pri la mal'proksim'a patr'uj'o Pollando – p. 121-123: „kapt'i la eĥ'o'j'n el for'a Pol'uj'o”; jen est'as klar'a pled'o kontraŭ tro da neolog'ism'o'j, pled'o por mult'a'j tre re'kon'ebl'a ankoraŭ – p. 124-125. En plur'a'j tekst'o'j oni kvazaŭ tra'vid'as la anim'o'n mem, kiu'n nutr'as la bahaa fid'o: sur p. 161, ekzempl'e, ŝi prov'as klar'ig'i, ke laŭ ŝi'a kompren'o ver'e konkret'e ekzist'ant'a mal'bon'o tut'simpl'e ne ekzist'as: ekzist'as nur „mank'o de bon'o” (la sam'a'n doktrin'o'n oni kon'as ĉe Aŭgusteno). Kelk'foj'e ŝi regal'as ni'n per ŝajn'e simpl'a fabel'o – pri Hom’ kaj li'a ombr'o – p. 242-246.

Viv'a jun'ul'in'o

Kiel ajn oni al'ir'as ĉi tiu'n libr'o'n, ĉu kiel histori'ist'o, kiu dezir'as pli'relief'ig'i la histori'o'n de la leg'ind'a libr'o de Wendy Heller – Lidia, la viv'o de la Lidia Zamenhof; fil'in'o de Esperant'o, ĉu kiel simpl'a esperant'ist'o sci'vol'a pri tiu fil'in'o de Zamenhof, ĉu kiel interes'it'o pri la fru'a bahaa histori'o – kiel ajn: ĉi libr'o montr'as eg'e viv'a'n jun'ul'in'o'n, kiu vid'is la kresk'ant'a'j'n minac'o'j'n de nazi'ism'o kaj milit'a per'fort'o, kiu sam'temp'e plu fid'is je pozitiv'a'j fort'o'j – fort'o'j de Di'o kaj fort'o'j de hom'a fidel'o – kaj kiu ĝis si'a mort'o plu streb'is al la bon'o. Tamen, kiam fin'e ŝi re'ir'as hejm'e'n mez'e de la minac'o'j, oni tamen em'as demand'i si'n, ĉu iel ankaŭ ŝi ebl'e est'is iom naiv'a, ne pov'ant'e kred'i je tiom'a mal'bon'o de nazi'ism'o. Sed mi kred'as, ke tiu'n sub'taks'ad'o'n de la mal'bon'a'j fort'o'j pov'us far'i preskaŭ ĉiu.

Lidia polur'is si'a'n lingv'uz'ad'o'n ĝis alt'a nivel'o. Est'as bon'e kompren'ebl'e, ke dum'long'e ŝi est'is kvazaŭ unik'a reprezent'ant'in'o de Esperant'o, kiel vojaĝ'ant'a instru'ist'in'o, kiu log'is amas'o'j'n al si'a'j kurs'o'j.

Dank'o'n al la kompil'int'o'j por la konserv'ad'o de ĉi memor'o'j!

Gerrit BERVELING
Lidia Zamenhof: Por ke la tag'o'j de la hom'ar'o est'u pli lum'a'j. Kompil'is J. Amouroux, Z. Ban'et-Fornalowa, M. Higasida, B. Westerhoff. Antaŭ'parol'o de L.C. Zaleski-Zamenhof. Eld. Fel, Antverpeno, 2008. 429 paĝ'o'j. ISBN 9789077066386.
Not'o de la el'don'ej'o: La cit'it'a'j paĝ'numer'o'j rilat'as nur al la pres'it'a versi'o de tiu ĉi verk'o. En la elektron'ik'a libr'o ili cert'e est'as ali'a'j.
Ĉu vi trov'as tiu'n ĉi recenz'o'n util'a? Tiam bon'vol'u montr'i vi'a'n simpati'o'n kaj flat'u ni'n per la jen'a buton'o!
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gerrit Berveling el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉarm'a, original'tem'a kaj pens'ig'a

Ĉi tiu'j tri novel'o'j, kun bel'a'j, sam'stil'a'j kovr'il'o'j, form'as iu'n et'a'n seri'o'n. Kvankam ne tem'as pri la sam'a ĉef'rol'ul'o, la tem'o est'as simil'a en la tri rakont'o'j: la inter'ag'o'j inter afrik'an'o'j kaj blank'ul'o'j. Tamen la rakont'o'j sufiĉ'e diferenc'as, inter'ali'e, ĉar ili okaz'as en ali'a'j histori'a'j temp'o'j.

En la unu'a du'on'o de La paŝ'o sen'el'ir'ej'e'n Biova kresk'as kaj fin'e, post long'a atend'ad'o kaj mult'e da esper'o – per'e de ceremoni'o – iĝ'as vir'o. Sed la feliĉ'o ne long'e daŭr'as ... al'ven'as „flos'ant'a dom'o” kun „brul'ig'it'a'j hom'o'j”, kiu'j mort'ig'as kelk'a'j'n vilaĝ'an'o'j'n. Neces'as debat'o'j pri tio, kiel re'ag'i al tiu'j ŝajn'e ne'venk'ebl'a'j hom'o'j. Oni decid'as, ke Biova ir'u por lern'i ili'a'n lingv'o'n kaj tiel iĝ'i sam'e inteligent'a. Pas'is generaci'o'j, kaj kelk'a'j hom'o'j tre bon'e adapt'is si'n al la ĉe'est'o de la blank'ul'o'j, kaj bon'e lern'is, kiel util'ig'i la bon'a'j'n rilat'o'j'n kun tiu'j riĉ'ul'o'j. Reg'as spec'o de demokrati'o, sed nur por pruv'i al la mon'donac'ant'o'j, ke ind'as donac'i mon'o'n al tiu vilaĝ'o; ven'as tiom da mon'o, ke la ricev'ant'o'j prefer'as aĉet'i kastel'o'j'n en la blank'a mond'o ol konstru'ig'i pli'a'j'n en la vilaĝ'o. Tamen la simpl'a'j hom'o'j, kiu'j ne hav'as tia'j'n rilat'o'j'n kun la blank'ul'o'j, perd'is si'a'n kultur'o'n kaj si'a'j'n loĝ'lok'o'j'n, ŝajn'e, sen el'ir'voj'o. Tiel ĉi tiu koloni-etos'a rakont'o fin'iĝ'as sufiĉ'e negativ'e.

La du'a novel'o trakt'as ĝust'e tio'n, kio'n sugest'as la titol'o: Dialog'o inter surd'ul'o'j. Kiel infan'o Dege kresk'is ĉe la blank'ul'o'j, kaj nun est'as „nigr'a-blank'ul'o”. Post jar'o'j li kiel plen'kresk'a „sukces'int'o” re'ven'as de temp'o al temp'o al la vilaĝ'o kaj rakont'as pri si'a'j spert'o'j en Jovotome, la blank'a land'o. Sed la hom'o'j ne pov'as kompren'i li'n, kvankam li ankoraŭ parol'as la lok'a'n lingv'o'n, eĉ se miks'it'a'n kun iom da franc'a'j vort'o'j. Ĉe la fin'o de la novel'o la vilaĝ'an'o'j komenc'as uz'i la teknik'aĵ'o'j'n de la blank'ul'o'j, sed tio ne nepr'e feliĉ'ig'as ili'n.

En ĉi tiu'j unu'a'j du rakont'o'j est'as iom da magi'o, kio star'ig'as demand'o'j'n, kiu'j pens'ig'as la leg'ant'o'n. Unu'flank'e, tio don'as iom da spic'o al la rakont'o'j, sed ali'flank'e, se la respond'o'j ankaŭ ĉe la fin'o ne ven'as ... tio don'as iu'n ne tre agrabl'a'n sent'o'n. Tamen kelk'a'j detal'o'j, kiu'j pov'us star'ig'i demand'o'j'n, fakt'e ebl'e est'as nur mis'tajp'o'j ... ekzempl'e en la unu'a novel'o, la voduo Da'n est'as unu'e „blank'a vir'in'o” kaj du lini'o'j'n post'e „li”.

Aventur'o de ŝajn'ig'ad'o lud'iĝ'as en ni'a epok'o de migr'ad'o de mult'a'j afrik'an'o'j al okcident'a'j land'o'j. Jeko, la ĉef'rol'ul'o, kiu mult'e simil'as al la aŭtor'o, migr'as de Afrik'o al Germanio kaj post'e al Kanado. Li vol'as lern'i pri la mirakl'o de la sukces'o de la blank'ul'o'j, sed mal'esper'iĝ'as pro la mult'a'j kontraŭ'dir'a'j konstat'o'j. En Kanado li edz'iĝ'as kaj eks'edz'iĝ'as, kaj ankoraŭ pri'skrib'as la mal'facil'aĵ'o'j'n kun du ali'a'j partner'in'o'j. Ĉu la mal'facil'aĵ'o'j est'iĝ'is nur pro la kultur'a'j diferenc'o'j? Unu afer'o cert'as por Jeko: est'as mult'e da ŝajn'ig'ad'o en la blank'ul'a mond'o. Kaj li komenc'as list'ig'i kaj pri'skrib'i plur'a'j'n ekzempl'o'j'n de tiu ŝajn'ig'ad'o: la mizer'o en Jovotome kompar'e al la em'o help'i al afrik'a'j land'o'j, la hipokrit'a toler'em'o, la iluzi'plen'a liber'ec'o ... Sed li konklud'as, ke, tamen, est'as pli da simil'ec'o'j inter la hom'o'j ol da mal'simil'ec'o'j. Sed est'as mal'facil'e tio'n klar'ig'i al la hom'o'j en li'a nask'iĝ'vilaĝ'o, kiu'j konsider'as Jovotome daŭr'e kiel la paradiz'o'n sur la ter'o. Ĉi tiu rakont'o est'as la plej real'ism'a, mal'plej magi'a el la tri, sed star'ig'as ali'a'j'n, ebl'e ne por ĉiu'j tre agrabl'a'j'n, demand'o'j'n pri kultur'o, toler'em'o ktp.

La lingv'aĵ'o de la rakont'o'j est'as sufiĉ'e flu'a, sed kio ver'e ĝen'as dum la leg'ad'o, est'as mult'a'j mis'tajp'o'j kaj gramatik'a'j kaj leksik'a'j erar'o'j. Ili aper'as precip'e en la unu'a novel'o, sed ne nur, kaj eĉ en la dors'flank'a tekst'o. Tamen la unu'a'j du jam unu'e aper'is en la ret'o en respektiv'e 2001 kaj 2002. Ĉu ne sufiĉ'e da temp'o por prov'leg'ig'i antaŭ la el'don'ad'o?

Konklud'e, est'as ĉarm'a'j, original'tem'a'j kaj pens'ig'a'j novel'o'j, kiu'j montr'as iu'n ne'kutim'a'n rigard'o'n al la rilat'o inter blank'ul'o'j kaj afrik'an'o'j en divers'a'j epok'o'j, sed kiu'j, bedaŭr'ind'e, ne ricev'is la neces'a'n redakt'a'n atent'o'n.

Heidi GOES
Je'a'n Codjo: Aventur'o en mond'o de ŝajn'ig'ad'o. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2009. 44 paĝ'o'j. ISBN 978-9077066-42-3.
Je'a'n Codjo: Dialog'o inter surd'ul'o'j. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2006. 52 paĝ'o'j. ISBN 90-77066-26-8.
Je'a'n Codjo: La paŝ'o sen'el'ir'ej'e'n. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2006. 44 paĝ'o'j. ISBN 90-77066-27-6.
Ĉu vi trov'as tiu'n ĉi recenz'o'n util'a? Tiam bon'vol'u montr'i vi'a'n simpati'o'n kaj flat'u ni'n per la jen'a buton'o!
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Heidi Goes el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pri hom'o'j kaj lingv'o'j roman'ec'e

Kris Long iam plend'is, ke la esperant'a beletr'o est'as „tro lingv'a”. Ĉu tia makul'o efektiv'e mal'facil'ig'as la verk'ad'o'n kaj aprez'ad'o'n de ordinar'a'j esperant'a'j roman'o'j? Divers'e opini'u pri tio divers'a'j leg'ant'o'j; Declerck en tiu ĉi verk'o kapt'as per la korn'o'j si'a'n taŭr'o'n: li rezolut'e don'as al ni roman'o'n pri lingv'o'j.

La esperant'a projekt'o – ek'de la ambici'o kapt'i la inter'ŝtat'a'j'n pint'o'j'n ĝis la roman'o'j – tem'as, inter'ali'e, pri la bel'a sonĝ'o, ke „la popol'o'j far'os en konsent'o / unu grand'a'n rond'o'n famili'a'n”. Tiu sonĝ'o ig'as demand'i, kiel do la an'o'j de tia sonĝ'o antaŭ'e'n'ir'u en mond'o, kiu not'ind'e mal'fort'ig'is la famili'o'n kiel instituci'o'n.

En la nun'a ordinar'grand'a roman'o, Declerck – kies ampleks'a'n roman'o'n Tarok'o'j kaj epok'o'j (Fel, 2002) mi flank'e sed fort'e rekomend'as, romp'ant'e la mur'o'j'n inter recenz'o'j en ni'a trans'mur'a lingv'o – trakt'as la ĥemi'o'n de mult'jar'a'j famili'o'j kaj la fizik'o'n de tiu'j, kiu'j ek'famili'os, en la perspektiv'o de okcident'eŭrop'a urb'a etn'o'miks'o. Tiu'n ĉi firm'e esperant'ism'a'n roman'o'n Declerck konstru'as ĉirkaŭ la demand'o, ĉu apud la plezur'o de la lingv'o'lern'ad'o – kiel la amor'a – sid'as embusk'e la per'fort'o. Per la faden'a ide'o, ke la dev'ig'o lern'i la angl'a'n simil'as al la seks'a trud'ad'o, kaj ke Esperant'o pov'as rol'i kiel re'pens'ej'o ne nur pri la lingv'o, sed ankaŭ pri la am'a'j inter'kompren'o'j kern'a'j en ĉiu'j rilat'o'j, la roman'o rakont'e inter'lig'as medi'o'j'n, kun'tekst'o'j'n, generaci'a'j'n vid'punkt'o'j'n kaj atent'ind'a'j'n figur'o'j'n.

La en'roman'ig'o de jun'a turk'in'o, la trakt'ad'o kun numeral'o'j turk'a'j, la eksplic'ad'o de hezit'em'o pri plen'a plonĝ'o en la okcident'kultur'a'n naĝ'uj'o'n – ĉu ĉio ĉi lanĉ'as dialog'o'n inter'kultur'a'n preter la ĝis'nun'a'j prov'o'j? Sen'dub'e, jes, se ĉi tie komenc'iĝ'as procez'o, daŭr'ont'a kaj re'pren'ot'a de ali'a'j voĉ'o'j. Tiu ĉi roman'o ŝveb'as apud la ĝenr'o de person'a roman'o sen grand'a'j inter'naci'a'j tem'o'j, kiu'n menci'as Jouko Lindstedt (p. 58, en si'a artikol'o Lingv'o – rimed'o aŭ resurs'o?, La art'o labor'i kun'e: Fest'libr'o por Humphrey Tonkin, red. Detlev Blank'e kaj Ulrich Lins, Rotterdam: UEA, 2010, 51-62). Kaj tamen la cel'o de Declerck est'as kun'plekt'i la person'a'n element'o'n kun la inter'naci'a – kaj port'i la aventur'o'n al pli alt'a ŝtup'o. Laŭ mi, li sukces'as eduk'i ni'a'n gust'o'n tie'n.

Probal DASGUPTA
Christian Declerck: Spit'a'j – kiel hidrarg'o. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2008. 208 paĝ'o'j kudr'e bind'it'a'j, ePub, Mobipocket kaj PDF. ISBN 978-90-77066-00-3.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.
Ĉu vi trov'as tiu'n ĉi recenz'o'n util'a? Tiam bon'vol'u montr'i vi'a'n simpati'o'n kaj flat'u ni'n per la jen'a buton'o!
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Probal Dasgupta el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Vund'a'j vort'o'j

Litova komun'ism'o, kun 50-jar'a histori'o, de'nov'e far'iĝ'is tikl'a afer'o. Kiam dum kun'sid'o de la Organiz'aĵ'o pri Sekur'ec'o kaj Kun'labor'o en Eŭrop'o, okaz'int'a en la litova ĉef'urb'o Vilnius en juli'o, grek'a parlament'an'o Konstantin'os Alissandrakis el'dir'is si'a'n opini'o'n favor'a'n al komun'ist'o'j, koleg'o'j el Litovio ne kompren'is li'n. Kaj ankoraŭ pli: la tiam'a litova parlament'estr'o Arūnas Valinskas dir'is, ke la parol'ad'o de la grek'a gast'o ofend'is Litovion.

Alissandrakis riproĉ'is al Litovio lim'ig'o'n de politik'a liber'ec'o kaj glor'ig'o'n de nazi'kun'labor'int'o'j. Li atent'ig'is pri nun'a mal'permes'o de komun'ist'a'j ideologi'o, simbol'o'j kaj parti'o, dir'ant'e, ke komun'ist'o'j en Litovio est'as en'karcer'ig'it'a'j dum mult'a'j jar'o'j. Li ekzempl'ig'is la estr'o'n de la iam'a komun'ist'a parti'o, kondamn'it'a en januar'o pro politik'a ag'ad'o.

Ŝtat'a renvers'o

Laŭ la litova leĝ'ar'o, dis'vast'ig'i, uz'i aŭ montr'i flag'o'j'n aŭ ali'a'j'n simbol'o'j'n de nazi'a Germanio aŭ iam'a Sovet'uni'o est'as mon'pun'ot'a'j ĝis 300 eŭr'o'j. Ek'de 1991 la komun'ist'a parti'o en Litovio est'as mal'permes'it'a, kiam parti'estr'o'j est'is akuz'it'a'j pri organiz'ad'o de ŝtat'a renvers'o.

La parol'o de la grek'a komun'ist'o ofend'is la litov'an parlament'estr'o'n, kiu nom'is la grek'o'n „spirit'e blind'a”, kaj dir'is, ke li'a'j vort'o'j favor'e al komun'ist'o'j ofend'as la litov'an popol'o'n. Valinskas postul'is, ke la prezid'ant'o de la organiz'aĵ'o kaj deleg'it'o'j pardon'pet'u pro la vort'o'j de la grek'o, kvazaŭ en Litovio ne est'us komun'ist'a okupaci'o kaj ĉiu'j parol'ad'o'j pri krim'o'j de Stalin kaj viktim'o'j de komun'ism'o est'us nur fabel'o'j.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kolekt'i krajon'o'j'n

Mi'a kolekt'o de krajon'o'j ek'est'is antaŭ 20 jar'o'j. Tiam mi ankoraŭ frekvent'is lern'ej'o'n kaj oft'e bezon'is krajon'o'j'n. Foj'foj'e mi aĉet'is krajon'o'n, kiu est'is tre interes'a kaj bel'a. Mi skrib'is per ĝi nur mal'long'e. Kiam mi dev'is pint'ig'i ĝi'n, mi domaĝ'is ties bel'a'j'n ornam'aĵ'o'j'n kaj kaŝ'is ĝi'n. Mi aĉet'is nov'a'n krajon'o'n, sed ankaŭ ĝi est'is bel'a kaj mi al'don'is ĝi'n al la unu'a krajon'o. La skatol'et'o, en kiu mi ten'is la krajon'o'j'n, est'is plen'a kaj mi hav'is neni'o'n por skrib'i. Tiel est'as ankaŭ hodiaŭ. Kiam mi aŭ mi'a'j infan'o'j bezon'as krajon'o'n, mi dev'as aĉet'i.

Long'a'n temp'o'n mi met'is la krajon'o'j'n en la skatol'et'o'n. Kiam ili jam mult'is, mi dev'is decid'i kiel klasifik'i ili'n. Oni far'is por mi special'a'j'n skatol'et'o'j'n kaj mi klasifik'is krajon'o'j'n laŭ land'o'j kaj fabrik'o'j. Mi'a hodiaŭ'a kolekt'o jam en'hav'as preskaŭ 5000 krajon'o'j'n kaj kolor'krajon'o'j'n el 41 land'o'j de la kvin kontinent'o'j. El Afrik'o mi hav'as nur du.

Grand'a'n part'o'n mi aĉet'is aŭ trov'is help'e de anonc'et'o'j. Mult'a'j'n mi ricev'is de famili'an'o'j, amik'o'j, kolekt'ant'o'j. En mi'a land'o est'as nur kvin kolekt'ant'o'j, kiu'j kiel mi membr'as en la ĉeĥ'a Klub'o de kolekt'ant'o'j de kurioz'aĵ'o'j (www.sberatel-ksk.cz). Mult'a'j'n krajon'o'j'n al mi send'is esperant'ist'o'j korespond'amik'o'j precip'e el mal'proksim'a'j land'o'j – Brazilo, Kolombio, Meksiko, Nov-Zelando, Uson'o ktp. Al ĉiu'j mi tre dank'as. En mi'a kolekt'o est'as krajon'o'j histori'a'j, varb'a'j, nun'temp'a'j, special'a'j, pli kaj mal'pli long'a'j, kurioz'aĵ'o'j, kolor'krajon'o'j, skatol'et'o'j de krajon'o'j, protekt'il'o'j por pint'o'j de krajon'o'j, katalog'o'j ktp.

La plej mal'nov'a krajon'o de'ven'as de la jar'o'j 1885-1914. Bel'eg'a kaj tre mal'nov'a est'as skatol'et'o kun ink'o'krajon'o'j de firma'o J. S. Staedtler el 1914-1918, destin'it'a'j por la milit'a poŝt'o dum la unu'a mond'milit'o. Bel'a'j est'as la ĉeĥ'a'j krajon'o'j el la inter'milit'a epok'o de firma'o'j Graf'o, Národní Podnik kaj L. C. Hardtmuth. Iu'j, kvankam jam aĝ'as preskaŭ 70 jar'o'j'n, aspekt'as kiel ĵus produkt'it'a'j. La firma'o'j Graf'o kaj Národní Podnik jam ne ekzist'as. L. C. Hardtmuth nun'temp'e nom'iĝ'as Koh-i-Noor Hardtmuth kaj est'as la plej grand'a krajon'fabrik'o en mez'a Eŭrop'o. El ĝi mi hav'as tre mult'e da krajon'o'j kaj krom'e mi pas'int'jar'e vizit'is ĝi'n kun'e kun koleg'o'j kolekt'ant'o'j.

La plej long'a krajon'o est'as el Rumani'o – 50 cm, la plej mal'long'a'j 3,8-centi'metr'a'j krajon'et'o'j est'as el Ĉini'o. La plej mal'long'a'j kolor'krajon'o'j est'as nur 5,8 cm long'a'j. Atent'o'kapt'a'j krajon'o'j el Uson'o hav'as divers'a'j'n form'o'j'n, ekzempl'e de ost'o, arb'o, kor'o'j, dinosaŭr'o, vespert'o, kle'o ... Bel'a'j kolor'krajon'o'j, per'man'e pentr'it'a'j kaj el lign'o skulpt'it'a'j est'as el Rusio. La temp'o'n de bal'o'j memor'ig'as 8 cm long'a krajon'et'o por danc'ord'o-en'skrib'o, kun bel'eg'a invit'kart'o al bal'o en 1913. En la kolekt'o mi hav'as ankaŭ lign'a'j'n tabul'et'o'j'n por produkt'ad'o de krajon'o'j. En mi'a kolekt'o la vid'ind'a'j krajon'o'j est'as tre mult'a'j. Iu'j'n oni pov'as spekt'i sur fot'o'j. Mi jam hav'is kelk'a'j'n ekspozici'o'j'n kaj ankaŭ ricev'is de la Klub'o de kolekt'ant'o'j de kurioz'aĵ'o'j diplom'o'n por „Vid'ind'a kolekt'o de krajon'o'j kaj kolor'krajon'o'j”.

Gabriela HROCHOVÁ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gabriela Hrochová el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Maŭzole'o al reĝ'o Gentio

En la ital'a urb'o Gubbio (region'o Umbri'o) trov'iĝ'as modest'a maŭzole'o omaĝ'e al la last'a ilira reĝ'o Gentio (latin'e Gentius), reg'ant'a de 181 ĝis 167 a.K. Ĝi est'as vizit'at'a de mult'a'j alban'o'j, loĝ'ant'a'j en Italio aŭ ekster'land'e, ĉar ili konsider'as la antikv'a'n Ilirion antaŭ'ant'o de la modern'a Albanio. En la jar'o 2004 la alban'o'j organiz'is grand'a'n dek'hor'a'n kultur'a'n aranĝ'o'n apud la maŭzole'o.

Reĝ'o Gentio est'is ven'ig'it'a al Iguvium (hodiaŭ Gubbio) kiel kapt'it'o post la mal'venk'o de Ilirio en la milit'o kontraŭ Romio (170–167 a.K.). Oni trakt'is li'n dign'e. Li loĝ'is tie pli'a'j'n 20 jar'o'j'n. Reĝ'o Gentio mal'kovr'is la kurac-efik'o'n de gencian'o. Tial tiu plant'o port'as li'a'n nom'o'n (scienc'e Gentiana).

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bunkr'o re'mal'kovr'it'a

La belg'a urb'et'o Ieper [ipr], situ'ant'a en sud-okcident'a Flandri'o, trov'iĝ'is dum la unu'a mond'milit'o en la batal'kamp'o. Ĝi est'is komplet'e detru'it'a kaj post la milit'o re'konstru'it'a. Nun ĝi est'as turism'a centr'o lig'e kun milit'a'j memor'aĵ'o'j. Baldaŭ al ili al'don'iĝ'os pli'a al'log'aĵ'o. Dek'o'n da kilo'metr'o'j for de Ieper, en la vilaĝ'o Kemmel (part'o de la municip'o Heuvelland), est'as mont'et'o, ĉirkaŭ kiu trov'iĝ'as kelk'a'j bunkr'o'j kaj ali'a'j rest'aĵ'o'j de la unu'a mond'milit'o. Tamen, sub la mont'et'o ankaŭ est'as apenaŭ kon'at'a bunkr'o, pli nov'a kaj mult'e pli grand'a.

Mal'varm'a milit'o

Post la du'a mond'milit'o ek'est'is mal'varm'a milit'o inter Uson'o kaj Sovetio, en kiu part'o'pren'is ankaŭ ili'a'j alianc'an'o'j. Dum tiu milit'o est'is el'spez'it'a'j grand'eg'a'j sum'o'j por arm'ad'o. En'kadr'e de tio en 1948 Franci'o, Briti'o, Belgi'o, Nederlando kaj Luksemburgo sub'skrib'is la Traktat'o'n de Bruselo por kun'ord'ig'i si'a'n aer'defend'o'n. Por lok'i unu el ties komand'ej'o'j, en 1953 est'is fos'it'a grand'eg'a tru'o sub la Kemmel-mont'et'o. En ĝi oni konstru'is tri'etaĝ'a'n bunkr'o'n sur are'o de 2500 kvadrat'a'j metr'o'j.

La bunkr'o est'is uz'at'a nur dum mal'long'a temp'o, ĉar kelk'a'j'n jar'o'j'n post'e fond'iĝ'is NATO. Ĉi-last'a kre'is si'a'n propr'a'n aer'defend'a'n sistem'o'n. En 1963 la belg'a arme'o ek'uz'is la bunkr'o'n por instal'i sekur'a'n komand'ej'o'n, uz'ot'a'n dum milit'o. Ĝi est'is konekt'it'a al civil'a'j kaj milit'ist'a'j komunik'ad'sistem'o'j per la tiu'temp'e plej modern'a'j ekip'aĵ'o'j dispon'ebl'a'j. Kelk'foj'e jar'e en ĝi okaz'is ekzerc'o'j. Post la fin'o de la mal'varm'a milit'o en 1995 ĝi est'is definitiv'e for'las'it'a.

Sekret'o mal'kaŝ'it'a

En la mal'dens'e loĝ'at'a region'o nur mal'mult'a'j hom'o'j sci'is pri la bunkr'o kaj post 1995 ĝi est'is preskaŭ forges'it'a. En 2003 lok'a komitat'o sukces'is aranĝ'i vizit'o'n por man'plen'o da civil'ul'o'j. Dum kelk'a'j jar'o'j oni diskut'is pri ebl'a re'uz'o de la komand'ej'o. Fin'fin'e la respond'ec'a ministr'o decid'is, ke ĝi iĝ'u muze'o pri la mal'varm'a milit'o, pri'zorg'ot'a de la belg'a milit'muze'o (oficial'a nom'o: Reĝ'a Muze'o de la Arme'o kaj Milit'a Histori'o, www.klm-mra.be).

En la muze'o ebl'os vid'i kiel funkci'is la administraci'o (ĉar la arme'a komand'ej'o ja est'as administraci'o) en la 60aj jar'o'j, sen komput'il'o'j, nur kun skrib'maŝin'o'j, telefon'o'j, grand'eg'a'j mur'map'o'j kaj – kiel plej avan'gard'a'j komunik'il'o'j – kelk'a'j teleks'o'j por send'i kaj ricev'i ĉifr'it'a'j'n mesaĝ'o'j'n.

La mal'ferm'o de la muze'o jam kelk'foj'e est'is prokrast'it'a, sed antaŭ ne'long'e oni firm'e promes'is, ke fin'e de 2009 oni oficial'e anonc'os ĝi'n sur la ret'paĝ'o de milit'muze'o.

Roland ROTSAERT
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roland Rotsaert el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pied'et'ul'in'o'j

Dum mi'a infan'ec'o mi'a patr'in'o dir'is al mi, ke mi'a av'in'o est'is pied'et'ul'in'o. Ali'vort'e, laŭ tiam'a kutim'o, ŝi hav'is tre mal'grand'a'j'n pied'o'j'n.

Bedaŭr'ind'e mi'a av'in'o for'pas'is antaŭ mi'a nask'iĝ'o kaj do mi neniam propr'a'okul'e vid'is ŝi'a'j'n pied'et'o'j'n. Tamen antaŭ monat'o mi aĉet'is aŭt'o'n kaj kun mi'a fil'in'et'o vizit'is 92-jar'aĝ'a'n onkl'in'o'n, kiu sam'e est'as pied'et'ul'in'o. Ŝi'a'j pied'o'j long'as mal'pli ol 20 cm.

Antaŭ la establ'iĝ'o de la Ĉin'a Popol'a Respublik'o tiam'a'j knab'in'o'j dev'ig'e halt'ig'is la kresk'ad'o'n de si'a'j pied'o'j. Ek'de la 6-jar'a la pied'o'j est'is vind'it'a'j. Dum pli ol du'mil jar'o'j en Ĉini'o tiel sufer'is grand'nombr'e knab'in'o'j, kaj unu el tiu'j est'as mi'a onkl'in'o.

Oni ne bon'e kompren'as la kial'o'n. Supoz'ebl'e oni kred'is, ke knab'in'o'j kun mal'grand'a'j pied'o'j pli bel'as kaj pli facil'e edz'in'iĝ'as. Tamen la nov'a Ĉin'a Popol'a Respublik'o tuj mal'permes'is la kutim'o'n kaj tiel liber'ig'is knab'in'o'j'n de mal'feliĉ'o.

XU Jinming/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xu Jinming/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Trancporto

Konfuz'it'e li met'is la libr'o'n apud si'n. La kovr'il'o montr'is mal'hel'a'j'n makul'o'j'n, kie li'a'j humid'a'j fingr'o'j ĵus ten'is ĝi'n. Li'a gorĝ'o mal'e sent'iĝ'is sek'a kiel kork'o kaj li'a lang'o simil'is al sek'iĝ'int'a limak'o, kiu kun ĉiu mov'o al'glu'iĝ'is al dent'o, re'tir'ebl'a nur kun dolor'pik'o. Est'is, kvazaŭ ĉiu likv'o el li'a buŝ'o migr'us al li'a'j man'o'j, kie ĝi el'ir'is el la por'o'j. Tiel dev'us sent'i si'n drog'ul'o, kiu bezon'as si'a'n bon'fart'ig'a'n substanc'o'n.

Kramf'a li sid'is tie, rigard'is iom ĉirkaŭ si, sed li'a kap'o est'is febr'ec'a: ĉiu'j okul'mov'o'j dolor'is, kaj ĉio, kio'n li vid'is, ating'is li'n nur gut'o'n post gut'o. Li'a cerb'o mal'rapid'e ek'funkci'is de'nov'e, kiel frost'iĝ'int'a rapid'um'ar'o, kiu dev'is ankoraŭ varm'iĝ'i.

Li rigard'is tra la fenestr'o ekster'e'n kaj est'is, kvazaŭ la bild'o dev'us tra'kur'i kilo'metr'o'j'n long'a'j'n nerv'o'fibr'o'j'n ĝis li'a cerb'o, kie la fragment'ig'it'a'j impuls'o'j unu post ali'a de'nov'e dev'is re'kombin'iĝ'i en bild'o'n.

Inter'temp'e li prov'is de'nov'e supl'ig'i si'a'j'n kramf'a'j'n membr'o'j'n. La gamb'o'j dolor'juk'et'is kvazaŭ mil'o'j da formik'o'j dis'kur'us intern'e. Li turn'is si'a'j'n rigid'a'j'n maleol'o'j'n, pen'e mov'is si'a'j'n ne'fleks'iĝ'em'a'j'n fingr'o'j'n ferm'e-mal'ferm'e. Kiom long'e li sid'is en ĉi metr'a trajn'o? Kiom oft'e li tra'vojaĝ'is la urb'o'n? Kiom da hom'o'j sid'is apud li kaj post'e for'ir'is? Neni'u al'parol'is li'n. Ĉu neni'u rimark'is i'o'n strang'a'n? Aŭ ĉu tamen ili dir'is i'o'n, sed li ne aŭd'is? Tamen, li ja ne est'is surd'a; sed nun kiam li ek'atent'is la metro-bru'o'j'n, ili pli kaj pli laŭt'e ating'is li'n. La brusk'e mal'ferm'iĝ'ant'a'j kaj re'ferm'iĝ'ant'a'j pord'o'j, la grinc'ant'a'j rad'o'j, la parol'ant'a'j hom'o'j, son'ant'a poŝ'telefon'o ...

La bru'o'j komenc'is invad'i li'n, kvazaŭ ĉirkaŭ'it'a de paf'a'dant'a'j mitral'o'j mez'e de milit'o. Li sopir'is oksigen'o'n, instinkt'e palp-pren'is si'a'n tek'o'n – ĝi ankoraŭ est'is tie – kaj ek'star'is, sed tuj perd'is si'a'n ekvilibr'o'n kaj fal'is kontraŭ pasaĝer'o'n front'e de li. Per mild'a puŝ'o li re'fal'is sur si'a'n antaŭ'a'n sid'lok'o'n. Humil'e li prov'is pardon'pet'i, sed li'a lang'o ŝajn'is invers'ig'i ĉiu'j'n mov'o'j'n. Li'a kap'o vertiĝ'is kaj li ek'sent'is naŭz'iĝ'o'n. Aer'o!! Kiam la trajn'o de'nov'e ating'is halt'ej'o'n, li stumbl'is ĝis la pord'o kiel profesi'a ebri'ul'o kaj zigzag'is al la benk'o'j sur la kaj'o. Est'is tre strang'e, ke ĥimer'o'j ŝveb'e mov'iĝ'is tie'n kaj re'e'n; foj'foj'e ili eĉ dis'du'iĝ'is, ŝveb'e dis'iĝ'is kaj re'unu'iĝ'is. Li frot'is la dolor'a'j'n okul'o'j'n kaj sku'is la kap'o'n. La vid'o far'iĝ'is iom pli klar'a, sed li tuj bedaŭr'is la kap'sku'o'n: pingl'o'j tra'bor'is li'a'n krani'o'n kaj ĉiu'j post'las'is mal'rapid'e for'ir'ant'a'j'n dolor'spur'o'j'n, kiel sket'ant'o'j, kiu'j noĉ'as glaci'o'n, kiu iom post'e de'nov'e ferm'frost'iĝ'as.

La saliv'o re'ven'is en li'a'n buŝ'o'n, sed hav'is la amar'a'n gust'o'n de gal'o. Kio do okaz'is? Hieraŭ'vesper'e li ne diboĉ'is, ĝust'a'temp'e en'lit'iĝ'is, neniom da alkohol'o, nek drog'o, eĉ ne mariĥuan'o; tio'n li ne far'is dum jar'o'j. Ĉu li manĝ'is i'o'n mal'bon'a'n? Ne est'as iu cerb'a aŭ kor'a pane'o, infarkt'o, ĉu? Nu, je li'a aĝ'o de 37 jar'o'j est'as iom mal'ver'ŝajn'e! Li'a kor'o ja bat'is mal'regul'e, sed ne est'is dolor'o en li'a brust'o. Li ek'dorm'is ne tro mal'fru'e, el'lit'iĝ'is pro la vek'horloĝ'o, duŝ'is si'n, manĝ'is porci'o'n da musli'o kaj promen'is al la metro'staci'o. Je la ok'a kaj du'on'o. En la metro'o li est'is trov'int'a libr'o'n.

Subit'e io terur'is li'n: li'a gorĝ'o far'iĝ'is sabl'e sek'eg'a, li'a'j man'o'j mal'sek'a'j, li'a ventr'o ŝajn'is en'suĉ'i li'a'n tut'a'n viv'o'n, kiu en li'a stomak'o grand'iĝ'is kvazaŭ pilk'o. Li kurb'iĝ'is, li'a rigard'o kaj aŭd'o svag'iĝ'is kiel ekran'o kaj mikrofon'o, de kiu'j la kabl'o'j tir'iĝ'is el la kontakt'ing'o. Io paraliz'is li'a'n cerb'o'aktiv'ec'o'n.

Laŭ'grad'e li'a'j sent'um'o'j re'ven'is kaj li ĉirkaŭ si palp'serĉ'is la libr'o'n, sed ĝi rest'is en la metro'o. Fulm'o tra'ir'is li'a'n ventr'o'n kvazaŭ li perd'is si'a'n mon'uj'o'n aŭ i'o'n ali'a'n valor'a'n. Serĉ'i la libr'o'n nun ne hav'us senc'o'n, li ver'ŝajn'e ne re'trov'us ĝi'n. Ĉiu'okaz'e ĝi ne aparten'is al li.

Sed li dev'is ir'i al si'a labor'ej'o. Li'a labor'o! Ek'tim'ig'it'a li rigard'is si'a'n horloĝ'o'n. La du'a kaj du'on'o. La du'a kaj du'on'o!! Jam dum hor'o'j li dev'int'us est'i en si'a ofic'ej'o! Kiel li klar'ig'u ĉio'n ĉi? ... aŭ ĉu prefer'e li vizit'u kurac'ist'o'n? Sen'dub'e! Ebl'e li hav'is narkolepsi'o-atak'o'n. Sed ĉu tio tiel naŭz'as kaj vertiĝ'ig'as vi'n? Ĉiu'okaz'e li bezon'us kurac'ist'a'n atest'il'o'n por si'a labor'ej'o.

Ĉi-foj'e li pli si'n'gard'em'e ek'star'is. Li atent'is si'a'n vid'o'n; sufiĉ'e normal'a. Li'a'j gamb'o'j sent'iĝ'is iom febl'a'j, sed ili port'us li'n. Kvazaŭ mal'jun'ul'o li tren'paŝ'is al la rul'ŝtup'ar'o, kiu pro li'a nun'a stat'o tro rapid'e antaŭ'e'n'ir'is, sed kiu li'n tamen sekur'e de'met'is sur la ter'o'n. Nun est'is la sun'radi'o'j, kiu'j tra'bor'is li'a'n krani'o'n kaj tortur'is li'a'j'n nerv'o'j'n. Li ŝirm'is la okul'o'j'n per la brak'o kaj dev'is de'nov'e ek'sid'i. Iu demand'is li'n, ĉu ĉio est'is en ord'o, sed al li tiel mank'is energi'o, ke li eĉ ne kapabl'is re'ag'i. Kun mult'e da pen'o li sukces'is kap'sign'i, tiel ke la ali'a for'ir'u kaj li pov'u de'nov'e koncentr'iĝ'i pri si mem. Li sid'is kun la genu'o'j kun'fald'it'a'j, apog'ant'a'j la kubut'o'j'n, kaj la man'o'j ten'is li'a'n kap'o'n. Li memor'is kiom oft'e li tiel sid'is dum si'a student'a epok'o por re'sobr'iĝ'i. Sed ĉi-foj'e la alkohol'o ne lud'is rol'o'n, li ankaŭ ne uz'is medikament'o'j'n, manĝ'is neni'o'n suspekt'ind'a'n kiel ostr'o'j'n aŭ i'o'n ali'a'n, kies konsil'ind'a konsum'dat'o jam pas'is.

La libr'o de'nov'e surfac'iĝ'is en li'a pens'o, sed nun li pli bon'e reg'is si'n. Li eĉ sukces'is rekt'ig'i si'n, kvankam ne sen apog'o je la mur'et'o apud la rul'ŝtup'ar'o.

Li pov'is – kaj tio est'is sen'pez'iĝ'o – de'nov'e pens'i sufiĉ'e klar'e, sed cert'a nebul'o rest'is en li'a kap'o, nebul'o, kiu mal'help'is li'n ag'i rapid'e kaj efik'e; ankaŭ li'a korp'o ankoraŭ ne est'is en ord'o, sed jam funkci'is pli bon'e.

Kurac'ist'o. Sed kie mi est'as? Li ne tre bon'e kon'is tiu'n ĉi kvartal'o'n. Kiu strat'o est'is ĉi tie? Mi serĉ'u. Ĉu ebl'e tamen plu'ir'i per la metro'o? Jam nur la ide'o ribel'ig'is li'a'n korp'o'n: ond'o de naŭz'o tra'ir'is li'a'n korp'o'n, sed feliĉ'e de'nov'e for'ir'is. Tiam do sur'ter'e ... Pied'e. Li ja sci'is proksim'um'e kie li trov'iĝ'as kaj kiu'n direkt'o'n ir'i, sed promen'ad'o daŭr'us minimum'e du'on'hor'o'n, eĉ se li neni'e voj'erar'us.

Ebl'e daŭr'us tamen pli ol du'on'hor'o'n. Tiam per taksi'o est'us pli bon'e. Kaj sen'dub'e pli sekur'e. Kiu sci'as, ĉu li re'mal'san'iĝ'os? Dum li ĉirkaŭ'rigard'is por trov'i taksi'o'n, li'a cerb'o daŭr'e serĉ'is klar'ig'o'n por li'a situaci'o. Tro'a labor'o? Ne ver'e. Almenaŭ ne pli ol kutim'e. Ankaŭ hejm'e ĉio est'as en ord'o. De'nov'e li pens'is pri la libr'o. Io strang'a est'is pri ĝi. Sed tiam li vid'is liber'a'n taksi'o'n kaj si'n'gard'e al'ir'is ĝi'n.

„Al la plej proksim'a hospital'o, mi pet'as.”

„En ord'o.” Kaj iom post'e: „Ĉu ĉio bon'as?”

„Jes ja.”

Li trov'is la aŭt'o'vetur'o'n iom sufok'a, sed li sukces'is bon'e ten'i si'n. Ankaŭ la tip'a hospital'odor'o ne est'is pli bon'a, sed li sci'is, ke li el'ten'os. Ĉi tie li est'os en bon'a'j man'o'j.

Sed kiam li fin'fin'e pov'os en'ir'i la kabinet'o'n, la kurac'ist'o sen'dub'e neni'o'n trov'os. Ebl'e li mal'long'e aŭskult'os li'a'n kor'o'n, kompren'em'e kaj afabl'e kap'sign'os kaj preskrib'os tag'o'n da ripoz'o. Kaj jen, kost'os 30 eŭr'o'j'n. Re'ven'u, kiam vi fart'os mal'bon'e de'nov'e. Kaj fin'e: „La sekv'ant'a'n!”

Sed li sci'is, ke io est'as ne en ord'o, io est'as ne normal'a. Iu pens'o viv'is fon'e en li'a kap'o kaj de temp'o al temp'o ven'is pli proksim'e al la surfac'o, sed ĉiu'foj'e, kiam li prov'is kompren'i, de'nov'e for'glit'is kiel pec'o de sap'o en ban'kuv'o.

Li pren'is revu'o'n de stak'o, foli'um'is iom'et'e, sed rapid'e re'met'is ĝi'n. La mal'komfort'a sent'o re'ven'is de li'a ventr'o supr'e'n kaj krom'e li'a kap'o far'iĝ'is obtuz'a.

„La sekv'ant'a!” Fin'fin'e est'is li'a vic'o.

„Ek'sid'u do. Kio est'as la problem'o?”

Du afabl'a'j, tip'e kurac'ist'a'j okul'o'j al'rigard'is li'n, atend'is kuraĝ'ig'e, kio'n li dir'os. Sed kiel diabl'e li rakont'u i'o'n, kio'n li mem ne pov'is kompren'i? Tiam do mi rakont'u de la komenc'o ...

„Mi ek'ir'is al mi'a labor'ej'o je la 8a hor'o ĉi-maten'e, kiel kutim'e, per metro'o, trov'is libr'o'n sur seĝ'o, pren'is ĝi'n kaj ek'leg'is.”

Ie sub li'a krani'o li sent'is pik'o'n. Li met'is man'o'n al la dolor'a lok'o kaj daŭr'ig'is.

„Tiam mi hav'as iu'spec'a'n kvin'hor'a'n tru'o'n en la memor'o, post'e mi sent'is mi'n tre mal'bon'e, preskaŭ ne plu pov'is star'i, mi'a kap'o tre dolor'is ...”

„Kvin hor'o'j? Tio ja est'as tre long'a temp'o! Ĉu la unu'a'n foj'o'n tio okaz'as al vi?”

„Jes. Mi neniam spert'is i'o'n tia'n ... kaj tiu libr'o ...”

„Tiu libr'o?”

Li prov'is re'memor'i, sed la inform'o ne ven'is. Pens'i pri tio dolor'ig'is li'n. Inter'temp'e la kurac'ist'o aŭskult'is li'a'n kor'o'n per stetoskop'o.

„Nu, mi pren'os iom da sang'o por analiz'o.” Li ir'is kaj pren'is tub'o'n kaj injekt'il'o'n.

Inter'temp'e li cerb'um'is pri la libr'o, kiu ne las'is li'n liber'a, io strang'a est'is pri ĝi ... li prov'is vid'ig'i ĝi'n en si'a mens'o. La libr'o simpl'e kuŝ'is tie sur la apud'a sid'lok'o ... mal'hel'ruĝ'a kovr'il'o. Jes! Nun li memor'is! Kio est'is la titol'o? La kurac'ist'o pik'is li'a'n brak'o'n.

„AA!” li kri'is! Nun li vid'is la titol'o'n antaŭ si: En Tranc'o.

La kurac'ist'o surpriz'it'e el'tir'is la injekt'il'o'n. La vizaĝ'o de la pacient'o est'is tord'it'a.

Nun, kiam li memor'is la titol'o'n, ankaŭ la rakont'o re'ven'is kiel martel'eg'o en li'a'n vizaĝ'o'n. Ĉiu vort'o de la rakont'o re'ven'is en li'n: Konfuz'it'e li met'is la libr'o'n apud si'n. La kovr'il'o montr'is mal'hel'a'j'n makul'o'j'n, kie li'a'j humid'a'j fingr'o'j ĵus ten'is ĝi'n. Li'a gorĝ'o mal'e sent'iĝ'is sek'a kiel kork'o kaj li'a lang'o simil'is al sek'iĝ'int'a limak'o, kiu kun ĉiu mov'o al'glu'iĝ'is al dent'o, re'tir'ebl'a nur kun dolor'pik'o. Est'is, kvazaŭ ĉiu likv'o el li'a buŝ'o migr'us al li'a'j man'o'j, kie ĝi el'ir'is el la por'o'j. Tiel dev'us sent'i si'n drog'ul'o, kiu bezon'as si'a'n bon'fart'ig'a'n substanc'o'n.

Lod'e VAn De VEl'de
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lod'e Van de Veld'e el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Inter'naci'a mis'kompren'o

Antaŭ ne'long'e sub'aŭd'iĝ'is en Dublino la sekv'ant'a konversaci'o inter mal'jun'a irlanda kamp'ar'an'o kaj uson'a turist'in'o. Por aprez'i la situaci'o'n, oni dev'as sci'i, ke la vort'o hooker [huka] (plural'o: hookers) hav'as tut'e mal'sam'a'j'n signif'o'j'n en Irlando kaj en Uson'o. En la unu'a land'o, ĝi signif'as tradici'a'n vel'ŝip'o'n, antaŭ'e uz'at'a'n en okcident'a'j region'o'j de la Verd'a Insul'o (sam'e kiel mult'a'j mar'ist'a'j termin'o'j la vort'o supoz'ebl'e de'ven'as de la nederlanda lingv'o). En la uson'angl'a, tamen, hooker est'as slang'a vort'o, kies signif'o est'as „ĉies'ul'in'o”.

Dum la renkont'iĝ'o de la vir'in'o kaj la mal'jun'ul'o, la unu'a, kiu laŭ'ŝajn'e est'as respekt'ind'a kaj iom konserv'em'a person'o, iom ŝok'it'e menci'is, ke ŝi neniam supoz'is, ke est'as tiom da hookers en katolik'a Irlando. Tiu impres'o est'is ver'ŝajn'e kaŭz'it'a de la fakt'o, ke mult'a'j irlandaj knab'in'o'j est'as eduk'it'a'j en konvent'a'j lern'ej'o'j, kaj – kiel re'ag'o al tiu sever'a kaj prud'a eduk'ad'o – kelk'a'j el ili post la lern'ej'a'j jar'o'j ŝat'as vest'i si'n mod'e mal'prud'e, per et'a mal'sufiĉ'a bluz'o kun profund'a dekolt'o, kiu apenaŭ kaŝ'as la mam'o'j'n kaj las'as la umbilik'a'n region'o'n tut'e nud'a; pli'e, per tre kurt'a'j kalson'o'j aŭ mini'jup'o kaj puc'a'j1 ŝu'o'j kun eg'e alt'a'j kalkan'um'o'j – do iom mal'bon'gust'a kaj provok'a al la jun'ul'o'j, sed ne nepr'e uniform'o de strat'a'j vir'in'o'j. Ŝajn'as, ke tia mod'o de vest'aĵ'o vid'iĝ'as en uson'a'j urb'o'j, sed kutim'e nur en tiel nom'at'a'j „ruĝ'lamp'a'j” kvartal'o'j.

Jen do, resum'o de la konversaci'o:

Uson'an'in'o: „Mi neniam imag'is, ke est'us tiom da hookers en Irlando.”
Mal'jun'a irland'an'o: „Bedaŭr'ind'e, hodiaŭ trov'iĝ'as mult'e mal'pli ol kiam mi est'is jun'a. Tem'as pri preskaŭ forges'it'a meti'o.”
Uson'an'in'o: „Pardon'u?”
Mal'jun'a irland'an'o: „Mi re'memor'as – mi'a av'o oft'e rakont'is, kiel li je sun'sub'ir'o ŝat'is vid'i pas'i la hookers, ĉiu'j'n bel'ig'it'a'j'n per ruĝ'a tol'o. Oni uz'is ili'n precip'e por transport'i torf'o'n al la insul'o'j.”
Uson'an'in'o: „Di'o mi'a! Mi vid'as, ke la kutim'o'j en ĉi tiu land'o kaj en Uson'o tut'e mal'sam'as.”
Mal'jun'a irland'an'o: „Ĉu?”
Uson'an'in'o: „Ver'e hont'ind'a'j!”

1. Puc'a: neolog'ism'o – Tro ŝarĝ'it'a de ornam'o'j mal'bon'gust'a'j (Piv).
Albisturo Kvinke
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Albisturo Kvinke el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pli da diskriminaci'o en Inter'ret'o

Pas'int'jar'e aper'is pli da diskriminaci'a'j kaj ras'ism'a'j leter'o'j en ĉen'a'j ret'mesaĝ'o'j, en inter'kon'a'j ret'ej'o'j kiel Facebook kaj Netlog, en diskut'grup'o'j, en blog'o'j kaj en la film'ret'ej'o YouTube. Tio montr'iĝ'as el jar'raport'o de la Centr'o por Egal'a'j Ŝanc'o'j kaj por Batal'o kontraŭ Ras'ism'o en Belgi'o.

Plend'o'j, kiu'j'n la centr'o ricev'is, tem'is ne nur pri ras'ism'o, sed ankaŭ oft'e pri mal'am'o kontraŭ sam'seks'em'ul'o'j.

En 2008 al'ven'is 430 menci'o'j pri instig'o al mal'am'o. Tio kvar'on'e super'is la nombr'o'n de la antaŭ'a jar'o. Tri'on'o de la plend'o'j tem'is pri ĉen'a'j ret'mesaĝ'o'j kaj pri koler'a'j mesaĝ'o'j inter individu'o'j. La centr'o sub'strek'as, ke tem'as pri belg'a fenomen'o, ĉar en tiu land'o cirkul'as pli da ras'ism'a'j kaj ksenofob'a'j ĉen'mesaĝ'o'j ol proporci'e en ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j.

La aŭtor'o'j de tia'j leter'o'j pen'as por aspekt'ig'i ili'n kred'ind'a'j per menci'o de detal'a'j inform'o'j aŭ de (fals'a) fid'ind'a font'o. Inter'ali'e cirkul'as insult'a ĉen'mesaĝ'o pri imam'o, kiu eĉ ne ekzist'as.

Kontraŭ'i ras'ism'o'n en Inter'ret'o ne simpl'as. Plej oft'e ne ebl'as trov'i la aŭtor'o'j'n. Sed la centr'o mal'ferm'is spac'o'n en si'a ret'ej'o por detal'e refut'i mal'ver'aĵ'o'j'n.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Vent'religi'o, du'a r al'don'iĝ'u

„Neni'u pov'as tromp'i Di'o'n, ĉar li sci'as ĉio'n. Kiu hav'as pli ol dek milion'o'j'n en la bank'o, sed don'as nur mil frank'o'j'n kiel dek'on'aĵ'o'n, tiu tromp'as Di'o'n, kaj tiu'n Di'o sever'e pun'os”, kri'is pastor'o dum el'send'o ĉe radi'o'staci'o. Nun en Togoland'o, ĉiu'tag'e el radi'o'ricev'il'o'j el'ir'as bunt'a'j predik'o'j. La eklezi'o'j krist'an'a'j est'as mult'a'j. Ebl'e oni ŝat'us sci'i kelk'a'j'n nom'o'j'n: Jesuo est'as viv'ant'a, Ministeri'o por Rapid'a Inter'ven'o de Jesuo, Lum'o de Krist'o, Amik'o'j de Jesuo, Torĉ'o de Krist'o, Eklezi'o Baptist'a de Ben'o, Asemble'o'j de Di'o, Ĉiel'a Krist'an'ism'o, Apud Cion'o, Kerub'o-Seraf'o ktp. La nom'o'j tiom mult'as, ke eĉ plur'mil-paĝ'a kajer'o ne pov'as en'ten'i ili'n. Cert'e tiom est'as ankaŭ la pastor'o'j. Ne mank'as pastr'o'j en Togoland'o, kaj ankaŭ imam'o'j hav'as si'a'n lok'o'n. Tut'e klar'as, ke la religi'a kamp'o de Togoland'o est'as bunt'a.

Antaŭ la al'ven'o de la koloni'ant'o'j al Afrik'o, ĝi'a'j an'o'j hav'is si'a'n religi'o'n. Afrik'an'o'j tiam ador'is la natur'o'n kun ĝi'a'j en'hav'aĵ'o'j. Ili tiel di'ig'is ŝton'o'j'n, arb'o'j'n, best'o'j'n, lag'o'j'n, river'o'j'n, tondr'o'n ktp. Tiu ador'ad'o plu ekzist'as, sed la import'it'a'j religi'o'j redukt'as ĝi'a'n adept'ar'o'n, ĉar mult'a'j afrik'an'o'j for'las'as la ge'patr'a'n kred'o'n por brak'um'i ali'a'n, kiu, laŭ ili, konduk'as al la etern'a feliĉ'o post la mort'o.

Abund'as la religi'et'o'j

La unu'a'j religi'o'j est'is katolik'ism'o, protest'ant'ism'o kaj islam'o. Tiu'j'n tri religi'o'j'n praktik'ad'is togoland'an'o'j, ĉar ili est'is re'kon'it'a'j de la ŝtat'o. Kvankam inter'temp'e ekzist'is ankaŭ ali'a'j religi'o'j krist'an'a'j, tiu'j ĉi est'is mal'permes'it'a'j en Togoland'o antaŭ 1990, kiam ek'blov'is pli demokrati'a vent'o tra la mond'o. Ĝi cert'e ating'is ankaŭ Togoland'o'n kun si'a'j sekv'o'j bon'a'j aŭ mal'bon'a'j. Unu el tiu'j sekv'o'j est'as la mult'iĝ'o de religi'o'j, plej traf'e religi'et'o'j krist'an'a'j. En la aren'o de la grand'a'j religi'o'j, tiu'j'n religi'et'o'j'n oni nom'as sekt'o'j. Ili nun ver'e abund'as en Togoland'o kun la divers'a'j nom'o'j kaj praktik'o'j.

La pli'mult'o de la pastor'o'j ne est'as tiel kler'a'j kiel la pastr'o'j en katolik'ism'o, pastor'o'j en protest'ant'ism'o kaj imam'o'j en islam'o. En tiu'j ĉi religi'o'j neni'u rajt'as don'i mem al si tiu'n titol'o'n. Tiel okaz'as ankaŭ en ali'a'j religi'o'j kiel Di'a'j Asemble'o'j, Pentekost'a Eklezi'o kaj Atest'ant'o'j de Jehovo. Tiu'j ĉi kred'o'grup'o'j est'as tiel organiz'it'a'j, ke reg'as en ili ver'a hierarki'o kun centr'a administr'ad'o en ĉef'a sid'ej'o. Mal'e, kred'o'grup'o'j kiel Jesuo Viv'ant'a, Torĉ'o de Jesuo, Ministeri'o de Rapid'a Inter'ven'o de Jesuo ktp est'as star'ig'at'a'j de hom'o'j, kiu'j don'as al si mem la titol'o'n pastor'o. Ĉar est'as mult'a'j pastor'o'j, jen ali'a'j fond'int'o'j de tia'j grup'o'j nom'as si'n apôtre (apostol'o, franc'lingv'e). Ali'a'j titol'o'j est'as bishop (episkop'o, angl'e), reverend (moŝt'a pastr'o, angl'e). Ankaŭ la titol'o'j est'as mult'a'j, ĉar ĉiu el'pens'as tio'n, kio plaĉ'as al li. Iu pastor'o ĵus ŝanĝ'is si'a'n titol'o'n al doktor'o-profesor'o. Li klar'ig'is, ke la pastor'o'j tiom mal'bon'e kondut'as, ke li hont'as port'i tiu'n titol'o'n, ĉar oni konsider'os ankaŭ li'n tia pastor'o. Nun ekzist'as mult'a'j tia'j bishop kaj pro tiu ĉi angl'a esprim'o ŝajn'as, ke Di'o parol'as pli la angl'a'n ol la ali'a'j'n lingv'o'j'n.

Tamtam'o'j kaj tambur'o'j

Kvankam ĉiu'tag'e la preĝ'ej'o bru'as pro predik'o'j, dimanĉ'o est'as la plej sonor'ig'at'a tag'o en la land'o. Tondr'ad'as muzik'il'o'j modern'a'j, ankaŭ tamtam'o'j kaj tambur'o'j; ne silent'as gong'o'j kaj kastanjet'o'j, kaj la kant'o'j, prefer'e kant'eg'o'j, inund'as la kvartal'o'j'n. En'miks'iĝ'o de parol'o'j okaz'as oft'e. Unu'e est'as la vic'o de la alt'rang'a hom'o de la eklezi'o (pastor'o, bishop, apostol'o ktp) parol'i en la lingv'o de Di'o, la angl'a. Sekv'as traduk'o al la naci'a lingv'o kaj/aŭ al la franc'a. En kelk'a'j eklezi'o'j oni parol'as ankaŭ la franc'a'n kun traduk'o al la naci'a lingv'o. Ĉio okaz'as kvazaŭ Di'o parol'ig'as la pastor'o'j'n en fremd'a lingv'o. La pli'mult'o de la pastor'o'j sci'pov'as la naci'a'n lingv'o'n, sed dum la predik'o ili parol'as la di'a'n lingv'o'n. Kiam ekzempl'e la interpret'ant'o ne bon'e traduk'as, tiam la pastor'o mem parol'as la naci'a'n lingv'o'n por dir'i ĝust'e, kio'n li vol'as, antaŭ ol daŭr'ig'i en la lingv'o de Di'o. Okaz'as tiel ankaŭ, kiam la traduk'o de la angl'a al la franc'a ne taŭg'as por la pastor'o. Poliglot'o'j est'as la pastor'o'j, ĉu ne?

Angl'a, la lingv'o de Di'o

Mult'a'j el la pastor'o'j de la „sekt'o'j” est'as niĝeri'an'o'j aŭ gana'an'o'j. Togoland'an'o'j lern'as la meti'o'n de pastor'o de ili kaj post'e star'ig'as propr'a'n atelier'o'n, preĝ'ej'o'n, kaj don'as nom'o'n al la eklezi'o, ekzempl'e, Kapel'o de la Ĉio'pov'a. La pli'mult'o de tiu'j ĉi pastor'o'j hav'as mal'alt'a'n kler'ec'o'n, sed tamen predik'as en lingv'o de Di'o, precip'e en la angl'a. Kiu bon'e sci'pov'as la ver'a'n angl'a'n, tiu tuj rimark'as, ke la angl'a de mult'a'j el tiu'j pastor'o'j est'as tut'e special'a: tem'as pri kompon'aĵ'o el vort'o'j franc'lingv'a'j kaj angl'a'lingv'a'j, kaj oft'e kun en'ŝov'o de naci'lingv'aĵ'o'j. Kiu nom'as la lingv'o'n „frangla” (fran(ca + an)gla), tiu iel prav'as, ĉar est'as mal'facil'e al sci'pov'ant'o de la franc'a aŭ de la angl'a ĉio'n kompren'i. Tiu lingv'o de Di'o tiom respekt'ind'ig'as la pastor'o'n, ke la adept'o'j li'n di'ig'as. La pastor'o est'as ĉio, kaj labor'as por la adept'o'j. Tial tiu'j ĉi zorg'u pri li'a'j bezon'o'j: manĝ'ad'o, loĝ'ad'o, vest'ad'o ktp. Sed la pastor'o dev'as mult'e lukt'i por hav'i mult'e da adept'o'j. Ju pli da adept'o'j, des pli da lukr'o (dek'on'aĵ'o). Ĉu pastor'ad'o est'as komerc'o?

„Ho, ĉu tiu ĉi hom'o est'as la pastor'o? La pas'int'a'n semajn'o'n, li vizit'ad'is mi'a'n patr'o'n, ke li far'u al li amulet'o'n, ke li'a'j afer'o'j sukces'u. Ĉar mi'a patr'o est'as ĉarlatan'o kaj hav'as mult'a'j'n voduojn, li don'ad'is al li mult'e da afer'o'j, ke li hav'os mult'e da klient'o'j. La hom'o ĉiam re'ven'as kontent'a por dir'i al mi'a patr'o, ke ĉio sukces'as. Ĉu la amulet'o'n li far'is por ke sukces'u li'a eklezi'o?”. Kiu tromp'as? Ĉu la pastor'o aŭ la adept'o'j? „Iom da ĉarlatan'aĵ'o kaj iom da di'aĵ'o”, dir'as mult'a'j. Cert'e oni cel'as i'o'n ir'ant'e al la preĝ'ej'o. Sen'dub'e i'o'n cel'as ankaŭ la pastor'o por fond'i si'a'n eklezi'o'n. Se li hav'as mult'e da adept'o'j, cert'e tiu'j ĉi est'as kontent'a'j pri li'a'j serv'o'j. Do la pastor'o tut'e ne kulp'as uz'i ĉi'a'j'n rimed'o'j'n por kontent'ig'i si'a'j'n adept'o'j'n kaj sam'temp'e si'n mem. Sed, kio grav'as, tio est'as, ke oni sci'u, kio'n oni ver'e vol'as, kred'ant'e je Di'o.

Hipokrit'ul'o'j

Mult'a'j adept'o'j, kiel ankaŭ la pastor'o'j est'as hipokrit'ul'o'j. Dum ili serĉ'as i'o'n ali'a'n, ili montr'as Di'a'n kred'o'n, kiel si'a'n cel'o'n. Kiel adept'o'j pov'as cirkul'i tra mult'a'j preĝ'ej'o'j por trov'i la taŭg'a'n? Kial iu'j pastor'o'j kalumni'as la ali'a'j'n, reklam'ant'e si'a'n eklezi'o'n? Kial pastor'o'j frost'ig'as la rilat'o'n kun adept'o'j, kiu'j ne plu kapabl'as don'i mult'e da dek'on'aĵ'o? Kial pastor'o mal'konsil'as al vir'in'o edz'in'iĝ'i al ali'a pastor'o, kaj li mem hav'as nun la vir'in'o'n kiel edz'in'o'n? Ĉu tio est'as en la ordon'o'j de Di'o? Tia'j'n afer'o'j'n oni vid'as ĉe la praktik'ant'o'j de la religi'o'j de la pra'ul'o'j afrik'a'j, sed ver'e kun mult'e da diferenc'o. Est'as grand'a solidar'ec'o inter la adept'o'j kaj estr'o'j de voduoj. Neni'u kalumni'as la ali'a'n. Kiam est'as ceremoni'o ĉe voduestro, li invit'as la ali'a'j'n, kaj kun'e ili far'as la voduservon. Se la pastor'o'j kaj ili'a'j adept'o'j pov'us imit'i voduistojn tiu'teren'e, oni pli bon'e kompren'us ili'n. Kred'o'grup'o'j kresk'as kiel fung'o'j kaj ĉie est'as preskaŭ sam'a kondut'o: la pastor'o far'as ĉio'n por riĉ'iĝ'i. Ili eĉ tromp'as ekster'land'a'j'n pastor'o'j'n riĉ'a'j'n kaj rab'as de ili mon'o'n. Por ating'i tio'n, ili star'ig'as projekt'o'j'n mult'cel'a'j'n centr'it'a'j'n sur serv'ad'o al Di'o. Kial la ventr'o pov'as ig'i la hom'o'j'n met'i Di'o'n antaŭ ĉio? Neces'e est'as trov'i taŭg'a'n nom'o'n por tia'j grup'o'j.

„Vi est'as ventr'o'pastor'o. Kial do vi fond'as propr'a'n eklezi'o'n, for'las'ant'e la unu'a'n? Cert'e por ricev'i de mi la dek'on'aĵ'o'n, kaj uz'i ĝi'n kiel vi vol'as, ĉu ne?”, admon'is pastor'o ali'a'n. Se pastr'o pov'is nom'i ali'a'n ventr'o'pastr'o, kial ankaŭ la religi'et'o'j, kiu'j'n ili fond'as dis'e tra la land'o ne hav'u tia'n nom'o'n? Cert'e taŭg'as la nom'o vent'religi'o kun al'don'o de la mank'a r por hav'i ventr'religi'o'n.

GBEGLO Koffi
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gbeglo Koffi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Flag'o-fi'ag'o

Kiam en septembr'o la litova prezid'ant'o, Dali'a Grybauskaitė, vizit'is Franci'o'n, renkont'is ŝi'n la franc'a prezid'ant'o Nicolas Sarkozy kun milit'a orkestr'o kaj honor'a gard'ant'ar'o – kaj invers'e pend'ig'it'a ŝtat'a flag'o de Litovio.

En la salon'o, kie la prezid'ant'o'j sub'skrib'is dokument'o'n pri strategi'a partner'ec'o, pend'is flag'o'j de Franci'o, Eŭrop'a Uni'o kaj de Litovio. Tamen la litova – flav'a, verd'a, ruĝ'a – est'is invers'ig'it'a.

Tial kritik'is litovaj parlament'an'o'j la ministr'o'n pri ekster'a'j afer'o'j, Vygaudas Ušackas. Ili vol'is sci'i, kia'manier'e re'ag'is la litova delegaci'o. En Litovio fuŝ'o tia est'us konsider'at'a mal'sankt'ig'o de la flag'o kaj est'us sever'e pun'at'a (eĉ ĝis mal'liber'ig'o).

Klar'ig'is Ušackas, ke okaz'is la konfuz'o nek en Litovio nek en la ambasad'ej'o, sed ĉe ĉambr'ar'o de Sarkozy. „Ni mem hav'is la ebl'o'n nek his'i la flag'o'n, nek ĝi'n ŝanĝ'i. Franc'a'j alt'rang'ul'o'j jam pardon'pet'is”, dir'is la ministr'o.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mal'ebl'ig'i ripet'o'n de la histori'o

Kelk'a'j demand'o'j mi'a'j ne trov'as respond'o'n en la artikol'o de Zofia Ban'et-Fornalowa (MONATO 2009/8-9, p. 25-27). Kial la mond'a komun'um'o las'is la nazi'o'j'n konstru'i si'a'n terur'a'n milit'maŝin'o'n? Eĉ tio'n help'is svis'a'j kaj uson'a'j bank'o'j, kiu'j prunt'e don'is kaj donac'is. Ĉu la financ'ist'o'j, inter kiu'j est'is mult'a'j jud'o'j, naiv'e kred'is, ke la tie'a arme'o ekzist'os nur en montr'o'fenestr'o, sen ag'i sur la teren'o? Ĉu la du klan'o'j, intelekt'ul'o'j kaj financ'ist'o'j, inter'konkurenc'is, kiam la du'a tim'is, ke la unu'a pren'os la potenc'o'n? Mi rimark'as, ke en la nurenberga proces'o oni juĝ'is nur vid'ebl'a'j'n aktor'o'j'n, sed ne la fabrik'ant'o'j'n de arm'il'o'j kaj murd'gas'o, nek la help'int'a'j'n bank'ist'o'j'n.

Ceter'e mi ankoraŭ ne kompren'as, kial la german'a popol'o kred'is, ke nazi'o'j al'port'os paradiz'o'n en la land'o'n kaj sur la tut'a'n ter'o'n, malgraŭ tio, ke mi sci'as, ke bon'a reklam'o pov'as kred'ig'i i'o'n ajn. Nur kelk'a'j cerb'um'ant'a'j mal'obe'em'ul'o'j rezist'as, sed la pli'mult'o montr'as si'n kiel frenez'ul'o'j'n kaj la potenc'ul'o kiel herez'a'n mal'soci'em'ul'o'n. Ĉu oni stud'as tiu'j'n demand'o'j'n en la muze'o? Ĉar, laŭ mi, la kon'o de la respond'o pov'us mal'ebl'ig'i la ripet'o'n de la histori'o.

Michel MArk'o
Franci'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Michel Mark'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Est'i uson'an'o aŭ ne (8)

Ŝajn'as al mi, ke Obama est'as tip'a politik'ist'o el Ĉikago – ne tre inteligent'a kaj ne tre honest'a. Li kondut'as sam'e kiel Blagojevich (kiu est'is akuz'it'a) aŭ Ryan (kiu est'as en prizon'o). Tamen li est'as uson'a civit'an'o, nask'it'a en Uson'o.

Allan E. FOst'er
Ĉikago, Uson'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Allan E. Foster el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Re'kant'aĵ'o

Kiam oni fest'is antaŭ ne'long'e la 20an dat're'ven'o'n de la fal'o de la berlina mur'o, kant'is en la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o la ital'a art'ist'o Alban'o Carissi.

Tamen antaŭ 20 jar'o'j kant'is en Albanio la sam'a Carissi, invit'it'e de la tiam'a total'ism'a reĝim'o, kiu vol'is si'n prezent'i moder'a kaj liberal'a.

La kant'ist'o, intervju'at'e en la alban'a televid'o, memor'is si'a'n unu'a'n vizit'o'n. Tiam, li dir'is, li vid'is ĉin'a'j'n kamion'o'j'n, sur kiu'j vetur'is kamp'ar'an'o'j kaj ali'a'j labor'ant'o'j. Li menci'is ankaŭ ge'lern'ant'o'j'n, pal'e kaj serioz'e mien'ant'a'j'n, kaj en'vic'iĝ'int'a'j'n kvazaŭ soldat'o'j'n, antaŭ ol en'ir'i la klas'ĉambr'o'n. Ceter'e la silent'o'n de la hom'o'j li memor'is, kiam al'proksim'iĝ'is fremd'ul'o.

Unu jar'o'n post la unu'a vizit'o de Carissi mil'o'j da alban'o'j fuĝ'is ekster'land'e'n kaj en decembr'o 1990 establ'is si'n plur'ism'a politik'a sistem'o.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ni fos'u ni'a'n kont'o'n!

La distrikt'o Rejn'o-Palatinato situ'as en la sud'okcident'a Germanio antaŭ la pord'o'j de la urb'o'j Mannheim, Ludwigshafen, Heidelberg kaj Karlsruhe. Tie, pro bon'a, eben'a grund'o kaj varm'a klimat'o, oni produkt'as por la region'a kaj pli for'a'j merkat'o'j legom'o'j'n, ter'pom'o'j'n, laktuk'o'j'n kaj frukt'o'j'n. La bon'stat'a region'o fier'as pri la titol'o „ĝarden'o de Germanio”. Tiu ĉi paradiz'o ja bel'e aspekt'as, tamen ne sen kost'o ĝi est'as kre'it'a.

La kamp'ar'an'o'j ne plu konsist'ig'as tradici'a'j'n famili'o'j'n. Ili est'as agr'a'j fabrik'ist'o'j kun grand'a'j teren'o'j, kun mult'a'j kaj fort'a'j maŝin'o'j. Januar'e oni prepar'as la sabl'o'n por la asparag'o-bed'o'j, ili'n kovr'ant'e per sun'kolekt'a'j tuk'eg'o'j, kiu'j'n fru'somer'e oni pov'as renvers'i por protekt'i kontraŭ tro da sun'o.

Sur la teren'o oni kresk'ig'as dum unu jar'o tri aŭ kvar spec'o'j'n de nutr'o'plant'o'j. Akv'o'n ne sol'e dispon'ig'as la ĉiel'o, sed tub'ar'o, pren'ant'a la fluid'aĵ'o'n el iam'a'j brak'o'j de la river'o Rejn'o. Post ĉiu rikolt'o oni ne per plug'il'o simpl'e tra'sulk'as la grund'o'n, sed kvazaŭ muel'as ĝi'n ĝis polv'o. Neni'u skarab'o, neni'u verm'o hav'as viv'o'ŝanc'o'n; ankaŭ ne pli grand'a'j best'o'j.

Kloak'o'j

Ne'natur'a'n sterk'o'n liver'as ĥemi'a'j fabrik'o'j: la mond'kon'at'a kompani'o BASF trov'iĝ'as tuj apud'e. Oni uz'as eĉ la rest'aĵ'o'j'n el grand'a'j kloak'o'j. Ne plu unu'op'a'j famili'o'j kun'e kolekt'as la jar'a'n rikolt'o'n por la propr'a bezon'o, sed foj'e cent'o da help'ant'o'j en unu kamp'o, dung'at'a'j oft'e nur por kelk'a'j hor'o'j, sekur'ig'as la sezon'a'n rezult'o'n. Help'as abund'a maŝin'ar'o. Vetur'ant'a'j rul'bend'o'j transport'as la plant'o'j'n el man'o'j al kamion'o'j, per kiu'j ili est'as transport'at'a'j al komerc'ej'o'j kaj bazar'o'j.

Nur tio ating'as la rul'bend'o'n, kio est'as norm'a. Ankaŭ nun'temp'e agr'a'j inĝenier'o'j ne kapabl'as cent'el'cent'e dev'ig'i norm'a'n kresk'ad'o'n de la frukt'o'j. En la pas'int'ec'o la iom mal'grand'a'j'n, tro grand'a'j'n, ne'norm'a'j'n, tro matur'a'j'n, ne ĝust'a'kolor'a'j'n aŭ ne plen'e agrabl'aspekt'a'j'n frukt'o'j'n oni kolekt'is por ali'a'j cel'o'j: por hejm'best'o'j, por donac'o anstataŭ vend'ad'o, por ali'form'a konserv'ad'o. Hodiaŭ ne plu.

Nun'temp'e la help'ant'o'j kun si'a'j maŝin'o'j atak'as la kamp'o'j'n kvazaŭ arme'o. En komun'a takt'o, sen'halt'e, meĥanik'e, ili tra'komb'as la teren'o'n. Kio aspekt'as vend'ebl'a, tio'n ili en'kest'ig'as, sur'voj'ig'as. La rest'o fal'as grund'e'n, destin'it'a al pere'o, tiel ke la kamp'o'j simil'as ja al batal'kamp'o'j. Tiu ĉi rest'o oft'e super'as kvant'e la tut'a'n vend'ebl'a'n jar'a'n rikolt'o'n.

Frukt'o'j

Ĉiam pli evident'iĝ'as, ke la iam'a lukt'o kun la natur'o far'iĝ'is batal'o kun la merkat'o. Se la merkat'o ne vol'as, ne bezon'as, hav'as ali'a'j'n prefer'o'j'n, eĉ la plej bel'a'j frukt'o'j ne akir'as aprez'o'n. Modern'a'j agr'a'j fabrik'ist'o'j kompat'as si'a'n bank'kont'o'n, ne si'a'j'n bel'a'j'n frukt'o'j'n. Se rikolt'o ne est'as bon'prez'e vend'ebl'a, la fabrik'ist'o'j rigor'e detru'as ĝi'n, esperant'e, ke la ven'ont'a sezon'o kompens'os la aktual'a'n perd'o'n.

Ankaŭ tiu post'kamp'ar'an'a mond'o funkci'as laŭ la regul'o'j de la kapital'ism'a ekonomi'o. La kial'o'j por la detru'ad'o pov'as vari'i: tro'a produkt'ad'o, mal'traf'o de la bezon'o, ekster'land'a konkurenc'o, perd'o de freŝ'ec'o, mal'konven'a konsist'o, ne'kontent'ig'a prez'o – ĉio rezult'ig'as la sam'a'n pere'ig'o'n.

Plug'maŝin'o'j

En la menci'it'a distrikt'o aŭtun'e est'is vid'ebl'a'j ĝis'horizont'e ter'pom'kamp'o'j kun el'ter'ig'it'a'j frukt'o'j bel'eg'a'j kaj san'a'j, tamen ne rikolt'it'a'j. Jam ven'ont'tag'e gigant'a'j plug'maŝin'o'j ĉio'n re'en'ter'ig'is. Sam'e okaz'is al laktukobedoj kaj al mult'a'j kamp'o'j kun rafan'et'o'j, eĉ jam vend'o'pret'e kun'lig'it'a'j.

La romantik'a bild'o pri iam'a'j feliĉ'a'j famili'a'j bien'et'o'j cert'e ne pov'as est'i model'o en fund'e ŝanĝ'iĝ'int'a mond'o. Sed kie la nutr'aĵ'o far'iĝ'as nur objekt'o de spekul'ad'o, perd'iĝ'as hom'a'j valor'o'j, grav'a'j por soci'a kun'ekzist'ad'o. Nutr'aĵ'o ne est'as simpl'a var'o, ne sen'lim'e reg'ebl'a konsum'aĵ'o. Tio'n nepr'e re'kon'u en la est'ont'ec'o loĝ'ant'o'j de hom'far'it'a'j paradiz'o'j.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Prez'o'j prezid'ant'a'j

Aŭkci'it'a'j est'as objekt'o'j, i.a. aŭt'o'j, komput'il'o'j, fot'il'o'j, mebl'o'j kaj art'aĵ'o'j, ne plu bezon'at'a'j, kiu'j aparten'is al litovaj prezid'ant'o'j. La aĵ'o'j'n iam pag'is impost'pag'int'o'j de Litovio.

Part'o'pren'is la prezid'ej'a'n aŭkci'o'n ĉ. 200 aĉet'em'ul'o'j. Plej grand'a'n interes'o'n vek'is la 20 aŭtomobil'o'j, apart'e la griz'kolor'a ĵip'o „Nissan Patrol” de eks'a prezid'ant'o Algirdas Brazauskas. La prez'o komenc'iĝ'is ĉe 900 eŭr'o'j tamen fin'e ating'is pli ol 8000.

Vend'it'a'j est'as ankaŭ du rafin'it'a'j lamp'o'j, kiu'j'n iam elekt'is la edz'in'o de la el'posten'ig'it'a prezid'ant'o Rolandas Paksas. Ili'n oni vend'is kontraŭ pli ol 500 eŭr'o'j. Eĉ ne'funkci'iv'a'n neĝ'o-for'ig'il'o'n akir'is jun'a vir'o. Komenc'e ĝi kost'is 15 eŭr'o'j'n, sed la prez'o alt'iĝ'is ĝis 460.

Kelk'a'j'n aĵ'o'j'n oni ne vol'is, inkluziv'e de dorm'o'ĉambr'a mebl'ar'o. Tamen en'tut'e la aŭkci'o rikolt'is ĉ. 26 000 eŭr'o'j'n por la prezid'ej'o kaj por la ŝtat'a kas'o.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fin'fin'e fiks'it'e

Ratif'is fin'fin'e la parlament'o'j de Kosovo kaj Makedonio inter'konsent'o'n pri la komun'a land'lim'o ĉirkaŭ 170 km long'a. Jen la unu'a tia land'lim'a traktat'o inter Kosovo kaj najbar'a land'o. Ankoraŭ ne est'as difin'it'a'j la land'lim'o'j kun Montenegro kaj Serbi'o. Tiu kun Albanio, tamen, est'is fiks'it'a, kiam ek'ekzist'is Jugoslavio.

Serbi'o daŭr'e konsider'as la lim'o'j'n administraci'a'j, ne ŝtat'a'j. Montenegro antaŭ ne'long'e star'ig'is tabul'o'j'n kun la deviz'o „Bon'ven'o'n al Montenegro” 500 metr'o'j'n en'e de Kosovo, kio provok'is protest'o'j'n de la popol'o kaj de la reg'ist'ar'o en Priŝtin'o.

Ek'de 2002 ekzist'as inter'konsent'o inter Makedonio kaj Serbi'o, tut'e neglekt'ant'a la reg'ist'ar'o'n de Kosovo, per kiu ĉi-last'a perd'is ĉirkaŭ 2500 hektar'o'j'n apud la vilaĝ'o Dabelden. Tiel la dom'o'j rest'as en Kosovo, la kamp'o'j en Makedonio.

Dum'e Makedonio, agnosk'int'e la sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo, ankoraŭ ne establ'is kun ĝi diplomati'a'j'n rilat'o'j'n. Nun, ĉar la land'lim'o est'as difin'it'a, oni baldaŭ star'ig'os ambasad'ej'o'j'n.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Frand'aĵ'o por kler'ul'o'j

Antaŭ dek'o da jar'o'j, en 1998, aper'is tre promes'plen'a poem'ar'o, Sur Parnas'o, kaj la antaŭ'parol'o de William Auld klas'is ĝi'a'n aŭtor'o'n kiel poet'o'n ĝis'ost'a'n kaj ver'e dediĉ'it'a'n al si'a art'o. Tem'is tiam pri ses poem'cikl'o'j, plej'part'e el sonet'o'j, tamen kun ne mal'grav'a part'o el rondel'o'j; la tem'o'j est'is pri soci'o, kontraŭ la milit'o, pri la esperant'ist'a medi'o, pri am'at'in'o. Surpriz'is tiam la kapabl'o ĵongl'i per la vort'o'j, la ne kun'ig'o, tamen apud'ig'o de bild'o'j kaj vort'radik'o'j, la pen'o trud'at'a al la leg'ant'o kompren'i la delikat'ec'o'n de iu'j bild'o'j, la si'n'sekv'o'n de emoci'o'j, la alud'it'a'j'n event'o'j'n, spegul'ant'a'j'n oft'e nur epizod'o'j'n de kronik'o, ne ja mond'sku'a'j'n fakt'o'j'n. Ne tem'is tamen tiam pri absolut'a debut'o; la aŭtor'o, Timothy Bri'a'n Carr, angl'a bibliotek'ist'o, ĉe'est'is jam, eĉ se last'a'paĝ'e, en la du'a el'don'o de Esperant'a antologi'o, kiu registr'as poem'o'j'n ĝis 1981: li do aper'is tie kiel last'a al'ven'int'o (fakt'e nur en 1981 li aper'as en la poezi'a kamp'o), per unu sol'a kontribu'o. Kiu tamen atent'is tiu'n kontribu'o'n, pov'is facil'e prognoz'i, ke tiu poet'o hav'as mult'o'n dir'ind'a'n. Li'a'j tiam'a'j vers'o'j spegul'is sam'reflekt'e kaj la dens'o'n de Miĥalski kaj la muzik'o'n de Hohlov.

La karier'o de Carr plu'is divers'revu'e: premi'it'a en Bel'art'a'j Konkurs'o'j kaj en la Flor'a'j Lud'o'j ek'de 1985, konstant'a kun'labor'ant'o de Font'o kaj de Literatur'a foir'o, al li est'is dediĉ'it'a'j plur'a'j recenz'o'j, kaj li est'is menci'it'a en ese'o'j pri la last'a'temp'a'j ating'o'j de la esperant'a poezi'o. La rigor'o de li'a vers'ad'o ig'is li'n gajn'i la nom'o'n de nov'parnas'ist'o kun'e kun la poet'in'o Krys Ungar, dek jar'o'j'n pli jun'a ol Carr nask'iĝ'dat'e kaj du'on'o'n de tiom poezi'debut'e.

237 sonet'o'j

Kiu'j est'as do la karakteriz'o'j de ĉi tiu nov'a vers'volum'o, ven'ant'a, kiam la poet'o jam preter'pas'is la ses'dek-kvin'a'n jar'o'n? Nu, tut'unu'e tem'as nur pri sonet'o'j: du'cent tri'dek sep (!) sonet'o'j. Eĉ en naci'a'j literatur'o'j mal'facil'e trov'ebl'as tia kvant'o da fiks'form'a'j poezi'aĵ'o'j ĉe unu sol'a poet'o. Du'e: dum la unu'a kolekt'o est'is divid'it'a laŭ cikl'o'j, la nun'a divid'o'j'n ne hav'as, kaj la poezi'aĵ'o'j est'as apud'ig'it'a'j preskaŭ sen vid'ebl'a kriteri'o: nek de tem'o nek de temp'o. Surpriz'as ankaŭ, ke plur'a'j sonet'o'j ven'as de temp'o antaŭ la aper'o de la unu'a poem'ar'o.

La perfekt'ec'o de la ritm'o, de la vers'ad'o, de la rim'o'j, de la akcent'o'j iĝ'is preskaŭ obsed'e rigor'a: neni'u elizi'o, la vort'o'j flu'as facil'e kiel pur'a akv'o; elizi'o'j ja mank'as, sed kun'met'it'a'j vort'o'j eĉ tut'e ne'kutim'a'j abund'as. Sed por ĝu'i tiom da estetik'a'j kvalit'o'j la leg'ant'o dev'as sid'i komfort'e, hav'i ĉe si jar'kolekt'o'j'n de sport'a'j gazet'o'j, vort'ar'o'j'n angl'a'n, franc'a'n, latin'a'n kaj ital'a'n kaj de la lingv'o'j (iam) parol'at'a'j en region'o'j de Briti'o kaj Franci'o, kon'i la latin'a'n lingv'o'n aŭ almenaŭ oft'e ripet'it'a'j'n latin'a'j'n fraz'o'j'n, kon'i Iliad'o'n, Odise'ad'o'n, Eneid'o'n, Dant'o'n, Ŝekspiron, la angl'a'n literatur'o'n, franc'a'j'n aŭtor'o'j'n ktp. Nu, ebl'e tio'n oni pov'us postul'i de tre kler'a okcident'an'o, kiu stud'is en klasik'a lice'o; kaj tiel kompren'i, ke timeo Danaos et don'a ferentes est'as „mi tim'as helen'o'j'n, eĉ kiam ili al'port'as donac'o'j'n” (traduk'o'j de tiu'j „dediĉ'a'j” fraz'o'j apenaŭ est'as).

Dolĉ'vers'a'j puzl'o'j

Ali'a defi'o est'as la esperant'ig'o de la propr'a'j nom'o'j, kio ne est'as tut'e kutim'a en ni'a lingv'o: do leg'ant'o dev'as diven'i, ke Joĉjo Halideo est'as Johnny Hallyday, mond'fam'a rok'muzik'ist'o; ke Ĵandarka est'as Jeanne d'Arc, Kopoidoj est'as la id'o'j de Kopa, franc'a futbal'ist'o fam'a antaŭ kelk'dek jar'o'j; kaj ke Ĉeniero est'as Andre'o Chenier ktp. Kaj krom'e nepr'as sci'i pri film'o'j kaj aktor'o'j, pri muzik'ist'a'j band'o'j, pri sport'a'j, precip'e futbal'a'j matĉ'o'j, gajn'it'a'j aŭ mal'gajn'it'a'j de la franc'a'j aŭ brit'a'j naci'a'j team'o'j dum si'a histori'o; nepr'as kon'i la tiam'a'j'n lud'ant'o'j'n, kaj je kiu'j respektvaj poent'o'j fin'iĝ'is la matĉ'o'j ktp. Se leg'ant'o tio'n ne kon'as, li trov'iĝ'as antaŭ tre dolĉ'vers'a'j puzl'o'j, tre bel'son'a'j vort'o'j, tre graci'a'j kaj tut'e mal'banal'a'j rim'o'j, sed laŭ'senc'e oft'e ne'deĉifr'ebl'a'j poem'o'j, ĉar la alud'o'j est'as obskur'a'j. Li trov'os pur'a'n form'o'n, plej alt'a'n estetik'o'n, komplez'a'n al si mem: Cert'e Carr percept'as tia'n poezi'pur'ec'o'n kaj fier'as (prav'e) pri ĝi, sed oni hav'as la impres'o'n, ke li verk'as nur por si kaj por elit'a ar'o da alt'kultur'a'j konsum'ant'o'j. Do prefer'e oni las'u si'n lul'i per la muzik'o de la vers'o'j ol klopod'i kompren'i la politik'a'n aŭ sport'a'n aŭ teatr'a'n event'o'n, kiu'n tiu vers'melodi'o alud'as. Paĝ'o'n post paĝ'o la leg'ant'o renkont'iĝ'os kun la ital'a oper'o kaj kun la film'o'j de Laurence Olivier, kaj kun mult'o ali'a. Yvonne est'as vir'in'o, kiu aper'as, sub la nom'o Ivona, en la du'a du'on'o de la libr'o. La am'o est'as pli intuici'at'a ol rakont'at'a, sed tiu est'as la plej bel'a part'o de la sonet'ar'o.

Konsci'e pri la fakt'o, ke mult'eg'a'j alud'o'j est'as ne'kompren'ebl'a'j al la ĝeneral'a publik'o, Carr en'met'is kelk'a'j'n klar'ig'a'j'n not'o'j'n, sed ver'e ili apenaŭ'as. Jen unu li'a sonet'o, titol'it'a Elizabet'an'o, kiu hav'as franc'lingv'a'n unu'lini'a'n en'konduk'o'n el Niderst pri Racin'e:

Ombr'ant'e Ilirion per komplot'o
li persektas sobr'a'n Malvolion.
Ŝajlokon redukt'int'e al bankrot'o,
li trud'as al li si'a'n religi'o'n.
(Cirkestro de pajac'o sur golgoto
se bistr'o ŝanĝ'as vir'o'n en besti'o'n.)
Per peĉ'o de malic'a patriot'o
li skrib'as pri Ĵandarka kalumni'o'n.
„Re'e, amik'o'j! Re'e en la breĉ'o'n!”
Ĉu li komand'us futbal'huligan'o'j'n?
Angli'o plu eksport'as si'a'n feĉ'o'n,
li apart'ig'as por la lok'a band'o
franc'o'j'n, nigr'ul'o'n, jud'o'n, puritan'o'j'n.
Venk'int'a duk'o mank'as ĉe normand'o.

En ali'a'j sonet'o'j la ritm'o vi'n tren'as impuls'e: preskaŭ sen spir'permes'a interpunkci'o, tiel ke vi en'sorb'as tro rapid'e la vers'o'j'n, kaj dev'as re'leg'i. Ĝu'u la ritm'o'n kaj la flu'o'n mal'rapid'e; ĝi ind'as vi'a'n halt'o'n kaj atent'o'n.

Carlo MINNAJA
Timothy Bri'a'n Carr: Yvonne. Rotterdam, Ber'o, 2009, 252 paĝ'o'j broŝur'it'a'j.
Ĉu vi trov'as tiu'n ĉi recenz'o'n util'a? Tiam bon'vol'u montr'i vi'a'n simpati'o'n kaj flat'u ni'n per la jen'a buton'o!
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Carlo Minnaja el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Princ'o de rakont'o'j

Inter'naci'a'n premi'o'n pri beletr'o gajn'is la alban'a verk'ist'o Ismail Kadare. La 73-jar'aĝ'ul'o ricev'is la premi'o'n „Princ'o de Asturi'o 2009” dum ceremoni'o en Hispanio. Pri la verk'ar'o de la premi'it'o not'is la ĵuri'o: „Kadare rakont'as per ĉiu'tag'a lingv'aĵ'o, sed plen'e de lirik'ism'o, la tragedi'o'n de si'a ter'o.” Kadare sukces'is gajn'i la premi'o'n inter pli ol 30 kandidat'o'j el divers'a'j land'o'j.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Re'patr'uj'ig'u la patr'in'o'n ...

Re'ven'ig'i la ost'o'j'n de Patr'in'o Terez'o al Albanio cel'is last'a'temp'e la alban'a reg'ist'ar'o. La bon'far'int'o nask'iĝ'is kiel Agnes Gonxhe Bojaxhi en Skopj'o (nun en Makedonio). En 1928 ŝi for'ir'is al Irlando kaj far'iĝ'is monaĥ'in'o. Ŝi mort'is en 1997 en Barato kaj est'as tie en'tomb'ig'it'a.

La alban'a reĝim'o komun'ism'a dum 45 jar'o'j mal'permes'is al ŝi vizit'i la land'o'n, kie viv'is kaj mort'is ŝi'a'j famili'an'o'j. Nur en 1989 ŝi vizit'is Albanion, kiam la reĝim'o klopod'is prezent'i al la mond'o pli liber'a'n impres'o'n. Post'e ŝi plur'foj'e re'ven'is kaj star'ig'is en Albanio bon'far'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n.

Aŭtoritat'o'j en Barato negativ'e respond'is al la alban'a propon'o. Tamen Albanio ankoraŭ esper'as konvink'i Baraton pri si'a'j rajt'o'j. Ceter'e la alban'a reg'ist'ar'o prov'as re'ven'ig'i la ost'o'j'n de ĉirkaŭ 30 ali'a'j eminent'ul'o'j ekzil'it'a'j de la komun'ism'a reĝim'o kaj ekster'land'e mort'int'a'j. Ili inkluziv'as eks'a'n reĝ'o'n, Ahmet Zogu, kaj eks'a'n ĉef'ministr'o'n, Theofan Stilian Noli.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Psikologi'a mis'traf'o esperant'lingv'a

„Ĉu neces'as psikolog'a ret'help'o esperant'lingv'a?” demand'as Adam Kiss (MONATO 2009/10, p. 20). Mi serioz'e dub'as.

De'komenc'e la aŭtor'o agnosk'as, ke koncept'o'j pri psik'a normal'ec'o kaj ne'normal'ec'o (mal'san'o) est'as grand'part'e relativ'a'j: difin'o'j mal'simil'as inter divers'a'j kultur'komun'um'o'j, eĉ inter mal'sam'a'j temp'o'period'o'j ĉe sam'a kultur'komun'um'o. Grav'as ankaŭ, ke la propr'a kultur'o de la psikolog'o signif'e part'o'pren'as kaj influ'as li'a'n help'o'cel'a'n inter'ven'o'n ĉe mal'san'ul'o.

Eg'e surpriz'as do la konklud'a propon'o pri ebl'a star'ig'o de nov'a „inter'kultur'a psikolog'a serv'o”, des pli per'ret'a! Konstern'as mi'n la pens'o pri psikolog'o el Kanado – ekzempl'e – prov'ant'a per'ret'e fleg'i psik'e mal'san'a'n japan'in'o'n, „dank'e al Esperant'o” ... Bon'ŝanc'o'n!

Kap'turn'o ankaŭ rezult'as el alud'o al ia „esperant'ist'a popol'o”, kies an'o'j – konjekt'ebl'e – sufer'us de apart'e interes'a'j psik'a'j problem'o'j. Danĝer'a lingv'o, tiu!

Laŭ mi, tia propon'o tut'e mis'traf'as. Plej ver'ŝajn'e ĝi rivel'as person'a'n interes'o'n de la aŭtor'o pri intelekt'a'j inter'ŝanĝ'o'j pri psikologi'o kun Esperant'o-parol'ant'o'j divers'land'a'j. Tut'e bon'e. Tamen est'as dub'ind'e, ke ĝi rilat'as kurac'ad'o'n. Mi propon'as, ke li star'ig'u nov'a'n fak'a'n asoci'o'n aŭ tiu'cel'a'n ret'paĝ'ar'o'n anstataŭ nov'a psikolog'a ret'serv'o.

Je'a'n ALAIN
Kanado
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Je'a'n Alain el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pint'a vir'in'o

Elekt'it'a en oktobr'o est'as vir'in'o kiel ĝeneral'a sekretari'o de la Organiz'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por Eduk'ad'o, Scienc'o kaj Kultur'o (Unesk'o). Ir'in'a Bukova, diplomat'o kaj politik'ist'o bulgar'a, prezent'is si'n dum la 35a Ĝeneral'a Konferenc'o de Unesk'o en Parizo kiel produkt'aĵ'o de orient'o kaj okcident'o, kaj de'ven'ant'a de land'o, kie kun'viv'as kvar religi'o'j, kaj de sistem'o, kiu kon'is kaj komun'ism'o'n kaj tut'mond'iĝ'o'n.

La fest'parol'ad'o de Bukova dis'volv'iĝ'is en la franc'a, angl'a, hispan'a kaj rus'a lingv'o'j. Tio ven'ig'is tondr'a'j'n aplaŭd'o'j'n, ĉar ĝeneral'e uz'at'a'j est'as la angl'a, mal'pli la franc'a (eĉ se Franci'o voĉ'don'ig'is, ke la Unesk'o-dung'it'o'j en Parizo kon'u la du labor'lingv'o'j'n, angl'a'n kaj franc'a'n). Tamen neniam ĝis nun est'is uz'at'a la rus'a ĉe tiu ĉi pint'a nivel'o.

Re'nov'ig'i

Omaĝ'e al la antaŭ'a ĝeneral'a sekretari'o, Koïchiro Matsuura, ven'is laŭd'o'j el la tut'a mond'o pro li'a rol'o re'nov'ig'i la UN-sistem'o'n, atent'i pri mond'a hered'aĵ'o (materi'a, ne'materi'a kaj sub'akv'a), kaj don'i prioritat'o'n al Afrik'o kaj al instru'ad'o de knab'in'o'j.

La sid'ej'o de Unesk'o prezent'is en la ĉef'a hal'o ekspozici'o'j'n pri la divers'a'j fak'o'j kun preleg'o'j, invit'o'j de fak'ul'o'j, film'o'j aŭ debat'o'j. Tiu'j aranĝ'o'j est'is kvazaŭ'a'j spir'o'j en ampleks'a program'o, kiam ambasador'o'j, ministr'o'j aŭ deleg'it'o'j de la land'a'j komision'o'j diskut'as pri antaŭ'decid'it'a'j rezoluci'o'j. Ceter'e ili grav'ig'as la rol'o'n de la funkci'ul'o'j, kiu'j labor'as en la sekretariat'o, kaj kiu'j en'glut'as du tri'on'o'j'n de la buĝet'o, dum rest'as nur tri'on'o por plen'um'i Unesk'o-program'o'j'n.

Renée TRIOLLE
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Renée Triolle el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu satan'ist'o pov'as administr'i eklezi'o'j'n?

Ŝajn'e en Sloveni'o tio est'as ebl'a. Mi est'u just'a: ne tem'as nepr'e pri ver'a satan'ist'o, sed pri akuz'o de unu el ekzist'ant'a'j religi'a'j komun'um'o'j en Sloveni'o; kaj ne tem'as nur pri eklezi'o'j – do krist'an'e nom'at'a'j komun'um'o'j – sed pri ĉiu'j en la ŝtat'o trov'iĝ'ant'a'j religi'a'j komun'um'o'j, inter kiu'j fin'fin'e trov'iĝ'as ankaŭ la satan'a kult'o.

Antaŭ ne'long'e la sloven'a ĉef'ministr'o Borut Pahor por la direktor'a posten'o de la Ofic'ej'o por Religi'a'j Komun'um'o'j nom'um'is iam'a'n ĵurnal'ist'o'n kaj deput'it'o'n en la sloven'a parlament'o Aleksandron Gulić, si'n proklam'int'a'n ateist'o'n kaj port'ant'o'n de satan'ism'a'j simbol'o'j. Ĉef'ministr'o Pahor est'as ceter'e estr'o de la sloven'a social'demokrat'a parti'o, kies origin'o ne est'as la okcident'eŭrop'e kutim'a demokrat'a tradici'o de social'demokrat'o'j, sed la iam'a Lig'o de Komun'ist'o'j, kiu post fal'o de si'a monopol'a pozici'o en Sloveni'o en la jar'o 1989 kolor'ig'is si'a'n kvin'pint'a'n stel'o'n flav'e anstataŭ ruĝ'e kaj si'n re'form'is ankaŭ nom'e al Unu'ec'a List'o de Social'demokrat'o'j, el kiu fin'e el'ir'is la nun'a parti'o de social'demokrat'o'j.

Konfuz'a situaci'o

Tio'n oni dev'as sci'i por iom'et'e kompren'i la komedi'o'n, kiu en last'a temp'o prezent'iĝ'is sur la sloven'a politik'a scen'ej'o. Por iom'et'e klar'ig'i la konfuz'a'n situaci'o'n, ni al'don'u la inform'o'n, ke tiu ĉi ofic'ej'o ne est'as demokrati'a organ'o de religi'a'j komun'um'o'j, sed administr'a organ'o de la reg'ist'ar'o por hav'i pli bon'a'n super'rigard'o'n pri la scen'ej'o de religi'a viv'o en la land'o kaj por kun'ord'ig'i rilat'o'j'n de la ŝtat'o al unu'op'a'j religi'a'j organiz'aĵ'o'j. Tiel la ofic'ej'o sam'temp'e est'as kontrol'organ'o de la reg'ist'ar'o kaj sam'temp'e poŝt'kest'o al kiu unu'op'a'j religi'a'j organiz'aĵ'o'j send'u si'a'j'n postul'o'j'n, pet'o'j'n, kritik'a'j'n rimark'o'j'n kaj protest'o'j'n.

Du'a grav'a apud'inform'o est'as, ke normal'e demokrati'a'j kaj jur'a'j ŝtat'o'j tia'j'n ofic'ej'o'j'n ne hav'as; tiu ĉi est'as post'rest'aĵ'o el la temp'o de komun'ism'a diktatur'o en Sloveni'o inter 1945 kaj 1989. Tiam trov'iĝ'is simil'a organ'o, komision'o por religi'a'j afer'o'j, sub'ord'ig'it'a ĉe la tiam'a transmisi'a kvazaŭ'parti'o Social'ist'a Lig'o, kiu komplet'e obe'is la reg'ant'a'n Lig'o'n de Komun'ist'o'j. Kompren'ebl'e la tiam'a organ'o hav'is mult'e pli opres'a'n rol'o'n ol la nun'a ofic'ej'o.

Katolik'a protest'o

La problem'o est'iĝ'is, kiam Pahor forges'is si'a'n invit'o'n al la antaŭ'a direktor'o de la ofic'ej'o, d-ro Ĉepar (rom-katolik'o), ke li ankaŭ en sekv'a mandat'o est'u ties direktor'o, ĉar ne est'is riproĉ'o'j flank'e de ali'a'j religi'a'j komun'um'o'j, ke li ofic'us parti'ec'e, kaj eĉ islam'an'o'j esprim'is kontent'o'n pri li'a labor'o. Sed la fort'a kontraŭ'katolik'a grup'o prem'konsil'is la ĉef'ministr'o'n ŝanĝ'i si'a'n unu'a'n decid'o'n kaj nom'um'i person'o'n, kiu plaĉ'is al tiu grup'o de ateism'a'j mal'vast'ul'o'j. Tiam la rom-katolik'a eklezi'o en Sloveni'o lev'is si'a'n protest'a'n voĉ'o'n, riproĉ'ant'e al la nom'um'it'o satan'ism'a'n aparten'o'n, ĉar li kiel hobi'a motor'cikl'ist'o iu'foj'e sur'port'is ĉemiz'o'n kun angl'a'lingv'a sur'skrib'o Sat'a'n'S BROTHERS (= frat'o'j de Satan'o). Motor'cikl'ist'a klub'o sub tiu ĉi nom'o antaŭ jar'o'j fakt'e ekzist'is, sed Gulić asert'as ne aparten'i al tiu klub'o formal'an'ec'e.

Sed ŝajn'as, ke la ver'a motiv'o de la protest'o ne est'as la karnaval'ec'a ĉemiz'o, kiu eventual'e ne est'as la plej konven'a uniform'o por direktor'o de reg'ist'ar'a Ofic'ej'o pri Religi'a'j Komun'um'o'j, sed la leĝ'propon'o'j de Gulić en la temp'o de li'a deput'it'a mandat'o. Li propon'is ŝanĝ'o'j'n de la pri'religi'a leĝ'o, kiu est'u pli elast'a kaj ebl'ig'u ankaŭ al tre mal'grand'a'j religi'a'j grup'o'j konstitu'iĝ'i kiel egal'rajt'a'j eklezi'o'j aŭ religi'a'j komun'um'o'j antaŭ la leĝ'o, kio hav'us ankaŭ financ'a'j'n konsekvenc'o'j'n: ja en tia okaz'o la respublik'o pag'us por pastr'o'j de tia'j et'a'j komun'um'o'j asekur'a'n kontribu'o'n, kiel tio nun okaz'as por ŝtat'e registr'it'a'j komun'um'o'j kaj eklezi'o'j. Kaj paralel'e tem'as evident'e pri tio, ke la rom-katolik'a eklezi'o el si'a statistik'a grand'ec'o – pli ol 60 % aparten'as al ĝi – konklud'as, ke trov'iĝ'as rajt'o aŭtomat'e propon'i si'a'n kandidat'o'n por tiu posten'o kaj ke la reg'ist'ar'o dev'us tio'n observ'i por ne est'i akuz'it'a ag'i kontraŭ'katolik'e.

Komplet'a ne'kompren'o

La tut'a karnaval'aĵ'o montr'as jen'a'j'n kontraŭ'dir'o'j'n de ĉiu'j partner'o'j, trov'iĝ'ant'a'j en ĝi: La reg'ist'ar'o de la eks'komun'ist'a koalici'o montr'as komplet'a'n ne'kompren'o'n pri la demokrati'a princip'o de dis'ig'o inter ŝtat'o kaj religi'a'j komun'um'o'j kaj eklezi'o'j. Unu'flank'e ĝi daŭr'e konserv'as post'rest'aĵ'o'j'n el la komun'ism'a reĝim'o, kiel la ofic'ej'o'n, ali'flank'e ĝi kompren'as la princip'o'n de dis'ig'o negativ'e, kiel en la komun'ism'a pas'int'ec'o. La nom'um'o est'is signal'o de tia negativ'a si'n'ten'o rilat'e religi'o'j'n.

La nom'um'it'o Gulić trov'iĝ'as en cert'a kontraŭ'dir'o. Se li ver'e est'as ateist'o, kiel li daŭr'e proklam'as, tiam li'a elekt'o de simbol'o'j montr'as strang'a'n bild'o'n pri ateism'o – aŭ tamen preciz'e la ĝust'a'n: satan'ism'a'n? Eĉ se oni al li kred'as est'i nur ateist'o, lev'iĝ'as la logik'a demand'o: kia'n interes'o'n ateist'o pov'as hav'i, pri'zorg'i religi'a'j'n komun'um'o'j'n? Por ver'a ateist'o ĉiu religi'o est'as struktur'o de popol'a stult'ig'o kaj mem'stult'ig'o, de popol'a opi'um'ad'o kaj mem'opi'um'ad'o, kiel asert'is Marx kaj Lenin. Se Gulić tio'n ne sci'as, li ne kompetent'as est'i direktor'o; se li sci'as, do li bluf'as kaj mensog'as.

La rom-katolik'a eklezi'o forges'as teologi'a'n fakt'o'n, ke laŭ la bibli'a kriteri'o satan'ist'o est'as person'o ne nur per tio, ke li demonstr'as ĉemiz'e aŭ per formal'a aparten'o al iu komun'um'o, kult'ant'a Satan'o'n, sed jam per tio, ke li ne est'as nov'nask'it'a krist'an'o laŭ la norm'o'j, star'ig'it'a'j de Jesuo Krist'o mem. Kaj en tiu senc'o ankaŭ direktor'o kun rom-katolik'a de'ven'o aparten'us al la sam'a kategori'o kiel Gulić.

Ĉu bezon'at'a ofic'ej'o?

Sed ĉiu'j partner'o'j de la sloven'a religi-ŝat'a komedi'o hav'as ankaŭ unu komun'a'n problem'o'n. Neni'u el ili star'ig'is demand'o'n: unu'flank'e ĉu demokrati'a kaj jur'a ŝtat'o bezon'as tia'n ofic'ej'o'n – kaj ali'flank'e ĉu eklezi'o, kiu ne nur laŭ'nom'e, sed ankaŭ laŭ la kriteri'o'j, pri'skrib'it'a'j en la bibli'o, est'as fond'it'a kaj daŭr'e gvid'at'a de Jesuo Krist'o, bezon'as tia'n ofic'ej'o'n? La respond'o est'as klar'a: Nek ver'e demokrati'a kaj jur'a ŝtat'o nek ver'e krist'an'a eklezi'o tio'n bezon'as. Per tio la mask'o'j kaj kostum'o'j de la tut'a teatr'a ensembl'o fal'as – la komedi'o fin'it'a!

Vink'o OŠLAK
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Vink'o Ošlak el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kuraĝ'a sub'skrib'o

La 4an de novembr'o 2009 est'is sub'skrib'it'a inter'konsent'o inter Sloveni'o kaj Kroati'o, kiu fin'as preskaŭ 20-jar'a'n disput'o'n pri mar'a'j lim'o'j neniam fiks'it'a'j inter unu'op'a'j respublik'o'j de iam'a Jugoslavio.

Ne pov'int'e inter'konsent'i, la du reg'ist'ar'o'j trans'don'is la problem'o'n al arbitraci'a tribunal'o star'ig'it'a de Eŭrop'a Uni'o. Ambaŭ land'o'j akcept'is la decid'o'n de la tribunal'o, kiu nun konsider'u la neces'o'n trov'i por Sloveni'o manier'o'n kontakt'i la inter'naci'a'n mar'o'n. Tamen ĝust'e el tiu ĉi fraz'o font'as grand'a'j intern'a'j problem'o'j en ambaŭ ŝtat'o'j.

Ekstrem'a'j parti'o'j kaj politik'ist'o'j en ambaŭ land'o'j proklam'as respektiv'e la kroat'a'n reg'ist'ar-prezid'ant'in'o'n kaj la sloven'a'n prezid'ant'o'n perfid'ant'o de si'a land'o. Tamen la fraz'o ne dir'as, ke Sloveni'o hav'os fizik'a'n mar'a'n koridor'o'n, por ke ĝi'a'j ŝip'o'j navig'u al la bord'o de Sloveni'o kaj ne tra'vetur'u fremd'a'n mar'o'n. Tial Sloveni'o ne cert'as, pri kia mar'kontakt'o tem'as.

Inter'naci'a jur'o

Ankaŭ kroat'o'j nervoz'iĝ'is. Laŭ inter'naci'a jur'o Kroati'o ver'ŝajn'e hav'us mar'a'n lim'o'n kun Italio kaj mal'ebl'ig'us al Sloveni'o ating'i inter'naci'a'j'n akv'o'j'n. Sed laŭ la nov'a inter'konsent'o pov'as est'i, ke la tribunal'o decid'os las'i al Sloveni'o koridor'o'n inter Italio kaj Kroati'o. Ali'vort'e ĝi decid'os, ke ebl'e Kroati'o ne hav'os rekt'a'n mar'a'n land'lim'o'n kun Italio.

La afer'o produkt'os ankoraŭ mult'a'j'n kverel'o'j'n en ambaŭ land'o'j. Tamen ĝi est'as histori'a moment'o. Laŭ la sved'a prezid'ant'o de la reg'ist'ar'o, la sub'skrib'o „est'as sign'o de politik'a kuraĝ'o”, ĉar la prezid'ant'o'j de Sloveni'o kaj Kroati'o politik'e mult'o'n risk'as.

Rest'as ali'a'j komplik'aĵ'o'j. Antaŭ ol Sloveni'o definitiv'e ratif'os la inter'konsent'o'n, tie'a'j dekstr'a'j opozici'a'j parti'o'j minac'as postul'i referendum'o'n pri la akcept'o de Kroati'o en Eŭrop'a Uni'o. Pro la mar'lim'a konflikt'o mult'a'j sloven'o'j mal'ŝat'as kroat'o'j'n kaj la rezult'o de referendum'o tia est'us tut'cert'e negativ'a. Tamen la referendum'o en Sloveni'o est'as nur konsult'a kaj ne dev'ig'as la parlament'o'n akcept'i popol'a'n postul'o'n.

Reciprok'a'j rilat'o'j

Se fakt'e Sloveni'o ja blok'us la kroat'a'n en'ir'o'n en EU, tio prokrast'us ankaŭ la fin'a'n solv'o'n de la land'lim'a problem'o. En la nun'a inter'konsent'o trov'iĝ'as fraz'o, ke la arbitraci'a tribunal'o ek'labor'os nur kiam Kroati'o jam est'os membr'o de EU. Tio si'a'vic'e daŭr'e mal'bon'ig'ad'us la reciprok'a'j'n rilat'o'j'n inter la du ŝtat'o'j.

Tamen, malgraŭ kri'ad'o kaj kverel'o'j, kiu'j ankoraŭ kelk'a'j'n jar'o'j'n venen'os la rilat'o'j'n inter la du land'o'j, la nun'a inter'konsent'o konduk'os al definitiv'a solv'o. Post du aŭ tri jar'o'j Kroati'o iĝ'os EU-membr'o kaj kelk'a'j'n jar'o'j'n post'e la arbitraci'a tribunal'o decid'os pri la al'ir'o de Sloveni'o al la inter'naci'a mar'o. La decid'o'j ne ĉiu'j'n kontent'ig'os, sed fin'e ja est'os fiks'it'a'j la lim'o'j – kaj ambaŭ land'o'j membr'os en EU.

Zlatko TIŠLJAR
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Zlatko Tišljar el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kiom da elektron'ik'o?

Antaŭ ne'long'e ni aĉet'is poŝ'telefon'o'n por ni'a nep'in'o, ĉar ĉiu'j ŝi'a'j amik'in'o'j jam de'long'e posed'as tia'n aparat'et'o'n. Do ankaŭ ŝi dev'as hav'i, ĉar sen ĝi evident'e la viv'o de 12-jar'ul'o est'us mizer'a. Ŝi hav'is klar'a'n imag'o'n pri la minimum'a ekip'o: oni dev'as ne nur telefon'i, sed ankaŭ fot'i, aŭskult'i muzik'o'n, produkt'i film'et'o'j'n, skrib'i mesaĝ'et'o'j'n per poŝ'telefon'o. Kiam komenc'e (dum plur'a'j semajn'o'j) ne bon'e funkci'is telefon'ad'o, tio ne mult'e ĝen'is ŝi'n; grav'is, ke ŝi pov'as fot'i kaj film'i, instal'i muzik'o'n – kaj ĉio'n ĉi konstant'e ŝi fier'e prezent'is al ni. Tiam mi kompren'is, ke poŝ'telefon'o est'as precip'e lud'il'o. Efektiv'e est'as nun tre mal'facil'e akir'i poŝ'telefon'o'n, per kiu oni nur telefon'as. Tamen kelk'a'j produkt'ist'o'j inter'temp'e propon'as de'nov'e tia'j'n simpl'a'j'n telefon'il'o'j'n por mal'modern'a'j hom'o'j. Sed ordinar'e poŝ'telefon'o'j est'as nun plen'ŝtop'it'a'j per akcesor'a'j program'o'j, tiel ke oni dev'us trov'i tut'e ali'a'n nom'o'n por ili.

Fakt'e ja abund'a elektron'ik'o trov'iĝ'as nun en preskaŭ ĉiu'j aparat'o'j kaj maŝin'o'j. Ekzempl'e, ni'a'j lav'maŝin'o kaj manĝ'il'ar'lav'il'o propon'as dek'o'j'n da program'o'j. Por ni ja sufiĉ'us kelk'a'j program'o'j: por blank'a tol'aĵ'o, por bunt'a, je 30 kaj 60 kaj 90 celsi'a'j grad'o'j. Sed est'as 23 divers'a'j program'o'j, kvankam ni uz'as maksimum'e 5 divers'a'j'n. Tamen ni, aĉet'ant'e la maŝin'o'n, dev'is ja pag'i ankaŭ la ceter'a'j'n 18. Kaj kiam ek'est'is et'a difekt'o, la mekanik'ist'o el'pren'is la komplet'a'n komput'il'et'o'n kaj met'is nov'a'n en la maŝin'o'n. Li ne kapabl'is ripar'i nur la difekt'et'o'n. Ankaŭ ni'a aŭtomobil'o hav'as tiom da elektron'ik'o, ke ni dev'us dum hor'o'j stud'i la instrukci'o'j'n – kaj tamen ĝis hodiaŭ mi ne kapabl'as simpl'e manipul'i la radi'o'n en ĝi. La rapid'o'metr'o sur la bicikl'o de mi'a edz'in'o kost'is nur ĉirkaŭ dek eŭr'o'j'n, sed hav'as pli ol 20 funkci'o'j'n, el kiu'j ŝi bezon'as nur 3. Sed instal'i ĝi'n mem ni ne kapabl'is, est'is tro komplik'e.

Mi demand'as mi'n, ĉu ne ĝust'as, ke en modern'a'j aparat'o'j mal'pli da elektron'ik'o est'us pli bon'e. Por rest'i ĉe la poŝ'telefon'o: ĝi'a'j fot'o'j est'as miniatur'a'j kaj mizer'a'j kompar'e kun tiu'j de normal'a fot'o'aparat'o, ĝi'a muzik'o est'as mizer'a kompar'e kun tiu de kompakt'a disk'o ktp. Do kial ne produkt'i aparat'o'j'n kun nur tiu'j funkci'o'j, kiu'j'n ni ver'e bezon'as kaj vol'as hav'i? Ni'a nep'o hav'as rapid'o'metr'o'n kun nur kvin funkci'o'j, kiu est'as facil'e instal'ebl'a; li est'as tre kontent'a. Sed ĝi kost'is mult'e pli ... Ho kia renvers'it'a konsum'o'mond'o! Kaj atend'as ni'n nov'a'j super'elektron'ik'aĵ'o'j, ekzempl'e nov'a televid'il'o kun eĉ pli akr'a'j bild'o'j. Por tia et'a kvalit'o'salt'o mi dev'us pag'i plur'a'j'n cent'o'j'n da eŭr'o'j – ne, dank'o'n!

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La verd'e farb'it'a bird'o

Kiam mi leg'is – est'is task'o en la kadr'o de universitat'a kurs'o pri mond'a literatur'o – la verk'o'n La farb'it'a bird'o de Jerzy Kosinski, mi est'is tre kor'tuŝ'it'a sed plen'a de dub'o'j. Tem'as ja pri roman'o. Neni'u infan'o pov'us hav'i tia'n kruel'a'n danĝer'a'n viv'o'n kaj tamen ating'i vir'ec'o'n kaj iĝ'i intelekt'ul'o. Nun mi'a sam'grup'an'o instru'is al mi, ke real'o pov'as est'i pli kruel'a, pli ne'kred'ebl'a ol iu ajn sonĝ'it'a roman'o. Post leg'ad'o de „La long'a vojaĝ'o” la farb'it'a bird'o eĉ iom pal'iĝ'is, almenaŭ perd'is si'a'n okul'frap'a'n ruĝ'a'n kolor'o'n!

La pal'a najbar'o

Mi est'as membr'o de la Verd'a Stel'o, la antverpena Esperant'o-grup'o. De temp'o al temp'o mi tie renkont'as simpl'a'n ĉiu'tag'a'n hom'o'n, kies viv'o'n mi imag'is ĉiu'tag'a. Iam, post preleg'o en Hag'o, en la dom'o de Inter'naci'a Esperant'o-Institut'o, li invit'is mi'n al vojaĝ'o hejm'e'n, en si'a aŭt'o. De'nov'e li aspekt'is al mi ĉiu'tag'a hom'o, iom nigr'a – mi ne parol'as pri li'a haŭt'o, sed pri li'a intern'o ... ĉar li neniam montr'is rid'et'o'n – sed tre inteligent'a kaj tre afabl'a. Hazard'e mi sci'iĝ'is, ke li publik'ig'is aŭtobiografi'o'n, kaj ĉar ĝi kuŝ'is antaŭ mi en stand'o Esperant'a dum kultur'bazar'o, mi iom foli'um'is la libr'o'n kaj iom ek'leg'is ĝi'n. Kio'n sep'dek'jar'ul'o ja pov'as memor'i kaj trov'i rakont'ind'a pri la dek komenc'a'j jar'o'j de si'a viv'o? Almenaŭ mi preskaŭ neni'o'n memor'as pri tia for'ec'o! Sed ... ŝajn'as, ke tio nepr'e de'pend'as de la tiam'a'j tra'viv'aĵ'o'j. Eĉ en jun'ec'o spert'o'j pov'as est'i tiel penetr'a'j, ke ili glu'iĝ'as dum la tut'a viv'o, kaj ver'ŝajn'e daŭr'e el'radi'as influ'o'n! Sam'temp'e mi konsci'iĝ'is pri la fakt'o, ke ni sci'as tiel mal'mult'o'n pri tiu'j, kiu'j oft'e apud'as ni'n!

Kaŝ'it'a histori'o

Imag'u: vi est'as kvar'jar'a, milit'o minac'as, la patr'o soldat'iĝ'as, sed tuj est'as re'send'it'a hejm'e'n, ĉar oni konstat'is ĉe li tuberkul'oz'o'n ... la patr'o decid'as ir'i al Svis'land'o por re'san'iĝ'i post la mort'o de la plej jun'a infan'o, ĉar li konsci'as, ke li infekt'is, sen'sci'e, la beb'o'n kaj ne dezir'as infekt'i la edz'in'o'n kaj la ali'a'j'n kvin infan'o'j'n (la kvin'a si'n anonc'is sed ankoraŭ ne nask'iĝ'is) ... oni konstat'as pli'e ... ke vi, kvar'jar'ul'o, hav'as minac'a'n makul'et'o'n sur unu el la pulm'o'j ... kaj pa'nj'o, malgraŭ tio, ke jam est'as milit'o, sukces'as send'i vi'n per trajn'o al pa'ĉj'o ... sed sol'a, sub (ne'plan'it'a) bombard'ad'o kaj ali'a'j minac'o'j ... Mi neglekt'is interpunkci'o'n, ĉar la rakont'o tiel super'salt'is mi'n, ke mi ne sukces'as kaj ne vol'as spir'i ... Tiel koŝmar'a la vojaĝ'o est'is, ke Eddy neniam sukces'is forges'i la eĉ por kvar'jar'ul'o hont'ind'a'n scen'o'n, ke dum la vojaĝ'o german'a'j soldat'o'j en la trajn'o kontrol'is, ĉu li hazard'e ne port'as jud'a'n pasport'et'o'n en si'a pantalon'et'o ...

Bon'a ide'o

Ne, mi ne rakont'os la en'hav'o'n pli ... vi mem mal'kovr'u ĝi'n! Mi nur mal'kaŝ'u, ke est'is ankaŭ period'o de plen'a silent'o, de mut'ec'o ... kiel en la farb'it'a bird'o ... kaj ankaŭ ali'lok'e en la mond'a literatur'o! Interes'e kaj pri'pens'end'e! En'tut'e la libr'o ampleks'as mal'pli ol dek jar'o'j'n, sed kia'j jar'o'j! Ie mi leg'is re'ag'o'n de mi'a amik'o Iv'o Durwael, kaj li sugest'as, ke oni uz'u la libr'o'n – pro la ĉiu'tag'a lingv'o, kiu ig'as ĝi'n tre facil'e digest'ebl'a – en daŭr'ig'a'j kurs'o'j. Ankaŭ mi pens'as, ke tio est'us bon'eg'a ide'o, ĉar ĝi pov'us est'i font'o de tre'eg'e riĉ'ig'a'j diskut'o'j kaj pri'pens'o'j. La kelk'a'j tajp'erar'o'j kaj ali'a'j erar'et'o'j kaj ebl'e kelk'a'j gramatik'a'j pri'diskut'ind'aĵ'o'j pli'e bon'e pov'as akr'ig'i la atent'o'n de la leg'ant'o'j kaj de la instru'ist'o'j. Pri Esperant'o tut'e ne est'as io ajn en la libr'et'o, sed la lingv'a problem'o tamen grav'e rol'as. Dum la jar'o'j en Svis'land'o Eddy perd'is si'a'n de'nask'a'n lingv'o'n, kaj do ... ne plu kompren'as la patr'in'o'n. Sed ne nur tio'n li perd'is dum tiu'j jar'o'j. Fakt'e daŭr'e tem'as pri perd'ad'o, sed ... de'nov'e ... nepr'e mal'kovr'u tio'n mem.

Ĝi gust'as je pli

Ŝajn'as, ke en la nun'a moment'o Eddy verk'as daŭr'ig'o'n de si'a aŭtobiografi'o, kaj al iu li dir'is, ke en la unu'a part'o li tut'e ne ating'is la kulmin'o'n de si'a sufer'ad'o. Bon'a afer'o est'as, ke mi nun jam est'as cert'a, ke li trans'viv'os si'a'j'n sufer'ad'o'j'n ... ĉar mi sci'as, ke li daŭr'e est'as inter ni, kaj silent'e kaj nigr'e kaj sen'rid'et'a vag'as kaj oft'e apud'as ni'n en la kun'ven'ej'o de La Verd'a Stel'o.

Petro De SMEDT
Eddy Raats: La long'a vojaĝ'o. Tra'viv'aĵ'o'j de et'ul'o. Eld. Mond'a Asemble'o Soci'a, Embres-et-Castelmaure, 2009. 106 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 978 2 918300 05 2.
Ĉu vi trov'as tiu'n ĉi recenz'o'n util'a? Tiam bon'vol'u montr'i vi'a'n simpati'o'n kaj flat'u ni'n per la jen'a buton'o!
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Petro de Smedt el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Memor'e al la viktim'o'j

En la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o okaz'is en novembr'o memor'ig'a kun'ven'o dediĉ'it'a al viktim'o'j de komun'ist'o'j.

Pere'is antaŭ 65 jar'o'j en 1944, dum la liber'ig'o de Tiran'o, 37 hom'o'j, i.a. intelekt'ul'o'j, jur'ist'o'j kaj ĵurnal'ist'o'j. Komun'ist'o'j ili'n arest'is kaj mort'paf'is ekster ili'a'j hejm'o'j en part'o de la urb'o jam liber'ig'it'a de partizan'o'j. Sen'kulp'a'j, ili ne rezist'is al la komun'ist'o'j. La terur'aĵ'o anticip'is la for'kapt'o'n de la ŝtat'potenc'o far'e de la komun'ist'o'j kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e.

Komun'ism'o ankoraŭ aktual'as en Albanio pro nostalgi'aĵ'o'j, el'don'aĵ'o'j kaj el'send'o'j. Ĝi'n fleg'as eks'parti'an'o'j aŭ ili'a'j ge'fil'o'j jam ekonomi'e fort'iĝ'int'a'j kaj en'ir'int'a'j en divers'a'j'n politik'a'j'n parti'o'j'n kaj ali'a'j'n instituci'o'j'n.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Vizit'o al Vannes

En nord-okcident'a Franci'o kuŝ'as Vannes [van] (breton'e Gwened [gŭinjét]) – vid'ind'a urb'o kun unik'a mez'epok'a part'o. La urb'o situ'as nord'e de la Golf'o de Morbihan, profund'e en'iĝ'int'a en la ter'o'n, ĉe Atlantik'a Ocean'o. Vannes ekzist'as pli ol 2000 jar'o'j'n kaj est'as unu el la plej mal'nov'a'j urb'o'j en Bretoni'o.

Fin'e de la 1a jar'cent'o antaŭ Krist'o la romi'an'o'j fond'is setl'ej'o'n Darioritum sur la teritori'o de kelt'a trib'o ven'et'o'j (franc'e vénètes), de kiu de'ven'as la nun'a urb'o'nom'o. Ĝis la 19a jar'cent'o la mar'a komerc'o est'is por Vannes grav'a font'o de riĉ'iĝ'o. Laŭ'long'e de la jar'cent'o'j la urb'o prosper'is per komerc'o kun Hispanio, Portugali'o, Norvegi'o, Svedi'o kaj land'o'j ĉe la Balt'a Mar'o. Unu el la ĉef'a'j spec'o'j de komerc'o est'is la vin'a. Tamen pro en'ŝlim'iĝ'o oni sen'ĉes'e dev'is modif'i la haven-instal'aĵ'o'j'n. Mult'nombr'a'j ŝip'konstru'ej'o'j ek'est'is sur la kaj'o'j.

Rempar'o'j

En la 3a jar'cent'o oni konstru'is rempar'o'j'n, kiu'j ĉirkaŭ'is la urb'o'n por defend'i ĝi'n kontraŭ atak'o'j de barbar'o'j. Tamen kun are'o de nur kvin hektar'o'j ĝi est'is ĉef'e rifuĝ'ej'o. Post'e en la 13a jar'cent'o pro pli'mult'iĝ'o de la loĝ'ant'o'j, la tiam'a duk'o pli'long'ig'is la rempar'o'j'n. Nun'temp'e nur part'o de la mur'eg'o'j vid'ebl'as. La ceter'o est'as aŭ detru'it'a, aŭ kaŝ'it'a de ali'a'j konstru'aĵ'o'j. Ses rempar-pord'eg'o'j konserv'iĝ'is.

La Pord'eg'o Sankt'a Vincent'o datum'as de la jar'o 1620 kaj est'as la ĉef'a. Ĝi ne hav'is defend'a'n rol'o'n, ĉar neni'u fortik'aĵ'o est'is en'e. La pord'eg'o hav'is nur ornam'a'n funkci'o'n. Front'e de ĝi est'as ŝild'o, ornam'it'a de la urb'a blazon'o. En la super'a niĉ'o star'as statu'o de Sankt'a Vincent'o Ferrer, la patron'o de Vannes. Post'e oni star'ig'is grek'stil'a'j'n kolon'o'j'n laŭ la tiam'a mod'o. La Pord'eg'o Sankt'a Vincent'o mal'ferm'as la urb'o'n al la haven'o, ĉe kiu trov'iĝ'as plac'o Gambetta kun du'on'cirkl'o'form'a'j dom'eg'o'j el la 19a jar'cent'o. Sur la kaj'o'j star'as ŝton'a'j aŭ part'e lign'a'j dom'o'j, kiu'j'n konstru'ig'is ŝip'posed'ant'o'j kaj negoc'ist'o'j.

La Tur'o Konestabl'o star'as mez'e de la orient'a rempar'flank'o. Ĝi datum'as de la 15a jar'cent'o. Ĝi port'as la nom'o'n de la estr'o de la duk'a arme'o. La tur'o hav'as kvin nivel'o'j'n, kiu'j'n kun'lig'as du ŝraŭb'form'a'j ŝtup'ar'o'j. Ĝi ne est'is fin'it'a, ĉar la tiam'a duk'o de Bretoni'o, Francisko la Du'a, prefer'is for'las'i Vannes kaj ek'loĝ'i en Nantes [nant]. En la unu'a nivel'o est'is loĝ'ej'o por soldat'o'j. Ankaŭ en la super'a'j etaĝ'o'j kamen'o'j kaj larĝ'a'j fenestr'o'j atest'as pri loĝ'ad'o.

Mal'dekstr'e situ'as la Pulv'a tur'o. Oni vid'as diferenc'o'n en la konstru'struktur'o de la mur'eg'o: mal'sam'a'j'n ŝton'o'j'n, mal'sam'a'j'n krenel'o'j'n kaj embrazur'o'j'n. Tio atest'as, ke la konstru'ad'o okaz'is en du divers'a'j epok'o'j.

Paŝ'ant'e orient'e'n laŭ'long'e de la rempar'o kaj la river'o Marle, oni mal'kovr'as bel'a'j'n franc'stil'e aranĝ'it'a'j'n ĝarden'o'j'n kaj la fam'a'j'n lav'ej'o'j'n. Tie sub la galeri'o labor'is lav'ist'in'o'j. Oni regul'ig'is la akv'o'nivel'o'n per kluz'o. Malgraŭ la mal'nov'eg'a aspekt'o la lav'ej'o'j datum'as de la jar'o 1820. Ili est'is antaŭ ne'long'e re'nov'ig'it'a'j.

Katedral'o

La katedral'o super'star'as la urb'o'n. En la 15a jar'cent'o, la mal'nov'a romanik'stil'a kirk'o est'is re'nov'ig'it'a kaj pli'grand'ig'it'a, ĉar pro pli'iĝ'o de la pilgrim'ad'o al sankt'a Vincent'o Ferrer la preĝ'ej'o iĝ'is tro mal'vast'a. Front'e de la katedral'o est'as statu'o de la Sankt'ul'o. Li est'is hispan'a monaĥ'o, fam'a predik'ant'o, kiu vojaĝ'is tra Eŭrop'o, far'ant'e mirakl'o'j'n kaj re'san'ig'ant'e mal'san'ul'o'j'n. Aŭd'int'e pri li, duk'o Johano la Kvin'a ven'ig'is li'n por kler'ig'i la popol'o'n. Post du'jar'a predik'ad'o tra la duk'land'o li re'ven'is al Vannes mal'san'a kaj sen'fort'iĝ'int'a. Vincent'o Ferrer mort'is en 1419 kaj est'is en'tomb'ig'it'a en la katedral'o. Dank'e al la pilgrim'ad'o la episkop'o'j ricev'is mon'rimed'o'j'n, kiu'j ebl'ig'is trans'form'i, pli'grand'ig'i kaj ornam'i la katedral'o'n.

Trab'fak'a'j dom'o'j

En la mal'nov'a urb'o'part'o oni vid'as mult'nombr'a'j'n lign'o'dom'o'j'n, kies tegment'o'j preskaŭ kun'tuŝ'iĝ'as. En la mez'epok'o oni konstru'is mal'mult'e'kost'e dom'o'j'n el lign'o, sen najl'o'j laŭ la teknik'o de la tenon'o kaj mortez'o. La trab'kun'iĝ'o funkci'is nur per kejl'o'j. Inter la trab'o'j est'is pajl'o'argil'a morter'o, kiu ne est'is mult'e'kost'a. La fundament'o'j est'is ĝeneral'e el ŝton'o. La etaĝ'o'j est'is oft'e pli vast'a'j ol la ter'etaĝ'o, pro tio ke la impost'o'j de'pend'is de la okup'it'a are'o kaj krom'e ne est'is grand'a loĝ'spac'o en la urb'o. Ali'a avantaĝ'o por tiu'j komerc'ist'a'j dom'o'j: la super'a'j etaĝ'o'j protekt'is la montr'o'tabl'o'j'n de la komerc'ist'o'j. Fakt'e, tiam la vend'ej'o'j est'is sur la strat'o'j mem antaŭ la dom'o'j. La vend'ist'o'j apog'is la tabl'o'j'n al la ŝton'a fundament'o. La plej grand'a danĝer'o por tiu'j dom'o'j est'is la fajr'o. Malgraŭ la brul'eg'o'j proksim'um'e 170 lign'o'dom'o'j konserv'iĝ'is en la urb'o.

Front'e al kastel'o Gaillard [gajár] – bel'eg'a dom'o, en kiu est'as nun antaŭ'histori'a muze'o – ĉe la angul'o de trab'fak'a dom'o el 16a jar'cent'o oni vid'as skulpt'aĵ'o'n de du person'o'j, nom'it'a'n „Vannes kaj edz'in'o”. Ĝi est'as fam'a simbol'o de la urb'o. Oni ne sci'as, kiu'j'n la skulpt'aĵ'o prezent'as. Ver'ŝajn'e est'is ŝild'o, kies mesaĝ'o est'as perd'it'a.

Bazar'hal'o

La Cohue [koú] est'is bazar'hal'o. Ĝi aparten'is al la duk'o. Dum la 13a jar'cent'o ĝi est'is nur vast'a hal'o por vend'ist'o'j. En la 15a jar'cent'o la tribunal'o, prezid'at'a de la duk'o, funkci'is en la unu'a etaĝ'o de konstru'aĵ'o. Tiu'temp'e oni pli'grand'ig'is la hal'o'n. La breton'a parlament'o kun'ven'is ĉi tie pro la for'pel'o en 1675 el Rennes [re'n], la ĉef'urb'o de Bretoni'o. La kaŭz'o est'is, ke la parlament'an'o'j koler'is kontraŭ la pli'alt'ig'o de impost'o'j. Nun La Cohue est'as pentr'aĵ- kaj skulpt'aĵ'muze'o.

Elisabeth LE DRu
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Elisabeth Le Dru el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kur'ant'a kurent'o-kriz'o

Milion'o'j da brazil'an'o'j spert'is mal'hel'iĝ'o'n, kiam la 10an de novembr'o 2009 pane'is la en'land'a elektro'sistem'o. Traf'is la sekv'a ĥaos'o 18 el la 26 brazilaj ŝtat'o'j, tio est'as 60 milion'o'j da hom'o'j. Surpriz'is la mal'hel'iĝ'o apart'e la vesper'a'n dung'it'ar'o'n, ĝust'e tiam el'ir'ant'a'n al labor'ej'o'j.

La mal'hel'iĝ'o'n, kiu daŭr'is de'pend'e de la lok'o ĝis sep hor'o'j, kaŭz'is pane'o en Itaipu, la plej grand'a hidroelektr'a central'o en la mond'o. La central'o funkci'as per la akv'o de la river'o Paraná, kiu flu'as el'orient'e-okcident'e'n en la sud'a region'o de Brazilo. Itaipu liver'as kvar'on'o'n de la tut'a elektr'o de Brazilo kaj preskaŭ la tut'a'n elektr'o'n de Paragvajo, land'o ankaŭ fort'e traf'it'a de la pane'o. Itaipu respond'ec'as pri 12 600 MW da elektr'a energi'o per'e de 18 generator'o'j.

Kin'ej'o'j

Dum la mal'hel'iĝ'o brazil'an'o'j spert'is plur'a'j'n mal'agrabl'aĵ'o'j'n. La polic'o de la urb'o San-Paŭlo ricev'is per telefon'o 2400 help-pet'o'j'n dum la unu'a hor'o de la mal'hel'iĝ'o. En Rio-de-Ĵanejro 10 000 ge'lern'ant'o'j subit'e rest'is sen lum'o en klas'ĉambr'o'j. En plur'a'j kin'ej'o'j spekt'ant'o'j dev'is tra'nokt'i pro tim'o ir'i hejm'e'n sen lum'o. Ali'a'j hom'o'j, kies sol'a lum'o de'ven'is de poŝ'telefon'o'j, rest'ad'is dum hor'o'j en lift'o'j ĝis la inter'ven'o de fajr'o'brigad'ist'o'j.

Inter la plej grav'a'j sekv'o'j de la ĥaos'o ŝok'is brazil'an'o'j'n la mort'ig'o de vir'in'o, kiu prov'is evit'i rab'ist'o'n. Laŭ la polic'o, ŝi decid'is hejm'e'n vetur'ig'i amik'in'o'n, ĉar bus'o'j kaj trajn'o'j apenaŭ funkci'is. Ĉe la en'ir'ej'o de la konstru'aĵ'o, kie loĝ'is la amik'in'o, ili ek'vid'is rab'ist'o'n kun arm'il'o. La stir'ant'a vir'in'o akcel'is la aŭt'o'n kaj okaz'ig'is kolizi'o'n. La rab'ist'o re'ag'is per du paf'o'j kaj fuĝ'is. Li for'pren'is neni'o'n krom la viv'o'n de la vir'in'o, kiu prov'is help'i si'a'n amik'in'o'n.

Kaf'ej'o'j

Tamen ne ĉiu'j sufer'is pro mank'o de lum'o. Furor'is aĉet'ad'o de kandel'o'j, kio neniel rilat'is al la oft'a'j brazilaj katolik'a'j fest'o'j. Kaj, malgraŭ tio, ke kelk'a'j klient'o'j de kaf'ej'o'j for'kur'is en la mal'lum'o, ne pag'int'e si'a'j'n faktur'o'j'n, raport'is polic'estr'o'j en la plej grand'a'j brazilaj urb'o'j, ke ne pli'mult'iĝ'is krim'o'j.

La brazila ministr'o pri min'o'j kaj energi'o Edison Lobão [édison lobaŭ] dir'is, ke kaŭz'is la katastrof'o'n mal'bon'a veter'o en la region'o de la central'o. Tie'a'j fulm'o'j kapabl'is difekt'i delikat'a'j'n aparat'o'j'n. Tamen sen apart'a'j kial'o'j kelk'a'j opini'is, ke tem'as pri atak'o kontraŭ la komput'il'a sistem'o ĉe la central'o. Ali'a'j vol'is kred'i je politik'a interes'o, ĉar en 2010 fin'iĝ'os la mandat'o de prezid'ant'o Lul'a. Ne mank'is ŝerc'o, ke Itaipu est'is tiam reg'at'a de Homer Simpson, la fuŝ'ul'o de uson'a animacia film'o.

Kapabl'o

Pli fid'ind'e klar'ig'is la kriz'o'n José Goldemberg [ĵuzé góŭdemberg], fizik'ist'o, eks'ministr'o pri kler'ig'ad'o kaj eks'rektor'o de la Universitat'o de San-Paŭlo. Li dir'is, ke vesper'e la 10an de novembr'o la sistem'o de Itaipu funkci'is je maksimum'a kurent'a kapabl'o. Li atent'ig'is pri tro'a centr'ad'o de la elektr'a energi'o de Brazilo en mal'mult'a'j staci'o'j.

Laŭ fak'ul'o'j, Brazilo hav'os sufiĉ'e da elektr'o por evit'i simil'a'n problem'o'n almenaŭ ĝis 2013. Tamen jam plur'foj'e en la pas'int'ec'o Brazilon traf'is mal'hel'iĝ'o'j. En 1999 pli ol 60 % de la land'o rest'is hor'o'j'n en mal'lum'o. En 2001 kaj 2002 la reg'ist'ar'o lanĉ'is i'a'n ministr'ej'o'n pri mal'hel'iĝ'o por administr'i energi'a'n kriz'o'n kaj solv'i la problem'o'n. Sed de'nov'e, en 2005 kaj en 2007, mal'hel'iĝ'o traf'is pli ol tri milion'o'j'n da hom'o'j en la ŝtat'o'j Rio-de-Ĵanejro kaj Espírito-Santo.

Post la mal'hel'iĝ'o ne silent'is la politik'a opozici'o. Ĝi atent'ig'is, ke statistik'o'j ĉiam favor'as la prezid'ant'o'n, kiu kun aŭ sen lum'o tamen far'iĝ'is la plej popular'a prezid'ant'o de Brazilo. Kred'ebl'e, en iu mal'lum'a ĉambr'o kun'sid'is brazilaj opozici'ul'o'j, diskut'ant'e, kia'manier'e mal'ŝalt'i la energi'o'n de la labor'ist'a respublik'estr'o.

Jozefo LEJĈ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jozefo Lejĉ el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Religi'a'j el'don'aĵ'o'j en libr'o'foir'o

Ankaŭ ĉi-jar'e okaz'e de tut'naci'a libr'o'foir'o en Tiran'o plur'a'j religi'a'j el'don'ej'o'j prezent'is si'a'j'n nov'a'j'n publik'ig'aĵ'o'j'n. En Albanio, la unu'sol'a ateist'a ŝtat'o en'mond'e, dum almenaŭ kvar'on'jar'cent'o (1967-1990), kiam la religi'a'j instituci'o'j, ankaŭ ties propagand'o kaj liber'a esprim'ad'o pri Di'o kaj kred'o, est'is sever'e mal'permes'it'a'j kaj pun'end'a'j, nun flor'as ankaŭ la pri'religi'a literatur'o. La libr'o'foir'a'j montr'o'fenestr'o'j kaj stand'o'j est'as okul'frap'e plen'a'j de divers'a'j religi'a'j titol'o'j kaj ĝenr'o'j: katolik'a'j, ortodoks'a'j, islam'a'j, evangeli'a'j kaj ali'a'j. Menci'ind'e est'as, ke la publik'ig'aĵ'o'j krist'an'a'j kuŝ'as tuj apud la islam'a'j, kio tut'e ne ĝen'as alban'o'j'n, kiu'j kun'viv'as harmoni'e kun sam'patr'uj'an'o'j de divers'a'j religi'kred'o'j.

En la alban'a'n est'as jam majstr'e traduk'it'a'j ĉiu'j ĉef'verk'o'j de krist'an'ism'o, islam'o ks.; pli'e oni verk'is ankaŭ pri afer'o'j beletr'a'j, scienc'a'j, histori'a'j, moral'a'j, eduk'a'j, organiz'a'j. En la stand'o'j de francisk'an'o'j, ekzempl'e, oni trov'as plur'a'j'n verk'o'j'n de eminent'ul'o'j el la pas'int'o, kiu'j stud'is etnografi'o'n, histori'o'n, arkeologi'o'n kaj la lingv'o'n de la alban'o'j dum jar'cent'o'j, kiam la land'o sufer'is long'temp'e la jug'o'n de la otoman'o'j, kiu'j eĉ ne permes'is alban'lingv'a'j'n lern'ej'o'j'n kaj publik'ig'aĵ'o'j'n.

La leg'ant'o'j, sci'vol'e, long'e star'as antaŭ ili por kon'at'iĝ'i kaj aĉet'i libr'o'j'n aŭ por ĉe'est'i gazet'ar'a'j'n konferenc'o'j'n. Hodiaŭ la religi'o, kiel instituci'o kaj kred'o, est'as de'nov'e honor'ind'a kaj respekt'ind'a, des pli ke ĉe alban'o'j oni ne kon'as kverel'o'j'n aŭ dis'iĝ'o'j'n pro tio.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Psikologi'a mis'traf'o esperant'lingv'a (2)

„Ĉu neces'as psikolog'a ret'help'o esperant'lingv'a?” demand'as Adam Kiss (MONATO 2009/10, p. 20). Laŭ mi, tiu demand'o grav'eg'as, sed ĝi ne vek'as sufiĉ'e da interes'o ĉe hom'o'j, kiu'j tro facil'e sub'met'iĝ'as al „normal'a kutim'o”. Tro oft'e hom'o'j ne vid'as si'a'n sub'met'iĝ'o'n al mod'o kaj normal'ec'o. Ili ne vid'as si'a'j'n katen'o'j'n kaj si'n kred'as liber'a'j, nur marŝ'ant'e en la modern'ec'a vent'o. „Mi est'as en mi'a temp'o. Ni'a'j pra'patr'o'j tajl'is ŝton'a'j'n il'o'j'n. Nun ni uz'as komput'il'o'j'n kaj Inter'ret'o'n”, ili dir'as. Blind'e sekv'ant'e la mod'o'n, ili eĉ indik'as nur ret'adres'o'n, imag'ant'e, ke ĉiu'j'n „normal'a'j'n hom'o'j'n” inter'lig'as ret'o. Tio'n far'as Adam Kiss. Sed mi vol'as est'i mi, eĉ se mi ŝajn'as ne'normal'a. Mi ne ced'as al ret'a mod'o. Mi kuraĝ'as proklam'i tio'n, hav'ant'e nur poŝt'a'n adres'o'n, faks'il'o'n kaj mi'a'n mens'a'n san'o'n.

Michel MArk'o
Franci'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Michel Mark'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kiam komenc'iĝ'is la milit'o?

Naci'ism'o foj'foj'e forges'ig'as la plej simpl'a'j'n fakt'o'j'n por iel valor'ig'i si'a'n propr'a'n naci'o'n. Bardhyl Selimi asert'as, ke la du'a mond'milit'o komenc'iĝ'is per la invad'o en Albanion la 7an de april'o 1939. Tamen en tiu tag'o Etiopio jam est'is okup'it'a de la ital'o'j de post maj'o 1936 kaj daŭr'e rezist'is. Ankaŭ Ĉeĥ'o'slovaki'o est'is jam okup'it'a de la german'o'j unu monat'o'n antaŭ ol Mus'sol'in'i per'fort'is Albanion.

En ali'a mond'o'part'o dum tiu sam'a 7a de april'o japan'a'j kaj ĉin'a'j arme'o'j est'is batal'ant'a'j en Nanĉang'o, kie 100 000 milit'ist'o'j mort'is. Mi vet'as, ke tie neni'u rimark'is, ke kelk'a'j ĝendarm'o'j alban'a'j paf'is al ital'a'j milit'ist'o'j en Durrës. La japan'a milit'ist'ar'o est'is atak'int'a Ĉini'o'n la 7an de juli'o 1937. Tiel tiu milit'o inter Japani'o kaj Ĉini'o, kiu daŭr'is ĝis la 2a de septembr'o 1945, est'as la plej long'a inter du land'o'j en la du'a mond'milit'o. Ĉiu'j tiu'j invad'o'j kaj milit'o'j, kaj ankaŭ la hispan'a intern'a milit'o, est'is prelud'o'j al la ĝeneral'a ek'flagr'o, kiu ja komenc'iĝ'is la 1an de septembr'o 1939, kiam Germanio atak'is Pollandon.

Thierry TAILHADES
Franci'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Thierry Tailhades el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Aŭtor'o je ver'e mond'a nivel'o

Mi pens'is, ke jam iom mi sci'as pri la histori'o de l' 20a jar'cent'o; mi pens'is, ke jam iom mi leg'is pri ambaŭ grand'a'j milit'o'j, kiu'j vund'is ni'a'n kontinent'o'n tiu-jar'cent'e, pri la sen'senc'ec'o de la inter'buĉ'ad'o de la Unu'a Mond'milit'o, pri est'iĝ'ant'a Nazi'ism'o k.s.; ebl'e mi eĉ pens'is, ke mi jam leg'is pri tio tro, sed mi konstat'is, ke de'nov'e mi'a korp'o re'ag'as har'hirt'ig'e: Trevor verk'as terur'e – terur'e real'ec-proksim'e, terur'e tim'trem'ig'e: oni kun'viv'as la risk'a'n period'o'n, kiam Berlino ne nur est'is kultur'bred'ej'o de Eŭrop'o plej riĉ'a, sed ankaŭ nest'o de vipur'o'j plej hid'a. Oni aŭskult'as la raport'aĵ'o'j'n el for'a Aŭstrali'o, el temp'o mult'e pli post'a pri grup'o ĉirkaŭ mal'dekstr'em'a revu'et'o Nov'a'j Foli'o'j (la „kajer'o'j”, kiel am'plen'e oni nom'as ili'n): leg'ant'e, oni kun'viv'as, kun'vid'as dis'volv'iĝ'ant'a'n mem'konsci'o'n de jun'ul'o'j, ŝanĝ'iĝ'ant'a'j'n si'n'ten'o'j'n en la soci'o, ek'est'o'n de minac'o'j kaj danĝer'o'j ktp. Trevor de'nov'e mal'kovr'as por ni, kio est'is la 20a jar'cent'o.

Kaj en tio li ne nur est'as majstr'a manipul'ant'o (li pardon'u la esprim'o'n) pri la montr'ad'o de divers'a'j bild'o'j, scen'o'j, kiu'j komplet'ig'as unu la ali'a'n: ili kun'iĝ'as en impon'a klimaks'o. Kaj sam'temp'e li est'as stil'e tre zorg'em'a, ne uz'as super'flu'a'j'n neolog'ism'o'j'n, sed, ali'flank'e, ankaŭ ne nepr'e lim'ig'as si'n je minimum'o. Almenaŭ mi est'as kontent'a, ke foj'e eĉ kelk'a'j'n vort'o'j'n li uz'as naci'lingv'e por iom „kolor'ig'i” la medi'o'n. Nur unu ver'a'n bedaŭr'ind'aĵ'o'n mi trov'is: sur paĝ'o 181 la fam'a'n pacifism'a'n roman'o'n Im Westen nichts Neues el 1929 de E.M. Remarque li nom'as pied'not'e Neni'o nov'a el okcident'o, sed efektiv'e ĝi aper'is en Esperant'o jam sam'a'jar'e sub pli ĝust'a titol'o: En okcident'o neni'o nov'a. Parentez'e, la mal'mult'a'j pied'not'o'j ie tie tut'e ne brems'as la leg'ad'o'n, mal'e: ili util'as. Est'as bon'ven'e eĉ en roman'o leg'i spic'a'j'n detal'o'j'n.

Grand'a ĵurnal'ist'o

La rakont'at'a temp'o de la verk'o ir'as de „antaŭ la Grand'a Milit'o, nun nom'at'a la Unu'a Mond'milit'o” (paĝ'o 15) ĝis en la nun'o'n de la rakont'ant'o, 1990 (paĝ'o 9). Tiu nun'o daŭr'e rol'as fon'e, kaj tial ne tem'as pri nur „de'nov'e histori'a roman'o pri tiu'j milit'o'j”. Sed la ver'a tem'o est'as la person'ec'o de ver'e grand'a ĵurnal'ist'o, kia li est'is – ĉi Kurt en la roman'o, la vir'o, kiu rifuz'is eskap'i, kiam nazi'ism'o ek'reg'is, simpl'e ĉar li kred'is, ke „mi dev'as ag'i kvazaŭ nun ĉio de'pend'us de mi”. La rakont'ist'o, al kiu ni ŝuld'as tiu'n ĉi verk'o'n, intenc'is omaĝ'i al Carl von Ossietzky, unu el la fru'a'j viktim'o'j de la teror'a reĝim'o de Hitler, kaj al li'a bril'a kun'batal'ant'o Kurt Tucholsky. Li gratul'ind'e bril'e sukces'is. Foj'e oni kvazaŭ vid'as la inteligent'a'n grimac-rid'et'o'n, kun kiu Trevor – ne'german'o – skrib'as: „ne'german'a'j leg'ant'o'j ebl'e bezon'as iom da klar'ig'o” (paĝ'o 91) por don'i ver'e senc'hav'a'n klar'ig'o'n. Kelk'foj'e li eĉ ek'sorĉ'as ĉe mi – nask'it'a dum la last'a period'o de l' milit'o – el obskur'a'j angul'o'j de la cerb'o et'a'j'n memor'aĵ'o'j'n pri tiu for'a temp'o.

Se Trevor ne jam de'long'e pruv'is si'a'n statur'o'n – ne de simpl'e unu inter la Esperant'o-verk'ist'o'j, da kiu'j nun'temp'e ni hav'as plur'a'j'n man'plen'o'j'n, sed de aŭtor'o je ver'e mond'a nivel'o, tiam cert'e nun tio'n li montr'is.

Gerrit BERVELING
Trevor Steele: Kvazaŭ ĉio de'pend'us de mi. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2009. 344 paĝ'o'j kudr'e bind'it'a'j. ISBN 978-90-77066-41-6.
Ĉu vi trov'as tiu'n ĉi recenz'o'n util'a? Tiam bon'vol'u montr'i vi'a'n simpati'o'n kaj flat'u ni'n per la jen'a buton'o!
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gerrit Berveling el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Protekt'as nur Di'o

Fin'e de oktobr'o est'as vakcin'it'a'j kontraŭ polio'mjel'it'o la unu'a'j infan'o'j en Burundo. Sekv'as kampanj'o por vakcin'i ĉiu'j'n infan'o'j'n post la mal'kovr'o de polio'mjel'it'o en la nord-orient'a burunda provinc'o Cibitoke. La provinc'o apud'as la Demokrati'a'n Respublik'o'n Kongo, kie jam est'as registr'it'a la mal'san'o, kaj Ruandon.

Pli ol milion'o kaj du'on'o da burundaj infan'o'j ricev'is la vakcin'o'n, kiel ankaŭ infan'o'j en la provinc'o Sud-Kivuo (Kongo). Tamen en Burundo la vakcin'o'j ne sufiĉ'is. La instanc'o'j uz'is mal'nov'a'j'n statistik'o'j'n, kiu'j en'kalkul'is nek la kresk'o'n de la popol'o nek la ĉe'est'o'n de hejm'e'n'ven'int'a'j rifuĝ'int'o'j el Tanzanio.

Okaz'is du'a vakcin'ad'o-program'o en novembr'o, kiam la instanc'o'j est'is pli bon'e prepar'it'a'j. Tamen mult'a'j ge'patr'o'j ne re'ven'ig'is si'a'j'n id'o'j'n al la vakcin'ej'o'j. Cirkul'is oni'dir'o'j, ke infan'o'j vakcin'it'a'j spert'as problem'o'j'n pri si'a'j intest'o'j. Tio ja okaz'is en unu vilaĝ'o en la provinc'o Makamba.

Pek'ad'o

Ali'a problem'o font'as el preĝ'ej'o'j, kiu'j instru'as, ke nur Di'o protekt'as kontraŭ mal'san'o'j, kaj do ke hom'a'j rimed'o'j ne help'as. Pastr'o'j eĉ al'don'as, ke pek'as tiu'j, kiu'j si'a'j'n infan'o'j'n vakcin'ig'as. Kaj, malgraŭ la klopod'o'j de la reg'ist'ar'o, mult'a'j ge'patr'o'j en vilaĝ'o'j ankoraŭ ne kompren'as la grav'ec'o'n de vakcin'ad'o.

Polio'mjel'it'o dis'vast'iĝ'as per konsum'ad'o de manĝ'aĵ'o kaj akv'o infekt'it'a'j. Ĝi est'as fort'e infekt'a kaj facil'e difekt'as la imun-sistem'o'n de tiu'j, kiu'j ne est'is vakcin'it'a'j. La mal'san'o endemi'as en kvar land'o'j de la mond'o: Niĝerio, Barato, Afgani'o kaj Pakistano.

Jérémie SABIYUMVA
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jérémie Sabiyumva el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Famili'o'j je la lim'o

Laŭ statistik'o'j Burundo est'as inter la plej dens'e loĝ'at'a'j afrik'a'j land'o'j kun ĉirkaŭ ok milion'o'j da hom'o'j. Laŭ demograf'o'j, se oni ne lim'ig'os la nombr'o'n de infan'o'j, la loĝ'ant'ar'o ĝis 2015 du'obl'iĝ'os. Tio ne surpriz'u: en mult'a'j region'o'j de Burundo oni ankoraŭ konsider'as infan'o'j'n kiel riĉ'aĵ'o'n.

En grand'a'j urb'o'j oni kompren'as la rezult'o'j'n de mult'infan'a'j famili'o'j. En urb'o'j, kie la viv'o pli kost'as, infan'o'j form'as ŝarĝ'o'n, ĉar neces'as pag'i eduk'ad'o'n, loĝ'ad'o'n, manĝ'aĵ'o'n ktp.

En vilaĝ'o'j, kie – kontrast'e al urb'o'j – viv'as mal'mult'e da eduk'it'a'j hom'o'j, vir'in'o'j dir'as, ke, kiam ili graved'iĝ'as, ili nepr'e nask'u la infan'o'j'n. Ali'a'j al'don'as, ke, se Di'o vol'as, ke ili ne nask'u, nur tiam ili halt'os.

Kurac'ist'o'j

La vilaĝ'an'in'o'j asert'as, ke ili nask'as mult'a'j'n infan'o'j'n, ĉar du'on'o de la infan'o'j mort'os. Mank'as en la vilaĝ'o'j kurac'ist'o'j, kaj mal'sat'o detru'as la imun'sistem'o'n de mult'a'j infan'et'o'j. Ceter'e kelk'a'j religi'o'j instru'as, ke nepr'as nask'i kaj tiel plen'ig'i la mond'o'n.

Tamen est'as la vir'in'o'j, kiu'j zorg'as pri la bon'fart'o de burundaj famili'o'j. Kiam ili sen'ĉes'e graved'iĝ'as, ili ne pov'as si'n kontent'ig'e dediĉ'i al si'a'j famili'o'j kaj id'o'j. Kaj, pro la mult'a'j infan'o'j, mank'as sufiĉ'e da manĝ'aĵ'o'j, kio si'a'vic'e mal'bon'e efik'as sur la san'o'n ne nur de la patr'in'o, sed ankaŭ de la tut'a famili'o.

Tio signif'as ankaŭ, ke foj'foj'e pli aĝ'a'j infan'o'j pri'zorg'as pli jun'a'j'n. Tial la plej aĝ'a'j ne ĉiam vizit'as lern'ej'o'j'n kaj, kiam la ge'patr'o'j labor'as en la kamp'o'j, ili dev'as prepar'i manĝ'aĵ'o'j'n por la pli jun'a'j ge'frat'o'j.

Baz'lern'ej'o'j

Eĉ kiam infan'o'j ja ir'as al lern'ej'o'j, grand'as la klas'o'j. Foj'e ekzist'as nur ses instru'ist'o'j por 700 lern'ej'an'o'j. Pro la ne'pag'i'pov'o de la ge'patr'o'j, la ŝtat'o subvenci'as ĉiu'j'n infan'o'j'n en baz'lern'ej'o'j. Tamen tio ne sufiĉ'as, kiam la stomak'o'j mal'plen'as. En kelk'a'j vilaĝ'o'j, la mond'a nutr'aĵ'o-program'o manĝ'ig'as lern'ej'an'o'j'n.

Tro da infan'o'j konduk'as al la grand'urb'a fenomen'o de sen'hejm'a'j, sur'strat'a'j infan'o'j, kiu'j foj'e kulp'as pri rab'o'j kaj mort'ig'o'j. Ĝeneral'e infan'o'j tia'j ne sci'pov'as leg'i aŭ skrib'i, kaj do lern'as nur kiel prepar'i ordinar'a'n manĝ'aĵ'o'n, kaj – por knab'in'o'j – kiel prepar'i manĝ'aĵ'o'j'n por infan'o'j. Ili pas'ig'as si'a'n jun'aĝ'o'n, labor'ant'e en hejm'o'j kontraŭ ne'signif'a salajr'o, kiu'n ili plu'send'as al si'a'j famili'o'j en la vilaĝ'o'j.

Iniciat'o

Antaŭ kelk'dek'o da jar'o'j ek'funkci'is iniciat'o por inter'spac'ig'i nask'o'j'n en Burundo. Ating'it'a tamen est'as preskaŭ nul'o. Ĝi sukces'is nur en la grand'a'j urb'o'j, tamen la ĉef'a problem'o kuŝ'as en la vilaĝ'o'j.

Neces'as energi'e kaj fort'e konsci'ig'i al la popol'o, ke nun'temp'e ne valor'as nask'i infan'o'j'n, se ili'n oni ne pov'as pri'zorg'i. Ankaŭ la ŝtat'o pov'us inter'ven'i por laŭ'leĝ'e lim'ig'i la nombr'o'n de infan'o'j permes'at'a'j al ĉiu par'o kaj por pun'i tiu'j'n, kiu'j ne respekt'as la lim'o'n. Tio ja sukces'is en kelk'a'j land'o'j, kiel Ĉini'o, kie oni reg'is la sen'brid'a'n kresk'o'n de la popol'o.

Tamen en Burundo la reg'ist'ar'o mal'rekt'e kontribu'as al la terur'a kresk'o de la popol'o. Ĝi subvenci'as ĉiu'j'n akuŝ'o'j'n en publik'a'j hospital'o'j kaj la fleg'ad'o'n de infan'o'j mal'pli ol kvin jar'aĝ'a'j.

Jérémie SABIYUMVA
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jérémie Sabiyumva el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Grand'a anonim'a leter'o

Post vigl'a kampanj'o (MONATO 2009/12), svis'a'j civit'an'o'j fin'fin'e decid'is per referendum'o al'don'i nov'a'n fraz'o'n al la land'a konstituci'o: „Mal'permes'it'e est'as konstru'i minaret'o'j'n”. La decid'o ne aplik'ebl'as al la kvar ekzist'ant'a'j minaret'o'j.

Kutim'e svis'o'j rifuz'as ekstrem'a'j'n propon'o'j'n, sed ĉi-foj'e majoritat'a'j 57,5 % akcept'is diferenc'ig'a'n dispon'o'n kontraŭ la islam'a komun'um'o. Nur en kvar el la 26 kanton'o'j (region'o'j) la voĉ'don'ant'o'j mal'akcept'is la propon'o'n: Bazel'o, Ĝenevo, Vaŭd'o kaj Neŭŝatelo. Rimark'ind'as ankaŭ, ke ĉef'a'j urb'o'j rifuz'is la propon'o'n.

Tiu ĉi voĉ'don'a rezult'o est'as grand'a surpriz'o. Preskaŭ ĉiu'j parti'o'j, firma'o'j, sindikat'o'j kaj la reg'ist'ar'o mem kontraŭ'is la propon'o'n de dekstr'a'j ekstrem'ul'o'j. Eĉ opini-sond'o'j ne prognoz'is la rezult'o'n.

Tim'o

Ŝajn'as, kvazaŭ la voĉ'don'int'o'j send'is „grand'eg'a'n anonim'a'n leter'o'n” al la svis'land'a'j islam'an'o'j. Tiel, kred'ebl'e, svis'o'j esprim'is si'a'n tim'o'n antaŭ islam'an'o'j vid'it'a'j nur en televid'a'j el'send'o'j: ver'ŝajn'e ili neniam ver'e kon'at'iĝ'is kun islam'a'j loĝ'ant'o'j de si'a land'o.

Neces'as nun pli detal'e analiz'i la rezult'o'j'n. Svis'land'o ŝajn'as est'i la unu'a land'o decid'int'a pri diskriminaci'a dispon'o kontraŭ iu apart'a religi'o. Aŭtoritat'o'j nun antaŭ'vid'as mal'facil'aĵ'o'j'n koncern'e inter'naci'a'j'n rilat'o'j'n kaj komerc'o'n de svis'a'j firma'o'j, precip'e en Mez-Orient'o.

Ebl'as ankaŭ, ke la nov'a regul'o est'os fin'diskut'it'a ĉe la Eŭrop'a Kort'um'o pri Hom'a'j Rajt'o'j en Strasburgo. Kvankam minaret'o'j ne est'as dev'ig'a'j por islam'an'o'j, evident'as, ke tiu ĉi decid'o est'as diferenc'ig'o al ili ne'akcept'ebl'a. La voj'o est'os ankoraŭ long'a ĝis fin'aranĝ'o de la afer'o. Tia'j est'as la risk'o'j de rekt'a demokrati'o.

Daniel SCHOENI BARTOLI
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Daniel Schoeni Bartoli el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kosm'ologi'o de ni'a jar'cent'o

Dum jar'o'j mi kon'as Manuel Halvelik. Oft'e mi renkont'is li'n en ni'a lok'a Esperant'o-klub'o. Mi sci'is, ke li est'as erud'it'o, pro li'a'j inter'ven'o'j dum debat'o'j pri iu ajn tem'o.

Antaŭ ne'long'e mi hazard'e trov'is en la ret'o tekst'o'n li'a'n kun la titol'o „Sotragogismo” (www.sotragogismo.net). Tem'as pri pli ol 400-paĝ'a dokument'o pri kosm'ologi'o. Baldaŭ evident'is, ke la en'hav'o trans'ir'as mi'a'j'n digest'ebl'o'j'n. Mi konfront'iĝ'is i.a. kun fak'vort'o'j el filozofi'o, natur'scienc'o'j, matematik'o ..., kiu'j'n mi ne kompren'as, kun menci'o'j de scienc'a'j leĝ'o'j, kiu'j'n mi ne kon'as ... Malgraŭ tio mi daŭr'ig'is tra'foli'um'ad'o'n kaj leg'ad'o'n de part'o'j. Mi konfront'iĝ'is kun ar'o da tut'e nov'a'j ide'o'j, ĉiu'foj'e argument'it'a'j per cit'aĵ'o'j de aŭtoritat'a'j figur'o'j aŭ kun menci'o de nun'temp'a'j scienc'a'j mal'kovr'o'j. Halvelik ne tim'as montr'i erar'o'j'n aŭ mank'o'j'n ĉe plej renom'a'j scienc'ist'o'j. Evident'e mi ne pov'us pri'juĝ'i la en'hav'o'n, sed per tiu ĉi artikol'et'o mi esper'as instig'i scienc'ist'o'j'n kon'at'iĝ'i kun tiu ĉi riĉ'en'hav'a verk'aĵ'o.

Jen kio'n Halvelik mem skrib'is pri ĝi:

„Tem'as ja ver'e pri nov'a paradigm'o, t.e. nov'a mond'bild'o kiel si'a'temp'e la teori'o de Copernicus, kiu ŝanĝ'is la mond'percept'o'n kaj kun'e la hom'soci'o'n. Grand'a diferenc'o kun ali'a'j filozofi'a'j sistem'o'j est'as ke la mi'a est'as firm'e apog'at'a de scienc'a'j don'it'aĵ'o'j kaj de matematik'o.”

Ĝi aper'as ĝust'a'temp'e en ni'a hom'a kultur'histori'o, ĉar nur ĵus fizik'ist'a'j medi'o'j konstat'is kaj cert'ig'as, ke la du grand'a'j teori'o'j, kiu'j reg'is la pas'int'a'n jar'cent'o'n, Kvantum'fizik'o kaj Relativ'ec'o, plu ne valid'as pro intern'a'j si'n'kontraŭ'dir'o'j. Kiu mond'bild'o ili'n anstataŭ'ig'u, ili neniel sci'as kaj tio'n ankaŭ ne hezit'as konfes'i. La materi'ism'a'j amas'komunik'il'o'j ankoraŭ turn'as surd'a'n orel'o'n al tiu katastrof'a mesaĝ'o, ĉar ili ja star'as aŭ fal'as per „La Scienc'o”. Tio facil'e ebl'as, ĉar teknologi'o plu produkt'as kaj produkt'os mir'ig'aĵ'o'j'n, sen'de'pend'e de teori'a'j fundament'o'j. Sed ja fru'e aŭ mal'fru'e la ŝirm'a vezik'o de la „publik'a opini'o” krev'os. Ne forges'u: „ide'o'j reg'as la mond'o'n”. Do ne tim'u; kvankam mi'a verk'o est'as mal'facil'e al'ir'ebl'a, ĝi baldaŭ ven'os al la surfac'o. Fakt'e, jam relativ'e mult'a'j hom'o'j vizit'is mi'a'n ret'ej'o'n kaj ankaŭ el'ŝut'is material'o'n, sed (provizor'e) sen vid'ebl'a rezult'o. Kred'ebl'e en'part'e ankaŭ pro tio, ke eĉ esperant'ist'o'j mem neniel atend'as renkont'i i'o'n histori'e decid'a'n en ni'a verd'a medi'o.

Halvelik ankaŭ spert'is, ke Esperant'o ne sufiĉ'e preciz'as por la ĉiam pli rapid'e aper'ant'a'j nov'a'j termin'o'j. Li propon'as adapt'o'j'n de Esperant'o por la termin'ologi'o kaj por la ortografi'o kaj nom'is si'a'n projekt'o'n Uniespo (universal'a Esperant'o). Sed la tekst'o'j en'hav'as klar'ig'o'j'n pri ne-Zamenhofaj vort'o'j kaj pri la adapt'it'a ortografi'o.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Libr'et'o lern'ej'a

Okaz'e de la 30-jar'iĝ'o de la Inter'naci'a Centr'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en Vieno kaj de la aŭstr'a prezid'o de la Sekur'ec'a Konsili'o de UN en novembr'o aper'is libr'et'o kun instru'material'o'j por mez'lern'ej'o'j. Prepar'is la tekst'o'j'n fak'ul'o'j de la ministeri'o'j pri ekster'land'a'j afer'o'j kaj pri instru'ad'o, help'e de la inform'serv'o de UN en Vieno.

En ĉapitr'o'j, kiu'j rilat'as al aŭstr'a'j instru'plan'o'j, la ge'lern'ant'o'j ricev'as super'rigard'o'n pri la histori'o, struktur'o kaj ĉef'task'o'j de UN sam'kiel pri la rol'o de Aŭstrio en ĝi.

Simul'ad'o

La material'o'j, sub titol'o „Kun'e fort'a'j – Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j”, est'as verk'it'a'j por infan'o'j ek'de la aĝ'o de 13 jar'o'j. Aper'as ekzempl'e kviz'o pri simul'ad'o de la Sekur'ec'a Konsili'o, per kiu ge'lern'ant'o'j pov'as pli bon'e kompren'i la decid'a'j'n procez'o'j'n en la plej alt'rang'a UN-organ'o.

La aŭstr'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, Michael Spindelegger, kiu kun'lanĉ'is la libr'et'o'n, dir'is: „Ĝust'e la tem'o'j, kiu'j la ge'jun'ul'o'j'n interes'as – klimat'protekt'ad'o, batal'o kontraŭ mal'riĉ'ec'o kaj sekur'ig'o de pac'o – postul'as aktiv'a'n inter'naci'a'n engaĝ'o'n. Ni dev'as hav'i la komun'a'n dezir'o'n per'i ili'n al la lern'ej'o'j.”

Ekzempler'o'j'n de la libr'et'o oni send'is al ĉiu'j mez'lern'ej'o'j en la land'o. Re'ag'o'j de instru'ist'o'j kaj lern'ant'o'j tre favor'as.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Narkot'a'j Dakot'o'j

En 1980 la uson'a reg'ist'ar'o donac'is mon'o'n kaj ter'o'n en Nord'a kaj Sud'a Dakot'o al indi'an'a'j trib'o'j, kiu'j cent'o'n da jar'o'j antaŭ'e perd'is si'a'n tradici'a'n teren'o'n. Fakt'e la nom'o de la du ŝtat'o'j, Dakot'o, de'ven'as de la siu'a „dakóta”, kiu signif'as „alianc'an'o”.

Tamen malgraŭ la help'o de la reg'ist'ar'o la trib'o'j rest'as en ekstrem'a mal'riĉ'ec'o. Sen'labor'ec'o ating'is 80 % de la trib'an'o'j, kiu'j prov'is kultiv'i la ter'o'n, sed la grund'o en la rezerv'ej'o'j ne tiom facil'e pri'labor'ebl'as kiom en la region'o'j okup'it'a'j de blank'ul'o'j.

Do en la pas'int'a'j dek jar'o'j la rest'ant'a'j siu'o'j defi'is la reg'ist'ar'o'n kaj komenc'is kultiv'i kanab'o'n por industri'a uz'o, ekz. ĉe paper'o- aŭ parfum'o-fabrik'o'j. Tamen evident'iĝ'is, ke la kanab'o est'is uz'at'a ankaŭ por kre'i narkot'aĵ'o'j'n.

Konstituci'o

Rezult'e, la instanc'o'j en'ir'is la hejm'o'j'n de siu'o'j kaj arest'is trib'an'o'j'n. Sed la uson'a konstituci'o mal'permes'as, ke la instanc'o'j en'ir'u privat'a'j'n hejm'o'j'n sen kort'um'a arest-mandat'o.

La siu'o'j plend'is ĉe distrikt'a federal'a kort'um'o, sed van'e. Pro tio ili daŭr'e kultiv'as kanab'o'n, argument'ant'e, ke ili'a industri'a kanab'o, ĉerp'it'a de foli'o'j, ne en'hav'as la pli toks'a'j'n ĥemi'aĵ'o'j'n trov'ebl'a'j'n ĉe kanab'o de'pren'it'a de la tig'o de la plant'o.

La kort'um'o tamen rekomend'is, ke la siu'o'j prov'u ĉe la uson'a parlament'o, aŭ kongres'o. Inter'temp'e, ĝis decid'os la kongres'o, ŝajn'as, ke el'ir'i el mal'riĉ'ec'o ne facil'as al la rest'ant'a'j siu'o'j.

El'son B. SNOW
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de El'son B. Snow el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kurac-ajl'o

La t.n. pork'a'n grip'o'n ne evit'is Litovio. Hom'o'j ĉie mal'san'iĝ'is, krom ĉe unu lok'o – infan'vart'ej'o en la ĉef'urb'o Vilnius. Eĉ ne unu el la 71 infan'o'j sufer'is pro la grip'o kaj, kiam oni esplor'is, la mister'o tuj klar'iĝ'is. Kiam oni mal'ferm'is la pord'o'n de la ej'o, traf'is la naz'o'n fort'a odor'o de ajl'o.

La ajl'a'n rimed'o'n el'pens'is du jun'a'j vart'ist'in'o'j. Sci'ant'e, ke ajl'o protekt'as kontraŭ virus'o'j, ili decid'is prov'i ĝi'n kontraŭ la grip'o. Tiel sur la kol'o'n de ĉiu infan'o ili pend'ig'is kest'et'o'j'n en'ten'ant'a'j'n freŝ'a'n ajl'o'n. Dum lud'o'j ili foj'foj'e pet'is, ke la infan'o'j en'spir'u la ajl'o-odor'o'n. Post kelk'a'j tag'o'j en la kol'kest'et'o'j aper'is nov'a freŝ'a ajl'er'o.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Aŭstr'a'j alp'ist'o'j sur Kilimanĝar'o: konvenci'o pri klimat'a protekt'ad'o postulat'a

La glaci'o degel'as dram'ec'e. Kilimanĝar'o, la plej alt'a mont'o de Afrik'o, jam perd'is 80 procent'o'j'n de si'a glaci'kovr'o. Kaj kiel la klimat'a ŝanĝ'iĝ'o influ'as tiu'n mont'o'n, pov'is vid'i an'o'j de la inter'naci'a klimat'protekt'a iniciat'o Greenpeaks kun'e kun aŭstr'a'j alp'ist'o'j.

Mont'ar'a gvid'ist'o Faustino preciz'e esprim'as: „Se ni nun ne pri'atent'os ni'a'j'n natur'o'n kaj mont'o'j'n, tiu'okaz'e ĉio est'os perd'it'a!” Tiu 65-jar'ul'o jam pli ol 350-foj'e grimp'is la 5895 m alt'a'n pint'o'n Uhuru en la orient'afrik'a Tanzanio. „Glaci'o iĝ'as vid'ebl'e mal'pli mult'a. Tio est'as rezult'o de la tut'mond'a varm'iĝ'o en la pas'int'a'j 100 jar'o'j.”

Greenpeaks al'vok'as nun de sur la pint'o de Kilimanĝar'o ĉiu'j'n alp'ist'o'j'n por kun'labor'o kaj sub'ten'o de la tut'mond'a klimat'protekt'a kampanj'o Seal the Deal! (Sigel'u la kontrakt'o'n!) de la Natur'protekt'a Program'o de UN (UNEP). La cel'o de la program'o est'as, ke ĉiu'j land'o'j sub'skrib'u nov'a'n klimat'protekt'a'n konvenci'o'n por brems'i la tut'mond'a'n varm'iĝ'o'n. La voĉ'o de alp'ist'o'j tre grav'as ĉe UNEP, ĉar ili est'as ver'a'j atest'ant'o'j de la efik'o'j de la klimat'ŝanĝ'iĝ'o al la sent'iv'a'j ekologi'a'j mont'sistem'o'j.

La de la alp'ist'o'j sur Kilimanĝar'o etend'it'a'n standard'o'n Seal the Deal! oni uz'is unu'a'foj'e dum la Tut'mond'a Klimat'a Semajn'o de la 21a ĝis la 25a de septembr'o 2008 kaj post'e transport'is al la mont'o'supr'o.

Greenpeaks est'as inter'naci'a iniciat'o pri klimat'protekt'o, kiu atent'ig'as dum plej super'a'j renkont'iĝ'o'j de ŝtat'a'j kaj reg'ist'ar'a'j estr'o'j pri la klimat'ŝanĝ'iĝ'o kaj invit'as ĉiu'j'n alp'ist'o'j'n, vojaĝ'ant'o'j'n kaj natur'amik'o'j'n part'o'pren'i. En Inter'ret'o: www.greenpeaks.org.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Or'a febr'o en Litovio

La ekonomi'a kriz'o ne preter'las'is ankaŭ Litovion, kaj ĝi instig'as al drast'a'j ide'o'j. La kompani'o „Trak'u akmuo” decid'is el'fos'i or'o'n en Litovio, land'o, kiu neniam antaŭ'e fam'iĝ'is pro or'a produkt'ad'o. La unu'a'j mili'gram'o'j da or'o jam est'is test'it'a'j en laboratori'o.

La estr'o de la kompani'o, Bronislovas Zubas, agnosk'is, ke la kompani'o, kiu ĝis nun el'fos'is kaj vend'is gruz'o'n kaj sabl'o'n, la nov'a'n ag'ad'o'n entrepren'is pro la mal'facil'a ekonomi'a situaci'o – konstru'ad'o ja drast'e fal'is. Li re'memor'is iam lanĉ'it'a'n ide'o'n, ke litova sabl'o pov'us est'i taŭg'a por el'ig'i or'o'n.

Geolog'o'j efektiv'e mal'kovr'is, ke en gruz'a'j kaj sabl'a'j tavol'o'j de nord'orient'a Litovio ebl'as trov'i ĉirkaŭ 0,5 gram'o'j'n da or'o en unu tun'o da sabl'o. Kompar'e kun la rezult'o'j en ali'a'j part'o'j de Litovio tiu kvot'o est'as sufiĉ'e alt'a. La or'o'n iam al'port'is glaĉer'o mov'iĝ'int'a el or'riĉ'a'j region'o'j de Svedi'o kaj Finnlando.

Por esplor'i la min'tavol'o'n la litova kompani'o akir'is kanad'an aparat'o'n por metal'koncentr'ad'o. En ĝi oni turn'as sabl'o'n kun akv'o kaj la centrifug'a fort'o koncentr'as sabl'er'o'j'n pli pez'a'j'n ol kvarc'o en unu lok'o'n. Tiu'j pli pez'a'j er'o'j est'as metal'o'j aŭ, laŭ geolog'a ĵargon'o, mal'hel'a'j mineral'o'j, aglomer'aĵ'o de divers'a'j metal'er'o'j, en kiu or'a'j polv'er'o'j kutim'e est'as al'glu'it'a'j al ali'a'j metal'o'j. Por test'i la koncentr'aĵ'o'n oni send'is ĝi'n al kanada laboratori'o „Activation Laboratories Ltd”.

El Kanado ven'is pozitiv'a respond'o: en la liver'it'a kvant'o est'as 0,6 gram'o'j da or'o, ankaŭ volfram'o kaj mult'a'j ali'a'j element'o'j el la tabel'o de Mendelev'o. Krom'e, german'a'j spert'ul'o'j kuraĝ'ig'is la litovojn plu'ir'i en tiu kamp'o dir'ant'e, ke en sam'a kvant'o da german'a sabl'o oni trov'as nur 0,1 gram'o'j'n da or'o kaj ili ekspluat'as.

Nun oni akir'os pli grand'a'n aparat'o'n por metal'koncentr'ad'o kaj printemp'e de 2010 komenc'os la labor'o'n. Oni intenc'as tra'kribr'i ĉirkaŭ 100 tun'o'j'n da sabl'o dum unu hor'o. Por la fin'a labor'stadi'o – el'ig'o de la or'o – neces'as mult'e'kost'a'j teĥnologi'o'j. Tial la kompani'o intenc'as la metal'koncentr'aĵ'o'n vend'ad'i al okcident'a'j land'o'j. Malgraŭ la nov'a kaj esper'ebl'e profit'o'don'a ag'ad'o, la kompani'o ne intenc'as for'las'i si'a'n ĉef'a'n ag'ad'o'n – ekspluat'i kaj vend'ad'i gruz'o'n kaj sabl'o'n por konstru'ad'o.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Parlament'o preskaŭ unu'parti'a

Rezult'e de balot'o'j en juni'o 2009 la demokrat'o'j de Sal'i Berisha ricev'is 70 lok'o'j'n el la 140 en la parlament'o. Pro tiu ĉi mal'venk'et'o la demokrat'o'j sukces'is kre'i nov'a'n reg'ist'ar'o'n nur help'e de unu el la opozici'a'j parti'o'j (Social'ist'a Mov'ad'o por Integr'iĝ'o, estr'at'a de Ilir Met'a).

La social'ist'o'j de Edvin Ram'a (ek'de 2000 la urb'estr'o de Tiran'o), kun 64 lok'o'j, formal'e agnosk'is la rezult'o'n de la balot'o'j. Tamen, kiel kondiĉ'o por part'o'pren'i en la nov'a parlament'o, la social'ist'o'j insist'is, ke balot'il'a'j kest'o'j en kelk'a'j urb'o'j est'u mal'ferm'it'a'j. Tio'n kontraŭ'is la demokrat'o'j, dir'ant'e, ke ĉio jam est'as decid'it'a de balot'komision'o'j.

Deput'it'o'j

Inter'temp'e Ram'a, kiu laŭ'statut'e rezign'u pri si'a posten'o post la mal'venk'o, kvankam mal'grand'a, kontraŭ'e re'kandidat'iĝ'is kiel parti'estr'o kaj instig'is si'a'j'n deput'it'o'j'n ne al'iĝ'i al la parlament'o. Dum'e, social'ist'o'j amas'e, tra la tut'a land'o, protest'is, postul'ant'e, ke oni mal'ferm'u la balot'il'a'j'n kest'o'j'n. Reciprok'e manifestaci'is ankaŭ demokrat'o'j, okaz'e de si'a parti'a kongres'o, apog'e al la estr'ar'o.

Tio signif'as, ke la parlament'o funkci'as kvazaŭ unu'parti'a, kiel dum la temp'o de komun'ism'o. Alban'o'j kaj ili'a'j amik'o'j ekster'land'a'j esper'as, ke la situaci'o mal'streĉ'iĝ'os, tiel ke la land'o iam pov'os al'iĝ'i al Eŭrop'a Uni'o.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Progres'o medicin'a

Mi sufer'as je mal'oft'a mal'san'o, nom'at'a „kun'tir'iĝ'o laŭ Dupuytren”. En mi'a libr'o El verv'a viv'o ĵurnal'ist'a mi pri'skrib'is tiu'n „dipitrenan kun'tir'iĝ'o'n”: ĝi kaŭz'as, ke la fingr'o'j kurb'iĝ'as. Oni ĝis hodiaŭ ne pov'as kurac'i la mal'san'o'n, nur operaci'i la man'o'j'n, el'tranĉ'ant'e la „sovaĝ'a'j'n” part'o'j'n, tiel ke la fingr'o'j de'nov'e est'as rekt'a'j.

Ĉe mi la mal'san'o est'as apart'e insist'em'a, tiel ke en novembr'o 2009 mi sufer'is jam la naŭ'a'n operaci'o'n. 40 jar'o'j'n antaŭ'e, en 1969, mi hav'is la unu'a'n; tiam mi est'is 29-jar'a. Kvankam do oni ne trov'is kurac'il'o'n por dipitrena kun'tir'iĝ'o, tamen mi pov'as konstat'i grand'a'n progres'o'n medicin'a'n, kompar'ant'e la unu'a'j'n kun la last'a'j operaci'o'j. Tiam neces'is anestez'ist'o kaj du ĥirurg'o'j, oni narkot'is la komplet'a'n korp'o'n, la operaci'o daŭr'is plur'a'j'n hor'o'j'n, mi dev'is port'i (tre ĝen'a'j'n) kontraŭ'tromb'oz'a'j'n ŝtrump'o'j'n, dev'is rest'i dum plur'a'j semajn'o'j en la mal'san'ul'ej'o, ricev'ant'e ĉiu'n tag'o'n injekt'o'n kontraŭ tromb'oz'o. Tio est'is tre ted'a, ĉar mi ja ne bezon'is kuŝ'i en lit'o, sed pov'is liber'e mov'iĝ'i, nur ne uz'i la operaci'it'a'n man'o'n. Manĝ'aĵ'o'j'n dev'is prepar'i fleg'ist'o'j tiel, ke mi pov'is en'buŝ'ig'i ĉio'n per unu man'o. Krom'e por ĉiu tag'o en klinik'o oni faktur'is por mi cert'a'n sum'o'n, kiu'n ne pag'is la mal'san'asekur'o.

Post'e, ek'de la kvar'a operaci'o, almenaŭ mi ne plu bezon'is rest'ad'i dum semajn'o'j en klinik'o, sed nur dum tri ĝis kvar tag'o'j. Inter'temp'e la ĥirurg'o'j dispon'is jam pri okul-mikroskop'o'j, tiel ke la risk'o difekt'i tenden'o'j'n kaj nerv'o'j'n est'is jam mult'e mal'pli grand'a, kaj ili pov'is operaci'i pli rapid'e. Kaj anestez'ist'o'j progres'is tiel, ke ili kapabl'as narkot'i nur la koncern'a'n brak'o'n. Por mi tio est'is grand'a avantaĝ'o, ĉar post ĉiu ĝeneral'a narkoz'o sufer'is mi'a memor'kapabl'o (problem'o precip'e por ĵurnal'ist'o!).

La du last'a'j'n operaci'o'j'n mi hav'is ne en grand'a (relativ'e anonim'a) klinik'o, sed en et'a ambulatori'o. Mi en'ir'is ĝi'n fru'maten'e, ĉe'est'is nur unu ĥirurg'o kaj fleg'ist'in'o, la operaci'o daŭr'is nur unu hor'o'n kaj mi pov'is ir'i hejm'e'n jam post tag'mez'o. Super'flu'is ŝtrump'o'j kaj injekt'o'j kontraŭ tromb'oz'o. Kompren'ebl'e est'is mult'e pli komfort'e re'san'iĝ'i en la propr'a hejm'o, kie la edz'in'o pov'is help'i mi'n. Do ni vid'as per tiu ĉi mi'a ekzempl'o, kiom progres'as medicin'o laŭ mult'a'j aspekt'o'j. Ceter'e, sed ne mal'grav'e, la nun'a metod'o est'as krom'e mal'pli kost'a. Do trankvil'e mi pov'as atend'i la (jubile'a'n) dek'a'n operaci'o'n ...

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Retaksante la buĝet'o'n

Fin'iĝ'is re'taks'ad'o de projekt'o'j propon'it'a'j de japan'a'j ministr'ej'o'j. La re'taks'ad'o sekv'as promes'o'n de la nov'a reg'ist'ar'o mal'kaŝ'i al japan'o'j la mis'uz'o'n de la ŝtat'a buĝet'o sub la antaŭ'a administr'ad'o.

Laŭ la re'taks'ad'o de en'tut'e 447 projekt'o'j, 71 est'os nul'ig'it'a'j kaj 19 provizor'e halt'ig'it'a'j. Tiel la reg'ist'ar'o ŝpar'os 1600 miliard'o'j'n da en'o'j.

Publik'e observ'is la re'taks'ad'o-kun'ven'o'n dum naŭ tag'o'j 20 000 hom'o'j, inter'ret'e 340 000. Opini'is la respond'ec'a ministr'o Sengoku: „En famili'a'j konversaci'o'j kaj eĉ en la rond'o'j de sen'hejm'ul'o'j tiu kun'ven'o est'is parol'tem'o. Tiu grand'a interes'o inter popol'an'o'j signif'as, ke ili jam sent'is mal'san'o'n en politik'o kaj administr'ad'o.”

Kontent'a

Koment'is la nov'a ĉef'ministr'o, Hatojama Jukio de la Demokrat'a Parti'o: „La buĝet'o iĝ'is vid'ebl'a al la popol'o. Mi est'as kontent'a pri la kun'ven'o.”

Ĝis nun japan'o'j simpl'e akcept'is la buĝet'o'n propon'it'a'n de la reg'ist'ar'o. Aprob'is ĝi'n la parlament'o sen mult'e da diskut'o'j. Nun japan'o'j pli interes'iĝ'as kaj kompren'as, kiel est'as uz'at'a'j impost'o'j. Tamen rest'as problem'o'j.

Ekzempl'e, la reg'ist'ar'o cel'is ŝpar'i 3000 miliard'o'j'n da en'o'j, sed la ŝpar'ot'a sum'o ne ating'is la cel'o'n. Pro tio, kiam la reg'ist'ar'o prepar'os la ven'ont'jar'a'n buĝet'o'n, kiu en'hav'os nov'a'j'n projekt'o'j'n laŭ la manifest'o de la reg'ant'a parti'o, mank'os financ'o'j. Ankaŭ kelk'a'j decid'o'j est'as tro rapid'e traf'it'a'j. Malgrandigota est'as la buĝet'o por scienc'a'j esplor'o'j: plend'is scienc'ist'o'j, dir'ant'e, ke por la mal'grand'a Japani'o grav'as esplor'o'j tia'j.

Sankt'aĵ'o'j

Krom'e rest'as sankt'aĵ'o'j. Ankoraŭ permes'at'a'j est'as konstru'ad'o de aviad'il'ŝip'o, misil'a defend'o-projekt'o kaj „afabl'a buĝet'o por uson'a'j garnizon'o'j en Japani'o”. Tiu'j projekt'o'j est'as kontraŭ la japan'a konstituci'o kaj laŭ la vol'o de Uson'o.

Ali'a sankt'aĵ'o koncern'as publik'a'n mon'o'n por apog'i politik'a'j'n parti'o'j'n (escept'e de la komun'ist'a). Tio signif'as, ke japan'o'j per si'a'j impost'o'j help'as parti'o'j'n, kiu'j'n ili ne sub'ten'as. Tio atenc'as la politik'a'n rajt'o'n de la popol'o.

La ĵurnal'ist'ar'o est'as kritik'em'a pri ĉio, kio'n far'as Hatojama. Tiu cert'e bezon'as temp'o'n por „perfekt'e pur'ig'i Japani'o'n”, kiel li promes'is, ĉar rest'as mult'o putr'a kaj polv'a post long'a reg'ad'o de la Liberal'a Demokrati'a Parti'o.

HOr'i Jasuo
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hor'i Jasuo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Adiaŭ al la nukle'a ŝtat'o

Kun la al'ven'o de la nov'a jar'o Litovio perd'is unu el si'a'j mond'a'j Guinness-rekord'o'j: ĝi ne plu est'as la land'o kun la plej potenc'a'j atom'reaktor'o'j. Unu hor'o'n antaŭ la al'ven'o de la jar'o 2010 Litovio far'iĝ'is la unu'a en la mond'o, kiu rezign'is pri nukle'a energi'o. Dum la last'a'j kvin jar'o'j funkci'ant'a nur je du'on'o de si'a potenc'o, la central'o de Ignalina liver'is ĝis 80 % de la elektro'energi'o bezon'at'a de Litovio. Je la 23a hor'o de la 31a de decembr'o de la jar'o 2009 ĝi spir'is la last'a'n spir'o'n.

La nov'jar'nokt'o por pli ol 25 000 loĝ'ant'o'j de la apud'a urb'o Visaginas probabl'e est'is la plej trist'a moment'o en la 35-jar'a histori'o de tiu urb'o en la orient'o de Litovio. La bon'fart'o de la pli'mult'o de la urb'an'o'j de'pend'is de la nukle'a central'o de Ignalina. Ĉiu ok'a labor'ant'o de la central'o en la 1980aj jar'o'j al'ven'is el divers'a'j lok'o'j de la tiam'a Sovetio kaj ĝis nun al Litovio rilat'as kvazaŭ fremd'ul'o. Post la ferm'o de la central'o mult'a'j dev'os serĉ'i ali'a'n labor'o'n aŭ komenc'i propr'a'n entrepren'o'n. Hejt'ad'o kost'os tri'obl'e, kaj por elektr'a kurent'o loĝ'ant'o'j de la urb'o dev'os pag'i du'on'o'n de la normal'a prez'o, dum antaŭ'e por tio ili el'spez'ad'is nur kelk'a'j'n cend'o'j'n.

Politik'a si'n'dev'ig'o

Kial oni ĉes'ig'is la funkci'ad'o'n de la nukle'a central'o ne dum la varm'a somer'o sed en frost'a sezon'o? „Est'is ni'a dev'o plen'um'i la kontrakt'a'j'n si'n'dev'ig'o'j'n de Litovio kaj tiel konserv'i ĝi'a'n bon'a'n reputaci'o'n antaŭ la inter'naci'a komun'um'o. Teknik'e ni pov'as el'ŝalt'i atom'reaktor'o'n iam ajn aŭ eĉ po iom'et'e, tamen politik'e la mal'funkci'ig'o de la elektro'central'o est'is antaŭ'vid'it'a”, klar'ig'is la 61-jar'aĝ'a ĉef'direktor'o de la central'o, Viktor Ŝevaldin, kiu antaŭ 27 jar'o'j el Rusio ven'is al Visaginas. Okaz'e de la akcept'o de Litovio kiel membr'o'ŝtat'o de la Eŭrop'a Uni'o, post risk'o'kalkul'o dum la printemp'o 2005 oni mal'ŝalt'is la unu'a'n reaktor'o'n. Laŭ la traktat'o pri la al'iĝ'o de Litovio oni dum 2009 ankaŭ mal'ŝalt'u la du'a'n reaktor'o'n.

Origin'e plan'it'a kiel central'o kun kvar atom'reaktor'o'j, Ignalina ne real'iĝ'is kiel antaŭ'vid'it'e. La unu'a blok'o est'is lanĉ'it'a la 31an de decembr'o 1983. La 31an de aŭgust'o 1987 ek'funkci'is la du'a blok'o. Pro la katastrof'o en nukle'a central'o de Ĉernobil la konstru'ad'o de la jam je 60 % pret'a tri'a blok'o est'is ĉes'ig'it'a.

Viv'o ŝanĝ'iĝ'os

Ŝevaldin dir'is, ke ek'de la komenc'o de la jar'o 2010 la situaci'o esenc'e ŝanĝ'iĝ'os. „Ĝis nun ni mem gajn'is mon'o'n, sed est'ont'e ni dev'os ricev'i ĝi'n por daŭr'ig'i la labor'o'n. Antaŭ'e ni produkt'is kaj vend'is elektro'energi'o'n, kaj nun ni mem dev'os aĉet'i ĉirkaŭ 170 mega'vat'hor'o'j'n. Ni liver'is hejt'energi'o'n por Visaginas, kaj nun ni dev'os aĉet'i 64 milion'o'j'n da kub'metr'o'j da gas'o por produkt'i la bezon'at'a'n hejt'energi'o'n. Ni kalkul'is, ke pri'zorg'o de la mort'int'a elektro'central'o jar'e kost'os ĉirkaŭ 100 milion'o'j'n da eŭr'o'j. 80 % de la neces'a'j mon'rimed'o'j ven'os el inter'naci'a'j fondus'o'j kaj la ceter'o el la litovia buĝet'o”.

La direktor'o konfes'is, ke li precip'e mal'ĝoj'as pro la grand'eg'a koloni'o de cign'o'j kaj ali'a'j bird'o'j, kiu kutim'is pas'ig'i vintr'a'j'n frost'o'j'n en la apud'a lag'o Drukšiai. La akv'o, kiu mal'varm'ig'ad'is la reaktor'o'j'n de la central'o, varm'iĝ'int'e el'flu'is en la lag'o'n form'ant'e ver'a'n paradiz'o'n por la bird'o'j. Nun tiu paradiz'o fin'iĝ'is kaj post 25-jar'a paŭz'o la lag'o de'nov'e glaci'iĝ'is.

Malgraŭ ke la nukle'a central'o ne plu produkt'as elektro'energi'o'n, la entrepren'o kun 2000 labor'ant'o'j daŭr'e ekzist'as. Dum la sekv'a'j dek jar'o'j est'os sekur'e depon'at'a'j la radioaktiv'a'j rest'aĵ'o'j de la intern'a part'o de la central'o. En la jar'o 2020 ek'os la mal'munt'ad'o kaj dis'vend'ad'o kiel metal'rub'o de radioaktiv'e pur'a'j instal'aĵ'o'j. Ankaŭ post tiu dat'o sur la are'o de la iam'a central'o ne etend'iĝ'os verd'a'j kamp'o'j. Tie est'os aranĝ'at'a'j kaj dum mult'a'j jar'dek'o'j pri'zorg'at'a'j depon'ej'o'j de polu'it'a'j rest'aĵ'o'j.

La mal'funkci'ig'o de la nukle'a central'o de Ignalina por la loĝ'ant'o'j de Litovio kaŭz'as alt'iĝ'o'n de la prez'o de elektro'energi'o je preskaŭ 30 %. La perd'o de nukle'a energi'o grav'e alt'ig'as la signif'o'n de la central'o en Elektrenai, kiu ĉerp'as energi'o'n el ole'o kaj gas'o. La mank'ant'a'n part'o'n de la energi'o Litovio nun import'as el najbar'a'j land'o'j.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Inund'o da kritik'o

Inund'iĝ'is dek'mil'o'j da hektar'o'j en la nord'okcident'a, mal'alt'a kamp'ar'o de Albanio, inkluziv'e de dom'o'j, bien'o'j kaj brut'ar'o'j. Kulp'is ne la veter'o, sed mis'e administr'at'a'j akv'o'central'o'j.

Ĉe la nord'a river'o Drin, en region'o alp'mont'ar'a, est'as konstru'it'a'j tri grand'a'j akv'o'central'o'j. Abund'as akv'o, ekzempl'e pro la neĝ'o'j. La central'o'j, kiu'j produkt'as ĉ. 95 % de la en'land'a elektr'o, ĉiu'j posed'as si'a'j'n basen'o'j'n, por ten'i la akv'o'n, kun sum'a volumen'o de 74 milion'o'j da kub'metr'o'j.

Tunel'o'j

Tamen, kiam tro'as akv'o, neces'as ĝi'n re'ven'ig'i per tunel'o'j al la river'o. Pro tio, kaj pro ne'ripar'it'a'j dig'o'j, okaz'is la inund'o'j.

Help'is la viktim'o'j'n kaj la arme'o kaj ekster'land'a'j trup'o'j, ekzempl'e de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO). Tamen fort'e kritik'is la reg'ist'ar'o'n la opozici'o pro neglekt'o de la afer'o.

Bardhyl SElim'i/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Reĝ'a man'n-ifesto

La litova ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j ricev'is strang'a'n leter'o'n. Send'is ĝi'n skot'o, loĝ'ant'a en Aŭstrali'o, kiu deklar'as si'n reĝ'o Roma'n la 2a de Litovio.

La „reĝ'a” ret'ej'o inform'as, ke la skot'o far'iĝ'is reĝ'o antaŭ kvin jar'o'j kaj en 2008 est'is kron'it'a en la aŭstrali'a urb'o Darwin. Ŝajn'as, ke la pretend'ant'o, laŭ'nom'e Ronald Victor Charles Man'n, nask'iĝ'is en 1942 en Edinburg'o, Skot'land'o. Li hered'is la tron'o'n de si'a patr'o, princ'o Roma'n la 1a, kiu mort'is en 1967.

Ver'ŝajn'e tem'as pri prov'o riĉ'iĝ'i. Man'n vend'as titol'o'j'n de nobel'o'j, kiu'j eĉ neniam ekzist'is en Litovio.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ricev'i per'satelit'e

Ek'de mult'a'j jar'o'j mi okup'iĝ'as pri per'satelit'a ricev'ad'o de radi'o- kaj televid-staci'o'j. Loĝ'ant'e en Eupen (german'lingv'a part'o de orient'a Belgi'o), mi ne est'is kontent'a pri la kabl'o'televid'a ofert'o. Ĝi en'hav'is nur kelk'a'j'n german'a'j'n televid'kanal'o'j'n (nederland'lingv'a'j'n cifer'ec'a'j'n mi kapt'as per'anten'e), dum per satelit'o ebl'is kapt'i mult'a'j'n sen'pag'a'j'n. Kiel komenc'ant'o mi ricev'is analog'a'j'n staci'o'j'n per satelit'anten'o kun du ricev'kap'o'j, nom'e por la satelit'o'j Astr'a kaj Hot Bird (tiam por kapt'i la staci'o'n Radi'o Poloni'a en Esperant'o). Post'e mi trans'ir'is al cifer'ec'a kapt'ad'o, sed pro trans'lok'iĝ'o je nur kelk'cent metr'o'j mi bezon'is du apart'a'j'n parabol'a'j'n reflekt'il'o'j'n por pov'i ricev'i televid'staci'o'j'n sur ambaŭ jam menci'it'a'j satelit'o'j. Nun mi uz'as la du'a'n reflekt'il'o'n por kapt'i el'send'o'j'n sur la satelit'o'j Astr'a 2 kaj Eurobird, ĉar tie sen'pag'e ricev'ebl'as BBC (i.a. pro ĝarden'a'j program'o'j).

El'send'o'j per'satelit'a'j okaz'as laŭ du sistem'o'j: analog'a (sur unu frekvenc'o trov'iĝ'as unu televid'staci'o kun divers'a'j analog'a'j radi'o'staci'o'j aŭ staci'o'j de Astr'a Digital Radi'o, ADR). Ĉi-last'a hav'as la ebl'o'n el'send'i stereofoni'e sur unu aŭd'kanal'o, mal'e al analog'a radi'o, kiu bezon'as du kanal'o'j'n. La analog'a sistem'o mal'aper'os favor'e al la jam funkci'ant'a cifer'ec'a, ĉe kiu sur unu frekvenc'o trov'iĝ'as plur'a'j cifer'ec'a'j radi'o- kaj televid-staci'o'j. Cifer'ec'a'j el'send'o'j kost'as mal'pli por la el'send'ant'o'j, sed iom pli por la ricev'ant'o'j.

Sur la satelit'o Astr'a (19,2o orient'e) trov'iĝ'as mult'a'j analog'a'j kaj cifer'ec'a'j radi'o- kaj televid'staci'o'j de german'a'j land'o'j. Sur la satelit'o'j Astr'a 2 (28,2o orient'e) kaj Eurobird (28,5o orient'e) est'as mult'a'j cifer'ec'a'j staci'o'j angl'a'j, kaj sur Hot Bird (13o orient'e) trov'iĝ'as divers'lingv'a'j staci'o'j (preskaŭ tri'on'o en la ital'a) kaj ankaŭ Radi'o Vatikan'o en Esperant'o. Sur la tekst'a paĝ'o 725 de la sloven'a'j televid'o'j 1 kaj 2 oni trov'as inform'o'j'n en kaj pri Esperant'o. Kompren'ebl'e, ekzist'as ankaŭ pli da satelit'o'j, destin'it'a'j specif'e al Franci'o, Greki'o, Hispanio, Skandinavi'o kaj ali'a'j kontinent'o'j, sed plej'part'e tem'as pri pag'at'a'j program'o'j.

Sen'pag'e kapt'ebl'a'j program'o'j

En la apud'a tabel'o vi trov'os ĉiu'j'n sen'pag'e ricev'ebl'a'j'n program'o'j'n de la tri menci'it'a'j satelit'o'j kun la plej uz'at'a lingv'o (arab'a'j staci'o'j plej oft'e el'send'as nov'aĵ'o'j'n ankaŭ en la angl'a kaj franc'a). La unu'a german'a televid'o Ard el'send'as sur la satelit'o'j Astr'a (analog'e kaj cifer'ec'e) kaj Hot Bird (cifer'ec'e), kaj tial ĝi est'as kalkul'it'a kiel 3. Tiu tabel'o ebl'ig'as elekt'i la dezir'at'a'n satelit'o'n laŭ vi'a(j) prefer'at'a(j) lingv'o(j).

Vi cert'e mir'as kio'n far'i kun tiom da radi'o- kaj televid-staci'o'j. Nu, la pli'mult'o'n mi tut'e ne bezon'as, ĉar tem'as pri staci'o'j por vend'o'j, lud'o'j aŭ en ne'kompren'at'a lingv'o. De'pend'e de interes'o'j ekzist'as laŭ'tem'a'j televid'kanal'o'j: meti'a amator'ad'o (Create and Craft), gej'a kanal'o (german'a Timm TV), infan'o'j (KI.KA, Children's BBC), instru'ist'o'j (Teachers TV), klasik'a muzik'o (O Music), kuir'ad'o (tv.gust'o), kultur'o franc-german'a (art'e), nov'aĵ'o'j (BBC World, CNN, Al Jazeera, n-tv), sport'o (Eurosport), turism'o (Tra'vel) kaj land'a'j staci'o'j (BBC, RAI, TVE, TV5 ktp). Inter la radi'o'staci'o'j ebl'as elekt'i inter inform'o'j kaj divers'stil'a'j spec'o'j de muzik'o: klasik'a, popular'a, danc'a, folklor'a, kanzon'a ktp en divers'a'j lingv'o'j.

Per'satelit'e ricev'ebl'a'j televid'staci'o'j

Lingv'o'jHot Bird 13º orient'eAstr'a 19,2º orient'eAstr'a 2/Eurobird
en'tut'e 59cifer'ec'e, analog'eanalog'ecifer'ec'e28,2/28,5º cifer'ec'e or.
televid'oradi'otelevid'oradi'otelevid'oradi'otelevid'oradi'o
angl'a217110314671
arab'a6437615
armen'a11
azera22
belorus'a11
bengal'a7
berber'a2
birma/ĥmer'a11
bosnia21
ĉeĥ'a1
ĉin'a112
dari'a11
div.1621 (1)21 + 1 ADR76103
esperant'o k.a.1
eŭsk'a12
finn'a-sved'a1
franc'a13 (1)1617301
fr.-ar.-berber'a2
gael'a12
german'a+sorab'a4143516 +509284
grek'a75
hebre'a/fr.1
hindia246
hispan'a46129
hungar'a2 (1)3 (2)1
ital'a163681
japan'a111
kartvel'a21
katalun'a14
kazaĥ'a1
kimr'a-angl'a21
kirgiz'a1
kore'a21
kroat'a215
kurd'a103
kurd'a, persa11
leceburg'a21
makedon'a11
malajal'a21
nederlanda13114
nepala1
panĵaba16
panĵaba-urdu'a1
persa227
pol'a148521
portugal'a31211
romanĉ'a1
ruman'a11
rus'a84
serb'a24
sinhal'a1
slovak'a1
sloven'a45
somali'a11
taj'a11
tamul'a3711
turk'a531
urdu'a13
vjetnam'a11
en'tut'e377 (2)259 (3)3817+51 ADR16416418693
ne inkluziv'it'a'j krom'a'j region'a'j versi'o'j, TV-staci'o'j kun unu'op'a'j bild'o'j, HD-TV kaj unu'hor'e ŝov'it'a'j „+1”164
Je'a'n Pierre VAnd'e'n DAELE
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Je'a'n Pierre Vand'e'n Daele el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nest'o'kest'o'j

Mult'a'j finn'o'j far'as nest'o'kest'o'j'n por bird'o'j dum si'a'j lern'ej'a'j slojd'o'lecion'o'j. Unu'e oni kutim'is konstru'i kest'o'j'n por sturn'o'j kaj fiks'i ili'n sur apud'hejm'a betul'trunk'o. Tamen nun jam rar'iĝ'is la sturn'o'j kaj oni ek'sci'is, ke mult'a'j ali'a'j bird'o'spec'o'j bezon'as nest'o'kest'o'j'n. Post la fin'o de lern'ej'o iu'j interes'at'o'j daŭr'ig'as la konstru'ad'o'n de nest'o'kest'o'j kiel hobi'o'n. Oni ne bezon'as mult'a'j'n labor'il'o'j'n: neces'as nur seg'il'o, martel'o, najl'o'j kaj bor'il'o por far'i la en'flug'tru'o'n. Kiel material'o taŭg'as tabul'o'j. Oni pov'as uz'i ankaŭ pec'o'j'n de rond'a arb'o'trunk'o kun ŝel'o.

Iom'post'iom'e oni lern'as, kia'j'n kest'o'j'n divers'a'j bird'o'spec'o'j akcept'as kaj en kia medi'o ili prefer'e nest'as: ĉu apud rapid'flu'a river'et'o en Laponi'o (cinkl'o), en sud'urb'a park'o (kolomb'o), proksim'e al kamp'ar'a'j dom'o'j (hirund'o'j, muŝ'kapt'ul'o'j), en dens'a pice'ar'o (divers'a'j paru'o'j), en foli'arb'ar'o (jing'o) aŭ sur lag'o'bord'o (klangul'o, merĝ'o). Ĉiu spec'o hav'as si'a'n ŝat'at'a'n medi'o'n. La grand'ec'o de la kest'o kaj al'log'a en'flug'tru'o vari'as. Se oni far'as nest'o'kest'o'n por fenikur'o, pov'as est'i, ke ankaŭ kukol'o de'met'as si'a'n ov'o'n en ĝi. Kelk'a'j spec'o'j, ekzempl'e la nigr'a merl'o kaj la blank'a motacil'o, bezon'as nur tegment'it'a'n tabul'et'o'n sur branĉ'o. La kest'o'j por strig'o'j kaj falk'o'j dev'as situ'i alt'e (almenaŭ je 6 metr'o'j de la surfac'o), dum muŝ'kapt'ul'o'j prefer'as kest'o'n je 2,5 metr'o'j, kaj tuf'merĝ'o'j (Merg'us serrator) sur la ter'o mem.

Kia'j kest'o'j?

Grav'a postul'o est'as, ke oni ne najl'u la kest'o'n al la arb'o, sed al'fiks'u ĝi'n per ŝnur'o, kiu ne mal'help'as la pli'dik'iĝ'o'n de la trunk'o dum jar'o'j. Metal'a drat'o mal'help'us, eĉ pov'us mort'ig'i la arb'o'n, kies viv'o'suk'o'j ne flu'us pro la rigid'a zon'o. La nest'o'kest'o'n oni pov'u mal'ferm'i kaj pur'ig'i vintr'e, kiam la loĝ'ant'o'j for'est'as. Inter la rest'aĵ'o'j de antaŭ'a nest'o kaŝ'iĝ'as insekt'et'o'j danĝer'a'j por la san'o de la sekv'a'j bird'id'o'j. Krom'e, ne dev'us trov'iĝ'i lok'o por sciur'o aŭ rab'o'bird'o proksim'e al la en'flug'o'tru'o, por ke la ov'o'j respektiv'e bird'id'o'j ne est'u vor'at'a'j. La rand'o'n de la tru'o kovr'u metal'a ŝirm'plat'o, tiel ke peg'o'j aŭ ali'a'j bek'em'ul'o'j ne pli'grand'ig'u ĝi'n.

Antaŭ 60-100 jar'o'j oni pov'is profit'i nest'o'kest'o'n, ekzempl'e de klangul'o. Se iu printemp'e el'pren'is nur po unu ov'o'n en tag'o, la bird'o daŭr'e de'met'is nov'a'j'n ov'o'j'n dum du-tri semajn'o'j. La kest'o'konstru'int'o nutr'is si'n per ili, ĉar dum la arkt'a vintr'o oni sufer'is pro mank'o de freŝ'a'j manĝ'aĵ'o'j.

Antaŭ'e oni fal'ig'is arb'o'j'n ne maŝin'e kaj grand'kvant'e kiel nun. Do, bird'o'j trov'is kav'et'o'j'n kaj tru'o'j'n en mal'nov'a'j trunk'o'j, ek'putr'iĝ'int'a'j, sur aŭ sub arb'o'stump'o'j, en fend'o'j, kaŭz'it'a'j de fulm'o. Tia'j lok'o'j nun mank'as. Hom'o'j, kiu'j okup'iĝ'as pri nest'o'kest'o'j, port'as kest'o'j'n al lok'o'j, kie ili supoz'as, ke bird'o'j serĉ'as ili'n. Somer'e la kest'o'konstru'int'o kun grand'a interes'o observ'as la viv'o'n en kaj ĉirkaŭ la kest'o'j. Vintr'e li ir'as de kest'o al kest'o, ripar'ant'e kaj pur'ig'ant'e. Li kaj li'a famili'o nutr'as la bird'o'j'n, kiu'j rest'as proksim'e al li'a dom'o dum la vintr'o. Est'as ĝoj'ig'e rigard'ad'i, kio okaz'as en la kort'o aŭ ĝarden'o kaj sent'i si'n natur'amik'o. Hom'o help'as al bird'o'j, kaj bird'o'j help'as al li, kapt'ant'e en la ĝarden'o somer'e mal'util'a'j'n insekt'o'j'n kaj raŭp'o'j'n. Tiu ĉi hobi'o facil'e pli'larĝ'iĝ'as. Al ĝi al'don'iĝ'as kresk'ant'a interes'o pri la natur'o kaj oft'e pri fot'ad'o.

Ne nur bird'o'j bezon'as nest'o'kest'o'j'n. Al erinac'o'j mank'as taŭg'a'j lok'o'j por dorm'i dum la vintr'o kaj nest'i printemp'e. Vespert'o'j serĉ'as mal'hel'a'j'n ripoz'ej'o'j'n por la tag'o. Ankaŭ flug'sciur'o bezon'as nest'o'kest'o'n, se ĝi ne trov'as tru'o'n, far'it'a'n de peg'o'j. Se oni mem ne pov'as konstru'i nest'o'kest'o'j'n, oni pov'as aĉet'i ili'n ret'e ĉe www.linnunpontto.com (finn'lingv'a ret'ej'o kun bild'o'j pri kest'o'j kaj bird'o'j) aŭ donac'i mon'o'n, por ke iu ali'a port'u nest'o'kest'o'j'n al taŭg'a'j lok'o'j.

SALIKO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Salik'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Hom'ar'o ofend'at'a

Last'a'temp'e okaz'is du grav'a'j grand'a'j konferenc'o'j pri grav'a'j kaj grand'a'j problem'o'j de la mond'o. Mez'e de novembr'o 2009 en Romo kun'ven'is 60 reg'ist'ar'a'j ĉef'o'j por pint'a konferenc'o de Organiz'aĵ'o pri Nutr'ad'o kaj Agrikultur'o (On'a) de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Tem'o: batal'o kontraŭ la katastrof'e kresk'ant'a mal'sat'o en la mond'o. Post'e, fin'e de decembr'o, kun'ven'is eĉ 120 ĉef'reg'ist'o'j en klimat'konferenc'o en Kopenhago. Tem'o: batal'o kontraŭ la katastrof'e kresk'ant'a varm'iĝ'o de la ter'o. Ambaŭ konferenc'o'j far'is neni'o'n ali'a'n ol terur'e ofend'i la hom'ar'o'n.

Miliard'o mal'sat'as

La du tem'o'j inter'de'pend'as, ĉar inter la faktor'o'j, kiu'j kontribu'as al kresk'ad'o de mal'sat'o, est'as ankaŭ la klimat-ŝanĝ'o. Laŭ On'a unu miliard'o da hom'o'j mal'sat'as, unu ses'on'o de la hom'ar'o. La ĝeneral'a sekretari'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j Ban Ki Moon atent'ig'is, ke dum la tag'o de la konferenc'o mort'as 17 000 infan'o'j pro mal'sat'o, sed tiu nombr'o evident'e tut'e ne impres'is la ŝtat'estr'o'j'n okcident'a'j'n. On'a postul'is, ke en la konferenc'a deklar'o oni dev'us fiks'i la cel'o'n, ĝis 2025 elimin'i mal'sat'o'n. La ŝtat'estr'o'j ja konfirm'is si'a'n vol'o'n, kontraŭ'batal'i mal'sat'o'n, sed konkret'a'j'n paŝ'o'j'n ili ne decid'is. Sur ok paĝ'o'j ili nur list'ig'is plur'a'j'n jam far'it'a'j'n promes'o'j'n, inter ili tiu'n de la Grand'a'j 8 (land'o'j) de somer'o 2009, dispon'ig'i dum la ven'ont'a'j tri jar'o'j 20 miliard'o'j'n da dolar'o'j por evolu'land'o'j. En Romo la riĉ'a'j ŝtat'o'j dispon'ig'is eĉ ne unu cend'o'n pli. Do est'is super'flu'a konferenc'o, kiu fin'iĝ'is per komplet'a fiask'o.

Nur parol'ad'o'j

Eĉ pli mizer'a est'is la (mis)rezult'o de la konferenc'o en Kopenhago. Neniam antaŭ'e kun'ven'is tiom da ŝtat'estr'o'j por solv'i unu'op'a'n problem'o'n; do pov'us far'iĝ'i histori'a konferenc'o. Ke ven'is tiom mult'a'j, montr'is la urĝ'ec'o'n kaj grav'ec'o'n de la klimat'o'kriz'o, montr'is, kiom grand'a inter'temp'e est'as la publik'a'j prem'o'j de la soci'o'j en mult'a'j land'o'j. Mult'a'j reg'ist'o'j ja dir'is en grandioz'a'j parol'ad'o'j, ke oni dev'us lim'ig'i la varm'iĝ'o'n je 2 celsi'a'j grad'o'j, sed konkret'a'j'n decid'o'j'n por ating'i tiu'n cel'o'n ili ne far'is. La 193 ŝtat'o'j eĉ ne akcept'is la fin'e formul'it'a'n dokument'o'n – ili nur „registr'is” ĝi'n. Tial ĝi tut'e ne est'as dev'ig'a laŭ inter'naci'a jur'o. Ĉu imag'ebl'as pli evident'a fiask'o?

Kio'n konklud'i el ĉi ĉio? Ke komplet'e mank'as kapabl'o kaj vol'o de la mond'a soci'o solv'i tut'mond'a'j'n problem'o'j'n. Tamen ja la financ-kriz'o'n oni super'is pli-mal'pli bon'e kaj rapid'e. Tiu'kamp'e est'is la fund'a'j kaj propr'a'j interes'o'j de la kapital'ist'a'j land'o'j, sav'i si'a'j'n ekonomi'o'j'n. Do ili (re)ag'ad'is fort'e kaj konsekvenc'e. Sed koncern'e la tut'mond'a'j'n problem'o'j'n de mal'sat'o, klimat'o, akv'o'mank'o kaj region'a'j konfilktoj, por list'ig'i nur kelk'a'j'n, la situaci'o est'as ali'a, ver'e deprim'a. Ni hav'as neni'a'n tut'mond'a'n instituci'o'n por solv'i tut'mond'a'n problem'o'n, ankaŭ ĉar UN est'as tro mal'koher'a kaj mal'fort'a. Mank'as la sent'o pri tut'mond'a just'ec'o, kiu pov'us konduk'i al tut'mond'a inter'konsent'o por al'ir'i la problem'o'j'n.

Fals'a mezur'il'o

Ankoraŭ ĉie oni ador'as ekonomi'a'n progres'o'n kaj konsum'ad'o'n. Ŝtat'o'j fier'as pri si'a mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP), sed kiel mezur'il'o por ver'a progres'o ĝi est'as fals'a. Memor'u ekzempl'e, ke kost'o'j por for'ig'i la sekv'o'j'n de la uragan'o „Katrina” per miliard'o'j da dolar'o'j kontribu'is al la uson'a MEP. Pro ĉiu mort'int'o de trafik'akcident'o kresk'as la MEP, ĉar ni dev'as pag'i por polic'o, ambulanc'o, hospital'o, medikament'o'j, advokat'o'j, funebr'o ktp. Ĉu ne est'as absurd'e, tiel kalkul'i progres'o'n? Neces'us komplet'e ŝanĝ'i ni'a'n sistem'o'n, ne kresk'ig'i, sed redukt'i la ekonomi'a'n kresk'o'n favor'e al solv'o de la tut'mond'a'j problem'o'j per la ŝpar'it'a mon'o. Se ni ne far'as tio'n, ni pek'as kontraŭ la post'a'j generaci'o'j. La nep'o'j ni'n mal'ben'os!

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pint'a erar'o

En la januar'a'n numer'o'n de MONATO en'ŝtel'iĝ'is mal'agrabl'a erar'o. En la kontribu'aĵ'o Pint'a vir'in'o sur paĝ'o 10, en la resum'o sur paĝ'o 3 kaj sur la kovr'il'paĝ'o supr'e (Ir'in'a Bukova: pint'a vir'in'o) aper'as erar'e skrib'it'e la famili'a nom'o de nov'a ĝeneral'a sekretari'o de Unesk'o. Ŝi nom'iĝ'as ne Bukova, sed Bokova.

Evgeni GEORGIEV
Aŭstrio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fot'a erar'o

La supr'a fot'o sur paĝ'o 15 de la januar'a numer'o de MONATO laŭ mi montr'as ne la kastel'o'n Lichtenstein, sed la pli fam'a'n kaj pli grand'a'n kastel'o'n Neuschwanstein. Kio lig'as ambaŭ kastel'o'j'n kaj ankaŭ provok'as erar'o'n, est'as la ja iom simil'a aspekt'o, ĉar ambaŭ kastel'o'j est'as fantazi'a'j imag'o'j pri romantik'a mez'epok'a kastel'o kaj est'is pli-mal'pli sam'epok'e (mez'e de la 19a jar'cent'o) konstru'it'a'j. Por kompar'i jen la ver'a kastel'o Lichtenstein: www.schloss-lichtenstein.de.

Helmut KLÜNDER
Germanio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Helmut Klünder el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fajr'a Krist'nask'o

Pere'o de la preĝ'ej'o ĉiam est'as ĉagren'a afer'o por eklezi'a komun'um'o. Antaŭ Krist'nask'o litovojn ŝok'is inform'o, ke dum profund'a nokt'o, la 21an de decembr'o, subit'e, supoz'ebl'e pro difekt'o en elektro'instal'aĵ'o, ek'flam'is lign'a preĝ'ej'o de la litova urb'et'o Labanoras. La preĝ'ej'o de la Nask'iĝ'o de la Sankt'a Virg'ul'in'o Maria brul'is total'e. Fajr'o'esting'ist'o'j sukces'is sav'i nur la apud'e star'ant'a'n lign'a'n sonor'il'ej'o'n.

La unu'a preĝ'ej'o de la Nask'iĝ'o de l' Sankt'a Virg'ul'in'o Maria menci'iĝ'as en 1522. Ankaŭ ĝi pere'is pro incendi'o. Tamen oni streb'is al re'konstru'o de la sankt'ej'o. Per kolekt'it'a mon'o ĝi re'aper'is en 1820. Oni'dir'e la preĝ'ej'o est'is re'konstru'it'a en mirakl'a lok'o. Unu fru'a'n maten'o'n sur la mont'et'o hom'o'j trov'is per mirakl'a pov'o trans'lok'it'a'j'n lign'a'j'n trab'o'j'n destin'it'a'j'n por la konstru'o kaj bild'o'n de Sankt'a Maria pend'ig'it'a'n sur alt'a stang'o. Ek'de tiam la 8an de septembr'o en Labanoras oni fest'as la nask'iĝ'tag'o'n de la Sankt'a Virg'ul'in'o Maria.

La sankt'ej'o en'ten'is 17 art'a'j'n valor'aĵ'o'j'n – bild'o'j'n „Maria”, „Sid'ant'a Krist'o”, portret'o'j'n de la 12 apostol'o'j, ankaŭ valor'a'j'n orgen'o'n, kandel'ing'o'j'n. Ankaŭ la art'aĵ'o'j pere'is en la fajr'o.

La eklezi'o kaj la tut'a soci'o mult'e bedaŭr'is la okaz'int'aĵ'o'n. Loĝ'ant'o'j de Labanoras, kiu'j perd'is la propr'a'n preĝ'ej'o'n, komenc'is kolekt'i mon'rimed'o'j'n por re'konstru'ad'o de la sankt'ej'o. Oni intenc'as komenc'i la labor'o'j'n printemp'e.

last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu satan'ist'o pov'as administr'i eklezi'o'j'n?

Iom har'split'a'j kaj ne'konsekvenc'a'j est'as la konklud'o'j de la artikol'o Ĉu satan'ist'o pov'as administr'i eklezi'o'j'n? en MONATO 2010/1, paĝ'o'j 7-8. Sen'de'pend'e de la real'a satan'ism'o de la nov'a direktor'o (sinjor'o Gulič) de la sloven'a ofic'ej'o pri religi'o'j-eklezi'o'j, est'as dir'it'e, ke person'o est'as satan'ist'o „ne nur per tio, ke li demonstr'as ĉemiz'e aŭ per formal'a aparten'o al iu komun'um'o, kult'ant'a Satan'o'n, sed jam per tio, ke li ne est'as nov'nask'it'a krist'an'o laŭ la norm'o'j, star'ig'it'a'j de Jesuo Krist'o”. Laŭ krist'an'ism'o tio ver'as, sed kiu'n kriteri'o'n posed'as Vink'o Ošlak por konstat'i, ĉu tiu nov'nask'iĝ'o okaz'is aŭ okaz'as? Tiu nov'nask'iĝ'o est'as io kred'at'a kaj ne'vid'ebl'a; do kiu vol'as taks'i, tiu dev'as lim'iĝ'i je tio, kio aper'as ekster'e (ebl'e el ĉemiz'o!), kun la risk'o, cert'e, far'i erar'o'n. Se tiel, sekv'e far'iĝ'as iom strang'a la aŭtor'a asert'o, ke „aparten'us al la sam'a kategori'o” eventual'a katolik'a direktor'o de la sam'a ofic'ej'o: ĉu ankaŭ por penetr'i li'a'j'n ne'vid'ebl'aĵ'o'j'n la aŭtor'o posed'as apart'a'n – super'hom'a'n – kriteri'o'n?

Armand'o ZECCHIN
Italio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Armand'o Zecchin el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Brit'a humur'aĵ'o

Ne'kred'ebl'a raport'o aper'is en la unu'a paĝ'o de la brazila gazet'ar'o: la brazila polic'o mal'kovr'is 64 kontener'o'j'n kun for'ĵet'aĵ'o en du grand'a'j haven'o'j de la land'o. La strang'a import'aĵ'o de'ven'is el Angli'o. Tiu fakt'o rapid'e far'iĝ'is naci'a skandal'o. La ordinar'a brazila civit'an'o konsider'is la notic'o'n kiel kontraŭ'naci'a'n frap'o'n. Ankaŭ brazila civit'an'o, prezid'ant'o Lul'a, ne silent'is pri la ne'atend'it'a fakt'o.

La import'aĵ'o en'ten'is 1 200 tun'o'j'n da venen'o, hejm'a rub'aĵ'o kaj elektron'ik'a for'ĵet'aĵ'o. Se konsider'i, ke San-Paŭlo, kun ĉirkaŭ 20 milion'o'j da loĝ'ant'o'j, do la plej grand'a urb'o de Brazilo, produkt'as simil'a'n material'o'n en la daŭr'o de 2 hor'o'j, la angl'a rub'aĵ'o pov'us est'i vid'at'a kiel bagatel'aĵ'o eĉ laŭ ekologi'a vid'punkt'o. La problem'o trov'iĝ'as je etik'a nivel'o. La for'ĵet'aĵ'o'n de tiu grand'eg'a urb'o la lok'a administraci'o send'as al taŭg'a lok'o, kie tun'o'j kaj tun'o'j da ili atend'as si'a'n destin'o'n. Bedaŭr'ind'e la pli'mult'o de tiu material'o ne kon'as la sort'o'n de la re'cikl'iĝ'o. Sed tamen cert'e ĝi ne traf'os iu'n trans'mar'a'n ekster'land'a'n haven'o'n.

Kiel balast'o ne mank'is la kon'at'a angl'a humur'o. Ironi'a mesaĝ'o trov'iĝ'is inter la er'o'j de la aĉ'a send'aĵ'o. Iu bon'far'ant'o skrib'is jen'e: „Bon'vol'u donac'i tiu'j'n ĉi lud'il'o'j'n al la mal'riĉ'a'j infan'o'j de Brazilo.” Kaj ne nur. La send'int'o zorg'e instru'is: „Lav'u antaŭ ol uz'i.” Nom'e grav'as pur'ig'i sen'util'a'j'n plast'a'j'n pec'o'j'n de difekt'it'a'j objekt'o'j antaŭ ol ili'n uz'i. Tia'n karitat'o'n, laŭ brazila aŭtoritat'ul'o, praktik'as mafi'an'o'j, kiu'j send'ad'as for'ĵet'aĵ'o'n al afrik'a'j land'o'j.

Cel'ant'e solv'i la tikl'a'n kaj mal'pur'a'n afer'o'n, la brazila prezid'ant'o decid'is send'i re'e'n la mal'bon'odor'a'n komerc'aĵ'o'n. For'ĵet'aĵ'o'n ten'u tiu'j, kiu'j produkt'is ĝi'n. Aŭ lud'u mem per tia'j lud'il'o'j tiu'j, kiu'j kapabl'as send'i ili'n al mal'riĉ'a'j brazilaj infan'o'j. Antaŭ long'e Angli'o send'is al Brazilo la pilk'o'n kaj la plej popular'a'n sport'o'n de tiu evolu'ant'a land'o, la pied'pilk'o'n. Respond'e Brazilo lern'is la lecion'o'n kaj far'iĝ'is mond'a matĉ'a ĉampion'o. Se el la hodiaŭ'a Angli'o iu mafi'ul'o send'as for'ĵet'aĵ'o'n al Brazilo, kiu dub'us, ĉu brazil'an'o'j est'ont'e lern'ig'os mond'skal'e la art'o'n de la etik'o kaj de la etiket'o?

Jozefo LEJĈ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jozefo Lejĉ el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pli kaj pli verd'a konsci'iĝ'o

Okaz'e de la elekt'o al la Eŭrop'a Parlament'o en maj'o 2009, nur la ĵurnal'ist'o'j mir'is, ke la list'o de la ekologi'em'ul'o'j al'ven'is tri'a'vic'e, kaj tio'n ili ŝuld'ig'is al la person'ec'e'o de la list'estr'o, Daniel Cohn-Bendit [danjél konbendít], pri'fajf'ant'e la divers'a'j'n lok'a'j'n prov'o'j'n de simpl'a'j civit'an'o'j viv'i pli kaj pli verd'e por protekt'i la planed'o'n. Ili ĵet'as la rub'aĵ'o'j'n jam selekt'it'a'j'n (vitr'o, plast'aĵ'o, paper'o, metal'a'j botel'o'j kolekt'iĝ'as apart'e, dum hom'o'j pli kaj pli star'ig'as hejm'a'n kompoŝt'il'o'n, simpl'a'n skatol'o'n en la kuir'ej'o) se ne parol'i pri bateri'o'j aŭ „monstr'o'j” (matrac'o, frid'uj'o aŭ kuir'il'o), kiu'j'n la vend'ist'o dev'as, laŭ'leĝ'e, re'pren'i, kiam oni aĉet'as nov'a'n. Kampanj'o'j por redukt'i energi-konsum'ad'o'n por hejt'ad'o aŭ lum'ig'ad'o mal'pli sukces'as pro la alt'a'j kost'o'j de instal'ad'o. Pri ekologi'a vetur'ad'o, la franc'a reg'ist'ar'o est'is surpriz'it'a de la grand'a em'o al aĉet'o de mal'pli energi'vor'a'j aŭt'o'j, por kiu'j ĝi propon'is mon'help'o'n (ĉirkaŭ 1000 eŭr'o'j, do dek'on'o de la prez'o) dum ĝi al'don'is impost'o'n por aĉet'o de pli vor'a'j, pens'ant'e ke io kompens'os la ali'a'n. Sed la franc'o'j mal'pli aĉet'is vor'a'j'n ol ili aĉet'is mal'vor'a'j'n, tiel ke neces'as revizi'i tiu'n mon'help'o'n, se en'tut'e ĝi plu'viv'os. Jen du civit'an'a'j iniciat'o'j pri nutr'ad'o kaj transport'ad'o.

Renée TRIOLLE
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Renée Triolle el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La ekologi'a'j nutr'aĵ'o'j de AMAP

Dum la ses'dek'a'j jar'o'j en Japani'o patr'in'o'j tim'is pri la efik'o'j de alt'rendiment'a kultiv'ad'o kaj mal'san'ig'a'j manĝ'aĵ'o'j por la infan'o'j. Ili kontakt'is unu agr'o'kultur'ist'o'n kaj aĉet'is li'a'n san'a'n produkt'aĵ'o'n, antaŭ ol li produkt'is ĝi'n. Tiel ek'est'is Teïkeï (met'i la vizaĝ'o'n de kamp'ar'an'o sur manĝ'aĵ'o'n); ĝi est'is la pra'ul'o de la franc'a AMAP (Aide au Maintien d'une Agriculture Paysanne, „Asoci'o por help'o al konserv'ad'o de kamp'ar'an'a agrikultur'o”). De 2001 ekzist'as AMAP-asoci'o en sud'a Franci'o, apud Tulon'o (dank'e al la famili'o Vuillon); nur en Provenc'o est'as nun 120 „AMAP'oj” kun pli ol 20 000 profit'ant'a'j famili'o'j.

Kiel funkci'as?

Unu AMAP nask'iĝ'as pro la renkont'iĝ'o inter grup'o de konsum'ant'o'j kaj unu agr'o'kultur'ist'o. La part'o'pren'ant'o'j serĉ'as san'a'n manĝ'aĵ'o'n, tiu'n, kiu kresk'as respekt'ant'e hom'o'n kaj natur'o'n. Pro tio ili anticip'e aĉet'as la produkt'o'n de agr'o'kultur'ist'o. Pov'as est'i frukt'o'j, legom'o'j, ov'o'j, viand'aĵ'o. Konsum'ant'o kaj produkt'ant'o kontrakt'as por unu aŭ du sezon'o'j (printemp'o/somer'o, aŭ aŭtun'o/vintr'o). Inter'ŝanĝ'e la produkt'ist'o si'n dev'ig'as kresk'ig'i si'a'j'n legom'o'j'n kaj frukt'o'j'n sen kemi'aĵ'o, ekologi'e, kaj prepar'i semajn'e (unu'foj'e aŭ pli, de'pend'as de la grand'ec'o de la kamp'o'j) unu korb'o'n por ĉiu'j AMAP-an'o'j. La en'hav'o de la korb'o de'pend'as de la rikolt'o, sed ĝi dev'as nutr'i kvar person'o'j'n dum unu semajn'o. Princip'e la tut'a produkt'aĵ'o est'as konsum'at'a, sen'konsider'e de laŭ'norm'a aŭ ne'laŭ'norm'a aspekt'o.

La distribu'ad'o okaz'as ĉe la agr'o'kultur'ist'o mem aŭ en proksim'a lok'o. La prez'o de la korb'o simil'as la prez'o'n en super'bazar'o kaj mon'problem'o ne mal'ebl'ig'u part'o'pren'o'n (ekzist'as divers'a'j ebl'o'j por pag'i).

Kiu'j est'as la bon'aĵ'o'j?

Ĉar agr'o'kultur'ist'o'j hav'as garanti'at'a'n en'spez'o'n kaj pli'bon'ig'it'a'n status'o'n, ili ne plu ŝat'as volont'e vend'i si'a'j'n kamp'o'j'n al kultiv'ej'o'j aŭ konstru'ig'ist'o'j. Pro tio AMAP mal'rapid'ig'as la mal'aper'o'n de kultiv'kamp'o'j kaj produkt'ist'o'j.

Ĉar produkt'ant'o kaj konsum'ant'o divid'as inter si la risk'o'n, ambaŭ pli bon'e konserv'as noci'o'n pri sezon'o'j.

Ĉar la produkt'o'kamp'o est'as proksim'a, la manĝ'aĵ'o'j est'as freŝ'a'j kaj plej san'a'j; ne neces'as mult'e da transport'o, do okaz'as mal'pli da polu'o.

Ĉar la agr'o'kultur'ist'o ne uz'as kemi'aĵ'o'j'n, kultiv'ej'o'j iĝ'as pli fekund'a'j, manĝ'aĵ'o'j est'as bon'kvalit'a'j.

Ĉar AMAP est'as renkont'iĝ'ej'o, ĝi re'kre'as hom'a'j'n lig'o'j'n, ĝi re'konekt'as urb'an'o'j'n kaj kamp'ar'an'o'j'n.

Nun est'as AMAP-asoci'o'j tra la mond'o, en Japani'o Teïkeï, en Uson'o CSA (Community Supported Agriculture), en Kanado „Farm'ist'o de la Famili'o”, Svisio ACP (Agriculture Contractuelle de Proximité). Ebl'e jam ekzist'as unu proksim'e de vi, se ne, neni'o mal'ebl'ig'as kre'i ĝi'n.

Marie-Ho
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Marie-Ho el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sen'pag'a transport'o dank'e al loĝ'ant'ar'konsci'iĝ'o

Kelk'a'j el ni'a'j leg'ant'o'j ebl'e kon'as „Asterix”, franc'a'n bild'stri'o'n, kiu rakont'as la rezist'o'n de gaŭl'a vilaĝ'et'o kontraŭ la romia imperi'o. En Provenc'o, sud'franc'a kaj sun'a region'o, oni hav'as nek Obelix (hero'o'n de la bild'stri'o) nek magi'a'n poci'o'n por konstraŭstari, sed oni hav'as ali'a'n virt'o'n: esper'o kaj obstin'o kun'e pren'i si'a'n sort'o'n en si'a'j'n man'o'j'n.

Viv'ig'i Agend'o'n 21

Ĉio nask'iĝ'is el la pens'ad'o instal'i en Pays d'Aubagne et de l'Etoile (orient'e de Marsejlo kaj proksim'e al Aix-en-Provenc'e) Agend'o'n 21, tiu'n mond'a'n rezoluci'o'n por daŭr'ig'ebl'a dis'volv'o kaj protekt'ad'o de la medi'o. Neces'is la vol'o de la urb'estr'ar'o kaj la insist'ad'o de la civit'an'o'j por akcept'ig'i tiu'n specif'ec'o'n kaj batal'i kontraŭ la mal'konsent'o de la instanc'o'j. Mal'mult'a'j hom'o'j en tiu tri'angul'o trov'as labor'posten'o'n sur'lok'e, kaj sekv'e ĉiu'j dev'as vojaĝ'i al si'a labor'ej'o; krom'e la urb'ar'o konsist'as el dis'a'j vilaĝ'et'o'j, kiu'j propon'is ne tro kost'a'j'n teren'o'j'n, kie est'is konstru'it'a'j mult'a'j dis'a'j vila'o'j kun ĝarden'o. Ide'o por redukt'i polu'ad'o'n kaj ŝpar'i energi'o'n est'is instig'i la hom'o'j'n uz'i la komun'a'j'n transport'il'o'j'n kaj sekv'e propon'i ili'n sen'pag'e. Kiam la region'a prefekt'o (reprezent'ant'o de la franc'a respublik'o) rifuz'is, ke la komun'a'j transport'il'o'j iĝ'u sen'pag'a'j, la loĝ'ant'ar'o manifestaci'is antaŭ la prefekt'ej'o, kaj deleg'it'ar'o vojaĝ'is al Parizo, la ĉef'urb'o. Nov'a start'o ek'is la 15an de maj'o 2009.

Sen'pag'a'j aŭtobus'o'j

De'nov'e sur la urb'o'dom'a'j fronton'o'j, flag'ruband'o kun „Liber'ec'o, egal'ec'o, sen'pag'ec'o” (kiu rilat'as al la deviz'o de la franc'a respublik'o „liber'ec'o, egal'ec'o, frat'ec'o”). Ek'de tiu tag'o la aŭtobus'o'j, kiu'j kun'lig'as la vilaĝ'et'o'j'n, et'a'j'n aŭ grand'a'j'n, kun la urb'o'j, sen'pag'e akcept'as pasaĝer'o'j'n, loĝ'ant'a'j'n aŭ ne en la koncern'a urb'ar'o; tut'e egal'as; neni'u est'as el'ĵet'at'a.

Ali'a politik'a promes'o est'as re'konstru'i sen'polu'a'n voj'o'n por inter'lig'i la region'o'n. Fakt'e pli ol 70 000 vetur'il'o'j ĉiu'tag'e tra'ir'as tiu'j'n vilaĝ'et'o'j'n, kun'port'as polu'ad'o'n, ebl'a'j'n akcident'o'j'n, mal'ŝpar'o'n de temp'o kaj benzin'o, ĉar la evolu'o de la vilaĝ'o'j, la inter'spac'o inter la dom'o'j kaj labor'ej'o'j, infer'ig'as la viv'o'n de la loĝ'ant'o'j. Fer'voj'o ekzist'as, sed de'long'e ne plu est'as uz'at'a. Ĝi'a re'nov'ig'o al'port'os sekur'ec'o'n, rapid'ec'o'n anstataŭ trafik'ŝtop'iĝ'o, ŝpar'o'n de energi'o, pli'bon'ig'o'n de la medi'o.

Plu'a batal'o: trakt'ad'o de for'ĵet'aĵ'o'j

Ni'a viv'manier'o est'ig'as mal'ŝpar'ad'o'n de krud'a'j material'o'j. Unu'e plast'a'j sak'o'j est'is mal'permes'it'a'j. La municip'o donac'is al ĉiu'j famili'o'j du grand'a'j'n sak'o'j'n „daŭr'ig'ebl'a'j'n”. La loĝ'ant'ar'o jam apart'ig'as mult'o'n (vitr'o, paper'o, plast'o, metal'o), sed neces'as re'cikl'ig'o'fabrik'o. La elekt'o, propon'it'a de la region'a'j instanc'o'j, est'is cindr'ig'o. Ĝi est'is tuj rifuz'it'a de la loĝ'ant'ar'o, kaj oni komenc'is stud'i la ebl'o'n de uzin'o por kompoŝt'i kaj met'an'ig'i.

Ĉio tio est'iĝ'is pro la kun'ag'ad'o de la uz'ant'o'j, lok'a'j administr'ad'estr'o'j kaj politik'ist'o'j, kiu'j kun'e cerb'um'is por prov'i respekt'i la Agend'o-21-kontrakt'o'n. Ĉu aper'o de part'o'pren'demokrati'o?

Ĵanin RATUŜNJAK
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Ĵanin Ratuŝnjak el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kial la diskriminaci'o?

La 25an de decembr'o 2009 niĝeri'an'o prov'is eksplod'ig'i uson'a'n aviad'il'o'n kun preskaŭ 300 pasaĝer'o'j. Unu'e, en Niĝerio oni taks'is la raport'o'n erar'a kaj rid'ind'a. Sed kiam montr'iĝ'is, ke tem'as ja pri 23-jar'aĝ'a niĝeri'an'o, ne nur ŝok'iĝ'is, sed ankaŭ ek'koler'is la tut'a land'o. Se oni est'us kapt'int'a la jun'ul'o'n, li est'us dis'pec'ig'it'a.

Ebl'e mal'facil'as al ne'niĝeri'an'o'j kompren'i re'ag'o'n tia'n. Tamen Umar Farouk Abdul Mutallab de'ven'is el unu el la plej riĉ'a'j famili'o'j en Niĝerio. Li'a patr'o, Alhaji Mutallab, estr'is la plej grand'a'n kaj plej sukces'a'n bank'o'n en Niĝerio. Kiam li emerit'is, oni elekt'is li'n estr'o de nov'e fond'it'a islam'a bank'o, la unu'a en Niĝerio.

Lern'ej'o

Dum ali'a'j jun'ul'o'j viv'as en mal'riĉ'ec'o, kaj apenaŭ pov'as trov'i pan'o'n, Abdul Mutallab eduk'iĝ'is ekster'land'e, ĉe brit'a lern'ej'o en Togoland'o kaj post'e ĉe la Universitat'o de Londono. Ceter'e li facil'e vojaĝ'is ĉi'e'n en la mond'o.

Kiom el la 150 milion'o'j da niĝeri'an'o'j hav'as tia'j'n ebl'o'j'n? Kiom el ili pov'as akir'i viz'o'j'n por stud'i aŭ vojaĝ'i? Tio ne est'as la sort'o de ordinar'a niĝeri'an'o, kiu ĉiu'tag'e al'front'as mal'riĉ'ec'o'n kaj sen'labor'o'n, kaj kiu manĝ'as rub'aĵ'o'j'n. Do est'as fakt'o, ke Abdul Mutallab ne reprezent'as niĝeri'an'o'j'n.

Konflikt'o'j

Ceter'e, malgraŭ konflikt'o'j en Niĝerio, ĉef'e inter krist'an'o'j kaj islam'an'o'j, dum kiu'j mort'as cent'o'j, mil'o'j da hom'o'j, ĝis nun neni'u niĝeri'an'o est'as en'plekt'it'a en teror'ism'o. Krom'e ne'kred'ebl'as, ke niĝeri'an'o tiel ag'us kontraŭ Uson'o, ĉar mult'a'j niĝeri'an'o'j hav'as uson'a'n ŝtat'an'ec'o'n kaj tie loĝ'as.

Not'ind'as ankaŭ, ke la jun'ul'o est'as trejn'it'a de fundament'ist'o'j ekster Niĝerio, do en Briti'o kaj en Jemeno, kie li akir'is la rimed'o'j'n por detru'i la aviad'il'o'n.

Ŝtat'o de interes'o

Komenc'e de januar'o Uson'o list'ig'is Niĝerion kiel tiel nom'at'a'n ŝtat'o'n de interes'o, do ŝtat'o'n, kiu sub'ten'as teror'ism'o'n. Tio signif'as, ke Uson'o apart'e kontrol'os pasaĝer'o'j'n, kiu'j al'ven'as aviad'il'e el Niĝerio (ankaŭ tiu'j'n el Kubo, Sirio, Sudano kaj Nord'a Korei'o).

Tamen kial tia'manier'e pun'i land'o'n pro unu hom'o, kiu neniel reprezent'as niĝeri'an'o'j'n? Niĝerio est'as ŝtat'o, kiu kun'labor'as kun divers'a'j mond'a'j instanc'o'j por halt'ig'i teror'ism'o'n. Do oni juĝ'u la afer'o'n laŭ ĝi'a propr'a kun'tekst'o kaj ne humil'ig'u niĝeri'an'o'j'n, kaj ili'n ne diskriminaci'u, pro unu'sol'a korupt'a kaj dorlot'it'a knab'aĉ'o.

Princ'o Henrik'o OGUINYE/pg
Niĝerio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Princ'o Henrik'o Oguinye/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Paralel'a ne plu

Post lok'a'j balot'o'j en Kosovo, en kiu'j part'o'pren'is serb'o'j, en la municip'o Ŝterpce est'is elekt'it'a Bratislav Nikolić, kiu gajn'is pli ol 60 % de la voĉ'o'j. Tamen Zvonko Mihajlović, ag'int'a ek'de 1988 en paralel'a instituci'o serb'a, ne vol'is eks'iĝ'i.

Pro la insist'o de Nikolić la administraci'o de Kosovo aplik'is si'a'n pov'o'n. Do, anstataŭ paralel'a'j instituci'o'j serb'a'j, direkt'at'a'j kaj sub'ten'at'a'j de Beogrado, almenaŭ kelk'a'j municip'o'j serb'a'j akcept'is la aŭtoritat'o'n de la nov'a kosova ŝtat'o. Simil'e okaz'is en Graĉanica kaj ali'a'j urb'o'j loĝ'at'a'j plej'part'e de serb'a'j etn'an'o'j.

Tio si'a'vic'e help'os la pac'a'n progres'o'n kaj evolu'o'n de la region'o. Menci'ind'as, ke la nov'a'j instanc'o'j de Graĉanica send'is help'o'n al la alban'a region'o Shkodër, traf'it'a de inund'o. Tia'manier'e ili reciprok'e help'is, ĉar la alban'a reg'ist'ar'o sub'ten'is la re'konstru'o'n de dom'o'j en Graĉanica.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pasport'o al sekur'ec'o

Evident'iĝ'is last'a'temp'e, ke la fizik'ist'o Albert Einstein en 1931 akir'is alban'a'n pasport'o'n. Ne pov'ant'e uz'i german'a'n pasport'o'n, pro si'a jud'a de'ven'o, Einstein ver'ŝajn'e uz'is la alban'a'n, antaŭ ol li akir'is svis'a'n en 1932. Per la svis'a li al'flug'is Uson'o'n.

Jam en la 1920aj jar'o'j la Lig'o de Naci'o'j plan'is kre'i tiel nom'at'a'n rezerv'uj'o'n por jud'o'j en la nov'a balkana ŝtat'o Albanio. Tial Einstein korespond'is kaŝ'e kun la alban'a konsul'ej'o en Leipzig kaj post'e al'ven'is sekret'e al la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o, kie li pas'ig'is tri tag'o'j'n. La pasport'o'n liver'is fakt'e la urb'o'dom'o en la sud-orient'a urb'o Pogradec.

Bardhyl SElim'i/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Koler'o en la aer'o

Protest'is ne'pag'at'a'j pilot'o'j de la alban'a flug'kompani'o Albanian Airlines, flug'ant'e en januar'o en aviad'il'o el la ĉef'urb'o Tiran'o ne al ĝi'a cel'o en Bologna, sed al Bratislav'o. Ek'de oktobr'o la slovak'a'j pilot'o'j ne est'is salajr'at'a'j.

La alban'a ambasador'o en Vieno tuj prov'is tra'nokt'ig'i la 111 pasaĝer'o'j'n, kaj la alban'a civil'a aviad'o-organiz'aĵ'o lu'is aviad'il'o'n el Amsterdamo, kiu du tag'o'j'n post'e ven'ig'is ili'n al Bologna. Atend'at'e est'as, ke la instanc'o'j en Bratislav'o proces'os kontraŭ la pilot'o'j.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Flug'e tra la flug'haven'o

Dum la last'a'j jar'o'j la Inter'naci'a Asoci'o pri Aertransporto (IATA) labor'as por pli'rapid'ig'i la administr'ad'o'n de flug'vojaĝ'o'j. Tio'n ebl'ig'as la fulm'a dis'volv'iĝ'o de elektron'ik'a'j rimed'o'j, neces'a'j por kontraŭ'pez'i la atend'o'temp'o'n antaŭ la sekur'ec'o'kontrol'o en la flug'haven'o'j.

Tial oni dis'volv'is t.n. Rapidvojaĝan Program'o'n, kiu antaŭ'vid'as ne nur temp'o'ŝpar'o'n en kvar aspekt'o'j de flug'haven'a'j formal'aĵ'o'j, sed ankaŭ jar'a'n mon'ŝpar'o'n de 1,6 miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j favor'e al la flug'industri'o. Sam'temp'e la nov'a iniciat'o pov'os mal'dens'ig'i la hom'amas'o'j'n, kiu'j koncentr'iĝ'as en la akcept'ej'a'j hal'o'j de mult'a'j flug'haven'o'j.

Element'o'j

La kvar element'o'j de la Rapidvojaĝa Program'o jen'as:

1. Rapid'a trans'don'o de bagaĝ'o. La pasaĝer'o uz'as mem'serv'a'n bud'o'n por print'i la bagaĝ'etiked'o'j'n kaj post'e trans'don'as la bagaĝ'o'n al flug'lini'a akcept'ist'o. Tio funkci'as, eĉ kiam la pasaĝer'o jam en'list'iĝ'is inter'ret'e aŭ poŝ'telefon'e, kaj rapid'ig'as la en'list'ig'o'n de pasaĝer'o'j, kiu'j vojaĝ'as kun bagaĝ'o.

2. Skan'ad'o de vojaĝ'dokument'o'j. Ebl'as ĉe la sam'a mem'serv'a bud'o skan'i pasport'o'j'n kaj ali'a'j'n ident'ig'il'o'j'n. Tiel la pasaĝer'o'j pov'as ir'i rekt'e al sekur'ec'o'kontrol'o, evit'ant'e si'n'prezent'o'n antaŭ akcept'ej'o. En 2009 jam en 75 lok'o'j aper'is tiu ĉi ebl'o.

Pord'o

3. Mem-en'aviad'il'iĝ'o. Ne neces'as vic'iĝ'i por en'ir'i la aviad'il'o'n. Aŭtomat'a en'aviad'il'iĝ'a pord'o ebl'ig'as al pasaĝer'o skan'i si'a'n en'ir'permes'il'o'n. Tio rajt'ig'as en'ir'i la aviad'il'o'n, laŭ la sam'a sistem'o trov'ebl'a ĉe trajn'o- kaj metro-staci'o'j.

4. Re'trov'o de bagaĝ'o. Pasaĝer'o inform'iĝ'as ĉe mem'serv'a bud'o pri mank'ant'a bagaĝ'o kaj ne vic'iĝ'as ĉe bagaĝ'ej'o. Detal'o'j'n pri perd'it'a'j valiz'o'j la pasaĝer'o en'tajp'as ĉe la bud'o.

En 2009 ĉi tiu'j'n ebl'o'j'n propon'is nur kelk'a'j flug'lini'o'j en kelk'a'j flug'haven'o'j. Oni antaŭ'vid'as ĝeneral'a'n en'konduk'o'n ĝis 2012.

Iv'o SCHENKEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Schenkel el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Popol'a'j'n kostum'o'j'n port'as pup'o'j

Muze'o'n de pup'o'j el divers'a'j land'o'j decid'is fond'i en si'a urb'o Etsuo Miyoshi, prezid'ant'o de inter'naci'a korporaci'o. La urb'o, Higasikagawa, sur la japan'a insul'o Ŝikoku, est'as kon'at'a pro ĉiu'jar'a'j pup'festival'o'j.

En Slovaki'o, kun help'o de la aŭtor'o de tiu ĉi artikol'o, li mend'is dek pup'o'j'n, kiu'j prezent'as popol'a'j'n vest'o'j'n de kelk'a'j region'o'j de Slovaki'o. En prepar'o est'as ankaŭ part'o'pren'o de la slovak'a „Teatr'o en kofr'o” de la pup'teatr'ist'o Tomáš Plaszky el Košice, en la festival'o en Higasikagawa.

Al la ek'est'o de slovak'a'j popol'a'j kostum'o'j kontribu'is unu'flank'e la klimat'a'j kaj geografi'a'j kondiĉ'o'j en Slovaki'o, kiu hav'as kaj eben'aĵ'o'j'n kaj alt'mont'ar'o'j'n. Ali'flank'e la kostum'o'j hav'is simbol'a'n funkci'o'n: la kostum'o far'iĝ'is person'a ident'ig'il'o, spec'o de sen'vort'a komunik'ad'o inter larĝ'a'j tavol'o'j de la soci'o.

Soci'a tavol'o

Laŭ la kostum'o oni pov'is diven'i, el kiu region'o la hom'o de'ven'as, kia'n profesi'o'n kaj naci'ec'o'n li aŭ ŝi hav'as, kaj al kiu eklezi'o kaj soci'a tavol'o la hom'o aparten'as.

La kostum'o'j'n influ'is ankaŭ mod'o en histori'a'j period'o'j, al'ir'ebl'a'j teks'aĵ'o'j, kaj migr'ad'o de la loĝ'ant'o'j. Fin'e de la 20a jar'cent'o ekzist'is en Slovaki'o ses'dek'o da tip'a'j kostum'a'j region'o'j. Ili diferenc'is inter si per la uz'it'a material'o, kolor'o'j, sed precip'e la tip'a'j ornam'aĵ'o'j.

La kostum'o'j'n vilaĝ'an'o'j produkt'is plej'part'e mem, uz'ant'e material'o'j'n facil'e al'ir'ebl'a'j'n: lin'o'n, kanab'o'n, lan'o'n kaj pelt'o'j'n. Ek'de la 18a jar'cent'o oni ek'uz'is ankaŭ manufaktur'e kaj post'e fabrik'e produkt'it'a'j'n teks'aĵ'o'j'n.

Renesanc'a'j model'o'j

Sur slovak'a'j popol'kostum'o'j oni pov'as vid'i element'o'j'n de volv'a'j kostum'o'j kun simpl'a'j fason'o'j, sed ankaŭ brod'aĵ'o'j'n, trik'aĵ'o'j'n kaj kroĉet'aĵ'o'j'n, kies ornam'aĵ'o'j est'is trans'pren'it'a'j el renesanc'a'j model'o'j. Form'o'j de kelk'a'j part'o'j, kiel kuf'o'j, korsaĵ'o'j kaj muf'o'j, port'as spur'o'j'n de barok'o kaj rokok'o. Oft'e uz'at'a est'is la teknik'o de blu'pres'o.

Publik'a port'ad'o de popol'a'j kostum'o'j ek'de la du'a du'on'o de la 19a jar'cent'o mal'aper'as, sed en iu'j region'o'j ĝi konserv'iĝ'is ĝis la unu'a du'on'o de la 20a jar'cent'o. Port'ad'o de popol'a'j kostum'o'j nun'temp'e est'as rar'a, sed oni pov'as vid'i ili'n kelk'lok'e sur mal'jun'a'j vilaĝ'an'o'j, precip'e dum fest'o'tag'o'j.

Popol'kostum'o'j tamen far'iĝ'is tradici'a'j vest'aĵ'o'j dum folklor'a'j festival'o'j, solen'aĵ'o'j kaj fest'o'j. Popol'a'j muzik- kaj danc-grup'o'j oft'e uz'as ili'n sur'podi'e por si'a prezent'ad'o.

Stan'o MARČEK
Slovaki'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stan'o Marček el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Real'a ĝen'o

Kiam pane'is la elektr'o dum futbal'matĉ'o inter lok'a alban'a team'o kaj la mult'e pli prestiĝ'a hispan'a team'o Real Madrid, komentari'ist'o'j taks'is la afer'o'n skandal'a. La ministr'o pri sport'o mal'dung'is la stadion'estr'o'n, ĉar la mis'funkci'o lez'is la reputaci'o'n de Albanio en la sport'a mond'o.

La pane'o de kvar grand'a'j lum'ĵet'il'o'j ĉe la lud'ej'o des pli ĝen'is, ĉar decid'it'e est'as donac'i la en'spez'o'j'n de la matĉ'o al viktim'o'j de la inund'o'j en nord-orient'a Albanio.

Tamen mult'a'j atent'ig'is, ke pane'o'j tia'j okaz'as ankaŭ en pli evolu'int'a'j land'o'j. Ceter'e post 90 minut'o'j re'funkci'is la elektr'o, kio ebl'ig'is lud'i la du'a'n part'o'n. Kaj la rezult'o? Du kontraŭ unu favor'e al la hispan'o'j.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La mal'ĵaluz'o de Klorinda

La violonĉel'ist'in'o Klorinda, bel'a admir'at'a laŭd'at'a estr'in'o de la mond'fam'a kord'kvar'op'o „Kanal'is”, descend'as de la jet'a ŝtup'ar'et'o. Neni'u fot'o'raport'ist'o atend'is ŝi'n. Ŝi vojaĝ'is inkognit'e, defend'at'a de nigr'a'j okul'vitr'o'j kaj vast'a ĉapel'rand'aĵ'o kaj abund'a skarp'o. La muzik'ist'in'o ekzakt'e zorg'as por gard'i si'a'n bril'a'n profesi'a'n aktiv'ec'o'n net'e apart'a'n dis'de si'a sekret'a amor-viv'o. Jam de ses jar'o'j ŝi est'as la pasi'a am'ant'in'o de Tankredi: bel'statur'a, muskol'a vir'o, vegetar'an'o, ard'a am'ant'o, sed modest'a bas'tubj'ist'o en urb'et'a band'o. Neni'u en la mond'o pov'us tio'n imag'i.

Nur nun, post ses jar'o'j, ĝen'a epizod'et'o en'ig'is la unu'a'n makul'et'o'n en tiu'n perfekt'a'n amor-rilat'o'n.

Jen kial Klorinda descend'as laŭ la jet'a ŝtup'ar'o rapid'e, sed ne tiel gaj'e-pimp'e kiel kutim'e. Ĉi-foj'e ŝi'n ne atend'as mal'supr'e la bel'a Tankredi. Ĉi-foj'e ŝi al'ven'as tut'e ne'anonc'it'e. Eĉ al la koleg'in'o'j de la kord'kvar'op'o ŝi vort'o'n ne dir'is. Ĉi-foj'e tem'as pri strikt'e person'a solv'end'a afer'o. Ŝi'a al'ven'o est'os surpriz'a donac'o por la am'at'o.

La danĝer'a epizod'et'o okaz'is antaŭ monat'o, dum ŝi'a last'a al'ven'o. Tiam li aŭdac'is preskaŭ pri'mok'et'i ŝi'n. Ne'forges'ebl'e!

Plur'foj'e, akompan'ant'e ŝi'n al si'a apud'river'a hejm'o en la urb'et'o River'pont'o, la bel'a Tankredi est'is varm'e salut'at'a de jun'a'j elegant'a'j vir'in'o'j; kelk'foj'e ili am'em'e ĉirkaŭ'brak'is kaj kis'et'is li'n sur'vang'e, kiel oni kutim'as en tiu ĉi bol'ant'a sud'a land'o. Kutim'a sign'o de amik'ec'o, tut'e sen'a je amor'signif'o'j. Sed la last'a'n foj'o'n mez'aĝ'a rond'vizaĝ'a dik'et'a alt'a vir'in'o, renkont'it'a en la sub'tra'ir'ej'o de la flug'haven'o, kvazaŭ ĵet'iĝ'is en li'a'j'n brak'o'j'n kaj tro am'em'e kis'is li'n: sur'vang'e ja ... sed dum fuĝ'a temper'o eĉ sur'buŝ'e! La apart'aĵ'et'o ne fuĝ'is de la Klorinda agl'a okul'o. Tio insid'e en'ŝtel'iĝ'is en la Klorindan mens'o'n. Ĝi turment'is ŝi'n mal'fru'vesper'e, kiam, post el'ĉerp'a'j muzik-ekzerc'ad'o'j, ŝi van'e atend'is la en'dorm'iĝ'o'n en si'a verd'a lit'et'o.

Per si mem tiu fuĝ'em'a lip'tuŝ'et'o pov'int'us est'i rapid'e forges'it'a. Bedaŭr'ind'e ĝi'n sekv'is ĝen'a mal'bon'gust'a kverel'et'o:

„Kiu est'is?” demand'is Klorinda per neŭtral'a ton'o, kiam la du inter'kis'int'o'j dis'iĝ'is kun reciprok'a'j promes'o'j pri baldaŭ'a re'vid'iĝ'o.

„Koleg'in'o de la band'o”, li respond'is per sam'e neŭtral'a aplomb'a ton'o; „ŝi est'as la unu'a hoboj'o”.

„Ĉu tiel varm'a'j est'as vi'a'j rilat'o'j kun ĉiu'j band'an'o'j?” ŝi rimark'ig'is kun pinĉ'o'pren'o da spit-humur'o en la voĉ'o.

Jen la erar'o! Li tuj rigard'is ŝi'n humur-ŝerc'e: „Ĉu ĵaluz'a?”

Kvazaŭ mord'it'a de aspid'o, Klorinda ek'salt'is kaj ek'torent'is:

„Ĵaluz'a Mi??? Kar'ul'o, mi konstat'as, ke kvankam ni est'as kun'e de ses jar'o'j, vi ankoraŭ mal'mult'e kon'as mi'n! Vi ja dev'us est'i parker'int'a, ke mi ne sci'as, kio est'as ĵaluz'o!”

„Nu, trankvil'iĝ'u, kar'ul'in'o. Ŝajn'is al mi ...”

„Ŝajn'is erar'e! Vi bon'eg'e sci'as, kio'n mi pens'as pri tio. Ĵaluz'o! Aĥ! la plej stult'a, mal'nobl'a sent'o, kiu'n hom'o pov'as gast'ig'i en si. Krom'e: tut'e van'a sen'util'a mem'lez'a ...”

„Sed ... kar'a ... dir'u al mi: ĉu vi iam trov'iĝ'is en situaci'o, kie vi pov'us ĵaluz'i?”

„Ĉu Mi???!!!” ŝi kriĉ'is akcipitr'e. „Ĉu vi blag'as? Neniam en mi'a viv'o!”

„Do vi ne pov'as eĉ sci'i, pri kio tem'as ... Mi vet'as: se vi'n traf'us taŭg'a situaci'o, vi pov'us ja ek'ĵaluz'i, sam'kiel ni ĉiu'j ter'an'o'j. Ja vi ne est'as ali'mond'a est'aĵ'o ...”

„Aĥ, ĉes'u, mi pet'as! Mi neniam kon'is, kon'as aŭ kon'os la ‚ĵaluz'o'n’; en ia ajn situaci'o mi nur Mal'ĵaluz'o'n kon'as! Memor'u tio'n, kar'ul'o!!!”

„... Nu nu, kar'ul'in'o, mi pent'as, se mi ofend'is vi'n, mi pardon'pet'as, ni las'u tio'n, jen pret'a taksi'o ...!”

Et'a sed potencial'e danĝer'a epizod'o, plej rapid'e for'viŝ'end'a. Klorinda, krom'nom'at'a de la koleg'in'o'j „Vulkan'in'o”, decid'is: oni tuj real'ig'u la rev'o'n de la kord'kvar'op'o: plen'um'i koncert'o'n en Santorino, art'a urb'et'o en la land'o de Tankredi, ne tro mal'proksim'e de River'pont'o. La aŭditori'o de Santorino est'as ja la sekret'a cel'o de ĉiu ajn alt'nivel'a klasik'muzik'a ensembl'o. Kaj de Santorino oni ating'as River'pont'o'n per apenaŭ du'on'hor'a flug'et'o ... Jen perfekt'a solv'o, facil'a sen'ĝen'a manier'o por tuj nul'ig'i la tikl'a'n dorn'et'o'n en'ŝov'iĝ'int'a'n en la Klorindan mens'o'n ek'de la last'a amor'vizit'o.

Sen'prokrast'e Klorinda ĉio'n organiz'is. Kaj la koncert'o okaz'is, kun grand'a sukces'o kaj fin'a ovaci'o kaj entuziasm'a'j laŭd'o'j far'e de la lok'a'j kritik'ist'o'j. Post la koncert'o Klorinda simpl'e dir'is al la koleg'in'o'j: „Mi rest'as tie ĉi kelk'a'j'n tag'o'j'n, ni re'vid'iĝ'os hejm'e la ven'ont'a'n semajn'o'n, ĝis kaj kis'”. Sen plu'a'j klar'ig'o'j ŝi traf'is lok'a'n aviad'il'et'o'n por ating'i la urb'et'o'n de Tankredi.

Do jen Klorinda, kiu, bon'e kon'ant'e la kvartal'o'n, pens'o'rapid'e ating'as per taksi'o li'a'n dom'o'n. Ŝi en'ir'as la ĝarden'o'n kun fort'e bat'ant'a kor'o; ŝi pens'as, kiel grand'eg'a'n surpriz'o'n ŝi okaz'ig'os al li per tiu ne'atend'at'a, subit'a ek'aper'o! Ŝi en'ir'as la grand'a'n kuir'ej'o-rest'ad'ej'o'n. Strang'e, la mebl'o'j de'lok'iĝ'is. La tabl'o est'as en la mez'o de la ĉambr'o, kaj neni'o trov'iĝ'as sur ĝi, krom du tranĉ'aĵ'o'j da viand'o sur blank'a farun'o. Tankredi sid'as apud la tabl'o kaj plat'ig'as per viand'o'bat'il'o la ruĝ'kolor'a'j'n tranĉ'aĵ'o'j'n. Li tut'e ne ŝajn'as surpriz'it'a. Li'a vizaĝ'o rest'as sen'esprim'a, indiferent'a. Klorinda halt'as ĉe la sojl'o kaj rigard'as li'n. Li trankvil'e klar'ig'as: „Mi trov'is ĉi tiu'n viand'o'n en la frid'o'ŝrank'o; mi prepar'as ĝi'n por rost'ad'o.” Klorinda mir'e star'as sur la sojl'o gap'ant'e. Tiam en'ir'as la kuir'ej'o'n mez'aĝ'a rond'vizaĝ'a dik'et'a alt'a vir'in'o. Ŝi ne rigard'as al Klorinda, nur kviet'e preter'pas'as la vir'o'n kaj halt'as en ĉambr'o'angul'o. Ŝi sur'hav'as normal'a'n hejm'a'n labor'vest'o'n. Evident'e ŝi loĝ'as tie ĉi!

La kor'o de Klorinda frost'iĝ'as. Ne'el'ten'ebl'a dolor'eg'o ek'plen'ig'as ŝi'a'n tut'a'n en'o'n ... kaj ŝi vek'iĝ'as, kovr'it'a de mal'varm'a ŝvit'o en si'a verd'a lit'et'o. Akr'a tenajl'a prem'o plu dolor'ig'as ŝi'n: li aparten'as al ali'a vir'in'o. Post temper'o ŝi kompren'as, „est'is nur sonĝ'o!”, sed sam'temp'e fulm'o'pens'o traf'as ŝi'n: „Do ankaŭ mi kapabl'as ĵaluz'i!”

Juli'a SIGMOND kaj Sen ROdin
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'a Sigmond kaj Sen Rodi'n el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Vojaĝ'o unu'direkt'a

Memor'aĵ'o'j de Orman Karg, astronaŭt'o

Not'o: Kompren'ebl'e, mi ne pov'as laŭ'vort'e ripet'i la konversaci'o'j'n, kiu'j okaz'is antaŭ la ekspedici'o, sed mi prov'os re'memor'i ili'a'n esenc'o'n.

Kvankam mi emerit'iĝ'is antaŭ pli ol du'dek jar'o'j, mi ne perd'is kontakt'o'n kun mi'a'j antaŭ'a'j koleg'o'j, nek kun la Kontinent'a Spacinstanco, al kiu mi dediĉ'is grand'eg'a'n part'o'n de mi'a viv'o kiel astr'o'fizik'ist'o. Kiel pensi'ul'o mi ankoraŭ loĝ'as en la kvartal'o, kiu kresk'is ĉirkaŭ la tiel nom'at'a kosm'o'centr'o. De temp' al temp'o mi'a'j antaŭ'a'j dung'int'o'j vok'as mi'n por don'i konsil'o'n pri teknik'a'j problem'o'j, kaj mi oft'e tag'manĝ'as aŭ kaf'um'as en la stab'a kantin'o de mi'a iam'a labor'lok'o, kiam mi ted'iĝ'as de la televid'o aŭ de golf'lud'ad'o. Iu'tag'e, kiam mi est'is en la kantin'o, mi renkont'is mi'a'n jun'a'n najbar'o'n Ilvit Hoarz, kiu nun okup'as mi'a'n antaŭ'a'n posten'o'n.

Mi demand'is li'n, kiel last'a'temp'e progres'as la esplor'program'o de la instanc'o.

Li rikan'is. „Nun'temp'e ĝi iom stagn'as. Ni sent'as ni'n frustr'it'a'j.”

„Ĉu pro mank'o de fondus'o'j?” mi demand'is.

„Ne – pro mank'o de imag'o kaj de iniciat'em'o. Ni'a teknik'o apenaŭ dis'volv'iĝ'is de post la temp'o, kiam vi labor'is ĉi tie. Ni bezon'as nov'a'j'n ide'o'j'n kaj pli da entuziasm'o. La ĉef'o'j est'as kontent'a'j, ke ĉiu'monat'e ili ricev'as si'a'j'n salajr'o'j'n. Ili ne mult'e interes'iĝ'as pri rezult'o'j.”

„Kaj la Mars-projekt'o?”

„Oficial'e ĝi est'as la plej grav'a part'o de la program'o, sed aktual'e ne mult'o okaz'as.”

„Ĉu vi opini'as, ke oni rezign'os pri la projekt'o?”

„Mi esper'as, ke ne. Sed la grand'a tuber'o est'as tio, ke, kvankam per ni'a ekzist'ant'a teknik'o, ating'i la planed'o'n ne prezent'as problem'o'j'n, tut'e ne est'as cert'e, ke ni pov'os re'ven'ig'i astronaŭt'o'j'n al la ter'o. Eĉ se ni sukces'os konstru'i spac'vetur'il'o'n, kiu kapabl'os far'i la du'direkt'a'n vojaĝ'o'n, ni dub'as, ĉu la esplor'team'o tra'viv'os. Pli'e, la dispon'ebl'a'j fondus'o'j ne sufiĉ'as por konstru'i vetur'il'o'n sufiĉ'e grand'a'n por transport'i pli ol unu person'o'n. Prototip'o de unu'person'a spac'vetur'il'o jam ekzist'as, kaj la nov'a nukle'a impuls-sistem'o ŝajn'as ver'e promes'plen'a.”

„Do, oni dev'as rezign'i pri la plan'o send'i esplor'team'o'n, ĉu?”

„Ĝust'e. Eĉ du'person'a team'o ŝajn'as ne'ebl'a. Ĉiu'okaz'e, oni dub'as, ĉu du hom'o'j ŝlos'it'a'j en mal'grand'a kajut'o dum almenaŭ 440 tag'o'j en eg'e mal'komfort'a'j kaj danĝer'a'j kondiĉ'o'j ne frenez'ig'us unu la ali'a'n. Ali'flank'e, la streĉ'o kaj stres'o por unu sol'a kosmonaŭt'o ferm'it'a en kvazaŭ'a sardin'skatol'o dum tiom long'a sol'ec'a vojaĝ'o pov'us est'i ne'toler'ebl'a. Ni'a'j psikolog'o'j ankoraŭ ne hav'is okaz'o'n esplor'i ĉi tiu'j'n aspekt'o'j'n.”

„Tamen, oni hav'as sufiĉ'e da don'it'aĵ'o'j pri la efik'o de long'a rest'ad'o en spac'laboratori'o'j en orbit'o ĉirkaŭ la ter'o, kaj ankaŭ spert'o'n pri la divers'a'j vojaĝ'o'j al la lun'o.”

„Efektiv'e, sed ni ne sci'as, kio est'os la efik'o sur la hom'a psik'o, kiam ter'an'o for'las'as si'a'n hejm'planed'o'n, sci'ant'e, ke li ebl'e mal'aper'os por ĉiam en la dezert'o de la inter'planed'a spac'o. Mi supoz'as, ke iom simil'a'j est'is la sent'o'j de la ŝip'an'ar'o de Kristofor'o Kolumb'o, kiam ili vid'is si'a'n hejm'land'o'n mal'aper'ant'a sub la horizont'o'n, sed por astronaŭt'o – precip'e se li est'as sol'a – tia'j sent'o'j kaj tim'o'j dev'as est'i eĉ pli terur'a'j.”

Iom da temp'o post tiu konversaci'o en la kantin'o, mi ĉe'est'is oficial'a'n ceremoni'o'n, kie mi hazard'e renkont'is la gvid'ant'o'n de la Mars-projekt'o, kiu'n mi jam de'long'e kon'is. Li ŝajn'is iom deprim'it'a. Mi demand'is, kiel li fart'as.

„Mi fart'as sufiĉ'e bon'e, sed ni ankoraŭ barakt'as kun grand'a'j problem'o'j pri la projekt'o. Tia vojaĝ'o est'as tiom risk'a, ke ni hezit'as send'i iu'n ajn al potencial'a mort'o. Li est'os el'met'it'a al intens'a sun'a radi'ad'o, ĉar efik'a plumb'a ŝild'o kontraŭ ĝi est'us mult'e tro pez'a por mal'grand'a spac'ŝip'o. Pli'e, proviz'o de sufiĉ'e da manĝ'o, akv'o kaj oksigen'o est'os ne'facil'a afer'o, eĉ por unu sol'a person'o.”

„Sed tiu'j problem'o'j est'as solv'ebl'a'j, ĉu ne?” mi demand'is.

„Kiu sci'as? Tio est'as kiel la antaŭ'spron'o'j de la kolos'a'j obstakl'o'j, kiu'j'n ni dev'as venk'i. Imag'u, ke iu esplor'ant'o sur Mars'o vol'us grimp'i sur la 26-kilo'metr'a'n Mont'o'n Olimp'o, kiu, kiel vi sci'as, est'as la plej alt'a mont'o en la sun'a sistem'o. Tia defi'o est'us simpl'a kompar'e kun la mal'facil'ec'o, kiu'n ni al'front'as por ating'i la planed'o'n. Ni ne pov'as postul'i – aŭ eĉ elekt'i volont'ul'o'n – por tiu danĝer'eg'a entrepren'o.”

„Nur se volont'ul'o elekt'us si'n tut'e liber'e – hom'o sen edz'in'o, sen de'pend'a'j famili'an'o'j, sen respond'ec'o'j, kiu jam ĝu'is kontent'ig'a'n viv'o'n, kaj jam spert'is ĉio'n, kio'n la sur'ter'a ekzist'o pov'as propon'i ...”

„Kie ni trov'us tia'n volont'ul'o'n? Ne inter ni'a'j dung'it'o'j.”

„Mi propon'as mi'n. Mi est'as mal'jun'ul'o, sed ankoraŭ relativ'e fort'a, mens'e kaj korp'e san'a, inteligent'a, trejn'it'a, teknik'e spert'a kaj psik'e ekvilibr'a. Mi'a edz'in'o for'pas'is antaŭ long'e; mi ne hav'as famili'o'n; kaj mi ĉiam ambici'is vojaĝ'i al Mars'o. Tio est'us la kulmin'o de mi'a viv'o, kaj al mi est'as indiferent'e, ĉu mi re'ven'us al la ter'o aŭ ne. Al mi ne rest'as mult'e da jar'o'j, kaj mi prefer'us uz'i ili'n por plen'um'i mi'a'n plej grand'a'n dezir'o'n, nom'e tret'i la grund'o'n de la Ruĝ'a Planed'o. Ni ĉiu'j dev'as mort'i, kaj al mi ne grav'as, ĉu tio okaz'os sur la ter'o, ĉu sur for'a planed'o. Sed est'us grand'a krim'o permes'i, ke jun'a hom'o en'danĝer'ig'u si'a'n viv'o'n en tia risk'a entrepren'o.”

* * *

Dum monat'o'j la estr'ar'o de la spac-centr'o diskut'is mi'a'n propon'o'n. La pli'mult'o unu'e opini'is, ke mi est'as tro mal'jun'a por est'i akcept'it'a kiel astronaŭt'o, sed mi'a jun'a amik'o Ilvit Hoarz sukces'is konvink'i la koleg'o'j'n, ke ili dev'us almenaŭ konsider'i mi'n kiel kandidat'o'n. Fakt'e, neni'u ali'a volont'ul'o aper'is, pro la fakt'o, ke la projekt'o ŝajn'is tiom mal'bon'e plan'it'a. Est'is evident'e, ke la ĉef'o'j ne cert'is: (1) ĉu ili posed'as la neces'a'n teknik'o'n por ating'i Mars'o'n, (2) ĉu ili kapabl'as re'ven'ig'i la unu'person'a'n spac'vetur'il'o'n al la ter'o post la projekt'at'a du'monat'a rest'ad'o sur Mars'o. (Tiu'n rest'ad'o'n oni post'e propon'is redukt'i al unu monat'o.)

La estr'ar'o intervju'is mi'n tuj post si'a kun'ven'o. Alvo Tomar prezid'is. Li asert'is, ke la instanc'o est'as optimism'a pri si'a teknik'a kapabl'o send'i la spac'vetur'il'o'n al Mars'o, kaj rest'as mem'fid'a, ke re'ven'vojaĝ'o ebl'as kaj cert'e efektiv'iĝ'os. Post'e, tamen, dum privat'a konversaci'o, la direktor'o esprim'is dub'o'n pri la re'ven'o, kaj ankaŭ pri tiom long'a rest'ad'o sur Mars'o.

„Vi jam sci'as, kiu'j est'as la plej grav'a'j defi'o'j, kiu'j'n iu ajn hom'o dev'as al'front'i sur'voj'e al Mars'o kaj sur la surfac'o de la planed'o, nom'e: la fizik'a'j efik'o'j de el'met'o al alt'energi'a'j kosm'a'j radi'o'j kaj ali'a jon'ig'ant'a radi'ad'o, de pli'daŭr'ig'it'a mal'alt'gravit'a medi'o, kaj de mal'hel-lum'a medi'o. Mi supoz'as, ke vi ankaŭ kalkul'is kun la psik'a'j efik'o'j de izol'ad'o, kaj de la mank'o de komun'ec'o kaj kun'ul'ec'o, pro la mal'est'o de sam'temp'a komunik'ad'o kun la ter'o. Pli'e, en kaz'o de mal'san'o aŭ akcident'o, tut'e mank'os rimed'o'j medicin'a'j kaj kurac'ist'a pri'zorg'o. Dum la inter'planed'a vojaĝ'o la hom'o korp'o cert'e perd'os muskol'a'n toni'o'n, kaj la membr'o'j cert'e iom atrofi'os, ĉar la ebl'o ekzerc'i si'n en la lim'ig'it'a spac'o de la kosm'a ŝip'o est'os eg'e lim'ig'it'a. Ebl'e oni perd'os – almenaŭ dum'temp'e – la kapabl'o'n star'i aŭ promen'i.”

„Ĉio'n mi jam konsider'is kaj akcept'is. La tut'a mars'a medi'o est'as mal'amik'a al la hom'ar'o. Tie ne trov'iĝ'as likv'a akv'o, kvankam frost'ig'it'a akv'o ja ekzist'as. La tie'a termik'a inerci'o est'as mult'e pli mal'alt'a. Polv'a'j ŝtorm'o'j est'as oft'a'j kaj sever'a'j, kaj oni ankoraŭ ne konstat'is, ĉu ni'a'j ekip'aĵ'o kaj aparat'ar'o kapabl'as rezist'i ili'n, kaj ĉu la hom'a korp'o – eĉ port'ant'e protekt'a'j'n vest'aĵ'o'j'n – pov'os super'viv'i post tia'j ŝtorm'o'j. Kompren'ebl'e, oni atend'us, ke astronaŭt'o ne trov'iĝ'as ekster'e en tia'j veter'a'j kondiĉ'o'j.”

„Tio'n mi kompren'as.”

„Pli'e,” daŭr'ig'is Tomar, „oni dev'as pens'i pri la temperatur'o, aŭ pli ĝust'e, la grand'eg'a temperatur'a vari'o de Mars'o. Ĝi vari'as de proksim'um'e -143 oC dum'vintr'e ĉe la polus'o'j ĝis plej alt'a somer'a temperatur'o de 20 oC dum'somer'e. La hom'a korp'o apenaŭ pov'as adapt'iĝ'i al tia'j ekstrem'a'j ŝanĝ'o'j ...”

„Kio pri la eskim'o'j?”

„Ni ne est'as eskim'o'j. Ĉia'okaz'e, eĉ eskim'o'j neniam sufer'as tiom mal'alt'a'n temperatur'o'n kiel min'us 143 oC. Se mi ĝust'e re'memor'as, la plej mal'alt'a ter'a temperatur'o iam registr'it'a est'as de -89,2 oC. Tio okaz'is ĉe Vostok en Antarkt'o.”

„Mi hav'as la impres'o'n,” mi koment'is, „ke vi vol'as mal'instig'i hom'a'n ekspedici'o'n al Mars'o. Kiel mult'a'j ali'a'j el mi'a'j koleg'o'j, ni prefer'us inter'temp'e send'i robot'a'j'n esplor'il'o'j'n anstataŭ hom'a'j astronaŭt'o'j. Mi ne dezir'as est'i respond'ec'a por la ne'neces'a mort'o de iu ajn. Tamen, la prezid'ant'o insist'as, ke li vol'as met'i hom'o'j'n sur la surfac'o'n de la planed'o. Do, unu'e ni send'u ĝi'n al la centr'a kurac'ist'o por korp'a ekzamen'o, kaj post'e vi diskut'u la afer'o'n kun la scienc'ul'o'j kaj teknik'ist'o'j. Mi sci'as, ke pro vi'a long'a spert'o ĉi tie vi est'as ver'ŝajn'e la plej teknik'e kapabl'a person'o en la centr'o, sed est'as kelk'a'j nov'aĵ'o'j, kiu'j'n vi ver'ŝajn'e ankoraŭ ne kon'as.”

La medicin'a ekzamen'o okaz'is sen'problem'e, kaj la ĉef'scienc'ul'o Margan Holgan pli pri'diskut'is kun mi la kondiĉ'o'j'n sur Mars'o kaj la cel'o'j'n de la ekspedici'o.

„Vi sci'as,” dir'is Holgan, „ke ĝi est'as mal'grand'a planed'o. Ĝi'a radius'o est'as iom pli ol du'on'o de tiu de la ter'o. Ĝi'a pejzaĝ'o est'as pli impon'a ol io ajn sur ni'a planed'o. Eĉ la mont'o Everest'o kaj la Grand'a Kanjon'o en Uson'o ŝajn'as sen'signif'a'j kompar'e kun Olimp'o kaj la Val'o'j Marinerisaj sur Mars'o. La Mont'o Olimp'o est'as tri'obl'e pli grand'a ol Everest'o. La val'o'j, kies bild'o'j'n vi jam vid'is sur ekran'o, konsist'ig'as grand'eg'a'n fend'o'n en la mars'a krust'o. Ĝi long'as 600 kilo'metr'o'j'n, kaj ĝi'a profund'ec'o ating'as sep kilo'metr'o'j'n.” Mi inter'romp'is por dir'i: „Mi oft'e pens'is, ke ebl'e rest'as en la fund'o de la val'o rest'aĵ'o de la plej dens'a atmosfer'o, kiu'n iam hav'is Mars'o – ebl'e ankaŭ de akv'o.”

„Tre mal'ver'ŝajn'e. Tamen, oni pov'as nur konjekt'i pri tio, kio'n oni trov'os ĉe la fund'o. La kosm'o'ŝip'o kun'port'os unu'hom'a'n motor'ĉar'et'o'n, kiu ebl'ig'os surfac'a'n esplor'ad'o'n. Pli'e ĝi en'hav'os mult'a'j'n instrument'o'j'n por serĉ'i ebl'a'j'n sign'o'j'n de ekzist'ant'a aŭ esting'iĝ'int'a viv'o, interes'a'j'n mineral'o'j'n, kaŝ'it'a'j'n akv'o'flak'o'j'n, virus'o'j'n, kaj tiel plu. Pro la person'a ĉe'est'o de astronaŭt'o oni pov'os plen'um'i komplik'a'j'n task'o'j'n, kiu'j'n robot'a esplor'il'o ne kapabl'as far'i. Kompren'ebl'e, oni esper'as, ke en for'a est'ont'ec'o est'os ebl'e establ'i pli-mal'pli daŭr'a'n koloni'o'n sur Mars'o.”

„Iu'j uson'an'o'j eĉ propon'is, ke iam oni sukces'os trans'form'i la planed'o'n en ter'simil'a'n medi'o'n, kre'ant'e spir'ebl'a'n atmosfer'o'n el oksigen'o ricev'it'a de polus'a akv'o, kaj plant'ant'e kresk'aĵ'o'j'n rezist'a'j'n al la sever'a'j kondiĉ'o'j.”

„Tio est'as nur'a scienc'fikci'o. Ni'a'j ambici'o'j est'as mult'e pli modest'a'j. Ne, la mars'a medi'o est'as mal'amik'a al la viv'o. Ĝi est'as steril'a kaj toks'a. Rigard'u, sur ni'a ter'o est'as region'o'j – ekzempl'e en Antarkt'o – kie apenaŭ trov'iĝ'as iu ajn speci'o de viv'o, kaj kie la hom'o ne pov'us long'e super'viv'i. Mars'o est'as eĉ pli mal'amik'a al la hom'ar'o. Tamen, tamen, ĝi'a defi'o est'as ne'rezist'ebl'a, kaj la prezid'ant'o firm'e decid'is persist'i en la plen'um'ad'o de la ekspedici'o. Plur'a'j ŝtat'o'j promes'is apog'i ĝi'n per mon'o kaj material'o – ne tiom per person'ar'o aŭ teknik'o.”

Fin'fin'e mi est'is akcept'it'a kiel sol'a astronaŭt'o de la mars'a ekspedici'o. La fakt'o, ke iu ebl'o re'ven'ig'i mi'n al la ter'o est'is tre dub'a, tut'e ne mal'instig'is mi'n. Vojaĝ'i al ni'a najbar'a planed'o est'us la kulmin'o de mi'a viv'o, kaj mort'o tiom for de mi'a hejm'a ter'o ŝajn'is al mi dign'a fin'o de mi'a ekzist'o.

* * *

II

Ekstrakt'o'j el la tag'libr'o de Orman Karg, astronaŭt'o

Kio'n mi skrib'u pri la vojaĝ'o inter la ter'o kaj Mars'o. Ne mult'o'n ... Ne mult'e okaz'as dum la long'a, monoton'a, ted'a trans'ir'o tra la spac'o. Mi leg'as, dorm'as, rigard'as la ĉirkaŭ'pas'ant'a'j'n stel'o'j'n, planed'o'j'n kaj la tim'ig'e mal'grand'iĝ'ant'a'n ter'o'n, manĝ'as kaj trink'as sen'gust'a'n manĝ'aĵ'o'n kaj likv'aĵ'o'j'n el plast'a'j poŝ'o'j (feliĉ'e, kun al'don'o de kelk'a'j legom'o'j kultiv'it'a'j en hidr'o'por'a'j cistern'o'j kaj – mal'oft'e – kelk'a'j fiŝ'et'o'j kiu'j naĝ'is en la sam'a'j cistern'o'j). La spac'vetur'il'o kun'port'as kok'id'o'j'n, kaj ebl'e proksim'e al la fin'o de la vojaĝ'o, kelk'a'j jam est'os kresk'int'a'j sufiĉ'e por proviz'i mi'n per buŝ'plen'o da kok'in'aĵ'o. La legom'o'j kaj ali'a'j plant'o'j kresk'ant'a'j en la cistern'o'j kontribu'as al pur'ig'ad'o de la aer'o. La re'cikl'ig'it'a akv'o ne est'as bon'gust'a, sed ĝi est'as trink'ebl'a. Pri'zorg'o de la plant'o'j, kok'id'o'j kaj fiŝ'et'o'j iom mal'pez'ig'as la monoton'o'n de la vojaĝ'o. La sol'ec'o ne ĝen'as mi'n pro la fakt'o, ke mi pas'ig'is part'o'n de mi'a infan'ec'o ĉe lum'tur'o sur mal'grand'a insul'et'o, kie mi'a patr'o est'is lum'tur'gard'ist'o. Fakt'e, mi ŝat'as est'i sol'a. Hom'amas'o'j kaj urb'o'j ne est'as tiom al'log'a'j, ke mi domaĝ'u ili'n. Dum'vojaĝ'e, mi'a plej ŝat'at'a leg'aĵ'o est'as long'a poem'o: „La infan'a ras'o”, de skot'a poet'o. Tem'as pri la situaci'o de la hom'ar'o en temp'o kaj en la univers'o – grav'a tem'o por ter'an'o aŭ astronaŭt'o. Precip'e plaĉ'as al mi la dek'kvar'a ĉapitr'o, kiu komenc'iĝ'as: Ni pionir'a'j hom'o'j de la spac'voj'o'j, / Trov'as neniu'n ŝlos'il'o'n. Ni'a atom'e / Pel'it'a ŝip'o sag'as rapid'e / Tra l' kosm'o'vast'o'j ... La rest'o de la ĉapitr'o pri'skrib'as sent'o'j'n kaj pens'o'j'n, kiu'j'n ankaŭ mi spert'as en mi'a kosm'o'ŝip'o. Eĉ Mars'o est'as menci'it'a en la du'dek'kvar'a ĉapitr'o: Mort'ant'a Mars'o / (kio'n signif'as?) / atmosfer-mal'dens'o / kiel la last'a lac'o / de kaduk'ul'a mens'o. Mi nun est'as mal'pacienc'a por ating'i mi'a'n mars'a'n cel'o'n ...

Unu'a tag'o sur la Ruĝ'a Planed'o

Not'o: Mi decid'is ne uz'i ter'a'j'n hor'o'j'n kaj dat'o'j'n, kiu'j ne hav'as senc'o'n sur planed'o, kies tag'o est'as je 2,7 % pli long'a ol la ter'a, kaj kies jar'o en'hav'as 686 tag'o'j'n.

La al'mars'iĝ'o est'is sufiĉ'e mal'glat'a, sed feliĉ'e nek la ŝip'o nek mi sufer'is damaĝ'o'n. Pli'e la ŝip'o rest'is star'ant'a, kio est'as grand'a avantaĝ'o. Se ĝi est'us fal'int'a, mi hav'us grav'a'j'n problem'o'j'n. Mi tuj sur'met'is mi'a'n spac'vest'aĵ'o'n kaj el'ir'is por star'ig'i la instrument'o'j'n. Mi ne pov'as pri'skrib'i mi'a'j'n sent'o'j'n, kiam mi'a'j pied'o'j star'is sur la mars'a grund'o, kaj mi rigard'is la ĉirkaŭ'a'n pejzaĝ'o'n. Ĝi re'memor'ig'is mi'n pri la ruĝ'a dezert'o en la mez'o de Aŭstrali'o, sed mank'as ĝi'a blu'a ĉiel'o. Ĝi est'as sam'temp'e bel'a kaj terur'e minac'a.

Sep'a tag'o

Mi'a unu'a vid'o de la Mont'o Olimp'o, la plej alt'a mont'o en ni'a sun'sistem'o. Ĝi est'as ne'kred'ebl'a, tim'ig'a, impon'eg'a. Antaŭ ĝi, mi sent'as mi'n kiel insekt'o.

Dek'kvar'a tag'o

La ĉar'et'o bon'e funkci'as. Hodiaŭ mi pli'proksim'iĝ'is al la dist'a'j Val'o'j Marinerisaj. Kompar'e kun tiu kolos'a fend'o, la Grand'a Kanjon'o en Uson'o est'as et'a. Mal'feliĉ'e, mi fal'is kaj grav'e vund'is la dekstr'a'n krur'o'n.

Tri'dek'a tag'o

Mi'a krur'o ne san'iĝ'is. Feliĉ'e mi ne konstat'is sign'o'n de gangren'o, sed mi est'as tre lac'a kaj mal'fort'a. La instrument'o'j don'as eg'e interes'a'j'n ínformojn, kiu'j est'as konstant'e dis'send'at'a'j al la ter'o.

Cent'a tag'o

Mi sci'as nun, ke mi est'as mort'ant'a. Ver'e, ĉi tiu planed'o est'as mal'amik'a al la viv'o. Mi est'as tut'e el'ĉerp'it'a, kaj tiu'j est'os ver'ŝajn'e la last'a'j vort'o'j, kiu'j'n mi skrib...

Not'o Al'don'it'a De An'o'j De La Du'a Ekspedici'o Al Mars'o

La tag'libr'o'n de Orman Karg ni trov'is apud li'a kadavr'o. La mien'o sur li'a vizaĝ'o aspekt'is trankvil'a kaj kontent'a.

Garvan MAKAJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garvan Maka'j el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kiam ven'os la ŝanĝ'o?

En la januar'a numer'o de 2009 mi koment'is ĉi-lok'e la elekt'iĝ'o'n de Barack Obama kiel uson'a prezid'ant'o (Aĉet'it'a mesi'o) kaj iom mal'pli entuziasm'e, ol mult'a'j ali'a'j, bon'ven'ig'is li'n. Atent'ig'ant'e pri la karism'o, kiu'n li sen'dub'e hav'as, mi skrib'is: „Prav'e do oni lig'as mult'a'j'n esper'o'j'n kun la nov'a prezid'ant'o. Sed ni est'os jam kontent'a'j, se li est'os normal'a reg'ist'o, tiel normal'a, kiel fakt'e est'is la elekt'o'rezult'o.” Nun, unu jar'o'n post'e, ni vid'as, ke efektiv'e li est'as tut'e ordinar'a uson'a prezid'ant'o kaj ne tia mesi'o, kia'n kred'ig'is al ni la „Obama-mani'o”, kies viktim'o iĝ'is eĉ la Nobel-komitat'o, kiu atribu'is al li la mond'e plej prestiĝ'a'n pac'premi'o'n, kvankam li tiu'temp'e pov'is impon'i nur per grandioz'a'j parol'ad'o'j, sed neniu'j grav'a'j far'o'j.

La sol'a grand'a far'o ĝis nun est'is, ke li relativ'e bon'e majstr'is la financ-kriz'o'n – sed je kia prez'o! En la nov'a uson'a buĝet'o li antaŭ'vid'as rekord'a'n ŝuld'o'sum'o'n de en'tut'e 3800 miliard'o'j da dolar'o'j. Nu, ankaŭ tio est'as ne el'star'a, sed ordinar'a far'o, ĉar simil'e ag'as ali'a'j land'o'j. Ekzempl'e, ankaŭ Germanio relativ'e bon'e super'is la kriz'o'n kaj sam'e ŝarĝ'as si'a'n buĝet'o'n per rekord'a ŝuld'o. Kio est'as pri la promes'o'j de Obama? Li vol'is ferm'i la kontraŭ'leĝ'a'n teror'ist'o'karcer'o'n en Guantánamo, sed nun montr'iĝ'as, ke tio ne est'as facil'e real'ig'ebl'a; do ĝi rest'as ĝis iam ajn. Li vol'is dispon'ig'i al ĉiu uson'an'o san'asekur'o'n, sed la grandioz'a vizi'o far'iĝ'is re'form'et'o, pri kies sort'o oni ne risk'as prognoz'i i'o'n ajn. Li vol'is pac'ig'i Proksim'a'n Orient'o'n kun Israelo kaj Palestino. Neni'a'n progres'o'n oni pov'as konstat'i. Li streb'is al re'pac'iĝ'o kun Irano, sed nun establ'os raket'o'j'n en najbar'a'j ŝtat'o'j kontraŭ Irano. Kaj last'e, sed ne mal'grav'e: li vol'is fund'e ŝanĝ'i la klimat-politik'o'n de Uson'o, sed dum la pint'a konferenc'o en Kopenhago anonc'is neniu'n konkret'a'n plan'o'n por sav'i ni'n de la katastrof'o minac'ant'a la tut'a'n ter'glob'o'n.

La reputaci'o de Obama drast'e fal'is, precip'e en Uson'o mem, kie laŭ opini'sond'o'j mal'pli'mult'o inter'temp'e respekt'as li'n kaj li'a'n reg'ad'o'n. Li nun dev'as barakt'i kun la obstakl'o'j, kiu'j'n en'hav'as la politik'a sistem'o de Uson'o: la oni'dir'e plej potenc'a vir'o de la mond'o dev'as konvink'i du parlament'a'j'n ĉambr'o'j'n pri si'a'j ide'o'j, do ne simpl'e pov'as real'ig'i si'a'j'n promes'o'j'n. Ŝajn'as, ke nun ne est'as epok'o de mesi'o'j. Ni ne fier'as, ke antaŭ unu jar'o ni kvazaŭ prognoz'is „normal'a'n” prezid'ant'o'n. Prefer'e ni esper'u, ke malgraŭ ĉiu'j mal'help'o'j Obama sukces'os reg'ad'i por la bon'o de si'a popol'o kaj de la mond'o. La „ŝanĝ'o” promes'it'a de li ebl'e tamen ven'os, iam.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

For'fal'as la land'lim'o'j

Antaŭ 19 jar'o'j civit'an'o'j de mi'a patr'uj'o ek'dorm'is en unu regn'o, sed vek'iĝ'is en divers'a'j nov'a'j land'o'j. Tiel ni viv'is, moment'e far'iĝ'int'e fremd'ul'o'j al sam'patr'uj'an'o'j el frat'a'j respublik'o'j.

Nun Sovetio ne plu ekzist'as jam preskaŭ 20 jar'o'j'n. Dum ĉi tiu temp'o ni rigard'as trans land'lim'o'j'n kaj vid'as hom'o'j'n simil'a'j'n al ni, eduk'it'a'j'n per lern'o'libr'o'j komun'a'j; hom'o'j'n, kiu'j posed'as la inter'naci'a'n lingv'o'n de ni'a patr'uj'o. Nek kazaĥ'o'j nek belorus'o'j forges'as la rus'a'n lingv'o'n. Cert'e, la mult'nombr'a rus'a loĝ'ant'ar'o de Kazaĥi'o kaj Belorusio sav'as si'a'n kultur'o'n, estim'ant'e la mor'o'j'n de ali'a'j naci'o'j en si'a'j hejm'land'o'j.

Abism'o'j

Ni mal'gaj'e rigard'is al abism'o'j, kiu'j kresk'is dum la jar'o'j inter ni'a'j nov'a'j land'o'j. Eŭrop'a'j ŝtat'o'j mal'e proksim'iĝ'is unu al la ali'a, sent'ant'e la neces'o'n est'i solidar'a'j, mal'ferm'i land'lim'o'j'n kaj kre'i unu'ec'a'n ekonomi'a'n spac'o'n. Mi vid'is, ke en Finnlando lim'gard'ist'o'j rid'et'as al civit'an'o'j de Nederlando kiel al sam'land'an'o'j.

Est'i gast'o kaj sent'i si'n hejm'e est'as ĉiam agrabl'e. Popol'o'j ne kulp'as pri „grand'a'j” politik'a'j mal'akord'o'j. Hom'o'j vol'as vojaĝ'i, lern'i en universitat'o'j kaj inter'ŝanĝ'i spert'o'j'n. Ili dezir'as liber'iĝ'i de sen'bezon'a'j formal'aĵ'o'j.

Antaŭ ne'long'e ni kun ĝoj'o ek'sci'is, ke fin'fin'e ni'a'j land'o'j ek'ir'is renkont'e unu al la ali'a. Tri ŝtat'o'j – Rusio, Kazaĥi'o kaj Belorusio – komenc'is kre'i komun'a'n ekonomi'a'n spac'o'n. Ek'de juli'o 2011 la dogan'unu'iĝ'o ek'funkci'os, kaj la land'lim'o'j neni'iĝ'os.

Spert'ul'o'j

Opini'o'j de spert'ul'o'j mal'kongru'as pri la ĉef'a'j demand'o'j, ekzempl'e pri la util'o por la ekonomi'o'j de la koncern'a'j ŝtat'o'j, kiel tio influ'os al komerc'o, kaj kia far'iĝ'os la konkurenc'o ekonomi'a en la nov'a'j kondiĉ'o'j. Respond'i tiu'j'n demand'o'j'n est'as zorg'o de special'ist'o'j, sed nun est'as interes'e, kia'manier'e la popol'o'j de la post'soveti'a'j respublik'o'j rigard'as la baldaŭ'a'n re'unu'ig'o'n.

Mult'a'j hom'o'j, cert'e, optimism'e re'ag'as. La abism'o'j string'iĝ'as, kaj for'iĝ'as la histori'a mal'just'ec'o. La frat'ec'a'j popol'o'j dev'as viv'i ŝultr’ al ŝultr'o kaj komun'e lukt'i kontraŭ recesi'o'j kaj, ĉef'e, kresk'ig'i est'ont'a'j'n generaci'o'j'n. Tre mult'e da student'o'j el eks'soveti'a'j respublik'o'j lern'as en universitat'o'j de Rusio.

Kapabl'o'j

Sed baldaŭ la jun'ul'ar'o de tri ŝtat'o'j rajt'os sen'bar'e trov'i por si labor'o'n en la vast'a teritori'o de la nov'a ekonomi'a uni'o, ag'ant'e en tre vari'a'j kamp'o'j. Pord'o'j mal'ferm'iĝ'os, kaj la jun'a'j ge'fak'ul'o'j pov'os real'ig'i si'n tie, kie est'os bezon'at'a'j ili'a'j kapabl'o'j: ĉu en Rusio, Kazaĥi'o aŭ Belorusio.

Kaj tio ĉi est'as la plej grav'a. La mond'o est'as tre grand'a, kaj ju mal'pli da ŝtat'lim'o'j est'os, des pli ĉiu trov'os si'a'n profesi'a'n niĉ'o'n. Tiom da obstakl'o'j est'as en la viv'o; almenaŭ la art'e'far'it'a'j mal'aper'u.

Dmitriy VLASSOV
Rusio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dmitriy Vlassov el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Konga kozak'o

Ek'de 1990 la afrik'an'o Sit'u Tibjurs, 41-jar'aĝ'a, el Kongo, loĝ'as en Ukrainio. Li tiom ŝat'as si'a'n nov'a'n land'o'n, ke li ek'dezir'is far'iĝ'i kozak'o, an'o de popol'o loĝ'ant'a en sud-orient'a part'o de Rusio.

Tial, la 19an de januar'o, kiam ortodoks'an'o'j fest'as bapt'ad'o'n, oni „kozak'ig'is” la afrik'an'o'n, merg'ant'e li'n en freŝ'a'n, mal'varm'a'n akv'o'n.

Dmitrij CIBULEVSKIJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dmitrij Cibulevskij el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mi viv'as sur'strat'e ...

Christine Theano Christine Théano est'as unu el la mult'a'j, kiu'j perd'is famili'an'o'j'n kaj si'a'n tut'a'n hav'aĵ'o'n en Haitio. La mur'o'j de ŝi'a dom'o kolaps'is kaj ŝi viv'as sur'strat'e. Ŝi skrib'is: „Ni hav'as akv'o'n, sed ricev'i ali'a'n help'o'n ne est'as facil'e, ĉar est'as mult'e da person'o'j kaj foj'e ili bat'as unu la ali'a'n por hav'i nutr'aĵ'o'j'n. Mi ne hav'as rekt'e adres'o'n por ricev'i vest'aĵ'o'j'n kaj manĝ'aĵ'o'j'n, ĉar la famili'a dom'o, kie mi viv'is, tut'e fal'is.” Christine vol'as re'konstru'i si'a'n dom'o'n en la ven'ont'a'j monat'o'j.

Simil'a est'as la situaci'o ĉe la ali'a'j Esperant'o-parol'ant'o'j en Portoprinc'o. La pli'mult'o post'viv'is kaj prov'as re'organiz'i si'a'n viv'o'n, komenc'i de'nov'e, ek'de nul'o.

Se vi vol'as help'i al Christine kaj al ŝi'a Esperant'o-amik'ar'o, pag'u iu'n ajn sum'o'n al unu el la kont'o'j de Flandr'a Esperant'o-Lig'o (vid'u p. 4) kun la menci'o "Haitio". Tre kor'a'n dank'o'n ili'a'nom'e!

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pord'o al okcident'o

La eŭrop'a en'ir'ej'o: tiel taks'as ĉin'o'j Hungari'o'n. Ebl'e tro'as dir'i, ke ĉin'o'j opini'as hungar'o'j'n la unu'sol'a parenc'a popol'o en Eŭrop'o, sed fakt'o est'as, ke la ord'o de hungar'a'j kaj ĉin'a'j person'a'j nom'o'j ident'as, ke la distribu'o de sang'o-grup'o'j de hungar'o'j kaj nord'a'j ĉin'o'j sam'as kaj ke konstat'ebl'as simil'ec'o en popol'muzik'o kaj en popol'art'o ankaŭ en nord'a Ĉini'o.

Fin'e de social'ism'o ĉin'o'j ar'e al'ven'is en Hungari'o'n. Ili komenc'e kuir'is en ĉin'a'j restoraci'o'j kaj komerc'ad'is. Ĉin'a'j var'o'j iĝ'is popular'a'j inter mal'riĉ'a'j hungar'o'j. Laŭ opini'sond'ad'o'j, hungar'o'j taks'is ĉin'o'j'n la plej bon'a popol'o inter cigan'o'j, slovak'o'j, ruman'o'j kaj ali'a'j viv'ant'a'j en Hungari'o. En Hungari'o viv'as grand'a ĉin'a koloni'o. Ankaŭ la Bank'o de Ĉini'o funkci'as en Budapeŝto, kio est'as unik'a en la region'o.

Lern'ej'o

Du'lingv'a lern'ej'o est'as fond'it'a en Budapeŝto kaj do, spit'e lingv'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n, nask'iĝ'is nov'a generaci'o du'lingv'a. Por ĉin'o'j la hungar'a lingv'o est'as tiel mal'facil'a kiel la ruman'a aŭ la ĉeĥ'a.

La ĉin'a reg'ist'ar'o alt'e taks'as la hungar'a'n kontakt'o'n, ĉar Hungari'o aparten'as al Eŭrop'a Uni'o, membr'as en la t.n. Schengen-grup'o (eŭrop'a'j ŝtat'o'j, inter kiu'j ne ekzist'as land'lim'a'j kontrol'o'j) kaj ver'ŝajn'e baldaŭ en la eŭr'o-zon'o. Pro tio ĉin'a kompani'o plan'as konstru'i fabrik'o'n en Hungari'o por munt'i aŭtobus'o'j'n.

Karlo JUHÁSZ
Hungari'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Karlo Juhász el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mirzo Ulugbek: grand'a reĝ'o de astronomi'o

En 2009, la Inter'naci'a Jar'o de Astronomi'o proklam'it'a de Unesk'o, la mond'o celebr'is la 615-jar'a'n jubile'o'n de la el'star'a scienc'ist'o kaj ŝtat'ist'o Mirzo Ulugbek.

Orient'o donac'is al la mond'o mult'a'j'n saĝ'ul'o'j'n. Ili'a'j nom'o'j, kiel stel'o'j, tra la jar'cent'o'j lum'as de'sur la ĉiel'o de sci'o'j: Al-Ĥorezmi, Abu Rajhan Al-Biruni, Avicen'o, Al-Farabi, Omar Ĥajam ktp. Kaj kiel hel'a ne'esting'ebl'a lum'o inter ili bril'as la nom'o de sultan'o Muhamad Tareg Ulugbek. Per la fort'o de li'a talent'o kaj soif'o je sci'o'j, komenc'e de la 16a jar'cent'o form'iĝ'is samarkanda astronomi'a skol'o, kies esplor'o'j kaj mal'kovr'o'j far'iĝ'is kvazaŭ ne'taks'ebl'a'j brik'et'o'j en la fundament'o de la modern'a astronomi'a scienc'o.

Est'ont'a reg'ant'o de la imperi'o

Kiu pov'is supoz'i, ke al tiu ĉi knab'o, nask'iĝ'int'a la 22an de mart'o 1394 en la ĉar'ar'o de li'a mond'konker'int'a av'o, est'is destin'it'a grand'a scienc'a kaj politik'a misi'o. Ek'de fru'a infan'ec'o, Ulugbek est'is tre sci'vol'a knab'et'o, kiu posed'is ekster'ordinar'a'n intelekt'o'n. Kelk'a'j scienc'ist'o'j parol'is ankaŭ pri li'a mistik'a talent'o. Pri tio atest'as unu el plur'a'j legend'o'j. Foj'e Amir Timur (Tamerlano) trov'iĝ'is en iu konstru'aĵ'o, kiam li'n subit'e al'kur'is Ulugbek. La sol'a dezir'o de la knab'o est'is tio, ke la av'o sen'prokrast'e for'las'u la ej'o'n. La reg'ant'o est'is tre surpriz'it'a per tia pet'o de si'a nep'o, sed li far'is tiel, kiel li'n pet'is Ulugbek. Kaj tuj post'e komenc'iĝ'is ter'trem'o, kiu detru'is la konstru'aĵ'o'n. Tia'manier'e Ulugbek ebl'e sav'is si'a'n av'o'n. Vojaĝ'ant'e post la milit'ir'a ĉar'ar'o de Timur, la jun'a Ulugbek mult'e lern'is de si'a mentor'o Kaz'i-zade Rum'i. La fam'a'n scienc'ist'o'n oni kon'is eĉ ekster la lim'o'j de Maveranar (ŝtat'o de Timur) kaj nom'is „Platon'o de si'a epok'o”. Iu'tag'e, preter'vojaĝ'ant'e laŭ la teritori'o de Irano (Orient'a Azerbajĝano), Ulugbek – tiam li est'is 8-jar'a – ek'vid'is ruin'o'j'n de iu'j antikv'a'j konstru'aĵ'o'j. Sent'int'e la sci'vol'o'n kaj anticip'ant'e la demand'o'n de si'a lern'ant'o, la mentor'o komenc'is atent'o'kapt'e rakont'i. Li sci'ig'is, ke tio est'is observatori'o de la 13a jar'cent'o, kre'it'a de Nasiridin Tus'i. Ĝi disting'iĝ'is ne nur per si'a'j grand'eg'a'j dimensi'o'j. En la jar'o 1270 la scienc'ist'o'j kre'is tie astronomi'a'n tabel'o'n. Ebl'e tiu'j event'o'j post'e instig'is la jun'a'n sultan'o'n fond'i en si'a hejm'land'o la observatori'o'n, kiu ver'e memor'ig'as la antikv'a'n observatori'o'n de Nasiridin Tus'i. En 1405 dum si'a milit'ir'o al Ĉini'o, Amir Timur mort'is en la urb'o Otrar (nun'a Kazaĥi'o). Post tio komenc'iĝ'as la por'potenc'a batal'o, kiu daŭr'is ĉirkaŭ 5 jar'o'j'n. Rezult'e la potenc'o'n akir'as la patr'o de Ulugbek, la kvar'a fil'o de Timur – Ŝahruh. Mal'sam'e al si'a patr'o, Ŝahruh trans'lok'as la ĉef'urb'o'n de si'a ŝtat'o de Samarkando al Herato kaj en 1409 nom'um'as si'a'n 15-jar'a'n fil'o'n reg'ant'o de Samarkando. Post la mort'o de Ŝahruh en 1447 Ulugbek far'iĝ'as reg'ant'o de la tut'a eks'a imperi'o de Timur kaj ĉef'o de la dinasti'o de Timur'id'o'j.

Talent'a scienc'ist'o

Jam jun'aĝ'e Ulugbek komenc'is interes'iĝ'i pri scienc'o. Al tio grav'e kontribu'is ankaŭ la riĉ'a bibliotek'o, kolekt'it'a de li'a'j patr'o kaj av'o, kie li pas'ig'as long'a'n temp'o'n. Tie li leg'is verk'o'j'n de grand'a'j scienc'ist'o'j, kaj stud'is histori'o'n. Sed ĉef'e li atent'is stud'o'j'n pri astronomi'o kaj matematik'o. Pri li'a'j vast'a'j kon'o'j cirkul'is legend'o'j. Jen kio'n skrib'is la plej proksim'a kun'labor'ant'o de Ulugbek, la matematik'ist'o Gijasidin Kaŝ'i: „Ulugbek est'as grand'a fak'ul'o pri matematik'o. Li'a majstr'ec'o en tiu ĉi sfer'o ating'is tiu'n grad'o'n, ke foj'e dum ĉeval'rajd'ad'o li decid'is el'trov'i al kiu tag'o de la sun'a jar'o korespond'as iu dat'o. Kaj do, sid'ant'e sur la sel'o, li kalkul'is la longitud'o'n de la sun'o kun preciz'ec'o ĝis du minut'o'j de la firmament'o”.

Sam'temp'ul'o'j aprez'is ankaŭ la fenomen'a'n memor'kapabl'o'n de si'a reg'ant'o. La event'o, okaz'int'a iu'n tag'o'n en la palac'o, est'as unu el la ekzempl'o'j de tiu ĉi talent'o. Ulugbek est'is pasi'a ĉas'ist'o. En li'a bibliotek'o est'is special'a libr'o, kie'n dum mult'a'j jar'o'j est'is en'skrib'at'a'j la dat'o kaj lok'o de ĉiu ĉas'ad'o kaj ankaŭ pri'skrib'o de la ark'paf'it'a'j bird'o'j. Dum milit'ir'o tiu ĉi libr'o perd'iĝ'is. La bibliotek'ist'o est'is konfuz'it'a, sed Ulugbek trankvil'ig'is li'n kaj dir'is, ke li pov'as re'konstru'i la tut'a'n libr'o'n laŭ si'a memor'o. Li tio'n far'is kaj kiam la perd'it'a libr'o est'is re'trovit'a, evident'iĝ'is, ke Ulugbek far'is nur 4 aŭ 5 erar'o'j'n. Kiel atest'is Gijasidin Kaŝ'i, li est'is ne'super'ebl'a fak'ul'o pri la koran'o. Dum ĉe'est'o de ekspert'o'j, li pov'is cit'i iu'n ajn ĉapitr'o'n el la sankt'a libr'o kaj ne far'i eĉ unu sol'a'n erar'o'n.

Si'a'n tut'a'n potenc'o'n kaj riĉ'o'n Ulugbek dediĉ'is al evolu'ig'o de scienc'o kaj eduk'ad'o. Li konstru'is super'a'j'n alt'lern'ej'o'j'n – madras'o'j'n – en Samarkando, Buĥaro kaj Giĝduvano. Ili est'is si'a'spec'a'j mez'epok'a'j universitat'o'j, en kiu'j, krom la baz'o'j'n de teologi'o, student'o'j stud'is matematik'o'n, astronomi'o'n, filozofi'o'n, retor'ik'o'n kaj ali'a'j'n scienc'o'j'n. Sed Ulugbek okup'iĝ'is ne nur pri konstru'ad'o, sed li ankaŭ pri'zorg'is, ke la eduk'ad'o est'u al'ir'ebl'a al la tut'a talent'a jun'ul'ar'o, eĉ al tiu'j, kiu'j ne hav'is mon'o'n. Ne mal'oft'e li mem lekci'is en la madras'o'j. Stud'ad'o en la madras'o'j est'is sen'pag'a – al plej diligent'a'j student'o'j oni pag'is stipendi'o'j'n. Kiel atest'as Zahiridin Bobur, en la madras'o de Ulugbek instru'is ankaŭ 14-jar'a talent'ul'o, instru'ist'o Mullozade, fil'o de Mula'o Osman. Sen la person'a patron'ad'o de Ulugbek tio apenaŭ est'us ebl'a. La talent'a'n knab'o'n oni nom'is Mullo-i Madarzod, kio signif'as „de'nask'a mula'o”. Inter la student'o'j est'is reprezent'ant'o'j de divers'a'j naci'o'j, inkluziv'e ekster'land'an'o'j'n.

Ulugbek kre'is ankaŭ akademi'o'n, en kiu membr'is ĉirkaŭ 100 akademi'an'o'j, el'star'a'j scienc'ist'o'j de la ŝtat'o. Laŭ atest'o'j de sam'temp'ul'o'j, Ulugbek mem est'is rimark'ind'a kaj mult'flank'a erudici'ul'o. Krom verk'o'j pri astronomi'o kaj antrop'ologi'o, li aŭtor'is histori'a'n traktat'o'n Arb'a'j'n ul'us („Kvar ulusoj”) pri la kvar ŝtat'o'j aper'int'a'j post for'pas'o de Ĉingis-Ĥan'o. Ĝis nun konserv'iĝ'is la nom'o'j de 6 muzik'a'j verk'o'j de Ulugbek. Li'a'j'n poem'o'j'n admir'is la el'star'a poet'o Aliŝer Navoi. La fak'ul'o'j opini'as, ke dum la reg'ad'o de Amir Timur en la art'o kaj arkitektur'o domin'is monumentalismo, dum la reg'ad'o de Mirzo Ulugbek domin'is harmoni'o kaj dum la reg'ad'o de post'a'j Timur'id'o'j rafin'it'ec'o.

El si'a milit'ir'o al Mogolistano (simbol'a nom'o de orient'a Kazaĥi'o kaj orient'a Turkestan'o) en la jar'o 1424 Ulugbek al'port'is nefrit'a'n ŝton'o'n, kiu'n oni nom'is Mahtob („Lun'a lum'o”). Oni rakont'is, ke ĝi est'is tron'a ŝton'o de Ĉingis-Ĥan'o. El tiu ĉi ŝton'o Ulugbek ordon'is far'i tomb'o'ŝton'o'n por si'a av'o Amir Timur. La rar'e bel'a „Ban'ej'o de Mirzo”, konstru'it'a de Ulugbek, funkci'is dum pli ol 500 jar'o'j. La plank'o en la ban'ej'o est'is konstru'it'a el divers'kolor'a'j ŝton'o'j.

Ĉef'a viv'o'verk'o

La natur'o mal'avar'e dot'is Ulugbekon per talent'o de scienc'ist'o. En li kun'iĝ'is vast'eg'a erudici'o, fidel'ec'o al la ide'o kaj cel'determin'ec'o en ties real'ig'o. Sed por efektiv'ig'o de la viv'verk'o est'is neces'a'j ankaŭ sufiĉ'a'j mon'rimed'o'j. Kaj, kiel reg'ant'o de potenc'a ŝtat'o, li dispon'is pri ili plen'mezur'e. Tial la astronomi'a skol'o kre'it'a de li est'as plen'rajt'e konsider'at'a kiel or'a jar'cent'o de la mez'epok'a astronomi'o. La plej grav'a projekt'o de Ulugbek – observatori'o – est'is fin'konstru'it'a en 1428-1429 (kelk'a'j fak'ul'o'j supoz'as, ke ĝi ek'funkci'is kelk'a'j'n jar'o'j'n pli fru'e) sur la rok'ec'a mont'et'o ĉe pied'o de la alt'aĵ'o Kuhak (nun'a Ĉupan-Ot'a) kaj reprezent'is tri'etaĝ'a'n rond'form'a'n konstru'aĵ'o'n, kiu est'is kovr'it'a per bel'eg'a'j kahel'o'j. La lok'o por konstru'ad'o de la observatori'o est'is ideal'e elekt'it'a. De ties supr'o est'is tre oportun'e observ'i la ĉiel'o'n. Ulugbek konstru'is bel'eg'a'n ĝarden'o'n Bogi Majdon, okcident'e de la mont'et'o, kie ĝis nun ekzist'as sam'titol'a vilaĝ'o.

La esplor'ad'o daŭr'is sam'temp'e kun la konstru'ad'o. Ĉar tiu'temp'e optik'a'j instrument'o'j ne ekzist'is, la konstru'aĵ'o mem serv'is kiel grand'eg'a mezur'instrument'o – kvadrant'o, t.e. kvar'on'o de cirkl'o (90 grad'o'j). Sed pro la specif'ec'o de situ'o de Samarkando, ĝi pov'is est'i uz'at'a nur kiel sekstant'o (ses'on'o de cirkl'o). La tri'etaĝ'a cilindr'o'form'a konstru'aĵ'o (ties diametr'o egal'is ĉirkaŭ 50 metr'o'j'n) est'is pli ol 30 metr'o'j'n alt'a. Mez'e lok'iĝ'is la ĉef'a mezur'instrument'o. Bedaŭr'ind'e, ĝis la nun'a'j tag'o'j konserv'iĝ'is nur ĝi'a sub'ter'a part'o, kiu mal'supr'e'n'ir'as je 11 metr'o'j'n. Ĉi tie oni far'is observ'o'j'n de la sun'o, lun'o kaj planed'o'j de la firmament'o. Detal'a'n pri'skrib'o'n de la observatori'o ni trov'as en la verk'o de histori'ist'o Abd-ar-Razzak Samarkandi, sam'epok'ul'o de Ulugbek: „La konstru'aĵ'o est'is konstru'it'a sam'e fortik'e, kiel baz'o de potenc'o kaj oaz'o de majest'ec'o. La bild'o'j de naŭ ĉiel'o'j kaj desegn'aĵ'o de sep ĉiel'ring'o'j kun grad'o'j, minut'o'j, sekund'o'j kaj sekund'dek'on'o'j, ĉiel'o kun rond'o'j de sep mov'iĝ'ant'a'j astr'o'j, bild'o'j de sen'mov'a'j stel'o'j, klimat'o'j, mont'ar'o'j, mar'o'j, dezert'o'j kaj ĉio, kio rilat'as tio'n, est'is pentr'it'a'j en la desegn'aĵ'o'j admir'ind'a'j kaj grafik'aĵ'o'j ne'kompar'ebl'a'j en'e de tiu ĉi nobl'a konstru'aĵ'o”.

Ĉar teleskop'o'j tiu'temp'e ne ekzist'is, astronom'o'j far'is si'a'j'n observ'o'j'n per angul'mezur'a'j instrument'o'j, kiu'j serv'is por el'trov'o de situ'o de la sur'ĉiel'a'j astr'o'j kaj vid'a distanc'o inter ili, esprim'it'a'j en grad'o'j kaj minut'o'j de la firmament'o. Instrument'o'j en la observatori'o de Ulugbek est'is la plej perfekt'a'j, kiu'j'n ebl'is nur tiu'temp'e kre'i. Uz'ant'e ili'n, Ulugbek kaj ali'a'j samarkandaj astronom'o'j ating'is tia'n preciz'ec'o'n en si'a'j observ'o'j, kiu rest'is ne'super'ebl'a dum unu jar'cent'o kaj du'on'o.

Ulugbek sukces'is ar'ig'i ĉirkaŭ si grand'a'n grup'o'n de jun'a'j scienc'ist'o'j. En liber'a'j scienc'a'j diskut'o'j reg'is la princip'o, en'konduk'it'a de li mem: la ŝtat'estr'o kaj ordinar'a student'o est'is egal'rajt'a'j. Ulugbek ne ŝat'is hom'o'j'n, kiu'j en scienc'a'j disput'o'j konsent'is kun li ne pro si'a'j konvink'o'j, sed nur por plezur'ig'i li'n.

La scienc'ist'o'j rigard'is kiel si'a'n ĉef'a'n task'o'n la ĝeneral'a'n test'ad'o'n de ĉiu'j don'it'aĵ'o'j akumul'it'a'j de Ptoleme'o ĝis Nasiridin Tus'i. La plej grav'a rezult'o de ili'a ag'ad'o far'iĝ'is tiel nom'at'a'j „Nov'a'j Guraganaj Tabel'o'j” (1437). La tabel'o'j'n akompan'is detal'a en'konduk'o, kies unu'a ĉapitr'o est'is dediĉ'it'a al la kalendar'o'j de arab'o'j, grek'o'j-siri'an'o'j, persoj, ĉin'o'j kaj ujgur'o'j, kaj ankaŭ est'is kompar'at'a'j don'it'aĵ'o'j pri divers'a'j kalendar'o'j. Jam en tiu ĉapitr'o rimark'ebl'is grand'a'j kon'o'j de la kompil'int'o'j pri astronomi'a'j esplor'o'j, far'it'a'j dum mult'a'j jar'cent'o'j sur la grand'eg'a teritori'o de Mediterane'o ĝis Pacifik'o.

La katalog'o, en'hav'ant'a situ'o'j'n de 1018 stel'o'j, long'e rest'is la plej komplet'a kaj preciz'a; eŭrop'a'j astronom'o'j re'el'don'ad'is ĝi'n eĉ post du jar'cent'o'j. En Orient'o ili est'is uz'at'a'j ĝis la 17a jar'cent'o. Ne mal'pli preciz'a'j est'is ankaŭ samarkandaj tabel'o'j de mov'ad'o de la sun'o, lun'o kaj planed'o'j. Sen iu'j ajn teleskop'o'j Ulugbek kaj li'a'j koleg'o'j sukces'is ne'kred'ebl'e ekzakt'e el'trov'i ankaŭ la long'o'n de jar'o (kompar'e kun nun'a'j don'it'aĵ'o'j, ili erar'is nur je 58 sekund'o'j) kaj el'kalkul'i la koordinat'o'j'n de pli ol 600 urb'o'j ne nur en centr'a Azi'o, sed ankaŭ kelk'a'j en Rusio kaj Eŭrop'o.

Post'e part'o'j de tiu ĉi katalog'o sub'titol'e Ex Astronomicis Observationibus Ulug Beigi, Tamerlani Magni Nepotis („Astronomi'a'j tabel'o'j de Ulugbek, nep'o de la grand'a Tamerlano”) est'is traduk'it'a'j en la latin'a'n kaj en 1648 unu'a'foj'e publik'ig'it'a'j en Angli'o. Tiam la profesor'o de la oksford'a universitat'o John Greaves publik'ig'is ankaŭ la geografi'a'j'n tabel'o'j'n de Ulugbek.

La viv'o de Ulugbek fin'iĝ'is tragik'e. Al'don'a impost'o (tamga), en'konduk'it'a de li, je ekster'a komerc'o mal'kontent'ig'is komerc'ist'o'j'n, meti'ist'o'j'n kaj la milit'ist'a'n elit'o'n, kiu sub'ten'is ili'n. En 1449 li far'iĝ'is viktim'o de konspir'o de si'a propr'a fil'o Abdullatif. Dev'ig'it'a abdik'i de la tron'o, Ulugbek est'is send'it'a al haĝ'o kaj sam'temp'e oni organiz'is juĝ'ad'o'n, dum kiu li est'is mort'kondamn'it'a. La 27an de oktobr'o 1449 apud Samarkando Ulugbek est'is sen'kap'ig'it'a. Nun li'a tomb'o est'as en la maŭzole'o Gur-Emir, famili'a tomb'ej'o de Timur'id'o'j en Samarkando.

Malgraŭ la merit'o'j kaj skal'o de li'a'j esplor'o'j, post la mort'o de Ulugbek scienc'a ag'ad'o en la observatori'o daŭr'is tut'e ne'long'e far'e de li'a disĉipl'o Al'i Kuŝĉi. Post'e la observatori'o komenc'is stagn'i kaj est'is en'tut'e perd'it'a, perd'it'a dum jar'cent'o'j. Est'as strang'e, ke labor'lok'o de la reg'ant'o, kie li dum jar'dek'o'j pas'ig'is tre long'a'n temp'o'n, post li'a mort'o est'is forges'it'a. Mult'e'nombr'a'j prov'o'j trov'i la observatori'o'n fiask'is. Kaj nur en 1908 la rus'a scienc'ist'o Vasilij Vjatkin post kelk'jar'a serĉ'ad'o sukces'is trov'i, laŭ la posed'aĵ-dokument'o'j de la 17a jar'cent'o, la fam'a'n observatori'o'n kaj komenc'is tie arkeologi'a'j'n el'fos'aĵ'o'j'n.

Pri la aŭtoritat'o de la uzbek'a scienc'ist'o en la mond'o atest'as ankaŭ la fakt'o, ke la pol'a astronom'o J'a'n Havelius bild'ig'is Ulugbekon en la rond'o de la plej el'star'a'j astronom'o'j de la mond'o sur du gravur'o'j, kiu'j en'ir'is li'a'n libr'o'n Prodrom'us Astronomiae („Antaŭheroldo de Astronomi'o”) (1690). En 1830 sur la map'o de la lun'o, kompil'it'a de la german'a astronom'o Johann Heinrich von Mädler aper'is krater'o de Ulugbek (Ulugh Beigh). La 8an de novembr'o 1910 la ruslanda imperi'estr'o Nikol'a'j la 2a don'is si'a'n alt'moŝt'a'n permes'o'n al la Rus'a Astronomi'a Societ'o komenc'i mon'kolekt'a'n kampanj'o'n „por konstru'i monument'o'n al la grand'a astronom'o Ulugbek”.

Sen ajn'a tro'ig'o ebl'as dir'i, ke la observatori'o de Ulugbek est'is prototip'o de nun'temp'a'j astronomi'a'j instituci'o'j. Jam nur tio est'as li'a grand'eg'a merit'o. Li las'is al si'a'j post'e'ul'o'j riĉ'a'n scienc'a'n hered'aĵ'o'n, li'a'j'n kre'aĵ'o'j'n kaj ating'o'j'n de la astronomi'a skol'o kre'it'a de li oni admir'as ankaŭ nun en la 21a jar'cent'o. La grand'a uzbek'a poet'o-human'ist'o Aliŝer Navoi skrib'is: „Sultan'o Ulugbek, post'e'ul'o de grand'a ĥan'o Timur, est'is reĝ'o, kiu'n la mond'o ankoraŭ ne kon'as. Ĉiu'j li'a'j sam'temp'ul'o'j for'ir'is forges'it'e. Kiu memor'as ili'n nun? Sed li, Ulugbek, etend'is la man'o'n al la scienc'o'j kaj ating'is mult'o'n. Antaŭ li'a'j okul'o'j la ĉiel'o al'proksim'iĝ'is kaj descend'is. Ĝis la fin'o de la mond'o hom'o'j de ĉiu'j generaci'o'j skrib'os leĝ'o'j'n kaj regul'o'j'n de'sur li'a'j leĝ'o'j”.

Vitalij kaj Anatoli'j IONESOV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Vitalij kaj Anatoli'j Ionesov el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kun la legom'o'j kresk'as amik'ec'o

Antaŭ du generaci'o'j mult'a'j dom'posed'ant'o'j kultur'is ĝarden'o'n apud la dom'o. Mult'a'j fier'is pri si'a ĝarden'o, sed dum la prosper'a period'o inter proksim'um'e 1980 kaj 2000 mult'a'j dom'posed'ant'o'j ne em'is ĝarden'um'i, kaj tio'n ne lern'is la nov'a generaci'o. Tamen dum la last'a'j kelk'a'j jar'o'j, precip'e dum la mal'prosper'a period'o, hom'o'j komenc'is de'nov'e ĝarden'um'i.

En Nov-Zelando, kaj supoz'ebl'e en ali'a'j land'o'j, popular'is ĝarden'ad'o dum la unu'a'j tri kvar'on'o'j de la 20-a jar'cent'o. Ekzist'is klub'o'j, por ke oni kun'e lern'u kaj diskut'u kaj eĉ gajn'u premi'o'j'n pro la plej grand'a'j kaj suk'a'j legom'o'j aŭ frukt'o'j kaj ankaŭ flor'o'j. Ceter'e mult'a'j lern'ej'o'j posed'is legom'o'ĝarden'o'j'n.

Antaŭ unu generaci'o oni ĉes'is instru'i ĝarden'ad'o'n. La lern'ej'an'o'j ne kompren'is la avantaĝ'o'j'n de propr'a ĝarden'o kaj ne sent'is bezon'o'n kresk'ig'i legom'o'j'n. Post'e kiel plen'kresk'ul'o'j ili dispon'is pri la mon'rimed'o'j por aĉet'i ĉio'n bezon'at'a'n.

Suker'o kaj gras'o

Dum tiu period'o en evolu'int'a'j land'o'j kresk'is la nombr'o de hom'o'j, kiu'j far'iĝ'is tro dik'a'j, mal'san'a'j kaj pigr'a'j. La mal'san'o diabet'o traf'is pli kaj pli da hom'o'j, part'e pro mal'bon'a diet'o, tro da suker'o kaj gras'o, kaj part'e pro ne'sufiĉ'a ekzerc'ad'o.

Tamen okaz'is divers'a'j re'ag'o'j, ekzempl'e la mov'ad'o por mal'rapid'a manĝ'aĵ'o, kiu fond'iĝ'is en Italio en 1989 kaj post'e dis'vast'iĝ'is ali'land'e. Kontribu'is ankaŭ renesanc'o de bien'ist'a'j bazar'o'j.

Precip'e dum la last'a'j du jar'o'j, dum la depresi'o, pli kaj pli da hom'o'j decid'is, pro mank'o de sufiĉ'a mon'o, ebl'e pro mank'o de labor'posten'o, ke ili ŝpar'u mon'o'n, kresk'ig'ant'e la propr'a'j'n legom'o'j'n kaj frukt'o'j'n. Por help'i tia'j'n hom'o'j'n, oni star'ig'is en kelk'a'j urb'o'j en Nov-Zelando komun'um'a'j'n ĝarden'o'j'n, kie hom'o'j pov'as lern'i far'i kaj fin'fin'e manĝ'i la profit'o'n de si'a labor'ad'o.

Sak'o'j kaj skatol'o'j

Kresk'is la ĝarden'o-mov'ad'o ne nur en Nov-Zelando sed ankaŭ en ali'a'j evolu'int'a'j land'o'j. Kre'is lern'ej'o'j nov'a'j'n ĝarden'o'j'n, kie la ge'knab'o'j lern'as kultiv'i plant'o'j'n. Sam'temp'e ili kompren'as, ke manĝ'aĵ'o de'ven'as de plant'o'j kaj ne de super'bazar'a'j sak'o'j kaj skatol'o'j.

Divers'a'j urb'o'j permes'as kultiv'i ne'uz'at'a'j'n ter'pec'o'j'n por komun'um'a'j ĝarden'o'j. Tio util'as al tiu'j sen hejm'a spac'o kaj ankaŭ nutr'as si'n'ten'o'n pri komun'um'ec'o, dum hom'o'j kun'est'as por divid'i sci'o'j'n kaj spert'o'j'n. Do kun la legom'o'j kresk'as amik'ec'o.

En Manukau, apud Auckland, oni star'ig'is program'o'n kontraŭ diabet'o: part'o'pren'ant'o'j ekzerc'as si'n, ĝarden'um'ant'e. En Nelson ali'a grup'o, konsist'ant'a el pensi'ul'o'j kaj sen'labor'ul'o'j, form'iĝ'is por ŝpar'i mon'o'n, kresk'ig'ant'e la propr'a'n manĝ'aĵ'o'n. Oft'e tia'j ĝarden'o'j hav'as ekologi'a'n flank'o'n.

Kuraĝ'ig'i kaj konsil'i

Ne ĉiu'j komun'um'a'j ĝarden'o'j sukces'is. Foj'e najbar'o'j plend'as, se la aspekt'o ne plaĉ'as. Do komun'um'a ĝarden'o en Basque-Park'o en Auckland est'as for'ig'it'a, ĉar la volont'ul'o'j ĝi'n ne sufiĉ'e pri'zorg'is. Help'e al tia'j hom'o'j la magazin'o New Zealand Gardener (Nov-Zelanda Ĝarden'ist'o) komenc'is kampanj'o'n por kuraĝ'ig'i kaj konsil'i ne'spert'a'j'n kultiv'ant'o'j'n. Komenc'iĝ'is sam'cel'e nov'a televid'a program'o.

En Wellington, la projekt'o por komun'um'a'j ĝarden'o'j nom'iĝ'as Operation Green Thumb (Operaci'o Verd'a Dik'fingr'o). La konsil'ant'ar'o sub'ten'as 90 ĝarden'o'j'n tra la urb'o.

Not'ind'as, ke la kresk'ant'a interes'o pri ĝarden'o'j neniel si'n lim'ig'as al Nov-Zelando. Star'ig'is nov'a'n legom'o'ĝarden'o'n ĉe la Blank'a Dom'o en Vaŝington'o Michelle Obama, la edz'in'o de la uson'a prezid'ant'o.

Pli'a'j inform'o'j leg'ebl'as ĉe: www.nzgardener.co.nz; www.mangerecommunitygarden.com; www.communitygardenz.org.nz kaj www.slowfood.com.

D. E. ROGERS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de D. E. Rogers el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Inter'lingv'o: kompar'o inter du solv'o'j

Tre oft'e okaz'is al mi, kun plezur'o, laŭd'i sen'rezerv'e verk'o'j'n de mi'a kun'akademi'an'o kaj koleg'o André Cherpillod. Des pli mult'e mi bedaŭr'as, ke ĉi-foj'e kelk'a'j'n rezerv'o'j'n mi hav'as. La titol'o „Id'o, unu jar'cent'o'n post'e” supoz'ig'us detal'a'n portret'o'n pri la nun'a situaci'o. Mal'e, la leg'ant'o trov'as iom tro sintez'a'n fraz'o'n: „Nun'temp'e, la Inter'ret'a'j paĝ'ar'o'j pri Id'o asert'as, ke id'ist'o'j'n oni nombr'as inter 2000 kaj 5000. Tre dub'ind'e ...”. Neni'o ali'a. Ke ekzist'as pli ol 14000 titol'o'j en Vikipedio en Id'o, ke la revu'o Progres'o daŭr'e aper'as ek'de 1908, do kun sam'a viv'daŭr'o, kiel la UEA-revu'o, ke ĉiu'jar'e plu okaz'as kongres'o'j divers'land'e, kvankam kun nur kelk'dek'o da part'o'pren'ant'o'j, ke el la plur'cent'o'j da art'e'far'it'a'j plan'lingv'o'j nur kvin hav'as du'liter'a'n kod'o'n en la inter'naci'a Is'o-norm'ar'o, kaj unu est'as Id'o – nu, tiu'j'n sci'ig'o'j'n mi est'us ŝat'int'a trov'i emfaz'it'a'j.

Est'u aŭd'at'a la ali'a flank'o

Kelk'io est'as dediĉ'it'a al Beaufront; tamen Cherpillod rigard'as al Beaufront kvazaŭ per ia pra-esperant'ist'a mien'o, kaj li parol'as pri la „oktobr'a perfid'o”, kiam en oktobr'o 1907 la Delegaci'o por la Al'pren'o de Inter'naci'a Help'lingv'o decid'is al'pren'i Esperant'o'n kun kelk'a'j re'form'o'j. Sed la re'form'o'j est'is tiom mult'a'j, ke ne plu est'is Esperant'o, sed ali'a lingv'o. „Tromp'a far'o de Couturat”, „hipokrit'ec'o” de Beaufront, „mit'o'mani'ul'o”, „mal'honor'ig'a rol'o”, „pajl'o'hom'o” ...

Ŝajn'e la aŭtor'o ne leg'is la nun abund'a'n divers'lingv'a'n verk'ar'o'n pri tiu event'o kaj pri la hom'o: raport'o pri la labor'o'j de tiu Delegaci'o aper'is en la franc'a en 1908 far'e de Couturat kaj, tut'e sen'parti'a kaj ekvilibr'a, far'e de Jespersen, en Id'o, en 1912 (esperant'ig'o de Perl'a Martinelli en Literatur'a Foir'o, decembr'o 2007, p. 294-298); en 2005 aper'is la tut'a leter'ar'o inter Pean'o kaj Couturat (prezent'o mi'a en Language Problems and Language Planning, aŭtun'o 2007, p. 281-289); ekzegez'o de Claude Gacond pri la person'ec'o de Beaufront kaj li'a grav'ec'o por la esperant'a didaktik'o aper'is en sep si'n'sekv'a'j numer'o'j de Literatur'a Foir'o, de la februar'a 2007 ĝis la februar'a 2008. Nu, la aŭtor'o el ĉio ĉi ŝajn'e neni'o'n leg'is, kaj en la bibliografi'o neni'o ĉi-koncern'e trov'iĝ'as, kvankam li'a verk'o est'as deklar'it'a el'don'it'a en la kvar'a trimestr'o de 2007. Preter tiu'j ĉi rimark'o'j, tamen scienc'e nepr'a'j, li ja merit'plen'e sintez'as la histori'o'n de Id'o ek'de ĝi'a nask'iĝ'o, ĉerp'ant'e el esperant'a'j kaj franc'a'j verk'o'j, ne el la id'a'j (audiatur et al'ter'a pars! = est'u aŭd'at'a ankaŭ la ali'a flank'o!).

Esperant'o est'as la venk'int'o inter la plan'lingv'o'j, do al la plen'venk'it'o'j, kiel Id'o, oni agnosk'as neni'a'n honor'o'n; la Esperant'o-histori'o ostracism'is ĉi tiu'n mis'nask'it'a'n id'o'n Id'o, kvazaŭ hont'ant'e, sed cert'e mal'ben'ant'e, ke ĝi nask'iĝ'is. Pro tiu spur'ad'o en la histori'o Cherpillod est'as do eg'e dank'ind'a; ni trov'as en li'a broŝur'o detal'o'j'n pri la mort'o de Beaufront, for'brul'ig'o de li'a'j paper'o'j, tomb'o kaj, en la last'a'j paĝ'o'j, pri la (magr'a) literatur'o en Id'o.

Polemik'a re'gurd'o

Tre interes'a est'as atent'a kompar'o inter la struktur'o de Id'o kaj de Esperant'o, baz'iĝ'ant'a sur Id'o-gramatik'o'j kaj Id'o-vort'ar'o'j. Tamen tre bedaŭr'ind'e ĝi komenc'iĝ'as per re'gurd'o de rid'ind'a polemik'o pri intern-uz'a manier'o kod'ig'i la ĉapel'it'a'j'n esperant'a'j'n liter'o'j'n. Cherpillod ankoraŭ opini'as, ke Esperant'o dev'as est'i grafik'e bel'a (por kies okul'o'j?) por al'log'i adept'o'j'n per si'a ortografi'o, kaj pri la x-sistem'o li verdikt'as: „Tiu Esperant'o-karikatur'aĵ'o, kiu'n kelk'a'j pen'as en'trud'i en la zamenhof'an lingv'o'n, fort'e rid'ig'as ni'a'j'n kontraŭ'ul'o'j'n kaj decid'ig'as ili'n neniam lern'i lingv'o'n tia'grad'e barbar'a'n, tre tre tre mal'super'a'n al Id'o.” Sam'e barbar'a'j al ne'kutim'ant'o pov'as aspekt'i la ideogram'o'j aŭ la latin'a'j liter'o'j kun diakrit'o'j, kaj tamen ĉiu verk'ant'o en lingv'o kun diakrit'o'j el'don'as ekster'e'n per diakrit'o'j kaj solv'is intern'e sen'problem'e la trans'kod'ig'o'j'n de si'a'j liter'o'j al skrib'manier'o klak'ebl'a per ĉia klav'ar'o kaj ret'e trans'send'ebl'a kaj leg'ebl'a ĉiu'ekran'e. Se Cherpillod sci'us, ke MONATO uz'as la x-sistem'o'n por trans'send'o komfort'a cel'e al post'a trans'kod'ig'o ...

Pri la dis'trumpet'it'a „inter'naci'ec'o” de la tut'e sen'diakrit'a 26-sign'a latin'liter'a sistem'o oni eg'e rajt'as dub'i; ĝi'n uz'as preskaŭ nur angl'a'lingv'an'o'j, do eg'e mal'pli ol kvar'on'o de la ter'glob'o. Zamenhof en la Fundament'o konsil'is surogat'o'n per post'met'o de „h”, en la Lingv'a'j Respond'o'j eksplic'it'e al'las'is surogat'o'n per post'met'o de apostrof'o; inter'ret'ul'o'j trov'as pli komfort'a kaj uz'as surogat'o'n per post'met'o de „x”, jen ĉio. Ĉar tem'as eksplic'it'a'dir'e pri surogat'o, kaj ĉar la Fundament'o tut'e ne dev'ig'as al la h-sistem'o (ĝi dir'as: pres'ej'o'j „pov'as anstataŭ'ig'i per”, ne ja „pov'as anstataŭ'ig'i nur per”), la afer'o est'us fin'it'a; sed aper'is anatem'ul'o'j kontraŭ sistem'o'j, mal'sam'a'j de tiu propon'it'a de la Fundament'o. Ĝust'e por silent'ig'i tiu'j'n mi mem iniciat'is en la Akademi'o de Esperant'o la rezoluci'o'n, ke la divers'a'j teknik'a'j el'turn'iĝ'o'j por la trans'kod'ig'o de la ĉapel'it'a'j liter'o'j tut'e ne est'as kontraŭ-Fundament'a'j. Post du jar'o'j la Akademi'o fin'e decid'is aprob'i mi'a'n rezoluci'o'n, kaj tiel ĉiu ret'ul'o rajt'as trans'kod'ig'i, kiel li vol'as, sen la art'e'far'it'a (pli ĝust'e: art'e'trud'it'a) konscienc'riproĉ'o, ke li uz'as i'o'n ne'lojal'a'n al la Fundament'a lingv'o. Sed mi pardon'pet'as, ke, pro mi'a person'a engaĝ'it'ec'o en la akademi'a decid'o, mi las'is mi'n tren'i de polemik'o, kiu bezon'us tomb'o'slab'o'n anstataŭ resurekt'o.

Kompar'o

La prezent'o de Id'o okup'as pli ol la du'a'n du'on'o'n de la libr'et'o. Tre zorg'e atent'a, kun ekzempl'o'fraz'o'j, est'as la kompar'o inter Esperant'o kaj Id'o; kaj ekvilibr'e Cherpillod honest'e dir'as si'a'j'n prefer'o'j'n, kiam Id'o'n li opini'as pli taŭg'a ol Esperant'o, kaj tre klar'e li prezent'as la esenc'a'n mal'simil'ec'o'n de la struktur'o'j de la du lingv'o'j, konfirm'ant'e, ke Id'o neniel pov'as si'n konsider'i ia Esperant'o re'form'it'a, sed ĝi ja est'as ali'struktur'a lingv'o, kaj pri la deriv'manier'o, kaj pri la verb'o'j, kaj pri la tabel'vort'o'j. Est'as bedaŭr'ind'e, ke Esperant'o ne nask'iĝ'is kun kelk'a'j el la sen'dub'e super'a'j Id'o-karakteriz'o'j, sed oni ne pretend'u, ke ĉiu ide'o de Zamenhof est'as la plej geni'a. Iu'j solv'o'j, propon'it'a'j en Id'o, est'us sen'dub'e prefer'ind'a'j: tri genr'o'j (vir'a, in'a kaj sen'disting'a, aŭ, se uz'i pli fak'a'j'n termin'o'j'n, maskl'a, femal'a kaj ne'difin'it'a); verb'o'j hav'as tri infinitiv'o'j'n (prezenc'a'n, preterit'a'n kaj futur'a'n) unu'vort'e esprim'ebl'a'j'n; la pasiv'a verb'o'form'o pov'as est'i kaj analiz'a kaj sintez'a, kaj tiu'rilat'e rimark'ind'a est'as la iom'post'iom'a modern'a evolu'o de Esperant'o al la uz'ad'o de pasiv'a'j form'o'j, kiel „am'at'as”, „am'it'as”, paŭs'ant'a'j form'o'j'n, normal'a'j'n en Id'o.

Sam'e iu'j sufiks'o'j, mal'fru'e ven'int'a'j en Esperant'o'n, kiel „iv”, „oz”, „iz”, hav'as inspir'o'n el Id'o. Cherpillod apog'as tiu'n analiz'o'n de la esperant'a'j vort'o'j, kie fin'aĵ'o'j, prefiks'o'j kaj sufiks'o'j est'u mem'star'a'j vort'o'j; se tiel, oni konsekvenc'e antaŭ'e'n'paŝ'u kaj agnosk'u, ke ankaŭ radik'o'j est'as mem'star'a'j vort'o'j. Ja, se en „labor-is” la fin'aĵ'o „is” est'as mem'star'a vort'o, do ankaŭ „labor” est'as mem'star'a vort'o, kaj „labor'is” aspekt'as tut'e ordinar'a kun'met'aĵ'o. Al la ekzempl'o de Cherpillod, tut'e ĝust'a, kvankam ne kutim'a, „Ĉu vi lav'is la teler'ar'o'n?” „Ne is, sed os” oni pov'us analog'e respond'ig'i: „Ĉu vi lav'is la plank'o'n?” „Ne lav, sed bal'a”; esprim'o tut'e logik'a kaj kompren'ebl'a, eĉ se ankoraŭ (tut'e) ne uz'at'a. Kaj tiu analiz'o ĝust'ig'us ankaŭ ali'a'n ekzempl'o'n de Cherpillod, kiu dir'as, ke „labor'em'a” ne est'as deriv'aĵ'o de „labor'i”; tut'e prav'e, sed ankaŭ ne kun'met'aĵ'o de du vort'o'j „labor'i” kaj „em'a”, kiel li, bedaŭr'ind'e, dir'as; en tia analiz'o la vort'o'j est'as tri: „labor”, „em” kaj „a”.

Ĉe la fin'o de la leg'o est'as demand'o: kial Id'o far'iĝ'is konkur'ant'o tiel febl'a de Esperant'o? Fin'fin'e, ĝi hav'is kelk'a'j'n tut'e bon'a'j'n atut'o'j'n, kiu'j'n ĉi tiu libr'et'o evident'ig'as. Kial id'ist'o'j ne kapabl'is al'tir'i pli mult'e da adept'o'j, precip'e post la du'a mond'milit'o? Fin'fin'e, tiam est'is grand'a spac'o por mal'ferm'o de komunik'ad'o kaj ankoraŭ grand'a ne'kon'o de fremd'a'j lingv'o'j. Mal'facil'as la respond'o, kiel ĉiam, se tem'as pri soci'a'j fenomen'o'j. Prav'e Cherpillod rimark'as, ke la evolu'pov'o de Esperant'o est'as sen'lim'a, do ali'a lingv'o ne neces'is al la esperant'ist'o'j, kiu'j nur et'part'e trans'ir'is al Id'o. Id'o do ne pov'is ĉerp'i el jam pret'a put'o de la esperant'ist'a'j grup'o'j, kiel mal'e far'is Esperant'o kun la volapuk'ist'o'j. Al tio al'don'iĝ'as la fakt'o, ke, se en kelk'a'j eĉ grav'a'j punkt'o'j Id'o super'as Esperant'o'n kaj ali'detal'e ili pov'as egal'merit'e rival'i, en la tut'o Esperant'o aspekt'as pli fleks'ebl'a kaj pli facil'e lern'ebl'a, precip'e por ne'okcident'an'o'j, kiu'j en Id'o ne trov'us tiu'j'n leksik'a'j'n avantaĝ'o'j'n, trov'ebl'a'j'n de latin'id'lingv'an'o'j. Krom'e, tut'e paradoks'e, la tuj aper'int'a Id'o-Akademi'o unu'flank'e decid'is ŝanĝ'o'j'n ĝis 1913, tiel mal'stabil'ig'ant'e la lingv'o'n, post'e pro insist'o de Couturat ĝi'n gips'um'is.

Valor'a kontribu'o

Id'o nask'iĝ'is kiel lingv'o de'supr'a, teori'a, kiu evolu'as per akademi'a'j decid'o'j. Esperant'o ĝu'is (feliĉ'e!) dek ok jar'o'j'n sen Lingv'a Komitat'o, do la lingv'o'n stabil'ig'is la popol'o per si'a uz'ad'o kaj pov'is sent'i ĝi'n si'a. La ombr'o de Zamenhof est'is ĉiam mal'antaŭ'e, sed sen tro'a pez'o. Tut'e adekvat'a do est'as la grafik'aĵ'o, kompar'ant'a la du evolu'procez'o'j'n. Lern'i tra ĉi tiu broŝur'o pri Id'o, fakt'e ne id'o, sed nur kuz'o de Esperant'o, est'as tre util'e, ĉar oni kompren'as ankaŭ mult'o'n de Esperant'o mem, pri tio, kiel funkci'as plan'lingv'o, pri la ĉef'a'j princip'o'j, kiu'j ig'as lingv'a'n struktur'o'n koher'a, pri reciprok'a'j influ'o'j inter plan'lingv'o'j. Precip'e kurs'gvid'ant'o'j trov'os tie argument'o'j'n por konvink'iĝ'i pri la bon'ec'o de la solv'o, kiu'n la esperant'ist'o'j favor'as. En'tut'e tre valor'a kontribu'o al la stud'ad'o de inter'lingv'ist'ik'o ĝeneral'e, de Id'o kaj de Esperant'o.

Carlo MINNAJA
André Cherpillod: Id'o, unu jar'cent'o'n post'e. Eld. La Blanchetière, 2007, 50 broŝur'it'a'j paĝ'o'j.
Ĉu vi trov'as tiu'n ĉi recenz'o'n util'a? Tiam bon'vol'u montr'i vi'a'n simpati'o'n kaj flat'u ni'n per la jen'a buton'o!
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Carlo Minnaja el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Belgi'o eksport'as si'a'j'n krim'ul'o'j'n

Belgi'o tradici'e est'as ŝtat'o, kiu viv'as de si'a eksport'o. Ke ĝi tamen eksport'as ankaŭ si'a'j'n krim'ul'o'j'n, jen tut'e nov'a fenomen'o ...

En februar'o la mal'liber'ej'o de Tilburgo, sud'a Nederlando, est'is oficial'e trans'don'it'a al la belg'a ŝtat'o por „hejm'ig'o” de belg'a'j krim'ul'o'j. Tio ĉi okaz'is en la ĉe'est'o de la belg'a ministr'o pri justic'o Stefaan de Clerck [stefán de klerk] kaj de nederlandaj ministr'o Ernst Hirsch Ballin [hirŝ bali'n] kaj ŝtat'sekretari'o Nebahat Albayrak.

Ĉel'o'j

Dum la ceremoni'o oni ne trans'don'is mal'plen'a'n konstru'aĵ'o'n, ĉar jam en la semajn'o'j antaŭ'e 98 en'karcer'ig'it'o'j est'is transport'it'a'j al Tilburgo. Laŭ'plan'e baldaŭ la ĉel'o'j dev'as est'i plen'a'j. Ili kapabl'os „gast'ig'i” 500 kulp'ig'it'o'j'n.

La iniciat'o cel'as romp'i diabl'a'n cirkl'o'n, kiu jam de jar'o'j reg'as en la belg'a justic'o: la polic'o far'as si'a'n plej'ebl'o'n por kapt'i krim'ul'o'j'n, kaj post la arest'o kaj juĝ'ad'o la koncern'a'j instanc'o'j dir'as: „Bedaŭr'ind'e mank'as lok'o'j en la mal'liber'ej'o'j. Do vi est'as liber'a. Bon'vol'u kondut'i bon'e.” En la praktik'o ĉiu'j, kiu'j ricev'is pun'o'n mal'pli grand'a'n ol tri'jar'a'n, pov'is ir'i hejm'e'n pro mank'o de ĉel'o'j.

Protest'o

La franc'lingv'a Lig'o por la Hom'a'j Rajt'o'j jam anonc'is, ke ĝi apelaci'os ĉe la Kasaci'a Kort'um'o kaj prov'os nul'ig'i la el'ŝtat'ig'o'n de krim'ul'o'j. Laŭ la lig'o la belg'a'j kaj nederlandaj krim'ul'o'j cert'e est'os traktat'a'j per mal'sam'a'j mezur'o'j, kio est'as komplet'e mal'akcept'ebl'a. Krom'e la lig'o tim'as, ke la en'karcer'ig'it'o'j perd'os la neces'a'n kontakt'o'n kun si'a famili'o, kiam ili est'os ekster'land'e. La urb'o Tilburgo trov'iĝ'as proksim'um'e dek kilo'metr'o'j'n for de la belg'a land'lim'o. La eksperiment'o – se mal'sukces'os la lig'o – daŭr'os tri jar'o'j'n.

Paŭl PEERAERTS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭl Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Politik'a dekadenc'o

Ne mal'oft'e ni plend'is ĉi-lok'e pri evident'a fakt'o, ke pli kaj pli ni hav'as nur mez- kaj sub-kvalit'a'j'n politik'ist'o'j'n, kiu'j eĉ ne kapabl'as far'i taŭg'a'j'n leĝ'o'j'n. En Germanio la konstituci'a kort'um'o jam plur'foj'e dev'is korekt'i fuŝ'e kaj mal'zorg'em'e el'labor'it'a'j'n leĝ'o'j'n, kiu'j part'e eĉ ne kongru'is kun baz'a'j konstituci'a'j princip'o'j. Last'e la kort'um'o postul'is, ke la reg'ist'ar'o dev'as re'form'i leĝ'o'n nom'at'a'n „Hartz Iv” [harc kvar], kiu kombin'is pag'o'j'n al long'temp'a'j sen'labor'ul'o'j kun social'a sub'ten'o, do pag'o de la ŝtat'o al mal'riĉ'ul'o'j sen sufiĉ'a'j en'spez'o'j. La juĝ'ist'o'j konstat'is, ke la financ'a sub'ten'o por infan'o'j pro mult'a'j faktor'o'j est'as kontraŭ'konstituci'a kaj tro mal'alt'a.

Mal'alt'a'j salajr'o'j

Tuj est'iĝ'is diskut'ad'o, kiu precip'e atent'ig'is pri la problem'o, ke alt'ig'o de pag'o'j por infan'o'j ne nur konsider'ind'e ŝarĝ'os la ŝtat'a'n buĝet'o'n, sed mal'pli'ig'os la diferenc'o'n inter social'a sub'ten'o kaj mal'alt'a'j salajr'o'j. El tio pov'os rezult'i, ke hom'o'j kun labor'lok'o'j en'spez'os mal'pli mult'e ol sen'labor'ul'o'j, tiel ke tiu'j last'a'j tut'e ne hav'us interes'o'n, serĉ'i labor'o'n. Avert'is Guido Westerwelle [véstervele], estr'o de la Liber'a Demokrat'a Parti'o (FDP): „Kiu labor'as, tiu dev'as hav'i pli mult'e ol tiu, kiu ne labor'as. Ĉio ali'a est'as social'ism'o.” Social'ism'o, aŭ ebl'e pli ĝust'e kapital'ism'o? Se oni vol'as argument'i polemik'e, oni pov'us asert'i, ke milion'ul'o, kiu ne labor'as, do dev'us hav'i mal'pli mult'e ol pur'ig'ist'in'o, kiu ricev'as hor'a'n salajr'o'n de ebl'e 4 eŭr'o'j ...

Por re'ven'i al la real'o: Ne est'as hazard'o, ke est'as mal'grand'a diferenc'o inter social'a sub'ten'o kaj mal'alt'a'j salajr'o'j – vol'is kaj kaŭz'is ĝi'n la politik'o. Establ'is tio'n la tiam'a social'demokrat'a kancelier'o Gerhard Schröder [ŝreder] help'e de Hartz-leĝ'o'j, nom'it'a'j laŭ amik'o de Schröder, la tiam'a gvid'ant'o de la aŭt'o'kompani'o Volkswagen [fólksvagen]. Li el'labor'is tiu'j'n leĝ'o'j'n – kaj oni demand'as si'n, ĉu la deput'it'o'j est'is tro mal'labor'em'a'j aŭ tro stult'a'j por mem plan'i ili'n. Leĝ'o Hartz I [harc unu] en'konduk'is mal'alt'a'j'n salajr'o'j'n, por tiel instig'i entrepren'o'j'n dung'i ne'kvalifik'it'a'j'n hom'o'j'n. Rezult'e la entrepren'o'j ekspluat'is tiu'n ebl'o'n kaj dung'is sen'labor'ul'o'j'n, ankaŭ kvalifik'it'a'j'n, je sub'nivel'a'j salajr'o'j. Tiel efektiv'e pli kaj pli mult'a'j hom'o'j hav'is labor'posten'o'j'n, kio konsider'ind'e bel'ig'is la statistik'o'n pri sen'labor'ec'o.

Lavang'o da proces'o'j

Fier'is Schröder en 2006: „Ni konstru'is unu el la plej bon'a'j sektor'o'j de mal'alt'a'j salajr'o'j, kiu ekzist'as en Eŭrop'o.” Kio'n li pri'silent'is, est'is kresk'int'a nombr'o de hom'o'j, kiu'j proces'is kontraŭ Hartz Iv. Pro tio sol'e en Berlino oni dev'is alt'ig'i la nombr'o'n de juĝ'ist'o'j ĉe la social'a tribunal'o de 30 en 2006 al 80 en 2009 – kaj tamen tie kuŝ'as 16 000 ne'pri'labor'it'a'j dosier'o'j! Pli kaj pli oft'e proces'int'a'j Hartz-ul'o'j venk'is antaŭ tribunal'o'j. Kaj nun do la proces-lavang'o ating'is la plej super'a'n juĝ'ej'o'n, la konstituci'a'n kort'um'o'n, kaj konsekvenc'e la juĝ'ist'o'j decid'is favor'e al la plend'int'o'j.

Evident'e per tiu'j fuŝ'a'j leĝ'o'j profit'is entrepren'o'j, akci'ul'o'j kaj kapital'ist'o'j, kaj drast'e perd'is labor'ist'o'j. Sed anstataŭ konfes'i si'a'j'n erar'o'j'n kaj korekt'i la leĝ'o'j'n pri mal'alt'a'j salajr'o'j, politik'ist'o'j de la nun reg'ant'a koalici'o de krist'an-demokrat'o'j kaj (precip'e) liberal'ul'o'j kritik'as, ke la social'a sub'ten'o est'as tro alt'a. Est'as cinik'a logik'o: la sen'labor'ul'o dev'as fart'i mal'pli bon'e ol labor'ant'o; kaj se labor'ist'o en'spez'as preskaŭ neni'o'n, Hartz-ul'o dev'as en'spez'i eĉ mal'pli (aŭ neni'o'n?). Dign'o de hom'o, ĉu kun ĉu sen labor'kontrakt'o, ne lud'as rol'o'n en tia kapital'ism'a ideologi'o, kiel montr'as ali'a el'dir'o de Westerwelle: „Kiu promes'as al la popol'o sen'pen'a'n bon'fart'o'n, invit'as al mal'fru'romi'an'a dekadenc'o.” Ho, dekadenc'o! La invent'int'o de la Hartz-leĝ'o'j est'is post'e for'pel'it'a de si'a posten'o ĉe Volkswagen, pro financ-manipul'ad'o (!). Ni rajt'as supoz'i, ke li ne bezon'as social'a'n help'o'n. Dekadenc'o? FDP, la parti'o de Westerwelle, drast'e perd'is reputaci'o'n en opini'sond'o'j.

Minimum'a salajr'o

La reg'ist'ar'o nun hav'as temp'o'n ĝis la fin'o de la jar'o, korekt'i la sistem'o'n kondamn'it'a'n de la konstituci'a kort'um'o. La solv'o de la problem'o est'us relativ'e simpl'a: Oni dev'us en'konduk'i ĝeneral'a'n minimum'a'n salajr'o'n je nivel'o, kiu respekt'as la hom'a'n dign'o'n, laŭ nun'a ekonomi'a situaci'o de ĉirkaŭ 8 eŭr'o'j. La social'demokrat'a opozici'o postul'as en'konduk'i ĝi'n – ebl'e ĝi ja lern'is el si'a'j antaŭ'a'j erar'o'j. Sed la nun'a koalici'o en Berlino strikt'e rifuz'as tio'n, ĝis nun, kvankam ali'a'j land'o'j hav'as tre bon'a'j'n spert'o'j'n pri minimum'a'j salajr'o'j. En Briti'o, ekzempl'e, oni hav'as ĝi'n (nun ĉirkaŭ sep eŭr'o'j), kaj oni ne perd'is labor'lok'o'j'n pro tio. Ankoraŭ la koalici'o en Berlino hezit'as, sed se reg'ist'ar'o kaj parlament'o ne kapabl'os re'form'i la leĝ'o'j'n tiel, ke kaj labor'ist'o'j kaj sen'labor'ul'o'j pov'as est'i kontent'a'j, ni hav'os taŭg'a'n karakteriz'o'n por tia politik'o: dekadenc'a.

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Natur'o de scienc'o

En la februar'a numer'o (MONATO 2010/2, p. 22) aper'is grav'a erar'o pri la natur'o de la scienc'o. En la ese'o Durwael cit'as Halvelik: „Kvantum'fizik'o kaj Relativ'ec'o plu ne valid'as pro intern'a'j si'n'kontraŭ'dir'o'j.” Tut'e ne. Est'as ja kon'at'e, ke en la plej ekstrem'a'j kondiĉ'o'j, kie la kvantum'fizik'o kaj la ĝeneral'a relativ'ec'o kun'plekt'iĝ'as, ekzempl'e en la ek'est'o de la univers'o aŭ en'e de nigr'a tru'o, ni ankoraŭ ne sci'as, kiel venk'i la nun'temp'e kon'at'a'j'n intern'a'j'n si'n'kontraŭ'dir'o'j'n. Sed tio sen'valid'ig'as nek la kvantum'fizik'o'n, nek la ĝeneral'a'n relativ'ec'o'n! Ambaŭ sistem'o'j don'as tre'eg'e preciz'a'j'n kaj fid'ind'a'j'n rezult'o'j'n en si'a'j respektiv'a'j kamp'o'j de valid'ec'o. Kvantum'fizik'o bon'eg'e trakt'as la mal'grand'a'n mond'o'n de atom'o'j kaj nukle'o'j, kaj ĝeneral'a relativ'ec'o bon'eg'e trakt'as la grand'a'n mond'o'n de stel'o'j kaj galaksi'o'j, kaj eĉ la ĝust'a funkci'ad'o de la tut'ter'a pozici'trov'a sistem'o baz'iĝ'as sur ĝeneral'a relativ'ec'o. Not'u, ke eĉ la klasik'a mekanik'o de Newton ankoraŭ est'as vast'e uz'at'a en si'a kamp'o de valid'ec'o; se objekt'o ne est'as tre mal'grand'a (kio bezon'us trakt'o'n per'e de kvantum'fizik'o), ne est'as tre grand'a (kio bezon'us trakt'o'n per'e de ĝeneral'a relativ'ec'o) kaj ne mov'iĝ'as kun rapid'o kompar'ebl'a kun la rapid'o de la lum'o (kio bezon'us trakt'o'n per'e de special'a relativ'ec'o), la teori'o de Newton funkci'as tut'e bon'e, do en tre vast'a kamp'o de aplik'ebl'o.

Ne est'as ver'e, ke la teori'o de Newton ne plu valid'as; ver'as, ke ni nun kon'as lim'o'j'n de ĝi'a valid'ec'o. La pli nov'a'j teori'o'j de la du'dek'a jar'cent'o eg'e pli'grand'ig'as la kamp'o'n de aplik'ebl'o al la mal'grand'o kaj la grand'o kaj la alt'a rapid'o, sed eĉ ili ne aplik'ebl'as ver'e ĉie, kaj ni jam kon'as la lim'o'j'n de tiu mult'e pli vast'a kamp'o de aplik'ebl'o. Fizik'ist'o'j nun streb'as kompren'i, kiel aplik'i la teori'o'j'n de kvantum'fizik'o kaj ĝeneral'a relativ'ec'o en tiu'j mal'mult'a'j, ekstrem'a'j situaci'o'j, kie ambaŭ rol'as (iu'j opini'as, ke la „kord'o'teori'o” pov'as est'i la solv'o).

Bruce SHERWOOD
Uson'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bruce Sherwood el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Venk'as Viktor

En Ukrainio est'as elekt'it'a nov'a prezid'ant'o: Viktor Janukoviĉ, kiu en la fin'a balot'o rikolt'is 48,95 % de la voĉ'o'j kontraŭ 45,47 % por la ĉef'ministr'o Julija Timoŝenko.

Laŭ el'dir'o'j de Janukoviĉ, la nov'a prezid'ant'o cel'as pli'bon'ig'i la rilat'o'j'n inter Ukrainio kaj Rusio kaj ali'a'j eks'soveti'a'j land'o'j. Ceter'e li intenc'as iom post iom pli'bon'ig'i la ekonomi'a'n stat'o'n de Ukrainio.

Krom'e li rigard'as Ukrainion „pont'o inter okcident'o kaj orient'o”. Tiu'rilat'e li intenc'as renkont'i politik'ist'o'j'n el Rusio, Uson'o kaj Eŭrop'a Uni'o por konkret'ig'i labor'a'j'n rilat'o'j'n.

Dmitrij CIBULEVSKIJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dmitrij Cibulevskij el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kurioz'a pens'manier'o

Mi hav'as nur unu plend'o'n ne kontraŭ la redakci'o, sed kontraŭ tiu'j person'o'j, kiu'j en la rubrik'o Leter'o'j sen'fin'e atak'as prezid'ant'o'n Barak Obama pro li'a'j „mal'honest'o kaj ne'inteligent'ec'o”. Mi mem ne kon'as Ryan, „kiu est'as en prizon'o” laŭ Allan Foster el Ĉikago (MONATO 2010/1, p. 6). Ĉu iu ajn en la inter'naci'a komun'um'o sci'as i'o'n ajn pri tiu prizon'ul'o? Tia elips'e unu'voj'a diskut'o est'as kurioz'a pens'manier'o. Kiel okaz'is, ke Obama sukces'e diplom'it'iĝ'is en la alt'prestiĝ'a leĝ'fak'o de la universitat'o de Harvard kaj eĉ instru'is konstituci'a'n leĝ'o'n? Kia'n mal'honest'a'n ag'o'n far'is Obama en si'a unu'jar'a deĵor'o kiel uson'a prezid'ant'o?

El'son B. SNOW
Uson'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de El'son B. Snow el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Aŭtomat-hom'o

Last'a'temp'e mi aĉet'is nov'a'n, pli rapid'a'n telefon'sistem'o'n. German'a Telekom en la prospekt'o skrib'is, ke la instal'ad'o est'as simpl'a. Mi ricev'is tri divers'a'j'n aparat'o'j'n kun mult'a'j kabl'o'j, inter ili „Multimedia-Receiver” (german'a'j produkt'o'j kompren'ebl'e hav'as preskaŭ nur angl'a'j'n nom'o'j'n). La (ne tiom) „simpl'a” instal'ad'o memor'ig'is mi'n pri IKEA unu'flank'e kaj pri mi'a knab'a aĝ'o ali'flank'e. La sved'a kompani'o IKEA invent'is puzl'o'mebl'o'j'n. Pra'temp'e oni aĉet'is ŝrank'o'n, kiu'n liver'is kamion'o, kaj du fortik'a'j vir'o'j en'port'is kaj star'ig'is ĝi'n en la ĉambr'o. Ĉe IKEA vi aĉet'as kelk'a'j'n pak'aĵ'o'j'n, dev'as mem transport'i ili'n hejm'e'n, el'pak'i el mult'a'j plast'a'j foli'o'j kaj ŝaŭm'material'o kaj mem munt'i ŝrank'o'n. La konstru'plan'o est'as far'it'a por analfabet'o'j: desegn'aĵ'o'j gvid'as ni'n tiel ke post unu tag'o ni eventual'e sukces'as kun'met'i ĉio'n. IKEA konsekvenc'e real'ig'is la sistem'o'n de mem-serv'ad'o. (Ceter'e, preskaŭ ĉiu'j ali'a'j mebl'o'produkt'ist'o'j nun uz'as la sam'a'n puzl'o'teknik'o'n – la konkurenc'o ne dorm'as ...)

Mem'serv'ad'o hodiaŭ regul'ig'as ni'a'n tut'a'n klient'o'viv'o'n. Kiam mi est'is knab'o, kutim'e pa'nj'o send'is mi'n aĉet'i en proksim'a vend'ej'o. Est'is ĉiam vic'o da klient'o'j, kiu'j kun'e babil'is en agrabl'a etos'o. Hodiaŭ mi tra'kur'as en super'bazar'o long'a'j'n koridor'o'j'n por trov'i var'o'n; kiam mi van'e serĉ'as kaj demand'as hom'o'n en vend'ej'a uniform'o, tiu respond'as aŭ (en bel'a ekster'land-german'a lingv'o) „Ik nix wissen” (= mi sci'as neni'o'n) aŭ, se est'as indiĝen'o: „Bedaŭr'ind'e ni ne hav'as.” Se mi jam kon'as la super'bazar'o'n, mi rapid'e sukces'as kolekt'i ĉio'n. Atend'i tamen mi dev'as sam'e long'e kiel la tiam'a knab'o, nun tamen en serpent'a vic'o antaŭ la kas'o. Mem'serv'ad'o inter'temp'e aplik'as tortur'a'j'n aparat'o'j'n: bilet'o'j'n por tram'o kaj trajn'o mi dev'as aĉet'i per aŭtomat'o, mon'o'n mi ne plu ricev'as ĉe bank'o'giĉet'o de afabl'a hom'o, kiu'n oni kon'as de mult'a'j jar'o'j kaj kun kiu oni volont'e babil'as iom'et'e, sed per aŭtomat'o, kun kiu ne ebl'as konversaci'i. Se mi aĉet'as trajn'bilet'o'n ne per aŭtomat'o sed ĉe giĉet'o kun viv'ant'a hom'o, mi dev'as pag'i du eŭr'o'j'n pli. Se aŭtomat'o ĉe halt'ej'o ne funkci'as kaj mi tamen uz'as la tram'o'n, mi risk'as 40 eŭr'o'j'n da pun'pag'o; tram'ŝofor'o'j ne plu vend'as bilet'o'j'n, ĉar la kompani'o vol'is ŝpar'i (du'on'a'n jar'o'n post'e ĝi alt'ig'is la bilet'prez'o'j'n). Mi atend'as la tag'o'n, ek'de kiam mi mem dev'os stir'i tram'o'n, bus'o'n kaj trajn'o'n (tiel real'iĝ'os la knab'a rev'o pri la labor'o de lokomotiv'estr'o!). Ceter'e post du monat'o'j ni sukces'is instal'i la last'a'n teknik'a'n detal'o'n de la nov'a telefon'sistem'o ... Ho, kia bel'a viv'o de aŭtomat-hom'o'j!

PS: Kvankam supr'a'n tekst'o'n mi verk'is dum karnaval'o, mi'a plend'o est'as serioz'a!

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Unu ŝtat'o, du land'o'j

En februar'o front-en-flank'e kolizi'is du trajn'o'j en Buizingen [béjzinge], Belgi'o. La terur'a bilanc'o est'is 18 mort'int'o'j kaj 162 vund'it'o'j, sed la stat'o de plur'a'j vund'it'o'j rest'as kriz'a. Kvankam daŭr'as esplor'o'j de la fak'ul'o'j, redakci'o'j ricev'is deklar'o'j'n de spekt'ant'o'j, ke unu trajn'konduk'ist'o neglekt'is ruĝ'a'n halt'ig'o'lum'o'n.

La katastrof'o sen'dub'e kaŭz'is mult'a'j'n emoci'o'j'n, precip'e ĉe fer'voj'ist'o'j. Spontane'e, kaj sen sub'ten'o de la tradici'a'j sindikat'o'j, est'iĝ'is strik'o'j. Sed de'nov'e montr'iĝ'is tiu strang'a divid'lini'o inter la belg'o'j. En Valoni'o, la strik'o est'is preskaŭ komplet'a, dum en Flandri'o strik'is fer'voj'ist'o'j nur ĉe la depon'ej'o en Leuven, tie kie ili perd'is koleg'o'n pro la akcident'o.

La sol'a klar'ig'o pri kontrast'a'j re'ag'o'j tia'j est'as kultur'a diferenc'o. Mal'oft'as tiel mal'grand'a teritori'o, kie la reagmaniero tiom diferenc'as. Cent ok'dek jar'o'j da kun'viv'ad'o en unu ŝtat'o kun amas'a'j migr'ad'o'j inter la du land'part'o'j tut'e ne sukces'is eben'ig'i tiu'j'n kontrast'o'j'n. Ŝajn'as ceter'e, ke la pli'mult'o de la politik'ist'o'j pli'fort'ig'as la polariz'o'n.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Melk'ant'e la ŝtat'o'n

Antaŭ kelk'a'j semajn'o'j ne'kon'at'o ofert'is al reg'ist'ar'o en Germanio komput'il'o-disk'o'n kun ŝtel'it'a'j inform'o'j pri kont'o'j en Svisio. Riĉ'ul'o'j kaŝ'e depon'as si'a'n mon'o'n en svis'a'j bank'o'j por evit'i german'a'j'n impost'o'j'n. Tio est'as kontraŭ'leĝ'a kaj kontraŭ'soci'a.

Por perfid'i la „ŝtel'ist'o'j'n” la ali'a ŝtel'ist'o postul'is 2,5 milion'o'j'n da eŭr'o'j. Tio cert'e ne super'as la sum'o'n de la mon'o'j depon'it'a'j en Svisio. Fak'ul'o'j taks'as nur la pri'fraŭd'it'a'j'n impost'o'j'n je 100 aŭ eĉ 200 milion'o'j da eŭr'o'j.

Ricel'ad'o

Dum sekv'a'j tag'o'j ven'is nov'a'j kaj simil'a'j ofert'o'j pri ekster'land'a'j kaŝ-kont'o'j. Tamen ekzist'as opini'o'j tre kontraŭ'a'j al la ofert'o'j. Kutim'e oni laŭd'as tiu'j'n, kiu'j mal'kaŝ'as krim'ul'o'j'n, kaj ili'n rekompenc'as. Ĉi-okaz'e kaŝ'e pri'fraŭd'i milion'o'j'n da neces'a'j laŭ'leĝ'a'j impost'o'j ja est'as krim'o. Sed konsci'e aĉet'i ŝtel'aĵ'o'n est'as ricel'ad'o, kaj ankaŭ ricel'ad'o est'as krim'o. Reg'ist'ar'o ne rajt'as pek'i kontraŭ leĝ'o'j.

Membr'o'j de la reg'ist'ar'o ne sam'opini'is. Kelk'a'j argument'is, ke la ŝtel'ad'o de cent'o'j da milion'o'j da impost'o'j prav'ig'as la ag'o'n aĉet'i kaŝ'e akir'it'a'j'n inform'o'j'n. Ali'a'j kulp'ig'is la reg'ist'ar'o'n kaj eĉ akuz'is ĉe kort'um'o la kancelier'in'o'n pri ricel'ad'o.

Protekt'ad'o

Sent'em'a'j naz'o'j de honest'a'j impost'o'pag'ant'o'j flar'as strang'a'n odor'o'n de protekt'ad'o aŭ mem'protekt'ad'o. Fakt'e mult'a'j „impost'o'pek'ul'o'j” inter'temp'e mem akuz'is si'n pro pri'fraŭd'o de la ŝtat'o je impost'o'j, ĉar tiu'kaz'e ili dev'as pag'i nur la ŝuld'at'a'j'n impost'o'j'n kaj ne ricev'as pun'o'n.

Ali'a'j event'o'j pli klar'e montr'as, al kiu part'o de la popol'o precip'e serv'as la reg'ist'ar'o.

Politik'ist'o'j de la Liberal'demokrat'a Parti'o (FDP) persvad'is si'a'j'n partner'o'j'n de la krist'an'a'j parti'o'j CDU/CSU mal'alt'ig'i impost'o'n por hotel'ist'o'j de 19 % al 7 %. Tuj post'e kon'at'iĝ'is inform'o pri mon'donac'o de la hotel-branĉ'o al la Liberal'demokrat'a Parti'o en milion'o-alt'ec'o.

Lakt'o-pap'o

Krom'e est'as raport'it'e, ke Theo Müller, kiu posed'as imperi'o'n de lakt'o'produkt'a'j entrepren'o'j en Eŭrop'o kun 4500 dung'it'o'j kaj jar'a spez'o de pli ol du miliard'o'j da eŭr'o'j, trans'lok'iĝ'is al Svisio por evit'i impost'o'j'n. Tiam Müller – kelk'a'j nom'as li'n lakt'o-pap'o aŭ jogurt'o-mogol'o – re'ven'is al Germanio kaj konstru'ig'is nov'a'n lakt'o'produkt'ej'o'n en Saksi'o, en orient'a Germanio.

Kvankam ekzist'as tro da lakt'o-produkt'ad'o, la ŝtat'o – avid'a je la promes'it'a'j 158 labor'lok'o'j – kaj Eŭrop'a Uni'o donac'is al li 70 milion'o'j'n da eŭr'o'j. Sam'temp'e Müller ferm'is ali'a'n fabrik'o'n en Mal'supr'a Saksi'o (nord'a Germanio), kie si'a'j'n labor'lok'o'j'n perd'is 175 hom'o'j. Tiel perd'iĝ'is sum'e 17 labor'lok'o'j, kio signif'as, ke la ŝtat'o honor'ig'is la neni'ig'o'n de ĉiu labor'lok'o per pli ol kvar milion'o'j da eŭr'o'j.

Bedaŭr'o

Preskaŭ ĉiu'semajn'e german'o'j ricev'as leter'o'j'n, en kiu oni inform'as, ke pro alt'iĝ'o de kost'o'j de krud'material'o, energi'o ktp neces'as alt'ig'i kotiz'o'j'n, lu'pag'o'j'n, prez'o'j'n – kun bedaŭr'o, oni kred'ig'as. Al kiu skrib'i, ke kun sam'a bedaŭr'o nepr'as alt'ig'i la salajr'o'n pro konstant'e kresk'ant'a'j kotiz'o'j, lu'pag'o'j, prez'o'j? Mal'e, ĉiu postul'o pri modest'a alt'ig'o de salajr'o est'as riproĉ'at'a kiel utopi'a, mon-avid'a kaj ekonomi'e danĝer'a.

Sent'ebl'as mis'moral'o en soci'a viv'o kaj en politik'o.

Jomo IPFELKOFER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jomo Ipfelkofer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Part'o 1: Sur'voj'e al iu libr'o-norm'o

Kiam antaŭ dek'o da jar'o'j klient'o inform'pet'is pri difin'it'a roman'o en butik'o, ebl'e la vend'ist'o demand'is, ĉu li dezir'as la fortik'e bind'it'a'n ekzempler'o'n aŭ la poŝ'libr'o'n. Se nun tiu klient'o far'as sam'e, la fervor'a vend'ist'o ver'ŝajn'e dir'os, ke krom la bind'it'a versi'o kaj la poŝ'versi'o li pov'as hav'ig'i la aŭd'versi'o'n, la versi'o'n por Am'az'o'n Kindle, la versi'o'n por Mobipocket-leg'il'o'j, aŭ la ePub-libr'o'n, kiu taŭg'as por iPhone kaj Sony kaj ... Ĉu la aĉet'em'ul'o for'kur'os pro tiu ĝangal'a elekt'o? MONATO prov'as iom resum'i la evolu'o'n.

De Gutenberg al Gutenberg

Dum ĉirkaŭ kvin jar'cent'o'j paper'a'j libr'o'j kaj manuskript'o'j est'is la ĉef'a manier'o por dis'vast'ig'i kaj por konserv'i sci'o'n. Post la unu'a'j bibli'o'j de Johannes Gutenberg en 1455 sekv'is apenaŭ kalkul'ebl'a amas'o da paper'a'j libr'o'j kaj revu'o'j. Peter Lyman kaj Hal R. Vari'a'n de la School of Information Management and Systems (Lern'ej'o pri inform'trakt'ad'o kaj inform'sistem'o'j) de la universitat'o de Berkeley (Kalifornio, Uson'o) taks'as, ke el'don'iĝ'is en paper'a form'o inter 100 kaj 200 milion'o'j da titol'o'j. Unu el la mal'avantaĝ'o'j de tiu gigant'a amas'o est'as la mal'facil'ec'o trov'i i'o'n. En kiu inter tiu'j 100 aŭ 200 milion'o'j da libr'o'j oni trakt'as tio'n, kio'n mi nun vol'as sci'i?

Pri tiu sam'a demand'o cerb'um'is Michael Hart komenc'e de la 1970aj jar'o'j en la universitat'o de Ilinojs'o. Ĉar li hav'is grand'eg'a'n kapacit'o'n en si'a universitat'a komput'il'o, li komenc'is tajp'i ... tajp'i ... tajp'i. La unu'a „elektron'ik'a libr'o”, kiu'n li fin'pret'ig'is, est'is la uson'a Deklar'o de sen'de'pend'ec'o. Por ke kiel ebl'e plej mult'a'j pov'u profit'i de li'a labor'o, li plu'send'is la libr'o'n al ĉiu, kiu'n li kon'is. Fakt'e, sam'e far'is Gutenberg (la unu'a spam'ist'o?) 400 jar'o'j'n pli fru'e kun si'a bibli'o. Pro tio Hart nom'is si'a'n plan'o'n „Projekt'o Gutenberg”. Tamen li mem baldaŭ kompren'is, ke ne grav'as dis'send'i. Grav'as konserv'i. Kaj se neces'e, ĉio, kio trov'iĝ'as en komput'il'o, pov'as iam ajn est'i kopi'it'a kiom ajn da foj'o'j.

Publik'a hav'aĵ'o

Post tiu unu'a elektron'ik'a libr'o Hart kaj mil'o'j da volont'ul'o'j al'don'is al tiu kolekt'o 30 000 ali'a'j'n libr'o'j'n, inter kiu'j nur kelk'dek'o'j est'as en Esperant'o. La cel'o de la Projekt'o Gutenberg est'as kolekt'i kaj dispon'ig'i ĉiu'n tekst'a'n verk'o'n, kiu ne plu est'as kopi'rajt'a aŭ est'as en la publik'a hav'aĵ'o pro decid'o de la aŭtor'o. Do la libr'o'j de la projekt'o ne nur est'as sen'pag'a'j, sed vi rajt'as ili'n plu'don'i, cit'i, dis'send'i, al'don'i al vi'a blog'o ktp ktp. Praktik'e tio signif'as, ke en la Projekt'o Gutenberg vi ĉef'e trov'os aŭtor'o'j'n, kiu'j for'pas'is jam antaŭ long'e.1

Du'a origin'a kriteri'o de la projekt'o est'is, ke la verk'o'j est'u konsult'ebl'a'j en ĉi'a'j komput'il'o'j. Ili ne hav'u special'a'j'n form'o'j'n tip'a'j'n por tiu aŭ jen'a mark'o, sed princip'e ili konsist'u el „plat'a tekst'o”, el tekst'o sen kursiv'o'j, sen emfaz'metod'o'j, sen bel'a'j titol'o'j. Tiu kriteri'o hav'as si'a'n avantaĝ'o'n (ĉiu pov'as leg'i), sed ankaŭ si'a'n estetik'a'n mal'avantaĝ'o'n.

Ink'o

Pri tiu estetik'a mal'avantaĝ'o konsci'is la grafik'ist'o Frank'o Luin, kiu de'nov'e skan'is mult'a'j'n esperant'lingv'a'j'n libr'o'j'n kaj prezent'is ili'n al la publik'o en tre al'log'a aspekt'o per si'a el'don'ej'o Ink'o. Li dispon'ig'is la verk'o'j'n en la port'ebl'a dokument'form'o PDF, kiu ja ebl'ig'is modern'a'n grafik'o'n kaj est'is tiam leg'ebl'a en la grand'a pli'mult'o de komput'il'o'j. Kvankam Frank'o Luin mult'e tro fru'e for'pas'is, li'a projekt'o Ink'o ankoraŭ trov'iĝ'as en'ret'e, kaj li'a'j'n libr'o'j'n oni ankoraŭ pov'as el'ŝut'i.

Cifer'ec'a'j libr'o'j

Kvankam la unu'a'j elektron'ik'a'j libr'o'j datum'as de 1971, la rapid'a evolu'o de la elektron'ik'a libr'o'merkat'o komenc'iĝ'is nur fin'e de la pas'int'a jar'cent'o. En 1993 la firma'o Digital Book el'don'is mol'a'n disk'et'o'n kun 50 libr'o'j ne en PDF-form'o, sed en propr'a form'o, la Digital Book Format (DBF). La form'o DBF ankoraŭ ekzist'as, sed por leg'i ĝi'n oni bezon'as special'a'j'n program'o'j'n.

Kvin jar'o'j'n post'e la uson'a firma'o Rocket ebook prezent'is la unu'a'n poŝ'leg'il'o'n kaj propon'is kun ĝi ar'o'n da libr'o'j, sed de'nov'e teknik'e tut'e ali'struktur'a'j. La dosier'o'j hav'is la fin'aĵ'o'n RB (Rocket book) kaj est'is leg'ebl'a'j nur per la aparat'o'j de la firma'o mem. Nun kaj la firma'o kaj la form'o RB preskaŭ en'ir'is la forges'ej'o'n, sed la angl'a vort'o „ebook” rest'is kaj iĝ'is tre popular'a. Supoz'ebl'e ĝi ankaŭ est'is ĉe la lul'il'o de la esperant'lingv'a vort'o „e-libr'o”, popular'a mal'long'ig'o por „elektron'ik'a libr'o”.2

Mobipocket

Mobipocket SA est'is franc'a firma'o, kiu ver'ŝajn'e rajt'as port'i la titol'o'n de „tiu'j, kiu'j popular'ig'is e-libr'o'j'n”. La firma'o fond'iĝ'is en la jar'o 2000 kaj komenc'is dis'vast'ig'i si'a'n libr'o'leg'il'o'n Mobipocket Reader (Mobipocket-leg'il'o). Ĝi est'is la unu'a program'o, kiu ne aparten'is al nur unu aparat'o, sed est'is iom universal'a. La leg'il'o pov'as ankoraŭ nun est'i instal'it'a aŭ el'skatol'e ekzist'as en relativ'e larĝ'a gam'o da aparat'o'j (Palm, Blackberry, Kindle ...), sed ne en ĉiu'j. Ekzempl'e, la relativ'e popular'a'j poŝ'leg'il'o'j de la firma'o Sony el'skatol'e ne kapabl'as leg'i Mobipocket-libr'o'j'n.

Ĝangal'o apenaŭ tra'vid'ebl'a

La ide'o de Michael Hart, ke e-libr'o'j est'u leg'ebl'a'j en ĉiu'j komput'il'o'j, est'is simpl'a kaj logik'a, sed li ne kalkul'is pri la komerc'em'o de la firma'o'j. En nur'a dek'o da jar'o'j est'iĝ'is tut'a ĝangal'o de libr'o'form'o'j. Mort'is RB, plu'viv'is PDF, sed nask'iĝ'is DJVU, PRC, MOBI, AAC, WOLF, CHM, FB2, kaj la list'o est'as ankoraŭ long'a. Ke la industri'o risk'is mort'ig'i si'n mem per tiom da form'o'j, est'is klar'e, sed neni'u ja vol'is mort'ig'i si'a'n propr'a'n form'o'n favor'e al tiu de la konkur'ant'o'j. Plur'a'j, kaj klient'o'j kaj el'don'ist'o'j, est'is mal'kontent'a'j pri tiu mal'unu'ec'o kaj komenc'is kun'labor'i en iu ne'ferm'it'a e-libr'a forum'o (Op'e'n eBook Forum), kiu post'e al'pren'is la nom'o'n International Digital Publishing Forum (Inter'naci'a Forum'o por Cifer'ec'a El'don'ad'o). Ĝi'a cel'o est'as kre'i libr'o'form'o'n, kiu pov'as est'i legat'a en ĉiu'j komput'il'o'j, en (lert'a'j) poŝ'telefon'o'j kaj en poŝ'leg'il'o'j kaj kiu krom'e ebl'ig'as la uz'o'n de modern'a'j il'o'j, kiel menu'o'j, en'hav'tabel'o'j, serĉ'o'funkci'o'j ktp.

ePub

La norm'o, kiu'n la forum'o propon'as al la industri'o, nom'iĝ'as ePub. Ĝi baz'iĝ'as sur kelk'a'j ali'a'j jam establ'it'a'j norm'o'j, kiel XML (ar'o da regul'o'j por kre'i elektron'ik'a'j'n dokument'o'j'n) kaj XHTML (la modern'a norm'o por ret'paĝ'o'j). La norm'o ePub est'as liber'a kaj mal'ferm'a, kio signif'as, ke ĝi ne est'as, nek pov'as est'i la propr'aĵ'o de iu individu'o aŭ firma'o kaj ke la struktur'o ne est'as kaŝ'it'a. Ĉiu pov'as publik'ig'i libr'o'j'n laŭ la ePub-struktur'o sen bezon'o pag'i al iu ajn aŭ pet'i ies permes'o'n.

Libr'o'j en la ePub-form'o hav'as plur'a'j'n ec'o'j'n, kiu'j mank'is al pli mal'nov'a'j libr'o'form'o'j. La uz'ant'o pov'as mem difin'i la grand'ec'o'n de la tip'ar'o de si'a libr'o, laŭ la gust'o, la stat'o de la okul'o'j aŭ la lum'a'j cirkonstanc'o'j. La lini'fald'ad'o okaz'as aŭtomat'e. Se la uz'ant'o do elekt'as pli grand'a'n tip'ar'o'n, la vort'o'j aŭtomat'e „flu'as” al la post'a'j lini'o'j laŭ'bezon'e. Krom'e, ePub-libr'o'j pov'as en'hav'i fot'o'j'n kaj desegn'aĵ'o'j'n kaj nigr'a-blank'a'j'n kaj kolor'a'j'n. Libr'o laŭ la ePub-form'o en'hav'as metadatumojn („inform'o'j'n pri inform'o'j”): en difin'it'a lok'o de la dosier'o est'as spac'o por la nom'o'j de la aŭtor'o(j), de la traduk'ist'o(j), de la desegn'ist'o(j) ktp, eĉ de la skan'ist'o'j, kompost'ist'o'j, revizi'ist'o'j kaj simil'e, por ke la leg'program'o'j aŭ la poŝ'leg'il'o'j pov'u montr'i ili'n kaj kre'i indeks'o'j'n. La libr'o'j pov'as krom'e en'hav'i en'pak'it'a'j'n tip'ar'o'j'n. Se vi posed'as poŝ'leg'il'o'n, kiu ne kompren'as Esperant'o'n, ekzempl'e iu'n Sony-aparat'o'n, tiam ePub-libr'o kun en'pak'it'a unikod'a tip'ar'o solv'as vi'a'n lingv'a'n problem'o'n.

Al unu norm'o?

Ĉu ePub post kvin jar'o'j est'os la norm'o, ankoraŭ ne est'as tre cert'e, sed ver'ŝajn'e. La praktik'o montr'as, ke pli kaj pli da poŝ'leg'il'o'j sub'ten'as ĝi'n. Oni pov'as leg'i ePub-libr'o'j'n en preskaŭ ĉiu'j aparat'o'j: en komput'il'o'j, en lert'a'j poŝ'telefon'o'j kaj en preskaŭ ĉiu'j poŝ'leg'il'o'j. La grand'a escept'o rest'as la poŝ'leg'il'o Kindle de la firma'o Am'az'o'n, kiu kapabl'as leg'i preskaŭ nur si'a'j'n propr'a'j'n form'o'j'n (AZW kaj Topaz) kaj MOBI kaj PRC de la iam'a firma'o Mobipocket (kiu'n Am'az'o'n aĉet'is).

La norm'o PDF rest'as relativ'e popular'a. Ĉiu'j poŝ'leg'il'o'j pov'as leg'i PDF-dosier'o'j'n, sed foj'foj'e kun mank'o'j (ne funkci'ant'a'j menu'o'j ekzempl'e).

Kaj Esperant'o?

Ĝis la fin'o de 2009 PDF est'is la norm'o por esperant'lingv'a'j e-libr'o'j. Ĉiu'j libr'o'j de la el'don'ej'o Ink'o kaj de Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel) uz'is ĝi'n. Escept'o est'is mult'a'j mal'nov'a'j libr'o'j en la Projekt'o Gutenberg, kiu'j uz'is ASCII aŭ HTML. Pro pet'o de si'a'j klient'o'j Fel ek'de la 1a de januar'o 2010 al'don'is ankaŭ ePub-libr'o'j'n al si'a gam'o, kio montr'iĝ'is sukces'o, ĉar en la unu'a'j du monat'o'j de 2010 la vend'o'j de ePub-libr'o'j konsist'ig'is 90 % de la vend'o'j de e-libr'o'j en'tut'e. Ek'de februar'o al'don'iĝ'is ankaŭ libr'o'j en la form'o MOBI por la poŝ'leg'il'o Kindle kaj por mult'a'j lert'a'j poŝ'telefon'o'j.3

Paŭl PEERAERTS

En la ven'ont'a numer'o de MONATO: Kiu'n poŝ'leg'il'o'n mi akir'u?

Not'o'j de la redaktor'o

1. Projekt'o Gutenberg est'as baz'it'a en Uson'o kaj sekv'as la uson'a'j'n leĝ'o'j'n pri kopi'rajt'o. La plej oft'e aplik'at'a regul'o est'as, ke ĉio el'don'it'a antaŭ 1923 est'as ekster kopi'rajt'o. Dum'e la afer'o'j el'don'it'a'j ek'de 1923 ebl'e neniam est'os ekster kopi'rajt'o, ĉar la reg'ist'ar'o kutim'as konstant'e pli'long'ig'i la daŭr'o'n de kopi'rajt'o: por ke Mickey Mus'o neniam est'u publik'a hav'aĵ'o, kiel oni du'on'ŝerc'e dir'as. En EU la baz'a regul'o est'as 70 jar'o'j post la mort'o de la aŭtor'o, do libr'o pov'as est'i ekster kopi'rajt'o en Uson'o, sed ne en EU, aŭ invers'e. Ekzist'as ali'a'j, frat'in'a'j Projekt'o'j Gutenberg baz'it'a'j en ali'a'j land'o'j, ekzempl'e Aŭstrali'o kaj Kanado, en kiu'j la baz'a regul'o ankoraŭ est'as la inter'naci'a regul'o de la Konvenci'o de Berno, nom'e 50 jar'o'j post la mort'o de la aŭtor'o, kvankam iu'j komerc'a'j interes'o'j konstant'e prem'ad'as la politik'ist'o'j'n por pli'long'ig'i la kopi'rajt'o'n en manier'o, kiu neniel help'os la publik'o'n kaj evident'e ne pov'as help'i al la jam de'long'e mort'int'a'j aŭtor'o'j.

2. La esprim'o'j „elektron'ik'a libr'o” kaj „e-libr'o” est'as jam vast'e uz'at'a'j en Esperant'o. Est'is propon'it'a ankaŭ la vort'o „bit'libr'o”, kiu ebl'e est'as pli logik'a, ĉar elektron'ik'o est'as nur la mekanism'o, per kiu funkci'as la hodiaŭ'a'j leg'il'o'j. La difin'a karakteriz'aĵ'o de tia'j libr'o'j est'as, ke ili ne est'as fizik'a'j objekt'o'j, sed konsist'as el pur'a'j inform'o'j, daten'o'j, aŭ bit'o'j, kiu'j'n oni pov'as divers'manier'e ten'i aŭ trans'send'i. „Bit'o”, unu aŭ nul, est'as la baz'a unu'o de inform'o kaj est'as prefiks'e uz'at'a ankaŭ en la vort'o „bit'bild'o”.

3. Apart'a problem'o por cifer'ec'a el'don'ad'o est'as, kiam oni kvazaŭ re'pres'as mal'nov'a'n paper'a'n libr'o'n. Kiam oni el'don'as nov'a'n libr'o'n kiel bit'libr'o'n, tiam oni komenc'as per fid'ind'a komput'il'a tekst'o, kiu'n oni pov'as laŭ'bezon'e konvert'i, sed kiam oni komenc'as per paper'o, konvert'ad'o est'as mult'e pli mal'facil'a.

Unu'e, est'as grand'a labor'o; du'e, est'as mal'facil'e evit'i erar'o'j'n; kaj tri'e, kelk'foj'e oni ne pov'as cert'e sci'i, kio'n la aŭtor'o intenc'is. Ekzempl'e, ĉu divid'strek'o ĉe fin'o de lini'o aper'us, ankaŭ se la koncern'a vort'o ne est'us divid'it'a inter du lini'o'j? Tial oni vol'as dispon'ig'i kaj skan'aĵ'o'n, bit'bild'o'n de la pres'it'a paĝ'o, kiu est'as fid'ind'a kopi'o de la original'o, kaj tekst'o'n konsist'ant'a'n el kod'it'a'j sign'o'j, kiu taŭg'as almenaŭ por serĉ'ad'o, eĉ se ĝi en'hav'as mult'a'j'n erar'o'j'n. Ideal'e la du form'o'j est'u kun'lig'it'a'j, tiel ke ebl'u tuj salt'i de lok'o en unu versi'o al la sam'a lok'o en la ali'a versi'o. Tio teori'e ebl'as per ePub, sed tia'j libr'o'j est'os eg'e grand'a'j kaj plur'a'j el la nun'temp'a'j poŝ'leg'il'o'j kolaps'us sub tia „bit'a pez'o”.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭl Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Energi'e lern'ant'e

Apart'a'n publik'a'n atent'o'n akir'is jar'komenc'e du alt'rang'a'j german'a'j politik'ist'o'j pro si'a apart'a rilat'o al la angl'a lingv'o. Unu'e Guido Westerwelle, la nov'a federaci'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, rifuz'is respond'i al angl'a raport'ist'o en la angl'a lingv'o dum demand'o'hor'o („gazet'ar'a konferenc'o”) de la reg'ist'ar'o.

Li ne nur ne respond'is en la angl'a, kiel kutim'is far'i li'a'j antaŭ'ul'o'j (ceter'e nur en la angl'a, ĉar pri ali'a'j lingv'o'j ili ne dispon'is), sed li eĉ ne al'las'is demand'o'j'n en ali'a lingv'o ol la naci'a. „Ni tie ĉi est'as en Germanio, kaj kiu raport'as pri ĝi, esplor'u en la land'a lingv'o”, li dir'is.

Fenomen'o

Jen nov'a'j ton'o'j en post'milit'a Germanio, ĉiam pli kutim'iĝ'ant'a al la lingv'o de la venk'int'o'j kvazaŭ natur'a fenomen'o. Al atent'a observ'ant'o, tamen, tia kondut'o est'as kon'at'a. Jam antaŭ jar'o'j Popol'a Respublik'o Ĉini'o decid'is, en sam'a'j cirkonstanc'o'j, postul'i la land'a'n lingv'o'n.

Simil'a'n kon'at'ec'o'n ating'is Günther Oettinger, iam'a ministr'o'prezid'ant'o de la german'a federaci'a land'o Baden'o-Virtemberg'o, pro parol'ad'o antaŭ la Eŭrop'a Parlament'o en Bruselo. Ne pro ties en'hav'o li fam'iĝ'is, sed pro li'a mal'lert'a trakt'ad'o de la angl'a lingv'o.

Ĵargon'o

Li'a region'a dialekt'o kaj li'a special'a lingv'o'uz'o form'is el la angl'a tre apart'a'n ĵargon'o'n. Tamen la parlament'o iel kompren'is kaj akcept'is li'n kiel EU-komision'an'o'n pri energi'o. Tia'n rudiment'a'n lingv'aĵ'o'n ver'ŝajn'e mult'a'j tie uz'ad'as, sed ne nepr'e publik'e.

Ceter'e, la kondut'o de Westerwelle tut'e ne trov'is ĝeneral'a'n akcept'o'n inter la land'an'ar'o. Oni mal'laŭd'is „nov'a'n german'a'n naci'ism'o'n” kaj rifuz'o'n de laŭ'dir'a „lingv'a inter'naci'ec'o”, lig'e kun la suspekt'o, ke la ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j ne bon'e kon'as „la inter'naci'a'n lingv'o'n”.

Oettinger, kontrast'e, kiu ja mem evident'ig'is si'a'n stat'o'n en la angl'a, renkont'is fort'a'n pri'mok'ad'o'n kaj sam'a'n akuz'o'n pri ne'komplet'a kompetent'ec'o en la deĵor'ad'o. La nov'a komision'an'o pri energi'o tamen ne merit'as kompat'o'n. Kiel ministr'o'prezid'ant'o de Baden'o-Virtemberg'o, federaci'a land'o apud la franc'a land'lim'o, li iam rifuz'is en'konduk'i la najbar'a'n franc'a'n lingv'o'n en baz'a'j'n lern'ej'o'j'n. Anstataŭ'e li tiam trud'is la „angl'a'n mond'lingv'o'n”. Evident'e li ne bon'e lern'is la propr'a'n lecion'o'n.

Trakt'ad'o'j

Inter'temp'e la EU-komision'an'o tamen montr'iĝ'as lern'o'kapabl'a. La nov'a posten'o kaj la publik'a atent'o direkt'os almenaŭ part'o'n de li'a energi'o en lingv'o'stud'ad'o'n. Intervju'at'e, li dir'is, ke en bruselaj paŭz'o'j li vol'as stud'i la angl'a'n lingv'o'n. Eĉ nun li taks'as si'a'n nun'a'n angl'a'n sufiĉ'a por la ĉiu'tag'o. Tamen eŭrop'a'j burĝ'o'j cert'e trankvil'iĝ'os, ke Oettinger en grav'a'j inter'naci'a'j trakt'ad'o'j intenc'as uz'i traduk'ist'o'n, ĉar li „ne plan'as konfirm'i kontrakt'o'j'n pri miliard'o'j per la angl'a”.

En Germanio nun est'as tri lingv'a'j tavol'o'j. Unu, la lert'a ekonomi'a kaj politik'a kast'o, eduk'iĝ'is kun nur unu komunik'a lingv'o, la angl'a, kaj pri'mok'as ĉiu'n, kiu ne pov'as ating'i ili'a'n lingv'o'nivel'o'n kaj viv'o'manier'o'n. Du'a klopod'as respekt'i la divers'a'j'n kultur'o'j'n kaj komunik'i en mult'a'j lingv'o'j aŭ uz'i neŭtral'a'n inter'naci'a'n lingv'o'n. Tri'a ne mult'e klopod'as pri lingv'o'j aŭ mal'sukces'as en la lern'ad'o. Apart'e tia'j hom'o'j admir'as kaj favor'as angl'em'ul'o'j'n.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mal'nov'a problem'o pri mal'jun'a'j hom'o'j

Frank Vandenbroucke [vandenbruke] kaŭz'is et'a'n ter'trem'o'n en politik'a'j medi'o'j en Belgi'o. Li est'as politik'ist'o en la flandr'a social'ist'a parti'o SP. Li ofic'is, tre jun'a, kiel parti'estr'o kaj kvin foj'o'j'n kiel ministr'o. Dum 25 jar'o'j li akir'is grand'a'n aŭtoritat'o'n pro si'a grand'a labor'fort'o, dosier'kon'o kaj honest'ec'o, eĉ foj'e kontraŭ la gvid'lini'o'j de la propr'a parti'o.

Tiel li jam konflikt'is kun parti'estr'o'j en la propr'a parti'o kaj kun la valon'a social'ist'a parti'o PS. Post la balot'o'j en 2009 li akir'is mult'e da voĉ'o'j, sed pro mal'konsent'o'j kun la parti'estr'in'o Caroline Genez [karolín ĵené], li ne plu est'is propon'at'a kiel ministr'o en la flandr'a reg'ist'ar'o. Tio provok'is intern'a'n kriz'o'n en li'a parti'o, sed Vandenbroucke mem silent'is.

Rent'o'j

Nun li re'aper'is en la komunik'il'o'j pro preleg'o pri la est'ont'ec'o de soci'a'j serv'o'j en Belgi'o. Li kalkul'is, ke, en la ven'ont'a'j kvin jar'o'j, la belg'a federaci'a ŝtat'o dev'os ŝpar'i 18 miliard'o'j'n da eŭr'o'j por pov'i viv'ten'i nun'temp'a'j'n soci'a'j'n avantaĝ'o'j'n rilat'e pensi'o'j'n kaj san'pri'zorg'ad'o'n. Kaj tio kondiĉ'e, ke la rent'o'j ne surpriz'e alt'iĝ'u, ke ne fal'u la eŭr'o pro financ'a'j problem'o'j en sud'a Eŭrop'o kaj ke la ekonomi'a kresk'o rest'u je 2 %. Tia ŝpar'o est'us mult'e pli grand'a ol iam okaz'is en la post'milit'a period'o.

Aktiv'ul'o'j

La kial'o – rapid'a mal'jun'iĝ'o de la loĝ'ant'ar'o – ne est'as nov'a kaj ne apart'e belg'a problem'o. En 2040 tri'on'o de la popol'o est'os pli aĝ'a ol 65. Jam de jar'o'j avert'as ekonomik'ist'o'j, ke tio neces'ig'as rimed'o'j'n. La nun'a stud'aĵ'o est'as tre konkret'a. En najbar'a'j land'o'j oni jam en'konduk'is ne'popular'a'j'n aranĝ'o'j'n. Ĝust'e en Belgi'o, kie la nombr'o de aktiv'ul'o'j est'as mal'alt'a kompar'e kun la najbar'o'j, oni prokrast'as drast'a'j'n rimed'o'j'n pro mank'o de politik'a koher'ec'o en la federaci'a reg'ist'ar'o.

La stud'aĵ'o do ne provok'is tio'n, kio'n oni pov'us esper'i. Kaj PS kaj SP lim'ig'is si'n al kritik'o'j pri detal'o'j de la dosier'o kaj ŝajn'e prefer'as kaŝ'i la ver'a'n situaci'o'n. Pro tim'o perd'i adept'o'j'n, politik'ist'o'j – ne nur social'ist'o'j – daŭr'e prokrast'as la neces'a'j'n paŝ'o'j'n, kiu'j'n tiu mal'jun'iĝ'o postul'as. Sed pro tiu prokrast'o la cel'publik'o de la social'ist'o'j, la ekonomi'e mal'pli fort'a'j hom'grup'o'j, est'ont'ec'e plej mult'e sufer'os.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Varm'a'j vort'o'j pri mal'varm'a milit'o

La 19an de februar'o la prestiĝ'a belg'a ĵurnal'o De Standaard publik'ig'is al'vok'o'n de kvar ŝtat'ministr'o'j (honor'a titol'o, kiu'n la belg'a reĝ'o don'as al merit'plen'a'j politik'ist'o'j) por for'ig'i ĉiu'j'n nukle'a'j'n arm'il'o'j'n en Eŭrop'o.

Oficial'e neniam agnosk'iĝ'is, ke en Belgi'o trov'iĝ'as tia'j arm'il'o'j. Ĝeneral'e, tamen, oni supoz'as, ke en la flug'arme'a baz'o „Kleine Brogel” trov'iĝ'as inter dek kaj du'dek nukle'a'j bomb'o'j B61 sub respond'ec'o de Uson'o.

Eks'ĉef'ministr'o'j Guy Verhofstadt [ĥi vrhofstat] kaj Je'a'n-Luc Dehaene [ĵalík dehane] kaj eks-ministr'o'j pri ekster'land'a'j afer'o'j Louis Michel [loŭí miŝél] kaj Willy Claes [ŭili klas] (ĉi tiu eĉ eks-ĝeneral'a sekretari'o de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o) opini'as, ke la „mal'varm'a milit'o” definitiv'e fin'iĝ'is kaj ke la uson'a'j nukle'a'j arm'il'o'j tut'e perd'is si'a'n milit'ist'a'n signif'o'n.

Pint'a kun'ven'o

La deklar'o sub'ten'as al'vok'o'n de prezid'ant'o Obama, kiu organiz'as en april'o pint'a'n kun'ven'o'n en Vaŝington'o pri nukle'a sekur'ec'o. La arsenal'o de atom-arm'il'o'j kresk'is. Pakistano, Barato kaj Nord-Korei'o al'don'iĝ'is al la nukle'a „klub'o” kaj oni pov'as supoz'i, ke Irano kaj ali'a'j land'o'j en ĝi'a region'o sekv'os.

Tiel est'iĝ'is la ide'o, ke posed'i grand'a'j'n nukle'a'j'n stok'o'j'n instig'as ali'a'j'n land'o'j'n ne post'rest'i. La nov'a politik'o pov'us iĝ'i, ke posed'ant'o'j de nukle'a'j arm'il'o'j grad'e mal'pli'ig'os si'a'j'n stok'o'j'n kaj ke tiu iniciat'o fin'fin'e iom post iom konduk'os al komplet'a for'ig'o. Kio antaŭ kelk'a'j jar'o'j ŝajn'is naiv'a rev'o de pac'mov'ad'o'j, nun subit'e montr'iĝ'as ek'real'ig'ebl'a.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu satan'ist'o pov'as administr'i eklezi'o'j'n? (2)

Mi ĝoj'as pri leg'ant'o'j, kiu'j kun interes'o leg'as la pri'religi'a'j'n artikol'o'j'n kaj koment'o'j'n, special'e se ili tio'n far'as ard'e, kun ver'a anim'interes'o. Sed mal'pli mi ĝoj'as, se iu paralel'e kun anim'ard'ec'o kaj fervor'o forges'as pri preciz'a leg'ad'o kaj pri logik'o. Mi hav'as impres'o'n, ke tio okaz'is en la reagletero de Armand'o Zecchin (MONATO 2010/3, p. 6). Li supoz'as pri mi'a artikol'o afer'o'j'n, kiu'j'n mi ne nur ne esprim'is, sed ili'n eĉ klar'e kontraŭ'dir'is. Tiel mi jam en la unu'a aline'o dir'is: „Mi est'u just'a: ne tem'as nepr'e pri ver'a satan'ist'o, sed pri akuz'o de unu el la ekzist'ant'a'j religi'a'j komun'um'o'j en Sloveni'o ...” Do neni'u pov'as al mi riproĉ'i konsider'i sinjor'o'n Gulič satan'ist'o. Kiel Armand'o Zecchin prav'e dir'as, mi ver'e ne pov'as sci'i, ĉu li est'as ateist'o, kiel li asert'as, aŭ ne. Tamen, ebl'e sinjor'o Zecchin pov'us klar'ig'i, ĉu est'as ver'ŝajn'a la supoz'o, ke oni est'as nov'e nask'it'a en la krist'an'a senc'o, kaj tamen demonstr'as proksim'o'n al proklam'it'a'j satan'ist'o'j kaj asert'as est'i ateist'o?

Mi supoz'as, ke Armand'o Zecchin ne intenc'is protekt'i sinjor'o'n Gulič antaŭ mi'a (ceter'e ne'okaz'int'a) atak'o, sed ke li'n provok'is mi'a tez'o, ke rilat'e la nov'nask'iĝ'o'n la ateist'o kaj la katolik'o trov'iĝ'as je sam'a pozici'o; kaj se tiel, ili ankaŭ sam'e, se ver'e kred'ant'e tio'n, kio'n instru'as ĉu la katolik'a ĉu la ateism'a religi'o'j, est'as kandidat'o'j por satan'ism'a aparten'o. Neniu'n person'o'n mi mark'is per la nom'o ateist'o aŭ katolik'o aŭ satan'ist'o. Mi ne hav'as en'vid'o'n en la kor'o'n de la hom'o'j, do mi ne pov'as sci'i, kiu est'as nov'e nask'it'a kaj kiu ne. Nur Di'o sci'as. Sed mi ne parol'is person'e, mi parol'is princip'e. Kaj princip'e la ateism'a, rekt'e satan'ism'a aŭ katolik'a religi'o'j ne per sam'a'j instru'o'j, sed tamen per sam'a distanc'o de la bibli'a instru'o, trov'iĝ'as sam'distanc'e de la ver'a krist'an'a kred'o kaj tiel ankaŭ de la efektiv'a nov'nask'iĝ'o.

Vink'o OŠLAK
Aŭstrio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Vink'o Ošlak el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Neglekt'ind'a opozici'o

De'nov'e ŝok'is mi'n vic'a raport'o pri Albanio (MONATO 2010/2, p. 8). Sub la titol'o „Parlament'o preskaŭ unu'parti'a”, ankaŭ front'paĝ'a, la aŭtor'o klar'ig'as, ke la plej reprezent'it'a parti'o ating'is preciz'e la du'on'o'n de la parlament'a'j seĝ'o'j. El tio plej ver'ŝajn'e sekv'as, ke preskaŭ unu'parti'a'j parlament'o'j en la mond'o est'as, inter ali'a'j, la uson'a, la brit'a kaj la franc'a, kaj en'tut'e, ke la (preskaŭ) unu'parti'a'j land'o'j en la mond'o tim'ind'e est'as mult'e pli oft'a'j, ol ni kred'is. Feliĉ'e en Albanio venk'is demokrat'o'j, pro kio ni ĝoj'as, ke ne'demokrat'o'j far'iĝ'is neglekt'ind'a'j. Ĉu plen'e neglekt'ind'a'j? Tamen ne: bedaŭr'ind'e demokrat'o'j bezon'is unu ne'demokrat'a'n voĉ'o'n por star'ig'i reg'ist'ar'o'n. Zorginde!

Hektor ALOS I FOnt
Rusio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hektor Al'os i Font el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Elegant'a krim'o

Vieno, antaŭ gimnazi'o, februar'o'n 2010. Instru'ist'o for'las'as la lern'ej'o'n. Apud li halt'as elegant'a aŭt'o ital'a kaj el'aŭt'iĝ'as ital'o elegant'a. Li demand'as pri la voj'o al la sud'a aŭt'o'ŝose'o.

La ital'o est'as, kiel li asert'as, kun'labor'ant'o de la kon'at'a firma'o Armani, kiu produkt'as alt'kvalit'a'j'n kaj mult'e'kost'a'j'n vest'aĵ'o'j'n. Bedaŭr'ind'e li perd'is si'a'n mon'o'n en kazin'o. Ĉu la instru'ist'o pov'us don'i mon'o'n por aĉet'i benzin'o'n por la re'vetur'o al Romo?

La instru'ist'o hezit'as. La ital'o hav'as tri original'a'j'n jak'o'j'n de Armani, original'e pak'it'a'j'n. Ili kost'us nur 120 eŭr'o'j'n. La instru'ist'o don'as 100. Pli li ne hav'as.

Far'it'e! Elegant'a vir'o help'is elegant'a'n vir'o'n! Oni ja volont'e help'as. Nur post'e la instru'ist'o vid'as, ke la jak'o'j est'as nur lert'a'j fals'aĵ'o'j. Li perd'as 70 eŭr'o'j'n. Kaj ne nur en Vieno labor'as ital'a'j bub'aĉ'o'j tia'j.

Walter KLag
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Natur'o de scienc'o (2)

Est'as pli ol evident'e, ke la kvantum'teori'o kaj la relativ'ec'teori'o ankoraŭ plen'e aplik'ebl'as, sam'e kiel la leĝ'o'j de Newton (respond'e al Bruce Sherwood, MONATO 2010/4, p. 6)! Se ne, oni dev'us ferm'i la pli'part'o'n el la laboratori'o'j pri mikro'fizik'o kaj la uzin'o'j'n, kiu'j okup'as si'n pri spac'vetur'ad'o aŭ art'e'far'it'a'j satelit'o'j. Kio'n mi ja cel'as, est'as, ke ambaŭ teori'o'j perd'is si'a'n valid'ec'o'n kiel definitiv'a paradigm'o, kaj ke nov'a paradigm'o, pli ampleks'a kaj en'pren'a, ol la antaŭ'a, nun neces'as. Ĝust'e tio'n mi prov'as demonstr'i en mi'a Teori'o pri ĉio en Inter'ret'o. Mi invit'as la estim'at'a'n Bruce spekt'i ekzempl'e la dokument'a'n film'o'n Who's afraid of a Big Black Hole? (Kiu tim'as grand'a'n nigr'a'n tru'o'n?) en la televid'a seri'o Horizon de BBC, kie parol'as koleg'o'j li'a'j kun pli da prestiĝ'o, ol povr'a mi.

Manuel HALVELIK
Belgi'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Manuel Halvelik el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Viz'o-kriz'o

Tuj post la liberal'ig'o de viz'o'j por civit'an'o'j de Serbi'o, Makedonio kaj Montenegro, konstat'ebl'is el'ir'o el tiu'j land'o'j al okcident'a Eŭrop'o. Tio rimark'ebl'as apart'e en la plej mal'riĉ'a'j soci'a'j tavol'o'j kaj region'o'j, ekzempl'e en okcident'a Makedonio kaj sud'a Serbi'o, kie loĝ'as alban'o'j.

Post la 19a de decembr'o 2009 nur el Kumanovo en Makedonio el'migr'is al Belgi'o ĉirkaŭ 3400 alban'a'j jun'ul'o'j kaj vir'o'j. Ili serĉ'is tie posten'o'j'n kaj azil'o'n. El la region'o de Preŝevo, sud'a Serbi'o, el'migr'is jam ĉirkaŭ 20 000 hom'o'j.

Laŭ alban'a'j politik'ist'o'j, fenomen'o tia ekonomi'e kaj demografi'e mal'util'as al la koncern'a'j region'o'j. Krom'e pov'as est'i, ke est'os prokrast'it'a la akcept'o en la Ŝengen-zon'o'n de Albanio, Kosovo, Bosnio kaj Hercegovin'o, kiu'j ankoraŭ ne akir'is rajt'o'n pri liber'a mov'iĝ'o tra EU-land'o'j.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bon'ven'a ek'paŝ'o

Ĉu „kajer'o” pov'as en'hav'i 213 paĝ'o'j'n? Ĉu tia ne est'us la kaj'o mem? Jen la unu'a numer'o de Hom'ar'an'e, kajer'o-revu'o, kiu aspir'as ampleks'i artikol'o'j'n pri „hom'ar'an'ism'o, hom'ar'an'ist'ik'o [ĉu?], zamenhof'ologi'o, soci'ologi'o, histori'o, apart'e ide'histori'o, religi'scienc'o ktp.” Imag'u la „ktp”. Ĉi tiu, la unu'a numer'o en'hav'as artikol'o'j'n, rezult'int'a'j'n el simpozi'o pri hom'ar'an'ism'o ĉe KCE, La Chaux-de-Fonds („Ĉaŭdefon'o” laŭ iu'j) dum aŭgust'o 2009.

Inter la kontribu'int'o'j trov'iĝ'as Francisko Degoul, Carlo Minnaja, Christer Kiselman, Perl'a Martinelli, Giorgio Silfer, Walter Żelazny, Zofia Ban'et-Fornalowa, Armand'o Zecchin, Henri Masson, André Cherpillod: nu, bon'a start'o. Du'on'o de la artikol'o'j ver'e tem'as pri hom'ar'an'ism'o, la ceter'a'j pri pli-mal'pli rilat'a'j tem'o'j. Oni bon'eg'e pri'skrib'as la evolu'o'n de hom'ar'an'ism'o (Degoul, Żelazny, Ban'et-Fornalowa, Cherpillod) kaj plur'flank'e la kun'tekst'o'j'n soci'a'n, histori'a'n, intelekt'a'n de hom'ar'an'ism'o (kaj, ceter'e, de Esperant'o), sed preskaŭ tut'e mank'as serioz'a, kritik'a aprez'o pri hom'ar'an'ism'o kiel ide'ar'o. (Ĉu hom'ar'an'ism'o est'as religi'o, etik'o, filozofi'o, ideologi'o? – jen unu el la kern'a'j demand'o'j.)

La plej ampleks'a kontribu'aĵ'o est'as tiu de Kiselman, kiu plej klar'e kaj sen'parti'e resum'as la tem'o'n; kaj la plej original'a tiu de Żelazny, kiu spert'ul'e rigard'as hom'ar'an'ism'o'n en ties histori'a kaj soci'a kun'tekst'o'j. Por mi apart'e interes'a est'is ties rilat'ig'o de hom'ar'an'ism'o al la perspektiv'o de Zamenhof pri jud'ism'o, cion'ism'o kaj la jid'a lingv'o. La artikol'o de Martinelli pri Edmond Privat kaj la palestina demand'o ankaŭ tre ten'is la atent'o'n, plej ebl'e ĉar pri tiu'j detal'o'j mi antaŭ'e ne leg'is. Ne neces'as dir'i, mi supoz'as, ke la pec'o de Cherpillod, pri Hilel'o, est'as fakt'o'plen'a kaj aŭtoritat'a. (Ĉu mi ne jam leg'is la pli'mult'o'n, tamen, en ties sam'tem'a broŝur'o de antaŭ kelk'a'j jar'o'j?)

La ĉef'a mal'fort'o de la „kajer'o”, laŭ mi'a taks'o, est'as, ke ĝi diskut'as hom'ar'an'ism'o'n – sufiĉ'e detal'e – sen al'las'o, ke tiu ide'ar'o est'as nur la zamenhofa re'nask'o de plej antikv'a pens'o'faden'o, nom'e la (religi'a) universal'ism'o. Jam de jar'cent'o'j fak'ul'o'j konstat'as, ke trov'ebl'as en la religi'o'j kaj kred'sistem'o'j de la mond'o – tra jar'mil'o'j – konstant'a'j element'o'j, kiu'j reprezent'as la komun'a'n saĝ'o'n de ni'a speci'o – la „hom'ar'o”. Tiu'j ide'o'j kosm'ologi'a'j kaj moral'a'j facil'e vid'iĝ'as en krist'an'ism'o, islam'o, budh'ism'o, hindu'ism'o, daŭismo kaj cent'o'j da ali'a'j tradici'o'j grand'a'j kaj pli lok'a'j; ankaŭ en social'ism'o kaj human'ism'o. Ĝis si'a mort'o Zamenhof sukces'is nur skiz'e evolu'ig'i si'a'j'n ide'o'j'n, kiu'j trov'ebl'as en pli evolu'int'a form'o ali'lok'e, ekzempl'e, la verk'o de Juli'a'n Huxley el la 1940-aj jar'o'j, The Perennial Philosophy (La etern'a filozofi'o).

Hom'ar'an'ism'o grav'as por ni, ĉar ĝi est'as la pli'ampleks'ig'o de la „intern'a ide'o” de Esperant'o, sed ni ne tromp'u ni'n, supoz'ant'e, ke Zamenhof est'is fak'ul'o pri filozofi'o, des mal'pli pri teologi'o. Tiu'rilat'e, en la kajer'o, Armand'o Zecchin grav'e mal'traf'as, kritik'ant'e hom'ar'an'ism'o'n kvazaŭ ĝi est'us teologi'o, rival'a al la dogm'o'j de li'a am'at'a Vatikan'o. Tut'e ne: Zamenhof est'is plej bon'kor'a ideal'ist'o, neniom teolog'o.

Mi esper'as, ke aper'os plu'a'j numer'o'j de Hom'ar'an'e kaj kaj ke oni pli efik'e projekt'os ĝi'n. Ĝi sen'dub'e pli sukces'us, se ĝi est'us mal'pli ol 100-paĝ'a (kaj kost'us mal'pli ol 10 eŭr'o'j'n); por ating'i tio'n neces'us pli rigor'e selekt'i artikol'o'j'n kaj pli sever'e redakt'i/redukt'i la akcept'at'a'j'n. Ankaŭ help'us, se mal'pli evident'us la ombr'a man'o de la Konsul'o! Amuz'is mi'n, ke kvankam la civit'a pap'o sam'aĝ'as kun mi, li'a „bio'gram'o” nepr'e dev'as est'i du'obl'e pli long'a ol la ali'a'j. Kaj ĉu vi kred'us, ke tiu ekster'ordinar'ul'o kapabl'as interpunkci'i si'a'n parol'ad'o'n per punkt'o'kom'o'j? – vid'u la „sintez'o'j'n” de la diskut'o'j, kiu'j sekv'is kelk'a'j'n sed ne ĉiu'j'n kontribu'aĵ'o'j'n. (Ne surpriz'os, tamen, ke la konsul'a'j kontribu'o'j est'as ĉiam la plej long'a'j.) La el'don'aĵ'o, malgraŭ tiu'j mi'a'j grumbl'et'o'j, est'as bon'e redakt'it'a: mank'as pres'erar'o'j kaj la kvant'o da neolog'ism'o'j est'as (por mi) bon'e akcept'ebl'a (editoralo, bio'gram'o, pre'ambl'o ...?).

Nu, bon'a'n sukces'o'n al Hom'ar'an'e – kaj ceter'e al la kongres'o pri hom'ar'an'ism'o, kiu'n oni projekt'as por 2014. La fenomen'o Esperant'o ja ne est'as nur lingv'o, sed pro vari'a'j kial'o'j ni jam long'e neglekt'as la filozofi'a'n, ideologi'a'n, soci'ologi'a'n aspekt'o'j'n de „ni'a afer'o”. Mi rekomend'as la kajer'o'n, precip'e al bibliotek'o'j kaj esperant'olog'o'j.

David KELSO
Hom'ar'an'e – kajer'o en Esperant'o pri soci'o, filozofi'o, religi'o. Eld. LF-koop, La Chaux-de-Fonds, 2010. 213 p. glu'it'a'j. ISSN 1663-8484.
Ĉu vi trov'as tiu'n ĉi recenz'o'n util'a? Tiam bon'vol'u montr'i vi'a'n simpati'o'n kaj flat'u ni'n per la jen'a buton'o!
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de David Kelso el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Propr'a'j nom'o'j

Simpl'a kaj util'a broŝur'et'o du'lingv'a: esperant'a tekst'o sur la mal'dekstr'a'j paĝ'o'j, franc'a tekst'o sur la dekstr'a'j paĝ'o'j. Cherpillod klar'e kaj sistem'e prezent'as la kvar plej kutim'a'j'n metod'o'j'n solv'i la problem'o'n pri trans'skrib'o en Esperant'o de propr'a nom'o:

1. Las'i ĝi'n tut'e sen'ŝanĝ'a.
2. Trans'skrib'i ĝi'n laŭ ĝi'a proksim'um'a prononc'o.
3. Traduk'i ĝi'n.
4. Iel ajn esperant'ig'i ĝi'n.

Cherpillod zorg'e stud'is la tekst'o'j'n de Zamenhof, inkluziv'e de li'a'j privat'a'j leter'o'j, kaj trov'is li'a'j'n kutim'o'j'n (konsekvenc'e, rekomend'end'a'j'n) pri divers'a'j spec'o'j de propr'a'j nom'o'j.

Cherpillod konstat'is, ke:

Rilat'e al person'a'j nom'o'j: Kiam tem'as pri real'a'j nun'temp'a'j person'o'j, Zamenhof respekt'is la origin'a'n nom'o'n, ekzempl'e Alfred Michaux, Gabriel Chavet ktp.

Kiam tem'as pri histori'a'j aŭ fikci'a'j person'o'j, Zamenhof oft'e esperant'ig'is ili'n: Poloni'o, Adamo, Vilhelm'o ktp. Sed li ankaŭ tre oft'e las'is ili'n en la origin'a form'o: Hans, Marcello, Hjalmar, Thomas ktp.

Kiam tem'as pri vir'in'a'j nom'o'j, Zamenhof kelk'foj'e don'is al ili o-fin'aĵ'o'n: Anneto, Doroteo, Klar'o;
kelk'foj'e uz'is por ili la fin'aĵ'o'n -in'o: Gustav'in'o, Johanino, Kristin'o;
kelk'foj'e uz'is por ili la fin'aĵ'o'n -a: Mart'a, Gerda, Helga;
kelk'foj'e las'is ili'n en la origin'a form'o: Else, Inger, Molly ktp. Sekv'e, neniu'n ĝeneral'a'n regul'o'n pri vir'in'a'j nom'o'j li uz'is.

Rilat'e al famili'a'j nom'o'j, Kun du iom strang'a'j escept'o'j, Zamenhof ĉiam las'is ili'n en la origin'a form'o: Boirac, Jespersen, Saussure kaj ali'a'j. La du escept'o'j est'as en la Ekzerc'ar'o en la Fundament'o, kie trov'iĝ'as ankaŭ Ŝiller'o kaj Vaŝington [ver'ŝajn'e V anstataŭ W por facil'ig'i la prononc'o'n?].

Kiam tem'as pri lok'nom'o'j: li aŭ esperant'ig'is ili'n laŭ inter'naci'a form'o, aŭ las'is ili'n naci'lingv'a'j.

Kio'n emfaz'as Cherpillod, est'as, ke Zamenhof respekt'is la princip'o'j'n: esperant'ig'i propr'a'j'n nom'o'j'n, nur kiam ili hav'as inter'naci'e simil'a'n ortografi'o'n, aŭ las'i ili'n en ili'a origin'a naci'lingv'a ortografi'o. Cherpillod-on tre ĝen'as, ke iu'j propr'a'j nom'o'j, tamen, oft'e ricev'as ne'prav'ig'ebl'a'n form'o'n en la Esperant'o-uz'ad'o nun'temp'e. La plej frap'a ekzempl'o est'as la nun jam tre popular'a land'o'nom'o „Barato”, kies inter'naci'a form'o est'as ekskluziv'e esperant'ig'ebl'a kiel „Hindio”. Mi konsent'as kun li pri tio. Laŭ li kaj mi, „Barato” ne prav'ig'ebl'as.

En'sum'e, Cherpillod pled'as, ke ni re'ir'u al la sistem'o uz'it'a de Zamenhof, kaj ĉes'u invent'i nov'a'j'n arbitr'a'j'n „regul'o'j'n”. Mi'a'opini'e, li prav'as.

Donald BROADRIBB
André Cherpillod: La propr'a'j nom'o'j/Les noms propres. Eld. la aŭtor'o, Courgenard, 2010. 36 paĝ'o'j vinkt'it'a'j. ISBN ne indik'it'a.
Ĉu vi trov'as tiu'n ĉi recenz'o'n util'a? Tiam bon'vol'u montr'i vi'a'n simpati'o'n kaj flat'u ni'n per la jen'a buton'o!
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Donald Broadribb el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sekret'o'j el'tomb'ig'it'a'j

Dum la komun'ism'a reĝim'o en Albanio est'is kondamn'it'a'j al mort'o pro politik'a'j kial'o'j ĉirkaŭ 5600 vir'o'j kaj pli ol 450 vir'in'o'j. Kontrast'e en Orient'a Germanio, kun loĝ'ant'ar'o 15-obl'e pli grand'a, pere'is sam'kial'e nur 250 hom'o'j.

Inter la ekzekut'it'o'j est'as eks'a'j partizan'o'j, oficir'o'j kaj alt'rang'ul'o'j, inkluziv'e de membr'o'j de la pol'it'buro'o. La ŝtat'o dispon'is pri ok ekzekut'ej'o'j kaj tomb'ej'o'j, kiu'j rest'is sekret'a'j. Tial la famili'an'o'j ne sci'is, kie est'as en'tomb'ig'it'a'j la viktim'o'j, almenaŭ ne ĝis 1991, kiam fal'is la reĝim'o.

Mal'kovr'it'a

Tiam, uz'ant'e inform'o'j'n de eks'a'j polic'ist'o'j, prokuror'o'j aŭ medicin'ist'o'j, parenc'o'j komenc'is esplor'i la sort'o'n de si'a'j famili'an'o'j. Tial est'as mal'kovr'it'a last'a'temp'e amas'tomb'ej'o pied'e de la mont'o Dajt, tuj apud la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o.

La reg'ist'ar'o decid'is star'ig'i komision'o'n por trov'i ĉiu'j'n tomb'ej'o'j'n kaj ident'ig'i la viktim'o'j'n. Krom'e, en la centr'o de Tiran'o, kie iam star'is Stalin-monument'o, oni konstru'os re'memor'ig'il'o'n pri la viktim'o'j de komun'ism'o. Fin'e ek'funkci'os nov'a institut'o por stud'i la krim'o'j'n de komun'ism'o.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Migr'ad'o mult'milion'a

Ne pro Valenten'o-tag'o hast'is ĉin'o'j antaŭ la 14a de februar'o al si'a'j hejm'lok'o'j, sed pro la tradici'a printemp'a fest'o. La fest'o vari'as ĉiu'jar'e inter la last'a tag'dek'o de januar'o kaj la du'a tag'dek'o de februar'o kaj okaz'as la unu'a'n tag'o'n de la unu'a monat'o laŭ la ĉin'a lun'a kalendar'o. Sep tag'o'j'n ĉin'o'j fest'as.

Famili'a re'kun'iĝ'o est'as de'long'a sopir'o por ĉin'o'j. Ĉe la sojl'o de la ĉin'a nov'jar'o la hejm'lok'o al'tir'as kvazaŭ magnet'o hom'o'j'n de long'e for. Kia fort'o kuŝ'as en tio? Kultur'o. Kor'tuŝ'e est'as spekt'i en la televid'o la mov'ad'o'n de pasaĝer'o'j en flug'haven'o'j kaj fer'voj'a'j staci'dom'o'j antaŭ la fest'o.

La fest'o est'as tiel nom'at'a pro tio, ke ĝi fal'as ĉirkaŭ la komenc'o de printemp'o, la unu'a sezon'o de la jar'o, kiam re'vigl'iĝ'as divers'a'j viv'aĵ'o'j en la natur'o. En la ĉin'a kultur'o la Printemp'a Fest'o est'as mark'at'a per kun'a vesper'manĝ'o de generaci'o'j; per petard'o-eksplod'ad'o, kiu, oni kred'as, for'ig'as pervers'aĵ'o'j'n; per nov'jar'a dezir'o al ali'a'j, kiu sign'as harmoni'o'n; kaj per pend'ig'o de vers'du'o'j sur mur'o'n aǔ ambaŭ'flank'e de la pord'o, kiu'j esprim'as ben'o'n. Sen tiu'j aktiv'aĵ'o'j, ĉin'o'j sen'konsci'e perd'us long'daŭr'a'n kultur'o'n.

Grand'skal'a

La dum'fest'a migr'ad'o, plej grand'skal'a en la hom'a histori'o, okaz'as ĉiu'jar'e dum ĉirkaŭ 40 tag'o'j. Ĉi-jar'e ĝi komenc'iĝ'is la 30an de januar'o. Aviad'il'o'j, trajn'o'j, aŭtobus'o'j kaj ŝip'o'j al'front'as grand'a'n prem'o'n. La fer'voj'a ministeri'o de Ĉini'o prognoz'is, ke ĉirkaŭ la printemp'a fest'o la fer'voj'o transport'os 210 milion'o'j'n da ĉin'o'j, do tag'e 5,25 milion'o'j da hom'o'j. De la 6a ĝis la 12a de februar'o ĉiu'tag'e 180 000 pasaĝer'o'j en'vagon'iĝ'is ĉe la okcident'a fer'voj-staci'o de Pekino, kaj en la kulmin'o 310 000 pasaĝer'o'j.

Imag'ebl'e, ke bilet'o'j est'as mal'facil'e akir'ebl'a'j. Kvankam oni pov'as aĉet'i fer'voj-bilet'o'j'n en staci'dom'o'j aŭ ties agent'ej'o'j, aǔ telefon'e, tekst'mesaĝ'e aŭ inter'ret'e mend'i, sid'lok'o'j est'as apenaŭ cert'ig'it'a'j. Oni dev'as atend'i mult'a'j'n hor'o'j'n ek'de fru'maten'e antaŭ la ek'vend'o de bilet'o'j. En Pekino tri fer'voj'o-staci'o'j tag'e kaj nokt'e serv'as per 410 bilet-giĉet'o'j, inkluziv'e de tiu'j special'e por el'kamp'ar'a'j labor'ist'o'j kaj student'o'j. Dum tiu'j tag'o'j vetur'as 91 ekstr'a'j trajn'o'j.

Farĉ'it'a'j

Tamen vojaĝ'i signif'as foj'e sufer'i. La 25an de januar'o la trajn'o inter Shenzhen kaj Xinyang halt'is nur kvar minut'o'j'n ĉe la staci'o de Dongguan, kie pli ol 1500 pasaĝer'o'j atend'is. Konduktor'o'j help'is al la pasaĝer'o'j grimp'i tra fenestr'o'j en la vagon'ar'o'n. Tiu scen'o est'as fot'it'a kaj dis'send'it'a sur'ret'e. Ret'paĝ'ar'o Dayang dir'is, ke en la trajn'o de Guangzhou (Kanton'o) al Xinyang ĉiu'j sid'lok'o'j est'as okup'it'a'j, kaj hom'o'j est'as farĉ'it'a'j en koridor'o'j, vagon-konekt'ej'o'j, neces'ej'o'j, eĉ sur dors-apog'il'o'j de seĝ'o'j.

En la provinc'o Guangdong 130 000 el'kamp'ar'a'j labor'ist'o'j mot'o'cikl'e re'ven'is al si'a'j hejm'lok'o'j en la provinc'o'j Guanĝi, Guizhou, Hun'a'n kaj Sichuan por ŝpar'i la mon'o'n. Kun'port'ant'e kask'o'n kaj pluv'mantel'o'n ili unu'op'e aǔ skip'e vetur'is. La lok'a reg'ist'ar'o send'is 20 000 polic'an'o'j'n por direkt'i la trafik'o'n kaj star'ig'is ripoz'ej'o'j'n sur la voj'o por la vojaĝ'ant'o'j.

Spekul'ad'o

Antaŭ kaj post la printemp'a fest'o de la jar'o 1993 oni period'e prez'alt'ig'is la fer'voj-bilet'o'j'n por mild'ig'i la trafik-prem'o'n en iu'j lok'o'j. Tamen tio ne pov'is redukt'i la kvant'o'n de la pasaĝer'o'j. Ek'de 2008 la fer'voj-bilet'o'j ne plu prez'alt'iĝ'as dum la fest'o. Est'as el'labor'it'a nov'a regul'ar'o por lim'ig'i po'grand'a'n bilet-aĉet'ad'o'n por brems'i bilet-spekul'ad'o'n. Tia'manier'e oni aĉet'u bilet'o'n per ident'ig'il'o aǔ per ali'a'j pli ol 20 atest'il'o'j, simil'e kiel flug'bilet'o'j'n.

Ŝajn'as, ke la regul'ar'o ne sukces'as. En ret'paĝ'ar'o'j mult'a'j kritik'is ĝi'n. Opini'is iu ret'um'ant'o: „La regul'ar'o ne pov'as alt'ig'i la trafik-kapabl'o'n, mal'e ĝi kaŭz'as pli da obstrukc'o'j, ĉar la teknologi'o por fals'i atest'il'o'j'n est'as pli matur'a ol tiu por pres'i fer'voj-bilet'o'j'n.”

Infra'struktur'o

Krom dum'temp'a'j rimed'o'j Ĉini'o far'as grand'a'n invest'o'n por infra'struktur'o. En la last'a'j kvar jar'o'j oni konstru'is alt'rapid'a'n fer'voj'o'n, long'a'n je pli ol mil kilo'metr'o'j. Laǔ la ĉin'a ministeri'o pri fer'voj'o'j en la jar'o 2012 alt'rapid'a'j fer'voj'o'j konduk'os al region'o'j kun 95 % de la tut'a loĝ'ant'ar'o. Tiam la vetur'temp'o mult'e mal'long'iĝ'os. Ekzempl'e la vojaĝ'o inter du grand'a'j urb'o'j Wuhan kaj Kanton'o, distanc'a'j minimum'e 1068 kilo'metr'o'j'n inter si, postul'os eĉ mal'pli ol tri hor'o'j'n, je ok hor'o'j mal'pli ol nun. La vojaĝ'o inter Pekino kaj Honkongo, jam ne tut'a'n tag'nokt'o'n, sed nur tri'on'a'n.

La ĉef'a kaŭz'o de la grand'skal'a migr'ad'o kuŝ'as en tio, ke la ekonomi'a dis'volv'iĝ'o est'as mal'ekvilibr'a inter divers'a'j region'o'j de Ĉini'o. Mult'a'j super'flu'a'j labor'fort'o'j invad'as de vilaĝ'o'j al urb'o'j, de mal'grand'a'j urb'o'j al metropol'o'j. Kompar'e kun la orient'a ĉe'mar'a region'o, la ali'a'j rest'as relativ'e mal'riĉ'a'j.

Stagn'a'j

En la komenc'o de la politik'o „re'form'ad'o kaj pord'o'mal'ferm'o”, orient'a'j ĉe'mar'a'j urb'o'j, ekzempl'e Shenzhen, Kanton'o, Ŝanhajo kaj Dali'a'n, est'is la unu'a'j komerc'e kontakt'i ali'a'j'n land'o'j'n. La ekonomi'o en tiu'j urb'o'j rapid'e kresk'is. Sed ali'a'j lok'o'j, precip'e la okcident'a'j provinc'o'j, t.e. Sichuan, Yunnan, Tibeto kaj Qinghai, rest'is stagn'a'j. Tial hom'o'j, precip'e tiu'j sub'eduk'it'a'j, el la mal'riĉ'a'j region'o'j, vol'as kaj nur pov'as far'i fizik'a'n labor'o'n en orient'a'j urb'o'j.

Iu'j migr'int'o'j tim'as re'ven'i al si'a'j hejm'lok'o'j. La ĵurnal'o Ĉin'a Jun'ul'ar'o far'is ret'a'n enket'o'n, kiu'n part'o'pren'is 1840 hom'o'j. Opini'is 69,4 %, ke ili tim'as „perd'i vizaĝ'o'n” (humil'iĝ'o'n), ĉar ili ne pov'is gajn'i sufiĉ'e da mon'o por parad'i antaŭ si'a'j parenc'o'j kaj amik'o'j. Ali'a'j tim'as trafik-prem'o'n, ge'edz'iĝ'o'n al'trud'ot'a'n de ili'a'j ge'patr'o'j, atend'o'j'n pri nov'jar'a mon-donac'o'j al infan'o'j kaj luks'a'j banked'o'j.

La grand'skal'a migr'ad'o est'as unik'a fenomen'o de Ĉini'o. Esper'ebl'e, post kiam efektiv'iĝ'os politik'o'j favor'a'j al kamp'ar'an'o'j, ekzempl'e for'ig'o de agrikultur'a'j impost'o'j, subvenci'ad'o al kamp'ar'an'o'j por aĉet'i hejm'a'j'n elektr'a'j'n aparat'o'j'n, financ'a sub'ten'ad'o de koton-kultiv'ad'o, soj'fab'o'j kaj ali'a'j agrikultur'a'j plant'o'j, kamp'ar'an'o'j pov'os riĉ'iĝ'i en la hejm'lok'o anstataŭ pen'e per'labor'i en urb'o'j.

Alic'e LIu
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alic'e Li'u el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Dekstr'ism'o en demokrati'o

Est'as du politik'a'j princip'o'j, kiu'j pov'as funkci'i nur en komplet'o: la princip'o de demokrati'a plural'ism'o kaj la princip'o de jur'a ŝtat'o. Se la ŝtat'o est'as nur jur'a, ĝi fakt'e est'as diktatur'o; se ĝi est'as nur demokrati'a, ĝi fakt'e far'iĝ'as anarki'o. Kiel kon'at'e ek'de Aristotelo, anarki'a oĥlokratio (= reg'ad'o de la pleb'o) per sekv'a paŝ'o nepr'e far'iĝ'as tirani'o.

Protest'o'j kaj denunc'o'j

Pas'is dek jar'o'j post kiam en Aŭstrio el la parlament'a balot'o rezult'is reg'ist'ar'a koalici'o de dekstr'a Volkspartei (krist'an'demokrat'a popol'parti'o) de Wolfgang Schüssel [volfgang ŝisel] kaj de „ekstrem'e dekstr'a” Freiheitliche Partei (liber'ec'a parti'o kun fort'a naci'ism'a mark'o) de pas'int'jar'e mort'int'a Jörg Haider [jerg hajda]. Tiam la aŭstr'a social'demokrat'a parti'o ne nur lanĉ'is protest'o'j'n nur en'land'e, sed denunc'is la propr'a'n land'o'n ankaŭ ĉe eŭrop'a'j instanc'o'j kaj kun'provok'is tiel nom'at'a'j'n eŭrop'a'j'n sankci'o'j'n kontraŭ Aŭstrio – sed ne nur kontraŭ la dekstr'e orient'it'a reg'ist'ar'o, sed ĉef'e kontraŭ la civit'an'o'j, kiu'j dum ne tiel mal'long'a temp'o sur propr'a haŭt'o dev'is sufer'i la mal'bon'a'n etos'o'n kontraŭ Aŭstrio en la okcident'a'j land'o'j de Eŭrop'o. Kaj la tut'a Eŭrop'o tiam komenc'is uz'i la ne tre inteligent'a'n sintagm'o'n „ekstrem'a dekstr'o”, kiu teori'e est'as kon'at'a jam el la 20a jar'cent'o, sed neniam antaŭ'e far'iĝ'is part'o de ĉiu'tag'a politik'o.

Interes'a fenomen'o est'as, ke oni preskaŭ neniam parol'as pri „ekstrem'a mal'dekstr'o”, sed konsekvenc'e kaj ĉie nur pri „ekstrem'a dekstr'o”. Jam nur per tio la uz'o de tiu'j ĉi vort'o'j perd'as la tut'a'n aŭtent'ec'o'n. Fin'fin'e la tirani'o'j mal'dekstr'a'j est'is kaj plu est'as mult'e pli ampleks'a'j kaj sistem'total'ec'a'j ol la tirani'o'j dekstr'a'j. Oni ni'a'temp'e ne hav'as polus'a'n dekstr'a'n kontraŭ'ekzempl'o'n de la real'e ekzist'ant'a mal'dekstr'a tirani'o en Ĉini'o, por ne parol'i pri Nord'a Korei'o. Tamen oni daŭr'e menci'as kiel i'o'n aprior'e politik'e mal'bon'a'n kaj ne'akcept'ebl'a'n la „ekstrem'a'n dekstr'o'n”.

Kio est'as „ekstrem'a”?

Ĉu „est'i ‚ekstrem'a’” en la pri'soci'a, pri'politik'a, pri'ŝtat'a mond'percept'o, filozofi'o aŭ ideologi'o est'as moral'a aŭ jur'a kategori'o? La politik'a'j parti'o'j, kiu'j konsist'ig'is la eŭrop'e sankci'it'a'n aŭstr'a'n reg'ist'ar'o'n, ne trov'iĝ'is ekster'leĝ'e, ili est'is parti'o'j proviz'it'a'j per demokrati'e akir'it'a'j balot'voĉ'o'j. „Est'i filozofi'e, ideologi'e kaj politik'e ‚ekstrem'a’”, ĉu dekstr'e ĉu mal'dekstr'e, do ne pov'as est'i jur'a (apart'e ŝtat'jur'a). Se iu politik'a parti'o est'us ŝtat'jur'e ne'akcept'ebl'a, ĝi simpl'e est'us mal'permes'it'a, kiel dum cert'a temp'o en okcident'a Germanio est'is mal'permes'it'a'j ne nur la nazi'a, sed ankaŭ la komun'ist'a parti'o (pli preciz'e: unu el du ekzist'int'a'j), aŭ kiel en ĉiu'j eŭrop'a'j land'o'j est'as mal'permes'it'a'j nazi'a'j parti'o'j. Ĉu tamen ili est'as mal'permes'it'a'j pro si'a „ekstrem'ec'o”? Se jes, tio signif'us, ke oni tuj pov'us fond'i nov'a'n nazi'a'n parti'o'n, oni nur dev'us ĝi'n proklam'i mez'burĝ'a kaj ne'ekstrem'a. Ne nur tio; tio signif'us, ke nazi'a'j filozofi'o, ideologi'o kaj politik'o est'as ne'akcept'ebl'a'j por demokrati'a kaj jur'a ŝtat'o, nur ĉar ili est'as „ekstrem'a'j” kaj ne pro si'a'j filozofi'a, ideologi'a kaj politik'a en'hav'o'j kaj intenc'o'j. Mi dub'as, ke iu ajn konsci'a hom'o est'us pret'a aprob'i tia'n si'n'ten'o'n: nazi'a parti'o – kial ne, se ĝi ne est'as ekstrem'a ...

Moral'a kategori'o?

Ĉu „est'i politik'e ‚ekstrem'a’” do est'as ebl'e moral'a kategori'o, kiam evident'e jur'a kaj ŝtat'jur'a kategori'o ĝi ne est'as? Oni ne dev'as est'i scienc'a kun'labor'ant'o en la fizik'a institut'o pri mezur'o'j en Germanio por kompren'i, ke oni pov'as difin'i ekstrem'o'j'n, nur se oni hav'as difin'it'a'n centr'o'n, kaj invers'e, oni pov'as difin'i centr'o'n, nur se oni hav'as difin'it'a'j'n ekstrem'a'j'n pozici'o'j'n. Ĉar en la politik'o la sun'sistem'o ne ekzist'as kaj tiel ne est'as anticip'e don'it'a la centr'o, oni pov'as ĝi'n difin'i nur el la pozici'o'j de la ekstrem'o'j. Se iu saĝ'ul'o vol'as elimin'i, pri'kaŝ'i aŭ ignor'i la ekstrem'o'j'n, neni'u pov'as si'n plu pren'i por la centr'o. Tiel, antaŭ ol demand'i pri etik'o, do filozofi'o pri moral'o, oni jam el pur'a logik'o sci'as, ke ekstrem'o'j en la politik'o ne pov'as est'i moral'a'j problem'o'j, sam'e kiel ili ne est'as problem'o'j jur'a'j kaj ŝtat'jur'a'j.

La ver'a problem'o

La ver'a politik'a problem'o est'as ne ekstrem'ism'o – tiu est'as privat'a afer'o de la protagonist'o'j – sed leĝ'ec'o kaj honest'o de parti'o'j kaj unu'op'ul'o'j. Se iu parti'o ir'as tro ekstrem'e'n, ĝi per tio perd'as aprob'o'n ĉe la civit'an'o'j kaj perd'os balot'o'n. Tio, kio est'as ver'a moral'a kaj jur'a problem'o, est'as krim'a'j ag'o'j kaj mal'observ'o de leĝ'o'j. Ĉi-moment'e en Aŭstrio (sub mal'dekstr'a koalici'o) la politik'ist'o'j, ek'de la kancelier'o ĝis la ministr'in'o pri jur'a'j afer'o'j, laŭt'e dir'as, ke por efektiv'ig'i leĝ'o'n oni bezon'as inter'konsent'o'n kun la politik'a'j subjekt'o'j en la provinc'o'j. Tio est'as esenc'a atak'o al ambaŭ princip'o'j de la respublik'o. Ne la ekstrem'e orient'it'a'j parti'o'j kaj politik'ist'o'j sub'fos'as la respublik'o'n, sed la mez'a'j, inter'konsent'a'j, kiu'j fajf'as pri la leĝ'o'j.

Vink'o OŠLAK
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Vink'o Ošlak el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Varm'botel'o

Iam mi leg'is interes'a'n asert'o'n, ke „la franc'o'j hav'as seks'um'ad'o'n, la angl'o'j varm'botel'o'j'n”. Mi re'memor'is tiu'n profund'a'n dir'aĵ'o'n, kiam mi aŭskult'is program'o'n dis'send'at'a'n de la irlanda ŝtat'a televid-instanc'o. La parol'ant'o deklar'is si'n fascin'it'a de la divers'lingv'a'j traduk'o'j de la vort'o varm'botel'o. Kie mi loĝ'is en Sud-Amerik'o, tiu koncept'o kaj la respond'a objekt'o est'is ne'kon'at'a'j. Oni eĉ deklar'is (mal'ĝust'e), ke en la hispan'a lingv'o la vort'o ne ekzist'as. Pov'as est'i, ke en la varm'eg'a'j tropik'a'j zon'o'j de tiu vast'a kontinent'o, varm'ten'a'j botel'o'j neniam est'as bezon'at'a'j, sed est'as lok'o, kiel ekzempl'e, Patagoni'o, kie la vintr'o'j est'as terur'e mal'varm'a'j, kun neĝ'o, glaci'o kaj eĉ glaci'river'o'j.

En pas'int'a'j jar'cent'o'j, la skot'o'j, kiu'j loĝ'as en mal'sek'a, mal'varm'a land'o de mont'o'j kaj arb'ar'o'j, dum'vintr'e kutim'is met'i en si'a'j'n lit'o'j'n pokal'o'j'n far'it'a'j'n el bak'it'a argil'o, kaj en'hav'ant'a'j'n varm'a'n akv'o'n. Tiu'j pra'ul'o'j de la varm'botel'o nom'iĝ'is „pork'o'j”, kiu'j'n ili iom'et'e simil'is.

Sed, kiel dir'as ni'a'j franc'a'j ge'amik'o'j, „ni re'ven'u al ni'a'j ŝaf'o'j” aŭ, pli ĝust'e, al la menci'it'a irlanda radi-parol'ant'o. Li dir'is, ke li esplor'is la tem'o'n kaj apart'e amuz'iĝ'is pri la german'a ekvivalent'o Gummiwärmflasche, kiu'n li trov'is en supoz'ebl'e mal'nov'a german'a vort'ar'o. Li cert'e ankaŭ mal'kovr'is, ke la hispan'o'j nom'as tiu'n objekt'o'n „bolsa de agua caliente”; la portugal'o'j „bolsa de água quente”; la ital'o'j „bors'a dell'acqua calda”, la skot'gael'o'j „botal-teth” ktp. La last'a est'as simil'a al la irland'gael'a „buidéal te”. Kurioz'e, la du'a element'o en ambaŭ gael'a'j fraz'o'j iom son'as kiel la vort'o kiu signif'as te'o'n.

Tio memor'ig'as al mi, ke kiam mi loĝ'is en mont'ar'a region'o en Portugali'o, kie la vintr'o'j est'as eg'e mal'varm'a'j, iu najbar'in'o mi'a en iu vesper'o vizit'is amik'in'o'n kaj iom embaras'iĝ'is, ĉar ŝi trov'is ŝi'n jam en nokt'o'vest'o, kaj evident'e pret'a por en'lit'iĝ'i. La amik'in'o, tamen, bon'ven'ig'is mi'a'n najbar'in'o'n, kaj propon'is al ŝi tas'o'n da te'o. „Ne, ne”, respond'is la najbar'in'o, „mi ne vol'as ĝen'i vi'n je ĉi tiu hor'o”. „Vi tut'e ne ĝen'as mi'n”, respond'is la amik'in'o. „La te'o est'as jam pret'a”. Tiam ŝi for'ir'is al si'a dorm'o'ĉambr'o, kaj re'ven'is kun varm'botel'o. „Mi ĉiam plen'ig'as mi'a'n varm'botel'o'n per varm'a te'o; tial, se mi dezir'as i'o'n trink'i dum'nokt'e, mi pov'as el'verŝ'i tas'plen'o'n. Sam'temp'e la botel'o varm'ig'as al mi la pied'o'j'n.”

Tia invent'em'o est'as laŭd'ind'a. Ankaŭ la geni'o de la hom'o, kiu invent'is la varm'botel'o'n. Pri la seks'um'ad'o mi ne koment'os.

Garvan MAKAJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garvan Maka'j el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Rid'ind'a kurac'il'o

Kurac'ad'o per rid'ad'o, nom'at'a gelototerapio (el la helen'a gel'os, rid'o), ĉiam pli oft'e aplik'at'as en mal'san'ul'ej'o'j. Rid'i pov'as san'ig'e efik'i sur korp'o'n kaj mens'o'n, help'i sang'o'cirkul'ad'o'n kaj flank'e'n'ig'i streĉ'o'n.

Ver'ŝajn'e en ĉiu'j lingv'o'j est'as proverb'o'j kaj dir'aĵ'o'j pri rid'ad'o aŭ rid'et'ad'o simil'a'j al la angl'a keep smiling aŭ la pol'a smiech to zdrowie. Cert'e, rid'i al'proksim'ig'as hom'o'j'n kaj kre'as simpati'o'n, pli'bon'ig'ant'e hom'a'n mem'sent'o'n. Ĝi efik'as kontraŭ dolor'o'j, est'ig'ant'e t.n. hormon'o'j'n de feliĉ'o.

Amik'ec'a

Tial rid'ad'o plen'um'as grav'a'n soci'a'n rol'o'n. Hom'o'j gaj'a'j kaj rid'et'ant'a'j est'as pli rapid'e akcept'at'a'j en la soci'o kaj pli ŝat'at'a'j. Tamen special'e en mal'san'ul'ej'o'j ĝi hav'as apart'a'n signif'o'n. Per rid'o'j la ej'o far'iĝ'as pli amik'ec'a, mal'pli tim'ig'a. Pli agrabl'e pas'as la kurac'ad'o kaj pli rapid'e re'ven'as pacient'o al si'a hejm'o.

La teori'o pri gelotologio de'ven'as de la uson'a kurac'ist'o Patch Adams, kiu vest'is si'n kiel klaŭn'o por gaj'ig'i mal'san'a'j'n infan'o'j'n. Ali'a uson'a kurac'ist'o, Norm'a'n Cousins, aplik'is la teori'o'j'n kaj, dum li grav'e mal'san'is, tele'spekt'is komedi'o'j'n kaj leg'ig'is al si humur'a'j'n libr'o'j'n. Post tia terapi'o pli'bon'iĝ'is li'a san'stat'o.

Ebl'e util'us aplik'i rid'o'terapi'o'n en la propr'a viv'o por rest'i san'a kaj sen'dolor'a.

Stanisław ŚMIGIELSKI
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stanisław Śmigielski el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bru'o pri'bru'a

La 1an de mart'o mi vojaĝ'et'is en mi'a urb'o, vizit'ant'e konstru'aĵ'o'j'n kaj memor'aĵ'o'j'n kiu'j post'viv'is la japan'a'j'n milit'o'j'n. Tiel mi mi'n prepar'is por la plan'at'a ĉi-tem'a ekskurs'o. Mi'a vojaĝ'et'o est'is agrabl'a kaj frukt'o'plen'a krom unu afer'o: bru'eg'o'j de uson'a'j ĉas'aviad'il'o'j.

La tag'o koincid'is kun la memor'tag'o pri Bikin'i. En 1954 Uson'o eksperiment'is per hidrogen'a bomb'o ĉe la atol'o Bikin'i. La eksplod'o est'is pli grand'a ol atend'it'e kaj sur japan'a'j'n fiŝ'kapt'ist'o'j'n fal'is radioaktiv'a'j cindr'o'j. Sufer'is mult'a'j pro radioaktiv'ec'o kaj mort'is unu fiŝ'ist'o.

Pro la dat're'ven'o okaz'is en la patr'in'a haven'o de la mort'int'a mar'ist'o memor-kun'sid'o. Ŝajn'is al mi, ke per tiu ĉi arbitr'a flug'ad'o de ĉas'aviad'il'o'j Uson'o vol'as sub'prem'i la pac'mov'ad'o'n kaj el'montr'i si'a'n hegemoni'o'n sur Japani'o.

Protest'is

Ne nur la 1an de mart'o, sed jam de kvin jar'o'j flug'as uson'a'j ĉas'aviad'il'o'j super Japani'o. Jam 24 guberni'o'j protest'is al Uson'o kaj al la japan'a reg'ist'ar'o, tamen van'e.

La bru'o'j, kiu'j'n mi aŭd'is, ne tim'ig'is, ĉar la aviad'il'o'j ne tiel mal'alt'e flug'is. En iu'j lok'o'j tamen ili flug'as tre mal'alt'e aŭ subit'e mal'alt'iĝ'as, far'ant'e bru'eg'o'n. Oni dir'as, ke la bru'eg'o'j est'as „tortur'a'j” kaj „kor'romp'a'j”. Ankaŭ bov'in'o'j est'is tiel terur'it'a'j, ke ili produkt'is mal'pli da lakt'o, kaj eĉ romp'is al si krur'o'n pro frenez'a ek'salt'o aŭ ek'kur'o. Ceter'e mal'jun'ul'o'j, aŭd'ant'e la bru'o'n, ek'tim'as, re'memor'ant'e la milit'o'n.

La japan'a reg'ist'ar'o kaj la uson'a arme'o dir'as, ke tiu'j aviad'il'o'j observ'as la norm'o'n pri minimum'a flug-alt'ec'o. La leĝ'o mal'permes'as flug'i mal'pli alt'e ol 300 metr'o'j'n super hom'plen'a'j kvartal'o'j kaj mal'pli alt'e ol 150 metr'o'j'n en ali'a'j lok'o'j. Tamen la leĝ'o origin'e cel'is aviad'il'o'j'n kaj helikopter'o'j'n, kiu'j flug'as por fot'ad'o aŭ turism'o. Ĝi ne cel'as ĉas'aviad'il'o'j'n. Ne ĝust'e est'as aplik'i la leĝ'o'n al aviad'il'o'j tia'j.

Akcident'o

Uson'a'j ĉas'aviad'il'o'j arbitr'e flug'as en japan'a aer'o, ne publik'ig'int'e si'a'j'n kurs'o'j'n. Mal'e en Uson'o la arme'o publik'ig'as si'a'j'n kurs'o'j'n kaj ne permes'as mal'alt'a'n flug'ad'o'n super urb'o'j aŭ eĉ best'o'j. Tamen ne en Japani'o. Se okaz'us akcident'o, viktim'iĝ'us mult'a'j hom'o'j, ĉar Japani'o est'as dens'e loĝ'at'a.

Japani'o est'as sen'de'pend'a land'o, ne uson'a koloni'o. Japan'o'j ne est'as dev'ig'at'a'j prunt'e'don'i si'a'n ter'o'n por sub'ten'i uson'a'j'n milit'o'j'n en Irako kaj Afgani'o. La japan'a reg'ist'ar'o insist'as, ke uson'a'j trup'o'j defend'as Japani'o'n. Tamen krom la reg'ist'ar'o nur mal'mult'a'j japan'o'j tio'n kred'as.

HOr'i Jasuo
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hor'i Jasuo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mord'a'j demand'o'j

Jam de jar'dek'o'j reg'as la aŭstr'a'n ĉef'urb'o'n Vieno la social'demokrat'o'j, nun eĉ per absolut'a pli'mult'o. Tamen, por montr'i demokrati'em'o'n, la social'demokrat'o'j organiz'is pri'demand'ad'o'n de la popol'o en februar'o 2010. La kost'o'j est'is 7 000 000 eŭr'o'j. Jen la rezult'o:

1) Ĉu re'e deĵor'u nov'tip'a pri'zorg'ant'o por mult'loĝ'ej'a'j dom'o'j? 84 % jes.
2) Ĉu est'u ebl'o vizit'i tut'tag'a'n lern'ej'o'n (8a ĝis 16a hor'o) por ĉiu lern'ej'an'o? 77 % jes.
3) Ĉu oni pag'u impost'o'n por aŭt'o'vetur'ad'o en la centr'a'j distrikt'o'j de Vieno? 77 % ne.
4) Ĉu semajn'fin'e la metro'o en Vieno funkci'u tut'nokt'e (kvankam ekzist'as nokt'a'j bus'lini'o'j)? 55 % jes.
5) Ĉu posed'ant'o'j de tiel nom'at'a'j batal'hund'o'j hav'u special'a'n permes'il'o'n? 89 % jes.

Part'o'pren'is la pri'demand'ad'o'n 411 075 person'o'j aŭ 35 % de la loĝ'ant'ar'o. Tem'is pri la du'e plej bon'a rezult'o.

La opozici'o kritik'is la propon'it'a'j'n krom'tekst'o'j'n, ĉef'e por la du'a demand'o: „Inter'naci'a'j esplor'o'j pruv'as, ke tut'tag'a lern'ej'o est'as ĉef'a kondiĉ'o, se ge'patr'o'j vol'as profesi'e labor'i kaj sam'temp'e hav'i infan'o'j'n.”

Rilat'e la kvin'a'n demand'o'n: ĉu hund'o mord'em'as, de'pend'as unu'e de la eduk'ad'o de la hund'o kaj de la posed'ant'o kaj du'e de la ras'o de la hund'o. Kelk'a'j ras'o'j pli mord'em'as, ekzempl'e rotvejla hund'o, ter'hund'o, mastifo kaj dog'o. Ebl'e ankaŭ ŝaf'hund'o aper'os en la list'o.

Foj'foj'e infan'o'j'n kaj mal'jun'a'j'n person'o'j'n grav'e vund'as hund'o. Gvid-permes'il'o'n jam hav'as 3000 hund'o'posed'ant'o'j en Vieno.

Walter KLag
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Flug'int'e bankrot'e'n

Bankrot'is Japan'a Aer'lini'o (JAL), long'e la simbol'o de Japani'o. En 1951 fond'iĝ'is JAL kiel jur'a person'o subvenci'at'a de la ŝtat'o. Tamen en februar'o 2010 ĝi pet'is la reg'ist'ar'o'n aplik'i la leĝ'o'n por re'organiz'i bankrot'int'a'j'n kompani'o'j'n.

Laŭ la leĝ'o special'a kompani'o entrepren'os divers'a'j'n rimed'o'j'n por re'star'ig'i JAL-on. Tiu'j ebl'e inkluziv'os: vend'i ĉiu'j'n 37 tiel nom'at'a'j'n mamut'a'j'n jet'o'j'n por mal'pli'ig'i benzin'o-kost'o'j'n; nul'ig'i 14 inter'naci'a'j'n kaj 17 en'land'a'j'n sen'profit'a'j'n flug'lini'o'j'n; mal'dung'i tri'on'o'n de la labor'ist'ar'o; re'tir'iĝ'i el hotel'o'j kaj turism'o; tranĉ'i emerit'o-pensi'o'j'n; kaj kun'labor'i kun la uson'a flug'kompani'o Delt'a. Tiel oni cel'as profit'ig'i JAL-on en 2011.

Laŭ la japan'a gazet'ar'o, JAL bankrot'is pro divers'a'j kial'o'j. En la ŝtat'a kompani'o tro inter'ven'is politik'ist'o'j kaj ministr'o'j. Simil'e, la reg'ist'ar'o de la Liberal'a Demokrati'a Parti'o konstru'ig'ad'is flug'haven'o'j'n kaj trud'is al la flug'kompani'o'j serv'o'j'n, kiu'j ne don'is profit'o'j'n.

Atak'o'j

Kulp'is ankaŭ la teror'ist'a'j atak'o'j en Uson'o en 2001, kiu'j frap'is JAL-on, ĉar japan'o'j ne em'is vojaĝ'i ekster'land'e'n. Krom'e, en 2005, okaz'is akcident'o'j al JAL, kiu'j damaĝ'is la reputaci'o'n de la kompani'o. Fin'e, inter la estr'ar'an'o'j de JAL est'iĝ'is konflikt'o'j.

Not'ind'as, ke ali'a'j ŝanĝ'o'j pli kaj pli mal'help'as al flug'kompani'o'j. En Japani'o oni konstru'as ret'o'n de rapid'trajn-lini'o'j, ankaŭ ŝose'o'j'n. Ebl'as vetur'i ankaŭ per mal'mult'e'kost'a'j bus'serv'o'j.

La nov'a reg'ist'ar'o de la Demokrati'a Parti'o ŝanĝ'os la iam'a'n politik'o'n pri aviad'o. La parti'o slogan'as: „De beton'o al hom'o'j.” Tio signif'as, ke baldaŭ mal'aper'os kelk'a'j flug'haven'o'j.

HOr'i Jasuo
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hor'i Jasuo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Puf'ig'ad'o

Diskut'ad'o est'as karakteriz'a por demokrati'o. Oni inter'ŝanĝ'as argument'o'j'n por kaj kontraŭ iu ide'o kaj plan'o, el la diskut'ad'o est'iĝ'as fin'e kompromis'o, ekzempl'e por leĝ'o'projekt'o. Sed en Germanio ne plu okaz'as diskut'o'j: amas'komunik'il'o'j karakteriz'as ĉiu'n argument'ad'o'n kiel disput'o'n aŭ kverel'o'n. Por bulvard'a'j komunik'il'o'j ŝajn'e ordinar'a diskut'o ne est'as interes'a; tial oni puf'ig'as ĉiu'n tem'o'n, ĉar tio ebl'ig'as pli kri'a'n ĉef'titol'o'n. Post'e ili mir'as, ke opini'sond'o'j montr'as, ke civit'an'o'j abomen'as kverel'o'j'n de parti'o'j.

Ali'a fenomen'o de tia puf'ig'ad'o est'as tuj'ec'o. Ĉar praktik'e ĉiu posed'as poŝ'telefon'o'n, hom'o'j tuj inform'as, kiam ili rimark'as i'o'n ne'kutim'a'n. Mi mir'is, ke nun la radi'o inform'as ĉiu'tag'e kelk'foj'e pri aŭtomobil'o'j, kiu'j vetur'as en kontraŭ'a direkt'o sur aŭt'o'ŝose'o kaj tiel kaŭz'as kolizi'o'j'n. Ĉu ver'e tiom mult'iĝ'is tiu'j idiot'o'j? Kiam mi esplor'is tiu'n problem'o'n, mi ek'sci'is ke efektiv'e en Germanio tut'e ne pli'oft'iĝ'is tiu fenomen'o, sed ke aŭt'ant'o'j mult'e pli oft'e inform'as la polic'o'n kaj radi'o'staci'o'j'n pri mal'ĝust'e vetur'ant'a'j aŭt'o'j. La radi'o'redaktor'o'j klar'ig'is, ke kompren'ebl'e ili tuj dis'kon'ig'as la inform'o'n, ĉu ver'a'n, ĉu ne'ver'a'n; prefer'e ili vol'as tro oft'e avert'i ol risk'i mort'o'j'n pro akcident'o. Nu, tia'n puf'ig'ad'o'n oni ja pov'as toler'i, ni nur konsci'u pri la ver'a situaci'o por ne tim'i, ke nun nepr'as tut'e evit'i la aŭt'o'ŝose'o'j'n.

Ver'e super'flu'a'n puf'ig'ad'o'n ni spert'is dum la ĉi-jar'a vintr'o en la nord'a hemisfer'o. Amas'komunik'il'o'j plend'is pri „vintr'o'katastrof'o” kaj „neĝ'o'ĥaos'o”, kvazaŭ tuj pere'os la mond'o. Hom'o'j! Est'is tut'e normal'a vintr'o, kaj dum vintr'o neĝ'as kaj frost'as en Eŭrop'o kaj Nord-Amerik'o. Ŝajn'e oni simpl'e forges'is tio'n, ĉar dum kelk'a'j pas'int'a'j jar'o'j pro la klimat'ŝanĝ'o ni hav'is ekster'ordinar'e varm'a'j'n vintr'o'j'n. Pri tia histeri'o oni nur pov'as mok'i, sed puf'ig'ad'o oft'e est'ig'as ankaŭ sever'a'j'n sekv'o'j'n. Kiam tre popular'a german'a futbal'ist'o mort'ig'is si'n per'e de rapid'trajn'o, gazet'o'j puf'ig'ad'is la tem'o'n pri'skrib'ant'e ĉiu'j'n detal'o'j'n de tiu tragedi'o. Oni pov'is leg'i tio'n kvazaŭ instrukci'o'j'n pri sukces'a manier'o mort'ig'i si'n. Efektiv'e konsider'ind'e kresk'is la nombr'o de tiu'metod'a'j mem'mort'ig'o'j; en'e de la sam'a monat'o ĝi pli ol kvar'obl'iĝ'is. Pri tiu'j (ne'popular'a'j) viktim'o'j amas'komunik'il'o'j ne raport'is ...

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fosili'a trov'aĵ'o

220 jar'milion'o'j'n antaŭ ni'a temp'o kvar metr'o'j'n long'a reptili'o migr'is sur ŝlim'o ĉe river'bord'o proksim'e al la hodiaŭ'a urb'o Bad Königshofen en nord'a Bavari'o. La pez'a best'o post'las'is pied'sign'o'j'n pli ol dek centi'metr'o'j'n profund'a'j'n, kiu'j sek'e mal'mol'iĝ'is en la sun'o. Iam post'e sabl'o, kun'port'it'a de inund'o, plen'ig'is la sulk'o'j'n kaj en jar'mil'o'j ŝton'iĝ'is, dum la ĉirkaŭ'ant'a ŝlim'o polv'iĝ'is. Tiel konserv'iĝ'is pied'sign'o de tiu dinosaŭr'o. Laŭ la ŝtat'a geolog'o Roland Eichhorn [ajĥhorn] la fosili'aĵ'o est'as tut'e ekster'ordinar'a.

Scienc'ist'o'j re'konstru'is la histori'o'n de tiu pied'prem'sign'o kaj nun esper'as, ke iam trov'ebl'os pli'a'j fosili'aĵ'o'j, ebl'e komplet'a skelet'o. Ne kon'at'as, kio'n manĝ'is tiu mal'long'fingr'a-man'o-best'o kun la scienc'a nom'o „Brachychiroterium” (de la grek'a βραχυ / braĥi = mal'long'a; χείρ / ĥeir = man'o)

La fosili'aĵ'o est'is mal'kovr'it'a hazard'e okaz'e de kart'o'grafi'a'j labor'o'j en tiu region'o kaj est'ont'e est'os ekspon'at'a en muze'o.

Jomo IPFELKOFER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jomo Ipfelkofer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉi tiu'n lingv'o'n vi ne uz'u!

Tra'ir'as uson'a'j'n kort'um'o'j'n juĝ'afer'o pri lingv'a'j rajt'o'j. Mal'dung'it'a est'as baz'lern'ej'a sekretari'in'o du'lingv'a, ĉar ŝi help'is interpret'i inter la hispan'a kaj la angl'a – task'o, por kiu ŝi est'is en'posten'ig'it'a en 2006.

Kiam en'ir'is la lern'ej'o'n, en Devonshire, Nord'a Karolin'o, hispan'lingv'a patr'in'o por raport'i ebl'a'n seks'per'fort'o'n kontraŭ si'a sep'jar'aĝ'a fil'o, la sekretari'in'o An'a Ligia Mateo interpret'is por registr'i la koncern'a'j'n inform'o'j'n.

Tio tamen ne plaĉ'is al la nov'a lern'ej'estr'in'o, Suzanna Gimenez. Tiu en 2008 ŝanĝ'is la lern'ej'a'n politik'o'n, tiel ke oni rajt'as parol'i nur la angl'a'n, eĉ se ge'patr'o'j kaj ali'a'j nur mal'bon'e reg'as la lingv'o'n. Fakt'e, 42 % de la infan'o'j de'ven'as de hispan'lingv'a'j famili'o'j. Malgraŭ tio, la lern'ej'estr'in'o avert'is la sekretari'in'o'n, ke ŝi ne plu uz'u la hispan'a'n.

Divers'ec'o

Rezult'e, post kiam la sekretari'in'o help'is la plor'ant'a'n patr'in'o'n, la lern'ej'estr'in'o ŝi'n mal'dung'is. Ironi'e, la lern'ej'a ret'ej'o montr'as deviz'o'n pri „kultur'a divers'ec'o”. Pro la el'posten'ig'o, la uson'a komision'o pri egal'a'j rajt'o'j konsil'is la sekretari'in'o'n kaj taks'is, ke la lern'ej'o lez'is ŝi'a'j'n civil'a'j'n rajt'o'j'n. En septembr'o 2009 Mateo ek'proces'is kontraŭ la lern'ej'o pro diskriminaci'o.

Argument'is Mateo, ke antaŭ la lingv'a disput'o ŝi bon'e plen'um'is si'a'n labor'o'n, ricev'int'e laŭd'o'j'n kaj pli'alt'ig'o'n de la salajr'o. Tamen post'e oni akuz'is ŝi'n komplot'i kun hispan'lingv'a'j ge'patr'o'j kontraŭ la nov'a lern'ej'estr'in'o. Far'iĝ'is pli kaj pli streĉ'a la situaci'o, ĝis ven'is la plor'ant'a patr'in'o.

Pet'o

La lern'ej'estr'in'o rifuz'is la pet'o'n de Mateo, ke ŝi interpret'u, kaj insist'is, ke la ebl'e per'fort'it'a sep'jar'ul'o mem interpret'u. La patr'in'o tamen ne kompren'is, kaj fin'e for'las'is la lern'ej'o'n, ne ating'int'e la cel'o'j'n de si'a vizit'o.

Mal'dung'it'e, Mateo sufer'is pro nerv'a streĉ'it'ec'o kaj perd'is salajr'o'n kaj asekur'o'n kun valor'o de pli ol 10 000 dolar'o'j. Inter'temp'e la jur'kaz'o migr'is de nord-karolin'a al federaci'a kort'um'o, kie ĝi est'as ankoraŭ pri'trakt'at'a.

Russ WILLIAMS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Russ Williams el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Knoppix

Du mal'bon'a'j afer'o'j okaz'is al ni'a famili'o ĉi-jar'e en la tag'o de sankt'a Valenten'o. Unu est'as, ke mi'a tri'jar'a fil'in'o perd'is si'a'n pluŝ'kunikl'o'n, Mifi, kiu est'is ŝi'a konstant'a kun'ul'o dum pli ol du jar'o'j. La ali'a est'as, ke la disk'o de mi'a tek'o'komput'il'o mort'is – ebl'e pro interes'a mis'agord'o, pri kiu mi tamen ne skrib'os hodiaŭ. Ver'ŝajn'e mi normal'e pli ĉagren'iĝ'us pro la mort'int'a disk'o, sed kiam la et'a knab'in'o mal'gaj'e dir'as, ke ŝi vol'as si'a'n et'a'n ruĝ'a'n Mifi, jam kompren'ant'e, ke ŝi ne pov'as hav'i ĝi'n, oni tiom kompat'as ŝi'n, ke la perd'o de kelk'a'j komput'il'a'j dosier'o'j ŝajn'as tre mal'grav'a afer'o.

Pro la mort'int'a disk'o mi hav'is okaz'o'n prov'i Knoppix de'nov'e. Knoppix [knopiks] est'as mastr'um'a sistem'o, baz'it'a sur Debian Gnu/Linuxx (Linuks'o), kiu funkci'as rekt'e de KD aŭ DVD, tiel ke ĝi tut'e ne bezon'as la ĉef'a'n disk'o'n. Tio pov'as util'i en plur'a'j manier'o'j. Ekzempl'e, oni pov'as uz'i Knoppix por kontrol'i, ĉu la komput'il'o, aŭ iu part'o de ĝi, bon'e funkci'as kun Linuks'o. Aŭ se oni vol'as mem prov'i Linuks'o'n, sen tuŝ'i la jam instal'it'a'n mastr'um'a'n sistem'o'n, Knoppix propon'as solv'o'n. Ali'a situaci'o, en kiu Knoppix util'as, est'as, se oni vol'as kontakt'i si'a'n bank'o'n aŭ far'i i'o'n ali'a'n, kio postul'as grav'a'n pas'vort'o'n, per komput'il'o, kiu ebl'e est'as infekt'it'a per virus'o'j: se oni ne uz'as la disk'o'n, ne ver'e grav'as, kiu'j virus'o'j tie embusk'as. Por mi, en la nun'a situaci'o, Knoppix util'as, ĉar ĝi ebl'ig'as al mi uz'i la komput'il'o'n, kiu ali'e eĉ ne pov'us start'i. Mi uz'is la kvazaŭ'romp'it'a'n komput'il'o'n por mend'i nov'a'n disk'o'n, kaj mi nun uz'as ĝi'n, malgraŭ la mort'int'a disk'o, por skrib'i ĉi tiu'n artikol'o'n.

Kompren'ebl'e, se oni ne uz'as la disk'o'n, oni dev'as trov'i ali'a'n manier'o'n konserv'i si'a'n labor'o'n. Oni pov'as uz'i USB-memor'il'o'n, sed mi skrib'as ĉi tio'n per docs.google.com, ĉar mi hav'as relativ'e fid'ind'a'n ret'konekt'o'n per la sen'drat'a ret'o, al kiu Knoppix tut'e sen'problem'e konekt'iĝ'is, pet'int'e nur la pas'vort'o'n. Fakt'e ĉio, kio'n mi prov'is, bon'e funkci'is, krom unu grav'et'a afer'o: mi ne trov'is manier'o'n re'agord'i la klav'ar'o'n por uz'i brit'a'n aranĝ'o'n anstataŭ la implic'it'a uson'a. Ebl'e tio est'as cim'o en la versi'o, kiu'n mi el'ŝut'is, kiu hav'as la dat'o'n 2010-01-31.

Knoppix est'as la verk'o de german'o, Klaus Knopper, kaj li dispon'ig'as du variant'o'j'n de ĉiu el'don'o: angl'a'lingv'a'n kaj german'lingv'a'n. Laŭ mi'a kompren'o, la diferenc'o est'as nur la implic'it'a'j lingv'o kaj agord'o'j, kiam ĝi start'as; ebl'as ŝanĝ'i la lingv'o'n post'e, kondiĉ'e ke oni sufiĉ'e kompren'as la komenc'a'n lingv'o'n por trov'i la koncern'a'n agord'il'o'n. Se vi ankoraŭ ne kon'as Linuks'o'n, sed interes'iĝ'as pri ĝi, mi rekomend'as, ke vi prov'u Knoppix, ĉar ne est'as grand'a labor'o: oni dev'as nur el'ŝut'i grand'a'n is'o-dosier'o'n, skrib'i ĝi'n kiel disk'o'bild'o'n sur KD-on (aŭ DVD-on, se vi vol'as pli komplet'a'n versi'o'n) kaj re'start'ig'i la komput'il'o'n per tiu KD: oft'e sufiĉ'as hav'i ĝi'n en la KD-leg'il'o, kiam la komput'il'o start'as, sed ebl'e vi dev'us ŝanĝ'i la Bi'os-agord'o'j'n, por ke ĝi start'u de la KD kaj ne de la ĉef'a disk'o.

Se vi tio'n far'os, ind'as memor'i, ke Knoppix est'as nur iu versi'o de Linuks'o. Ekzist'as mult'a'j versi'o'j, tiel nom'at'a'j „distribu'o'j”, kaj kvankam ili baz'iĝ'as sur la sam'a kern'o, ili pov'as supr'aĵ'e aspekt'i tre divers'e. La versi'o'j de Linuks'o, kiu'j'n mi kutim'e uz'as, hejm'e kaj ofic'ej'e, ne hav'as la amuz'a'j'n eksplod'ant'a'j'n fenestr'o'j'n kaj ali'a'j'n piroteknik'aĵ'o'j'n, kiu'j est'as part'o de ĉi tiu versi'o de Knoppix. Ver'ŝajn'e oni pov'as mal'ŝalt'i ili'n, sed ili ne sufiĉ'e ĝen'as mi'n por instig'i mi'n invest'i temp'o'n por trov'i la koncern'a'n agord'il'o'n. Kiam mi ricev'os nov'a'n disk'o'n, ver'ŝajn'e mi re'instal'os la versi'o'n de Linuks'o, al kiu mi plej kutim'as, ĉar est'as mal'agrabl'e est'i dev'ig'it'a adapt'i si'n en mi'a aĝ'o, kaj ankaŭ en mult'e pli jun'a aĝ'o. Ali'flank'e, kelk'foj'e romp'o de rutin'o est'as bon'a, kvankam mi'a fil'in'o ver'ŝajn'e ne konsent'us pri tio. Tial, se vi hazard'e renkont'os et'a'n ruĝ'a'n Mifi, proksim'um'e 16 cm alt'a'n de la pied'o'j ĝis la blank'a'j orel'pint'o'j, per kiu'j ŝi tiel oft'e ten'is ĝi'n, mi'a fil'in'o tre ĝoj'us re'hav'i ĝi'n.

Post'skrib'o. Mirakl'o okaz'is! Tri semajn'o'j'n post la mal'aper'o Mifi re'ven'is. Iu re'port'is ĝi'n, respond'e al la afiŝ'o, kiu'n ni met'is ĉe la lud'ej'o, kie ĝi perd'iĝ'is. Ros'a tre ĝoj'is, sed ne sufiĉ'e mir'is, laŭ mi. Iam ŝi dev'os lern'i, ke perd'it'a'j afer'o'j ne ĉiam re'ven'as tiel ...

Edmund GRIMLEY EVANS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Edmund Grimley Evans el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Reputaci'o re'vok'it'a

La japan'a aŭt'o-firma'o Toyota est'as unu el la grand'a'j aŭtomobil'o-kompani'o'j de la mond'o kaj kon'at'a pro la kvalit'o de si'a'j produkt'aĵ'o'j. Tamen nun tut'mond'e kresk'as kritik'o'j kontraŭ la kompani'o.

Ek'de novembr'o pas'int'jar'e la firma'o re'vok'is milion'o'j'n da aŭt'o'j pro mis'funkci'o de la akcel'il'o aŭ de la brems'o'j. La uson'a reg'ist'ar'o taks'is la nombr'o'n de re'vok'it'a'j aŭt'o'j tre grav'a. En februar'o pardon'pet'is Tojoda Akio, la Toyota-prezid'ant'o, pro la akcident'o'j kaŭz'it'a'j de la mis'funkci'o'j. Li promes'is pli'bon'ig'i la proced'o'j'n de la kompani'o kaj fund'e esplor'i la mis'funkci'o'j'n.

Desegn'o

La problem'o'j de'ven'as ebl'e de labor'plan'o lanĉ'it'a en 2003. Tiu ĉi t.n. glob'a ĉef'plan'o antaŭ'vid'is jar'e produkt'i pli'a'j'n 300 000 aŭt'o'j'n, ĝis en'tut'e en 2008 pli ol ok milion'o'j. Por tio'n real'ig'i Toyota aplik'is divers'a'j'n rimed'o'j'n. Ekzempl'e en 1995 Toyota bezon'is 18,8 monat'o'j'n ek'de la desegn'o ĝis la vend'o; en 2006 nur 12 monat'o'j'n.

Anstataŭ kontrol'i la kvalit'o'n per prov-aŭt'o, la firma'o de'pend'is de komput'il'o'j. Sam'temp'e ĝi konstru'is nov'a'j'n fabrik'o'j'n en Uson'o kaj en Azi'o. La firma'o rapid'e kresk'is sed, kiel agnosk'is la prezid'ant'o, mank'is hom'fort'o'j.

Inter'temp'e grand'iĝ'is la nombr'o de re'vok'it'a'j aŭt'o'j. Ek'de la fin'o de la pas'int'a jar'o tiu ĉi nombr'o ating'is pli ol 10 milion'o'j'n. Nun japan'o'j esper'as, ke Toyota, la plej grand'a kompani'o en Japani'o, kaj ties simbol'o, re'akir'os la fid'o'n de la mond'o.

HOr'i Jasuo
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hor'i Jasuo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pa'nj'o-kampanj'o

Aper'is en mart'o apud'voj'a afiŝ'o en Pollando kun bild'o pri Adolf Hitler. La afiŝ'o avert'is kontraŭ abort'ig'o, kiu'n Hitler permes'is en la tiam okup'it'a'j teritori'o'j de Pollando por labor'ist'in'o'j dev'ig'e ven'ig'it'a'j el orient'a'j land'o'j.

Leg'iĝ'is sur'afiŝ'a tekst'o: „Abort'ig'o por pol'in'o'j – en'konduk'it'a de Hitler la 9an de mart'o 1943.” Apud'e vid'ebl'is du fot'o'j montr'ant'a'j la rest'aĵ'o'j'n de abort'ig'it'a'j infan'o'j.

Forges'as

La kun'organiz'ant'o de la kampanj'o „Elekt'u viv'o'n” dir'is, ke en la nun'a Pollando oni oft'e forges'as, ke ĉi tiu'j unu'a'j leĝ'o'j pri abort'ig'o dat'iĝ'as de la okupaci'o. Nun est'as plan'at'a'j pli'a'j afiŝ'o'j sur'aŭt'a'j en lok'o'j, kie la instanc'o'j ne permes'as kontraŭ-abort'ig'a'j'n ekspozici'o'j'n.

En Pollando en 2008 okaz'is 499 laŭ'leĝ'a'j abort'ig'o'j, el kiu'j 477 rilat'is al nask'ot'o'j mal'san'a'j.

Stanisław ŚMIGIELSKI/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stanisław Śmigielski/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Part'o 2: Kiu'n poŝ'leg'il'o'n mi akir'u?

La merkat'o de elektron'ik'a'j libr'o'j fulm'e grand'iĝ'as, sed oni ne pov'as leg'i ili'n sen aparat'o. La elekt'o est'as tre grand'a, kaj la gam'o est'as divid'ebl'a en tri grand'a'j'n grup'o'j'n: poŝ'leg'il'o'j, kiu'j konven'as nur aŭ ĉef'e por leg'i libr'o'j'n (ekzempl'e Sony Reader); poŝ'komput'il'o'j kaj lert'a'j poŝ'telefon'o'j, kiu'j taŭg'as ne nur por leg'i libr'o'j'n, sed ankaŭ por telefon'i, ret'um'i kaj mult'e pli (ekzempl'e iPhone); kaj ordinar'a'j tek'o- aŭ tabl'o-komput'il'o'j.

Ordinar'a'j komput'il'o'j

La uz'o de ordinar'a komput'il'o, vindoz'a, linuks'a, makintoŝa ..., ne est'as la plej traf'a elekt'o. Libr'o'n oni ja vol'as leg'i sid'ant'e ne ĉe si'a skrib'o'tabl'o, sed komfort'e en seĝ'o, en trajn'o, en si'a ban'kuv'o eĉ. Tamen la pli'mult'o de la leg'ant'o'j de tiu ĉi rubrik'o supoz'ebl'e posed'as komput'il'o'n kaj ebl'e vol'os prov'i si'a'j'n unu'a'j'n elektron'ik'a'j'n roman'o'j'n tie.

Por leg'i libr'o'j'n en la form'o PDF plej oft'e ne neces'as instal'i i'o'n. La pli'mult'o de la uz'ant'o'j de Vindoz'o ver'ŝajn'e iam instal'is Adob'e-leg'il'o'n. Uz'ant'o'j de Makintoŝo eĉ ne dev'as instal'i i'o'n; al'klak'i la PDF-libr'o'n sufiĉ'as. Kaj linuks'ul'o'j ver'ŝajn'e jam posed'as Foxit, Evince aŭ ali'a'n PDF-leg'il'o'n.

Por leg'i verk'o'j'n en la form'o ePub rekomend'ind'e est'as uz'i la Ttt-leg'il'o'n Mozilla Firefox kaj al'don'i la sen'pag'a'n krom'program'o'n EPUBReader. Ĝi funkci'as sub la tri grand'a'j mastr'um'a'j sistem'o'j: Vindoz'o, Mak kaj Linuks'o. Se vi uz'as la esperant'lingv'a'n fasad'o'n de Firefox, ankaŭ EPUBReader parol'os Esperant'o'n al vi. Alternativ'o'j est'as Bookworm (Libr'o'verm'o) kaj Ibis Reader (Ibis'o-leg'il'o), kiu'j ambaŭ est'as en'ret'a'j leg'il'o'j. Vi trov'os ili'n respektiv'e ĉe bookworm.oreilly.com kaj ibisreader.com. Vi'a'j'n ePub-libr'o'j'n vi al'ŝut'as al ili'a servil'o, kaj vi pov'as iam ajn (se vi hav'as ret'konekt'o'n) leg'i ili'n.

La tri'a popular'a libr'o'form'o est'as Mobipocket. Vindoz'ul'o'j pov'as akir'i leg'il'o'n de www.mobipocket.com, sed linuks'ul'o'j kaj makul'o'j dev'os rezign'i pri leg'ad'o de libr'o'j en la form'o MOBI. Por ili ankoraŭ ne ekzist'as leg'il'o.

Lert'a'j poŝ'telefon'o'j

Lert'a'j poŝ'telefon'o'j kutim'e ne est'as tre lert'a'j pri PDF-libr'o'j. Ekzist'as Adob'e-leg'il'o por aparat'o'j kun la sistem'o'j Palm kaj Pocket PC, kaj la supr'e menci'it'a Foxit-leg'il'o taŭg'as por Windows CE 4.2 kaj 5.0. Por poŝ'telefon'o'j pli konven'as libr'o'j de la form'o Mobipocket, kiu'n oni pov'as leg'i en aparat'o'j kun la mastr'um'a sistem'o Palm, Symbian, Windows Mobil'e kaj en Blackberry-aparat'o'j. Posed'ant'o'j de iPhone-telefon'o prefer'e mend'u libr'o'j'n en la form'o ePub. Ili pov'as akir'i en la butik'o de Apple la sen'pag'a'n program'o'n Stanza, kiu perfekt'e taŭg'as por administr'i si'a'n ePub-kolekt'o'n, aŭ ili pov'as uz'i la – sam'e sen'pag'a'n – program'et'o'n Ibis Reader, kiu tamen hav'as mal'pli da ebl'o'j, ol Stanza.

Poŝ'leg'il'o'j

Last'e, sed cert'e ne balast'e, ven'as la ver'a'j poŝ'leg'il'o'j. La pli'mult'o el ili hav'as la avantaĝ'o'n, ke ili uz'as tiel nom'at'a'n elektron'ik'a'n ink'o'n. La ekran'o aspekt'as ver'e kiel paper'o kaj ne lum'as, kiel poŝ'komput'il'o'j kaj poŝ'telefon'o'j. Oni eĉ en plen'a sun'lum'o pov'as leg'i ili'n. Mal'avantaĝ'o est'as, ke ili hav'as nigr'a-blank'a'n ekran'o'n. Libr'o kun kolor'a'j fot'o'j est'os mal'pli al'log'a en tia'j leg'il'o'j.

La ĉef'a mal'avantaĝ'o est'as tamen, ke la pli'mult'o de la poŝ'leg'il'o'j mal'bon'e taŭg'as por Esperant'o. Ili en'korp'ig'as nur tre mal'grand'a'n unikod'a'n tip'ar'o'n, en kiu mank'as la tip'a'j Esperant'o-liter'o'j (sed ne nur la esperant'a'j, ankaŭ ekzempl'e grek'a'j, pol'a'j, ruman'a'j kaj latv'a'j). El'don'ist'o'j de elektron'ik'a'j Esperant'o-libr'o'j grand'part'e solv'is tiu'n problem'o'n, liver'ant'e ePub-libr'o'j'n kun en'korp'ig'it'a'j unikod'a'j tip'ar'o'j. Sekv'e la libr'o'j mem est'as bon'e leg'ebl'a'j, sed la en'hav'tabel'o'j, kiu'j uz'as la lim'ig'it'a'j'n tip'ar'o'j'n de la leg'il'o mem, montr'os strang'aĵ'o'j'n kiel „Kvaza? ?io de'pend'us de mi”. Do se vi ne vol'as hav'i problem'o'j'n kaj ne vol'as mem far'i ŝanĝ'o'j'n al vi'a leg'il'o, provizor'e rezign'u pri poŝ'leg'il'o kaj uz'u lert'a'n poŝ'telefon'o'n aŭ komput'il'o'n.

La gam'o de poŝ'leg'il'o'j est'as tre vast'a, kaj tiu ĉi artikol'o pov'as menci'i nur kelk'a'j'n. Tre popular'a'j est'as la leg'il'o'j de la firma'o Sony. Not'ind'e est'as, ke ili kapabl'as leg'ig'i libr'o'j'n en la form'o'j PDF kaj ePub, sed ne Mobipocket-libr'o'j'n, kaj ke ili fuŝ'e montr'os la en'hav'tabel'o'j'n, se en'est'as libr'o'j en Esperant'o aŭ en lingv'o'j, kiu'j uz'as special'a'j'n diakrit'o'j'n, kiel la pol'a, aŭ tut'e ali'a'j'n liter'o'j'n, kiel la grek'a aŭ tamila.

Pli kaj pli popular'iĝ'ant'a'j est'as la poŝ'leg'il'o'j de la nederlanda firma'o Endless Ide'as BV. Ĝi vend'as ili'n sub la nom'o BeBook, sed en iu'j land'o'j ankaŭ sub ali'a'j mark'o'j. Ankaŭ tiu'j ĉi leg'il'o'j uz'as elektron'ik'a'n ink'o'n, sam'e kiel la Sony-leg'il'o'j. Kontrast'e al Sony tiu ĉi kapabl'as leg'i 23 spec'o'j'n de e-libr'o'j, inter kiu'j la popular'a'n form'o'n Mobipocket, kiu'n Sony ne kapabl'as trakt'i. La problem'o pri la mal'aper'o de super'sign'it'a'j liter'o'j en la en'hav'tabel'o ekzist'as ankaŭ ĉe BeBook, sed oni pov'as instal'i ali'a'n tip'ar'o'n kun la neces'a'j liter'o'j.

Se vi vol'as aĉet'i poŝ'leg'il'o'n, kiu ver'e el'skatol'e montr'as Esperant'o'n sen i'a'j problem'o'j, tiam vi elekt'u aparat'o'n en la seri'o Pocketbook. Kaj Pocketbook 301 (www.pocketbookreader.com/PocketBook 301.html), 6-col'a, kaj Pocketbook 360 (www.pocketbookreader.com/PocketBook 360.html), 5-col'a, bon'e trakt'as esperant'lingv'a'j'n ePub-libr'o'j'n. Sam'e taŭg'us por Esperant'o la leg'il'o JetBook de la ĉeĥ'a firma'o Ectaco1.

Baldaŭ iPad

En plur'a'j land'o'j baldaŭ hav'ebl'os – aŭ ebl'e en la moment'o, kiam tiu ĉi revu'numer'o ating'as vi'n, jam hav'ebl'as – la nov'a infan'o de Apple: iPad. Tiu ĉi aparat'o aparten'as al neni'u el la tri cit'it'a'j kategori'o'j, sed oni pov'us nom'i ĝi'n „poŝ'leg'il'o kun mult'a'j ali'a'j ebl'o'j”, ĉar ĝi serv'as ankaŭ kiel ret'um'il'o, organiz'il'o, kalendar'o, lud'il'o ktp. Tre ver'ŝajn'e ĝi est'os por leg'ant'o'j de esperant'lingv'a'j e-libr'o'j la plej taŭg'a elekt'o. Pro tiu'j special'a'j ec'o'j MONATO dediĉ'os al iPad apart'a'n artikol'o'n en la ven'ont'a numer'o.

1. La inform'o pri JetBook baz'iĝ'as sur leter'o de la produkt'ant'o'j, kiu'j promes'is send'i fot'o'n por pruv'i si'a'n asert'o'n, sed ĝis la aper'dat'o de MONATO tiu fot'o ankoraŭ ne al'ven'is.
Paŭl PEERAERTS

En la ven'ont'a numer'o de MONATO: Apple iPad: ĉu revoluci'o aŭ evoluci'o?

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭl Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pel'e sur'rel'e

En la viena amuz'kvartal'o Prater okaz'is en mart'o la du'a drezin'a vet'kur'ad'o. Drezin'o est'as mal'pez'a sur'rel'a vetur'il'o, ĝeneral'e kvar'rad'a, uz'at'a por transport'i rel'o'j'n kaj ali'a'j'n fer'voj'a'j'n material'o'j'n. Ĝi'n kre'is la german'a nobel'o Karl Drais [drajs] (1785-1851), kiu invent'is ankaŭ pian'o'lud'a'n registr'il'o'n kaj skrib'o'maŝin'o'n.

Por la tag'o de la vet'kur'ad'o oni prognoz'is mild'a'n printemp'a'n tag'o'n, sed fakt'e kuŝ'is iom da neĝ'o sur la herb'ej'o'j. La event'o evolu'is sur la rel'o'j de et'ŝpur'a fer'voj'o Liliputbahn. Ĉiu inter 8 kaj 99 jar'o'j rajt'is part'o'pren'i kaj, pag'int'e 30 eŭr'o'j'n, uz'i je propr'a risk'o mem'konstru'it'a'n drezin'o'n.

Skolt'o'j

La unu'a'n premi'o'n ricev'is skolt'a grup'o el Vieno, kiu gajn'is jam ĉe la unu'a vet'kur'ad'o. La skolt'o'j bezon'is nur 87 sekund'o'j'n por la 1500-metr'a distanc'o. Grav'is por venk'i ne nur rapid'o, sed ankaŭ prezent'ad'o, aktor'ad'o dum la vetur'o kaj konstru'art'o de la vetur'il'o.

En la epok'o de Drais drezin'o est'is spec'o de pra'bicikl'o, kiu de'pend'as de hom'o'pov'o. Nun'temp'e, ankoraŭ mal'pez'a'j, ili iu'foj'e uz'as motor'o'j'n. Ili serv'as turism'o'n kaj tiel help'as sav'i et'ŝpur'a'j'n fer'voj'o'j'n.

Walter KLag
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Liber'ec'o fest'ind'a eĉ post 20 jar'o'j

En mart'o la litovoj fest'is la 20-jar'iĝ'o'n de la sen'de'pend'ec'o dis'de Sovetio. Ili memor'is, kiel antaŭ 20 jar'o'j Vytautas Landsbergis, la nov'elekt'it'a estr'o de la tiam'a super'a konsili'o de Litovio, televid'e anonc'is: „Litovio est'as liber'a. Kaj en la anim'o, kaj en la jur'o. Ni pov'us kri'i: ankaŭ Latvi'o est'os liber'a! Estoni'o est'os liber'a kaj ankaŭ ĉiu'j ali'a'j, kiu'j nun ne est'as liber'a'j.”

Fest'ant'e la dat're'ven'o'n, Litovio far'iĝ'is dum unu tag'o kvazaŭ centr'o de politik'a'j event'o'j en Eŭrop'o. Vizit'is prezid'ant'o'j de ali'a'j eŭrop'a'j ŝtat'o'j, inkluziv'e de la eston'a Toom Hendrik kaj la latv'a Valdis Zatlers, kaj ali'a'j grav'a'j politik'ist'o'j. Okaz'is parad'o'j, koncert'o'j kaj eĉ diskut'o'j pri la 20 jar'o'j da sen'de'pend'ec'o.

Respekt'o

La litova prezid'ant'o, Dali'a Grybauskaitė, dir'is, ke al sen'de'pend'ec'o konduk'is mil'jar'a histori'o. „Hodiaŭ ni ne perd'u la cel'o'n, kiu kun'ig'u ni'n jam en liber'a Litovio: anim'a bon'stat'o, reciprok'a respekt'o kaj unu'ec'o antaŭ mal'facil'aĵ'o'j”, ŝi al'don'is.

La dat'o de la sen'de'pend'iĝ'o – la 11-a de mart'o – ne est'is hazard'a. Laŭ la konstituci'o de la tiam'a Sovetio ebl'is for'las'i la uni'o'n, tamen ne est'is pri'skrib'it'e kiel. Moskvo jam intenc'is aplik'i la konstituci'o'n por mal'help'i la eks'iĝ'o'n de Litovio. Iom post'e, en januar'o 1991, sovetiaj arme'an'o'j cel'is efektiv'ig'i ŝtat'renvers'o'n kaj okup'is radi'o- kaj televid'o-staci'o'j'n. Pere'is 14 person'o'j. La sovetia arme'o for'las'is Litovion definitiv'e en aŭgust'o 1993.

Krom'e, post la sen'de'pend'iĝ'o, neni'u vol'is agnosk'i la nov'a'n ŝtat'o'n. Islando far'iĝ'is la unu'a. Uson'o sekv'is en 1991, far'iĝ'ant'e la 37a. Hodiaŭ Litovion agnosk'as 154 ŝtat'o'j de la mond'o.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Re'form'o fuŝ'it'a

Manifestaci'is en Vieno 10 000 student'o'j kun afiŝ'o'j kaj ruband'o'j, sur kiu'j leg'iĝ'is: „Bolonjo for”, „Sub'e'n la sistem'o” kaj „Pag'u riĉ'ul'o'j”. Kio koler'ig'is la student'ar'o'n?

En 1999 la ministr'o'j de 29 eŭrop'a'j ŝtat'o'j sub'skrib'is la Deklar'o'n de Bolonjo por form'i unu'ec'a'n eŭrop'a'n universitat'a'n sistem'o'n. La nov'a'j universitat'a'j grad'o'j est'u bakalaŭr'o (ses-semestr'a stud'ad'o), magistr'o (pli'a'j du aŭ kvar semestr'o'j) kaj doktor'o (latin'e philosophiae doctor).

Mult'a'j eŭrop'a'j universitat'o'j trans'pren'is tiu'n sistem'o'n. Iĝ'i bakalaŭr'o en Berlino, magistr'o en Madrido kaj doktor'o en Varsovio – pli-mal'pli tiel oni imag'is la stud'o'j'n de la nov'a, mov'iĝ'em'a, mult'lingv'a inter'naci'a kler'ul'o.

Ĉampion'o

Eĉ la nun'a aŭstr'a ministr'in'o por scienc'o, Elfriede Karl, stud'is ekster'land'e, nom'e en Munkeno, Germanio. Fremd'a'n lingv'o'n tie ŝi ne bezon'is lern'i. Tamen en subvenci'it'a broŝur'o ŝi'a ministr'ej'o laŭd'is eduk'ad'a'n progres'o'n: „Eŭrop'o kiel tut'mond'a ĉampion'o”: tiel la titol'o de la el'don'aĵ'o.

Sed abund'as kritik'o. La ĉef'redakt'ist'o de la gazet'o Wiener Zeitung parol'is eĉ pri komplet'a fiask'o de Bolonjo. La problem'o'n kaŭz'is, ke mult'a'j universitat'o'j prem'as ok-semestr'a'n magistr'a'n stud'ad'o'n en ses-semestr'a'n bakalaŭr'a'n stud'plan'o'n.

Rezult'e student'o'j pro temp'o'mank'o ne pov'as stud'i ekster'land'e aŭ aŭd'i ne'dev'ig'a'j'n preleg'o'j'n. Mult'a'j est'as eĉ eks'ig'it'a'j de la universitat'o pro tro long'a stud'o'daŭr'o.

Karier'o

Fiask'as ankaŭ la inter'naci'a mov'iĝ'em'o de la student'o'j. Rest'as lingv'a'j barier'o'j. Mult'a'j fakt'e dub'as, ĉu ekster'land'a stud'ad'o kaj kon'o de fremd'a'j lingv'o'j est'as ĉiam nepr'a kondiĉ'o por profesi'a karier'o. Oni pens'u ekzempl'e pri la filozof'o Kant, kiu neniam for'las'is si'a'n hejm'urb'o'n Königsberg, aŭ pri la fizik'ist'o Einstein, kiu neniam lern'is ali'a'n lingv'o'n.

Tiu'rilat'e rimark'is la iam'a direktor'o por eŭrop'a'j inter'ŝanĝ-program'o'j, Alfred Posamentier, ke uson'a'j student'o'j ne em'as vojaĝ'i ekster'land'e'n por stud'i kaj lern'i fremd'a'j'n lingv'o'j'n. Ekzempl'e, ĉiu'jar'e 15 student'o'j de la Viena Teknik'a Universitat'o ir'as al Nov'jork'o; ali'direkt'e al Vieno nur ĝis du.

Malgraŭ tio kun'ven'is en mart'o en Vieno ministr'o'j pri scienc'o el 46 ŝtat'o'j por fest'i la dek-jar'iĝ'o'n de la Bolonjo-sistem'o. Protest'is student'o'j, okup'ant'e preleg'ej'o'n kaj klopod'ant'e bar'i la en'ir'ej'o'n de la konferenc'ej'o. Dum'e est'is blok'it'a aŭt'o'trafik'o, kaj ne funkci'is tram'o'j. Protest'is ankaŭ politik'ist'o'j de la Liber'ec'a Parti'o, kiu'j ne rajt'is part'o'pren'i la konferenc'o'n.

Walter KLag
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pri'atent'i la natur'protekt'o'n

En Vieno renkont'iĝ'is ministr'o'j kaj alt'rang'a'j reg'ist'ar'a'j reprezent'ant'o'j de 14 land'o'j de la danub'a basen'o sub la kun'ord'ig'o de Inter'naci'a Komision'o pri Protekt'o de Danub'o. En'kadr'e de la renkont'iĝ'o ili sub'skrib'is administr'a'n plan'o'n pri la sekv'a'j kvin jar'o'j. Ĝi antaŭ'vid'as aktiv'aĵ'o'j'n, kiu'j dev'us real'iĝ'i ĝis 2015 por en'ig'i Danub'o'n kaj ties al'flu'ant'o'j'n en bon'a'n ekologi'a'n stat'o'n kaj ating'i daŭr'i'pov'a'n akv'o'uz'o'n en la basen'o.

Post sep jar'o'j da prepar'labor'o'j la plan'o esper'ig'as, laŭ pri'juĝ'o de Mond'a Natur-Fondus'o (WWF) kaj ali'a'j natur'protekt'a'j organiz'aĵ'o'j, ke ĉi tiu grav'a eŭrop'a akv'o'arteri'o est'os re'viv'ig'it'a. Sam'temp'e natur'protekt'ant'o'j avert'as pri plu'a'j konstru'plan'o'j ekzempl'e favor'e al ŝip'vetur'ad'o, kiu'j minac'as sub'fos'i la jam star'ig'it'a'j'n cel'o'j'n. Krom'e ili postul'as mal'permes'o'n de fosf'at'o'j en la lav'o-prepar'aĵ'o'j por pli'bon'ig'i la akv'o'kvalit'o'n.

Tamen, krom mult'a'j el la plan'it'a'j konstru'o'j kun potencial'e damaĝ'a'j efik'o'j al la river'sistem'o kaj hom'o, ĝis nun oni ne not'is grav'a'j'n „serv'o'j'n” al la natur'o en la danub'a administr'a plan'o. Ekzempl'e, en la projekt'o en la supr'a part'o de Danub'o inter Straubing kaj Vilshofen, pli'vast'ig'o de la river'o per bar'aĵ'a akv'o'ŝtup'o kaj kanal'o detru'us la last'a'n liber'e flu'ant'a'n danub'a'n sektor'o'n en Germanio, kun grav'a'j sekv'o'j por la biologi'a vari'ec'o kaj la akv'o'administr'ad'o en la region'o. Plan'o'j pri pli'vast'ig'o de Danub'o por pli'bon'ig'o de la ŝip'vetur'ad'o minac'us krom'e la trink-akv'a'j'n proviz'o'j'n de Hungari'o. Infra'struktur'a'j projekt'o'j en la mal'supr'a Danub'o pov'us tut'e mal'aper'ig'i la fort'e minac'at'a'j'n populaci'o'j'n de sturg'o.

Pli ol 100 000 civit'an'o'j el la land'o'j de la danub'a basen'o sub'skrib'is petici'o'n pri ekologi'e harmoni'a'j ŝip'vetur-projekt'o'j. Reprezent'ant'o'j de natur'protekt'a'j organiz'aĵ'o'j trans'don'is ĝi'n al la ministr'o'j de la danub'a'j land'o'j kaj al'vok'is ili'n intens'ig'i la klopod'o'j'n por viv'kapabl'a Danub'o.

La plan'o pri administr'ad'o de Danub'o est'as norm'o de la akv'o'rilat'a direktiv'o de Eŭrop'a Uni'o por la ating'o de bon'a ekologi'a stat'o de dolĉ-akv'a'j medi'o'j. „La nov'ec'o de la danub'a administr'a plan'o est'as, ke ĝi konsider'as ĉiu'j'n natur'medi'a'j'n sekv'o'j'n, kaj ties cel'o'j hav'as pli vast'a'n ating'ebl'ec'o'n ol pli'bon'ig'o de la akv'o'kvalit'o, konstru'o de nov'a'j akv'o'pur'ig'a'j instal'aĵ'o'j kaj inform'ad'o pri la bon'a agrikultur'a praktik'o”, dir'is Andre'as Beckmann, direktor'o de la Program'o pri Danub'o kaj Karpat'o'j de WWF. La unu'a'n foj'o'n oni emfaz'is ne nur la grand'a'n efik'o'n de la akv'o-infra'struktur'a'j aktiv'aĵ'o'j sur la river'a'n san'o'n, sed ankaŭ la neces'o'n pri'atent'i la natur'protekt'o'n.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pri'viz'a vizit'o

Antaŭ ne'long'e la alban'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j, Ilir Met'a, ceter'e vic-ĉef'ministr'o, vizit'is la serb'a'n ĉef'urb'o'n Beogrado. Tie li diskut'is kontakt'o'j'n inter Albanio kaj Serbi'o sur'kamp'e de ekonomi'o, transport'o, sekur'ec'o, turism'o kaj minoritat'o'j.

Ministr'o Met'a invit'is serb'o'j'n vizit'i sen'viz'e Albanion (kio ebl'as jam de plur'a'j jar'o'j), kaj pet'is la serb'a'n prezid'ant'o'n sam'o'n permes'i por alban'o'j dezir'ant'a'j vizit'i Serbi'o'n.

Minoritat'o

Tiam la ministr'o vizit'is la val'o'n de Preŝevo, sud'e en Serbi'o kaj najbar'e al Kosovo kaj Makedonio, kie loĝ'as alban'a minoritat'o.

Nun'temp'e Serbi'o kaj Albanio ĝu'as normal'a'j'n politik'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n rilat'o'j'n. Tio kontribu'as al pac'a dis'volv'iĝ'o kaj stabil'ec'o en la region'o.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Renom'a strat'o

Ĉu nom'o de strat'o est'as lig'it'a kun politik'o? De'pend'as kie. Ver'ŝajn'e, ne'ordinar'a demand'o en ordinar'a mond'o. Sed – ĉu Serbi'o aparten'as al la ordinar'a mond'o? Hm!

La strat'o, en kiu mi loĝ'as, far'iĝ'is urb'a strat'o antaŭ jar'cent'o kaj du'on'o. Ĝi est'as ordinar'a strat'o en la centr'o de Beogrado. Dum si'a 140-jar'a histori'o ĝi ses foj'o'j'n ŝanĝ'is si'a'n nom'o'n. Simil'a'n sort'o'n tra'viv'is mult'a'j strat'o'j en Beogrado.

La unu'a nom'o de mi'a strat'o est'is Du Blank'a'j Kolomb'o'j (1872-1896). Post'e ĝi nom'iĝ'is Svetogorska (laŭ la lok'o en Grek'land'o, kie situ'as serb'a monaĥ'ej'o). Tiu'n nom'o'n la strat'o port'is ĝis 1922, de kiam ĝi nom'iĝ'is Bitoljska (laŭ la nun'temp'a makedon'a urb'o, kie en batal'o'j kun turk'o'j pere'is mult'a'j serb'a'j soldat'o'j).

Post 13 jar'o'j oni don'is al la strat'o la nom'o'n Ĵorĵa Klemencoa, tio est'as la fam'a franc'a politik'ist'o Georges Clemenceau. Kiam Germanio okup'is Serbi'o'n, la strat'o port'is inter 1943 kaj 1945 de'nov'e la nom'o'n Svetogorska. Post'e la nov'a komun'ist'a reg'ist'ar'o ŝanĝ'is la nom'o'n al tiu de jun'a komun'ist'a hero'o Iv'o Lol'a Ribar. La nom'o rest'is ĝis 1997, ek'de kiam la strat'o est'as kon'at'a de'nov'e kiel Svetogorska.

Tiel strat'nom'o spegul'as politik'o'n.

Dimitrije JANIČIĆ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dimitrije Janičić el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kumamoto

Sur la insul'o Kjuŝu, la plej sud'a el la kvar grand'a'j insul'o'j japan'a'j, kuŝ'as Kumamoto. La urb'o est'as fam'a pro si'a kastel'o, kiu est'as unu el la plej vid'ind'a'j de la land'o. La kastel'o Kumamoto hav'as pli grand'a'n are'o'n ol la kastel'o'j Himeĵi kaj Osaka. Tre mult'a'j turist'o'j vizit'as ĝi'n. Mult'a'j el ili ven'as el la proksim'e situ'ant'a Sud'a Korei'o.

En 2008 la kastel'o Kumamoto fest'is la 400-jar'a'n jubile'o'n de si'a ekzist'o. Fest'ant'e tiu'n jar'dat're'ven'o'n, oni inaŭgur'is nov'a'n konstru'aĵ'o'n, nom'at'a'n Honmaru-got'e'n. La vizit'ant'o'j flar'as ĉi tie la bon'odor'o'n de arb'o'j kaj ek'sci'as kia'manier'e la kastel'o'j kaj ali'a'j konstru'aĵ'o'j ek'est'is. En la kastel'o vid'ebl'as tip'e japan'a'j art'aĵ'o'j, iu'j el or'o.

Post el'ir'o el la ĉef'a kastel'o la voj'o konduk'as al la grand'a ĝarden'o Ninomaru. En ĝi printemp'e flor'as la tip'e japan'a simbol'flor'o sakur'o. Rigard'ant'e ĝi'n, japan'o'j oft'e trink'as sake'o'n, suk'o'n aŭ bier'o'n kaj gaj'e pas'ig'as la period'o'n de ĝi'a flor'ad'o.

Uz'ant'e tram'o'n, oni facil'e pov'as vetur'i al la ĝarden'o Suizenĵi. Ĝi est'is konstru'it'a por la feŭd'estr'o de Hosokawa Tadatoŝi. Post'e kelk'a'j feŭd'estr'o'j pli'bon'ig'is kaj luks'ig'is ĝi'n. Nun la ĝarden'o est'as turism'a vid'ind'aĵ'o. En ĝi est'as tradici'a dom'o de te'ceremoni'o, en kiu oni pov'as gust'um'i la tip'e japan'a'n verd'a'n te'o'n.

Proksim'e al la ĝarden'o Suizenĵi trov'iĝ'as la lag'o Ezu kaj guberni'a bibliotek'o. En ĉi-last'a oni pov'as ek'kon'i la viv'o'n kaj verk'ar'o'n de verk'ist'o'j el Kumamoto. El ili tre kon'at'a est'as Natsume Soseki. Li'a'j verk'o'j fam'as en la tut'a mond'o kaj est'as esperant'ig'it'a'j. Li fakt'e ven'is al Kumamoto por instru'i la angl'a'n lingv'o'n en la urb'a universitat'o. Li'a vizaĝ'o aper'is sur iam'a japan'a bank'bilet'o de mil en'o'j. Ankaŭ Koizumi Yagumo est'as tre kon'at'a verk'ist'o kaj ankaŭ li est'is universitat'a instru'ant'o. Li'a dom'o, kiu trov'iĝ'as en la urb'o'centr'o mal'antaŭ tre grand'a magazen'o, est'as vid'ind'aĵ'o.

La gast'o'j de Kumamoto pov'as vizit'i ankaŭ la vulkan'o'n As'o. Ĝi situ'as ekster la urb'o. La vulkan'o est'as tre aktiv'a kaj iu'foj'e terur'e erupci'as. Normal'e oni tut'e ne pov'as rigard'i la krater'o'n de vulkan'o, sed en As'o tio ebl'as, se danĝer'a gas'o ne ven'as direkt'e al la vizit'ant'o'j. Ĝi erupci'as sur la mont'o Nakadake. Mult'a'j ekster'land'a'j turist'o'j dezir'as vizit'i la vulkan'o'n As'o. La aŭtor'o (ret'e: uea.far'o@nifty.com) pret'as gvid'i tie'n esperant'ist'o'j'n.

Esperant'o

En la urb'o loĝ'is fam'a'j esperant'ist'o'j. Unu el ili est'as It'o Sabur'o (krom'nom'o), li'a ver'a nom'o est'as Miyazaki Iwao. Li'a tomb'o est'as en la urb'o Yamaga en la guberni'o Kumamoto. Li verk'is libr'o'n „Zamenhof” en la japan'a, kiu ankoraŭ est'as vend'at'a. Ankaŭ Nakagaki Koĵiro est'as fam'e'kon'at'a esperant'ist'o. Li mult'e labor'is por Japan'a Esperant'o-Asoci'o (nun Japan'a Esperant'o-Institut'o). Li'a tomb'o est'as en vilaĝ'o Kos'a.

Menci'ind'as ankaŭ la verk'ist'o Tokutomi Rok'a. Antaŭ du jar'o'j Kumamoto-Esperant'o-Grup'o el'don'is memor'libr'o'n pri li. Tokutomi vojaĝ'is al Rusio kun si'a edz'in'o Aiko kaj tie renkont'iĝ'is kun la fam'a rus'a verk'ist'o Le'o Tolstoj. Fot'o de la renkont'iĝ'o vid'ebl'as en la dom'o de Tokutomi, kiu est'as vizit'ind'a.

La insul'o Kjuŝu iom'et'e mal'simil'as al la ali'a'j insul'o'j. En ĝi est'as mult'a'j histori'a'j fakt'o'j kun tie loĝ'int'a'j ĉin'o'j, kore'o'j, nederland'an'o'j, portugal'o'j. Pro tio en la lok'a dialekt'o rest'is portugal'a'j kaj nederlandaj vort'o'j. Vojaĝ'ant'e en Brazilo, la aŭtor'o pov'is aŭd'i portugal'a'j'n vort'o'j'n, kiu'j est'as uz'at'a'j en Kumamoto.

HARADA Tsukuru
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Harada Tsukuru el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ekster'land'a politik'o: ĉu etik'a aŭ pragmat'a?

Belgi'o ankoraŭ konserv'as fort'a'j'n lig'o'j'n kun si'a eks'koloni'o Kongo. Grand'a part'o de la belg'a evolu'help'o flu'is al tiu land'o. Sed la rilat'o'j oft'e fluktu'is pro belg'a mal'aprob'o pri mis'situaci'o'j en Kongo.

En politik'a'j medi'o'j plur'foj'e okaz'is diskut'o'j, ĉu nepr'e sub'ten'i la instanc'o'j'n por ne fuŝ'i la belg'a'j'n kultur'a'j'n, politik'a'j'n kaj komerc'a'j'n rilat'o'j'n, ĉu postul'i, ke oficial'a help'o al Kongo serv'u al la popol'o anstataŭ al pli'riĉ'iĝ'o de korupt'a kast'o.

La ebl'a influ'o de Belgi'o tamen nun'temp'e mult'e ŝrump'is, ĉar ekzempl'e Ĉini'o pret'as propon'i sum'o'j'n por sub'ten'i la ekonomi'a'n dis'volv'iĝ'o'n, kiu'j mult'eg'e super'as la belg'a'j'n ebl'o'j'n. Belgi'o antaŭ'vid'as help'o'n de 195 milion'o'j en la ven'ont'a'j tri jar'o'j; Ĉini'o promes'is 9 miliard'o'j'n.

Profit'em'o

Tamen Karel De Gucht [ĥiĥt], kiam ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j kaj post'e kiam komision'an'o de Eŭrop'a Uni'o, kuraĝ'is publik'e denunc'i la profit'em'o'n de politik'ist'o'j el la reg'ist'ar'o de Kabil'a. Kongo tiom indign'iĝ'is, ke ĝi deklar'is De Gucht ne plu bon'ven'a en la land'o.

Li'a post'e'ul'o kiel ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j en Belgi'o, Steven Vanackere [stéven vanákere], pen'ad'is re'star'ig'i amik'a'j'n rilat'o'j'n. Part'e pro tio la belg'a reĝ'o Albert'o 2a, kun reprezent'ant'o'j de la reg'ist'ar'o, ĉe'est'os fest'o'j'n pro la 50-jar'a sen'de'pend'iĝ'o de Kongo.

Streb'o'j

Lev'iĝ'is la demand'o, ĉu la reĝ'o ne dev'us vizit'i specif'a'j'n tie'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n por montr'i, ke li sub'ten'as la streb'o'j'n al pli'demokrati'iĝ'o de la land'o. Sed supoz'ebl'e neni'o okaz'os sen la ben'o de Kabil'a kaj li'a'j ĉirkaŭ'ul'o'j.

Prepar'e al la reĝ'a part'o'pren'ad'o en la fest'o'j, belg'a'j delegaci'o'j jam vizit'is kaj vizit'os la land'o'n. Kiam Pieter De Crem [piter de krem], ministr'o pri milit'a defend'ad'o, tie propon'is, ke kongaj soldat'o'j defil'u dum la belg'a naci'a fest'o'tag'o en Bruselo, precip'e la flandr'a gazet'ar'o indign'iĝ'is.

Arme'o

Nov'aĵ'o'j pri la propon'o ating'is Belgi'o'n tuj antaŭ UN-raport'o, kiu menci'is, ke arme'o, polic'o kaj inform'serv'o'j en Kongo sistem'e kaj arbitr'e arest'as, tortur'as, mort'ig'as kaj seks'per'fort'as civit'an'o'j'n kaj ankaŭ dung'as infan'soldat'o'j'n. La situaci'o en Kongo, laŭ la raport'o, mult'e pli'grav'iĝ'is en 2009.

Kaj, kvankam la ministr'o est'as flandr'a, de'nov'e la komun'um'o'j divers'e re'ag'is. Flandr'a'j politik'a'j parti'o'j mal'aprob'is la paŝ'o'n de la ministr'o, escept'e de la parti'o, al kiu aparten'as De Crem, kiu ne esprim'is star'punkt'o'n. Valon'a'j reg'ist'ar'a'j parti'o'j ne kontraŭ'is li'a'n propon'o'n. Tamen la invit'o ne oficial'iĝ'is.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Alt'rang'a protest'o

Pro mal'bon'a kondut'o est'is mal'dung'it'a'j 29 oficir'o'j de alban'a taĉment'o en Afgani'o tuj post si'a re'ven'o hejm'e'n. Pli'a'j sep alt'rang'a'j oficir'o'j est'is degrad'it'a'j. La oficir'o'j, al kiu'j oni promes'is 60 uson'a'j'n dolar'o'j'n tag'e, ricev'is nur 54. Pro tio, kaj protest'e, ili ne plen'um'is ĉiu'j'n si'a'j'n dev'o'j'n en ekster'land'o.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kapt'u la feliĉ'o'n!

La libr'o Kiam mi est'is la plej feliĉ'a en la viv'o? nask'iĝ'is el la sam'nom'a rubrik'o de la revu'o Bazar'o, el'don'at'a en Rumani'o. La redaktor'in'o de Bazar'o (kaj kompil'int'o de la libr'o) Júlia Sigmond pet'is la leg'ant'o'j'n de la gazet'o respond'i al ĉi tiu demand'o, kaj en la libr'o vi trov'os 104 respond'o'j'n. Kelk'a'j el ili est'as anonim'a'j aŭ sub'skrib'it'a'j nur per la person'a nom'o, sed ĝeneral'e vid'ebl'as ankaŭ la famili'nom'o kaj land'o. Inter la aŭtor'o'j est'as kelk'a'j fam'a'j esperant'ist'o'j, sed la pli'mult'o'n vi ver'ŝajn'e ne kon'as. La lingv'aĵ'o est'as tiu de ĉiu'tag'a viv'o, facil'a kaj bon'e kompren'ebl'a.

La respond'int'o'j jam profit'is, ke ili pov'is re'memor'i la plej feliĉ'a'j'n moment'o'j'n de si'a viv'o, iom filozof'i pri la feliĉ'o mem, pri valor'o'j de la hom'a viv'o. Kaj kio'n ni pov'as promes'i al la leg'ont'o'j de la libr'o?

La leg'ant'o'j ricev'os ar'o'n da mal'grand'a'j rakont'o'j, de kelk'a'j lini'o'j ĝis kelk'a'j paĝ'o'j. Kelk'a'j el la rakont'o'j est'as ver'a'j beletr'aĵ'o'j, kaj oni pov'as leg'i tiu'j'n histori'o'j'n kiel roman'o'n kaj al'don'e est'i cert'a, ke ĉio fin'iĝ'os feliĉ'e! Iu'j aŭtor'o'j pri'skrib'as si'a'n tut'a'n viv'o'n, ali'a'j rakont'as pri emoci'plen'a aŭ streĉ'a moment'o, ekzempl'e, sen'difekt'a sav'o el akcident'o, ne'atend'it'a help'o en ŝajn'e sen'el'ir'a situaci'o, part'o'pren'o en konkurs'o, kor'tuŝ'a fest'o.

Ali'a'j'n respond'o'j'n oni pov'as trakt'i kiel et'a'j'n filozofi'a'j'n ese'o'j'n. Hom'o'j medit'as pri fid'o, pacienc'o, kompren'o, liber'o, ĝoj'o, bon'o, natur'o, pac'o, intern'a kaj ekster'a harmoni'o. Mult'a'j konfes'as, ke por ver'a feliĉ'o „neces'as” problem'o'j kaj mal'feliĉ'o; nur post sufer'o'j oni pov'as sent'i si'n ver'e feliĉ'a. Por mult'a'j respond'int'o'j feliĉ'o est'as lig'it'a kun religi'o kaj Di'o. Mult'a'j dezir'as feliĉ'o'n ne por si, sed por proksim'ul'o'j.

La leg'ont'o'j ankaŭ ricev'os list'o'n de „ordinar'a'j” feliĉ'a'j event'o'j de la hom'a viv'o: sukces'a'j ekzamen'o'j, en'am'iĝ'o, la unu'a am'leter'o, promen'o'j kun la am'at'o, ge'edz'iĝ'o, nask'iĝ'o de ge'fil'o'j kaj ge'nep'o'j, profesi'a'j ating'o'j. Uz'u tiu'n ar'o'n, ne preter'atent'u tia'n event'o'n en vi'a propr'a viv'o! Aŭ ebl'e vi klopod'u mem efektiv'ig'i i'o'n? Ebl'e vi pov'as fier'i, ke vi'a feliĉ'a moment'o est'as pli original'a kaj ne'ordinar'a? Ĉu real'ig'o de iu rev'o?

Mult'a'j respond'ant'o'j parol'is pri Esperant'o en si'a viv'o. Feliĉ'o'n don'as la stud'ad'o de la lingv'o, korespond-amik'o'j (kiu'j oft'e post'e iĝ'as real'a'j amik'o'j), instru'o de Esperant'o, diligent'a'j lern'ant'o'j, sukces'a'j traduk'o'j, verk'o'j, preleg'o'j, Esperant'o-aranĝ'o'j.

Interes'a est'as ankaŭ la form'o de la respond'o. Neces'as konfes'i, ke la demand'o mem ne est'as tre original'a. Oni oft'e demand'as pri feliĉ'o politik'ist'o'j'n, art'ist'o'j'n kaj ali'a'j'n fam'ul'o'j'n, ĉu ne? Kio'n el'pens'i, por ke la respond'o est'u ne'ordinar'a, interes'a kaj ... eventual'e demonstr'u elokvent'o'n?

Kelk'lok'e en la libr'o trov'iĝ'as grafik'aĵ'o'j, sed, ĝeneral'e, ili ne est'as lig'it'a'j kun la tekst'o.

Do, tiu libr'o proviz'os vi'n per agrabl'a filozofi'a-pri'esperant'a-beletr'a leg'aĵ'o. Feliĉ'a'n temp'o'pas'ig'o'n!

Anna kaj Mat'i PEnt'us
Kiam mi est'is la plej feliĉ'a en la viv'o? Kompil'it'a de Júlia Sigmond. Eld. Editura Triad'e, 2008. 144 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 978-973-8313-71-2.
Ĉu vi trov'as tiu'n ĉi recenz'o'n util'a? Tiam bon'vol'u montr'i vi'a'n simpati'o'n kaj flat'u ni'n per la jen'a buton'o!
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Anna kaj Mat'i Pent'us el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tre sukces'a komik'a dram'o

Ni tre bon'e kon'as Cherpillod kiel esplor'ist'o'n kaj tre erudici'a'n lingv'ist'o'n; mal'pli bon'e ni kon'as li'n kiel traduk'ist'o'n. Nu, ĉi tiu el'don'aĵ'o montr'as al ni, ke ankaŭ la traduk'a'n art'o'n li majstr'as.

„La laks'ig'o de Beb'o” est'as dram'et'o, tre taŭg'a por sur'scen'ej'ig'o far'e de membr'o'j de lok'a Esperant'o-grup'o aŭ por prezent'o dum kongres'o aŭ ali'a formal'a kun'ven'o.

En'hav'e, la dram'o prezent'as al ni afer'o'n mult'e tro familiar'a'n por ĉiu el ni: nom'e, ĉiu'tag'a'n kverel'o'n inter edz'o kaj edz'in'o. Kiel ĉiam en tia kverel'o, ĉi'a'j raci'o kaj logik'o mal'aper'as, dum ambaŭ kverel'ant'o'j pen'as venk'i en vort-batal'o. Ne'grav'e, pri kio unu'e tem'is la kverel'o, post kelk'a temp'o tio est'as plen'e forges'it'a (se, efektiv'e, la pri'diskut'ot'aĵ'o eĉ est'as menci'it'a). Ĉi-okaz'e la diskut'o'cel'o est'as solv'i pseŭdo'problem'o'n: Beb'o (efektiv'e, sep-jar'a infan'o) ebl'e sufer'as pro konstip'o. Sed kiam tiu problem'o est'as menci'it'a, jam de'long'e daŭr'is la kverel'ad'o. Kial? Nu, neniam oni pov'as trov'i la kaŭz'o'n de inter'ge'edz'a'j kverel'o'j, kiu ne'evit'ebl'e est'as tut'e ali'a ol ĉiu tem'o pri'kverel'at'a.

Cherpillod bon'eg'e traduk'is la dram'o'n, tiel ke neniam la fraz'o'j hav'as ne'normal'a'n son'o'n. Est'as preskaŭ, kvazaŭ ni aŭd'us son'registr'aĵ'o'n de ver'a hejm'a kverel'o, tiom konvink'e ver'simil'a est'as la parol'ad'o.

Kiel pli varm'e rekomend'i ĉi tia'n verk'o'n?

Donald BROADRIBB
Georges Feydeau: La laks'ig'o de Beb'o. Tr. André Cherpillod. Eld. La Blanchetiere, Courgenard, 2010. 64 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 2-906134-86-4.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Donald Broadribb el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Tre sukces'a komik'a dram'o

La franc'a aŭtor'o Je'a'n-Baptist'e Poquelin (1622 – 1673; pseŭdo'nom'o: Molière) est'as la plej bon'e kon'at'a kaj, ver'ŝajn'e, la plej talent'a dram'ist'o en la histori'o de la franc'a teatr'o. Krom grand'skal'a'j'n dram'o'j'n, li verk'is ankaŭ komedi'et'o'j'n, el kiu'j ĉi tiu est'as inter la plej fam'a'j.

Por ĉi tiu el'don'o, André Cherpillod prezent'as sur altern'a'j paĝ'o'j la franc'a'n tekst'o'n kaj la esperant'a'n traduk'o'n.

Tem'as pri dram'et'o, kia'n pov'us facil'e sur'scen'ej'ig'i lok'a klub'o, por si'a'j membr'o'j kaj gast'o'j, aŭ por kongres'o, aŭ ali'a publik'a prezent'o. Cherpillod traduk'is per tre flu'a, konversaci'ec'a lingv'aĵ'o.

La intrig'o est'as simpl'a: mal'jun'ul'o riĉ'a, nom'at'a Sganarelo, en'am'iĝ'is al jun'ul'in'o nom'at'a Dorimena. Sed li ne cert'as, ĉu tia ge'edz'iĝ'o est'us bon'a afer'o. Li demand'as divers'a'j'n person'o'j'n, por aŭd'i ili'a'n opini'o'n pri tio.

Li demand'as al du „filozof'o'j”, unu post la ali'a. Molière fort'e mok'as ili'n, pro ili'a sin'pri'okup'o, kiu mal'ebl'ig'as al ili, ke ili konsider'u real'a'n situaci'o'n, anstataŭ teori'um'ad'o'n. La unu'a, Pankrac'o, pseŭdo-aristotel'um'ad'as, uz'ant'e amas'o'n da latin'a'j esprim'o'j, tiom, ke la aŭskult'ant'o tut'e perd'iĝ'as en la sen'senc'a vort'o'galimati'o. La du'a, Marfurio, rifuz'as rekt'e esprim'i opini'o'n, tiel ke ne ebl'as konklud'i, kia est'as li'a konsil'o, nur ke li ne kapabl'as konsil'i.

Ali'a'j person'o'j ŝajn'as dir'i, ke, ĉar la demand'o est'as tiom subjektiv'a, neni'a konsil'o pov'us est'i dir'it'a.

Diskut'o inter Sganarelo kaj Dorimena evident'ig'as, ke li kaj ŝi hav'as en si'a mens'o nur la ide'o'n, ke post la ge'edz'iĝ'o, li/ŝi pov'os plu'viv'i si'a'n apart'a'n viv'o'n, sen atent'o al si'a partner'o.

Sganarelo ankaŭ sub'aŭskult'as konversaci'o'n de Dorimena kun ali'a vir'o, per kio evident'as, ke ŝi ne am'as Sganarelon, sed vol'as edz'in'iĝ'i al li nur pro li'a riĉ'o; ŝi ankaŭ supoz'as, ke Sganarelo ne long'e viv'os.

Sganarelo decid'as nul'ig'i si'a'n propon'o'n edz'in'ig'i Dorimenan. Sed ŝi'a patr'o rifuz'as permes'i tio'n, kaj per truk'o la frat'o de Dorimena per'fort'e dev'ig'as Sganarelon okaz'ig'i la ge'edz'iĝ'o'n.

Mi'a sol'a dub'o pri nun'temp'a sur'scen'ej'ig'o de la dram'et'o est'as, ke la spekt'ant'ar'o tiom konfuz'iĝ'us pro la ar'eg'o da latin'lingv'a'j fraz'o'j de la filozof'o Pankrac'o, ke oni ne vol'us rest'i por spekt'i la ceter'o'n de la dram'et'o.

Tamen, por la leg'ant'o, est'as ali'e. Cherpillod al'don'as mult'a'j'n not'o'j'n, por klar'ig'i la tekst'o'n, tiel ke la leg'ant'o pov'as plen'e ĝu'i la dram'o'n kaj la traduk'aĵ'o'n. Kaj tiu traduk'aĵ'o est'as ver'e bon'a.

Donald BROADRIBB
Molière: Le mariage forcé/La trud'it'a edz'iĝ'o. Tr. André Cherpillod. Eld. La Blanchetiere, Courgenard, 2010. 64 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 2-906134-83-X.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Donald Broadribb el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Problem'o ident'ig'il'a

Laŭ la burunda konstituci'o ĉiu civit'an'o pli ol 18-jar'aĝ'a posed'u ŝtat'a'n ident'ig'il'o'n. Tamen evident'is, dum registr'ad'o por balot'o'j en maj'o, ke preskaŭ du'on'o de la 3 550 000 voĉ'don-rajt'ig'it'o'j ne hav'is kun si ident'ig'il'o'n.

Kulp'as la fakt'o, ke la pli'mult'o de la burund'an'o'j sci'pov'as nek leg'i nek skrib'i. Ili ne kompren'as la grav'ec'o'n de dokument'o'j tia'j. Nur komerc'ist'o'j kaj vojaĝ'em'ul'o'j ili'n posed'as pro postul'o'j de polic'o aŭ bank'o'j. Krom'e rifuĝ'int'o'j el Tanzanio, kiu'j last'a'temp'e hejm'e'n're'ven'is, al'don'iĝ'as al la nombr'o de tiu'j sen ident'ig'il'o'j.

Malgraŭ tio, mult'a'j hom'o'j raport'as, ke fraŭd'em'ul'o'j prov'as akir'i mult'a'j'n ident'ig'il'o'j'n, por voĉ'don'i pli ol unu foj'o'n.

Jérémie SABIYUMVA
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jérémie Sabiyumva el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mond'a akv'o flu'as en mal'bon'a'j direkt'o'j

En rond'o'j de ekolog'o'j jam de'long'e est'as kon'at'a la noci'o „ekologi'a pied'spur'o”, t.e. la natur'a'j resurs'o'j, kiu'j'n uz'as iu person'o. En ĝi est'is iom neglekt'it'a la akv'o'uz'o. Nederlanda scienc'ist'o esplor'is la tut'mond'a'n akv'o'konsum'o'n kaj trov'is, ke sen'konsci'a akv'o'trafik'o pli'grav'ig'as la akv'o'mank'o'n en mult'a'j region'o'j.

La ekologi'a pied'spur'o est'as la produkt'iv'a are'o, kiu'n hom'o bezon'as por produkt'i la var'o'j'n, kiu'j'n li konsum'as. La kalkul'metod'o foj'foj'e est'as kritik'at'a, sed per ĝi tamen ebl'as far'i proksim'um'a'n kompar'o'n. Ekzempl'e mez'um'a nord-amerik'an'o bezon'as 9,2 hektar'o'j'n, loĝ'ant'o de Eŭrop'a Uni'o 4,7 hektar'o'j'n, dum afrik'an'o dev'as kontent'ig'i si'n per la produkt'o de 1,4 hektar'o'j. La grand'a'j konsum'ant'o'j krom'e import'as grav'a'n part'o'n de si'a'j bezon'aĵ'o'j el ali'a'j mond'part'o'j, kie iu'foj'e ne rest'as sufiĉ'e da produkt'o'j por la propr'a loĝ'ant'ar'o.

Nov'a koncept'o: la akv'o-pied'spur'o

La nederlanda inĝenier'o Arj'e'n Hoekstra [hukstra] pri'stud'is la fenomen'o'n el ali'a vid'punkt'o: la kvant'o de akv'o bezon'at'a por produkt'i la var'o'j'n, kiu'j'n hom'o konsum'as dum unu jar'o. Tiu „akv'o-pied'spur'o” mez'e ating'as 1243 kubajn metr'o'j'n, kun de'nov'e grand'a'j diferenc'o'j laŭ la region'o: uson'an'o bezon'as 2483 kubajn metr'o'j'n, german'o 1545 kaj ĉin'o nur 702. La kvant'o'j rilat'as ne nur al la rekt'a konsum'o en la dom'o (tio est'as preskaŭ neglekt'ind'a frakci'o), sed precip'e al la akv'o bezon'at'a por produkt'i la manĝ'aĵ'o'j'n, la maŝin'o'j'n, la konstru'material'o'j'n ktp. Hoekstra kalkul'is, ke por produkt'i unu litr'o'n da lakt'o est'as bezon'at'a'j 1000 litr'o'j da akv'o (i.a. trink'at'a'j de la bov'in'o'j kaj uz'at'a'j dum la produkt'ad'o de la nutr'aĵ'o'j, kiu'j'n manĝ'as la bov'in'o'j). Por produkt'i unu komput'il'o'n neces'as 20 000 litr'o'j.

Tiu gigant'a akv'o'konsum'o est'as pri'pens'ig'a afer'o en epok'o, kiam en mult'a'j mond'part'o'j akv'o mank'as, sed est'as ankoraŭ pli mal'trankvil'ig'a fakt'o: la region'o'j, kiu'j hav'as akv'o'mank'o'n, em'as produkt'i var'o'j'n kun grand'eg'a akv'o'bezon'o, destin'at'a'j'n por eksport'o al akv'o'riĉ'a'j land'o'j. Ekstrem'a ekzempl'o est'as Aŭstrali'o, land'o, en kiu akv'o cert'e ne tro'as, sed kiu eksport'as viand'o'n, frukt'o'j'n kaj vin'o'n en la tut'a'n mond'o'n. Tia land'o dev'us urĝ'e re'struktur'i si'a'n ekonomi'o'n por ne plu el'ĉerp'i si'a'j'n rest'ant'a'j'n akv'o'rezerv'o'j'n.

Konferenc'o'j pri la akv'o de Nil'o

Ali'a ekzempl'o de ne'raci'a uz'o est'as la akv'o de Nil'o, uz'at'a por irigaci'o, fiŝ'ad'o kaj energi'produkt'ad'o. Laŭ inter'konsent'o'j el la koloni'a epok'o (1929 kaj 1959), Egipti'o rajt'as uz'i 87 % de la akv'o'flu'o de Nil'o, dum Etiopio, la origin'land'o de plej'part'o de la nil'a akv'o, rajt'as uz'i nur et'a'n part'o'n. La 27an kaj 28an de juli'o 2009 en Egipti'o okaz'is konferenc'o, en kiu part'o'pren'is naŭ land'o'j el la region'o. Urĝ'e neces'as adapt'i la iam'a'j'n inter'konsent'o'j'n al la aktual'a'j problem'o'j: i.a. akv'o'mank'o ĉirkaŭ la lag'o Viktorio (Ugando) kaj inund'o'j en Sudano pro la konstru'o de nov'a'j bar'aĵ'o'j. Solv'o'n oni ne trov'is, precip'e ĉar Egipti'o nepr'e vol'as konserv'i si'a'j'n akir'it'a'j'n rajt'o'j'n.

Okaz'e de konferenc'o en Stokholmo pri la tut'mond'a akv'o'problem'o (Stockholm World Water Week, la 16a-22a de aŭgust'o 2009) Hoekstra far'is propon'o'n por re'aranĝ'i la akv'o-uz'o'n kaj la nutr'aĵ'produkt'ad'o'n en tiu region'o. Ebl'as produkt'i nutr'aĵ'o'j'n mult'e pli efik'e en Etiopio kaj Sudano, ol en Egipti'o, ĉar en tiu'j land'o'j la klimat'o pli taŭg'as kaj est'as bezon'at'a mal'pli da akv'o. Neces'us part'e trans'lok'i la egipt'an agrikultur'o'n al la sud'a nil'a region'o. Egipti'o est'ont'e dev'us el tiu region'o import'i grand'a'n part'o'n de si'a'j nutr'aĵ'o'j kaj re'direkt'i si'a'n ekonomi'o'n al mal'pli akv'o'de'pend'a'j sektor'o'j.

Bio'karbur'aĵ'o'j

Jam est'as kon'at'e, ke bio'karbur'aĵ'o'j el ekologi'a vid'punkt'o ne tre taŭg'as por anstataŭ'i la kutim'a'j'n energi'font'o'j'n kaj ke ili for'pren'as agrikultur'a'n are'o'n, urĝ'e bezon'at'a'n por nutr'i la kresk'ant'a'n mond'a'n loĝ'ant'ar'o'n (MONATO 2007/12, p. 16-17). Favor'ant'o'j asert'as, ke nov'a generaci'o de bio'karbur'aĵ'o'j est'os pli efik'a, sed stud'o'j pri ili'a origin'o sugest'as, ke la plej prefer'at'a'j bio'karbur'aĵ'o'j est'as akv'o'vor'a'j kaj oft'e liver'at'a'j de land'o'j kun lim'ig'it'a'j akv'o'rezerv'o'j. Pli da esplor'o'j neces'as por pruv'i tio'n.

Roland ROTSAERT
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roland Rotsaert el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Protest'o kaj progres'o

Protest'is la alban'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j Ilir Met'a pro la insult'a kondut'o de grek'a'j soldat'o'j kontraŭ alban'o'j.

La soldat'o'j, part'o'pren'ant'a'j parad'o'n en Ateno okaz'e de la grek'a tag'o de sen'de'pend'ec'o, kri'is, ke alban'o'j'n ili murd'os kaj el ili'a haŭt'o kudr'os si'a'j'n vest'o'j'n. Plu'e, spit'e al leĝ'o pri la egal'a'j rajt'o'j de en'migr'int'o'j akir'i grek'a'n ŝtat'an'ec'o'n kaj la deklar'o de la grek'a ĉef'ministr'o Papandreu, ke „grek'o est'iĝ'as ne nur de'nask'e, sed ankaŭ post'e”, la soldat'o'j kri'is, ke „grek'o nask'iĝ'is, ne est'iĝ'os”.

Suspend'o

Pro la insult'o pardon'pet'is la grek'a reg'ist'ar'o. La ministr'o pri defend'o suspend'is la oficir'o'n, kiu respond'ec'is pri la koncern'a'j soldat'o'j.

Malgraŭ tiu ĉi incident'o, inter'rilat'o'j politik'a'j kaj ekonomi'a'j inter Albanio kaj Greki'o bon'e progres'as. La est'ont'ec'o de pli ol 800 000 alban'a'j rifuĝ'int'o'j en Greki'o iĝ'as pli esper'ig'a. Koincid'e, je la sam'a tag'o de la parad'o la alban'a parlament'o aprob'is du pli'a'j'n tomb'ej'o'j'n por grek'a'j soldat'o'j fal'int'a'j en Albanio dum la milit'o ital'a-grek'a en 1940.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ekslibris'o

Dima re'ven'is hejm'e'n, kontent'a pri si'a nov'a libr'o, libr'o, kiu ŝanĝ'os li'a'n viv'o'n. Post for'met'o de si'a'j jak'o kaj ŝu'o'j, li tuj ir'is al si'a labor'ĉambr'o, kiu simpl'e odor'is je libr'o'j: nov'a'j kaj mal'nov'a'j libr'o'j vic'e kaj etaĝ'e tron'is de la plank'o ĝis la plafon'o, pret'a'j por tuj'a konsult'o aŭ tra'leg'o, sed plej'part'e sen'labor'a'j.

Sur la lign'a skrib'o'tabl'o apud la fenestr'o star'is skrib'maŝin'o kaj apud paper'fask'o'j uj'o kun skrib'il'o'j. Ali'flank'e de la bibliotek'o, grand'a star'ant'a pendol'horloĝ'o sen'lac'e indik'is la temp'o'n. La libr'o'ŝrank'o'j ie-tie est'is ornam'it'a'j per statu'et'o, skatol'et'o aŭ simil'a objekt'o.

Dima ek'sid'is en la led'a fotel'o kaj el tir'kest'o pren'is skatol'et'o'n kun mal'grand'a'j, sed bel'a'j paper'slip'o'j: cent'o da ident'a'j ekslibris'o'j. Sur la slip'o'j star'is li'a de'nask'a nom'o Dima Perković en bel'e ornam'it'a'j liter'o'j kun sub ĝi bild'o de mult'kolor'a papili'o, sid'ant'a sur paĝ'o de mal'ferm'it'a libr'o. Tut'e sub'e trov'iĝ'is li'a adres'o en Zagrebo. Li zorg'e glu'is la slip'et'o'n en la libr'o'n kaj re'ferm'is ĝi'n por met'i sur fask'o'n kun kelk'a'j ali'a'j libr'o'j. El la sam'a tir'kest'o, li pren'is kajer'o'n, mal'ferm'is ĝi'n ĉe la paĝ'o'sign'o kaj en'skrib'is la plej grav'a'j'n datum'o'j'n de la nov'a libr'o: „Kie papili'o'j flug'as” – aŭtor'o – urb'o – jar'o – ISBN.

La libr'o'n li ne leg'os, ĉar li jam kon'as la en'hav'o'n. Anstataŭ'e, li kun'port'os la libr'o'n al si'a propr'a butik'o: libr'o'brokant'ej'o en la centr'o de Zagrebo. Tie, li de'nov'e vend'os la libr'o'n, prefer'e al iu turist'o, sed kompren'ebl'e ankaŭ al iu ajn interes'at'o. Dima est'is 45-jar'a, mez'statur'a vir'o kun ĝentil'a mien'o; ĉiam tre afabl'a, sed sam'temp'e iom distanc'a kaj ferm'it'a. Li'a'j har'o'j hav'is la sam'a'n brun'a'n kolor'o'n kiel li'a'j okul'o'j. En si'a libr'ej'o, li ĉiu'maten'e leg'is la ĵurnal'o'n, foj'e murmur'ant'e koment'o'j'n, foj'e rid'et'ant'e, sed kutim'e sufiĉ'e serioz'e kaj koncentr'it'e. Post'e li solv'is la kruc'vort'enigm'o'n, ĝeneral'e kun mal'mult'e da pen'o, foj'foj'e konsult'ant'e vort'ar'o'n aŭ atlas'o'n de proksim'a bret'o.

La libr'o, kiu'n Dima tiu'n tag'o'n kun'port'is, rest'is 4 semajn'o'j'n en la montr'o'fenestr'o; fin'e li met'is ĝi'n en la bret'ar'o'n inter ali'a'j roman'o'j. Pas'is monat'o, du monat'o'j, foj'e iu foli'um'is la verk'o'n, re'met'is ĝi'n, pren'is ali'a'n libr'o'n, re'ven'is al la unu'a kaj tiel plu. Pas'is preskaŭ jar'o, dum kiu Dima aĉet'is kaj vend'is ali'a'j'n libr'o'j'n, iu'j'n kun ekslibris'o, ali'a'j'n sen. Fin'fin'e iu vir'in'o tamen aĉet'is la libr'o'n por leg'i dum si'a vojaĝ'o, kun'e kun kelk'a'j ali'a'j libr'o'j. Ŝi fakt'e loĝ'as en Germanio, ek'sci'is Dima, sed ŝi hav'as parenc'o'j'n apud Zagrebo, do ŝi profit'as de la okaz'o hav'ig'i al si leg'aĵ'o'j'n en si'a propr'a lingv'o, ĉar mal'facil'e akir'ebl'a'j'n ekster'land'e. Dima bel'e pak'is la libr'o'j'n en tip'e hel'brun'a paper'o kaj ŝov'is ĉio'n en plast'a'n sak'o'n kun la adres'o kaj emblem'o de si'a vend'ej'o.

En la trajn'o hejm'e'n tamen, la vir'in'o en'dorm'iĝ'is leg'ant'e la libr'o'n – ne ĉar ĝi est'is mal'interes'a, sed pro la ritm'a ĉukĉuk-son'o de la lokomotiv'o, la kdengkdeng-bru'o de la rad'o'j sur la rel'o'j kaj la komfort'a seĝ'o en trankvil'a kupe'o. Kiam la trajn'o al'ven'is en Frankfurto, kie ŝi dev'is ŝanĝ'i, ŝi ŝok'e vek'iĝ'is, rapid'e pren'is si'a'j'n jak'o'n, man'sak'o'n kaj valiz'o'n kaj hast'is ekster'e'n ... sen la libr'o. La trajn'o rapid'e post'e plu'vetur'is, kun la libr'o ankoraŭ en la dors'poŝ'o de la seĝ'o antaŭ ŝi. Foj'e iu'j pasaĝer'o'j rigard'is ĝi'n, iu eĉ tra'foli'um'is ĝi'n, sed sen interes'iĝ'o pro la „strang'a lingv'aĵ'o” kun ĝi'a'j strang'a'j haĉek'o'j kaj akcent'o'j. En la trajn'remiz'o, pur'ig'ist'o kun'port'is la libr'o'n por met'i ĝi'n ĉe la ali'a'j forges'it'aĵ'o'j. Neni'u ven'is por pet'i ĝi'n, do oni port'is ĝi'n kun ali'a'j libr'o'j al proksim'a brokant'ej'o por hav'i iom da krom'en'spez'o'j. Kaj tie ĝi de'nov'e atend'is aĉet'ont'o'n ... dum plur'a'j monat'o'j. Relativ'e rapid'e ĉi-foj'e tamen, vojaĝ'ant'o pren'is ĝi'n ... est'is nur mal'mult'a'j kroat'a'j libr'o'j tie aĉet'ebl'a'j, kaj la vend'ist'o kon'is si'a'j'n klient'o'j'n kaj atent'ig'is ili'n pri la nov'e al'ven'int'a'j libr'o'j.

La koncern'a vir'o komplet'e leg'is la libr'o'n; part'e dum vojaĝ'o, la ceter'o'n li hejm'e tra'leg'is. Tiu ĉi vir'o, Vlado, loĝ'as apud Amsterdamo kaj hav'as amik'in'o'n, ankaŭ de kroat'a de'ven'o, kiu'n li foj'e vizit'as. Est'is por ambaŭ ĉiam eg'e agrabl'e ne nur pov'i parol'i en la de'nask'a lingv'o, sed ankaŭ pri afer'o'j, kiu'j koncern'as la hejm'land'o'n kaj kiu'j'n ali'a'j oft'e ne pov'as kompren'i. Dum unu el si'a'j vizit'o'j, li donac'is al ŝi la libr'o'n, kiu'n li aĉet'is en Germanio, ĉar li sci'is, ke ĝi plaĉ'os al ŝi. Kaj efektiv'e: Mil'a tuj ŝat'eg'is ĝi'n, ĉar tem'is pri papili'o'j – nu, almenaŭ la titol'o en'hav'is la vort'o'n, do ŝi est'is jam tre pozitiv'a pri ĝi kaj kontent'a. De ĉiam ŝi am'as papili'o'j'n kaj inter'temp'e kolekt'is mult'a'j'n objekt'o'j'n en si'a hejm'o kun tiu motiv'o.

Ŝi gaj'e mal'ferm'is la libr'o'n kaj ne pov'is ne rimark'i la bel'a'n glu'aĵ'o'n en ĝi: ekslibris'o kun papili'o sid'ant'a sur mal'ferm'it'a libr'o ... kaj kiam ŝi leg'is la nom'o'n super la bild'o, ŝi preskaŭ sven'is: Dima Perković. Dum 2-3 sekund'o'j ŝi ne spir'is, kaj Vlado konfuz'it'e ek'tim'is pri ŝi'a san'o. Tiam Mil'a larm'e ek'rakont'is al li pri si'a amik'o el jun'aĝ'o: „Ĵus antaŭ la milit'o ni est'is najbar'o'j. Mi est'is ebl'e 15-jar'a knab'in'o, kiu ador'is sekv'i papili'o'j'n; Dima kutim'e sid'is ekster'e leg'ant'e. Iu'n tag'o'n ni kun'e sid'is mal'antaŭ'e en la ĝarden'o, babil'ant'e kiel ni oft'e far'is. Subit'e, sen ia sign'o, est'iĝ'is silent'o, dum ni rigard'is unu la ali'a'n, al'proksim'iĝ'is kaj don'is mal'long'a'n kis'o'n. Ni long'e rest'is tie, man'o'n-en-man'o ... sed tiu'n nokt'o'n eksplod'is la milit'o, kaj mi'a famili'o fuĝ'is ekster'land'e'n.”

Unu semajn'o'n post'e en Zagrebo.

„... mi'a patr'o est'is for'vok'it'a por milit'serv'i, ni'a dom'o est'is ruin'ig'it'a, do ni loĝ'is ie en kel'o'j, hav'is tre mal'mult'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n kaj ĉiam la sam'a'j'n, post'e ven'is nutr'aĵ'pak'aĵ'o'j send'it'a'j per uson'a'j aviad'il'o'j, do ni manĝ'is el tio, sed pa'nj'o mal'san'iĝ'is, kaj mi dev'is ir'i al orf'ej'o, kie mi post'e aŭd'is, ke nek pa'nj'o, nek pa'ĉj'o ĝis'viv'is. La tut'a'n temp'o'n, mi pens'is pri vi, Mil'a, kaj ni'a unu'sol'a kis'o. En la bunkr'o'j en la mal'lum'o, vi est'is tie, kaj ankaŭ post'e, ĉiam kiam mi vid'is papili'o'n, mi pens'is pri vi!”
„Post la milit'o, mi prov'is trov'i vi'n, mi mult'e serĉ'is ĉiu'foj'e, kiam mi est'is en Kroati'o, sed neni'u en la vilaĝ'o sci'is, kie'n vi ir'is.”
„Jes, ankaŭ mi. Mi ne sci'is, kie'n vi ir'is, kaj pli'e, mi est'is send'it'a al ali'a famili'o, kiu adopt'is mi'n kaj ankaŭ ŝanĝ'is mi'a'n nom'o'n.”

„Ha, tial mi ne trov'is vi'n en la telefon'libr'o de Zagrebo!”
„Jes, kaj tial mi komenc'is far'i ekslibris'o'j'n kun mi'a ver'a nom'o, kun papili'o en la desegn'o, kiu reprezent'u vi'n, kaj libr'o por mi. Mi aĉet'ad'is libr'o'j'n pri papili'o'j, en'glu'is ekslibris'o'n kaj de'nov'e vend'is ili'n, foj'e post'las'is en trajn'o, ekster'land'e kaj tiel plu ... en la esper'o, ke ĝi ating'os vi'n. Mi sci'as, ke est'as tre ideal'ism'e kaj ebl'e naiv'e, sed tamen.”
„Ho Dima, sed kiel vi sukces'is daŭr'ig'i tiel long'e?”
„Ha, Mil'a, oni neniam forges'as si'a'n unu'a'n am'o'n!”
„Ho, Dima, kar'a, kar'a Dima! Mi bedaŭr'as, pardon'pet'as, sed post kiam mi ne trov'is vi'n – mi eĉ ne sci'is, ĉu vi en'tut'e ankoraŭ viv'as, kaj en tiu ali'a land'o, kie'n oni port'is mi'n, kun ĝi'a tut'e ali'a viv'manier'o, mi edz'in'iĝ'is kaj hav'as infan'o'n.”
„Pri tio ne zorg'u, Mil'a. Mi est'as sufiĉ'e matur'a por sci'i, ke tio pov'is okaz'i. Eĉ est'is ver'ŝajn'e. Mi ĝoj'eg'as, ke vi est'as viv'a kaj feliĉ'a! La ne'sci'o por mi est'is pli terur'a ol iu ajn nov'aĵ'o, kiom ajn mal'bon'a. Nun mi est'as liber'ig'it'a kaj pov'as daŭr'ig'i mi'a'n viv'o'n.”

Kiam je tag'mez'o la kanon'o de la tur'o Lotrščak paf'is, kiel ĝi ĉiu'tag'e ekzakt'e je la 12a hor'o far'as, Dima ferm'is si'a'n vend'ej'o'n kaj promen'is kun Mil'a man'o'n-en-man'o al restoraci'et'o por tag'manĝ'i, kiel unu'foj'e ĉiu'jar'e ek'de tiam. Post la for'pas'o de si'a nederlanda edz'o, Mil'a re'ir'is al Kroati'o kaj ek'loĝ'is kun Dima. La last'a'j'n jar'o'j'n de si'a viv'o ili tut'e agrabl'e pas'ig'is kun'e.

Lod'e VAn De VEl'de
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lod'e Van de Veld'e el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Turment'o'j

Ne. Mi neniel pov'as kompren'i, kiel tio okaz'is. Mi est'as jam ne jun'a, tut'e ne mal'saĝ'a vir'o, sed en'am'iĝ'is kiel infan'o. Neniel mi pov'is pens'i, ke ordinar'a inklin'o rigard'i al ŝi pov'as po'iom'et'e kresk'ant'e ating'i tiu'n profund'a'n sent'o'n.

Ŝi est'as proksim'um'e du'obl'e pli jun'a ol mi, aŭ invers'e, kio est'as tut'e la sam'a, mi est'as du'obl'e pli aĝ'a. Ni labor'as en la sam'a ofic'ej'o, sed mi en la tri'a etaĝ'o, kaj ŝi en la du'a, en divers'a'j fak'o'j, kaj tut'e mal'oft'e ni kun'puŝ'iĝ'as en koridor'o'j dum ni'a'j labor'tag'o'j. Mult'e pli daŭr'e ni vid'as unu la ali'a'n dum ne tiom oft'a'j komun'a'j kun'ven'o'j, bezon'at'a'j fakt'e nur de ni'a'j ĉef'o'j por eventual'e „met'i bird'et'o'n”, ke tiu'j okaz'is. Fakt'e ankaŭ la esprim'o „ni vid'as unu la ali'a'n” est'as la erar'a. Mi ja rigard'as kaj vid'as ŝi'n, sed ŝi ebl'e eĉ ne atent'as, ke mi rigard'as al ŝi, ke mi en'tut'e ekzist'as.

Ja ĝust'e dum tiu'j kun'ven'o'j mi kutim'is rigard'i al ŝi. Ni'a ofic'ej'o est'as ne mult'hom'a; en ĝi labor'as ebl'e kvin'dek'o da ofic'ist'o'j. Se kompar'i kvаnton de vir'o'j kaj in'o'j, vir'in'o'j iom pli mult'as, kiel en preskaŭ ĉiu'j simil'a'j projekt'a'j entrepren'ej'o'j.

Vizit'int'e la unu'a'n kun'ven'o'n post mi'a dung'iĝ'o, mi ĉirkaŭ'rigard'is ties part'o'pren'ant'o'j'n. Du'on'o el ili est'is aŭ jam emerit'o'j, aŭ proksim'is al tiu aĝ'o. Ankaŭ la ali'a'j ne aspekt'is jun'a'j. Nur kelk'a'j ĉe'est'ant'o'j est'is „freŝ'e bak'it'a'j special'ist'o'j” ĵus aŭ antaŭ ne'long'e fin'int'a'j iu'n super'lern'ej'o'n.

Mi ek'sid'is pli proksim'e al last'a'j vic'o'j de la hal'o, de kie preskaŭ ĉiu'j est'is bon'e vid'at'a'j de mi, kiel oni dir'as „dors'e”. Ŝi kutim'is sid'i flank'e de mez'a vic'o, kaj mi facil'e pov'is observ'i ŝi'n, sen ke ŝi tio'n vid'u.

Kiom aĝ'a ŝi est'as? Laŭ ŝi'a aspekt'o mi supoz'as proksim'um'e 23 ĝis 26. Ĉiam net'e vest'it'e en bel'a'j vest'aĵ'o'j, ĉarm'a har'aranĝ'o, ŝi konstant'e dum tiu'j kun'ven'o'j est'is leg'ant'a iu'j'n libr'o'j'n. Evident'e, la leg'ad'o est'is ŝi'a ŝat'okup'o. De mal'proksim'o mi ne pov'is vid'i kiu'karakter'a'j'n libr'o'j'n ŝi hav'is por la leg'ad'o, ĉu tio est'is ordinar'a'j detektiv'o'j, ĉu ia serioz'a literatur'o. Ankaŭ mi ŝat'is est'i kun ia libr'o dum tiu'j kun'ven'o'j, sed plen'e ne atent'i la parol'o'j'n de ni'a'j ĉef'o'j mi ne em'is. Kial mi atent'is ĝust'e ŝi'n? Ja est'is ankaŭ ali'a'j vir'in'o'j. Sed laŭ mi'a opini'o pli bel'a ol ŝi est'is neni'u.

Pas'is kelk'a'j monat'o'j, kaj tiu mi'a ne'vol'a kutim'o rigard'i al ŝi iĝ'is kvazaŭ ver'a kutim'o, sen kiu mi jam ne plu pov'is est'i. Eĉ dum iu kun'ven'o, kiam ŝi pro iu kaŭz'o for'est'is, mi sent'is mi'n jam iom ne'konven'e. Kaj jam tiam mi kompren'is, ke mi van'e permes'is al mi tiu'n kutim'o'n. Mi komenc'is rimark'i, ke ne nur dum tiu'j ni'a'j kun'ven'o'j mi pens'is pri ŝi, sed ankaŭ dum labor'o kaj eĉ hejm'e. Tio est'is jam tro. Kio'n mi pens'is, pri kio rev'is? Ja pov'is okaz'i neni'o. Jam pro la aĝ'diferenc'o. Mi plej ver'ŝajn'e ne pov'us eĉ far'i ver'a'n kon'at'iĝ'o'n, ne pov'us trov'i komenc'a'j'n vort'o'j'n, komenc'a'j'n fraz'o'j'n bezon'at'a'j'n por la kon'at'iĝ'o. Ebl'e mi sen praktik'o jam forges'is, kiel oni tio'n far'as. Kio'n mi pov'us al ŝi propon'i? Al mi tut'e ne plaĉ'is aktual'a'j versi'o'j de la kon'at'iĝ'o.
- Ĉu ne ŝat'us vi kaf'trink'i kun mi hodiaŭ vesper'e?
- Ĉu vi hodiaŭ liber'as por kun'e vesper'manĝ'i?
- Ĉu ne em'as vi hodiaŭ vesper'e promen'i kun mi tra la park'o?
Aŭ io simil'a. Fakt'e ĉiu'j ĉi versi'o'j est'as tut'e normal'a'j. Sed por iu'n el ili efektiv'ig'i neces'us komenc'e ek'hav'i pli proksim'a'n kontakt'o'n en la ofic'ej'o. Kaj krom'e. Se hazard'e la cirkonstanc'o proksim'ig'us mi'n al simil'a propon'o, mi absolut'e ne est'as cert'a, ke la respond'o est'us pozitiv'a. Simpl'e re'eĥ'e mi pov'us ek'aŭd'i:
„Pardon'u, sed hodiaŭ mi est'as eg'e okup'it'a. Mi'a fil'o (fil'in'o) nun iom mal'san'as”, tio est'us ver'ŝajn'e la plej mol'a rifuz'o.
„Mi'a edz'o neniam permes'as vesper'manĝ'i kun ne'kon'at'a'j aŭ mal'bon'e kon'at'a'j vir'o'j”, tiu rifuz'o al'don'e montr'us, ke ŝi ne est'as liber'a.
Ŝi pov'us ankaŭ per'rigard'e respond'i negativ'e, ali'vort'e rigard'i al mi tiel, kvazaŭ ŝi dir'us, „Onkl'o, pri kio vi pens'as? Rigard'u al vi, kaj kompar'u vi'n kun mi.” Kaj mi ĉiam tim'is ricev'i negativ'a'n respond'o'n al mi'a propon'o.
Ankaŭ la ali'a vari'o. Se hazard'e al mi'a propon'o ŝi respond'us pozitiv'e, ĉu mi sci'us, kiel nun jun'ul'ar'o kondut'as dum simil'a'j rendevu'o'j? Ebl'e, ĉio okaz'as tut'e mal'sam'e kompar'e kun simil'a'j moment'o'j antaŭ dek'o'j da jar'o'j.

Do, kio'n mi far'u? Ĉu mi pet'u ies konsil'o'j'n? Aŭ rest'as nur las'i ĉio'n sam'stat'e. Kaj daŭr'ig'i observ'i ŝi'n de-flank'e, daŭr'ig'i turment'iĝ'i.

Dmitrij CIBULEVSKIJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dmitrij Cibulevskij el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Plac'o Skandal-erbeg

La ĉef'a plac'o, nom'at'a plac'o Skanderbeg, en la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o, est'is re'konstru'it'a en 1986. Ek'de tiam la plac'o pro neglekt'o kaduk'iĝ'as. Ekzempl'e, ĉe la fasad'o de la Palac'o de Kultur'o kaj eĉ en ĝi, la marmor'o detru'it'a dum protest'o'j en 1991, kiam oni fal'ig'is la statu'o'n de la diktator'o En'ver Hoxha [hodĵa], ankoraŭ ne est'as ripar'it'a.

Antaŭ tri jar'o'j la urb'o'dom'o en Tiran'o ricev'is tri milion'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j el Kuvajt'o por restaŭr'i la plac'o'n. La labor'o ankoraŭ ne komenc'iĝ'is. Pro tio la land'a reg'ist'ar'o fort'e kritik'is la lok'a'n social'ist'a'n urb'estr'ar'o'n, kiu si'a'vic'e akuz'is la reg'ist'ar'o'n, ke tiu ne financ'e help'is okaz'e de konstru'ad'o de ring'pas'ej'o ĉirkaŭ la plac'o.

Ceter'e daŭr'as kverel'o'j pri nov'a plan'o por la centr'o de Tiran'o. La urb'o'dom'o antaŭ'vid'as alt'a'j'n, ĉiel'skrap'ant'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n, dum la civit'an'o'j ankoraŭ sufer'as pro la mal'bon'a stat'o de si'a ĉef'a plac'o kaj pro mank'o de spac'o kaj por trafik'o kaj por ripoz'o.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉef'a lingv'o

En MONATO 2010/4, p. 15-17, Je'a'n Pierre VandenDaele menci'as la satelit'e kapt'ebl'a'j'n radi'o- kaj televid-staci'o'j'n. Li bon'e menci'as dek'o'j'n da ili, sed strang'e, li tut'e ne menci'as tiu'j'n alban'lingv'a'j'n, kiu'j kovr'as jam teritori'o'n kaj loĝ'ant'ar'o'n (almenaŭ sep'milion'a'n), ne mal'pli ol tiu de la ceter'a'j balkanaj land'o'j. Tem'as pri plur'a'j tut'land'a'j kanal'o'j kiel Top Channel, Klan, Vizi'o'n Plus, RTSH, en Albanio; RTK, RT21, Klan KOSOVA en Kosovo; ALSAT en Makedonio kc. Ĉu li ankoraŭ ne sci'as, ke la alban'a est'as unu el la kvin ĉef'a'j lingv'o'j de la mal'nov'a kontinent'o?

Bardhyl SElim'i
Albanio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pont'o per tunel'o sub'fos'it'a

Antverpeno est'as unu el la grav'a'j haven'urb'o'j en Eŭrop'o. Krom'e ĝi situ'as ĉe nod'o'punkt'o de transport-lini'o'j tra Belgi'o de kaj al Franci'o, Nederlando, Germanio kaj Luksemburgo.

Jam antaŭ 30 jar'o'j oni pens'is pri la minac'o de trafik-ŝtop'iĝ'o. Inter'temp'e la problem'o akut'as. En 2003 la flandr'a reg'ist'ar'o star'ig'is instanc'o'n BAM, kiu neŭtral'e kaj objektiv'e, sen politik'a lobi'ad'o, pri'stud'u solv'o'j'n.

Tamen la situaci'o en Antverpeno est'as du'obl'e kompleks'a. Unu'flank'e la urb'o kaj ĝi'a ĉirkaŭ'aĵ'o est'as tre dens'e loĝ'at'a. Ali'flank'e la haven'o, kiu tuŝ'as grand'a'j'n loĝ'kvartal'o'j'n, est'u maksimum'e ating'ebl'a.

Okul'frap'a

En 2008 BAM dis'kon'ig'is si'a'j'n plan'o'j'n. La ĉef'a, okul'frap'a part'o kombin'is nov'a'n tunel'o'n sub la river'o Skeld'o kun al'don'a du'nivel'a pont'o, du kilo'metr'o'j'n long'a, super loĝ'kvartal'o'j kaj haven'o, por nord'e komplet'ig'i ring-ŝose'o'n.

Baldaŭ aŭd'iĝ'is protest'o'j. Pli grav'is, tamen, ag'ad'grup'o, kiu mobiliz'is mal'kontent'a'j'n civit'an'o'j'n, kiu'j evident'e ne ŝat'as konstru'aĵ'o'n tia'n super si'a'j tegment'o'j.

Ankoraŭ pli surpriz'a est'as la fakt'o, ke pli'mult'iĝ'is la grup'o'j – civit'an'o'j, industri'ist'o'j, transport'ist'o'j –, kiu'j sukces'is en minimum'a temp'o prezent'i alternativ'o'j'n kaj sub'fos'i la argument'o'j'n, kiu'j'n BAM kolekt'is post kvin jar'o'j da mult'e'kost'a'j stud'o'j.

Vigl'a'j

La vigl'a'j diskut'o'j, evident'e ankaŭ inter politik'ist'o'j de opozici'a'j parti'o'j, konduk'is al popol'konsult'ad'o. Strang'as, ke la publik'o dev'us solv'i tiu'n kompleks'eg'a'n problem'o'n. Rezult'e: kondamn'is la pont'o'n 60 % de la respond'int'o'j.

Kvankam popol'konsult'ad'o ne dev'ig'as la reg'ist'ar'o'n (kontraŭ'e al referendum'o), ĝi tamen lanĉ'is stud'o'n pri ali'a'j ebl'o'j. Do daŭr'is intern'a'j politik'a'j diskut'o'j.

Sekur'a

Fin'e la reg'ist'ar'a'j parti'o'j prezent'is du'obl'a'n solv'o'n. Oni provizor'e decid'is, ke tunel'o anstataŭ'os la pont'o'n, kondiĉ'e ke la eŭrop-uni'a instanc'o pri tunel'o'j deklar'os ĝi'n sekur'a. Ceter'e ĝi ne kost'u pli kaj ne neces'u pli da temp'o por ĝi'n real'ig'i. Tiel glor'is la urb'estr'o Patrick Janssens [patrik jansens], kiu lud'is ĉef'a'n rol'o'n en decid'o pri tunel'o.

Se tiu'j ĉi kondiĉ'o'j ne plen'um'iĝ'os ĝis la somer'o, oni tamen konstru'os la pont'o'n. Por la infra'struktur'o en kaj ĉirkaŭ la urb'o oni antaŭ'vid'as kvin miliard'o'j'n da eŭr'o'j ĝis 2020. Ankoraŭ solv'end'as, kia'manier'e la flandr'a reg'ist'ar'o, kiu dev'os efektiv'ig'i ŝpar'o'j'n en si'a'j buĝet'o'j, trov'os tiu'n sum'o'n.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Konflikt'as kred'o'j, mort'as mil'o'j

Mort'ig'it'a'j est'as cent'o'j da sen'kulp'a'j niĝeri'an'o'j, ĉef'e vir'in'o'j kaj infan'o'j, pro konflikt'o'j religi'a'j. Apart'e traf'it'a, kaj ne la unu'a'n foj'o'n, est'as la nord'a niĝeria region'o Plateau.

Jam en 1999, kaj ankaŭ en 2001, batal'is krist'an'o'j kaj islam'a'j ĝihad'ist'o'j. Pere'is mil'o'j da hom'o'j kaj est'as brul'ig'it'a'j preĝ'ej'o'j kaj ali'a'j sankt'ej'o'j. La tiam'a prezid'ant'o de Niĝerio, Olusegun Obasanjo, deklar'is kriz'o'n kaj laŭ la konstituci'o for'ig'is por ses monat'o'j la demokrati'e elekt'it'a'n ŝtat'estr'o'n Joshua Dariye.

La ĉi-jar'a konflikt'o apart'e brutal'is. Mez'nokt'e al'ven'is al la vilaĝ'o Doho Har'a'n atak'ant'o'j, kiu'j mort'ig'is dorm'ant'o'j'n kaj brul'ig'is dom'o'j'n. La region'a estr'o de Plateau, Jonah David Jang, mem krist'an'o, inform'is, ke la arme'o, gvid'at'a de islam'an'o, ne protekt'is la vilaĝ'o'n, malgraŭ raport'o'j pri plan'at'a atak'o.

Fremd'ul'o'j

Post'e Jang kulp'ig'is la najbar'a'n region'o'n Bauchi kaj Ful'a'n-islam'an'o'j'n pri la murd'o'j. Fulanoj loĝ'ant'a'j en precip'e krist'an'a Plateau ne rajt'as kandidat'iĝ'i dum lok'a'j elekt'o'j kaj la krist'an'o'j taks'as ili'n fremd'ul'o'j. Tial la krist'an'o'j nun iĝ'as viktim'o'j ne nur en nord'a Niĝerio.

La religi'a kriz'o akir'is afrik'a'n dimensi'o'n. La libia ŝtat'estr'o Muammar Gaddafi dir'is, ke, por ating'i pac'o'n en Niĝerio, la land'o est'u divid'it'a inter krist'an'a sud'o kaj islam'a nord'o. Koler'e re'ag'is la niĝeria reg'ist'ar'o, ordon'ant'e, ke la libia ambasador'o hejm'e'n re'ir'u.

Tamen amas'komunik'il'o'j en Niĝerio montr'as divers'a'j'n opini'o'j'n pri la konsil'o de Gaddafi. Kelk'a'j kritik'as la libi'an ŝtat'estr'o'n, nom'ant'e li'n teror'ist'o. Ali'a'j kred'as, ke ja solv'iĝ'os la religi'a'j problem'o'j, se est'us divid'it'a Niĝerio laŭ religi'a'j aŭ etn'a'j princip'o'j.

Princ'o Henrik'o OGUINYE/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Princ'o Henrik'o Oguinye/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Gvat'as Grand'a Frat'o

Kiam part'o'pren'ant'o en la alban'a versi'o de la televid'a program'o „Grand'a Frat'o” mal'kaŝ'is si'a'n sam'seks'em'o'n, montr'iĝ'is la tradici'a publik'a opini'o alban'a. La sekv'a'n tag'o'n en li'a rom'katolik'a nask'iĝ'urb'o Lezhë [leĵe], manifestaci'is 400 ge'jun'ul'o'j kontraŭ la sam'lok'an'o, kiu „detru'is” la bon'a'n impres'o'n pri si'a komun'um'o.

Ali'flank'e defend'is la sinjor'o'n ne nur hom'rajt'a'j ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j, sed ankaŭ la ambasador'o'j de Uson'o, Germanio kaj Nederlando. Last'jar'e la alban'a reg'ist'ar'o, kadr'e de la kondiĉ'o'j por en'ir'i Eŭrop'a'n Uni'o'n, aprob'is leĝ'o'n por protekt'i sam'seks'em'ul'o'j'n.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Elekt'o'j pli fru'a'j

Post la mort'o de la pol'a prezid'ant'o Lech Kaczyński en aviad'il'a katastrof'o, en kiu pere'is en'tut'e 96 hom'o'j, inkluziv'e de politik'a'j kaj kultur'a'j alt'rang'ul'o'j, sekv'os monat'o'j da ne'cert'ec'o.

La prezid'ant'a'n rol'o'n trans'pren'is la ĉef'marŝal'o de la parlament'o, Bronisław Komorowski, jam prezid'ant-kandidat'o de si'a parti'o Po (Civit'an'a Platform'o) en balot'o'j origin'e okaz'ig'ot'a'j en oktobr'o. Tamen pro la politik'a situaci'o la balot'o'j okaz'os pli fru'e.

Ĝemel'a frat'o

Ne ebl'as dir'i, kiu venk'os. Krom Komorowski prezent'os si'n kandidat'o de la dekstr'a parti'o Pis (Jur'o kaj Just'ec'o), al kiu aparten'is Lech Kaczyński. Nepr'as nun, ke Pis rapid'e trov'u nov'a'n kandidat'o'n. Ver'ŝajn'e tiu est'os la ĝemel'a frat'o de la pere'int'a prezid'ant'o. Iam'a ministr'o de justic'o, Zbigniew Ziobro, eg'e konservativ'a, mal'pli ver'ŝajn'as kiel kandidat'o.

La mal'dekstr'a flank'o ne hav'as mult'a'j'n ŝanc'o'j'n. Ĝi mal'pli popular'as kaj ĝi'a ĉef'kandidat'o ĵus pere'is. Aktual'e la plej popular'a kandidat'o est'as Komorowski, sed potenc'a rest'as Pis. Ĝi parol'as pri la dev'o est'i „patriot'a”, kvazaŭ nur dekstr'em'ul'o'j est'us tia'j. Ceter'e ĝi vol'as „plen'um'i la voj'o'n kaj cel'o'j'n” de la ĵus mort'int'a prezid'ant'o.

Anna SKUDLARSKA
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Anna Skudlarska el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Europeana: de Rejn'o al Danub'o

La ret'paĝ'o www.europeana.eu baldaŭ iĝ'u nepr'a start'punkt'o por ĉiu'j, kiu'j serĉ'as kultur'a'n objekt'o'n en Eŭrop'a Uni'o (EU). Ĝi'a antaŭ'ul'o (ĝis 2009) est'is EDL (Eŭrop'a Diĝit'a Libr'ej'o).

Baz'a versi'o de Europeana est'is lanĉ'it'a fin'e de 2008. En 2010 kaj 2011 ven'os du nov'a'j versi'o'j, pli kapabl'a'j kaj pli riĉ'a'j je en'hav'o'j. La projekt'o est'as fort'e sub'ten'at'a de EU kaj de Nederlando, kies Reĝ'a Bibliotek'o administr'as la tut'o'n.

Kvankam la kolaps'o de la komput'il'a sistem'o tuj post la lanĉ'o (MONATO, 2009/03, 14-15) ŝajn'is montr'i la kontraŭ'o'n, la respond'ec'ul'o'j opini'as, ke Europeana ne est'as sufiĉ'e kon'at'a. Efektiv'e, simpl'a rond'demand'ad'o konfirm'as tio'n.

Bibliotek'o'j

La mez'a eŭrop'an'o neni'o'n sci'as pri ĝi, kaj eĉ fak'ul'o'j, ekzempl'e bibliotek'ist'o'j, bezon'as iom da pens'ad'o por re'memor'i, ke ili iam i'o'n aŭd'is pri Europeana. Sur'baz'e de enket'o, oni nun difin'is cel'grup'o'n de 19-35-jar'ul'o'j: jun'a'j person'o'j, kiu'j ankoraŭ dum jar'dek'o'j aktiv'os kaj tial ricev'os prioritat'a'n atent'o'n.

La nun'a versi'o (fakt'e ankoraŭ test'versi'o) de la serĉ'il'o hav'as la simpl'a'n nom'o'n „v1.0”. La du post'a'j versi'o'j ricev'os la nom'o'j'n de eŭrop'a'j river'o'j: en la aŭtun'o de 2010 lanĉ'iĝ'os pli kapabl'a versi'o „Rejn'o”, kaj en 2011 la (provizor'e) definitiv'a versi'o „Danub'o”.

Cifer'ec'a'j er'o'j

En „Rejn'o” est'os propon'o de minimum'e 10 milion'o'j da cifer'ec'a'j er'o'j dispon'ig'it'a'j de ĉirkaŭ 200 kun'labor'ant'a'j bibliotek'o'j, arĥiv'o'j, universitat'o'j ktp. Ebl'os pli bon'a konsult'ad'o per port'ebl'a'j komunik'il'o'j. Ali'a'j nov'ig'o'j est'os precip'e teknik'a'j, ne'vid'ebl'a'j por la uz'ant'o sed grav'a'j por la liver'ant'o'j de la inform'o'j.

La postul'o'j por la versi'o „Danub'o” nun est'as publik'ig'it'a'j. Oni antaŭ'vid'as, ke est'ont'e ankaŭ la uz'ant'o kapabl'os kontribu'i al la en'hav'o. Plej grav'a cel'o tamen rest'as la plur'obl'ig'o de la serĉ'ebl'a'j er'o'j, ĉar la nun'a du'cent'o da instanc'o'j est'as nur et'a frakci'o de la tut'o, kiu teori'e pov'us dispon'ig'i en'hav'o'n.

Fin'e de mart'o 2010 okaz'is konferenc'o, dum kiu Europeana-uz'ant'o'j pov'is liber'e esprim'i si'a'j'n dezir'o'j'n por la est'ont'ec'o, ne demand'ant'e si'n, ĉu ĉio teknik'e kaj financ'e real'ig'ebl'as. Inter la pet'o'j est'is inter'ali'e al'ir'o al datum'baz'o'j, kultur'a kalendar'o kaj kre'o de virtual'a komun'um'o, kompar'ebl'a al Facebook aŭ Ipernity.

Geografi'a referenc'o

Interes'a est'is la ide'o al'don'i al la objekt'o'j ankaŭ geografi'a'n referenc'o'n. Antaŭ jar'dek'o tio est'is ne'imag'ebl'a. Tamen nun preskaŭ ĉiu ajn per navig'il'o aŭ Google Earth kapabl'as facil'e el'trov'i, ke la el'don'ej'o de MONATO trov'iĝ'as je 51°12'48" nord'a latitud'o kaj 4°24'34" orient'a longitud'o.

Kial ne indik'i tio'n ankaŭ por pentr'aĵ'o, kies kopi'o est'as montr'at'a per Europeana? Unu'a'vid'e est'as simpl'a afer'o, sed post pri'pens'ad'o sufiĉ'e komplik'a. Ĉu indik'i la referenc'o'n de la lok'o, kie star'is la pentr'ist'o aŭ de la pejzaĝ'o, kiu'n tiu pentr'is? Aŭ ĉu est'u la referenc'o de la muze'o, kie la pentr'aĵ'o nun trov'iĝ'as?

Evident'e est'u antaŭ'vid'at'a'j lok'o'j por plur'a'j referenc'o'j, kaj la tut'o est'u zorg'e difin'it'a. Ne ebl'os tuj plen'um'i la dezir'o'n, sed cert'e tio iam okaz'os.

Roland ROTSAERT
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roland Rotsaert el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Merkat'o damp'it'a

La Muzik'foir'o Frankfurto, indik'il'o kaj instig'il'o de la mond'a muzik'merkat'o, tut'mond'e la plej grand'a en tiu ĉi komerc'a branĉ'o, ankaŭ en 2010 al'tir'is inter la 24a ĝis la 27a de mart'o grand'a'n nombr'o'n de ekspozici'ant'o'j, klient'o'j kaj muzik-entuziasm'ul'o'j.

Kvankam la financ'a kriz'o en la last'a jar'o redukt'is je 25 % la mond'a'n produkt'ad'o'n de instrument'o'j, kaj je 30 % la komerc'ad'o'n de instrument'o'j al la plej grand'a merkat'o Uson'o, la nombr'o de ekspozici'ant'o'j (1500, el kiu'j du tri'on'o'j el ekster'land'o) kaj klient'o'j aŭ vizit'ant'o'j (ĉ. 80 000) rest'is konstant'a.

Cifer'ec'a'j aparat'o'j

Iom mal'agrabl'e sent'iĝ'is la mal'ĉe'est'o de plur'a'j tradici'a'j entrepren'o'j, kaj mal'grand'a'j kaj gvid'a'j, ekzempl'e en la branĉ'o'j alt'kvalit'a'j elektron'ik'a'j orgen'o'j kaj klasik'a'j muzik'el'don'ej'o'j. Ali'flank'e bon'stat'e montr'iĝ'is la merkat'o de diĝit'a'j aparat'o'j kaj akcesor'aĵ'o'j, apart'e prezent'at'a'j en paralel'a foir'o Prolight + Sound (Lum'o + Son'o), kiu ŝrump'ig'is, tamen ne katastrof'e, per'muzik'a'j'n en'spez'o'j'n en 2009.

Kelk'a'j problem'o'j en tiu ĉi merkat'o ŝuld'iĝ'as ne al la nun'a ekonomi'a situaci'o sed al natur'a trans'form'iĝ'o: konkurenc'o de azi'a'j ŝtat'o'j, redukt'iĝ'o de la aĉet'ad'o de paper'a'j muzik'not'o'j kaj fizik'a'j son'konserv'o'j, mal'pli'iĝ'o de ŝtat'a'j kaj ali'a'j subvenci'o'j, ĝeneral'a diĝit'ig'o de la muzik'o kaj ties dis'vast'ig'ad'o. Sed laŭ la foir'a'j organiz'ant'o'j kaj la gvid'a'j komerc'ant'o'j la nun'a situaci'o en'hav'as ŝanc'o'j'n kaj rajt'ig'as al optimism'o, almenaŭ je stabil'ec'o.

Special'a'j kon'o'j

La esper'o'n prav'ig'as la struktur'o de la muzik'merkat'o. Ĝi'n ne domin'as ne'tra'vid'ebl'a'j inter'naci'a'j entrepren'o'j, avid'a'j je rapid'a rent'um'o, sed mal'grand'a'j unu'o'j, oft'e famili'a'j kun long'a tradici'o, kiu'j pov'as rapid'e, adapt'iĝ'em'e kaj nov'ig'e re'ag'i al merkat'a'j bezon'o'j, aŭ kiu'j dispon'as pri special'a'j kon'o'j kaj var'o'j ne'mal'hav'ebl'a'j.

Krom kelk'a'j gigant'o'j, ankaŭ la elektron'ik'a merkat'o dispon'as pri mult'a'j et'a'j firma'o'j kun specif'a'j interes'o'j. Ĝeneral'e la muzik'branĉ'o, ja ne sen'per'e aparten'ant'a al la tuj'a'j viv'bezon'o'j, tamen unu'a'lok'e serv'as al la spirit'a kaj la distr'a ĉirkaŭ'aĵ'o de la hom'o, do cert'e sen'fin'e ŝanĝ'iĝ'os, sed neniam pere'os.

Komfort'ig'a'j help'il'o'j

La plej grav'a cel'o de la Muzik'foir'o Frankfurto est'as mem'kompren'ebl'e la komerc'ad'o de la plej divers'a'j muzik'produkt'aĵ'o'j kiel instrument'o'j, muzik'not'o'j, komfort'ig'a'j help'il'o'j, aparat'o'j por son'a kaj lum'a prezent'ad'o, akcesor'aĵ'o'j, labor'il'o'j, gazet'o'j, koncert'o'j, muzik'event'o'j ktp.

Sam'temp'e ek'est'as aŭ pli'fort'iĝ'as komerc'a'j kontakt'o'j por post'a'j komun'a'j aranĝ'o'j. Ĝi ebl'ig'as kompar'o'j'n kaj fier'a'j'n mem'prezent'o'j'n, tiel al'log'ant'e nov'a'j'n klient'o'j'n. Al instrument'ist'o'j la foir'o permes'as prov'lud'o'j'n de la 30 000 muzik'instrument'o'j kaj rekt'a'j'n aĉet'o'j'n, sam'e mend'o'j'n; al profesi'a'j muzik'ist'o'j kaj amator'o'j unu'a'foj'a'n renkont'iĝ'o'n kun nov'a'j muzik'aĵ'o'j, el'don'aĵ'o'j kaj produkt'aĵ'o'j. Foj'e firma'o'j aŭ region'o'j vid'ig'as sur'lok'e la alt'a'n stat'o'n de si'a'j oft'e tre'eg'e special'ig'it'a'j meti'ist'o'j.

Fak'a'j preleg'o'j

Dum la ekspozici'a'j tag'o'j okaz'is 700 akustik'a'j prezent'aĵ'o'j en la stand'eg'o'j kaj bud'o'j mem kaj 300 alt'kvalit'a'j koncert'o'j el ĉiu'j ĝenr'o'j en divers'a'j salon'o'j, tend'o'j kaj hal'o'j. Propon'iĝ'is abund'e fak'a'j preleg'o'j pri la muzik'rilat'a'j merkat'o, pedagogi'o, soci'ologi'o, politik'o, kultur'o, ktp.

Ne'last'e divers'a'j organiz'aĵ'o'j dis'don'is premi'o'j'n kiel la prestiĝ'a'j'n „Frankfurta muzik'premi'o”, „Pian'ist'o de la jar'o”, „German'a muzik'instrument'a premi'o”, „Plej bel'a muzik'el'don'aĵ'o de la jar'o”, kaj plur'a'j'n ali'a'j'n. Eĉ sen aĉet'o la foir'o tiel far'iĝ'as fest'o por la vizit'ant'o'j pro la preskaŭ komplet'a prezent'iĝ'o de la mond'a muzik'o en unu lok'a kaj temp'a tut'o.

Al la publik'o ankaŭ ven'ont'jar'e post la pli trankvil'a'j komerc'a'j hor'o'j la muzik'foir'o mal'ferm'os si'a'j'n pord'o'j'n dum la last'a tag'o por bunt'a aŭd-vid'a spektakl'o. La en'ir'prez'o en'ten'as al'ir'o'n al koncert'o'j kaj bus-transport'o'n el urb'o'rand'a park'um'ej'o al la urb'o'centr'a ekspozici'ej'o. Aŭt'o'ŝild'o'j el preskaŭ la tut'a Eŭrop'o indik'as, ke valor'as tiu ĉi tut'tag'a frankfurta tremp'iĝ'o en la mond'o'n de muzik'o.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Intervju'e pri la graf'o de Mont'e-Krist'o

La franc'a roman'verk'ist'o Alexandre Dum'as (1802-1870) est'as kon'at'a ne nur en Franci'o; li'a'j roman'o'j est'as traduk'it'a'j en ĉiu'j'n eŭrop'a'j'n kaj mult'a'j'n ali'a'j'n lingv'o'j'n. Mi opini'as, ke mi ne tro'ig'os, dir'ant'e, ke li'a'j ĉef'a'j verk'o'j – La Tri Musked'ist'o'j (1844) kun du sekv'o'j : Du'dek jar'o'j'n post'e (1845) kaj La Vic'graf'o de Bragelonne (1850), Reĝ'in'o Margot, La Graf'o de Mont'e-Krist'o (1844-1845) – est'as inter la plej legat'a'j libr'o'j en la mond'o. Kaj eĉ se vi ne leg'is ili'n, vi cert'e vid'is la film'o'j'n, adapt'it'a'j'n laŭ tiu'j libr'o'j – ne nur franc'a'j'n, sed ankaŭ rus'a'j'n, ital'a'j'n, uson'a'j'n, ...

Mi ten'as en la man'o'j la ĵus aper'int'a'n libr'o'n de Alexandre Dum'as La Graf'o de Mont'e-Krist'o, kiu'n esperant'ig'is la franc'a fak'ul'o pri lingv'o'j Daniel Moirand. La traduk'o est'as alt'nivel'a: la tekst'o de Dum'as est'as tre fidel'e traduk'it'a – kaj sam'temp'e vi tut'e ne hav'as la impres'o'n, ke tem'as pri traduk'o; la roman'o est'as facil'e leg'ebl'a, ĉar verk'it'a en bon'eg'a Esperant'o.

Daniel Moirand, nun emerit'o, profesi'a lingv'ist'o, stud'is plur'a'j'n lingv'o'j'n: la angl'a'n, hispan'a'n, turk'a'n, eĉ mongol'a'n; diplom'it'a pri la rus'a, hungar'a, arab'a, ... Dum mult'a'j jar'o'j li instru'is la rus'a'n lingv'o'n. Li est'as aŭtor'o de original'a esperant'lingv'a krim'roman'o, Murd'o en Esperant'uj'o (1988, Fel), kaj lern'o'libr'o, Material'o'j pri la nun'a uz'ad'o de la Akuzativ'o en Esperant'o (1990, Fel). Li traduk'is en Esperant'o'n la grand'eg'a'n verk'o'n de Mark'o Pol'o La libr'o de mir'ind'aĵ'o'j (2001, UEA), kaj jen aper'is li'a traduk'o de La Graf'o de Mont'e-Krist'o (2010, Fel). Nun li fin'polur'as si'a'n traduk'o'n de 1001 nokt'o'j laŭ la traduk'o de Antoine Galland.

Mi pet'is Danielon Moirand respond'i kelk'a'j'n demand'o'j'n.

– Kiam vi esperant'ist'iĝ'is?

– Kiam mi est'is 40-jar'a. Mi vol'is sci'i, ĉu art'e'far'it'a lingv'o pov'as ver'e funkci'i. Mi stud'is Esperant'o'n en la lingv'a fakultat'o de Provenc'a Universitat'o, kie ĝi'n instru'is Michel Duc Goninaz.

– Kiom da temp'o vi bezon'is por ver'e bon'e ek'posed'i Esperant'o'n?

– Mi bezon'is tri jar'o'j'n. Sed dum tiu'j tri jar'o'j mi tre mult'e labor'is pri la lingv'o. Ebl'as dir'i, ke mi tra'pas'is tri etap'o'j'n: la unu'a'n jar'o'n mi stud'is la baz'o'j'n de la lingv'o; la du'a'n jar'o'n mi mult'e leg'is por pli'riĉ'ig'i mi'a'n vort'o'stok'o'n; la tri'a'n jar'o'n ven'is la parol'kapabl'o, liber'a inter'komunik'ad'o. La regul'a leg'ad'o de esperant'a'j original'a'j verk'o'j don'is al mi grand'a'n vort'o'proviz'o'n. Cert'e, al mi mult'e help'is mi'a antaŭ'a lingv'ist'ik'a spert'o.

– Mi sci'as, ke vi mult'e okup'iĝ'is pri la verk'ar'o de Alexandre Dum'as. Tamen en Franci'o oni oft'e konsider'as Dum'as iom'et'e kiel du'a'grad'a'n verk'ist'o'n ...

– Mi opini'as, ke li est'as ver'e grav'a verk'ist'o. Oni ne sufiĉ'e agnosk'as li'a'n verk'ar'o'n en Franci'o, ver'ŝajn'e, pro tio, ke li oft'e pli-mal'pli liber'e pri'trakt'as histori'a'j'n event'o'j'n kaj person'o'j'n. Sed se mult'a'j ekster'land'an'o'j kon'as Ludovik'o'n la 13an, Ludovik'o'n la 14an, la kardinal'o'j'n Richelieu kaj Mazarini, la reĝ'in'o'n Margot kaj ŝi'a'j'n proksim'ul'o'j'n, la milit'o'n inter katolik'o'j kaj hugenot'o'j – tio okaz'as dank'e al la libr'o'j de Dum'as. Dum'as neniam pretend'is skrib'i histori'a'j'n verk'o'j'n: li verk'is roman'o'j'n. Krom'e, Dum'as verk'as en bel'eg'a franc'a lingv'o. Li uz'as alt'kvalit'a'n literatur'a'n lingv'o'n. Se vi ver'e vol'as pasi'ig'i vi'a'n infan'o'n pri leg'ad'o, don'u al li libr'o'j'n de Dum'as!

– Kial vi elekt'is La Graf'o de Mont'e-Krist'o?

– Mi re'trov'is mi'a'j'n jun'a'j'n emoci'o'j'n. Dek'ses'jar'a, mi tra'leg'is La Graf'o ..., kiu fort'e impres'is mi'n, kaj post preskaŭ 50 jar'o'j mi decid'is traduk'i la libr'o'n en Esperant'o'n. Dum'as verk'is mult'a'j'n bel'a'j'n roman'o'j'n, sed La Graf'o ... est'as la plej el'star'a; neni'u ali'a libr'o valor'as ĝi'n. Ĉi tie oni trov'as la plej interes'a'j'n karakter'o'j'n, la plej alt'a'j'n filozofi'a'j'n ide'o'j'n ... Vi pov'as re'leg'i ĝi'n plur'foj'e, kaj ĉiam vi mal'kovr'os i'o'n nov'a'n.

– Kiu'j'n ĉef'a'j'n problem'o'j'n kaj mal'facil'aĵ'o'j'n vi renkont'is, traduk'ant'e La Graf'o ... ?

– La ĉef'a mal'facil'aĵ'o – la epok'o: la ĉef'a'j event'o'j de la roman'o okaz'as en la jar'o 1844. De tiam ĉio ŝanĝ'iĝ'is: Franci'o, la viv'manier'o, la hom'o'j, la lingv'o ... Neces'as ver'e merg'i si'n en la epok'o'n por bon'e kompren'i la situaci'o'n, la karakter'o'j'n, la ag'o'j'n de person'o'j. Krom tio, dum 160 jar'o'j mult'a'j aĵ'o'j, noci'o'j, instituci'o'j mal'aper'is. Mi labor'is per mal'nov'a'j vort'ar'o'j por trov'i la ĝust'a'n senc'o'n de mal'aper'int'a'j vort'o'j kaj noci'o'j.

– En la fin'o de ĉiu ĉapitr'o vi klar'ig'as franc'a'j'n tiam'a'j'n real'aĵ'o'j'n – tiu'j klar'ig'o'j est'as rezult'o de grand'eg'a labor'o, ebl'e, sam'e grand'a, kiel la traduk'ad'o!

– Cert'e, mi dev'is ver'e pli'profund'ig'i kelk'a'j'n tem'o'j'n. Sed neces'as konsider'i, ke la esperant'a traduk'o est'as ne nur por la franc'o'j – ili ja pov'as leg'i la libr'o'n en la original'a versi'o! – sed ankaŭ por la inter'naci'a publik'o. Por ili mult'a'j franc'a'j real'aĵ'o'j signif'as neni'o'n. Mi esper'as, ke tiu'j klar'ig'o'j ebl'ig'os al esperant'ist'o'j de divers'a'j kontinent'o'j pli profund'e kompren'i kaj pli bon'e pri'taks'i la plej grand'a'n verk'o'n de Alexandre Dum'as.

Nina KORĴENEVSKAJA
Alexandre Dum'as: La Graf'o de Mont'e-Krist'o. Tr. Daniel Moirand. Eld. Fel, Antverpeno, 2010. 1184 paĝ'o'j. Du volum'o'j. Ilustr'it'a. ISBN 978 90 77066 43 0.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.
Ĉu vi trov'as tiu'n ĉi recenz'o'n util'a? Tiam bon'vol'u montr'i vi'a'n simpati'o'n kaj flat'u ni'n per la jen'a buton'o!
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Nina Korĵenevskaja el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Venĝ'o

Kiam mez'e de april'o erupci'is la islanda vulkan'o Eyjafjallajökull kaj produkt'is gigant'a'n cindr'o'nub'o'n, island'an'o'j dir'is al si mem: „Nun ni pov'as venĝ'i kaj pun'i la kapital'ist'o'j'n, kiu'j pel'is ni'a'n land'et'o'n preskaŭ en financ'a'n bankrot'o'n!” Kaj ĉiu'j island'an'o'j kolekt'iĝ'is ĉirkaŭ la vulkan'o kaj plen'pulm'e blov'is la cindr'o'nub'o'n en direkt'o al la eŭrop'a kontinent'o. Sekv'e dum plur'a'j tag'o'j ĉiu'j avi'o'j pov'is nek start'i, nek al'ter'iĝ'i kaj dev'is paŭz'i en flug'haven'o'j. La cindr'o'nub'o halt'ig'is la tut'a'n avi'trafik'o'n en Eŭrop'o, tiel ke la kompat'ind'a german'a kancelier'o Angel'a Merkel ne pov'is rekt'e hejm'e'n'ven'i el Uson'o; ŝi dev'is tra'nokt'i en Lisbon'o kaj sur'ter'e vetur'i al Berlino.

Simil'a'n situaci'o'n ni hav'is nur post la atenc'o de islam'an'a'j teror'ist'o'j la 11an de septembr'o 2001, kiam Uson'o mal'permes'is ĉiu'j'n flug'o'j'n, ĉar oni tim'is, ke teror'ist'o'j pov'as kraŝ'ig'i pli'a'j'n avi'o'j'n. Sed nun la natur'o halt'ig'is la avi'trafik'o'n. Por mi tio est'is pli'a pruv'o por mi'a de'long'a asert'o, ke avi'o'j ne kapabl'as flug'i. Se ili pov'us flug'i, ili dev'us hav'i flug'il'o'j'n, kiel bird'o'j, abel'o'j kaj muŝ'o'j. Ili'n tut'e ne ĝen'is la cindr'o'nub'o, ĉar ili pov'as mov'i si'n mem tra la aer'o. Kontrast'e, avi'o „flug'as” nur kiel ĵet'it'a ŝton'o aŭ paf'it'a kanon'kugl'o: pel'as kaj ŝov'as ĝi'n ne la rigid'a'j al'o'j, sed turbin'o, kiu el'las'as kun grand'a rapid'o gas'o'n el mal'antaŭ'o. Tia'j avi'o'j ne pov'as flug'i tra cindr'o'nub'o, ĉar la cindr'o'partikl'o'j ŝtop'as la turbin'o'j'n, tiel ke mank'as oksigen'o neces'a por brul'ig'i la gas'o'n.

Mil'o'j da pasaĝer'o'j do drast'e spert'is la pruv'o'n, ke jet'avi'o'j nur ŝajn'e flug'as. Ek'de Ikaro la hom'o van'e prov'is imit'i la natur'o'n kaj flug'i propr'a'fort'e, kiel bird'o'j kaj ali'a'j viv'a'j est'aĵ'o'j. Nun la natur'o ankaŭ ĉi-teren'e montr'is al la hom'o, ke foj'foj'e ĝi est'as pli fort'a, ol li. Ceter'e di'o dir'is al No'a kaj li'a famili'o post la diluv'o: „Kaj vi frukt'u kaj mult'iĝ'u, mov'iĝ'ad'u sur la ter'o kaj mult'iĝ'u sur ĝi” (Genez'o 9:7). Li ne dir'is, ke ni mov'iĝ'u en la aer'o. Ĉu do ebl'e tamen venĝ'is ne island'an'o'j, sed di'o, kiu send'is la cindr'o'nub'o'n por memor'ig'i la hom'o'n pri la mal'permes'o mov'iĝ'ad'i en la aer'o?

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mal'just'a justic'o

La 3an de februar'o 2003 ĝendarm'o'j sigel'is la en'ir'ej'o'n de la ĵurnal'o Euskaldunon Egunkaria [eŭskáldunón egúnkarjá]. Ju'a'n [ĥŭan] del Olmo, juĝ'ist'o de la Naci'a Kort'um'o, zorg'ant'a pri teror'ism'o kaj ali'a'j el'star'e grav'a'j krim'o'j, est'is ordon'int'a la ferm'o'n de la tiam sol'a ĵurnal'o plen'e en la eŭsk'a lingv'o kaj la sen'komunik'a'n arest'o'n de dek el ĝi'a'j labor'ist'o'j sur'baz'e de la kontraŭ'teror'ism'a leĝ'o pro supoz'at'a komplic'ec'o kun la arm'it'a sen'de'pend'ism'a grup'o Et'a („Euskadi ta Askatasuna” [eŭsk'ad'i táskatásuná]).

Konstern'e li baz'is si'a'n si'n'ten'o'n sur mal'nov'a'j dokument'o'j, per kiu'j kvin jar'o'j'n antaŭ'e Baltasar Garzón [baltasár garsón], enket'a juĝ'ist'o de la sam'a kort'um'o, est'is ferm'int'a ali'a'n eŭsk'a'n ĵurnal'o'n, Egin [egínj]. En la post'a'j monat'o'j sekv'is pli'a'j arest'o'j de suspekt'at'o'j.

Polic'o

Sep jar'o'j'n post'e, la 12an de april'o 2010, tri juĝ'ist'o'j de la Naci'a Kort'um'o verdikt'is la absolv'o'n de la kvin ankoraŭ proces'at'a'j estr'o'j, kaj deklar'is, ke la akuz'o est'as sen'baz'a, ke la polic'o mis'esplor'is ĝi'n, kaj ke la ferm'o de ĵurnal'o kontraŭ'as la konstituci'a'j'n garanti'o'j'n pri esprim-liber'ec'o.

Sekv'e de la ferm'o, la ĵurnal'o mal'aper'is, ĝi'a'j'n posed'aĵ'o'j'n dis'vend'is tribunal'a'j administr'ist'o'j, 150 labor'ist'o'j rest'is sen'labor'a'j kaj la eŭsk'lingv'an'o'j dev'is atend'i la star'ig'o'n de nov'a ĵurnal'o, Berria [bériá]. Tiu ĉi fakt'e aper'is kelk'a'j'n monat'o'j'n post'e, plej'mult'e sur'baz'e de la sam'a skip'o, dank'e al ond'o de solidar'ec'o kaj al la engaĝ'iĝ'o de la labor'ist'o'j en la projekt'o, kio permes'is kun'ig'i la minimum'e neces'a'j'n financ'a'j'n rimed'o'j'n.

Protest'o'j

Ali'flank'e, la en- kaj ekster'land'a'j protest'o'j kontraŭ la ferm'o de la ĵurnal'o est'is ne atent'at'a'j, kaj eĉ la tiam'a ministr'o pri intern'a'j afer'o'j, de la konservativ'a Popol'a Parti'o, asert'is, ke „per la arest'o'j est'as pruv'it'a la rilat'o inter la ĵurnal'o kaj Et'a”, kiel MONATO inform'is en april'o 2003.

Tamen la verdikt'o de la Naci'a Kort'um'o asert'as tut'e mal'sam'a'j'n afer'o'j'n. Ĝi taks'as la akuz'o'n eĉ „ne'kompren'ebl'a”. Ĝi'a tekst'o dir'as, ke „la akuz'ant'o'j ne pruv'is, ke la proces'at'o'j hav'as la plej mal'grand'a'n rilat'o'n kun Et'a” kaj al'don'as: „Krom tio, oni ankaŭ ne konfirm'is rekt'e aŭ mal'rekt'e, ke la ĵurnal'o Euskaldunon Egunkaria defend'is la si'n'ten'o'j'n de la teror'ism'a band'o, publik'ig'is unu sol'a'n artikol'o'n favor'a'n al teror'ism'o aŭ de la teror'ist'o'j, aŭ ke ĝi'a ideologi'a si'n'ten'o hav'is difin'it'a'n politik'a'n klin'iĝ'o'n; ĉi-last'a afer'o, ceter'e, ne est'us delikt'a”.

Kritik'o'j

La kritik'o'j de la verdikt'o kontraŭ la enket'a juĝ'ist'o est'as ne mal'pli drast'a'j en tio, kio koncern'as la ferm'o'n de la ĵurnal'o: „La provizor'a ferm'o de Euskaldunon Egunkaria, la sol'a ĵurnal'o, kiu ekzist'is en la eŭsk'a lingv'o, ne hav'is rekt'a'n konstituci'a'n rajt'ig'o'n nek specif'a'n kaj eksplic'it'a'n leĝ'a'n norm'o'n permes'ant'a'n ĝi'n”.

Ĝi eĉ konsider'as, ke la tut'a proces'o de'ven'as el persekut'em'o kontraŭ la eŭsk'a'j lingv'o kaj kultur'o: „La mal'larĝ'a kaj erar'a star'punkt'o, ke ĉio'n en rilat'o kun la eŭsk'a kaj la kultur'o en tiu ĉi lingv'o Et'a nepr'e instig'as aŭ kontrol'as, konduk'as en la kriminal'a proces'o al mis'taks'o de la datum'o'j kaj fakt'o'j kaj al sen'baz'ec'o de la imput'ad'o”.

Kulmin'o

La verdikt'o, do, konsider'as la enket'o'n fuŝ'a kaŭz'e de antaŭ'juĝ'o'j. Tamen la profesor'o pri kriminal'a jur'o de la Madrida Aŭtonom'a Universitat'o, Manuel Cancio [manŭél kansjo], opini'as, ke ne tem'is nur pri justic'a erar'o, sed pri „la kulmin'o de krim'a antaŭ'plan'it'a politik'o cel'ant'a konfuz'i tio'n, kio est'as ide'a apog'o, kun tio, kio est'as apog'i teror'ism'a'n organiz'aĵ'o'n. Ne okaz'is nur, ke la enket'a juĝ'ist'o mis'ag'is, kio'n mi ne diskut'as, sed tio est'as konsekvenc'o de ĝeneral'a ag'ad'o per'e de nov'a interpret'o de jurisprudenc'o en la last'a'j 15 jar'o'j, kiu konduk'is ni'n ĉi tie'n”.

La verdikt'o est'as mult-aspekt'e sku'a por la hispan'a justic'o, sed unu el ĝi'a'j esenc'a'j punkt'o'j est'as ĝi'a pri'trakt'o de la denunc'o'j de la akuz'it'o'j pri tortur'o'j far'e de la polic'o. „La verdikt'o ne asert'as, ke la akuz'it'o'j est'is tortur'it'a'j, ĉar ĝi ne pov'as tio'n far'i”, klar'ig'as la ĉef'a hispan'a ĵurnal'o, la progres'ism'a El País.

Kurac'ist'o'j

Tamen la verdikt'o memor'ig'as, ke la akuz'it'o'j detal'e pri'skrib'is tortur'o'j'n dum la proces'o kaj pli fru'e antaŭ la enket'a juĝ'ist'o, kaj ke la ag'o'j pri'skrib'it'a'j de la proces'at'o'j „akord'as kun tio, esprim'it'a en la inform'o'j de la jur'a'j kurac'ist'o'j post ili'a esplor'ad'o en la arest'ej'o”. Sekv'e eventual'e est'is tortur'o'j, sed la enket'a juĝ'ist'o decid'is ne esplor'i ili'n.

Ne mal'pli zorg'ig'a montr'iĝ'as la fakt'o, ke jam du eŭsk'a'j ĵurnal'o'j est'is ferm'it'a'j, malgraŭ ke tio'n kontraŭ'as la hispan'a leĝ'ar'o. Ĝust'e la 26an de maj'o de la pas'int'a jar'o la Super'a Kort'um'o verdikt'is, ke oni ne rajt'is ferm'i ankaŭ Egin, kvankam en tiu okaz'o la justic'o taks'is, ke divers'a'j membr'o'j de ĝi'a administr'a konsili'o kulp'is pri kun'labor'ad'o kun Et'a. Tiu'j precedenc'o'j ne cert'ig'as, ke, malgraŭ la du verdikt'o'j, nov'a enket'a juĝ'ist'o ne decid'os re'foj'e ferm'i ali'a'n suspekt'a'n gazet'o'n.

Manipul'ad'o

Fakt'e la politik'iĝ'o de la justic'o en Hispanio kaŭz'as pli kaj pli konstern'a'j'n situaci'o'j'n, kiu'j serioz'e en'danĝer'ig'as ĝi'a'n rajt'ec'o'n. Ne nur juĝ'ist'o'j, kun la sub'ten'o de la ŝtat'a prokuror'ej'o, pov'as kontraŭ'konstituci'e sekvestr'i ĵurnal'o'j'n kaj vend'i ĉiu'j'n ĝi'a'j'n propriet'o'j'n dum la enket'ad'o, sen atend'o de verdikt'o, aŭ ili pov'as rigard'i flank'e'n, se ili ricev'as denunc'o'j'n pri tortur'o'j – eĉ far'e de ne'riproĉ'ebl'a'j kultur-ag'ant'o'j, kiel tiu'j de Egunkaria –, sed ankaŭ la politik'a manipul'ad'o de la justic'a'j organ'o'j far'e de la parti'o'j est'as okul'frap'a.

La Konstituci'a Kort'um'o hav'as du'on'o'n de si'a an'ar'o, kiu mort'is aŭ de'long'e fin'is si'a'n princip'a'n mandat'o'n, sed la parti'o'j ne kapabl'as inter'konsent'i ĝi'a'n re'nov'ig'o'n. Krom'e, okaz'e de grav'a'j diskut'o'j ĝi far'iĝ'as pli'a politik'a aren'o. Ekzempl'e, pri la nov'a Statut'o de Aŭtonomi'o de Kataluni'o star'iĝ'is eĉ ok pet'o'j de mal'agnosk'o de juĝ'ist'o'j far'e de preskaŭ ĉiu'j ebl'a'j parlament'a'j parti'o'j, kio grav'e pli'sen'kredit'ig'is la konsist'o'n de la kort'um'o.

Disput'o'j

Fakt'e pas'is preskaŭ kvar jar'o'j da sen'el'ir'a'j disput'o'j pro la katalun'a ĉef'leĝ'o. La 16an de april'o kvin'a'n propon'o'n de rezoluci'o mal'akcept'is pli'mult'o de la kort'um'o, el kio sekv'as vic'a ŝanĝ'o de juĝ'ist'o-raport'ant'o, kiu dev'os verk'i nov'a'n propon'o'n de rezoluci'o, kio ver'ŝajn'e pli'long'ig'os la debat'o'j'n almenaŭ plur'a'j'n monat'o'j'n.

Tio evident'ig'as, ke la kort'um'o ne ating'os jur'e baz'it'a'n verdikt'o'n, sed rezoluci'o'n precip'e kuŝ'ant'a'n sur la politik'a si'n'ten'o de la juĝ'ist'o'j, ag'ant'a'j kvazaŭ nov'a ĉambr'o de la parlament'o.

Kot'ĵet'ad'o

Sed tiu kot'ĵet'ad'o ne lim'iĝ'as al la Konstituci'a Kort'um'o. Si'a'vic'e la progres'ism'a juĝ'ist'o Baltasar Garzón, inter'naci'e dis'fam'iĝ'int'a pro si'a trans'lim'a persekut'ad'o de an'o'j de la ĉilia kaj argentina diktator'ec'o'j sur'baz'e de la tiel nom'at'a „universal'a justic'o”, akumul'as tri proces'o'j'n kontraŭ si, kiu'j'n li'a'j apog'ant'o'j taks'as politik'a'j.

Kelk'a'j el tiu'j akuz'o'j est'as far'at'a'j de nov'faŝism'a'j organiz'aĵ'o'j, sam'e kiel okaz'is ĉe Egunkaria, dum ili suspekt'ind'e koincid'as en la temp'o kun li'a'j esplor'o'j pri korupt'ad'o en la Popol'a Parti'o, la ĉef'a dekstr'a parti'o en Hispanio. Ĝust'e li'a kaz'o trans'ir'is la hispan'a'j'n lim'o'j'n kaj Garzón kolekt'is rimark'ind'a'n apog'o'n tra la mond'a gazet'ar'o.

Erar'o'j

Sed juĝ'ist'o Del Olmo apenaŭ risk'as proces'o'n, malgraŭ si'a'j mult'flank'a'j grav'eg'a'j erar'o'j dum la enket'o de la kaz'o Egunkaria. En Hispanio, kiel en ali'a'j land'o'j, okaz'as eg'e mal'oft'e, ke juĝ'ist'o'n oni konsider'u kulp'a pri mal'leĝ'a ag'ad'o. Sed foj'foj'e tio ebl'as.

Tiel okaz'is, kiam la Super'a Kort'um'o kondamn'is en 1999 la juĝ'ist'o'n de la Naci'a Kort'um'o Javier Gómez de Liaño [ĥabjér gomes de ljanjo] pro sen'baz'a persekut'ad'o kontraŭ la ĉef'a akci'ul'o de la gazet'o El País. Tamen la tiam'a reg'ist'ar'o de la Popol'a Parti'o, el kontraŭ'a sign'o de la gazet'o, tuj for'pardon'is li'n, evident'ig'ant'e la intim'a'j'n fil'ig'o'j'n inter politik'o kaj justic'o. Ke en 2008 la Eŭrop'a Kort'um'o de Hom'a'j Rajt'o'j taks'is, ke Gómez de Liaño ne ricev'is just'a'n juĝ'o'n, pli'fort'ig'as la suspekt'o'j'n pri la sen'parti'ec'o de la justic'o en Hispanio.

Kompens'o'j

Sed pli'a problem'o de la hispan'a justic'o est'as, ke la civit'an'o'j apenaŭ pov'as defend'i si'n kontraŭ ĝi'a'j erar'o'j. Verdikt'o de la Naci'a Kort'um'o ne rajt'ig'as la damaĝ'it'o'j'n je kompens'o'j. Por tio ili dev'os iniciat'i nov'a'n proces'o'n. Tamen, se la akuz'ant'o'j apelaci'os al la Super'a Kort'um'o, la tut'a pri'juĝ'o de eventual'a'j kompens'o'j est'os halt'ig'it'a ĝis verdikt'ad'o de la plej alt'a juĝ'instanc'o, kiu ne okaz'os antaŭ pas'o de plur'a'j jar'o'j.

Kaj tio, ke la akuz'ant'o'j est'as nun'temp'e du organiz'aĵ'o'j lig'it'a'j al la ekstrem'a hispan'a naci'ism'o – ĉar la popol'a akuz'o re'tir'iĝ'is tri jar'o'j'n antaŭ'e (post ŝanĝ'o en la reg'ist'ar'a parti'o) –, kred'ig'as, ke tiel okaz'os. La hispan'a justic'o montr'iĝ'as ostaĝ'o de ne'inter'akord'iĝ'em'a'j politik'ist'o'j kaj de ekstrem'e dekstr'a'j grup'o'j.

Hektor ALOS I FOnt
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hektor Al'os i Font el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Program'o'j - ne preleg'o'j

Pro kun'labor'o inter redakci'an'o'j de la alban'a televid'o-program'o „Perd'it'a'j hom'o'j” kaj de la rus'a „Ĵdi menja” („Atend'u mi'n”), re'vid'as si'n famili'an'o'j kaj iam'a'j amik'o'j.

Rus'o, Gavrila Bakiŝev, el la urb'o Gori (Kartveli'o), serv'is ĉe la rus'a blank'a gvardi'o kaj post 1924 ĉe la reĝ'a gvardi'o en Albanio. Li'a nep'in'o Alla Mihajlovna en Moskvo serĉ'is la av'o'n per'e de la Ruĝ'a Kruc'o kaj last'e per la televid'a program'o. Sam'o'n far'is li'a alban'a fil'o Jov'a'n, ĉirkaŭ 72-jar'a, en Tiran'o. Fin'e, la nep'o alban'a Kliti, fil'o de Jov'a'n, stud'ant'a en Rusio, si'n prezent'is antaŭ Al'a, feliĉ'ig'ant'e ankaŭ spekt'ant'o'j'n en ambaŭ land'o'j.

Amik'in'o

Simil'e, rus'in'o Saida Romanova el Harkovo (Ukrainio), kon'at'iĝ'is antaŭ 1960 kun alban'a student'o Muhamet Stafa. Post la mal'amik'iĝ'o inter la du land'o'j, ŝi ne plu vid'is li'n. Muhamet, nun 68-jar'a, sukces'is, dank'e al ambaŭ redakci'o'j, vojaĝ'i al Moskvo kaj renkont'i si'a'n iam'a'n amik'in'o'n.

Argument'ebl'e el'send'o'j tia'j fort'ig'as amik'a'j'n sent'o'j'n inter popol'o'j pli ol preleg'o'j politik'a'j.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Katolik'a'j skandal'o'j

„Kaj kiu akcept'os unu tia'n infan'o'n en mi'a nom'o, tiu akcept'as mi'n; sed kiu ig'os fal'i unu el ĉi tiu'j mal'grand'ul'o'j, kiu'j kred'as al mi, est'us pli bon'e por tiu, se grand'a muel'ŝton'o est'us pend'ig'it'a ĉirkaŭ li'a kol'o, kaj se li est'us sub'akv'ig'it'a en la profund'o'n de la mar'o.” Tiel predik'is Jesuo laŭ Sankt'a Mateo 18,5-6. Se la nun'temp'a katolik'a eklezi'o tiel drast'e pun'us si'a'j'n pastr'o'j'n, kiu'j seks'um'e mis'uz'ad'is infan'o'j'n, ĝi bezon'us tre mult'a'j'n muel'ŝton'o'j'n. Jam de plur'a'j jar'o'j la skandal'o'j pri krim'int'a'j sacerdot'o'j sku'as la katolik'a'n eklezi'o'n, unu'e ekzempl'e en Uson'o, post'e en Irlando kaj nun ankaŭ en Germanio kaj Belgi'o.

Kardinal'o brems'is

Ke tia'j krim'o'j okaz'is ankaŭ en Germanio, hav'as apart'a'n signif'o'n, ĉar la nun'a pap'o est'as german'o. Benedikto la 16a, kun ordinar'a nom'o Joseph Ratzinger [josef rácinger], est'is episkop'o de Munkeno antaŭ si'a'j ofic'o'j en Romo, unu'e prefekt'o de la kongregaci'o pri la doktrin'o kaj nun do pap'o. En la diocez'o Munkeno sub la egid'o de Ratzinger est'is minimum'e unu pederast'a pastr'o, kiu seks'um'e mis'uz'ad'is infan'o'j'n kaj tamen rajt'is daŭr'e rest'i sacerdot'o kun konstant'a'j kontakt'o'j al infan'o'j. Ne est'as klar'e, ĉu la nun'a pap'o mem sci'is pri la afer'o kaj aprob'is ĝi'n aŭ ĉu est'is li'a'j sub'ul'o'j, kiu'j ĝis tiu ĉi jar'o kaŝ'is tiu'n skandal'o'n. Ali'flank'e est'as klar'e, ke kardinal'o Ratzinger kiel la ĉef'o de la doktrin-kongregaci'o respond'ec'is pri disciplin'ad'o de krim'int'a'j pastr'o'j. Minimum'e pri unu tia kaz'o en Uson'o est'as kon'at'e, ke la kardinal'o prov'is kaŝ'i la afer'o'n, prokrast'ant'e decid'o'n dum plur'a'j jar'o'j.

Kia dimensi'o?

Oni sci'as, ke la plej mult'a'j seks'um'a'j mis'uz'ad'o'j okaz'as intern'e de famili'a rond'o. Tial la german'a kriminal'ist'o Christian Pfeiffer [krístian fajfer] avert'as, ke oni atent'u la dimensi'o'n de tiu'j kaz'o'j: Laŭ la statistik'o dum la pas'int'a'j 15 jar'o'j en Germanio est'is ĉ. 138 000 tia'j krim'ul'o'j, inter kiu'j est'is en'tut'e „nur” ĉ. 147 katolik'a'j sacerdot'o'j, t. e. 0,1 %. (Oni tamen atent'u, ke ĝust'e en tiu ĉi kamp'o la oficial'a'j nombr'o'j sen'dub'e est'as minimum'a'j, ĉar tre mult'a'j krim'o'j rest'as ne mal'kovr'it'a'j; kaj ni sci'as, ke precip'e la katolik'a eklezi'o prov'is kaŝ'i ili'n laŭ'ebl'e antaŭ la publik'o.) Bon'e, oni ja respekt'u tiu'n dimensi'o'n por ne tro'ig'i akuz'o'j'n, sed ĉu ne en katolik'a eklezi'o, kiu tiom alt'e ten'as si'a'n moral'a'n doktrin'o'n, kaj predik'as ĝi'n al ĉiu'j hom'o'j, eĉ unu tia krim'o est'as unu tro?

La eklezi'o tamen est'as bon'ŝanc'a, ĉar la plej mult'a'j krim'o'j, kiu'j nun kon'at'iĝ'is (kaj ankoraŭ kon'at'iĝ'as) jam preskript'iĝ'is. Kial? Psikolog'o'j klar'ig'as, ke naiv'a'j infan'o'j plej oft'e ne ver'e percept'as, kio okaz'as al ili; ili akcept'as la krim'o'n pro infan'a fid'o al si'a'j eduk'ant'o'j: se la bon'a kaj am'at'a instru'ist'o far'as i'o'n tia'n, tio ne pov'as est'i io mal'bon'a. Do ili silent'as. Krom'e, se infan'o ver'e ne est'as cert'a pri la afer'o kaj ebl'e rakont'as ĝi'n al si'a'j ge'patr'o'j, tiu'j ankaŭ oft'e ne kred'as al la infan'o – kio ne pov'as est'i, tio ne est'as. Probabl'e la infan'o nur fantazi'as, ĉar oni ja est'as tre kontent'a pri la bon'a eduk'ad'o far'e de pastr'o'j.

Famili'a sfer'o

Precip'e mult'e la krim'o'j okaz'as en prestiĝ'a'j katolik'a'j intern'ej'o'j, gvid'at'a'j de monaĥ'o'j (kiu'j'n la infan'o'j nom'as „patr'o'j”), do en kvazaŭ famili'a sfer'o. Kaj infan'o'j, kiu'j iel tamen kompren'as, ke jen okaz'as io mal'permes'it'a, do pek'o, pro hont'o silent'as. Nur kiam ili est'as jam plen'kresk'ul'o'j, do long'e post la preskript'a period'o, ili kuraĝ'as parol'i pri la afer'o kaj mal'kaŝ'i ĝi'n. Kaj se iu'j komenc'is publik'ig'i tia'j'n krim'o'j'n, tio kuraĝ'ig'as ankaŭ ali'a'j'n koncern'at'o'j'n. Tial do nun ekzempl'e en Germanio mult'iĝ'is riproĉ'o'j kaj akuz'o'j kontraŭ sacerdot'o'j.

La episkop'o'j dum terur'e long'a temp'o ne sci'is, kiel re'ag'i kaj kiel konven'e ag'ad'i pri tiu'j skandal'o'j. Komenc'e oni prov'is oft'e, kiel antaŭ'e, kaŝ'i kaj kamufl'i; oni konced'is kaj konfes'is nur tio'n, kio far'iĝ'is evident'a kaj ne plu est'is kaŝ'ind'a. Oni prov'is protekt'i si'a'j'n sacerdot'o'j'n kiel ĉiam antaŭ'e, sed sub la prem'o de riproĉ'a kaj akuz'a publik'o kaj precip'e pro la pli kaj pli mult'a'j hom'o'j, kiu'j kuraĝ'e publik'ig'is la krim'o'j'n, kiu'j'n ili sufer'is infan'aĝ'e, la eklezi'o komenc'is mem esplor'i la kaz'o'j'n kaj ankaŭ trans'don'i al ŝtat'a'j prokuror'o'j. Fin'e ankaŭ Benedikto la 16a trov'is klar'a'j'n vort'o'j'n de hont'o kaj pardon'pet'o, konfes'o de kulp'o.

Celibato

Tro mal'fru'e. Pro la hezit'a'j taktik'o'j kaj prokrast'o'j la eklezi'o inter'temp'e preskaŭ komplet'e perd'is si'a'n moral'a'n prestiĝ'o'n kaj si'a'n kred'ind'ec'o'n. Naŭz'it'e kaj perd'int'e si'a'j'n iluzi'o'j'n, katolik'o'j amas'e for'las'is si'a'n eklezi'o'n per eks'iĝ'o'j. La damaĝ'o por la katolik'a eklezi'o est'as gigant'a. Al tio kontribu'is ankaŭ tiu'j episkop'o'j, kiu'j stult'e akuz'is la „seks'um'a'n liberal'iĝ'o'n” de la soci'o, kaj tiel vol'is sen'kulp'ig'i si'a'j'n sacerdot'o'j'n. Van'e. Simil'e van'a est'is la asert'o de iu'j episkop'o'j, ke kompren'ebl'e oni tut'e ne rajt'as kulp'ig'i la celibaton pri tia'j krim'o'j. Fakt'o est'as, ke la nombr'o'j de sam'a'j krim'o'j kompar'e al la katolik'a eklezi'o en ali'a'j krist'an'a'j eklezi'o'j, kies pastr'o'j rajt'as edz'iĝ'i, est'as preskaŭ neglekt'ind'a'j. Evident'e la celibato favor'as pederast'o'j'n – la viktim'o'j ja est'as ekskluziv'e knab'o'j.

Re'form-koncili'o neces'as

La katolik'a eklezi'o trov'iĝ'as en grav'a kriz'o. Ĝi nepr'e dev'as re'form'i si'a'n seks'moral'o'n, for'ig'i la mez'epok'a'n celibaton kaj solv'i mult'a'j'n ali'a'j'n problem'o'j'n, kiu'j turment'as la fidel'ul'o'j'n. La tre konservativ'a kaj rigid'a profesor'a pap'o ne kapabl'as solv'i tiu'j'n problem'o'j'n. Urĝ'as la temp'o, ke li kun'vok'u re'form-koncili'o'n, se li vol'as sav'i si'a'n „etern'a'n” eklezi'o'n. Li memor'u pri la muel'ŝton'o'j!

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu satan'ist'o pov'as administr'i eklezi'o'j'n? (3)

Mi mir'as pri la kurioz'a'j asert'o'j de Vink'o Ošlak (MONATO 2010/4, p. 6), ke „la ateism'a, rekt'e satan'ism'a aŭ katolik'a religi'o'j ... trov'iĝ'as sam'distanc'e de la ver'a krist'an'a kred'o kaj ... efektiv'a nov'nask'iĝ'o”! Unu'fraz'e li (impon'e!) insult'as kaj ateist'o'j'n kaj katolik'o'j'n (mi las'os al iu ali'a koment'i pri la satan'ist'o'j). Unu'e pri ateism'o: ateism'o ne est'as religi'o. Ne'kred'o en di'o ne est'as religi'o, sam'e kiel ne'kred'o en fantom'o'j aŭ ne'kred'o en ne'vid'ebl'a'j roz'kolor'a'j unu'korn'ul'o'j ne est'as religi'o. Du'e pri katolik'o'j: postul'i „nov'nask'iĝ'o'n” kiel part'o'n de „la ver'a krist'an'a kred'o” ŝajn'as tre arogant'e – cert'e ekzist'as milion'o'j da krist'an'o'j (kaj katolik'o'j, kaj ali'a'j), kiu'j ne sekv'as la sam'a'n mal'larĝ'a'n krist'o'voj'o'n, kiel Vink'o Ošlak, kaj mi mem ne aŭdac'us juĝ'i ili'n kiel mal'ver'a'j'n krist'an'o'j'n, nek asert'i, ke katolik'o'j (el kiu'j mult'a'j serioz'e leg'as la Bibli'o'n) sam'distanc'as de la Bibli'o kiel ateist'o'j (kiu'j'n kutim'e ne interes'as la Bibli'o), simpl'e pro ne'sekv'o de iu mal'larĝ'a specif'a doktrin'er'o (kaj mi dub'as, ke Jesuo mem est'us tiom mal'akcept'em'a pri la mult'eg'a'j divers'a'j krist'an'o'j en la mond'o). Iu'j „ver'a'j” krist'an'o'j ŝajn'as pli mal'akcept'em'a'j al ali'a'j „ne'ver'a'j” krist'an'o'j, ol mult'a'j ne'krist'an'o'j ŝajn'as est'i ...

Russ WILLIAMS
Pollando
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Russ Williams el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉef'a lingv'o (2)

Mi ĝoj'as, ke la alban'a est'as unu el la ĉef'a'j lingv'o'j en Eŭrop'o (MONATO 2010/5, p. 6), kaj mi ne intenc'is pri'silent'i alban'a'j'n radi'o- kaj televid-staci'o'j'n. Vi prav'as. Ili est'as el'send'at'a'j kaj kapt'ebl'a'j per'satelit'e en Eŭrop'o. Mi ne menci'is ili'n, ĉar tem'as pri satelit'o 16 grad'o'j'n orient'e, kiu'n mi ne kapt'as, ĉar mi ne dispon'as pri turn'ebl'a instal'aĵ'o. Mi hav'as nur du fiks'a'j'n reflekt'il'o'j'n. Sam'e mi ne menci'is plur'a'j'n balt'a'j'n staci'o'j'n, trov'ebl'a'j'n sur la satelit'o Sirius je 5 grad'o'j orient'e, nek la leceburg'a'n kaj fris'a'n sur Astr'a je 23,5 grad'o'j orient'e.

Je'a'n Pierre VAnd'e'nDAELE
Belgi'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Je'a'n Pierre VandenDaele el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tri region'o'j: unu kriz'o

La politik'a situaci'o en Belgi'o pov'as ŝanĝ'iĝ'i de tag'o al tag'o. Kio'n oni not'as hodiaŭ, ebl'e morgaŭ ne plu est'os aktual'a. Tamen jen prov'o klar'ig'i la fon'o'n de la nun'a'j kriz'a'j event'o'j.

Belgi'o konsist'as el tri lingv'a'j komun'um'o'j: la nederland'lingv'a, la franc'lingv'a kaj la german'lingv'a. Nederland'lingv'an'o'j – flandr'o'j – kaj franc'lingv'an'o'j pli kaj pli oft'e hav'as kontraŭ'a'j'n star'punkt'o'j'n pri politik'a'j problem'o'j.

Krom lingv'a'j komun'um'o'j ekzist'as tri part'e aŭtonom'a'j region'o'j: la flandr'a, la valon'a kaj la brusela. Princip'e loĝ'ant'o'j de la flandr'a region'o pov'as voĉ'don'i por flandr'a'j kandidat'o'j, loĝ'ant'o'j de la valon'a region'o por valon'a'j kaj tiu'j de la brusela region'o por bruselaj. La tri region'o'j plu est'as divid'it'a'j en balot'a'j distrikt'o'j. Ekzist'as tamen unu balot'a distrikt'o, kiu etend'iĝ'as tra du region'o'j, nom'e la balot'a distrikt'o Brussel-Halle-Vilvoorde, kiu trov'iĝ'as part'e en la brusela region'o, part'e en la flandr'a. Sekv'e en tiu distrikt'o person'o'j loĝ'ant'a'j en Flandri'o pov'as voĉ'don'i por kandidat'o'j en la najbar'a Bruselo kaj invers'e.

La konstituci'a kort'um'o jam antaŭ mult'a'j jar'o'j avert'is, ke tiu situaci'o est'as kontraŭ'konstituci'a, kaj ke la balot'distrikt'o Brussel-Halle-Vilvoorde dev'as est'i dis'ig'it'a en du apart'a'j distrikt'o'j, unu brusela kaj unu flandr'a. La dis'ig'o tamen ĝis nun ne okaz'is, ĉar bruselaj franc'lingv'a'j deput'it'o'j, kiu'j kutim'is ĉerp'i voĉ'o'j'n en la najbar'a Flandri'o (kaj post la dis'ig'o ne plu pov'us ili'n rikolt'i), brems'is tio'n.

Ĉef'urb'o

Tiu ĉi situaci'o est'iĝ'is, ĉar mult'a'j franc'lingv'an'o'j en la du'lingv'a ĉef'urb'o Bruselo fuĝ'is el la urb'o kaj ek'loĝ'is oft'e en flandr'a'j municip'o'j ĉirkaŭ la urb'o. Anstataŭ asimil'iĝ'i, tiu ĉi kresk'ant'a komun'um'o prov'is akir'i avantaĝ'o'j'n por uz'i la franc'a'n ankaŭ en kontakt'o'j kun la oficial'a'j instanc'o'j.

Per politik'a prem'o ĝi akir'is la ebl'o'n voĉ'don'i por franc'lingv'a'j kandidat'o'j. Sed la konstituci'a kort'um'o opini'as, ke tiel per'fort'iĝ'as la egal'ec'o por ĉiu'j belg'o'j. Do neces'is ŝanĝ'i la situaci'o'n. Kaj tiu problem'o ĝis nun ne trov'is solv'o'n.

Eks-ĉef'ministr'o Dehaene [dehane], komisi'it'a de la reĝ'o, far'is fin'a'n prov'o'n trov'i kompromis'o'n ĝis la 18a de april'o. Fin'fin'e politik'ist'o'j de la reg'ist'ar'a'j parti'o'j anonc'is la 21an, ke neces'os ankoraŭ pli'a'j tag'o'j.

Reg'ist'ar'o

La jun'a prezid'ant'o de la flandr'a liberal'a parti'o VLD, Alexander De Croo [aleksander de kro], surpriz'is, anonc'ant'e, ke li'a parti'o ne plu fid'as la reg'ist'ar'o'n kaj do ĝi'n for'las'os. Tio est'ig'is reg'ist'ar'a'n kriz'o'n. La ali'a'j reg'ist'ar'a'j parti'o'j ŝok'iĝ'is kaj parol'is pri ne'defend'ebl'a mis'paŝ'o en la nun'a mal'facil'a moment'o, ĵus antaŭ la EU-prezid'ant'ec'o de Belgi'o.

Tamen la paŝ'o de De Croo kompren'ebl'as, nur kiam oni konsci'as, ke jam de post 2007 la federaci'a reg'ist'ar'o paraliz'iĝ'is pro intern'a'j tensi'o'j precip'e inter la du ĉef'a'j komun'um'o'j en Belgi'o. Neces'a'j mal'facil'a'j decid'o'j prokrast'iĝ'as pro sen'ĉes'a'j palavr'o'j: la problem'o Brussel-Halle-Vilvoorde simptom'as.

Ĉi-rilat'e ind'as skiz'i la ekonomi'a'n evolu'o'n en Belgi'o en la 20a jar'cent'o. Ĝis la 50aj/60aj jar'o'j, Flandri'o est'is precip'e kamp'ar'a kaj mal'riĉ'a. La franc'lingv'a Valoni'o est'is fort'e industri'ig'it'a precip'e pro karb'o'min'ej'o'j kaj la al'lig'it'a ŝtal'industri'o. Cent'mil'o'j da flandr'o'j tie'n migr'is por trov'i labor'o'n.

Industri'o'j

Sed en katastrof'e surpriz'a ritm'o la karb'o'min'ej'o'j perd'is si'a'n rol'o'n kaj ankaŭ la ŝtal'industri'o grand'part'e kolaps'is. Dum'e Flandri'o akir'is nov'a'j'n industri'o'j'n kaj far'iĝ'is la riĉ'a region'o de Belgi'o. Rezult'e okaz'is ĉiam pli grand'a'j trans'pag'o'j de Flandri'o al Valoni'o. Facil'e kompren'ebl'as, ke valon'o'j prefer'as konserv'i tiu'j'n avantaĝ'o'j'n kaj ĝis hodiaŭ politik'e prov'as prokrast'i struktur'a'j'n ŝanĝ'o'j'n.

En la 21a jar'cent'o flandr'a'j industri'ist'o'j rimark'as, ke la flandr'a bon'fart'o ankaŭ ek'ŝrump'as kaj ke la region'o bezon'as modern'iĝ'o'n. La model'a'j belg'a'j soci'a'j struktur'o'j (pensi'o'j, san'asekur'o, sen'labor'a'j kompens'o'j ktp) en'danĝer'iĝ'as. Urĝ'e neces'as mal'facil'a'j decid'o'j por sav'i ili'n. Sed la valon'a kaj brusela konserv'em'o brems'as tiu'n streb'o'n.

Laŭ flandr'o'j est'us pli bon'e, se ĉiu komun'um'o kaj la brusela region'o mem respond'ec'u pri si'a'j en- kaj el-spez'o'j. La fakt'o, ke flandr'o'j streb'as al rapid'a ek'ag'o, dum franc'lingv'an'o'j prefer'as long'daŭr'a'j'n inter'trakt'ad'o'j'n, pli'akr'ig'is la komun'um'a'j'n tensi'o'j'n. Tio cert'e influ'is la decid'o'n de De Croo, kiu ne hav'as politik'a'n spert'o'n, sed ĝis nun ofic'is en industri'o.

Propon'o'j

Jam sam'vesper'e, kiam VLD for'las'is la reg'ist'ar'o'n, De Croo anonc'is si'a'n pret'ec'o'n de'nov'e pri'trakt'i la tem'o'n Brussel-Halle-Vilvoorde, kondiĉ'e ke oni pri'parol'u la propon'o'j'n de la per'ant'o Dehaene. Oni do supoz'as, ke per li'a el'paŝ'o li precip'e em'is trud'i rapid'a'n decid'o'n.

Tuj la franc'lingv'a'j liberal'ul'o'j esprim'is, ke ili dezir'as esenc'a'j'n komplet'ig'o'j'n de tiu'j propon'o'j. Konstituci'a kriz'o far'iĝ'as real'a. Tamen la pli'mult'o de la belg'o'j dezir'as, ke Belgi'o plu'ekzist'u, sed en ali'a form'o: Nun oni pli kaj pli parol'as pri konfederaci'o, en kiu la tri region'o'j decid'u, kio'n ili dezir'as kun'e far'i kaj kio'n far'i mem. Sed por star'ig'i tia'n konfederaci'o'n, neces'os fin'fin'e iu inter'konsent'o.

Iv'o DURWAEL
Belgi'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Antikv'a, sed ankoraŭ malic'a gast'o

Antaŭ unu jar'o mult'a'j inform'agent'ej'o'j kun grand'a mal'trankvil'o sci'ig'is, ke en Zimbabvo jam dum kelk'a'j monat'o'j daŭr'as epidemi'o de ĥoler'o. La epidemi'o eksplod'is en aŭgust'o de 2008. En decembr'o de 2008 est'is infekt'it'a'j pli ol 10 000 hom'o'j, el kiu'j 565 mort'is. Kvankam en la land'o est'is proklam'it'a la escept'o'stat'o, je la komenc'o de februar'o de 2009 la kvant'o de mal'san'ul'o'j ating'is 60 000 kaj la nombr'o de mort'int'o'j pli ol 3000. Ek'de aŭgust'o de 2008 ĝis la komenc'o de juli'o de 2009 la komun'a nombr'o de mal'san'ul'o'j egal'is preskaŭ 100 000, el kiu mort'is pli ol 4000. Kaj tiu'j est'as nur oficial'a'j indik'o'j. Aper'is la mal'san'minac'o por pli ol unu milion'o da loĝ'ant'o'j.

Kial nun'temp'e ek'est'is tia tragedi'a situaci'o, kiam est'as bon'e kon'at'a'j la voj'o'j de kontaĝ'o per ĥoler'o, est'as el'labor'it'a'j fid'ind'a'j prevent'a'j rimed'o'j kaj ekzist'as tre efik'a'j medikament'o'j por kurac'ad'o? La kaŭz'o'j est'as jam bon'e kon'at'a'j: pro konstant'a mank'o de bon'kvalit'a, pur'a akv'o, la loĝ'ant'ar'o est'is dev'ig'it'a trink'i akv'o'n el mal'pur'ig'it'a'j akv'ej'o'j, eĉ pluv'akv'o'n. For'est'is kemi'aĵ'o'j por sen'infekt'ig'o. Kvalit'a medicin'a help'o est'is ne'ating'ebl'a por la pli'mult'o de la mal'san'ul'o'j. En mal'san'ul'ej'o'j oft'e for'est'is efik'a'j kurac'il'o'j, kaj mult'a'j medicin'ist'o'j for'las'is la labor'o'n pro la mal'bon'a ekonomi'a situaci'o. Neces'is urĝ'a help'o, kaj ĝi est'is efektiv'ig'it'a. El Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o, la organiz'aĵ'o'j Kurac'ist'o'j sen Lim'o'j, la inter'naci'a Ruĝ'a Kruc'o kaj ali'a'j al'ven'is mult'nombr'a'j medicin'ist'o'j kun neces'a'j medikament'o'j, sen'infekt'ig'il'o'j, kontraŭ'ĥoler'a vakcin'o ktp. Pro tiu help'o fin'e de juli'o 2009, laŭ inform'o de la ministr'o pri san'protekt'ad'o de Zimbabvo, la ĥoler'a epidemi'o preskaŭ fin'iĝ'is. Sed la situaci'o ankoraŭ est'as mal'trankvil'ig'a, ĉar rest'as problem'o'j pri bon'kvalit'a akv'o'proviz'ad'o. Sam'e ekzist'as la minac'o ke aper'os ĥoler'a'j epidemi'o'j en apud'a'j afrik'a'j land'o'j.

Pas'int'ec'o de ĥoler'o

Ni ekzamen'u iu'j'n histori'a'j'n fakt'o'j'n kaj la nun'temp'a'n situaci'o'n pri ĥoler'o en la mond'o. Ĥoler'o est'as tre antikv'a mal'san'o. Kurac'ist'o'j el antikv'a'j Egipti'o, Hindio, Greki'o kaj ali'a'j atent'is ĝi'a'j'n grav'a'j'n diare'o'j'n kun alt'a mort'ec'o, plej oft'a'j en somer'a'j monat'o'j. Precip'e detal'e pri'skrib'is la simptom'o'j'n de ĥoler'o kurac'ist'o'j el Hindio, kio est'as kompren'ebl'a, ĉar la hind'a du'on'kontinent'o est'is konstant'a ard'ej'o de ĥoler'o dum kelk'a'j jar'mil'o'j. Plej oft'e sufer'is la loĝ'ant'ar'o laŭ'bord'e de la river'o'j Gang'o kaj Bramaputr'o, kies akv'o'n oni kutim'e uz'is por trink'aĵ'o kaj ali'a'j ĉiu'tag'a'j bezon'o'j. El Hindio ĥoler'o penetr'is ali'a'j'n land'o'j'n de Azi'o, Afrik'o'n, la apud'mediterane'a'j'n land'o'j'n kaj ali'a'j'n. En Eŭrop'o ĥoler'o precip'e dis'vast'iĝ'is ek'de la komenc'o de la 19a jar'cent'o. Al tio kontribu'is pli'rapid'iĝ'int'a'j transport'il'o'j kaj koloni'a'j milit'o'j. De 1817 ĝis 1926 scienc'ist'o'j el'kalkul'is 6 pandemi'o'j'n de ĥoler'o, kiu'j oft'e okaz'ig'is amas'a'j'n dezert'ig'o'j'n. Ekzempl'e, dum la unu'a pandemi'o (1817-1823) ĥoler'o el Hindio dis'vast'iĝ'is en Birmo, Ĉini'o, Filipinoj, land'o'j de Afrik'o, post'e ating'is Japani'o'n kaj en'ir'is Rusion. Dum la du'a pandemi'o (1826-1837), sam'e komenc'e el Hindio, ĥoler'o dis'vast'iĝ'is en land'o'j de Eŭrop'o (Angli'o, Franci'o, Germanio kaj ali'a'j), en la eŭrop'a part'o de Rusio, kaj eĉ en'iĝ'is en Aŭstrali'o'n kaj iu'j'n land'o'j'n de Amerik'o. Sam'e vast'e dis'vast'iĝ'is ĥoler'o dum ali'a'j pandemi'o'j. Dum ĉiu'j pandemi'o'j ĥoler'o en'ir'is Rusion. Kaj ĉiu'foj'e en la mond'o est'is milion'o'j da mal'san'ul'o'j kaj mult'a'j mil'o'j da mort'int'o'j.

En 1883 Robert Koch evident'ig'is, ke la kaŭz'o de ĥoler'o est'as la bakteri'o Vibri'o cholerae. La mal'kovr'o de Koch kontribu'is al la klar'ig'o de la voj'o'j de kontaĝ'o per la infekt'o. La ĉef'a rol'o en tio aparten'as al infekt'it'a akv'o. Ĥoler'o trans'don'iĝ'as ankaŭ per infekt'it'a'j nutr'aĵ'o'j, man'o'j ktp. Muŝ'o'j sam'e aktiv'e transport'as la bakteri'o'j'n de ĥoler'o. Hom'o infekt'iĝ'as per'buŝ'e. Ĥoler'a'j mikrob'o'j aktiv'e re'produkt'iĝ'as en la mal'dik'a intest'o, kie ili el'labor'as venen'o'n (ĥoler'a'n toksin'o'n). Ĝi kontribu'as al elimin'ad'o de grand'eg'a kvant'o de fluid'aĵ'o el intest'a'j ĉel'o'j en la intest'a'n kav'o'n. En grav'a'j kaz'o'j pro diare'o la ĥoler'a mal'san'ul'o el'ig'as dum unu tag'nokt'o kun fek'aĵ'o kaj vom'aĵ'o ĝis 30 litr'o'j'n da likv'aĵ'o, en'ten'ant'a mult'a'j'n milion'o'j'n da ĥoler'a'j bakteri'o'j. Pro la fort'a sen'akv'iĝ'o dens'iĝ'as la sang'o, romp'iĝ'as la funkci'o de la kardi'o'vaskul'a sistem'o, ren'o'j ktp. Sen urĝ'a medicin'a help'o la mal'san'ul'o pere'as.

Nun'temp'e ekzist'as tre efik'a kurac'ad'o de ĥoler'o. Por tio oni uz'as la special'a'j'n sal'a'j'n solv'aĵ'o'j'n (solv'aĵ'o'j de MOS), en'ten'ant'a'j'n en neces'a'j koncentr'it'ec'o'j jon'o'j'n de natri'o, kali'o, klor'o kaj ali'a'j, kiu'j'n oni en'ig'as en la organism'o'n per'buŝ'e (en facil'a'j kaz'o'j) aŭ en'vejn'e (en grav'a'j kaz'o'j). Ankaŭ est'as akcept'it'a'j antibiotik'o'j kaj ali'a'j medikament'o'j. Ekzist'as kontraŭ'ĥoler'a'j vakcin'o'j, uz'ebl'a'j profilakt'ik'e laŭ'neces'e.

Post la jar'o 1926 ĥoler'a'j pandemi'o'j preskaŭ mal'aper'is, kaj la hom'ar'o trankvil'iĝ'is. Sed en 1961 ne'atend'it'e komenc'iĝ'is nov'a tre vast'eg'a sep'a ĥoler'a pandemi'o, kiu daŭr'as eĉ nun'temp'e, do jam dum pli ol 40 jar'o'j. Ĝi ricev'is la nom'o'n El Tor. Ĝi'a kaŭz'ant'o est'is vibri'o iom'et'e mal'sam'a ol la klasik'a vibri'o mal'kovr'it'a de Koch en 1883, nom'e la vibri'o cholerae El Tor. La ĥoler'o El Tor hav'as iu'j'n klinik'a'j'n kaj epidemi'ologi'a'j'n specif'aĵ'o'j'n kompar'e kun klasik'a ĥoler'o: mal'pli oft'e est'as grav'a'j klinik'a'j simptom'o'j, la vibri'o'j El Tor kapabl'as long'daŭr'e rest'i viv'a'j kaj re'produkt'iĝ'i en akv'o'j ktp. Tiu'j vibri'o'j hav'as pli grand'a'j'n adapt'ad'a'j'n kvalit'o'j'n, kio oft'e ebl'ig'as al ili super'i kontraŭ'epidemi'a'j'n bar'il'o'j'n. Nun'temp'e en la mond'o nur oficial'e registr'iĝ'as ĉiu'jar'e ĉirkaŭ 200 000 ĥoler'a'j mal'san'ul'o'j, el kiu'j mort'as pli ol 4000 (ekzempl'e, en 2007 el 178 000 mal'san'ul'o'j mort'is 4031), do la mez'nombr'a mort'ec'o egal'as al proksim'um'e 2 %. Tamen en Afrik'o, kie registr'iĝ'as 90 % de la mond'a ĥoler'a mal'san'ec'o, en iu'j land'o'j la mort'ec'o ating'as 5 % kaj eĉ 10 %. La kaŭz'o de tio est'as la for'est'o de kvalit'a medicin'a help'o.

Est'ont'ec'o de ĥoler'o

En land'o'j de Afrik'o, kie est'as dis'vast'iĝ'int'a'j ĥoler'a'j infekt-ard'ej'o'j, sam'e en kelk'a'j azi'a'j land'o'j plej grav'as radikal'e pli'bon'ig'i la sanitar'a'n situaci'o'n, proviz'i la loĝ'ant'o'j'n per bon'kvalit'a akv'o, kontraŭ'muŝ'a'j aranĝ'o'j, person'a higien'o, pli kvalit'a medicin'a help'o ktp. En Eŭrop'o kaj nord'a Amerik'o, kie nun'temp'e la plej grav'a'n rol'o'n en aper'o de ĥoler'a'j mal'san'ul'o'j lud'as en'port'ad'o de la infekt'o el endemi'a'j region'o'j rezult'e de turism'o, inter'land'a komerc'o, pilgrim'ad'o ktp, plej grav'as en prevent'ad'o de ĥoler'o la konstant'a kontrol'ad'o pri ĉiu'j migr'ad'a'j proces'o'j, precip'e el endemi'a'j region'o'j. Do, nun'temp'e ĥoler'o ankoraŭ ne pov'as est'i plen'e likvid'it'a, inter'ali'e ĉar en la mond'o pli ol unu miliard'o da loĝ'ant'o'j ne hav'as pur'a'n, sen'danĝer'a'n akv'o'n. Sed en la mond'a soci'eg'o, la riĉ'a'j land'o'j dev'as ek'konsci'i, ke ni'a mond'o est'as unu'ec'a kaj sen tut'mond'a inter'help'o, ĥoler'o, tiu tre antikv'a danĝer'a mal'san'o, ankaŭ hodiaŭ prezent'as minac'o'n por la tut'a hom'ar'o.

Vladimir LEMELEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Vladimir Lemelev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mi koler'as!

Sur la kovr'il'paĝ'o de la april'a numer'o de MONATO aper'is la titol'o „De Gutenberg al iPad”. Oni nun sci'as, aŭ dev'us sci'i, ke antaŭ Gutenberg kore'o'j uz'is mov'ebl'a'j'n liter'et'o'j'n por pres'i. Tio okaz'is en la 12a jar'cent'o. Eŭrop'an'o'j dev'as nepr'e ĉes'i kaŝ'i la merit'o'j'n el ali'a'j mond'o'part'o'j.

Mireille GROSJEAN
Svis'land'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mireille Gros'je'a'n el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nov'a mal'nov'a prezid'ant'o

La 25an de april'o 6 355 620 ge'aŭstr'o'j rajt'is voĉ'don'i por nov'a ŝtat'a prezid'ant'o. El tiu'j 50 % ne part'o'pren'is la balot'ad'o'n (2004: 38 %).

Kandidat'is la social'demokrat'o Heinz Fischer [hajnc fiŝ'a], la ĝis'nun'a prezid'ant'o. Li nask'iĝ'is en 1938 en Graz [grac]. Dum la diktatur'a period'o de 1938 ĝis 1945, kiam Aŭstrio est'is part'o de la German'a Regn'o, li'a'j ge'patr'o'j parol'is antaŭ li nur en Esperant'o por kaŝ'i si'a'n opini'o'n.

Valor'o'j

Fischer mem ne parol'as Esperant'o'n kaj ne sub'ten'as la lingv'o'n. Li stud'is jur'o'n, aktiv'is politik'e kaj iĝ'is prezid'ant'o unu'a'foj'e en 2004 (52 % de la voĉ'o'j). Nun li kandidat'is kiel sen'de'pend'a person'o kaj pled'is por „valor'o'j” sen specif'e dir'i pri kiu'j. La Verd'a Parti'o oficial'e sub'ten'is li'n.

La du'a laŭ aboc'o est'is Rudolf Gehring [gering], la estr'o de la Krist'an'a Parti'o. Li sub'ten'is ge'edz'iĝ'o'n kaj famili'o'n kaj kontraŭ'is sam'seks'em'o'n.

Sekur'ec'o

Kiel tri'a kandidat'is Barbar'a Rosenkranz [rózenkranc] de la Liber'ec'a Parti'o. Ŝi favor'is famili'o'n, ge'patr'a'n land'o'n, sekur'ec'o'n kaj Eŭrop'a'n Uni'o'n. Sur afiŝ'o'j ŝi aper'is kiel „fort'a vir'in'o”.

Oft'e oni atak'is ŝi'n kiel dekstr'eg'a'n pens'ant'o'n. Kun'labor'ant'o de la „sen'de'pend'a” aŭstr'a televid'o Orf eĉ don'is mon'o'n al jun'a'j vir'o'j, por ke tiu'j vest'u si'n kiel nov-nazi'o'j kaj parol'u tiu'spec'a'j'n slogan'o'j'n. Dum televid-el'send'o'j oni fals'is ŝi'a'j'n cit'aĵ'o'j'n.

La rezult'o: Fischer 79 %, Rosenkranz 16 %, Gehring 5 %.

Walter KLag
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ŝtup'o'j al mal'plen'a'j poŝ'o'j

„Marmor'ŝton' kaj fer' romp'iĝ'os – sed ne ni'a am' perd'iĝ'os” – tiel kant'is iu Drafi Deutscher en la jar'o 1965, ating'ant'e per tiu ĉi ŝlagr'o unu'a'j'n lok'o'j'n en la furor'list'o'j. Inter'temp'e li'a fam'o erod'iĝ'is, sed li'a unu'a asert'o montr'iĝ'as aktual'a prognoz'o – bedaŭr'ind'e.

Jarcentkvaronon post tiu furor'kant'o ni konstru'ig'is ni'a'n dom'o'n kaj zorg'e atent'is la plej aktual'a'j'n preskrib'o'j'n pri varm'o'konserv'ad'o kaj daŭr'o'hav'a kvalit'o, kaj ni eĉ super'is ili'n. Pri la fenestr'o'j, la tegment'o, la mur'o'j kaj la instal'aĵ'o'j ni est'is pli bon'e inform'it'a'j ol la meti'ist'o'j mem. Kaj ni akir'is material'o'j'n tia'j'n, kia'j'n ni taks'is plej konven'a'j por viv'o'long'a el'ten'o, almenaŭ por ni'a propr'a esper'ebl'a viv'o'long'o.

Mez'epok'a'j tur'o'j

Pri la en'ir'a ŝtup'ar'o ekster'dom'a ni ne long'e pens'is. Ŝton'o est'as ŝton'o, kaj la viv'o'temp'o de ŝton'o mult'e super'as tiu'n de la hom'o, eĉ se ni konsider'is la ŝtup'o'j'n en mez'epok'a'j tur'o'j. Tiu'j, pro la mal'mol'a sabl'a ŝton'o, en'tranĉ'iĝ'is konsider'ind'e laŭ la tret'o'spur'o'j, sed ili el'ten'is jam pli ol 500 jar'o'j'n.

Ĉe modern'a'j dom'o'j ni ĉiam vid'is pomp'a'j'n, bril'a'j'n en'ir'ŝtup'ar'o'j'n sen i'a'j uz'o'sign'o'j. Do ni ne supoz'is i'a'n difekt'iĝ'o'n, kiam ni akcept'is ŝtup'ar'o'n el „art'e'far'it'a” ŝton'o, produkt'at'a tiam en tuj apud'a renom'a fabrik'o laŭ la plej modern'a'j recept'o'j, vend'at'a en tut'a Eŭrop'o, kun daŭr'o'garanti'o kaj la koment'o, ke ankaŭ la natur'o kre'as stabil'a'j'n ŝton'o'j'n per kun'glu'ad'o de divers'grand'a'j ŝton'et'o'j.

Teknik'e kun'glu'it'a

Kiam post mal'mult'a'j jar'o'j ni konstat'is i'a'n loz'iĝ'o'n de plur'a'j plat'o'j de la ŝtup'ar'o, ni kulp'ig'is nur mal'zorg'em'o'n de la jam mort'int'a mason'ist'o kaj ne plend'is ĉe la firma'o. La ŝton'o mem ankoraŭ aspekt'is san'a. Sed post tiu'j ĉi jar'o'j ni observ'is rapid'a'n kaduk'iĝ'o'n de la tut'a ŝtup'ar'o. Ŝton'o dev'as el'ten'i hom'a'n viv'o'long'o'n, ni opini'is, egal'e, ĉu natur'a, ĉu teknik'e kun'glu'it'a. Ni ja ne postul'is jar'mil'o'j'n, sed almenaŭ la viv'o'daŭr'o'n de mez'e el'ten'em'a ŝton'o'spec'o.

Eĉ ni'a am'o jam el'ten'is kaj mult'e super'is la aĝ'o'n de la ŝtup'ar'o, 18 jar'o'j'n – ja tre long'a temp'o por la nun'a par'iĝ'a generaci'o. Evident'e ankaŭ por kelk'a'j ŝton'o'spec'o'j. Printemp'e ni ŝok'iĝ'is, rimark'ant'e, ke ni'a dom'e'n'ir'ŝtup'ar'o, kvankam en la feliĉ'a stat'o sen'konsci'a, mal'hav'ant'e psikologi'a'n sent'em'o'n, ge'edz'a'j'n kverel'o'j'n, mal'san'asekur'a'j'n pag'eg'o'j'n kaj aflikt'iĝ'o'j'n pri la propr'a viv'o'fin'o, do probabl'e sen'kial'e, ĉiam pli dis'fend'iĝ'is kaj erod'iĝ'is kiel dent'ar'o atak'at'a de tro'ĝu'at'a suker'o.

Klimat'a'j kapric'o'j

Ne est'is la suker'o, opini'is la fak'ul'o, kiu iam liver'is la ŝtup'ar'o'n kaj nun, post bankrot'o de la firma'o, viv'as per lert'a ekonomi'a krom'konstru'ad'o. Est'as la sal'o, kiu dis'solv'as vi'a'n ŝtup'ar'o'n, li fak'ul'e verdikt'is. Jes ja, en tiu ĉi vintr'o ni dev'is kelk'foj'e sal'um'i la ŝtup'ar'o'n pro vizit'ant'o'j, poŝt'ist'o'j kaj propr'a antaŭ'zorg'o. Sed, ke sal'o damaĝ'as ŝton'a'n ŝtup'ar'o'n, ni neniam sci'is aŭ konsider'is. Ekster'a ŝtup'ar'o ja dev'as est'i fortik'a sen apart'a dorlot'ad'o kaj serv'i ankaŭ dum vintr'a veter'o kun ĝi'a'j klimat'a'j kapric'o'j. Ĝust'e tio ja est'as ĝi'a task'o.

La fak'ul'o ne pet'is pardon'o'n pro la mis'taks'o'j kaj mis'miks'o'j de si'a'j tiam'a'j inĝenier'o'j. Li ankaŭ ne sent'is si'n plu en jur'a dev'o pro la damaĝ'o. Li nur dir'is tio'n, kio'n ankaŭ ni tut'e ne'fak'ul'e jam antaŭ'vid'is: „Vi ne pov'os anstataŭ'ig'i nur la difekt'iĝ'int'a'j'n plat'o'j'n. Tuj romp'iĝ'os la tut'o. Vi dev'os anstataŭ'ig'i la tut'a'n ŝtup'ar'o'n. Mi rekomend'as al vi ni'a'j'n firma'a'j'n post'e'ul'o'j'n.”

Kaj ni de'nov'e konstern'it'e star'as apud ni'a ŝtup'ar'o, iam firm'a kaj fier'a, met'it'a por la etern'o, almenaŭ por ni'a etern'o. Kaj ni bedaŭr'as ĝi'n, kaj ni bedaŭr'as ni'n. Ĉu jun'ul'a dom'o de 18 jar'o'j ek'de nun est'u daŭr'e re'konstru'at'a, kvazaŭ ni posed'us ruin'o'n mez'epok'a'n? Almenaŭ ni'a am'o ne est'as tiom delikat'a, ke ĝi ne el'ten'us ankaŭ tia'n sort'o'bat'o'n. Sed ĉu ni'a mon'uj'o el'ten'os la antaŭ'vid'ebl'a'j'n atak'o'j'n?

Franz-Georg RÖSSLER
Germanio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Part'o 3: Apple iPad - ĉu revoluci'o aŭ evoluci'o?

En la fin'o de januar'o Steve Jobs [stiv ĝobz], la fam'a gvid'ant'o de la firma'o Apple, prezent'is nov'a'n tabul'o'form'a'n komput'il'o'n, iPad. Tio ne est'as la unu'a foj'o en la histori'o de komput'il'o'j, ke iu aper'ig'as tia'n tabul'ec'a'n aparat'o'n, taks'ant'e ĝi'n revoluci'a. Ĉu ĝi iĝ'os tiel popular'a kiel port'ebl'a'j MP3-muzik'lud'il'o'j, kies merkat'o'n Apple mem kvazaŭ reg'as per si'a'j iPod-produkt'o'j? Aŭ ĉu ĝi fiask'os kiel antaŭ'a'j prov'o'j tra la jar'o'j, de Apple Newton en la naŭ'dek'a'j jar'o'j, tra divers'a'j vari'aĵ'o'j de tabul'o'form'a'j komput'il'o'j baz'it'a'j sur la sam'a teknologi'o kiel tek'o'komput'il'o'j, kaj la et'ekran'a'j aparat'o'j por spekt'i film'o'j'n kaj aŭskult'i muzik'o'n, tiel nom'at'a'j aŭd'vid'a'j lud'il'o'j?

Tabul'a komput'il'o

La aparat'o mem uz'as ne revoluci'a'n, sed nun'temp'a'n teknologi'o'n, sed en iom nov'a kaj al'log'a kombinaĵ'o. Ĝi hav'as 24-centi'metr'a'n ekran'o'n simil'grand'a'n kiel magazin'o, en dec'a format'o kun dec'a kvant'o da bild'er'o'j (1024 obl'e 768). La inter'ret'a al'ir'o est'as per sen'drat'a ret'o (802.11, Wi-Fi), aŭ opci'e per la poŝ'telefon'a sistem'o 3G, kaj, plej grav'e, ĝi hav'as akumulator'o'n kun kapacit'o sufiĉ'a por tut'a tag'o, tiel ke sufiĉ'as ĉiu'nokt'e re'met'i la tabul'o'n en ĝi'a'n ŝarg'o'dok'o'n. Tio est'as grav'a afer'o, ĉar ĝis antaŭ ne'long'e tip'a'j tek'o'komput'il'o'j, kaj tabul'a'j komput'il'o'j uz'ant'a'j ties teknologi'o'n, hav'is akumulator'o'j'n, kiu'j tip'e daŭr'as nur du ĝis kvar hor'o'j'n, kio neces'ig'as tro oft'e re'konekt'i al elektr'o – ne tre praktik'e por en'man'a aparat'o. Sufiĉ'a akumulator'o est'as nepr'aĵ'o por la koncept'o „tabul'a komput'il'o”. IPad ankaŭ komfort'e pez'as ĉirkaŭ 700 gram'o'j'n.

Elektro'uz'o'n oni tamen ne ŝpar'is per la ekran'o. Du nun'temp'a'j teknologi'o'j senc'hav'as por tia aparat'o: unu'e, klasik'a'j plat'a'j likv'a'kristal'a'j ekran'o'j, kiel tiu'j uz'at'a'j en tek'o'komput'il'o'j kaj por sur'tabl'a'j plat'a'j ekran'o'j; aŭ du'e, elektron'ik'a ink'o de la spec'o uz'at'a en leg'il'o'j por elektron'ik'a'j libr'o'j, kiu bezon'as elektr'o'n nur por ŝanĝ'i la bild'o'n, do est'as tre ŝpar'em'a, sed nun'temp'e funkci'as nur nigr'a'blank'e kaj pov'as nur mal'rapid'e ŝanĝ'i la bild'o'n, bezon'ant'e tip'e unu aŭ du sekund'o'j'n. Tiu du'a spec'o ne konven'as por rapid'e ŝanĝ'iĝ'ant'a en'hav'o kaj la mov'iĝ'ant'a'j bild'o'j de televid'o aŭ film'o. Ĉar iPad ambici'as est'i pli ol tekst'o'leg'il'o, ĝi hav'as klasik'a'n kolor'a'n ekran'o'n, kiu taŭg'as sam'e por bild'o'j, film'o'j kaj por tekst'o'j kaj ret'paĝ'o'j.

Kaj, kompren'ebl'e, la ekran'o uz'as kapacit'a'n tuŝ'ekran'o'n, kiu est'as tre sent'em'a kaj ebl'ig'as la uz'o'n de plur'a'j fingr'o'j sam'temp'e, mal'kiel la pli fru'a'j rezist'a'j tuŝ'ekran'o'j.

Reg'ad'o per tuŝ'o

La tuŝ'ekran'o est'as grav'a, kaj evident'a, ĉar la tut'a uz'ant'o'spert'o est'as baz'it'a sur inter'ag'ad'o per fingr'o'j, ne per mus'o kiel ĉe tek'o'komput'il'o. Pro tio Apple kre'is la mastr'um'a'n sistem'o'n kaj program'ar'o'n por iPad el la poŝ'telefon'a platform'o de iPhone kaj ne el la tradici'a komput'il'a mastr'um'a sistem'o Mac'os de si'a'j sur'tabl'a'j kaj tek'o-komput'il'o'j. Est'as oportun'e, ke en la pas'int'a'j jar'o'j Apple sukces'is al'log'i program'ist'o'j'n al la iPhone-sistem'o, do ekzist'as nun impon'a ar'o da program'o'j koncept'it'a'j por en'man'a aparat'o reg'at'a per la fingr'o'j. Ne ĉiu'j perfekt'e taŭg'os kun pli grand'a ekran'o ol telefon'o, sed tiam ili pov'os rul'iĝ'i en'e de fenestr'o, kaj la task'o adapt'i program'o'n al divers'a'j ekran'grand'o'j ne est'as tiel mal'facil'a, kiel la task'o konvert'i mus'reg'at'a'n program'o'n al fingr'o'reg'at'a. Tio est'as ebl'e la plej al'log'a aspekt'o de iPad: la mastr'um'a sistem'o kaj program'o'j hav'as uz'ant'inter'fac'o'n taŭg'a'n por en'man'a uz'o. Antaŭ'a'j tabul'a'j komput'il'o'j oft'e prov'is adapt'i mus'o'reg'at'a'j'n mastr'um'a'n sistem'o'n kaj program'ar'o'n al la tabul'o, kio oft'e don'is rezult'o'n apenaŭ uz'ebl'a'n.

La ĉef'a funkci'o de iPad est'as kiel al'ir'il'o al la ret'o, tut'mond'a aŭ en'dom'a, ĉu por ret'paĝ'o'j, televid'o, por spekt'i film'o'j'n, aŭ por leg'i libr'o'j'n kaj gazet'o'j'n. Ĝi est'as ia'spec'a konkret'ig'o de ret'um'il'o, sed transport'ebl'a al la sof'o aŭ en la lit'o'n. Kompren'ebl'e ĝi kapabl'as ankaŭ lud'i muzik'o'n kiel iPod, aŭ lud'i lud'o'j'n. Ĝi ŝajn'as pli taŭg'a por privat'a uz'ad'o ol en la ofic'ej'o, kie tabl'a'j aŭ tek'o-komput'il'o'j pli taŭg'as. Por uz'ant'o'j sen komplik'a'j bezon'o'j ĝi ebl'e pov'us iĝ'i la ĉef'a komput'il'rimed'o.

Furor'o en blog'uj'o

Kun la fort'a person'ec'o de si'a estr'o, la fort'e re'kon'ebl'a kaj kvalit'a aspekt'o de si'a'j produkt'o'j kaj la histori'o de la firma'o, per ĉiu nov'a anonc'o Apple provok'as mult'a'j'n diskut'o'j'n en la ret'a „Blog'uj'o” kaj pli ĝeneral'e en la gazet'ar'o. Ceter'e, iPad hav'as apart'aĵ'o'j'n, kiu'j provok'is pli'a'j'n disput'o'j'n.

Ekzempl'e, ĝi ne ebl'ig'as, ke pli ol unu fremd'a program'o rul'iĝ'u sam'temp'e sur la maŝin'o mem, kaj ĝi ne kapabl'as rul'i la oft'e uz'at'a'n en'ret'um'il'a'n program'o'n Flash de la firma'o Adob'e, kiu ebl'ig'as inter'ali'e la mov'iĝ'ant'a'j'n reklam'o'j'n oft'e vid'at'a'j'n en'e de ret'paĝ'o'j. Tiel est'as sam'e kiel ĉe iPhone. Fakt'e ne mal'facil'us por Apple propon'i ambaŭ kapabl'o'j'n, sed ĝi argument'as, ke ili kre'us mal'stabil'ec'o'n, kiu mal'bon'us por la uz'ant'o'spert'o – ne sen'prav'e, ĉar la program'o Flash fi'fam'as pro oft'a'j kolaps'o'j. Ankaŭ plur'task'ad'o est'us mal'facil'a sen al'don'a risk'o, ke iu program'o mal'stabil'ig'us la tut'a'n aparat'o'n, apart'e ĉe tia aparat'o mal'pli potenc'a ol kutim'a komput'il'o; kaj tiu kapabl'o ne tiom grav'as por ret'um'il'o, kies ĉef'a'j'n funkci'o'j'n pri'trakt'as la mastr'um'a sistem'o.

Pli ĝeneral'e, koment'ist'o'j disput'as inter si, ĉu iPad ver'e util'as, ĉu ĝi tro kost'as, ĉu ĝi far'as i'o'n nov'a'n, kaj ĉu ĝi est'as grand'a revoluci'o en la histori'o de komput'il'o'j. Ja mal'ferm'a demand'o est'as, ĉu la aparat'o trov'os si'a'n lok'o'n inter ali'a'j dispon'at'a'j aparat'o'j: unu'flank'e est'as lert'a'j poŝ'telefon'o'j, kiu'j ebl'ig'as pli-mal'pli sam'a'j'n funkci'o'j'n, sed kun konsider'ind'e pli et'a ekran'o, por mult'a'j uz'o'j ne tiom konven'a; aŭ ĉe la ali'a flank'o est'as tek'o'komput'il'o'j, kies plej et'a'j kuz'o'j, „tek'o'komput'il'et'o'j”, hav'as simil'a'j'n aparat'a'j'n kapabl'o'j'n, sed kun klasik'a inter'ag'o per klav'ar'o kaj mus'o. Flank'e sid'as leg'il'o'j por e-libr'o'j, kiu'j hav'as nur unu funkci'o'n, sed kun propr'a avantaĝ'o de port'ebl'ec'o kaj daŭr'o de akumulator'o.

Tabul'a ret'um'il'o ebl'e ne ŝanĝ'os la mond'o'n, sed se ĝi sukces'os, est'os en la dom'o pli'a uz'ad'o de komput'il'o for de la skrib'o'tabl'o, ne nur anstataŭ klasik'a'j komput'il'o'j, sed ankaŭ anstataŭ televid'o aŭ paper'o. Kaj se ĝi ja sukces'os, est'os ankaŭ ŝanc'o por konkur'ant'o'j. Jam anonc'iĝ'is simil'a'j tabul'a'j komput'il'o'j, kiel JooJoo de la firma'o Fusion Garage kaj Adam de Notion Ink. Ili hav'as simil'a'n aparat'ar'o'n kaj est'as simil'e baz'it'a'j sur fingr'o'reg'at'a poŝ'telefon'a mastr'um'a sistem'o, kelk'foj'e Android (adapt'it'a Linuks'o) de la firma'o Google. La est'ont'ec'o montr'os, ĉu ĉi tiu nov'a kategori'o de aparat'o'j furor'os, kaj ĉu, kiel ĉe muzik'lud'il'o'j, la produkt'o de Apple difin'os ĝi'n.

Franck ARNAUD

Elektron'ik'a'j libr'o'j en iPad

Per la integr'it'a program'o iBooks ebl'as leg'i libr'o'j'n en la form'o ePub, inkluziv'e de esperant'a'j libr'o'j vend'at'a'j de Fel. Ŝajn'as fakt'e, ke la program'o iBooks kompren'as nur ePub. Por leg'i libr'o'n (aŭ la magazin'o'n MONATO) en PDF-form'o neces'as instal'i krom'a'n program'o'n, ekzempl'e la mal'mult'e'kost'a'n aplik'aĵ'o'n GoodReader. Ekzist'as ankaŭ ali'a'j program'o'j por leg'i ePub-libr'o'j'n en iPad, ekzempl'e Ibisreader kaj Stanza. La kre'int'o'j de la program'o Stanza tamen jam anonc'is, ke ĝi ne est'os plu'dis'volv'at'a por iPad – supoz'ebl'e ĉar Apple aĉet'is ĝi'a'n font'o'kod'o'n por la propr'a program'o iBooks.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franck Arnaud el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Hom'ar'an'e

David Kelso en si'a recenz'o pri la n-ro 1 de Hom'ar'an'e (MONATO 2010/6, p. 24) skrib'is: „Armand'o Zecchin grav'e mal'traf'as, kritik'ant'e hom'ar'an'ism'o'n kvazaŭ ĝi est'us teologi'o, rival'a al la dogm'o'j de li'a am'at'a Vatikan'o. Tut'e ne: Zamenhof est'is plej bon'kor'a ideal'ist'o, neniom teolog'o.”

Ne, mi ne kritik'as hom'ar'an'ism'o'n, mi kritik'as cert'a'n interpret'o'n de hom'ar'an'ism'o, laŭ kiu Zamenhof cel'us per ĝi likvid'i ĉiu'n apart'a'n religi'o'n. Se tiel est'us, li far'int'us grav'a'j'n erar'o'j'n. Mi dezir'is trov'i inter la divers'a'j zamenhofaj redakt'o'j pri hom'ar'an'ism'o – kaj post la kolokv'o pri hom'ar'an'ism'o, kies frukt'o est'as Hom'ar'an'e, mi kred'as, ke tio emerĝ'is –, ke Zamenhof opini'is, ke la divers'a'j „rakont'o'j” de la religi'o'j „pov'as ne est'i fantazi'a'j” (est'as li'a esprim'o). Eĉ mi trov'as, ke li konfes'as ide'o'j'n, kiu'j est'as baz'a'j por ĉiu religi'o, kiel la dev'o sekv'i si'a'n konscienc'o'n kaj la evident'ec'o de la natur'a moral'a leĝ'o, kiu'j est'as baz'a'j por la komun'a akcept'o de religi'o'j kun hom'ar'an'ism'o mem. Cert'e, Zamenhof ne cel'is est'i filozof'o kaj teolog'o, sed tiu'j baz'a'j ide'o'j orient'as la eventual'a'n filozofi'a'n kaj teologi'a'n pens'ad'o'n.

Armand'o ZECCHIN
Italio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Armand'o Zecchin el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ŝuld'o'j kaj kulp'o'j

Ĉu vi kompren'as tiu'n financ-tohuvabohu'o'n? Mi ne, ne ver'e. Svarm'as fak'termin'o'j kaj strang'a'j vort'o'j kiel transakci'o, financ-ĵongl'ist'o'j (kiu'j vet'as kontraŭ ŝtat'o'j – kiel funkci'as tio?), kredit'o'j, ŝuld-amortiz'o, financ-akrobat'o'j, invest'o'bank'o'j, ŝuld-atest'o'j, obligaci'o'j, kreditor'o'j, debitor'o'j, ŝuld'o'nul'ig'o, deficit'land'o'j kaj – fi! – spekul'ist'o'j. Kaj tem'as pri astronomi'a'j sum'o'j: sol'e la eŭr'o-land'o'j kaj Inter'naci'a Mon'a Fondus'o (IMF) dispon'ig'as 750 miliard'o'j'n (en cifer'o'j 750 000 000 000) da eŭr'o'j por EU-ŝtat'o'j, kiu'j perd'as kredit'ind'ec'o'n. Oni nom'as tio'n „protekt-ombrel'o”; per ĝi oni vol'as sav'i ŝuld'o'ŝtat'o'j'n kaj la komun'a'n valut'o'n eŭr'o de detru'o.

Anonim'a'j fort'o'j

Kies mon'o est'as tiu, kiu'n garanti'as EU kaj IMF? Ni'a, ĉar se la sistem'o ne funkci'os, ni impost'pag'ant'o'j garanti'as, vol'e-ne'vol'e, tiu'n gigant'a'n sum'o'n. Aŭ ĉu mi mis'kompren'is i'o'n? Oni klar'ig'as al ni, ke nur tia'manier'e ni pov'as sav'i ni'n de ĝeneral'a bankrot'o kaj ruin'ig'o de eŭr'o. Moment'o'n! Ĉu ne ĉiu'j ne'lac'ig'ebl'e asert'is, ke eŭr'o est'as tre stabil'a valut'o, eĉ pli ol uson'a dolar'o? Kiu'j kiel pov'as ruin'ig'i ĝi'n? „La diabl'a'j spekul'ist'o'j”, oni blasfem'as. Sed kiu'j est'as tiu'j potenc'a'j spekul'ist'o'j? Neni'u ver'e kon'as ili'n, ili est'as fakt'e anonim'a'j. Ŝajn'as, ke ne est'as kelk'a'j aŭ plur'a'j person'o'j, sed tut'a band'o de bank'ist'o'j, kiu'j sen'hont'e profit'as de la financ'a mal'fort'ec'o de ŝtat'o'j. Kaj ĉar ili est'as tiel anonim'a'j, oni des pli terur'e kaj histeri'e tim'as ili'n. Oni'dir'e plej mult'a'j el ili sid'as en bank'o'j kaj asekur'a'j kompani'o'j en Nov-Jork'o, sed neni'u ŝajn'e pov'as pruv'i tio'n.

Sed politik'ist'o'j skurĝ'as la spekul'ist'o'j'n kiel ver'a'j'n kulp'ul'o'j'n pri la financ'kriz'o. Sved'a financ'ministr'o Anders Borg karakteriz'is ili'n „lup'ar'o”, german'a financ'kontrol'ist'o parol'is pri „agres'milit'o de spekul'ist'o'j”. Kio'n politik'ist'o'j tamen ne dir'as, est'as la fakt'o, ke tia'n spekul'ad'o'n ebl'ig'as la kapital'ism'a sistem'o, kies plej alt'a princip'o est'as, ke oni aplik'as la regul'o'j'n de la merkat'o: mi el'uz'as la ebl'ec'o'j'n, kiu'j'n dispon'ig'as la merkat'o por profit'i laŭ'ebl'e mult'e, por maksimum'ig'i mi'a'n gajn'o'n je la kost'o de ĉiu'j ali'a'j. La spekul'ad'o kontraŭ ŝtat'o'j kiel la preskaŭ'bankrot'a Greki'o simpl'e ekspluat'as ili'a'n ne'kapabl'o'n re'pag'i si'a'j'n gigant'a'j'n ŝuld'o'j'n. Ju pli mal'facil'e est'as por la ŝtat'o amortiz'i ŝuld'o'j'n, des pli alt'a'j est'as rent'o'j por nov'a'j kredit'o'j (aktual'e ĝis 20 %), ĝis la ŝtat'o kolaps'as. Jur'e tio est'as en ord'o, moral'o ne est'as afer'o de kapital'ism'o.

Krim'a negoc'ad'o

La EU-land'o'j kun'e hav'as ŝuld'o'j'n de 9 bilion'o'j (= 9000 miliard'o'j) da eŭr'o'j; Uson'o, mond'e plej grand'a ekonomi'a region'o, eĉ 13 000 miliard'o'j'n. La ŝtat'o'j dum long'a period'o de pac'o kaj prosper'o viv'is je la kost'o de la est'ont'ec'o, kred'ant'e ke la ekonomi'o konstant'e kresk'os, ili akumul'is ŝuld'o'j'n kaj tiel ig'is si'n de'pend'a'j de inter'naci'a'j kreditor'o'j. Nun ĉiu'j lament'as pri spekul'ad'o. Tiu'n ĉi german'a (katolik'a) ekonomik'ist'o Oswald von Nell-Breuning [osvald fon nelbrojning] jam antaŭ mult'a'j jar'o'j karakteriz'is kiel „en plej alt'a grad'o soci-damaĝ'a'n” kaj kiel „krim'o'n kontraŭ la hom'ar'o”. Krim'o'n oni pov'as kaj dev'as pun'i. Kial do ne jam de'long'e oni leĝ'e mal'permes'is tia'n krim'a'n negoc'ad'o'n? Nur nun iom hezit'e oni diskut'as pri tio.

Kiu kulp'as?

Dum'e la gigant'a'j ŝuld'o'mont'o'j est'as kaj rest'as rekt'a invit'o al spekul'ist'o'j ekspluat'i la situaci'o'n. Ĉu do ver'e kulp'as spekul'ant'o'j? Tio est'as nur la du'on'a ver'o; la ali'a du'on'o est'as, ke la ŝuld'o'ŝtat'o'j mem kulp'as pri la kriz'o. Ne nur ĉar ili ne leĝ'e mal'permes'as spekul'ad'o'n, sed ankaŭ ĉar ili simpl'e ne re'solid'ig'as si'a'j'n buĝet'o'j'n. La EU-komision'o permes'is al si'a'j membr'o'ŝtat'o'j atend'i ĝis la jar'o 2013 por redukt'i si'a'j'n ŝuld'o'j'n sub la permes'at'a'n lim'o'n – mult'e tro long'a temp'o. Precip'e mal'stabil'a'j ŝtat'o'j, kia'j est'as Portugali'o, Irlando, Hispanio kaj eventual'e ankaŭ Italio, dev'as re'san'ig'i si'a'j'n financ'o'j'n pli fru'e, por konvink'i la financ'merkat'o'j'n.

Kiel ajn, kulp'as pri la financ'kriz'o kaj la spekul'ist'o'j kaj la kapital'ism'a sistem'o, sed precip'e la reg'ist'ar'o'j, kiu'j blind'e por la sekv'o'j kre'is ŝuld'o'mont'o'j'n. Urĝ'e ili do dev'as eben'ig'i tiu'j'n mont'o'j'n, kaj du'e urĝ'e far'i leĝ'o'j'n por mal'ebl'ig'i daŭr'a'n spekul'ad'o'n je damaĝ'o de la hom'ar'o, precip'e de ni'a'j nep'o'j. Se tio ne okaz'os, ili perd'os ĉi'a'n perspektiv'o'n por hom'dign'a viv'o.

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bon'ŝanc'a prezid'ant'o

La 5an de maj'o mort'is la niĝeria prezid'ant'o Umaru Mus'a Yar'Adua, kiu'n dum la last'a'j sep monat'o'j neni'u publik'e vid'is. La 23an de novembr'o 2009 Yar'Adua vojaĝ'is al Sauda Arabi'o pro medicin'a ekzamen'o, nek trans'don'int'e la pov'o'n al la vic'prezid'ant'o, Goodluck Jonathan [gudlak ĝónatan] (kies antaŭ'nom'o signif'as „bon'ŝanc'o”), nek oficial'e inform'int'e la niĝeri'an senat'o'n (parlament'o'n), ke li vojaĝ'os.

Rezult'is politik'a lukt'o inter sub'ten'ant'o'j de la prezid'ant'o kaj de la vic'prezid'ant'o. Eks'a'j milit'ant'o'j, kiu'j'n Yar'Adua pardon'is post jar'o'j de batal'o'j kun la federaci'a reg'ist'ar'o, ĵur'is de'nov'e ek'milit'i, se oni ne trans'don'os la pov'o'n al la vic'prezid'ant'o.

Por solv'i la problem'o'n la niĝeria parlament'o permes'is, ke Jonathan far'iĝ'u provizor'a prezid'ant'o. En februar'o Yar'Adua sekret'e re'ven'is al Niĝerio, sed neni'u, krom kelk'a'j islam'a'j kaj krist'an'a'j klerik'o'j, ricev'is la permes'o'n de li'a edz'in'o Turai vizit'i la prezid'ant'o'n.

Nobel-premi'it'o

Dum'e mal'ver'e raport'is amas'komunik'il'o'j pri la san'stat'o de Yar'Adua. Mult'a'j hom'o'j, inkluziv'e de la sol'a niĝeria Nobel-premi'it'o Wole Soyinka, protest'is kontraŭ la reg'ist'ar'o kaj la kondut'o de la edz'in'o de Yar'Adua. Est'is eĉ raport'it'e en januar'o, ke la prezid'ant'o mort'is. Tia'manier'e, antaŭ la ver'a mort'o, prov'is okup'i plej alt'a'j'n reg'ist'ar'a'j'n pozici'o'j'n politik'ist'o'j de la nord'a'j region'o'j.

Prem'at'e de la nord'ul'o'j, la provizor'a prezid'ant'o fin'e eks'ig'is la tut'a'n ŝtat'a'n ekzekutiv'o'n en'posten'ig'it'a'n de Yar'Adua. Tial ministr'a'n posten'o'n ricev'is nev'o de Yar'Adua.

Jonathan est'as jam inaŭgur'it'a kiel 14a prezid'ant'o de Niĝerio. Iam'a universitat'a lekci'ist'o, li far'iĝ'is vic'estr'o de Bayelsa-ŝtat'o en 1999 kaj post'e, pro la korupt'o de la ŝtat'estr'o, ties post'e'ul'o. En 2007 Yar'Adua elekt'is li'n vic'prezid'ant'o.

Princ'o Henrik'o OGUINYE/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Princ'o Henrik'o Oguinye/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mister'o'j

Ne mal'mult'a'j afer'o'j en la mond'o est'as mister'o'j por mi, ekzempl'e en fizik'o. En la gimnazi'o kaj dum stud'ad'o mi ĉiam hav'is sufiĉ'e da problem'o'j por kompren'i ties karakter'o'n kaj ĝi'a'j'n detal'o'j'n. Ĝis hodiaŭ mi mir'as pri mult'a'j fac'et'o'j de fizik'o.

Kun interes'o tamen mi sekv'is la instal'ad'o'n de la esplor'centr'o CERN en Ĝenevo. Daŭr'is tre long'e, ĝis fin'e ĝi ver'e funkci'is; la mond'o jam rid'is pri la dum long'a temp'o van'a'j klopod'o'j de tie'a'j fizik'ist'o'j real'ig'i la projekt'o'n. Nun tamen ĝi marŝ'as. Tem'as pri tiel nom'at'a partikl'o'akcel'il'o, la plej grand'a iam ajn konstru'it'a de hom'o'j. En la maŝin'o oni pel'as proton'o'j'n per rekord'a'j rapid'eg'o'j tra rond'a tunel'o por tiel esplor'i la est'iĝ'o'n kaj struktur'o'n de la univers'o. La esplor'projekt'o kost'as tre, tre mult'e. Sol'e la konstru'ad'o vor'is tri miliard'o'j'n da eŭr'o'j. Kaj kompren'ebl'e la salajr'o'j de la part'o'pren'ant'a'j scienc'ist'o'j kost'as mult'e. Ĉu kelk'a'j rekord'rapid'a'j proton'o'j prav'ig'as tia'n kost'o'n? Kaj kiu'n gajn'o'n tio ebl'e al'port'os?

Nu, oni ebl'e vid'u la rilat'o'j'n al ali'a'j grand'a'j kaj grav'a'j esplor'kamp'o'j, ekzempl'e astronomi'o, genetik'o aŭ spac'vetur'ad'o. Montr'iĝ'as, ke modern'a'j teleskop'o'j, kiu'j'n oni instal'as en la spac'o, laŭ la kost'o'j est'as kompar'ebl'a'j kun CERN. Pri teleskop'o'j neni'u plend'as, ĉar esplor'ad'o de la spac'o est'as ĝeneral'e hom'a interes'o. Sed por ver'e kompren'i la struktur'o'n de la univers'o, supoz'ebl'e oni bezon'as ambaŭ sfer'o'j'n, la makro'kosm'o'n kaj la mikrokosm'o'n. Kaj la kost'o de CERN relativ'iĝ'as drast'e, se oni kompar'as la plej grand'a'n impost'mal'ŝpar'o'n de la last'a'j jar'dek'o'j: la inter'naci'a'n kosm'o'staci'o'n. La scienc'a valor'o de tiu orbit'a loĝ'o'kontener'o est'as bagatel'a kompar'e kun ek'kon'o'j per teleskop'o'j, mars'robot'o'j kaj do partikl'o'akcel'il'o'j. Ses proviz'o'flug'o'j per la kosm'o'pram'o kost'as sam'e mult'e kiel la nov'a akcel'il'o de CERN. Ni ne sci'as, kiu'j'n rezult'o'j'n ĝi ver'e al'port'os. Sed jam nun kelk'a'j invent'aĵ'o'j lig'it'a'j al ĝi est'as util'a'j, ekzempl'e la sensor'o'blat'o'j en cifer'ec'a'j kamera'o'j.

En 1992 oni ĉe CERN invent'is la tut'ter'a'n teks'aĵ'o'n – kiu ja memor'as tio'n? Ĝeneral'e valid'as por fizik'o: oni dev'as mult'o'n el'prov'i, eĉ se nur iu'j afer'o'j ver'e est'os util'a'j. Ni pren'u la relativ'ec'teori'o'n de Einstein [ajnŝtajn]. Li ne el'pens'is ĝi'n, por ke hodiaŭ aŭtomobil'ist'o'j help'e de navig'a'j sistem'o'j pov'u trov'i si'a'j'n cel'o'j'n. Sed sen la formul'o'j de Einstein ni ne hav'us tia'j'n praktik'a'j'n bir'il'o'j'n. Ni do trankvil'e atend'u la esplor'o'j'n en Ĝenevo; supoz'ebl'e ili ne est'os van'a'j.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Trajn'e al Baltio

En maj'o 2010 en la et'a litova-pol'a lim'punkt'o Mockava ek'is inter'naci'a projekt'o nom'at'a „Rail Baltica”, kies cel'o est'as per eŭrop'dimensi'a fer'voj'o kun'lig'i la balt'a'n region'o'n – Litovion, Latvi'o'n, Estoni'o'n – kun okcident'a Eŭrop'o. Tiu ide'o jam de'long'e flirt'is en la kap'o'j de la region'a'j aŭtoritat'ul'o'j kaj instanc'o'j de Eŭrop'a Uni'o, sed fin'a decid'o ven'is nur nun.

Por trajn'e kun'lig'i Baltion kun la ceter'o de Eŭrop'o oni fin'fin'e decid'is ne konstru'i nov'a'n fer'voj'o'n, sed re'konstru'i la mal'nov'a'n, konstru'it'a'n dum la sovetia period'o. Pavel Telička, la kun'ord'ig'ant'o de la projekt'o, klar'ig'is, ke la unu'a etap'o de la projekt'o dev'as fin'iĝ'i en la jar'o 2014. La nov'a eŭrop'a fer'voj'lini'o ir'os kun'e kun la sovetia larĝ'trak'a. La unu'a etap'o kun'lig'os la lim'urb'et'o'n Mockava kun Kaunas, la du'a urb'o de Litovio. Nur en la lok'o'j, kie tio montr'iĝ'os ne'ebl'a, est'os konstru'at'a nov'a part'o. Tiel la kost'o'j de la projekt'o fal'is de la antaŭ'e plan'it'a'j 580 milion'o'j da eŭr'o'j ĝis 232 milion'o'j. 27 % de la neces'a'j mon'rimed'o'j liver'as Eŭrop'a Uni'o.

La projekt'o'n kun'e real'ig'os pol'o'j kaj eston'o'j. Est'ont'e la fer'voj'o, part'o de la tut'eŭrop'a transport-ret'o Ten-T, kun'lig'os la tri balt'a'j'n land'o'j'n kaj konduk'os ĝis Helsink'o, la ĉef'urb'o de Finnlando. Rail Baltica unu'e kontribu'os al la ekonomi'a kresk'o de la region'o kaj nur post'e util'os al pasaĝer'a trafik'o. Komenc'e la rapid'o de la ŝarĝ'trajn'o'j est'os nur ĉirkaŭ 90 km/h.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pavel Telička, diplomat'o kaj eŭropokrato

Pavel Telička nask'iĝ'is en 1965 en Vaŝington'o en la famili'o de ĉeĥ'o'slovak'a diplomat'o. Li labor'is dum plur'a'j jar'o'j en la ĉeĥ'o'slovak'a, post'e ĉeĥ'a ministr'ej'o pri ekster'land'a'j afer'o'j kaj est'is la ĉef'a inter'trakt'ant'o dum la procedur'o de la al'iĝ'o de Ĉeĥi'o al Eŭrop'a Uni'o. En 2004 li dum mal'long'a temp'o est'is eŭrop'a komision'an'o. Post'e li aktiv'is kiel konsil'ist'o pri eŭrop'a'j afer'o'j.

Ĉar la komplik'a projekt'o Rail Baltica nur pen'e progres'is, Telička en 2007 est'is nom'um'it'a kiel ĝi'a kun'ord'ig'ant'o.

RR
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de rr el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nov'a politik'a era'o

Post 60 jar'o'j Briti'o hav'as de'nov'e koalici'a'n reg'ist'ar'o'n. Tut'land'a'j elekt'o'j, okaz'int'a'j en maj'o, liver'is parlament'a'n pli'mult'o'n nek al la reg'ant'a Labor'ist'a Parti'o nek al la ĉef'opozici'a Konservativ'a Parti'o. Sekv'is kvar tag'o'j da diskut'o'j, konjekt'o'j, propon'o'j kaj kontraŭ'propon'o'j, ĝis fin'e est'as anonc'it'e, ke la nov'a reg'ist'ar'o konsist'os el koalici'o inter la Konservativ'a Parti'o kaj la Liberal-Demokrat'a Parti'o.

En mult'a'j eŭrop'a'j land'o'j normal'as elekt'o'j, kiu'j ne liver'as klar'a'n, unu'parti'a'n reg'ist'ar'o'n. Sam'e normal'as koalici'o'j. En Briti'o, tamen, jam de pli ol du'on'jar'cent'o – krom kelk'a'j ne'formal'a'j inter'konsent'o'j – reg'is land'nivel'e aŭ la Labor'ist'a aŭ la Konservativ'a Parti'o sen help'o de tri'a'j, pli mal'grand'a'j parti'o'j.

Nur ekzempl'e en Skot'land'o kaj Kimri'o trov'ebl'is en la tie'a'j t.n. parlament'o kaj asemble'o koalici'o'j. Ĝeneral'e, tamen, brit'o'j ne kompren'as, kaj pro ne'sci'o mal'fid'as, koalici'o'j'n. Brit'o'j do nun mir'as, ke kandidat'o'j, kiu'j akr'e kritik'is unu la ali'a'n dum elekt'o-kampanj'o, nur kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e koleg'e kaj kun'e star'as, ŝultr'e-al-ŝultr'e, por prezent'i komun'a'n platform'o'n al la publik'o.

Verd'a Parti'o

En la elekt'o'j gajn'is la Konservativ'a Parti'o kun 36,1 % de la voĉ'o'j 306 parlament'a'j'n seĝ'o'j'n: neces'as 325 por akir'i pli'mult'o'n. La Labor'ist'a Parti'o ŝrump'is kun 29 % al 258 seĝ'o'j. La Liberal-Demokrat'a Parti'o kun 23 % rikolt'is 57 seĝ'o'j'n. Ali'a'j parti'o'j, ekzempl'e kimr'a'j, skot'a'j kaj nord-irlandaj, gajn'is la ali'a'j'n seĝ'o'j'n. Unu'a'foj'e, krom'e, venk'is kandidat'o de la Verd'a Parti'o. Kia kontrast'o kun la situaci'o antaŭ unu jar'o, kiam ĉiu prognoz'is lavang'o-venk'o'n por la konservativ'ul'o'j.

Rimark'ebl'as, ke mank'as proporci'a reprezent'ad'o en Brit'o (almenaŭ por land'a'j elekt'o'j). Ekzempl'e, la el'cent'aĵ'o de la voĉ'o'j por la liberal-demokrat'o'j ne spegul'as la relativ'e mizer'a'n nombr'o'n de parlament'an'o'j. Not'ind'as, ceter'e, ke dum la konservativ'ul'o'j – kompar'e kun la last'a'j tut'land'a'j elekt'o'j – pli'grand'ig'is si'a'n el'cent'aĵ'o'n de la voĉ'o'j per 3,8 % kaj gajn'is tiel 97 nov'a'j'n deput'it'o'j'n, la liberal-demokrat'o'j, kies el'cent'aĵ'o kresk'is je 1 %, perd'is kvin deput'it'o'j'n.

Akr'e mok'at'a

La rezult'o'j prezent'is dilem'o'n al la estr'o de la Liberal-Demokrat'a Parti'o, Nick Clegg [nik kleg]. Tradici'e, tiu ĉi mal'dekstr'a-centr'a parti'o – parentez'e dum jar'dek'o'j akr'e mok'at'a de la du pli grand'a'j parti'o'j – sent'is si'n pli komfort'a kun la teori'e mal'dekstr'a sed praktik'e dekstr'a-centr'a Labor'ist'a Parti'o. Sed subit'e ĝi trov'is si'n svat'at'a de du rival'o'j, ambaŭ pret'a'j kompromis'i kaj dolĉ'ig'i si'a'j'n politik'o'j'n laŭ liberal-demokrat'a'j gust'o'j.

Tamen ver'dir'e, pro la mal'fort'o de la Labor'ist'a Parti'o – el'ĉerp'it'a kaj mal'popular'a post 13 jar'o'j da pov'o, unu'e sub Tony Blair, last'e sub Gordon Brown – Clegg apenaŭ pov'is traf'i ali'a'n decid'o'n ol akcept'i la man'o'n de la dekstr'em'a konservativ'a parti'o estr'at'a de David Cameron [kámeron].

Ministr'a'j posten'o'j

Tial Cameron, sub'ten'at'a de la liberal-demokrat'o'j, far'iĝ'is la 52a brit'a ĉef'ministr'o kaj la plej jun'a – 43-jar'aĝ'a – jam de 200 jar'o'j. Vic'ĉef'ministr'o far'iĝ'is Clegg. La kabinet'o konsist'as ĉef'e el konservativ'ul'o'j; tamen kvin liberal-demokrat'o'j ricev'is alt'a'j'n ministr'a'j'n posten'o'j'n.

Tia'manier'e, malgraŭ konstern'iĝ'o inter liberal-demokrat'o'j, ke ili'a mal'dekstr'em'a parti'o kun'labor'as koalici'e kun dekstr'a konservativ'a reĝim'o, est'iĝ'as tamen esper'o'j, ke la partner'o-parti'o brems'os kaj centr'ig'os la eksces'o'j'n de kelk'a'j en la kabinet'o de Cameron. Pozitiv'as la unu'a'j indik'o'j: la konservativ'ul'o'j akcept'is kelk'a'j'n politik'o'j'n de la liberal-demokrat'o'j kaj promes'is esplor'i pli proporci'a'n voĉ'don'a'n sistem'o'n. Ambaŭ parti'o'j konsent'is, ke la ĉef'a kaj plej urĝ'a task'o koncern'as la mal'fort'o'n de publik'a'j financ'o'j kaj la ankoraŭ febl'a'n brit'a'n ekonomi'o'n.

Ŝat'i kaj aprob'i

Briti'o en'ir'as epok'o'n de ne'cert'o. Ne'cert'o pri la koalici'o – ĉu ĝi kolaps'os, ĉu ĝi el'ten'os – kaj ne'cert'o pri la rimed'o'j neces'a'j por san'ig'i la ekonomi'o'n. Se la koalici'o kun'e kaj efik'e solv'os la problem'o'j'n front'ant'a'j'n la land'o'n, pov'as est'i, ke brit'o'j lern'os ŝat'i kaj eĉ dezir'i ĉi tiu'n nov'a'n politik'a'n kun'labor'em'o'n.

Se ne, la liberal-demokrat'o'j est'os sen'dub'e kulp'ig'it'a'j pri la fiask'o. La iam'a'j svat'int'o'j, miel'vort'a'j kaj promes'plen'a'j, far'iĝ'os de'nov'e la mok'ant'a'j, vip'lang'a'j tiran'o'j de antaŭ'e: la parti'o, jam streĉ'at'a pro si'a iom ŝok'a apog'o de dekstr'em'a konservativ'a „mal'amik'o”, est'os pist'it'a ĉe la ven'ont'a'j elekt'o'j en 2015. Tamen inter'temp'e brit'o'j ĝu'as – iom nervoz'e – ĉi tiu'n nov'a'n politik'a'n spektakl'o'n.

Paul GUBBINS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Gubbins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kuraĝ'u mal'obe'i!

Ne nur ge'lern'ant'o'j kaj ge'patr'o'j sed ankaŭ scienc'ist'o'j postul'as baz'a'j'n ŝanĝ'o'j'n en la kler'ig'a sistem'o de Germanio. Tamen la respond'ec'ul'o'j rigid'e rezist'as ŝanĝ'o'j'n kaj defend'as instru'a'n struktur'o'n en'konduk'it'a'n antaŭ 200 jar'o'j por cert'ig'i, ke soci'a'j klas'o'j rest'u apart'a'j, tiel ke nobel'a'j, riĉ'ul'a'j kaj alt'rang'ul'a'j id'o'j ne kontakt'u prolet'a'j'n infan'o'j'n.

Karakteriz'aĵ'o de la german'a lern'ej'a sistem'o est'as tre fru'a kaj ripet'a dis'ig'o de la infan'o'j, krom'e ne'sufiĉ'a financ'ad'o, ne'kontent'ig'a'j rezult'o'j kaj social'a determin'ec'o. UN-komisar'o Vernor Muñoz [munjós] taks'is la situaci'o'n pek'o kontraŭ la hom'a'j rajt'o'j: la selekt'a lern'ej'a sistem'o diskriminaci'as infan'o'j'n de mal'riĉ'ul'o'j kaj migr'int'o'j kaj eĉ handikap'ul'o'j'n.

Do, en Germanio, je la aĝ'o de naŭ jar'o'j, infan'o'j est'as dis'ig'at'a'j en plur'a'j'n divers'valor'a'j'n kler'ig'a'j'n sistem'o'j'n: popol'lern'ej'o, mez'lern'ej'o kaj gimnazi'o. Handikap'ul'o'j kaj tre mal'bon'e progres'ant'a'j lern'ant'o'j est'as izol'at'a'j en apart'a'j lern'ej'o'j.

Sindikat'o

Tiu situaci'o instig'is la instru'ist'o-sindikat'o'n risk'i eksperiment'o'n. Ĝi organiz'is film'seri'o'n „La est'ont'a lern'ej'o – ekzempl'o'j de pli bon'a lern'ad'o”. Dek film'o'j montr'is aktual'a'j'n problem'o'j'n, analiz'is kaŭz'o'j'n kaj montr'is manier'o'j'n, kiel lern'ej'o'j pov'us est'i demokrat'e organiz'it'a'j, kaj kiel lern'ad'o pov'us mem'respond'ec'e kaj efik'e okaz'i.

La seri'o komenc'iĝ'is per premi'it'a film'o Der Di'e Das de Sophie Narr [sof'i nar]. Por kompren'i la titol'o'n, nepr'as sci'i, ke en la german'a ĉiu substantiv'o hav'as gramatik'a'n genr'o'n. Ne facil'as diven'i la genr'o'n de vort'o, eĉ por de'nask'e german'e parol'ant'a'j. Infan'o'j el divers'a'j kultur'o'j en la unu'a lern'ej'a klas'o stumbl'as je tiu problem'o. Akr'e la instru'ist'in'o demand'as ĉe ĉiu vort'o: „Der? Di'e? Das?” La reĝisor'in'o observ'ad'is dum pli ol unu jar'o kvar infan'o'j'n kaj film'e dokument'ad'is ili'a'j'n apog'o'j'n, klopod'o'j'n, pen'o'j'n, mal'sukces'o'j'n, kverel'o'j'n, sufer'o'j'n, humil'iĝ'o'j'n. La film'o bon'eg'e montr'as la emoci'a'j'n ŝarĝ'o'j'n.

Emoci'o'j

Tamen en plen'a klas'ĉambr'o ne est'as lok'o por emoci'o'j. Ĉiu'tag'e la infan'o'j batal'as por akomod'o, konform'iĝ'o, labor'o, sukces'o. Ĉiu batal'as sol'ec'e. La film'o sen'vort'e demand'as: Kiel stat'as soci'o, kiu sufok'as la sci'vol'em'o'n, entrepren'em'o'n kaj kre'em'o'n de si'a'j infan'o'j, ĉar ĝi ne dispon'ig'as temp'o'n kaj spac'o'n sub'ten'i, stimul'i kaj progres'ig'i ili'n?

Ali'a film'o montr'is kiel nov'a direktor'in'o ĉe ali'a lern'ej'o prov'is ŝanĝ'i mal'nov'a'j'n kutim'o'j'n. Enja Riegel [rigel] for'ig'is mur'o'j'n por kre'i lok'o'j'n, kie okaz'is liber'a lern'ad'o. Part'e ŝi rezign'is pri not'o'j. Lern'ant'o'j mem lern'is si'n pri'taks'i kaj atest'o'j detal'e pri'skrib'is lern'ad'o'n. Lecion'o'j laŭ instru'plan'a pri'skrib'o okaz'as nur dum du'on'jar'o.

Dum ali'a du'on'o la infan'o'j ĝu'as divers'a'j'n aktiv'ec'o'j'n: prepar'o de publik'a teatr'aĵ'o, ekskurs'o'j, projekt'o'j. Kresk'is la sukces'o'j de la lern'ant'o'j – kaj sam'temp'e kresk'is la konsent'o de la instru'ist'ar'o, kiu unu'e kontraŭ'is la ŝanĝ'o'j'n.

Aŭtonomi'o

Film'o pri „tut'tag'a'j lern'ej'o'j”, kie infan'o'j stud'as tut'tag'e kaj tie tag'manĝ'as, montr'is mal'glat'a'n evolu'o'n. Nun oni konsider'as tut'tag'a'j'n lern'ej'o'j'n neces'aĵ'o, por ke infan'o'j komun'e ĝu'u divers'a'j'n eduk'a'j'n ebl'o'j'n. Tamen pro la aŭtonomi'o de la german'a'j federaci'a'j ŝtat'o'j pri instru'ad'o ekzist'as mal'sam'a'j lern'ej'a'j sistem'o'j.

En la film'seri'o est'is prezent'at'a'j lern'ej'o'j ankaŭ en ali'a'j land'o'j, ekzempl'e Skandinavi'o. Dum en Germanio oni el'spez'as instru'cel'e 4,8 % de la mal'net'a en'land'a produkt'o, en Islando oni el'spez'as 8,0 %, en Svedi'o 6,3 % kaj en Finnlando 5,8 %. Vid'ebl'is lern'ej'o'j ankaŭ en Israelo kaj en Uson'o. En ambaŭ land'o'j ekzist'as lern'ej'o'j, kie infan'o'j mem organiz'as si'a'n stud'program'o'n aŭ eĉ hav'as la rajt'o'n mal'dung'i si'a'j'n instru'ist'o'j'n. Ĉe la uson'a lern'ej'o, malgraŭ – aŭ pro – la liber'ec'o, 80 % de la lern'ej'an'o'j ir'as universitat'e'n. La tie'a metod'o sekv'as la natur'a'n sci'vol'o'n kaj lern'manier'o'n de hom'o'j. Ĝi est'ig'as prudent'a'n ord'o'n per ekzempl'o'don'a ver'a demokrati'o. Rezult'as mem'konsci'a'j, decid'kapabl'a'j kaj respond'ec'em'a'j hom'o'j.

Reglament'o'j

Lev'iĝ'as la demand'o, kiam en Germanio okaz'os ŝanĝ'o'j tiu'direkt'e'n. La respond'o: Ne sufiĉ'as atend'i politik'ist'o'j'n. Oni mem ag'u. La iniciat'em'a direktor'in'o, Enja Riegel, konsil'is: „Kuraĝ'u mal'obe'i reglament'o'j'n kaj inĝeni'e interpret'u instru'program'o'j'n”.

La film'o'j kaj diskut'o'j montr'is, ke neces'as ali'a koncept'o, ali'a soci'a kultur'o. Neces'as reciprok'a respekt'o kaj estim'o. Instru'ad'o est'as oft'e mis'interpret'at'a kiel profesi'a kler'ig'o. Ekonomi'ec'a vid'manier'o redukt'as la instru'ad'o'n ĝis la postul'o'j de industri'o, komerc'o ktp, kiu'j konsider'as nur labor'fort'o'j'n, ne valor'a'j'n jun'a'j'n hom'o'j'n. Tamen instru'ad'o grav'as, ĉar infan'o'j est'as la fundament'o de la est'ont'ec'o.

Jomo IPFELKOFER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jomo Ipfelkofer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pervers'a pedagogi'o - dram'ec'a didaktik'o

Jen konciz'a unu'akt'a dram'et'o kun nur tri rol'ul'o'j. La unu'a – iu ŝajn'e mild'a erudici'a profesor'o kun signif'a reputaci'o, kiu akcept'as lern'ant'o'j'n unu'op'e en si'a hejm'o, la du'a – li'a dom'mastr'in'o kaj la tri'a – jun'a student'in'o, kiu far'iĝ'as nov'a lern'ant'o ĉe la profesor'o.

La komenc'a'j paĝ'o'j de la verk'o don'as en'scen'ig'a'j'n instrukci'o'j'n kaj gvid'o'n por la aktor'o'j kiel prezent'i kaj modif'i la person'ec'o'j'n de la rol'ul'o'j dum la dram'o. Sekv'e, se vi leg'as la verk'o'n en libr'a form'o, vi jam hav'as ide'o'n pri la ver'ŝajn'e atend'ebl'a mis'ir'o de event'o'j. Spert'ant'e la verk'o'n kiel spekt'ant'o en teatr'o, tiu'j inform'o'j far'iĝ'os (en lert'a sur'scen'ig'o!) nur laŭ'grad'e evident'a'j al vi dum la dis'volv'iĝ'o de la dram'et'o. Se vi kon'as la verk'ist'o'n, vi tamen hav'as antaŭ'suspekt'o'j'n pri la atend'ebl'a'j bizar'aĵ'o'j!

Oni sci'vol'as, ĉu cel'o de la aŭtor'o est'is fakt'e mok'i iu'j'n tro'ig'o'j'n kaj kritik'ind'aĵ'o'j'n de la tiam'a instru'ad'o aŭ simpl'e kre'i teatr'aĵ'et'o'n plen'a je absurd'aĵ'o'j, logik'a'j kontraŭ'dir'o'j kaj kalembur'o'j. Ni supoz'u, ke li efektiv'e vol'is kritik'i la instru'ad'o'n – jen instru'ist'o, kiu plen'e ignor'as la bezon'o'j'n aŭ dir'o'j'n de la lern'ant'o, kiu turn'as la noci'o'j'n de motiv'ig'o al lern'dezir'o sur si'a'n kap'o'n, mort'ig'ant'e anstataŭ spron'ant'e tio'n; kiu kre'as mal'facil'aĵ'o'j'n, kie ili ne dev'us ekzist'i por aspekt'ig'i la lern'ad'o'n apenaŭ sekv'ebl'a mistik'a procez'o kaj dir'as ne'kompren'ebl'aĵ'o'j'n, kiu'j lev'as har'fend'aĵ'o'j'n ĝis la nivel'o de viv'neces'a'j lern'aĵ'o'j.

La serv'ist'in'o en'ven'as de temp'o al temp'o, dir'ant'e zorg'ig'a'j'n avert'o'j'n, kiu'j pruv'iĝ'as ĉiam pli traf'a'j. La kulmin'o okaz'as, kiam la profesor'o – kiel bon'e dres'it'a Cseh-instru'ist'o – pren'as fizik'a'n objekt'o'n por klar'ig'i si'a'n tez'o'n. Tiu objekt'o fakt'e est'as minac'il'o, kies preciz'a'n tip'o'n ni ne mal'kaŝ'os, kiel sam'e la teatr'aĵ'a'n fin'o'n. Eg'e defi'a traduk'o'task'o – lert'e plen'um'it'a, kun'e kun adapt'et'o'j por konven'ig'i la verk'o'n por esperant'ist'a publik'o. Se la verk'o abund'e leg'iĝ'os, ni dev'as tim'i pri la varb'sukces'o ĉe est'ont'a'j kurs'o'j de Ile'i.

Stefan MAcGILL
Eŭgen'o Ionesco (1909-1994): La lecion'o (1950). El la franc'a traduk'is Armela LeQuint kaj Ĵak Le Puil. Eld. La Kancer'klinik'o, Thaumiers, 2010. 50 paĝ'o'j.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.
Ĉu vi trov'as tiu'n ĉi recenz'o'n util'a? Tiam bon'vol'u montr'i vi'a'n simpati'o'n kaj flat'u ni'n per la jen'a buton'o!
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan MacGill el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Parad'o de toler'em'o

Unu'a'foj'e parad'is en Litovio sam'seks'em'ul'o'j. Jam de long'e ne kuraĝ'is la instanc'o'j permes'i event'o'n tia'n, tim'ant'e mal'aprob'o'n kaj kontraŭ'star'o'n, sed fin'e okaz'is en maj'o la aranĝ'o „Por la egal'ec'o”.

Part'o'pren'is la parad'o'n en la ĉef'urb'o Vilnius ĉirkaŭ 300 hom'o'j. Ĝi'n salut'is la sved'a ministr'in'o pri EU-afer'o'j, Birgitta Ohlson, kaj membr'o'j de la eŭrop'a kaj litova parlament'o'j. Ili sub'strek'is la grav'ec'o'n de la event'o rilat'e defend'ad'o'n de hom'a'j rajt'o'j en Litovio.

Kolbas'et'o'j

Anocis afiŝ'o'j: „Kial mi'a am'o kaŭz'as vi'a'n mal'am'o'n?”, „Por famili'a divers'ec'o” kaj „Am'o ne kon'as seks'o'j'n”. Gard'is la parad'ant'o'j'n ĉirkaŭ 800 polic'ist'o'j kontraŭ tiu'j, kiu'j kri'e esprim'is si'a'n koler'o'n kaj ĵet'is botel'o'j'n, kolbas'et'o'j'n, kaj eĉ fum'o-bomb'o'n. Du parlament'an'o'j salt'is super bar'il'o kaj atak'is parad'ant'o'j'n. La polic'o arest'is en'tut'e 19 agres'int'o'j'n.

Kelk'dek'o da hom'o'j esprim'is si'a'n mal'kontent'o'n ĉe la katedral'o de Vilnius, kie ili preĝ'is „por sav'i Litovion”. Ali'a pet'is la demisi'o'n de la urb'estr'o de Vilnius. Lev'iĝ'as do la demand'o, ĝis kiu grad'o Litovio fakt'e toler'em'as.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nov'a vent'o

Tra'blov'as Hungari'o'n nov'a politik'a vent'o. Parlament'a'j balot'o'j en april'o for'bala'is ok jar'o'j'n da social'ist'a reg'ad'o. La mal'venk'o'n kaŭz'is ne nur la ekonomi'a kriz'o sed ankaŭ korupt'o.

En la unu'a balot-rond'o laŭ list'a sistem'o la dekstr'ul'o'j ricev'is 53 % de la voĉ'o'j kaj sam'temp'e grand'a'n part'o'n de la individu'a'j kandidat'o'j. En la du'a rond'o ili ĉie venk'is krom en tri seĝ'o'j. La nov'a ĉef'ministr'o far'iĝ'is Viktor Orbán, kiu ĉef'ministr'is inter 1998 kaj 2002.

Cigan'o'j

Li'a parti'o rajt'as ŝanĝ'i ĉiu'j'n leĝ'o'j'n, eĉ la konstituci'o'n, ĉar ĝi dispon'as pri neces'a pli'mult'o. Ŝanĝ'o'j, tamen, ne solv'os ĉiu'j'n problem'o'j'n. Unu el tiu'j koncern'as cigan'o'j'n. Nov'a kaj ekstrem'a parti'o, Jobbik, kampanj'as kontraŭ cigan'o'j. Orbán nepr'e solv'u la cigan'o-problem'o'n ĉar, se ne, Jobbik pli'fort'iĝ'os.

Tamen la plej grand'a task'o est'as solv'i la financ'a'n kriz'o'n. Laŭ plej freŝ'a'j sci'ig'o'j la land'o jam iom'et'e el'ir'is la kriz'o'n, sed sen'labor'ec'o rest'as alt'a (11 %), kaj sam'e la inter'naci'a ŝuld'o. Orbán hav'os ankaŭ ali'a'n task'o'n. En la sekv'a jar'o li est'os laŭ'vic'a prezid'ant'o de Eŭrop'a Uni'o. Tial Hungari'o dev'as prezent'i laŭ'ebl'e plej bon'a'n profil'o'n al la eŭrop'a'j politik'ist'o'j.

Karlo JUHÁSZ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Karlo Juhász el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kompens'o rel-ativa

Kompens'i pasaĝer'o'j'n pro trajn-mal'fru'iĝ'o'j cel'is la aŭstr'a parlament'o per leĝ'o aprob'it'a en mart'o. Tio signif'as, ke en la last'a'j monat'o'j amas'e star'as hom'o'j ĉe la giĉet'o'j de Aŭstr'a'j Federaci'a'j Fer'voj'o'j (AFF). Ĉiam pli da pasaĝer'o'j – ĉirkaŭ 1000 monat'e – postul'as re'pag'o'n de si'a mon'o. Tio'n kaŭz'is mal'fru'iĝ'o'j ĉef'e en long'distanc'a trafik'o: ĉiu kvar'a trajn'o ne akurat'as. Tamen nur du'on'o de la plend'o'j est'as valid'a'j.

En mal'long'distanc'a trafik'o kompens'o'n ricev'as nur posed'ant'o'j de jar'bilet'o'j. Mon'o est'as re'pag'it'a, se ĉe iu lini'o dum unu monat'o pli ol 10 % de la trajn'o'j mal'fru'as je almenaŭ 5 %. Pasaĝer'o'j aŭtomat'e ricev'as 10 % de la monat'a bilet'prez'o. La fer'voj'o ne re'pag'as mon'o'n, se ĝi ne respond'ec'as pri la mal'fru'iĝ'o'j, ekzempl'e okaz'e de natur'katastrof'o.

Rezign'i

Ali'manier'e funkci'as kompens'o'j ĉe long'distanc'a trafik'o. Pasaĝer'o ricev'as 25 % de la bilet'valor'o, se la trajn'o mal'fru'iĝ'as je 60 minut'o'j. Ĉe mal'fru'iĝ'o de 120 minut'o'j la re'pag'o est'as 50 %. Se la mal'fru'iĝ'o okaz'as antaŭ la vetur'komenc'o, oni pov'as rezign'i kaj re'ricev'i la tut'a'n vetur'prez'o'n.

Se la vetur'o pro mal'fru'iĝ'o iĝ'as sen'senc'a, oni pov'as vetur'i per ali'a trajn'o aŭ ricev'i la bilet'valor'o'n. Ĉe iu'j cirkonstanc'o'j la fer'voj'o'j pag'as ankaŭ taksi'o'n aŭ tra'nokt'o'n en hotel'o. La cel'o de AFF en tiu trafik'spec'o est'as ating'i 80 % de akurat'ec'o.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Decid'o ekzamen'at'a

Magistr'iĝ'ont'o'j ĉe alban'a'j universitat'o'j dev'os tra'pas'i ekzamen'o'n pri la angl'a lingv'o, decid'is last'a'temp'e la alban'a reg'ist'ar'o. La angl'a, laŭ la alban'a ĉef'ministr'o Sal'i Berisha – ceter'e honor'a prezid'ant'o de alban'a'j angl'em'ul'o'j –, lud'as „ĉiam pli grav'a'n rol'o'n en inter'naci'a'j afer'o'j”.

Fort'e kontraŭ'is la decid'o'n universitat'a'j instru'ist'o'j kaj ali'a'j. La decid'o'n ili taks'is absurd'a, atent'ig'ant'e, ke pli ol 95 % de la magistr'iĝ'ont'o'j si'n okup'as per alban'lingv'a'j kaj en'land'a'j afer'o'j. Ceter'e ili oft'e jam sci'pov'as fremd'a'j'n lingv'o'j'n, invest'int'e temp'o'n kaj mon'o'n. Unu el la kritik'ant'o'j eĉ al'don'is, ke la ĉef'ministr'o mem tra'pas'u la ekzamen'o'n, ĉar tiu ne flu'e parol'as la angl'a'n.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sufer'as la ĉeval'o'j

Mal'sat'strik'as membr'o'j de la opozici'a alban'a social'ist'a parti'o, star'ig'int'e tend'ar'o'n inter la ĉef'ministr'ej'o kaj la parlament'ej'o en Tiran'o.

En la tend'ar'o en'ferm'is si'n 200 hom'o'j, inkluziv'e de 20 deput'it'o'j de la parti'o estr'at'a de Ed'i Ram'a. La mal'sat'strik'ant'o'j postul'as, ke oni mal'ferm'u balot'il'uj'o'j'n de la elekt'o'j de juni'o 2009, kiam ambaŭ ĉef'a'j parti'o'j gajn'is preskaŭ sam'a'n nombr'o'n de sid'lok'o'j en la parlament'o.

Rezult'o'j

La Demokrat'o'j, nun reg'ant'a'j kun social'ist'a frakci'o, kontraŭ'as, dir'ant'e, ke la rezult'o'n jam konfirm'is la koncern'a'j juĝ'ej'a'j instanc'o'j. La Demokrat'o'j tim'as, ke, mal'ferm'int'e la uj'o'j'n, oni trov'os, ke la rezult'o'j de la balot'o'j est'as manipul'it'a'j.

Kelk'a'j strik'ant'o'j jam for'las'is la tend'ar'o'n pro san'a'j kial'o'j. Inter'temp'e la strik'o damaĝ'as la reputaci'o'n de Albanio en Eŭrop'a Uni'o, lez'ant'e la aspir'o'j'n de alban'o'j liber'e mov'iĝ'i tra EU. Laŭ popol'a proverb'o: „Kiam la ĉeval'ist'o'j kverel'as, sufer'as la ĉeval'o'j”.

.
Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Vest'aĵ'a verdikt'o

En plur'a'j municip'o'j de Belgi'o, ekzempl'e en Antverpeno kaj Gent'o, jam de mult'a'j jar'o'j ekzist'as leĝ'o, kiu mal'permes'as la port'ad'o'n de vest'aĵ'o'j, kiu'j mal'ebl'ig'as tuj'a'n re'kon'o'n. Nur dum la tag'o'j ĉirkaŭ karnaval'o la urb'estr'o'j kutim'as provizor'e nul'ig'i tiu'n mal'permes'o'n.

En april'o la federaci'a Ĉambr'o de Reprezent'ant'o'j ĝeneral'ig'is tiu'n leĝ'o'n kaj valid'ig'is ĝi'n por la tut'a teritori'o. Laŭ'dir'e Belgi'o est'as la unu'a ŝtat'o, kiu tiel mal'permes'as mask'o'j'n en la publik'a viv'o. La propon'o pri ĝeneral'ig'o ven'is de la valon'a parti'o Mov'ad'o Re'form'ism'a (MR) kaj est'is preskaŭ unu'anim'e akcept'it'a.

Arm'il'o

La propon'o est'is argument'it'a plur'manier'e. Unu'e konstat'ebl'as ĉiam pli'grand'iĝ'ant'a krim'ad'o far'e de mask'it'a'j person'o'j. Per la nun'a leĝ'o la polic'o rajt'as tuj arest'i mask'it'o'n kaj ne dev'as atend'i, ĝis tiu efektiv'e el'pren'os arm'il'o'n de sub la vest'aĵ'o'j. Tiu'n unu'a'n argument'o'n ŝajn'e neni'u kritik'is, sed la du'a argument'o vek'is pli da emoci'o'j.

MR klar'ig'is, ke person'o, kiu port'as mask'o'n, „lez'as la frat'ec'o'n”. La parti'o per tio sekv'as la ide'o'j'n de Élisabeth Badinter, franc'a verk'ist'in'o kaj edz'in'o de eks'ministr'o pri justic'o. Laŭ ŝi la port'ant'o'j de mask'o arog'as al si la rajt'o'n observ'i la ali'a'j'n, sed ne pov'as est'i mem observ'at'a'j kaj do kondut'as „ne'frat'ec'e”.

En'trud'o

Klar'as, ke la unu'a argument'o – sekur'ec'o – rilat'as al la tut'a soci'o, sed la du'a argument'o – ne'frat'ec'o – pov'as est'i konsider'at'a en'trud'o en la privat'a'n viv'o'n de part'o de la islam'an'o'j, nom'e tiu'j, kiu'j port'as burk'o'n (ekster'a'n vest'aĵ'o'n tut'e kovr'ant'a'n la korp'o'n, kun mal'grand'a apertur'o por la okul'o'j garn'it'a per ret'o) kaj nikab'o'n (simil'a'n vest'aĵ'o'n, kiu almenaŭ las'as vid'ebl'a'j la okul'o'j'n). Pro tiu du'a kial'o la nov'a leĝ'o en la islam'a mond'o est'is tuj bapt'it'a „burk'o-mal'permes'o”.

Plur'a'j ekstrem'ism'a'j islam'a'j grup'o'j jam sci'ig'is, ke ili inund'os Belgi'o'n per atenc'o'j, se la leĝ'o ne est'os nul'ig'it'a. Iu'j eĉ pli fort'e esprim'is si'n. Abu Imran de Sharia4Belgium dir'is: „Ni ne dorm'os, antaŭ ol la islam'a flag'o flirt'os super la belg'a'j reĝ'a palac'o kaj parlament'o.”

Debat'o'j

Ankaŭ en la parlament'a'j debat'o'j mem apenaŭ est'is diskut'at'a la sekur'ec'a flank'o de la nov'a leĝ'o (kvankam est'is menci'at'e, ke en Franci'o bank'ŝtel'ist'o'j est'is vest'it'a'j en burk'o'j), sed ĉef'e la mal'permes'o de burk'o'j kaj nikab'o'j en la belg'a publik'a viv'o. Kiel dir'it'e, ĉiu'j parti'o'j apog'is ĝi'n, sed ne ĉiam per la sam'a'j argument'o'j.

Bart Somers (flandr'a'j liberal'o'j) ŝat'as la nov'a'n leĝ'o'n, ĉar ĝi respekt'as la dign'o'n de ĉiu individu'o kaj ne dev'ig'as la vir'in'o'j'n tut'viv'e promen'i en karcer'o. Eric Thiébaut (valon'a'j social'ist'o'j) nom'is la mal'permes'o'n „pled'o por la hom'a'j rajt'o'j kaj rifuz'o neglekt'i la vir'in'o'j'n”.

Edz'in'o'j

Zoé Genot kaj Fouad Lahssaini (valon'a'j verd'ul'o'j) si'n esprim'is pli nuanc'e. Ili nom'is la leĝ'o'n super'flu'a. Kvankam ili voĉ'don'is por la leĝ'o, ili tim'as, ke la sol'a sekv'o est'os, ke la vir'o'j, kiu'j nun dev'ig'as si'a'j'n edz'in'o'j'n port'i burk'o'n aŭ nikab'o'n, nun komplet'e mal'permes'os al ili for'las'i la dom'o'n.

Dum'e est'as klar'e, ke tiu nov'a leĝ'o influ'os ne nur la et'a'n belg'a'n ŝtat'o'n. Mult'a'j ali'a'j land'o'j rigard'as ĝi'n kiel test'o'n, antaŭ ol pri'parol'i simil'a'n leĝ'o'n en si'a'j propr'a'j parlament'o'j.

Paŭl PEERAERTS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭl Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Energi'a'j cifer'o'j

Flandri'o konsum'as jar'e la ekvivalent'o'n de sep tun'o'j da naft'o por ĉiu loĝ'ant'o. En Nederlando tio est'as nur kvin tun'o'j, en Germanio nur kvar kaj en Franci'o iom pli. Tiu'j cifer'o'j ne don'as bild'o'n pri la konsum'ad'o de individu'o'j, sed en'kalkul'as industri'o'j'n, kiu'j koncentr'iĝ'as en Flandri'o kaj do kresk'ig'as tiu'n cifer'o'n.

Tamen la flandr'a medi'o'administr'ad'o sub'strek'as, ke Flandri'o hav'as mult'e da mal'bon'e izol'it'a'j dom'o'j. Kiu foj'e rigard'as nokt'a'j'n bild'o'j'n en Google earth krom'e mal'kovr'os la lum'o'makul'o'n de Belgi'o pro sen'kompar'a ilumin'ad'o de aŭt'o'voj'o'j. Oni taks'as, ke jam la lum'ig'o de publik'a'j voj'o'j konsum'as 480 miliard'o'j'n da vat'hor'o'j.

Najbar'o'j

Energi'konsum'ad'o pli fort'e kresk'is en Flandri'o ol ĉe ĝi'a'j najbar'o'j. Por du'obl'ig'i si'a'n produkt'ad'o'n inter 1990 kaj 2007 ĝi konsum'is 43 % pli da energi'o. En la sam'a period'o Nederlando bezon'is pli'a'j'n 15 % kaj Briti'o nur 2,7 %. Germanio konsum'is eĉ 3 % mal'pli. La german'a industri'a federaci'a land'o Nord'rejn'o-Vestfali'o, kompar'ebl'a kun Flandri'o, bezon'is nur 17,8 % pli da energi'o.

La eŭrop'a'n rekord'o'n ten'as Luksemburgo, kiu konsum'as 9,1 tun'o'j'n por ĉiu loĝ'ant'o. Sed tiu cifer'o don'as fals'a'n bild'o'n kaj nur part'e rilat'as al la propr'a konsum'ad'o. En Luksemburgo, naft'o'produkt'o'j kost'as konsider'ind'e mal'pli ol en najbar'a'j land'o'j pro mal'pli alt'a'j impost'o'j. Rezult'e, ĉe'lim'a'j loĝ'ant'o'j de Belgi'o, Franci'o kaj Germanio kaj trafik'ant'o'j, kiu'j tra'vetur'as la land'o'n, plen'ig'as la benzin'uj'o'j'n de si'a'j vetur'il'o'j en Luksemburgo.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sukces'a sen'pag'a transport'o

Dank'o'n pro la aper'ig'o de la artikol'o „Sen'pag'a transport'o dank'e al loĝ'ant'ar'konsci'iĝ'o” (MONATO 2010/3, p. 18-19). Post unu jar'o da funkci'ad'o oni konstat'as, ke la nombr'o de vojaĝ'ant'o'j alt'iĝ'is je 71 % (plan'it'a'j est'is +50 % post du jar'o'j). Eĉ la lern'ej'an'a'j aŭtobus'o'j iĝ'as pli sukces'a'j: +20 %; neces'is aĉet'i 18 pli'a'j'n aŭtobus'o'j'n. La publik'a invest'o sum'iĝ'as je 1,1 milion'o'j da eŭr'o'j, al kiu'j kontribu'is retro'pag'o de la entrepren'o'j. Kalkul'it'a est'as nur la publik'a invest'o, ne la ŝpar'o far'e de la uz'ant'o'j, nek la gajn'o por la medi'o.

Renée TRIOLLE
Franci'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Renée Triolle el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tri region'o'j: unu erar'o

Nom'e de la german'lingv'a komun'um'o de Belgi'o mi dank'as al MONATO, ĉar ĝi tiel konsider'ind'e grand'ig'is la german'lingv'a'n teritori'o'n ... (MONATO 2010-6, p.12) sed ĉu la loĝ'ant'o'j de la nederland'lingv'a municip'o Voeren est'os kontent'a'j, pro tiu aneks'ad'o al la german'a teritori'o?

Je'a'n Pierre VAnd'e'nDAELE
Eupen, german'lingv'a Belgi'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Je'a'n Pierre VandenDaele el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Paradoks'a asert'o

Ĉu ne paradoks'as asert'i, ke pedofili'o okaz'as ĉef'e intern'e de famili'a rond'o kaj sam'temp'e sugest'i la abol'o'n de la sacerdot'a celibato kiel solv'o'n al la plag'o de pederast'ec'o en la katolik'a eklezi'o? Plur'a'j patr'o'j, frat'o'j, av'o'j seks'e per'fort'as infan'o'j'n, kvankam ili hav'as edz'in'o'j'n, am'at'in'o'j'n kaj prostitu'it'in'o'j'n je dispon'o.

En'ver'e pedofili'o est'as pervers'a. En la eklezi'o ne est'u spac'o por korupt'ant'o'j. La solv'o ne est'as al'las'i tia'j'n person'o'j'n en diocez'a'j'n seminari'o'j'n, dot'ant'e ili'n per supoz'it'a, sen'util'a el'flu'ej'o. Mi ne est'as kontraŭ la ebl'o hav'i en la katolik'o eklezi'o ge'edz'iĝ'int'a'j'n pastr'o'j'n, sed la selekt'ad'o de nov'a'j sacerdot'o'j – sen'de'pend'e de ili'a famili'a status'o – dev'us est'i eg'e pli sever'a. Kio grav'as est'as la integr'ec'o de la kandidat'o'j, kiu dev'as est'i cert'a, kaj ne ili'a civil'a status'o, kiu ne prezent'as garanti'o'j'n.

Surpriz'as mi'n ankaŭ, ke en Germanio oni for'las'is kaj ankoraŭ for'las'as la katolik'a'n eklezi'o'n pro tiu ĉi skandal'o. Tio est'as kiel ŝanĝ'i prefer'at'a'n futbal'team'o'n post unu mizer'a sezon'o, post mal'venk'o aŭ mal'promoci'iĝ'o. Kia kred'o est'as tiu? Ĉu oni ŝanĝ'u eklezi'o'n, je la unu'a mal'facil'aĵ'o, kvazaŭ est'us futbal'team'o, biskvit'mark'o aŭ har'aranĝ'o? Ĉu Jesuo mem seks'e per'fort'is la infan'o'j'n? Kial do oni for'las'u li'a'n dom'o'n?

Roberto PIGRO
Kipro
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tri region'o'j: kelk'a'j preciz'ig'o'j

Mir'e mi leg'is la artikol'o'n rilat'e la nov'a'n politik'a'n kriz'o'n de ni'a kompat'ind'a land'o (MONATO 2010/5, p.12-13). Mi ne kon'as la font'o'j'n de Iv'o Durwael, sed mi'a'opini'e nepr'e neces'as al'don'i kelk'a'j'n preciz'ig'o'j'n. Ekzempl'e, pri la fragment'o dediĉ'it'a al industri'o'j, ver'as ke en la 20a jar'cent'o, ĝis la 50aj/60aj jar'o'j, Valoni'o est'is fort'e industri'ig'it'a, kaj ke pro tio cent'mil'o'j da flandr'o'j tie'n migr'is por trov'i labor'o'n.

Ankaŭ ver'as, ke post'e mult'a'j ek'loĝ'is definitiv'e en si'a nov'a labor'region'o. Pli'e, dum 130 jar'o'j, je la nom'o de la tut'land'a solidar'ec'o, Valoni'o kontribu'is al la dis'volv'iĝ'o de Flandri'o: dis'volv'iĝ'o de la haven'o'j de Antverpeno, Gent'o kaj Zeebrugge, dis'volv'iĝ'o de la flandr'a'j aŭt'o'voj'o'j antaŭ la valon'a'j ktp.

Tamen, kiam Flandri'o post'e ek'riĉ'iĝ'is, ĝi rifuz'is pren'i sur si'n si'a'vic'e la kontribu'a'n rol'o'n, inter'ali'e help'ant'e la valon'a'n fer'industri'o'n. Kial tia sen'dank'ec'o? Mi ĵus leg'is la opini'o'n de Bart Maddens, politolog'o ĉe la universitat'o de Loven'o (flandr'a, do ne suspekt'ind'a). Li skrib'as: „De pli ol du'cent jar'o'j, la flandr'o'j lukt'as por al'kroĉ'iĝ'i al si'a'j lingv'o, minoritat'a, kaj kultur'o, malgraŭ tio, ke la franc'a lingv'o, inter'naci'a, dis'vast'iĝ'as pli kaj pli. Ebl'e la flandr'o'j sukces'os brems'i tia'n mov'ad'o'n, sed neniam ili halt'ig'os ĝi'n.”

Krom'e, ĉu iu jam aŭd'is valon'o'n ek'kri'i ne'pun'at'e, kiel iu'j flandr'o'j: „Belgi'o krev'u!”, aŭ vid'is iu'n brul'ig'i la ŝtat'a'n flag'o'n?

Gustav'e LIGOT
Belgi'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gustav'e Ligot el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tri region'o'j: unu kriz'o - kelk'a'j preciz'ig'o'j (2)

Kiam mi leg'is en la re'ag'o de Gustav'e Ligot (MONATO 2010/7, p. 6) la fraz'o'n „Mi ne kon'as la font'o'j'n de Iv'o Durwael”, mi supoz'is dub'o'n kaj atend'is kritik'o'n. Tamen en la post'a aline'o mi leg'is nur aprob'o'j'n.

Rilat'e la mon'trans'ig'o'j'n mi propon'as konsult'i la stud'o'j'n de Juul Hannes, liberal'a emerit'a profesor'o pri ekonomi'a histori'o ĉe la universitat'o'j de Gent'o kaj Bruselo. Tem'as pri detal'a'j esplor'ad'o kaj kalkul'ad'o pri impost'o'j en la belg'a histori'o sur'baz'e de dokument'o'j. Li'a konklud'o: neniam okaz'is mon'trans'ig'o'j de Valoni'o al Flandri'o. Ekzempl'e en la period'o 1831-1912 flandr'o mez'um'e pag'is 5,3 % pli da rekt'a'j impost'o'j ol valon'o.

Se oni kon'as tiu'j'n cifer'o'j'n, oni pov'as kompren'i la acid'a'n si'n'ten'o'n de la flandr'o'j, kiu'j sent'as si'n melk'it'a'j. Supoz'ebl'e sinjor'o Ligot pov'us trov'i ali'a'j'n „komplet'ig'o'j'n” al mi'a'j argument'o'j, kaj mi ne dub'as, ke post person'a inter'diskut'o ni dis'ir'us kiel amik'o'j, kiel kutim'e okaz'as inter flandr'o'j kaj valon'o'j.

Tamen alarm'a est'as la fakt'o, ke la politik'a'j diskut'o'j inter la du komun'um'o'j tiel polar'iĝ'is, ke la federaci'a reg'ist'ar'o ne pov'is pren'i neces'a'j'n decid'o'j'n por al'front'i la ekonomi'a'j'n problem'o'j'n. Post la grek'a katastrof'o la eŭrop'a'j instanc'o'j anonc'as, ke ĉiu'j land'o'j de Eŭrop'a Uni'o dev'os efektiv'ig'i ŝpar'o'j'n. Ekonomik'ist'o'j en Belgi'o avert'as, ke la politik'a'j parti'o'j ŝajn'e ne konsci'as pri tiu ĉi neces'aĵ'o. La flandr'a'j parti'o'j almenaŭ nun el'labor'is plan'o'j'n, kie oni dev'os efektiv'ig'i ŝpar'o'j'n, dum tiu tem'o eĉ ne aper'is en la balot'a'j program'o'j de franc'lingv'a'j parti'o'j.

Iv'o DURWAEL
Belgi'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Barb-ar'a decid'o

La urb'o Isesaki en la japan'a guberni'o Gunma mal'permes'is al si'a'j ofic'ist'o'j port'i barb'o'n. La urb'o argument'as: „La ofic'ist'o'j labor'as ne privat'e sed oficial'e kiel urb'a'j dung'it'o'j. Trov'iĝ'as urb'an'o'j, kiu'j sent'as mal'agrabl'o'n pro barb'ul'o'j. La urb'a ofic'ej'o est'as servil'o por urb'an'o'j.”

Tamen la komitat'estr'o pri hom'a'j rajt'o'j en la guberni'a advokat'ar'o opini'is: „Bon'e fleg'at'a barb'o est'as soci'e agnosk'it'a. Total'e mal'permes'i barb'o'n pov'as atenc'i hom'a'n rajt'o'n.” La mal'permes'o est'as ebl'e la unu'a tia en Japani'o.

Estr'ar'an'o'j

Mi do esplor'is, kiom da hom'o'j port'as barb'o'n. Mi ir'is al Tokio por ĉe'est'i estr'ar'a'n kun'sid'o'n de la Japan'a Esperant'o-Institut'o. Inter 15 vir'a'j estr'ar'an'o'j unu port'is lip'har'o'j'n. Re'ven'ant'e, mi serĉ'is barb'ul'o'j'n en trajn'o'j kaj staci'dom'o'j.

En unu trajn'o mi trov'is el 40 hom'o'j unu kun barb'o; en ali'a vagon'o el 15 hom'o'j neniu'n. Ĉe staci'dom'a kaj'o mi rimark'is unu hom'o'n kun lip'har'o'j. En'tut'e el 100 hom'o'j nur tri port'is tre modest'a'j'n lip'har'o'j'n aŭ barb'o'n. Ver'e en Japani'o est'as tre mal'mult'a'j barb'ul'o'j.

Raz'ad'o

Antaŭ'e ankaŭ mi port'is barb'o'n, ĉar ĝen'is mi'n ĉiu'maten'a raz'ad'o. Tiu'temp'e mi oft'e spert'is, ke, kiam mi parol'as kun ne'kon'at'o'j, aper'as tim'et'o sur ili'a'j vizaĝ'o'j. Tio ne agrabl'is al mi. Krom'e mi trov'is, ke fleg'i barb'o'n pli ĝen'as ol raz'ad'o. Do mi rezign'is pri la barb'o.

Tamen la decid'o de la urb'o Isesaki est'as tro'a. Se la urb'o respekt'as plend'o'j'n pri barb'o'j, ĝi ced'u al ali'a'j plend'o'j, ekzempl'e pri kalv'a'j kap'o'j kaj peruk'o'j. Barb'o est'as iu'senc'e simbol'o de liber'ec'o, do nun la urb'o cert'a'grad'e sub'prem'as demokrati'o'n.

HOr'i Jasuo
Japani'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hor'i Jasuo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Serv'o mal'san'a

Laŭ la konstituci'o de Ukrainio, ĉiu civit'an'o rajt'as ricev'i sen'pag'a'n medicin'a'n help'o'n en tiel nom'at'a'j poliklinik'o'j aŭ hospital'o'j. Tamen evident'iĝ'as, ke tiu „sen'pag'a” help'o tre mult'e kost'as, ekzempl'e se okaz'as operaci'o.

Nun, pro ukaz'o de la ministr'o pri eduk'ad'o, ĉiu instru'ist'o, ĉu en baz'a, ĉu en super'a lern'ej'o, ĉiu'jar'e sub'met'iĝ'u al kontrol'ad'o de si'a san'stat'o. De iu vid'punkt'o tio pozitiv'as. De ali'a, tamen, tio konduk'os nur al riĉ'ig'o de kurac'ist'o'j.

Liber'vol'e

Vizit'i kurac'ist'o'n kost'as temp'o'n (pro long'a'j vic'o'j) kaj mon'o'n. Ceter'e, antaŭ ol akcept'i nov'a'n pacient'o'n, kurac'ist'o dev'as kontrol'i, ĉu tiu pag'os „liber'vol'e” al bon'far'a fondus'o de la koncern'a poliklinik'o.

Ekzist'as ali'a, kontraŭ'leĝ'a, voj'o. Kon'at'o de la kurac'ist'o akcept'as mon'sum'o'n kun'e kun la san'libr'et'o de la instru'ist'o. Post iom da temp'o re'ven'as la libr'et'o kun laŭ'e stamp'it'a'j paĝ'o'j, kvazaŭ la pacient'o est'us kurac'ist'e kontrol'it'a. Tiel solv'iĝ'as la problem'o – korupt'e.

Dmitrij CIBULEVSKIJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dmitrij Cibulevskij el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Eks'iĝ'o baz'iĝ'as sur baz'o

Komenc'e de juni'o la japan'a ĉef'ministr'o Hatojama Jukio eks'iĝ'is post mal'pli ol unu jar'o en si'a ofic'o. Kulp'is part'e li'a ne'honest'ec'o rilat'e privat'a'j'n financ'a'j'n afer'o'j'n, part'e problem'o pri milit'baz'o.

Far'iĝ'int'e ĉef'ministr'o en septembr'o 2009, li unu'e tre popular'is. Li'a'n venk'o'n en la deput'it'a'j elekt'o'j en aŭgust'o bon'ven'ig'is la popol'o, kiu sufer'is pro long'daŭr'a burokrat'a politik'o de la Liberal'a Demokrati'a Parti'o.

En novembr'o pas'int'jar'e evident'is, ke li ne raport'is ĝust'e pri si'a'j posed'aĵ'o'j al la ministr'ej'o pri intern'a'j afer'o'j. Li pretekst'is, ke li nask'iĝ'is en riĉ'a famili'o kaj ne atent'is tia'j'n afer'o'j'n. Tamen jam en oktobr'o parti'a sekretari'o, Ozaŭa Iĉiroo, est'is arest'it'a pro kaŝ'ad'o de mon'o. Klar'iĝ'is, ke la du plej grav'a'j hom'o'j est'as ne'pur'a'j pri mon'o.

Milit'baz'o

Ali'a problem'o koncern'is la trans'lok'ad'o'n de uson'a milit'baz'o en Okinaŭa. En april'o Hatojama, dum 10-minut'a renkont'iĝ'o kun la uson'a prezid'ant'o Obama, promes'is en du monat'o'j trans'lok'i baz'o'n en la centr'o de la hom'plen'a urb'o Ginoŭan, kiu ĉiu'tag'e minac'is la viv'o'n de la loĝ'ant'o'j.

Tamen la ĉef'ministr'o ŝanĝ'is si'a'j'n ide'o'j'n, tiel ke la perfid'it'a'j okinaŭa-an'o'j eksplod'is kun koler'eg'o kaj decid'is batal'i kontraŭ Hatojama kaj li'a nov'a plan'o. Tia'manier'e la ĉef'ministr'o, komenc'e tre popular'a, eks'iĝ'is mal'popular'e post nur ok monat'o'j.

Aidos'o-pacient'o'j

Du tag'o'j'n post la eks'iĝ'o Kan Naoto est'is elekt'it'a la 94a japan'a ĉef'ministr'o. La antaŭ'a'j kvin ĉef'ministr'o'j de'ven'is de politik'ist'a famili'o, sed Kan ne. Nask'iĝ'int'e en ordinar'a famili'o, li okup'iĝ'is en la civit'an'a mov'ad'o. En 1980 li elekt'iĝ'is deput'it'o. Kiam ministr'o de bon'fart'o en 1996, li pardon'pet'is al aidos'o-pacient'o'j pro la fuŝ'aĵ'o'j de la reg'ist'ar'o.

Ŝajn'as, ke li est'as original'a kaj unik'a politik'ist'o, do mult'a'j bon'ven'ig'as li'a'n ĉef'ministr'iĝ'o'n. Tamen atend'as Kan-on divers'a'j problem'o'j, inkluziv'e de la trans'lok'ad'o de la uson'a baz'o kaj de la financ'a kriz'o. Kutim'e popol'an'o'j em'as sub'ten'i nov'a'n kabinet'o'n, sed baldaŭ ili sent'as si'n mal'esper'a'j. Ankoraŭ vid'iĝ'os, ĉu tio okaz'os al la nun'a kabinet'o de Kan.

HOr'i Jasuo
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hor'i Jasuo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Prudent'a decid'o

Komenc'e de juni'o solv'iĝ'is definitiv'e la 20-jar'a konflikt'o pri land'lim'o'j inter Sloveni'o kaj Kroati'o. La reg'ist'ar'o'j de la du land'o'j, ne pov'ant'e inter'konsent'i, trans'don'is la problem'o'n al neŭtral'a arbitraci'a juĝ'ist'ar'o. Ties decid'o'n akcept'is ambaŭ reg'ist'ar'o'j, post'e ambaŭ parlament'o'j. Tamen la sloven'a mal'dekstr'a opozici'o postul'is referendum'o'n.

La referendum'o okaz'is post du'monat'a intens'a lobi'ad'o. La reg'ist'ar'o invit'is la popol'o'n akcept'i la propon'o'n. Sed la plej fort'a opozici'a parti'o, Sloven'a Demokrati'a Parti'o, gvid'at'a de Janez Janša, lobi'is kontraŭ la inter'konsent'o.

Neni'u kuraĝ'is prognoz'i la rezult'o'n, ĉar esplor'o'j montr'is, ke proksim'um'e du'on'o de la popol'o est'as por kaj du'on'o kontraŭ. Tio'n konfirm'is la rezult'o. Part'o'pren'is la referendum'o'n 42 % de la voĉ'don'rajt'ig'it'o'j: 51,5 % sub'ten'is la propon'o'n, 48,5 % ne.

Blok'ad'o

La decid'o ne nur solv'is 20-jar'a'n konflikt'o'n, kiu daŭr'e venen'is la rilat'o'n inter la du land'o'j, sed ankaŭ ebl'ig'is al Sloveni'o rezign'i pri blok'ad'o kontraŭ kroat'a'j trakt'ad'o'j kun EU. Sekv'e Kroati'o ver'ŝajn'e iĝ'os nov'a membr'o de EU post tri aŭ kvar jar'o'j.

Tio sam'temp'e konduk'os iom post iom al la integr'iĝ'o de la iam'a teritori'o de Jugoslavio en EU kaj pro tio al long'temp'a pac'ig'o de la balkana spac'o. La koment'o'j de plur'a'j eŭrop'a'j politik'ist'o'j est'is tre pozitiv'a'j. La prezid'ant'o de la Eŭrop'a Parlament'o, Jerzy Buzek, parol'is pri prudent'a decid'o kaj la prezid'ant'o de la Eŭrop'a Konsili'o, Herm'a'n Van Rompuy, gratul'is la sloven'a'n kancelier'o'n Borut Pahor.

Zlatko TIŜLJAR
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Zlatko Tiŝljar el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Varm'o kaj frost'o

En la sud'a hemisfer'o nun ja est'as vintr'o, evident'e tut'e normal'a. La temperatur'o'j en Sud-Afrik'o dum la futbal-ĉampion'ad'o est'is agrabl'a'j, tiel ke la pied'pilk'ist'o'j ne dev'is mult'e ŝvit'i; la spekt'ant'o'j en la stadion'o'j jen kaj jen iom frost'iĝ'et'is ĉe 15 celsi'a'j grad'o'j. Sed tut'e ne normal'a ŝajn'e est'is la vintr'o en la nord'a hemisfer'o. En nord'a Amerik'o kaj Eŭrop'o ĝi est'is ne'kutim'e mal'varm'a, se oni kompar'as ĝi'n kun antaŭ'a'j jar'o'j. Pri tio oni mir'is iom kaj re'ag'is preskaŭ histeri'e (vid'u pri la tem'o, kio'n mi skrib'is sam'lok'e en la maj'a numer'o). Jes, ankaŭ mi mir'is, ĉar ja dum mult'a'j jar'o'j ni hav'is en Eŭrop'o tre mild'a'j'n vintr'o'j'n, kio'n oni klar'ig'is al ni tiel: pro la varm'iĝ'o de la ter'o sekv'e de la hom'far'it'a klimat-ŝanĝ'o la temperatur'o'j kresk'is dum la tut'a jar'o, do ankaŭ dum vintr'o. Tial ni hav'is preskaŭ neni'a'j'n neĝ'o'n kaj frost'o'n. Sed nun subit'e re'ven'is sever'a vintr'o, kia'n mi kon'is el mi'a jun'aĝ'o. Kio do okaz'is? Ĉu la klimat'olog'o'j erar'is aŭ mis'inform'is ni'n?

Kaj nun mi leg'is, ke pri la sever'a vintr'o tamen kulp'as la klimat-ŝanĝ'o! Mi unu'e frot'is la okul'o'j'n, ĉar mi pens'is, ke mi mis'leg'is. Ĉu ne est'as kurioz'a sekv'o de varm'iĝ'o ĝeneral'a, ke la vintr'o'j en ni'a hemisfer'o far'iĝ'as pli frost'a'j ol antaŭ'e? Sed la klar'ig'o de scienc'ist'o James Overland [ĝejms óŭverlend] de la uson'a veter'ofic'ej'o NOAA est'as relativ'e konvink'a: Ĉar en la arkt'a region'o pli kaj pli degel'as la glaci'o pro la varm'iĝ'o dum somer'o, la mar'akv'o pren'as pli da varm'o, tiel ke Arkt'o dum aŭtun'o kaj vintr'o est'as je unu celsi'a grad'o pli varm'a ol antaŭ'e. Tio ŝanĝ'as la atmosfer'a'n prem'o'n: stabil'a mal'varm'a alt-prem'o en la nord'o ŝovel'as sek'a'n arkt'a'n mal'varm'a'n aer'o'n en mez'a'j'n latitud'o'j'n. Tie'a'j'n land'o'j'n antaŭ'e proviz'is atlantik'a'j vent'o'j per mal'sek'et'a aer'o, kio rezult'ig'is mild'a'j'n vintr'o'j'n. Nun Overland, kiu dum jam mult'a'j jar'o'j observ'as la klimat'o'n de Arkt'o, prognoz'as por nord'a Amerik'o, Eŭrop'o kaj Azi'o mal'varm'a'j'n vintr'o'j'n. „Frost'a'j kaj neĝ'o'riĉ'a'j vintr'o'j est'os probabl'e pli regul'a'j ol escept'a'j”, li dir'as.

Se la klimat'olog'o prav'as, pri kio mi ne mult'e dub'as, tio do signif'as, ke ni de'nov'e bezon'os pli mult'a'n hejt'energi'o'n. Ĉu ni ne est'is tre kontent'a'j, ke pro la mild'a'j vintr'o'j ni ŝpar'is naft'o'n kaj gas'o'n? Kaj nun tiu strang'a invers'o! Ebl'e la klimat'ŝanĝ'o regal'os ni'n ankoraŭ oft'e per surpriz'o'j ne'atend'it'a'j. Ni vid'u, kia est'os la somer'o... Agrabl'a'n feri'ad'o'n!

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tegment'o'j te-gol-it'a'j

En Vieno oni mal'ferm'is la unu'a'j'n sur'tegment'a'j'n futbal-lud'ej'o'j'n en Eŭrop'o. Dispon'ebl'as en la urb'a distrikt'o Hernals kvar tie'a'j lud'ej'o'j sur sintez'a herb'o. Simil'a'j tegment'o-lud'ej'o'j ekzist'as ĝis nun nur en Miami kaj Tokio, laŭ inform'o'j de la aŭstr'a gazet'ar'a agent'ej'o APA.

Sur la sam'a tegment'o, kie vintr'e jam de 100 jar'o'j star'as glit'kur'ej'o sur art'e'far'it'a glaci'o, nun somer'e oni lud'os futbal'o'n. La lud'ej'o'j hav'as are'o'n de 722 m2 kaj est'as ĉirkaŭ'it'a'j de alt'a'j kapt'o'ret'o'j. La futbal'ist'o'j pov'as uz'i vest'ej'o'j'n, duŝ'ej'o'n kaj pied'pilk'o-lu'don'ej'o'n. Krom'e est'as star'ig'it'a futbal-lern'ej'o por trejn'i ge'jun'ul'o'j'n.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Post milit'o, merit'o

Aper'is sur kelk'a'j map'o'j la nom'o'j de du nov'a'j ŝtat'o'j: Sud-Oseti'o kaj Abĥazio. Plej'part'e, tamen, oni ankoraŭ parol'as pri Kartveli'o.

En 2008 okaz'is konflikt'o en Sud-Oseti'o, en kiu precip'e Rusio part'o'pren'is. Du jar'o'j'n post'e parol'is la prezid'ant'o de Sud-Oseti'o, Eduard Kokojti, pri si'a land'o. En intervju'o kun la rus'a patriot'a gazet'o Zavtra (Morgaŭ) li dir'is, ke la fakt'o, ke kelk'a'j ŝtat'o'j, inkluziv'e Rusion, nun agnosk'as Sud-Oseti'o'n, real'ig'is almenaŭ part'e li'a'n rev'o'n pri la oseti'a gent'o.

Abiturient'o'j

„Antaŭ la agnosk'o de Rusio,” daŭr'ig'is la prezid'ant'o, „la popol'o viv'is sub daŭr'a tim'o pri agres'o de la flank'o de Kartveli'o. Nun, tamen, est'as re'konstru'at'a la land'o. Kun'labor'as rus'a'j special'ist'o'j por kre'i lern'ej'o'j'n kaj mal'san'ul'ej'o'j'n, dum abiturient'o'j el Sud-Oseti'o stud'as ĉe prestiĝ'a'j rus'a'j alt'lern'ej'o'j.”

Help'as la re'konstru'ad'o'n pli stabil'a situaci'o en la region'o. Ĉes'is milit'o'j en Ĉeĉeni'o kaj konflikt'o'j en Sud-Oseti'o kaj Abĥazio. Tio ebl'ig'os al prezid'ant'o Kokojti plen'um'i si'a'n politik'o'n pri proksim'iĝ'o al ali'a'j gent'o'j. Tamen la rilat'o'j kun Rusio kolizi'as kun la ŝtat'a'j interes'o'j de Kartveli'o, kio ebl'e kaŭz'os problem'o'j'n en la est'ont'ec'o.

Dmitriy VLASSOV/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dmitriy Vlassov/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Naŭz'it'a de korupt'ad'o

Ne est'as nov'a fenomen'o, ke elekt'ant'o'j per parlament'a'j balot'o'j pun'as politik'ist'o'j'n pro korupt'ec'o. Tio okaz'as en mult'a'j land'o'j, last'e ekzempl'e en Briti'o, kie la labor'ist'a parti'o drast'e perd'is, ĉar ties deput'it'o'j apart'e sen'hont'e ekspluat'is ŝtat'a'j'n subvenci'o'j'n por privat'a'j cel'o'j. Sed en land'o'j, kie demokrati'o ankoraŭ ne komplet'e en'radik'iĝ'is, korupt'ec'o ne nepr'e konduk'as al tia pun'o. Bulgario ekzempl'e dev'is akcept'i jam pun'pag'o'n de Eŭrop'a Uni'o (EU), ĉar la reg'ist'ar'o ne sufiĉ'e energi'e batal'is kontraŭ korupt'ad'o. En Greki'o ne'last'e pro korupt'ad'o la ŝtat'o financ'e preskaŭ kolaps'is; cert'e ĝi est'as demokrati'a land'o, sed korupt'ec'o'n ĝi hered'is el la epok'o de la milit'ist'a diktatur'o.

Part'o de la sistem'o

Nun tamen en plur'a'j post'komun'ism'a'j land'o'j okaz'is, ke reg'ant'a'j parti'o'j perd'is si'a'n potenc'o'n, ĉar elekt'ant'o'j pun'is ili'a'n korupt'ec'o'n aŭ ili'a'n ne'batal'o'n kontraŭ ĝi; evident'e tie korupt'ad'o est'as ekstrem'e dis'vast'ig'it'a, kvazaŭ est'as part'o de la politik'a sistem'o, kiel dum komun'ism'o. Oft'e est'as precip'e mal'dekstr'a'j parti'o'j, do eks'komun'ist'a'j, kiu'j reg'is per tiu sistem'o. En Ĉeĥi'o, Hungari'o kaj Slovaki'o elekt'ant'o'j, naŭz'it'a'j pri tio, prefer'is konservativ'ul'o'j'n kaj liberal'ul'o'j'n, kiu'j promes'is, pli-mal'pli konvink'e, batal'i kontraŭ korupt'ad'o.

Ni pren'u la ekzempl'o'n Slovaki'o. Ĉu pov'as est'i, ke tie unu kilo'metr'o de aŭt'o'voj'o kost'as kvin'obl'a'n sum'o'n kompar'e al Kroati'o? La slovak'a opozici'o antaŭ la balot'o'j riproĉ'is tio'n al la social'demokrat'a reg'ist'ar'o kaj ankaŭ indik'is la kaŭz'o'n: gigant'a'n korupt'ad'o'n. Post si'a venk'o nun la burĝ'a kvar'parti'a reg'ist'ar'o hav'as okaz'o'n, ag'ad'i pli bon'e. Batal'o kontraŭ korupt'ad'o est'as unu el ili'a'j plej grav'a'j task'o'j.

Mizer'a'j salajr'o'j

Tamen la kondut'o de la elekt'ant'o'j iom mir'ig'as, ĉar sam'temp'e kun la promes'o batal'i kontraŭ korupt'ad'o, la nov'a'j reg'ist'ar'o'j dev'is jam antaŭ'e anonc'i ankaŭ, ke la ŝtat'o'j dev'os ŝpar'i. Tio est'as sekv'o ankaŭ de korupt'ad'o, ĉar ĝi ja ekspluat'as la ŝtat'o'j'n. Tamen civit'an'o'j prefer'as ŝtat'a'n ŝpar'ad'o'n, probabl'e ĉar ili tim'as la „grek'a'n voj'o'n”. Sed tio ne est'as mem'kompren'ebl'a, ĉar la ŝpar'program'o'j ja traf'os precip'e la plej mult'a'j'n ordinar'a'j'n hom'o'j'n. Kio'n oni vol'as pren'i de pensi'ul'o, kiu mez'e ricev'as nur 175 eŭr'o'j'n kiel en Rumani'o? Kaj kio'n pren'i de ŝtat'ofic'ist'o, kiu per'gajn'as nur ĉirkaŭ 300 eŭr'o'j'n kaj tial bezon'as du'a'n kaj tri'a'n labor'o'n por viv'ten'i si'n? Oni do pov'as kompren'i, se est'iĝ'as protest'o'j. Oni dev'as atend'i social'a'j'n perturb'o'j'n en tiu'j land'o'j.

Tamen mult'a'j hom'o'j sci'as: la plan'at'a'j ŝpar'program'o'j est'as ne'evit'ebl'a'j. Burokrat'ar'o est'as tro mult'nombr'a, patron'ad'o kaj klient'ism'o flor'as, eks'komun'ist'o'j nutr'as si'n reciprok'e per negoc'o'j kaj subvenci'o'j, parti'o'j'n uzurp'as lobi'ist'o'j (aŭ ili mem eĉ fond'as parti'o'j'n). Korupt'ad'o ne mal'kresk'as inter'ali'e pro tro mal'alt'a'j salajr'o'j en publik'a'j sektor'o'j. Ĉio ĉi daŭr'e mal'help'as konstru'ad'o'n de demokrati'o kaj merkat'a ekonomi'o. Ĝi mal'facil'ig'as ekonomi'a'n ag'ad'o'n kaj for'tim'ig'as invest'ant'o'j'n, kvankam tiu'j'n ĉi interes'as la region'o pro ties kvalifik'it'a'j labor'fort'o'j.

Hered'aĵ'o komun'ism'a

La kern'o de la problem'ar'o est'as la mank'o de konsci'o pri mal'just'ec'o. La mizer'a'n hered'aĵ'o'n de komun'ism'o oni ne pov'as simpl'e eksterm'i dum 20 jar'o'j. Real'ig'o de jur'o'ŝtat'o tial est'as unu el la plej urĝ'a'j task'o'j de la reg'ist'ar'o'j tie. Ankoraŭ rezid'as en justic'ofic'o'j tro mult'a'j „iam'a'j kamarad'o'j”. Proces'o'j daŭr'as tro long'e, en mult'a'j okaz'o'j oni tut'e ne komenc'as ili'n – terur'a mis'cirkonstanc'o. En plur'a'j land'o'j oni ankoraŭ neniam akuz'is grav'ul'o'n, spit'e al evident'a suspekt'o.

Sed ebl'e tio baldaŭ ŝanĝ'iĝ'os. Jun'a generaci'o komenc'is anstataŭ'i la politik'a'n klas'o'n de la trans'ir'a period'o. Demand'o est'as tamen, kiom stabil'a est'os tia evolu'o. Sed ni konsci'u pri la histori'a dimensi'o de tiu ĉi demokrati'ig'a procez'o. Ni do hav'u pacienc'o'n. Decid'a'j ŝanĝ'o'j unu'e dev'as okaz'i en la konsci'o de la hom'o'j, ĝis ili real'iĝ'os en politik'a'j diskut'o'j, en ĉiu'tag'a'j publik'a viv'o kaj en ekonomi'o. Sed ŝajn'as, ke tia konsci'iĝ'o nun est'as sur bon'a voj'o. Ni do esper'u, en la interes'o de la hom'o'j, de ni ĉiu'j.

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Gej'a par'o en Malavi'o

En maj'o 2010 subit'e far'iĝ'is tut'mond'a nov'aĵ'o: gej'a par'o en Malavi'o, Steven Monjeza (26-jar'a) kaj Tiwonge Chimbalanga (20-jar'a), en decembr'o 2009 sci'ig'is, ke ili intenc'as nupt'i. Sam'monat'e ili est'is arest'it'a'j, kaj komenc'e de maj'o sekv'is la verdikt'o: 14 jar'o'j'n en karcer'o. La juĝ'ist'o klar'ig'e al'don'is, ke est'as li'a dev'o ŝirm'i la soci'o'n kontraŭ tia'j ŝok'a'j ekzempl'o'j de obscen'ec'o kaj tiu kontraŭ'natur'a ag'ad'o. En mult'a'j land'o'j en Afrik'o sam'seks'em'o est'as leĝ'e mal'permes'it'a.

Sekv'is inter'naci'e mal'sam'a'j re'ag'o'j: unu'flank'e aprob'o flank'e de tradici'a'j eklezi'a'j instanc'o'j, ali'flank'e protest'o'j de organiz'aĵ'o'j, kiu'j protekt'as la hom'a'j'n rajt'o'j'n. Ankaŭ plur'a'j reg'ist'ar'o'j, precip'e de land'o'j, kiu'j financ'e sub'ten'as Malavi'o'n, akr'e protest'is kaj eĉ minac'is for'pren'i la evolu'help'a'n sub'ten'o'n. Ministr'o Verhagen el Nederlando al'vok'is Eŭrop'a'n Uni'o'n postul'i de Malavi'o ŝanĝ'i la koncern'a'j'n kontraŭ-gej'a'j'n leĝ'o'j'n. Ankaŭ la sud-afrik'a prezid'ant'o Zum'a, kies land'o en 2006 re'kon'is gej'a'j'n nupt'o'j'n, protest'is. Je plej alt'a politik'a nivel'o aktiv'is Ban Ki-moon, ĝeneral'a sekretari'o de UN. Post li'a inter'ven'o la prezid'ant'o de Malavi'o liber'ig'is la par'o'n.

Mal'long'e post'e sekv'is inform'o, ke Steven Monjeza for'las'is si'a'n partner'o'n kaj nun intenc'as edz'iĝ'i al 24-jar'ul'in'o, Dorothy. Plur'a'j supoz'as, ke la parenc'o'j tio'n organiz'is.

Reĝ'in'o Viktoria

Reĝ'in'o Viktoria est'as simbol'o de tut'a epok'o: dum ŝi'a long'eg'a reg'ad'o kiel reĝ'in'o de Briti'o (1837-1901) kaj imperi'estr'in'o de Hindio (1877-1901) iom post iom Eŭrop'o kaj grand'part'e eĉ la tut'a mond'o komenc'is sekv'i kutim'o'j'n, mor'o'j'n kaj ideal'o'j'n de la Brit'a Imperi'o. Kaj konkret'e por la nun'a tem'o tio ankaŭ implic'as la koncern'a'n seks'a'n moral'o'n: unu'flank'e al la vir'o'j oni permes'is, kondiĉ'e ke tio ne tro klar'e montr'iĝ'u, cert'a'n seks'a'n liber'ec'o'n ĉe vizit'ad'o de bordel'o'j, ali'flank'e cert'e al la vir'in'o'j oni ne mult'e las'is da liber'ec'o. Sam'seks'em'o laŭ ekster'a aspekt'o soci'e „ne ekzist'is”: se ie tamen ĝi ating'is ĝeneral'a'n atent'o'n, sekv'is skandal'o. La skandal'o ĉirkaŭ Oscar Wilde est'as fam'a ekzempl'o de tio.

Por mal'long'ig'i la histori'o'n: ĉie tra la Brit'a Imperi'o – kaj, kiom mi sci'as, ankaŭ en plur'a'j ali'a'j koloni'a'j imperi'o'j – oni en'konduk'is leĝ'o'j'n konform'e al la tiam'a prud'a brit'a konvink'iĝ'o: specif'e sam'seks'em'o est'is leĝ'e mal'permes'it'a, kaj oft'e minac'at'a per grav'a'j pun'o'j.

Danĝer'a hered'aĵ'o

La du'a du'on'o de l' pas'int'a jar'cent'o ĉie tra la mond'o vid'is mem'star'iĝ'i eks'a'j'n koloni'o'j'n de la eŭrop'a'j potenc'o'j, sed bedaŭr'ind'e en mult'a'j el ili post'rest'as ankoraŭ kiel tim'ig'a hered'aĵ'o el Eŭrop'o la kontraŭ'gej'a'j leĝ'o'j. Sam'temp'e plur'lok'e kresk'is precip'e la plej tradici'em'a'j krist'an'a'j mov'ad'o'j kaj eklezi'o'j, inter'ali'e en Afrik'o. Kaj ĝust'e tiu'j eĉ pli'fort'ig'is la mi'a'opini'e obsed'a'n tim'o'n pri sam'seks'em'o: en la bibli'o ja est'as la fam'a rakont'o pri Sodomo (Genez'o 18-19). Sed ĉe atent'a leg'ad'o oni konstat'os, ke ĝi ĉef'e tem'as pri ksenofobi'o (tim'o de, kaj mal'am'o kontraŭ fremd'ul'o'j). Nur post'a (mis)ekzegez'o konduk'is al emfaz'o pri gej'ec'o. En la bibli'o ekzist'as, tamen, klar'a eksplik'o pri tio, kio est'as la pek'o de Sodom: „Jen kio est'is la kulp'o de vi'a (tio est'as de Jerusalem) frat'in'o Sodom: mal'modest'ec'o, tro'sat'iĝ'o per manĝ'ad'o, kaj sen'zorg'ec'o, kiu'n hav'is ŝi kaj ŝi'a'j fil'in'o'j; kaj la man'o'n de mal'riĉ'ul'o kaj sen'hav'ul'o ŝi ne sub'ten'is. Kaj ili fier'iĝ'is kaj far'is abomen'ind'aĵ'o'j'n antaŭ Mi (t.e. Di'o), kaj Mi for'puŝ'is ili'n, kiam Mi tio'n vid'is.” (Jeĥezkel 16:49-50) Tio do signif'as, ke la ĉef'a pek'o est'is: ia si'n'ador'ad'o, mal'zorg'ad'o pri bezon'ul'o'j kaj simil'a'j – simpl'e dir'it'e: pli-mal'pli tio, kio karakteriz'as ni'a'n „civiliz'it'a'n mond'o'n” kontraŭ fremd'ul'o'j kaj mal'riĉ'a'j land'o'j. Do kontraŭ'gej'ec'o, mi'a'opini'e, nepr'e est'as kontraŭ'bibli'a, cert'e ne konform'a al hom'a'j rajt'o'j, sekv'e abol'ind'a.

Inter'temp'e en mult'a'j eŭrop'a'j land'o'j la si'n'ten'o al sam'seks'em'o fund'e ŝanĝ'iĝ'is. Ankaŭ plur'a'j eklezi'o'j adapt'is si'a'j'n juĝ'o'j'n pri la tem'o. Plur'a'j eklezi'o'j eĉ oficial'ig'is gej'a'j'n nupt'o'j'n – tiu de la remonstrant'o'j kiel unu'a en Eŭrop'o – kaj ankaŭ en plur'a'j ŝtat'o'j gej'a'j rilat'o'j far'iĝ'is oficial'e agnosk'at'a'j. Sed bedaŭr'ind'e en mult'a'j eks'a'j koloni'o'j post'rest'as kontraŭ'gej'a'j leĝ'o'j kiel tim'ig'a hered'aĵ'o de l' koloni'a epok'o. Far'iĝ'as temp'o, ke oni tut'mond'e ek'konsci'iĝ'u, ke ne hav'as senc'o'n ne'i tia'n fund'a'n flank'o'n de la hom'a ekzist'ad'o. Oni ne nur por si'a plezur'o ŝajn'ig'as si'n gej'a. Tia oni kutim'e nask'iĝ'as!

Gerrit BERVELING
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gerrit Berveling el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tri-mar'a map'o

Aper'is sur T-ĉemiz'o'j map'o pri la tiel nom'at'a Grand'a Bulgario. Surpriz'e est'as, ke oni permes'as la publik'ig'o'n de map'o, kiu memor'ig'as pri la temp'o antaŭ mil jar'o'j, kiam bulgar'o'j reg'is preskaŭ la tut'a'n Balkani'o'n. En Albanio ankoraŭ trov'ebl'as kelk'a'j bulgar'de'ven'a'j lok'nom'o'j.

Cert'e ankoraŭ ekzist'as en Bulgario nostalgi'ul'o'j pri la pas'int'a'j imperi'a'j temp'o'j. Tamen map'o tia – montr'ant'a Bulgarion inter la tri mar'o'j Nigr'a, Ege'a kaj Adriatik'a – pov'us ofend'i najbar'a'j'n land'o'j'n. Dub'ind'as, ekzempl'e, ĉu en Albanio vid'ebl'us simil'a map'o pri Etn'a Albanio, kiu'n najbar'o'j konsider'us Grand'a Albanio. Ali'flank'e plur'a'j alban'o'j akir'is bulgar'a'n civit'an'ec'o'n por pli facil'e mov'iĝ'i tra Eŭrop'o.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Respond'o mal'prudent'a

En somer'o 2008 Hannibal Kadafi, la fil'o de la libia ŝtat'estr'o, rest'ad'is en Ĝenevo. Tie li'a edz'in'o kaj li ŝajn'e frap'is sub'ul'o'j'n, kiu'j plend'is ĉe la polic'o. Do la ĝeneva polic'o dev'is ek'ag'i.

Svis'a'j kanton'o'j est'as ŝtat'et'o'j. Ĝenevo est'as eĉ „respublik'o kaj kanton'o de Ĝenevo” (franc'e République et canton de Genève). Tamen, ricev'int'e la plend'o'n, la ĝenevaj aŭtoritat'o'j ek'rilat'is kun la departement'o pri ekster'a'j afer'o'j de la tut'svis'a reg'ist'ar'o en Berno por inform'iĝ'i pri la far'end'a paŝ'o.

El Berno ven'is respond'o: „Ag'u plej prudent'e!” (franc'e: Agissez avec la plus grand'e prudence!). Ĉu sugest'o, propon'o, konsil'o, pet'o aŭ postul'o, ne est'as klar'e. Kio ja klar'as, est'as, ke la fil'o de ŝtat'estr'o Kadafi est'is en hotel'o kun si'a graved'a edz'in'o. Ĉu do prudent'e, ke arest'u la par'o'n du polic'ist'o'j sen uniform'o'j je la naŭ'a maten'e, aŭ 20 polic'ist'o'j en uniform'o'j je la ses'a maten'e?

Man'katen'o'j

La ĝeneva polic'o elekt'is la du'a'n ebl'o'n, eĉ uz'ant'e man'katen'o'j'n por Hannibal Kadafi. Tiu pas'ig'is du nokt'o'j'n en mal'liber'ej'o. Dum tiu temp'o oni fot'is li'n, eĉ kiam li sur'hav'is la man'katen'o'j'n. Pli'a mis'paŝ'o: kun'labor'ant'o de la polic'o don'is, liver'is, vend'is – kiu sci'as? – la fot'o'j'n al la ĵurnal'o La Tribun'e de Genève, kiu ili'n aper'ig'is.

Enket'as nun tribunal'o por trov'i kaj pun'i la kulp'ul'o'n en la polic'a serv'o. Inter'temp'e Libio koler'eg'is kontraŭ Svis'land'o. Arest'it'a'j est'as du svis'o'j en Libio, kiu'j far'iĝ'is ostaĝ'o'j. La unu'a re'ven'is en februar'o 2010, la du'a en juni'o. Tiu last'a est'is akuz'it'a pri kontraŭ'leĝ'a rest'ad'o en Libio kaj pun'it'a per kvar'monat'a rest'ad'o en mal'liber'ej'o.

Ver'ŝajn'e kulp'as pri la tut'a afer'o mal'klar'a komunik'ad'o inter Berno kaj Ĝenevo.

Mireille GROSJEAN
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mireille Gros'je'a'n el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ŝat'ind'a turism'a land'o

La valor'a artikol'o (MONATO 2010/7, p. 14-18) de Vitalij kaj Anatoli'j Ionesov pri Mirzo Ulugbek memor'ig'as al mi tre agrabl'a'n vojaĝ'o'n en Samarkandon: mi vizit'is la monument'o'j'n fot'it'a'j'n en MONATO, gvid'at'e de Anatoli'j Ionesov, tut'e kompetent'a ĉiĉeron'o. Uzbeki'o est'as ŝat'ind'a turism'a land'o.

Gast'o'n RIst'e
Franci'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gast'o'n Riste el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Administr'ad'o pri turism'o est'as kripl'a

La turism'a administr'ad'o de Kongo ne hav'as propr'a'n ofic'ej'o'n. Ĉiu'tag'e la funkci'ul'o'j ir'as al si'a labor'ej'o, sed pro mank'o de lok'o'j ili dev'as labor'i ekster'e. Kia'n labor'o'n ili pov'as far'i en tia hont'ig'a situaci'o?

Pli'a problem'o est'as, ke la hom'o'j ne sufiĉ'e en'spez'as por plen'um'i si'a'j'n task'o'j'n. Ili ricev'as nur pli-mal'pli 4000 kongajn frank'o'j'n (proksim'um'e 4 eŭr'o'j'n) kaj 8000 frank'o'j'n kiel premi'o'n monat'e, sed la premi'o'j, kiu'j'n la ŝtat'o promes'as, ne al'ven'as ĉe ili.

Neces'as stimul'i la turism'a'n sektor'o'n, sed kie komenc'i? Ekzempl'e mank'as bus'o'j por transport'i la turist'o'j'n kaj la funkci'ul'o'j oft'e ne hav'as sufiĉ'e da profesi'a'j sci'o'j. La ministr'o nur atent'as pri la natur'a'j kaj ekologi'a'j sektor'o'j, forges'ant'e ke la turism'a sektor'o evolu'u kun'e.

Ali'a'j land'o'j dis'volv'iĝ'as pro si'a turism'a sektor'o, malgraŭ la lingv'a'j kaj ali'a'j bar'o'j. La kongaj ge'estr'o'j adiaŭ'u si'a'j'n mal'bon'a'j'n kondut'manier'o'j'n por ke la land'o antaŭ'e'n'ir'u.

Nelly MASSEMI
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Nelly Massemi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ne'kontent'ig'a bilanc'o

En la jar'a raport'o 2010 pri la Jar'mil'a'j Evolu'ig'a'j Cel'o'j (2000-2015), kiu est'is prezent'it'a en Vieno, oni not'as, ke la klimat'ŝanĝ'iĝ'o kaj ekonomi'a kriz'o grav'e mal'facil'ig'is ĝi'a'n plen'um'o'n. Est'as prezent'it'a'j iu'j sukces'o'j, tamen oni menci'as ankaŭ la kaŭz'o'j'n por la mank'o de kontent'ig'a progres'o.

Al la Jar'mil'a'j Cel'o'j aparten'as ankaŭ la cert'ig'o de natur'medi'a daŭr'i'pov'o, por kiu kiel indik'il'o'j'n oni konsider'as la sen'arb'ar'ig'o'n, la el'las'o'j'n de karbon'a di'oksid'o kaj konserv'o'n de bio'divers'ec'o.

Sen'arb'ar'ig'o mal'trankvil'ig'e alt'a

La tut'mond'a sen'arb'ar'ig'o – ĉef'e la trans'form'iĝ'o de tropik'a'j arb'ar'o'j al agrikultur'a'j teren'o'j – mal'pli'iĝ'as, tamen ĝi'a rol'o rest'as signif'a. Dum la last'a jar'dek'o ĉirkaŭ 13 milion'o'j da hektar'o'j da arb'o'j jar'e est'is util'ig'at'a'j por ali'a'j cel'o'j aŭ neni'ig'it'a'j pro natur'kial'o'j kompar'e kun 16 milion'o'j da hektar'o'j jar'e dum la 90aj jar'o'j.

Ambici'a'j program'o'j por est'ig'o de nov'a'j arb'ar'o'j en kelk'a'j ŝtat'o'j, kombin'it'e kun natur'a pli'vast'ig'o de arb'ar'o'j en ali'a'j region'o'j, al'don'as pli ol 7 milion'o'j'n da hektar'o'j jar'e. Rezult'e de tio la neni'ig'o de arb'ar'a'j are'o'j en la period'o 2000-2010 est'is mal'pli'ig'it'a ĝis 5,2 milion'o'j da hektar'o'j jar'e, dum en la period'o 1990-2000 ili mal'grand'iĝ'is je 8,3 milion'o'j da hektar'o'j jar'e.

En sud'a Amerik'o kaj Afrik'o est'as plej mult'a'j neni'ig'it'a'j arb'ar'o'j – sub 4 kaj respektiv'e 3,4 milion'o'j da hektar'o'j jar'e en la period'o 2000-2010. Tamen en la evolu'int'a'j region'o'j kaj Aŭstrali'o okaz'as grand'a neni'iĝ'o de arb'ar'o'j pro fort'a sek'ec'o kaj incendi'o'j post la jar'o 2000. Azi'o, ali'flank'e, registr'as pli'ig'o'n je 2,2 milion'o'j da hektar'o'j jar'e dum la last'a jar'dek'o, ĉef'e pro vast'skal'a'j re'arb'ar'ig'a'j program'o'j en Ĉini'o, Barato kaj Vjetnami'o. Tiu'j tri ŝtat'o'j pli'grand'ig'as la arb'ar'a'j'n are'o'j'n je proksim'um'e 4 milion'o'j da hektar'o'j jar'e dum la last'a'j kvin jar'o'j. Tamen la rapid'a trans'form'iĝ'o de arb'ar'a'j are'o'j al teren'o'j por ali'a'j cel'o'j daŭr'as en mult'a'j ŝtat'o'j en tiu region'o.

Decid'ig'a re'ag'o urĝ'e bezon'at'a

Dum 2007 la tut'mond'a'j el'las'o'j de karbon'a di'oksid'o kresk'is de'nov'e, ating'ant'e 30 miliard'o'j'n da tun'o'j, do pli'iĝ'o je 3,2 procent'o'j rilat'e al la antaŭ'a jar'o. Tio prezent'as pli'grand'iĝ'o'n je 35 procent'o'j rilat'e al la nivel'o de 1990. Je person'o la karbon'di'oksid'a'j el'las'o'j est'as plej alt'a'j en la evolu'int'a'j region'o'j – proksim'um'e ĉirkaŭ po 12 tun'o'j da karbon'a di'oksid'o person'e jar'e dum 2007, kompar'e kun po 3 tun'o'j averaĝ'e person'e en la dis'volv'iĝ'ant'a'j kaj 0,9 tun'o'j en la sub-sahara Afrik'o (la plej mal'alt'a region'a valor'o). Post 1990 la el'las'o'j mal'pli'iĝ'is je pli ol 26 procent'o'j en la evolu'int'a'j region'o'j kaj je 11 procent'o'j en la dis'volv'iĝ'ant'a'j region'o'j.

La atend'at'a'j don'it'aĵ'o'j por 2008 ebl'e montr'us mal'grand'a'n ŝanĝ'o'n de la tendenc'o. La part'o de kresk'o de la el'las'o'j de karbon'a di'oksid'o en tut'mond'a skal'o ver'ŝajn'e iom mal'pli'iĝ'is en 2008 kiel rezult'o de la tut'mond'a financ'a kriz'o. Sed laŭ iu'j pri'juĝ'o'j la mal'alt'iĝ'o est'os mal'long-temp'a. Oni prognoz'as, ke la tut'mond'a'j el'las'o'j baldaŭ re'star'ig'os si'a'n kresk'o'n kaj la karbon'a di'oksid'o super'os la nivel'o'n de 1990 je 65 procent'o'j ĝis 2020. Tiu kresk'o est'as ne'halt'ig'ebl'a kaj plu pli'grand'ig'as la risk'o'n je profund'a'j kaj mal'favor'a'j efik'o'j al la tut'mond'a klimat'o.

Cel'o ĝis 2010 mal'traf'it'a

Kvankam cert'a progres'o en la konserv'ad'o de bio'divers'ec'o est'as ating'it'a, tamen ties romp'o daŭr'as obstin'e. Proksim'um'e 17 000 speci'o'j de plant'o'j kaj best'o'j est'as minac'at'a'j je mal'aper'o tut'mond'e.

Baz'it'e sur kur'ant'a'j tendenc'o'j, la mal'aper'o de speci'o'j daŭr'os dum la tut'a kur'ant'a jar'cent'o, kun kresk'ant'a risk'o je dram'ec'a'j ŝanĝ'o'j de ekologi'a'j sistem'o'j kaj mal'pli'ig'o de profit'o'j por la soci'o.

Malgraŭ la kresk'ant'a invest'ad'o de mon'rimed'o'j en la plan'ad'o'n kaj ag'ad'o'n por la konserv'ad'o de bio'divers'ec'o, pri la ĉef'a'j influ'faktor'o'j de ĝi'a romp'o – inklud'ant'a'j alt'a'j'n part'o'j'n de konsum'ad'o, perd'o'n de la habitat'o, invad'ant'a'j'n speci'o'j'n, polu'o'n kaj klimat'ŝanĝ'iĝ'o'n – oni ĉiam ankoraŭ ne sufiĉ'e okup'iĝ'as.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Eklezi'a lud'o kondamn'it'a

La 1an de juli'o Litovio adiaŭ'is si'a'n unu'a'n demokrati'e elekt'it'a'n prezid'ant'o'n post la de'nov'a sen'de'pend'iĝ'o. Mort'is 77-jar'aĝ'a Algirdas Brazauskas, kiu est'is la prezid'ant'o inter 1993 kaj 1998 kaj ĉef'ministr'is inter 2001 kaj 2006. Malgraŭ si'a komun'ist'a pas'int'ec'o (en la temp'o de Sovetio li estr'is la litov'an komun'ist'a'n parti'o'n), li tamen far'iĝ'is unu el la plej ŝat'at'a'j politik'ist'o'j en Litovio.

Neni'u atend'is, ke li'a mort'o est'ig'os tiom da kontraŭ'a'j emoci'o'j. Sed okaz'is ĝust'e tio, kiam rom'katolik'a kardinal'o decid'is, ke sankt'a mes'o por la for'pas'int'o est'os celebr'at'a en la katedral'o de Vilnius sen la kadavr'o de la mort'int'o.

Dub'o'j kaj diskut'o'j

Litovio est'as katolik'a land'o, kie religi'a tradici'o tre grav'as, des pli dum funebr'a ceremoni'o de eminent'a person'o. Tial la decid'o de la eklezi'o sem'is dub'o'j'n kaj diskut'o'j'n.

Lev'iĝ'is la demand'o, kial Brazauskas, kiu dum la liber'iĝ'a period'o re'don'is la katedral'o'n, tiam'a'n bild'galeri'o'n, al la eklezi'o, ne bon'ven'as tie. Fakt'e, eĉ okaz'e de li'a inaŭgur'o kiel prezid'ant'o la eklezi'o mal'permes'is al li uz'i la ĉef'pord'o'n de la katedral'o, insist'ant'e pri flank'a pord'o.

Du'a edz'in'o

Ebl'e, argument'is la popol'o, la eklezi'o mal'kontent'is pri li'a komun'ist'a pas'int'ec'o. Aŭ ebl'e kulp'is la fakt'o, ke li viv'is kun si'a du'a edz'in'o sen religi'a ge'edz'iĝ'o. Ne respond'is la pastr'ar'o. Inter'temp'e si'a'n koler'o'n esprim'is la nun'a prezid'ant'o de Litovio, Dali'a Grybauskaitė.

Tial okaz'is du funebr'a'j mes'o'j – unu en Vilnius kaj ali'a en la urb'o, kie Brazauskas plen'kresk'is. Pro tio rifuz'is part'o'pren'i unu aŭ ali'a'n mes'o'n Grybauskaitė, dir'ant'e, ke ŝi ne vol'as part'o'pren'i lud'o'n de eklezi'o kaj politik'ist'o'j.

Post la funebr'a mes'o la ĉef'episkop'o prov'is pac'ig'i la popol'o'n. Li klar'ig'is, ke unu en'ter'ig'a form'o taŭg'as por adiaŭ'i fervor'a'n katolik'o'n; du'a iu'n, kiu fam'iĝ'is pro karitat'a aktiv'ad'o; kaj tri'a, kiam oni konfid'as nur al la mizerikord'o de Di'o.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu mal'riĉ'ul'o'j riĉ'ul'o'j'n sub'ten'as?

La reg'ist'ar'o de Nov-Zelando redukt'as en'spez'impost'o'j'n ek'de la 1a de oktobr'o 2010, tiel ke la pli'mult'o da hom'o'j pag'os ne pli ol 17,5 %. Tiu'j, kiu'j en'spez'as jar'e pli ol 70 000 nov'zeland'a'j'n dolar'o'j'n (ĉirkaŭ 38 000 eŭr'o'j'n), pag'os 30 %.

En la elekt'o'kampanj'o en oktobr'o 2008 la Naci'a Parti'o promes'is redukt'i impost'o'j'n. En la buĝet'o de 2009 ĝi ne pov'is plen'um'i si'a'n promes'o'n pro la mond'a financ'a kriz'o. Tamen ĝi taks'as, ke la ekonomi'o iom'post'iom'e re'san'iĝ'as kaj en la buĝet'o de 2010 pov'as toler'i signif'a'j'n ŝanĝ'o'j'n pri la impost'a sistem'o.

Por pag'i la redukt'o'n la reg'ist'ar'o pli'grand'ig'as la impost'o'n pri var'o'j kaj serv'o'j (GST – spec'o de al'don'valor'a impost'o) de 12,5 % al 15,0 %, pli'alt'ig'as la jar'a'n impost'o'n pri vetur'il'o'j, la impost'o'n pri tabak'o kaj kelk'a'j'n ali'a'j'n impost'o'j'n. Ĝi ankaŭ redukt'as serv'o'j'n.

Koalici'o

Tial la opozici'a'j parti'o'j avert'as, ke mal'riĉ'ul'o'j pag'os la impost'a'j'n redukt'o'j'n de riĉ'ul'o'j. Ankaŭ la Maori'a Parti'o, membr'o de la reg'ant'a koalici'o, kontraŭ'as la pli'ig'o'n de GST, sed voĉ'don'is por ĝi en la parlament'o, ĉar ĝi ne vol'as eks'iĝ'i el la reg'ist'ar'o.

Sistem'o por komerc'ad'o pri el'las'aĵ'o'j (t.n. karbon'o-impost'o) ek'funkci'is en juli'o 2010. La ĉef'ministr'o, John Key [ĝon ki], taks'as, ke tio al'don'os 5 % al la kost'o de benzin'o kaj elektr'o. La centr'a bank'o ver'ŝajn'e pli'ig'os la oficial'a'n interez'o'n.

La kost'o de ripar'o'j de lik'ant'a'j dom'o'j, konstru'it'a'j dum la 1990aj jar'o'j pro mal'bon'a'j decid'o'j pri norm'o'j de konstru'ad'o, al'don'iĝ'os al naci'a'j kaj lok'a'j impost'o'j, kaj pli'iĝ'os la kost'o'j por uz'i trajn'o'j'n kaj bus'o'j'n. Ge'patr'o'j pag'os pli por eduk'ad'o de et'a'j infan'o'j. Oni atend'as, ke la pli alt'a'j kost'o'j de ali'a'j impost'o'j, var'o'j kaj serv'o'j, lu'pag'o'j, energi'o ktp nul'ig'os la gajn'o'n pro la impost'a redukt'o.

Inflaci'o

Redukt'o de en'spez'impost'o'j prav'ig'ebl'as, ĉar la el'cent'o pag'at'a de ĉiu civit'an'o pli'iĝ'is dum la jar'o'j pro inflaci'o. Antaŭ'a'j redukt'o'j tio'n ne sufiĉ'e korekt'is. La reg'ist'ar'o dir'as, ke ĝi prov'is trov'i just'a'n ar'o'n da ŝanĝ'o'j, sed mult'a'j hom'o'j kred'as, ke la ŝanĝ'o'j mal'sukces'as.

La reg'ist'ar'o esper'as, ke la impost'a'j ŝanĝ'o'j kuraĝ'ig'os ekonomi'a'n kresk'ad'o'n. Tamen lim'ig'o'j en kler'ig'ad'o kaj kurac'ad'o konduk'os al efik'o'j, kies pli'bon'ig'ad'o en la est'ont'ec'o pli kost'os. La opozici'o not'is, ke la reg'ist'ar'o prunt'e'pren'os mult'a'n mon'o'n por pag'i la impost'mal'alt'ig'o'n.

Por kompani'o'j la reg'ist'ar'o redukt'as la en'spez'impost'o'n de 30 % al 28 %. Ĝi ŝanĝ'is prioritat'o'j'n de ministr'ej'o'j por don'i mon'o'n al favor'at'a'j projekt'o'j anstataŭ al ali'a'j. Ekzempl'e ĝi pren'is 3,3 milion'o'j'n da dolar'o'j el medi'o'protekt'ad'o por konstru'i nov'a'j'n bicikl'a'j'n voj'et'o'j'n por turist'o'j. La ĉef'ministr'o taks'is, ke la voj'et'o'j kre'os 500 nov'a'j'n labor'lok'o'j'n. Ĝis la mez'o de 2010 la rezult'o est'as magr'a: la projekt'o kre'is nur 70.

Lern'ej'an'o'j

Divers'a'j grup'o'j akuz'as la reg'ist'ar'o'n pri mal'demokrati'a'j decid'o'j. Instru'ist'o'j kontraŭ'star'as la en'konduk'o'n de t.n. naci'a'j norm'o'j por mezur'i la ating'o'j'n de lern'ej'an'o'j. Ili plend'as, ke neni'u antaŭ'prov'is la metod'o'j'n uz'ot'a'j'n. La reg'ist'ar'o redukt'is la subvenci'o'j'n por mal'jun'ul'o'j, kiu'j bezon'as en'hejm'a'n help'o'n, kaj mal'pli'ig'is subvenci'o'j'n por kurac'i viktim'o'j'n de akcident'o'j.

La reg'ist'ar'o eks'ig'is la region'a'n reg'ist'ar'o'n de Canterbury, pretekst'ant'e, ke ĝi tro mal'rapid'e ek'ag'is pri akv'o'rajt'o'j por farm'ist'o'j kaj ali'a'j komerc'a'j uz'ant'o'j. La eks'ig'it'o'j akuz'is, ke la reg'ist'ar'o anstataŭ'ig'is ili'n per ofic'ist'o'j, kiu'j pli favor'as komerc'a'j'n interes'o'j'n kaj ne tiu'j'n de voĉ'don'int'o'j.

La reg'ist'ar'o dev'ig'as la kun'fand'o'n de la 12 lok'a'j reg'ist'ar'o'j en la region'o de Aŭkland'o sen antaŭ'a demokrati'a konsider'ad'o. Do est'os interes'e vid'i, ĉu la reg'ist'ar'o plu perd'os sub'ten'o'n pro si'a'j divers'a'j ŝanĝ'o'j.

D. E. ROGERS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de D. E. Rogers el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nov'a iniciat'o sav'os viv'o'j'n

En dek jar'o'j la kvant'o de la hom'o'j, kiu'j atend'as anstataŭ'a'n organ'o'n, konsider'ind'e kresk'is en Belgi'o. La mank'o de organ'o'j ŝuld'iĝ'as al divers'a'j faktor'o'j: pro medicin'a progres'o oni pov'as sav'i la viv'o'n de pli da person'o'j per anstataŭ'ig'o de organ'o; la nombr'o de jun'a'j hom'o'j, kiu'j for'pas'is pro akcident'o kaj do pov'us dispon'ig'i jun'a'j'n organ'o'j'n, mal'pli'iĝ'as; kaj la mez'a viv'daŭr'o kresk'as, tiel ke mort'int'o'j est'as pli mal'jun'a'j kaj do pov'as liver'i mal'pli da re'uz'ebl'a'j korp'o'part'o'j.

Tamen la situaci'o est'as relativ'e favor'a en Belgi'o. Tie oni rajt'as for'pren'i organ'o'n ĉe iu ajn mort'int'o, krom se tiu dum'viv'e deklar'is rifuz'o'n, aŭ kiam famili'an'o mal'aprob'as. Tio ĉi okaz'as mal'pli oft'e ol en najbar'a'j land'o'j, tamen oni prov'as ankoraŭ mal'kresk'ig'i tiu'n nombr'o'n. Kiam oni registr'ig'as si'n dum'viv'e kiel don'ont'o, la famili'o ne plu pov'as tio'n mal'help'i.

Tial en du komun'um'o'j en Belgi'o, Lommel [lomel] kaj Hasselt [haselt], oni trans'don'as broŝur'o'n, kun'e kun parol'a klar'ig'o pri organ-donac'ad'o, al ĉiu civit'an'o, kiu mend'as nov'a'n legitim'il'o'n. Sekv'e la nombr'o de registr'it'o'j preskaŭ tri'obl'iĝ'is. Ebl'e baldaŭ oni imit'os tiu'n ĉi iniciat'o'n tra la tut'a land'o.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu viktim'o'j de justic'o?

Ankaŭ Belgi'o hav'as si'a'j'n problem'o'j'n pri seks'a'j mis'uz'o'j en la katolik'a eklezi'o. Tiu lok'a problem'o far'iĝ'is mond'nov'aĵ'o, kiam en la 24a de juni'o brusela esplor'juĝ'ist'o kun 50 esplor'ist'o'j invad'is la ĉef'episkop'ej'o'n en Mechelen [méĥele].

Oni tut'tag'e en'ŝlos'is la naŭ ĉe'est'ant'a'j'n episkop'o'j'n, sekvestr'is ili'a'j'n poŝ'telefon'o'j'n, komput'il'o'j'n kaj agend'o'j'n, for'port'is kamion'o'j'n da material'o'j, kiel la tut'a libr'o'ten'ad'o, ĉiu'j komput'il'o'j de la dung'it'ar'o, arĥiv'aĵ'o'j, tra'serĉ'is la loĝ'ej'o'n de la emerit'a ĉef'episkop'o Danneels [danels] kaj la katedral'o'n kaj eĉ bor'is tru'et'o'j'n en la ĉerk'o'j de 15 kardinal'o'j. Fin'e oni sekvestr'is en Leuven [leŭve] 475 dosier'o'j'n de sen'de'pend'a eklezi'a komision'o pri la esplor'o'j de seks'a'j mis'uz'o'j de pastr'o'j. Tiam eĉ Vatikan'o akr'e protest'is.

Kaŝ'i fakt'o'j'n

En la last'a'j jar'dek'o'j ad'e dis'kon'iĝ'is pli da sci'ig'o'j pri seks'a'j mis'uz'o'j en la katolik'a eklezi'o. Feliĉ'e la ĉi-rilat'a pens'manier'o iom post iom ŝanĝ'iĝ'is. Mult'a'j civit'an'o'j nun kuraĝ'as rakont'i, kio'n ili dum jar'o'j kaŝ'is. Ankaŭ la si'n'ten'o de la katolik'a'j instanc'o'j iom post iom ŝanĝ'iĝ'is: kvankam unu'e ili precip'e prov'is silent'ig'i atest'ant'o'j'n kaj kaŝ'i fakt'o'j'n, ili – sub la prem'o de la publik'a opini'o – nun re'kon'as fakt'o'j'n.

Kresk'as ĉe ili la konsci'o, ke neces'as re'kon'i kulp'o'n, atent'i la viktim'o'j'n, eventual'e prov'i kompens'i ili'n, pun'i kulp'ul'o'j'n aŭ almenaŭ mal'help'i recidiv'o'n. Sed unu'flank'e la eklezi'a'j respond'ec'ul'o'j prefer'as solv'i ĉio'n intern'e, dum ali'flank'e mult'a'j viktim'o'j ne plu pov'as apelaci'i al juĝ'a'j instanc'o'j pro preskript'o. Ankaŭ tiu'j bezon'as kompren'em'a'n orel'o'n.

Pri'trakt'i plend'o'j'n

Tial la belg'a eklezi'o star'ig'is en 1997 komision'o'n por pri'trakt'i tia'j'n plend'o'j'n. Ĝi dev'as asist'i viktim'o'j'n kaj montr'i la voj'o'n al help'o ĉe kompetent'ul'o'j. Ĝi ag'is sen'de'pend'e de la eklezi'o, sed tamen dev'as inform'i la episkop'o'j'n kaj aviz'i ili'n pri neces'a'j paŝ'o'j.

La unu'a prezid'ant'in'o demisi'is – sen'iluzi'ig'it'e – ĉar laŭ ŝi la episkop'o'j apenaŭ atent'is ŝi'a'j'n raport'o'j'n. Peter Adriaenssens [adriánsens], por'infan'a psikiatr'o, trans'pren'is la task'o'n antaŭ unu jar'o.

En la 22a de april'o la tre popular'a episkop'o de Bruĝ'o, Roger Vangheluwe [vanĥéliŭe], demisi'is, kiam kon'at'iĝ'is, ke li dum jar'o'j seks'e mis'uz'is si'a'n nev'o'n. Evident'e tio vek'is konstern'iĝ'o'n. La komision'o Adriaenssens pri'trakt'is 30 dosier'o'j'n antaŭ tiu event'o. Post'e, en kelk'a'j semajn'o'j, tiu nombr'o kresk'is ĝis 475.

Anstataŭ'i justic'o'n

Adriaenssens konsci'is pri la delikat'ec'o de la rilat'o'j inter la komision'o kaj la justic'o. Evident'e li ne pov'as anstataŭ'i la belg'a'n justic'o'n. Ali'flank'e li menci'is, ke plur'a'j plend'ant'o'j eksplic'it'e esprim'is, ke ili nepr'e dezir'as diskret'ec'o'n. Ili ne vol'as risk'i, ke oni vok'u ili'n por atest'i en publik'a proces'o.

Li do far'is inter'konsent'o'n kun la federaci'a prokuror'ar'o: la komision'o diskret'e pri'trakt'os plend'o'j'n, laŭ'ebl'e help'os viktim'o'j'n, precip'e kiam tem'as pri preskript'iĝ'int'a'j kaz'o'j, sed trans'don'os dosier'o'j'n, kiu'j bezon'as tio'n al la juĝ'ist'o'j. Krom'e li instig'is viktim'o'j'n mem direkt'i si'n al la justic'o.

La supr'e menci'it'a ag'ad'o de la brusela esplor'juĝ'ist'o provok'is protest'o'pluv'o'n. Vatikan'o furioz'is. Iu'j komunik'il'o'j parol'is eĉ pri loĝi'a komplot'o kontraŭ la eklezi'o. La belg'a'j episkop'o'j protest'is, sed iom pli moder'e. Sinjor'o Adriaenssens est'is precip'e ŝok'it'a, ĉar nun la dosier'o'j de tiu'j, kiu'j nepr'e dezir'is diskret'ec'o'n, tamen est'as ĉe la jur'a'j instanc'o'j, kiu'j'n ili ŝajn'e ne tre fid'as.

Al'vok'i inform'ant'o'j'n

Evident'e ankaŭ la jur'a'j instanc'o'j ne rajt'as mal'kaŝ'i la en'hav'o'n, sed, kiam sekv'os proces'o, oni tamen pov'os al'vok'i inform'ant'o'j'n por publik'e atest'i. „Tiu'j hom'o'j do pli'a'n foj'o'n spert'as perfid'o'n. Kiel ebl'as re'star'ig'i fid'a'n rilat'o'n kun tiu'j viktim'o'j?”, dir'is Adriaenssens. La tut'a komision'o sekv'e demisi'is. Eĉ la ministr'o pri justic'o demand'is si'n, ĉu la ag'ad'o proporci'is kun la supoz'at'a'j akuz'o'j.

Inter'temp'e la kaŭz'o de tia drast'a iniciat'o rest'as sekret'a. Iu'j komunik'il'o'j kondamn'as la ag'ad'o'n; ali'a'j prav'ig'as ĝi'n. Adriaenssens jam dis'kon'ig'is, ke en 50 plend'o'j oni menci'as la emerit'a'n ĉef'episkop'o'n Danneels, ĉef'e ĉar li neglekt'is inform'o'j'n pri mis'uz'o'j. Rifuz'i help'o'n al person'o nepr'e help'o'bezon'a est'as pun'ebl'a. Do ebl'e eĉ Danneels pov'us est'i kulp'ig'it'a.

Pri'juĝ'i dosier'o'j'n

Iu'j opini'as, ke la komision'o Adriaenssens – kvankam sen'de'pend'a, tamen eklezi'a – ne pov'us objektiv'e pri'juĝ'i, kiu'j'n dosier'o'j'n oni trans'don'u al la jur'a'j instanc'o'j. Krom'e la belg'a eklezi'o, instituci'o, kiu kulp'as pri 5000 taks'it'a'j seks'a'j mis'paŝ'o'j, ĝis nun ne spert'is jur'a'n persekut'o'n.

Surpriz'as, ke la brusela prokuror'o ek'iniciat'is la esplor'o'n, ne inform'int'e la federaci'a'n prokuror'ar'o'n, kiu tamen far'is inter'konsent'o'n kun Adriaenssens pri kun'labor'o. Jur'e tio ebl'as, sed tio tamen mal'kaŝ'as intern'a'j'n tensi'o'j'n. Jam post 10 tag'o'j la federaci'a prokuror'o ordon'is esplor'o'n, ĉu la ag'o de la brusela prokuror'o est'as laŭ'regul'a kaj prav'ig'ebl'a. Tia esplor'o okaz'as eg'e mal'oft'e kaj neniam antaŭ'e tiom rapid'e.

Oni do pli kaj pli hav'as la impres'o'n, ke tem'as pri intern'a milit'o inter prokuror'o'j. Oni pov'as demand'i si'n, ĉu tio efektiv'e help'os al la viktim'o'j de seks'a'j mis'uz'o'j.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mal'sekret'a'j sekret'o'j

Antaŭ mond'a'j amas'komunik'il'o'j kaj mir'ig'it'a'j televid'spekt'ant'o'j, ĝust'e kiel en la temp'o de la tiel nom'at'a mal'varm'a milit'o, okaz'is inter'ŝanĝ'o de sekret'a'j agent'o'j inter Uson'o kaj Rusio. Unu detal'o al'tir'as la atent'o'n: la menci'it'a epok'o ne plu ekzist'as, sed la lok'o rest'as la sam'a – Vieno.

Tiu ĉi urb'o hav'as long'a'n histori'o'n de spion'a ag'ad'o. En ĝi est'as ĉio neces'a, por ke agent-inter'ŝanĝ'o okaz'u absolut'e glat'e. Kaj do, 20 jar'o'j'n post la fal'o de la tiel nom'at'a fer'a kurten'o, spion'o'j kaj rezid'ant'o'j fart'as tre bon'e en la ĉef'urb'o de la neŭtral'a Aŭstrio.

Inform'ant'o'j

„Ĉiu'j sekret'a'j serv'o'j, kiu'j ag'ad'is ĉi tie dum la mal'varm'a milit'o, ĉe'est'as ankaŭ nun”, dir'as la histori'ist'o Siegfried Beer, gvid'ant'o de la Aŭstr'a Centr'o pri Spion'ad'o, Propagand'o kaj Sekur'ec'a'j Esplor'o'j. Laŭ la don'it'aĵ'o'j, pri kiu'j dispon'as Beer, en Vieno nun'temp'e aktiv'as inter 2000 kaj 3000 sekret'a'j agent'o'j kaj inform'ant'o'j. Mult'a'j el ili okup'iĝ'as pri ekonomi'a aŭ teknologi'a spion'ad'o, ĉar politik'a spion'ad'o perd'is si'a'n grav'ec'o'n.

Aŭstrio est'is centr'o de inter'naci'a spion'ad'o ek'de la fin'o de 19a jar'cent'o, kiam ĉi tie'n ven'is hom'o'j el ĉiu'j part'o'j de la grand'a monarki'o Aŭstrio-Hungari'o. Ties dis'fal'o kaj ankaŭ la politik'a mal'ord'o en mez'a Eŭrop'o post la unu'a mond'milit'o kaŭz'is, ke ĉiam pli da sekret'a'j serv'o'j lok'is si'a'n rezid'ej'o'n en Vieno.

Post la du'a mond'milit'o oni divid'is la urb'o'n en kvar zon'o'j'n, en kiu'j la sekret'a'j serv'o'j de la okup'ant'a'j land'o'j konkurenc'is en la kolekt'ad'o de sekret'a'j inform'o'j. Ĉe'kap'e de la agent'a ag'ad'o tiu'temp'e est'is la uson'a Ci'a kaj sovet'uni'a KGB.

Sabot'aĵ'o'j

Kiam en 1955 Aŭstrio akcept'is neŭtral'ec'o'n, la alianc'an'o'j re'tir'iĝ'is kaj re'vok'is el Vieno mult'a'j'n sekret'a'j'n agent'o'j'n. Ali'flank'e rest'is mult'a'j. La spion'o'j plu inter'ŝanĝ'is inform'o'j'n kaj mon'o'n kaj uz'is Vienon kiel baz'o'n por plan'i sekret'a'j'n operaci'o'j'n, sabot'aĵ'o'j'n kaj eĉ murd'o'j'n.

La streĉ'it'a epok'o de la mal'varm'a milit'o mal'aper'is, sed la sekret'a'j agent'o'j kiel antaŭ'e plu ĝu'as la gast'am'o'n de la aŭstr'a ĉef'urb'o. Tamen, laŭ Siegfried Beer, se la sekret'a'j agent'o'j ne spion'as kontraŭ Aŭstrio, tiu'j neniu'n aŭstr'o'n pov'as mal'trankvil'ig'i.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Insul'o mal'aper'int'a

En la golf'o de Bengali'o apud Barato kaj Bangladeŝo trov'ebl'is insul'o 3,5 km long'a kaj 3,0 km larĝ'a. Nom'is ĝi'n Barato Nov'a Moore kaj Bangladeŝo Sud'a Talpatti. Jam de 30 jar'o'j disput'is ambaŭ ŝtat'o'j pri suveren'ec'o de la insul'o.

Nun, tamen, super'flu'as disput'ad'o. Pro la alt'iĝ'o de la mar'nivel'o la insul'o simpl'e ne plu ekzist'as. Tio'n konfirm'is Sugata Hazra, profesor'o pri mar'stud'o'j ĉe la universitat'o de Kalkat'o, sur'baz'e de satelit'a'j fot'o'j.

Ankaŭ ali'a'j land'o'j est'as tiel minac'at'a'j. Maldiv'o'j, insul'ar'o en Hind'a Ocean'o, mal'aper'os sub la mar'o, se la mond'o neni'o'n far'os. Pas'int'jar'e la prezid'ant'o de Maldiv'o'j, Mohamed Nasheed, port'ant'e skafandr'o'n, kun'ven'is kun si'a kabinet'o kvin metr'o'j'n sub la mar'o, por atent'ig'i pri la problem'o.

Mar'nivel'o

Avert'is la prezid'ant'o: „Se Maldiv'o'j ne ekzist'us, neni'u pov'us plu ekzist'i en la mond'o.” En Maldiv'o'j hom'o'j viv'as nur 2,1 metr'o'j'n super la mar'nivel'o, kiu ĉiu'jar'e kresk'as.

En Nepalo, kie hom'o'j mult'iĝ'as kaj arb'ar'o'j mal'mult'iĝ'as, kun'ven'is ministr'o'j pas'int'jar'e en Kalapather (5250 m alt'a). Ili tim'as, ke glaci'river'o'j en la tie'a mont'ar'o degel'as, kio kaŭz'os katastrof'o'j'n en ili'a land'o.

Nepr'as do pri'pens'i, kio far'ebl'os por mild'ig'i la efik'o'j'n de mond'a varm'iĝ'o. Ebl'e oni mal'pli uz'u akv'o'n, kaj serĉ'u energi'o'n el re'nov'ig'ebl'a'j font'o'j.

Navin Lal SHRESTHA/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Navin Lal Shrestha/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nov'a soci'o sen mal'nov'a'j stereotip'o'j

En juni'o est'as inaŭgur'it'a en la litova ĉef'urb'o Vilnius institut'o pri seks'a egal'ec'o. Tem'as pri la unu'a agent'ej'o de Eŭrop'a Uni'o (EU) kun sid'ej'o en balt'a land'o.

La estr'in'o de la institut'o, Virginija Langbakk, dir'is, ke ŝi esper'as kun'labor'ig'i soci'a'j'n aktiv'ul'o'j'n, kiu'j engaĝ'iĝ'as pri problem'o'j de egal'ec'o. „Ni esper'as kre'i nov'a'n soci'o'n, en kiu for'est'os mal'nov'a'j stereotip'o'j pri vir'o'j kaj vir'in'o'j”, ŝi dir'is.

Per'fort'o

La prezid'ant'o de Litovio, Dali'a Grybauskaitė, kiu part'o'pren'is la inaŭgur'a'n konferenc'o'n, rimark'is, ke statistik'o'j pruv'as, ke salajr'o'j pro la sam'a labor'o ne est'as egal'a'j por vir'o'j kaj vir'in'o'j. Ceter'e, ŝi atent'ig'is pri la problem'o de per'fort'o en'e de famili'o'j.

La institut'o cel'as lukt'i kontraŭ diskriminaci'o pro seks'o kaj vek'i tiu'rilat'e la konsci'o'n de EU-civit'an'o'j. Krom'e ĝi kolekt'os, analiz'os kaj dis'vast'ig'os inform'o'j'n pri egal'ec'o kaj super'rigard'os la integr'ig'o'n de seks'a politik'o en la leĝ'ar'o'n kaj de la uni'o kaj de naci'a'j reg'ist'ar'o'j.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Neniam plu

En la somer'o de la jar'o'j 1984 kaj 1985 ni feri'is en la Loire-region'o de Franci'o. Ambaŭ'okaz'e ni pas'ig'is du semajn'o'j'n en mal'nov'a kastel'o, kiu funkci'as hodiaŭ kiel feri'o- kaj stud'o-centr'o por franc'o'j kaj ekster'land'an'o'j. Dum ni'a rest'ad'o en 1985, ni ĉe'est'is interes'a'n preleg'o'n pri norveg'a'j kant'o'j, far'it'a'n de mild'a, modest'a norveg'o, s-ro O.T.

Dum la viv'o, ĉiu el ni (krom se ni loĝ'as en tre izol'it'a'j region'o'j) kon'at'iĝ'as kun grand'a nombr'o da person'o'j, kiu'j ne far'as apart'a'n impres'o'n. Tamen, kelk'foj'e – ebl'e ne oft'e – ni renkont'as iu'n, kun kiu, je la unu'a vid'o, ni tuj simpati'as aŭ eĉ mal'simpati'as.

Am'ind'a vir'o

Se tia kon'o daŭr'as, ni ebl'e revizi'as ni'a'n opini'o'n pri la person'o, aŭ ĝi est'as konfirm'it'a per ni'a post'a spert'o. La norveg'o impres'is ni'n kiel eg'e simpati'a kaj am'ind'a vir'o, kaj ni'a opini'o pri li ne ŝanĝ'iĝ'is. En la feri'ej'o ni kon'at'iĝ'is kun mult'e da afabl'a'j hom'o'j, sed ni trov'is li'n apart'e ĉarm'a.

Ni tre ĝu'is li'a'n preleg'o'n, dum kiu li kant'is, kaj ig'is ni'n kun'kant'i, plur'a'j'n bel'a'j'n kant'o'j'n, kiu'j'n li person'e traduk'is el la norveg'a. Ni plej ŝat'is iu'n sorĉ'a'n kant'o'n, kiu hav'is la titol'o'n „Neniam”. Ĝi'a melodi'o, kun lev'iĝ'ant'a ton'o je la fin'o de ĉiu strof'o, el'vok'is al mi (kiu neniam est'is en Norvegi'o) melankoli'a'n skandinav'a'n etos'o'n, kaj sam'temp'e tiu'n dolĉamar'a'n sent'o'n, kiu'n la portugal'o'j nom'as saŭdad'o.

La unu'a kaj la last'a strof'o'j tiel'e tekst'as:

Neniam vi el'memor'e pas'os
En lum’, mal'lum'o ĉe'est'as vi;
Precip'e nokt'e vi'n vid'as mi
Precip'e nokt'e vi'n vid'as mi.

En vetur'ant'o aŭ en rajd'ant'o
Mi vid'as vi'n, eĉ en bild’, en kant'o;
Mi plej vi'n aŭd'as en mi'a plor’.
Mi plej vi'n aŭd'as en mi'a plor’.

O.T. rakont'is, ke la kant'o'n kompon'is aŭtent'a vir'o, kies jun'a fianĉ'in'o mort'is, antaŭ ol ili pov'is ge'edz'iĝ'i. Li dum si'a rest'ant'a viv'o funebr'is ŝi'n kaj neniam edz'iĝ'is kun ali'a vir'in'o.

Dum jar'o'j ni ne plu hav'is kontakt'o'n kun O.T., kaj ni ĵus leg'is en revu'o, ke li for'pas'is je la aĝ'o de 91 jar'o'j. Ni tre bedaŭr'as, ke ni ne plu hav'is okaz'o'n renkont'iĝ'i kun tiom al'log'a person'o. Je li'a memor'o, mi'a edz'in'o ek'sid'is ĉe la pian'o, kaj ni kun'e kant'is „Neniam”.

Garvan MAKAJ
Irlando
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garvan Maka'j el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Rev'o real'ig'it'a

Ne apart'e not'ind'as la inaŭgur'o de lern'ej'a komput'il'ej'o. Ver'ŝajn'e ĉiu instru'ej'o, ĉu unu'grad'a, ĉu du'a'grad'a, dispon'as pri ar'o'j da plej modern'a'j elektron'ik'a'j ekip'aĵ'o'j, por ke stud'ant'o'j pri'majstr'u teĥnologi'o'j'n nepr'a'j'n por tra'viv'i en la nun'a mond'o. Almenaŭ, tamen, en evolu'int'a'j, okcident'a'j aŭ okcident'spec'a'j land'o'j.

En mult'a'j ali'a'j land'o'j reg'as situaci'o tut'e mal'sam'a. Grav'as ali'a'j prioritat'o'j ol komput'il'o'j, ol Inter'ret'o, gugl'ad'o kaj virtual'a'j mond'o'j: grav'as aktual'a, real'a mond'o de mal'riĉ'o kaj mal'san'o, de akv'o- kaj manĝ'aĵ'o-mank'o, de soci'a, ekonomi'a kaj politik'a ne'cert'ec'o.

Des pli, do, malgraŭ ĉio ĉi, rimark'ind'as la mal'ferm'o de nov'a komput'il'ej'o ĉe la kamp'ar'a lern'ej'o Isaac Newton, kelk'a'j'n kilo'metr'o'j'n for de la urb'o Masaka, en Ugando, kaj situ'ant'a iom sub'ekvator'e ĉ. tri aŭt'o'hor'o'j'n for de la uganda ĉef'urb'o Kampal'a.

Famili'a en'spez'o

La lern'ej'o Isaac Newton hav'as proksim'um'e 110 du'a'grad'a'j'n ge'stud'ant'o'j'n, el kiu'j ĉ. 25 loĝ'as intern'ul'e ĉe la lern'ej'o. Stud'ant'o, aŭ ties ge'patr'o'j, pag'as trimestr'e ekvivalent'o'n de 22 eŭr'o'j; intern'ul'o pag'as 60. Tio signif'as foj'e grand'a'n proporci'o'n de famili'a en'spez'o, tamen ge'patr'o'j kompren'as, ke grav'as instru'ad'o. Instru'ist'o, parentez'e, lukr'as hor'e mal'pli ol unu eŭr'o'n, kio apenaŭ permes'as dec'a'n viv'ten'ad'o'n.

La lern'ej'o de'pend'as ne nur de lok'a'j en'spez'o'j, sed ankaŭ de subvenci'o'j de ekster'land'o. Isaac Newton bon'ŝanc'as, ĉar ĝi est'as unu el tri du'a'grad'a'j lern'ej'o'j en Ugando sub'ten'at'a'j de brit'a'j kaj ali'land'a'j human'ist'o'j. Ia'senc'e la lern'ej'o'j unik'as: en Ugando, land'o almenaŭ supr'aĵ'e tre konfesi'o'kred'a, kie eĉ la taksi-bus'et'o'j port'as admon'o'j'n religi'a'j'n, mult'a'j lern'ej'o'j, se ne ŝtat'a'j, aparten'as al eklezi'o'j, ĉu protest'ant'a'j, ĉu katolik'a'j, ĉu islam'a'j.

Human'ism'o

La deviz'o de la lern'ej'o traf'e esprim'as baz'a'n princip'o'n de human'ism'o: rezon'u, ne kred'u. Ankaŭ la nom'o de la lern'ej'o ne hazard'as. Ĝi spegul'as la raci'a'n, scienc'a'n fundament'o'n, sur kiu Peter Kisirinya, instru'ist'o pri natur'scienc'o'j, fond'is la lern'ej'o'n en 2004: Neŭton'o (1642-1727) est'is la angl'a fizik'ist'o, kiu el'pens'is leĝ'o'j'n pri gravit'o. Krom'e, grav'a diferenc'o inter la human'ism'a'j lern'ej'o'j kaj ali'a'j konsist'as en tio, ke ili est'as toler'em'a'j kaj do mal'ferm'a'j al ĉiu'j, ne konsider'ant'e religi'o'n, kred'o'n aŭ ne'kred'o'n.

Human'ist'o'j ne dispon'as, kiel la eklezi'o'j, pri riĉ'aĵ'o'j amas'ig'at'a'j dum mil'o'j da jar'o'j. La financ'a help'o, kiu'n pov'as liver'i la bon'far'a organiz'aĵ'o Uganda Human'ist Schools Trust (Uganda Human'ism'a Lern'ej'o-Fond'aĵ'o), est'as lim'ig'it'a, ĉar ĝi de'ven'as de la poŝ'o'j de unu'op'a'j human'ist'o'j. Tamen unu el la plej impon'a'j ating'aĵ'o'j de la fond'aĵ'o est'as la nov'a komput'il'ej'o ĉe Isaac Newton.

Sun'panel'o'j

Dum vilaĝ'an'o'j sur'lok'e bak'is la brik'o'j'n, eben'ig'is la teren'o'n, konstru'is mur'o'j'n, ĉarpent'is tegment'o-trab'o'j'n kaj form'is tabl'o'j'n kaj taburet'o'j'n, la fond'aĵ'o pag'is ne nur la komput'il'o'j'n sed ankaŭ la sun'panel'o'j'n por proviz'i ekran'o'j'n kaj print'il'o'j'n per elektr'o: en la kamp'ar'o ankoraŭ mank'as elektr'o (ceter'e, ĉe la lern'ej'o, akv'o). Kaj do, kiam ĉio pret'is, la tut'a komun'um'o, inkluziv'e de grav'ul'o'j, kia'j politik'ist'o'j kaj la polic'a ĉef'o, est'as invit'it'a'j al la lern'ej'o por kun'fest'i la mal'ferm'o'n de la komput'il'ej'o.

Tem'is pri tag'o da parol'ad'o'j, promes'o'j pri la est'ont'ec'o de la lern'ej'o, kaj grand'a sub'ĉiel'e prepar'it'a fest'manĝ'aĵ'o serv'at'a al pli ol 100 gast'o'j. Fin'e ĉiu'j, plen'ŝtop'e vizit'int'a'j kaj ekzamen'int'a'j la komput'il'ej'o'n, deklar'is si'n kontent'a'j kaj fier'a'j pri „si'a” modern'a kaj progres'em'a lern'ej'o. Cert'e, kelk'a'j iom nervoz'iĝ'is, tim'ant'e la influ'o'n de inter'ret'a pornografi'o kaj ali'a'j fremd'a'j mal'bon'aĵ'o'j, sed ĝeneral'e ĉiu'j aplaŭd'is la nov'a'n ekip'aĵ'o'n.

Jun'a generaci'o

S-ro Kisirinya apart'e ĝoj'is, vid'ant'e la komput'il'ej'o'n. „Real'iĝ'is mi'a rev'o”, li dir'is. „Mi dezir'is la komput'il'o'j'n por antaŭ'e'n'ig'i la eduk'ad'o'n kaj la bon'fart'o'n de la jun'a generaci'o por akord'iĝ'i kun la nun'a kresk'ant'a mond'o.”

La fond'aĵ'o-prezid'ant'o, brit'a universitat'a instru'ist'o kaj ekonomik'ist'o Steve Hurd, dir'is, ke la komput'il'ej'o al'log'os nov'a'j'n lern'ej'an'o'j'n al Isaac Newton. „Tia'manier'e la lern'ej'o far'iĝ'os financ'e iom pli sen'de'pend'a”, li dir'is. „Ali'flank'e pli da lern'ej'an'o'j signif'os, ke neces'os nov'a'j dorm'ej'o'j por intern'ul'o'j kaj ankaŭ ver'ŝajn'e pli'a'j neces'ej'o'j. Ne ĉes'os ni'a labor'o.”

Last'a'j vort'o'j al abiturient'o Edward Mugamber, kiu pri'raport'is la mal'ferm'o'n en la lern'ej'a gazet'o. Front'paĝ'e li skrib'is: „Ge'stud'ant'o'j, kiu'j tut'tag'e rid'et'is kaj jubil'is, dir'is: Viv'u la lern'ej'o Isaac Newton! Viv'u human'ism'o!” Kaj tiel est'is.

Detal'o'j – en la angl'a lingv'o – pri la Uganda Human'ism'a Lern'ej'o-fond'aĵ'o leg'ebl'as ĉe www.ugandahumanistschoolstrust.org.

Paul GUBBINS
Briti'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Gubbins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Stabil'a valut'o grav'as

Kamerun'o, Centr-Afrik'o, Ĉado, Kongo Brazavila, Gvineo Ekvator'a kaj Gabon'o hav'as komun'a'n valut'o'n: la CFA-frank'o'n. La Demokrati'a Respublik'o Kongo est'as la sol'a grand'a land'o en centr'a Afrik'o, kiu hav'as si'a'n propr'a'n valut'o'n: la kong'an frank'o'n.

La efik'o'j de stabil'a mon'unu'o je la ekonomi'a viv'o est'as okul'frap'a'j. Se oni kompar'as Kongon kun ekzempl'e Kamerun'o, konstat'ebl'as ke en Kamerun'o hom'o'j bon'e manĝ'as, ĉar tie la manĝ'aĵ'o'j mal'mult'e'kost'as, kaj ke la transport'o bon'e funkci'as, ĉar est'as bon'a'j voj'o'j.

Nelly MASEMI
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Nelly Masemi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Afrik'a komun'a valut'o

Ek'de 2002 en la pli'mult'o de la land'o'j de Eŭrop'a Uni'o est'as uz'at'a komun'a valut'o: la eŭr'o. Ali'a komun'a valut'o jam de'long'e funkci'as en okcident- kaj centrafrik'a'j land'o'j: la afrik'a frank'o aŭ CFA-frank'o.

La CFA-frank'o est'as uz'at'a en eks'a'j franc'a'j koloni'o'j kaj kelk'a'j ali'a'j afrik'a'j land'o'j. Formal'e ekzist'as du valut'o'j, la okcident'afrik'a frank'o kaj la centrafrik'a aŭ ekvator'afrik'a frank'o, sed praktik'e ambaŭ hav'as la sam'a'n valor'o'n. Unu CFA-frank'o valor'as proksim'um'e 0,0015 eŭr'o'j'n.

Ĉar ĝi est'as lig'it'a al la eŭr'o (antaŭ'e al la franc'a frank'o), ĝi hav'as stabil'a'n kurz'o'n. Ĝi'n envi'as loĝ'ant'o'j de najbar'a'j land'o'j kun ĥaos'a financ'a sistem'o. Tamen ankaŭ est'as kritik'ant'o'j. Pro la lig'o al eŭrop'a valut'o iu'j konsider'as ĝi'n nov'koloni'ism'a. Mult'a'j ekonomik'ist'o'j opini'as, ke ĝi'a kurz'o est'as tro alt'a kaj mal'facil'ig'as eksport'o'n.

RR

Vid'u ankaŭ eo.wikipedia.org/wiki/Afrik'a frank'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de rr el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mal'plen'a'j kap'o'j, plen'a'j korp'o'j

Sku'iĝ'is last'a'temp'e pro divers'a'j skandal'o'j la mond'o de sumo'o, la japan'a tradici'a lukt'o rigard'at'a kiel naci'a sport'o. En 2007 mort'is jun'a lukt'ist'o pro tiel nom'at'a favor'a trakt'ad'o, nom'e per'fort'ad'o; en 2009 est'is mal'dung'it'a'j du rus'a'j lukt'ist'o'j suspekt'at'a'j pro haŝiŝ'o-fum'ad'o; kaj en 2010 la plej fort'a Jokozuma-lukt'ist'o Asaŝoorjuu est'is eks'ig'it'a pro per'fort'o al kon'at'o dum drink'ad'o.

Ceter'e rest'as la problem'o pri basbal'a vet'ad'o, kiam lukt'ist'o'j kaj ili'a'j gvid'ant'o'j vet'as je matĉ'o'j inter basbal'team'o'j. Por ekvilibr'ig'i la team'o'j'n, spert'ul'o don'as handikap'a'j'n poent'o'j'n al unu el la team'o'j. Tio est'as profesi'a afer'o, sed administr'at'a de mafi'an'o'j. Tiu'j ricev'as 10 % da makler'aĵ'o. Tial vet'i por basbal-matĉ'o signif'as help'i kontraŭ'leĝ'a'j'n mafi'an'o'j'n.

Turnir'o

La Sumo'o-Asoci'o mal'kaŝ'is, ke 65 lukt'ist'o'j vet'is je basbal-matĉ'o'j. La asoci'o mal'dung'is unu lukt'ist'o'n kaj li'a'n gvid'ant'a'n majstr'o'n pro mult'jar'a vet'ad'o. Ĝi mal'permes'is al pli'a'j 12 part'o'pren'i en turnir'o. Ceter'e la asoci'o-prezid'ant'o est'as provizor'e anstataŭ'ig'it'a. La ministr'ej'o pri eduk'ad'o kaj scienc'o, kiu pri'zorg'as la asoci'o'n, ne taks'as ĝi'n kapabl'a.

Kun la kondiĉ'o, ke la asoci'o sever'e pun'u la koncern'a'j'n lukt'ist'o'j'n kaj re'form'u si'n, la ministr'ej'o permes'is, ke okaz'u grav'a turnir'o en Nagajo. Tamen malgraŭ tio la du'on'ŝtat'a el'send-staci'o NHK decid'is ne pri'raport'i la matĉ'o'j'n. Krom'e la pokal'o'n por la ĉampion'o nom'e de la imperi'estr'o oni ne don'os. Kompani'o'j, kiu'j donac'is premi'o'j'n, re'tir'iĝ'is, tim'ant'e, ke sumo'o-reklam'ad'o prezent'os mal'bon'a'n impres'o'n.

Sklav'iĝ'i

Ver'dir'e sumo'o ne plu al'log'as jun'ul'o'j'n. Basbal'o, pied'pilk'o kaj golf'o pli al'tir'as: profesi'ul'o'j en sport'o'j tia'j per'labor'as pli da mon'o. Krom'e, por far'iĝ'i sumo'o-lukt'ist'o, oni en'ir'as tiel nom'at'a'n ĉambr'o'n kaj trejn'iĝ'as sub la sever'a gvid'o de la majstr'o. Tio signif'as sklav'iĝ'i por pli alt'a'j rang'ul'o'j.

Sukces'a'j lukt'ist'o'j mal'mult'as. Nur 68 lukt'ist'o'j en la rang'o'j de Makuuĉi kaj Ĵuurjoo el 721 ricev'as salajr'o'n. La ali'a'j lukt'ad'as sen salajr'o kaj, kiam ili eks'iĝ'as en la aĝ'o de ĉirkaŭ 35 jar'o'j, al ili rest'as nur mal'plen'a kap'o kaj plen'a korp'o, kun'e kun kapabl'o'j sen'util'a'j en la soci'o.

Pov'as est'i, ke sumo'o far'iĝ'os pli inter'naci'a, al'log'ant'e pli da ekster'land'a'j jun'ul'o'j, ĉef'e el mal'riĉ'a'j land'o'j. Ver'ŝajn'e ĝi perd'os si'a'n „sankt'ec'o'n” kiel tradici'a sport'o. Sam'e kiel ĵud'o inter'naci'iĝ'is kaj far'iĝ'is er'o en la Olimpik'o'j, sekv'os ankaŭ sumo'o. Tio est'os ne'evit'ebl'a por la est'ont'ec'o de la sport'o.

HOr'i Jasuo
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hor'i Jasuo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kiel saĝ'ul'in'o konstru'as ...

En Demokrati'a Respublik'o Kongo ekzist'as 11 provinc'o'j. La reg'ist'ar'o vol'as dis'tranĉ'i la land'o'n por kre'i en'tut'e 26 provinc'o'j'n aŭ federaci'a'j'n ŝtat'o'j'n. La senat'o jam aprob'is la propon'o'n.

Dub'ind'as, ĉu la ŝanĝ'o'j help'os la kong'an popol'o'n. En vast'a land'o tia reg'as ali'a'j prioritat'o'j, ekzempl'e kre'ad'o de pli bon'a'j viv'kondiĉ'o'j, kia'j ekzempl'e elektr'o, akv'o, voj'o'j. Jam sufer'as mult'a'j part'o'j de DRK pro mank'o'j tia'j, kaj kre'i nov'a'j'n provinc'o'j'n ne help'os.

Ebl'e mal'e. Pov'as est'i, ke profit'os tiu'j provinc'o'j, kiu'j jam dispon'as pri pli bon'a'j viv'kondiĉ'o'j, dum ali'a'j rest'os en mizer'o. Saĝ'a vir'in'o konstru'as si'a'n hejm'o'n, tiel ke ĝi ne est'u en'danĝer'ig'at'a. La nun'a'j propon'o'j pov'us konduk'i al mal'pac'o aŭ eĉ milit'o. Konsil'ind'as atend'i.

Nelly MASEMI/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Nelly Masemi/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Einstein unu'lingv'a?

En MONATO 2010/7 (p. 20) Walter Klag asert'as, ke Albert Einstein „neniam lern'is ali'a'n lingv'o'n” (ol la german'a'n, supoz'ebl'e, kiu est'is li'a ge'patr'a). En 1933 Einstein el'migr'is al Uson'o, kaj en 1940 li iĝ'is uson'a civit'an'o – tio apenaŭ ebl'is sen kon'o de la angl'a lingv'o. Ceter'e, li regul'e preleg'is ĉe Princ'et'o'n – ĉu german'lingv'e? Est'as ankaŭ kon'at'e, ke li, dum si'a uson'a period'o, oft'e parol'is kun infan'o'j (kaj foj'foj'e help'is ili'n solv'i si'a'j'n matematik'a'j'n hejm'task'o'j'n) – ankaŭ tio apenaŭ ebl'us, se li sci'pov'us nur la german'a'n.

Gunnar GÄLLMO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gunnar Gällmo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kiel aspekt'as mirakl'o

La libr'o est'as strang'a. La strang'aĵ'o'j en ĝi est'as kelk'a'j. Sed la unu'a, kaj ĉef'a, est'as la ĝenr'o. Fakt'e, preskaŭ ĉiu'j „novel'o'j” el la prezent'it'a'j 18 est'as laŭ la unu'a vid'o fabel'o'j (la du last'a'j – pri'mov'ad'a'j satir'aĵ'o'j). Nu, fabel'o est'as ja ĝenr'o estim'ind'a: sufiĉ'as re'memor'i, ke laŭ'ord'a kon'at'iĝ'o kun Esperant'o komenc'iĝ'as de la fabel'o („Unu vidv'in'o hav'is du fil'in'o'j'n...”) por kompren'i ĝi'a'n grav'ec'o'n por ni'a literatur'o. La fabel'o'j est'as popular'a'j ĉe la infan'o'j, sed ne nur: ni nur menci'u la furor'o'n de „La mastr'o de l' ring'o'j” libr'o- kaj kin'o-form'e, kaj vi kompren'os, ke la ĝenr'o est'as ankaŭ serioz'a. Sam'temp'e, original'e verk'it'a'j fabel'o'j en Esperant'a literatur'o ne tro mult'as, kaj tial neces'as tuj salut'i la nov'a'n fabel'kolekt'o'n.

Sed ne ĉio tiom simpl'as. Ja la fabel'o'j ne est'as tre kutim'a'j, eĉ se iu'spec'a influ'o de la klasik'a'j verk'o'j, kiel de Andersen, evident'e sent'ebl'as. Part'o de la fabel'o'j (se ne ĉiu'j) aspekt'as iom strang'e, kaj ne ĉiam klar'as, kio'n la aŭtor'o vol'is dir'i. Tamen, post medit'o pri la strang'aĵ'o'j, mi far'is la jen'a'n konklud'o'n: la ĉef'a cel'o de la aŭtor'o est'is esplor'i la fenomen'o'n de mirakl'o. Hm ... Sed ja ĉiu'j fabel'o'j uz'as mirakl'o'n, kaj en tiu senc'o esplor'as ĝi'n, ĉu ne? Kompren'ebl'e – por instru'a'j, distr'a'j, alegori'a'j kaj plur'a'j ali'a'j cel'o'j. Sed Westover far'as ali'o'n: li rigard'as la imag'it'a'j'n situaci'o'j'n de la ekzist'o de la mirakl'o'j apud ni kaj sekv'as la hom'a'j'n re'ag'o'j'n al ili.

Tia'j est'as la fabel'o'j Mar'vir'in'strat'o, Pig'o'pag'o, Fiŝ'hepat'ole'o, Meduz'et' kaj kelk'a'j ali'a'j. La esplor'at'a'j en ili demand'o'j est'as, ekzempl'e, tia'j: „Ĉu in'o, simil'a al mar'vir'in'o, ver'e est'as tio, kaj ĉu mar'vir'in'o'j ver'e viv'as apud ni?”; „Ĉu la patr'in'o ĝoj'os, se la fil'in'o ricev'os donac'o'n de fe'in'o?”; „Kio pli bon'as – la fidel'a pajl'o'ĉapel'o aŭ mirakl'a rimed'o, permes'ant'a paŝ'i sur akv'o'surfac'o?”; „Ĉu oni akcept'as trankvil'e la ekzist'o'n de raci'a meduz'et'o apud knab'in'o?” kaj simil'e. La respond'o'j est'as divers'a'j kaj paradoks'a'j – kaj ĝust'e tiu'j fabel'o'j konsist'ig'as la plej bon'a'n part'o'n de la libr'o. Unu fabel'o – Ni'a best'o'ĝarden'o – iom tro rekt'e prov'as respond'i la ĉef'a'n demand'o'n: „Kio ĝeneral'e est'as mirakl'o?” La respond'o, kiu'n don'as la aŭtor'o, est'as iom banal'a, sed prezent'it'a elegant'e. Proksim'as al ĝi laŭ la task'o kaj solv'o El la tag'libr'o pri la okcident'a vojaĝ'o.

Kelk'a'j ali'a'j fabel'o'j est'as iom pli tradici'a'j (kvankam ankaŭ ili en'hav'as paradoks'o'j'n) – ili trakt'as ne'antaŭ'vid'ebl'a'j'n hom'a'j'n dezir'o'j'n. Tio est'as, ekzempl'e, Or'fiŝ'et'o kaj glaci'a mont'o kaj Labirint'o'j. Mi'n ili impres'is iom mal'pli – ebl'e ĝust'e pro la tro'a tradici'ec'o, sed tio est'as afer'o de la gust'o.

Iom apart'e star'as tri novel'o'j-fabel'o'j, inspir'it'a'j de la esperant'a kultur'o. Unu el ili est'as strang'a knab'a histori'o, tre uson'ec'a stil'e, inspir'it'a de „enigm'a” zamenhofa fraz'o pri „Tri ruĝ'a'j knab'in'o'j”. La afer'o de'ven'as, fakt'e, de cert'a mis'traduk'o, sed ne tio grav'as ĉi-okaz'e: ni vid'as, kiel tuj'a imag'o pri la knab'in'o'j nask'is ĉe la aŭtor'o grand'a'n knab'psikologi'a'n histori'o'n ... La histori'o est'as strang'et'a (jes ja, strang'ec'o ĝeneral'e est'as trajt'o de la stil'o de Westover!), sed atent'o'kapt'a, kaj ĝust'e ĝi pruv'is al mi tio'n, ke la aŭtor'o, kvankam komenc'ant'a, ja hav'as estim'ind'a'n verk'ist'a'n talent'o'n.

La du'a esperant-tem'a novel'o – Estim'at'a Vi – „verd'ec'e” trakt'as la ĉef'a'n tem'o'n pri mirakl'o'j: „Ĉu esperant'ist'o ĝoj'os, se ricev'os donac'e tut'a'n Esperant'o-urb'o'n, sed sen'hom'a'n?” La solv'o est'as proksim'um'e sam'a, kiel en la fabel'o Fiŝ'hepat'ole'o. Kaj la fin'a novel'o Antaŭ'parol'o al la plen'a verk'ar'o de Yvette Swithmoor est'as sprit'a parodi'o pri la Esperant'o-kultur'o ĝeneral'e, montr'ant'a profund'a'n kon'at'ec'o'n de la aŭtor'o kun ni'a literatur'o, kritik'o, mor'o'j ktp. Mi'n la gaj'e-gal'a'j rikan'o'j de Westover pac'ig'is kun ĉiu'j ne tro grav'a'j mank'o'j de la kolekt'o!

Kaj jen la last'a strang'aĵ'o de la libr'o, absolut'e ne'kutim'a (dum'e) en la mond'o: la aŭtor'o kaj la el'don'ej'o rajt'ig'as ĉiu'n hom'o'n sen'pag'e leg'i la libr'o'n en la ret'o (kie ĝi trov'iĝ'as plen'e), el'ŝut'i ĝi'n kaj uz'i laŭ'plaĉ'e! Tia'spec'a donac'o est'as io tut'e nov'a ... Malgraŭ tio, ke la hom'o'j, kutim'a'j leg'i de l' ekran'o, ne hav'as stimul'o'n aĉet'i la paper'a'n el'don'o'n, esper'ebl'e, sufiĉ'os en la mond'o tiu'j, kiu'j prefer'as foli'um'i la paper'a'j'n libr'o'j'n ... Do, ili aĉet'u – kaj la avar'ul'o'j leg'u sen'pag'e!

Nikolao GUDSKOV
Tim Westover: Mar'vir'in'strat'o. Original'a'j novel'o'j en Esperant'o. Eld. Literatur'o.net, Lawrensville, 2009. 211 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 1-4392-3634-8.
Ĉu vi trov'as tiu'n ĉi recenz'o'n util'a? Tiam bon'vol'u montr'i vi'a'n simpati'o'n kaj flat'u ni'n per la jen'a buton'o!
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Nikolao Gudskov el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Al'klak'e konsil'iĝ'i

Imag'u, ekzempl'e, ke vi hav'as grav'a'n aŭt'o'akcident'o'n dum vojaĝ'o ekster'land'e kaj vi'a aŭt'o frakas'iĝ'as; aŭ ke vi labor'as por ekster'land'a entrepren'o, kiu ne pag'as vi'a'n salajr'o'n; ke vi hered'as ekster'land'a'n ne'mov'ebl'aĵ'o'n; aŭ ke vi ge'edz'iĝ'is al ekster'land'an'o kaj ek'hav'is infan'o'j'n, sed vol'as divorc'i, kaj vi'a partner'o vol'as re'ir'i al si'a hejm'land'o, sed vi ne sci'as, kiu'j leĝ'o'j valid'as rilat'e aliment'o'n, loĝ'ad'o'n de la infan'o'j.

Pro la inter'naci'iĝ'o de la viv'o pli kaj pli da hom'o'j ek'front'as tia'j'n komplik'a'j'n jur'a'j'n situaci'o'j'n. Pro tio, en juli'o, la belg'a ministr'o pri justic'o, Stefaan De Clerck [stefán deklérk], prezent'is nov'a'n eŭrop'a'n portal'o'n en 22 lingv'o'j kun jur'a'j inform'o'j pri ĉiu'j ŝtat'o'j. Ĝi direkt'iĝ'as precip'e al advokat'o'j kaj jur'ist'o'j, sed evident'e ĉiu civit'an'o pov'as konsult'i ĝi'n.

Nun'temp'e tiu'j paĝ'o'j unu'a'vic'e inform'as. Sed iom post iom ili est'os el'labor'it'a'j por inter'aktiv'a uz'o, tiel ke ekzempl'e ebl'os trov'i demand'ar'o'n el fremd'a land'o, traduk'it'a'n en vi'a propr'a lingv'o; ebl'os tiam plen'ig'i kaj send'i ĝi'n, tiel ke ĝi al'ven'as en la lingv'o de la koncern'a administraci'o. De Clerck esper'as, ke la portal'o help'os harmoni'ig'i la eŭrop'a'n jur'o'n.

Por kon'at'iĝ'i kun la portal'o sufiĉ'as al'klak'i: e-justic'e.europa.eu/hom'e.do.

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mond'a kultur'o apud la mar'o

En Irlando, kiel en ali'a'j land'o'j, la somer'o est'as la prefer'at'a sezon'o por festival'o'j. Unu el la plej sukces'a'j est'as la tiel nom'at'a „Festival'o de mond'a'j kultur'o'j”, kiu okaz'as ĉiu'jar'e en la popular'a feri'ej'o kaj mar'haven'o Dúnlaoire [du'n lir'e], sud'e de Dublino, la irlanda ĉef'urb'o.

Hom'o'j el mult'a'j land'o'j, kaj an'o'j de ekster'land'a'j komun'um'o'j daŭr'e loĝ'ant'a'j en Irlando, kun'iĝ'as kun irland'an'o'j por divid'i kaj ĝu'i riĉ'a'n paletr'o'n da inter'naci'a kultur'o. Patr'o'pren'as danc'ist'o'j, lukt'art'ist'o'j, kant'ist'o'j, cirk'o'j, muzik'ist'o'j, ĵongl'ist'o'j, aktor'o'j – fin'fin'e, ĉi'a'j folklor'o'j kaj tradici'o'j.

Ceter'e dum la festival'o ebl'as vizit'i Zen-ĝarden'o'n aŭ ĉe'est'i kurs'et'o'n pri bonsaj'o-arb'et'o'j; lern'i i'o'n pri ĉin'a kaligrafi'o aŭ hind'a tambur'ad'o; aŭskult'i la ĉant'o'n de tibetaj lama'o'j; spekt'i danc'o'n kaj aŭd'i kant'o'j'n el Kubo, Korei'o kaj Barato, aŭ rigard'i aktor'ad'o'n de scen'o'j el la hind'a Ramajan'o.

Esplanad'o

Laŭ la tut'a mar'bord'a esplanad'o vid'iĝ'as bud'o'j, ĉe kiu'j oni pov'as manĝ'i frand'aĵ'o'j'n el Libano, Palestino, Japani'o, Hispanio, Franci'o, Italio, Germanio, kaj mult'a'j ali'a'j land'o'j.

Reg'as ĝoj'a etos'o en la urb'o, precip'e en la Popol'a Park'o en Dúnlaoire. La event'o est'as bon'e organiz'at'a kaj ord'ig'at'a de la Gard'a (polic'o), la Civil'a Defend'o (kiu fakt'e ne defend'as kontraŭ ne'ekzist'ant'a'j mal'amik'o'j, sed sukur'as la publik'o'n), volont'ul'a'j pur'ig'ist'o'j, kaj kontrol'ist'o'j.

La rezult'o est'as, ke malgraŭ mil'o'j da jun'ul'o'j (kaj mal'pli jun'a'j person'o'j) oni ne not'as la mal'agrabl'a'n spektakl'o'n de ebri'o kaj konsum'ad'o de narkot'aĵ'o'j, kiu oft'e konstat'ebl'as ĉe event'o'j kia'j rok'festival'o'j. Anstataŭ'e, la festival'o disting'iĝ'as per afabl'ec'o kaj amik'ec'o inter'naci'a.

Vel'ŝip'o'j

Ankaŭ la bel'o de la urb'o kontribu'as al la sukces'o. Kiam la sun'o bril'as – kio ne ĉiam okaz'as en Irlando – oni regal'as si'n, promen'ant'e apud la mar'o, sur kiu vid'ebl'as bunt'a'j vel'ŝip'o'j kaj jaĥt'o'j. Ĉe la horizont'o montr'as si'n mont'o'j. De temp'o al temp'o al'ven'as aŭ for'vetur'as pram'ŝip'o'j el, aŭ al, Kimri'o. Dum'e, sur la strat'o'j de Dúnlaoire, aŭd'iĝ'as la lingv'o'j de mult'e da land'o'j kaj etn'o'j: hind'a, tibeta, brazila, ĉin'a, japan'a ... eĉ Esperant'o.

La semajn'fin'a festival'o daŭr'as de vendred'o ĝis dimanĉ'o. Ĉi-jar'e ni part'o'pren'is la sabat'a'n program'o'n, precip'e dediĉ'it'a'n al la kultur'o de Azi'o. Apart'a al'log'aĵ'o est'is la Cirk'o Kawa el Barato, kies an'o'j far'is ne'kred'ebl'a'j'n ating'o'j'n: promen'ad'o'n sur tend'a ŝnur'o, grimp'ad'o'n sur long'a bambu'a stang'o apog'it'a sur la ventr'o de et'a barb'ul'o, kiu kulmin'is per sensaci'a rotaci'o de „hom'a helikopter'o” sur la pint'o de la stang'o.

Kvankam part'o'pren'is en la festival'o mal'pli da hom'o'j ol en la pas'int'ec'o – cert'e pro la ekonomi'a kriz'o – la publik'o est'is gaj'a kaj kontent'a kiel ĉiam. La festival'o'n oni pov'as varm'e rekomend'i.

Garvan MAKAJ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garvan Maka'j el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ŝanĝ'iĝ'ant'a mond'o

Kiam mi kaj mi'a kar'a edz'in'o Hortensi'a for'las'is ni'a'n hejm'land'o'n kaj ven'is loĝ'i en Bailenambeann, Irlando est'is tut'e mal'sam'a ol la modern'a, progres'em'a land'o, kiu ĝi nun est'as. Tiam ĝi est'is mal'riĉ'a, post'rest'ant'a, kaj pli-mal'pli homogen'a. Sur la strat'o'j est'is mal'mult'e da trafik'o. La plej oft'a privat'a transport'il'o est'is la bicikl'o; publik'a'j transport'il'o'j konsist'is el mal'nov'a'j vagon'ar'o'j tir'at'a'j de vapor'lokomotiv'o'j kaj urb'a'j tram'o'j; dum en kamp'ar'a'j region'o'j, oni ankoraŭ uz'is kabriolet'o'j'n kaj ĉar'o'j'n.

Iom primitiv'a telefon'sistem'o ja ekzist'is, sed tiom mal'mult'e da person'o'j posed'is telefon'aparat'o'j'n, ke unu'nur'a pres'it'a telefon'libr'o sufiĉ'is por la tut'a land'o.

Kvankam Irlando est'is en la jar'o 1921 deklar'it'a Liber'a Ŝtat'o (post'e, en 1948, Respublik'o), ĝi est'as kvazaŭ teokrati'o. Laŭ'dir'e, la Taoiseach (ĉef'ministr'o), Éamon [ejmon] de Valer'a, kiu est'is tre fervor'a katolik'o, far'is neni'a'n grav'a'n ŝtat'a'n decid'o'n sen unu'e konsult'i la tiam'a'n tim'ind'a'n ĉef'episkop'o'n John Charles McQuaid [ĝon ĉarlz makŭéjd], sever'a'n, sed alt'estim'at'a'n klerik'o'n, kiu efektiv'e reg'is la tut'a'n ŝtat'o'n kun'e kun la katolik'a loĝ'ant'ar'o en la tut'a insul'o, kaj nord'a kaj sud'a, ĝis si'a mort'o en 1973. Dum tiu period'o la man'o de la Vatikan'o, per'e de ties per'ant'o kaj vikari'o McQuaid, pez'e kuŝ'is sur la popol'o, eĉ sur tiu'j, kiu'j ne est'is membr'o'j de la katolik'a eklezi'o. Divorc'o, abort'ig'o kaj koncip'o'prevent'o est'is rigor'e mal'permes'it'a'j. La ŝtat'a cenzur'ist'o cert'ig'is, ke neni'u mal'dec'a aŭ mal'pi'a libr'o pov'u est'i legat'a aŭ el'don'it'a en la land'o. La rezult'o est'is tio, ke la skrib'aĵ'o'j de la plej el'star'a'j mond'e kon'at'a'j verk'ist'o'j est'is mal'permes'it'a'j, kaj ties libr'o'j dev'is est'i pres'it'a'j ekster'land'e, kaj kontraband'it'a'j en Irlandon de tiu'j, kiu'j vol'is kontraŭ'leĝ'e leg'i ili'n.

Fremd'a'j (tio est'as angl'a'j) sport'o'j, ekzempl'e, kriket'o, rugbe'o, kaj pied'pilk'ad'o de la inter'naci'a futbal'a asoci'o ne rajt'is est'i lud'at'a'j sur lud'kamp'o'j de la gael'a atlet'a asoci'o, kaj gael'a'j sport'ist'o'j risk'is est'i el'pel'it'a'j, se ili sam'temp'e part'o'pren'is en tia'j „fremd'a'j” sport'o'j. La tomb'o'ŝton'o'j de irland'an'o'j, kiu'j mort'is en la Unu'a Grand'a Milit'o, ne aŭdac'is menci'i tiu'n fakt'o'n, kaj famili'o'j hont'is pri la part'o'pren'o de si'a'j an'o'j en la brit'a arme'o, kaj ĝis antaŭ ne'long'e silent'is pri ĝi.

Tamen, iom post iom, pro la fond'iĝ'o de la respublik'o kaj, eĉ pli, post la al'iĝ'o de Irlando al la Eŭrop'a Komun'um'o (nun la Uni'o), la land'o modern'iĝ'is kaj komenc'is ver'e progres'i. Dum la mal'long'a temp'o, kiam Irlando est'is kon'at'a kiel „La Kelt'a Tigr'o” – tio est'as la bluf'e prosper'a ekonomi'a konjunktur'o, kiu daŭr'is ĝis antaŭ kelk'a'j jar'o'j, kiam la kompat'ind'a animal'o est'is mort'ig'it'a de la bank'o'j kaj la naiv'a reg'ist'ar'o – mult'eg'e da irlandaj el'migr'int'o'j re'ven'is, kaj grand'a nombr'o da ekster'land'an'o'j ven'is serĉ'i labor'o'n (kiu tiam abund'is) en la Verd'a Insul'o. Precip'e en'migr'is pol'o'j – fakt'e tiom da ili, ke oni iom tro'ig'e asert'ad'is, ke la pol'a (ne la irlanda) iĝ'is la du'a idiom'o de Irlando. Sed la ond'o de en'migr'ad'o inkluziv'is hom'o'j'n el ali'a'j land'o'j de orient'a kaj mez'a Eŭrop'o, Afrik'o, kaj Brazilo.

El la balt'a'j land'o'j ven'is sufiĉ'e mult'a'j da en'migr'ant'o'j kaj gast'labor'ant'o'j. Inter ili est'is Nola (ne ŝi'a ver'a nom'o), kiu nun loĝ'as en ni'a urb'o. Mal'kiel la pli'mult'o de la tiel nom'at'a'j „nov'a'j irland'an'o'j”, ŝi ne aparten'as al la rang'o'j de freŝ'a'j jun'ul'in'o'j. Neni'u sci'as, kiom ŝi ver'e aĝ'as, sed ver'ŝajn'e ŝi hav'as proksim'um'e, aŭ preskaŭ, ses'dek jar'o'j'n. Tio ne est'as pruv'ebl'a, ĉar ŝi est'as jun'aspekt'a, san'a, kaj admir'ind'e elegant'a. Ebl'e ŝi est'is vidv'in'o, sed pri tio neni'u demand'is. Dum la period'o de ekonomi'a prosper'o Nola ven'is al Irlando kun si'a fil'o, li'a edz'in'o kaj ili'a fil'in'et'o. La intenc'o de la famili'o est'is, ke ili loĝ'u kun'e, kaj ke ŝi, kiel bon'a av'in'o, pri'zorg'u la infan'o'n, dum la ge'patr'o'j labor'as. La tut'a aranĝ'o est'is fuŝ'it'a, tamen, kiam la fil'o for'ir'is kun nov'a amik'in'o (jun'a advokat'in'o), for'las'ant'e la famili'o'n. Sam'temp'e Nola decid'is, ke ŝi ne vol'as lud'i la rol'o'n de bon'a av'in'o. Ŝi pli ŝat'as amuz'i si'n, danc'ant'e, ĉe'est'ant'e koncert'o'j'n, kaj ekskurs'ant'e. Sam'e kiel la fil'o, ŝi trov'is nov'a'n am'o'n, mild'a'n, mez'aĝ'a'n, sed ne tre al'log'a'n irland'an kamp'ar'an'o'n, kiu bred'as kur'hund'o'j'n. La intenc'o est'is, ke Nola kaj la hund'o'bred'ant'o loĝ'u kun'e en li'a hejm'o, sed post ne'long'a kun'viv'ad'o, ŝi decid'is, ke ŝi ne ŝat'as la kompani'o'n nek la odor'o'n de la lepor'hund'o'j, kiu'j viv'is en la dom'o kun la mastr'o.

Nola est'as sufiĉ'e ĉarm'a vir'in'o kaj plaĉ'aspekt'a. Kvankam ŝi cert'e ne est'as riĉ'a, ŝi ĉiam sukces'as trov'i por si la plej mod'a'j'n vest'aĵ'o'j'n. Sur'strat'e oni tuj re'kon'as ŝi'n, ĉar ŝi est'as vest'it'a bril'e bunt'e kiel amazon'a papag'o, kron'it'a de grand'a ĉapel'o, fason'o, kiu ne plu est'as oft'a en Irlando, krom ĉe edz'iĝ'fest'o'j kaj dum la fam'a'j ĉeval'kur'o'j en Galway [galŭej]. Pro la fakt'o, ke Nola, krom afabl'a, est'as ankaŭ ruz'a, ŝi sukces'is persvad'i la urb'a'n konsil'ant'ar'o'n ced'i al ŝi et'a'n, sed komfort'a'n dom'o'n en social'a dom'ar'o por pli'aĝ'ul'o'j. Kompren'ebl'e, ŝi neniam konfes'us, ke ŝi est'as pli'aĝ'ul'in'o. Kvankam ŝi ne est'as jun'a, ŝi est'as tre atlet'a. Ŝi konstant'e ekzerc'as si'n, praktik'as jog'o'n kaj naĝ'as. Ŝi konstant'e admon'as si'a'j'n kon'at'in'o'j'n kaj ne'kon'at'o'j'n pri la neces'o ĝust'e spir'i, san'e manĝ'i kaj evit'i ne'neces'a'j'n medikament'o'j'n. Bedaŭr'ind'e, Nola oft'e embaras'as la vir'in'o'j'n, kies kun'ul'ec'o'n ŝi ĝu'as. Sid'ant'e en kaf'ej'o post la mes'o kun grup'o de mez'aĝ'ul'in'o'j, ŝi rekomend'as pelv'a'j'n ekzerc'o'j'n, kiu'j laŭ ŝi pli'bon'ig'as kaj pli'ĝu'ig'as la plen'um'ad'o'n de la seks'um'a ag'o. Tio ver'e ŝok'as la dec'a'j'n irland'an'in'o'j'n de respekt'ind'a aĝ'o, kiu'j imag'as, ke ili ankoraŭ viv'as en la land'o de sankt'ul'o'j kaj dokt'ul'o'j (mal'kruel'ul'o'j prefer'e dir'us hipokrit'ul'o'j), kiu daŭr'is ĝis la glor'a'j temp'o'j de la ĉef'episkop'o McQuaid kaj la Taoiseach (post'e Prezid'ant'o) de Valer'a. Ebl'e est'as bon'e, ke tiu'j dec'a'j matron'o'j ne sci'as, ke mal'virt'o kaj seks'o ĉe'est'is, eĉ en la glor'a irlanda pas'int'ec'o. Ili kutim'as asert'i ke, „Seks'o ne ekzist'is en ni'a land'o ĝis la al'ven'o de la televid'o”.

La kulmin'o de la ŝok'a'j kutim'o'j de Nola est'is iu okaz'o, kiam ŝi ekskurs'is kun grup'o de amik'in'o'j al la okcident'a mar'bord'o. En tiu memor'ebl'a tag'o ŝi tut'e sen'vest'ig'is si'n kaj salt'is en la mar'o'n nud'a kiel nov'nask'it'a infan'o. Tia hont'ind'a kondut'o est'as ne'permes'it'a sur irlandaj plaĝ'o'j. Kun horor'o la grup'o rimark'is, ke long'a vic'o de vir'o'j de divers'a'j aĝ'o'j star'as kaj admir'ant'e rigard'as ŝi'n, kiam ŝi – kiu ankoraŭ posed'as surpriz'e jun'a'n kaj bon'a'n figur'o'n – mal'merg'iĝ'is el la ond'o'j, kiel Vener'a aŭ Afrodit'a.

Nola ne est'as la sol'a interes'a loĝ'ant'o de Bailenambeann. Ankaŭ ni'a lok'a poet'o, Oskar Hennesy, merit'as menci'o'n. Li ne nur verk'as vers'aĵ'o'j'n, kiu'j'n li mal'avar'e kontribu'as al la urb'a'j ĵurnal'o'j, sed li ankaŭ fond'is la bailenambeannan poezi'a'n societ'o'n, kies membr'o'j renkont'iĝ'as ĉiu'semajn'e en trankvil'a trink'ej'o apud la kanal'o. En angl'e'parol'ant'a'j land'o'j oni rigard'as iu'n irland'de'ven'a'n skot'o'n, nom'e William McGonagall (1830-1902), kiel la plej „bon'a'n” poet'aĉ'o'n en la mond'o. La kolekt'o'j de la mem'titol'it'a'j „Gem'o'j el la poezi'a'j verk'o'j de William McGonagall” est'as tre ŝat'at'a libr'o, kiu eĉ hodiaŭ bon'e vend'iĝ'as en Skot'land'o kaj tut'mond'e. Oni preskaŭ pov'us pretend'i, ke Oskar est'as la McGonagall de Bailenambeann, kvankam li'a'j vers'aĵ'o'j est'as mal'pli memor'ind'a'j. Jen specimen'o de li'a art'o:

Al'ven'is jam la bel'somer'o
La bird'o'j kant'as; jen la ver'o
En arb'o'j kaj en verd'arbed'o'j
Kaj mal'pli en la flor'a'j bed'o'j
Pli ĉarm'a est'as ili'a kant'o
Ol morn'a monaĥ'ej'a ĉant'o
Aŭskult'ant'e, mi promen'as kun la hund'o
Krom kiam sur la kamp'o est'as inund'o
Kaj mi imag'as en maten'a hel'o
Ke mi jam est'as en Ĉiel'o
Pro la melodi'o kaj la bel'o
De tiu sezon'o de la jar'o
Ĉe la kamp'ar'o kaj la okcident'a mar'o
Kie aŭd'iĝ'as la kri'eg'o de mev'o kaj lar'o.
Dank'o'n, ho Di'o, pro tia ben'o
Kaj en la arb'ar'o, la odor'o de la ken'o.

Mi tim'as, ke ek'de kiam la uz'ad'o de la lirik'a irlanda lingv'o ŝrump'is en ni'a region'o kaj la mal'bel'a influ'o de uson'a slang'o pli kaj pli est'as konstat'ebl'a, ankaŭ la kvant'o kaj kvalit'o de poezi'o kaj de ver'a'j poet'o'j mal'pli'iĝ'as. Oskar est'as simpati'a vir'o kaj bon'a najbar'o, kiu laŭ si'a kapabl'o prov'as daŭr'e flirt'ig'i la poezi'a'n flag'o'n super la verd'a'j kamp'o'j de la land'o.

Feliĉ'a'j ni est'as, kiu'j nom'as la urb'o'n Bailenambeann ni'a hejm'o.

Albisturo KVink'e
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Albisturo Kvinke el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Inter najbar'o'j mal'pli da bar'o'j

Pli'bon'iĝ'as rilat'o'j inter Serbi'o kaj ĝi'a najbar'o Albanio. Ekzempl'e, en alban'a universitat'o – en Skadar – mal'ferm'iĝ'os fak'o pri la serb'a lingv'o. Fiks'it'a est'as tag'o en februar'o por honor'i en Albanio la serb'a'n lingv'o'n.

Antaŭ'e mank'is al serb'o'j kaj montenegr'an'o'j en Albanio rajt'o'j, ekzempl'e pri lingv'o, kred'o, lern'ej'o'j kaj nom'o'j. Nov'a reg'ist'ar'o kaj al'proksim'iĝ'o de Albanio al Eŭrop'a Uni'o nun re'don'as al serb'o'j kaj montenegr'an'o'j tia'j'n rajt'o'j'n. Ekzempl'e, mult'a'j serb'o'j kaj montenegr'an'o'j pet'as si'a'j'n antaŭ'a'j'n nom'o'j'n, mal'permes'at'a'j'n en Albanio ek'de 1975. Memor'ind'as, ceter'e, ke en 1967 Albanio est'is deklar'it'a – unu'e kaj unik'e en la mond'o – ateist'a land'o. Tiam est'is detru'it'a'j mult'a'j preĝ'ej'o'j.

Malgraŭ pli bon'a'j rilat'o'j, tamen, rest'as mal'sam'a'j opini'o'j en la najbar'a'j land'o'j pri la sen'de'pend'ec'o de Kosovo kaj Metohio.

Dimitrije JANIČIĆ/PG
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dimitrije Janičić/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pont'o al pli'a'j kontrakt'o'j

Pont'o'n konstru'os ĉin'o'j en la serb'a ĉef'urb'o Beogrado. La pont'o lig'os du part'o'j'n de la urb'o, Zemuno kaj Borča [borĉa]. Ĉe'est'is la solen'a'n met'ad'o'n de fundament'a ŝton'o mult'nombr'a ĉin'a delegaci'o kaj membr'o'j de la serb'a reg'ist'ar'o.

La pont'o est'os konstru'it'a per kredit'o de 217,4 milion'o'j da dolar'o'j de la ĉin'a Eskim-bank'o, kun jar'a interez'o dum 15 jar'o'j de 3 %. La labor'o'j komenc'iĝ'os en april'o 2011. La pont'o est'os 1,5 km long'a kaj sam'temp'e est'os konstru'it'a'j 21 km da el'ir'ej'a'j kaj en'ir'ej'a'j ŝose'o'j.

Amik'ec'o

Politik'ist'o'j dir'is, ke tem'as pri pont'o de amik'ec'o. Tamen pli grav'as mon'o ol amik'ec'o. Per la pont'o vol'as la ĉin'o'j prezent'i si'n al Eŭrop'a Uni'o kaj ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j. Post la Olimpi'a'j Lud'o'j en Ĉini'o rest'as mult'e da fort'a'j konstru-kompani'o'j, kiu'j serĉ'as nov'a'j'n merkat'o'j'n.

Serbi'o, kun ok milion'o'j da loĝ'ant'o'j, ne en'hav'as mult'e da interes'o por Ĉini'o. Tamen ĝi'a'j rilat'o'j kun Rusio, Belorusio, Turki'o kaj land'o'j de Eŭrop'a Uni'o al'log'as. Tem'as tiam ne pri ok sed pri ok'cent milion'o'j da konsum'ant'o'j. Tio signif'as, ke la pont'o serv'os ambaŭ'flank'a'j'n interes'o'j'n.

Dimitrije JANIČIĆ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dimitrije Janičić el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Strat'o de la eŭrop'a kultur'o

En tiu ĉi jar'o en Santiag'o de Compostela [kompost'el'a], urb'o en la ekstrem'a okcident'o de Hispanio, reg'urb'o de la aŭtonom'a region'o Galegi'o, oni fest'as „sankt'a'n jar'o'n”, kiu al'tir'as amas'o'j'n da hom'o'j, precip'e ĉirkaŭ la 25a de juli'o, kiam la memor'tag'o de la sankt'a Jakobo traf'as en dimanĉ'o'n, kio el'star'ig'as la tut'a'n jar'o'n antaŭ la ordinar'a pilgrim'ad'o.

Ek'est'o

La pilgrim'ad'o al Santiag'o komenc'iĝ'is antaŭ pli ol 1000 jar'o'j, post kiam ĉirkaŭ la jar'o 800 Teodomiro, episkop'o de la region'o, deklar'is, post mirakl'a ek'trov'o de tomb'ej'o lok'e de la nun'a katedral'o, hom'a'j'n rest'aĵ'o'j'n la ost'o'j de la apostol'o Jakobo la pli aĝ'a, parenc'o de Jesuo, kiu'n li'a'j disĉipl'o'j laŭ la legend'o'j en'ter'ig'is post la martir'iĝ'o ne en la „Sankt'a land'o”, sed ĝust'e en tiu ĉi mond'o'part'o. De post la re'trov'ad'o de la sankt'ul'a'j relikv'o'j ek'est'is moder'a kult'ad'o region'a. Dum la krist'an'a lukt'o kontraŭ la islam'a'j invad'int'o'j de la iber'a'j teritori'o'j, Jakobo trans'form'iĝ'is en la grand'a'n help'ant'o'n kaj protekt'ant'o'n de la krist'an'ar'o, apart'e post kiam li inter'ven'is person'e en la batal'o de Klaviĥo. De tiam la ikonografi'o montr'as li'n sur'ĉeval'e, dis'bat'ant'e la mal'amik'o'j'n. Ek'est'is li'a krom'nom'o Matamoros, t. e. mort'ig'ant'o de maŭr'o'j, kiel oni nom'is la islam'an'o'j'n.

Mez'epok'o

Ĉiam pli la fam'o de la sankt'ul'o kaj ĝi'a kult'ej'o dis'vast'iĝ'is tra la tut'a Eŭrop'o. Kiam kadr'e de la reconquista, la re'konker'ad'o de la land'o, la voj'o'j en nord'a Hispanio montr'iĝ'is sekur'a'j, komenc'iĝ'is ĝeneral'a pilgrim'ad'o al Kompost'el'o el ĉiu'j krist'an'a'j land'o'j. La urb'o far'iĝ'is la tri'a sankt'a lok'o apud Jerusalemo kaj Romo. Pap'o Kaliksto la 2a permes'is la sankt'a'j'n jar'o'j'n, kiu'j okaz'is eĉ pli oft'e ol tiu'j en Romo mem. En tiu'j jar'o'j oni, tra'ir'ant'e la „Sankt'a'n pord'o'n” aŭ „Pord'o'n de la pardon'o”, preĝ'ant'e kaj la pent'o'j'n konfes'ant'e, pov'as akir'i apart'e sav'ig'a'j'n indulg'o'j'n.

Mez'epok'e la pilgrim'ad'o al Santiag'o – al la sankt'ul'o kaj la urb'o sam'nom'a – far'iĝ'is amas'fenomen'o kapt'ant'a ĉiu'j'n soci'a'j'n tavol'o'j'n. Kre'iĝ'is impon'a infra'struktur'o por direkt'i kaj kontent'ig'i la hom'o'j'n kaj ili'a'j'n bezon'o'j'n. Kun la reformaci'o kaj nov'a'j evolu'o'j ŝtat'a'j, ekonomi'a'j, spirit'a'j kaj soci'a'j perd'iĝ'is la tut'kontinent'a aspir'o al tiu ĉi cel'o. La kult'o tie re'e far'iĝ'is preskaŭ ekskluziv'e hispan'a / region'a event'o. En la du'dek'a jar'cent'o la ŝtat'estr'o Franc'o, mem de'ven'ant'e el Galegi'o, re'prosper'ig'is la kult'ad'o'n, sed nur ĉirkaŭ la 80aj jar'o'j nov'a impet'o favor'is la Voj'o'n Jakob'an ĝis re'akcept'o inter hom'amas'o'j el tut'a Eŭrop'o kaj re'kon'o de inter'naci'a'j instanc'o'j, kun ĉiam ankoraŭ kresk'ant'a efik'o.

Motiv'o'j kaj metod'o'j

La plej nobl'a cel'o de la mez'epok'a'j pilgrim'ant'o'j est'is la akir'o de indulg'o por la propr'a'j aŭ ali'ul'a'j pek'o'j ĉe la tomb'o de la sankt'ul'o, prefer'e, ĉar plej efik'e, en la sankt'a'j jar'o'j. Kaj ne nur la for'a urb'o est'is al'streb'ind'a, sed sur'voj'e la mult'a'j preĝ'ej'o'j, katedral'o'j, monaĥ'ej'o'j kaj ben'a'j lok'o'j adici'iĝ'is al la kolekt'ad'o de sankt'ul'a'j kaj di'a'j grac'o'j. La religi'a fon'o tiam ja unu'a'rang'e rol'is, sed cert'e ankaŭ eskap'em'a'j, aventur'em'a'j, komerc'a'j, soci'a'j, diplomati'a'j kial'o'j. En la nun'a temp'o la eklezi'e lig'it'a'j intenc'o'j est'as minoritat'a'j. Hom'o'j ankaŭ aktual'e ja serĉ'as spirit'a'n plen'um'iĝ'o'n, sed oft'e ne laŭ la tradici'a'j kanal'o'j. Firm'a kred'o apud'as svag'a'n esoter'ec'o'n, ne'rar'e sojl'e de nov'a viv'etap'o, en aŭ post mal'san'o'j. Inter'miks'iĝ'as turism'a'j, art'em'a'j, sport'a'j intenc'o'j. Hodiaŭ oni ne'mal'oft'e akcept'as ofert'o'j'n de vojaĝ'entrepren'o'j divid'i temp'e kaj distanc'e la long'a'n voj'o'n en komfort'a'j'n etap'o'j'n per sam'e komfort'a'j transport'il'o'j kaj en luks'a'j dorm'ej'o'j.

Simpl'ec'o, moder'ec'o, modest'ec'o ne plu est'as ĝeneral'a'j trajt'o'j, por tut'e ne parol'i pri asket'ec'o. Tio influ'is ankaŭ la vojaĝ'metod'o'j'n. Tie'n kaj re'e'n tra pli ol du'foj'e 2000 kilo'metr'o'j pur'e pied'e okaz'as tre mal'oft'e. Mult'a'j hom'o'j komenc'as la marŝ'ad'o'n nur ĉe Pirene'o'j, re'ir'e oni flug'as preskaŭ regul'e. Help'as ankaŭ bus'o'j, taksi'o'j, privat'a'j aŭt'o'j, ŝip'o'j, pak'aĵ'o'transport'ad'o. Sport'em'ul'o'j rajd'as, bicikl'as aŭ eĉ vet'kur'as konkurenc'ant'e. Kaj per poŝ'telefon'o kaj inter'ret'o oni ne plu dev'as sent'i si'n en fremd'ej'o, sed pov'as el'distanc'e stir'i si'a'j'n hejm'a'j'n famili'an'o'j'n, akci'o'j'n kaj bezon'aĵ'o'j'n, kaj sam'temp'e kapabl'as en la proksim'ec'o mend'i ĉambr'o'j'n kaj mang'aĵ'o'j'n je aktual'a impuls'o. Neni'u plu de'pend'as de sankt'ul'o'j aŭ bon'vol'a'j pilgrim'ej'o'j. Trov'iĝ'as nur mal'mult'a'j aŭtent'a'j pilgrim'ant'o'j, kiu'j intenc'e rezign'as pri ekster'a'j kontakt'o'j kaj help'o'j, konfid'ant'a'j si'n sen'rezerv'e al la camiño (voj'o).

Konfirm'il'o

Por ricev'i de la eklezi'a'j aŭtoritat'o'j en Santiag'o la konfirm'il'o'n pri „ver'a pilgrim'ad'o devot'e kaj pi'e”, oni dev'as atest'i per fid'ind'a'j stamp'il'o'j en si'a pilgrim'kajer'o la pied'a'n tra'ir'o'n de la last'a'j 100 kilo'metr'o'j antaŭ Santiag'o. Jam la ekster'a aspekt'o, la dir'aĵ'o'j kaj la kondut'o de mult'a'j atend'ant'o'j en la long'eg'a vic'o antaŭ la ĝiĉetoj dokument'ig'a'j suspekt'ig'as tiu'j'n motiv'o'j'n suflor'at'a'j'n en la latin'lingv'a dokument'o. Kvankam nun mult'a'j atend'as la konfirm'il'o'n compostelana, tamen la nombr'o de tiu'j pretend'ant'o'j est'as mal'grand'a kompar'e kun tiu de ordinar'a'j turist'o'j. En 2004 nombr'iĝ'is 180 mil'o'j da „pilgrim'ant'o'j” kontraŭ 12 milion'o'j da turist'o'j. La last'a'j est'as kontent'a'j per fot'o'j dis'send'ad'at'a'j inter'ret'e, montr'ant'a'j ili'n en tip'a restoraci'o en Santiag'o aŭ sur'voj'e. Ili ne aspir'as paper'aĵ'o'n por ŝajn'ig'i pilgrim'a'n karakter'o'n.

Konsil'o'j

Sci'ant'e, ke la nun'temp'a ĝeneral'a streb'o al Santiag'o de Compostela hav'as ne'preter'vid'ebl'e si'a'j'n komerc'a'j'n, turism'a'j'n, mod'a'j'n trajt'o'j'n jam super'ant'a'j'n la bezon'o'j'n spirit'a'j'n kaj kultur'a'j'n, pli konsci'a'j pilgrim'ant'o'j tamen sen'hezit'e rekomend'as entrepren'i la Voj'o'n de Sankt'a Jakobo. Sen'de'pend'e de la ir'manier'o ĝi pov'as hav'ig'i mens'a'n pli'riĉ'iĝ'o'n kaj en'sent'ad'o'n en la kultur'a'n hered'aĵ'o'n de Eŭrop'o. La titol'o de voj'pri'skrib'o post spontan'a ek'ir'o de iu german'a popol'humur'ist'o „Jen, mi est'as for!” log'is ja mult'a'j'n li'a'j'n admir'ant'o'j'n al Santiag'o. Sed hom'o'j, kiu'j serĉ'as pli ol ordinar'a'n turism'a'n ekscit'iĝ'o'n kun cert'a religi'a arom'o, prefer'e ne sekv'u li'a'n model'o'n, sed bon'e prepar'u si'a'n voj'o'n ne nur fizik'e, tio est'as konsider'i prudent'e la en'hav'o'n de la pak'aĵ'o, sed ankaŭ spirit'e, lingv'e kaj inform'e. Ne sufiĉ'as atend'i re'vel'iĝ'o'n, lum'o'n, trankvil'ec'o'n, pac'o'n simpl'e nur de la voj'o ir'at'a. La efik'o'j ne aŭtomat'e rezult'as el kilo'metr'o'j pied'e paŝ'it'a'j. Ĉiu voj'o al Santiag'o est'as individu'a Voj'o Jakoba kaj pov'as al'port'i tiom da „grac'o”, kiom la individu'o sopir'as. Neni'u pov'as dev'ig'i pilgrim'voj'o'n por si'a'j cel'o'j. Sed la voj'o pov'as mult'a'flank'e kontribu'i al la plen'um'o de dezir'o'j sincer'e esper'at'a'j.

Kultur'strat'o

Jam en 1987 la Konsili'o de Eŭrop'o honor'is kaj iel trans'form'is la Voj'o'n Jakob'an al „Eŭrop'a kultur'strat'o”, tiel mal'ferm'ant'e kaj rekomend'ant'e la itiner'o'n ankaŭ al hom'o'j ne firm'e katolik'a'j. Sam'e Unesk'o en 1993 atribu'is al la tut'o la status'o'n de „Mond'a kultur'hered'aĵ'o”. Hodiaŭ abund'e libr'o'j, film'o'j, inform'il'o'j help'as pret'ig'i la propr'a'n voj'o'n. La paĝ'o'j en inter'ret'o oft'e est'as valor'a'j, sed en plen'o ne plu tra'vid'ebl'a'j, ne el'ĉerp'e util'ig'ebl'a'j. Sed per saĝ'a prepar'ad'o la nun'temp'a pilgrim'ant'o'j trov'os ĉiu'j'n ind'a'j'n cel'o'j'n sur'voj'e kaj kompost'el'e kaj plus'e, la lum'o'n ĉe la „Fin'o de la Mond'o” (en la galeg'a lingv'o Fisterra), kie la sun'o for'sink'as jen majest'e, jen mizer'e en la sen'fin'a'n ocean'o'n, lev'ant'e antaŭ la hom'o la demand'o'j'n pri sen'fin'ec'o kaj transcend'o ne'evit'ebl'e, rekt'e kaj pli evident'e ol sur la tut'a sankt'a voj'o. Jam tial la Ruta Xacobea [ŝak'obe'a] merit'as la ir'ad'o'n.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kumamoto ne jubile'u

En si'a interes'a artikol'o pri Kumamoto (MONATO 2010/8-9, p. 20-21) sinjor'o Harada skrib'as, ke la kastel'o de Kumamoto fest'is la 400-jar'a'n jubile'o'n de si'a ekzist'o. Cert'e la kastel'konstru'o fin'iĝ'is en 1610, kaj ni est'as en 2010.

Tamen est'as dir'ind'e, ke la nun'a kastel'o ne est'as tiu, kiu est'is konstru'it'a en la 17a jar'cent'o. La original'a kastel'o est'is plej'part'e detru'it'a en 1877 dum la en'land'a milit'o kon'at'a kiel la ribel'o de Satsuma. La nun'a kastel'o, kaj precip'e ĝi'a ĉef'tur'o, est'is re'konstru'it'a en 1960. Mank'as do 83 jar'o'j por 400-jar'a ekzist'o.

Mult'a'j japan'a'j kastel'o'j mal'aper'is, ĉu pro ter'trem'o'j, ĉu pro incendi'o'j, ĉu pro milit'o'j, inter kiu'j est'as la du'a mond'milit'o, kiu sol'a detru'is kvin el ili. Rest'as nur 12 original'a'j kastel'o'j, kaj Kumamoto ne est'as inter ili, la plej mal'nov'a est'as tiu de Maruoka (1576) en la guberni'o Fukui.

Thierry TAILHADES
Franci'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Thierry Tailhades el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Retproblemoj

Ke Inter'ret'o al'port'is mult'a'j'n util'a'j'n uz'ebl'o'j'n, ne est'as dub'ind'e. Sed ĝi ankaŭ al'port'is problem'o'j'n kaj mal'avantaĝ'o'j'n. Ekzempl'e, nov'a'j esplor'o'j montr'as, ke leg'ant'o'j de tekst'o'j en la ret'o kutim'e ĉes'as leg'i post nur kvin'on'o de artikol'o. Por kompar'o: leg'ant'o'j de pres'it'a'j tekst'o'j inter'romp'as plej fru'e post la du'on'o. Evident'e do la ret'o akcel'as mal'em'o'n leg'ad'i. Verk'ant'o'j tial re'ag'as al tiu fenomen'o, skrib'ant'e tekst'o'j'n pli kaj pli mal'long'a'j'n. Ebl'e iam ili redukt'os la en'hav'o'n al nur unu fraz'o. Model'o por tio ja est'as la mal'long'a'j mesaĝ'o'j, kiu'j'n oni pov'as skrib'i per poŝ'telefon'o'j.

Akompan'as tiu'n fenomen'o'n uz'ad'o de telegram'stil'a aŭ eĉ kripl'a lingv'aĵ'o. Ankaŭ mult'a'j aŭtor'o'j de ni'a revu'o evident'e opini'as, ke oni tiel dev'as re'ag'i al kresk'ant'a mal'leg'em'o: ili liver'as pli kaj pli mal'long'a'j'n artikol'o'j'n (bon'ŝanc'e ankoraŭ ne en kripl'a lingv'o).

Ali'a mal'avantaĝ'o de la ret'o est'as perd'o de privat'a sfer'o. Pli kaj pli mult'a'j hom'o'j ne hezit'as prezent'i si'a'j'n intim'a'j'n afer'o'j'n publik'e en la ret'o. Tio'n tamen mult'a'j hom'o'j ankaŭ tim'as. Aktual'a ekzempl'o est'as la serv'o Street View de Google. Neŭtral'e oni pov'us traduk'i tio'n per „strat'o'rigard'o”, sed kritik'ant'o'j prefer'as la form'o'n „strat'o'gvat'o” kaj protest'as, se en tiu serv'o ili trov'as si'a'n propr'a'n strat'o'n kun si'a hejm'o.

Apart'e ampleks'a'j est'as protest'o'j en Germanio, kie Google plan'is komenc'i tiu'n serv'o'n en septembr'o. Jam en aŭgust'o oni kalkul'is pli ol 200 000 inter'ven'o'j'n de civit'an'o'j. Laŭ enket'o 52 el'cent'o'j de la german'o'j mal'akcept'as prezent'ad'o'n de si'a'j hejm'o'j per strat'o'gvat'o. Tio ne mir'ig'as, ĉar german'o'j pro histori'a'j spert'o'j est'as apart'e sent'em'a'j koncern'e si'a'n privat'sfer'o'n. Du'foj'e dum la pas'int'a jar'cent'o total'ism'a'j sistem'o'j rigor'e spion'ad'is si'a'j'n civit'an'o'j'n. Komenc'e la nazi'o'j per plur'a'j sekret'a'j serv'o'j kaj polic'o'j eksterm'is ĉiu'n privat'sfer'o'n kaj persekut'is amas'e hom'o'j'n, kiu'j ne konform'is al la nazi'a ideologi'o, kaj murd'is milion'o'j'n. Post'e orient'german'o'j dum 40 jar'o'j sufer'is spion'ad'o'n de komun'ist'a'j sekret'a'j serv'o'j, precip'e la fi'fam'a „Stasi” (Staatssicherheitsdienst, serv'o por ŝtat'sekur'ec'o). La problem'o ĉe Google est'as, ke tem'as pri privat'a entrepren'o, kies manipul'ad'o de daten'o'j est'as ne'tra'vid'ebl'a. Tial mult'a'j hom'o'j ne fid'as al ties promes'o'j ne prezent'i hejm'o'j'n de protest'int'o'j. Nun la german'a reg'ist'ar'o plan'as apart'a'n leĝ'o'n pri la afer'o. Ĉu tio solv'os la problem'o'j'n, ne est'as cert'e.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu kulp'as nur la natur'o?

Mez'e de tiu ĉi jar'o abund'is katastrof'o'j en mult'a'j land'o'j, plej mult'a'j'n el ili kaŭz'is la natur'o, sed ankaŭ hom'a kulp'o kre'is aŭ fort'ig'is iu'j'n el ili. La naft'o'katastrof'o antaŭ la orient'a bord'o de Uson'o tut'e klar'e est'is hom'far'it'a. Kaŭz'is ĝi'n eksplod'o de bor'tur'o de la naft'o'kompani'o British Petroleum (BP, brit'a petrol'o), kies sekv'o est'is detru'o de bor'tru'o en gigant'a profund'o mar'a. Sekv'e dum mult'a'j semajn'o'j milion'o'j da litr'o'j da naft'o sen'ĉes'e el'flu'is el la grund'o, polu'is la akv'o'n kaj damaĝ'is ne nur plant'o'j'n kaj best'o'j'n en la mar'o mem, sed ankaŭ la bord'o'j'n. Bon'ŝanc'e pro tiu akcident'o mort'is „nur” kelk'a'j hom'o'j, tamen tre mult'a'j best'o'j (precip'e fiŝ'o'j kaj bird'o'j). Est'is unu el la plej grand'a'j katastrof'o'j tiu'spec'a'j, se ne la plej grand'a.

Sekv'is diluv'o'j en Ĉini'o, kiu'j kaŭz'is ne nur detru'o'j'n de kamp'o'j, sed ankaŭ mal'supr'e'n'glit'ad'o'n de dekliv'o'j, kiu „en'tomb'ig'is” tut'a'j'n vilaĝ'o'j'n kun loĝ'ant'o'j. Mil'o'j da hom'o'j mort'is, mil'o'j sen'hejm'iĝ'is. Cert'e, kulp'is abund'a'j pluv'eg'o'j, sed kulp'is ankaŭ la fakt'o, ke en tre mult'a'j river'o'j de la region'o oni konstru'is gigant'a'j'n akv'o'bar'aĵ'o'j'n ne'sekur'a'j'n; plur'a'j romp'iĝ'is pro tro'a akv-amas'o. Do ankaŭ tiu ĉi katastrof'o est'is almenaŭ part'e hom'far'it'a.

Rekord'a'j temperatur'o'j

Unu'a'vid'e la gigant'a'j incendi'o'j en Rusio ne est'is hom'far'it'a'j, sed ŝuld'it'a'j al la veter'o. Pro ekstrem'a varm'eg'o plur'semajn'a tie brul'ad'is mult'eg'a'j arb'ar'o'j kaj – precip'e danĝer'e – torf'ej'o'j, kio terur'e polu'is la atmosfer'o'n. Ne nur mort'is mult'a'j hom'o'j en la fajr'o'j, sed ankaŭ eg'e sufer'is ĉiu'j loĝ'ant'o'j pro la venen'o, kiu'n al'port'is vent'o'j ĝis la ĉef'urb'o Moskvo. La incendi'o'j detru'is dom'o'j'n en mult'a'j region'o'j, tiel ke hom'o'j perd'is ĉiu'n hav'aĵ'o'n. La ekonomi'a damaĝ'o est'is gigant'a, sed la hom'a sufer'o eĉ pli grand'a. Kial oni ne sukces'is rapid'e sufok'i la brul'o'j'n? Ĉar mank'is fajr'o'brigad'ist'o'j kaj aparat'o'j por batal'i kontraŭ la incendi'o'j. Do ankaŭ tie kulp'is hom'o'j, precip'e politik'ist'o'j, kiu'j ne sufiĉ'e ekip'is fajr'o'brigad'o'j'n, uz'ant'e la mon'o'n prefer'e por ali'a'j afer'o'j (aŭ por si mem?).

Paradoks'e sam'temp'e est'is mal'varm'a veter'o en Ĉeĥi'o, Pollando kaj la najbar'a Germanio, kie abund'a'j pluv'eg'o'j kaŭz'is inund'o'j'n per river'o'j. Sub'akv'iĝ'is mult'a'j vilaĝ'o'j kaj urb'et'o'j, mort'is kelk'a'j (mal'mult'a'j) hom'o'j, la damaĝ'o'j est'is tamen ankaŭ tie grand'a'j. Part'e mank'is dig'o'j por de'ten'i akv'o'n, ali'a'j romp'iĝ'is pro akv'o'prem'o. Tamen en tiu'j bon'e struktur'it'a'j land'o'j oni relativ'e bon'e mastr'is la problem'o'j'n, ankaŭ ne mank'is help'il'o'j kaj help'ant'o'j. Kaj damaĝ'it'o'j pov'is esper'i pri ŝtat'a help'o por ripar'ad'o kaj re'konstru'ad'o de dom'o'j.

Bibli'a dimensi'o

La plej grand'a hom'a katastrof'o tamen sen'dub'e okaz'is en Pakistano, kie diluv'o kompar'ebl'is kun tiu, pri kiu raport'as la jud'a Bibli'o. Sen'ĉes'a'j pluv'eg'o'j kaŭz'is ne'imag'ebl'a'j'n inund'o'j'n, en kiu'j pere'is 1500 hom'o'j kaj sen'hejm'iĝ'is 20 milion'o'j. Evident'e tio est'is la plej terur'a natur'katastrof'o de la nun'a epok'o. Kaj kontrast'e al la bibli'a rakont'o, neni'u el la traf'it'a'j hom'o'j dispon'is pri arke'o kiel No'a, kiu'n sav'is di'o. La mal'riĉ'eg'a popol'o ne ricev'is help'o'n de korupt'a kaj mal'kompetent'a ŝtat'o, sku'at'a krom'e de taliba teror'ism'o. Blasfem'e taliboj asert'is, ke pri la katastrof'o kulp'as la fakt'o, ke la ŝtat'o ne est'as islam'ism'a. Sed ne'last'e pro la tim'o de okcident'a'j hom'o'j pri taliboj kaj teror'ism'o help'o el tiu'j land'o'j por la sufer'ant'a'j pakistan'an'o'j komenc'e al'ven'is nur tre hezit'e.

Klimat'ŝanĝ'o

Ĉu trov'ebl'as komun'a faktor'o de ĉiu'j ĉi katastrof'o'j? Ĉu oni simpl'e pov'as dir'i: kulp'as la natur'o? Jes, sed natur'o tortur'it'a de la hom'ar'o. Klar'e ke en Rusio, Ĉini'o, Pakistano kaj mez'a Eŭrop'o inund'o'j'n kaj incendi'o'j'n kaŭz'is la natur'o. Sed diluv'o'j kaj brul'o'j est'is tiom terur'e gigant'a'j (rekord'a'j) ne'last'e pro la klimat'ŝanĝ'o kun pli kaj pli ekstrem'a'j veter'o'j, kaj ke pri ĝi kulp'as hom'o'j, est'as sam'e klar'e.

En Rusio al'don'iĝ'as krom'a faktor'o. Dum la komun'ism'a epok'o gigant'o'mani'ul'o'j reg'ant'a'j tie ordon'is sen'akv'ig'i vast'a'j'n marĉ'o'j'n. La rest'ant'a torf'o nun est'as tiom sek'a, ke ĝi brul'as tiom pli facil'e. Sed la naft'o'katastrof'o en Uson'o ne ŝuld'iĝ'as al klimat'ŝanĝ'o. Tamen, se Uson'o, kiel preskaŭ ĉiu'j ali'a'j land'o'j, fin'e agnosk'us la ekzist'o'n de tiu ŝanĝ'o kaj el'tir'us konsekvenc'o'j'n, ĝi dev'us rezign'i pri naft'o kaj akcel'i ali'a'j'n energi'font'o'j'n. Pretekst'e oni dir'as, ke BP pro neglekt'o de preskrib'o'j kaŭz'is la akcident'o'n. Tial oni daŭr'ig'as bor'ad'o'n en profund'a mar'o. Sed eĉ plej pint'a teknologi'o pov'as fiask'i. Perfekt'a'j metod'o'j ne ekzist'as. Ni do pov'as atend'i pli'a'j'n katastrof'o'j'n hom'far'it'a'j'n.

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Hom'o universal'a, hom'o modern'a: Johann Joachim Becher nask'iĝ'is antaŭ 375 jar'o'j

Speyer (sud-okcident'a Germanio), urb'o de german'a'j imperi'estr'o'j, de romanik'stil'a katedral'o kaj de la reformaci'a protest'o, aktual'e fest'as kun'e kun la J. J. Becher-Asoci'o jubile'a'n nask'iĝ'tag're'ven'o'n de hom'o ekster'ordinar'a, kies mult'flank'a'j koncept'o'j efik'as ankoraŭ en ni'a temp'o.

Johann Joachim Becher nask'iĝ'is en 1635 en luter'an'a pastor'a famili'o en Speyer. Kvankam li post la infan'a'j jar'o'j ne plu loĝ'is en si'a nask'iĝ'urb'o, li ĉiam menci'is si'a'n de'ven'o'n en la titol'paĝ'o'j de si'a'j trakt'aĵ'o'j per la al'don'o von Speyer (german'lingv'e) aŭ Spirensis (latin'e). Becher mult'e vojaĝ'is, unu'e dev'ig'e kun la du'on'patr'o al Svedi'o, Nederlando kaj Italio, post'e profesi'e. Ver'ŝajn'e li stud'is en Hajdelbergo. En 1657 li ir'is al la kort'eg'o de la elekt'a duk'o de Majenc'o kaj far'iĝ'is ties matematik'ist'o kaj medicin'ist'o. Tra posten'o'j en Man'hejm'o kaj Munkeno li ating'is la imperi'estr'a'n kort'eg'o'n en Vieno. De tie, komisi'it'e de la imperi'estr'o, li vojaĝ'is al Nederlando. En Meklenburgio kaj Angli'o li prov'is solid'ig'i si'a'n financ'a'n kaj profesi'a'n viv'o'n. Jam en 1682 li mort'is en Londono, kie li en'tomb'iĝ'is en la preĝ'ej'o St James in the Field.

Becher est'is universal'a hom'o. Plej alt'a'n renom'o'n li akir'is kiel ekonomi'ist'o en la tiam'a epok'o de la merkantilism'o, kiam naci'a'j ŝtat'o'j komenc'is struktur'i si'a'n ekonomi'o'n kaj prov'is ating'i aktiv'a'n komerc'o'bilanc'o'n kaj aŭtarki'o'n per alt'ig'o de la propr'a produkt'ad'o kaj per redukt'ad'o de la import'o'j. Por tiu cel'o Becher kre'is, komisi'at'e kaj financ'at'e de la reg'ant'a'j tavol'o'j, model'a'j'n labor'ej'o'j'n kaj manufaktur'o'j'n por la produkt'ad'o de vitr'o, lan'aĵ'o'j, paper'o, silk'o, porcelan'o ktp ... Li okup'iĝ'is pri la kler'ig'ad'o de la labor'ist'o'j kaj pri ili'a san'ec'o. Inter'ali'e li postul'is ankaŭ la kler'ig'a'n eduk'ad'o'n de la vir'in'o'j kaj redukt'ad'o'n de la almoz'ul'o'j per labor- aŭ vend'o-lok'o'j.

Por alt'ig'i la labor- kaj en'spez'o-nivel'o'j'n li invent'is aŭ pli'bon'ig'is maŝin'o'j'n kiel ŝip'o'j, muel'il'o'j, seg'il'o'j, temp'o- kaj temperatur-mezur'il'o'j, teks'il'o'j, far'is ĥemi'a'j'n eksperiment'o'j'n, pli'facil'ig'is la el'fos'ad'o'n de krud'material'o'j. Li en'konduk'is nov'a'j'n plant'o'j'n kiel ter'pom'o'j, morus'arb'o'j'n por silk'o'produkt'ad'o, suker'kan'o'n. Por la transport'o de la var'o'j li el'pens'is la lig'o'n de la grand'a'j eŭrop'a'j river'o'j, projekt'o'n, kiu real'iĝ'is, sed nur en la dek-naŭ'a jar'cent'o. Por la konserv'ad'o de la esper'at'a'j ŝtat'a'j riĉ'aĵ'o'j li plan'is unu'ec'a'n mon'unu'o'n kaj ĝeneral'a'n land'a'n bank'o'n.

En si'a'j verk'o'j pri politik'o kaj ŝtat'teori'o, Becher postul'as rezign'i pri mal'egal'a trakt'ad'o de hom'o'j, ŝtat'a'n instru'ad'o'n, kre'o'n de riĉ'aĵ'o'j nur per labor'o, soci'a'n help'o'n (kie neces'a), zorg'o'n ankaŭ por la post'e'ul'o'j. Ankaŭ tiu'j ide'o'j trov'is plen'um'o'n nur mult'e pli post'e, kaj eĉ hodiaŭ evident'iĝ'as saĝ'a'j.

Krom la specif'e ekonomi'a'j interes'o'j, Becher mult'e trakt'is scienc'e pri la natur'o, ekzempl'e pri la mineral'o'j, pri best'o'j, pri plant'o'j, specif'e pri kurac'a'j herb'o'j, pri medicin'o. Kaj li ne neglekt'is la mal'pli erudici'a'j'n hom'o'j'n. Libr'o'n kun popol'ec'a'j konsil'o'j li pri'varb'is tiel : „Ĉio en alt'german'a lingv'o, ilustr'it'a, distr'a kaj komplet'a, kaj proz'a kaj poezi'a”. Kiel kler'a hom'o, mem trakt'ant'e en laŭ'dir'e dek lingv'o'j, li kon'is la komunik'ad'a'n problem'o'n. Ankaŭ tiu'rilat'e li prezent'is solv'o'n: Sistem'o de sign'o'j kun'e kun plur'a'j vort'ar'o'j pont'u almenaŭ sur'paper'e inter divers'a'j lingv'o'j.

Ne'last'e li skrib'is pri filozofi'o, pri la moral'o, pri la individu'a kaj la grup'a feliĉ'o. Si'a'n libr'o'n Psychosophia, das ist Seelen-Weisheit („Psikozofio, tio est'as saĝ'ec'o de la anim'o”) pri la ek'kon'o de Di'o, li taks'is la esenc'o de si'a'j verk'o'j. En ĝi li instru'as, ke la filozofi'o instig'as uz'i la raci'o'n, kaj ke la teozofi'o („la saĝ'ec'o pri Di'o”) gvid'as al la di'a sfer'o. Li do divid'as la kamp'o'n kaj tiel evit'as mezur'i la teologi'o'n per la raci'o.

Hom'o kun tiom da interes'o'j kaj kapabl'o'j, protagonist'o de la kler'ig'ad'o kaj de la raci'o, tamen hav'as si'a'j'n obskur'a'j'n flank'o'j'n. Ja ŝat'at'a de si'a'j komisi'ant'o'j riĉ'ul'o'j, li ĉiam dev'is lukt'i por la propr'a viv'ten'ad'o. Tial li ne evit'is spekulaci'a'j'n prov'o'j'n ŝanĝ'i la sort'o'n. Ekzempl'e, kiel la mez'epok'a'j alĥemi'ist'o'j, li prov'is produkt'i or'o'n el sabl'o. Sed li tio'n ne far'is sekret'e en kamer'et'o, sed grand'skal'e ĉe la mar'bord'o. La rezult'o'j tamen ne valor'is la pen'o'n, ne konvink'is la mono'don'int'o'j'n kaj ne plen'ig'is la propr'a'n kont'o'n. En si'a libr'o Mal'saĝ'a saĝ'ec'o aŭ saĝ'a mal'saĝ'ec'o Becher iom mem'mok'e menci'as ali'a'j'n fantom'o'j'n, kiu'j'n li post'kur'is: la ŝton'o'n de la saĝ'ul'o'j, la etern'a'n lum'o'n, la kvadrat'ig'o'n de la cirkl'o, la Perpetuum mobil'e (la ĉiam'a'n mov'iĝ'ad'o'n).

Li'a'j verk'o'j est'as preskaŭ ne'super'vid'ebl'a'j, des pli, ĉar li en si'a propr'a list'o oft'e menci'as nur'a'j'n projekt'o'j'n, kvazaŭ ili jam est'us aper'int'a'j. La taks'ad'o de la person'o kaj de la verk'ad'o ne est'as ident'a'j. Pri la person'ec'o oni konsent'as, ke li pro si'a'j orgojl'o, mok'em'o, mal'konstant'ec'o ktp mult'e mal'help'is si'n mem. Sed mult'a'j laŭd'as li'a'j'n invent'aĵ'o'j'n, li'a'n percept'o'n de la soci'a'j neces'o'j, li'a'n vizi'a'n rigard'o'n al la ebl'o'j de la est'ont'ec'o. Pro si'a mult'flank'ec'o, dis'ŝir'it'ec'o, vizi'em'o Becher aspekt'as antaŭ'temp'a modern'a hom'o, kiu lanĉ'is ide'o'j'n, kiu'j valid'as ankoraŭ nun'temp'e, post pli ol tri cent jar'o'j.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

JJB-breco

La jubile'a'n 375an nask'iĝ'tag're'ven'o'n de la Polyhistor („mult'sci'ul'o”) Johann Joachim Becher, de'ven'ant'a el la palatinata Speyer, oni honor'is tie ne nur per alt'rang'a fest'kun'ven'o kaj scienc'a'j preleg'o'j, sed ankaŭ, kiel dec'as por omaĝ'i invent'ist'o'n, per nov'a invent'aĵ'o.

Speyer ja est'as „la urb'o de la breco”, ĉiu'jar'e fest'ant'e eĉ „Brezelfest” (brecofestenon), la plej grand'a'n popol'fest'o'n ĉe la super'a Rejn'o, kun gaj'a fest'procesi'o kaj plezur'mejl'o. Okaz'e de la Becher-event'o'j lert'a brecisto invent'is nov'a'n form'o'n de la bak'aĵ'o. Al la tradici'a aspekt'o de du brak'o'j inter'kruc'iĝ'ant'a'j, kiu'j'n oni pov'as interpret'i kiel la liter'o'n B laŭ la famili'a nom'o, li al'don'is la inicial'o'j'n de la antaŭ'nom'o'j (J kaj J). Tiel li ne nepr'e pli'bel'ig'is la klasik'a'n pra'stil'o'n, sed almenaŭ du'obl'ig'is la pez'o'n de la foj'e mol'a, foj'e krak'et'ant'a nutr'aĵ'o, dis'don'it'a mal'avar'e kun'e kun glas'o da bon'a palatinata vin'o donac'e post la oficial'a Becher-solen'aĵ'o. Ali'a avantaĝ'o, se ne nov'aĵ'o, est'is la uz'ad'o ne de blank'a ne'nutr'a, sed de brun'a, plen'valor'a farun'o.

Se Becher viv'us ankoraŭ, li cert'e prov'us util'ig'i la ide'o'n por nov'a'j en'spez'o'j. En Speyer la breco ja est'as konsider'ind'a ekonomi'a faktor'o, sed ankaŭ tie oni ne pli gajn'as per alt'ig'o de la pez'o, sed prefer'as, kiel ĉie, alt'ig'o'n de la prez'o.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ide'o'j, koncept'o'j, maksim'o'j de J. J. Becher (1635–1682)

Ankaŭ kler'a hom'o antaŭ 300 jar'o'j vid'is la mond'o'n tra la okul'o'j de la propr'a temp'o. Do, ĉu oni taks'u la sub'a'j'n opini'o'j'n de J. J. Becher post'rest'int'a'j, reakci'a'j, avan'gard'a'j, modern'a'j? Ĉu la postul'o'j est'as ating'ind'a'j, ating'it'a'j? Ĉu iam'a'j ek'kon'o'j ĝis nun efektiv'iĝ'is en progres'o'j? Ĉu ili daŭr'e rest'as komunaĵ'o de la soci'o aŭ de'nov'e perd'iĝ'as? Kiel rilat'us la nun'temp'a hom'o al la tem'o'j? Almenaŭ oni pov'as konstat'i, ke neni'o nov'a est'as sub la sun'o.

Liber'ec'o aparten'as al ĉiu hom'o ek'de la nask'iĝ'o, kaj ĉiu est'as sam'e valor'a kiel ĉiu ali'a.
Bon'a eduk'ad'o de la jun'ul'o'j est'as la fundament'o de la ŝtat'o.
La reg'ant'o'j est'u virt'a'j, ĉar la popol'o spegul'iĝ'as en ili.
La ordinar'ul'o'j ne ekzist'as por la super'ul'o'j, sed la super'ul'o'j por la ordinar'ul'o'j.
Hodiaŭ neni'o est'as pli kutim'a ol tromp'a ŝajn'ig'ad'o. La hom'o'j montr'as si'n amik'a'j, nur por el'uz'i la proksim'ul'o'j'n. Sincer'ec'o aspekt'as kiel stult'ec'o.
Oni admon'u hom'o'j'n, kiu'j for'manĝ'aĉ'as kaj for'drink'as si'a'n hav'aĵ'o'n kaj, mal'riĉ'iĝ'int'e, postul'as de la komun'um'o sub'ten'o'n por si kaj si'a'j infan'o'j.
Fremd'ul'o'j ne parol'u indign'e kontraŭ la gast'ig'ant'o'j.
La infan'o'j de la gast'labor'ist'o'j kun temp'o'pas'o far'iĝ'as en'land'an'o'j, kiu'j ŝat'as si'a'n nov'a'n patr'uj'o'n tiom, kiom ili'a'j ge'patr'o'j ŝat'is si'a'n iam'a'n.
Tro da ŝtat'ofic'ist'o'j el'ĉerp'as la kas'o'n de la ŝtat'o. Pli bon'e est'us mal'mult'a'j bon'e salajr'at'a'j, ol mult'a'j nenio'far'ant'o'j.
Ni'a'j ŝtat'a'j ofic'ist'o'j atent'u, ke neni'u fraŭd'o, tromp'o, super'ruz'ad'o, mal'ord'o okaz'u en la merkat'o, kaj tut'e ne – risk'e de perd'o de deĵor'o kaj honor'o – mem implik'iĝ'u en ti'aĵ'o'j'n.
Diboĉ'a mastr'um'ad'o de la super'ul'o'j kaj leĝer'anim'a viv'ad'o de la ordinar'ul'o'j korod'as la financ'o'j'n de respublik'o ĝis ĝi'a baldaŭ'a pere'o.
La ŝtat'a mon'o rest'u en la land'o, kaj, se el'ir'ant'a, est'u protekt'at'a.
Kiu hav'as mon'o'n, tiu ne vol'as labor'i, sed pag'as la labor'o'n.
Sen mon'o la mond'o far'iĝ'us egal'a. Neni'u dev'us labor'i por ali'ul'o'j, kaj ĉiu dev'us labor'i mem.
Dev'us est'i ebl'e skrib'e inter'kompren'iĝ'i per komun'a'j sign'o'j. Sam'e bon'e est'us invent'i universal'a'n lingv'o'n facil'e lern'ebl'a'n, konven'e uz'ebl'a'n, agrabl'e parol'ebl'a'n. La ĝis'nun'a'j prov'o'j est'as tro art'ec'a'j, tro abund'a'j, tro komplik'a'j, ne'praktik'ebl'a'j. Mal'aper'u ne'neces'a'j vort'o'j kaj gramatik'a'j vari'aĵ'o'j.
Por pac'o, kiu ne rapid'e for'vapor'iĝ'u, neces'as, ke la hom'o'j lingv'e kompren'u si'n.
Produkt'ad'o kaj konsum'ad'o en la ŝtat'o dev'as est'i en ekvilibr'o. Soci'o ne pov'as akcept'i sen'disting'e ĉiu'n, kiu ven'as.
Reg'ist'ar'o'j efik'ig'u, ke jun'ul'o'j, sen'labor'ul'o'j, mal'riĉ'ul'o'j, almoz'ul'o'j pov'u ricev'i labor'lok'o'n en ŝtat'a'j labor'dom'o'j aŭ ali'a'j publik'a'j instituci'o'j, por ke ili per sincer'a burĝ'a en'spez'o kontribu'u al la propr'a kaj la ŝtat'a bon'fart'o.
Oni mal'permes'u invent'o'j'n, per kiu'j oni perd'as hom'a'j'n labor'lok'o'j'n.
Est'as pli bon'e instru'i la mal'riĉ'ul'o'j'n ol subvenci'i ili'n.
Mult'a'j hom'o'j viv'as kiel stult'a'j best'o'j. Pas'as tag'o'j, en kiu'j ili eĉ ne pens'as, ke ili est'as hom'o'j kaj tut'e ne, ke ili zorg'u pri la proksim'ul'o'j kaj ties kler'iĝ'ad'o.
Est'as hom'o'j, kiu'j laŭ'dir'e stud'ad'as por post'e instru'i kaj reg'ad'i la ali'ul'o'j'n, sed est'as fin'fin'e pli mal'lert'a'j, mal'spert'a'j kaj mal'bon'kondut'a'j ol la ordinar'a meti'ist'o kaj kamp'ar'an'o.
Kiu tim'as dorn'o'j'n, ne pluk'u roz'o'j'n.

Franz-Georg RÖSSLER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Parad'o de toler'em'o

La „parad'o'j de toler'em'o” (MONATO 2010/8-9, p. 12) laŭ mi real'e est'as „parad'o'j de mal'trankvil'ig'o”. Mal'mult'nombr'a'j sam'seks'em'ul'o'j mal'trankvil'ig'as mult'nombr'a'j'n loĝ'ant'o'j'n, manifestaci'ant'e sur strat'o'j. Seks'em'o ne est'as por strat'o'j kaj parad'o'j. Jam est'as seks'em'o objekt'o de difin'it'a'j scienc'o'j, soci'a'j sistem'o'j kaj popol'a'j spert'o'j, kaj sur ili si'n apog'as la seks'a eduk'ad'o de jun'ul'o'j ĉe ĉiu'j popol'o'j. Tial mi opini'as, ke est'as erar'e aprob'ad'i parad'o'j'n de sam'seks'em'ul'o'j kaj mal'trankvil'ig'i la loĝ'ant'o'j'n.

Atanasije MARJANOVIĆ
Serbi'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Atanasije Marjanović el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Voj'o de la Naci'o

La mont'ar'a teren'o de Albanio mal'facil'ig'as vetur'ad'o'n. Al'don'e la komun'ism'a reĝim'o ĉiam konstru'is laŭ strategi'a'j pli ol ekonomi'a'j cel'o'j. Tial precip'e la nord'o, najbar'e al Kosovo, sufer'is pro voj'o'j sen tunel'o'j kaj neces'a'j pont'o'j. Por ating'i la land'lim'o'n per bus'o, nur 200 km for de la ĉef'urb'o Tiran'o, neces'is naŭ hor'o'j.

Tial la alban'a reg'ist'ar'o antaŭ ses jar'o'j decid'is konstru'i nov'a'n voj'o'n pli mal'long'a'n kaj hav'ant'a'n cent'o'j'n da pont'o'j kaj tunel'o'n ĉirkaŭ ses kilo'metr'o'j'n long'a, kiu ebl'ig'os ating'i la land'lim'o'n en'e de tri hor'o'j.

La voj'o est'as preskaŭ pret'a. Jam de unu jar'o pli ol milion'o da hom'o'j kaj dek'mil'o'j da aŭt'o'j kaj kamion'o'j uz'as ĝi'n por ating'i ne nur la nord'o'n de Albanio sed ankaŭ Kosovon, Makedonion kaj Serbi'o'n.

Komenc'e de 2010 ankaŭ la reg'ist'ar'o de Kosovo decid'is konstru'i simil'a'n ŝose'o'n, kiu est'os lig'it'a al tiu en Albanio. La nov'a voj'o ating'os Serbi'o'n ĉe la lim'punkt'o Merdar.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tri region'o'j: kelk'a'j preciz'ig'o'j (3)

Belgi'o est'as interes'a land'o kun si'a'j mal'facil'aĵ'o'j pri religi'o, lingv'o kaj dis'don'o de la prosper'o. Ĝis nun la belg'o'j sukces'is solv'i si'a'j'n problem'o'j'n sen sang'o'verŝ'o. Tio est'as pri'fier'ind'a. Tamen mi est'as iom'et'e ŝok'it'a de la fraz'o de Iv'o Durwael „oni pov'as kompren'i la acid'a'n si'n'ten'o'n de la flandr'o'j, kiu'j sent'as si'n melk'it'a'j” (MONATO 2010/8-9, p. 6). Li parol'as nur pri la diferenc'o'j inter la nord'o kaj la sud'o, sed ekzist'as ankoraŭ pli grand'a'j diferenc'o'j inter la okcident'a'j kaj la orient'a'j provinc'o'j de Belgi'o. La orient'a provinc'o Limburg'o est'is ĉiam mal'bon'e traktat'a kompar'e al la okcident'a'j kun ili'a'j grand'a'j urb'o'j. Ili hav'as haven'o'j'n, la sud'a'j kaj orient'a'j provinc'o'j ne. Simil'as iom'et'e al Kroati'o kaj ĝi'a'j najbar'o'j.

Iv'o Durwael ne parol'as pri la ver'a reg'ad'o de la mon'flu'o'j. Kelk'a'j famili'o'j kaj profit'grup'o'j uz'as la romantik'a'n bild'o'n de la mal'just'e traktat'a Flandri'o por nun akir'i la pov'o'n. Preskaŭ ĉiu'j amas'komunik'il'o'j en Flandri'o est'as en la man'o'j de tiu mal'grand'a grup'o. Ili uz'as la lingv'o'n por organiz'i la land'o'n kaj per ĝi la dis'don'o'n de la prosper'o. Ili sukces'e akir'is pli da reg'ad'o super la mon'flu'o'j. La frap'fraz'o est'as: kio'n Flandri'o far'as, tio'n ĝi far'as pli bon'e ol Belgi'o. La mon'o por grand'a'j publik'a'j labor'o'j est'as jam en ili'a'j man'o'j.

Lingv'o – kiel religi'o aŭ haŭt'kolor'o – ne est'as bon'a baz'o por organiz'i land'o'n. Pli bon'e est'us, se la reg'ist'ar'o okup'us si'n pri ver'a'j problem'o'j de la hom'o'j: la kvalit'o de la aer'o, akv'o, nutr'aĵ'o'j. Se oni koncentr'us si'n je la ver'a'j problem'o'j, la respekt'o kaj la kun'viv'o inter la hom'o'j hav'us pli da ebl'o'j.

Eduard KUSTERS
Belgi'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Eduard Kusters el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Emblem'o'j perversi'ul'a'j

Last'a'temp'e oni mult'e parol'as pri pedofili'o. Tem'as pri soci'a plag'o, kiu ating'as eĉ eduk'ist'o'j'n kaj eklezi'an'o'j'n, do tiu'j'n, kiu'j eg'e pli ol ali'a'j hom'o'j est'as vok'at'a'j por protekt'i infan'o'j'n. Oni sci'as, ke la divers'a'j instituci'o'j kontraŭ'batal'as per ĉiu'j fort'o'j tiu'n fenomen'o'n por ident'ig'i la kulp'ul'o'j'n kaj ili'n pun'ig'i, tiel mal'ebl'ig'ant'e, ke est'u nov'a'j viktim'o'j. Tamen ne ĉiam facil'as tio'n far'i.

Ver'ŝajn'e ne ĉiu sci'as, ke pedofili'ul'o'j pli kaj pli oft'e util'ig'as specif'a'j'n emblem'o'j'n por reciprok'e si'n re'kon'i. Tiu'j simbol'o'j, kiu'j vid'ebl'as ekzempl'e ĉe kol'ĉen'o'j, pend'aĵ'o'j, brak'ring'o'j aŭ tatu'o'j, dis'vast'iĝ'as ankaŭ inter'ret'e. Est'us bon'e, se ordinar'a'j civit'an'o'j re'kon'us ĉi tiu'j'n emblem'o'j'n, por pli bon'e protekt'i si'n kaj famili'an'o'j'n kontraŭ pedofili'ul'o'j. Ebl'us tiel, en plej suspekt'ind'a'j kaz'o'j, eĉ denunc'i la port'ant'o'n de tia emblem'o al la polic'o.

Papili'o

Emblem'o'j antaŭ ne'long'e mal'kovr'it'a'j jen'as: du blu'a'j tri'angul'o'j, unu intern'e de la ali'a, indik'as prefer'o'n pri knab'o'j (stil'ig'it'a'j tri'angul'o'j indik'as prefer'o'n pri tre mal'grand'a'j infan'o'j); du roz'kolor'a'j kor'o'j, unu intern'e de la ali'a, indik'as prefer'o'n pri knab'in'o'j; papili'o kun kor'form'a'j, roz'kolor'a'j kaj blu'a'j flug'il'o'j indik'as prefer'o'n pri ajn'a'j infan'o'j.

Oni prov'u disting'i ĉi tiu'j'n emblem'o'j'n por si'n gard'i kontraŭ tia'j perversi'ul'o'j. Se oni iom'et'e atent'as kaj kun'labor'as, ebl'e ne est'as tiel mal'facil'e prevent'i nov'a'j'n krim'o'j'n.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Vakcin'o prevent'as kancer'o'j'n

La hom'a papil'om-virus'a infekt'o est'as la precip'a kaŭz'o de la kancer'o de la uter'cervik'o.

La unu'a efik'a kontraŭ'kancer'a vakcin'o est'is vakcin'o kontraŭ hepat'it'o B. La virus'o de hepat'it'o B kaŭz'as ne nur la akut'a'j'n form'o'j'n de la mal'san'o, sed ankaŭ ĉe iu'j mal'san'ul'o'j kronik'a'n hepat'it'o'n kaj en apart'a'j kaz'o'j (ver'ŝajn'e kun'e kun iu'j ali'a'j faktor'o'j) ciroz'o'n kaj eĉ hepat'kancer'o'n. Ĉar vakcin'ad'o kontraŭ hepat'it'o B efik'e prevent'as ĉiu'j'n form'o'j'n de la mal'san'o, el tio sekv'as, ke ĝi prevent'as ankaŭ hepat'kancer'o'n. En mult'a'j land'o'j tia vakcin'ad'o jam est'as en'ig'it'a en la kalendar'o'n de dev'ig'a'j vakcin'ad'o'j.

Papil'om-virus'o'j est'as parazit'o'j de mult'a'j speci'o'j de best'o'j kaj hom'o'j. Ĉe hom'o'j, en la plej mult'a'j okaz'o'j ili kaŭz'as sen'danĝer'a'j'n veruk'o'j'n – sur la haŭt'o de la man'o'j, pland'o'j, en la seks'a'j organ'o'j (gener'il'o'j) ktp. Sed jam de'long'e est'is suspekt'ind'e, ke la apart'a'j tip'o'j de la hom'a'j papil'om-virus'o'j pov'as kaŭz'i malign'a'j'n tumor'o'j'n – plej oft'e kancer'o'n de la uter'cervik'o, sed ankaŭ de la anus'o, penis'o, vulv'o kaj eĉ de faring'o ktp. Tamen mult'a'j scienc'ist'o'j eĉ ankoraŭ ĝis antaŭ ne'long'e opini'is, ke la precip'a rol'o en tio aparten'as al herpes-virus'o'j. Kaj nur la german'a scienc'ist'o Harald zur Hausen definitiv'e evident'ig'is, ke la precip'a rol'o en la aper'o de la kancer'o de la uter'cervik'o aparten'as al la hom'a'j papil'om-virus'o'j. Pro tio la scienc'ist'o en 2008 est'is Nobel-premi'it'a „pro si'a mal'kovr'o, ke la hom'a papil'om-virus'o kaŭz'as kancer'o'n.”

Harald zur Hausen nask'iĝ'is en 1936, civit'an'o de Germanio. Ankoraŭ en 1970 li far'is supoz'o'n, ke hom'a'j papil'om-virus'o'j pov'as kaŭz'i kancer'o'n de la uter'cervik'o. Dum pli ol dek jar'o'j li persist'e labor'is pri tiu problem'o. Nur en 1983 li ident'ig'is DNA de hom'a papil'om-virus'o de la tip'o 16 en la ĉel'o'j de kancer'o de la uter'cervik'o. En 1984 li tio'n aper'ig'is rilat'e al la tip'o 18. Tiu'j du tip'o'j de hom'a'j papil'om-virus'o'j est'as ident'ig'it'a'j en 70 % de la kaz'o'j de kancer'o de la uter'cervik'o. La virus'o'j komenc'e penetr'as la epiteli'a'j'n ĉel'o'j'n de la muk'membran'o de la uter'cervik'o. Post'e la DNA de la virus'o kun'fand'iĝ'as kun la DNA de la ĉel'o'j de la uter'cervik'o kaj nur post kelk'a'j jar'o'j la ĉel'o'j pov'as far'iĝ'i malign'a'j. Kancer'o de la uter'cervik'o okup'as la du'a'n lok'o'n (post la mam'kancer'o) en la mond'o inter ĉiu'j malign'a'j tumor'o'j de vir'in'o'j. Ĉiu'jar'e en la mond'o ĉirkaŭ 500 000 mal'san'iĝ'as je kancer'o de la uterceviko, el kiu'j preskaŭ du'on'o mort'as.

El 15 tip'o'j de hom'a'j papil'om-virus'o'j, kiu'j pov'as kaŭz'i kancer'o'n de la uter'cervik'o, la plej danĝer'a'j est'as du tip'o'j: numer'o'j 16 kaj 18. Precip'e la virus'o'j transmisi'iĝ'as per seks'kontakt'o'j. Sed oni ne pov'as supoz'i, ke ĉe ĉiu'j vir'in'o'j infekt'it'a'j de la hom'a'j papil'om-virus'o'j – eĉ de la tip'o'j 16 kaj 18 – nepr'e aper'os kancer'o. Proksim'um'e nur unu procent'o el tiu'j mal'san'iĝ'as je kancer'o de la uter'cervik'o. Do, ver'ŝajn'e grav'as por tio iu'j mal'favor'a'j genetik'a'j faktor'o'j, difekt'o de la imun'stat'o, influ'o de mal'san'ig'a'j ekster'a'j faktor'o'j ktp. Tamen en 99-100 % de ĉiu'j kaz'o'j, kiam vir'in'o mal'san'iĝ'as je kancer'o de la uter'cervik'o, en kancer'a'j ĉel'o'j oni pov'as trov'i la hom'a'j'n papil'om-virus'o'j'n, plej oft'e de la tip'o'j 16 kaj 18. Neces'as emfaz'i, ke sen patogen'a influ'o de la virus'o'j aper'o de kancer'o de la uter'cervik'o ne est'as ebl'a.

Vakcin'ad'o dis'vast'iĝ'as

La mal'kovr'o de la precip'a rol'o de la hom'a'j papil'om-virus'o'j en la aper'o de la kancer'o de la uter'cervik'o stimul'is la kre'ad'o'n de kontraŭ'kancer'a'j vakcin'o'j. Kaj tiu'j vakcin'o'j est'is kre'it'a'j, komenc'e de scienc'ist'o'j en Uson'o kaj baldaŭ ankaŭ en Eŭrop'o, sur'baz'e de protein'o'j (antigen'o'j) de la hom'a'j papil'om-virus'o'j. Kontraŭ tiu'j antigen'o'j en la organism'o de vakcin'it'o'j aper'as defend'a'j antikorp'o'j, kiu'j neŭtral'ig'as virus'o'j'n. Nun'temp'e ekzist'as du efik'a'j vakcin'o'j. Unu est'as direkt'it'a kontraŭ kvar tip'o'j de hom'a'j papil'om-virus'o'j: 6, 11, 16 kaj 18. La du'a neŭtral'ig'as du tip'o'j'n de la virus'o'j: 16 kaj 18. Ambaŭ vakcin'o'j jam est'as la plej dis'vast'iĝ'int'a'j en eŭrop'a'j land'o'j kaj Uson'o. Krom'e, nun ili est'as aplik'at'a'j en iu'j ali'a'j land'o'j de la amerik'a kontinent'o, en apart'a'j region'o'j de Azi'o kaj ali'lok'e. La vakcin'o'j je 70-80 % imun'ig'as la vakcin'it'o'j'n kontraŭ kancer'o de la uter'cervik'o. Kial tio ne est'as je 100 %? Pro tio, ke en la vakcin'o'j'n est'as en'ig'it'a'j antigen'o'j de ne ĉiu'j 15 tip'o'j de la hom'a'j papil'om-virus'o'j, kiu'j pov'as kaŭz'i kancer'o'n, sed nur de la plej dis'vast'iĝ'int'a'j kaj kancer'o'danĝer'a'j.

Bedaŭr'ind'e, tiu'j vakcin'o'j est'as sen'util'a'j por vir'in'o'j, kiu'j jam antaŭ la vakcin'ad'o est'as infekt'it'a'j de hom'a'j papil'om'virus'o'j. Tial, mult'a'j land'o'j vakcin'ad'as nur knab'in'o'j'n je la aĝ'o de 11 ĝis 13 jar'o'j, ankoraŭ ne ating'int'a'j'n seks'a'n matur'ec'o'n. Oni supoz'as, ke ili ankoraŭ ne hav'is seks'kontakt'o'j'n, kaj tial ne est'as infekt'it'a'j de la hom'a'j papil'om-virus'o'j. Sed iu'j land'o'j vakcin'ad'as ankaŭ pli'aĝ'ul'o'j'n, eĉ je la aĝ'o de pli ol 20 jar'o'j. Sed en tiu'j okaz'o'j neces'as konvink'iĝ'i antaŭ vakcin'ad'o, ke ili ankoraŭ ne est'as infekt'it'a'j de hom'a'j papil'om-virus'o'j. Sam'e grav'as vakcin'i ankaŭ knab'o'j'n – kio, ekzempl'e, kvazaŭ jam far'iĝ'as en Briti'o – por prevent'i ĉe est'ont'a'j vir'o'j kancer'o'n de la penis'o, anus'o ktp. Sed ĝis nun vakcin'o'j est'as sufiĉ'e mult'e'kost'a'j, kio obstakl'as al vast'a vakcin'ad'o en mal'riĉ'a'j land'o'j. Je la aĝ'o de pli ol 50 jar'o'j, la pli'mult'o de vir'in'o'j jam est'as infekt'it'a'j de la virus'o'j, kaj ili'a vakcin'ad'o est'as sen'util'a. Do, la nun'temp'a'j vakcin'o'j pov'os prevent'i kancer'o'n de la uter'cervik'o precip'e ĉe la nov'a generaci'o de vir'in'o'j. Tial tiu'j vakcin'o'j est'as bezon'at'a'j en plu'a perfekt'iĝ'o.

Est'ont'ec'o de vakcin'o'j

Ĝis nun est'as kre'it'a'j vakcin'o'j, kiu'j efik'e prevent'as hepat'kancer'o'n kaj kancer'o'n de la uter'cervik'o. En MONATO (2002, 1, p. 16-17) mi skrib'is, ke „laŭ oficial'a'j inform'o'j de Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o, nun'temp'e en la mond'o viv'a'j mikrob'o'j kaŭz'as ĉirkaŭ 15 % de ĉiu'j malign'a'j tumor'o'j”. Kaj inter virus'o'j mi tiam list'ig'is la virus'o'j'n de hepat'it'o'j B kaj C, la virus'o'n de herpes'o Epstein-Barr, la hom'a'j'n papil'om-virus'o'j'n, la virus'o'n de T-ĉel'a leŭkemi'o kaj ali'a'j'n, kiu'j en apart'a'j kaz'o'j (ver'ŝajn'e kun iu'j ali'a'j faktor'o'j) pov'as provok'i malign'a'j'n tumor'o'j'n. Kontraŭ la virus'o de hepat'it'o B kaj la hom'a'j papil'om-virus'o'j jam est'as kre'it'a'j vakcin'o'j. Oni pov'as esper'i, ke en la proksim'a est'ont'ec'o, scienc'o sukces'os brid'i ankaŭ ali'a'j'n.

Vladimir LEMELEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Vladimir Lemelev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Rajt'o je minimum'a dign'o

Kun mal'oft'a'j escept'o'j, ital'a'j mal'liber'ej'o'j prezent'as impres'o'n de grand'a pli'mal'bon'iĝ'o. Mal'observ'at'a'j est'as eĉ minimum'a'j kriteri'o'j difin'it'a'j de artikol'o 3 de la Eŭrop'a Konvenci'o pri Hom'a'j Rajt'o'j, laŭ kiu karcer'ul'o dispon'u pri almenaŭ 3,5  m2 kaj pov'u est'i ekster la propr'a ĉel'o ne mal'pli ol ses hor'o'j'n tag'e.

En Italio, tamen, en ĉel'o'j de 6 m2 kutim'e nepr'as en'ŝlos'i almenaŭ tri person'o'j'n, dum 12 m2 foj'foj'e dev'as sufiĉ'i por dek'o da prizon'ul'o'j. La tiel nom'at'a'j hor'o'j da aer'o, kiu'j laŭ Strasburgo est'u tag'e almenaŭ ses, mal'alt'iĝ'as en Italio al du.

Alarm'o'n son'ig'as la ital'a gazet'ar'o post raport'o komisi'it'a de la konstant'a observ'ej'o pri mort'o'j intern'e de mal'liber'ej'o'j. La raport'o klar'e indik'as, ke en la 11 mal'liber'ej'o'j, kiu'j'n kontrol'is la observ'ej'o, prizon'ul'o'j ricev'as trakt'ad'o'n, kiu'n la Eŭrop'a Kort'um'o pri Hom'a'j Rajt'o'j difin'as „ne'hom'a kaj humil'ig'a”.

Konsekvenc'o'j

La mal'liber'ej'o'j est'as plen'plen'a'j, asert'as ital'o'j, dis'etend'ant'e la brak'o'j'n, sed la konsekvenc'o'j postul'us mal'pli fatal'ism'a'n re'ag'o'n. Ekzempl'e, grand'a problem'o rest'as en'prizon'a'j mem'mort'ig'o'j. La neniel honor'ind'a'n rekord'o'n ten'as la mal'liber'ej'o de Kaljaro, en Sardinio, en kiu ek'de 2005 pren'is si'a'n viv'o'n 11 el la 50 mal'liber'ul'o'j. Sekv'as la milana prizon'o San Vittore kun 1127 mal'liber'ul'o'j kaj en la sam'a period'o 13 mem'mort'ig'o'j.

Rimark'ind'as, ke en la pli'mult'o de la okaz'o'j la mem'mort'ig'int'o'j est'as jun'ul'o'j, en'karcer'ig'it'a'j pro krim'o'j ne grav'a'j. Kelk'a'j el ili est'as antaŭ ne'long'e arest'it'a'j aŭ eĉ proksim'a'j al el'karcer'ig'o.

Pri Kaljaro oni leg'as en la raport'o: „La konstru'aĵ'o est'as kaduk'a, la bon'ten'ad'o okaz'a. Ekster'e de la ĉel'o oni rajt'as est'i ne ses, sed nur kvar hor'o'j'n. Instru'a'j kaj distr'a'j aktiv'aĵ'o'j est'as tre lim'ig'it'a'j.” Plu'e, en septembr'o, oni ek'sci'is, ke en la histori'a roma mal'liber'ej'o Reg'in'a Coeli (konstru'it'a en 1654) mank'as jam dum 40 tag'o'j varm'a akv'o. Tie 1000 kondamn'it'o'j prepar'as si'n al du'a si'n'sekv'a vintr'o sen hejt'ad'o.

Higien'o

Ĉu akcept'ebl'as, ke en progres'int'a eŭrop'a land'o, kia dev'us est'i Italio, la mal'liber'ej'o'j en'ten'as 67 580 prizon'ul'o'j'n en spac'o, kiu apenaŭ sufiĉ'as por 44 218, kaj ke fin'e oni rajt'as eĉ ne al minimum'a person'a higien'o aŭ eĉ hejt'il'o? Tial ĉiu'jar'e la Eŭrop'a Kort'um'o pri Hom'a'j Rajt'o'j ricev'as mil'o'j'n da pri'a'j apelaci'o'j.

En Eŭrop'o, kun ĝi'a'j hom'a'j rajt'o'j, mort'o'pun'o est'as mal'permes'it'a. Eŭrop'an'o'j indign'e kondamn'as mal'proksim'a'j'n land'o'j'n, kiu'j ankoraŭ ĝi'n aplik'as. Ĉu est'as tamen pli konsol'e por eŭrop'an'a burĝ'a kaj filistr'a konscienc'o kondamn'i hom'o'n al mem'mort'ig'o aŭ far'i neni'o'n por ĝi'n evit'i?

Ankaŭ tio est'as mort'o'pun'o, ebl'e ne'rekt'a, sed sam'e grav'a. Est'u konsent'it'e, ke ĉiu, kiu erar'is, el'pag'u si'a'n kulp'o'n ĝis la last'a gut'o, sed en prizon'o est'as hom'o'j, ne best'o'j, kiu'j ankoraŭ rajt'as je viv'o kaj minimum'a dign'o.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉas'ant'o'j ĉas'at'a'j

Kipro est'as ver'ŝajn'e la sol'a land'o en Eŭrop'a Uni'o, kiu dediĉ'is la naci'a'n flank'o'n de la 1-, 2-, kaj 5-cend'o'j de si'a'j eŭr'o-mon'er'o'j ne al histori'a person'o, ne al antikv'a monument'o, sed al best'o.

Tio pov'us surpriz'i turist'o'n, sed tut'e ne kipr'an'o'n, por kiu muflon'o (aŭ pli preciz'e lok'a spec'o de muflon'o, kies scienc'a nom'o est'as ov'is orient'al'is ophion aŭ ov'is gmelini ophion) est'as unu el la plej mal'nov'a'j emblem'o'j de la land'o.

La kipra muflon'o ekzist'as en neni'u ali'a land'o de la mond'o kaj est'as atest'it'a sur la insul'o jam 6000 jar'o'j'n antaŭ la komun'a era'o. La best'o far'iĝ'is simbol'o de la kipra flug'kompani'o Cyprus Airways.

Protekt'i

Nun'temp'e la reg'ist'ar'o kaj la polic'o de Kipro klopod'as protekt'i la muflon'o'j'n, kies nombr'o'j – neniam grand'a'j – dum last'a'j jar'o'j rimark'ind'e ŝrump'is pro ŝtel'ĉas'ad'o.

Tem'as pri situaci'o, kiu al'pren'as pli kaj pli grand'a'j'n dimensi'o'j'n, malgraŭ la intens'ig'ad'o de kontrol'o'j kaj la persekut'ad'o de respond'ec'ul'o'j. Konstat'ebl'as, ke en Kipro ekzist'as plur'a'j ĉas'ist'o'j, kiu'j ne hezit'as buĉ'i la mal'abund'a'j'n korn'o'hav'a'j'n mam'ul'o'j'n por riĉ'iĝ'i. Ŝajn'as eĉ pli ne'kred'ebl'e, ke en la tiel nom'at'a insul'o de Afrodit'o est'as tiu'j, kiu'j pret'as el'spez'i ĝis 50 eŭr'o'j'n kontraŭ ĉiu kilo'gram'o da – laŭ'asert'e – bon'gust'eg'a muflon'a viand'o.

Spur'ad'o

La plej freŝ'a okaz'o est'is en septembr'o. Vir'o, ek'suspekt'int'e ĵip'o'n park'um'it'a'n je ne'kutim'a hor'o apud la arb'ar'o de Pafos'o (natur'park'o kon'at'a kiel unu'sol'a viv'ej'o de muflon'o'j), avert'is la polic'o'n. Post long'a kaj mal'facil'a spur'ad'o, kiu memor'ig'is pri uson'a'j detektiv'film'o'j, la polic'o blok'is la aŭtomobil'o'n. Ĝi'n stir'is 21-jar'a lok'ul'o en kompani'o de tri apenaŭ buĉ'it'a'j muflon'o'j destin'at'a'j – kiel la ceter'a'j – al la plad'o'j (kaj ventr'o'j) de respekt'ind'a'j gast'o'j.

Tiel daŭr'as la batal'o kontraŭ la ŝtel'ist'o'j. Ne sen sukces'o: ekzist'as nun ĉ. 30 000 muflon'o'j en Kipro (en 1930 nur kelk'dek'o'j). Ceter'e, kresk'ant'a nombr'o da civit'an'o'j deklar'as si'n pret'a defend'i kontraŭ esting'o unu el la kipraj simbol'o'j, pri kiu'j ili fier'as.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Cel'e'n sur'sel'e

Antaŭ 600 jar'o'j la Litova Grand'a Duk'land'o etend'iĝ'is ĝis la Nigr'a Mar'o kaj est'is la plej grand'a ŝtat'o en Eŭrop'o. Ĝis nun en Litovio viv'as legend'o, ke la litova grand'a duk'o Vytautas si'a'n ĉeval'o'n trink'ig'is per nigr'amar'a akv'o. Oni'dir'e en la nun'a teritori'o de Ukrainio, proksim'e al Odeso, ankaŭ hodiaŭ pend'as memor'tabul'o pri Vytautas la Grand'a.

La legend'o inspir'is 44-jar'aĝ'a'n litov'an entrepren'ist'o'n Giedrius Klimkevičius. „Kial ne rajd'i ĝis tiu lok'o, kiel antaŭ 600 jar'o'j far'is la duk'o, kaj ne trink'ig'i ĉeval'o'j'n per la mar'a akv'o?” iom ŝerc'e dir'is la ĉeval-ŝat'ant'o. Tuj aper'is profesi'a'j rajd'ist'o'j, kiu'j ŝat'as defi'o'j'n kaj pret'is dediĉ'i si'a'j'n feri'o'j'n al la projekt'o.

Por real'ig'i la ide'o'n ili elekt'is pone'a'n ĉeval'ras'o'n bred'at'a'n en Litovio kaj nom'at'a'n „et'a samogitiano” (angl'e: Zhmud aŭ Zhemaichu). Tiu ĉi ĉeval'ras'o, fam'a pro si'a pacienc'o, rapid'ec'o kaj obe'em'o, est'as unu el la plej mal'nov'a'j en Eŭrop'o, ĝi est'as kon'at'a ek'de la 6a-7a jar'cent'o'j.

Histori'ist'o'j

Komenc'iĝ'is la vojaĝ'o la 8an de septembr'o, la tag'o'n, kiam en 1430 oni intenc'is kron'i duk'o'n Vytautas la Grand'a kiel reĝ'o'n de Litovio. Sur'voj'e la rajd'ant'o'j, inter ili du vir'in'o'j, intenc'as vizit'i histori'a'j'n lok'o'j'n, kiu'j rilat'as al la Litova Grand'a Duk'land'o. Ili vol'as tie parol'i kun sur'lok'a'j histori'ist'o'j.

En la epok'o de Vytautas la Grand'a oni bezon'is du'on'jar'o'n por ating'i la sud'a'j'n lim'o'j'n de la teritori'o. La nun'a grup'o, ĉiu'tag'e rajd'ant'e 50 km, plan'as ating'i si'a'n cel'o'n, la urb'et'o'n Oĉakovo en Ukrainio, post 40 tag'o'j.

La organiz'ant'o'j ne'as, ke la ide'o nask'iĝ'is pro histori'a nostalgi'o. „Ni vol'as nov'e fiks'i histori'a'j'n radik'o'j'n de Litovio en la kun'tekst'o de la hodiaŭ'a Eŭrop'o”, dir'is aktiv'ul'o'j.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Dekstr'a'j tendenc'o'j

La sukces'o'j de la si'n tiel nom'ant'a „te-parti'o” en Uson'o alarm'as ne nur demokrat'o'j'n en tiu land'o. Ke tiu mov'ad'o denunc'as prezid'ant'o'n Obama kiel „social'ist'o'n” est'as nur nuanc'o en ties batal'o por dekstr'eg'a'j ide'o'j. En Uson'o ver'a „social'ism'o” ekzist'is neniam, ali'manier'e ol en Eŭrop'o, do la riproĉ'o'j kontraŭ Obama est'as rid'ind'a'j en la orel'o'j de eŭrop'an'o'j. Sed en la mal'nov'a kontinent'o la fenomen'o de dekstr'ism'o aper'is jam antaŭ mult'a'j jar'o'j. Pli kaj pli fort'iĝ'is en mult'a'j land'o'j dekstr'eg'a'j parti'o'j; en iu'j land'o'j – ekzempl'e en Hungari'o – ili eĉ reg'as aŭ kun'reg'as. En Aŭstrio, Italio, Dan'land'o, Belgi'o, Nederlando, Svedi'o, Pollando, Rusio, Serbi'o, Kroati'o, eĉ en Svisio dekstr'eg'a'j popol'ist'o'j gajn'is mult'a'j'n adept'o'j'n. Ili nutr'as si'n per slogan'o'j kontraŭ „fremd'ul'o'j” kaj precip'e oft'e kontraŭ islam'an'o'j.

Ankaŭ la franc'a prezid'ant'o Sarkozy [sarkozí] de'nov'e lud'as la dekstr'a'n kart'o'n. Kiam li est'is ministr'o pri intern'a'j afer'o'j, li batal'is kontraŭ alĝeri'an'o'j, nun li mal'permes'as al islam'a'j vir'in'o'j port'i vual'o'j'n kaj last'e amas'e for'pel'as roma'o'j'n el Franci'o. Dekstr'eg'a'j popol'ist'o'j batal'as kontraŭ moske'o'j kaj denunc'as ĉiu'j'n islam'an'o'j'n kiel „teror'ist'o'j'n”.

Mir'ig'as tamen unu grand'a escept'o: en Germanio ja ekzist'as ankaŭ kelk'a'j dekstr'eg'a'j popol'ist'o'j, sed ili neniam sukces'is en tiu demokrat'a land'o ver'e mobiliz'i tiom da hom'o'j, ke oni pov'us parol'i pri dekstr'eg'a mov'ad'o, kvankam ankaŭ ne mal'mult'a'j german'o'j mal'ŝat'as ekzempl'e islam'an'o'j'n. Sed ili ne sub'ten'as dekstr'eg'a'j'n parti'o'j'n, kiu'j en balot'o'j kutim'e gajn'as nur kelk'a'j'n procent'o'j'n. Tio'n oni ne ŝuld'as al la demokrati'a'j parti'o'j, sed ĝi est'as histori'a spert'o, kiu tre profund'as en Germanio. Post la terur'a nazi'a reĝim'o kaj mal'venk'o en la 2a mond'milit'o, german'o'j absolut'e ne vol'as de'nov'e persekut'i minoritat'o'j'n kaj fremd'ul'o'j'n kiel Hitler, kiu murd'ig'is milion'o'j'n da jud'o'j, cigan'o'j, sam'seks'em'ul'o'j, komun'ist'o'j, handikap'it'o'j, krist'an'o'j, eĉ esperant'ist'o'j. Se nun iu'j mal'mult'a'j nov'nazi'o'j manifestaci'as si'a'n ideologi'o'n en iu urb'o, tuj amas'e protest'as hom'o'j kontraŭ la brun'a hord'o. Faŝism'o do en la hodiaŭ'a Germanio ne hav'as tia'n ŝanc'o'n kia'n ĝi de'nov'e gajn'is en mult'a'j ali'a'j pli-mal'pli demokrat'a'j land'o'j.

Kiam oni lern'os ankaŭ tie, ke liber'ec'o valid'as ne nur por propr'a'j popol'an'o'j, sed por ĉiu'j hom'o'j?

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Monat'o per iPad

Dank'o'n pro la artikol'o pri iPad (MONATO 2010/6, p. 20-21). Ĝi help'is mi'n decid'i aĉet'i la aparat'o'n. Per iPad oni facil'eg'e pov'as tra'leg'i la revu'o'n en la PDF-dosier'form'o kaj eĉ ĝu'i la grafik'a'n kvalit'o'n pli bon'e ol en la pres'it'a versi'o: bel'eg'a'j kolor'o'j kaj bon'eg'a tekst-kvalit'o! Plaĉ'as al mi la vari'ec'o de la artikol'o'j, la recenz'it'a'j libr'o'j (ankaŭ hav'ebl'a'j por iPad mal'mult'e'kost'e). Mi interes'iĝ'as pri ĉiu'j aspekt'o'j de la zamenhofa hered'aĵ'o: Esperant'o kiel universal'a lingv'o, hom'ar'an'ism'o kiel universal'a religi'o, kaj nun hav'ebl'as MONATO kiel en'konduk'o al mond'civit'an'ism'o. Kor'a'n dank'o'n!

Robert POORT
Uson'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Robert Poort el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sen perspektiv'o

En printemp'o 2003 la tiam'a uson'a prezid'ant'o Georg'e W. Bush [ĝorĝ dablju buŝ] kun si'a brit'a pudel'o Tony Blair [teŭni blea] komenc'is la krim'a'n milit'o'n kontraŭ Irako. Du'on'a'n jar'o'n post'e mi prov'is star'ig'i unu'a'n bilanc'o'n post la fulm'o'milit'o („Kompat'ind'a'j irak'an'o'j”, novembr'o 2003, p. 9). Ĝi est'is katastrof'a. Nun, sep jar'o'j'n post'e, mi pov'us preskaŭ laŭ'vort'e ripet'i tiu'n komentari'o'n, kvankam nun Uson'o re'tir'is si'a'j'n batal'trup'o'j'n el Irako. La mult'jar'a milit'o eksterm'is tre mult'a'j'n hom'a'j'n viv'o'j'n. La 31an de aŭgust'o 2010 oni kalkul'is, ke pli ol 100 000 irak'an'o'j est'as mort'ig'it'a'j, kaj mort'is ĝis tiam 4420 uson'a'j soldat'o'j.

Aŭror'o ...

Rest'as 50 000 uson'a'j arme'an'o'j en la land'o; nun la misi'o hav'as nov'a'n nom'o'n „Operaci'o Nov'a Aŭror'o” post la antaŭ'a „Operaci'o Iraka Liber'ec'o”. Ĉu ver'e la nun'a uson'a prezid'ant'o Barack Obama, kiu hered'is tiu'n milit'o'n de Bush, kred'as je aŭror'o? Ĉu ver'e Irako nun est'as liber'a? Kaj ĉu la rest'ant'a'j uson'a'j soldat'o'j sukces'os kre'i kaj garanti'i tio'n? Kiu'j est'as la fakt'a'j rezult'o'j de la milit'o? Ĉu Uson'o ating'is si'a'j'n cel'o'j'n?

Obama plen'um'is si'a'n promes'o'n el la elekt'o'kampanj'o, deklar'is la milit'o'n oficial'e kiel fin'it'a'n kaj re'konduk'is plej grand'a'n part'o'n de la arme'o hejm'e'n, sed li evit'is ĉiu'n sign'o'n de triumf'o. Por tio ankaŭ ne ekzist'us ia ajn kial'o. Jes, Uson'o for'ig'is la irak'an despot'o'n Sadam Husajn, sed kiu'n ali'a'n cel'o'n ĝi ating'is? Liber'ec'o? Jes, de despot'ism'o, sed por kio? Por mal'sat'o, sen'labor'ec'o, mizer'o kaj mal'san'o. Sekur'ec'o? Ĉiu'n minut'o'n irak'an'o'j dev'as tim'i mem'mort'ig'a'j'n atenc'o'j'n kaj ali'a'j'n murd'a'j'n ag'o'j'n. Polic'o kaj arme'o ankoraŭ dum long'a temp'o est'os tro mal'fort'a'j por ver'e sekur'ig'i la land'o'n. Bon'fart'o? Ne por ordinar'a'j civit'an'o'j. Mank'as eĉ plej baz'a'j publik'a'j serv'o'j, pur'a trink'akv'o, elektr'o kaj ali'a'j energi'o'j, taŭg'a transport'sistem'o. Anstataŭ'e irak'an'o'j dev'as viv'i kun flor'ant'a korupt'ad'o. Demokrati'o? Ho jes, okaz'is iu'spec'a'j balot'o'j, sed eĉ mult'a'j'n monat'o'j'n post la parlament'elekt'o'j la politik'ist'o'j ne kapabl'is establ'i funkci'ant'a'n reg'ist'ar'o'n. La land'o perd'is mult'o'n, sed gajn'is neni'o'n.

Perd'o'j, perd'o'j

Ankaŭ Uson'o mem perd'is mult'o'n. Ĝis mez'e de 2010 la Irak-milit'o kost'is pli ol 700 miliard'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j. Tio drast'e pli'alt'ig'is la uson'a'n buĝet-deficit'o'n kaj tiel grav'e pli'fort'ig'is la ekonomi'a'n kriz'o'n de la land'o. Ne mir'ig'e, ke inter'temp'e 70 procent'o'j de la uson'an'o'j kontraŭ'as la milit'o'n (tiom da est'is jam komenc'e en Eŭrop'o), 60 procent'o'j postul'as ankaŭ re'tir'o'n de la trup'o'j el Afgani'o. Kiam oni mem ne fart'as bon'e, ne interes'as problem'o'j de for'a land'o, sed hejm'a'j zorg'o'j pri labor'lok'o'j kaj ŝtat'ŝuld'o'j. En si'a parol'ad'o al la naci'o okaz'e de la milit'fin'o en Irako Obama tial parol'is mal'mult'e pri la milit'o, sed mult'e pri la hejm'a'j problem'o'j. Li promes'is akcel'i la uson'a'n ekonomi'o'n. Sed kiel la prezid'ant'o vol'as far'i tio'n, li ne dir'is.

Silent'o

En'tut'e est'as interes'e, pri kio Obama ne parol'is. Ekzempl'e pri la fakt'o, ke la grand'a ŝtat'o terur'e damaĝ'is si'a'n reputaci'o'n en la tut'a mond'o pro tiu mult'jar'a milit'o. Aŭ pri la fakt'o, ke la iraka ĥaos'o pli'facil'ig'is fort'iĝ'o'n de najbar'a Irano kiel region'a potenc'o. Kial la prezid'ant'o silent'is pri tiu terur'a hered'aĵ'o de Bush, kiu arbitr'e kaj kun mensog'o'j komenc'is la milit'o'n? Kial Obama mild'e kovr'is mantel'o'n de silent'o super tiu katastrof'a bilanc'o? Li'a'j politik'a'j kontraŭ'ul'o'j ne dank'os pro tio al li. La vir'o, kiu antaŭ preskaŭ du jar'o'j ek'ofic'is por ŝanĝ'i ebl'e ne la mond'o'n, sed almenaŭ si'a'n land'o'n, evident'e ne sci'as, kio'n li nun far'u.

Uson'an'o'j ne hav'as perspektiv'o'n, sed eĉ pli negativ'a'n hav'as irak'an'o'j. Kiu re'konstru'os ili'a'n komplet'e detru'it'a'n kaj ruin'ig'it'a'n land'o'n? Kiu help'os akcel'i la ekonomi'o'n? Kiu for'ig'os mizer'o'n? Kiu don'os sekur'ec'o'n? Kiu re'star'ig'os hom'a'j'n rajt'o'j'n? Est'as hont'eg'o.

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Prezid'ant'o-vic'o

En januar'o 2011 niĝeri'an'o'j elekt'os nov'a'n prezid'ant'o'n. La nun'a prezid'ant'o, Goodluck Jonathan [gudlak ĝxónatan], la iam'a vic'prezid'ant'o, trans'pren'is la pov'o'n en maj'o 2010 post la mort'o de la antaŭ'a ŝtat'estr'o, Umaru Mus'a Yar'Adua.

Jonathan far'iĝ'is la unu'a prezid'ant'o el la niĝeria minoritat'o. Niĝerio hav'as pli ol 450 etn'o'j'n, sed la tri ĉef'a'j etn'o'j, aŭ gent'o'j, Igbo, Haŭs'a kaj Joruba, batal'ad'as por reg'i la land'o'n. Dum la arme'a reg'ad'o la general'o'j, kiu'j far'iĝ'is ŝtat'estr'o'j, de'ven'is de la nord'a, islam'a, haŭs'a part'o de Niĝerio. En 1999 ĉio ŝanĝ'iĝ'is, kiam prezid'ant'iĝ'is eks'a general'o Olusegun Obasanyo el la okcident'a, joruba part'o de Niĝerio.

Naft'o-riĉ'a

La nun'a prezid'ant'o, kiu de'ven'as de la naft'o-riĉ'a sud'a Niĝerio, jam anonc'is si'a'n kandidat'iĝ'o'n. Kontraŭ'as li'n kandidat'o'j el la nord'o, kiu'j opini'as, ke ven'is la vic'o de nord'a prezid'ant'o. La sud'ul'o'j replik'as, ke Yar'Adua, nord'ul'o, mort'is post tri jar'o'j da prezid'ant'ec'o kaj do rest'u ĉe ili la prezid'ant'a posten'o.

Sub'ten'as la kandidat'ec'o'n de Jonathan – ceter'e niĝeri'an'o'j taks'as li'n bon'ŝanc'a pro li'a person'a nom'o, Goodluck, kiu signif'as „bon'ŝanc'o” – minoritat'a'j ŝtat'o'j kaj el sud'o kaj el nord'o. Apog'as li'n jam 40 politik'a'j parti'o'j el la nun'a'j 63 en Niĝerio.

Kandidat'ec'o'n anonc'is ali'a'j hom'o'j, i.a. la arme'a prezid'ant'o Babangida, mem ŝtat'estr'o inter 1985 kaj 1993. Tiu okaz'ig'is preskaŭ intern'a'n milit'o'n en Niĝerio, kiam li renvers'is la popular'a'n venk'o'n de prezid'ant'o Abiola. Dum la protest'o'j mort'is mil'o'j da niĝeri'an'o'j.

Princ'o Henrik'o OGUINYE/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Princ'o Henrik'o Oguinye/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Cent'jar'iĝ'o de Patr'in'o Terez'a

La 26an de aŭgust'o 1910 nask'iĝ'is la ver'ŝajn'e plej fam'a vir'in'o en la mond'o, Patr'in'o Terez'a. Ŝi'a origin'a nom'o est'as Gonxhe Bojaxhi [gonĝe bojaĝi], alban'de'ven'a.

Fru'aĝ'e ŝi jam kompren'is, ke ŝi hav'as misi'o'n je la nom'o de Di'o por serv'i al la plej mal'riĉ'a'j inter la mal'riĉ'ul'o'j. De Prizeren (Kosovo) al Skopj'e (Makedonio), post'e al Zagrebo (Kroati'o) kaj Dublino (Irlando) ŝi matur'iĝ'is kiel ver'a misi'ist'o krist'an'a por definitiv'e instal'iĝ'i en Kolkato en Barato. Dum 60 jar'o'j ŝi'a person'ec'o radi'is tra la tut'a mond'o, ĉie kie okaz'is mal'feliĉ'o'j, milit'o'j, amas'a'j epidemi'o'j, kruel'a'j murd'o'j. Je la nom'o de Jesuo patr'in'o Terez'a cert'ig'is mon'o'n, pan'o'n, vest'o'j'n kaj rifuĝ'o'n al mil'o'j da hom'o'j, kiu'j viv'is marĝen'ig'it'e, diskriminaci'it'e, mal'sat'a'j kaj mal'san'a'j.

Bedaŭr'ind'e, la patr'uj'o, la komun'ism'a Albanio, ne akcept'is ŝi'n ĝis la jar'o 1989, kiam ŝi vizit'is ĝi'n kaj la tomb'o'j'n de la patr'in'o kaj frat'in'o en la urb'o Shkoder [ŝkoder]. Est'is temp'o, kiam la komun'ism'a reĝim'o est'is ŝancel'iĝ'ant'a, kio konduk'is en la jar'o 1991 eĉ al ties fal'o. Ek'de tiam patr'in'o Terez'a star'ig'is ankaŭ en si'a patr'uj'o plur'a'j'n misi'ej'o'j'n, kie deĵor'as kaj serv'as ankoraŭ cent'o'j da frat'ul'in'o'j katolik'a'j. Ŝi iniciat'is ankaŭ la konstru'o'n de nov'a grand'a katedral'o de Sankt'a Paŭlo apud la centr'o de Tiran'o. Ŝi person'e atend'is mem pap'o'n Johanon Paŭlon la 2an dum li'a vizit'o en Albanio, printemp'e 1993.

Kvankam for'ir'int'e jun'aĝ'e el la patr'o'land'o, Terez'a neniam forges'is ĝi'n nek ĝi'a'n popol'o'n. Iu'foj'e ŝi dir'is: „Laŭ la sang'o mi est'as alban'a, laŭ civit'an'ec'o barat'an'o, laŭ la kred'o krist'an'a, laŭ la kor'o misi'ist'o de Jesuo”. Daŭr'e ŝi dir'is: „Ni preĝ'as kaj kred'as, ni kred'as kaj am'as, ni am'as kaj serv'as”.

La alban'a reg'ist'ar'o omaĝ'e al ŝi deklar'is la jar'o'n 2010 Jar'o de Patr'in'o Terez'a. Tiu'okaz'e oni aranĝ'is ekspozici'o'j'n, star'ig'int'e nov'a'j'n monument'o'j'n, prezent'ant'e plur'a'j'n koncert'o'j'n. Last'a'temp'e la urb'o'dom'o de Tiran'o decid'is star'ig'i apart'a'n muze'o'n pri ŝi, re'konstru'i la plac'o'n sam'nom'a'n apud la Universitat'o, nom'um'i nov'a'n Strat'o'n de Patr'in'o Terez'a, kie oni met'os ŝton'o'j'n kun la sur'skrib'o de mond'a'j eminent'ul'o'j pri ŝi. La alban'a poŝt'o'serv'a kompani'o el'don'is nov'a'j'n poŝt'mark'o'j'n honor'e al ŝi. La parlament'a prezid'ant'o aranĝ'is apart'a'n riĉ'a'n fot'o'ekspozici'o'n ĉe la front'o de la parlament'ej'o, laŭ grand'a bulvard'o. La aktiv'ec'o'j daŭr'os dum la rest'o de la jar'o. Simil'a'j aktiv'ec'o'j okaz'is ankaŭ en Kosovo, Makedonio, Barato kaj en plur'a'j ali'a'j land'o'j, ĉie kie patr'in'o Terez'a post'las'is si'a'j'n ne'for'viŝ'ebl'a'j'n spur'o'j'n.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Simpl'a'j solv'o'j por prem'a'j problem'o'j

Kutim'e ebl'as solv'i problem'o'j'n laŭ plur'a'j voj'o'j. Solv'o pov'as est'i komplik'a kaj mult'e'kost'a, sed oft'e ebl'as solv'i la sam'a'n problem'o'n per tre simpl'a metod'o. Uz'i la plej taŭg'a'n solv'o'n grav'as en riĉ'a'j region'o'j, sed ankoraŭ pli grav'as en land'o'j, kiu'j hav'as nur mal'mult'a'j'n rimed'o'j'n.

Howtopedia (proksim'um'a traduk'o: „kiel-pedio”) est'as sen'profit'cel'a asoci'o baz'it'a en Zurik'o, Svis'land'o. Ĝi klopod'as tut'mond'e aplik'i teĥnologi'o'n simpl'a'n kaj fid'ind'a'n, uz'ant'e lok'a'j'n rimed'o'j'n. Ĝi de'pend'as ĉef'e de donac'o'j kaj de volont'ul'o'j, kiu'j al'port'as ide'o'j'n kaj kiu'j verk'as kaj traduk'as artikol'o'j'n por www.howtopedia.org, vikipedio-stil'a ret'paĝ'ar'o.

Argil'a'j pot'o'j

Bel'a ekzempl'o est'as la t.n. zeer-pot'o, kiu en varm'a lok'o kapabl'as konserv'i manĝ'aĵ'o'j'n je temperatur'o de 15o C. Kiel? Oni pren'as du argil'a'j'n pot'o'j'n de iom mal'sam'a grand'ec'o. En la plej grand'a oni met'u tavol'o'n de sabl'o. La mal'pli grand'a'n pot'o'n oni met'as en la grand'a'n kaj plen'ig'as la spac'o'n inter ambaŭ pot'o'j per sabl'o.

Tiam oni humid'ig'as la sabl'o'n per akv'o, met'as la konserv'ot'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n en la mal'grand'a'n pot'o'n kaj kovr'as la tut'o'n per tuk'o. La akv'o inter la pot'o'j vapor'iĝ'as kaj tiel mal'varm'ig'as la intern'a'n pot'o'n. Oni du'foj'e tag'e re'humid'ig'as la sabl'o'n. La „frid'uj'o” funkci'as nur en sek'a region'o.

Tiel ne nur est'as solv'it'a problem'o (konserv'ad'o de manĝ'aĵ'o'j), sed tio ankaŭ pov'as est'i baz'o de et'a lok'a industri'o, kiu produkt'as kaj vend'as pot'o'j'n, tiel evit'ant'e aĉet'o'n de pli kost'a'j import'it'a'j var'o'j.

Valor'a'j artikol'o'j

La baz'a ide'o est'as bon'a kaj sur la ret'paĝ'o trov'ebl'as dek'o'j da valor'a'j artikol'o'j. Tamen rest'as mult'o far'end'a. En'tut'e la angl'a'lingv'a versi'o hav'as nur kelk'a'j'n cent'o'j'n da artikol'o'j; la franc'a, arab'a kaj hispan'a versi'o'j mult'e mal'pli. Traduk'o'j al ali'a'j lingv'o'j est'as plan'at'a'j, sed ankoraŭ mank'as. Pri mult'a'j titol'o'j, kiu'j aper'as en la indeks'o'j, est'as neni'u tekst'o aŭ nur kelk'a'j fraz'o'j, kaj la klar'ig'o'j aŭ la desegn'aĵ'o'j est'as mal'bon'kvalit'a'j.

Ali'a oft'a kritik'o: la inform'o'j trov'ebl'as nur inter'ret'e kaj tiu'j, kiu'j plej bezon'as ili'n, ne hav'as ret-al'ir'o'n. Ebl'as respond'i, ke en ĉiu'j land'o'j almenaŭ kelk'lok'e est'as facil'a ret'al'ir'o kaj ke tie'a'j person'o'j pov'as pri'stud'i kaj trans'don'i la sci'o'j'n.

Por kun'labor'i neces'as antaŭ'e registr'i si'n, don'ant'e inform'o'j'n pri teknik'a'j kaj lingv'a'j kapabl'o'j.

Roland ROTSAERT
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roland Rotsaert el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nov'a prezid'ant'o

Eks'iĝ'is la prezid'ant'o de Kosovo Fatmir Sejdiu pro tio, ke – kontraŭ'konstituci'e – li est'is ne nur prezid'ant'o, sed ankaŭ la estr'o de si'a parti'o Lig'o Demokrati'a de Kosovo (LDK).

Re'ven'int'e el Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, kiam Serbi'o re'kon'is suveren'ec'o'n de la nov'a ŝtat'o Kosovo, Sejdiu dir'is, ke li respekt'os la konstituci'o'n kaj eks'iĝ'os kiel prezid'ant'o. Iu'j opini'as, ke la prezid'int'o pov'os tiel koncentr'iĝ'i pri si'a parti'o antaŭ ven'ont'jar'a'j naci'a'j balot'o'j.

La parlament'a ĉef'o Jakup Krasniqi, el la Parti'o Demokrati'a de Kosovo (PDK), far'iĝ'os prezid'ant'o, ĝis la parlament'o elekt'os post'e'ul'o'n. Aktual'e reg'as koalici'e LDK kaj PDK.

Bardhyl SElim'i/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

ePub

Kiam antaŭ pli ol 30 jar'o'j Stefan Maul kaj Torben Kehlet, la fond'int'o'j de MONATO, projekt'is la revu'o'n, ili pens'is nur pri paper'a magazin'o, send'at'a per'poŝt'e al la abon'ant'o'j. Tio ja est'as kompren'ebl'a. En tiu temp'o Inter'ret'o en si'a nun'a form'o tut'e ne ekzist'is. Ĉio est'is send'at'a tra la tradici'a poŝt'o.

En 1993 Flandr'a Esperant'o-Lig'o, la el'don'ant'o de MONATO, aĉet'is modem'o'n kun la cel'o telefon'e send'i manuskript'o'j'n inter redaktor'o'j kaj el'don'ej'o. Sed antaŭ ol rekomend'i al si'a'j redaktor'o'j aĉet'i tia'n nov'a'n invent'aĵ'o'n de la modern'a teknologi'o, Fel ja dezir'is test'i. Sed kun kiu? Nu, en la mart'a numer'o de 1993 leg'ebl'is la jen'a anonc'et'o: „Ĉu vi hav'as modem'o'n? Fel serĉ'as kelk'a'j'n person'o'j'n, kiu'j hav'as modem'o'n (kaj komput'il'o'n!) kaj pret'as far'i kelk'a'j'n mal'long'a'j'n test'o'j'n.” La test'person'o'j est'is trov'it'a'j, la test'o'j sukces'is, kaj MONATO rekomend'is al si'a'j redaktor'o'j instal'i tiu'n nov'a'n aparat'o'n. La redaktor'o, kiu far'is tio'n tuj, est'is Paul Gubbins, kaj li'a'j tekst'o'j est'is do la unu'a'j esperant'lingv'a'j manuskript'o'j, kiu'j flu'is „tra la ret'o” antaŭ ol aper'i.

La abon'ant'o'j hav'is kontakt'o'n kun la ret'a MONATO nur tri jar'o'j'n post'e, kiam la unu'a'j artikol'o'j est'is konsult'ebl'a'j sur la servil'o'j de CompuServe. Tamen, nur en 2001 la abon'ant'o'j pov'is decid'i ricev'i la tekst'o'j'n hejm'e, ĉiu'n artikol'o'n apart'e, kiel ret'mesaĝ'o'n. De'nov'e tri jar'o'j'n post'e MONATO lanĉ'is si'a'n revu'o'n en la dosier'form'o PDF. Tiu form'o en'hav'is fot'o'j'n kaj est'is plen'kolor'a, tre kontrast'a do kun la ĝis'tiam'a pur'e tekst'a form'o de la ret'a versi'o. Nun, preskaŭ 10 jar'o'j'n post'e, pli-mal'pli 10 el'cent'o'j de la abon'ant'ar'o elekt'as la PDF-versi'o'n.

La teknik'o tamen plu evolu'as, kaj komput'il'o'j iĝ'as pli kompakt'a'j. Pro tio abon'ant'o'j last'a'temp'e esprim'is si'a'n dezir'o'n leg'i MONATOn ankaŭ en si'a poŝ'telefon'o aŭ en si'a libr'o'leg'il'o, kaj por tia'j mal'grand'a'j ekran'o'j la PDF-form'o ne tre taŭg'as. Pro tio la el'don'ej'o decid'is propon'i al si'a'j abon'ant'o'j pli'a'n form'o'n, la dosier'form'o'n ePub, kiu apart'e taŭg'as por lert'a'j poŝ'telefon'o'j kaj por elektron'ik'a'j libr'o'leg'il'o'j.

Okaz'e de vi'a re'abon'o bon'vol'u do pri'pens'i: aŭ vi daŭr'e abon'as la tradici'a'n paper'a'n versi'o'n – kiu ja ĉiam ekzist'os –, aŭ vi elekt'as unu el la ret'a'j versi'o'j (PDF, ePub aŭ pur'e tekst'a) kontraŭ nur 60 % de la baz'a tarif'o. Tiu'j, kiu'j dezir'as, pov'as ricev'i ambaŭ: paper'a'n versi'o'n kaj unu ret'a'n versi'o'n. En tiu okaz'o la ret'a versi'o est'as sen'pag'a.

La stab'o de MONATO dezir'as al vi ĉiu'j agrabl'a'n leg'o'jar'o'n!

Sincer'e vi'a

Paŭl PEERAERTS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭl Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Parad'o de toler'em'o (2)

Respond'e al la leter'o de Atanasije Marjanović (Parad'o de toler'em'o, MONATO 2010/10, p. 6) mi ŝat'us emfaz'i, ke ali'seks'em'a'j person'o'j el'montr'as si'a'n seks'em'o'n ĉiu'tag'e, mult'nombr'e sur'strat'e – pren'ant'e si'n je la man'o'j, inter'kis'ant'e, brak'um'ant'e. Kial do sam'seks'em'a'j person'o'j ne rajt'as tio'n, eĉ unu tag'o'n jar'e? Mi mal'konsent'as, ke parad'o'j de toler'em'o est'as parad'o'j de mal'trankvil'ig'o – mal'trankvil'iĝ'as nur agres'em'a'j kontraŭ'ul'o'j, dum gej'o'j kaj ili'a'j amik'o'j ir'as gaj'e kaj amik'em'e. Mi est'as ĉagren'it'a, ke ekzist'as esperant'ist'o, kiu mal'ferm'e kaj sen'hont'e sub'ten'as agres'ant'o'j'n.

Paweł FISCHER-KOTOWSKI
Pollando
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paweł Fischer-Kotowski el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Delir'o dekstr'ul'a

En aŭtun'o okaz'is en Hungari'o tut'land'a'j municip'a'j balot'o'j. En pli ol 3200 municip'o'j oni elekt'is urb'estr'o'j'n kaj estr'ar'o'j'n. En 400 lok'o'j prezent'is si'n nur unu'sol'a kandidat'o kiel urb- aŭ vilaĝ-estr'o. Tie sufiĉ'is nur unu valid'a voĉ'o.

La kampanj'o est'is mal'laŭt'a kaj enu'ig'a, ĉar la parti'o'j kvazaŭ akcept'is la rezult'o'j'n de la printemp'a'j parlament'a'j balot'o'j. Okaz'is neni'o nov'a: furor'is la dekstr'ul'o'j, kiu'j preskaŭ ĉie venk'is.

Tiel, post 20-jar'a liberal'demokrat'a era'o, ankaŭ Budapeŝto aparten'as al la dekstr'ul'o'j. Nur la sud'a urb'o Szeged [seged] aparten'as al la social'ist'o'j, sed tie la urb'estr'ar'o hav'as dekstr'a'n pli'mult'o'n. En vilaĝ'o'j, kie oni voĉ'don'as pli por person'o'j ol parti'o'j, oft'e venk'is sen'de'pend'ul'o'j.

Blok'o

La nun'a venk'o spegul'as la social'ism'a'n epok'o'n, kiam ĉie venk'is la „Patriot'a Popol'front'o”. Nun tamen dekstr'a blok'o reg'as kaj la parlament'o'n (kun rajt'o modif'i eĉ la konstituci'o'n) kaj la municip'o'j'n.

Tiel kresk'is la respond'ec'o de la ministr'estr'o Viktor Orbán. Li'a mandat'o daŭr'os preskaŭ kvar jar'o'j'n, dum kiu'j li dev'as kre'i stabil'a'n ekonomi'o'n spit'e inter'naci'a'n kriz'o'n.

Karlo JUHÁSZ
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Karlo Juhász el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Freŝ'a leĝ'o, freŝ'a aer'o

Bon'a nov'aĵ'o por grek'a'j ne'fum'ant'o'j: la 1a de septembr'o 2010 far'iĝ'is la tag'o, kiam, post plur'a'j fiask'int'a'j leĝ'propon'o'j, definitiv'e est'is mal'permes'it'e fum'i ne nur en publik'a'j lok'o'j kia'j trink'ej'o'j, restoraci'o'j, bank'o'j kaj butik'o'j sed ankaŭ en ofic'ej'o'j kaj ali'a'j labor'lok'o'j.

Ĉu nur pli'a bluf'o konform'iĝ'i al inter'naci'a'j direktiv'o'j en land'o kun la plej alt'a el'cent'aĵ'o (40 %) da fanatik'a'j fum'ant'o'j? Tut'e ne. La leĝ'o, simil'a al tiu en Italio kaj ali'a'j ŝtat'o'j de Eŭrop'a Uni'o, valid'as sen'escept'e en ĉiu'j publik'a'j ej'o'j. Mal'observ'ad'o est'os trakt'it'a per mon'pun'o'j ĝis 10 000 eŭr'o'j. Lok'o'j, kie oni la kvar'a'n foj'o'n mal'observ'as la leĝ'o'n, est'os dum 10 tag'o'j ferm'it'a'j; la kvin'a'n foj'o'n ties posed'ant'o'j perd'os si'a'n licenc'o'n.

Obstrukc'o

Ŝajn'as, ke ĉi-foj'e la grek'a ministeri'o pri san'o ag'as serioz'e, cel'ant'e for'ig'i mis'kutim'o'n, kiu ĉiu'jar'e mal'san'ig'as kaj mort'ig'as mil'o'j'n da grek'o'j. La leĝ'o sekv'as antaŭ'a'j'n prov'o'j'n, kiu'j mal'sukces'is pro la obstrukc'o de estr'o'j kaj klient'o'j de klub'o'j, kaf'ej'o'j kaj koncert'ej'o'j ne'imag'ebl'a'j sen fum'ant'o'j.

Nun, tamen, la reg'ist'ar'o ne toler'is protest'o'j'n. Kaj ŝajn'as, ke ĝi'a batal'kri'o kontraŭ fum'ad'o ja traf'is la orel'o'j'n de la grek'o'j. Dum la unu'a'j tag'o'j post la mal'permes'o ĝi ricev'is mil'o'j'n da vok'o'j de tiu'j, kiu'j vol'is raport'i mal'observ'ad'o'j'n.

Ali'flank'e ne mir'ind'e. La grek'a popol'o fin'e ek'kompren'as, dank'e al nov'a'j stud'aĵ'o'j, la danĝer'o'j'n de fum'ad'o kaj aktiv'a kaj pasiv'a. Sam'temp'e ĝi lern'as, ke la san'o de pli'mult'o pli grav'as ol la profit'o'j de mal'pli'mult'o.

Roberto PIGRO
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Jubile'o sen jubil'ad'o

Komenc'e de oktobr'o milion'o'j da niĝeri'an'o'j fest'is la or'a'n jubile'o'n de sen'de'pend'iĝ'o el Briti'o en la jar'o 1960. La reg'ist'ar'o el'spez'is milion'o'j'n da dolar'o'j, sed opozici'a'j parti'o'j taks'is la el'spez'o'n sen'senc'a en land'o, kie 70 % de la loĝ'ant'ar'o mort'os en mal'riĉ'o.

Malgraŭ kritik'o'j, la 1a de oktobr'o est'as deklar'it'a naci'a tag'o. La fest'o'j daŭr'is kelk'a'j'n tag'o'j'n kaj al Niĝerio ven'is pli ol 20 ŝtat'estr'o'j kaj mult'a'j reprezent'ant'o'j de ali'a'j land'o'j. La ceremoni'o'j okaz'is ĉef'e en la iam'a ĉef'urb'o, Lagoso, kaj en la nun'a, Abuĝ'o. La niĝeria arme'o okaz'ig'is grand'a'n spektakl'o'n, kun la cel'o montr'i la pret'ec'o'n de la land'o far'iĝ'i mond'o'potenc'o en la ven'ont'a'j 50 jar'o'j.

Sekur'ec'o

Tamen en la centr'o de Abuĝ'o, kie okaz'is la ceremoni'o, kaj malgraŭ sekur'ec'o, kelk'a'j'n metr'o'j'n for de la niĝeria prezid'ant'o kaj li'a'j gast'o'j, eksplod'is bomb'o'j. Mort'is 12 hom'o'j, ĉef'e agent'o'j de la sekur'ec'a'j serv'o'j, kaj est'as vund'it'a'j mult'a'j ali'a'j.

Kulp'ig'it'a'j est'as niĝer'delt'a'j milit'ant'o'j kaj ties ĉef'organiz'aĵ'o Mov'ad'o por la Liber'ig'o de Niĝer'delt'o (Mend). La grup'o ne'is respond'ec'o'n. Du tag'o'j'n post'e est'as arest'it'a'j dek'o'j da hom'o'j, inkluziv'e de la estr'o de sen'de'pend'a radi'o- kaj televid'o-staci'o, kiu organiz'is kampanj'o'n favor'e al la eks'a prezid'ant'o Ibrahim Babangida.

Nun reg'as en Niĝerio konfuz'o, ĉu Babangida, kiu vol'as far'iĝ'i de'nov'e prezid'ant'o, en'plekt'iĝ'is en la atenc'o. Cert'e est'as, tamen, ke la eksplod'o'j makul'is la jubile'o'n, tiel ke pli lament'is ol celebr'is niĝeri'an'o'j.

Princ'o Henrik'o OGUINYE/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Princ'o Henrik'o Oguinye/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ne tiel ekster'ordinar'a

Leg'int'e en la aŭgust'a-septembr'a numer'o, paĝ'o 23, artikol'o'n pri trov'it'a pied'sign'o de dinosaŭr'o, mi ne cert'as, ĉu mi bon'e kompren'as la fraz'o'n „... la fosili'aĵ'o est'as tut'e ekster'ordinar'a”. La pas'int'a'n februar'o'n mi vizit'is la hispan'a'n region'o'n La Rioja kaj mem tuŝ'is kelk'a'j'n el plur'a'j cent'o'j da tia'j pied'sign'o'j de dinosaŭr'o'j de divers'a'j speci'o'j, perfekt'e vid'ebl'a'j en la rok'a surfac'o. Pli da inform'o'j pri tiu al'log'aĵ'o trov'ebl'as (ankaŭ en la german'a lingv'o) en www.lariojaturismo.com/dinosaurios/index.php.

Manolo PARRA
Hispanio
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Manolo Parra el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mal'bon'a'n apetit'o'n

Vir'o el vilaĝ'o apud la litova ĉef'urb'o Vilnius, aŭd'int'e pri la mort'a danĝer'o de muŝ'fung'o'j, decid'is mem el'prov'i, ĉu tio ne est'as nur klaĉ'o. Pas'int'jar'e li kuir'is kaj manĝ'is ruĝ'a'n muŝ'fung'o'n. Neni'o mal'bon'a okaz'is. Tial li konklud'is, ke rakont'o'j pri toks'o'j mort'ig'a'j est'as nur'a'j el'pens'aĵ'o'j.

Ĉi-jar'e la 50-jar'ul'o decid'is test'i ali'a'n spec'o'n de fung'o – verd'a'n muŝ'fung'o'n. Manĝ'int'e ĝi'n, la unu'a'n tag'o'n la vir'o bon'e fart'is. Li ne sci'is, ke la unu'a'j simptom'o'j pri venen'o ne tuj evident'iĝ'as. La du'a tag'o ne tiom agrabl'is, ĉar aper'is sang'o. Post kelk'a'j tag'o'j la vir'o en'ir'is hospital'o'n, kie la kvin'a'n tag'o'n li mort'is.

Distr'aĵ'o

En Litovio, kie fung'o'kolekt'ad'o est'as tradici'a distr'aĵ'o, kaj fung'o bon'gust'a manĝ'aĵ'o, kresk'as ĉ. 300 spec'o'j da manĝ'ebl'a'j fung'o'j kaj ĉ. 100 venen'a'j. La plej venen'a'j est'as la verd'a kaj la pal'a muŝ'fung'o'j. Sufiĉ'as unu fung'o tia por mort'ig'i hom'o'n. La venen'o ne ŝanĝ'iĝ'as dum kuir'ad'o, bak'ad'o aŭ konserv'ad'o.

Tiu, kiu manĝ'is venen'a'n muŝ'fung'o'n, la unu'a'n tag'o'n neni'o'n sent'as. La du'a'n komenc'iĝ'as vom'ad'o kaj not'ind'as ventr'o'dolor'o'j kaj laks'o. La tri'a'n pli'bon'iĝ'as la situaci'o, sed vid'ebl'as laboratori'e spur'o'j de pez'a hepat'a lez'o. La kvar'a'n aper'as sang'o el la digest'a sistem'o. La kvin'a'n romp'iĝ'as la cerb'o kaj mal'aper'as la konsci'iĝ'o, kaj la ses'a'n komenc'iĝ'as akut'a nefrit'o. Kutim'e la sep'a'n tag'o'n mort'as la fung'o-manĝ'int'o.

Last
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Lern'ej'o'j en akv'o

La 13an de septembr'o 2010 mal'ferm'iĝ'is la lern'ej'a'j pord'o'j en Togoland'o. Dum iu'j ge'lern'ant'o'j sen'problem'e ek'ir'is al la lern'ej'o, ali'a'j ĝis nun rest'as hejm'e. Ĉu pro la ne'pov'o de la ge'patr'o'j pag'i la lern'o'kotiz'o'n?

Oni pov'as memor'i, ke en aŭgust'o 2008 inund'o okaz'is en Togoland'o. Tiam hom'o'j iĝ'is sen'hejm'a'j kaj dev'is ek'loĝ'i en lern'ej'o'j. Iu'j'n el tiu'j atak'is la akv'o. Tial la reg'ist'ar'o est'is dev'ig'it'a prokrast'i je du semajn'o'j la komenc'o'n de la nov'a lern'ej'a jar'o. Pas'is tiu temp'o, sed ne ĉiu'j lern'ej'o'j sen'iĝ'is je akv'o. Tamen komenc'iĝ'is tiam la lern'ej'a jar'o. Ĉiu'j tiam pens'is, ke neni'o tia plu okaz'os en Togoland'o. Bedaŭr'ind'e la lern'ej'a jar'o 2010-2011 rezerv'is ali'a'n surpriz'o'n al la ge'lern'ant'o'j kaj ili'a'j ge'patr'o'j.

La 13an de septembr'o 2010 en plur'a'j lern'ej'o'j en Lomeo (ĉef'urb'o de Togoland'o) ankoraŭ est'is pluv'akv'o. La tut'a lern'ej'o dron'is en akv'o, kio mal'help'is la ge'lern'ant'o'j'n komenc'i la nov'a'n jar'o'n. Tamen jen iu'j ge'lern'ant'o'j kaj ge'instru'ist'o'j spit'is la akv'o'n kaj komenc'is la labor'o'n, malgraŭ flak'o'j en la klas'ĉambr'o'j. Cert'e ne ĝoj'is la akv'o, ke hom'o'j loĝ'as kun ĝi en la klas'ĉambr'o. Jen la 18an de septembr'o 2010 pluv'is la tut'a'n tag'o'n, kaj nun tut'a'j'n klas'o'j'n plen'ig'is la akv'o, tiel ke neni'u pov'as en'ir'i. En iu'j lern'ej'o'j ne est'as akv'o en la ĉambr'o'j, sed tiom da akv'o ĉirkaŭ ili, ke ne ebl'as al'ir'i ili'n. Ĉu la ge'lern'ant'o'j rest'u hejm'e? Pri'pens'ig'a afer'o.

Uz'it'a'j pneŭ'o'j

La ge'instru'ist'o'j kaj ge'patr'o'j inter'konsil'iĝ'is, kaj jen ili fabrik'is i'o'n pont'ec'a'n el uz'it'a'j pneŭ'o'j de aŭt'eg'o'j kaj el brik'o'j, ke la ge'lern'ant'o'j, unu post la ali'a, al'ir'u la rest'int'a'j'n ne okup'it'a'j'n klas'ĉambr'o'j'n. Neces'as est'i tie por vid'i, kiel danc'as ge'instru'ist'o'j sur pneŭ'o'j ir'ant'e al la klas'ĉambr'o'j. Est'as tut'e apart'a spektakl'o. La kurs'hor'o'j redukt'iĝ'is, ĉar est'as mal'facil'e uz'i kelk'a'j'n klas'ĉambr'o'j'n por pli ol dek klas'o'j. Tamen pli bon'e hav'i iom ol neniom. Jen la ge'lern'ant'o'j nun kontent'as pri la iom'o nun instru'at'a al ili. Oni pov'as demand'i kiam kaj kiel re'ag'os la reg'ist'ar'o.

La akv'o tiom mult'as en lern'ej'o'j, ke ne pli fru'e ol en januar'o 2011 ĝi pov'os tut'e mal'aper'i. Aŭtoritat'ul'o'j vizit'as la lern'ej'o'j'n, fot'as la afer'o'j'n kaj re'ir'as. Jam pas'is pli ol tri semajn'o'j post la ek'o de la nov'a lern'ej'a jar'o, sed neni'a re'ag'o de la reg'ist'ar'o aper'is. Dum'e la ge'instru'ist'o'j kaj ge'lern'ant'o'j, unu post la ali'a, uz'as la pont'et'o'j'n por ating'i la klas'ĉambr'o'j'n. La lern'ej'o CEG Anfame est'as unu el la lern'ej'o'j inund'it'a'j. Jen fot'o'j pri ĝi!

GBEGLO Koffi
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gbeglo Koffi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Liber'e mov'iĝ'i

Antaŭ ne'long'e la Eŭrop'a Parlament'o voĉ'don'is favor'e al liber'a mov'iĝ'o en EU ankaŭ por civit'an'o'j de Albanio kaj Bosnio. La event'o eĥ'iĝ'is entuziasm'e ĉe la alban'o'j, probabl'e la plej izol'it'a popol'o en Eŭrop'o almenaŭ post la du'a mond'milit'o.

Kulp'is unu'e la komun'ism'a tiel nom'at'a fer'a kurten'o kaj post'e tiu de Eŭrop'o mem, kiu mal'help'is al alban'o'j mov'iĝ'i tra kontinent'o, al kiu ili aparten'as ek'de pra'temp'o.

Post 1990 ĉirkaŭ 30 % de la alban'a loĝ'ant'ar'o (1,5 milion'o'j da hom'o'j) el'migr'is plej'part'e sen'viz'e. Nun famili'an'o'j, rest'ant'a'j en Albanio, sen'pacienc'e esper'as ili'n re'vid'i. Kelk'a'j alban'o'j tamen opini'as, ke liber'a mov'iĝ'o konduk'os al amas'a for'fuĝ'o de alban'o'j. Ver'ŝajn'e tio ne okaz'os.

Aŭtobus'o'j

En ali'a'j balkanaj land'o'j, pro la rajt'o liber'e mov'iĝ'i, mult'a'j vetur'is okcident'e'n. Ekzempl'e antaŭ unu jar'o en Sofio, Bulgario, star'is dek'o'j da aŭtobus'o'j en la urb'o'centr'o pret'a'j ek'vetur'i al okcident'a'j eŭrop'a'j land'o'j. Nun ne plu: mank'as mon'o por vojaĝ'i.

Rest'as ankoraŭ unu land'o en Balkani'o, kies civit'an'o'j ne rajt'as liber'e mov'iĝ'i: Kosovo. Iam ankaŭ kosov'an'o'j vetur'is sen'ĝen'e tra la iam'a Jugoslavio. Pro tio mult'a'j ge'jun'ul'o'j pet'as serb'a'n pasport'o'n ĉe ofic'ej'o'j tiu'cel'e mal'ferm'it'a'j en serb'a'j komun'um'o'j.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Du mil dek

La plej kurioz'a'n kaj rid'ind'a'n mensog'o'n ĉi-jar'e ni aŭd'is sen'dub'e el Ĉini'o. Kiam oni inform'is, ke Nobel-premi'o'n pri pac'o ricev'os la ĉin'a disident'o Li'u Ŝiaobo, ĉin'a ministr'o dir'is: „En Ĉini'o ne ekzist'as disident'o'j, nur krim'ul'o'j.” (Ĉu tio signif'as, ke ĉiu'j ĉin'o'j est'as krim'ul'o'j?) Kaj la estr'in'o de la ĉin'a Pen-klub'o (Pen, kiel kon'at'e, est'as klub'o de aŭtor'o'j) asert'is, ke aŭtor'o kun tiu ĉi nom'o ne ekzist'as. Ĉu do la stult'a norveg'a Nobel-komitat'o elekt'is fantom'o'n?

Pli simpl'a'n, tamen ankaŭ rid'ind'a'n mensog'o'n ni aŭd'is dum la vintr'o de german'a'j urb'estr'o'j. Pro fort'a neĝ'ad'o baldaŭ mank'is strat'o'sal'o en mult'a'j urb'o'j – almenaŭ tio'n asert'is la aŭtoritat'o'j. Fakt'o est'is, ke unu tun'o da sal'o en aŭtun'o 2009 kost'is 70 eŭr'o'j'n, en februar'o 350 eŭr'o'j'n (ĉar pro grand'a postul'ad'o la merkat'o re'ag'is, kaj la sal'produkt'ant'o'j drast'e alt'ig'is la prez'o'n). La urb'o'j simpl'e ne vol'is pag'i tiom mult'e ...

Divers'a'j saŭn'o'j

La kapric'a veter'o regal'is german'o'j'n ne nur per mal'varm'eg'a vintr'o sed ankaŭ per varm'eg'a somer'o. Kiu kutim'is dorm'i nud'e, est'is kompat'ind'a hom'o, ĉar li ne plu hav'is i'o'n por mal'vest'i si'n, nur la propr'a'n haŭt'o'n. Tamen unu nud'a grup'o tut'e ne sufer'is pro la varm'eg'o: saŭn'ist'o'j. Ili frekvent'is la tro'hejt'it'a'n ej'o'j'n ankaŭ dum tro'hejt'it'a somer'o. Prudent'e la german'a fer'voj'o propon'is al si'a'j pasaĝer'o'j (kiu'j'n nun oni nom'as „klient'o'j”) sam'a'n serv'o'n: en la klimat'iz'it'a'j vagon'o'j de fi'fam'a'j ekspres'trajn'o'j Ic'e okaz'e est'is tiom varm'eg'e, ke plur'a'j hom'o'j kolaps'is pro la temperatur'o de 50 grad'o'j celsi'a'j. La klar'ig'o est'is simpl'a: kolaps'is ankaŭ la klimat'iz'il'o'j en la trajn'o'j, ĉar ili kapabl'as mal'varm'ig'i maksimum'e ĝis la temperatur'o de 30 grad'o'j. Kiam antaŭ mult'a'j jar'o'j oni instal'is ili'n, neni'u pov'is imag'i, ke pro klimat'ŝanĝ'o ankaŭ en Germanio foj'foj'e est'os temperatur'o'j pli alt'a'j ...

Kiel kon'at'e, la saŭn'o'naci'o est'as Finnlando. Tie oni asert'as, ke saŭn'ad'o est'as tre san'ig'a. Probabl'e sen saŭn'o'j finn'o'j mort'us mult'e pli fru'e. Nun tamen mort'is hom'o pro saŭn'ad'o. En Finnlando oni vol'is el'trov'i la mond'ĉampion'o'n de tiu san'ig'a procedur'o. Sed ĉi-jar'e rus'a final'ist'o mort'is, kuir'it'a ĉe 110 grad'o'j.

Sekur'ec-mani'o

Nud'ec'o ĉiel ajn est'as grand'a mod'o. Tial oni nun instal'is en ĉiu'j grand'a'j flug'haven'o'j tiel nom'at'a'j'n nud-skan'il'o'j'n, do aparat'o'j'n, kiu'j sur ekran'o montr'as korp'o'j'n sen vest'o'j; tiel oni vol'as trov'i kaŝ'it'a'j'n tranĉ'il'o'j'n kaj ali'a'j'n danĝer'a'j'n instrument'o'j'n, kiu'j'n volont'e uz'as teror'ist'o'j. Tiel do islam'ist'a'j fanatik'ul'o'j sukces'is nud'ig'i okcident'an'o'j'n. Ĉu iu jam el'kalkul'is, kiom kost'as tiu tut'a sekur'ec-mani'o, kiu rab'as la dign'o'j'n de miliard'o'j da hom'o'j, nur por sav'i eventual'e unu, du viv'o'j'n?

Oni em'as mut'iĝ'i pro tiom da histeri'o. Mut'a'j nun dev'as est'i radi'o'staci'o'j en Somali'o, ĉar tie'a'j islam'ist'o'j asert'as, ke muzik'o est'as pek'o. Kaj ĉar islam'ist'o'j volont'e pun'as pek'ul'o'j'n per mort'ig'o, la radi'o'staci'o'j obe'as al la mal'permes'o. Kiel kon'at'e, oni ne rajt'as ankaŭ ŝerc'i pri Islam'o. En ali'a'j religi'o'j tio ne est'as problem'o. Jen ŝerc'o, kiu'n volont'e rakont'as katolik'a'j pastr'o'j mem: Pastr'o vok'is ge'patr'o'j'n por plend'i pri ili'a fil'o. „Li lern'as kaj atent'as neni'o'n. Last'e li eĉ ne sci'is i'o'n ajn pri la mort'o de Jesuo.” La patr'o cerb'um'as kaj post'e konfes'as: „Vi dev'as pardon'i, sed ni eĉ ne sci'is, ke Jesuo est'is mal'san'a.”

Brazilo oni'dir'e est'as katolik'a land'o, sed ankaŭ tie – almenaŭ dum difin'it'a temp'o – est'is mal'permes'it'e ŝerc'i, nom'e pri politik'ist'o'j dum la elekt'o'kampanj'o. Kiu televid'o pri'mok'is kandidat'o'n, risk'is mon'pun'o'n ĝis 80 000 eŭr'o'j. Nu, tie oni almenaŭ ne risk'is mort'pun'o'n ...

Mort'o'j kaj tank'o'j

Por mort'int'o'j ja ekzist'as divers'a'j kult'o'j en divers'a'j kultur'o'j. En Uson'o precip'e katolik'a'j ital'a'j en'migr'int'o'j konserv'is la tradici'o'n, ekspon'i mort'int'o'j'n en ne'ferm'it'a ĉerk'o, kio'n oni nom'as „public viewing” (publik'a rigard'ad'o). En Germanio dum la mond'ĉampion'ad'o de futbal'o en grand'a'j urb'o'j sur plac'o'j oni propon'is ankaŭ tiu'n „public viewing”, sed anstataŭ kadavr'o'j'n oni montr'is sur grand'a'j ekran'o'j futbal'matĉ'o'j'n. Oni en tiu land'o reklam'as ankaŭ sak'o'j'n kun la nom'o „Body-Bag”, angl'a vort'o por kadavr'o'sak'o. German-uson'a lingv'o evident'e em'as ŝanĝ'i vort'signif'o'j'n.

Ni rest'u ĉe mort'o: tank'o'j, kiel kon'at'e, serv'as por mort'ig'i mal'amik'o'j'n. Sed la rus'a arme'o nun instal'is ĉe kelk'a'j land'lim'o'j balon-tank'o'j'n, do postiĉ'o'j'n kun aer'o intern'e. Per tia bluf'o rus'o'j vol'as for'tim'ig'i mal'amik'o'j'n. Mi propon'as, ke ĉiu'j arme'o'j tut'mond'e imit'u la rus'a'n model'o'n; tiel ni'a mond'o est'os mult'e pli pac'a. Do ni ne rid'u pri la rus'a arme'o!

Stefan MAUL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Flandri'o vid'as est'ont'ec'o'n en (re'form'it'a) Belgi'o

Ne nur la ekonomik'ist'o'j (vid'u apud'a'n artikol'o'n) kred'as, ke Belgi'o ne baldaŭ dis'fal'os. Ankaŭ la ĝeneral'a publik'o prefer'as konserv'i Belgi'o'n, sed kun mult'e pli da pov'o'j por la region'o'j.

Demand'it'e pri la est'ont'ec'o, nur 18 % de la flandr'o'j opini'as, ke Belgi'o prefer'e ĉes'u ekzist'i. Preskaŭ sam'e mult'e da flandr'o'j, 16 %, est'as por'ul'o'j de iu re'ir'o al la unu'ec'a Belgi'o kun unu tut'land'a parlament'o kaj unu tut'land'a reg'ist'ar'o.

La fin'o de la land'o laŭ la plej last'a enket'o de De Standaard (unu el la plej prestiĝ'a'j gazet'o'j) kaj VRT (la flandr'a'j radi'o kaj televid'o) do ankoraŭ ne est'as antaŭ'vid'it'a morgaŭ. Pli'mult'o plu prefer'as la federaci'a'n ŝtat'o'n, kvankam kun pli da pov'o'j por la region'o'j.

Konstant'aĵ'o

Ke la pli'mult'o de la flandr'o'j prefer'as ne proklam'i la sen'de'pend'ec'o'n, est'as konstant'aĵ'o en la esplor'o'j, kiu'j enket'as pri la est'ont'ec'o de Belgi'o. La rezult'o de tiu ĉi enket'o do ne mir'ig'as, kvankam la kvant'o de sen'de'pend'iĝ'em'ul'o'j est'as du'obl'e pli alt'a ol antaŭ tri jar'o'j. Efektiv'e, en 2007, baldaŭ post la federaci'a'j elekt'o'j, 9 % de la flandr'o'j est'is por'ul'o'j de sen'de'pend'a ŝtat'o.

La tren'iĝ'ant'a politik'a sen'el'ir'ej'o ig'is la sen'de'pend'iĝ'em'o'n klar'e pli popular'a, sed la pli'mult'o de la flandr'o'j prefer'as ne mal'fond'i la land'o'n.

Frap'e est'as ankaŭ, ke la mez'um'a voĉ'don'int'o por la parti'o Nieuw-Vlaamse Alliantie (N-VA) vid'as si'a'n est'ont'ec'o'n prefer'e en Belgi'o ol en Flandri'o, kondiĉ'e ke oni ek'ig'u fund'a'n ŝtat're'form'o'n. Nur unu el kvin voĉ'don'int'o'j por N-VA postul'as la fin'o'n de Belgi'o. Tiu rezult'o est'as strang'a, ĉar N-VA, la plej grand'a parti'o de Flandri'o, en si'a program'o streb'as al sen'de'pend'iĝ'o de Flandri'o dis'de Belgi'o.

pp
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de pp el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Parad'o de toler'em'o (3)

Atanasije Marjanović dir'as (MONATO 2010/10, p. 6), ke „parad'o'j de toler'em'o” est'as „parad'o'j de mal'trankvil'ig'o”, sed kial? Kio mal'trankvil'ig'a est'as en tio, ke hom'o'j vol'as egal'a'j'n rajt'o'j'n anstataŭ diskriminaci'o? Mal'gaj'ig'as mi'n, kiam mi leg'as tia'j'n skrib'aĵ'o'j'n de esperant'ist'o'j, kiu'j fier'as pri supoz'ebl'e pli da toler'em'o, kompren'em'o, progres'em'o, amik'em'o ktp.

Atanasije probabl'e ne plend'as, kiam vir'o kaj vir'in'o hav'as ge'edz'iĝ'a'n procesi'o'n sur strat'o, ekzempl'e, do la argument'o, ke „seks'em'o ne est'as por strat'o'j”, ŝajn'as est'i nur pretekst'o. Ĉiu'tag'e ali'seks'em'ul'o'j montr'as si'a'n seks'em'o'n publik'e – per vir'a menci'o pri „mi'a kor'amik'in'o” aŭ in'a menci'o de „mi'a edz'o”, per ge'edz'a'j ring'o'j, per portret'o'j de la am'at'o en labor'ej'o aŭ mon'uj'o, per kun'ten'ad'o de man'o'j dum promen'o, per kis'o kaj dir'o „mi am'as vi'n”. Kial la sam'a'j am'a'j ag'o'j de sam'seks'a'j par'o'j dev'as mal'trankvil'ig'i?

En Serbi'o ĵus manifestaci'is 8000 beograd'an'o'j kontraŭ gej'o'j per nazi'a'j salut'o'j kaj kri'ad'o „mort'ig'u la gej'o'j'n”. Vund'iĝ'is 150 hom'o'j pro per'fort'a'j atak'o'j. Ne publik'a sam'seks'em'o, sed publik'a kontraŭ'gej'em'o est'as la ver'e mal'trankvil'ig'a (kaj danĝer'a) afer'o.

Russ WILLIAMS
Pollando
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Russ Williams el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Senc'o sen sensaci'o

Balot'o'j en juni'o en Belgi'o montr'is divid'o'n inter la nord'o (flandr'a) kaj la sud'o (valon'a). La parti'o N-VA, dekstr'a, tamen streb'ant'a al fundament'a'j ŝanĝ'o'j, far'iĝ'is la plej grand'a parti'o en Flandri'o, dum la parti'o PS, mal'dekstr'a, tamen hezit'em'a akcept'i struktur're'form'o'j'n, akir'is plej mult'e da voĉ'o'j en la sud'a Valoni'o.

Sed post pli ol cent tag'o'j da inter'trakt'ad'o'j cel'e al nov'a reg'ist'ar'o kun sep parti'o'j, kaj post jam du kriz'o'j, N-VA fin'e anonc'is, ke ĝi ne plu vol'as daŭr'ig'i la nun'a'j'n trakt'ad'o'j'n kaj prefer'as re'komenc'i ĉio'n de nul'o.

Nov'aĵ'o'j

Komunik'il'o'j prefer'as sensaci'a'j'n nov'aĵ'o'j'n. Tial ekster'land'an'o'j pov'as ek'hav'i la impres'o'n, ke la belg'a ŝtat'o baldaŭ dis'fal'os. Por tio'n relativ'ig'i menci'ind'as radi'o'intervju'o la 5an de oktobr'o kun Karel Van Eetvelt de la entrepren'ist'a asoci'o „Unizo”. Laŭ la intervju'at'o „ni ne tro'ig'u la efik'o'n de la belg'a politik'a kriz'o al ĝi'a ekonomi'o. Entrepren'o'j ne atend'as reg'ist'ar'a'j'n inter'konsent'o'j'n. Ili simpl'e daŭr'e funkci'as. Krom'e mult'a'j entrepren'o'j organiz'iĝ'as inter'naci'skal'e. Do la kriz'o apenaŭ influ'as.”

Li atent'ig'is, ke neces'os fundament'a'j re'form'o'j, ĉar en Belgi'o oni prokrast'is solv'i la problem'o'n pri mal'jun'iĝ'ant'a popol'o. Belgi'o, li dir'is, post'rest'as ĉi-rilat'e en Eŭrop'a Uni'o.

Kriz'et'o'j

„Jam antaŭ unu monat'o kaj du'on'o,” li daŭr'ig'is, „mi antaŭ'dir'is, ke neces'os divers'a'j kriz'et'o'j. Nun okaz'is la tri'a, sed laŭ mi nur tem'as pri kriz'et'o, neces'a, kiam la inter'trakt'ad'o'j stagn'as. Tamen ekzist'as bon'a vol'o en ambaŭ land'o'part'o'j kaj sen'dub'e la inter'konsil'iĝ'o'j re'komenc'iĝ'os kun la sam'a'j parti'o'j. Ne ekzist'as ali'a voj'o.”

Li konklud'is: „Est'us grand'a erar'o, se nun oni akcept'us inter'konsent'o'n, nur por sav'iĝ'i el kriz'a situaci'o, sed kiu post'e montr'iĝ'as ne'efik'a. Nur tiam la belg'a ekonomi'o risk'as paraliz'iĝ'i.”

Iv'o DURWAEL
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Iv'o Durwael el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Demokrati'o en post'demokrati'a soci'o

En Sloveni'o okaz'is en oktobr'o lok'a'j balot'o'j por urb'a'j kaj komun'um'a'j asemble'o'j kaj por urb'estr'o'j. La part'o'pren'o est'is magr'a – iom sub 50 % de la rajt'ig'it'o'j.

En la du plej grand'a'j urb'o'j Ljubljan'a kaj Maribor venk'is la ĝis'nun'a'j urb'estr'o'j Zoran Janković kaj Franc Kangler, ambaŭ sub'ten'at'a'j ne de parti'o'j sed de propr'a'j ekster'parti'a'j list'o'j. En Ljubljan'o la ekster'parti'a list'o de Janković gajn'is 47 % de la voĉ'o'j kaj li pov'os facil'e reg'i praktik'e sol'a kun pli'mult'o en la asemble'o.

Ali'flank'e en Maribor la dekstr'ism'a list'o de Kangler gajn'is nur 10 el 45 asemble'an'o'j kaj ver'ŝajn'e ne sukces'os kre'i koalici'o'n, ĉar la mal'dekstr'a'j parti'o'j hav'as pli'mult'o'n. Do al Kangler pli mal'facil'os reg'i ol ĝis nun. Tio apart'e grav'as, ĉar Maribor est'os en 2012 kultur'urb'o de Eŭrop'o. Tiam oni unu'ec'e kaj sen'kverel'e el'uz'u la ŝanc'o'n por lev'i la urb'o'n al pli alt'a nivel'o.

Oligarĥi'o'j

Argument'ebl'as, ke la balot'o'j pruv'is la tez'o'n de la brit'a soci'olog'o Colin Crouch [kol'e'n kraŭĉ], ke la nun'a okcident'a politik'a sistem'o est'as ne plu demokrati'o, sed post'demokrati'o. Laŭ Crouch, ne plu venk'as kvalit'a'j politik'a'j ide'o'j aŭ kontraŭ'ul'o de tiu, kiu mal'bon'e reg'is, sed tiu kun mult'e da mon'o, kiu'n sub'ten'as financ'a'j oligarĥi'o'j.

Tio montr'iĝ'is en Maribor. La ĝis'nun'a urb'estr'o uz'is si'a'n potenc'o'n por person'a'j interes'o'j kaj tiu'j de si'a'j proksim'ul'o'j. La urb'a buĝet'o sufer'is pro grav'a deficit'o kaj la urb'estr'o plur'foj'e ag'is kontraŭ'leĝ'e. Ekzempl'e, li prezent'is la urb'a'n bilanc'o'n por la pas'int'a jar'o nur en aŭtun'o, anstataŭ laŭ'leĝ'e en printemp'o. Tial ne ebl'is sci'i, kia minus'o est'as en la kas'o kaj kiel la mon'o est'as uz'it'a.

Propagand'o

Tamen li est'as re'elekt'it'a de pli ol 50 % de la balot'ant'o'j jam en la unu'a voĉ'don'ad'o. Dum la kampanj'o li uz'is enorm'a'n sum'o'n, pren'it'a'n ver'ŝajn'e el urb'a'j font'o'j por si'n reklam'i. Krom'e li send'is person'a'j'n leter'o'j'n al balot'ont'o'j, propon'ant'e transport'o'n al la balot'ej'o kontraŭ voĉ'don'o favor'a al li. Tio'n sci'is mariboranoj, sed ili sub'ten'is li'n sub influ'o de fort'a kampanj'a propagand'o, pag'it'a de ili mem.

Demokrati'o tia ne est'as just'a manier'o reg'i kaj korekt'i mal'bon'a'j'n procedur'o'j'n. Est'u flank'e not'it'e, ke la Verd'a Parti'o de Maribor gajn'is du lok'o'j'n en la urb'a asemble'o: inter la elekt'it'o'j est'as Melita Cimerman, prezid'ant'in'o de la urb'a Esperant'o-societ'o.

Zlatko TIŠLJAR
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Zlatko Tišljar el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Trezor'o disput'it'a

En alban'a'j teritori'o'j dum la otoman'a period'o, precip'e dum la last'a'j jar'dek'o'j de la 18a kaj la unu'a'j de la 19a jar'cent'o'j, reg'is du paŝa'o'j alban'de'ven'a'j, Buŝatlioj nord'e kaj Al'i Paŝa'o Tepelena sud'e.

La du hom'o'j riĉ'iĝ'is, kaj la trezor'o de Al'i Paŝa'o far'iĝ'is legend'a sed sam'temp'e mister'a. Laŭ'dir'e konserv'is ĝi'n li'a last'a jun'aĝ'a edz'in'o Vasiliki. Pro tio arkeolog'o'j grek'a'j kaj aŭstrali'a'j decid'is serĉ'i la trezor'o'n en vilaĝ'o port'ant'a la nom'o'n de Vasiliki, 300 km nord'e de Ateno.

Kriz'o

Part'o de la trezor'o, se trov'it'a, tuj trans'pas'us al la grek'a reg'ist'ar'o, kiu aktual'e trov'iĝ'as en financ'a kriz'o. Tamen lev'iĝ'is voĉ'o'j en Albanio, protest'ant'e, ke la trezor'o – ebl'e 30 tun'o'j da or'o – aparten'int'a al alban'a paŝa'o ir'u al Albanio.

Fos'ad'is kaj fos'ad'is la trezor'serĉ'ist'o'j sed trov'is fin'e, anstataŭ or'o'n, nur profund'a'n, ordinar'a'n kaj mal'plen'a'n put'o'n. Okaz'is kiel dir'as alban'a proverb'o: la mont'o graved'iĝ'is sed fin'e nask'is nur mus'o'n.

Bardhyl SElim'i
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Vol'o de la popol'o

Foj'foj'e, malgraŭ demokrati'o, la vol'o de la popol'o ne spegul'iĝ'as en la decid'o'j de reg'ist'ar'o'j kaj ali'a'j instanc'o'j elekt'it'a'j. Jen du tia'j ekzempl'o'j el Germanio.

En la urb'ŝtat'o Hamburg'o, en nord'a Germanio, reg'as konservativ'a'j krist'an'demokrat'o'j (CDU) koalici'e kun verd'ul'o'j. Verd'a senat'an'in'o (tio est'as, ministr'in'o) pri eduk'ad'o propon'is re'form'o'n por daŭr'ig'i dum ses jar'o'j komun'a'n instru'ad'o'n, antaŭ ol apart'ig'i la infan'o'j'n laŭ kapabl'o'j kaj laŭ est'ont'a'j lern'ej'o'j. Nun'temp'e la infan'o'j est'as pli fru'e apart'ig'it'a'j.

Kvankam konservativ'ul'o'j kutim'e ne vol'as ŝanĝ'i lern'ej'a'n sistem'o'n, demokrat'a alianc'o, konsist'ant'a ne nur el politik'a'j parti'o'j sed ankaŭ el eklezi'o'j kaj sindikat'o'j, sub'ten'is la re'form'o'n. Tamen protest'is burĝ'a'j civit'an'o'j, kies voĉ'o'j pli fort'is ol la parlament'a demokrati'o.

Advokat'o'j

Referendum'o en juli'o 2010 sukces'e postul'is fin'i komun'a'n lern'ad'o'n post kvar jar'o'j en element'a lern'ej'o. Do la parlament'a'n decid'o'n pli'long'ig'i komun'a'n lern'ad'o'n nul'ig'is 56 % de la civit'an'o'j, kiu'j part'o'pren'is la referendum'o'n. Tamen la rezult'o tromp'as: la 56 % reprezent'as nur 21 % de la voĉ'don-rajt'ig'it'o'j, ĉef'e loĝ'ant'o'j de riĉ'a'j kvartal'o'j, arkitekt'o'j, advokat'o'j, kurac'ist'o'j kaj bank'ist'o'j.

Ĉi tiu'n alianc'o'n de konservativ'a et'burĝ'ar'o instig'is la tim'o, ke gimnazi'o'j – por la plej intelekt'e kapabl'a'j infan'o'j – pov'us pro ŝpar-politik'o perd'i pli'a'j'n du jar'o'j'n. Tiel la super'a burĝ'a tavol'o, kun mult'jar'a spert'o pri mem'mobiliz'ad'o, kaj ignor'ant'e esplor'o'j'n, kiu'j indik'as, ke pli long'a komun'a instru'ad'o pozitiv'e efik'as sur ĉiu'j'n lern'ant'o'j'n, sukces'e renvers'is la cel'o'j'n de elekt'it'a'j reprezent'ant'o'j de la popol'o.

Trajn'o'j

Simil'e en la sud-german'a urb'o Stutgart'o. Tie oni batal'as kontraŭ nov'a sub'ter'a staci'dom'o. En 1988 est'is rekomend'it'e re'konstru'i la tiam'a'n sak'staci'dom'o'n por kre'i tra'ir'staci'dom'o'n. Tiel trajn'o'j pov'us ŝpar'i mal'mult'a'j'n minut'o'j'n inter Parizo kaj Munkeno.

Fin'e, en aŭgust'o 2010, komenc'iĝ'is la labor'o'j. Neces'os 57 km da nov'a'j rel'o'j, 16 km da tunel'o'j kaj 18 pont'o'j. La konstru'ad'o daŭr'os ĝis 2019 kaj kost'os 4,1 miliard'o'j'n da eŭr'o'j (spert'ul'o'j taks'as la fin'a'n sum'o'n pli alt'a).

Jam est'as detru'it'a part'o de la mal'nov'a staci'dom'o kaj for'ig'it'a'j plur'a'j arb'o'j en urb'a park'o. Tuj lev'iĝ'is protest'o'j. Kontraŭ'ul'o'j ĉiu'tag'e manifestaci'as kontraŭ la projekt'o kaj komenc'e de oktobr'o ili'n atak'is la polic'o. Vund'iĝ'is cent'o'j da hom'o'j, inkluziv'e de infan'o'j. La polic'o dir'is, ke la per'fort'o „origin'as ĉe la popol'o”.

Parlament'an'o'j

Laŭ t.n. balot'barometr'o, pli ol 30 % de la popol'o elekt'us la Verd'a'n Parti'o'n kaj la krist'an'demokrat'o'j, kiu'j jam de 57 jar'o'j reg'as en Baden-Vurtemberg'o, perd'us si'a'n kutim'a'n pli'mult'o'n. En la pas'int'ec'o ricev'i sub'ten'o'n por projekt'o facil'is, ĉar oft'e parlament'an'o'j simpl'e kap'jes'as, sekv'ant'e parti'a'j'n gvid'ist'o'j'n.

Nun en Stutgart'o mult'a'j civit'an'o'j postul'as la eks'ig'o'n de la region'a reg'ist'ar'o kaj de la urb'estr'o. Ali'flank'e, mult'a'j esper'as, ke nov'a staci'dom'o pli'bon'ig'os la fer'voj'o'n kaj sekv'e la region'a'n ekonomi'o'n. Nun eks'ministr'o 80-jar'aĝ'a prov'as trov'i inter'konsent'o'n inter la du kontraŭ'a'j grup'o'j.

Demokrati'o est'as civit'an'a rajt'o. Tiel reg'as pli'mult'o super mult'e'nombr'a pseŭdo'minoritat'o. Du tri'on'o'j de du tri'on'o'j est'as mal'pli ol du'on'o: laŭ la regul'o'j de demokrati'o tio tamen est'as pli'mult'o. Tia'manier'e ebl'as venk'i per nur kvar'on'o aŭ kvin'on'o de la popol'a'j voĉ'o'j, ĉar oft'e part'o'pren'as balot'ad'o'n mal'pli ol 50 % de la rajt'ig'it'o'j. Foj'foj'e eĉ elekt'it'a'j reprezent'ant'o'j perfid'as la vol'o'n de la popol'o.

Jomo IPFELKOFER
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jomo Ipfelkofer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

En la land'o de la flav'a'j bicikl'o'j

Fin'e de aŭgust'o 2010 Moldavio fest'is 19 jar'o'j'n da sen'de'pend'ec'o post la kolaps'o de Sovet'uni'o. Tiam oni prognoz'is long'a'n, mal'facil'a'n kaj ja danĝer'a'n voj'o'n por trov'i ver'a'n ŝtat'ec'o'n kaj sen'de'pend'ec'o'n. Mult'a'j intelekt'ul'o'j en Moldavio vol'is, ke la land'o kun'iĝ'u kun Rumani'o, kiel okaz'is en 1918 post la unu'a mond'milit'o.

Prov'o tia re'viv'ig'i la naci'a'n konsci'o'n de la moldavi'an'o'j (pli ol 60 % ruman'de'ven'a'j) ne plaĉ'is al Moskvo, ĉiam zorg'em'a pri la „danĝer'o” de la kun'iĝ'o de tiu'j ĉi du ruman'a'j land'o'j. Tio montr'iĝ'is en la industri'a evolu'o de Moldavio: la plej grand'a'j fabrik'o'j situ'as mal'dekstr'e de la river'o Dnestr'o, kies loĝ'ant'o'j est'as rus'amik'o'j.

Plej streĉ'a'j est'is la rilat'o'j kun Moskvo, kiam en 1991 Moldavio deklar'is la ruman'a'n la ŝtat'a lingv'o. Komenc'iĝ'is en 1992 milit'o, kiu daŭr'is preskaŭ kvin monat'o'j'n. Neni'u sci'as, kiom da hom'o'j pere'is: ver'ŝajn'e plur'mil'o'j. La milit'o est'as not'it'a kiel la unu'a inter polic'o kaj arme'o: tiam Moldavio ne posed'is ver'a'n arme'o'n.

Okup'at'a

Argument'is rus'o'j, ke tem'as pri milit'o por „defend'i la rus'a'j'n civit'an'o'j'n”. Kaj nun, preskaŭ 20 jar'o'j'n post la sen'de'pend'iĝ'o, Moldavio ankoraŭ pov'as konsider'i si'n ŝtat'o okup'at'a: daŭr'e en Transdnestrio rest'as la 14a rus'a arme'o malgraŭ promes'o'j don'it'a'j ĉe divers'a'j pint'kun'ven'o'j (ekz. Istanbulo en 1999) for'las'i la teritori'o'n.

En Transdnestrio (39,9 % da ruman'o'j, 28,3 % da ukrainoj, 25,4 % da rus'o'j kaj 1,9 % da bulgar'o'j) reg'as unik'a kaj ebl'e la last'a mal'demokrati'a reĝim'o en Eŭrop'o, sub la reg'ist'ar'o de Igor Smirnov. Est'as ne'dub'ebl'e, ke la tiel nom'at'a prezid'ant'o est'as nur'a moskva marionet'o, uz'at'a por ĉantaĝ'i Moldavion. La oficial'a'j, ŝtat'a'j lingv'o'j en Transdnestrio est'as la moldav'a (tio est'as la ruman'a), la ukraina kaj la rus'a: parol'at'a tamen est'as nur la last'a.

En 2003 la rus'a prezid'ant'o Putin prov'is „transdnestriigi” la tut'a'n Moldavion. La tiam'a prezid'ant'o de la Moldav'a Respublik'o last'hor'e rifuz'is sub'skrib'i la dokument'o'n. Eĉ se Transdnestrio laŭ'leĝ'e aparten'as al Moldavio, tamen praktik'e ĝi est'as part'o de Rusio. Se tro protest'us Moldavio, ĝi risk'us ne plu ricev'i energi'o'n ekzempl'e de la kompani'o Gazprom.

Problem'o

Nek Eŭrop'a Uni'o, nek Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o, nek Uson'o interes'iĝ'as pri Transdnestrio, tim'ant'e ofend'i Rusion. Inter'temp'e neni'u sci'as, kiam kaj kiel solv'ebl'os la problem'o. Dum'e viv'as preskaŭ du'on'milion'o da hom'o'j kvazaŭ en la Eŭrop'o de la 19-jar'cent'o sub mal'demokrati'a reĝim'o, kie vort'o'j kiel hom'a'j rajt'o'j ne est'as kon'at'a'j.

Anekdot'e, pas'int'a'n somer'o'n mi vizit'is bicikl'e la region'o'n. En'ir'e, neni'u kontrol'is mi'a'j'n dokument'o'j'n. Re'ven'e, tamen, post nur du hor'o'j, oni akuz'is mi'n, ke mi lez'is lok'a'j'n leĝ'o'j'n, ke mi spion'is.

Mi est'os mal'liber'ig'it'a, oni dir'is, se mi ne pag'os mon'pun'o'n. Obe'ant'e, mi pet'is klar'ig'o'n pri la leĝ'o'j, kiu'j'n mi romp'is. La polic'an'o rid'ant'e rigard'is mi'n, post'e mi'a'n bicikl'o'n kaj respond'is: „Vid'u vir'et'o, vi tuj pag'u la mon'pun'o'n: vi'a bicikl'o est'as ruĝ'a, sed ne flav'a, kiel postul'as ni'a'j leĝ'o'j.”

Pan GAVRILAN
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Pan Gavrilan el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ruĝ'ŝlim'a vulkan'o

Lund'o'n la 4an de oktobr'o, apud la urb'o Ajka situ'ant'a 125 km sud-okcident'e de Budapeŝto, romp'iĝ'is angul'o de basen'o, kie oni depon'is ruĝ'a'n ŝlim'o'n, rezult'ant'a'n el la produkt'ad'o de alumini'o. Inter 600 000 kaj 700 000 m3 da ruĝ'a kot'o kun pH inter 11 kaj 13 flu'is laŭ la apud'a river'et'o, inund'ant'e proksim'a'j'n vilaĝ'o'j'n. Thierry Sal'om'o'n vizit'is la vilaĝ'o'j'n traf'it'a'j'n kaj send'is la jen'a'n raport'o'n.

Du tag'o'j'n post la katastrof'o mi al'ven'is por help'i al ekster'land'a send'it'o de radi'o'staci'o. Est'is jam nokt'o, merkred'o'n, kiam ni ating'is Kolontár, la vilaĝ'o'n plej traf'it'a'n de la ruĝ'ŝlim'a torent'o. Jam kelk'a'j'n kilo'metr'o'j'n antaŭ'e vid'ebl'is ruĝ'a kot'o sur la voj'o kaj rand'e de ĝi. Unu'e ŝajn'is, ke la okr'aĵ'o flu'is ĝis tie. Sed post'e, ĉar la voj'o ir'is de'nov'e sub'e'n kaj ven'is kamion'o'j el la kontraŭ'a direkt'o, evident'iĝ'is, ke tem'as nur pri kot'o, kiu el'fal'is el la ŝarĝ'aŭt'o'j.

Mitral'et'o

Iom pli for, dekstr'e de la ŝose'o, ebl'is pro la nokt'o nur diven'i la rand'o'j'n de la basen'eg'o'j. Gard'ist'o'j kaj kamion'o'j bar'is la voj'o'n konduk'ant'a'n al la romp'it'a flank'o. En la vilaĝ'o mem ebl'is al'ir'i la centr'o'n nur post montr'ad'o de ĵurnal'ist'a kart'o. Sur la teras'o de la kultur'dom'o ripoz'is kelk'a'j fajr'o'brigad'ist'o'j. Soldat'polic'ist'o'j kun mitral'et'o en'man'e gard'is la evaku'it'a'n part'o'n de la vilaĝ'o. For'ir'ant'e, ŝofor'o de kamion'o por lav'i strat'o'j'n klar'ig'is, ke ili est'is plur'op'e special'e ven'ig'it'a'j el la ĉef'urb'o.

Ĵaŭd'o'n maten'e antaŭ Kolontár, dekstr'e, kaj nun en tag'lum'o, la mur'eg'o'j de la basen'o'j aspekt'is alt'a'j kiel kvin'etaĝ'a dom'o. Sur la park'um'ej'o antaŭ la kultur'dom'o svarm'is la vetur'il'o'j de ĵurnal'ist'o'j el plej divers'a'j land'o'j. La sun'o bril'is, sed est'is nek varm'e nek mal'varm'e.

Ŝovel'il'o'j

Sam'e kiel la antaŭ'a'n vesper'o'n ebl'is flar'i neni'o'n special'a'n. Ebl'e nur odor'et'o'n de antaŭ ne'long'e pur'ig'it'a ban'ĉambr'o. Krom la divers'lingv'a'j fraz'er'o'j de la ĵurnal'ist'o'j oni aŭd'is bru'o'n de ŝovel'il'o'j kontraŭ asfalt'o kaj la atent'ig'a'n signal'o'n, kiu'n kamion'o'j el'ig'as, kiam ili mal'antaŭ'e'n'iĝ'as. Post ek'ir'o pied'e en la strat'o'n Lajos Kossuth [lajoŝ koŝut] la special'e last'minut'e aĉet'it'a'j bot'o'j evident'iĝ'is nepr'a'j.

Rand'e apud ambaŭ'flank'a'j fos'aĵ'o'j kuŝ'is ankoraŭ kelk'centi'metr'a koto'tavol'o. Hom'o'j en blank'a'j protekt'o'vest'aĵ'o'j ĉie: soldat'o'j, fajr'o'brigad'ist'o'j, volont'ul'o'j. Makul'o'j sur la mur'o'j atest'is la alt'ec'o'n de la torent'o, kelk'lok'e pli alt'a ol hom'o. Eĉ fenestr'o'j'n ĝi romp'is. Plej mult'a'j hom'o'j ŝovel'ad'is. Kelk'a'j sur'hav'is protekt'okul'vitr'o'j'n por evit'i, ke la mal'acid'eg'a ŝlim'o en'ir'u la okul'o'j'n. Per elektr'a'j seg'il'o'j oni dis'tranĉ'is la palis'ar'o'j'n ĉirkaŭ la dom'o'j, por ke buldoz'o'j pli facil'e pov'u for'ig'i la ter'o'n el la ĝarden'o'j. La mort'kondamn'it'a'j'n arb'o'j'n oni tuj ekzekut'is.

Lik'o

Kamion'eg'o'j for'port'ad'is la kot'o'n. Preskaŭ fin'it'a tut'e nov'a dom'o star'is ver'ŝajn'e neniam loĝ'ot'a. Mal'antaŭ la ĝarden'o'j vid'ebl'is detru'it'a'j maiz'kamp'o'j. Plast'a rezerv'uj'o de trink'akv'o star'is antaŭ la monument'o de la mond'milit'o'j. La vilaĝ'an'o'j volont'e intervju'iĝ'is; ja ne est'is io ali'a por far'i. Mal'jun'ul'in'o rakont'is, kiel ŝi sav'iĝ'is, al'kroĉ'iĝ'int'e al trab'o. Ali'a loĝ'ant'o menci'is, ke jam mez'e de la 80aj jar'o'j okaz'is et'a lik'o el la basen'o. Hispan'lingv'a televid'stab'o sen interpret'ist'o prov'is intervju'i vilaĝ'an'o'j'n, al'parol'ant'e ili'n per catástrofe?

La drink'ej'o, kiu star'as iom pli supr'e ĉe la en'ir'ej'o de la ĉef'strat'o, ne est'is traf'it'a. Sed nigr'a'kadr'a mort'anonc'o pend'is apud la pord'eg'o. En la kort'o ripoz'is volont'ul'o'j kaj ĵurnal'ist'o'j. Reprezent'ant'o'j de Greenpeace don'is intervju'o'j'n.

Torent'o

Iom post'e oni permes'is en'ir'i en la plej damaĝ'it'a'n part'o'n de la vilaĝ'o. Super la river'et'o Torn'a la arme'o re'konstru'is provizor'a'n fer'a'n pont'et'o'n. Soldat'o'j not'is, kiu trans'ir'as, kaj kiam oni re'ven'as. Ali'flank'e la flu'aĵ'o for'bala'is la ter'o'n sub la rel'par'o. Ĉi tie la torent'o ŝajn'e ĉie ating'is alt'ec'o'n de preskaŭ du metr'o'j. Mur'o de dom'o du'on'kolaps'is. Kadavr'o'j de aŭt'o'j. Tut'e fin'e de la vilaĝ'o kiel simbol'o star'is draŝ'rikolt'maŝin'o, kies mark'o est'as Fortschritt („progres'o”, german'e).

Post'tag'mez'e, ĉar vid'iĝ'is pli kaj pli da hom'o'j kun blank'a protekt'o'mask'et'o, ankaŭ ni akir'is tia'n en la kultur'dom'o. En la sekv'a urb'et'o, Devecser vid'ebl'is simil'a'j scen'o'j en la plej mal'alt'a'j kvartal'o'j. Ĉar mi dev'is re'ir'i Budapeŝton vendred'o'n, mi las'is mi'a'j'n bot'o'j'n kaj mask'et'o'n al tiu, kiu ven'is anstataŭ'i mi'n.

Nur nun, skrib'ant'e ĉi tiu'n tekst'et'o'n, mi rimark'as, ke fakt'e tiu'j hom'o'j viv'is kvazaŭ en unu'kilo'metr'a proksim'ec'o de ĉ. 15 metr'o'j'n alt'a vulkan'o, kies laf'o ne varm'as, sed tamen ruĝ'as kaj brul'as.

Thierry SALOMON
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Thierry Sal'om'o'n el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La lul'il'o de astronomi'o

La artikol'o pri Mirzo Ulugbeg (MONATO 2010/7, p. 14-18) est'as tre interes'a kaj instru'a, sed mi dezir'as don'i unu mal'grand'a'n klar'ig'o'n. La Inter'naci'a Jar'o de Astronomi'o est'is proklam'it'a de Unesk'o, ĉar antaŭ 400 jar'o'j Galile'o Galile'i invent'is la teleskop'o'n. Natur'e est'as, ke ni apud Galilej'o menci'u la beograd'an scienc'ist'o'n Milutin Milanković. En la tri'a ĉapitr'o de si'a libr'o Vojaĝ'ant'o tra la univers'o kaj jar'cent'o'j, kiu nom'iĝ'as Lul'il'o de astronomi'o, li en fantazi'o vojaĝ'as al Babilono kaj sur'grimp'as ĝi'a'n tur'o'n, ĉar tie est'is la lul'il'o de astronomi'o, antaŭ pli ol du mil jar'o'j.

Atanasije MARJANOVIĆ
Serbi'o
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Atanasije Marjanović el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ŝaf'hund'o sen'lim'a

Ŝi pov'as disting'i 340 objekt'o'j'n kaj re'kon'i bild'o'j'n: tial la sep'jar'a kvar'pied'ul'in'o Betsy el Vieno est'as konsider'at'a la plej saĝ'a hund'o en la mond'o. Ras'o: land'lim'a ŝaf'hund'o.

Betsy surpriz'is en fru'a aĝ'o si'a'n posed'ant'in'o'n per bon'a parol'kompren'o. Se tiu nom'is objekt'o'n, la hund'in'o mal'aper'is kaj post kelk'a temp'o re'ven'is kun ĝi en la buŝ'o. Se la vir'in'o menci'is hund'o'rimen'o'n, Betsy post'e ven'is kun ĝi – sam'manier'e okaz'is je la bala'il'o, kiu'n la hund'in'o klar'e disting'as de bala'il'et'o.

Karot'o

„Ĉio komenc'iĝ'is, kiam ni'a favor'at'in'o aĝ'is kvar aŭ kvin monat'o'j'n”, re'memor'as la posed'ant'in'o. „Betsy tiam subit'e ek'is al'port'i aĵ'o'j'n, pri kiu'j ni en la moment'o parol'is. Tut'egal'e ĉu karot'o, fromaĝ'o aŭ kaŭĉuk'a kolbas'o.”

Reprezent'ant'o'j de la Guiness-libr'o de rekord'o'j kontrol'is ŝi'a'j'n ekster'ordinar'a'j'n kapabl'o'j'n, kaj scienc'ist'o'j el Max-Plank-institut'o en Lepsik'o (Germanio) konfirm'is la ne'kred'ebl'a'n inteligent'o'n de Betsy. Land'lim'a'j ŝaf'hund'o'j est'as apart'e lern'em'a'j kaj kun pudel'o'j aparten'as al la plej saĝ'a'j hund'o'ras'o'j.

Evgeni GEORGIEV
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Horor-min'ad'o

En la nord'a niĝeria ŝtat'o Zamfara mort'is pli ol 3000 hom'o'j, ĉef'e vir'in'o'j kaj infan'o'j, pro kontraŭ'leĝ'a or-min'ad'o. La kriz'o last'a'temp'e akr'iĝ'is en vilaĝ'o'j apud la ŝtat'a ĉef'urb'o Gusau, kie pro ne'klar'a'j kial'o'j mal'san'iĝ'is kaj post'e mort'is 900 infan'o'j.

La inter'naci'a ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o Kurac'ist'o'j sen Lim'o'j kun federaci'a'j instanc'o'j esplor'is kaj konstat'is, ke tie'a'j river'o'j est'as polu'it'a'j de plumb'o. La metal'o en'ir'is la akv'o'n pro kontraŭ'leĝ'a or-min'ad'o.

Ŝajn'as, ke vilaĝ'an'o'j kaŝ'e port'is hejm'e'n rok'o'j'n en'hav'ant'a'j'n la or'o'n. Dum prov'o'j el'ig'i la riĉ'aĵ'o'j'n, kun'miks'it'a plumb'o en'ir'is la river'o'j'n, kiu'j sol'a'j proviz'as ili'n per akv'o por trink'i kaj kuir'i.

Kultiv'i

La federaci'a reg'ist'ar'o nun halt'ig'as kontraŭ'leĝ'a'n min'ad'o'n aŭ pri'labor'o'n de or'o. Krom'e vilaĝ'an'o'j ne plu rajt'as kultiv'i si'a'n ter'o'n pro la risk'o, ke ankaŭ la grund'o est'as polu'it'a.

Ĉar Niĝerio en'spez'as vend'ant'e naft'o'n, ĝi neglekt'as si'a'j'n ali'a'j'n natur'a'j'n riĉ'aĵ'o'j'n. Ver'ŝajn'e do daŭr'os kontraŭ'leĝ'a min'ad'o, ĉar tiel riĉ'iĝ'as kaj en- kaj ekster-land'an'o'j.

Inter'temp'e Kurac'ist'o'j sen Lim'o'j kaj federaci'a'j ag'ant'o'j rest'as en Gusau por prov'i sav'i la viv'o'j'n de pli'a'j viktim'o'j de la min'ad'o.

Princ'o Henrik'o OGUINYE/pg
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Princ'o Henrik'o Oguinye/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Komun'a ag'ad'o, komun'a'j valor'o'j

Eĉ se la polic'a'j cifer'o'j tre diferenc'as de la sindikat'a'j, ĉiu'j hom'o'j agnosk'as, ke la manifestaci'o'j aŭtun'e okaz'int'a'j en Franci'o ating'is ne'ordinar'e alt'a'n nivel'o'n.

Dum plur'a'j monat'o'j, mult'a'j manifestaci'o'j si'n'sekv'e ar'ig'is plur'a'j'n milion'o'j'n da hom'o'j en kelk'cent'o'j da urb'o'j, kun sub'ten'o de pli ol 70 % de la franc'o'j, malgraŭ grav'a'j ĝen'o'j. La unu'a'n foj'o'n jam de tre long'e, ĉiu'j sindikat'o'j flank'e'n'met'is si'a'j'n inter'frat'a'j'n kverel'o'j'n por unu'voĉ'e al'vok'i la labor'ist'ar'o'n defend'i si'a'j'n emerit'a'j'n rajt'o'j'n.

Grumbl'em'o

Se oni fid'us la gazet'ar'a'j'n raport'o'j'n, tia energi'o rifuz'i labor'ad'o'n ĝis la aĝ'o de 62 jar'o'j anstataŭ 60 vid'ebl'e est'is mal'bon'e kompren'at'a de ali'a'j eŭrop'an'o'j, kiu'j ĝeneral'e emerit'iĝ'as nur ek'de la 65a aŭ eĉ la 67a jar'aĝ'o. Oni skrib'is, ke franc'o'j ag'as ego'ism'e, aŭ ke ili bezon'as de temp'o al temp'o liber'ig'i si'a'n natur'a'n grumbl'em'o'n. Kiel kompren'i la nun'a'n situaci'o'n en Franci'o?

Post la du'a mond'milit'o, la franc'a labor'ist'ar'o sukces'is akir'i tre valor'a'j'n social'a'j'n rajt'o'j'n, dank'e al mult'a'j batal'o'j sed ankaŭ dum relativ'e favor'a ekonomi'a situaci'o: san'asekur'o'n tre egal'ec'a'n, pag'at'a'j'n feri'o'j'n (ek'de 1936), famili'a'j'n kaj emerit'a'j'n rajt'o'j'n. Tiu'j konker'o'j far'iĝ'is valor'o'j, kiu'j cement'is la soci'o'n.

Konkurenc'fort'a

Sed, kiel en ali'a'j land'o'j, la situaci'o mal'stabil'iĝ'is ek'de la 80aj jar'o'j, kiam liberal'ism'o tut'mond'e triumf'is: mal'dung'it'ec'o, pli kaj pli da mon'o en mal'pli da man'o'j, streĉ'a'j labor'kondiĉ'o'j, sen'sekur'a est'ont'ec'o por la ven'ont'a'j generaci'o'j. Ĉiu'j reg'ist'ar'o'j, dekstr'a'j kaj mal'dekstr'a'j, vol'e-ne'vol'e iom post iom mal'konstru'is la social'a'j'n akir'o'j'n, por ke Franci'o est'u konkurenc'fort'a en ni'a laŭ'dir'e „modern'a” mond'o.

Rezult'e, mult'a'j hom'o'j, ĉef'e mal'dekstr'ul'o'j, perd'is esper'o'n pli'bon'ig'i si'a'n situaci'o'n kaj la mond'o'n. Ili ne plu fid'is la politik'a'j'n parti'o'j'n aŭ for'las'is la sindikat'o'j'n. La kondut'o'j far'iĝ'is tre individu'a'j, dum ĉiu esper'as el'turn'iĝ'i per si'a'j propr'a'j fort'o'j por akir'i sufiĉ'a'n komfort'o'n. Resum'e: ju pli da social'a angor'o, des pli da en'dorm'ig'a konsum'ad'o.

Ribel'o

Paradoks'e, la ribel'o kontraŭ tia situaci'o okaz'is dank'e al la nun'a prezid'ant'o, Nicolas Sarkozy, herold'o de liberal'ism'o. La manifestaci'ant'o'j koler'is ne nur kontraŭ li'a decid'o nul'ig'i la emerit'rajt'o'n je 60-jar'iĝ'o („mi neniam nul'ig'os ĝi'n”, promes'is li dum si'a balot'kampanj'o) sed kontraŭ li'a tut'a politik'o, kontraŭ la nun'a situaci'o de la franc'a demokrati'o.

Kvankam en si mem fundament'e prav'a (neces'us apart'a artikol'o por tio'n klar'ig'i), la popol'a postul'o defend'i la nun'a'n emerit'sistem'o'n est'is er'o el vast'a protest'o kontraŭ liberal'ism'o.

Referendum'o

Ĝi unu'e esprim'iĝ'is en 2005 okaz'e de la referendum'o pri la eŭrop'a konstituci'o. Tiam voĉ'don'ant'o'j majoritat'e rifuz'is ĝi'n, sam'kiel en Nederlando. Sed la tiam'a franc'a reg'ist'ar'o tuj perfid'is tiu'n demokrat'a'n decid'o'n per nov'tip'a traktat'o de Lisbon'o, pri kiu rajt'is voĉ'don'i nur la deput'it'o'j.

Grand'a rankor'o nask'iĝ'is kontraŭ la deput'it'o'j, dekstr'a'j kaj mal'dekstr'a'j, kiu'j grand'part'e akcept'is part'o'pren'i tiu'n perfid'o'n. Ampleks'iĝ'is la koler'o, kiam Sarkozy tre rapid'e fanfaron'is (faraon'is) post si'a venk'o en 2007. Apenaŭ elekt'it'a, li atribu'is al si salajr'o'n 172-el'cent'e pli alt'a'n ol tiu de la antaŭ'a prezid'ant'o Chirac, dum la plej mult'a'j salajr'o'j stagn'is aŭ mal'kresk'is.

Restoraci'o'j

Li organiz'is por si'a'j el'star'a'j sub'ten'ant'o'j – art'ist'o'j, financ'ist'o'j, ĵurnal'ist'o'j – grand'a'n festen'o'n en unu el la plej renom'a'j kaj ŝik'a'j restoraci'o'j de Parizo. Li kroz'is sur tre luks'a ŝip'o de entrepren'ist'o, kiu de'long'e profit'as de la publik'a mon'o. Li defend'is tre favor'a'j'n impost'a'j'n avantaĝ'o'j'n por la plej riĉ'a'j soci'tavol'o'j.

Li aper'is ĉiu'tag'e en la gazet'ar'o kaj en la televid'o eĉ por privat'a'j afer'o'j, ĝis naŭz'o de la spekt'ant'o'j. Ju pli li publik'e aper'is, des pli li'a'j dir'aĵ'o'j mal'fid'ind'is. Li ĉiu'direkt'e'n ag'is por ating'o'j tro oft'e nul'a'j. Eĉ kelk'a'j el li'a'j slogan'o'j, kiel „Labor'i pli, por gajn'i pli”, est'as nun pretekst'o por tre sukces'a'j ŝerc'o'j.

Revelaci'o'j

Sarkozy rapid'e perd'is favor'a'n opini'o'n de la popol'o, eĉ de mult'a'j hom'o'j, kiu'j voĉ'don'is por li. Tiu situaci'o grav'e evolu'is dum la last'a somer'o pro mult'a'j, ĉiu'tag'a'j skandal'a'j revelaci'o'j pri la afer'o Bettencourt. Liliane Bettencourt posed'as luks'a'n firma'o'n „L’oréal” kaj est'as unu el la plej riĉ'a'j hom'o'j de la mond'o.

Dank'e al kaŝ'it'a registr'ad'o, kies ĉef'a'j er'o'j est'is dis'kon'ig'it'a'j de mult'a'j gazet'o'j kaj radi'o'j, franc'o'j kompren'is, kiom fort'a'j est'as la lig'o'j inter la politik'ist'o'j kaj la mon'a mond'o, la alt'a burĝ'ar'o. Impost'o'j rid'ind'e mal'grand'a'j rilat'e riĉ'o'j'n, grand'a'j sum'o'j kaŝ'it'a'j en mult'a'j sen'impost'a'j paradiz'o'j, kontraŭ'leĝ'a mon'donac'o al politik'ist'o'j, sub'aĉet'o de alt'rang'a prokuror'a amik'o de Sarkozy, kaj implik'o de la buĝet'o-ministr'o, Eric Woerth, kiu sam'temp'e est'is la kas'ist'o de la dekstr'a parti'o, kiu organiz'is la venk'o'n de Sarkozy, ktp, ktp.

Kofr'o'j

Dum kelk'a'j semajn'o'j, franc'o'j ne kred'is si'a'j'n orel'o'j'n aŭskult'ant'e la radi'o'j'n, kaj frot'is si'a'j'n okul'o'j'n leg'ant'e la gazet'o'j'n. Tiu'j rivel'o'j mult'e pli efik'is ol iu ajn politik'a kurs'o. Ili'a fulm'rapid'a lern'ad'o tuj kolizi'is kun la anonc'it'a vol'o de la reg'ist'ar'o modif'i la emerit'avantaĝ'o'j'n, „ĉar ne plu est'as sufiĉ'e da mon'o en la ŝtat'a'j kofr'o'j”. Des'pli, ke la respond'ec'ul'o pri tiu re'form'o est'is Eric Woerth mem.

La popol'o koler'is kaj laŭt'voĉ'e esprim'is tiu'n koler'o'n. Dekstr'a'j kaj mal'dekstr'a'j hom'o'j cert'e ne antaŭ'vid'is sam'a'n voj'o'n por el'turn'iĝ'i, sed hav'is komun'a'n sent'o'n: ili ne plu vol'is viv'i en tiom skandal'a situaci'o. Ili vol'is pli just'a'n soci'o'n. Tiu sent'o tra'ir'is la konversaci'o'j'n ne nur dum la manifestaci'o'j, sed ankaŭ en la labor'ej'o'j kaj ofic'ej'o'j, ĉe la friz'ist'o, okaz'e de famili'a'j kaj amik'a'j vesper'manĝ'o'j.

Kritik'o'j

La leĝ'o est'as oficial'ig'ot'a sen not'ind'a'j modif'o'j malgraŭ kritik'o'j kaj divers'flank'a'j propon'o'j. La reg'ist'ar'o mal'mild'e venk'is. Tamen la sindikat'a kaj politik'a pejzaĝ'o'j vid'ebl'e ne plu simil'os al la antaŭ'a'j.

La du grand'a'j parti'o'j, la dekstr'a UMP kaj la mal'dekstr'a PS, esper'as nun trankvil'e, for de la danĝer'a'j sur'strat'a'j tumult'o'j, si'n prepar'i por la prezid'ant'a balot'o okaz'ont'a en 2012. Malgraŭ mal'simil'a'j deklar'o'j kaj pozici'o'j, ambaŭ kvazaŭ sam'manier'e gvid'is la reg'ist'ar'o'n kaj oft'e ne plu hav'as plen'a'n fid'o'n de si'a'j el'rev'iĝ'int'a'j voĉ'don'ant'o'j.

Promes'o'j

Ver'ŝajn'e ekstrem'dekstr'ul'o'j kaj mal'dekstr'a'j radikal'a'j parti'o'j fort'ig'os si'a'j'n rang'o'j'n, sed ankaŭ mult'a'j hom'o'j opini'as, ke demokrati'o ne lim'iĝ'as al balot'ad'o kaj politik'a'j promes'o'j tuj post'e ne'plen'um'it'a'j aŭ perfid'it'a'j. Ili sopir'as al kontraŭ'pov'a'j struktur'o'j liber'a'j kaj kontrol'ebl'a'j.

Ankaŭ la sindikat'a pejzaĝ'o evolu'is. Vid'ebl'e, la re'form'ist'a'j sindikat'o'j esper'is saĝ'a'n trakt'ad'o'n kun la reg'ist'ar'o, sed ili est'as el'met'at'a'j sam'temp'e al sarkozia rigid'ec'o kaj al tre fort'a prem'o de si'a baz'o, kiu firm'e rifuz'is la pri'emerit'iĝ'a'n projekt'o'n.

Solidar'ec'o

La unu'ec'a'j kaj bon'e organiz'it'a'j manifestaci'o'j hav'is pli kaj pli da ne'atend'it'a sukces'o kun part'o'pren'o de ĉiu'j generaci'o'j. Pli'e, en mult'a'j uzin'o'j, firma'o'j, la labor'ist'o'j organiz'is ĝeneral'a'j'n asemble'o'j'n kaj pren'is pozici'o'j'n sen'de'pend'a'j'n de si'a'j sindikat'a'j „hierarki'o'j”. Ili re'invent'is tre radikal'a'j'n arm'il'o'j'n kun sub'ten'o de mult'eg'a'j civit'an'o'j: unu'ec'o, inter'profesi'a'j kun'ag'ad'o'j, pri'batal'a mem'mastr'um'ad'o, labor'klas'a solidar'ec'o, ekonomi'a'j blok'ad'o'j.

Franc'o'j iom post iom perd'is si'a'j'n social'a'j'n avantaĝ'o'j'n, kiu'j dum plur'a'j jar'dek'o'j cement'is la land'o'n. Sed en la ĵus okaz'int'a mov'ad'o mult'a'j hom'o'j re'konsci'iĝ'is, ke ili aparten'as al la sam'a ekspluat'at'a klas'o. Dum la mult'a'j kaj impon'a'j manifestaci'o'j ili vid'ebl'e re'akir'is komun'a'n valor'o'n: ne ekzist'as ind'a soci'o sen solidar'ec'o. Nun rest'as demand'o: kiu'j'n voj'o'j'n ili elekt'os por ĝi'n konkret'ig'i?

Yves NICOLAS
Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Yves Nicolas el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07