Indekso de MONATO 2009

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2009. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn ligilojn vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2009 en la dosierformo PDF.

Arto

• Armando ZECCHIN: Ĉina koncerto en Vatikano (2009/03, p. 26)
• Alice LIU: ĈINIO: Enigmoj de Sanxingdui (2009/12, p. 14)

Ekonomio

• HORI Jasuo: JAPANIO: Ekonomio ŝrumpas, sed kompanioj prosperas (2009/05, p. 17)
• Ivo DURWAEL: BELGIO: Eksporto el Valonio kreskas pli rapide ol el Flandrio (2009/12, p. 20)
• RR: Fonduso por Kunteniĝo (2009/12, p. 22)
• Alberto GARCÍA FUMERO: KUBO: Kubo maljuniĝas (2009/03, p. 19)
• LAST: LITOVIO: Kvin jaroj en Eŭropa Unio (2009/08-09, p. 18)
• Stanisław ŚMIGIELSKI/rr: POLLANDO: Kvin jarojn en Eŭropa Unio (2009/12, p. 22)
• LAST: LITOVIO: La lasta en Eŭropo (2009/03, p. 18)
• LAST: LITOVIO: Litovio fermiĝas! (2009/12, p. 21)
• LAST: LITOVIO: Litovio sen flugiloj (2009/04, p. 12)
• Roland ROTSAERT: FINANCOJ: Mikrokreditoj: ĉu helpo aŭ trompo? (2009/12, p. 19)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Montaraj aŭtovojoj (2009/08-09, p. 19)
• Evgeni GEORGIEV: EŬROPA UNIO: Paŝo al energia sendependeco (2009/10, p. 23)
• Ivo DURWAEL: BELGIO: Plimultiĝis dungeblecoj (2009/10, p. 24)
• Ivo DURWAEL: BELGIO: Ŝparemaj belgoj (2009/10, p. 24)

El mia ridpunkto

• Stefan MAUL: Du mil naŭ (2009/12, p. 7)

El mia vidpunkto

• Stefan MAUL: Bruna marĉo (2009/02, p. 7)
• Stefan MAUL: Fendita nacio (2009/11, p. 7)
• Stefan MAUL: Helpu Afganion! (2009/04, p. 7)
• Zlatko TIšLJAR: Kiel eliri el la krizo? (2009/05, p. 7)
• Stefan MAUL: Kompatinda EU (2009/08-09, p. 8)
• Stefan MAUL: Laborista digno (2009/10, p. 7)
• Stefan MAUL: Mirakloj mankas (2009/06, p. 7)
• Stefan MAUL: Monstra atompotenco (2009/07, p. 7)
• Stefan MAUL: Nova mizero (2009/03, p. 7)
• Stefan MAUL: Politika sukceso, scienca fiasko (2009/01, p. 7)

Enigmoj

• JPVDD: Bilda enigmo (2009/04, p. 26)
• JPVDD: Bone kalkulu (2009/05, p. 26)
• JPVDD: Litera sudoko (2009/03, p. 22)
• JPVDD: Litera sudoko (2009/07, p. 26)
• JPVDD: Trastreku kaj aldonu (2009/08-09, p. 33)

Enkonduko

• Stefan MAUL: Aĉetita mesio (2009/01, p. 5)
• Stefan MAUL: Aktuala (2009/04, p. 5)
• Stefan MAUL: Aliaj tempoj, samaj temoj (2009/12, p. 5)
• Stefan MAUL: Gazet-eraroj (2009/11, p. 5)
• Stefan MAUL: Kaspreto-teatro (2009/03, p. 5)
• Stefan MAUL: Kia konsekvenco! (2009/07, p. 5)
• Stefan MAUL: Kompatindaj redaktoroj (2009/05, p. 5)
• Stefan MAUL: Malĝustaj aŭtoj (2009/02, p. 5)
• Stefan MAUL: Provokoj (2009/08-09, p. 5)
• Stefan MAUL: Psike malsana (2009/10, p. 5)
• Stefan MAUL: Timiga reto (2009/06, p. 5)

Eseo

• Garbhan MACAOIDH: La tulamora tombejo (2009/01, p. 20)
• Garvan MAKAJ: Pli pri la mistera insulo (2009/08-09, p. 31)
• Dimitar HAĜIEV: ŜATOKUPOJ: Pri la nobla pasio hobio (2009/03, p. 24)

Hobio

• SALIKO: FINNLANDO: Ĝui simplajn ŝatokupojn subĉiele (2009/08-09, p. 21)
• Saliko: FINNLANDO: Vintra banado (2009/01, p. 15)

Leteroj

• Armando ZECCHIN: Akcepti kaj sciencon kaj Biblion (2009/11, p. 6)
• Sergeo JURJIĈ: Ampleksa NATO (2009/08-09, p. 7)
• Vilhelmo ROWE: Anagramo (2009/11, p. 6)
• Michael LENNARTZ: Ĉu demokratio aŭ ne? (2009/03, p. 6)
• Jens S. LARSEN: Ĉu demokratio aŭ ne? (2) (2009/03, p. 6)
• Sen RODIN: Ĉu esti aperta por ĉies opinio? (2009/10, p. 6)
• Scott PAGE: Ĉu esti aperta por ĉies opinio? (2) (2009/10, p. 6)
• Danuta PONIATOVSKI: Ĉu komposteraro? (2009/04, p. 6)
• Wolfgang GUENTHER: Daŭripova evoluo ne ekzistas (2009/07, p. 6)
• William R. HARMON: Esti usonano aŭ ne (2009/07, p. 6)
• Danuta PONIATOVSKI: Esti usonano aŭ ne (2) (2009/07, p. 6)
• Bruce SHERWOOD: Esti usonano aŭ ne (3) (2009/08-09, p. 6)
• Sen RODIN: Esti usonano aŭ ne (4) (2009/08-09, p. 6)
• Stevens NORVELL: Esti usonano aŭ ne (5) (2009/08-09, p. 6)
• Humphrey TONKIN: Esti usonano aŭ ne (6) (2009/08-09, p. 6)
• Michel MARKO: Esti usonano aŭ ne (7) (2009/10, p. 6)
• Sergeo PAĤOMOV: EU perdas enspezojn (2009/11, p. 6)
• Éric COLLIGNON: Israelo 60-jara (11) (2009/02, p. 6)
• Sergeo URIY: Kial altrudi sian reĝimon? (2009/05, p. 6)
• XU Jinming/pg: Kio estas distanco? (2009/11, p. 6)
• Robert LELEU: Kiuj voĉdonis por EDE? (2009/10, p. 6)
• XU Jinming: La nuna financa krizo (1) (2009/02, p. 6)
• Giorgos PAPOULIAS: La nuna financa krizo (2) (2009/02, p. 6)
• Lode VAN DE VELDE: La nuna financa krizo (3) (2009/02, p. 6)
• Michael LENNARTZ: La nuna financa krizo (4) (2009/02, p. 6)
• Atanacije Marjanović: Memorante miton (2009/05, p. 6)
• Petro CHRDLE: Nova Esperanto-muzeo (2) (2009/04, p. 6)
• XU Jinming: Nova mizero (2009/05, p. 6)
• Martin DECALUWE: Oni povas diri ĉion ajn (2009/08-09, p. 7)
• XU Jinming/pg: Problemo nesolvebla (2009/08-09, p. 7)
• Atanasije MARJANOVIć: Strikis en sekurecaj kondiĉoj (2009/03, p. 6)
• Bardhyl SELIMI: Surpriza interligiteco (2009/07, p. 6)
• Edmond LUDWIG: Teroristoj
• Thierry TAILHADES: Tri monatoj pasis ... (2009/07, p. 6)

Libroj

• Anneke BUYS: Aventuroplena historia romano (recenzo pri Paolo, la lernanto de Leonardo da Vinĉi de Hans Ulrich) (2009/08-09, p. 29)
• Donald BROADRIBB: Bizara romano ... blaisecendrarseska (recenzo pri Ĉu vi konas Blaise Cendrars? de Manuel de Seabra) (2009/08-09, p. 28)
• Ed ROBERTSON: Ĉu vi parolas solresole? (recenzo pri Dore Domilado Solresol (Mi parolas solresole) de André Cherpillod) (2009/01, p. 23)
• Guido VAN DAMME: Edikto el oriento? (recenzo pri Ĉu kultura integriĝo de Eŭropo? Jes, sed nur per demokratia simbiozo de la kulturoj de Jiři Laube) (2009/12, p. 26)
• Anneke BUYS: Esperantigante rifuĝintojn el Afganio (recenzo pri Esperanto, Lingvo de paco en Irano de Tereza Kapista) (2009/11, p. 22)
• Yves BELLEFEUILLE: Gvidlibro por ksenofoboj (recenzo pri Ksenofobia gvidlibro al la nederlandanoj de Rodney Bolt) (2009/06, p. 24)
• Gerrit BERVELING: Honesta portreto pri granda homo (recenzo pri Lidia. La vivo de Lidia Zamenhof, filino de Esperanto de Wendy Heller) (2009/05, p. 24)
• Petro DESMET': Jen vere granda vortaro (recenzo pri Granda Vortaro Ĉina-Esperanta de Wang Chongfang) (2009/04, p. 24)
• Nikolao GUDSKOV: La mondrevolucia verko finfine en Esperanto (recenzo pri La Origino de Specioj de Karolo Darvino) (2009/10, p. 25)
• Petro DESMET': Laŭdinda maskita faksimilo (recenzo pri Kleines Wörterbuch Deutsch-Esperanto, Esperanto-Deutsch de Ulrich Matthias / Dietrich M. Weidmann) (2009/06, p. 25)
• Ed ROBERTSON: Lingvofamilio, kiu ne ekzistas (recenzo pri La kelt-semidaj lingvoj de André Cherpillod) (2009/06, p. 26)
• Anna kaj Mati PENTUS: Malkovru Napolon! (recenzo pri Napolo kaj ties ĉirkaŭaĵoj de Nicolino Rossi) (2009/02, p. 26)
• André CHERPILLOD: RESPONDORAJTO: Mi ne estas atisto (2009/01, p. 25)
• Christian DECLERCK: Panoramo de la Nerona Romo (recenzo pri Morto de artisto. de Anna Löwenstein) (2009/05, p. 22)
• Stefan MACGILL: Plia heroo por Esperantujo (recenzo pri Rat-man de Leo Ortolani) (2009/11, p. 23)
• Edmund GRIMLEY EVANS: Porte(b)la Ilustrita Vortaro (recenzo pri Ilustrita Oficiala Radikaro Esperanta por Lernanto de Luiz Portella) (2009/01, p. 24)
• Jens S. LARSEN: Posedenda libraĉo (recenzo pri La Asocio: skizoj kaj studoj pri la historio de UEA de Ziko van Dijk) (2009/03, p. 23)
• Nikolao GUDSKOV: Renkontiĝo de du (sub)kulturoj (recenzo pri Unu ringo ilin regas. J. R. R. Tolkien en Esperanto. de Aleksander Korĵenkov) (2009/08-09, p. 30)
• Donald BROADRIBB: Salutinda trezoreto (recenzo pri La trezoro de arabaj proverboj kaj anekdotoj de Husejn Al-Amily) (2009/01, p. 23)
• Donald BROADRIBB: Vojaĝromano klasika (recenzo pri Ĉirkaŭ la mondo dum okdek tagoj de Jules Verne) (2009/12, p. 25)

Lingvo

• Sergeo JURJIĈ: Interkontinenta ligo (2009/05, p. 21)
• Maritza GUTIéRREZ: AMERIKO: Kia lingva ekologio por daŭripova evoluo? (2009/05, p. 20)

Medio

• Paŭl PEERAERTS: PAPILI-NOMBRADO: Kardopapilio donas esperon (2009/11, p. 21)
• Garvan MAKAJ: IRLANDO: Nova ekologia vilaĝo (2009/06, p. 19)
• Dimitar HAĜIEV: BULGARIO: Obstrukco de la surstrata cirkulado (2009/11, p. 20)

Moderna vivo

• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Albanaj edzinoj por serbaj fraŭloj (2009/02, p. 21)
• XU Jinming/pg: FAMILIOJ: Al genepoj nepras geavoj (2009/12, p. 17)
• LAST: LITOVIO: Artistoj krucumitaj (2009/07, p. 13)
• Dimitrije JANIčIć: ŜOFORADO: Aŭtistoj armitaj (2009/06, p. 18)
• Paul GUBBINS: REKLAMADO: Aŭtobusa di-alogo (2009/05, p. 15)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Baraktas fiŝistoj ekster la akvo (2009/01, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Ĉiamas iama amo (2009/05, p. 15)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Dato-debato (2009/02, p. 17)
• Jérémie SABIYUMVA: INFANOJ: De mielo al malfeliĉo (2009/02, p. 20)
• LAST: LINGVOJ: Diktado-verdikto (2009/03, p. 17)
• Alice LIU: UNIVERSITATOJ: Ekzameno ekzamenata (2009/10, p. 19)
• Roland ROTSAERT: EŬROPA UNIO: Europeana: kultura heredaĵo iĝos alirebla por ĉiuj (2009/03, p. 14)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Ferioj senferiaj (2009/01, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: KINARTO: Filmoj el socialisma erao (2009/04, p. 10)
• Navin Lal SHRESTHA/pg: NEPALO: Fina venko (2009/12, p. 16)
• Paul GUBBINS: INSTRUADO: Fine "lernejo!" (2009/03, p. 13)
• LAST: LITOVIO: Floras la prezidantino (2009/11, p. 15)
• Bardhyl SELIMI: AVIADO: Fluge al agnosko (2009/12, p. 18)
• Paŭl PEERAERTS: INFANOJ: Fostofesto (2009/07, p. 14)
• Jérémie SABIYUMVA: BELECKONKURSO: Fraŭlino Paco (2009/02, p. 21)
• HORI Jasuo: SANO: Ha ha kaj aH aH (2009/01, p. 13)
• Dimitrije JANIčIć: NARKOTAĴOJ: Heroino-herooj (2009/07, p. 11)
• Jérémie SABIYUMVA: BURUNDO: Homaj oferoj (2009/01, p. 14)
• Dmitrij CIBULEVSKIJ: UKRAINIO: Interrete inter ni (2009/05, p. 13)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Invititoj profesiaj (2009/10, p. 13)
• Bardhyl SELIMI: KULTURO: Kanonoj, kanzonoj (2009/02, p. 19)
• Gerrit BERVELING: NEDERLANDO: Katastrofa reĝinotago (2009/06, p. 16)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Kiam akvo trovis la ŝipon (2009/10, p. 17)
• Ivo DURWAEL: SEKURECO: Kiam karambolas kamionetoj ... (2009/08-09, p. 17)
• Jérémie SABIYUMVA: BURUNDO: Kiam korupto ŝoforas (2009/07, p. 12)
• Jérémie SABIYUMVA: BURUNDO: Kiam naskiĝos virinaj rajtoj? (2009/05, p. 14)
• Karlo JUHáSZ: CIGANOJ: Kreskas konfliktoj (2009/07, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Kreskas sinmortigoj (2009/01, p. 13)
• Jomo IPFELKOFER: INTERNACIA KUNLABORO: La blua miraklo (2009/06, p. 14)
• HORI Jasuo: INSTRUADO: Lernantoj senesperaj (2009/05, p. 16)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Malsana sistemo (2009/02, p. 16)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Masko-manio (2009/08-09, p. 13)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Murdo laŭ mendo (2009/03, p. 17)
• Dmitrij CIBULEVSKIJ: KRIMADO: Murdo-rekordo (2009/07, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO/ĈINIO: Muro-plezuro (2009/06, p. 18)
• Bardhyl SELIMI: SPORTO: Nokaŭto! (2009/11, p. 15)
• Dimitrije JANIčIć: OPINIO: Novjaraj pensoj (2009/02, p. 18)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Obama Obama-on salutas (2009/03, p. 13)
• Dmitrij CIBULEVSKIJ: UKRAINIO: Ovacioj, aŭ ĉu nur ovoj? (2009/06, p. 15)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Parolas enketo, sed ne fremdlingve (2009/06, p. 13)
• Jérémie SABIYUMVA: BURUNDO: Pendole pedale (2009/02, p. 19)
• Bardhyl SELIMI: PENTRARTO: Peniko kaj propagando (2009/04, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: ARTO: Pentri ... eble penti (2009/01, p. 13)
• pp: KRIMADO: Pilorio senpolica (2009/02, p. 21)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Pli amu ... (2009/05, p. 15)
• Dmitrij CIBULEVSKIJ: DEMOGRAFIO: Popolo ŝrumpanta (2009/08-09, p. 13)
• Jomo IPFELKOFER: MONDPACO: Postaj tempoj eble pli bone komprenos min (2009/08-09, p. 14)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Premioj kaj premoj (2009/02, p. 16)
• Ivo DURWAEL: PRIZONOJ: Pri lokoj kaj mokoj (2009/10, p. 16)
• David CURTIS: BRITIO: Profitoj forportitaj (2009/03, p. 11)
• XU Jinming/pg: ĈINIO: Prospero kaj progreso post 60 jaroj
• Stano MARčEK: SLOVAKIO: Punoj pro fuŝa lingvo (2009/02, p. 15)
• LAST: LITOVIO: Punoj purigaj (2009/08-09, p. 16)
• Jérémie SABIYUMVA: SAMSEKSEMO: Pununtoj politike punitaj (2009/06, p. 13)
• Rajto pri libera esprimado? (2009/01, p. 14)
• Paŭl PEERAERTS: PSIKOLOGIO: Retturmentado subtaksita (2009/02, p. 17)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Rifuĝintoj pro domperdo (2009/11, p. 14)
• Franz-Georg RöSSLER: GERMANIO: Sango kaj honoro (2009/10, p. 18)
• Alberto García FUMERO: TELEFONADO: Servo alternative fiksita (2009/03, p. 16)
• Garvan MAKAJ: SONĜOJ: Ŝlosila teorio (2009/11, p. 16)
• Dmitrij CIBULEVSKIJ: PATROJ: Sol-vata (2009/05, p. 13)
• LAST: LITOVIO: Sonas la jarmilo (2009/10, p. 14)
• Douglas DRAPER: NOBELPREMIO: Testamento testata (2009/02, p. 14)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Tragedio fundamenta (2009/05, p. 13)
• Dmitrij CIBULEVSKIJ: UKRAINIO: Ulo-kalkulo (2009/03, p. 13)
• LAST: FUTURISMO: Verdaj vizitontoj (2009/08-09, p. 16)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Virino kun du patrujoj (2009/07, p. 14)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Vitista vilaĝo ravitaj riĉuloj (2009/03, p. 12)
• LAST: BALTIO: Vojo al demokratio (2009/11, p. 12)
• pp: JURO: Yahoo! akuzita (2009/04, p. 10)

Novelo

• Steven K. SMITH: La Helpanto (2009/01, p. 18)
• Júlia SIGMOND: La mistera nokto (2009/11, p. 24)
• Albisturo KVINKE: La Pendantaj Ĝardenoj estis sonĝo (2009/07, p. 21)
• Albisturo KVINKE: ANALOJ DE BAILENAMBEANN: Kronikoj pri la vivo en irlanda urbeto: Proksimaj kaj malproksimaj najbaroj (2009/04, p. 20)

Politiko

• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: (S)eksministro (2009/07, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Alta diplomatio (2009/07, p. 8)
• Elson B. SNOW: REAGO: Argumento absurda (2009/08-09, p. 12)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: OKCIDENTA AFRIKO: Bele modele (2009/03, p. 10)
• D. E. ROGERS: NOV-ZELANDO: Ĉefministro kivia (2009/04, p. 8)
• Stanisław ŚMIGIELSKI: POLLANDO: Centra demando (2009/05, p. 12)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: NIĜERIO: Ĉu amnestio kondukos al paco? (2009/12, p. 13)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Ĉu Interpol-uo? (2009/10, p. 12)
• Jérémie SABIYUMVA: BURUNDO: Ĉu prezidos prezidinto? (2009/03, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Ĉu septembro aŭ aprilo? (2009/11, p. 10)
• LAST: LITOVIO: Dekstren sen entuziasmo (2009/01, p. 8)
• Daniel SCHOENI BARTOLI: SVISLANDO: Demokratio kontraŭ minaretoj (2009/12, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Dependa sendependeco (2009/05, p. 9)
• Jérémie SABIYUMVA: BURUNDO: Domo-domaĝo (2009/05, p. 11)
• Vinko OšLAK: AŬSTRIO: Enlanda eksterlanda politiko (2009/12, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Fi-no (2009/02, p. 11)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Forigo-festo (2009/10, p. 8)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Hatojama Jukio: nova ĉefministro (2009/12, p. 10)
• Jérémie SABIYUMVA/pg: BURUNDO: Hejmen en ĉerko (2009/11, p. 11)
• Jérémie SABIYUMVA: BURUNDO: Helpo transatlantika (2009/07, p. 9)
• Laimius STRAžNICKAS: LITOVIO: In-da prezidanto (2009/07, p. 10)
• Ivo DURWAEL: EŬROPA UNIO: Kiam Is-lando fariĝas os-lando (2009/10, p. 9)
• Navin Lal SHRESTHA/pg: NEPALO: Komunistoj sen komuneco (2009/05, p. 12)
• Jérémie SABIYUMVA: ORIENTA AFRIKO: Konceptoj komunaj (2009/07, p. 9)
• LAST: LITOVIO: Kontraŭkriza krizo (2009/03, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Krimoj de komunismo (2009/08-09, p. 9)
• Ivo DURWAEL: BELGIO: Kverelas la komunumoj (2009/10, p. 10)
• Dmitrij CIBULEVSKIJ: UKRAINIO: Libero eble ne tro liberala (2009/06, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Malfeliĉa naskiĝdatreveno (2009/01, p. 9)
• Jérémie SABIYUMVA: BURUNDO: Malsana servo (2009/02, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Mispaŝoj en Makedonio (2009/08-09, p. 10)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: NIĜERIO: Mortigoj religiaj (2009/10, p. 11)
• Obs SERVANTO: DR KONGO: Murdoj kaj buĉadoj (2009/02, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Naskiĝas du pliaj NATO-membroj (2009/06, p. 8)
• Membro-Ŝtatoj de NATO (2009/06, p. 8)
• Sergeo JURJIĈ: INTERNACIAJ RILATOJ: Necesas senlima pacienco (2009/08-09, p. 9)
• Zlatko TIšLJAR: INTERNACIAJ RILATOJ: Novaj ĉapitroj en najbar-konflikto (2009/03, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Nova Jerusalemo (2009/08-09, p. 10)
• Bardhyl SELIMI/pg: ALBANIO: Nova leĝo pri malnova reĝimo (2009/06, p. 9)
• Sen RODIN: GAZA-KONFLIKTO: Nu, karaj fratoj ... (2009/02, p. 10)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: GANAO: Obama: For la fortuloj! (2009/10, p. 11)
• Alexander GOFEN: OPINIO: Obamenaĵo, aŭ haladzo de socialisma aventurismo (2009/06, p. 10)
• LAST: LITOVIO: Ofendas humuro (2009/12, p. 12)
• Jérémie SABIYUMVA: BURUNDO: Paco post 13 jaroj (2009/02, p. 13)
• Bardhyl SELIMI: DIPLOMATIO: Peranto petita (2009/05, p. 10)
• Franz-Georg RöSSLER: OPINIO: Planoj kaj prognozoj (2009/11, p. 10)
• Ferriol Macip i Bonet: KATALUNIO: Ponto por dialogo (2009/11, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: RASISMO: Protesto kanzona (2009/01, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Rezulto proporcia (2009/10, p. 12)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Rezulto revolucia (2009/11, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Ridinda aserto (2009/12, p. 12)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Ŝanĝoj okulfrapaj (2009/12, p. 10)
• Marc VANDEN BEMPT kaj PAŬL PEERAERTS: BELGIO: Savintoj ne savitaj (2009/02, p. 9)
• Zlatko TIšLJAR: SLOVENIO: Skuas skandaloj (2009/02, p. 8)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: OKCIDENTA AFRIKO: Solidaras soldatoj sed ĉu por demokratio? (2009/03, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Striko malsata aŭ ĉu memŝata? (2009/02, p. 9)
• Garvan MAKAJ: IRLANDO: Unulitera diferenco ... (2009/04, p. 9)
• Karlo JUHáSZ: HUNGARIO: Venkas ekstremuloj (2009/08-09, p. 11)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Vilaĝo por maldungitoj (2009/05, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Vizoj reviziitaj (2009/10, p. 12)

Scienco

• KISS Adam: SERVO: Ĉu necesas psikologa rethelpo esperantlingva? (2009/10, p. 20)
• HORI Yasuo: Dikuloj maldikiĝu! (2009/03, p. 20)
• Yoandra Isabel RODRíGUEZ LABRADA: METEOLOGIO: Energiaj maŝinoj (2009/05, p. 18)
• Vladimir LEMELEV: PANDEMIO: Kelkaj meditoj rilate al la porka gripo (2009/10, p. 21)
• Vladimir LEMELEV: EVOLUCIO: Supervivo de plej taŭga teorio (2009/08-09, p. 22)

Spirita vivo

• LAST: Ĉu vera katoliko? (2009/02, p. 23)
• Jérémie SABIYUMVA: BURUNDO: Fino de ramadano: ĉu festo de gejunuloj? (2009/06, p. 21)
• Alberto GARCíA FUMERO: KUBO: Frato José Olallo Valdés beata (2009/07, p. 19)
• David KELSO: Kompreno en kunteksto ... (2009/04, p. 16)
• Armando ZECCHIN: La papo pardonpetas (2009/04, p. 13)
• Gerrit BERVELING: La sola nederlanddevena papo (2009/06, p. 22)
• Armando ZECCHIN: La vatikana ŝtato celebris la okdekan naskiĝdaton (2009/06, p. 23)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Modelo de interreligia harmonieco (2009/07, p. 17)
• Zofia BANET-FORNALOWA: FLEGI KAJ KULTURI MEMORON: Muzeo pri la historio de pollandaj judoj (2009/08-09, p. 25)
• Franz-Georg RöSSLER: JUDISMO: Nova sinagogo en Speyer (2009/04, p. 14)
• Gerrit BERVELING: KRISTANISMO: Paŭlo-jaro (2009/01, p. 16)
• Saliko: ARKTA MITO: Praa religia temo (2009/12, p. 23)
• Christian DECLERCK: TEOZOFIO: Spirituala materialismo (2009/02, p. 24)
• Armando ZECCHIN: BIBLIO: Tage kaj nokte en televido (2009/01, p. 17)
• Armando ZECCHIN: Vatikano diplomatie rilatas kun 177 landoj (2009/07, p. 20)

Sporto

• Jérémie SABIYUMVA: AFRIKO: Burunda futbalo profesiiĝas (2009/01, p. 26)
• Vus-Tit ZIK: BAZOPILKO: Iom da historio kaj iom da fiziko (2009/07, p. 25)

Turismo

• SALIKO: FINNLANDO: Ĉarma urbo ĉe la Finna Golfo (2009/07, p. 15)
• Dmitrij CIBULEVSKIJ: UKRAINIO: Foroso (2009/08-09, p. 20)
• Jean-Yves SANTERRE: FRANCIO: Fortikaĵurbo Gerando (2009/11, p. 17)
• Petro CHRDLE: ĈEĤIO: Nova Esperanto-muzeo (2009/02, p. 22)
• Dmitrij CIBULEVSKIJ: UKRAINIO: Ortodoksaj preĝejoj en la ĥarkiva regiono (2009/04, p. 18)

Spirituala material'ism'o

Kiel la sub'skrib'o „la redakci'o” montr'as, teozof'o'j propon'as si'a'n labor'o'n sen atent'ig'o pri aŭtor'o: ne grav'as person'o'j, grav'as la tem'o. La jen'a tekst'o est'as ĉef'artikol'o el Theosofie, tri'monat'a gazet'o pri teozofi'o. La tri teozofi'a'j cel'o'j (de la Unu'iĝ'int'a Loĝi'o de Teozof'o'j) est'as: la form'ad'o de kern'o de Universal'a Hom'a Frat'ec'o, sen disting'o de ras'o, kred'o, seks'o, person'a'j cirkonstanc'o'j aŭ direkt'o; la kompar'a stud'o de mal'nov'a'j kaj modern'a'j religi'o'j, filozofi'o'j kaj scienc'o'j kaj la montr'o de la grav'ec'o de tia stud'o; la esplor'o de la ne'kon'at'a'j natur'leĝ'o'j kaj la psik'a'j kapabl'o'j en la hom'o.

Grav'a'j element'o'j de la teozofi'a doktrin'o est'as la sep'obl'a konsist'o de la hom'o, la re'en'karn'iĝ'o, la ide'o de karm'o kaj la cikl'ec'o de la kosm'o, la viv'o kaj la hom'ar'a evolu'o.

La fid'o est'as oaz'o en la kor'o,
kiu'n neniam ating'os la karavan'o de la pens'o'j.
Kahlil Gibran

Pli ol iam antaŭ'e est'as en ni'a soci'o grand'a mal'sat'o je spirit'ec'o, je instru'o'j kaj instrukci'o'j, kiu'j far'os ni'n fin'e feliĉ'a'j. Sed ĉu ni ver'e sci'as, kio'n spirit'ec'o implic'as? Ekzist'as tiom da kurs'o'j kaj lern'ej'o'j, tiom da „spirit'a'j” ide'o'j kaj teknik'o'j, ke preskaŭ est'as io absurd'a kaj ankaŭ io profund'e bedaŭr'ind'a en la konfuz'o de ĉi tiu „nov'a epok'o”. La fakt'o, ke la vort'o „spirit'ec'o” est'as volont'e uz'at'a en ĵurnal'o'j kaj popular'a'j televid'program'o'j, kvazaŭ ĉiu'j kompren'us kio ĝi est'as, jam est'as indik'o ke ni'a kultur'o est'as spirit'e fremd'iĝ'int'a. Kiam io iĝ'as popular'a, kiel okaz'as nun kun spirit'ec'o kaj esoter'aĵ'o'j, ĝi dev'as ja perd'i si'a'n esenc'a'n signif'o'n, ĉar spirit'a'j princip'o'j ja est'as ne'taŭg'a'j por amas'komunik'ad'o. Kiam difin'it'a'j ide'o'j est'as prezent'at'a'j kiel spirit'a'j instru'o'j, tio ankoraŭ ne signif'as ke ili ankaŭ est'as spirit'a'j. Kaj invers'e: kiam ver'a spirit'ec'o est'as propon'at'a, ne sekv'as aŭtomat'e ke ankaŭ ĉiu aprez'as kaj akcept'as tiu'n propon'at'aĵ'o'n. Oni ja est'u kapabl'a re'kon'i la spirit'a'n kiam ĝi prezent'as si'n kiel tia'n. La real'o tamen est'as, ke hom'o'j interes'at'a'j pri spirit'ec'o ne ĉiam sci'as, kiel disting'i tio'n kio est'as ver'a de tio kio est'as fals'a. Tiel, unu el la plej grand'a'j mis'kompren'o'j est'as, ke ni pov'us sen tro mult'a pen'o ating'i spirit'a'n progres'o'n. Artikol'o pri Medit'ad'o kaj Memstudo rimark'ig'as pri tio jen'o'n:

„Ĉu la histori'o'n ni ne kon'as sufiĉ'e long'e por est'i skeptik'a'j kontraŭ lern'ej'o'j kiu'j tro mult'e kaj tro rapid'e promes'as dum ni sci'as, ke tio en neni'u kamp'o de ni'a viv'o funkci'as? Ĉu ni ir'us aŭskult'i muzik'ist'o'n kiu laŭt'e anonc'as ke en unu semajn'o li lud'ig'os ni'n violonĉel'o'n sam'e bon'e kiel Casals [Kazals]? Ĉu ni pren'us li'n serioz'e? Kial ni do las'us ni'n mis'gvid'i sur la plej sankt'a'j teren'o'j? Ĉu pro ni'a mal'pacienc'o, ni'a sent'o de sen'valor'o, ia ek'tim'o pri fiask'o? Tiu'j demand'o'j re'ĵet'as ni'n al ni mem. Tiel long'e kiel hom'o'j dezir'as i'o'n kontraŭ neni'o, mon'o'n sen labor'i, sci'o'n sen stud'ad'o, pov'o'n sen kompetent'o, virt'o'n sen iu ajn form'o de asket'ism'o, mil'o'j da pseŭd-inic'a'j centr'o'j ek'flor'os, kiu'j la ver'a'n sekret'a'n lingv'o'n de la ‚teknik'ist'o'j de l' o sankt'a’ imit'os.”

Ver'a spirit'ec'o est'as ekstrem'e demokrat'a. Tio vol'as dir'i ke neni'u est'as jam antaŭ'e, sur'baz'e de ras'o, kred'o, seks'o aŭ ali'a'j person'a'j cirkonstanc'o'j, eksklud'it'a de spirit'ec'o. Tio kompren'ebl'e ne signif'as, ke spirit'a pad'o ne est'as lig'it'a al „aristokrat'a'j” kondiĉ'o'j, en tiu senc'o ke ĝi postul'as de la disĉipl'o mal'volv'i paŝ'o post paŝ'o difin'it'a'j'n „nobl'a'j'n” kvalit'o'j'n. Tio signif'as ja ke neni'u pov'as est'i dev'ig'at'a aŭ mal'help'at'a observ'i tiu'j'n kondiĉ'o'j'n. Ceter'e: ne ebl'as trud'i al si mem pli spirit'a'n viv'o'n. Kiel do iu ali'a pov'us dev'ig'i ni'n? Ne est'as komision'o kiu decid'as, kiu jes kaj kiu ne rajt'as ek'paŝ'i sur spirit'a pad'o. Si'a'n taŭg'ec'o'n kaj matur'ec'o'n nur ĉiu hom'o mem difin'as.

Ver'a spirit'ec'o do neniu'n anticip'e eksklud'as. Ĝi tio'n eĉ ne kapabl'as, sam'e kiel la sun'o ne pov'as rifuz'i bril'i por ĉiu egal'e. Sed ĉu ĉiu lum'serĉ'ant'o est'as pret'a el'paŝ'i el si'a propr'a ombr'o? La demand'o eĉ est'as, ĉu ĉiu serĉ'ant'o nepr'e serĉ'as lum'o'n? Oft'e oni ne sopir'as spirit'ec'o'n, sed ali'a'j'n afer'o'j'n, kiel cert'a'j psik'a'j pov'o'j, apart'a'j fort'o'j aŭ unik'a'j „mistik'a'j” spert'o'j. Oni dezir'as „aparten'i al io” aŭ „i'o'n tra'viv'i”, kaj nepr'e tuj. Ĉu tem'as pri kontakt'o kun anĝel'o'j, adept'o'j, di'o aŭ la propr'a super'a mem'o, oni serĉ'as iu'n aŭ ali'a'n „tra'viv'aĵ'o'n” kiu'n ali'a'j hom'o'j ne kon'as. Oni iel dezir'as kontent'ig'o'n de la person'a ego'o. Ni'a motiv'o oft'e ne est'as spirit'a, sed mi-direkt'it'a. Tio tamen ankoraŭ ne est'as dram'o.

Jen la hom'a kondiĉ'o: ni fakt'e est'as miks'it'a'j est'aĵ'o'j. Ni'a'j motiv'o'j neniam est'as cent'procent'e pur'a'j, kaj ni'a'j konsider'o'j est'as laŭ'difin'e mank'hav'a'j. Ni nur prov'u konsci'iĝ'i pli bon'e pri tio kio ni'n mov'as. Tiu modest'ec'o atest'as pri pli da spirit'a kompren'o ol pens'i ke ni jam al'ven'is antaŭ ol ek'ir'i. Jen okaz'int'aĵ'o kiu amuz'e ilustr'as tiu'n sen'ripoz'a'n serĉ'o'n sur la spirit'a bazar'o: En uson'a zen-centr'o instru'ist'o est'is invit'it'a por don'i kurs'o'n. Ĉe la pord'o vir'in'o plend'is kontraŭ bilet'kontrol'ant'o: „Mi pag'is 100 dolar'o'j'n por est'i ilumin'it'a. Mi vol'as nun tuj'a'n re'don'o'n de mi'a mon'o.” Sed ilumin'iĝ'o kaj mon'o hav'as neni'o'n por far'i kun'e. Spirit'a riĉ'o ne akir'ebl'as en kurs'ej'o aŭ sur foir'eg'o.

Ĉar ni'a kultur'o est'as tiom super'reg'at'a de material'ism'o kaj do hav'as mal'mult'a'n spirit'a'n kaj etik'a'n eduk'o'n ofert'ebl'a, la pli'part'o de la hom'o'j ne sci'as, kiel dis'ig'i la lol'o'n dis'de de la tritik'o. Est'as do kompren'ebl'e, ke mult'a'j serĉ'ant'o'j fal'traf'as en la akv'o'kirl'iĝ'o'n de spirituala material'ism'o kaj psiĥ'ism'o, precip'e kiam la sol'a prov'il'o est'as ili'a propr'a „sent'o”. Ĉar pens'ad'o est'as ne'spirit'a. Oni ne plu pri'stud'as kaj pri'rezon'as la afer'o'j'n; ne, oni „sent'as ke est'as bon'e”. Spirit'ec'o, ja prav'e, est'as pli ol la intelekt'o, sed tio ne signif'as ke ĉio kio ne est'as intelekt'a do aŭtomat'e est'as spirit'a. Se ni fid'as nur al ni'a person'a sent'o kaj krom tio ne uz'as ali'a'j'n, pli objektiv'a'j'n direktiv'o'j'n, pli-mal'pli fru'e ni el'ir'os tromp'it'a'j. La problem'o est'as ja, ke ni ĉiu'sekund'e „sent'as” mal'sam'e kaj ke ne ĉiu „sent'as” la sam'o'n. Fundamentalistoj kaj teror'ist'o'j „sent'as” ja ankaŭ, ke ili ir'as laŭ la ĝust'a pad'o. Sen la konduk'o de la Raci'o la sent'o ne pov'as est'i sekur'a gvid'ant'o. El tio ne sekv'as ke spirit'ec'o eksklud'as la sent'o'n. Ni'a'j sent'o'j est'as esenc'a element'o de ni'a hom'ec'o. Ni ne pov'as funkci'i sen sent'o'j. Ni nek neg'u nek for'prem'u ni'a'j'n sent'o'j'n, sed ni lern'u ili'n kompren'i. Ni ankaŭ ne forges'u ke est'as divers'spec'a'j sent'o'j. Est'as person'a'j kaj trans'person'a'j sent'o'j, kaj tiu'j last'a'j neniam est'as mal'raci'a'j, eĉ ne kiam ili super'as la raci'o'n. La eminent'a budh'ist'o Bhikshu Sangharakshita iam dir'is: „Ni dev'as ni'n gard'i kontraŭ la oft'a erar'o supoz'i ke per mistik'o est'as alud'at'a io ne'raci'a kaj ne'logik'a. Kiel T.S. Elliot cinik'e rimark'ig'as: antaŭ ol oni pov'as trans'grimp'i la intelekt'o'n, neces'as unu'e posed'i intelekt'o'n.”

Tamen ni vid'as, ke la pli mult'a'j Nov'epok-aj filozofi'o'j prezent'as nur metod'o'j'n por sent'i si'n pli san'e, por sent'i si'n pli komfort'e en la rev'o'j de si'a iluzi'a ego'o. Sed la lakmus'a test'o de ver'a spirit'ec'o est'as ĝust'e ĝi'a sen'kompromis'a pov'o liber'ig'i ni'n de tiu iluzi'o, ne tuj, sed kiam ni pro intern'a bezon'o konsci'as ke ne est'as ali'a ebl'o.

La redakci'o.

Ĉin'a koncert'o en Vatikan'o

En maj'o en laŭ'cel'a salon'eg'o de Vatikan'o Ĉin'a Filharmoni'a Orkestr'o de Pekino kaj Ĥor'o de la Ŝanhaja Oper'ej'o lud'is la rekviem'o'n de Mozart antaŭ la pap'o kaj la kuri'o. Omaĝ'o al Benedikto la 16a, cert'e! Por evident'ig'i, ke la muzik'o reprezent'as tut'mond'a'n lingv'aĵ'o'n, sub'strek'is ĉin'olog'o'j; por komenc'i per kviet'a voj'o la nov'a'j'n rilat'o'j'n inter Pekino kaj Vatikan'o, flustr'is esper'em'a'j eklezi'ul'o'j; por kontraŭ'pez'i per nov'a iniciat'o la tibetajn embaras'o'j'n, dir'is la mal'pli simpati'ant'a'j koment'ant'o'j. La iniciat'o, tamen, est'is plan'it'a jam antaŭ'e. Oni inform'is, ke la german'kultur'a kaj pian'lud'kapabl'a pap'o Ratzinger mult'e ŝat'is kaj aplaŭd'is la koncert'o'n kaj afabl'e konversaci'is kun la orkestr'an'o'j.

Kanon'o'j, kanzon'o'j

Muzik'o kaj milit'o: jen la tem'o de koncert'o okaz'int'a en juni'o en la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o, kiam la kant'o-aŭtor'o kaj eks'a soldat'o James Blunt [ĝejmz blant] rav'ig'is spekt'ant'o'j'n. Blunt, brit'o, deĵor'is antaŭ kelk'a'j jar'o'j en Kosovo kiel komand'ant'o de la tie'a'j brit'a'j pac'gard'ist'o'j. Milit'ist'a karier'o tamen ne mal'help'is ankaŭ art'a'n. Spekt'ant'o'j, kiu'j plen'plen'ig'is la centr'a'n stadion'o'n en Tiran'o, ĝu'is ne nur bel'a'j'n kanzon'o'j'n kiel „Mi am'as vi'n, bel'ul'in'o”, sed ankaŭ vid'aĵ'o'j'n el la milit'o en Kosovo elekt'it'a'j'n de la art'ist'o mem.

Salut'ind'a trezor'et'o

Tem'as pri zorg'e prezent'it'a libr'o kun mult'a'j arab'stil'a'j desegn'aĵ'o'j, ankaŭ kolor'a'j. Redakt'is ĝi'n Gerrit Berveling, Michael Cayley kaj Renat'o Corsetti. Cent'o'j da proverb'o'j, aranĝ'it'a'j laŭ'tem'e. Sur mult'a'j paĝ'o'j est'as, krom'e, en'kadr'ig'it'a'j anekdot'o'j proverb'ec'a'j. Mult'a'j el la arab'a'j proverb'o'j simil'as (eĉ, kelk'foj'e ident'as) al la „okcident'a'j” proverb'o'j, jam familiar'a'j al ni. En'tut'e, la proverb'o'kolekt'o, el kiu pov'as ĉerp'i la literatur'o esperant'a, mult'e pli'grand'iĝ'is. La sol'a riproĉ'o far'ebl'a est'as pri la tre mal'grand'a'j pres'liter'o'j.

Kiu kon'as la Proverb'ar'o'n de Zamenhof, tiu trov'os ĉi tiu'n libr'o'n bon'ven'a kun'ul'o por ĝi. Ne tim'u, ke vi ne kompren'os tre arab'kultur'a'j'n esprim'o'j'n, ĉar abund'as klar'ig'o'j kaj pied'not'o'j por help'i vi'n.

Resum'e, salut'ind'a „trezor'et'o”.

Husejn Al-Amily: La trezor'o de arab'a'j proverb'o'j kaj anekdot'o'j. Eld. UEA, 2008. 137 paĝ'o'j tre fortik'e glu'it'a'j. ISBN 978-92-9017-101-0.

Honest'a portret'o pri grand'a hom'o

Por esperant'ist'o'j, kiu'j iom kon'as ni'a'n histori'o'n, ebl'e la komenc'a'j ĉapitr'o'j ir'as tro mal'rapid'e, sed ni ne forges'u, ke tem'as pri angl'a'lingv'a original'o el la jar'o 1985, ne destin'it'a unu'a'vic'e al inter'naci'a publik'o: por pli bon'e kompren'ig'i, kia est'is Lidia, la aŭtor'in'o unu'e don'as bild'o'n pri ŝi'a hejm'o kaj precip'e pri ŝi'a patr'o kaj Esperant'o mem. Kaj tio est'as traf'a decid'o: ŝi'n ja form'is kiel person'o'n ĝust'e tiu fon'o.

La ĝeneral'a bild'o pri la famili'o, la est'iĝ'o de lingv'o kaj mov'ad'o, kiu'n ni ricev'as, est'as tut'e bon'a. Pri la grad'o de jud'ec'o en la famili'a hejm'viv'o, ebl'e ne ĉiu'j aŭtor'o'j konsent'us kun la verk'int'in'o koncern'e la asert'o'n pri la komplet'a mal'observ'ad'o de L. L. Zamenhof pri tiu'j jud'a'j regul'o'j. Ekzempl'e, sur paĝ'o 60 menci'iĝ'as foj'foj'a manĝ'ad'o de ŝink'o – detal'o konsider'at'a fikci'aĵ'o. Bedaŭr'ind'e, ties cit'o'n ĉi-moment'e mi ne re'trov'as.

Esperant'ist'in'o

La viv'o de Lidia est'as mult'rilat'e mal'kutim'a: la plej jun'a fil'in'o de Zamenhof, por kiu la antaŭ'a'j ge'frat'o'j ja est'is jam adolt'a'j, kiam ŝi ek'konsci'iĝ'is pri la viv'o, ia'senc'e ek'kresk'is kvazaŭ sol'infan'o. Nur 9-jar'a ŝi ek'lern'is Esperant'o'n por akompan'i la ge'patr'o'j'n al la UK en Berno en 1913, kie pli-mal'pli aŭtomat'e ŝi ek'lud'is kvazaŭ rol'o'n de princ'in'o: ja fil'in'o de d-ro Esperant'o mem! Se tio'n tiu'jar'e ŝi ne far'us, ŝi dev'us rest'i hejm'e. Tiu minac'o efik'is. De post tiam ŝi ne plu ĉes'is okup'iĝ'i pri la Inter'naci'a Lingv'o: jam fru'e ŝi komenc'is traduk'i en ĝi'n kaj far'iĝ'is bon'stil'a aŭtor'in'o. Ĉiu'j kon'as ŝi'a'n traduk'o'n de Quo Vad'is? kaj Bahá'u'lláh kaj la Nov'a Epok'o, sed ankaŭ plur'a'j'n ali'a'j'n traduk'o'j'n kaj propr'a'j'n tekst'o'j'n ŝi aŭtor'is.

La ide'a fon'o

Lidia oft'e emfaz'is, ke por ŝi'a patr'o la lingv'o mem ne est'is la plej grav'a afer'o: spirit'a proksim'iĝ'o por Zamenhof ĉiam est'is pli grav'a. „Iom post iom Esperant'uj'o far'iĝ'os eduk'ej'o de la est'ont'a inter'frat'ig'it'a hom'ar'o (1907, p. 126)”. Tio instig'is li'n al Hilel'ism'o, post'e – pli ĝeneral'e – al Hom'ar'an'ism'o. Lidia mem renkont'is Baha'ism'o'n per'e de Martha Root okaz'e de la publik'a dediĉ'a ceremoni'o pri la tomb'o'monument'o de Zamenhof en 1926; s-in'o Root unu'e prezent'is tiu'n religi'o'n al ŝi kiel „form'o[n] de Hom'ar'an'ism'o”. Tiu ĉi renkont'iĝ'o kun la plej nov'a branĉ'o en la religi'o-famili'o: jud'ism'o – krist'an'ism'o – islam'o – baha'ism'o, est'is la du'a ĉef'a okaz'aĵ'o en la viv'o. Por ŝi la jud'ism'o ĝis tiam est'is nur'a ident'ig'il'o koncern'e la de'ven'o'n: religi'e ŝi si'n ne sent'is jud'a. Sed en tiam'a Pollando oni „ja bezon'is i'e'n aparten'i” [mi'a esprim'o]. Do jud'a ŝi si'n nom'is. Religi'e, tamen, baldaŭ ŝi far'iĝ'is ver'a fid'ul'in'o je Di'o, per'e de ties profet'o'j de Baha'ism'o: la tiam'a Gvid'ant'o, Shogi Effendi, por ŝi est'is ver'a proksim'a spirit'a patr'o-konfidenc'ul'o. Kaj pri Bahá'u'lláh ŝi oft'e parol'as, kvazaŭ tem'us pri Di'o mem: unu cit'o el inter mult'a'j sur paĝ'o 321: „Bahá'u'lláh el'aŭskult'is mi'a'j'n preĝ'o'j'n”. Not'int'e ĉi tiu'n cit'aĵ'o'n, mi tuj konsci'iĝ'is, ke mult'a'j krist'an'o'j sam'manier'e parol'as pri Jesuo, kvazaŭ simpl'e Di'o li est'us. Ĉie ŝi serĉ'is gvid'ad'o'n de Di'o, oft'e kvazaŭ modern'a vizi'ul'in'o, kies vizi'o'j'n ni ne kon'as, ŝi far'as decid'o'j'n, kiu'j supr'aĵ'e kontraŭ'as ĉiu'n ebl'a'n person'a'n profit'o'n, pro iu mister'a sent'o, ke tiel dev'os okaz'i. El tekst'o, kiu rand'as je vizi'a literatur'o: paĝ'o 376: Kred'o, lern'is ŝi, ebl'e est'as nur arane'a faden'et'o, sed ĝi kapabl'as triumf'i super ĉiu'j potenc'o'j de l' mal'hel'o. Ĉar, kiu, kiel la et'a arane'o sur la sojl'o de la Sankt'ej'o, „trov'os ankoraŭ en si'a kor'o unu radi'et'o'n de kred'o, tiel delikat'a'n kaj et'a'n kiel arane'a faden'o, ne pere'os en abism'o, sed se eĉ ĉiu'j potenc'o'j de tiu ĉi mond'o ek'batal'us kontraŭ li, por puŝ'i li'n mal'supr'e'n, eĉ en la fal'o mem li halt'os, kaj per tiu ĉi radi'o, kiel per la bibli'a ŝtup'ar'o, eĉ el la abism'o lev'os si'n al la ĉiel'o”.

Ag'ad'o

Je cert'a moment'o ŝi iel kombin'as ambaŭ si'a'j'n misi'o'j'n: ŝi far'iĝ'as sukces'a Ĉe-instru'ist'in'o, far'as mult'a'j'n propagand'o- kaj instru'o-vojaĝ'o'j'n, kaj al'log'as al la lingv'o plur'a'j'n mil'o'j'n da nov'a'j hom'o'j, kaj paralel'e ŝi far'as parol'ad'o'j'n pri la bahaa religi'o, far'iĝ'as intim'a kun'labor'ant'o de ties misi'ist'o'j. Unu'foj'e ŝi ir'as pilgrim'e al Palestino, al por baha'an'o sankt'a'j lok'o'j, renkont'as la Gvid'ant'o'n.

Post kelk'jar'a labor'o en Eŭrop'o en 1937 Lidia ek'ir'as al Amerik'o (paĝ'o 240): Uson'o kaj iom Kanado. Sam'temp'e en la mond'a histori'o plej obskur'iĝ'as la nub'o'j de hitler'ism'o kaj de la dis'krev'ont'a du'a mond'milit'o. Dum en Amerik'o ŝi est'as, preleg'as, instru'as, ĉie ĉirkaŭ'e kresk'as la tim'ig'a obskur'o. Tiu'n minac'o'n cert'e klar'e ŝi percept'is. Sed unu'flank'e ŝi ne pov'is sen'lim'e pli'long'ig'i si'a'n rest'ad'o'n en Amerik'o – ŝi ne ricev'is nov'a'n viz'o'n kaj eĉ est'is problem'o'j pri en'spez'o'j el la kurs'o'j (oft'e nur'a liliput'a aŭ simbol'a pag'o – feliĉ'e ŝi gast'is sen'pag'e, ali'e ŝi ne el'ten'us!), kiu'j'n ŝi est'is kontraŭ'leĝ'e ricev'int'a; ali'flank'e, iel re'vok'is ŝi'n hejm'e'n la dev'o'sent'o kaj la cert'ec'o, ke en la mal'facil'o ŝi dev'as est'i ĉe la si'a'j. Ŝi'a'j rakont'o'j pri sonĝ'o'j el tiu epok'o klar'e reflekt'as la tiam'a'j'n tim'o'j'n kaj danĝer'o-konsci'o'n.

La libr'o

La verk'o fin'e rakont'as pri ŝi'a pere'o – murd'it'a en Tre'blink'a. Fin'as la libr'o'n klar'ig'o pri font'o'j uz'it'a'j kaj util'e ampleks'a indeks'o.

La fot'o'j, kiu'j'n oni renkont'as, est'as eg'e bon'ven'a riĉ'ig'o de la libr'o – unu'e, est'as bon'e vid'i, kiu'j est'as la koncern'a'j hom'o'j mem; ali'flank'e, la tiam'a aspekt'o de la bild'o'j tiel fort'e vek'as la etos'o'n de l' for'a'j temp'o'j. Bel'eg'e.

Resum'e

Ĝis nun en Esperant'o oni pov'is ricev'i nur svag'a'n bild'o'n pri Lidia: Is'a'j Dratwer – Lidj'a Zamenhof, Viv'o kaj ag'ad'o, 1980; li almenaŭ don'is la plej baz'a'j'n inform'o'j'n pri ŝi'a viv'o, kun'e kun plur'a'j leter'o'j ŝi'a'j el la Esperant'o-Muze'o en Vieno, kaj Juli'a'n Modest per si'a Ni viv'os! Dokument'a dram'o pri Lidia Zamenhof (Hungar'a Esperant'o-Asoci'o, (s.j., 1985?) don'is ebl'e iom roman'ig'it'a'n teatr'a'n impres'o'n.

Kaj nun, per ĉi traduk'o de tiu ĉi sufiĉ'e detal'e dokument'it'a biografi'o ni ricev'as pli firm'a'n bild'o'n pri ŝi.

Dum'leg'ad'e mi far'iĝ'is ĉiam pli sci'vol'a, kio en'tut'e en'est'os en la baldaŭ aper'ont'a La Original'a Verk'ar'o de Lidj'a Zamenhof: foj'foj'e la tekst'o de tiu ĉi biografi'o cit'as, foj'e iom resum'as el leter'o'j kaj ali'a'j verk'aĵ'o'j de Lidia: preleg'o'j, rakont'o'j, raport'aĵ'o'j – kiu'j kun'e promes'as impres'a'n tut'aĵ'o'n. Person'e, ekzempl'e, mi sci'vol'as pri ŝi'a ese'o „Voj'o'j de Di'o” (paĝ'o 330). Jam el plur'a'j cit'o'j ĉi-libr'e oni pov'as konstat'i, ke Lidia ankaŭ literatur'e hav'is talent'o'n. Sed al mi ne far'iĝ'is tut'e cert'e, kio ja konserv'iĝ'is el tio, kio'n ŝi verk'is. Bernhard Westerhoff redakt'is la baldaŭ'a'n volum'o'n. Do ni vid'os!

Wendy Heller: Lidia. La viv'o de Lidia Zamenhof, fil'in'o de Esperant'o. Traduk'is el la angl'a Bernhard Westerhoff. El'don'is Fel, Antverpeno, 2007. 398 paĝ'o'j. ISBN 9789077066362.

Ĉu vi parol'as solresole?

Solresol, la universal'a muzik'a lingv'o de Je'a'n François Sudre [ĵa frasŭá sidr] (1787-1862), baz'it'a sur la sep ton'o'j de la solfeĝ'o, mal'oft'e ricev'is la atent'o'n aŭ la respekt'o'n, kiu'n ĝi merit'as. Tamen, ĝi est'is la unu'a plan'lingv'o, kiu akir'is la sub'ten'o'n de general'o'j kaj ali'a'j potenc'ul'o'j, fam'a'j scienc'ist'o'j kaj kompon'ist'o'j, inter'naci'a'j ekspozici'o'j, institut'o'j de kler'ul'o'j kaj simil'e (se ne de amas'o'j da real'a'j lern'int'o'j kaj uz'ant'o'j), kaj tio por lingv'o, unu'e publik'e prezent'it'a jam 52 jar'o'j'n antaŭ la lanĉ'o de Volapuk'o kaj 60 jar'o'j'n antaŭ la Unu'a Libr'o de Esperant'o.

Iom da inform'o last'a'temp'e hav'ebl'is en Inter'ret'o, sed dum'long'e mal'facil'e est'is trov'i inform'o'j'n pri ĝi. Precip'e, parentez'e, en Briti'o: sufiĉ'e rar'a'j libr'o'j pri la lingv'o ŝajn'e mal'aper'is en nigr'a'n put'o'n for de la bret'o'j kaj de la ŝtat'a British Library en Londono, kaj de la Butler-bibliotek'o de Esperant'o-Asoci'o de Briti'o.

Nun fin'fin'e ni hav'as per ĉi tiu interes'a nov'a publik'aĵ'o de André Cherpillod la unu'a'n ampleks'a'n el'montr'o'n en Esperant'o de la universal'a muzik'a lingv'o de post la du'paĝ'a resum'o de Drezen de 1928/1931 en li'a Histori'o de la Mond'o'lingv'o. Malgraŭ la parti'an'a'j en'konduk'o kaj sekci'o pri histori'o, en kiu'j Cherpillod tut'e ne'neces'e emfaz'ad'as la super'ec'o'n de Esperant'o, la ceter'o est'as bon'e organiz'it'a kaj objektiv'a. Li prezent'as „plen'a'n analiz'a'n gramatik'o'n”, kies ekzempl'o'j foj'foj'e hant'e re'memor'ig'as pri la Fundament'a Ekzerc'ar'o, sed mank'as pli long'a'j tekst'o'j. Post'e li skiz'as la mult'a'j'n uz'ebl'a'j'n manier'o'j'n uz'i la lingv'o'propon'o'n: skrib'e (ne nur per la latin'a alfabet'o; eĉ kiel muzik'a'n partitur'o'n), parol'e, stenografi'e (per mal'long'ig'o'j, numeral'o'j, aŭ special'a skrib'sistem'o), kant'e, per'muzik'il'e, gest'e, per kolor'a'j lum'o'j aŭ fuze'o'j, kaj per frap'o'j aŭ bru'o'j per iu ajn rimed'o. (Cherpillod tiu'cel'e sugest'as inter'ali'e kalaŝnikov'o'n!) Kaj fin'e est'as ne'komplet'a, sed ilustr'a du'direkt'a vort'ar'o.

Mal'long'a, sed bon'a.

André Cherpillod: Dor'e Domilado Solresol (Mi parol'as solresole). Eld. La Blanchetière, Courgenard, 2008. 27 paĝ'o'j. ISBN 2906134813.

Lingv'o'famili'o, kiu ne ekzist'as

La titol'o de la libr'et'o est'as mis'nom'o, implic'ant'a, ke ja prav'ig'ebl'as filologi'a kun'grup'ig'o de la kelt'a'j lingv'o'j kun'e kun la semid'a'j lingv'o'j. Tamen, ajn'a ide'o, ke tiu'j du grup'o'j hav'as komun'a'n genealogi'a'n font'o'n, est'as defend'at'a de neni'u serioz'a nun'temp'a lingv'ist'o.

Tio'n nek cel'as, nek opini'as Cherpillod. En la ĉef'a part'o de si'a verk'o li el'montr'as list'o'n de 40 punkt'o'j pri simil'ec'o inter la du lingv'o'grup'o'j. Laŭ la verk'int'o, pri tia'j konverĝ'o'j „est'as ne'supoz'ebl'e, ke ili ĉiu'j est'us kaŭz'at'a'j de simpl'a hazard'o” (p. 124). Sed post'e, ekzamen'int'e la leksik'o'n de la du grup'o'j, li konklud'as, ke pro relativ'a mank'o de tie'a'j komun'a'j element'o'j ne pov'as tem'i pri genealogi'a rilat'o.

Li star'ig'as, do, konklud'a'n demand'o'n pri tio, kiu'j histori'a'j okaz'aĵ'o'j pov'us klar'ig'i tia'n situaci'o'n. Kiel solv'o'n li sub'ten'as la teori'o'n de la munkena profesor'o Theo Vennemann, ke influ'o de antikv'a'j kaj nun mal'aper'int'a'j parol'ant'o'j de semid'a'j lingv'o'j en Eŭrop'o okaz'ig'is trajt'o'j'n en la iam najbar'a'j aŭ anstataŭ'ont'a'j kelt'a'j lingv'o'j.

Sed ĉu la atest'aĵ'o'j ver'e sufiĉ'as, por far'i tia'n konklud'o'n? Kelk'a'j el la 40 punkt'o'j de Cherpillod ŝajn'as al mi mal'fort'a'j, ekzempl'e, li'a punkt'o 10: famili'nom'o'j hav'as la form'o'n „fil'o de ... ”. Cherpillod asert'as, ke tiu kutim'o ekzist'as en mal'mult'a'j ali'a'j lingv'o'j (p. 47), menci'ant'e kiel sol'a'n ali'a'n ekzempl'o'n la skandinav'a'j'n lingv'o'j'n. Tio simpl'e ne est'as ver'a, kaj ceter'e, tem'as ne pri lingv'a ec'o, sed kultur'a. Tra la mond'o oni pov'as trov'i tiu'n kutim'o'n: hungar'a'j nom'o'j kiel Pálfi (fi, fi'u = „fil'o”) kaj azerbajĝanaj kaj turk'a'j nom'o'j, fin'iĝ'ant'a'j per -oglu (= „fil'o”), tuj ven'as en la kap'o'n. En la kartvel'a nom'o Ioseb Besarionis Dze Ĝugaŝvili (la nask'o'nom'o de Stalin) est'as eĉ du tia'j patr'o'nom'a'j kompon'ant'o'j (dze = „fil'o”, ŝvili = „id'o”). Do, ĉu unik'a konverĝ'o, kie ne pov'as rol'i hazard'o? Ne.

Simil'e dub'ind'a'j est'as iu'j ali'a'j pretend'at'a'j konverĝ'o'j (ekzempl'e, pri la mal'kutim'ec'o de in'genr'a fin'aĵ'o „-a” (punkt'o 8) kaj plural'a fin'aĵ'o „-n” (punkt'o 12)), kaj almenaŭ unu punkt'o (20: adjektiv'o post la substantiv'o) est'as atend'ebl'a, se ne universal'a, sekv'o de ali'a trajt'o jam menci'it'a (18: post'a determin'ad'o, t.e. kap'vort'o en la komenc'o, mal'e al Esperant'o).

Tamen, eĉ se oni pov'as for'har'fend'i proporci'o'n de la punkt'o'j, ja rest'as ankoraŭ konsider'ind'a seri'o da koincid'o'j inter la du lingv'o'grup'o'j. Tut'e fascin'a tem'o. Ĉi tiu verk'o est'as bon'a komenc'o'punkt'o por iu, kiu vol'as esplor'i ĝi'n, eĉ se ĝi'a aŭtor'o jam decid'is si'a'n opini'o'n.

André Cherpillod: La kelt-semid'a'j lingv'o'j. Eld. La Blanchetière, Courgenard, 2008. 143 paĝ'o'j. ISBN 2906134791.

Port'e(b)la Ilustr'it'a Vort'ar'o

Ĉi tiu nov'a esperant'a vort'ar'o de Luiz Portella hav'as difin'o'j'n nur en Esperant'o kaj ankaŭ bild'o'j'n. Ĝi simil'as do iom'et'e al Piv (Plen'a Ilustr'it'a Vort'ar'o). Tamen, ĝi est'as A6-format'a kaj hav'as nur 98 paĝ'o'j'n, kaj mult'e mal'pli kost'as ol Piv. Ĉu Poŝ'a Ilustr'it'a Vort'ar'o? Ĉu Pag'ebl'a Ilustr'it'a Vort'ar'o? Fakt'e oni nom'as ĝi'n „Ilustr'it'a Orel (Oficial'a Radik'ar'o Esperant'a por Lern'ant'o)”.

Kio'n ĝi cel'as? Laŭ la Antaŭ'parol'o, ĝi serv'u kiel instru'il'o: lern'ant'e Esperant'a'n vort'o'n per Esperant'a difin'o, „oni kre'as rapid'a'n voj'o'n inter la koncept'o kaj la vort'o en Esperant'o, sen la de'voj'o de la traduk'o”. Mi trov'as tiu'n teori'o'n tre kred'ind'a – ankaŭ mi kred'as, ke oni klopod'u pens'i en la lern'at'a lingv'o – sed rest'as la problem'o, kiel oni difin'u la plej oft'a'j'n vort'o'j'n de la lingv'o, uz'ant'e nur tiu'j'n oft'a'j'n vort'o'j'n, tiel ke lern'ant'o efektiv'e kompren'u la difin'o'j'n. Ĉu la aŭtor'o sukces'is en tiu mal'facil'a task'o?

Sed antaŭ ol prov'i respond'i tiu'n demand'o'n, mi vol'as star'ig'i ali'a'n demand'o'n, kiu est'as kvazaŭ kviz'o por vi, la leg'ant'o, por kontrol'i vi'a'j'n „ĝeneral'a'j'n sci'o'j'n”: kiu gvid'is la atak'o'j'n en Nov-Jork'o je la 11a de septembr'o 2001? Not'u vi'a'n respond'o'n sur slip'o'n; post'e mi don'os la ĝust'a'n respond'o'n, kaj vi pov'os vid'i, ĉu vi sci'as pli bon'e ol la aŭtor'o de ĉi tiu vort'ar'o!

Ilustr'it'a Orel hav'as 2656 kap'vort'o'j'n (Piv2002 hav'as 46 000). Ĝust'e la plej oft'a'j vort'o'j est'as oft'e ankaŭ la plej mal'facil'e difin'ebl'a'j, special'e kiam oni dispon'as nur tiu'j'n vort'o'j'n por verk'i la difin'o'j'n. Do, kaŝ'u per vi'a man'o la post'a'n aline'o'n kaj prov'u diven'i, kiu'j'n vort'o'j'n oni cel'as per jen'a'j difin'o'j:

1. ag'em'a, labor'em'a.
2. et'a botel'o por kelk'a'j cel'o'j.
3. firm'e cert'ig'i.
4. grad'o de grand'ec'o.
5. grav'a societ'o.
6. liber'vol'a, sen'kontrol'a.
7. mir'i pro bel'ec'o aŭ super'ec'o.
8. preciz'a'j indik'o'j por ating'i iu'n aŭ i'o'n.
9. si'n vid'ig'i.
10. societ'o pri iu tem'o.
11. taŭg'ig'i i'o'n.
12. uz'i la orel'o'j'n.

Jen la solv'o'j:
1. aktiv'a.
2. ampol'o.
3. asert'i.
4. ampleks'o.
5. asoci'o.
6. arbitr'a.
7. admir'i.
8. adres'o.
9. aper'i.
10. akademi'o.
11. adapt'i.
12. aŭd'i (ne aŭskult'i).

Se vi trov'is tio'n facil'a, ver'ŝajn'e, vi est'as spert'a pri enigm'o'j. Pri'pens'u, tamen, ke lern'ant'o de Esperant'o dev'us kompren'i la difin'o'n, ne jam kon'ant'e la cel'it'a'n vort'o'n.

Per tiu'j ekzempl'o'j mi ne vol'as montr'i, ke la aŭtor'o fuŝ'e difin'is; mi eĉ ne pretend'as, ke ebl'as pli'bon'ig'i la difin'o'j'n. Mi vol'as nur montr'i, ke pri'skrib'i la signif'o'n de vort'o est'as mal'facil'e.

Krom pri'skrib'i la signif'o'n per vort'o'j, la aŭtor'o dispon'as du ali'a'j'n ĉef'a'j'n rimed'o'j'n. Unu est'as la ĉirkaŭ 520 bild'o'j. Nu, bild'o tre taŭg'as por klar'ig'i kelk'a'j'n vort'o'j'n, ekzempl'e „arane'o”, sed preskaŭ tut'e ne help'us por klar'ig'i ali'a'j'n, ekzempl'e „aper'i”. Ali'a rimed'o est'as la uz'ad'o de „scienc'a nom'o”. Ekzempl'e, la difin'o de „alaŭd'o” est'as „bird'o (Alauda)”.

Ceter'e, ĉi tio ne est'as la unu'a prov'o kre'i unu'lingv'a'n Esperant'a'n vort'ar'o'n sur'baz'e de la Baz'a Radik'ar'o Oficial'a: en 2001 aper'is Baz'a Esperant'a Radik'ar'o de Wouter Pilger. Avantaĝ'o'j de Ilustr'it'a Orel super tiu libr'o est'as la et'a format'o, la favor'a prez'o kaj la bild'o'j.

Mi apenaŭ trov'is erar'o'j'n en Ilustr'it'a Orel, sed mi not'as, ekzempl'e, ke „ŝi stat'as lac'a” (p. 8) ne est'as normal'a lingv'aĵ'o, kaj ke „la tut'o de arm'il'o'j” ne est'as bon'a difin'o de „arm'o”. Ceter'e, en la ĝeneral'a uz'ad'o la objekt'o de „adopt'i” mal'oft'e est'as hom'o, do ebl'e ne sufiĉ'as difin'i nur la senc'o'n „al'pren'i iu'n kiel si'a'n propr'a'n fil'o'n aŭ fil'in'o'n”.

Dum tem'as pri erar'o'j, mi respond'u la kviz'demand'o'n: la atak'o'j'n en Nov-Jork'o je la 11a de septembr'o 2001 gvid'is Muhamad Atta, kaj mi menci'as tiu'n ŝajn'e tut'e sen'rilat'a'n fakt'o'n, ĉar sur paĝ'o 10 de Ilustr'it'a Orel oni klopod'as klar'ig'i la korelativ'o'j'n (nom'ant'e ili'n tamen „pronom'o'j”) per ar'o da respond'o'j al KI-demand'o'j: Kie? En Uson'o. Kiel? Per aviad'il'o'j. Kiom? Ĉ. 3000 mort'o'j. Ktp. Rimed'o tre original'a, sed ebl'e mal'bon'gust'a aŭ eĉ ofend'a por iu'j. Por mi la ĉef'a problem'o est'as, ke ĉe „kiu” star'as „Osama bi'n Lad'e'n”. Nu, est'as ver'e, ke la uson'a'j amas'komunik'il'o'j kulp'ig'is li'n tuj post la atak'o'j, sed Osama mem asert'is, ke li eĉ ne est'is inform'it'a pri la atak'o'j. Li ne hav'is motiv'o'n por mensog'i, kaj oni ne hav'as motiv'o'n por ne kred'i li'n. Efektiv'e, en 2006, reprezent'ant'o de la uson'a federaci'a polic'o FBI dir'is publik'e, ke FBI hav'as „neni'a'n bon'a'n atest'aĵ'o'n por lig'i Bi'n Lad'e'n kun 9/11”. Osama ja est'as en list'o de hom'o'j serĉ'at'a'j de FBI, sed pro atak'o'j en Afrik'o en 1998, ne pro „9/11”; kontrol'u mem ĉe www.fbi.gov, se vi vol'as. Ĉu la aŭtor'o de Ilustr'it'a Orel intenc'e dis'vast'ig'as mit'o'n, aŭ ĉu li mem est'as viktim'o?

Resum'e, mi'a opini'o pri Ilustr'it'a Orel est'as, ke ĝi est'as bel'a libr'et'o, kiu ver'ŝajn'e bon'e vend'iĝ'os, ankaŭ pro la favor'a prez'o, kaj ver'ŝajn'e entuziasm'ig'os kelk'a'j'n lern'ant'o'j'n, sed ĝi'a util'o kiel vort'ar'o est'as lim'ig'it'a, ne ĉar la aŭtor'o mal'bon'e far'is ĝi'n, sed ĉar la uz'ad'o de unu'lingv'a vort'ar'o kun komenc'ant'o'j est'as mal'facil'a afer'o.

Se la kre'int'o'j de Ilustr'it'a Orel vol'as plu okup'iĝ'i pri leksikografi'o, kaj mi ja instig'us ili'n daŭr'ig'i, mi humil'e propon'as jen'a'j'n konsil'o'j'n. Unu'e, oni facil'e pov'us for'ig'i kelk'a'j'n vort'o'j'n. En tia vort'ar'o apenaŭ neces'as ekzempl'e: adept'o, akrid'o, alaŭd'o, ankr'o, apertur'o, apr'o, asemble'o, ... Du'e, oni pri'pens'u du'obl'ig'i aŭ tri'obl'ig'i la grand'o'n per al'don'o de mult'a'j ekzempl'o'j. En la nun'a versi'o preskaŭ tut'e mank'as ekzempl'o'j. Mi hav'as tamen teori'o'n (avert'o: mi est'as neni'a spert'ul'o pri instru'ad'o de lingv'o'j!), ke oft'e est'as pli facil'e lern'i fraz'er'o'n aŭ tut'a'n fraz'o'n ol unu'op'a'n vort'o'n. Lern'ant'e fraz'o'n, oni lern'as plur'a'j'n vort'o'j'n kaj ankaŭ la manier'o'n uz'i ili'n. (Ekzempl'e, kiel oni uz'u la verb'o'n „aparten'i”? La difin'o en la nun'a verk'o tut'e ne menci'as la prepozici'o'n „al”.) Do, se oni don'us mult'a'j'n traf'a'j'n ekzempl'o'j'n (sed ili dev'us est'i traf'a'j), ebl'e oni mult'e help'us lern'ant'o'j'n. Tri'e, kaj last'e, ... oni for'ig'u la menci'o'n pri la kar'a Osama!

Luiz Portella: Ilustr'it'a Oficial'a Radik'ar'o Esperant'a por Lern'ant'o. Baz'a Radik'ar'o Oficial'a de Akademi'o de Esperant'o kun difin'o'j. Pli ol 500 bild'o'j. Difin'o'j nur per radik'o'j, kiu'j est'as difin'it'a'j. Eld. Pentuvio, Brazilj'o, 2008. 98 paĝ'o'j. ISBN 978-85-60661-05-3.

Barakt'as fiŝ'ist'o'j ekster la akv'o

Strik'is mez'e de juli'o mil'o'j da japan'a'j fiŝ'ist'o'j. Ar'iĝ'is en Tokio 3000 reprezent'ant'o'j de la fiŝ'ist'o'j, postul'ant'e por si'a industri'o reg'ist'ar'a'n subvenci'o'n. De sur podi'o deklar'is sinjor'in'o Hatakejama Ecuko el la guberni'o Mijagi: „La prez'o de naft'o pli kaj pli alt'iĝ'as, sed fiŝ'prez'o'j neniam. Kotiz'o'j por pensi'o kaj san'asekur'o, impost'o'j, ĉio alt'iĝ'as. Se tiu situaci'o daŭr'os, ni ne pov'os viv'ten'i ni'n. Help'u ni'n!”

Fiŝ'kapt'ad'o mult'e de'pend'as de naft'o. Ĉirkaŭ 50 % de la el'spez'o'j de la fiŝ'ist'ar'o rilat'as al naft'o, ĉef'e pro ŝip'et'o'j. Last'a'temp'e la kost'o de naft'o kvar'obl'iĝ'is (de ekvivalent'o de 200 eŭr'o'j ĝis pli ol 800 eŭr'o'j por mil litr'o'j). Tamen fiŝ'ist'o'j ne pov'as al'don'i tiu'n krom'a'n el'spez'o'n al la prez'o'j de kapt'it'a'j fiŝ'o'j. La po'grand'ist'ar'o, hav'ant'e pli da fort'o ol la fiŝ'ist'ar'o, prem'as prez'o'j'n por afabl'i al konsum'ant'o'j.

Ost'et'o'j

Gust'o'j de konsum'ant'o'j pri fiŝ'o'j ŝanĝ'iĝ'is. Ili pli ŝat'as tia'j'n fiŝ'o'j'n kiel salm'o, tinus'o kaj seriolo (Seriola quinqueradiata), kiu'j'n oni pov'as facil'e kuir'i kaj manĝ'i sam'e kiel viand'o'n. Nun'temp'e hom'o'j est'as tiom okup'at'a'j, ke ili ne vol'as mal'rapid'e kuir'i kaj manĝ'i mal'grand'a'j'n fiŝ'o'j'n kun mult'a'j ost'et'o'j. Tamen por kapt'i tinus'o'j'n, fiŝ'ist'o'j dev'as vojaĝ'i al mal'proksim'a mar'o apud Sud-Afrik'o.

Tial al la kun'ven'o en Tokio ven'is mesaĝ'o de unu el tiu'j fiŝ'ist'o'j: „Estim'at'a ministr'o, ni nun kapt'as tinus'o'j'n 650 mejl'o'j'n sud'e de Kab'urb'o, Sud-Afrik'o, en mal'varm'eg'a'j vent'o'j. Ni aĉet'is naft'o'n en Kab'urb'o en juni'o kontraŭ 125 000 en'o'j (830 eŭr'o'j) por mil litr'o'j, 50 000 en'o'j'n (300 eŭr'o'j'n) pli mult'e'kost'e ol en januar'o. Ni ŝpar'is kaj ŝpar'is, sed ni ne pov'as tio'n plu far'i.”

Aviad'il'o

La tinus'o'j'n oni transport'as per aviad'il'o al Japani'o. Do oni mok'e dir'as, ke tinus'o'j, kiu'j ven'as al Japani'o, ne nur naĝ'as en la mar'o, sed ankaŭ flug'as en la aer'o. Ankaŭ por tio oni bezon'as naft'o'n.

Ekzist'as ali'a problem'o pri japan'a fiŝ'ad'o: mal'jun'iĝ'int'a'j fiŝ'ist'o'j. En 1984 est'is 440 000 fiŝ'kapt'ist'o'j en Japani'o, sed nun est'as nur 210 000. Dum la pas'int'a'j 20 jar'o'j la nombr'o du'on'iĝ'is, kaj 40 % de la fiŝ'ist'o'j est'as pli ol 65-jar'aĝ'a'j. Do pro naft'o-kost'o'j, ŝanĝ'iĝ'ant'a'j gust'o'j de konsum'ant'o'j kaj mal'jun'iĝ'ant'a fiŝ'ist'ar'o la japan'a fiŝ'industri'o tra'viv'as mal'facil'a'j'n temp'o'j'n.

Tamen konsum'ant'o'j ŝajn'e ne mult'e interes'iĝ'as pri tiu problem'o. En la vesper'a televid'o mult'as program'er'o'j pri frand'aĵ'o'j kaj ekzempl'e pri „rotaci-suŝi-restoraci'o'j”, kie oni sur'tabl'ig'as mal'mult'e'kost'a'j'n, sed bon'gust'a'j'n suŝi'o'j'n (suŝi'o: krud'a fiŝ'aĵ'o sur riz'bul'o). Tie infan'o'j kaj ge'patr'o'j manĝ'as kun feliĉ'a mien'o, tut'e ne sci'ant'e, kia'manier'e tiu'j fiŝ'aĵ'o'j ven'as al ili'a tabl'o.

Pentr'i ... ebl'e pent'i

Antaŭ ne'long'e en la alban'a ĉe'mar'a urb'o Durrës est'as mal'ferm'it'a ekspozici'o pri pentr'aĵ'o'j de ne'kon'at'a art'ist'o. Tem'is pri 23-jar'a alban'a el'migr'int'o al Italio, kiu tie est'is dum'viv'e en'prizon'ig'it'a pro murd'o. En la prizon'o vek'iĝ'is li'a talent'o pri pentr'ad'o.

Konsult'int'e kun si'a frat'in'o, li decid'is si'n dediĉ'i al pentr'ad'o. Rezult'e aper'is kelk'a'j dek'o'j da verk'aĵ'o'j tiel art'ism'a'j, ke li'a nask'iĝ'urb'o konsent'is star'ig'i ekspozici'o'n. La publik'o eg'e ŝat'is la pentr'aĵ'o'j'n, kiu'j spegul'as ne nur prizon'a'n viv'o'n sed ankaŭ, kaj ĉef'e, ekster'prizon'a'n ekzist'o'n, apart'e la gaj'ec'o'n de la natur'o kaj de la hom'a viv'o.

Kresk'as si'n'mort'ig'o'j

Last'a'j'n jar'o'j'n pli'mult'iĝ'is si'n'mort'ig'o'j en Albanio. Dum la pas'int'a'j ok monat'o'j pere'is propr'a'man'e 90 person'o'j. Statistik'e si'n'mort'ig'o'j okup'as la tri'a'n lok'o'n el 17 mort'o'kaŭz'o'j, tuj post trafik-akcident'o'j. Mort'ig'as si'n ĉef'e vir'o'j inter 19 kaj 45 jar'o'j. Tamen konstat'ebl'as si'n'mort'ig'o'j ankaŭ ĉe adolesk'o'j kaj pli aĝ'a'j alban'o'j.

Feri'o'j sen'feri'a'j

Kiel lern'ant'o'j pas'ig'as somer'a'n liber'a'n temp'o'n? En Japani'o la lern'ej'a jar'o komenc'iĝ'as en april'o kaj la unu'a lern'o'sezon'o fin'iĝ'as ĉirkaŭ la 21a de juli'o. Somer'a liber'temp'o ĝeneral'e daŭr'os dum 40 tag'o'j ĝis la fin'o de aŭgust'o.

Kio'n nun'a'j lern'ant'o'j far'as? Mult'a'j lern'as en privat'a lern'ej'o por kompens'i la ne'sufiĉ'a'n lern'ad'o'n en la lern'ej'o. Mult'a'j part'o'pren'as en sport'a trejn'ad'o organiz'it'a de lern'ej'a aŭ lok'a klub'o'j. En aŭgust'o mult'a'j vizit'as ge'av'o'j'n, akompan'at'e de la ge'patr'o'j. Fin'e de la monat'o mult'a'j hast'e fin'as somer'a'j'n lern'ej'a'j'n hejm'task'o'j'n.

Tamen en kelk'a'j urb'o'j lern'ant'o'j ne pov'as hav'i 40-tag'a'n liber'temp'o'n. Antaŭ du jar'o'j eduk'a'j komitat'o'j mal'long'ig'is je unu semajn'o la somer'a'n liber'temp'o'n. Laŭ la ĵurnal'o Asahi 10 % de la eduk'a'j komitat'o'j en Japani'o respond'as jes'e al la demand'o pri mal'long'ig'o. Ili cel'as mult'ig'i lern'o'hor'o'j'n, ĉar en 2002 komenc'iĝ'is eduk'ad'o laŭ nov'a gvid'lini'o kaj lern'o'hor'o'j mal'mult'iĝ'is.

Ŝarĝ'o

Tio mal'trankvil'ig'is ge'patr'o'j'n, kiu'j kritik'is la ministeri'o'n pri eduk'ad'o. La ministeri'o konsent'is re'form'i la gvid'lini'o'n, kaj ven'ont'jar'e en element- kaj mez-lern'ej'o'j pli'mult'iĝ'os lern'o'hor'o'j. Eduk'a'j komitat'o'j, kiu'j prov'e kaj anticip'e mal'long'ig'is la somer'a'n liber'temp'o'n, prav'ig'is si'n, dir'ant'e, ke ili cel'as evit'i tro da ŝarĝ'o al lern'ant'o'j.

Tamen enket'it'e, 75,5 % de mez'lern'ej'an'o'j kaj 43,0 % de element'lern'ej'an'o'j respond'is, ke mal'long'ig'o de la feri'o'j tut'e ne est'as bon'a. Ven'as kritik'o'j ankaŭ de ge'patr'o'j: „Lern'ant'o'j ne pov'as part'o'pren'i en sport'a trejn'ad'o”, „Lern'ant'o'j ne kompren'as, kial ili dev'as ir'i al lern'ej'o, dum ili'a'j ge'frat'o'j en super'a mez'lern'ej'o feri'as hejm'e”, „Somer'a liber'temp'o don'as al lern'ant'o'j ŝanc'o'n pas'ig'i temp'o'n laŭ'plaĉ'e kun si'a'j famili'an'o'j kaj en la natur'o” ktp (laŭ la ĵurnal'o Asahi).

Instru'ist'o'j

Dum'e, kiel instru'ist'o'j pas'ig'as somer'a'n liber'temp'o'n? Kiam mi far'iĝ'is instru'ist'o en super'a mez'lern'ej'o en 1965, ankaŭ instru'ist'o'j feri'is. Tamen en 1970aj jar'o'j la situaci'o pli kaj pli ŝanĝ'iĝ'is. La eduk'a komitat'o en mi'a guberni'o ek'argument'is, ke liber'temp'o dum somer'o kaj vintr'o est'as por lern'ant'o'j, sed ne por instru'ist'o'j, ĉar tiu'j ricev'as salajr'o'n. Kiam mi eks'iĝ'is kiel instru'ist'o antaŭ 15 jar'o'j, mi ne rajt'is feri'i dum somer'o.

Tamen la nun'a situaci'o est'as mal'pli bon'a. Eĉ antaŭ'e instru'ist'o'j dev'is hav'i special'a'n kurs'o'n dum somer'o aŭ ali'temp'e en la 1a, 3a, 5a, 10a, 15a, 20a jar'o post instru'ist'iĝ'o. Nun krom tiu'j kurs'o'j, instru'ist'o'j dev'as hav'i 30 lecion'o'j'n en universitat'o en ĉiu 10a jar'o por re'nov'ig'i si'a'n instru'ist'a'n kvalifik'o'n.

Dum'viv'e valid'a

Antaŭ'e tiu kvalifik'o est'is dum'viv'e valid'a, sed last'a'n juni'o'n la reg'ant'a'j parti'o'j lim'ig'is la valid'period'o'n de la kvalifik'o al 10 jar'o'j, pretekst'ant'e, ke ĝi eksklud'u mal'bon'kvalit'a'j'n instru'ist'o'j'n. Mi tamen opini'as, ke ĝi'a ver'a intenc'o est'as eksklud'i politik'e aktiv'a'j'n, sindikat'an'a'j'n instru'ist'o'j'n, por ke eduk'ad'o serv'u ne al la popol'o sed ankaŭ al la ŝtat'o.

Ĉi-jar'e 118 universitat'o'j organiz'is kurs'o'j'n, en kiu'j instru'ist'o'j ricev'as 12 lecion'o'j'n pri eduk'a politik'o kaj 18 lecion'o'j'n pri si'a fak'o. Ĉiu'n jar'o'n 100 000 instru'ist'o'j ĉe'est'os tiu'j'n kurs'o'j'n, do ankaŭ universitat'a'j instru'ist'o'j dev'as mult'e labor'i dum la somer'o. Kio'n nask'as okup'it'a liber'temp'o al Japani'o? Pli kler'a'j'n lern'ant'o'j'n kaj instru'ist'o'j'n, kaj pli glor'a'n Japani'o'n? Ebl'e ne.

Ha ha kaj aH aH

Est'as bon'e kon'at'e, ke rid'o'j mal'mult'ig'as mens'a'j'n streĉ'o'j'n kaj fort'ig'as korp'a'n imun'ec'o'n. Tamen, por san'o, kiom da rid'o'j neces'as? Profesor'o Kimura Jooĵi de la Kansaja Universitat'o, Japani'o, komenc'is esplor'i la sekret'o'n de rid'o'j.

Ĝis nun oni atent'is nur mien'o'j'n kaj voĉ'o'j'n de rid'ant'o'j, sed Kimura esplor'is la mov'o'j'n de la diafragm'o. En eksperiment'o li trov'is, ke, kiam oni el'kor'e rid'as, nur la diafragm'o trem'as. Profit'ant'e tiu'n el'trov'o'n, li invent'is port'ebl'a'n rid'mezur'il'o'n, kiu'n ĝis la fin'o de la jar'o li pov'os vend'i.

Li dir'as: „Mult'a'j hom'o'j est'as tro konsci'a'j pri si'a san'o, pren'ant'e medikament'o'j'n kaj mal'trankvil'iĝ'ant'e pro sang'o'prem'o kaj glukoz'o.”

Tamen ne tia'j'n afer'o'j'n oni mezur'u, sed rid'kvant'o'n. Laŭ la profesor'o oni dir'u al si: „Aha, hodiaŭ ankoraŭ mank'as 500 aH (unu'o de rid'o'j) al mi. Mi ĝu'u tradici'a'j'n komik'a'j'n rakont'o'j'n kaj rid'u.” Tiel, opini'as Kimura, nepr'as viv'i.

Vintr'a ban'ad'o

Ban'i si'n vintr'e en mal'varm'eg'a mar'o, river'o aŭ lag'o est'as ekstrem'a ŝat'okup'o de ĉirkaŭ 120 000 finn'o'j. Se la akv'o jam frost'iĝ'is, oni far'as tru'o'n en la glaci'o'n kaj si'n ban'as. Se la tru'o ferm'iĝ'as pro la frost'a veter'o, est'as uz'at'a elektr'a kirl'il'o por ten'i ĝi'n mal'ferm'it'a. La ŝat'ant'o'j de vintr'a ban'ad'o ven'as al si'a glaci'tru'o ĉiu'tag'e, aŭ mal'pli oft'e, sed tamen ripet'e. En ban'kostum'o, kun ĉap'o sur'kap'e kaj oft'e gant'o'j sur'man'e, ili tremp'as si'n en la akv'o'n kaj rond'naĝ'as dum kelk'a'j minut'o'j. Post'e ili el'akv'iĝ'as fier'a'j kaj feliĉ'a'j.

Kial?

La mal'varm'eg'a akv'o (temperatur'o nul'a aŭ kelk'grad'e plus'a) akcel'as la sekreci'ad'o'n de streĉ'hormon'o'j, mal'alt'ig'as la sang'o'prem'o'n, ig'as la haŭt'o'n pli elast'a, bon'humor'ig'as, don'as psik'a'n fort'o'n kaj feliĉ'ig'a'n sent'o'n de bon'fart'o, kuraĝ'o kaj el'ten'em'o. Post'e oni el'ten'as pli facil'e la ŝarĝ'o'j'n kaj anim'a'n streĉ'o'n en la viv'o. Iu'j dir'as ankaŭ, ke la glaci'akv'a ban'ad'o help'as kontraŭ migren'o kaj reŭmat'ism'o.

Kie?

La tru'o por la ban'ad'o pov'as est'i mem'far'it'a: ĉe propr'a strand'o aŭ ĉe publik'a ban'ej'o, pri'zorg'at'a municip'e aŭ de klub'o de hobi'ul'o'j. La finn'a ĉef'urb'o Helsink'o dispon'ig'as pli ol 20 vintr'a'j'n sub'ĉiel'a'j'n ban'ej'o'j'n al ŝat'ant'o'j de vintr'a ban'ad'o. Ĉe la du'on'o el ili apud'e star'as hejt'at'a saŭn'o, ĉe la ali'a'j varm'ig'at'a vest'o'ŝanĝ'ej'o. Tamen prefer'ebl'as, ke oni varm'ig'u si'n en la saŭn'o nur post la mal'varm'a ban'o. Unu'e oni en'ir'u trankvil'e kaj mal'rapid'e la mal'varm'eg'a'n akv'o'n, kies temperatur'o oft'e est'as mult'grad'e pli alt'a ol tiu de la aer'o (minus'a'j grad'o'j ĝis 10-20). La uz'ant'o'j de la serv'o'j pag'as 10-150 eŭr'o'j'n.

Kia glaci'tru'o?

La tru'o mezur'as almenaŭ 3 m x 3 m, kaj la akv'o dev'us profund'i almenaŭ 1,5 metr'o'j'n ĉe la en'ir'a ŝtup'ar'et'o. Se la akv'o flu'as, est'as grav'e ĉirkaŭ'i la glaci'tru'o'n per ret'o sub'akv'a tiel, ke neni'u si'n'ban'ant'o sub'glaci'iĝ'u (danĝer'o de sen'el'ir'ej'o, sufok'iĝ'o, hipo'termi'o). La pad'o al la tru'o ne est'u glit'ig'a: oni sur'ŝut'u ĝi'n per sabl'o aŭ sal'o kaj ĝi hav'u varm'ig'ebl'a'n mat'o'n ĉe la fin'o. La en'akv'ig'a ŝtup'ar'et'o hav'as gard'rel'o'j'n ambaŭ'flank'e. Oni pov'as uz'i el'akv'ig'a'n ŝnur'eg'o'n kun nod'o'j por help'i la el'ir'ad'o'n el la glaci'tru'o. Ĉiu ban'ej'o dev'as nepr'e dispon'i pri sav'ring'o kaj ĵet'ebl'a sav'ŝnur'eg'o.

Ĉu hobi'o aŭ sport'o? Tio'n vi mem decid'u. Ver'dir'e okaz'as en Finnlando ankaŭ vintr'a'j naĝ'o'konkurs'o'j en sub'ĉiel'a'j basen'o'j, sed tio est'as jam ali'a afer'o.

La tulamora tomb'ej'o

Ĉiu esperant'ist'o, kiu kon'as la literatur'o'n, re'kon'as la nom'o'n de Karolo Piĉ kaj la titol'o'n de li'a roman'o La litomiŝla tomb'ej'o. Ankaŭ ĉi tiu ese'et'o tem'as pri tomb'ej'o, kvankam ne en Ĉeĥi'o, sed en la irlanda kamp'ar'a urb'o Tulamore. Tiu, kiu promen'as en la tulamora tomb'ej'o, tie trov'os divers'a'j'n unik'a'j'n interes'aĵ'o'j'n.

Fremd'ul'o ebl'e surpriz'iĝ'os, ke mal'mult'a'j tomb'o'ŝton'a'j sur'skrib'o'j en la tomb'ej'o (kaj ali'lok'e en Irlando) est'as en la irlanda (gael'a) lingv'o. Kutim'e, la nom'o kaj ali'a'j detal'o'j pri la for'pas'int'o aper'as en la angl'a, kvankam kelk'foj'e la epigraf'o inkluziv'as ankaŭ tradici'a'n cit'aĵ'o'n en la irlanda. Fakt'e, la plej grand'a monument'o en la tulamora tomb'ej'o hav'as tut'gael'a'n sur'skrib'o'n gravur'it'a'n en antikv'a'j irlandaj manuskript'a'j liter'o'j, sed tio est'as escept'o.

Pro tio, ke la Irlanda Respublik'o est'as precip'e katolik'a land'o, grand'a spac'o en la tomb'ej'o est'as dediĉ'it'a al la tomb'o'j de monaĥ'in'o'j. Ali'lok'e, kelk'a'j unu'op'a'j ŝton'o'j memor'ig'as pri irland'an'o'j en'ter'ig'it'a'j en Uson'o, land'o, kiu akcept'is mult'a'j'n irlandajn el'migr'int'o'j'n ek'de la Grand'a Mal'sat'o mez'e de la 19a jar'cent'o ĝis la fin'a'j jar'dek'o'j de la 20a.

Kelt'a kruc'o

La plej ŝat'at'a'j kaj karakteriz'a'j monument'o'j konsist'as el gravur'it'a'j kolon'o'j en la form'o de antikv'a kelt'a kruc'o, vid'ebl'a en arkeolog'ej'o'j kaj tomb'ej'o'j en la tut'a insul'o. Tiu ĉi desegn'o, kvazaŭ simbol'o de kelt'a krist'an'ism'o, hav'as cirkl'o'n super la du brak'o'j de la kruc'o.

Post la fin'o de la unu'a mond'milit'o, kaj la sam'temp'a sen'de'pend'ig'a ribel'o kontraŭ brit'a reg'ad'o, ĝis la est'iĝ'o de pli pac'a situaci'o en Nord-Irlando, en la last'a jar'dek'o de la 20a jar'cent'o, irland'an'o'j, kies famili'an'o'j milit'serv'is en la brit'a arme'o dum la mond'milit'o'j, hont'is pri la supoz'at'a „perfid'o” de irlanda patriot'ism'o. Pro tio, kvankam mil'o'j da jun'a'j irland'an'o'j mort'is en la milit'o'j (malgraŭ la oficial'a neŭtral'ec'o de la Respublik'o en la du'a), preskaŭ neni'u irlanda famili'o aŭdac'is mal'kaŝ'i la fakt'o'n per tomb'o'ŝton'o memor'e al si'a'j milit'a'j mort'int'o'j.

Tiu'j, kiu'j mort'is dum la irlanda sen'de'pend'ig'a milit'o kaj en la en'land'a milit'o, kiu ĝi'n sekv'is, est'is honor'ig'it'a'j per monument'o'j. Tamen, nur preskaŭ fin'e de la 20a jar'cent'o aper'is en irlandaj tomb'ej'o'j nov'a'j tomb'o'ŝton'o'j memor'e al la mond'milit'a'j mort'int'o'j. Est'as strang'e trov'i tia'j'n surpriz'e nov'aspekt'a'j'n tomb'o'ŝton'o'j'n kun detal'o'j pri jun'a'j irland'an'o'j mort'int'a'j inter 1914 kaj 1918 en t.n. irlandaj regiment'o'j de la brit'a arme'o.

Rul'dom'o'j kaj tend'o'j

En Irlando est'as plur'a'j mil'o'j da famili'o'j, kiu'j laŭ'tradici'e viv'as kiel nomad'o'j en rul'dom'o'j kaj tend'o'j, kvankam ili ne est'as de cigan'a de'ven'o. Antaŭ'e tiu komun'um'o, angl'e „tinkers” (stan'ist'o'j, kaldron'ist'o'j,) gael'e tincéirí), vend'is kaj aĉet'is ĉeval'o'j'n. Modern'a soci'o ne plu bezon'as man'far'it'a'j'n kaldron'o'j'n kaj sitel'o'j'n, kaj la nomad'o'j taks'as la nom'o'n „tinker” insult'o.

Ili nom'as si'n hodiaŭ „travellers” (vojaĝ'ant'o'j; gael'e: lucht siúil). Mult'a'j viv'as mal'cert'e, danĝer'e kaj kelk'foj'e mizer'e, flank'e de ŝose'o'j. Tamen ali'a'j pli bon'stat'a'j nomad'o'j sukces'as gajn'i sufiĉ'e da mon'o por pli luks'e sub'ten'i si'n. Tiu'j last'a'j, pas'ig'ant'e la viv'o'n sen fiks'it'a dom'o, ŝat'as impon'a'j'n monument'o'j'n post si'a mort'o. Pro tio, kelk'a'j el la plej grand'a'j kaj ornam'it'a'j monument'o'j en la tulamora tomb'ej'o kaj ali'lok'e en Irlando trov'iĝ'as sur la tomb'o'j de nomad'o'j.

La unu'a nomad'a monument'o en la tomb'ej'o pomp'as el nigr'a marmor'o, kun grand'a rand'o: ĝi est'as alt'a tomb'o'ŝton'o kun epigraf'o en or'a'j liter'o'j, flank-kolon'o'j bel'ig'it'a'j per or'um'it'a'j flor'o'j, statu'o'j de la sankt'a virg'ul'in'o kaj sankt'ul'o'j, flor'uj'o'j, gravur'it'a'j slab'et'o'j donac'it'a'j de divers'a'j famili'an'o'j, marmor'a pied'pilk'o sur piedestal'o, kaj antaŭ'a marmor'a genu'kusen'o kun or'um'it'a invit'o „Stay and Chat” („Rest'u kaj babil'u”).

Glas'o da Guinness

La du'a monument'o trov'it'a est'as simil'a: el nigr'a marmor'o, riĉ'e or'um'it'a, kun al'don'aĵ'o de grand'eg'a rozari'o pend'ant'a sur la tomb'o'ŝton'o, or'um'it'a'j bild'o'j de kamion'et'o kaj nomad'a ĉar'um'o, kaj en la mez'o, sur la marmor'a plank'o, piedestal'o, sur kiu star'as grand'a glas'o da irlanda porter'o (nigr'a bier'o) Guinness [gínes].

Post funebr'aĵ'o'j, anstataŭ mal'grand'a'j flor'buked'o'j, la nomad'o'j kutim'as las'i sur la tomb'o grand'eg'a'j'n panel'o'j'n el art'e'far'it'a'j plast'a'j flor'o'j aranĝ'it'a'j en la form'o de la nom'o, krom'nom'o, aŭ titol'o de la for'pas'int(in)o. Unu salut'as „Grandad Baldy” („Av'o Kalv'ul'o”); ali'a deklar'as, en kripl'ig'it'a poŝ'telefon'a ĵargon'o, „I love u Mum” („Mi am'as vi'n, pa'nj'o ”).

La irlandaj nomad'o'j kutim'e ge'edz'iĝ'as, kiam ili est'as tre jun'a'j. Plej patos'a tomb'o est'as tiu de jun'a (30-jar'a) nomad'a vir'in'o. Simil'a al la ali'a'j monument'o'j (el nigr'a marmor'o, sed kun mult'a'j gravur'it'a'j memor'slab'et'o'j en form'o de kor'o'j kaj unu kiel mal'ferm'it'a libr'o), ĝi inform'as, ke la for'pas'int'in'o mort'is, nask'ant'e infan'o'n, kiu ne super'viv'is, kaj pli'e post'las'is kvin fil'o'j'n, kvar fil'in'o'j'n kaj 17 ge'nep'o'j'n, plus nev'o'j'n kaj nev'in'o'j'n. Ĝi atest'as, ke la viv'o de nomad'o'j ne ĉiam est'as feliĉ'a, kaj ili'a'j mort'o'j oft'e est'as tragik'a'j.

Ankaŭ pri la tulamora tomb'ej'o ebl'us verk'i roman'o'n.

Ĉiam'as iam'a am'o

Antaŭ ne'long'e divorc'is jun'a par'o el la sud'a ĉe'mar'a urb'o Vlora. Post'e ambaŭ komenc'is serĉ'i nov'a'n partner'o'n per inter'ret'a'j babil'ej'o'j. Ili prezent'is si'n en la elektron'ik'a medi'o per kaŝ'nom'o'j kaj tiu'manier'e virtual'e renkont'iĝ'is. Sekv'is vid-al-vid'a renkont'iĝ'o – kaj kiom grand'is la surpriz'o, kiam la iam'a'j ge'edz'o'j de'nov'e si'n vid'is. Re'flam'iĝ'is am'o kaj re'unu'iĝ'is la par'o.

Ĉu ver'a katolik'o?

Laŭ oficial'a statistik'o 79 % de la litovoj est'as rom'katolik'o'j. Malgraŭ tio, ke katolik'o est'as konsider'at'a tiu, kiu est'as oficial'e bapt'it'a, pli grand'a part'o de litovaj katolik'o'j ne est'as ver'a'j – ili mal'oft'e vizit'ad'as preĝ'ej'o'n, ili'a ĉiu'tag'a viv'o est'as iom for de katolik'a'j doktrin'o kaj regul'o'j. Pri si'a katolik'ec'o ili re'memor'as nur ĉe ge'edz'iĝ'o aŭ funebr'a ceremoni'o.

Ideal'a katolik'o est'as tiu, kiu fest'as la „Sinjor'a'n tag'o'n”, dimanĉ'o'n. Ĝeneral'e la litovoj amas'vizit'as si'a'j'n preĝ'ej'o'j'n nur dum la tag'o de la mort'int'o'j, Krist'nask'o kaj Pask'o. La litova eklezi'o tiu'rilat'e hav'as modest'a'n postul'o'n: neces'as almenaŭ unu'foj'e dum la jar'o, Pask'e, far'i konfes'o'n kaj akcept'i komuni'a'n sakrament'o'n.

Litovaj soci'olog'o'j rimark'ig'as, ke dum mult'a'j jar'o'j 79 % de la litovoj ident'ig'as si'n kiel katolik'o'j. Tio ne signif'as, ke ĉiu'j est'as praktik'ant'a'j katolik'o'j. Pri si'a katolik'ec'o la popol'o sen'kaŝ'e deklar'is nur de post la ŝtat'a sen'de'pend'iĝ'o en la jar'o 1990. Sam'temp'e al'don'ind'as, ke la litovaj katolik'o'j est'as dis'part'ig'ind'a'j en du kamp'o'j: ne ver'a'j kaj ver'a'j, kies ĉiu'tag'a viv'o strikt'e baz'iĝ'as sur katolik'a'j valor'o'j. Al la last'a'j aparten'as ĉirkaŭ kvin'on'o de la litova soci'o.

Krom'e, spert'ul'o'j parol'as pri si'a'spec'a soci'a prem'o – dev'ig'o est'i katolik'o. Ekzempl'e, est'as norm'o ge'edz'iĝ'i en la preĝ'ej'o, malgraŭ ke Litovio est'as unu el la progres'int'a'j EU-land'o'j laŭ statistik'o de divorc'o'j. Dum la unu'a'j jar'o'j post la re'sen'de'pend'iĝ'o rimark'iĝ'is pli grand'a kvant'o de tiu'j, kiu'j ne'is ajn'a'n konfesi'o'n, malgraŭ ke nun la plej grand'a part'o deklar'as si'n katolik'o'j. Dum la sovetia period'o la kred'ant'o'j est'is en mal'favor'a situaci'o. Post la re'sen'de'pend'iĝ'o, kontraŭ'e: ne est'as bon'mor'e est'i laik'o, kio est'as konsider'at'a kiel post'rest'aĵ'o, relikv'o de la sovetiaj temp'o'j.

Tamen la litova eklezi'o ne mal'trankvil'iĝ'as pri la religi'em'o de si'a'j sam'land'an'o'j. Se oni kompar'as ĝi'n kun la situaci'o en ali'a'j land'o'j de Eŭrop'o, kie preĝ'ej'o'n vizit'ad'as nur 4-5 % de la katolik'o'j, Litovio aspekt'as tut'e normal'e. La kvant'o de edz'iĝ'o'j en la preĝ'ej'o daŭr'e kresk'as. Pli bedaŭr'ind'e est'as, ke pri si'a katolik'ec'o mult'a'j litovoj memor'as nur, kiam ili intenc'as ge'edz'iĝ'i aŭ dev'as en'tomb'ig'i proksim'ul'o'j'n.

En pas'int'jar'a soci'ologi'a enket'o evident'iĝ'is, ke 80,2 % de la respond'int'o'j atribu'as si'n al rom'katolik'o'j, 2,7 % al la ortodoks'a krist'an'ism'o, 0,7 % al mal'nov'rit'an'o'j, 0,6 % al evangeli'a'j luter'an'o'j, 0,4 % al re'form'it'o'j. Ĉiu dek'a indik'is pri neni'a aparten'o al religi'o. 33 % de la respond'int'o'j indik'is, ke preĝ'ej'o'n ili vizit'as nur dum religi'a'j fest'o'j, Krist'nask'o kaj Pask'o, 17 % tio'n far'as nur unu'foj'e en la jar'o aŭ eĉ pli mal'oft'e, 16 % almenaŭ unu'foj'e en monat'o, 9 % kelk'foj'e dum monat'o, 8 % almenaŭ unu'foj'e en semajn'o. 13 % ne vizit'as preĝ'ej'o'n kaj ne part'o'pren'as religi'a'j'n ceremoni'o'j'n. Malgraŭ ĉio 78,6 % si'n kvalifik'as kiel kred'ant'o'j'n kaj 16,4 % kiel indiferent'a'j'n al religi'o.

Fi-no

Laŭ'raport'e est'is arest'it'a en restoraci'o en Sarajevo 33-jar'aĝ'a uson-bosnia afer'ist'o, Damir Fazlić. Tiu far'iĝ'is cel'punkt'o de fi'kampanj'o en Albanio, kie opozici'an'o'j dir'is, ke Fazlić ne nur komplic'is kun la reg'ist'ar'o en arm'il'trafik'ad'o, sed ankaŭ rilat'is kun la murd'ist'o'j de la serb'a ĉef'ministr'o Đinđić.

Tamen kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e Fazlić aper'is en la alban'a televid'o, dir'ant'e, ke ne li, sed ali'a afer'ist'o est'as arest'it'a en la restoraci'o. Krom'e li mal'kaŝ'is, ke li ven'is al Albanio por korekt'i fi'fam'o'j'n pri si'a kondut'o.

Li dir'is, ke li help'is la Demokrati'a'n Parti'o'n de Albanio re'akir'i potenc'o'n kaj tut'e moral'e rilat'is kun la nun'a reg'ist'ar'o. Li atent'ig'is ankaŭ, ke dum kvar'jar'a esplor'o pri la mort'ig'o de Đinđić eĉ ne unu foj'o'n est'as menci'it'a li'a nom'o. Tiel fin'iĝ'is la fi'kampanj'o kontraŭ Fazlić kaj la reg'ant'a parti'o alban'a.

Model'o de inter'religi'a harmoni'ec'o

Antaŭ ne'long'e respond'ec'ul'o de la Eŭrop'a Komision'o deklar'is, ke la alban'o'j, en'ir'ant'e Eŭrop'a'n Uni'o'n, al'port'os almenaŭ du trezor'aĵ'o'j'n: gast'em'ec'o'n kaj inter'religi'a'n solidar'ec'o'n. La gast'em'o est'as jam sankci'it'a ankaŭ en la pra'a mor-kod'o alban'a (la tiel nom'at'a Kanuni i Lekë Dukagjinit aŭ „Kanon'o – leĝ'ar'o – de Lek Dukaĝini”, princ'o el la 15a jar'cent'o), kie oni sub'strek'as, ke „la hejm'o de la alban'o est'as sam'temp'e la hejm'o de Di'o kaj la gast'o”.¹ Kaj inter'religi'a harmoni'ec'o kaj solidar'ec'o est'as jam kon'at'a en ĉiu'j teritori'o'j kie loĝ'as amas'e sur si'a propr'a teritori'o alban'a'j etn'ul'o'j (nom'e en Albanio, Kosovo, sud'a Serbi'o, okcident'a Makedonio, sud'a Montenegro, nord'a Greki'o).

Ĉe alban'o'j la islam'an'o'j, en la last'a'j jar'cent'o'j, konsist'ig'as la pli'mult'o'n de la loĝ'ant'ar'o. (Respektiv'e en Albanio 70 %, en Kosovo 90 %, en okcident'a Makedonio 95 %, en sud'a Montenegro 90 %, en sud'a Serbi'o 80 %, sed nur mal'pli'mult'e en nord'a Greki'o).

Histori'e neniam okaz'is fort'a'j kverel'o'j kaj mal'pac'iĝ'o'j inter islam'an'o'j, katolik'o'j kaj ortodoks'a'j krist'an'o'j en tiu'j teritori'o'j, eĉ dum la grand'a'j tut'mond'a'j kriz'o'j (ambaŭ mond'milit'o'j ekzempl'e). Izol'it'a'j incident'o'j, kiu'j okaz'is en Kosovo dum la last'a tie'a milit'o, laŭ'dir'e tut'e ne koncern'as la alban'a'n popol'o'n, sed nur ŝtel'ist'o'j'n kaj krim'ul'o'j'n, kiu'j dezir'is profit'i el la ĥaos'o.

Last'a'temp'e mi vizit'is de'nov'e Kosovon kaj special'e la urb'o'n Ferizaj, en kies centr'o star'as du mal'sam'religi'a'j monument'o'j, unu grand'a moske'o kun du minaret'o'j kaj unu bel'eg'a ortodoks'a preĝ'ej'o, ambaŭ restaŭr'it'a'j last'a'temp'e. Ambaŭ konstru'aĵ'o'j situ'as en la sam'a kort'eg'o, unu apud la ali'a, kaj la kred'ant'o'j de ambaŭ religi'o'j en'ir'as sen'problem'e en la sam'a'n kort'o'n por preĝ'i al Di'o en si'a'j mal'sam'a'j sankt'ej'o'j. Tio efektiv'e jam daŭr'as jar'cent'o'j'n kaj sam'e okaz'as hodiaŭ.

Kritik'ant'o'j atent'ig'as, ke tiu mal'nov'a leĝ'ar'o sankci'as ankaŭ sang'a'n venĝ'o'n. (Not'o de la redaktor'o.)

La Help'ant'o

La pord'o'j glit-mal'ferm'iĝ'is, kaj li en'ir'is la lift'o'n. La unu'nur'a ali'a vetur'ant'o kontrol'is li'n, dum li en'paŝ'is, kaj post'e re-mal'lev'is la kap'o'n. La buton'o por la ter'a etaĝ'o jam lum'et'is, do li nur apog'is je la mal'antaŭ'a mur'o, dum la pord'o'j ferm'iĝ'is.

Neni'u parol'is.

Kiam la lift'o halt'is, li atend'is, ĝis la ali'a person'o el'ir'is, tiam marŝ'is mal'rapid'e el la konstru'aĵ'o en la bril'a'n juni'a'n tag'o'n. Star'ant'e ekster la pord'o'j, ĝis la okul'o'j kutim'iĝ'is al la sun'lum'o, li pri'pens'is kio'n far'i. Li hav'is neni'a'n rendevu'o'n por ating'i, kaj neni'u li'n atend'is. Li loĝ'is sol'a post la mort'o de si'a edz'in'o en la pas'int'a jar'o, kaj li'a'j fil'o'j loĝ'is ekster'ŝtat'e. Benk'o antaŭ li en la kort'o ŝajn'e vok'is li'n, do li marŝ'is al ĝi kaj sid'iĝ'is.

Font'o en form'o de kaduce'o ŝpruc'is en or'fiŝ'plen'a lag'et'o antaŭ li. Infan'o'j lud'is ĉe ĝi kaj ĉirkaŭ ĝi. Kiel jun'a arkitekt'o, (kiom da jar'o'j pas'int'a'j?) li help'is dezajn'i ĉi tiu'n kort'o'n ĉe la universitat'a hospital'o kiel si'a'n unu'a'n projekt'o'n post la kolegi'o. Super la arb'o'j kaj dom'o'j trans la strat'o vid'ebl'is la supr'o de la Fiŝburna Ofic'ej'o, kiu est'is unu el li'a'j last'a'j grav'a'j projekt'o'j, antaŭ ol li emerit'iĝ'is, jam kvin jar'o'j'n antaŭ'e. Ŝajn'is al li iom ironi'e, ke li elekt'is ripoz'i ĉi tie, vid'ant'e kaj la komenc'o'n kaj la fin'o'n de si'a profesi'a labor'o. Koincid'o? Ebl'e. Li tio'n ne kred'is.

Li ne rimark'is la et'a'n blank'har'ul'o'n ek'sid'i ĉe la ali'a flank'o de la benk'o, sed kiam li hazard'e rigard'is flank'e'n, tie li est'is. Li port'is net'a'n komplet'o'n kun aŭdac'e hel'verd'a kravat'o, kvazaŭ pec'o de la gazon'o nod'it'a ĉirkaŭ la nuk'o. Li'a'j pied'o'j apenaŭ ating'is la ter'o'n. La et'ul'o rimark'is li'a'n rigard'o'n kaj ek'parol'is.

„Mal'bon'a'j'n nov'aĵ'o'j'n?”

Li turn'is la kap'o'n for de la et'ul'o. „Jes. Mal'bon'a'j'n nov'aĵ'o'j'n.”

„Mi est'as bon'a aŭskult'ant'o. Ĉu vi vol'as parol'i pri ili?”

Li ne est'is kutim'e parol'em'a kun fremd'ul'o'j, sed ial li komenc'is parol'i pri si'a'j problem'o'j al la et'a gnom'aspekt'a hom'o. Li rakont'is pri la hepat'it'o, kiu'n li ek'hav'is per pas'int'a transfuz'o, si'a mal'bon'a kor'o, kaj la kancer'o, kiu'n ili ĵus el'trov'is. Pri tio, ke li ne est'as kandidat'o por hepat'a trans'don'o pro si'a mal'bon'a kor'o, kaj ne por kor'a kirurgi'o pro si'a mal'san'a hepat'o, kaj pro si'a'j ali'a'j mal'san'o'j li cert'e ne toler'us kemi'terapi'o'n. Li'a kurac'ist'o propon'is kurs'o'n de „sub'ten'a terapi'o”, kio ver'e signif'as „komfort'ig'i li'n, ĝis li mort'as”.

Dum li parol'is, la et'ul'o nur foj'foj'e balanc'is la kap'o'n, aŭ dir'is, „jes” aŭ „hum” aŭ ali'a'j'n kuraĝ'ig'a'j'n son'o'j'n, ĝis li fin'is. Kiam la vort-torent'o fin'fin'e ĉes'is, li jes'e balanc'is la kap'o'n kaj dir'is: „Tiu'j ja est'as mal'bon'a'j nov'aĵ'o'j. Ebl'e mi pov'as vi'n help'i.”

Li re'rigard'is dub'em'e al li, kaj demand'is: „Ĉu vi est'as kurac'ist'o?”

„Ne. Almenaŭ, ne preciz'e, sed mi kred'as ke mi ebl'e pov'as help'i vi'n.”

„Kio'n vi pov'as far'i, kio'n la kurac'ist'o'j ne pov'as far'i por mi?”

„Dir'u al mi la ver'o'n, kio'n far'as por vi la kurac'ist'o'j?” Pro surpriz'o pri tia demand'o li silent'is dum moment'o, kaj la mal'grand'a hom'o tuj daŭr'ig'is, ne atend'ant'e respond'o'n. „Ĝust'e kiel mi kred'is. Vi'a'j kurac'ist'o'j propon'as, ke vi viv'u la mal'long'a'n rest'o'n de vi'a temp'o sub la influ'o de drog'o'j, kiu'j iom post iom iĝ'os pli kaj pli sen'efik'a'j, ĝis vi fin'fin'e mort'os, kiel dolor'plen'a, du'on'frenez'a mani'ul'o. Mi promes'as neni'o'n, sed mi kred'as, ke mi pov'as far'i pli bon'e ol tio.”

„Do, kio'n vi propon'as?”

Li met'is la man'o'n en si'a'n komplet'o'n kaj el'tir'is et'a'n vitr'a'n flakon'o'n. „Jen. Trink'u ĝi'n je dorm'o'temp'o. Glut'u la tut'o'n. Mi kred'as, ke ĝi vi'n help'os.”

„Kio ĝi est'as?”

„Tio, kio, mi kred'as, vi'n help'os. Drog'herb'a'j ekstrakt'o'j, kontraŭ-oksid'ig'ant'o'j, kaj tiel plu. Pli preciz'e mi ne kapabl'us sci'ig'i vi'n, sen ke vi mult'e stud'us.”

Li mal'rid'et'is, kun'tir'is la brov'o'j'n kaj demand'is: „Kiom da kost'o?”

„Neniom.”

„Neniom?”

„Mi sen'prez'e don'as ĝi'n al vi”, la et'ul'o dir'is formal'e, etend'ant'e la flakon'o'n al li, riverenc'ant'e.

Li pren'is ĝi'n, kaj kontrol'is la donac'o'n. Ĝi en'hav'is klar'a'n, iom'et'e flav'a'n likv'aĵ'o'n, kiu flu'is viskoz'e, kiel miel'o. Li re'rigard'is al la mal'grand'a hom'o. „Kaj kiam mi bezon'os pli?”

„Tio sufiĉ'os, mi kred'as. Se ne, mi don'os al vi pli. Sen'kost'e.” Li ek'star'is, per'man'e glad'is si'a'n komplet'o'n kaj rekt'ig'is la kravat'o'n. „Mi dev'as for'ir'i. Bon'a'n ŝanc'o'n.” Li turn'iĝ'is kaj ek'marŝ'is for.

„Atend'u!” li kri'is al li. „Kiel mi trov'u vi'n, se mi bezon'os pli da medikament'o?”

Li halt'is kaj turn'is si'n al li, rid'et'ant'e. „Ne zorg'u pri tio. Mi vi'n trov'os.”

„Kiel? Mi eĉ ne dir'is al vi mi'a'n nom'o'n.”

La rid'et'o iom'et'e larĝ'iĝ'is. „Mi ja trov'is vi'n je ĉi tiu foj'o, ĉu ne?” Li turn'is si'n kaj for'marŝ'is.

Li rigard'is re'foj'e al la flakon'o, kiu kuŝ'is sur li'a man'plat'o. Ĝi fokus'ig'is la sun'lum'o'n tiel, ke ĝi aper'ig'is bril'a'n lini'o'n da lum'o sur li'a'n man'o'n, kiel or'a sag'o, kiu cel'as li'a'n kor'o'n. Li sci'vol'is, ĉu tio est'as bon'a aŭgur'o, aŭ ne. Li met'is la flakon'o'n en la ĉemiz'a'n poŝ'o'n. „Nu,” li laŭt'dir'is, „kio'n mi hav'as por perd'i?”

Neni'u respond'is.

Kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e li'a'j amik'o'j kaj parenc'o'j kun'ven'is ĉe sepult'ist'ej'o. La raben'o ĉant'is funebr'a'n kadiŝon per fort'a, klar'a voĉ'o, kiu gvid'is la lament'ant'o'j'n, kiam ili'a'j propr'a'j voĉ'o'j ebl'e stumbl'us. En la elegi'o li laŭd'is la viv'o'n kaj ating'o'j'n de la mort'int'o, kaj dank'is al Di'o, ke Li elekt'is pren'i li'n pac'e, sen'sufer'e, dum li dorm'is.

Neni'u aŭd'is la et'a'n blank'har'ul'o'n, kiu sid'is en la last'a vic'o, dir'i: „Ne'dank'ind'e.”

Paŭlo-jar'o

Pap'o Benedikto la 16a proklam'is la period'o'n de la 28a de juni'o 2008 ĝis la 29a de juni'o 2009 „jar'o de Sankt'a Paŭlo”. Parentez'e, por protest'ant'o tiu epitet'o „sankt'a” son'as iom strang'e, kvankam la 13a apostol'o ankaŭ en protest'ant'ism'o grav'eg'e rol'as.

Por mult'a'j Paŭlo est'as la ver'a fond'int'o de krist'an'ism'o. Por ali'a'j li grav'e mis'form'is la origin'a'j'n intenc'o'j'n de Jesuo mem. Kiel ajn, la fakt'o, ke li nask'iĝ'is antaŭ 2000 jar'o'j, instig'is la pap'o'n al tiu ĉi mond'vast'a memor'ad'o pri li. Laŭ histori'ist'o'j Paŭlo ja nask'iĝ'is iam inter 5 kaj 10 p.K.; la ekzakt'a dat'o ne est'as kon'at'a. Kaj ĉar li'a'n mort'o'n tradici'e la rom'katolik'a eklezi'o memor'as la 29an de juni'o, kun'e kun tiu de Petro, tiu'j ĉi dat'o'j por la Paŭlo-jar'o iel est'as dev'ig'a'j.

Ĉar Paŭlo nask'iĝ'is en la urb'o Tars'o en nun'a Turki'o, ankaŭ en tiu lok'o oni kun'fest'as ĉi tiu'n jar'o'n: la lok'a ĉef'preĝ'ej'o el la 12a jar'cent'o est'os je dispon'o de pilgrim'ant'o'j, laŭ decid'o de la turk'a reg'ist'ar'o, kvankam de post 1943 ĝi oficial'e ne plu est'as preĝ'ej'o. Post 1943 komenc'e oni uz'is ĝi'n kiel ten'ej'o'n; nun ĝi est'as muze'o. Sed por la fest'o ĝi unu jar'o'n de'nov'e funkci'as kiel preĝ'ej'o.

Ankaŭ sur la insul'o Malto oni dev'as kun'fest'i ĉi tiu'n jar'o'n, ĉar sur tiu insul'o Paŭlo al'ter'iĝ'is post ŝip'romp'iĝ'o sur'voj'e al Romo, kie iu'n temp'o'n li viv'is kiel mal'liber'ul'o. Laŭ la tradici'o li post'e mort'is martir'e en Romo, temp'e de imperi'estr'o Nerono. La bazilik'o Sankt'a Paŭlo ekster la Mur'o'j en Romo star'as sur la tradici'a lok'o, kie li est'is en'ter'ig'it'a. Jen tiu bazilik'o do est'as la tri'a, ĉef'a, lok'o de la celebr'ad'o'j.

El la Nov'a Testament'o la plej mal'nov'a part'o konsist'as el kolekt'aĵ'o da leter'o'j de Paŭlo, direkt'it'a'j al divers'a'j krist'an'a'j komun'um'o'j. Li respond'as en ili plur'a'j'n demand'o'j'n kaj don'as konsil'o'j'n. Post'e al'don'iĝ'is kelk'a'j leter'o'j de supoz'ebl'e li'a'j lern'int'o'j al la kolekt'aĵ'o de nun en'tut'e 13 leter'o'j. La kvar evangeli'o'j dat'iĝ'as de iom pli post'e. Ĉar li'a'j tekst'o'j est'as tiel fru'a'j, li'a'j el'dir'o'j grand'e influ'is krist'an'ism'o'n. Paŭlo est'as vast'e kon'at'a pro si'a – lingv'e – komplik'eg'a stil'o; tio est'as unu el la kial'o'j, ke mult'a'j hom'o'j iom tim'as ek'leg'i li'a'j'n leter'o'j'n. Ali'a problem'o est'as, ke foj'foj'e oni kvazaŭ sub'konsci'e kon'as i'a'j'n oft'e aŭd'at'a'j'n interpret'o'j'n de divers'a'j er'o'j, kiu'j'n tamen ĉe re'a leg'ad'o ebl'as interpret'i ankaŭ mal'sam'e. Tiel Paŭlo, ekzempl'e, dum'long'e por mult'a'j est'as eg'e kontraŭ'vir'in'a teolog'o, sed ali'a'j – mal'e – eĉ foj'foj'e nom'as li'n la unu'a femin'ist'o de la krist'an'a histori'o.

Ni'a'n inter'naci'a'n publik'o'n mi ŝat'us instig'i ek'leg'i li'a'j'n leter'o'j'n por tia'manier'e honor'i tiu'n unik'a'n person'o'n. En Esperant'o ekzist'as la tradici'a traduk'o el la komenc'o de la 20a jar'cent'o far'e de anglikan'a'j pastr'o'j (en la esperant'lingv'a bibli'o), sed ankaŭ ekzist'as pli nov'a traduk'o en la seri'o Orient'o-Okcident'o de UEA: tiu'n ĉi mi'a'n traduk'o'n mi verk'is laŭ pli modern'a'j traduk'princip'o'j de la nun'a bibli'o'scienc'o, tiel ke la en'hav'o far'iĝ'as pli bon'e kompren'ebl'a por nun'temp'ul'o'j. Kaj en la not'o'j kaj koment'et'o'j mi prov'as iom detal'ig'i interes'a'j'n trajt'o'j'n de la tekst'o. Esper'ebl'e tiu ĉi Paŭlo-jar'o est'os kial'o por mult'a'j sam'temp'ul'o'j ni'a'j de'nov'e ek'kon'i li'a'j'n verk'o'j'n, kiu'j ja tiel fund'e influ'is krist'an'ism'o'n kaj, per'e de tio, la tut'a'n mond'o'n!

Tag'e kaj nokt'e en televid'o

Dum ok tag'o'j, de la 5a ĝis la 11a de oktobr'o 2008, el la bazilik'o Sankt'a Kruc'o en Romo oni dis'send'is la integr'a'n tekst'o'n de la bibli'o. 1200 leg'ant'o'j, katolik'o'j, protest'ant'o'j, ortodoks'ul'o'j, islam'an'o'j kaj ne'kred'ant'o'j, si'n sekv'is dum 180 hor'o'j, sen'paŭz'e, krom por moment'a fam'a kant'o aŭ muzik'o, en la deklam'ad'o de la tut'a tekst'o.

Ĉio komenc'iĝ'is ĉe RAI 1 (Radi'o kaj televid'o ital'a), est'is daŭr'ig'at'a en RAI eduk'a 2 kaj foj'foj'e aŭd'iĝ'is ankaŭ ĉe provinc'a'j privat'a'j kanal'o'j, kiam la laŭ'vic'a leg'ant'o aparten'is al ties komun'um'o.

En Italio almenaŭ 67 % de la hom'o'j posed'as en si'a bibliotek'o integr'a'n bibli'o'n, sed mal'pli ol 10 % el ĝi ĉerp'as i'o'n medit'a'n.

En profund'a nokt'o iu leg'int'o el'ir'is el la bazilik'o, kie ĵus li leg'is la psalm'o'j'n 31, 32, 33: „Ĉiel'a'j vort'o'j skulpt'it'a'j en la ŝton'o, perl'o'j de saĝ'ec'o ili est'as”, li koment'is. „Jen la tem'o: hom'o persekut'at'a de mal'amik'o'j, mal'bon'ŝanc'a, viv'as inter mal'trankvil'aĵ'o'j. Ĉiu'j konspir'as kontraŭ li, brul'ig'it'a'n ter'o'n ili far'as ĉirkaŭ li. Sed li si'n turn'as al la Sinjor'o (Di'o), kiu el'aŭd'as li'a'n preĝ'o'n, pren'as li'a'n man'o'n, al li for'viŝ'as la larm'o'j'n, li'n lev'as, re'e verŝ'as en li'a'n kor'o'n la dign'ec'o'n de ekzist'o spit'e de la kalumni'ant'o'j. Tiam la hom'o ‚re'nask'iĝ'int'a’ plen'ĝoj'e invit'as la tut'a'n mond'o'n laŭd'i la Sinjor'o'n”. Jen la koment'o de la leg'int'o (ĉu katolik'a aŭ protest'ant'a, ĉu ne'kred'ant'a?), nokt'o'fund'e, pri si'a ĵus'a spert'o al ĵurnal'ist'o'j, kiu'j li'n atend'is ĉe la pord'o de la bazilik'o.

Mal'feliĉ'a nask'iĝ'dat're'ven'o

Celebr'is en oktobr'o nostalgi'ul'o'j pri komun'ism'o la 100an dat're'ven'o'n de la nask'iĝ'tag'o de ebl'e la plej sovaĝ'a diktator'o komun'ism'a en orient'a Eŭrop'o. Tem'as pri la alban'o En'ver Hoxha [hodĵa], kiu nask'iĝ'is en la urb'o Gjirokaster [ĝirokaster] en 1908 kaj mort'is en Tiran'o en 1985.

Komun'ist'o'j plan'is el'spez'i grand'a'n mon'sum'o'n por la solen'aĵ'o'j, kaj eĉ invit'is rus'a'j'n komun'ist'o'j'n. Tamen, indign'iĝ'is kaj protest'is tiu'j, kiu'j'n persekut'is la tiam'a reĝim'o total'ism'a, kaj kiu'j memor'is la krim'ar'o'n, genocid'o'n, sub'prem'o'n kaj ekspluat'ad'o'n far'e de la ŝtat'o-parti'o laŭ ordon'o'j de la diktator'o mem.

Traf'is land'o'n kun apenaŭ pli ol milion'o da loĝ'ant'o'j en 1944 amas'a'j ekzekut'o'j (ĝis 6000), politik'a'j en'prizon'ig'o'j (ĝis 1945: 10 000), koncentr'ej'o'j, dev'ig'a'j labor'ej'o'j, deport'ej'o'j kaj intern'ig'ej'o'j, kie ĝis 1991 sufer'is cent'mil'o'j da alban'o'j. Lern'ej'o'j, preĝ'ej'o'j, kazern'o'j, fabrik'o'j, stadion'o'j kaj privat'a'j dom'o'j trans'form'iĝ'is en prizon'o'j'n, ĉar ne sufiĉ'is jam ekzist'ant'a'j.

Mal'human'a'j kondiĉ'o'j

La kondiĉ'o'j en la dev'ig'a'j labor'ej'o'j est'is tiom mal'bon'a'j kaj mal'human'a'j, ke oni taks'is la koncentr'ej'o'j'n ĉe Mauthausen aŭ Dachau pli bon'a'j. Politik'a'j prizon'ul'o'j, kiu'j nombr'is tiam 20 000, mal'sek'ig'is marĉ'o'j'n, konstru'is tunel'o'j'n, flug'haven'o'j'n, dom'o'j'n kaj elektro'central'o'j'n kaj labor'is en min'ej'o'j. Dum'e pere'is cent'o'j da hom'o'j.

Ribel'ad'o est'is fort'e pun'at'a, kelk'foj'e per mort'o aŭ re'kondamn'o. Kelk'a'j pas'ig'is jar'dek'o'j'n en prizon'o'j – ĝis 45 jar'o'j'n. Sam'temp'e sufer'is ekonomi'e, politik'e, soci'e kaj moral'e la tut'a land'o, kiu'n oni taks'is en'tut'e grand'a prizon'o. Pro tio abomen'is mult'a'j alban'o'j la celebr'ad'o'n de la nask'iĝ'dat're'ven'o de En'ver Hoxha.

Dekstr'e'n sen entuziasm'o

Nov'a'n parlament'o'n elekt'is litovoj en oktobr'o – kaj tiel adiaŭ'is la social'demokrat'a'n reg'ist'ar'o'n de Gediminas Kirkilas kaj salut'is la konservativ'a'n de Andrius Kubilius.

Kresk'int'a korupt'o kaj tro'a el'spez'ad'o turn'is litovojn kontraŭ la social'demokrat'o'j. Kontrast'e furor'is la konservativ'ul'o'j, tiel ke, post ok'jar'a paŭz'o, re'ven'is la Uni'o de Patr'uj'o – Krist'an'demokrat'o'j de Litovio kaj gajn'is 45 lok'o'j'n en la nov'a parlament'o. La social'demokrat'o'j re'ten'is 25 lok'o'j'n.

Not'ind'as nov'a parti'o, la Parti'o de Naci'a Lev'iĝ'o, kiu'n fond'is televid-stel'ul'o Arūnas Valinskas. Al si'a parti'o li al'log'is plur'a'j'n ali'a'j'n „nom'o'j'n”: kant'ist'o'j'n, aktor'o'j'n kaj humur'ist'o'j'n. Neni'u kred'is je ili'a sukces'o, ĉar la nov'ul'o'j aspekt'is ne'serioz'a'j kaj ricev'is mult'a'j'n kritik'o'j'n. Tamen la kon'at'a'j televid'a'j vizaĝ'o'j konvink'is mult'a'j'n pri si'a'j politik'a'j talent'o'j, tiel ke en la nov'a parlament'o ili'a parti'o okup'as 16 lok'o'j'n.

Koalici'o

Kre'iĝ'is do koalici'o konsist'ant'a el konservativ'ul'o'j, la Parti'o de Naci'a Lev'iĝ'o, Liberal'a Mov'ad'o, Uni'o de Liberal'ul'o'j kaj la centr'o, kiu decid'is pri la ĉef'a'j posten'o'j: Kubilius estr'os la reg'ist'ar'o'n kaj Valinskas la parlament'o'n.

Tamen litovoj ne mult'e entuziasm'iĝ'is pri la balot'o'j. Por elekt'i la nov'a'n parlament'o'n part'o'pren'is en la unu'a etap'o 48,6 % de la popol'o kaj en la du'a nur 32,4 %.

La plej jun'a litova parlament'an'o nun aĝ'as 26 jar'o'j'n kaj la plej aĝ'a 72. En la nov'a parlament'o an'iĝ'is 26 vir'in'o'j.

Protest'o kanzon'a

Manifestaci'is en la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o membr'o'j de la ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o Mjaft („Sufiĉ'e”) okaz'e de vizit'o de la ital'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, Franc'o Frattini.

Okul'frap'is slogan'o'j en la ital'a lingv'o No al razzismo („Ne al ras'ism'o”), kiu'j alud'is decid'o'j'n de la ital'a reg'ist'ar'o kaj parlament'o diskriminaci'i kontraŭ fremd'ul'o'j, inter'ali'e per apart'a'j klas'ĉambr'o'j por ital'o'j kaj ne'ital'o'j.

En'migr'int'o'j

En Italio oficial'e loĝ'as 400 000 alban'a'j en'migr'int'o'j. Ceter'e Italio okup'as la unu'a'n lok'o'n en Albanio por fremd'land'a'j invest'o'j. En Tiran'o sub'skrib'is Frattini kvin inter'konsent'o'j'n ekonomi'a'j'n, kiu'j inkluziv'as konstru'ad'o'n de grand'a elektro'central'o.

Si'a'flank'e promes'is Frattini liber'ig'i la viz'o-reĝim'o'n kun Albanio, ĉar la land'o plen'um'is preskaŭ ĉiu'j'n tiu'rilat'a'j'n kondiĉ'o'j'n. Tio ne mal'help'is dum la manifestaci'o dis'aŭd'ig'o'n per laŭt'parol'il'o'j de la kanzon'o Giovinezza (Jun'ul'ar'o) kompon'it'a en 1909 kaj kant'it'a en Italio kaj en ties okup'at'a'j land'o'j, inkluziv'e de Albanio, ĝis la fin'o de la du'a mond'milit'o.

Strik'o mal'sat'a aŭ ĉu mem'ŝat'a?

Mal'sat'strik'is alban'a'j parlament'an'o'j en novembr'o por protest'i kontraŭ nov'a leĝ'o. Naŭ deput'it'o'j de mal'grand'a'j parti'o'j rifuz'is for'las'i la parlament'ej'o'n kaj ek'kuŝ'is sur la plank'o'n, dum ekster'e manifestaci'is sam'parti'an'o'j kaj ali'a'j sub'ten'ant'o'j.

La kial'o: la du ĉef'a'j parti'o'j voĉ'don'is por leĝ'o, kiu – laŭ la mal'sat'strik'ant'o'j – nul'ig'us la esper'o'j'n de la mal'grand'a'j por okup'i lok'o'j'n en nov'a parlament'o elekt'ot'a ven'ont'a'n somer'o'n.

Fakt'e la nov'a leĝ'o, diskut'it'a kun inter'naci'a'j instanc'o'j, unu'a'foj'e star'ig'os region'a'n proporci'a'n princip'o'n, kiu ebl'ig'os pli ĝust'a'n reprezent'ad'o'n de ĉiu'j parti'o'j en la parlament'o. Sam'temp'e ĝi mal'help'os fi'manipul'ad'o'n dum balot'ad'o kaj pli preciz'e administr'os voĉ'don'ad'o'n.

Luks'aĵ'o

En mal'grand'a Albanio, kun loĝ'ant'ar'o ĉirkaŭ kvar'milion'a, ag'ad'as aktual'e pli ol 40 politik'a'j parti'o'j, kiu'j'n subvenci'as la ŝtat'o. Antaŭ 1991, kiel ĉie en orient'a Eŭrop'o, ekzist'is nur unu parti'o – komun'ism'a. Sed nun tiom da relativ'e mal'grand'a'j parti'o'j est'as ver'a luks'aĵ'o. Mult'a'j cel'as okup'i lok'o'j'n en la parlament'o por profit'i kaj ne por serv'i.

Kiel esprim'is si'n politik'ist'o el la jun'ul'ar'o, Erion Veliaj, eĉ inter la mal'sat'strik'ant'o'j trov'ebl'as sep grand'a'j afer'ist'o'j. Krom'e la reprezent'ant'o de Eŭrop'a Uni'o por Balkani'o, Dor'is Pack, intervju'it'e de alban'a televid'a kompani'o, mem dir'is, ke la mal'sat'strik'o est'iĝ'is ver'ŝajn'e nur pro person'a'j kial'o'j kaj ne favor'e al la bon'o de la land'o.

Tragedi'o fundament'a

Mort'is tri vir'in'o'j, kaj vund'iĝ'is kelk'dek'o da ali'a'j hom'o'j, kiam kolaps'is part'o de plur'etaĝ'a dom'o en la alban'a urb'o Gjirokaster [ĝirokaster]. Apud'e oni est'is fos'ant'a fundament'o'j'n por ali'a plur'etaĝ'a konstru'aĵ'o, kaj ŝajn'as, ke pro avid'ec'o sekur'ec'o'n oni neglekt'is. Pov'as est'i, ke pro korupt'o la koncern'a'j instanc'o'j ne sufiĉ'e atent'is la danĝer'o'n.

La tragedi'o hav'is grand'a'n en'land'a'n eĥ'o'n, ĉar jam okaz'is simil'a'j katastrof'o'j. Dum la polic'o naŭ suspekt'at'a'j'n respond'ec'ul'o'j'n arest'is, la ĉef'ministr'o ordon'is revizi'ad'o'n de ĉiu'j permes'il'o'j de konstru'firma'o'j. Publik'a opini'o kondamn'as la avid'ec'o'n de tiu'j ĉi firma'o'j, kiu'j aktual'e mult'o'n en'spez'as pro flor'ant'a dom'konstru'ad'o.

Pli am'u ...

Am'o'n al la patr'uj'o esprim'is alban'o'j ekster'land'e loĝ'ant'a'j per grand'a spektakl'o. Kvar'foj'e est'is prezent'at'a „Ni am'u pli mult'e Albanion”, en kiu part'o'pren'is i.a. la holivud'a aktor'o kaj humur'ist'o Jim Belushi. La orden'o'n „Honor'o de la naci'o” prezent'is al li la alban'a prezid'ant'o Bamir Top'i. Part'o'pren'is ankaŭ Et-hem Ramadan'i, el Sloveni'o, kiu financ'e sub'ten'is ne nur art'ist'o'j'n, sed ankaŭ famili'o'j'n aflikt'it'a'j'n de eksplod'o ĉe la Gerdec-munici'ej'o.

Pri la nobl'a pasi'o hobi'o

Koncern'e la senc'o'n de vort'o hobi'o ekzist'as disput'o'j. Oni hav'as mult'e da okup'o'j dum si'a liber'temp'o, sed ĉu ĉiu'n ni pov'us nom'i hobi'o'n? Natur'e, ne. Hobi'o est'as ŝat'at'a, prefer'at'a okup'o, per kiu la individu'o akir'as cert'a'j'n kon'o'j'n kaj sci'pov'o'j'n, pli'riĉ'ig'as si'a'j'n inform'o'j'n pri la mond'o kaj kontakt'as koleg'o'j'n. Praktik'ant'e ĝi'n, oni ne nur pas'ig'as util'a'j'n kaj agrabl'a'j'n hor'o'j'n, sed ankaŭ mal'streĉ'iĝ'as. Pli real'ec'a kriteri'o por difin'i hobi'o'n est'as la intelekt'a motiv'o. La hobi'ad'o kiel fenomen'o hav'as psikologi'a'j'n aspekt'o'j'n: kre'o'n de anim'a ekvilibr'o, element'o'n de lud'o, venk'o'n super mal'mult'valor'ec'a'j tra'viv'aĵ'o'j, batal'o'n kontraŭ fremd'iĝ'o.

En hobi'o ebl'as ating'i grav'a'j'n rezult'o'j'n. Ekzempl'e ebl'as renkont'i ne'profesi'ul'o'j'n, kiu'j hav'as surpriz'e profund'a'j'n kon'o'j'n pri kin'ologi'o (scienc'o pri hund'o'j). Ili sen'erar'e disting'as ĉiu'j'n hund'ras'o'j'n kaj difin'as la hibrid'o'j'n; ili kon'as la kondut'o'n de hund'o'j. Impon'a'j est'as ankaŭ la kon'o'j de amator'o'j akvari'ist'o'j pri iktiologi'o. Ili posed'as rar'a'j'n speci'o'j'n de fiŝ'o'j, kiu'j ne vid'ebl'as eĉ en la akvari'o'j de zoologi'a'j ĝarden'o'j.

Hobi'o est'as person'a en'log'iĝ'o, kiu akir'as ankaŭ soci'a'n grav'ec'o'n. En si'a histori'a evolu'o art'o kaj scienc'o ŝuld'as mult'o'n al hobi'ul'o'j, kiu'j kelk'foj'e ating'as ne'kred'ebl'a'j'n rezult'o'j'n.

La hobi'ad'o en jun'a aĝ'o hav'as ali'a'n grav'a'n soci'a'n signif'o'n – ĝi help'as al profesi'a orient'iĝ'o. Ne mal'oft'as la kaz'o'j, kiam hobi'o trans'form'iĝ'as al profesi'o kaj la koncern'at'o'j konsider'as si'n feliĉ'ul'o'j, ĉar ili ordinar'e trov'as plen'a'n kontent'iĝ'o'n. Kelk'foj'e ĉio komenc'iĝ'as per bon'e organiz'it'a kaj lert'e gvid'at'a rond'et'o.

Bunt'a kaj mult'fac'et'a est'as la mond'o de hobi'ul'o'j. Kio ig'as la hom'o'n amator'e okup'iĝ'i pri io aŭ ali'o? La motiv'o'j est'as divers'a'j, ĉar ili est'as difin'at'a'j de mult'a'j faktor'o'j: biologi'a'j, psikologi'a'j, soci'a'j. Dum la elekt'o de profesi'o de'pend'as ankaŭ de vic'o da objektiv'a'j faktor'o'j, ĉe la elekt'o de ŝat'okup'o hom'o spontan'e manifest'as si'a'j'n intern'a'j'n inklin'o'j'n, kio apart'e grav'as por la anim'a harmoni'o.

Grav'a'n rol'o'n ĉe la elekt'o de hobi'o hav'as la inklin'o'j de individu'o, kiu'j determin'as ties gust'o'n kaj prefer'o'j'n. Kaj ver'e, en la grand'a vari'ec'o de en'log'iĝ'o'j oni pov'as disting'i ankaŭ sent'o'j'n kaj imag'o'j'n de la infan'a kaj adolesk'a aĝ'o'j. La motiv'ad'o'n de hobi'ul'o'j ni pov'as simil'ig'i al grand'eg'a buked'o el divers'a'j plant'o'j, ĝerm'int'a'j el la sem'o'j de la hered'a'j talent'o'j kaj kies radik'o'j est'as en'ter'ig'it'a'j en la famili'a medi'o. Ili'a'j tig'o'j est'as tra'bor'int'a'j al si voj'o'n, balanc'at'e de la vent'o'j de soci'a'j influ'o'j kaj mal'sam'e varm'ig'at'e de la radi'o'j de dispon'ig'it'a'j ebl'ec'o'j.

Hobi'o est'as intim'e lig'it'a kun la valor'ec'a'j orient'iĝ'o'j de hom'o. Indik'o pri la ekzist'o de tiu aŭ ali'a valor'o est'as la sent'o pri senc'o. Foj'foj'e ek'est'int'a iu'manier'e, la sent'o pri senc'o de apart'a aktiv'ad'o trans'form'iĝ'as en sent'o'n pri difin'it'a manier'o de ekzist'ad'o kaj post'e en propr'a'n sent'o'n pri senc'o de la viv'o. Laŭ la viena psik'o'terapeŭt'o Viktor Frankl unu el la plej grav'a'j bezon'o'j de hom'o est'as la bezon'o atribu'i al si'a viv'o senc'o'n kaj, se tio ne okaz'us, la rezult'o est'us neŭr'oz'o.

Plu'e ni dev'as konsider'i la fakt'o'n, ke la profesi'a aktiv'ad'o ne ĉiam sufiĉ'as. Kial? Unu'e, ĉar hom'o hav'as divers'a'j'n, eĉ kontraŭ'a'j'n intern'a'j'n em'o'j'n kaj ili dev'us manifest'iĝ'i sur iu kamp'o. Du'e, ĉar la amator'a ag'ad'o est'as liber'a je streĉ'o. Hobi'o, kiel aktiv'ad'o, kombin'it'e kun pozitiv'a'j emoci'o'j kaj fin'konstru'it'a stereotip'o de la okup'o, est'as jam ekvilibr'ig'a faktor'o, relativ'a konstant'ec'o, oaz'o, kiu kontraŭ'star'as la rapid'em'o'n kaj ne'cert'ec'o'n.

Kia est'as la prevent'a kaj kurac'a efik'o de hobi'o? Antaŭ ĉio la efik'o konsist'as en la kre'o de pozitiv'a'j emoci'o'j, kiu'j konkur'as kun la negativ'a'j kaj kutim'e venk'as ili'n. Ekzempl'e mal'trankvil'ec'o kaj tim'o ne ekzist'as ĉe hom'o, kiu ne okup'iĝ'as pri si mem, sed est'as aktiv'e absorb'it'a de ekster'e'n direkt'it'a, prefer'at'a kaj agrabl'a amator'a aktiv'ad'o. Pro tio en la program'o'j pri super'ad'o de kriz'a'j stat'o'j dev'ig'e part'o'pren'as engaĝ'it'ec'o, venk'o super la koncentr'iĝ'o je propr'a'j mal'bon'a'j tra'viv'aĵ'o'j. Hobi'ul'o iom'post'iom'e est'iĝ'as saĝ'a hom'o. Li hav'as si'a'n pasi'o'n kaj ne vol'as perd'i si'a'j'n temp'o'n kaj humor'o'n je mal'agrabl'a'j bagatel'aĵ'o'j.

Ali'a efik'o de hobi'o est'as la eduk'a efik'o al la karakter'o, kondut'o kaj estetik'a gust'o. La neces'o est'i konsekvenc'a fortik'ig'as la vol'o'n kaj sent'o'n pri respond'ec'o kaj dev'o. La perfekt'ig'o de kon'o'j pli'alt'ig'as la person'a'n kultur'o'n kaj estetik'a'j'n postul'o'j'n. Sekv'e de tio oni spirit'e pli'riĉ'iĝ'as kaj pli'moder'iĝ'as.

Hobi'o est'as stabil'a apog'o, je kiu la individu'o pov'as kalkul'i en si'a dinamik'a kaj ne ĉiam facil'a viv'o. Ĝi trankvil'ig'as, kontent'ig'as, kre'as humor'o'n, al'port'as feliĉ'o'n spit'e al ĉiu'j mal'feliĉ'o'j, kiu'j'n ofert'as viv'o kaj ig'as pli facil'a la solv'ad'o'n de mal'facil'a'j problem'o'j. En tio konsist'as ĝi'a'j profilakt'ik'a'j funkci'o'j.

Sen'dub'e unu el la plej grav'a'j ec'o'j de ĉiu hobi'o est'as la kre'o de mem'sent'o, de cert'ec'o je si mem, de sent'o pri propr'a grav'ec'o, sent'o pri solidar'ec'o kun la sam'hobi'ul'o'j, de konvink'it'ec'o pri la „afer'o”, de fier'ec'o pri la ating'o'j, de prestiĝ'o pro la kompetent'ec'o pri difin'it'a'j tem'o'j. Tamen oni dev'as est'i sincer'e mal'ferm'it'a al la mond'o kaj ĝi'a'j mir'ind'aĵ'o'j. La natur'a sci'am'o kaj vigl'a interes'iĝ'o est'as potenc'a'j faktor'o'j de orient'iĝ'o, la bezon'o kre'ad'i domin'as. La hazard'o kaj efik'o de medi'o direkt'iĝ'as al tiu aŭ ali'a objekt'o, al tiu aŭ ali'a aktiv'ad'o, al tiu nobl'a pasi'o, nom'at'a hobi'o.

Elekt'int'e hobi'o'n, oni en'ir'as la rond'o'n de entuziasm'ig'it'a'j kaj engaĝ'it'a'j amator'o'j. Oni brul'as kaj viv'as en la riĉ'en'hav'a mond'o, plen'a je feliĉ'a'j tra'viv'aĵ'o'j, kontent'o kaj san'a viv'filozofi'o.

Kompren'o en kun'tekst'o ...

Materi'ism'o est'as, proksim'um'e, la kred'o, ke la sol'a real'o est'as tiu percept'ebl'a tra la sens'o'j (ĉu aŭ ne help'e de teknologi'o). Laŭ tia vid'punkt'o, la spert'o nur subjektiv'a est'as ne'fid'ind'a ĉar ne ebl'as kontrol'i ĝi'n kontraŭ sen'de'pend'a norm'o komun'e akcept'at'a. Tial por materi'ist'o'j mal'akcept'iĝ'as – ĉar simpl'e subjektiv'a'j – ĉi'a'j religi'o'j kaj spiritualism'o.

Tamen, la mens'a viv'ad'o est'as la ĉef'a part'o de ni'a spert'ad'o: son'o'n, vid'o'n, odor'o'n kaj palp'o'n ni interpret'as, ne kiel vibr'o'j'n ĥemi-fizik'a'j'n, sed kiel tut'a'j'n spert'o'j'n, kiu'j'n plej oft'e ni pov'as divid'i kun ali'a'j hom'o'j tra lingv'o, art'o, poezi'o, dram'o kaj muzik'o. Inter tiu'j tra'viv'aĵ'o'j est'as spert'o'j laŭ'nom'e „spirit'a'j”. Hom'o'j uz'as tiu'n vort'o'n „spirit'a” divers'manier'e, sed komun'a element'o ŝajn'e est'as, ke tiu'j est'as pens'o'j kaj sent'o'j rilat'a'j al ni'a „signif'ec'o”, t.e. kiel la hom'o'j rilat'as al pli vast'a kun'tekst'o: la soci'o, la mond'o, la natur'o, la ekzist'o, la kosm'o, la (fin'a) real'o ...

La odor'o de brul'ad'o neniom signif'as sen kun'tekst'o: apud fest'o'fajr'o, ĝi est'as esenc'a kaj grav'a part'o de la fest'a spert'o; en dom'o ĝi pov'as est'i kial'o de ek'mal'trankvil'o; en urb'a situ'o, kial'o de sci'vol'o, spekulativ'o. Simil'e, nombr'o, kolor'kombin'o, ek'son'o de sonor'il'o, geometri'a desegn'o, son'o'j ord'ig'it'a'j en parol'o'n, kaj tia'j plu – ĉiu'kaz'e la signif'o de'pend'as de la kun'tekst'o. Por hav'i signif'o'n, ĉia spert'o dev'as rilat'i al iu kun'tekst'o. Sam'e je la spert'o est'ad'i. Ni'a'j sens'o'j sci'ig'as ni'n ke ni est'as tie ĉi, viv'a'j, vek'a'j, konsci'a'j, pens'ant'a'j, sent'ant'a'j. Do? Ĉu jen ĉio? Se ni nur spir'as, dorm'as, manĝ'as, trink'as, fek'as kaj evit'as danĝer'o'n, jes jen la tut'a viv'o. Ali'vort'e, se la sol'a dispon'ebl'a kun'tekst'o est'us materi'a-fizik'a-sens'a (kia ĝi plej ebl'e est'as por mult'a'j, kvankam kred'ebl'e ne ĉiu'j, best'o'j), do jes, jen ĉio! Tamen la hom'o sapiens kre'is krom'a'j'n kun'tekst'o'j'n, mens'a'j'n, koncept'a'j'n. Ja bon'efik'e, ĉar tiu'j kun'tekst'o'j ebl'ig'as al ni far'i inteligent'a'j'n (t.e. sukces'a'j'n) decid'o'j'n pri tio, kio'n far'i, kiam, kun kiu'j, kia'manier'e, kiom oft'e, dum kiom da temp'o – sur'baz'e de la signif'o kaj la implic'o'j de tio, kio'n ni far'as. Tiel, la tut'a kultur'o kompren'ebl'as kiel kun'kresk'aĵ'o da util'a'j kun'tekst'a'j koncept'ar'o'j, kiu'j don'as signif'o'n, signif'ec'o'n al efektiv'e ĉiu'j aspekt'o'j de ni'a'j viv'o'j. La „kultur'o” inklud'as, inter'ali'e, koncept'o'j'n spirit'a'j'n, pri'di'a'j'n, transcend'a'j'n, „super'natur'a'j'n”, religi'a'j'n. Nu, mi propon'as ke spirit'a'j koncept'o'j don'as kun'tekst'o'n, tiel signif'o'n, al la spert'o „est'ad'i”, konsci'i, sam'e kiel koncept'o'j muzik'a'j, art'a'j, literatur'a'j, politik'a'j, soci'ologi'a'j, scienc'a'j, don'as kun'tekst'o'j'n kaj (esper'end'e) signif'o'j'n al ni'a'j spert'o'j en tiu'j sfer'o'j.

Do, provizor'a difin'o de „spirit'a” est'us tiu aspekt'o de la mens'a viv'o, kiu koncern'as la spert'o'n est'i mem'konsci'a hom'a kaj kiu cel'as kre'i rilat'o'n inter tiu spert'o kaj pli vast'a koncept'a kun'tekst'o, en kiu la spert'o okaz'as kaj kompren'ebl'as. „Spirit'o”, substantiv'e, est'as koncept'a kre'it'aĵ'o deriv'a de la rekt'e spert'at'a „spirit'a”, sam'kiel „art'o” deriv'iĝ'as de la art'a, estetik'a aspekt'o de la viv'o'spert'o.

Sam'e kiel la ali'a'j grand'a'j fak'o'j de la mens'a mond'o, la spirit'a hav'as long'a'n, vari'a'n histori'o'n. El la mal'mult'a inform'o hav'ebl'a, ver'ŝajn'as, ke la unu'a spirit'a kre'it'aĵ'o de hom'o („teori'o” en plej vast'a senc'o de la vort'o) est'is en form'o de Mit'o'j; fakt'e, pov'as est'i, ke Mit'o'j est'is la baz'o de ĉia ne'materi'a kultur'o. El pra'mit'o'j, la pens'ad'o evolu'is en la plej fru'a'j'n form'o'j'n de religi'o, kie mit'o'j lig'iĝ'as kun rit'o'j, aŭspici'e de fak'ul'o pri spirit'aĵ'o'j: unu'e ŝaman'o'j, post'e sacerdot'o'j en templ'o'j, fin'e organiz'a'j religi'o'j kaj eklezi'o'j. Sur'voj'e, tiu'j struktur'it'a'j religi'o'j akir'is gam'o'n da krom'a'j funkci'o'j – moral'a'j'n, disciplin'a'j'n, jur'a'j'n, soci'a'j'n, kler'ig'a'j'n, art'a'j'n, administr'a'j'n, eĉ foj'e politik'a'j'n kaj milit'a'j'n – sed tiu'j ne est'as esenc'a'j de la spirit'a, ili est'as akcident'a'j al'kresk'aĵ'o'j. Do, la religi'o est'as mult'e pli ol la spirit'a; ekzist'as spirit'a dimensi'o en la viv'o, ĉu aŭ ne ekzist'as organiz'a religi'o.

„Di'o” est'as part'o de tiu spirit'a-histori'a evolu'o. Kiom est'is mister'o'j en la viv'o, preter klar'ig'o kaj kompren'o, tiom oportun'is kre'i ekster'a'n dimensi'o'n – de'us ex machina – por tio'n klar'ig'i. Komenc'e, tio est'is simpl'e mit'a'j „Fort'o'j” – tondr'o, printemp'o, pluv'o, sun'o, varm'o, vent'o, kaj tia'j plu. Po'grad'e, tiu'j „fort'o'j” ek'hav'is person'a'j'n kvalit'o'j'n kaj iĝ'is „spirit'o'j” aŭ diet'o'j (t.e. „et'a'j di'o'j”!). Tra mult'a'j jar'mil'o'j, oni ord'ig'is tiu'j'n di'o'j'n laŭ hierarki'o, laŭ la grav'ec'o por la hom'ar'o, de tio, kio'n ili simbol'is. Plej oft'e super'is la Ĉiel-Di'o (pro kio ven'as el la ĉiel'o), vic'e la Ter-Di'in'o (fekund'o), Milit'o, Mort'o, Mar'o kaj ceter'e. Fin'e, ek'est'is la koncept'o de unu'op'a „Ver'a Di'o”, plej ebl'e en Mezopotami'o ĉirkaŭ 1000 antaŭ Krist'o. Tiu unu'op'a Di'o est'is ĉiam pli abstrakt'a, pli for'a ol la minor'a'j di'o'j, mal'pli koncern'at'a pri hom'ar'a'j afer'o'j.

Kvankam origin'e tiu'j di'o'j rilat'is al specif'a'j aspekt'o'j de la natur'a mond'o – ĉiel'o, ter'o, mar'o ktp – pli'post'e tiu'j rilat'o'j iĝ'is kvazaŭ etiked'o'j, nur nom'o'j; la grav'a'j karakteriz'aĵ'o'j de la di'o'j est'is la person'ec'o'j: koler'a, venĝ'em'a, kompat'a, bel'a, saĝ'a kaj ceter'e. Ali'vort'e, la di'o'j est'is – ankoraŭ est'as, mi argument'us – person'ig'o'j, metafor'o'j de hom'a'j kvalit'o'j, kaj pozitiv'a'j kaj negativ'a'j, pri kiu'j la respekt'o, la ador'o ŝuld'at'a laŭ'as la grav'ec'o'n de tiu'j kvalit'o'j en la hom'a viv'o: milit'o, fekund'o, lojal'o, sekur'o, san'o, gast'am'o kaj ceter'e.

Tiel – jen la fin'o de la faden'o – jes ekzist'as Di'o, en la senc'o, ke ekzist'as Am'o, Esper'o, Lojal'o, kaj merit'as ni'a'n sub'ten'o'n. Vi'a Di'o est'as kio plej grav'as por vi – kaj ne nepr'e nur unu afer'o. „La mon'o est'as li'a Di'o”, oft'a dir'o en mult'a'j lingv'o'j, signif'o'plen'as ĉar intuici'e ni sci'as, ni kompren'as, ke „Di'o” est'as „tio plej grav'a, je kio oni kred'as”. Di'o hav'as nek person'ec'o'n nek vol'o'n, nek komenc'o'n nek fin'o'n, nek korp'o'n nek mens'o'n; la Di'aĵ'o est'as abstrakt'aĵ'o kiel la Ver'o, la Raci'o, la Virt'o, tamen pli maĵor'a ol ĉiu'j tiu'j.

Jes, do, mi kred'as je Di'o – ĉar tio'n signif'as la vort'o!

Ortodoks'a'j preĝ'ej'o'j en la ĥarkiva region'o

Ĥarkivo est'as relativ'e jun'a ukraina urb'o – ĝi est'as fond'it'a en 1654. La ĉef'a konfesi'o de ties loĝ'ant'o'j est'as ortodoks'a krist'an'ism'o. En la urb'o kaj ĝi'a region'o oni konstru'is ĝis nun proksim'um'e 900 ortodoks'a'j'n preĝ'ej'o'j'n kaj monaĥ'ej'o'j'n. Mult'a'j el ili est'is aŭ plen'e detru'it'a'j, aŭ brul'ig'it'a'j dum la sovetia period'o.

La plej mal'nov'a preĝ'ej'o trov'iĝ'as en urb'o Izjum. Ĝi est'as konstru'it'a en 1685 kaj post'e restaŭr'it'a. En Ĥarkivo mem la plej mal'nov'a est'as monaĥ'ej'o de la Protekt'o de Di'patr'in'o (1689). Ĝi est'is re'nov'ig'at'a long'a'n temp'o'n, sed nun funkci'as. Sur la teren'o de monaĥ'ej'o oni star'ig'is tri monument'o'j'n omaĝ'e al la mil-jar'iĝ'o de krist'an'ism'o en Rusio-Ukrainio (celebr'at'a en 1988), inter kiu'j unu honor'e al Jesuo Krist'o.

Kiam oni promen'as en la centr'o de Ĥarkivo antaŭ la okul'o'j aper'as ebl'e la plej impon'a konstru'aĵ'o – katedral'o de Anunciaci'o. Ĝi impon'e aspekt'as en'e kaj ekster'e. Feliĉ'e, nek la sovetia reĝim'o, nek la period'o de nazi'a okup'ad'o dum la du'a mond'milit'o pov'is iel mal'bon'e influ'i al ĝi. Nur iam en 1974 fort'eg'a vent'o fal'ig'is la grand'eg'a'n kruc'o'n de ĝi'a tegment'o kaj por re'met'i ĝi'n neces'is cert'a'j klopod'o'j. Last'a'temp'e oni ĉiam pli bel'ig'as la katedral'o'n.

Ni ne pov'as ne menci'i ankaŭ la katedral'o'n de Di'patr'in'a Ĉiel'ir'o. Ni jam skrib'is pri ĝi (MONATO 2004/2). Ĝi est'as konstru'it'a en 1780, post'e kelk'foj'e re'nov'ig'it'a, kaj nun bel'aspekt'as.

Fin'e ni ŝat'us nom'i tri pli'a'j'n vid'ind'a'j'n preĝ'ej'o'j'n en ni'a urb'o, kiu'j est'as ŝton'a'j, restaŭr'it'a'j kaj nun funkci'ant'a'j: la ĉe'tom'bej'a'n (1857), la kirk'o'j'n de Petro kaj Paŭlo (1875) kaj de la Di'patr'in'o de Kazan'o (1912).

Nov'a sinagog'o en Speyer

La 9an de novembr'o 2008 en Speyer [ŝpajer], sud'a Germanio, la urb'o kaj la jud'a komun'um'o kun'e fond'is nov'a'n sinagog'o'n. En la last'a'j jar'dek'o'j mult'a'j jud'o'j el Rusio trans'lok'iĝ'is en tiu'n apud'rejn'a'n urb'o'n. Tial la antaŭ'e et'a jud'ar'o nun pov'is kuraĝ'e al'ir'i la fond'o'n de jud'a centr'o kun sinagog'o kaj krom'a'j salon'o'j kaj instal'aĵ'o'j.

La dat'o de la fond'ad'o est'as simbol'a. Akurat'e sep'dek jar'o'j'n post la detru'ad'o de mult'eg'e da sinagog'o'j en la hitlera Germanio dum pogrom'a nokt'o, tiam mok'e nom'at'a „imperi'a kristal'nokt'o”, oni fond'is la tri'a'n sinagog'o'n en Speyer post la mez'epok'a kaj post la du'a el la dek-naŭ'a jar'cent'o, en 1938 detru'it'a de la la nazi'o'j. Speyer aparten'is al la SCHUM-komun'um'o'j, la plej renom'a'j jud'a'j komun'um'o'j en la mez'epok'o, kie el'form'iĝ'is la aŝkenaz'a'j rit'o, teologi'o kaj viv'manier'o. La akronim'o SCHUM lig'as la urb'o'j'n Speyer (SCH – Ŝ), Worms (W – Ŭ) kaj Mainz (M).

Ke nun'temp'e en Germanio fond'iĝ'as sinagog'o'j, ne plu est'as mal'oft'a mir'ind'aĵ'o. Sed en Speyer la lok'o de la konstru'aĵ'o est'as apart'e menci'ind'a. La nov'a sinagog'o ne est'as konstru'ebl'a sur la teren'o de la si'a'temp'e detru'it'a sinagog'o. Tie, urb'o'centr'e, instal'iĝ'is jam antaŭ mult'a'j jar'o'j grand'a vend'ej'o. Anstataŭ'e oni trov'is konven'a'n lok'o'n en la teren'o de la iam'a katolik'a monaĥ'ej'o Sankt'a Guido, antaŭ ne'long'e profan'it'a kaj akir'it'a de la urb'a komun'um'o. La sinagog'o mem hav'os si'a'n lok'o'n preciz'e tie, kie oni dum jar'cent'o'j kult'is krist'an'e.

Dum la solen'a met'ad'o de la baz'a ŝton'o parol'is inter ali'a'j Kurt Beck, ministr'o-prezid'ant'o de la federaci'a land'o Rejn'land'o-Palatinato, Werner Schineller, la urb'estr'o kaj precip'a apog'ant'o de la projekt'o, Peter Waldmann, la prezid'ant'o de la Land'a lig'o de jud'a'j komun'um'o'j en Rejn'land'o-Palatinato, Karl-Heinz Wiesemann, la episkop'o de la diocez'o Speyer, Eberhard Cherdron, prezid'ant'o de la evangeli'a eklezi'o de Palatinato kaj Alfred Jacoby, la arkitekt'o. Ili ĉiu'j emfaz'is la simbol'a'n karakter'o'n de la fond'ad'o, de la dat'o, de la lok'o. Sam'temp'e ili memor'ig'is la dolor'ig'a'j'n event'o'j'n en 1938 kaj aktual'a'j'n kontraŭ'jud'a'j'n ag'ad'o'j'n kun la resum'o: Neniam re'e! En'tut'e ili taks'is la re'fond'ad'o'n de la jud'a komun'um'o kaj la konstru'ad'o'n de nov'a sinagog'o esper'ig'a moment'o en la urb'a kaj region'a histori'o, signif'a religi'e, politik'e kaj kultur'e.

La ceremoni'o'n akompan'is specif'e jud'a'j kant'o'j. Kantor'o kant'is psalm'o'n antaŭ la baz'a ŝton'o, kiu trov'is si'a'n lok'o'n en la niĉ'o, kie iam tabernakl'e manifest'iĝ'is la di'a ĉe'est'o. Grand'a ar'o da jud'o'j kaj simpati'ant'o'j est'is konsci'a'j pri la histori'a signif'o de la fond'ad'o. Per ĝi mirakl'e re'ek'flor'os la jud'a viv'o en Speyer, antaŭ'e preskaŭ plen'e esting'it'a. Laŭ la plan'o'j la nov'a centr'o ek'funkci'os en 2010, pli'riĉ'ig'ont'e per jud'a'j kontribu'o'j la kultur'a'n viv'o'n de la urb'o, aktual'e pli kon'at'a pro la katolik'a katedral'o, tomb'ej'o de plur'a'j german'a'j imperi'estr'o'j, kaj la protest'ant'a protest'ad'o.

Hom'a'j ofer'o'j

Murd'is ses'jar'a'n albin'a'n knab'in'o'n en Ruyigi, orient'a provinc'o de Burundo, mal'bon'ul'o'j arm'it'a'j per paf'il'o'j. Post la murd'o ili de'tranĉ'is ŝi'a'n kap'o'n, brak'o'j'n kaj gamb'o'j'n, kiu'j'n ili for'port'is. La knab'in'o est'as la kvar'a albin'o mort'ig'it'a en 2008, laŭ la prezid'ant'o de la land'a albin'o-asoci'o.

Parlament'a enket'o montr'as, ke membr'o'j kaj organ'o'j de albin'o'j est'as vend'at'a'j en la region'o kaj ankaŭ en la najbar'a land'o Tanzanio por sorĉ'aĵ'o'j – kaj kontraŭ grand'a'j mon'sum'o'j. Fiŝ'kapt'ist'o'j kaj or'serĉ'ant'o'j uz'as la organ'o'j'n en divers'a'j sorĉ'aĵ'o'j, por ke flor'u ili'a'j entrepren'o'j. Laŭ popol'kred'o, albin'o'j est'as akv'o-di'o'j, kies organ'o'j plen'as je mister'o'j. Kelk'a'j hom'o'j kred'as, ke albin'o-sang'o kurac'as aidos'o'n.

La polic'o jam arest'is tiu'j'n, kiu'j mort'ig'is la tri antaŭ'a'j'n viktim'o'j'n. Arest'it'a'j est'as ankaŭ kvar suspekt'at'o'j en la kaz'o de la last'a mort'int'o. La provinc'a prokuror'o postul'as mort'o'pun'o'n. Inter'temp'e la polic'o prov'as protekt'i la albin'o'j'n en apart'a kamp'ad'ej'o en la ĉef'urb'o, el kiu tamen la last'a mort'ig'it'o el'ir'is, kred'ant'e, ke ne plu est'as danĝer'o.

En'tut'e mort'is en 2008 tra divers'a'j land'o'j de orient'a Afrik'o almenaŭ 27 albin'o'j, grand'part'e vir'in'o'j kaj infan'o'j, kaj ĉiu'j viktim'o'j de hom'a'j ofer'o'j.

Testament'o test'at'a

La atribu'o'j de la Nobel-pac'premi'o ĉiu'jar'e vek'as tut'mond'a'n atent'o'n. En la last'a'j jar'o'j ĝi'n ricev'is foj'e medi-aktiv'ul'o, foj'e defend'ant'o de hom'a'j rajt'o'j aŭ kampanj'o kontraŭ amas'mizer'o. Iu'j mir'is, ke hom'o'j, kiu'j ne rekt'e okup'iĝ'as pri pac'o, rajt'as ricev'i pac'premi'o'n. Sed la pli'mult'o akcept'as la prav'ig'o'n, ke mal'riĉ'ec'o kaj detru'o de la medi'o pov'as est'i fund'a'j kaŭz'o'j de milit'o'j.

Tamen aper'is libr'o kun ampleks'a analiz'o de la demand'o kaj detal'a prezent'o de la 108-jar'a histori'o de la premi'o kaj de la hom'o'j, kiu'j administr'is ĝi'n tra la jar'o'j. La verk'int'o est'as Fredrik Heffermehl, jur'ist'o kaj i.a. vic'estr'o de la Inter'naci'a Pacburoo.

La testament'o de Nobel (1895) indik'as rilat'e la interez'o'j'n, ke „unu part'o'n ricev'u tiu, kiu ag'is plej mult'e aŭ plej bon'e por inter'frat'iĝ'o de la popol'o'j, abol'o aŭ redukt'o de star'ant'a'j arme'o'j kaj ankaŭ por star'ig'o kaj mult'ig'o de pac'kongres'o'j”.

Tri kondiĉ'o'j

Do ĝi specif'as tri kondiĉ'o'j'n: popol'a inter'frat'iĝ'o, mal'arm'ad'o kaj pac'kongres'o'j. Ĉu oni kompren'u, ke sufiĉ'as unu el ili por rajt'i ricev'i la premi'o'n? Aŭ ke neces'as ĉiu'j tri? Heffermehl en si'a libr'o (Nobels vilje (La vol'o de Nobel), el'don'ej'o Vidarforlaget, Oslo, 2008) trov'as, ke la tri kondiĉ'o'j konsist'ig'as unu'ec'a'n vizi'o'n, kiu koincid'as kun la cel'o de la pac'mov'ad'o de la 1890aj jar'o'j. Tiam oni pled'is por arbitraci'o inter konflikt'ant'a'j naci'o'j kaj okaz'is grand'a'j inter'naci'a'j pac'kongres'o'j en Ber'n (1892) kaj Hag'o (1899).

Ceter'e Nobel neni'e skrib'is pri „pac'premi'o”, sed li uz'is ali'lok'e en la testament'o la vort'o'n „pac'pled'ant'o'j” aŭ „pac'far'ant'o'j” (sved'e fredsförfäktare) kiel karakteriz'o'n de tia'j, kia'j ricev'u tiu'n premi'o'n.

Kiom el la ricev'int'o'j tra la jar'o'j est'is ver'a'j „pac'far'ant'o'j”? Heffermehl trov'as, ke por 51 el la atribu'it'a'j premi'o'j la kondiĉ'o'j de Nobel est'as plen'um'it'a'j, por 37 ne (en 19 jar'o'j la premi'o ne est'is atribu'it'a, i.a. dum la du mond'milit'o'j).

Larĝ'a senc'o

Kontraŭ la kritik'o la Nobel-komitat'o asert'is, ke jam ek'de la komenc'o en 1901 ĝi interpret'is la pac'koncept'o'n de la testament'o en larĝ'a senc'o. Tamen Heffermehl dokument'as, ke tio ne ĝust'as. De la komenc'o ĝis la du'a mond'milit'o la premi'o plej oft'e est'is atribu'it'a al ver'a'j pac'far'ant'o'j – ideal'ist'o'j el la pac'mov'ad'o. Sed post la milit'o, en la jar'o'j 1944–1997, nur du'on'o konform'as al la kondiĉ'o'j de la testament'o.

La komitat'an'o'j de la post'milit'a temp'o mal'fidel'as al la vizi'o de Nobel pri mal'arm'ad'o kaj amik'ec'o, akcept'ant'e la tradici'a'n pens'manier'o'n: naci'a sekur'ig'o per arme'a fort'o. Kaj politik'a'j parti'o'j oft'e nom'um'as pensi'iĝ'ant'a'j'n parlament'an'o'j'n komitat'an'o'j kiel honor'a rekompenc'o; Nobel tamen cel'is sub'ten'i sen'mon'a'j'n ideal'ism'a'j'n pac'far'ant'o'j'n, ebl'ig'ant'e al ili plu'a'n por'pac'a'n ag'ad'o'n.

Fin'e, el la premi'o'j atribu'it'a'j en la last'a'j dek jar'o'j eĉ nur kvar'on'o akord'as kun la kondiĉ'o'j, nom'e Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j / Kofi Annan (2001), Jimmy Carter (2002) kaj Mohamed El Baradei (2005). En tiu period'o la Nobel-institut'o ŝajn'as don'i pli da atent'o al si'a inter'naci'a renom'o kaj la bezon'o de sponsor'ad'o, ol fleg'i la origin'a'n ide'o'n de Nobel, skrib'as Heffermehl.

Sed, ĉu la mond'o ne ŝanĝ'iĝ'is post la 1890aj jar'o'j? Ĉu ne neces'as adapt'i la premi'o'n al la nun'a'j mond'a'j defi'o'j? Kiel Nobel formul'us si'a'n testament'o'n hodiaŭ?

Inter'naci'a'j rilat'o'j

Ebl'as ĝis'dat'ig'i la kondiĉ'o'j'n, ne perd'ant'e la centr'a'n vizi'o'n. Inter plur'a'j ankoraŭ aktual'a'j cel'o'j, kiu'j'n list'ig'as Heffermehl, est'as mal'arm'ad'o, nun ankaŭ de atom'arm'il'o'j, stimul'ad'o de bon'a'j inter'naci'a'j rilat'o'j, fru'a mal'kovr'o de konflikt'o'j kaj ili'a pac'a solv'ad'o, evolu'ig'o de inter'naci'a aparat'o por dev'ig'a arbitraci'o, ankaŭ organiz'ad'o de pac'kongres'o'j (jes, tia'j ankoraŭ okaz'as) kaj ĝeneral'a kre'ad'o de pac'kultur'o.

La sekretari'o de la komitat'o vol'as prav'ig'i la last'a'temp'a'j'n atribu'o'j'n, dir'ant'e, ke est'as mult'a'j voj'o'j al pac'o – medi'protekt'ad'o, hom'a'j rajt'o'j, kriz'a help'o al viktim'o'j de katastrof'o'j, sed ŝajn'as forges'i, ke Nobel testament'is premi'o'n por specif'a'j voj'o'j antaŭ ali'a'j.

Jur'a ord'o

Post la aper'o de la libr'o la komitat'o atribu'is premi'o'n por 2008 al Martti Ahtisaari pro li'a pac'a mediaci'ad'o ĉe mult'a'j inter'naci'a'j milit'et'o'j. Tiu ag'ad'o absolut'e merit'as premi'o'n, sed apenaŭ tiu'n de Nobel, taks'as Heffermehl en intervju'o. Nobel cel'is mal'arm'ad'o'n kaj star'ig'o'n de inter'naci'a jur'a ord'o, kio evit'ig'u, ke konflikt'o'j al'pren'u milit'a'n form'o'n.

Nepr'as, laŭ Heffermehl, sekv'i la testament'o'n de Nobel pro moral'a kaj jur'a konsider'o'j. Tamen, li konklud'as, bezon'at'a est'as premi'o, kiu fidel'as al la cel'o'j de Nobel, kiel stimul'o al la hodiaŭ'a'j pac'far'ant'o'j – tia'j, kia'j sen subvenci'o kaj agnosk'o streb'ad'as kontraŭ'i la malic'a'j'n fort'o'j'n de blind'a komerc'a plu'arm'ad'o pli danĝer'a, ol iam ajn antaŭ'e.

Ĉu tiu kritik'o stimul'is publik'a'n debat'o'n en Norvegi'o? Ĝis nun ne: la Nobel-komitat'o konstat'as nur, ke ĝi hav'as si'a'n interpret'o'n de la testament'o kaj ne vol'as en'ir'i i'a'n ajn diskut'o'n pri la afer'o.

Mi ne est'as at'ist'o

Nur hodiaŭ mi trov'is la temp'o'n, por skrib'i al vi mi'a'n mal'kontent'ec'o'n koncern'e la recenz'o'n, kiu'n vi publik'ig'is en MONATO (2008/10, (p. 23), pri mi'a broŝur'o Verbes transitifs, verbes intransitifs. Ke la recenz'ant'o ne aprec'is mi'a'n broŝur'o'n, li plen'e rajt'as. Precip'e, se li kapabl'as verk'i pli bon'a'n pri la sam'a tem'o. Sed li ne rajt'as mis'fam'ig'i mi'n, deklar'ant'e, ke „la aŭtor'o, ŝajn'e, est'as ‚at'ist'o’”, kio'n mi rigard'as ne nur kiel kreten'aĵ'o'n, sed ankaŭ kiel simpl'a'n insult'o'n. Se, antaŭ kraĉ'i i'o'n ajn mal'favor'a'n pri mi, la recenz'ant'o iom pen'us leg'i mi'a'j'n ceter'a'j'n verk'o'j'n, li cert'e konvink'iĝ'us, ke „at'ist'o” mi tut'e ne est'as, ĉar plur'foj'e mi detal'e kaj ĝis'fund'e kritik'is la „at'ism'o'n”. Sed pri mi li vid'ebl'e sci'as neni'o'n.

Pli'e, li montr'as si'a'n komplet'a'n ne'sci'o'n pri la afer'o, kiam li raport'as, ke – laŭ mi – „est'as erar'o'j en la Fundament'o kaj en la Bibli'o”. Se li hav'us element'a'n sci'o'n pri la tem'o, li sci'us, ke la erar'o'j en la Antaŭ'parol'o de la Fundament'o (kaj ne en la Fundament'o mem) est'is antaŭ long'e not'it'a'j de Waringhien kaj de Kalocsay. Ĉu Waringhien kaj Kalocsay est'as „at'ist'o'j”???

Aĉet'it'a mesi'o

Est'as ne ebl'e nun'temp'e ne parol'i pri mon'o, do ni parol'u pri tio, kiom kost'is elekt'i nov'a'n prezid'ant'o'n (kaj parlament'an'o'j'n) en Uson'o: 5,3 miliard'o'j'n da dolar'o'j. Tiu'n rekord'a'n sum'o'n ni dank'as precip'e al la nov'a mesi'o Barack Obama; li kolekt'is por si'a kampanj'o 600 milion'o'j'n da dolar'o'j en mon'donac'o'j. Por aĉet'i li'n do ĉiu loĝ'ant'o (ne nur elekt'int'a) de Uson'o teori'e el'spez'is ĉirkaŭ 18 dolar'o'j'n. Ĉiu'okaz'e Obama est'as la ĝis nun plej valor'a (nu ja, mult'e'kost'a) prezid'ant'o, malgraŭ tio, ke li en la last'a faz'o de la kampanj'o rezign'is pri impost'mon'o kaj financ'is ĝi'n sol'e per mon'donac'o'j. Li'a rival'o John McCain [ĝon mekéjn] kontent'is pri 84 milion'o'j da impost-dolar'o'j.

Ni rest'u ĉe cifer'o'j, ĉar ankaŭ ali'a'j indik'o'j est'as ne'kutim'a'j por Uson'o. Ekzempl'e part'o'pren'is la elekt'o'j'n rekord'a'j 64,2 % de elekt'o'rajt'ul'o'j; el la afrik-uson'an'o'j 95 % voĉ'don'is por la nigr'ul'o Obama, kiu kolekt'is en'tut'e 53 % kompar'e al McCain kun 46 % – do diferenc'o de nur 7 % (aŭ 9 milion'o'j da voĉ'don'o'j). Tio ŝajn'as est'i normal'a rezult'o, ĉar simil'a est'is la proporci'o ankaŭ dum antaŭ'a'j elekt'o'j. Tamen pro la komplik'a uson'a elekt'o'sistem'o Obama gajn'is 365 „electors”, kiel en Uson'o oni nom'as tiu'j'n hom'o'j'n, kiu'j fin'e de la proced'o voĉ'don'as por konfirm'i prezid'ant'ec'o'n. Li'a rival'o gajn'is 173 fin'elekt'ont'o'j'n, tiel ke Obama pov'os en'ofic'iĝ'i la 20an de januar'o 2009. Tamen tiu'rilat'e Obama ne rikolt'is rekord'a'n nombr'o'n; ekzempl'e la patr'o de la nun'a prezid'ant'o, Georg'e Bush [ĝorĝ buŝ], en 1988 akir'is 426 kaj la fam'a Ronald Re'ag'a'n [rejgen] en 1984 gajn'is eĉ 525 elekt'ont'o'j'n.

Ebl'e ted'as vi'n tiu'j mult'a'j cifer'o'j, sed ili klar'e montr'as, ke tiu'j uson'a'j elekt'o'j ne est'is ekster'ordinar'a'j laŭ tiu kriteri'o. Ekster'ordinar'a est'is unu'flank'e la terur'e mult'a mon'o, kiu'n Obama kolekt'is kaj el'spez'is por si'a'j kampanj'a'j spektakl'o'j, ali'flank'e est'is ja sensaci'o, ke por la unu'a foj'o nigr'ul'o iĝ'as uson'a prezid'ant'o. Cert'e, Obama hav'as mult'a'j'n avantaĝ'o'j'n kompar'e al si'a rival'o mal'jun'a: li, mult'e pli jun'a, hav'as sen'dub'e karism'o'n. Prav'e do oni lig'as mult'a'j'n esper'o'j'n kun la nov'a prezid'ant'o. Sed ni est'os jam kontent'a'j, se li est'os normal'a reg'ist'o, tiel normal'a, kiel fakt'e est'is la elekt'o'rezult'o – post la era'o de Bush, la plej mal'bon'a uson'a prezid'ant'o.

Sincer'e vi'a

Obama Obama-on salut'as

Apart'e en unu urb'o de Japani'o oni bon'ven'ig'is la venk'o'n de la uson'a prezid'ont'o Barack Obama –, en la urb'o Obama.

La 5an de novembr'o 2008 en Obama, mal'grand'a urb'o apud Japan'a Mar'o, ar'iĝ'is 200 hom'o'j por spekt'i program'o'n pri la elekt'o de la ven'ont'a uson'a prezid'ant'o. Dum'e grup'o nom'at'a Obama-ge'jun'ul'o'j (ver'dir'e ne-ge'jun'ul'o'j) danc'is la hulaon de Havajo, de kie de'ven'as Obama. Kiam Obama deklar'is si'a'n venk'o'n, la salon'o plen'iĝ'is de ripet'at'a'j ĝoj'kri'o'j: „Jes, ni pov'as!”.

La urb'estr'o de Obama, s-ro Macuzaki, dir'is: „Ni pli progres'ig'u la amik'a'n rilat'o'n kun Honolulo, Havajo, kaj sam'temp'e dis'vast'ig'u ni'a'n urb'o'nom'o'n Obama. Mi vol'as invit'i s-ro'n Obama al ni'a urb'o.” Ceter'e, kiam la japan'a ĉef'ministr'o Asoo parol'is per telefon'o kun Obama, tiu respond'is: „Mi jam vizit'is Japani'o'n, kaj mi kon'as la urb'o'n Obama.”

Post'e kolekt'iĝ'is sam'lok'e pli'a'j entuziasm'ul'o'j por du'a fest'o, dum kiu salut'is la ambasador'o de Kenjo, kie loĝ'as la av'in'o de Obama. Fin'e la fest'ant'o'j deklar'is plan'o'n ĉe'est'i la instal'a'n ceremoni'o'n de la nov'a prezid'ant'o kaj danc'i hulaon antaŭ la Blank'a Dom'o.

Pun'o'j pro fuŝ'a lingv'o

Pro publik'e far'it'a'j erar'o'j kaj pro super'flu'a uz'ad'o de fremd'a'j vort'o'j en la slovak'a lingv'o minac'os sankci'o'j ek'de la 1a de juli'o 2009.

La pun'o'j'n propon'as en nov'a leĝ'propon'o pri la ŝtat'a lingv'o la Ministr'ej'o pri Kultur'o en Slovaki'o. La nun'temp'a leĝ'o ne ebl'ig'as sankci'o'j'n pro mal'respekt'o de la oficial'a lingv'o. Tiu'j'n oni el'las'is el la leĝ'ar'o en 1999, kio „mal'ferm'is pord'o'n al sen'brid'a kresk'o de mal'respekt'ad'o de la leĝ'o pri la ŝtat'a lingv'o”.

En la argument'a raport'o por la leĝ'propon'o oni skrib'as, ke respekt'ad'o'n de la leĝ'o pri la ŝtat'a lingv'o kontrol'os la ministr'ej'o pri kultur'o, kiu sankci'os (publik'e far'it'a'j'n) erar'o'j'n per mon'pun'o'j de 100 ĝis 5000 eŭr'o'j. Escept'o'j est'os radi'o kaj televid'o, kiu'j'n kontrol'os la ŝtat'a Konsil'ant'ar'o pri Emisi'ad'o kaj Transmisi'o.

Kial'o de la leĝ'propon'o est'as „mal'alt'iĝ'o de la lingv'a kultur'o”. Tiu, laŭ la ministeri'o, manifest'iĝ'as – krom en pek'ad'o kontraŭ gramatik'a'j kaj ortografi'a'j regul'o'j en la slovak'a lingv'o – ankaŭ per tro'a uz'ad'o de fremd'a'j vort'o'j. Kulp'as precip'e angl'ism'o'j kaj uson'ism'o'j kaj ili'a super'flu'a uz'ad'o ankaŭ tie, kie por la vort'um'o ekzist'as konven'a hejm'lingv'a esprim'o.

Proksim'a'j kaj mal'proksim'a'j najbar'o'j

Sud'e de Bailenambeann est'as mont'ar'o nom'at'a Slievenagat, angl'ig'it'a kripl'ig'o de la irlanda Sliabh na gCat, „mont'ar'o de la kat'o'j”. La nom'o ne rilat'as al la best'et'o, kiu'n Piv ĉarm'e difin'as kiel „mam'ul'o ... ten'at'a kiel mus'kapt'ant'a dom'best'o”, sed al la pin'arb'a mustel'o aŭ martes'o. La irland'gael'a nom'o de tiu rab'o'best'o est'as cat-crainn, laŭ'vort'e „arb'a kat'o”. Kompar'e kun mont'ar'o en alp'a'j region'o'j, Slievenagat ne est'as tre impon'a; fakt'e, tem'as pri vic'o da mont'et'o'j, el kiu'j nur kelk'a'j est'as relativ'e alt'a'j. Tamen, ĝi est'as bel'a region'o, kie oni ĉiam pov'as trov'i sol'ec'o'n kaj trankvil'o'n.

La mont'ar'an'o'j est'as afabl'a'j kaj gast'am'a'j. Du el la plej interes'a'j kaj simpati'a'j est'as la mal'jun'a'j amik'o'j Seán kaj Tadhg. Ĝis si'a'j emerit'iĝ'o'j, ili ambaŭ labor'is kiel ŝton'mason'ist'o'j, meti'o, kiu'n ili hered'is de si'a'j respektiv'a'j patr'o'j, lok'e renom'a'j pro si'a konstru'ad'o de preskaŭ ĉiu'j el la pont'et'o'j kaj apud'voj'a'j mur'o'j en la region'o. Ankaŭ Seán kaj Tadhg est'as tre lert'a'j mason'ist'o'j. Kvankam Seán ne plu gajn'as si'a'n tag'a'n pan'o'n per labor'o por la graf'land'a konsil'ant'ar'o, li distr'as si'n per farad'o de divers'a'j ŝton'a'j art'aĵ'o'j. Kun help'o de Tadhg, li restaŭr'is kaj pli'bel'ig'is la mur'o'j'n de tradici'a sankt'a put'o, nun rigard'at'a kiel krist'an'a objekt'o, sed kiu ver'ŝajn'e est'as de pagan'a origin'o. Por la mur'o'j li gravur'is slab'o'n kun sur'skrib'o en la irlanda lingv'o kaj en la antikv'a manuskript'a alfabet'o, kaj ornam'is ĝi'n per skulpt'it'a hom'a kap'o. Ankaŭ li'a river'bord'a ĝarden'o est'as ornam'it'a per tia'j kap'o'j, imit'aĵ'o'j de la antikv'eg'a'j antaŭ'krist'an'epok'a'j ŝton'a'j kap'o'j trov'ebl'a'j en tut'a Irlando. Iu'foj'e, mi'a kar'a edz'in'o Hortensi'a vizit'is la hejm'o'n de Seán akompan'at'e de amik'in'o, kiu est'as arkeolog'o. La arkeolog'in'o est'is tre ekscit'it'a, kiam ŝi rigard'is la kap'o'j'n. Ŝi demand'is al Seán, ĉu li jam raport'is al la naci'a muze'o pri la ekzist'o de tiu'j grav'a'j arkeologi'aĵ'o'j. Li lakon'e respond'is, ke ne. Ŝi insist'is, ke tio est'as li'a dev'o. Kiam li klar'ig'is, ke li mem far'is la kap'o'j'n, ŝi est'is iom'et'e embaras'it'a. La dom'o de Seán trov'iĝ'as apud river'o, klif'o'j kaj pitoresk'a ruin'o de muel'ej'o en bel'a vilaĝ'o ĉe la flank'o de la mont'ar'o. Tiu'n teren'o'n ĉirkaŭ si'a dom'o li trans'form'is en bel'eg'a'n ĝarden'o'n, admir'at'a'n de ĉiu vojaĝ'ant'o, kiu tra'pas'as la vilaĝ'o'n.

Kvankam li aspekt'as kiel tip'a kamp'ar'an'o, Seán, sam'e kiel mult'a'j el li'a'j sam'land'an'o'j, ne est'as simpl'a ne'eduk'it'a man'labor'ist'o. Loĝ'ant'e en lok'o, kie de'long'e la pli'mult'o ĉes'is uz'i la irland'gael'a'n kiel ĉiu'tag'a'n lingv'o'n, li ankoraŭ parol'as la idiom'o'n kaj lert'e verk'as ankaŭ en la angl'a. Li'a plej grand'a literatur'aĵ'o est'as dik'a ilustr'it'a libr'o pri la Slievenagat-Mont'ar'o, el'don'it'a de la lok'a histori'a asoci'o. Seán est'as vast'e kon'at'a kiel seanchaí, kio en la irlanda lingv'o signif'as hom'o'n, kiu konserv'as kaj rakont'as antikv'a'j'n legend'o'j'n, tradici'o'j'n kaj histori'o'n. Li posed'as riĉ'eg'a'n kolekt'o'n da ti'aĵ'o'j – ver'a'n etn'ologi'a'n trezor'o'n.

En la sam'a vilaĝ'o, Ballyallin, loĝ'as iom ekscentr'a angl'in'o, Zo'e Drab. (Unu el la signif'o'j de la angl'a vort'o drab est'as „mal'bril'a”; ali'a signif'o – kiu'n ni ne menci'u – est'as „ĉies'ul'in'o”, sed tiu'j adjektiv'o'j nek taŭg'e nek just'e pri'skrib'as ŝi'n.) Ŝi vest'as si'n per strang'a miks'aĵ'o de drap'o'j kaj kolor'o'j, kaj ŝi'a ruf'a har'ar'o el'star'as kiel sovaĝ'a'j flam'o'j ĉiu'flank'e de ŝi'a kap'o. Ŝi okup'as la plej grand'a'n kaj plej kaduk'a'n dom'eg'o'n en la vilaĝ'o, kie ŝi nask'is si'a'j'n (nun plen'kresk'a'j'n) ge'fil'o'j'n Pandora, Icarus kaj Henry. La patr'o de la ge'fil'o'j ne plu viv'as kun Zo'e, do sol'a ŝi dev'as zorg'i pri la dom'o kaj la bien'o. En ĉi tiu kun'tekst'o „zorg'i” ne est'as ekzakt'e la plej traf'a verb'o, ĉar la intern'o de la famili'a hejm'o trov'iĝ'as en mizer'e neglekt'at'a stat'o. Iam, kiam ni vizit'is ŝi'n kun'e kun amik'o, tiu demand'is, ĉu li pov'as uz'i la neces'ej'o'n, ŝi respond'is, ke la neces'ej'o ne funkci'as, sed oni pov'as uz'i la ĝarden'o'n por la sam'a cel'o. Laŭ'inform'e la ge'fil'o'j de Zo'e est'is eduk'it'a'j en unu el la plej mult'e'kost'a'j lern'ej'o'j en Irlando, do almenaŭ iam, al la famili'o Drab ne mank'is mon'o. En la bien'o abund'e kresk'as ĉiu'j spec'o'j de frukt'o'j kaj legom'o'j, sed Zo'e ne port'as si'a'j'n rikolt'o'j'n al iu ajn bazar'o aŭ vend'ej'o, do la tro'aĵ'o, kiu'n ŝi ne pov'as manĝ'i, putr'as aŭ est'as for'don'at'a al la najbar'o'j.

Zo'e nom'as si'n art'ist'o, sed ĉu ŝi iam sukces'as vend'i – aŭ eĉ prov'as vend'i si'a'j'n art'aĵ'o'j'n – ne est'as klar'e. Ni plur'foj'e vid'is ekspozici'o'j'n ŝi'a'j'n en Ballyfarson, la plej proksim'a merkat'a urb'o. La montr'aĵ'o'j konsist'is part'e el abstrakt'a'j pentr'aĵ'o'j, sed precip'e el collages, t.e. glu'bild'o'j, far'it'a'j el amorf'a'j kun'met'aĵ'o'j de rub'aĵ'o. Ili aspekt'is nek pur'a'j nek al'log'a'j, sed por motiv'o'j de najbar'ec'o kaj solidar'ec'o ni akcept'is la invit'o'n ĉe'est'i la ekspozici'o'j'n, ĉar kultur'a'j event'o'j est'as mal'oft'a'j en Bailenambeann. Iu ali'a ekspozici'o de Zo'e, kiu'n vizit'is nek ni, nek iu ali'a membr'o de la publik'o (do ĝi est'is tut'e fiask'a) konsist'is el kolekt'o da bild'o'j kaj inform'tabul'o'j pri tradici'a'j kitel'o'j port'it'a'j de sud-angl'a'j kamp'ar'an'o'j dum la dek-naŭ'a jar'cent'o. Est'as evident'e (almenaŭ laŭ ni'a lim'ig'it'a spert'o), ke neni'u en Irlando interes'iĝ'as pri tradici'a'j kitel'o'j port'it'a'j de sud-angl'a'j kamp'ar'an'o'j dum la dek-naŭ'a jar'cent'o. Ebl'e est'us mal'ĝentil'e sugest'i, ke Zo'e est'as mal'sukces'a art'ist'in'o, sed ŝi ankoraŭ ne ating'is ver'a'n fam'o'n. Esper'ebl'e ŝi'a baldaŭ ven'ont'a ekspozici'o furor'os. Ŝi inform'as ni'n, ke tem'os pri bild'o'j pri tradici'a'j buter'kest'o'j.

La ĉe'est'o de angl'o'j ne ĉiam est'is bon'ven'a en Ballyallin. Dum la ribel'o kontraŭ la brit'a reg'ad'o de Irlando, kelk'a'j an'o'j de pac'em'a angl'a bien'ist'a famili'o aparten'ant'a al mal'grand'a religi'a sekt'o est'is murd'it'a'j de Ir'a (la tiel nom'at'a irlanda respublik'ism'a arme'o). Kiu'j super'viv'is, el'migr'is al Aŭstrali'o, kie ili'a'j post'e'ul'o'j ankoraŭ viv'as. Feliĉ'e, tia'j grand'a'j tragedi'o'j ne plu okaz'as en la mont'ar'a region'o.

Tamen kelk'foj'e la mont'ar'an'o'j spert'as et'a'j'n mal'ĝoj'o'j'n. Du generaci'o'j de la vilaĝ'a famili'o Murphy est'is posed'ant'o'j de la lok'a trink'ej'o, „River'bord'a Tavern'o”. Laŭ tradici'o irlandaj famili'o'j, kiu'j hav'as plur'a'j'n ge'fil'o'j'n, dediĉ'as unu fil'o'n (kaj unu fil'in'o'n, se est'as pli ol unu) al la katolik'a eklezi'o. P.J., la plej aĝ'a el la ge'fil'o'j Murphy, est'is ordin'it'a kiel pastr'o kaj send'it'a de si'a orden'o al paroĥ'o en Aŭstrali'o. Tie li iom mal'diskret'e ek'am'is kaj edz'iĝ'is kun aŭstrali'an'in'o, do ne plu hav'is permes'o'n funkci'i kiel pastr'o. La ge'patr'o'j de la aŭstrali'a vir'in'o, kiu'j est'is tre pi'a'j, ne akcept'is la bo'fil'o'n. Kun'e kun si'a nov'a edz'in'o, P.J. re'ven'is al si'a hejm'vilaĝ'o en Irlando, kie li anstataŭ'is si'a'n mal'jun'a'n patr'o'n kiel propriet'ul'o de la trink'ej'o. Aktual'e Ballyallin ne hav'as si'a'n propr'a'n pastr'o'n, kaj P.J. tre ŝat'us pov'i celebr'i la mes'o'n en la vilaĝ'a preĝ'ej'o, sed tio'n la episkop'o ne permes'as. La vilaĝ'an'o'j, kiu'j est'as tre toler'em'a'j, volont'e akcept'us li'n kiel si'a'n pastr'o'n (eĉ edz'iĝ'int'a), sed neni'o est'as far'ebl'a. Laŭ'raport'e, P.J., li'a edz'in'o kaj ili'a kresk'ant'a famili'o baldaŭ re'ir'os al Aŭstrali'o, kaj la vilaĝ'an'o'j perd'os unu el si'a'j plej ŝat'at'a'j fil'o'j. Tia est'as la viv'o en la Land'o de Sankt'ul'o'j kaj Dokt'ul'o'j.

Johano est'as mez'aĝ'a profesi'a fot'ist'o, kiu loĝ'as en la nord'a kvartal'o de Bailenambeann. Li'a ŝat'okup'o konsist'as el long'a'j pied'vag'ad'o'j en la mont'ar'a region'o, kiu'n li tre bon'e kon'as, kaj pri kiu li far'is bel'a'n ilustr'it'a'n map'o'n. Ek'de si'a infan'ec'o li est'is tre si'n'ĝen'a kaj sol'ec'a hom'o, sed last'a'temp'e li iĝ'is mult'e pli aplomb'a kaj kontent'a. La kaŭz'o est'as, ke li fin'fin'e sukces'is trov'i vir'in'o'n, kun kiu li pov'as rilat'i. Fatima – tiel ŝi nom'iĝ'as – est'as fil'in'o de irlanda patr'in'o kaj (supoz'ebl'e) indonezia patr'o. La patr'o mal'aper'is, kiam ŝi est'is beb'o, kaj ŝi, kiel ankaŭ Johano, hav'is mal'feliĉ'a'n infan'ec'o'n. Ĉar ŝi ne hav'as eŭrop'a'n aspekt'o'n, ŝi oft'e sufer'is diskriminaci'o'n. Antaŭ ne'long'e ili ge'edz'iĝ'is – ne en preĝ'ej'o, sed en la civil'a registr'ej'o, aranĝ'o, kiu relativ'e mal'oft'e okaz'as en ĉi tiu precip'e katolik'a land'o. Johano sent'is, ke edz'iĝ'a ceremoni'o en nur'a ofic'ej'o ne est'as sufiĉ'e romantik'a kaj solen'a, do, post la edz'iĝ'fest'o, li invit'is si'a'j'n kon'at'o'j'n al ne'oficial'a ben'a ceremoni'o ĉe la sankt'a put'o apud Ballyallin. La invit'kart'o inform'is, ke la event'o konsist'os (konform'e al honor'at'a kelt'a tradici'o) el „ben'o kaj post'a diboĉ'o”. P.J. konsent'is don'i la ben'o'n al la par'o. Johano lu'is mini'bus'o'n por transport'i la kon'at'o'j'n al la put'o. La ben'a ceremoni'o est'is ĝoj'a afer'o, kvankam la sun'o ne rid'et'is sur ĝi. Fatima al'ven'is, re'foj'e sur'hav'ant'e si'a'n roz'kolor'a'n saten'a'n nupt'o'rob'o'n. P.J., kiu por la okaz'o port'is si'a'j'n ne plu oft'e uz'at'a'j'n mes'vest'o'j'n, leg'is la edz'iĝ'liturgi'o'n kaj preĝ'o'j'n, du amik'o'j leg'is poem'o'j'n, kaj la tut'a event'o ŝajn'is (almenaŭ al Hortensi'o kaj mi) feliĉ'a kombinaĵ'o de krist'an'a'j kaj pagan'a'j tradici'o'j. Ni ĉiu'j bus'e re'ven'is al la vilaĝ'o, kie P.J. re'vest'is si'n per si'a ĉiu'tag'a vest'aĵ'o kaj re'e al'pren'is si'a'n normal'a'n trink'ej'estr'a'n rol'o'n, kaj ni drink'is kaj trink'is, tost'is la nov'a'j'n ge'edz'o'j'n, kaj danc'is ĝis nokt'o'mez'o.

Nord'e de la river'o en Bailenambeann est'as miks'it'a kvartal'o de social'a'j dom'ar'o'j de labor'ist'o'j kaj sen'labor'ul'o'j, kun'e kun luks'a'j dom'o'j de bon'stat'a'j civit'an'o'j. Tie trov'iĝ'as ankaŭ la stadion'o de la Gael'a Atlet'a Asoci'o kaj la graf'land'a mal'san'ul'ej'o. Du vir'in'o'j, kiu'j loĝ'as en la nord'a kvartal'o kaj aparten'as al ni'a rond'o de kon'at'o'j, est'as Orl'a kaj Aoife. Orl'a labor'as en urb'a ofic'ej'o, sed semajn'fin'e ŝi ag'as kiel arbitraci'ant'in'o ĉe la matĉ'o'j de la Camogie – (Vir'in'a Atlet'a) Asoci'o. Ŝi est'as tre kapabl'a vir'in'o. Krom ŝi'a sport'a aktiv'ec'o, ŝi'a du'a – ne tip'e in'a – ŝat'okup'o est'as ĉarpent'ad'o, kaj ŝi lert'e far'is si'a'n propr'a'n dom'a'n mebl'ar'o'n. Ŝi'a'j ge'fil'o'j est'as ĉarm'a'j kaj bon'kor'a'j jun'ul'o'j, kiu'j labor'as por bon'far'a'j organiz'aĵ'o'j. Ŝi'a bel'a fil'in'o Patrici'a est'as help'ant'in'o en centr'o por aŭtism'ul'o'j. Ŝi'a hobi'o est'as ekzot'a ventr'o'danc'ad'o, kiu tre furor'as inter jun'a'j vir'in'o'j en ni'a urb'o. Laŭ'ŝajn'e tiu spec'o de danc'ad'o est'as rigard'at'a kiel san'a ekzerc'ad'o, efik'a rimed'o por evit'i dik'iĝ'o'n kaj por bel'ig'i la in'a'n korp'o'n, kaj sam'temp'e spektakl'o, kiu tre al'log'as la vir'o'j'n. Aoife labor'as en mal'san'ul'ej'a laboratori'o, sed ŝi pli interes'iĝ'as pri art'o kaj muzik'o. En si'a liber'temp'o ŝi organiz'as art'a'j'n kaj muzik'a'j'n event'o'j'n en la urb'o. Kvankam ne plu tre jun'a'j, ambaŭ vir'in'o'j est'as bel'et'a'j, amuz'a'j kaj simpati'a'j. Ambaŭ est'is antaŭ'e edz'in'iĝ'int'a'j, sed la edz'o'j est'is drink'em'a'j kaj brutal'a'j vir'o'j, kiu'j konstant'e bat'eg'is ili'n. Prudent'e, ili dis'iĝ'is de la edz'o'j kaj nun hav'as pli pac'a'n kaj feliĉ'a'n viv'o'n. Por ni ĉiam est'as grand'a plezur'o renkont'iĝ'i kun tiu'j du afabl'a'j amik'in'o'j. Ni mal'facil'e pov'as kompren'i, kial tiu'j afabl'a'j kaj eg'e inteligent'a'j vir'in'o'j elekt'is tiom mal'taŭg'a'j'n edz'o'j'n.

Du grav'a'j civit'an'o'j de Bailenambeann est'as Paul M. kaj Liam B. Ambaŭ est'as instru'ist'o'j pri muzik'o: la unu'a menci'it'a, pri pian'o; la du'a, pri trumpet'o. Pli'e, Paul est'as orgen'ist'o en la katolik'a paroĥ'a preĝ'ej'o, kaj est'as tre ĵaluz'a pri si'a grandioz'a orgen'o, unu el la plej grand'a'j kaj fam'a'j en la land'o. En si'a mal'abund'a liber'temp'o, li est'as direktor'o de la urb'a ĥor'o Schola Cantorum. Kelk'a'j el la vir'o'j en la ĥor'o iam hav'is bon'a'j'n voĉ'o'j'n, sed ili ne plu est'as jun'a'j. La vir'in'a'j membr'o'j est'as eĉ pli mal'jun'a'j, kaj oni ne pov'as kred'i, ke ili iam ajn bon'e kant'is. Do, kvankam Paul est'as bon'a muzik'ist'o, al li mank'as bon'a material'o por kre'i bel'a'n korus'o'n. Aŭskult'ant'o'j ĉe la koncert'o de la ĥor'o dev'as sufer'i du hor'o'j'n da mal'agrabl'a son'o. Est'us mal'ĝentil'e kaj ebl'e mal'ver'e asert'i, ke ĝi simil'as la kant'ad'o'n de vir'kat'o'j sur la tegment'o de ni'a dom'o, sed dolĉ'a ĝi cert'e ne est'as. Tamen, ĉar okaz'o'j por aŭskult'i klasik'a'n muzik'o'n est'as mal'oft'a'j, oni dev'as est'i dank'em'a, ke almenaŭ iu klopod'as lev'i la kultur'a'n nivel'o'n en Bailenambeann. Liam est'as direktor'o de blov'orkestr'o format'a el la plej bon'a'j an'o'j de si'a lern'ant'ar'o. Li est'as tre mal'grand'a hom'o – eĉ pli mal'grand'a ol Paul, kies statur'o est'as iom mal'pli ol la averaĝ'a irlanda vir'o, sed li konfirm'as si'a'n vir'a'n dign'o'n per impon'a barb'o kaj fort'a person'ec'o. Liam kaj Paul (kiel mult'a'j muzik'ist'o'j) eg'e mal'am'as unu la ali'a'n. Ili oft'e kverel'as pri muzik'a interpret'ad'o, kiam ili kun'e part'o'pren'as en publik'a ceremoni'o, koncert'o aŭ kantat'a mes'o. Iam, en la preĝ'ej'o okaz'is grav'a mis'kompren'o. Paul lud'is long'a'n orgen'a'n kompon'aĵ'o'n, dum kiu Liam dev'us lud'i fanfar'o'n. Subit'e Paul inter'romp'is, plend'ant'e, ke Liam blov'is mal'ĝust'a'n not'o'n. Liam indign'e protest'is kontraŭ tiu akuz'o. Paul lev'iĝ'is, kaj oni ricev'is la impres'o'n, ke li intenc'as bat'i la trumpet'ist'o'n. La kongregaci'o tiam spekt'is terur'a'n scen'o'n, en kiu la orgen'ist'o preskaŭ ĵet'is si'a'n koleg'o'n mal'supr'e'n laŭ la krut'a ŝtup'ar'o de la orgen'galeri'o. Eĉ inter du'on'ebri'a'j tradici'a'j muzik'ist'o'j en irlandaj trink'ej'o'j, tia'j bedaŭr'ind'a'j batal'o'j est'as mal'oft'a'j. Feliĉ'e, Liam bon'e kapabl'as defend'i si'n, malgraŭ si'a mal'alt'a – fakt'e preskaŭ nan'a statur'o. Li est'as ind'a post'e'ul'o de la fam'a kelt'a hero'o Cu Chullin, kiu defend'is si'n per bat'il'o kaj pilk'o kontraŭ la feroc'a hund'o de Ulstero.

Ali'a interes'a loĝ'ant'o de Bailenambeann est'as William, la frat'o de la kont'ist'o Albert Bell. Kiel ili'a'j nom'o'j sugest'as, ili aparten'as al protest'ant'a famili'o de angl'o'irland'a de'ven'o. Albert est'as sobr'a kaj respekt'ind'a an'o de la soci'o, sed la viv'stil'o de William est'as mal'pli ŝablon'a. Kvankam pli ol kvar'dek'jar'aĝ'a, li vest'as si'n kiel jun'ul'o, per lan'a ĉap'o, T-ĉemiz'o, sak'form'a pantalon'o kaj kanvas'a'j sport'ŝu'o'j. Ĉiu'tag'e li manĝ'as en rapid'manĝ'ej'o, ŝat'at'a de dek'kelk'jar'ul'o'j, kie li nutr'as si'n per hamburger'o'j kaj kokakola'o. Laŭ'raport'e li est'as teknik'ist'o, kiu iam labor'is ekster'land'e, sed nun li pas'ig'as preskaŭ ĉiu'n tag'o'n de la semajn'o mal'rapid'e promen'ant'e tra la strat'o'j, salut'ant'e kaj rigard'ant'e neniu'n. Iam li aper'ig'is mem'el'don'it'a'n libr'o'n, kiu'n li verk'is dum period'o de kelk'a'j jar'o'j. Ĝi'a titol'o est'is Praktik'a gvid'il'o por efik'a uz'ad'o de la mens'o, kaj li prezent'is ĝi'n al la publik'o per libr'o'lanĉ'o en luks'a hotel'o. Oni dev'is pag'i por ĉe'est'i la event'o'n, sed la en'ir'pag'o don'is rajt'o'n al glas'o da acid'a vin'o kaj et'a porci'o de fromaĝ'o, kaj William insist'is, ke ĉiu ĉe'est'ant'o aĉet'u sufiĉ'e mult'e'kost'a'n ekzempler'o'n de la libr'o. Ni supr'aĵ'e rigard'is la verk'o'n kaj konstat'is, ke ĝi est'as nek praktik'a nek util'a. La unu'a'j paĝ'o'j precip'e konsist'as el list'o de la termin'ar'o uz'ot'a en la tekst'o, sed post'e la aŭtor'o uz'as nur mal'long'ig'o'j'n: ekzempl'e, EUM signif'as „efik'a uz'ad'o de la mens'o”, NEUM, „ne'efik'a uz'ad'o de la mens'o”, ktp. Pro tio, la sufer'ant'a leg'ant'o dev'as trov'i la voj'o'n tra labirint'o de akronim'o'j: EUM, NEUM, FTK, LNE, PRDL, ktp, kaj fin'fin'e rezign'as pri la task'o kaj perd'as la dezir'o'n plu'viv'i. Se oni iom persist'as en la leg'ad'o, oni konstat'as, ke la verk'o est'as ne'kompren'ebl'a kaj ne'leg'ebl'a. Al unu el la mal'mult'a'j hom'o'j, kun kiu William konsent'as konversaci'i, li menci'is, ke li invent'is kaj patent'ig'is maŝin'o'n por kurac'i kalv'ec'o'n, sed ĉu la maŝin'o iam est'is konstru'it'a, kaj ĉu ĝi ver'e kurac'as kalv'ec'o'n, neni'u sci'as.

Grav'a'j krim'o'j ne est'as oft'a'j en Bailenambeann. Tommy Nolan est'as mal'grand'a delikt'ul'o, kies pli persist'a mis'far'o est'as tro'a drink'ad'o. Preskaŭ ĉiu'n semajn'fin'o'n li ebri'iĝ'as, kaj tiam li'a normal'e pac'em'a karakter'o trans'form'iĝ'as. Last'a'foj'e li tiom frenez'iĝ'is, ke li frakas'is preskaŭ ĉiu'j'n fenestr'o'j'n en Preĝ'ej'a Strat'o. Li est'is arest'it'a kaj dev'is aper'i en la urb'a kort'um'o antaŭ juĝ'ist'o, kiu kondamn'is li'n al unu monat'o da mal'liber'o. Tio ne est'is li'a unu'a aper'o en la kort'um'o, sed ja li'a unu'a rest'ad'o en mal'liber'ej'o. La spert'o tut'e ne plaĉ'is al Tommy – fakt'e, li tiom sufer'is de depresi'o, ke post unu tag'o li prov'is pend'um'i si'n en la karcer'o. Kiam li est'is en'karcer'ig'it'a, la provos'o'j for'pren'is de li li'a'j'n ŝu'laĉ'o'j'n, poŝ'tranĉ'il'o'n, kaj la zon'o'n de li'a pantalon'o, por evit'i, ke li damaĝ'u si'n. Tamen, ili ne sci'is, ke Tommy, kiu est'as pesimism'a vir'o kaj ĉiam anticip'as katastrof'o'n, kutim'e uz'as kaj zon'o'n kaj ŝelk'o'n. La provos'o'j ne rimark'is la ŝelk'o'n, do ne dev'ig'is li'n for'ig'i ĝi'n. Ĉar li ne hav'is ali'a'n rimed'o'n, Tommy prov'is pend'um'i si'n per si'a ŝelk'o. Sed la ŝelk'o, kompren'ebl'e, est'is elast'a, do li ne sukces'is strangol'i si'n. Li nur re'salt'is kiel „bungi”-salt'ant'o dum kvar'on'o de hor'o, ĝis al'ven'o de provos'o, kiu mal'lig'is li'n. Ek'de tiam, Tommy ne tiom oft'e ebri'iĝ'as.

En la jar'o'j tuj post la al'iĝ'o al Eŭrop'a Uni'o, Irlando, kiu dum jar'cent'o'j est'is mal'riĉ'a land'o, el kiu la pli'mult'o el'migr'ad'is, spert'is prosper'a'n konjunktur'o'n. Last'a'temp'e, kiel en plur'a'j ali'a'j EU-membr'o'ŝtat'o'j, ĝi iĝ'is cel'o de amas'a en'migr'ad'o, precip'e el orient'a Eŭrop'o, sed ankaŭ el Brazilo kaj Afrik'o. En Bailnambeann, la pli'mult'o de tia'j nov'a'j loĝ'ant'o'j de'ven'as el Pollando. Ties influ'o est'as sent'ebl'a en ĉiu aspekt'o de la soci'a viv'o. Nun en la urb'o est'as pol'a'j vend'ej'o'j; pol'a'j special'aĵ'o'j est'as vend'at'a'j en la super'bazar'o'j; libr'o'vend'ej'o'j stok'as libr'o'j'n en la pol'a; kaj en la urb'a bibliotek'o est'as pol'lingv'a sekci'o. La graf'land'a plen'kresk'ul'a instru'instanc'o organiz'as vesper'kurs'o'j'n por irland'an'o'j pri la pol'a lingv'o. Ili okaz'as en la teknik'a lern'ej'o, kie oni pov'as stud'i ankaŭ ali'a'j'n lern'objekt'o'j'n: komput'ad'o, franc'a, irland'gael'a, ktp.

La irlandaj buĉ'ej'o'j kaj viand'fabrik'o'j dung'is en'migr'int'o'j'n el Brazilo, ĉar mal'mult'a'j irland'an'o'j nun pret'as labor'i inter la sang'o kaj ekskrement'o de tia'j lok'o'j. La brazil'an'o'j precip'e de'ven'as el eg'e mal'riĉ'a'j region'o'j de si'a hejm'land'o, kaj la pli'mult'o est'as ne'eduk'it'a kaj parol'as nur la portugal'a'n. Grup'o da ili al'iĝ'is al kurs'o en la teknik'a lern'ej'o pri la angl'a lingv'o, supoz'ebl'e por pov'i trov'i pli bon'a'j'n posten'o'j'n kaj por facil'ig'i si'a'n viv'o'n en fremd'a land'o. Bedaŭr'ind'e la pord'ist'o de la lern'ej'o mis'e indik'is la numer'o'j'n de la respektiv'a'j klas'ĉambr'o'j, kaj la brazil'an'o'j erar'e trov'iĝ'is en la ĉambr'o, kie est'is instru'at'a la irlanda lingv'o. Ili ĉiu'semajn'e ĉe'est'is tiu'n kurs'o'n, kie, kompren'ebl'e, ili lern'is neni'o'n pri la angl'a. Post iom da temp'o, la pord'ist'o decid'is ŝanĝ'i la numer'o'j'n de la klas'ĉambr'o'j, kaj la irland'lingv'a ĉambr'o iĝ'is la pol'lingv'a. Pro tio, la brazil'an'o'j nun trov'is si'n en la kurs'o pri la pol'a. Do, dum iom da temp'o loĝ'is en Bailenambeann grup'o da person'o'j, kiu'j prov'is kompren'ig'i si'n per miks'aĵ'o de irlandaj kaj pol'a'j fraz'o'j, supoz'ant'e, ke ili parol'as la angl'a'n. Feliĉ'e, ne'long'e post'e, ili konstat'is, ke ili est'is viktim'o'j de fuŝ'aĵ'o, kaj, ĉar ili est'as natur'e inteligent'a'j hom'o'j, ili sukces'is lern'i sufiĉ'e bon'e la dezir'at'a'n lingv'o'n harmoni'e kun la naci'a deviz'o de Brazilo: Ord'em e progresso (ord'o kaj progres'o). Fin'o bon'a, ĉio bon'a ...

Politik'a sukces'o, scienc'a fiask'o

Fin'e de novembr'o 2008 astronaŭt'in'o de la Inter'naci'a Spac'o-Staci'o (ISS) dum ekster'a ripar'ad'o perd'is il'ar-sak'o'n, kiu nun ŝveb'as kiel apart'a satelit'et'o tra la spac'o, ĉiam kelk'a'j'n minut'o'j'n antaŭ ISS. Kompren'ebl'e la kutim'a'j mok'ant'o'j koment'is: Klar'e, ke in'o perd'is si'a'n sak'et'o'n ... Kiel ajn, amas'komunik'il'o'j raport'is pri ISS, sam'e kiel kelk'a'n temp'o'n antaŭ'e pri difekt'it'a neces'ej'o en la staci'o. Sed pri eksperiment'o'j kaj esplor'o'j en ISS oni jam de'long'e leg'as preskaŭ neni'o'n. Efektiv'e la scienc'ist'o'j en la staci'o est'as okup'at'a'j preskaŭ nur pri ripar'ad'o.

Jubile'o ne fest'at'a

Fakt'e ĉirkaŭ tiu temp'o, kiam perd'iĝ'is la il'ar'sak'et'o, ISS pov'us fest'i si'a'n dek'jar'a'n jubile'o'n – sed oni tut'e ne fest'is. Kio okaz'is, ke la „mond'mirakl'o por la nov'a jar'mil'o”, la „plej grand'a konstru'projekt'o post la piramid'o'j” kaj la „esplor'urb'o en la spac'o” degener'is al nur'a ripar'ej'o? Per supr'e menci'it'a'j epitet'o'j oni glor'is la staci'o'n, kiam la 20an de novembr'o 1998 Rusio paf'is la unu'a'n ISS-modul'o'n Sarja kiel kompon'ant'o'n de la est'ont'a laboratori'o. Sed dek jar'o'j'n post'e ĝi est'as neni'o ali'a ol konglomer'aĵ'o de loĝ'kontener'o'j, en kaj pri kiu'j oni nur konstru'as, sed praktik'e ne esplor'as aŭ eksperiment'as. Tio ĝis nun kost'is la gigant'a'n sum'o'n de 100 miliard'o'j da eŭr'o'j.

Kiam oni plan'is la staci'o'n, oni antaŭ'vid'is, ke la scienc'ist'o'j en la spac'o dum 27 hor'o'j semajn'e eksperiment'os kaj esplor'os; fakt'e inter'temp'e est'as maksimum'e 2,5 hor'o'j semajn'e. Vart'ad'o kaj ripar'ad'o de ISS bezon'as dek'obl'e tiom da temp'o ol plan'it'e. Krom per mal'ĝust'a'j prognoz'o'j kaj tut'e ne'matur'a teknik'o la astronaŭt'o'j est'as brems'at'a'j per la lam'a konstru'progres'o. La eksplod'o de la uson'a spac'o'pram'o Columbia antaŭ kvin jar'o'j definitiv'e perturb'is la temp'o'plan'o'n, laŭ kiu la staci'o jam de'long'e dev'us est'i pret'a. Sed plej fru'e post unu-du monat'o'j oni pov'os send'i pli'a'n modul'o'n. Ses astronaŭt'o'j tiam konstant'e labor'u en ISS – kiel plan'it'e jam por plur'a'j jar'o'j antaŭ'e. Nun est'as nur tri scienc'ist'o'j, kiu'j'n komplet'e okup'as ordinar'a'j vart'o'labor'o'j.

Hom'o'j super'flu'a'j

Ĉar la spac'o'loĝ'ant'o'j praktik'e ne hav'as temp'o'n por eksperiment'o'j, oni plej'part'e aŭtomat'ig'is ili'n, kio ne'rekt'e pruv'as, ke por ili oni tut'e ne bezon'us hom'o'j'n. Ili nur dev'as prem'i iu'j'n buton'o'j'n kaj la aparat'o'j labor'as per si mem. Do oni pov'us rezign'i pri loĝ'ant'o'j en la spac'o, ĉar ĉiu sufiĉ'e inteligent'a robot'o sam'e bon'e pov'us plen'um'i la task'o'j'n. „Escept'e de eksperiment'o'j pri la hom'o mem, en esplor'ad'o preskaŭ ĉiu'j eksperiment'o'j pli bon'e, pli preciz'e kaj pli mal'mult'e'kost'e pov'as est'i real'ig'at'a'j per sen'hom'a'j misi'o'j”, kritik'is German'a Fizik'a Societ'o jam antaŭ la start'o de ISS. Ankaŭ Uson'o evident'e perd'is interes'o'n, ĉar prezid'ant'o Bush [buŝ] favor'is uson'a'n lun'program'o'n, tiel ke spac'organiz'aĵ'o Nas'a dev'is du'on'ig'i si'a'n buĝet'o'n por ISS.

Eŭrop'o ĝis nun invest'is kvin miliard'o'j'n da eŭr'o'j, pli'a'j kvar sekv'os. Sed scienc'ist'o'j'n kaj koncern'a'j'n kompani'o'j'n en Eŭrop'o fakt'e ne interes'as ISS. Praktik'e, dir'as kritik'ant'o'j, la hom'a spac'vetur'ad'o esplor'as nur si'n mem. Sed eĉ tiu'kamp'e rezult'o'j est'as marĝen'a'j kaj ne'kontent'ig'a'j. Eks'a Nas'a-esplor'ist'o Lawrence Kuznetz [laŭrenc kuznec] kritik'as: „Medicin'a'j stud'aĵ'o'j sur'ter'e ampleks'as cent'o'j'n aŭ mil'o'j'n da individu'o'j, en la spac'o est'as nur man'plen'o.” La „pli'bon'ig'o de viv'o'kvalit'o sur'ter'e”, per kiu Nas'a varb'is por la projekt'o ankoraŭ antaŭ kelk'a'j monat'o'j, est'as iluzi'o.

Model'a kun'labor'o

Dek jar'o'j'n post'e ni memor'u, kiel kaj kial oni iniciat'is la art'e'far'it'a'n trabant'o'n. La staci'o, kvankam oni tiel propon'is ĝi'n, neniam est'is plan'it'a kiel nur'a esplor'projekt'o. Kiam la uson'a prezid'ant'o Ronald Re'ag'a'n [rejgen] en 1984 komisi'is Nas'a, evolu'ig'i ĝi'n, per tio li vol'is super'i Sovetion. Kiam prezid'ant'o Bill Clinton [klintn] invit'is Rusion kun'labor'i, per tio li vol'is evit'i, ke ties spac'o'scienc'ist'o'j el'migr'os al mal'amik'a'j ŝtat'o'j. La staci'o do de'komenc'e est'is precip'e politik'a projekt'o. Kaj fakt'e, ke en'tut'e 16 ŝtat'o'j komun'e konker'as la spac'o'n, ke ili kun'e el'labor'is teknologi'a'n koncept'o'n kaj jur'a'n kadr'o'n kaj spit'e al ĉiu'j problem'o'j ĉiam de'nov'e kun'ag'ad'as, est'as sukces'o kaj model'o por pli'a inter'naci'a kun'labor'ad'o, eĉ se laŭ scienc'a vid'punkt'o ISS est'as fiask'o. Por tiu politik'a sukces'o tamen ni ĉiu'j pag'as tre, tre mult'a'n mon'o'n.

La Pend'ant'a'j Ĝarden'o'j est'is sonĝ'o

Trankvil'iĝ'u, la Pend'ant'a'j Ĝarden'o'j est'is sonĝ'o ...
vi'a'n anim'o'n am'as kaj nutr'as la erar'.
(Trumbull Stickney, uson'a poet'o)

Lir Torran mal'pak'is la last'a'n el la kest'o'j, en kiu'j al'ven'is li'a posed'aĵ'o, mal'ferm'is botel'o'n da bier'o, ek'sid'is kaj kontent'e suspir'is. Fin'fin'e, li pov'is iom ripoz'i post la trans'lok'iĝ'o al si'a nov'a dom'o. Sed li apenaŭ hav'is temp'o'n por trink'i unu plen'buŝ'o'n, kiam li aŭd'is la pord'a'n sonor'il'o'n. Mal'volont'e li lev'iĝ'is kaj ir'is al la en'ir'ej'o. Vir'o kaj vir'in'o star'is sur la sojl'o. La vir'in'o rid'et'is.

„Bon'a'n tag'o'n!” ŝi dir'is angl'e. „Kred'ebl'e vi est'as ni'a nov'a najbar'o. Ni loĝ'as en la apud'a dom'o. Sara kaj Johano Bartlett.”

Lir klin'is la kap'o'n. „Lir Torran. Bon'vol'u en'ir'i. Mi ĵus al'ven'is al la urb'o.”

La par'o en'ir'is en la mal'plen'a'n salon'o'n.

Lir grimac'is. „Mi pardon'pet'as pro la mal'ord'o. Mi'a mebl'ar'o ankoraŭ est'as en la remiz'o. Mi pov'as nur invit'i vi'n ek'sid'i sur la lign'a'j kest'o'j.”

„Ne grav'as”, dir'is la vir'o, kiu ĝis tiam ne parol'is.

Lir pren'is du glas'o'j'n, kiu'j star'is sur fenestr'o'bret'o. „Ĉu mi pov'as propon'i al vi glas'o'n da bier'o?”

„Dank'o'n”, dir'is Bartlett. „Alkohol'aĵ'o'n ni ne trink'as.”

„Ne”, dir'is li'a edz'in'o. „Cert'e, vi est'as tre okup'it'a. Ni ne vol'is inter'romp'i – nur bon'ven'ig'i vi'n al ni'a najbar'ec'o – kaj divid'i kun vi bon'a'n nov'aĵ'o'n.”

Lir est'is iom perpleks'ig'it'a. „Bon'a'n nov'aĵ'o'n?”

La vir'in'o afabl'e rid'et'is. „De Di'o, ni'a Sinjor'o. El la Bibli'o. En ĝi vi leg'os, ke Di'o am'as vi'n – ver'e bon'a nov'aĵ'o. La vort'o ‚evangeli'o’ signif'as bon'a'n nov'aĵ'o'n. Ĉu vi hav'as ekzempler'o'n de la Bibli'o?” Ŝi ĉirkaŭ'rigard'is la salon'o'n.

„Ie mi hav'as versi'o'j'n en divers'a'j naci'a'j kaj plan-lingv'o'j. Mi uz'as ili'n por kompar'i la lingv'aĵ'o'j'n. La inter'lingv'ist'ik'o est'as unu el mi'a'j interes'o'j.”

La vir'in'o sku'is la kap'o'n. „Ne, vi dev'us leg'i la Sankt'a'n Skrib'o'n en la angl'a versi'o, rajt'ig'it'a de la reĝ'o Jakobo. Tiu est'as la sol'a fid'ind'a. Ni'a'j misi'ist'o'j uz'as traduk'o'j'n por en'konduk'i indiĝen'o'j'n al la fid'o, sed post'e ili ĉiam instru'as la angl'a'n lingv'o'n al si'a'j konvert'it'o'j, por ke ili progres'u en la religi'o. Ni est'as konvink'it'a'j, ke Di'o elekt'is la angl'a'lingv'a'j'n popol'o'j'n por dis'vast'ig'i la evangeli'o'n kaj en'konduk'i la demokrati'o'n al ne'krist'an'o'j.”

„Fulm'o'tondr'o”, pens'is Lir. „Kio komenc'iĝ'as ĉi tie? Tia'n renkont'iĝ'o'n mi ne bezon'is.” „Vi dev'as pardon'i mi'n. Mi ankoraŭ hav'as mult'o'n por far'i. Sed est'is plezur'o kon'at'iĝ'i kun vi.”

„Kompren'ebl'e”, respond'is la vir'in'o. „En pli taŭg'a okaz'o ni hav'os temp'o'n por konversaci'i.” La par'o ek'star'is kaj paŝ'is al la en'ir'pord'o. „Inter'temp'e, ni adiaŭ'as. Ĝis re'vid'o.”

Kiam ili est'is for, Lir pez'e suspir'is.

En la vesper'o li vetur'is al la flug'haven'o, kie li atend'is la al'ven'o'n de la aviad'il'o port'ant'a de Parizo li'a'n edz'in'o'n Mariela. Sur'voj'e hejm'e'n kun ŝi li menci'is, ke li jam ricev'is vizit'o'n de ili'a'j nov'a'j najbar'o'j, la par'o Bartlett.

„Kaj?” demand'is Mariela.

„Iom ne'kutim'a par'o. Ili vol'is parol'i nur pri la Bibli'o.”

„Tia'j hom'o'j ne est'as ne'kutim'a'j. En ni'a last'a hejm'o ni konstant'e est'is vizit'at'a'j de Mormon'o'j, Atest'ant'o'j de Jehovo, la Legi'o de Maria kaj tiel plu, kaj tiel plu ...”

„Vi prav'as. Sen'ofend'a'j, sed iom ĝen'a'j pi'ul'o'j. Almenaŭ ili ne vol'is vend'i al ni asekur'o'n aŭ enciklopedi'o'n. Kaj sen'dub'e ili'a intenc'o est'is amik'a. Ili bon'ven'ig'is ni'n al la najbar'ec'o.”

„Do, ne tro plend'u.”

* * *

En la sekv'a tag'o Mariela sen'ŝel'ig'is ter'pom'o'n, kiam re'foj'e aper'is ĉe la pord'o sinjor'in'o Bartlett. Lir labor'is, do Mariela est'is sol'a en la dom'o, krom la hund'o Persiflaĝo. Ŝi konduk'is Saran Bartlett al la salon'o, invit'is ŝi'n sid'iĝ'i kaj regal'is ŝi'n per tas'o da kaf'o. Dum kaf'o'trink'ad'o ili konversaci'is.

Sara afabl'e rid'et'is. „Por ni est'is grand'a plezur'o kon'at'iĝ'i kun vi'a ĉarm'a edz'o. Kiel ni, li evident'e tre interes'iĝ'as pri la Bibli'o.”

Mariela est'is surpriz'it'a. „Ĉu?”

La najbar'in'o ĉirkaŭ'rigard'is la salon'o'n kaj rimark'is, ke ekzempler'o de la Astronomi'a Revu'o kuŝ'is sur la tabl'o. „Astronomi'o – esper'ebl'e ne astr'ologi'o!”

„Mi'a edz'o interes'iĝ'as pri astronomi'o, sed nur kiel amator'o. Astronomi'o est'as scienc'o. Astr'ologi'o est'as nur'a superstiĉ'o.”

Sara grimac'et'is. „Vi prav'as. Sed ankaŭ tiel nom'at'a scienc'o oft'e est'as nur'a superstiĉ'o. La univers'o ne est'as tiom vast'a, ke oni dev'as mezur'i ĝi'n laŭ lum'jar'a'j dimensi'o'j, kaj la mond'o ne est'as tiom antikv'a, kiom la scienc'ul'o'j asert'as.”

„Ĉu? Tiel vi opini'as?”

„Cert'e. La scienc'ul'o'j pretend'as, ke ĝi est'iĝ'is antaŭ milion'o'j da jar'o'j sen ag'o de la Kre'int'o. Ni sci'as, ke tio ne est'as ver'a. La irlanda episkop'o Jakobo Ussher pruv'is en la dek-sep'a jar'cent'o, ke la kre'ad'o okaz'is en la jar'o 4004 antaŭ Krist'o.”

„Kiel li pov'is konstat'i tio'n?”

„Li kalkul'is tio'n laŭ la aĝ'o'j de la hom'o'j en'list'ig'it'a'j en la genealogi'o'j en la Mal'nov'a Testament'o. Sed hodiaŭ mult'a'j person'o'j ne kred'as, ke Di'o kre'is la mond'o'n kaj ĉiu'j'n est'aĵ'o'j'n en ĝi. Ili prefer'as kred'i al la darvin'a teori'o pri evolu'o, kiu est'as pur'a mensog'o.”

„Se ĝi est'as teori'o, ĝi ne pov'as sam'temp'e est'i mensog'o. Ĉu teori'o ne est'as provizor'a supoz'o aŭ hipotez'o? Kaj ŝajn'as al mi, ke la doktrin'o pri la origin'o de speci'o'j est'as akcept'it'a de ĉiu'j scienc'ul'o'j.”

„Aj, Mariela – ĉu mi rajt'as nom'i vi'n Mariela? – Vi est'as profund'e erar'ig'it'a.”

„Nun en la pli'mult'o de la angl'e'parol'ant'a'j land'o'j la plej saĝ'a'j scienc'ul'o'j kred'as ne al la evolu'o, sed al la kre-ism'o. En plur'a'j ŝtat'o'j est'as mal'permes'it'e instru'i infan'o'j'n pri evolu'o, kaj lern'ej'o'j kaj universitat'o'j est'as dev'ig'at'a'j kontraŭ'pes'i instru'ad'o'n pri evolu'o per instru'o pri kre-ism'o. Mult'a'j politik'ist'o'j apog'as tio'n.”

Mariela suspir'is. „Por mi tia'j afer'o'j est'as iom komplik'a'j. Ĉu ni trink'u te'o'n kaj parol'u pri io ali'a?”

* * *

Mariela ĵus el'ir'is el la super'vend'ej'o, kiam ŝi re'foj'e renkont'is la najbar'in'o'n. Sara invit'is ŝi'n trink'i te'o'n kaj iom ripoz'i en apud'a kaf'ej'o antaŭ ol re'ir'i hejm'e'n.

„Dolor'as la pied'o'j post aĉet'ad'o kaj star'ad'o en vic'o, ĉu ne?”

Mariela ne tro entuziasm'iĝ'is pri la perspektiv'o re'aŭd'i la bigot'a'j'n opini'o'j'n de Sara, sed ĉar ŝi est'is ĝentil'a vir'in'o, ŝi ced'is.

„Ĉu vi hodiaŭ leg'is la ĵurnal'o'n – pri brutal'a atak'o kontraŭ infan'o en la urb'a park'o?” demand'is Sara, post kiam ili sid'iĝ'is en la kaf'ej'o.

Mariela ne'is. „Ĉi-maten'e mi ne hav'is okaz'o'n leg'i la nov'aĵ'o'j'n.”

„Terur'a afer'o!”

Mariela grimac'is. „Hodiaŭ est'as mal'facil'e protekt'i la infan'o'j'n kontraŭ danĝer'o.”

Sara mem'kontent'e rid'et'is. „Feliĉ'e, kiam ni'a'j infan'o'j est'is jun'a'j, ni ĉiam instru'is ili'n, ke ili ne bezon'as tim'i danĝer'o'j'n aŭ malic'ul'o'j'n, ĉar ĉiu krist'an'a infan'o hav'as gard'anĝel'o'n.”

Mariela mal'aprob'is. „Ŝajn'as al mi eĉ pli danĝer'e kred'ig'i la infan'o'j'n, ke ili est'as protekt'at'a'j de gard'anĝel'o'j. Tio las'as ili'n ver'e vund'ebl'a'j kaj sen protekt'o.”

„Ho, mal'grand'fid'ul'in'o!” kri'eg'is Sara. „En la unu'a ĉapitr'o de la Epistol'o al la Hebre'o'j ni leg'as: ‚Ĉu ne est'as ili ĉiu'j spirit'o'j serv'ant'a'j, el'send'at'a'j, por serv'i al tiu'j, kiu'j est'as hered'ont'o'j de la sav'o?’”

Mariela suspir'is. „Ĉu vi pens'as, ke mil'o'j da tener'a'j infan'o'j kaj kompat'ind'a'j mizer'ul'o'j ne vok'ad'is en aflikt'o al si'a'j gard'anĝel'o'j, sen ricev'i respond'o'n aŭ protekt'o'n? Kio pri la milion'o'j da sen'kulp'ul'o'j, kiu'j sufer'is kaj mort'is en koncentr'ej'o'j? Ĉu vi ne kred'as, ke ili preĝ'is kaj pet'is, sed tut'e van'e? Est'as mal'respond'ec'e kaj kruel'e don'i fals'a'n sent'o'n de sekur'ec'o, kiam tia sekur'ec'o ne ekzist'as?”

Sara kap'ne'is. „Vi ne kompren'as la mister'o'n de la fid'o. Al la profet'o Jesaja dir'is Di'o: ‚Mi'a'j pens'o'j ne est'as vi'a'j pens'o'j, kaj vi'a'j voj'o'j ne est'as Mi'a'j voj'o'j.’ Antaŭ kelk'a'j jar'o'j jun'a knab'in'o, la fil'in'o de sinjor'in'o Mart'in, est'is murd'it'a en la urb'o. Mi ĉe'est'is la funebr'a'n solen'aĵ'o'n, kaj ĉe la en'ter'ig'o mi ir'is por kondolenc'i ŝi'n. Mi cert'ig'is ŝi'n, ke la mort'o de la et'ul'o est'as la vol'o de Di'o, ŝi tre konsol'iĝ'is.”

Mariela est'is ŝok'it'a. „Ĉu vi pens'as, ke tio est'as konsol'o? Cert'e tem'as ne pri la vol'o de Di'o, sed pri la vol'o de la brutal'a ul'o, kiu mort'ig'is la infan'o'n ...”

Indign'it'a, ŝi adiaŭ'is Saran kaj rapid'e for'ir'is al la aŭtobus'halt'ej'o.

* * *

Iu'n sabat'o'n Lir, kiu promen'is kun si'a hund'o, renkont'is Johanon Bartlett apud la golf'ej'o. Bartlett salut'is. „Bon'e, ke ni renkont'iĝ'is! Mi dezir'as invit'i vi'n al la dimanĉ'a di'serv'o en ni'a preĝ'ej'o. Ni'a pastor'o intenc'as predik'i pri la potenc'o de la preĝ'o – tre grav'a tem'o.”

„Mi dank'as vi'n pro la invit'o, sed mi dev'as rifuz'i. Mi est'as katolik'o – aŭ almenaŭ mi'a'j ge'patr'o'j don'is al mi katolik'a'n eduk'ad'o'n. Mi konfes'as, ke mi tut'e ne est'as pi'a, kaj mi hav'as mi'a'j'n person'a'j'n dub'o'j'n pri la preĝ'o. Kiam mi est'is jun'a, oni instru'is mi'n, ke mi dev'as preĝ'i, sed post jar'o'j mi ven'is al la konklud'o, ke neni'u aŭskult'as, ĉar neni'u respond'is. Se mi telefon'as al iu ajn, kaj post long'a temp'o mi ne ricev'as respond'o'n, mi rezign'as pri la telefon'ad'o. Sam'e pri preĝ'ad'o.”

„Vi erar'as”, protest'is Johano.

„Aŭskult'u – se iu el vi'a famili'o – dir'u vi'a fil'o – est'us sur'vetur'it'a kaj serioz'e vund'it'a, kio'n vi far'us?”

„Kompren'ebl'e mi preĝ'us, ke li re'san'iĝ'u.”

„Kaj se oni dev'us amput'i al li la krur'o'j'n?”

„Do mi dank'us al Di'o, ke li pov'os viv'i pli-mal'pli normal'e, eĉ en rul'seĝ'o.”

„Kaj se li est'us mens'e difekt'it'a aŭ en komat'o?”

„En tiu okaz'o mi dank'us Di'o'n, ke li'a korp'o ne est'as difekt'it'a.”

„Kaj se li est'us mort'int'a?”

„Mi est'us dank'em'a, ke li ne plu sufer'as kaj est'as en la ĉiel'o.”

„Do, en iu ajn okaz'o vi est'us dank'a? Kvankam vi'a preĝ'o ne ricev'is respond'o'n?”

„Sed mi ja ricev'is respond'o'n!”

„Kia'n?”

„La respond'o'n ‚Ne’. Ankaŭ tio est'as respond'o.”

„Silent'o ne est'as respond'o. Johano, ni dev'as inter'konsent'i, ke vi kaj mi tut'e mal'sam'e pens'as. Mi bezon'as i'a'n fort'a'n trink'aĵ'o'n. Ĉu vi akompan'as?”

„En trink'ej'o'n? Neniam. Mi dev'as rapid'i al ni'a semajn'a preĝ'kun'ven'o.”

Johano for'kur'is, las'ant'e Lir sol'a kun la hund'o.

* * *

Lir sid'is en la kantin'o de si'a nov'a labor'ej'o, trink'ant'e kaf'o'n kun grup'o da si'a'j nov'a'j koleg'o'j. Unu post ali'a ili prezent'is si'n al Lir, kiu nur en la antaŭ'tag'o komenc'is labor'i en la esplor- kaj dis'volv'o'fak'o de la fabrik'o. La koleg'ar'o konsist'is el Georg'o, sub'ĉef'o de la fak'o; Petro, kont'ist'o; kaj Johano, desegn'ist'o. Ĝis tiam Lir ne sci'is, ke Bartlett labor'as en la sam'a labor'ej'o, kiel li. Kiam Lir unu'a'foj'e en'ir'is en la kantin'o'n, Petro kaj Johano parol'is kun'e pri religi'o, kiu ŝajn'is al Lir iom strang'a tem'o por diskut'i dum labor'hor'o'j. Johano klar'ig'is, ke antaŭ ol iĝ'i kont'ist'o Petro est'is rom'katolik'a seminari'an'o, kaj ili ŝat'as inter'ŝanĝ'i ide'o'j'n pri si'a'j respektiv'a'j religi'o'j ... Johano est'is membr'o de rigor'a evangeli'a sekt'o, la Ĉiel'a Paroĥ'o de la Eklezi'o de la El'aĉet'int'o. Georg'o sen'pacienc'iĝ'is, dir'ant'e, ke li prefer'as diskut'i sport'o'n, kaj for'las'is la salon'o'n.

Lir ne tro interes'iĝ'is pri la konversaci'o kaj ankaŭ prefer'is parol'i pri sport'o, sed ne vol'is montr'i si'n mal'ĝentil'a.

„Jes”, dir'is Petro. „Mi'a patr'in'o est'as tre pi'a kaj dezir'is, ke mi est'u pastr'o. Post'e mi konstat'is, ke mi ne est'is pret'a por la dev'ig'a fraŭl'a viv'o – mi tro am'as la vir'in'o'j'n.”

Johano kun'tir'is la brov'o'j'n. „La Bibli'o avert'as ni'n kontraŭ tro da inklin'o al la vir'in'o'j. Fin'fin'e est'is vir'in'o, kiu unu'a tent'is la vir'o'n kaj en'konduk'is pek'o'n en la mond'o'n. Antaŭ la mal'obe'o de Eva Adamo pov'is promen'i en la ĝarden'o kun Di'o kaj parol'i rekt'e kun li.”

Petro rid'is. „Ĉu vi laŭ'vort'e kred'is je la Bibli'o?”

„Kompren'ebl'e”, insist'is Johano. „Ĝi est'as la vort'o de Di'o!”

Lir sku'is la kap'o'n. „Bizar'a konversaci'o. Oni eĉ ne sukces'is pruv'i, ke iu di'o ekzist'as.”

„Kiam mi est'is student'o pri teologi'o,” dir'is Petro, „ni stud'is la tradici'a'j'n argument'o'j'n pruv'ant'a'j'n la ekzist'o'n de Di'o: la kosm'ologi'a'n, la moral'a'n, la ontologi'a'n ktp.”

Lir dir'is, ke li leg'is pri tiu'j argument'o'j. Johano asert'is, ke li ne nur kon'as ili'n, sed est'as konvink'it'a, ke ili est'as ne'refut'ebl'a'j.

Lir kap'ne'is. „Kiam mi est'is student'o, ni stud'is logik'o'n, kaj ĉiu'j el tiu'j argument'o'j est'as baz'it'a'j sur paralogism'o.”

„Sur kio?” demand'is Johano.

„Fals'a silogism'o. Valid'a silogism'o dev'as est'i formul'it'a laŭ la model'o: ‚Se X valid'as, do ankaŭ Y; X valid'as; do Y’. Sed tiu'j tiel nom'at'a'j pruv'o'j argument'as jen'e: ‚Se X valid'as, do ankaŭ Y; Y valid'as; do X’, kio est'as stult'aĵ'o. En la latin'a lingv'o oni nom'as tio'n petitio principii.”

Johano indign'is. „Ĉu vi, do, ne kred'as je Di'o?”

„Tio ne est'as valid'a demand'o. En matematik'o oni uz'as la liter'o'n X por indik'i ne'kon'at'a'n valor'o'n. La koncept'o ‚Di'o’ est'as simil'a al iks'o. Sen sci'i, kiu est'as la en'hav'o, aŭ la valor'o, de la term'o, ni ne pov'as don'i respond'o'n al la demand'o.”

„Sufiĉ'as!” kri'eg'is Petro. „Ni dev'as re'ir'i al la labor'o!”

* * *

Dum vesper'manĝ'o Lir kaj Mariela parol'is pri la okaz'aĵ'o'j de la tag'o. Mariela esprim'is surpriz'o'n, kiam ŝi aŭd'is, ke ili'a najbar'o Bartlett labor'as en la sam'a lok'o kiel ŝi'a edz'o.

„Ne tiom surpriz'e”, respond'is Lir. „La urb'o est'as mal'grand'a, kaj preskaŭ ĉiu'j loĝ'ant'o'j, krom la butik'ist'o'j kaj la bien'ist'o'j, est'as dung'it'o'j de la sam'a entrepren'o. Sed kelk'a'j el mi'a'j koleg'o'j est'as eg'e bizar'a'j – precip'e Bartlett. Li vol'as parol'i nur pri si'a kred'o.”

„Ankaŭ li'a edz'in'o”, dir'is Mariela. „Hodiaŭ ni parol'is trans la heĝ'o, kiam ni ambaŭ est'is en la ĝarden'o, kaj ŝi inform'is mi'n, ke ŝi konduk'as kampanj'o'n inter la najbar'a'j famili'o'j, por ke ili ne permes'u, ke ili'a'j infan'o'j leg'u la roman'o'j'n pri Harry Potter.”

„Kia'j'n roman'o'j'n? Pri kio vi parol'as?”

„Tem'as pri seri'o da infan'roman'o'j de angl'a verk'ist'in'o. Ili nun'temp'e furor'as en la tut'a mond'o – fantast'a'j rakont'o'j pri lern'ej'o por instru'i jun'a'j'n sorĉ'ist'o'j'n. Sinjor'in'o Bartlett opini'as, ke tia literatur'o pri sorĉ'ist'o'j instig'os la infan'o'j'n interes'iĝ'i pri nigr'a magi'o, okult'ism'o kaj satan'ism'o. Laŭ'ŝajn'e, en la angl'e'parol'ant'a'j land'o'j mult'a'j pi'ul'o'j rigard'as la aŭtor'in'o'n kiel il'o'n de la diabl'o. En la preĝ'ej'o de ge'sinjor'o'j Bartlett la pastor'o ne permes'as, ke ge'patr'o'j leg'u fabel'o'j'n al la infan'o'j. Li eĉ kondamn'as ĉiu'j'n spec'o'j'n de fikci'o, dir'ant'e, ke fikci'o est'as mensog'o, kaj la di'a leĝ'o ne permes'as, ke oni mensog'u.”

„Kio'n vi respond'is?”

„Mi dir'is, ke mi supoz'is, ke kler'ig'it'a'j hom'o'j ne plu kred'as je la diabl'o – ke tia'j superstiĉ'o'j aparten'as al la pas'int'ec'o, kiel kred'o pri fe'in'o'j, kobold'o'j, la malic-okul'o kaj envult'o. Post'e ŝi asert'is, ke la diabl'o ver'e ekzist'as, kaj ke ŝi oft'e aŭd'as la voĉ'o'n de la diabl'o flustr'ant'a en ŝi'a'n orel'o'n kaj prov'ant'a tent'i ŝi'n. Ŝi dir'is, ke se hom'o'j ne plu kred'as je la diabl'o, ili ankaŭ ne plu kred'as je Di'o, kaj pri tiu perd'o de fid'o kulp'as la scienc'ul'o'j. Ŝi kred'as, ke la scienc'o est'as la mal'amik'o de la religi'o.”

„Iom ekstrem'e, ĉu?”

„Ver'e. Se mi hodiaŭ aŭskult'is radi'program'o'n, en kiu oni raport'is, ke en kelk'a'j lern'ej'o'j kaj universitat'o'j sub konservativ'a religi'a influ'o oni nun apenaŭ pov'as rekt'e instru'i geologi'o'n, astronomi'o'n aŭ paleontologi'o'n. Se simil'e obskur'ant'o'j iam super'reg'os en la ŝtat'a'j reg'ist'ar'o'j, tio est'os mort-bat'o por la dis'volv'o de la scienc'o.”

„En plur'a'j lok'o'j ili jam super'reg'as.”

„Kia spec'o da hom'o mal'akcept'as la el'trov'aĵ'o'j'n de la scienc'o, kred'as fervor'e je la plej ekstrem'a form'o de religi'o kaj sam'temp'e vol'as detru'i la ĉarm'a'n fabel'a'n mond'o'n de la et'ul'o'j?”

Lir rid'et'is. „Ven'as al mi en la kap'o'n kelk'a'j vers'o'j de iu poet'o – mi forges'is, pri kiu tem'as. Li skrib'is: ‚Kaj sur la bel'o'n ĉi termit'o'j nigr'a'j / Kak'as, kaj ĉirkaŭ mir'o'n volv'as mur'o'n / De koto'brik'o'j. Vil'a'j brak'o'j ogr'a'j / Sklav'e polic'as la antikv'a'n mor'o'n.’”

„Nu, kar'a, ĉu ni ir'u al la ĝarden'a trink'ej'o de la Kort'eg'a Hotel'o kaj sekv'u la antikv'a'n mor'o'n trink'i glas'et'o'n da bon'a vin'o?”

„Kial ne? – Kaj parentez'e, la poet'o nom'iĝ'is Vilhelm'o Auld. Li traduk'is vers'aĵ'o'j'n de Omar Kajam pri vin'o kaj ĝarden'o: ‚Iram' kun si'a roz'o jam mal'est'as / Sepringa tas'o de Jamŝid for'nest'as; / Sed vit'o plu ruben'a'n si'a'n don'as / Apud'river'e plu ĝarden' majest'as.’”

„Do, ven'u, for'nest'u ni!”

Sku'as skandal'o'j

En septembr'o 2008 okaz'is en Sloveni'o ĉef'balot'o'j post kvar'jar'a mandat'o, en kiu dekstr'a koalici'o reg'is sub gvid'o de Sloven'a Demokrati'a Parti'o (SDS), kiu'n prezid'as Janez Janša. Li sukces'e gvid'is la reg'ist'ar'o'n, kaj Sloveni'o ekonomi'e progres'is en tiu period'o. Sloveni'o ankaŭ sukces'e gvid'is Eŭrop'a'n Uni'o'n en la unu'a du'on'o de 2008.

Tamen dum la balot'o'j la popol'o decid'is pun'i al Janša. Kiel ĉiu dekstr'a reg'ist'ar'o, ankaŭ tiu ĉi iom mal'bon'ig'is la soci'a'j'n serv'o'j'n kaj tro arogant'e kondut'is. Sed antaŭ ĉio al la mal'sukces'o dum la balot'o'j kontribu'is plur'a'j skandal'o'j en la last'a period'o.

La plej grav'a est'is tiu pri aĉet'o de special'a'j arme'a'j vetur'il'o'j. La ministr'ej'o pri defend'o decid'is aĉet'i 130 ok-rad'a'j'n ŝirm'vetur'il'o'j'n kontraŭ pli ol 250 milion'o'j da eŭr'o'j de la finn'a fabrik'o Patri'a. Montr'iĝ'is post'e, ke influ'a'j person'o'j ricev'is korupt'mon'o'n, kaj la finn'a televid'o akuz'is rekt'e la ĉef'ministr'o'n.

Balot'rezult'o'j

Fin'e la social'demokrat'o'j ricev'is pli da voĉ'o'j, ol la parti'o de Janša (iom pli ol 31 %), kaj ricev'is la rajt'o'n kun'met'i koalici'o'n. Post du'monat'a inter'trakt'ad'o form'iĝ'is kaj en novembr'o instal'iĝ'is nov'a reg'ist'ar'o, kiu'n konsist'ig'as kvar mal'dekstr'a'j parti'o'j: la social'demokrat'a (SD), la liberal'a (LDS), nov'a parti'o Zares kaj la parti'o de emerit'o'j (Des'us).

Ili kun'e hav'as en la parlament'o 55 % de la parlament'an'o'j. En opozici'o rest'is tri dekstr'a'j parti'o'j: SDS de Janša, SNS (Sloven'a Naci'a Parti'o) kaj SLS (Sloven'a Popol'a Parti'o). La nov'a ĉef'ministr'o est'as la prezid'ant'o de social'demokrat'o'j Borut Pahor.

La parti'o Nov'a Sloveni'o, part'o de la antaŭ'a koalici'o, ne ricev'is 4 % de la voĉ'o'j kaj el'fal'is el la parlament'o. Tiu'n parti'o'n nun prezid'as Ljudmila Novak, EU-parlament'an'in'o kaj esperant'ist'in'o. Ŝi esper'as, ke la parti'o sukces'os re'akir'i status'o'n de parlament'a parti'o post kvar jar'o'j.

Mal'san'a sistem'o

Kred'is japan'o'j, ke pro alt'a nivel'o de japan'a medicin'o la popol'o est'as perfekt'e protekt'at'a kontraŭ mal'san'o'j. Kred'o tia, tamen, ŝancel'iĝ'as. Tra Japani'o, ne nur en provinc'a'j urb'o'j kaj vilaĝ'o'j, sed ankaŭ en grand'a'j urb'o'j kiel Tokio, okaz'as bankrot'o'j kaj ferm'o'j de hospital'o'j. Aper'as nov'aĵ'o'j pri mort'o'j pro mank'o de sufiĉ'a kurac'ad'o.

Ferm'iĝ'is ekzempl'e la hospital'o de la urb'o Ĉooŝi kun 72 000 loĝ'ant'o'j en la guberni'o Ĉiba. Ĝi est'is poliklinik'o kun 16 fak'o'j kaj 393 lit'o'j. La urb'estr'o abrupt'e ferm'is la hospital'o'n, ĉar la urb'a financ'o est'as tiel mal'bon'a, ke ĝi ne plu pov'as sub'ten'i ĝi'n. Kolekt'iĝ'is 50 000 sub'skrib'o'j kontraŭ la ferm'o, sed van'e: tia'manier'e 166 en'hospital'ig'it'o'j kaj vizit'ant'a'j pacient'o'j est'as for'ĵet'it'a'j de la urb'o (kaj de la ŝtat'o) kiel medicin'a'j rifuĝ'int'o'j.

Beb'o

En Tokio 36-jar'a graved'ul'in'o sufer'is pro vom'ad'o, laks'o kaj sever'a kap'dolor'o. Oni pet'is, ke la Tokio-municip'a hospital'o Bokutoo ŝi'n akcept'u, sed tiu rifuz'is pro mank'o de kurac'ist'o'j. Oni pet'is ĉe sep ali'a'j hospital'o'j, sed ĉiu'j rifuz'is. Fin'e la unu'a hospital'o Bokutoo decid'is akcept'i ŝi'n kaj sukces'is nask'ig'i la beb'o'n. La patr'in'o tamen mort'is pro sang'ad'o en la cerb'o. Post'e evident'iĝ'is, ke al 11 municip'a'j hospital'o'j en Tokio mank'as 56 kurac'ist'o'j, el kiu'j 12 est'as akuŝ'olog'o'j.

En la 1970aj jar'o'j la reg'ist'ar'o hav'is projekt'o'n „Unu guberni'o, unu medicin'a universitat'o”, kaj la nombr'o de kurac'ist'o'j grand'iĝ'is. En 1982 la reg'ist'ar'o decid'is sub'prem'i la nombr'o'n de student'o'j en medicin'a'j fakultat'o'j. En 1997 ĝi aprob'is daŭr'ig'o'n de tiu ĉi politik'o. La rezult'o est'as la nun'a situaci'o.

Statistik'o

Tial, laŭ statistik'o de la Organiz'aĵ'o por Ekonomi'a'j Kun'labor'o kaj Evolu'ig'o (OEKE), Japani'o okup'as la 26an lok'o'n inter ĝi'a'j 30 membr'o'ŝtat'o'j koncern'e la nombr'o'n de kurac'ist'o'j por 1000 loĝ'ant'o'j. En 2008 la reg'ist'ar'o decid'is grand'ig'i la nombr'o'n de student'o'j en medicin'a'j fakultat'o'j, de 4000 al 4300, sed tio est'as „akv'o'gut'o sur brul'a ŝton'o”, kio efik'os nur post 10 jar'o'j.

Kontribu'as al la kriz'o la manier'o trejn'i kurac'ist'o'j'n. Ĉiu vol'as fin'stud'i ĉe bon'e ekip'it'a'j hospital'o'j, kaj do ne ĉe provinc'a'j universitat'a'j hospital'o'j. Al ili do mank'as kurac'ist'o'j, kaj tial ili re'ven'ig'as medicin'ist'o'j'n el lok'a'j hospital'o'j. Tiam al tiu'j si'a'vic'e mank'as fak'ul'o'j kun la rezult'o, ke ferm'iĝ'as lok'a'j hospital'o'j, kaj sufer'as la popol'o.

Dum la pas'int'a'j 10 jar'o'j nask'iĝ'is en Japani'o grand'a mal'egal'ec'o inter riĉ'ul'o'j kaj mal'riĉ'ul'o'j. Simil'e nask'iĝ'as mal'egal'ec'o pri kurac'ad'o.

Dat'o-debat'o

Oficial'e la tag'o de la liber'iĝ'o de Albanio est'as la 29a de novembr'o 1944. Tio'n difin'is unu'e la eks'a komun'ism'a reĝim'o. Krom'e la tag'o de sen'de'pend'iĝ'o est'as la 28a de novembr'o 1912. Sed post 1991 oni fest'as la tag'o'n de liber'iĝ'o du'dat'e: dekstr'ul'o'j la 28an de novembr'o kaj mal'dekstr'ul'o'j la 29an de novembr'o.

Laŭ dekstr'ul'o'j, la land'o est'as fakt'e liber'ig'it'a la 28an de novembr'o, kio koincid'as al la tag'o de sen'de'pend'iĝ'o. Tiu'n tag'o'n, en 1443, la naci'a hero'o Skanderbeg star'ig'is sur la Kruja kastel'o la alban'a'n standard'o'n, tiel proklam'ant'e ribel'o'n kontraŭ otoman'o'j. Tiel oni fest'us unu'tag'e tri grav'a'j'n histori'a'j'n event'o'j'n.

Civil'a milit'o

Pro tio, en 1992, parlament'o de dekstr'ul'o'j ŝanĝ'is la dat'o'n de liber'iĝ'o, sed kvin jar'o'j'n post'e venk'int'a'j social'ist'o'j re'star'ig'is la antaŭ'a'n tag'o'n de liber'iĝ'o. Eks'a'j komun'ist'o'j, nostalgi'ant'e pro „glor'a” kontraŭ'faŝist'a milit'o (kiu est'is si'a'vic'e plej'e civil'a milit'o), vol'us klar'e disting'i la du dat'o'j'n, por relief'ig'i la naci'liber'ig'a'n event'o'n kontraŭ la sen'de'pend'ig'a'j milit'o'j.

Ceter'e la 29a de novembr'o est'is ankaŭ la naci'a fest'o de eks'a Jugoslavio, grand'a alianc'an'o de komun'ist'o'j alban'a'j. Si'a'temp'e Josip Broz Tit'o (la ĉef'o de la jugoslav'a'j komun'ist'o'j) send'is telegram'o'n al En'ver Hoxha (la ĉef'o de la alban'a'j komun'ist'o'j), per kio li postul'is, ke la naci'a fest'o de Albanio koincid'u kun tiu de Jugoslavio. Ne hazard'e ĉi-jar'e oni apenaŭ celebr'is la fest'o'n de sen'de'pend'iĝ'o en ĉef'urb'o estr'at'a de la social'ist'o Ed'i Ram'a. La tag'o'n de liber'iĝ'o, tamen, oni aranĝ'is kiel kutim'e parad'e kaj pomp'e.

Inter'kontinent'a lig'o

Ĉu vi sci'as, kio lig'as du mal'proksim'a'j'n land'o'j'n: Venezuelon kaj Rusion? Jes, antaŭ ne'long'e Venezuelon oficial'e vizit'is la prezid'ant'o de Rusio Dmitrij Medvedev, kaj ven'is milit'ŝip'ar'o rusia por komun'a'j manovr'o'j. Sed fakt'e ili'n unu'ig'as unu antikv'a vort'o.

Ver'ŝajn'e mult'a'j kler'a'j kaj erud'it'a'j hom'o'j sci'as, ke la land'nom'o „Venezuela” de'ven'as de „Venezia” (Venecio) kaj signif'as „et'a Venecio”.

Si'a'vic'e „Venezia” kaj la nom'o de la region'o ital'a Ven'et'o de'ven'as de la gent'o venedoj, kiu'j migr'is ĉi tie'n ankoraŭ pli fru'e, ol post'a'j slav'a'j gent'o'j. Vid'u la map'o'n de Balkanoj: ĉi tie'n ven'is slav'o'j el nord'o, el nun'a'j teritori'o'j de Pollando, Ĉeĥi'o, Slovaki'o. Ĝis nun ĉi tie, en Balkanoj, viv'as sloven'o'j, kroat'o'j, serb'o'j, bosni'an'o'j, makedon'o'j, bulgar'o'j, montenegr'an'o'j: ĉiu'j slav'a'j popol'o'j. Venedoj viv'is mult'e pli nord'e, apud la nun'a'j Estoni'o kaj Finnlando.

Ĝis nun eston'o'j nom'as Rusion „Venemaa”, „ven'e” signif'as „rus'a”, kaj „maa” signif'as „land'o”, ankaŭ finn'o'j nom'as simil'e rus'o'j'n kaj la land'o'n „Venäjä”.

Mult'a'j gent'o'j tiam migr'is tra Eŭrop'o kaj Azi'o. Inter'ali'e enciklopedi'o dir'as:

1. Ven'et'o'j est'as grup'o da gent'o'j loĝ'int'a'j antikv'e en la nord'a mar'bord'o de Adriatik'o, nord-orient'e de la river'o Po.

2. En verk'o'j de romiaj kaj bizancaj histori'ist'o'j ven'et'o'j (pli oft'e venedoj, vend'o'j) est'as la okcident'a branĉ'o de slav'a'j gent'o'j.

Inter'ali'e, la sam'a enciklopedi'o dir'as, ke la ven'et'a lingv'o est'as apart'a branĉ'o de la hind'eŭrop'a famili'o. Ekzist'as pli ol 250 skrib'a'j atest'o'j (dediĉ'sur'skrib'o'j kaj tomb'o'skrib'o'j), part'e en adapt'it'a nord-etrusk'a alfabet'o kun al'don'o de grek'a'j sign'o'j, part'e latin'skrib'a'j (la 6a-1a jar'cent'o'j a.K.).

Prosper'o'n al vi, Ven'et'o kaj Venezuelo!

Ret'turment'ad'o sub'taks'it'a

Unu kvar'on'o de la belg'a'j jun'ul'o'j en la pas'int'a lern'ej'a jar'o spert'is ret'turment'ad'o'n, ĉu kiel turment'ant'o, ĉu kiel viktim'o, ĉu kiel atest'ant'o. Tiu'j'n cifer'o'j'n ĵus publik'ig'is la Vrije Universiteit Brussel (Liber'a universitat'o de Bruselo).

Mult'a'j jun'ul'o'j bagatel'ig'as la fenomen'o'n, sed kaj la viktim'o'j kaj la kulp'ul'o'j pli kaj pli oft'e montr'as sign'o'j'n de emoci'a'j kaj kondut-problem'o'j. „Ret'turment'ad'o est'as relativ'e nov'a fenomen'o,” dir'as la bruselaj esplor'ist'o'j. „Ni parol'as pri ret'turment'ad'o, se iu person'o est'as regul'e kaj dum difin'it'a period'o turment'at'a per'e de ret'poŝt'o, blog'aĵ'o'j kaj ali'a'j elektron'ik'a'j rimed'o'j. Sam'e kiel dum ‚tradici'a’ turment'ad'o, ret'a turment'ad'o hav'as ne nur vort'a'j'n form'o'j'n, sed ankaŭ fizik'a'j'n. Oni ekzempl'e send'as virus'o'n al la kompat'ind'ul'o aŭ prov'as kaper'i ties komput'il'o'n.”

Kulp'ul'o'j

La psikologi'a fort'o de ret'turment'ad'o tamen ŝajn'as est'i mult'e pli drast'a ol tiu de la klasik'a turment'ad'o. La fakt'o, ke la kulp'ul'o pov'as ten'i si'a'n ident'ec'o'n kaŝ'it'a, don'as al li eĉ pli da fort'o, kaj ke la ĉikan'ad'o pov'as okaz'i 24 hor'o'j'n el 24 est'as tre nerv'o'streĉ'a.

Opini'as la esplor'ist'o'j: „La jun'ul'o'j dev'us kompren'i, ke send'i mal'agrabl'a'j'n leter'o'j'n komput'il'e aŭ per poŝ'telefon'o, aŭ koment'i mal'agrabl'e pri iu en si'a blog'o, est'as form'o de turment'ad'o. Tre oft'e la kulp'ul'o'j ne konsci'as pri la grav'ec'o de si'a ag'ad'o.”

Ankaŭ en'e de la Esperant'o-mov'ad'o kaz'o'j de ret'turment'ad'o est'as kon'at'a'j. Ĉar tie tre oft'e tem'as pri inter'ŝtat'a form'o de turment'ad'o, re'ag'i est'as eĉ pli mal'facil'e ol inter lern'ej'an'o'j sam'urb'a'j.

Flat'u tiu'n ĉi artikol'o'n!

Profit'o'j for'port'it'a'j

Vintr'e en Weston-super-Mar'e [ŭestan-sup'a-mea], mar'bord'a feri'ej'o en sud-okcident'a Briti'o, okaz'as histori'a karnaval'o. Ĝi origin'is en la jar'o 1605 por celebr'i la mal'sukces'o'n de rom'katolik'a komplot'o detru'i la protest'ant'a'n parlament'o'n de Angli'o.

Komenc'e la karnaval'o konsist'is el simpl'a procesi'o kun hom'o'j kant'ant'a'j kaj sving'ant'a'j fajr'il'o'j'n. Nun'temp'e traktor'o'j tir'as grand'a'j'n ekspozici'aĵ'o'j'n bril'e ilumin'at'a'j'n kaj akompan'at'a'j'n de laŭt'a, son'bend'ig'it'a muzik'o. Ne plu la karnaval'o fest'as la fiask'ig'o'n de rom'katolik'a komplot'o, sed instig'as la publik'o'n mon'donac'i al almoz'a'j fond'aĵ'o'j. Registr'it'a'j mon'kolekt'ant'o'j akompan'as la procesi'o'n, propon'ant'e sitel'o'j'n, en kiu'j'n oni ĵet'as mon'er'o'j'n.

Sorĉ'verg'o'j

En 2008, tamen, organiz'ant'o'j de la karnaval'o plend'is, ke kolport'ist'o'j for'rab'is de la almoz'a'j fond'aĵ'o'j proksim'um'e 25 000 brit'a'j'n pund'o'j'n (27 500 eŭr'o'j'n), vend'ant'e lum'a'j'n sorĉ'verg'o'j'n, ek'bril'a'j'n torĉ'o'j'n kaj ruĝ'bril'a'j'n kol'ĉen'o'j'n. La 2008-a en'spez'o por la divers'a'j fond'aĵ'o'j fal'is de 22 000 pund'o'j en 2007 al nur 11 000 pund'o'j.

La prezid'ant'o de la karnaval'o-komitat'o, Bri'a'n Coombes [brajan kumz], dir'is, ke proksim'um'e 200 kolport'ist'o'j grav'e brems'is la sukces'o'n de la event'o, kiu dev'is toler'i ankaŭ pluv'eg'o'n. „Ili pag'as mal'mult'e por si'a'j permes'il'o'j kaj pov'as leĝ'e komerc'i ie ajn, dum oficial'ul'o'j ne pov'as halt'ig'i ili'n. Ili ven'is al ni'a karnaval'o el ĉiu'j part'o'j de la land'o kaj for'ir'is, re'don'int'e neniom.”

Akt'o

La lok'a konsil'ant'ar'o pov'us mem reg'i strat-komerc'ad'o'n per'e de lok'a parlament'a akt'o, kiel oni far'is en ali'a'j urb'o'j. Tio, tamen, kost'us al la konsil'ant'ar'o 45 000 pund'o'j'n (50 000 eŭr'o'j'n), kio ne ebl'as pro la nun'a ekonomi'a situaci'o. Pov'as nur koler'i karnaval'o-organiz'ant'o Steve Townsend [stiv taŭnzend]: „La cel'o est'as donac'i al almoz'a'j fond'aĵ'o'j, sed kolport'ist'o'j ven'as pro propr'a profit'o.”

Ne ĉiu, tamen, kulp'ig'is la kolport'ist'o'j'n. Karnaval'o-ĉe'est'int'o Jo Payne [ĝo pejn] opini'is: „Spekt'ant'o'j de la karnaval'o hav'as elekt'o'n, kaj se ili vol'as aĉet'i sorĉ'verg'o'j'n kaj torĉ'o'j'n, ili rajt'as. Se la karnaval'o-en'spez'o est'is ver'e mal'pli ol en 2007, kulp'is probabl'e la aĉ'a veter'o. Ge'patr'o'j saĝ'e ne permes'is al si'a'j infan'o'j ĉe'est'i en tia veter'o. Ceter'e strat'vend'ist'o'j pli'bon'ig'as la etos'o'n kaj ĝu'ig'as, kvankam mult'e'kost'e, mult'a'j'n infan'o'j'n kaj vizit'ant'o'j'n.”

Ali'a'j spekt'int'o'j demand'is, ĉu ver'e tem'is pli 200 kolport'ist'o'j, kiel dir'is organiz'ant'o'j. Mult'a'j kred'is, ke la mal'sukces'o'n kaŭz'is, se ne la kolport'ist'o'j, aŭ la veter'o, do la financ'a kriz'o.

Premi'o'j kaj prem'o'j

Plen'iĝ'is pas'int'jar'e japan'a'j ĵurnal'o'j per nov'aĵ'o'j pri kvar Nobel-premi'it'o'j: pri fizik'o Nanbu Jooiĉiroo (87-jar'a), Kobajaŝi Makoto (68-jar'a) kaj Masukaŭa Toŝihide (68-jar'a); kaj pri kemi'o Ŝimomura Osamu (80-jar'a). Ĝis nun neniam ven'is sam'temp'e kvar premi'it'o'j el Japani'o. Tamen mal'antaŭ la nov'aĵ'o'j kuŝ'as prem'o'j por japan'a scienc'o.

Grav'a problem'o konsist'as en tio, ke esplor'ist'o'j el'migr'as el Japani'o. En la land'o mank'as bon'a kondiĉ'ar'o por stud'i kaj tial mult'a'j esplor'ist'o'j el'migr'as al Uson'o, kaj neniam re'ven'as. El la kvar premi'it'o'j, du nun loĝ'as en Uson'o kaj unu el ili akir'is uson'a'n ŝtat'an'ec'o'n (do, li jam ne est'as japan'o).

Ceter'e velk'as interes'o en Japani'o pri scienc'o. En 2003 japan'a'j lern'ant'o'j akir'is bon'a'n rezult'o'n en inter'naci'a ekzamen'o pri scienc'o, sed al la demand'o „Ĉu lern'ad'o de scienc'o don'as al vi ĝoj'o'n?” nur 19 % de la 13-jar'a'j lern'ant'o'j respond'is jes'e – 25 % mal'pli ol la inter'naci'a mez'um'o de 44 %. Krom'e al mult'a'j lern'ant'o'j mank'as spert'o pri natur'o. Komput'ad'o, televid'ad'o kaj leg'ad'o en la ĉambr'o ne mal'ferm'as la natur'a'n mond'o'n al lern'ant'o'j kaj sekv'e ne konduk'as tiu'j'n al scienc'o.

Mult'jar'a'j esplor'o'j

Kulp'as ankaŭ la japan'a reg'ist'ar'o, kiu postul'as nur tuj'a'j'n rezult'o'j'n. La ministeri'o pri eduk'ad'o kaj scienc'o distribu'as mon'o'n al universitat'o'j laŭ klar'e vid'ebl'a'j rezult'o'j, kaj sekv'e tiu'j postul'as simil'a'j'n de profesor'o'j. En tia situaci'o, mult'jar'a'j esplor'o'j ne est'as bon'ven'a'j. Masukaŭa Toŝihide, unu el la kvar premi'it'o'j, kritik'as la nun'a'n politik'o'n: „Kiam font'o (baz'a esplor'o) mort'os, la river'o mort'os. Por scienc'o neces'as 50 jar'o'j, 100 jar'o'j. Oni ne atend'u tuj'a'n rezult'o'n.”

Ebl'e pro la supr'a'j kial'o'j mal'mult'iĝ'as la nombr'o de japan'a'j stud'aĵ'o'j pri scienc'o. En 2007 aper'is 90 185 japan'a'j stud'aĵ'o'j, tiel ke Japani'o okup'as la kvin'a'n lok'o'n en la mond'o. En 2006, tamen, ĝi okup'is la du'a'n lok'o'n. Dum la pas'int'a'j 10 jar'o'j kresk'is la nombr'o de stud'aĵ'o'j je nur 2 %.

La kvin pint'a'j land'o'j laŭ la nombr'o'j de stud'aĵ'o'j (kaj, inter kramp'o'j, la kresk'o) jen'as: 1. Uson'o 344 375 (10 %); 2. Ĉini'o 180 970 (50 %); 3. Briti'o 109 342 (35 %); 4. Germanio 93 033 (25 %); 5. Japani'o 90 185 (5 %). En ambaŭ kamp'o'j (nombr'o de stud'aĵ'o'j kaj kresk'o) perd'as Japani'o si'a'n antaŭ'a'n glor'o'n.

Pendol'e pedal'e

En Burundo la bicikl'o iĝ'as kutim'a kaj plej ŝat'at'a transport'il'o de grand'a part'o de la loĝ'ant'ar'o. La klar'ig'o est'as simpl'a. La land'o tra'ir'is milit'o'n dum 13 jar'o'j, kio ĉio'n fuŝ'as. La ekonomi'o ŝrump'is kaj la land'o ne pov'as kovr'i si'a'n buĝet'o'n (ĉirkaŭ 53 % de la ŝtat'a buĝet'o ven'as de ekster'o). Evolu'int'a'j land'o'j help'as per mon'donac'o'j, sed la popol'o de Burundo ne profit'as, ĉar et'a grup'o en'poŝ'ig'as ĉio'n.

Prez'o'j tri'obl'iĝ'is, sed salajr'o'j ne ŝanĝ'iĝ'is. Nur la salajr'o'j de deput'it'o'j, ministr'o'j kaj ĝeneral'a'j direktor'o'j alt'iĝ'is kaj tio kaŭz'as sen'ĉes'a'j'n strik'o'j'n. Inter la prez'o'j, kiu'j kresk'is, est'as tiu'j de lu'pag'o'j, manĝ'aĵ'o kaj transport'o. Mult'a'j labor'ist'o'j ne pov'is pag'i transport-kost'o'j'n el si'a'j loĝ'kvartal'o'j al la ĉef'urb'o Buĵumbur'o. Pro la ne'kapabl'o kun'ig'i la du ekstrem'aĵ'o'j'n de la monat'o'j, ili ek'pens'is pri bicikl'o'j.

Popular'a'j

Tial nask'iĝ'is du transport'o'manier'o'j: motor'cikl'o kaj bicikl'o. Motor'cikl'o tamen est'as tro kost'a, kaj pro tio ek'aper'is taksi-bicikl'o'j, kiu'j inter'temp'e far'iĝ'is tre popular'a'j. Tia'manier'e ebl'as pendol'i inter loĝ- kaj labor-lok'o en la ĉef'urb'o kontraŭ ekvivalent'o de nur 0,13 eŭr'o'j.

Sed, mal'pli pozitiv'e, la nombr'o de strat-akcident'o'j kresk'is, ĉar mult'a'j taksi-bicikl'ist'o'j ne kon'as la trafik'a'n kod'o'n. Rezult'e la reg'ist'ar'o decid'is mal'permes'i bicikl'a'n trafik'o'n en la ĉef'urb'o. En 2005 okaz'is manifestaci'o'j por protest'i kontraŭ tiu ĉi regul'o, ĉar jam est'is mal'fru'e por subit'e halt'ig'i bicikl'o-trafik'o'n. La reg'ist'ar'o ŝanĝ'is si'a'n decid'o'n, sed est'as konsent'it'e, ke bicikl'ist'o'j ne en'ir'os la part'o'n de la ĉef'urb'o, kie trafik'o est'as grand'a.

Mult'a'j famili'o'j viv'ten'as si'n per bicikl'o-taksi'ad'o, kaj mult'a'j ali'a'j profit'as de tiu ĉi mal'mult'e'kost'a serv'o trov'ebl'a en ĉiu'j urb'o'j en Burundo. Inter'temp'e kresk'as uz'o de ĉiu'j transport'il'o'j, inkluziv'e bus'o'j, kies ŝofor'o'j foj'foj'e mort'ig'as bicikl'ist'o'j'n, pretekst'ant'e, ke tiu'j for'pren'as pasaĝer'o'j'n, kiu'j'n ili pov'us ricev'i.

Mal'san'a serv'o

Strik'is pro mal'bon'a'j labor'kondiĉ'o'j kurac'ist'o'j kaj fleg'ist'o'j ĉe publik'a'j mal'san'ul'ej'o'j en Burundo. Sindikat'an'o'j, labor'pret'e vest'it'a'j, ven'is al si'a'j hospital'o'j, sed rifuz'is help'i pacient'o'j'n, sid'ant'e grup'e kaj koler'e. Funkci'is nur minimum'a'j urĝ'ec-serv'o'j por viktim'o'j de akcident'o'j kaj por akuŝ'ont'o'j.

La strik'o'n est'ig'is protest'o'j kontraŭ la mal'rapid'ec'o de la reg'ist'ar'o aplik'i nov'a'n kaj jam sub'skrib'it'a'n inter'konsent'o'n pri la labor- kaj viv-kondiĉ'o'j de san'serv'a labor'ist'ar'o. Kulp'as ankaŭ mal'alt'a'j salajr'o'j, kiu'j ne ebl'ig'as al san'fak'ul'o'j pag'i lu'kost'o'j'n aŭ lern'kotiz'o'j'n de si'a'j infan'o'j. En Burundo kurac'ist'o ricev'as ĉirkaŭ ses'on'o'n, fleg'ist'o ĉirkaŭ du'dek'on'o'n de la salajr'o de parlament'an'o aŭ ministr'o, dum tiu'j oft'e neniam fin'stud'is kaj eĉ ne vizit'ad'is universitat'o'n.

Intelekt'ul'ar'o

Tiu ĉi mal'egal'a divid'o de salajr'o fuĝ'ig'as ekster'land'e'n la intelekt'ul'ar'o'n. Mult'a'j kurac'ist'o'j prefer'as labor'i en Ruando, kie ili per'labor'as kvin'obl'e pli, ol en Burundo. Ali'a'j, fin'stud'int'e en ali'a'j land'o'j, prefer'as ne re'ven'i al si'a hejm'land'o.

Sindikat'an'o'j, konsci'ant'a'j la danĝer'o'j'n rilat'e publik'a'n san'o'n, pardon'pet'is al la popol'o, sed fin'e kulp'ig'is la reg'ist'ar'o'n. Inter'temp'e mult'a'j mal'san'ul'o'j serĉ'as help'o'n ĉe privat'a'j klinik'o'j aŭ, pro ili'a'j alt'a'j kost'o'j, turn'as si'n al tradici'a medicin'o. Ceter'e la strik'o, la tri'a en 2008, koincid'as kun ĥoler'o-epidemi'o en orient'a'j provinc'o'j de Burundo.

De miel'o al mal'feliĉ'o

La milit'o en Burundo inter 1993 kaj 2005 kaŭz'is financ'a'j'n, hom'a'j'n kaj material'a'j'n damaĝ'o'j'n. Burundo, antaŭ'e nom'it'a land'o de lakt'o kaj miel'o, iĝ'is land'o de sufer'o kaj mal'feliĉ'o. Apart'e sufer'as infan'o'j.

Ĉie en la ĉef'a'j urb'o'j vid'iĝ'as infan'o'j, kiu'j almoz'pet'as por akir'i i'o'n por manĝ'i, dum ali'a'j labor'as kontraŭ manĝ'aĵ'o, kaj kelk'a'j ŝtel'as. Oni disting'as mult'a'j'n kategori'o'j'n de infan'o'j. Kelk'a'j hav'as ge'patr'o'j'n, kiu'j ne kapabl'as nutr'i si'a'j'n id'o'j'n aŭ pag'i lern'o'kotiz'o'n, kaj do ili send'as la infan'o'j'n por almoz'pet'i en la urb'o'j'n, por ke tiu'j re'send'u mon'o'n al la ge'patr'o'j.

Ali'a'j ne hav'as ge'patr'o'j'n, sed jes ja ge'frat'o'j'n, kiu'j'n ili dev'as pri'zorg'i. La ŝtat'o prov'is ar'ig'i tiu'j'n infan'o'j'n por help'i ili'n, sed la politik'o fiask'is. Ceter'e la infan'o'j ne est'is antaŭ'e konsult'at'a'j por pri'diskut'i la reg'ist'ar'a'j'n plan'o'j'n. Mult'a'j viv'as do mizer'e kaj oft'e ne ating'as si'a'n 26an viv'o'jar'o'n.

La mister'a nokt'o

Mi est'is la pli grand'a, post'e la plej grand'a infan'o de mi'a'j ge'patr'o'j, do, vol'e-ne'vol'e, mi dev'is est'i pli kuraĝ'a ol mi'a'j ge'frat'o'j. Tio ĉi signif'is ankaŭ tio'n, ke mi gvid'is ili'n al ĉiu'j infan'a'j mis'kondut'o'j.

Nur unu ekzempl'o'n mi menci'u: dek'jar'a mi est'is, mi'a frat'in'o naŭ, kiam ni ek'prov'is fum'i, kaŝ'e, la unu'a'n cigared'o'n, sed ankaŭ la tri'jar'a frat'o vol'is ek'prov'i. Mem'kompren'ebl'e, eg'e rapid'e evident'iĝ'is ni'a nov'a mal'bon'a ag'o, kaj kompren'ebl'e, mi ricev'is la plej grand'a'n pun'bat'o'n de mi'a Dolĉ'a Patr'o, precip'e pro mi'a frat'et'o. Mi'a Dolĉ'a Patr'o est'is pasi'a fum'ant'o (pro tio li mort'is jam tro fru'e, 65-jar'aĝ'a), kaj de li ni ŝtel'is la venen'fort'a'j'n cigared'o'j'n. Tiam mi'a Dolĉ'a Patr'o ne sci'is, ke ni vol'as nur imit'i la plen'kresk'ul'o'j'n, unu'a'vic'e li'n. (Bedaŭr'ind'e, mi'a'j ge'frat'o'j, plen'kresk'e, iĝ'is fum'ant'o'j, sed mi, mal'e, iĝ'is fort'a mal'amik'o de fum'ad'o.)

Do, mi est'is ĉiam sufiĉ'e kuraĝ'a, kelk'foj'e ebl'e eĉ aŭdac'a, tamen mi hav'as kelk'a'j'n memor'aĵ'o'j'n pri okaz'aĵ'o'j, kiam mi eg'e tim'is.

Nur ok'jar'a mi est'is, kiam ni somer'um'is en iu bel'a ripoz'lok'o. Ni'a'j dom'et'o'j est'is sur mont'et'o, mez'e de fabel'ec'e bel'a arb'ar'o. Mi memor'as pri la bon'eg'a, freŝ'a aer'o, kiu'n ni ĝu'is en la arb'ar'o promen'ant'e, precip'e kun mi'a tre am'at'a tri'a onkl'in'o. Ni ĉiam trov'is kaj manĝ'is rubus'o'j'n kaj arb'ar'a'j'n frag'o'j'n, eg'e bon'gust'a'j'n.

Al'ven'is post'e ankaŭ la plej jun'a onkl'in'o, la kvar'a frat'in'o de mi'a Dolĉ'a Patr'o, kiu talent'e fortepian'lud'is. Ĉe la pied'o de ni'a mont'et'o, en la grand'a dom'o, kie loĝ'is la propriet'ul'o'j de sur'mont'et'a'j dom'et'o'j, preskaŭ ĉiu'vesper'e okaz'is „hejm'a koncert'o”. Ŝi lud'is de Raĥmaninov ĝis Liszt, sed ankaŭ Chopin. La muzik'o est'is aŭd'ebl'a ĉirkaŭ'e, ankaŭ ni aŭd'is, sed ni ne aŭskult'is ĝi'n, ja por ni la plej grav'a okup'iĝ'o est'is la lud'o. Ni infan'o'j lud'is inter la dom'et'o'j sur mont'et'o precip'e kaŝ'iĝ'lud'o'n. Inter la arb'o'j est'is mult'a'j bon'eg'a'j lok'o'j por si'n kaŝ'i. Okaz'is iu'tag'e, ke dum la lud'ad'o, subit'e ek'pluv'is. La nub'o'j tre'eg'e rapid'e al'proksim'iĝ'is. Tip'a, somer'a tempest'o torent'is sur la mont'et'o'n. Ĉiu'j lud'ant'a'j infan'o'j kur'is en la dom'o'n, krom ni du. Nur la serĉ'ant'o kaj mi mal'sek'iĝ'is en la pluv'o. Li nepr'e vol'is kapt'i mi'n, sed mi neniel vol'is est'i trov'it'a. Suz'i, la serv'ist'in'o, jam kri'eg'is, ke ni fin'u la lud'o'n kaj re'ven'u en la dom'o'n. Mi'a kun'lud'ant'o obe'is, sed mi ankoraŭ rest'is, kaŝ'ant'e mi'n mal'antaŭ grand'eg'a arb'o. Sed la pluv'o jam iĝ'is pluv'eg'o, do, mi decid'is mal'kaŝ'iĝ'i kaj mi ek'kur'is al la dom'o. Ebl'e du'on'voj'e mi est'is inter mi'a kaŝ'lok'o kaj la dom'o, kiam fulm'o frap'is ĝust'e arb'eg'o'n mi'a'n. La tondr'o preskaŭ surd'ig'is mi'n, kaj la vent'o de la fulm'o ĵet'is mi'n sur'ter'e'n. Suz'i terur'iĝ'ant'e el'kur'is kaj en'port'is mi'n inter si'a'j brak'o'j al la dom'o. Ke mi est'is ĝis'ost'e mal'sek'a, ne est'is tiel grav'a problem'o, kiel la fakt'o, ke mi'n traf'is plor'konvulsi'o. Post unu hor'o, kiam mi'a'j ge'patr'o'j hejm'e'n'ven'is, ili trov'is mi'n ankoraŭ plor'ant'a'n. Sekv'ont'tag'e mi vizit'is mi'a'n karb'iĝ'int'a'n arb'eg'o'n. Tiam mi ne pens'is pri la mir'fakt'o, nur plen'kresk'e mi konsci'iĝ'is, ke nur sekund'o'j mank'is, ke ankaŭ mi tie neni'iĝ'u. Pro mi'a stult'a „kuraĝ'o”, ĉar mi ne tim'is la pluv'o'n.

Dum mi'a tut'a viv'o mi ne pov'is ek'am'i fulm'o'tondr'o'j'n. Van'e est'as fulm'o'ŝirm'il'o sur la dom'tegment'o, van'e est'as ferm'it'a'j ĉiu'j pord'o'j kaj fenestr'o'j, mi sid'as streĉ'it'e atend'ant'e la fin'o'n de la tempest'o. Tag'e. Sed nokt'e? Nu, eĉ nun, mi met'as mi'a'n kap'o'n sub la kusen'o'n, ke mi nek vid'u nek aŭd'u tio'n, kio mort'tim'o'n kaŭz'is en mi'a infan'aĝ'o.

Laŭ horoskop'o mi est'as kankr'o. Kiu tut'e ne okup'iĝ'as pri ĉi tiu „mal'serioz'a scienc'o” – kiel mult'a'j hom'o'j nom'as ĝi'n –, tiu ne sci'as, ke ni, kankr'o'j, est'as al'tir'at'a'j de la lun'o kaj la lun'ŝanĝ'o'j'n ni fort'e sent'as. La lun'o ne nur al la tajd'o hav'as influ'o'n. Precip'e la plen'a lun'o hav'as grand'a'n influ'o'n ankaŭ al ni. Nom'e, ĝi ne las'as ni'n dorm'i. Pas'as hor'o'j, kelk'foj'e preskaŭ la tut'a nokt'o, sen dorm'o. Tio'n mi ne sci'is, sed spert'is jam en fru'a infan'ec'o.

Cert'e est'is plen'lun'a nokt'o, pri kio mi rakont'as al vi. Mi memor'as, ke mi'a'j ge'patr'o'j ankoraŭ ne est'is hejm'e. La societ'o, al kiu ili aparten'is, konsist'is el kelk'a'j jun'a'j, ge'edz'a'j par'o'j, kiu'j oft'e renkont'iĝ'is ĉe unu el ili.

Ebl'e kvar- aŭ kvin-jar'a mi est'is tiu'temp'e. Mi'a frat'in'o feliĉ'e dorm'is, sed mi sen'dorm'e kuŝ'is en mi'a lit'et'o kaj tim'is.

Du tim'ig'a'j afer'o'j ne las'is mi'n dorm'i. La unu'a est'is iu mister'a bru'o. La pord'o inter ni'a ĉambr'o kaj la ban'ĉambr'o est'is mal'ferm'it'a, ĉar la fenestr'o'j'n al la strat'o de ni'a ĉambr'o oni ne pov'is las'i mal'ferm'it'a'j, do, oni aer'um'is nokt'e tra la mal'ferm'it'a fenestr'et'o de la ban'ĉambr'o.

Strang'a, tim'ig'a est'is tiu konstant'a bru'et'o, fakt'e frap'ad'o, kiu preskaŭ sen'ĉes'e aŭd'iĝ'is. Kelk'foj'e ĝi iĝ'is pli fort'a, preskaŭ al'proksim'iĝ'ant'a, post'e ĝi mal'laŭt'iĝ'is, apenaŭ aŭd'iĝ'is. Et'a'j paŭz'o'j inter'romp'is la bru'et'o'n, esper'o'n don'ant'e, ke ĝi fin'iĝ'as. Sed la paŭz'o'n sekv'is la de'nov'e ek'aŭd'ebl'a bru'et'o, eĉ pli tim'ig'a, ĝust'e pro si'a insist'a persist'o. Tiam, mi ne pov'is diven'i, kio ĝi est'as, de kio font'as tiu bru'et'o, mi nur tim'is. Nur post jar'o'j mi solv'is la enigm'o'n.

En la najbar'a vila'o loĝ'is la ĉef'o de mi'a Dolĉ'a Patr'o. La fenestr'o de ni'a ban'ĉambr'o est'is en tiu part'o de ni'a loĝ'ej'o, kie trov'iĝ'is ili'a bel'eg'a, flor'plen'a ĝarden'o, ĉirkaŭ'ant'a la vila'o'n. Ili est'is eg'e riĉ'a'j. La ĉef'o de mi'a Dolĉ'a Patr'o est'is la posed'ant'o kaj direktor'o de la plej grand'a fabrik'o de la urb'et'o, kie mi nask'iĝ'is kaj loĝ'is antaŭ la du'a mond'milit'o. La direktor'o hav'is du fil'o'j'n, kun kiu'j mal'oft'e, tamen kelk'foj'e ni kun'lud'is. Ili aparten'is al ali'a soci'a klas'o. La direktor'o est'is ĉiam tre amik'a kun ni, sed li'a edz'in'o est'is fier'eg'a, mi ne memor'as, ke ŝi dir'is al ni infan'o'j eĉ unu afabl'a'n vort'o'n. Ŝi est'is la Sinjor'in'o, kies hejm'o'n pri'respond'ec'is la serv'ist'ar'o. Ankaŭ apud la knab'o'j est'is guvern'ist'in'o, kiu est'is mal'jun'a, tre mal'bel'a, tamen agrabl'a vir'in'o, la „Fräulein”. Ŝi parol'is kun la knab'o'j nur german'e. Kelk'foj'e ni, frat'in'o kaj mi, est'is invit'it'a'j al fest'a, post'tag'mez'a manĝ'et'o, kiam okaz'is nask'iĝ'tag'o de la knab'o'j. Mi ek'admir'is la loĝ'ej'o'n de ver'a'j riĉ'ul'o'j. Ĝi est'is plen'plen'a de persaj tapiŝ'o'j, en la vitrin'o'j bril'is la kristal'o'j, sur la mur'o'j pend'is grand'eg'a'j kaj bel'eg'a'j pentr'aĵ'o'j, kaj eĉ la mebl'ar'o diferenc'is de ni'a'j simpl'a'j, mal'modern'a'j mebl'o'j.

Al'ven'is la milit'o ankaŭ en ni'a urb'et'o. Mult'a'j loĝ'ant'o'j rifuĝ'is antaŭ ĝi. Tiam okaz'is, ke la unu'a'n foj'o'n vizit'is ni'n la edz'in'o de la direktor'o. La fier'eg'a Sinjor'in'o est'is tut'e ali'a. Ŝi'a'j okul'o'j est'is larm'o'plen'a'j. Ŝi ĉirkaŭ'brak'um'is mi'a'n Dolĉ'a'n Patr'in'o'n kaj kis'is ŝi'n, sam'temp'e pet'ant'e, ke ni'a famili'o atent'u kaj gard'u la vila'o'n, se ebl'as. Ili dev'as rifuĝ'i, pro cert'a cirkonstanc'o. Kiam mi'a Dolĉ'a Patr'in'o rakont'is al mi'a Dolĉ'a Patr'o la okaz'int'aĵ'o'n, el ili'a diskut'o mi ek'kompren'is tiu'n „cert'a'n cirkonstanc'o'n”.

Unu'e al'ven'is la german'a'j soldat'o'j. Mi est'is vok'it'a al la najbar'a vila'o, por parol'i kun la oficir'o, kiu en'loĝ'iĝ'is en la bel'eg'a'n dom'o'n. Nur unu sol'a serv'ist'in'o rest'is en la tut'a dom'o kaj ŝi vok'is mi'n, ĉar nek ŝi parol'is german'e, nek la oficir'o kon'is ali'a'n lingv'o'n ol la german'a'n. La serv'ist'in'o sci'is, ke mi parol'et'as ankaŭ la german'a'n lingv'o'n.

La oficir'o est'is serioz'a, sed kiam li vid'is, ke la „interpret'ist'o” est'as knab'in'et'o, li ek'rid'et'is kaj mild'e demand'is mi'n:

„Kie est'as la famili'o, kiu loĝ'as en ĉi tiu vila'o?”

„Ili for'vetur'is”, respond'is mi, iom'et'e tim'e.

„Kie'n?”

„Mi ne sci'as.”

„Kial?”

„Mi ne sci'as.”

„Ĉu ili est'as jud'o'j?”, akr'iĝ'is subit'e li'a voĉ'o.

Nur temper'o'n mi bezon'is, ke mi memor'u pri la pet'o de la Sinjor'in'o, ke ni gard'u ili'a'n hejm'o'n! Tuj mi sci'is, ke al'ven'is mi'a temp'o, kiam eĉ mi pov'as iel'e help'i. Konsci'e mi mensog'is:

„Neee, ili ne est'as jud'o'j. Ili est'as krist'an'o'j!”, mi dir'is kun sen'kulp'a mien'o.

La oficir'o ironi'e ripet'is mi'a'n antaŭ'a'n respond'o'n kaj firm'e dir'is:

„Ili est'as krist'an'o'j!”

Por sub'ten'i mi'a'n respond'o'n, mi eĉ far'is la sign'o'n de la kruc'o kaj mi kun'met'is mi'a'j'n man'o'j'n, kiel mi vid'is ĉe la katolik'o'j, ke la fingr'o'j est'as streĉ'e kun'met'it'a'j kaj supr'e'n ten'it'a'j, ne kiel mi protest'ant'in'o kutim'as, inter'fingr'ig'it'e ten'i la preĝ'ant'a'j'n man'o'j'n.

„La knab'o'j en la rom'katolik'a preĝ'ej'o part'o'pren'is la mes'o'j'n, kiel mes'knab'o'j”, mi daŭr'ig'is mi'a'n „pled'o'parol'ad'o'n”, kaj mi ne mensog'is, ĉar mi sci'is, ke ili fakt'e est'as jud'o'j, tamen mult'a'j ge'patr'o'j, ankaŭ ni'a najbar'a famili'o, krist'an'iĝ'is tiu'temp'e, kun la esper'o, ke ili sav'os la viv'o'n de si'a'j infan'o'j. Nur mal'mult'a'j el ili sukces'is sav'iĝ'i.

La oficir'o, ne ricev'ant'e de mi kontent'ig'a'n respond'o'n, las'is, ke mi hejm'e'n'ir'u. Li jam ne rid'et'is. Serioz'e li star'is apud la grand'eg'a skrib'o'tabl'o, sur kiu trov'iĝ'is tajp'il'o.

Mi eĉ ne konjekt'is, ke post semajn'o ankaŭ ni'a famili'o rifuĝ'os kaj nur post du'on'jar'o ni hejm'e'n'ven'os, ver'e, nur ni'a'n viv'o'n sav'ant'e.

La rus'o'j kanon'is ni'a'n urb'et'o'n kaj kugl'o de kanon'o traf'is la sub'tegment'o'n de ni'a dom'o. Ĝi ne eksplod'is, sed decid'ig'is mi'a'n Dolĉ'a'n Patr'o'n, rifuĝ'ant'e sav'i la viv'o'n de la famili'an'o'j.

La ali'a tim'ig'a afer'o est'is iu bril'ant'a objekt'o en la ban'ĉambr'o. Dum mi'a kor'et'o bat'eg'is pro la tim'o de tiu konstant'a bru'et'o, subit'e ek'aper'is tiu bril'ant'a objekt'o. Unu'e mi pens'is, ke la bru'et'o kaj la bril'ant'a objekt'o est'as koneks'a'j. Sed ĝi tamen ne est'is tiel tim'ig'a, ĉar ĝi star'is sen'mov'e.

Inter'temp'e hejm'e'n'ven'is mi'a'j ge'patr'o'j kaj mi ek'sent'is la sekur'ec'o'n. Ili kred'is, ke ni de'long'e dorm'as, kaj mi silent'e, sed feliĉ'e kuŝ'is en mi'a lit'et'o. Mi ne vol'is, ke ili ek'sci'u, ke mi sen'dorm'e atend'is ili'a'n hejm'e'n'ven'o'n. Fort'e mi sent'is, ke mi jam sen'danĝer'iĝ'is.

Jar'o'j kaj jar'o'j pas'is. Oft'e mi pens'is pri tiu tim'plen'a, mister'a nokt'o, sed nur post long'a temp'o mi diven'is, kiu'j est'is la tim'ig'a'j kaŭz'o'j.

La bru'et'o'n kaŭz'is la tajp'ad'o en la najbar'a vila'o. Kiu sci'as kio'n tajp'is la direktor'o mal'fru'nokt'e?

La bril'ant'a objekt'o est'is eĉ pli proz'a afer'o. La plen'lun'o, tra la ban'ĉambr'a fenestr'et'o, lum'ig'is kaj bril'ig'is la tie star'ant'a'n porcelan'a'n nokt'o'vaz'o'n.

Israelo 60-jar'a (11)

En si'a interes'a artikol'o pri evolu'o de Israelo Josef Ŝemer tut'e preter'las'is la palestin'an problem'o'n, kaj tio provok'is logik'a'j'n re'ag'o'j'n. Kiel popol'o kiel la jud'a, kiu tiom sufer'is dum si'a tragik'a histori'o, pov'as tiom sufer'ig'i ali'a'n popol'o'n, kiu neniel kulp'as pri la jud'a tragedi'o? Kial Israelo daŭr'e rifuz'as la pac'propon'o'n de 2002 de Arab'a Lig'o, en kiu ĉiu'j arab'a'j land'o'j propon'as pac'o'n, tio est'as re'kon'o'n de la jud'a ŝtat'o, mal'ferm'o'n de lim'o'j, inter'ŝanĝ'o'j'n politik'a'j'n, komerc'a'j'n, kultur'a'j'n ktp, kontraŭ la simpl'a aplik'ad'o de la fam'a rezoluci'o 242 de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (evaku'o de ĉiu'j teritori'o'j okup'it'a'j dum la milit'o de 1967 kaj rajt'o por Israelo kaj Palestino viv'i en sekur'a'j land'lim'o'j)? Tiu'j'n demand'o'j'n prov'as respond'i Je'a'n Daniel, franc'a ĵurnal'ist'o kaj jud'o de'ven'ant'a el Alĝerio, en bril'a ese'o La prison juive (La jud'a mal'liber'ej'o), kie li demand'as si'n, ĉu jud'o'j hav'as i'o'n specif'a'n, kio disting'as ili'n de ĉiu'j ali'a'j popol'o'j. La respond'o est'as jes'a, sed la konklud'o ankaŭ est'as, ke tiu apart'a ident'ec'o neniel don'as al ili rajt'o'n humil'ig'i, koloni'i kaj kred'i si'n super'a al la inter'naci'a jur'o. Pens'i la mal'o'n preciz'e est'as la „jud'a mal'liber'ej'o”. Israelo hav'as la jen'a'n elekt'o'n: viv'i si'a'n jud'ec'o'n pozitiv'e, mal'ferm'e kaj toler'em'e, en la respekt'o de la inter'naci'a'j leĝ'o'j kaj, laŭ la aŭtor'o, de la jud'a'j religi'a'j tekst'o'j, aŭ rest'i en la „mal'liber'ej'o” ... kaj viv'i en etern'a milit'o.

Not'o de la redaktor'o: Ĉar pas'is sufiĉ'e da temp'o post la aper'o de la artikol'o de Josef Ŝemer, kaj ĉar ĉiu nun hav'is la temp'o'n por klar'ig'i si'a'n konsent'o'n aŭ mal'konsent'o'n, per tiu ĉi leter'o ni fin'as la diskut'o'n.

Burunda futbal'o profesi'iĝ'as

La estr'ar'o de Burunda Futbal'a Federaci'o vol'as profesi'ig'i si'a'j'n membr'o'j'n per la help'o teknik'a, financ'a kaj material'a de la Federaci'o Inter'naci'a de Futbal-Asoci'o'j (FIFA). La projekt'o est'is akcept'it'a de FIFA dum 5-tag'a renkont'iĝ'o de la trejn'ist'o'j, prezid'ant'o'j kaj ĝeneral'a'j sekretari'o'j de la futbal'klub'o'j de unu'a divizi'o de Burundo en'kadr'e de la kampanj'o „Gajn'i en Afrik'o kun Afrik'o”. Inter la trejn'ist'o'j kaj spert'ul'o'j de FIFA, kiu'j ĉe'est'is la renkont'iĝ'o'n, est'is la eks'futbal'ist'o de Kamerun'o Je'a'n Onguene Mang'a. En dokument'o nom'it'a la „Buĵumbur'a Deklar'o”, la part'o'pren'int'o'j decid'is far'i ĉio'n ebl'a'n por fin'pret'ig'i rekomend'o'j'n al FIFA por profesi'ig'i la burund'an pied'pilk'lud'ad'o'n.

Ek'de novembr'o 2008 Burunda Futbal'a Federaci'o star'ig'is komitat'o'n, kiu sekv'as la efektiv'ig'o'n de la mezur'o'j, kiu'j trov'iĝ'as en la „Buĵumbur'a Deklar'o” Tiu ĉi rekomend'as al ĉiu'j futbal'klub'o'j hav'i jur'a'j'n statut'o'j'n, kiu'j pruv'os, ke real'e la klub'o ekzist'as jur'e kaj moral'e kaj tio ek'de 2009.

La klub'o'j dev'as hav'i bon'a'n organiz'o'n, administr'a'n sid'ej'o'n kun minimum'a'j il'o'j kiel komput'il'o'j lig'it'a'j al la ret'o, telefon'o, faks'il'o kaj person'o'j, kiu'j kapabl'e funkci'ig'os la sid'ej'o'n. Tiu'j il'o'j permes'os al la klub'o'j facil'e kaj efik'e labor'i.

Pri financ'o'j la Burunda Futbal'a Federaci'o dev'ig'os al ĉiu klub'o de la unu'a divizi'o dispon'ig'i almenaŭ bank'o'kont'o'n kaj regul'ar'o'n rilat'e la financ'a'n mastr'um'ad'o'n. La klub'o dev'as hav'i si'a'n propr'a'n grund'o'n, spert'a'n trejn'ist'o'n kaj la nombr'o de team'an'o'j dev'as est'i ne pli ol 25, por ke ĝi est'u akcept'it'a en la federaci'o burunda. La deklaraci'o proviz'as la instru'ad'o'n de trejn'ist'o'j, juĝ'ant'o'j kaj ali'a'j bezon'at'a'j person'o'j por ating'i la cel'o'n. „Burundo est'as riĉ'a je person'a'j kaj material'a'j rimed'o'j kaj oni bezon'as nur aktiv'ig'i kaj motiv'ig'i ili'n por ating'i la cel'o'n,” konklud'is Lydia Nsekera, prezid'ant'o de la Burunda Futbal'a Federaci'o kaj Paul Saviote, Moustapha Bakayoko kaj Je'a'n Onguene Mang'a nom'e de FIFA, kiu'j sub'skrib'is la deklar'o'n.

La nun'a financ'a kriz'o (1)

Preskaŭ ĉiu'n atent'o'n kapt'as la mond'a financ'a kriz'o (MONATO 2008/12, p. 15-17), tamen, nun en mi'a land'o oni nur mult'e publik'ig'as artikol'o'j'n pri la kriz'o, sed ĝi ne influ'as ni'a'n viv'o'n. Por evit'i la kriz'o'n preskaŭ ĉiu'j reg'ist'ar'o'j labor'as mult'e, sed mi'a viv'o est'as sam'a kiel antaŭ'e, ne'ŝanĝ'iĝ'ant'a.

La nun'a financ'a kriz'o (2)

Laŭ mi la kaŭz'o de la nun'a financ'a kriz'o est'as la ne'kontrol'it'a kapital'ism'o, kiu reg'is en la mond'o de la „or'a'j knab'o'j”. Ne'kontrol'it'a kapital'ism'o egal'as al komun'ism'o. En mi'a land'o oni simpl'e atend'as kaj ... esper'as.

La nun'a financ'a kriz'o (3)

Mult'eg'e da hom'o'j, kiu'j posed'is mon'o'n, invest'is kun la esper'o kresk'ig'i si'a'n kapital'o'n. Tamen, la mon'o ja dev'as ven'i de ie, ĉu ne? Oni pov'as sufiĉ'e bred'i kunikl'o'j'n, sed mon'o'n mult'obl'ig'i ja ne est'as ebl'e. Aŭ mi mal'bon'e kompren'as financ'o'n. Ĉiu'okaz'e, mi person'e aŭ en mi'a ĉirkaŭ'aĵ'o ne rimark'is grand'a'j'n sekv'o'j'n. Mi ĉiam dir'as: mi est'as mal'riĉ'ul'o, do mi ne hav'is mon'o'n por invest'i, sekv'e ankaŭ perd'is neni'o'n. Nu, mi konsci'as, ke tio est'as ego'ism'a pens'o, ĉar cert'e ja mult'a'j perd'is si'a'n labor'o'n pro la kriz'o.

La nun'a financ'a kriz'o (4)

Oni ne pov'as rigard'i la aktual'a'n kriz'o'n sen lig'o'j al la period'a'j (cikl'a'j) kriz'o'j de la kapital'ism'o. Ili est'as ne invent'o de la komun'ist'o'j, sed neces'a part'o de la sistem'o. Period'a'j kriz'o'j aper'as post ĉiu'j 7-10 jar'o'j. La last'a est'is fin'e de la pas'int'a jar'mil'o, est'is krev'o de inter'ret'a'j entrepren'o'j. La kriz'o'n komenc'e de la 1990aj jar'o'j en Germanio la unu'iĝ'o nul'ig'is – sub cert'a'j cirkonstanc'o'j la period'a'j kriz'o'j pov'as mal'est'i.

Oni respond'u la demand'o'n: kio est'as mon'o? Laŭ nov'a'j teori'o'j, mon'o est'as nur valut'a unu'o en komput'il'o. Oni pov'as laŭ'plaĉ'e ŝov'i mon'o'n de unu kont'o al ali'a. Pli klasik'a (kaj laŭ mi'a kred'o ĝust'a) teori'o dir'as, ke mon'o est'as „real'ig'it'a plus'valor'o”, pli simpl'e dir'ant'e, oni dev'as produkt'i var'o'n kaj vend'i ĝi'n. La diferenc'o inter la kost'o'j por la produkt'ad'o de var'o kaj ties prez'o, do la pli'alt'iĝ'o de la valor'o, nask'as mon'o'n. La ŝtat'o do dev'as kalkul'i, kiom da valor'o est'as real'ig'at'a en la ekonomi'o, kaj pres'ig'i tia'n kvant'o'n de mon'o. Unu el la kaŭz'o'j por la cikl'a'j kriz'o'j est'as mal'ĝust'a rilat'o inter real'e produkt'at'a valor'o kaj pres'it'a mon'o.

Kaj fin'e: kiel la aŭtor'o skrib'as, la bank'o'j uz'as la mon'o'n plur'foj'e. Mon'o, kiu ekzist'as nur en komput'il'o, pov'as est'i ŝov'at'a de unu bank'o al ali'a, al tri'a, al kvar'a. Kun real'a mon'o tio ne est'as far'ebl'a: mi hav'as mon'o'n en la man'o, aŭ ne. Aĉet'ant'e i'o'n, mi don'as mon'o'n kaj ne pov'as don'i ĝi'n du'a'n foj'o'n. Evident'e la bank'o'j reciprok'e don'ad'is kredit'o'j'n, ĝis neni'u sci'is, kiom da real'a mon'o kovr'at'a de plus'valor'o est'as en la sistem'o. La ŝtat'o'j ne est'as sen'kulp'a'j: de jar'dek'o'j la mont'o de ŝuld'o'j kresk'as. La ŝtat'o'j pren'as kredit'o'j'n de la bank'o'j – sed de kie la bank'o'j pren'as la mon'o'n? Ili ĝi'n inter'ŝov'as en komput'il'o.

Iam tiu procez'o kolaps'as. Ĝi dev'as kolaps'i, ĉar la merkat'a ekonomi'o ne permes'as sen'lim'a'n mis'uz'o'n de ekonomi'a'j regul'o'j. Do la aktual'a kriz'o okaz'as ne ĉar la merkat'o mal'funkci'as; ĝi est'as konsekvenc'o de merkat'a'j regul'o'j. La merkat'o funkci'as dev'ig'e, ĉie kaj ĉie, kaj kiam la amik'ar'o konsist'ant'a el bank'o'j kaj ŝtat'o'j mis'uz'as la ebl'o'j'n de komput'il'a mon'o, tiam la merkat'o kadr'e de la sekv'a cikl'a kriz'o re'star'ig'as la neces'a'n ekvilibr'o'n inter produkt'ad'o kaj vend'ad'o de var'o'j unu'flank'e kaj la kvant'o de mon'o rezult'ant'a el tio ali'flank'e.

Do mon'o ne est'as detru'it'a dum la kriz'o. La ŝajn'e detru'it'a mon'o neniam ekzist'is.

Dik'ul'o'j mal'dik'iĝ'u!

En Japani'o komenc'iĝ'is nov'a sistem'o pri medicin'a ekzamen'ad'o, kiu'n oni mal'long'e nom'as „Metabo-ekzamen'o”. Oni interpret'as la vort'o'j'n „metabol'a sindrom'o” kiel tro da intern'aĵ'a gras'o.

La japan'a ministr'ej'o pri bon'fart'o kaj labor'o en'konduk'is tiu'n sistem'o'n por trov'i sufer'ant'o'j'n pro metabol'a sindrom'o el 57 milion'o'j da 40-74-jar'ul'o'j. Oni dir'as, ke du'on'o de la vir'o'j kaj kvin'on'o de la vir'in'o'j sufer'as de tiu sindrom'o, kaj laŭ iu teori'o metabo-ul'o'j pov'os pli sufer'i pro cerb'a'j kaj kor'a'j mal'san'o'j. La reg'ist'ar'o cel'as tri-kvar'on'ig'i la nombr'o'n de tiu'j sufer'ant'o'j kaj mal'mult'ig'i la jar'a'n el'spez'o'n por mal'san'ul'o'j je 2000 miliard'o'j da en'o'j (12,5 miliard'o'j da eŭr'o'j).

Kia hom'o est'as metabo-ul'o?

Est'as kvar er'o'j por difin'i „metabo-ul'o'n”
1. Ventr'o'mezur'o
– Vir'o: pli ol 90 centi'metr'o'j
– Vir'in'o: pli ol 85 centi'metr'o'j
2. Alt'a glukoz'a kvant'o
– Pli ol 110 mg/dl
3. Ne'normal'ec'o pri gras'o
– Pli ol 150 mg/dl de neŭtr'a gras'o aŭ mal'pli ol 40 mg/dl de HDL-kolesterol'o
4. Alt'a sang'o'prem'o
– Pli alt'a ol 130 mmHg pri alt'sang'o'prem'o aŭ
– Pli alt'a ol 85 mmHg pri mal'alt'sang'o'prem'o

Kiel la reg'ist'ar'o trakt'os metabo-ul'o'n?

Oni grup'ig'as la ekzamen'it'o'j'n jen'e:
1. Nepr'a'j help'at'o'j
– hav'as pli da ventr'o'mezur'o ol la norm'o.
– traf'as du er'o'j'n el 2, 3 kaj 4 de la supr'a difin'o aŭ traf'as unu er'o'n el 2, 3 kaj 4 kaj fum'as.
2. Instig'at'a'j help'at'o'j
– hav'as pli da ventr'o'mezur'o ol la norm'o.
– traf'as unu er'o'n el 2,3 kaj 4 kaj ne fum'as.
3. Inform'at'o'j
– hav'as pli da ventr'o'mezur'o ol la norm'o
– traf'as neniu'n el 2,3 kaj 4.

En Japani'o ĉiu'j civit'an'o'j aparten'as al iu san'asekur-organiz'aĵ'o, kaj supr'e menci'it'a'j help'at'o'j kaj inform'at'o'j dev'as pli'bon'ig'i si'a'n san'stat'o'n sub la gvid'o de tiu'j organiz'aĵ'o'j. Nepr'a'j help'at'o'j dev'as hav'i konkret'a'j'n, plen'um'end'a'j'n cel'o'j'n por bon'ig'i si'a'n viv'manier'o'n pri manĝ'aĵ'o'j, ekzerc'ad'o ktp. Komenc'e ili hav'os intervju'o'n kun san'fleg'ist'o kaj diet'ist'o kaj post'e ricev'ad'os ties konsil'o'j'n per telefon'o kaj inter'ret'o dum 3-6 monat'o'j. Instig'at'a'j help'at'o'j hav'as sam'e intervju'o'n kaj post'e mem klopod'as bon'ig'i si'a'n viv'manier'o'n. Inform'at'o'j ricev'ad'os inform'o'n pri la grav'ec'o de bon'a viv'manier'o.

Se tiu'j help'at'o'j ne obe'as aŭ ne ricev'as la konsil'o'j'n de fleg'ist'o kaj diet'ist'o, pretekst'ant'e okup'it'ec'o'n de si'a labor'o, kaj se la nombr'o de metabo-ul'o'j ne mal'mult'iĝ'as, tiu san'asekur-organiz'aĵ'o, al kiu tiu'j hom'o'j aparten'as, ricev'os pun'o'n. Ĝi dev'os pag'i pli da tarif'o por help'i la sistem'o'n pri mal'jun'ul'ar'a medicin'o. Tial mal'dik'ig'i metabo-ul'o'j'n est'as tre grav'e ne nur por tiu'j ul'o'j, sed ankaŭ por tiu'j organiz'aĵ'o'j.

Est'as kritik'o'j pri tiu sistem'o, sed ...

Iu'j kurac'ist'o'j kritik'as tiu'n metabo-ekzamen'o'n. Ili opini'as, ke tiu „normal'a” ventr'o'mezur'o ne hav'as scienc'a'n baz'o'n, kaj ili montr'as ali'a'n „fid'ind'a'n” esplor'o'n, ke dik'et'a'j hom'o'j est'as la plej long'viv'a'j.

Laŭ ali'a esplor'o pri rilat'o inter dik'ec'o kaj mort'o, al grup'o de mal'alt'a mort'o'kvant'o aparten'as vir'o'j kun KMI (Korp'o'mas'a Indic'o) 23-26 (dik'et'a'j hom'o'j) kaj vir'in'o'j kun KMI 19-29, kaj al grup'o'j de alt'a mort'o'kvant'o aparten'as ge'vir'o'j pli dik'a'j aŭ pli mal'dik'a'j. (KMI = korp'a pez'o kg /(alt'o m × alt'o m))
Laŭ tiu matematik'a esprim'o mi'a nun'a KMI est'as:
61 kg / (1,7 m × 1,7 m) = 21,10
Mi'a antaŭ'a KMI est'is:
75 kg / (1,7 m × 1,7 m) = 25,95
Laŭ tiu esplor'o, kiam mi hav'is dik'a'n ventr'o'n kun divers'a'j mal'bon'a'j san'simptom'o'j, mi est'is pli san'a ol nun, kiam mi hav'as mal'dik'a'n ventr'o'n sen tiu'j simptom'o'j.

Ek'efik'is tiu kampanj'o

Laŭ Institut'o de Tut-Korp'a Ekzamen'ad'o, la san'stat'o de japan'o'j en 2007 iom'et'e pli'bon'iĝ'is. Ĝis 2006 japan'o'j pli kaj pli mal'san'iĝ'is, ekzempl'e en 1984, 29,8 % de ekzamen'it'o'j est'is san'ul'o'j, sed en 2006, nur 11,4 %. Tamen en 2007 tiu proporci'o alt'iĝ'is je 0,4 %. La institut'o atribu'is la kial'o'n part'e al la metabo-kampanj'o, dir'ant'e: „En 2006 nask'iĝ'is kaj furor'is la vort'o ‚metabo’. Hom'o'j en si'a'j 30-40aj jar'o'j em'as tuj re'ag'i al la nov'aĵ'o kaj komenc'as pren'i rimed'o'j'n kontraŭ dik'iĝ'o kaj dik'a ventr'o. Krom'e ni'a ĝis'nun'a kampanj'o pri san'o sukces'is”.

Last'a'temp'e japan'o'j pli kaj pli dik'iĝ'is pro uson'stil'a'j viv'manier'o kaj manĝ'aĵ'o'j kiel hamburger'o'j, ter'pom'flok'o'j kaj Koka-kola'o. Jam mult'a'j sent'is si'n tro dik'a'j kaj tre mal'bel'a'j kun dik'a ventr'o, do tiu kampanj'o pri metabo hav'is grand'a'n eĥ'o'n en la soci'o. Tiu vort'o dis'vast'iĝ'is kaj nun japan'o'j hav'as pli da konsci'o pri san'o.

Fin'o de ramadan'o: ĉu fest'o de ge'jun'ul'o'j?

Mil'o'j da islam'an'o'j vest'it'a'j per blank'a'j tunik'o'j dum fest'o fin'e de ramadan'o flu'as pac'e kaj ĝoj'e tra ĉiu'j ĉef'a'j urb'o'j por komun'a maten'a preĝ'o. En Burundo 90 % de la loĝ'ant'o'j est'as krist'an'o'j kaj 10 % islam'an'o'j, sed dum la fest'o oni pens'us, ke la ĉef'urb'o iĝ'is islam'a.

La celebr'ad'o de ĉi tiu fest'o iĝ'is tradici'a en Burundo ek'de la en'ir'o de islam'o per'e de komerc'ist'o'j el Zanzibaro, kiu'j en'ir'is Rumonge (trans la Tanganjik'a Lag'o) por komerc'a'j cel'o'j kaj islam'ig'is tie'a'j'n loĝ'ant'o'j'n, kiu'j post'e dis'vast'ig'is si'a'n religi'o'n en ĉiu'j region'o'j, precip'e en la ĉef'a'j urb'o'j.

La fest'o far'iĝ'is infan'a, ĉar por plen'kresk'ul'o'j, post la maten'a preĝ'o, la fest'o fin'iĝ'as. Ge'patr'o'j (eĉ el mal'riĉ'a'j famili'o'j) dev'as aĉet'i nov'a'j'n vest'aĵ'o'j'n por si'a'j infan'o'j kaj mult'o'n el'spez'as por ili dum la fest'o, aĉet'ant'e tre bon'gust'a'n manĝ'aĵ'o'n kaj don'ant'e al ili poŝ'mon'o'n.

Ĉiu'j adept'o'j de la islam'a religi'o renkont'iĝ'as (fru'maten'e) en elekt'it'a lok'o (en grand'a urb'o) por komun'a preĝ'o, en kiu vir'in'o'j, infan'o'j kaj vir'o'j part'o'pren'as. Post la preĝ'o okaz'as grand'eg'a festen'o, kie ankaŭ krist'an'o'j est'as invit'at'a'j, kaj tio est'as simbol'o de pac'o kaj bon'a kun'ekzist'ad'o inter la du religi'o'j. Post'tag'mez'e, bon'vest'it'a'j kaj bel'aspekt'a'j jun'ul'o'j vid'iĝ'as en ĉiu'j strat'o'j kaj vag'ad'as je ĉiu'j distr'a'j lok'o'j (mar'bord'o'j, kin'ej'o ...). Est'as bon'a fest'o, sed mult'e'kost'a por la ge'patr'o'j, kiu'j dev'as ŝpar'i mon'o'n por tio. Laŭ inform'o'j de kelk'a'j ge'patr'o'j, en riĉ'a'j famili'o'j la el'spez'o'j por unu infan'o pov'as ating'i 150 uson'a'j'n dolar'o'j'n, kaj por mal'riĉ'a'j kaj mez'riĉ'a'j famili'o'j, la el'spez'o ĉirkaŭ'as 20-30 dolar'o'j'n. Komerc'ist'o'j mult'o'n en'spez'as, vend'ant'e mult'e'kost'a'j'n vest'aĵ'o'j'n kaj manĝ'aĵ'o'j'n dum la fest'o.

La reg'ist'ar'o ĵus ordon'is, ke la fest'o est'u konsider'at'a kiel feri'tag'o – ordon'o, kiu'n mult'a'j person'o'j kritik'is pro la fakt'o, ke en la nun'a burunda kalendar'o jam est'as mult'a'j feri'o'j pro mort'ig'o de mult'a'j grav'a'j person'o'j dum la milit'o; do neces'as nul'ig'i kelk'a'j'n fest'o'j'n anstataŭ mult'obl'ig'i ili'n, ĉar dum ĉi tiu fest'o nur 10 % de la loĝ'ant'o'j fest'as, kaj la ali'a'j rest'as hejm'e, sen far'i i'o'n.

Frat'o José Olallo Valdés beat'a

La 29an de novembr'o 2008, per amas'a, solen'a ceremoni'o, oni proklam'is beat'a frat'o'n José Olallo Valdés [ĥosé olajo valdés] de la orden'o Hospital'an'a de Sankt'a Johano de Di'o. Kvankam ja tem'is pri la unu'a tia ceremoni'o en Kubo, frat'o Olallo (pro si'a bon'kor'ec'o de ĉiu'j nom'at'a „Patr'o”, kvankam li neniam pastr'iĝ'is) ne est'is la unu'a kuba beat'ul'o, ĉar la 28an de oktobr'o 2007 oni jam proklam'is, sed en Romo, beat'a frat'o'n José López Piteira [ĥosé lopes pitejra], unu el la 498 martir'o'j murd'it'a'j dum la civil'a milit'o en Hispanio. La erar'o est'as cert'e pardon'ind'a, des pli ke nur last'a'temp'e oni komenc'is pli oft'e pri'trakt'i tia'j'n afer'o'j'n ĵurnal'e.

Frat'o Olallo est'is ricev'it'a la 15an de mart'o 1820 en la orf'ej'o Sankt'a Jozefo en Havano. Neni'o'n oni sci'as pri la ge'patr'o'j: paper'slip'o trov'it'a apud la beb'o nur tekst'is: „Li nask'iĝ'is la last'a'n 12an de februar'o kaj ne est'as bapt'it'a.” La famili'nom'o'n Valdés li ricev'is memor'e al la episkop'o Jerónimo [ĥerónimo] Valdés, fond'int'o de la orf'ej'o.

Dum preskaŭ 54 jar'o'j, ek'de 1835, kiam furioz'is ĥoler'a epidemi'o, frat'o Olallo dediĉ'is si'n al fleg'ad'o de mal'san'ul'o'j kaj mal'riĉ'ul'o'j en la hospital'o de la komun'um'o hospital'an'a en la nun'a urb'o Camagüey [kamagŭéj]. Dum la mal'sukces'a dek'jar'a sen'de'pend'ig'a milit'o (1868-1878) la frat'o, kiu'n ĉiu'j opini'is sankt'ul'o, pri'zorg'is vund'it'o'j'n el ambaŭ arme'o'j, kaj iu'foj'e evit'is amas'a'n murd'ad'o'n de civil'ul'o'j. Krom'e, li risk'is si'a'n viv'o'n, kiam li zorg'is kaj lav'is la kadavr'o'n de la fam'a ribel'ul'o Ignacio Agramonte, for'ĵet'it'a sur'strat'e de la koloni'a'j milit'ist'o'j. Je li'a mort'o la 17an de mart'o 1889 la tut'a urb'o marŝ'is procesi'e post la ĉerk'o, kaj per publik'a mon'kolekt'ad'o oni star'ig'is memor'ig'a'n monument'o'n. Ankaŭ li'a'n nom'o'n port'as kaj plac'o kaj strat'o.

Frat'o'n Olallo oni agnosk'as beat'ul'o pro la mirakl'a re'san'ig'o de la infan'o Daniela Cabrera Ram'os, sufer'int'a pri kancer'o kaj ren'a'j problem'o'j.

La solen'a'n ceremoni'o'n, tiu'nokt'e el'send'it'a'n de la tut'land'a televid'kanal'o 15, ĉe'est'is, krom la kuba episkop'ar'o kaj help'episkop'o'j amas'o da fid'ul'o'j.

Pilori'o sen'polic'a

Butik'ist'o el Karloreĝo (Charleroi) en la sud'o de Belgi'o fiks'is ŝtel'int'o'n al lantern'a fost'o en la plej vizit'at'a plac'o de la urb'o. La ŝtel'int'o dum pli ol du'on'a hor'o du'on'nud'e lament'ad'is, kun ŝild'o sur'brust'e: „Mi est'as ŝtel'int'o”. La drog'de'pend'a krim'ul'o est'is for'pren'int'a komput'il'o'n de butik'ist'o, kiu jam plur'foj'e spert'is ŝtel'o'n.

Dir'is al la gazet'ar'o la vend'ist'o: „Li est'is la dek'a ŝtel'ant'o en mal'long'a temp'o, kaj la polic'o neni'o'n far'as. Por mi nun sufiĉ'is; mi kapt'is la ŝtel'int'o'n kaj fiks'is li'n per mult'a'j plast'a'j lig'il'o'j al merit'it'a pilori'o.”

La ŝtel'int'o est'is liber'ig'it'a post iom da temp'o de preter'pas'ant'o'j, kaj probabl'e do de'nov'e eskap'os sen'pun'e. La butik'ist'o tamen risk'as pun'o'j'n pro kaper'ad'o, lim'ig'o de liber'ec'o kaj tortur'ad'o. „Dur'a lex, sed lex”, dir'is jam la romi'an'o'j: la leĝ'o est'as dur'a, sed ĝi rest'as la leĝ'o ...

Murd'o laŭ mend'o

Pli'oft'iĝ'as en ĉiu'j land'o'j de Balkani'o tiel nom'at'a'j pag'it'a'j murd'o'j aŭ murd'o'j laŭ mend'o. Laŭ fak'ul'o'j vari'as la kost'o: inter 50 000 eŭr'o'j por murd'i per embusk'o ĝis milion'o da eŭr'o'j por murd'i per eksplod'aĵ'o aŭ kaŝ'paf'ist'o. Konflikt'o'j, koler'o'j, venĝ'o'j, kaj for'ig'o de tiu'j, kiu'j tro sci'as pri divers'a'j fi'afer'o'j, kial'as por dung'i murd'ist'o'n.

La prez'o ankaŭ de'pend'as de la status'o de la viktim'iĝ'ont'o. For'ig'i politik'ist'o'n plej kost'as: politik'ist'o'j est'as oft'e gard'at'a'j kaj do la prez'o tio'n spegul'as. Tre mal'oft'e la polic'o sukces'as kapt'i murd'int'o'n, malgraŭ tio, ke la alban'a'j instanc'o'j ident'ig'is en la last'a'j jar'o'j 23 murd'o'j'n laŭ mend'o. Viktim'o'j inkluziv'as eklezi'ul'o'n islam'a'n, industri'ist'o'j'n kaj prezid'ant'o'j'n de sport-federaci'o'j.

La murd'ist'o'j far'iĝ'as pli profesi'a'j. Oft'e ŝajn'as, ke la viktim'o'j mort'is ne pro murd'o sed dum rab'ad'o, pro akcident'o aŭ eĉ pro natur'a'j kial'o'j.

Posedenda libr'aĉ'o

La diligent'a histori'ist'o Ziko van Dijk liver'is pli'a'n kompil'aĵ'o'n el la arkiv'o'j de UEA. La Asoci'o est'as tre divers'spec'a kolekt'o da artikol'o'j pri la intern'a viv'o de la organiz'aĵ'o dum ĝi'a'j unu'a'j cent jar'o'j. Ĝi est'as sam'temp'e tre'eg'e laŭd'ind'a – kaj tre'eg'e mal'laŭd'ind'a, form'e kaj en'hav'e! La form'o est'as tre profesi'e koncept'it'a: font'o'indik'o'j (sed ne pli) en pied'not'o'j, list'o de mal'long'ig'o'j, nom'indeks'o, eĉ super'tekst'a ĉiu'paĝ'a titol'et'o en griz'a kursiv'o. Ver'e est'is plezur'o vid'i tio'n, sed mal'plezur'o est'is mult'a'j lingv'a'j kaj kompost'a'j fuŝ'et'o'j; mi nombr'is en'tut'e 181, kies grav'ec'o etend'iĝ'as de diskut'ebl'a'j vort'elekt'o'j kaj forges'it'a'j cit'il'o'j, tra mank'o de la vort'o „ne”, ĝis tut'a'j lini'o'j en'ŝov'iĝ'int'a'j el Di'o sci'as kie.

Part'o de la mis'lingv'aĵ'o'j eĥ'as arka'ism'o'j'n kaj erar'o'j'n en la font'o'tekst'o'j; ekzempl'e, la lingv'aĵ'o de Eduard Stettler est'is tiel erar'plen'a, ke oni prefer'e ne cit'u li'n rekt'e. La uz'o de absolut'a'j sinonim'o'j, eĉ en'e de la sam'a artikol'o (ekzempl'e, cifer'ec'a kaj diĝit'a, al'elekt'i kaj koopt'i), don'as konfuz'a'n impres'o'n. En la tre'eg'e util'a artikol'o „Histori'o de la histori'o de Esperant'o” Ziko recenz'as 23 verk'o'j'n. Li plur'lok'e prav'e riproĉ'as aŭtor'o'n, kiu ne sufiĉ'e interpret'as la font'o'j'n, sed kio'n oni do pens'u vid'ant'e, ke li mem eĉ ne traduk'as angl'a'lingv'a'j'n cit'aĵ'o'j'n? Ankaŭ la kutim'o referenc'i al hom'o'j per ili'a naci'a de'ven'o, kie ripet'o de la nom'o est'us tro'a, oft'e ne bon'e funkci'as.

Krom la menci'it'a'n recenz'ar'o'n, la libr'o en'hav'as solid'a'n raport'o'n pri la histori'o de Bibliotek'o Hector Hodler, kaj Kiel ni'n organiz'i?, resum'o'n pri la evolu'o de la UEA-statut'o'j. En ĝi iom ĝen'is mi'n la oft'a'j kompar'o'j inter UEA-struktur'o kaj ŝtat'a reĝim'o. UEA ne est'as ŝtat'o; mult'e pli interes'e est'us kompar'i ĝi'n kun ali'a'j civit'an'a'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j kaj kun la ĝeneral'a asoci'a viv'o de la land'o'j, kie ĝi hav'is sid'ej'o'n (do tiu'rilat'e est'as bon'ven'a la iom ampleks'a klar'ig'o pri nederlanda asoci'a jur'o). Fin'e est'as dek pli leĝer'a'j artikol'o'j pri unu'op'a'j jar'o'j. Kelk'a'j el tiu'j (almenaŭ 1942 kaj 1955) est'as iom tro bagatel'a'j por inkluziv'i en libr'o'n, sed tiu pri 1959 kred'ebl'e est'as la plej bon'a pec'o verk'it'a de Ziko ĝis nun.

Ĉu histori'ist'o dev'as est'i neŭtral'a? Tio ne'mult'e grav'as, se la leg'ant'o kon'as la pozici'o'n de la histori'ist'o, tiel ke oni pov'as re'ĝust'ig'i la interpret'o'j'n laŭ si'a'j propr'a'j vid'punkt'o'j. Ziko si'a'temp'e esprim'is admir'o'n pri la german'a social'demokrat'a eks'kancelier'o Helmut Schmidt kaj pri ties person'a amik'o, la uson'a eks'ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j Henry Kissinger. Tio est'as rimark'ind'a en si mem; inter sam'generaci'a'j, sam'land'a'j kaj simil'rang'a'j fam'a'j politik'ist'o'j la pli'mult'o de esperant'ist'o'j ver'ŝajn'e prefer'us respektiv'e Willy Brandt kaj Adlai Stevenson. Sed eĉ pli, mi suspekt'as ke la nuanc'o inter Brandt kaj Schmidt pli grav'as por Ziko ol, ekzempl'e, la diferenc'o inter Stalin kaj Gorbaĉov! Li'a koncept'o pri „vast'ec'o de pens'ad'o” sur paĝ'o 80 pov'us est'i indik'o de tio.

Est'as Schmidt, kiu dir'is ke „hom'o'j, kiu'j hav'as vizi'o'j'n, dev'us konsult'i kurac'ist'o'n”, kaj se Ziko sub'ten'as tiu'n vid'punkt'o'n, oni kompren'as li'a'n megal'o'fobi'o'n (la tendenc'o'n bagatel'ig'i ĉio'n, precip'e la ating'o'j'n de ali'a'j; kontrast'e megalo'mani'o est'as la tendenc'o grandioz'ig'i ĉio'n, precip'e si'n mem). La megal'o'fobi'o est'as brid'it'a kaj pozitiv'e funkci'as en 1959: Fighiera en Varsovio, kiu pri'skrib'as la prepar'ad'o'n de la Zamenhof-jubile'a Universal'a Kongres'o. Ziko klar'e kompren'ig'as, kiu'j est'as li'a'j hero'o'j kaj mal'hero'o'j, sed la hero'o'j ne est'as super'hom'e perfekt'a'j, kaj la mal'hero'o'j ne est'as demon'o'j. Eĉ la ĉef'a mal'hero'o Gian Carlo Fighiera – kiu ir'is naiv'eg'a al Varsovio kaj re'ven'is paranoj'a – est'as pri'skrib'it'a kiel diligent'a kaj kapabl'a Konstant'a Kongres'a Sekretari'o. Megal'o'fobi'o en Esperant'uj'o kutim'e signif'as ankaŭ Lapenna-fobi'o'n, kaj ali'lok'e en la libr'o Ziko tio'n montr'as abund'e; sed en ĉi tiu artikol'o Iv'o Lapenna est'as la plej pozitiv'a rol'ant'o.

Est'as Lapenna, kiu dir'is (en la UK-inaŭgur'o 1962), ke „ebl'e ni ating'os eĉ la fin'a'n venk'o'n jam en ĉi tiu generaci'o”. Oni dev'as mir'i, kial Ziko ne menci'as tiu'n evident'a'n (por ni'a temp'o) mis'taks'o'n en 1966: Propon'o al UN (kun la sub'titol'o Kial Lapenna ne far'iĝ'is hero'o de Nov-Jork'o). La megal'o'fobi'o ĉi tie est'as sen'brid'a, kio praktik'e sen'valor'ig'as la artikol'o'n. Ekzempl'e ĝi komenc'e parol'as pri „magr'a'j rezult'o'j” de la Unesk'o-rezoluci'o de 1954, kio mild'a'dir'e est'as iom aŭdac'a resum'o de ĉapitr'o 22.3.5 de Esperant'o en Perspektiv'o. Karakteriz'e, ankaŭ ne est'as menci'it'a la „Skandinavi'a propon'o” al Unesk'o en 1966, pri esplor'o de la bezon'o de inter'naci'a lingv'o; se ĝi est'us re'nov'ig'it'a en 1968, la propon'o al UN pov'us est'i decid'e influ'it'a. En'tut'e do, Ziko ne nur mal'just'e riproĉ'as Lapenna pri afer'o'j fakt'e laŭd'ind'a'j, li ankaŭ preter'las'as la plej grav'a'j'n fakt'o'j'n kaj sekv'e plen'e mal'traf'as tiu'j'n efektiv'a'j'n mis'paŝ'o'j'n de Lapenna kaj de UEA kiel tut'o, el kiu'j nun'temp'a aktiv'ul'o eventual'e pov'us i'o'n lern'i.

Resum'e, la libr'o est'as hav'ind'eg'a por ĉiu, kiu interes'iĝ'as pri UEA kaj ĝi'a histori'o, kvankam nepr'as kritik'e leg'i ĝi'n. Sed tio ja rekomend'ind'as pri histori'a'j stud'o'j en'tut'e.

Ziko van Dijk: La Asoci'o: skiz'o'j kaj stud'o'j pri la histori'o de UEA. El'don'is Fel, Antverpeno, 2008. 301 paĝ'o'j karton'e bind'it'a'j. ISBN 978 90 77066 37 9.

Murd'o'j kaj buĉ'ad'o'j

Dum long'a period'o tra'viv'as la provinc'o Nord-Kivuo en la orient'a part'o de Demokrat'a Respublik'o Kongo terur'a'j'n milit'o'j'n. Batal'as la naci'a arme'o de DR Kongo kontraŭ la terur'a milit'grup'o de eks'general'o Laurent Nkunda. Sub'ten'as la eks'general'o'n la najbar'a land'o Ruando.

Unu'e la ribel'ant'o'j pretend'is protekt'i si'a'n minoritat'a'n etn'a'n grup'o'n, konsist'ant'a'n el tut'si'o'j. Ili cel'is ankaŭ re'hejm'ig'i eks'milit'ist'o'j'n, kiu'j batal'is por prezid'ant'o de Ruando mort'ig'it'a, kiam oni fal'ig'is li'a'n aviad'il'o'n. Sed nun la naci'a arme'o ne plu kapabl'as kontraŭ'star'i la ribel'ant'o'j'n kaj, anstataŭ protekt'i la popol'o'n, mem pri'rab'as kaj atak'as la pac'a'j'n civit'an'o'j'n.

Nutr'aĵ'o'j

Hodiaŭ du grav'a'j distrikt'o'j, Rutshuru kaj Masisi, de kiu'j de'pend'as Nord-Kivuo, est'as for'las'it'a'j de la arme'o kaj tut'e en la man'o'j de la ribel'ant'o'j. Tio signif'as, ke en Goma, la provinc'a ĉef'urb'o, prez'o'j de nutr'aĵ'o'j du'obl'iĝ'is kaj du'on'o de la popol'o est'as sen'labor'a. La ribel'ant'o'j star'ig'is bar'il'o'j'n ekster la vilaĝ'o Kibumba, 20 km for de Goma, kaj dev'ig'as komerc'ist'o'j'n, kiu'j vol'as tra'pas'i, pag'i pli ol la mez'a'n monat'a'n en'spez'o'n en DR Kongo, proksim'um'e 15 eŭr'o'j'n.

En la distrikt'o'j teori'e „liber'ig'it'a'j” de la ribel'ant'o'j okaz'as terur'aĵ'o'j. Hom'o'j est'as buĉ'at'a'j, vir'in'o'j seks'per'fort'at'a'j; sufer'as ankaŭ infan'o'j, tiel ke la popol'o for'las'as si'a'j'n hejm'o'j'n kaj fuĝ'as en la arb'ar'o'j'n aŭ eĉ en najbar'a'j'n land'o'j'n, ekzempl'e Ugando kaj Ruando. Mult'a'j rest'as tamen intern'a'j rifuĝ'ant'o'j.

Seks'organ'o'j

Pri terur'aĵ'o'j en la part'o reg'at'a de „liber'ig'int'o'j” mi pov'as raport'i. Almenaŭ 720 hom'o'j est'as amas'buĉ'it'a'j en urb'et'o Kiwajna la 5an kaj la 6an de novembr'o 2008. Sam'tag'e est'as murd'it'a la urb'et'estr'o de Kiringa, Segihobe Joseph: ankaŭ est'as murd'it'a en la famili'a hejm'o li'a infan'o. Laŭ oni'dir'o'j, post la murd'o, la atak'int'o'j for'tranĉ'is seks'organ'o'j'n kaj lang'o'j'n.

Ne ebl'as tio'n kompren'i. Ceter'e oni demand'as si'n, kia'manier'e la murd'int'o'j iam pov'os re'en'ir'i normal'a'n soci'o'n. Kaj ĉio ĉi okaz'as, dum blu'kask'ul'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, deĵor'ant'a'j en DR Kongo, apenaŭ re'ag'as por protekt'i la popol'o'n. Tio, kio'n ili far'as, est'as fot'i ali'a'j'n event'o'j'n por real'ig'i bel'a'j'n film'o'j'n.

La aŭtor'o vol'as rest'i anonim'a.

Serv'o alternativ'e fiks'it'a

Ankoraŭ aŭd'ebl'as plend'o'j – sed telefon'serv'o'j en Kubo iom post iom pli'bon'iĝ'as post grav'a'j ŝanĝ'o'j traf'int'a'j dum 2008 la tut'land'a'n telefon'entrepren'o'n ETECSA.

Plej grav'as la zorg'e pri'pens'it'a decid'o trans'ir'i al liber'a program'ar'o. Ek'de printemp'o 2008 oni mal'pli aplik'as vindoz'a'j'n solv'o'j'n. La decid'o est'as logik'a kaj kompren'ebl'a. Tem'as pri mal'riĉ'a land'o kun sever'e lim'ig'it'a'j kapabl'o'j komerc'a'j, kaj preskaŭ neni'u instal'it'a kopi'o de la operaci'um'o Vindoz'o est'as laŭ'leĝ'a. Ne ebl'us ag'i ali'manier'e, pro mem'kompren'ebl'a'j kial'o'j. Krom'e, la de'ŝut'o'n de program'o'j el inter'ret'a'j servil'o'j oft'e bar'as leĝ'a'j mal'permes'o'j, ĉar Kubo trov'iĝ'as en „nigr'a list'o”.

Tut'land'a ret'o

Grav'as du'e la pli'mult'iĝ'o de instal'aĵ'o'j (nun pli ol 30 000) de la tiel nom'at'a Alternativ'a Fiks'a Telefon'serv'o, kiu uz'as la teĥnologi'o'n de poŝ'telefon'o'j por komun'um'a'j telefon'serv'o'j. Ĝis nun pli ol 3500 publik'a'j, fiks'a'j telefon'aparat'o'j en mal'facil'e al'ir'ebl'a'j komun'um'o'j est'is instal'it'a'j, kaj oni esper'is ating'i la cifer'o'n 4200 fin'e de 2008. Tia'manier'e 581 komun'um'o'j (kun pli ol 300 loĝ'ant'o'j) kaj 1531 loĝ'lok'o'j, mal'facil'e kaj nur mult'e'kost'e ating'ebl'a'j per kutim'a'j, fiks'a'j telefon'serv'o'j (ekzempl'e mont'ar'a'j lok'o'j), est'as al'lig'it'a'j al la tut'land'a ret'o. Se ne, oni dev'us atend'i ankoraŭ jar'o'j'n.

Ali'flank'e, eĉ en la ĉef'urb'o la kutim'a, fiks'a telefon'serv'o est'as cel'objekt'o de plend'o'j, ĉar la atend'o'list'o de dezir'ant'o'j hav'i propr'a'n, hejm'a'n telefon'aparat'o'n ĉiam kresk'as. De temp'o al temp'o oni dispon'ig'as lim'ig'it'a'n kvant'o'n da pli'a'j instal'aĵ'o'j hejm'a'j por difin'it'a urb'o'part'o, kun rigor'a selekt'ad'o de bon'ŝanc'ul'o'j laŭ difin'it'a'j kriteri'o'j (la grav'ec'o de la labor'posten'o de la dezir'ant'o, ekzist'o de mal'san'ul'o'j ktp).

La solv'o baz'it'a sur la Alternativ'a Fiks'a Telefon'serv'o postul'as lim'ig'it'a'n temp'o'n por uz'ant'o'j, ĉar mank'as rimed'o'j. La afer'o komplik'iĝ'is pro la pli'mult'iĝ'o de la mesaĝ'o'j SMS (serv'o de mal'long'a'j tekst-mesaĝ'o'j) send'it'a'j ĉef'e de kurac'ist'o'j labor'ant'a'j ekster'land'e. Tio dev'ig'is la entrepren'o'n ĉes'ig'i la serv'o'n, ver'dir'e ne difin'it'a'n en la kontrakt'o. Tamen, oni anonc'as por 2009 re'aper'o'n de la serv'o, sed nur por tiu'j, kiu'j rilat'as al san'serv'a kun'labor'o en ekster'land'o.

La publik'a telefon'serv'o, ali'flank'e, daŭr'e anstataŭ'ig'as la mal'nov'a'j'n mon'er'a'j'n aparat'o'j'n per kart'a'j. Tamen telefon'kart'o'j ne kontent'ig'as: nur la tiel nom'at'a Propia-kart'o (esperant'e: propr'a) est'as re'ŝarg'ebl'a.

Poŝ'telefon'o'j

Tri'a grav'a decid'o rilat'as al poŝ'telefon'o'j. Ek'de april'o 2008 kubaj civit'an'o'j rajt'as kontrakt'i pri serv'o'j de poŝ'telefon'ad'o (antaŭ'e oni dev'is trov'i ekster'land'an'o'n, kiu aper'is en la kontrakt'o kiel uz'ant'o), sed nur kontraŭ alt'a tarif'o en konvert'ebl'a'j kubaj pes'o'j (CUC), do afer'o ne'pens'ebl'a por la pli'mult'o. Bon'ŝanc'e fin'e de 2008 oni decid'is du'on'e rabat'i la tarif'o'n. Kvankam ĝi rest'as alt'a (60 CUC) kaj ankaŭ la monat'a tarif'o alt'as, la decid'o est'as bon'aŭgur'a.

Alban'a'j edz'in'o'j por serb'a'j fraŭl'o'j

La vilaĝ'o Bogalinac en Serbi'o konsist'as el 163 loĝ'ant'o'j. Tie viv'is antaŭ 17 jar'o'j 255 hom'o'j kaj en 1948 700. Mal'kresk'as la loĝ'ant'ar'o de la vilaĝ'o kiel en tut'a Serbi'o, kaj sam'temp'e kresk'as la mez'a aĝ'o de la popol'o.

Pro tio serb'a'j fraŭl'o'j nun serĉ'as alban'a'j'n nov'edz'in'o'j'n. Tio'n far'is ekzempl'e Ĵikica Radojkoviĉ, kiu edz'iĝ'is al alban'a knab'in'o Gentiana. Li kon'at'iĝ'is kun ŝi en Shkoder [ŝkoder] en nord'a Albanio, kie'n li ir'is laŭ propon'o de amik'o'j. Gentiana en'am'iĝ'is al si'a edz'o ek'de la unu'a tag'o, ek'lern'is la serb'a'n kaj konvert'iĝ'is al la ortodoks'a eklezi'o. Ŝi nun zorg'as pri la hejm'a mastr'um'ad'o kaj paŝt'ad'o de la ŝaf'ar'o.

Mor'o'j

Ne ĉiu'j loĝ'ant'o'j de Bogalinac konsent'as pri tia'j ge'edz'iĝ'o'j. Ili tim'as, ke tia'manier'e alban'o'j asimil'os la serb'a'n popol'o'n. Ili eĉ dir'as, ke en Serbi'o est'as fond'at'a „Nov'a Kosovo”. Ali'a'j vilaĝ'an'o'j tamen bon'ven'ig'as la alban'a'j'n edz'in'o'j'n, dir'ant'e, ke tiu'j bon'e adapt'iĝ'as al vilaĝ'o, mor'o'j kaj viv'manier'o serb'a'j. En'e de du'on'jar'o la edz'in'o'j bon'e parol'as la serb'a'n kaj vizit'ad'as regul'e la preĝ'ej'o'n.

Miks'a'j ge'edz'iĝ'o'j inter alban'o'j kaj serb'o'j est'as jam mal'nov'a'j. En 2007 en la vilaĝ'o Buĝevo kolekt'iĝ'is 40 tia'j par'o'j. La edz'o'j raport'is feliĉ'e pri si'a'j spert'aĵ'o'j, dir'ant'e, ke serb'a'j vir'in'o'j oft'e rev'as pri viv'o en grand'a'j urb'o'j kaj ne vol'as nask'i beb'o'j'n de tiel nom'at'a'j mont'ar'an'o'j.

Ĉu prezid'os prezid'int'o?

Anonc'is si'a'n prezid'ant'o-kandidat'o'n la ĉef'a opozici'a parti'o en Burundo. La Front'o por la Demokrati'o en Burundo deklar'is eks'prezid'ant'o'n Domitien Ndayizeye kandidat'o por la balot'o'j okaz'ont'a'j en 2010.

Ndayizeye nask'iĝ'is en 1953 kaj serv'is la Burund'an Respublik'o'n kiel vic'prezid'ant'o inter 2001 kaj 2003 kaj kiel prezid'ant'o inter 2003 kaj 2005. Laŭ la konstituci'o li ne rajt'is kandidat'iĝ'i kiel prezid'ant'o en 2005.

Li far'iĝ'is prezid'ant'o pro la tiel nom'at'a Arusha-inter'konsent'o, kiu cel'is re'pac'ig'i la land'o'n kaj specif'e la hutuan kaj la minoritat'a'n tut'si'a'n etn'o'j'n. Okaz'is du mandat'o'j, kiam prezid'is membr'o de la tut'si'a etn'o, kun hutua vic'prezid'ant'o; kaj post'e invers'e, hutua prezid'ant'o (Ndayizeye) kun tut'si'a vic'prezid'ant'o. Ili'a task'o est'is organiz'i demokrati'a'n voĉ'don'ad'o'n kaj kre'i nov'a'n konstituci'o'n, fin'e aprob'it'a'n per 92 % de la popol'o en 2005.

Arest'it'a

Post la prezid'ant'a mandat'o Ndayizeye far'iĝ'is senat'an'o. Tamen, pro influ'o de la tiam'a prezid'ant'a parti'o, la senat'o re'tir'is la parlament'a'n protekt'o'n de Ndayizeye, kaj li est'is arest'it'a. La reg'ist'ar'o akuz'is li'n, ke li vol'is ĝi'n renvers'i, kaj kondamn'is li'n al dum'viv'a en'karcer'ig'o. Post naci'a'j kaj inter'naci'a'j protest'o'j li est'is post kvin monat'o'j liber'ig'it'a.

El'ir'ant'e el la prizon'o, Ndayizeye dir'is: „Mi for'las'is politik'a'n karier'o'n, kiam mi eks'prezid'ant'iĝ'is en 2005, ĉar tiam mi far'is grand'eg'a'n labor'o'n por mi'a land'o. Post mi'a mal'liber'ig'o pro fals'a'j akuz'o'j mi decid'is de'nov'e aper'i en la politik'a mond'o.”

Ndayizeye est'as gaj'a hom'o, sub'ten'at'a kaj de si'a etn'o kaj de tut'si'o'j, kiu'j'n li help'is dum si'a prezid'ant'ec'o. Mult'a'j kred'as, ke li hav'as grand'a'n ŝanc'o'n en 2010 de'nov'e prezid'i la land'o'n.

Pac'o post 13 jar'o'j

Fin'e ebl'as esper'i, ke baldaŭ ĉes'os 13-jar'a intern'a milit'o en Burundo, dum kiu mort'is pli ol 300 000 hom'o'j. En decembr'o 2008 la last'a aktiv'a ribel'ant'o-grup'o, la Naci'a Fort'o por la Liber'ig'o de la Hutu-popol'o, kaj la reg'ist'ar'o de Burundo konsent'is respekt'i pac-inter'konsent'o'n sub'skrib'it'a'n antaŭ du jar'o'j.

Prezid'ant'o Pierre Nkurunziza kaj la ribel'estr'o Agathon Rwasa anonc'is, ke mal'arm'ad'o rapid'e komenc'iĝ'os. La prezid'ant'o don'os 33 politik'a'j'n posten'o'j'n al membr'o'j de la Naci'a Fort'o pro ĝi'a rol'o en la pac'procez'o kaj liber'ig'os ĉiu'j'n kapt'it'a'j'n ribel'int'o'j'n.

Koment'is la prezid'ant'o: „Mi gratul'as pro la grav'a'j decid'o'j, kiu'j'n ni far'is, precip'e pro la sub'skrib'o de la deklar'o, kiu lum'ig'as la pac'procez'o'n. Ni dezir'as, ke la konklud'o'j est'u observ'at'a'j de ĉiu'j.”

Obstakl'o

Naci'a Fort'o est'as petit'a ŝanĝ'i si'a'n nom'o'n kaj far'iĝ'i politik'a parti'o, kio'n ĝis nun ĝi rifuz'is, tiel bar'ant'e la voj'o'n al pac'o. Post kvin'hor'a diskut'o la ribel'int'o'j promes'is for'ig'i ĉi tiu'n last'a'n obstakl'o'n kaj ja ŝanĝ'i la nom'o'n, kio pli akord'iĝ'os kun la nun'a konstituci'o.

Tio ne est'as la unu'a foj'o, ke la reg'ist'ar'o kaj la ribel'ant'o'j inter'konsent'is pri pac'o. Ĉi-foj'e, tamen, la inter'konsent'o ver'ŝajn'e el'ten'os. Laŭ por'parol'ant'o de la ribel'int'o'j: „Burund'an'o'j bezon'as pac'o'n. Ni dev'as kombin'i ni'a'j'n fort'o'j'n por hav'ig'i tio'n al ili.”

Observ'ant'o'j

Konsent'is ekster'land'a'j observ'ant'o'j. La sud-afrik'a ministr'o Jeff Radebe opini'is: „Ne est'as inter'konsent'o inter la reg'ist'ar'o kaj la ribel'ant'o'j sed inter burund'an'o'j, kiu'j sufer'as jam de'long'e. Politik'a stabil'ec'o en Burundo signif'as stabil'ec'o'n ankaŭ en la region'o kaj en Afrik'o ĝeneral'e.”

Preskaŭ ĉiu'j politik'a'j parti'o'j en Burundo salut'is la ating'it'a'n paŝ'o'n, sed mal'trankvil'iĝ'is pro la 33 posten'o'j promes'it'a'j al la ribel'int'o'j. Ili opini'as, ke pro tio ebl'us de'nov'e mal'pac'iĝ'i.

Fraŭl'in'o Pac'o

Unu'a'foj'e en Burundo okaz'is bel'ec'konkurs'o. Laŭ la organiz'int'o'j ĝi cel'as montr'i al ekster'land'an'o'j, ke ankaŭ en Burundo reg'as pac'o. Ĉe'est'is la event'o'n en Buĵumbur'o ministr'o'j, ambasador'o'j kaj la reprezent'ant'o en Burundo de la ĝeneral'a sekretari'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j.

En'skrib'iĝ'is al la konkurs'o 82 fraŭl'in'o'j, el kiu'j 20 part'o'pren'is la final'o'n. La fraŭl'in'o'j dev'is montr'i inter ali'a'j lingv'a'j'n kapabl'o'j'n (pri la burunda, franc'a kaj angl'a lingv'o'j) kaj posed'i minimum'a'n mez'grad'a'n instru-diplom'o'n.

Venk'is Alida Kaneza, kiu reprezent'os si'a'n land'o'n dum divers'a'j kultur'a'j kaj sport'a'j event'o'j kaj part'o'pren'os ankaŭ inter'naci'a'j'n bel'ec'konkurs'o'j'n.

Nov'a Esperant'o-muze'o

En la urb'o Svitavy (okcident'a Moravio) oni solen'e mal'ferm'is nov'a'n Esperant'o-muze'o'n. En ĝi oni lok'is la bibliotek'o'n de Jaroslav Šustr (5800 volum'o'j) kaj ali'a'j'n valor'a'j'n ekspozici'aĵ'o'j'n. Ili trov'iĝ'is ĝis nun en la urb'a muze'o en Česká Třebová.

Al la nov'a muze'o oni dispon'ig'is salon'o'n en unu el la plej bel'a'j histori'a'j konstru'aĵ'o'j en Svitavy, la Ottendorfer-bibliotek'o, port'ant'a la nom'o'n de mecenat'o, kiu ĝi'n konstru'ig'is en 1892. Si'a'temp'e ĝi posed'is la plej ampleks'a'n kolekt'o'n de german'lingv'a'j libr'o'j (22 000 volum'o'j) en Moravio.

La muze'o konsist'as el du part'o'j. La unu'a, pli grand'a, serv'as kiel ekspozici'ej'o. En ĝi est'as 13 sur'mur'a'j inform'panel'o'j, 5 tabl'o'vitrin'o'j kaj vic'o de vitr'o'ŝrank'o'j. La unu'a ekspozici'o streb'as don'i al vizit'ant'o'j baz'a'j'n kon'o'j'n pri Esperant'o kiel lingv'o kaj mov'ad'o. De la plan'lingv'a'j projekt'o'j antaŭ Zamenhof ĝis la nun'temp'a Esperant'o-aktiv'ad'o. Mez'e de la muze'o est'as lok'it'a grand'a bust'o de L. L. Zamenhof, kiu de'ven'as plej probabl'e de la jar'o 1921 (de la 13a UK en Prago). Kiel pli'a'j'n unik'aĵ'o'j'n ni menci'u almenaŭ la tut'a'n jar'kolekt'o'n 1912 de la japan'a kolor'a man'e bind'it'a „Ĉiu'monat'a inter'naci'a gazet'o Orient'a Azi'o” kaj original'o'n de la unu'a lern'o'libr'o de Esperant'o en la ĉeĥ'a lingv'o far'e de F. V. Lorenz (1890).

La muze'o streb'as tuj de'komenc'e est'i mult'e pli ol nur'a ekspozici'ej'o de esperant'aĵ'o'j. Ĝi dev'us serv'i kiel esplor'ej'o. Tial nun tie est'as mult'funkci'a inform'panel'o kun tuŝ'ekran'o, kie oni pov'as ek'kon'i la baz'a'j'n inform'o'j'n de Esperant'o, ĝi'a'n gramatik'o'n, sed ankaŭ kultur'o'n kaj real'aĵ'o'j'n, ĝu'i la lingv'o'n eĉ aŭd'e, aŭskult'ant'e deklam'at'a'n tekst'o'n kaj kant'ad'o'n. Krom'e tie est'as stud'lok'o proviz'it'a per komput'il'o, kiu en'hav'as mult'a'j'n util'a'j'n inform'o'j'n, ekzempl'e grand'a'n elektron'ik'a'n ĉeĥ'a'n-esperant'a'n kaj esperant'an-ĉeĥ'a'n vort'ar'o'j'n kaj list'o'n de Esperant'o-libr'o'j dispon'ebl'a'j. Pli'a agrabl'a afer'o por la esplor'ant'o'j kaj stud'ant'o'j est'as, ke en la konstru'aĵ'o mem ebl'as favor'prez'e tra'nokt'i, ĉar sub'tegment'e trov'iĝ'as tri gast'ĉambr'o'j, aparten'ant'a'j al la urb'a muze'o.

La ĉef'a konstru'aĵ'o de la urb'a muze'o kaj galeri'o situ'as en najbar'ec'o de la Esperant'o-muze'o kaj en'hav'as du daŭr'a'j'n ekspozici'o'j'n: pri la plej kon'at'a nask'it'o el Svitavy kaj sav'int'o de cent'o'j da jud'o'j Oskar Schindler kaj pri tol'aĵ'lav'ad'o kaj lav'maŝin'o'j. Al'don'e al ili la Esperant'o-muze'o prezent'as la tri'a'n daŭr'a'n ekspozici'o'n en Svitavy.

Baldaŭ est'os organiz'it'a ekspozici'o pri du paralel'a'j tem'o'j: „Kvar'dek jar'o'j de Ĉeĥ'a Esperant'o-Asoci'o” kaj „Esperant'o kaj jun'ul'ar'o”. Tiu dev'us daŭr'i ĝis la Ĉe'a-konferenc'o, kiu okaz'os en Svitavy de la 9a ĝis la 11a de oktobr'o 2009.

Se vi pret'as help'i per ajn'a mesaĝ'o (gratul'o, interes'iĝ'o k.a.), bon'vol'u uz'i prefer'e ambaŭ ret'adres'o'j'n: muze'o@esperant'o.cz kaj esperant'o@muzeum.svitavy.cz. La korespond'a adres'o est'as: Esperant'o-muze'o, Máchova ale'j 1, CZ-568 02 Svitavy, kaj la Ttt-ej'o: muzeum.esperant'o.cz

Neces'as sen'lim'a pacienc'o

Rusio est'as la plej grand'a land'o en la mond'o kaj do lim'as mult'a'j'n ali'a'j'n, ekzempl'e Norvegi'o'n en Eŭrop'o, Japani'o'n en Azi'o kaj eĉ Uson'o'n en ali'a kontinent'o.

Rusio deklar'as partner'a'j'n, egal'rajt'a'j'n rilat'o'j'n kun ĉiu'j si'a'j najbar'o'j. La ministr'ej'o pri ekster'land'a'j afer'o'j konfirm'is, ke plen'e est'as konsent'it'a'j per traktat'o kaj mark'it'a'j sur la map'o la lim'o'j kun Norvegi'o, Finnlando, Pollando, Mongolio, Nord'a Korei'o kaj Ĉini'o.

La traktat'o kun Estoni'o est'as pret'a jam de kelk'a'j jar'o'j, sed dum ratif'ad'o eston'o'j en'ig'is en la dokument'o'n ebl'ec'o'n pri ter-pretend'a proces'o kontraŭ Rusio. Do la labor'o halt'is. Nun Eŭrop'a Uni'o ne hav'as preciz'a'n lim'o'n kun Rusio, malgraŭ tio, ke la Uni'o ne rajt'is membr'ig'i Estoni'o'n sen traktat'e inter'konsent'it'a'j lim'o'j kun ĝi'a'j najbar'o'j.

Inter'konsent'o'j

Lim-mark'ad'o daŭr'as kun Litovio kaj Kazaĥi'o kaj daŭr'os kun Latvi'o. Kun Ukrainio traktat'o est'as sub'skrib'it'a kaj valid'as, sed la lim'o ankoraŭ ne est'as mark'it'a. For'est'as simil'a traktat'o pri mar'a'j lim'o'j en Azov'a kaj Nigr'a Mar'o'j. Kun Abĥazio kaj Sud-Oseti'o est'as apart'a'j inter'konsent'o'j pri la tra'ir'o de la lim'o.

Traktat'o kun Kartveli'o en la nun'a'j kondiĉ'o'j ne est'as klar'a. Kun Azerbajĝano est'as inter'konsent'it'a'j pli ol 80 % de la lim'o. Diskut'o'j kun Azerbajĝano for'est'as, sed est'as demand'o'j, kiu'j bezon'as solv'o'j'n. Unu est'as la kun'iĝ'o de la lim'o'j rus'a, kartvel'a kaj azerbajĝana.

Kun Japani'o oni ne labor'as pro pretend'o'j de Tokio pri la sud'a'j kuril'a'j insul'o'j. Ne est'as klar'a ankaŭ la lim'o kun Uson'o. La inter'konsent'o pri mar'a'j spac'o'j est'as sub'skrib'it'a en 1990, sed ankoraŭ ne valid'as.

Sav'int'o'j ne sav'it'a'j

Unu el la sekv'o'j de la mond'a financ'a kriz'o (vid'u MONATO 2008/12, p. 15) est'is la kolaps'o de Fort'is, unu el la plej grand'a'j belg'a'j bank'o'j. Por evit'i financ'a'n katastrof'o'n la belg'a reg'ist'ar'o en septembr'o aĉet'is grand'a'n part'o'n de la bank'o, tiel ke ĝi iĝ'is posed'ant'o de 99,93 % de la akci'o'j. Post'e, en oktobr'o, ĝi vend'is 75 % de la akci'o'j al la bank'o BNP Paribas. La manovr'o unu'a'vid'e sukces'is. Ĝi almenaŭ sukces'is kviet'ig'i iom'et'e la financ'a'n horizont'o'n kaj sav'is la situaci'o'n.

Juĝ'ist'o'j tamen deklar'is la vend'o'n de Fort'is al BNP Paribas ne'just'a, ĉar la ŝtat'o vend'is ĝi'n sen inter'ven'o de la akci'ul'o'j. Sekv'a paŝ'o do est'os aprob'o aŭ mal'aprob'o far'e de la ĝeneral'a kun'sid'o de Fort'is en februar'o 2009. Sed montr'iĝ'is, ke funkci'ul'o'j de la ĉef'ministr'o inter'ven'is ĉe la juĝ'ist'o'j, ebl'e kun la cel'o ating'i pli favor'a'n verdikt'o'n. Tio ne plu influ'as la vend'o'n mem, sed est'as mal'respekt'o al la konstituci'a princip'o de la apart'ig'o de la pov'o'j: la leĝ'o'don'a pov'o ne rajt'as inter'rilat'i kun la jurisdikci'o. Pro tio la pozici'o de kelk'a'j ministr'o'j, inkluziv'e de la ĉef'ministr'o Yves Leterme kaj de la tut'a reg'ist'ar'o, nun est'as pri'demand'at'a, kaj la reg'ist'ar'o prefer'is demisi'i. Est'as nun la task'o de la reĝ'o, kun'e kun special'e task'ig'it'a iam'a ĉef'ministr'o Wilfried Martens, kun'met'i provizor'a'n nov'a'n reg'ist'ar'o'n.

Ul'o-kalkul'o

Ĉie en la mond'o ekzist'as hom'o'j, kiu'j ne hav'as propr'a'n loĝ'lok'o'n kaj dev'as tamen ie tra'nokt'i. En la urb'o Kremenĉuk, en la provinc'o Poltav'a, oni prov'is nombr'i, kiom da tia'j hom'o'j viv'as tie.. Dum du tag'o'j polic'an'o'j okup'iĝ'is pri la nombr'ad'o. Ili trov'is en kel'o'j, sub'tegment'o'j aŭ sur'strat'e en'tut'e 98 tia'j'n person'o'j'n. La polic'o ili'n fot'is, pri'not'is kaj liber'ig'is. Jen ver'ŝajn'e la unu'a foj'o, ke oni prov'is tiel nombr'i sen'hejm'ul'o'j'n en Ukrainio.

Inter'ret'e inter ni

La prezid'ant'o de Ukrainio, Viktor Juŝĉenko, respond'is plur'a'j'n inter'ret'a'j'n demand'o'j'n send'it'a'j'n de ordinar'a'j civit'an'o'j. La plej popular'a demand'o, de proksim'um'e 85 000 ukrainoj, est'is: „Kiom ni, simpl'a'j hom'o'j, pag'u al vi kaj al ĉiu'j deput'it'o'j de la super'a parlament'o, por ke vi ĉiu'j por ĉiam for'las'u ni'a'n land'o'n?” Respond'e la prezid'ant'o opini'is, ke la demand'o de'ven'is ne de ukrainoj kaj tiu'j cel'is simpl'e provok'i. Li al'don'is, iom nebul'e: „Ni dev'as pli'bon'ig'i la rilat'o'j'n inter la potenc'ul'o'j kaj la simpl'a'j hom'o'j.”

Sol-vat'a

Malgraŭ la mal'bon'a veter'o kolekt'iĝ'is en la ukraina ĉef'urb'o cent'o'j da vir'o'j – sol-patr'o'j, kiu'j postul'is, ke la instanc'o'j ili'n atent'u. Kial, ili demand'is, sol-patr'in'o'j hav'u pli da rajt'o'j ol sol-patr'o'j? Ceter'e ili atent'ig'is, ke la prezid'ant'o aper'ig'is apart'a'n ukaz'o'n favor'e al special'a tag'o – la tag'o de la patr'o. Se la parlament'o aprob'os la tag'o'n, ĝi okaz'os ver'ŝajn'e la 27an de oktobr'o.

Murd'o-rekord'o

Ukraino, kiu per'fort'is kaj mort'ig'is cent'o'n da viktim'o'j, est'as kondamn'it'a al dum'viv'a en'karcer'ig'o. Tiu ĉi „rekord'o” super'is tiu'n de fi'fam'a murd'ist'o el la sovetia epok'o, iu Ĉikatilo, kiu laŭ'konfes'e mort'ig'is 55 hom'o'j'n. La ĵus en'prizon'ig'it'o, kiu labor'is en milici'ej'o, antaŭ mal'dung'o pro fals'ad'o, pere'ig'is minimum'e 100 viktim'o'j'n inter 1984 kaj 2005. Apart'a'j inform'o'j pri 40 viktim'o'j est'is prezent'at'a'j dum la proces'o.

Vit'ist'a vilaĝ'o rav'it'a'j riĉ'ul'o'j

De jar'cent'o'j la vilaĝ'o Grinzing [grincing] est'as al'log'a vid'ind'aĵ'o por turist'o'j, kiu'j vizit'as Vienon. En gast'ej'o'j la vit'ist'o'j vend'as la propr'a'n vin'o'n laŭ privilegi'o don'it'a de la german'a imperi'estr'o Jozefo la Du'a en la 18a jar'cent'o. La ekster'a sign'o por tio est'as konifer'a fask'o. Oni nom'as tiu'j'n ej'o'j'n german'e Buschenschank aŭ Heuriger (drink'ej'o por ĉi-jar'a vin'o).

Dum la last'a'j jar'o'j mult'a'j vit'ist'o'j ne pov'is viv'i de la vend'ad'o de propr'a vin'o. Ili propon'as vin'o'n el ali'a'j region'o'j de Aŭstrio aŭ eĉ de ekster'land'o. Heuriger iĝ'as tial normal'a restoraci'o. Oft'e ankaŭ la jun'a generaci'o ne vol'as pez'e labor'i en vit'ej'o aŭ star'i la tut'a'n viv'o'n en gast'ej'o. Krom'e la konsum'ad'o de alkohol'aĵ'o'j eks'mod'iĝ'as. La sekv'o est'as la ali'konstru'ad'o de vit'ist'a'j dom'o'j al loĝ'dom'o'j por riĉ'ul'o'j. El 180 Heuriger antaŭ 30 jar'o'j rest'as en 2009 nur 12. Sur la vit'ej'o'j kresk'as arb'o'j – la Viena Arb'ar'o etend'iĝ'as.

Turist'o'j, kiu'j bus'kvant'e ven'as al Grinzing, ne mult'e rimark'as. La fasad'o'j de la ĉarm'a'j vit'ist'a'j dom'et'o'j est'as bel'e re'nov'ig'it'a'j. Apud'e en ampleks'a restoraci'o oni trink'as ali'region'a'n vin'o'n, aŭskult'ant'e laŭt'a'n muzik'o'n, laŭ'dir'e tip'a'n por Vieno.

La Asoci'o de la amik'o'j de Grinzing atent'ig'as pri la ŝanĝ'o'j en la vilaĝ'o kaj vol'as, ke ĝi far'iĝ'u mond'hered'aĵ'o sub aŭspici'o de Unesk'o. Tiel konserv'iĝ'u la original'a impres'o de vit'ist'a vilaĝ'o.

Fin'e lern'ej'o!

La esperant'a vort'o „lern'ej'o” traduk'ebl'as en la angl'a per school [skul]. Tamen, almenaŭ por lern'ej'o en la nord-angl'a urb'o Sheffield [ŝefild], la vort'o „school” kun'port'as tro da negativ'a'j krom'noci'o'j. Rezult'e nov'a lern'ej'o, kiu mal'ferm'is si'a'j'n pord'o'j'n en januar'o, decid'is rezign'i pri la tradici'a pri'skrib'o school kaj adopt'i – sen'dub'e tut'e sen'konsci'e – angl'a'n ekvivalent'o'n de la esperant'a kun'met'aĵ'o „lern'ej'o” – angl'e plac'e for learning.

Apenaŭ imag'ebl'as, ke la iom pez'a, kvar'silab'a neolog'ism'o en'radik'iĝ'os. Eduk'a'j instanc'o'j en Sheffield insist'is, ke malgraŭ la decid'o de la lern'ej'o mem, ĝi rest'os oficial'e „school”. Reprezent'ant'o de la lern'ej'o dir'is: „Ni vol'as sen'formal'ig'i la ej'o'n kaj pli'proksim'ig'i ĝi'n al la real'a viv'o”. Ĉu ver'e al la real'a viv'o diskut'ebl'as – cert'e tamen iom'et'e al la spirit'o de Esperant'o.

Europeana: kultur'a hered'aĵ'o iĝ'os al'ir'ebl'a por ĉiu'j

En decembr'o 2008 est'is prezent'it'a la ret'paĝ'o www.europeana.eu, kun'labor'a projekt'o de grand'a'j scienc'a'j institut'o'j, arĥiv'o'j, bibliotek'o'j, muze'o'j ktp, sub'ten'at'a de Eŭrop'a Uni'o. Oni intenc'is ig'i ĝi'n la centr'a serĉ'il'o por trov'i inform'o'j'n stok'it'a'j'n en cifer'ec'a form'o ĉe la partner'o'j. Bedaŭr'ind'e, la sistem'o jam la unu'a'n tag'o'n kolaps'is pro la amas'a interes'iĝ'o kaj je la jar'ŝanĝ'o funkci'is nur simpl'ig'it'a versi'o.

Ĝis antaŭ ne'long'e ebl'is el'trov'i nur tio'n, kio est'as en iu kolekt'o, konsult'ant'e ĝi'a'n libr'o'form'a'n aŭ slip'ar'a'n katalog'o'n (se en'tut'e est'is tia katalog'o). Iom post iom tiu'j katalog'o'j est'is en'komput'il'ig'it'a'j kaj iĝ'is pli facil'e al'ir'ebl'a'j, unu'e nur sur'lok'e, sed nun plej'oft'e jam inter'ret'e, do el ĉies hejm'o aŭ ofic'ej'o.

Tiel scienc'a esplor'ist'o aŭ simpl'a interes'it'o jam antaŭ'e pov'as prepar'i si'a'n vizit'o'n al bibliotek'o aŭ muze'o, sed person'a vizit'o rest'as neces'a por konsult'i iu'n libr'o'n aŭ rigard'i iu'n objekt'o'n. La rapid'a dis'volv'iĝ'o de komput'il'a potenc'o kaj Inter'ret'o ebl'ig'is la cifer'ec'ig'o'n kaj inter'ret'a'n distribu'o'n kaj tra'serĉ'ad'o'n de la en'hav'o de libr'o'j kaj de bild'o'j de objekt'o'j. Komenc'e tio okaz'is ne'ord'ig'it'e kaj foj'foj'e amator'e. Nun la teknik'o'j matur'iĝ'is kaj el'labor'o de unu'ec'a'j labor- kaj konsult-metod'o'j iĝ'is ebl'a kaj far'end'a.

Gazet'o'j pionir'is

Tag'a'j kaj semajn'a'j gazet'o'j est'as produkt'it'a'j por rapid'a leg'ad'o kaj post'a for'ĵet'o, ne por long'a'temp'a arĥiv'ad'o kaj intens'a konsult'ad'o. Tamen, ili feliĉ'e est'is arĥiv'it'a'j kaj post jar'dek'o'j aŭ jar'cent'o'j oft'e konsult'at'a'j. Por ne difekt'i la original'o'j'n, la plej valor'a'j kolekt'o'j jam de'long'e est'is mikro'film'it'a'j kaj nur la mikro'film'o'j est'as konsult'ebl'a'j, dum la original'o'j rest'as sekur'e stok'it'a'j. Kiam aper'is potenc'a'j skan'il'o'j, oni kelk'lok'e komenc'is cifer'ec'ig'i la dokument'o'j'n, skan'ant'e la mikro'film'o'j'n aŭ la original'a'j'n dokument'o'j'n.

Komenc'e tio okaz'is eksperiment'e kaj per divers'a'j teknik'o'j (kaj i.a. evident'iĝ'is, ke skan'ad'o de mikro'film'o'j ne don'as bon'a'n rezult'o'n), sed inter'temp'e establ'iĝ'is ĝeneral'e akcept'at'a'j procedur'o'j. Bon'a'j ekzempl'o'j de lok'a'j iniciat'o'j est'as la mal'nov'a'j gazet'o'j de la urb'o Oostende (god.biboostende.be/, tiam precip'e franc'lingv'a'j) en Belgi'o kaj Roermond (www.gemeentearchief.roermond.nl/index50504.htm) en Nederlando. Ankaŭ plur'a'j gazet'o'j mem en iu form'o dispon'ig'as la en'hav'o'n de si'a'j mal'nov'a'j numer'o'j al la publik'o, ekzempl'e la brit'a The Times, la uson'a New York Times kaj la german'a Der Spiegel.

Stud'o'tag'o

Sam'e kiel en ali'a'j land'o'j, ankaŭ en Belgi'o sent'iĝ'is la bezon'o pli sistem'e al'ir'i la task'o'n de cifer'ec'ig'o. La 14an de novembr'o 2008 la Belg'a Reĝ'a Bibliotek'o (www.kbr.be) organiz'is stud'o'tag'o'n, dum kiu la projekt'o'j est'is prezent'it'a'j. En 2007 oni komenc'is cifer'ec'ig'i kelk'dek'o'j'n da titol'o'j de la belg'a gazet'ar'o inter 1830 kaj 1950. Tut'e ne est'as la komplet'a gazet'ar'o de tiu epok'o: konsider'ant'e la dispon'ebl'a'j'n rimed'o'j'n, oni elekt'is la plej grav'a'j'n gazet'o'j'n laŭ lingv'o, laŭ region'o, laŭ ideologi'o, ktp.

Ĝis nun unu milion'o da paĝ'o'j est'as skan'it'a'j kaj en 2009 ili iĝ'os konsult'ebl'a'j inter'ret'e. Ne nur vid'ebl'os la bild'o de la gazet'o, sed dank'e al optik'a tekst'o're'kon'o ebl'os ankaŭ tra'serĉ'i la tekst'o'j'n. La tekst'o'j ne est'as cent'el'cent'e ĝust'a'j (tio plur'obl'ig'us la kost'o'j'n), sed tamen sufiĉ'e ĝust'a'j por ig'i esplor'o'j'n fid'ind'a'j. Kun'labor'e kun special'ig'it'a esplor'institut'o (www.cegesoma.be) oni dispon'ig'os ankaŭ ĉiu'j'n cenzur'it'a'j'n kaj kaŝ'a'j'n gazet'o'j'n, kiu'j aper'is en Belgi'o dum la du mond'milit'o'j.

Jur'a'j problem'o'j

La temp'o'lim'o'n (ĝis 1950) oni ne fiks'is hazard'e. Unu'e est'as teknik'a kial'o. Dum la ampleks'o de la mal'nov'a'j gazet'o'j mal'oft'e super'is dek paĝ'o'j'n, ĝi kresk'is dum la du'a part'o de la jar'cent'o al plur'dek'o'j da paĝ'o'j kaj fin'e de la jar'cent'o semajn'fin'a'j gazet'o'j de pli ol cent paĝ'o'j ne est'is escept'a'j. Cifer'ec'ig'o de tia gigant'a kvant'o kun la nun'a'j rimed'o'j ne ebl'as.

La ĉef'a kial'o est'as jur'a: la aŭtor'a'j rajt'o'j. La tem'o est'as tro komplik'a por detal'e pri'skrib'i ĝi'n, sed ĝis antaŭ kelk'a'j jar'o'j valid'is ĝeneral'a regul'o, ke aŭtor'a'j rajt'o'j valid'is ĝis 50 jar'o'j post la mort'o de la aŭtor'o. Inter'temp'e la Eŭrop'a Parlament'o (sekv'ant'e uson'a'n ekzempl'o'n, sed ne'sufiĉ'e pri'pens'ant'e la konsekvenc'o'j'n) pli'long'ig'is tiu'n period'o'n ĝis 70 jar'o'j'n post la mort'o de la aŭtor'o. Elekt'ant'e la jar'o'n 1950 la Reĝ'a Bibliotek'o do evit'as grand'a'n part'o'n de la ebl'a'j problem'o'j, sed ne ĉiu'j'n. La reprezent'ant'o'j de la el'don'ist'o'j dum la stud'o'tag'o klar'e esprim'is si'a'n intenc'o'n laŭ'ebl'e protekt'i la aŭtor'o'j'n, t.e. klopod'i en'kas'ig'i laŭ'ebl'e mult'e da mon'o pro aŭtor'a'j rajt'o'j.

Labirint'o de regul'o'j

Dum la stud'o'tag'o la jur'ist'o Jor'is Deene klar'ig'is, kiel la sistem'o de aŭtor'a'j rajt'o'j evolu'is de help'o al aŭtor'o al labirint'o de regul'o'j, en kio ĉio iel pov'as est'i mal'permes'at'a. Li komenc'is per cit'aĵ'o de la franc'o Voltaire: „un droit porté trop loin devient une injustice” (tro'ig'it'a rajt'o iĝ'as mal'just'aĵ'o). Dum la mez'epok'o la princip'o de aŭtor'a'j rajt'o'j ne ekzist'is. Kontraŭ'e, scienc'o est'is konsider'at'a kiel di'a donac'o, sen'pag'e dis'don'end'a. La unu'a'j leĝ'o'j cel'is lim'ig'i la monopol'o'n de el'don'ist'o'j kaj hav'ig'i al aŭtor'o'j ŝanc'o'n por dis'kon'ig'i si'a'j'n ide'o'j'n.

Kontraŭ'e, la nun'a leĝ'ar'o risk'as mal'ebl'ig'i dis'kon'ig'o'n. Pro la tro long'a'j period'o'j abund'as komplik'aĵ'o'j, ekzempl'e la „orf'a'j” verk'o'j, tiu'j est'as tekst'o'j de el'don'ej'o'j, kiu'j mal'aper'is, aŭ de aŭtor'o'j, kiu'j mort'is sen las'i hered'ant'o'j'n. Mal'vast'a aplik'o eĉ mal'ebl'ig'us ĵurnal'ism'o'n: ne'evit'ebl'as, ke unu ĵurnal'ist'o iel kopi'as tekst'o'j'n de koleg'o'j, se ne, unu nov'aĵ'o pov'us est'i dis'kon'ig'at'a nur unu'foj'e. Do neces'as tut'e re'pri'pens'i la nun'a'n sistem'o'n de aŭtor'a'j rajt'o'j. Jor'is Deene fin'is, cit'ant'e ali'a'n franc'o'n, Victor Hug'o, el ties inaŭgur'a parol'ad'o dum la inter'naci'a literatur'a kongres'o de 1878: „Si l'un des deux droits, le droit de l'écrivain et le droit de l'esprit humain, devait être sacrifié, ce serait, certes, le droit de l'écrivain.” (Se unu el tiu'j du rajt'o'j, la rajt'o de la verk'ist'o kaj la rajt'o de la hom'a spirit'o dev'us est'i ofer'it'a, tio cert'e dev'us est'i la rajt'o de la verk'ist'o.)

Ali'a ekzempl'o: histori'a'j map'o'j

Dum ĉe la publik'o plej mult'e da atent'o ricev'as la cifer'ec'ig'o kaj en'ret'ig'o de libr'o'j, rest'as en la arĥiv'o'j valor'a'j trezor'o'j apenaŭ kon'at'a'j. Inter tiu'j est'as mil'o'j da mal'nov'a'j map'o'j, ĉu de privat'a'j posed'aĵ'o'j, ĉu de urb'o'j, ĉu de region'o'j. La projekt'o DIGMAP (portal.digmap.eu/) ĝis nun grup'ig'as nur lim'ig'it'a'n kvant'o'n da eŭrop'a'j bibliotek'o'j, sed jam dispon'ig'as mil'o'j'n da zorg'e skan'it'a'j map'o'j el la tut'a mond'o. Ili'a pri'stud'o mult'e help'os al lok'a'j kaj land'a'j histori'ist'o'j.

Ekzempl'o de land'a projekt'o: Kroati'o

Mez'e de 2008 en Zagrebo est'is prezent'it'a la inter'ret'a portal'o „Kroat'a kultur'a hered'aĵ'o” (www.kultur'a.hr), kiu don'as al'ir'o'n al cifer'ec'a'j kolekt'o'j de kroat'a'j arĥiv'o'j, bibliotek'o'j kaj muze'o'j. El'star'a part'o de ĝi est'as la jar'kolekt'o'j 1950-2007 de la gazet'o Glas Podravine. Tiel Kroati'o jam montr'as je land'a nivel'o kio'n Europeana cel'as ating'i je eŭrop'a nivel'o. Sam'temp'e tamen aper'is problem'o: la en'hav'o de www.kultur'a.hr pov'as est'i interes'a ne nur por kroat'o'j sed ankaŭ por person'o'j en la tut'a mond'o, kiu'j iel interes'iĝ'as pri la land'o kaj ĝi'a histori'o kaj kultur'o, sed konsult'i ĝi'n sen kon'i la kroat'a'n lingv'o'n apenaŭ ebl'as.

Brun'a marĉ'o

En decembr'o 2008 Germanion terur'ig'is atenc'o ĝis tiam ne'imag'ebl'a. Raz'kap'ul'o sonor'ig'is ĉe la loĝ'ej'o de la polic'estr'o de la bavar'a urb'o Passau, apud la german-aŭstr'a land'lim'o. Li insult'is la polic'an'o'n per obscen'a'j dekstr'ism'a'j blasfem'o'j kaj prov'is murd'i li'n per tranĉ'il'o. Mirakl'e la polic'estr'o trans'viv'is la atenc'o'n, ĉar la tranĉ'il'o je kelk'a'j centi'metr'o'j mal'traf'is la kor'o'n. La krim'ul'o fuĝ'is kaj ĝis nun, kiam est'as verk'at'a tiu ĉi tekst'o, ne est'as trov'it'a.

Nov'a dimensi'o

Per tiu atenc'o la dekstr'ism'a per'fort'o ating'is nov'a'n dimensi'o'n. Nov'nazi'o'j en Germanio ĝis nun murd'is aŭ vund'is „nur” ekster'land'an'o'j'n, sed nun unu'a'foj'e viktim'o far'iĝ'is reprezent'ant'o de la ŝtat'o; tio'n Germanio antaŭ'e kon'is nur pri la tiam'a mal'dekstr'ism'a Ruĝ'a Arme-Frakci'o (RAF), kiu antaŭ plur'a'j jar'dek'o'j sang'e batal'is kontraŭ la ŝtat'o, murd'ant'e oficial'ul'o'j'n. La nun'a atenc'o traf'is polic'estr'o'n, kiu en si'a region'o rigor'e persekut'is nov'nazi'o'j'n kaj batal'is kontraŭ la ekstrem'dekstr'a parti'o NPD (Naci'demokrat'a Parti'o de Germanio). En la ret'paĝ'o'j de NPD oft'e oni kalumni'is la polic'estr'o'n.

La brun'a parti'o ja est'as observ'at'a de la (ŝtat'a) konstituci-protekt'a serv'o, kiu konstant'e karakteriz'as ĝi'n danĝer'a, tamen NPD jam de'long'e hav'as deput'it'o'j'n en plur'a'j parlament'o'j de federaci'a'j land'o'j, precip'e en orient'a Germanio. La brun'a scen'o far'iĝ'is amas'mov'ad'o. Al nazi-koncert'o'j ven'as cent'o'j, foj'foj'e mil'o'j da hom'o'j. Ili est'as ne nur parti'an'o'j de NPD, sed ankaŭ mult'a'j per'fort'ul'o'j, kiel la kon'at'a'j raz'kap'ul'o'j, kiu'j brutal'e persekut'as kaj bat'eg'as ekster'land'an'o'j'n kaj murd'as iu'j'n (en 2008 preskaŭ du'cent). La brun'a mov'ad'o firm'e en'radik'iĝ'is en Germanio.

En tut'a Eŭrop'o

Ne nur en Germanio. Ek'de kiam en la 1980aj jar'o'j la franc'a Front National (FN) de Le Pen hav'is konsider'ind'a'j'n sukces'o'j'n, dekstr'ism'a'j parti'o'j en tut'a Eŭrop'o establ'iĝ'is kaj stabil'iĝ'is. Ŝtat-nivel'e ili oft'e ating'as en elekt'o'j inter dek kaj du'dek procent'o'j'n, foj'foj'e eĉ pli. Lim'o'j inter dekstr'a'j popol'ism'a'j kaj radikal'a'j ideologi'o'j mal'aper'as. Jen est'as ekzempl'e Vlaams Belang en Belgi'o, popol'ism'a parti'o DF en Dani'o, Leg'a Nord en Italio, la parti'o Fidesz en Hungari'o kaj BZÖ en Aŭstrio. Kio inter'lig'as ili'n? Est'as precip'e agit'ad'o kontraŭ en'migr'int'o'j, islam'o'fobi'o kaj polemik'o kontraŭ ekster'land'an'o'j, kiu'j'n ili mis'fam'ig'as kiel pro'pek'a'j'n kapr'o'j'n, kiu'j kulp'as pri ĉiu'j mal'bon'aĵ'o'j.

Ĝis nun tiu'j parti'o'j batal'is ne kontraŭ demokrati'o, sed „nur” kontraŭ ĝi'a'j valor'o'j, escept'e de FN ne per'fort'is, ne est'is milit'em'a'j. German'a NPD est'as ali'a, pli danĝer'a. Ĝi alianc'as kun per'fort'em'a'j radikal'a'j element'o'j nov'nazi'a'j kaj ili'a'j sekret'a'j societ'o'j kaj kamarad'ar'o'j. Germanio tiel far'iĝ'is model'o de lig'o de dekstr'em'a'j konservativ'ul'o'j (kiu'j ekzist'as en la tut'a okcident'a kaj nord'a Eŭrop'o) kaj naci'ism'a'j revoluci'a'j grup'o'j, do brutal-raz'kap'ul'o'j (kiu'j ekzist'as precip'e en orient'a Eŭrop'o). NPD sukces'is kre'i simbioz'o'n de la du ideologi'o'j – la danĝer'o est'as, ke tio est'as model'o por ceter'a Eŭrop'o.

Mal'permes'o?

En Germanio oni nun diskut'as pri ebl'a leĝ'a mal'permes'o de NPD. Unu foj'o'n oni jam prov'is mal'permes'i ĝi'n, sed pro formal'a'j fuŝ'o'j la tribunal'o tiam rifuz'is la akuz'o'n. Post la atenc'o kontraŭ polic'estr'o la ŝanc'o'j por ating'i mal'permes'o'n ebl'e est'as pli grand'a'j. Sed eĉ se NPD mal'aper'us kiel parti'o, tio sol'a ne solv'os la problem'o'n. Neces'as fort'a kaj fortik'a soci'a kaj politik'a mov'ad'o kontraŭ nazi'ism'o, por konsci'ig'i civit'an'o'j'n kaj kuraĝ'ig'i ili'n energi'e kontraŭ'batal'i por eksterm'i la brun'a'n marĉ'o'n.

Mal'ĝust'a'j aŭt'o'j

En la novembr'a numer'o de 2008 mi atent'ig'is pri la mal'avantaĝ'o'j de grand'a'j aŭt'o'j laŭ plur'a'j aspekt'o'j (Katastrof'a'j cifer'o'j, p. 7). Tiam tem'is precip'e pri damaĝ'o'j, kiu'j'n ili kaŭz'as por la klimat'o. Kiam antaŭ du'on'a jar'o mi verk'is tiu'n artikol'o'n, mi ne imag'is, ke tiel rapid'e la aŭtomobil-industri'o'n kapt'os gigant'a kriz'o ĝust'e pro aŭt'o'j tro grand'a'j kaj pez'a'j, kiu'j konsum'as mult'a'n karbur'aĵ'o'n. Nun tut'mond'e, sed precip'e en Uson'o kaj part'o'j de Eŭrop'o, aŭtomobil'produkt'ist'o'j'n de grand'a'j vetur'il'o'j minac'as bankrot'o. Tio'n kaŭz'is inter ali'a'j la terur'e kresk'int'a'j prez'o'j de karbur'aĵ'o'j mez'e de 2008. Sekv'e hom'o'j ne nur evit'is super'flu'a'j'n vetur'o'j'n, sed ankaŭ grand'a'j'n aŭt'o'j'n: oni ne plu aĉet'as ili'n, kaj se oni en'tut'e aĉet'as nov'a'n vetur'il'o'n, oni kutim'e elekt'as et'a'j'n aŭt'o'j'n, kiu'j bezon'as mal'mult'a'n karbur'aĵ'o'n. Ĝi'a'j prez'o'j inter'temp'e fal'is, sed hom'o'j tamen hezit'as, sci'ant'e, ke baldaŭ la prez'o'j de'nov'e pov'os kresk'i – naft'o'font'o'j ja ne flu'os ĉiam. La aŭt'o'kriz'o alarm'is reg'ist'ar'o'j'n, ĉar la kompani'o'j anonc'is, ke ili dev'os amas'e mal'dung'i labor'ist'o'j'n, kio krom'e akr'ig'os la nun'a'n ekonomi'a'n kriz'o'n. Do politik'ist'o'j donac'as al la aŭt'o'industri'o miliard'o'j'n por sav'i ili'n, miliard'o'j'n el ni'a'j impost'pag'o'j!

Ĉu est'as la ĝust'a voj'o? Ĉu ver'e tia'manier'e ni pardon'u la erar'o'j'n de aŭtomobil'kompani'o'j? Ili mem kulp'as pri si'a kriz'o, ĉar dum jar'dek'o'j ili sci'is pri la problem'o'j, tamen daŭr'e konstru'is la mal'ĝust'a'j'n aŭt'o'j'n. Nun subit'e oni fervor'e serĉ'as alternativ'a'j'n energi'o'j'n por la vetur'il'o'j, kio'n oni konstant'e neglekt'is dum pas'int'ec'o. Oni ne vol'is el'spez'i mon'o'n por esplor'ad'o, sed nur en'spez'i per vend'ad'o. Se ili ne rapid'e trov'os solv'o'n, ebl'e tio signif'os fin'o'n de individu'a aŭtomobil'ism'o. Kaj ĉu tio est'us terur'a? Dum jar'mil'o'j la hom'ar'o ne hav'is aŭt'o'j'n, ankaŭ nun miliard'o'j da hom'o'j ne dispon'as pri ili. Ĉu pro tio iam kaj nun hom'o'j est'is kaj est'as mal'feliĉ'a'j? Kaj ĉu est'us katastrof'o, se komplet'e mal'aper'us la aŭtomobil'industri'o? Jam oft'e mal'aper'is komplet'a'j meti'o'j kaj industri'o'j, tamen la hom'ar'o plu viv'as. Labor'ist'o'j perd'int'a'j si'a'j'n posten'o'j'n trov'is ali'a'j'n. Probabl'e ja ne tut'e mal'aper'os aŭtomobil'o'j, sed ili aŭ est'os ali'a'j aŭ serv'os precip'e por publik'a trafik'o; individu'e ni pov'as bicikl'i, kio est'as mult'e pli bon'a por san'o kaj medi'o.

Sincer'e vi'a

Nu, kar'a'j frat'o'j ...

Al la jen'a artikol'o mi nepr'e dev'as antaŭ'met'i premis'o'n, por evit'i i'a'n ajn suspekt'o'n pri antisemit'ism'o. Kiel zamenhof'an'o-hom'ar'an'o-esperant'ist'o mi profund'e respekt'as la jud'a'n etn'o'n (sam'kiel, ĝeneral'e, ĉiu'j'n hom'a'j'n etn'o'j'n). Mi ŝat'as kaj admir'as ĝi'a'j'n spirit-etos'o'n, literatur'o'n, muzik'o'n ... humur'em'o'n, kaj plen'e konsci'as pri la persekut'ad'o, kiu'n ĝi sufer'is dum du jar'mil'o'j, kaj pri la fakt'o, ke ĝi'n aflikt'is la plej terur'a amas'buĉ'ad'o – la holokaŭst'o – de la tut'a hom'a histori'o.

Ĝust'e tial, mi est'as profund'e ŝok'at'a pro tio, kio'n la jud'a ŝtat'estr'ar'o de Israelo est'as plen'um'ant'a, per la enorm'a fort'o de si'a arme'o, kontraŭ la loĝ'ant'ar'o de Gaz'a, kaj ĝeneral'e kontraŭ la palestina popol'o. Mi sub'strek'as: la israela estr'ar'o, ne la jud'o'j. Mi bon'e sci'as, ke ankaŭ en Israelo, kiel en la tut'a mond'o, trov'iĝ'as mult'eg'a'j jud'o'j, kiu'j mal'aprob'as kaj kondamn'as la politik'o'n de tiu estr'ar'o, baz'it'a'n nur sur arme'a fort'o, la kvar'a en la mond'o.

Ĝust'e hodiaŭ (2009-01-07) mi leg'as la al'vok'o'n de Abraham Yehoshua, unu el la plej el'star'a'j israelaj verk'ist'o'j-intelekt'ul'o'j: „La palestin'an'o'j est'as ni'a'j najbar'o'j, kaj tia'j ili rest'os est'ont'e. Tio dev'ig'as ni'n konsider'i tre atent'e la spec'o'n de milit'o, kiu'n ni far'as kontraŭ ili; ĝi'a'n karakter'o'n, ĝi'a'n daŭr'o'n, la kvant'o'n de ĝi'a per'fort'o. Ni bon'e ag'us, se ni plej rapid'e el'ig'us el ni'a mens'o la iluzi'o'n, ke ni pov'as neni'ig'i Hamas-on, ke ni pov'as el'radik'ig'i ĝi'n el Gaz'a. Mal'e ni dev'as labor'i si'n'gard'e kaj prudent'e por ating'i tuj'a'n milit'paŭz'o'n kaj raci'a'n-detal'a'n akord'iĝ'o'n, cel'ant'e modif'o'n de Hamas. Tio est'as ebl'a kaj ating'ebl'a.”

Katastrof'a'j efik'o'j

Not'ind'as, ke antaŭ kelk'a'j tag'o'j la sam'a Yehoshua konsider'is „ne'evit'ebl'a” la milit'a'n re'ag'o'n de Israelo kontraŭ la raket'o'j de Hamas. Evident'e la unu'a'j katastrof'a'j efik'o'j de la milit'ag'o ig'is li'n – raci'a'n hom'ec'a'n hom'o'n – korekt'i si'a'n pozici'o'n.

La sam'o okaz'as al mi. Mi ne pov'as forges'i, ke Hamas est'as islam'a organiz'aĵ'o esenc'e soci'help'a, ag'ant'a por sanitar'a, civil'a, instru'a asist'ad'o al la loĝ'ant'ar'o, profund'e en'radik'iĝ'int'a en la palestina soci'o, analog'e kun sam'spec'a'j krist'an'a'j organiz'aĵ'o'j. En 2006 ĝi venk'is en la balot'o en ĉiu'j palestinaj teritori'o'j okup'at'a'j de Israelo (demokrat'a elekt'o re'kon'it'a kiel valid'a de UN).

Ĝi'a elekt'o far'e de la palestina popol'o ne montr'is la islam'iĝ'o'n de la palestina soci'o, sed est'is la last'a al'vok'o de popol'o front'e al ĉiu'j fiask'o'j de ĉiu'j pac-propon'o'j. Cert'e, post'e sekv'is la krim'a'j raket'o'j Kasam kaj Katjuŝa. Sed tiu'j raket'o'j est'is la respond'o, mem'lez'a kaj ne'akcept'ebl'a, al la romp'o de la milit'paŭz'o flank'e de Israelo, jam la 4an de novembr'o 2008.

Kruel'a sieĝ'o

Tio'n konfes'is la ĵurnal'o „Haaretz” la pas'int'a'n 30an de decembr'o: atend'ant'e la venk'o'n de Obama, Israelo bomb'ad'is la tunel'o'j'n inter Sinajo kaj Gaz'a kaj plen'um'is plur'a'j'n „cel'it'a'j'n mort'ig'o'j'n”. Mal'e Hamas est'is respekt'int'a la milit'paŭz'o'n dum 18 monat'o'j, malgraŭ la kruel'a sieĝ'o de Gaz'a far'e de Israelo, kaŭz'int'a mal'sat-tragedi'o'n denunc'it'a'n de la UN-organiz'aĵ'o UNRWA. Tiu mort'ig'a sieĝ'ad'o est'is skandal'a mal'observ'o de la milit'paŭz'o, sed nek UN nek Uson'o dir'is „ĉes'u!”

Kiam hom'grup'o est'as okup'at'a, persekut'at'a, humil'ig'at'a, ignor'at'a de ĉiu'j mond'potenc'o'j, sen'ig'at'a je iu ajn esper'o, facil'e ĝi ced'as al la al'log'o'j de la per'fort'o. Tiel okaz'as ĉie kaj ĉiam. Oni dev'us memor'i, ke eĉ cion'ism'a'j organiz'aĵ'o'j, lukt'ant'a'j por la star'ig'o de jud'a ŝtat'o, util'ig'is teror'ism'o'n. La eŭrop'a'j partizan'o'j est'is teror'ist'o'j (bandit'o'j) laŭ la nazi'a'j okup'ant'o'j. La irlandaj batal'ant'o'j est'is teror'ist'o'j laŭ la brit'a ŝtat'o. La ĉeĉeni'a'j rezist'ant'o'j est'is teror'ist'o'j laŭ Putin. La tibet'an'o'j est'as teror'ist'o'j laŭ la ĉin'a estr'ar'o, ktp, ktp.

Cert'e Hamas ne „re'kon'as” Israelon kaj predik'as la neces'o'n ĝi'n neni'ig'i. Tem'as pri propagand'a'j proklam'o'j neces'a'j por la varb'ad'o. Ankaŭ Egipti'o, Arabi'o, Jordanio, Sirio proklam'is la sam'a'j'n princip'o'j'n kaj post'e, per'e de pacienc'a'j, long'a'j, kompromis'a'j trakt'ad'o'j, ili „re'kon'is” Israelon. La obstin'a rifuz'o de Israelo trakt'i kun Hamas est'as logik'e absurd'a. Pri grav'a'j, fundament'a'j problem'o'j: kun kiu oni dev'us trakt'i, se ne kun la mal'amik'o? Ĉu Israelo taks'as Hamas-on mal'amik'o? Do, ĝi dev'as „trakt'ad'i” ĝust'e kun ĝi, cel'ant'e ŝanĝ'iĝ'o'n de ĝi'a oficial'a pozici'o.

Pac-misi'o

Neces'as memor'i, ke apenaŭ antaŭ ok monat'o'j la uson'a eks-prezid'ant'o Jimmy Carter, publik'ig'int'e pri la konflikt'o Israelo-Palestino libr'o'n kun la eksplic'it'a titol'o Peace, not Apartheid (Pac'o, ne ras'apart'ig'o), prov'plen'um'is pac-misi'o'n en sud-okcident'a Azi'o, trakt'ant'e direkt'e kun Hamas, por evit'i nov'a'n masakr'o'n. Ceter'e est'as ĝeneral'a sci'o, ke nur Uson'o pov'us ŝanĝ'i la ĝeneral'a'n kadr'o'n. Tio'n pruv'is Bill Clinton per la pac'o de Camp David inter Arafat kaj Rabi'n, kiu post'e est'is murd'it'a de jud'a fundament'ist'o, ne de Hamas.

Nu, mi tro bon'e sci'as, ke ĉiu'j supr'a'j argument'o'j pov'as est'i kontest'at'a'j kaj renvers'at'a'j per mal'a'j argument'o'j. Sed front'e al ĉi'a'j dialektik'a'j rezon'ad'o'j rest'as, rok'e solid'a, la real'aĵ'o. La milit'ag'ad'o „Fand'it'a Plumb'o” est'is entrepren'it'a de Israelo por ĉes'ig'i la raket-ĵet'ad'o'n de Hamas, kiu dum ok jar'o'j murd'is 10 israel'an'o'j'n. Nu, dum unu semajn'o „Fand'it'a Plumb'o” murd'is 635 palestin'an'o'j'n, el kiu'j almenaŭ 200 civil'ul'o'j'n, inter kiu'j dek'o'j da infan'o'j; ĝi bomb'ad'is moske'o'j'n, lern'ej'o'j'n, hospital'o'j'n; ĝi uz'is bomb'o'j'n el blank'a fosfor'o; ĝi polv'ig'is cent'o'j'n da loĝ'ej'o'j, civil'a'j struktur'o'j, tut'a'j kvartal'o'j; ĝi sub'prem'is per infer'a lavang'o el plumb'o kaj fajr'o el aer'o, mar'o, ter'o tut'a'n popol'o'n.

Infan'o'j frenez'iĝ'as

Tial la Gaz'a-loĝ'ant'ar'o, laŭ eksplic'it'a'j deklar'o'j de la Ruĝ'a Kruc'o, de la kurac'ist'a'j organiz'aĵ'o'j, de inter'naci'a'j observ'ant'o'j, est'as en „katastrof'a situaci'o”. Mank'as akv'o, nutr'aĵ'o, elektr'o, medikament'o'j; cent'o'j da vund'it'o'j ne pov'as est'i kurac'at'a'j; la operaci'o'j okaz'as sen anestez'il'o'j; kaj la infan'o'j frenez'iĝ'as pro tim'eg'o sub la konstant'a frakas'bru'o de la bomb'ad'o'j.

Nu, kar'a'j frat'o'j, jud'o'j, pri'pens'u! Halt'u! Kiom ajn just'a'j est'as vi'a'j kial'o'j, vi'a'j tim'o'j, vi'a'j argument'o'j, ne tia'manier'e vi prav'ig'os vi'n. Se vi ver'e sukces'os neni'ig'i en Gaz'a Hamas-on kaj re'star'ig'i tie la perfid'ul'a'n estr'ar'o'n de Abu Mazen, la fin'a efik'o est'os la jen'a: tut'a'j generaci'o'j de palestin'an'o'j ĵur'promes'os eksterm'i vi'n; dek'obl'iĝ'os en la tut'a sud-okcident'a Azi'o kaj en la tut'a mond'o mal'am'eg'o kontraŭ vi; vi dev'os ĉiu'tag'e plu'viv'i minac'at'a'j de vi'a'j najbar'o'j; vi'a viv'o est'os sen'ripoz'a ĉiu'minut'a si'n'gard'o kontraŭ atenc'o'j; vi ne kon'os pac'o'n, trankvil'o'n, ripoz'o'n.

Unu'vort'e: infer'o. Ĉu ind'as? Amik'o'j: tiu'j, kiu'j vi'n ver'e, sincer'e am'as, pet'eg'as vi'n: halt'u! Oni ne pov'as dec'e viv'i ĉirkaŭ'at'a'j de mal'am'o.

Solidar'as soldat'o'j sed ĉu por demokrati'o?

Eks'ig'it'a est'as Gvineo el la Ekonomi'a Komun'um'o de Okcident-Afrik'a'j Ŝtat'o'j (EKOAŜ) post ekster'ordinar'a kun'ven'o de la komun'um'o kun'vok'it'a de ties prezid'ant'o, la niĝeria prezid'ant'o Shehu Mus'a Yar'Adua.

La komun'um'o re'ag'is al la star'ig'o de junt'o sub major'o Moussa Dadis Camara post la mort'o de la diktator'a prezid'ant'o de Gvineo, general'o Lansana Conte, kiu kapt'is la potenc'o'n dum ŝtat'renvers'o en 1984. Ek'de tiam Conte rezist'is prov'o'j'n demokrati'ig'i la land'o'n kaj, malgraŭ re'form'o'j, kiu'j dev'ig'is li'n en'posten'ig'i ĉef'ministr'o'n, daŭr'e re'ten'is potenc'o'n.

La subit'a mort'o de Conte, en decembr'o 2008, sem'is konfuz'o'n en Gvineo kaj las'is tru'o'n en la land'o, kiu'n mal'alt'rang'a'j soldat'o'j sub Camara tuj plen'ig'is. Ili avert'is general'o'j'n lojal'a'j'n al Conte, ke ili ne en'miks'iĝ'u en la afer'o'n, ĉar tiel ili pov'us mal'stabil'ig'i la land'o'n. La general'o'j ŝajn'e aŭskult'is kaj la Naci'a Konsil'ant'ar'o por Demokrati'o kaj Evolu'ig'o, reg'at'a de Camara, promes'is organiz'i elekt'o'j'n en'e de tri jar'o'j.

Kontraŭ'is EKOAŜ, insist'ant'e, ke okaz'u elekt'o'j (plan'it'a'j antaŭ la mort'o de Conte) en'e de unu jar'o. Pro tio la komun'um'o suspend'is Gvineon.

Simil'e re'ag'is la komun'um'o, kiam soldat'o'j en Tog'o akapar'is la reg'ist'ar'o'n post la mort'o de general'o Eyadema. Tiam ĝi organiz'is sankci'o'j'n kaj blok'ad'o'n. Tio'n risk'as ankaŭ Gvineo, se la reg'ant'a soldat'ar'o ne tuj iniciat'as demokrati'ig'o'n de la land'o.

Part'o'pren'is la ekster'ordinar'a'n kun'ven'o'n en Abuĝ'o, ĉef'urb'o de Niĝerio, la prezid'ant'o'j de Niĝerio, Liberi'o, Ebur-Bord'o, Togoland'o, Gambi'o, Burkino, Ganao kaj Siera-Leon'o. Ĉe'est'is ankaŭ la ĉef'ministr'o de Niĝero kun'e kun reprezent'ant'o'j de ali'a'j ŝtat'o'j.

Strik'is en sekur'ec'a'j kondiĉ'o'j

En si'a artikol'o Kor'o, kiu neniam serb'e bat'is (MONATO 2008/6, p. 8) Zlatoje Martinov skrib'is, ke la „polic'o murd'is 32 min'ist'o'j'n, kiu'j protest'is en la min'ej'o Star'i Trg” en Kosovo. Kiel kaj kiam okaz'is tio? Respond'o'n mi ricev'is el artikol'o de Miomir Savić el la beograda ĵurnal'o Politik'a de la 4a de mart'o 1989, sub la titol'o „Min'ist'o'j de Star'i Trg strik'is en sekur'ec'a'j kondiĉ'o'j” kaj ĝi dir'as, ke neni'u est'as murd'it'a kaj ke la polic'o tie ne inter'ven'is. Ŝajn'e la artikol'o de Zlatoje Martinov do en'hav'as mal'ver'o'j'n.

Bel'e model'e

En decembr'o 2008 en'ofic'iĝ'is nov'a prezid'ant'o en Ganao. Profesor'o John Atta Mills, 64-jar'aĝ'a, trans'pren'is pov'o'n sen ajn'a mal'stabil'iĝ'o en la land'o. Tiel Ganao, unu el la plej grav'a'j land'o'j en okcident'a Afrik'o, prezent'as model'o'n al tut'a Afrik'o.

Mills, el la opozici'a parti'o Naci'a Demokrati'a Kongres'o, venk'is la parti'o'n de la reg'ant'a prezid'ant'o, John Kuffour. Mills, jam vic-prezid'ant'o dum la ok-jar'a reg'ad'o de la iam'a prezid'ant'o Jerry Rawlings, du foj'o'j'n prov'is prezid'ant'iĝ'i, sed ĉiam est'is venk'it'a ĉe la urn'o'j.

Ĉi-foj'e, el 26 kandidat'o'j, li sukces'is, post kiam elekt'a komision'o organiz'is fin'a'n balot'ad'o'n, ĉar neni'u kandidat'o en la unu'a balot'ad'o gajn'is 50 % de la voĉ'o'j. Fin'e sub'ten'is Mills 50,5 % de la elekt'int'o'j, kontrast'e al 49,5 % por la kandidat'o de la reg'ant'a Nov'a Patriot'a Parti'o, Nan'a Akufo-Addo.

La nov'a prezid'ant'o promes'is far'iĝ'i prezid'ant'o por ĉiu'j 22 milion'o'j da gana'an'o'j. Bon'a indik'o est'as, ke inter la gast'o'j ĉe la ceremoni'o por fest'i la sukces'o'n de Mills est'is la venk'it'a prezid'ant'o-kandidat'o Akufo-Addo.

Nov'a'j ĉapitr'o'j en najbar-konflikt'o

En decembr'o 2008 Sloveni'o blok'is pli'a'n trakt'ad'o'n de Kroati'o por al'iĝ'i al Eŭrop'a Uni'o. Kroati'o kiel membr'o-kandidat'o dev'as fin'trakt'i kun EU 40 tiel nom'at'a'j'n al'iĝ'o-ĉapitr'o'j'n. Ĝi fin'trakt'is mal'pli ol dek kaj nun dev'is mal'ferm'i dek'o'n da nov'a'j, sed tio'n mal'ebl'ig'is Sloveni'o. Sloveni'o do kiel membr'o de EU uz'as ia'manier'e veto-rajt'o'n por mal'rapid'ig'i aŭ mal'ebl'ig'i la al'iĝ'o'n de Kroati'o. Kial?

Mar'a jur'o

Kiam dis'fal'is Jugoslavio, Kroati'o kaj Sloveni'o inter'konsent'is, ke komun'a'j land'lim'o'j rest'os tia'j, kia'j ili est'is en la tag'o de la proklam'o de la sen'de'pend'iĝ'o de la du land'o'j, do la 25an de juni'o 1991.

Sed la lim'o'j sur'mar'e neniam antaŭ'e ekzist'is kaj ne est'is fiks'it'a'j per iu ajn dokument'o. Sloveni'o hav'as fiks'it'a'n mar'a'n lim'o'n kun Italio kaj ne'fiks'it'a'n kun Kroati'o, kaj la mar'bord'o de Sloveni'o est'as tre mal'long'a. Tial la eventual'a mar'a lim'o, kiu est'us logik'a kaj ver'ŝajn'a, se ĝi'n difin'us inter'naci'a juĝ'ist'o laŭ inter'naci'a mar'a jur'o, dispon'ig'us al Sloveni'o nur et'a'n tri'angul'a'n mar'o'n, kiu ne hav'us el'ir'o'n al inter'naci'a mar'o.

Pro tio Sloveni'o klopod'as inter'konsent'i kun Kroati'o por fiks'i mar'a'n lim'o'n aŭ akir'i mar'a'n koridor'o'n en la kroat'a mar'teritori'o por hav'i si'a'n el'ir'o'n al inter'naci'a mar'o kaj ne de'pend'i de ali'a'j land'o'j rilat'e si'a'n mar'a'n trafik'o'n.

Inter'konsent'o pri mar'koridor'o

Nun, kiam Sloveni'o kaj Italio est'as en EU kaj Kroati'o vol'as al'iĝ'i, la fakt'o, ke sloven'a'j ŝip'o'j dev'as pas'i tra kroat'a aŭ ital'a mar'o por ating'i inter'naci'a'j'n akv'o'j'n, ne grav'as. Nek Italio, nek Kroati'o kaŭz'as problem'o'j'n pro tio. Sed, se iam en la est'ont'ec'o EU dis'fal'us (kiel ekzempl'e Sovetio aŭ Jugoslavio), tiam Sloveni'o pov'us pro tio hav'i grav'a'j'n mal'avantaĝ'o'j'n.

Tial Sloveni'o klopod'as inter'konsent'i kun Kroati'o, est'ant'e pret'a pag'i per kontraŭ'teritori'o'j kaj ali'a'j manier'o'j por ricev'i la dezir'at'a'n mar'lim'o'n. En 2003 la tiam'a'j reg'ist'ar'o'j de la du land'o'j ating'is inter'konsent'o'n pri mar'koridor'o (inter'konsent'o Drnovšek–Račan). Ĝi'n ratif'is ambaŭ reg'ist'ar'o'j kaj la sloven'a parlament'o. Tamen la kroat'a parlament'o mal'akcept'is ĝi'n kaj tiel ĝi neniam far'iĝ'is valid'a. Post'e ne plu Kroati'o pret'is pri tio trakt'i kaj inter'parol'i.

Kroati'o hav'as 31 067 kvadrat'a'j'n kilo'metr'o'j'n da mar'a surfac'o, kaj per la menci'it'a inter'konsent'o ĝi pret'is for'don'i al Sloveni'o 119 kvadrat'a'j'n kilo'metr'o'j'n. Tio est'as unu 260-on'o de ĝi'a mar'teritori'o. Se tio okaz'us, la nur'a mal'avantaĝ'o por Kroati'o est'us la perd'o de la fiŝ'kapt'ad'o en tiu teritori'o. Kroati'o jar'e kapt'as 32 000 tun'o'j'n da fiŝ'o'j, kio signif'as, ke ĝi perd'us 260-on'o'n de tio, do ĉirkaŭ 120 tun'o'j'n jar'e. Tio est'as valor'o de proksim'um'e 200 000 eŭr'o'j. Milit'ist'a'n aŭ ali'a'n ekonomi'a'n perd'o'n ĝi ne hav'us.

Subvenci'o'j

Sloveni'o nun'temp'e rajt'as ricev'i subvenci'o'j'n el EU jar'e ĉirkaŭ 800 milion'o'j'n da eŭr'o'j. Pro tio, ke Kroati'o est'as du'obl'e pli grand'a kaj teritori'e kaj loĝ'ant'ar'e, kaj du'on'e mal'pli evolu'int'a ekonomi'e, ver'ŝajn'e ĝi akir'us rajt'o'n pri eŭrop'a'j subvenci'o'j de sum'o inter unu kaj du miliard'o'j da eŭr'o'j. Ĉiu jar'o da ne'membr'ec'o en EU sekv'e port'as al Kroati'o perd'o'n de tiu mon'o.

Ne vol'ant'e inter'konsent'i kun Sloveni'o, Kroati'o do perd'as mil'obl'e pli grand'a'n sum'o'n, ol ĝi mal'gajn'us per for'don'o de iom da si'a mar'teritori'o. Krom'e ĝi prokrast'as la moment'o'n komenc'i san'ig'i si'a'n eg'e mal'san'a'n ekonomi'o'n.

Sloveni'o hav'as la atut'o'n en la man'o. De ĝi de'pend'as la temp'o, kiam Kroati'o al'iĝ'os al EU. Sloveni'o pret'as pag'i tio'n, kio'n ĝi vol'as aĉet'i, sed Kroati'o insist'e daŭr'ig'as si'a'n ne'pret'ec'o'n akcept'i la „komerc'o'n”.

La situaci'o eg'e negativ'e influ'as al politik'a'j kaj inter'hom'a'j rilat'o'j kaj daŭr'e kre'as mal'am'o'j'n kaj mal'estim'o'j'n inter la du loĝ'ant'ar'o'j.

Litovio sen flug'il'o'j

En la vesper'o de la 16a de januar'o 2009 la flug'o de la litova flug'kompani'o flyLAL – Lithuanian Airlines el Amsterdamo al Vilniuso, prokrast'it'a je unu hor'o, est'is la last'a en la histori'o de la kompani'o. Post'e la ag'ad'o de la kompani'o, fond'it'a en la jar'o 1938, est'is halt'ig'it'a. Ne plu est'as rekt'a'j flug'o'j el Vilniuso al Budapeŝto, Madrido, Londono, Amsterdamo, Frankfurto, Milano, Kievo kaj Moskvo. Oni inform'as, ke la ŝuld'o'j de la kompani'o super'as 26 milion'o'j'n da eŭr'o'j.

Kial flyLAL, privat'ig'it'a en la jar'o 2005, al'front'is pez'a'n financ'a'n situaci'o'n, kiu konduk'is al ĝi'a mort'o? Vytautas Kaikaris, la ĝeneral'a direktor'o de la kompani'o, klar'ig'is: „La litova flug'kompani'o long'a'n temp'o'n konkur'ad'is en la merkat'o je mal'sam'a'j kondiĉ'o'j. La fal'o'n kaŭz'is pli'kost'iĝ'o de aviad'a benzin'o kaj la mond'a financ'a kriz'o. Krom'e not'ind'as, ke la posed'at'a'j aviad'il'o'j ne respond'is al la nov'a'j merkat'a'j kondiĉ'o'j. Ili far'iĝ'is tro grand'a'j, kaj tial flug'o'j kaŭz'is tro'a'j'n el'spez'o'j'n. Ni projekt'is divers'a'j'n solv'o'j'n por eskap'i el la mal'facil'a situaci'o. Tamen ni ne sukces'is trov'i invest'ant'o'j'n por plu'a aktiv'ad'o kaj, ne dezir'ant'e pli'grand'ig'i la ŝuld'o'j'n, ni dev'as ĉes'ig'i la ag'ad'o'n.”

En decembr'o la posed'ant'o'j de flyLAL turn'is si'n al la ministr'ej'o pri transport'o kun la propon'o, ke la ŝtat'o akir'u 51 % de la akci'o'j de la kompani'o kontraŭ nur unu lido. Tamen la reg'ist'ar'o rifuz'is. Tuj post la mal'sukces'a propon'o aper'is ebl'a invest'ant'o, la svis'a kompani'o SCH – Swiss Capital Holdings. Ĝi deklar'is si'n pret'a aĉet'i la flug'kompani'o'n. La kontrakt'o valor'is unu milion'o'n da uson'a'j dolar'o'j kaj sam'grand'a'n kvant'o'n da eŭr'o'j por pag'i la ŝuld'o'j'n de flyLAL. Tamen la aĉet'ont'o, kiu nur en 2008 registr'iĝ'is en Svis'land'o kaj antaŭ'e ag'ad'is en ali'a'j land'o'j, montr'iĝ'is ne'serioz'a. Ĝi ne plen'um'is si'a'n promes'o'n ĝir'i la inter'konsent'it'a'n sum'o'n antaŭ la fiks'it'a dat'o.

La decid'o pri la ĉes'ig'o de la ag'ad'o de la unu'nur'a litova flug'kompani'o konfuz'is mil'o'j'n da vojaĝ'ant'o'j, kiu'j jam hav'is bilet'o'j'n. Post la kolaps'o de la flug'kompani'o ankaŭ la litova prezid'ant'o est'is dev'ig'it'a serĉ'i nov'a'n transport'ant'o'n. Krom'e la decid'o las'is la ĉi-jar'a'n eŭrop'a'n ĉef'urb'o'n de kultur'o sen rekt'a lig'o kun plur'a'j ali'a'j ĉef'urb'o'j de la kontinent'o. Ĉi-moment'e ne klar'as, kiel la situaci'o evolu'os. Eligijus Masiulis, la ministr'o pri transport'o de Litovio, menci'is, ke jur'a'j instanc'o'j probabl'e ek'analiz'os, ĉu la bankrot'o de la kompani'o sen konkret'a posed'aĵ'o ne est'is intenc'a. Ja antaŭ tiu funebr'a dat'o ĉiu'j dek'kelk'a'j aviad'il'o'j de flyLAL flug'is sub la administr'ad'o de la najbar'a kompani'o flyLAL Charters, kiu zorg'as pri mend'o'flug'o'j.

Film'o'j el social'ism'a era'o

Kvankam mal'grand'a land'o, kun mal'evolu'int'a ekonomi'o, Albanio produkt'is post 1970 jar'e ĉirkaŭ 14 film'o'j'n. Laŭ'dir'e, sam'epok'e, produkt'is Aŭstrio jar'e apenaŭ kvin film'o'j'n.

Ebl'is film'produkt'ad'o en Albanio pro fort'a financ'a sub'ten'o de la ŝtat'o, kiu konsider'is film'o'j'n tre efik'a'j propagand'il'o'j. Ekzempl'e, film'o pri revoluci'a kontraŭ'nazi'ism'o, Sub'ig'i la mort'o'n de la reĝisor'o Pir'o Milkani, far'it'a en 1967, est'is spekt'at'a en'land'e de ĉirkaŭ milion'o da hom'o'j, kaj de cent milion'o'j en Ĉini'o. Tie oni kopi'is kaj en'ĉin'ig'is preskaŭ ĉiu'j'n film'o'j'n el la social'ism'a era'o de Albanio.

Gitar'o

Apart'e tiam, dum la kultur'a revoluci'o en Ĉini'o, la „ruĝ'a'j gvardi'ist'o'j” kontraŭ'is ĉio'n okcident'a'n, prosper'a'n kaj hom'am'a'n, inkluziv'e film'o'j'n; alban'a'j'n film'o'j'n (ankaŭ ruman'a'j'n kaj jugoslaviajn), ne. Not'ind'e est'as, ke la gitar'o, kiel ĉiu'j ali'a'j „okcident'a'j” muzik'il'o'j, est'is sam'e abomen'ind'a; sed ĉar en „Sub'ig'i la mort'o'n” unu el la komun'ist'o'j gitar'lud'is, oni far'is escept'o'n. Rezult'e milion'o'j da ĉin'o'j ek'okup'iĝ'is pri la instrument'o.

Kvin jar'o'j'n post la aper'o de Sub'ig'i la mort'o'n la film'o est'is mal'permes'at'a en Albanio. La ĉef'rol'ul'in'o, Ed'i Luarasi, est'is la edz'in'o de la reĝisor'o Mihal Luarasi, arest'it'a kaj kondamn'it'a dum sovaĝ'a kampanj'o kontraŭ intelekt'ul'o'j. La film'o mem tamen plu'cirkul'ad'is kaj cirkul'ad'as en DVD-form'o ankoraŭ en Ĉini'o kun ali'a'j alban'a'j film'o'j.

Post 1990 la ŝtat'o ne tiom fort'e sub'ten'as la film'industri'o'n. Mal'pli'iĝ'is la nombr'o de nov'a'j film'o'j, sed la kvalit'o pli'bon'iĝ'is. Ili nun dign'e konkur'as en inter'naci'a'j festival'o'j kun film'o'j el ekster'land'o.

Kontraŭ'kriz'a kriz'o

Protest'o'j kaj tumult'o'j akompan'is la komenc'o'n de dekstr'ul'a reg'ad'o en Litovio. En decembr'o pas'int'jar'e protest'is muzik'ist'o'j ekster la parlament'ej'o pro decid'o alt'ig'i honorari'a'j'n impost'o'j'n de 15 % ĝis 21 %. Plend'is ankaŭ el'don'ist'o'j kaj ŝofor'o'j, fajr'o'brigad'ist'o'j kaj polic'ist'o'j pro impost'o'j.

En januar'o organiz'is nov'a'n protest'o'n la sindikat'a unu'iĝ'o por atent'ig'i pri reg'ist'ar'a'j plan'o'j pri ŝpar'ad'o. La protest'o'j ne cel'is for'ig'i la reg'ist'ar'o'n, sed, laŭ la estr'o de la unu'iĝ'o, montr'i, kiom la ŝpar'ad'o prem'as precip'e la plej mizer'a'n soci'a'n tavol'o'n.

La sindikat'o'j vol'as, ke la reg'ist'ar'o ne mal'grand'ig'u salajr'o'j'n, ne privat'ig'u strategi'a'j'n ŝtat-posed'aĵ'o'j'n, ne liberal'ig'u la labor'rilat'o'j'n, ne redukt'u ŝtat'a'j'n administr'a'j'n el'spez'o'j'n kaj ne kre'u nov'a'j'n ministr'ej'o'j'n. Sam'temp'e ili avert'as, ke, se la reg'ist'ar'o ne re'ag'os, ĝi atend'u naci'a'j'n strik'o'j'n.

Neĝ'bul'o'j

La protest'o'j komenc'iĝ'is trankvil'e, sed ju pli ard'is la parol'ad'o'j, des pli ekscit'iĝ'is la 7000 protest'ant'o'j sur la Plac'o de Sen'de'pend'ec'o. Per neĝ'bul'o'j oni atak'is la fenestr'o'j'n de la parlament'ej'o. Sekv'is ov'o'j kaj ŝton'o'j. Frakas'it'a'j est'as dek'o'j da vitr'o'j; tri'dek'o'j da hom'o'j bezon'is medicin'a'n help'o'n; kaj la polic'o arest'is pli ol 150 manifestaci'ant'o'j'n.

La dekstr'ul'a reg'ist'ar'o al'ven'is je plej mal'oportun'a ekonomi'a moment'o. Ĝi'a tiel nom'at'a kontraŭ'kriz'a plan'o konsist'as en alt'ig'o kaj kre'o de divers'a'j impost'o'j. Spert'ul'o'j ne konsent'as pri la projekt'o. Kelk'a'j taks'as ĝi'n tro mild'a; kelk'a'j bon'a; kaj ali'a'j kred'as, ke ĝi konduk'os al nov'a ond'o da bankrot'o'j. Nur la popol'o hav'as firm'a'n opini'o'n: la plan'o ne taŭg'as, ĉar ĝi ĉiu'n mizer'ig'as.

La last'a en Eŭrop'o

La nov'a reg'ist'ar'o de Litovio prepar'is „kontraŭ'kriz'a'n plan'o'n”, kiu baz'iĝ'as sur total'a ŝpar'ad'o. La ŝpar'etos'o kapt'is ankaŭ la parlament'an'o'j'n, kiu'j decid'is ek'de februar'o rifuz'i 15 % de si'a'j salajr'o'j. La Eŭrop'a Komision'o (Ek) laŭd'is la nov'a'j'n intenc'o'j'n de Litovio dir'ant'e, ke la rimed'o'j dev'us hav'i sukces'o'n. Tamen ili ven'as unu jar'o'n post'e ol averaĝ'e en Eŭrop'o.

Ek en si'a'j prognoz'o'j pri 2009-2010 indik'is, ke la mal'grand'iĝ'o de la mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP) kaj la sen'labor'ec'o en Litovio est'os unu el la plej intens'a'j inter land'o'j de Eŭrop'a Uni'o (EU). La MEP de EU en la jar'o 2009 mal'kresk'os je 1,8 %, tamen post'e komenc'os alt'iĝ'i kaj en 2010 jam ating'os plus'o'n de 0,5 %. Tamen Litovio komenc'is si'a'j'n ekonomi'a'j'n re'form'o'j'n pli mal'fru'e kaj tial pri re'vek'iĝ'o ĝi pacienc'u iom pli long'e. En 2008, kiam Eŭrop'o jam dron'is en ekonomi'a stagn'ad'o, Litovio sukces'is konserv'i unu el la plej alt'a'j kresk'o'indic'o'j. Tio tamen ne sav'is la land'o'n de la kriz'o. Tial en 2009 litovoj atend'u kvar'procent'a'n fal'o'n. Nur dank'e al la rimed'o'j de la nov'a litova reg'ist'ar'o, tiu fal'o ne daŭr'os tro long'e.

Litovoj al'kutim'iĝ'u al sen'labor'ec'o, kiu ating'os 8,8 %, sam'grand'a kiel EU-averaĝ'o (8,7 %). La sen'labor'ec'o kaŭz'os stagn'ad'o'n de la salajr'a kresk'o. La inflaci'o en Litovio ating'os 5,6 % en 2009 kaj 4,8 % en 2010.

Ĉef'ministr'o Andrius Kubilius tut'e ne mir'is pri la prognoz'o'j de la Ek. „La spert'o montr'as, ke kriz'o'j aŭ kresk'o'j en ĉiu'j tri balt'a'j land'o'j (Litovio, Latvi'o kaj Estoni'o) est'as tut'e simil'a'j. Est'as nur unu ec'o tip'a por Litovio: ĉe ni ĉio mal'fru'as.” Li menci'is ankaŭ, ke sufer'o'j'n por Litovio al'don'os la fin'e de 2009 ferm'ot'a nukle'a elektro'central'o en Ignalina. Tio est'is la kondiĉ'o por al'iĝ'o de Litovio al EU. La nov'a central'o pov'os est'i fin'konstru'it'a nur en 2018 kaj elektro'pont'o al Pollando kaj Svedi'o nur en 2012.

Last'a'temp'e la optimism'o de la litovoj pri la ekonomi'a situaci'o en la land'o drast'e mal'kresk'is kaj ating'is la nivel'o'n de 2001. Pov'as est'i, ke tio ankoraŭ ne est'as fin'o. Enket'ad'o montr'is, ke dum la ven'ont'a'j 12 jar'o'j ekonomi'a'n pli'bon'iĝ'o'n atend'as nur dek'on'o de la litovoj. Precip'e hom'o'j mal'trankvil'iĝ'as pro la situaci'o en labor'a merkat'o.

La dekstr'ul'a reg'ist'ar'o en Litovio nun dev'os al'front'i ekonomi'a'n kriz'o'n kaj sam'temp'e konserv'i si'a'n aŭtoritat'o'n. Spert'ul'o'j rimark'as, ke la intenc'o'j strikt'ig'i la buĝet'o'n kaj lim'ig'i la atend'o'j'n de la popol'o est'as ĝust'a'temp'a'j. Ju pli rapid'e la popol'o konfront'iĝ'os kun la real'ec'o, des pli facil'e ebl'os lanĉ'i ceter'a'j'n rimed'o'j'n por bon'e administr'i la ekonomi'o'n. Krom'e, kriz'o est'as perfekt'a moment'o por hom'o'j, kiu'j antaŭ'e est'is sufiĉ'e saĝ'a'j kaj ŝpar'is grand'a'j'n sum'o'j'n, ĉar nun ven'is la plej favor'a period'o por el'spez'i ili'n.

Dikt'ad'o-verdikt'o

Litovoj, kiel plur'a'j ali'a'j popol'o'j en la mond'o, decid'is pruv'i, ke ankaŭ ili am'as si'a'n ge'patr'a'n lingv'o'n. Por real'ig'i tiu'n ide'o'n ili organiz'is amas'e naci'a'n dikt'ad'o'n. Ĉi januar'o'n okaz'is jam la kvar'a'n foj'o'n la event'o.

Tekst'o, special'e kre'it'a, est'is legat'a iu'n sabat'o'n je la 11a hor'o en la unu'a program'o de la land'a'j radi'o kaj televid'o kaj ankaŭ en Inter'ret'o. La dikt'aĵ'o'n skrib'is pli ol 5000 entuziasm'ul'o'j en ĉiu'j region'o'j de Litovio kaj ankaŭ en 28 ali'a'j land'o'j.

Test'i si'a'j'n lingv'o'kon'o'j'n pov'is ĉiu, kiu vol'is, inkluziv'e de lern'ant'o'j, sed escept'e de spert'ul'o'j pri la lingv'o (instru'ist'o'j, lingv'ist'o'j). Tiu'j, kiu'j far'is maksimum'e unu erar'o'n, pas'is al la du'a etap'o. Fin'e ricev'os premi'o'n la plej grand'a spert'ul'o.

Kubo mal'jun'iĝ'as

Kubo en Latin-Amerik'o rang'as kiel la du'a land'o rilat'e al la mal'jun'ec'o de la loĝ'ant'ar'o. La nask'o'kvant'o fal'is (0,9 % en 2006 kontraŭ 2,5 % en 1953), la el'migr'o'kvant'o ating'as 0,26 % kaj la kresk'o de la loĝ'ant'ar'o est'as eg'e mal'alt'a (-0,04 %). Rezult'e de tio la proporci'o de hom'o'j aĝ'a'j je pli ol 60 jar'o'j est'as 16 %, kaj oni prognoz'as 22 % en 2020. Laŭ kelk'a'j fak'ul'o'j, en 2025 ĉiu kvar'a hom'o est'os mal'jun'ul'o.

Ne mir'ind'e, do, ke en decembr'o 2008 la Naci'a Asemble'o aprob'is leĝ'o'n, kiu alt'ig'as la emerit'a'n aĝ'o'n al 65 jar'o'j por vir'o'j kaj 60 por vir'in'o'j. Se oni ne far'us tia'n decid'o'n, la ekonomi'o tut'simpl'e ne el'ten'us la ŝarĝ'o'n. La ŝtat'o ne en'spez'is sufiĉ'e por sub'ten'i la pensi'ul'o'j'n. La proporci'o de aktiv'a'j labor'ist'o'j kontraŭ emerit'o'j fal'is de 3,7 al 3,1 en la period'o 1986-2006, kaj oni prognoz'as 1,5 en 2025. La emerit'a aĝ'o est'is sub la mez'um'o en Latin-Amerik'o (je du jar'o'j por vir'o'j kaj je kvar jar'o'j por vir'in'o'j) kaj la mez'um'a viv'o'daŭr'o sufiĉ'e alt'a.

La fekund'ec'o ĉe vir'in'o'j en 2007 est'is nur 1,43. Kvankam post 1959 oni ating'is eĉ 4,5, tio est'is nur por'temp'a afer'o; en 1978 ĝi jam est'is ne'sufiĉ'a por ten'i la popol'nombr'o'n. Unu el la kial'o'j est'as la vast'skal'a'j propagand'o por kaj al'ir'o al kontraŭ'koncip'a'j rimed'o'j, kaj la terur'e alt'a nombr'o de abort'ig'o'j (2,9 milion'o'j de 1968 ĝis 1992; 62 abort'ig'o'j por 100 nask'it'a'j beb'o'j). Ali'a kial'o est'as la grav'eg'a'j problem'o'j pri loĝ'ad'o, kiu'j tren'as post si grand'a'n nombr'o'n da divorc'o'j kaj famili'a'j mal'facil'aĵ'o'j.

La propon'o jam ŝveb'is en la aer'o dum sufiĉ'e da temp'o, sed al ĝi'a efektiv'ig'o instig'is la dum'temp'e alt'eg'a prez'o de la petrol'o, la pas'o de tri si'n'sekv'a'j uragan'o'j, kiu'j sku'is la land'a'n ekonomi'o'n kaj post'las'is perd'o'n je 9,7 miliard'o'j da dolar'o'j, kaj la fal'o de la prez'o de nikel'o (41 % kompar'e kun la prez'o en 2007). Krom'e est'as la embarg'o.

Rezult'e de tio la kresk'o de la ekonomi'o dum la pas'int'a jar'o est'is je 4,3 % anstataŭ la prognoz'it'a'j 8 %, kaj la buĝet'a deficit'o ating'is 4,2 miliard'o'j'n da kubaj pes'o'j. En tia'j kondiĉ'o'j est'as simpl'e ne'pens'ebl'e ten'i sen'ŝanĝ'a la emerit'a'n aĝ'o'n. Tamen, por glat'ig'i la afer'o'n, oni plan'is trans'ir'a'n period'o'n je po'iom'a alt'ig'o.

Ĉu demokrati'o aŭ ne?

En si'a „vid'punkt'o” de februar'o (MONATO 2009/2, p. 7) Stefan Maul parol'as pri atenc'o kontraŭ german'a polic'ist'o, sed tut'e ne ekzist'as pruv'o, ke la atenc'o okaz'is ĝust'e tiel, kiel rakont'it'e. La tranĉ'il'o, pri kiu tem'as, aparten'as al la dom'o de la polic'estr'o. Est'as lok'a kutim'o, ke en tiu sezon'o antaŭ la dom'o pend'as kuk'o. Oni pov'as al'ir'i kaj de'tranĉ'i pec'o'n. Do, iu famili'an'o manĝ'is iom kaj forges'is la tranĉ'il'o'n antaŭ la dom'o.

Est'as demand'o'j: Ĉu murd'em'ul'o ir'as al la polic'estr'o sen propr'a arm'il'o, esperant'e, ke antaŭ la dom'o li ebl'e trov'os konven'a'n murd'il'o'n? Kial la polic'o firm'e kred'is la el'dir'o'n de la polic'estr'o kaj ne esplor'is la famili'o'n (la polic'o ne far'is tio'n, tio'n oni inter'temp'e sci'as)? Kial oni ne ident'ig'is la suspekt'it'o'n, kvankam li hav'as bon'e vid'ebl'a'n kaj mal'oft'a'n tatu'aĵ'o'n? Do, krom la el'dir'o de la polic'estr'o ne ekzist'as iu ajn cert'ig'a pruv'o, ke okaz'is atenc'o en la raport'it'a manier'o.

Tio ne signif'as, ke ni est'u mal'atent'a'j pri ekstrem'ul'o'j. Mi ne pens'as, ke ne ekzist'as diferenc'o inter „mal'dekstr'a” kaj „dekstr'a” aŭ „religi'a” ekstrem'ism'o'j. Ekstrem'ism'o (en la senc'o de ne'toler'em'o pri ali'a'j opini'o'j, aplik'o de per'fort'o ktp) laŭ mi est'as ekster'politik'a. Politik'o – almenaŭ en ni'a modern'a, demokrati'a senc'o – mal'aprob'as la aplik'o'n de korp'a kaj psik'a per'fort'o. Tio est'as grav'eg'a kaj ne'diskut'ebl'a punkt'o. Pri ĉio ali'a ind'as kaj end'as diskut'i. Ĉiu rajt'as hav'i iu'n ajn opini'o'n, ĉiu rajt'as dir'i kaj publik'ig'i si'a'n opini'o'n, kaj el tiu rajt'o est'iĝ'as la dev'o, ke oni toler'u la opini'o'j'n de ali'a'j hom'o'j, diskut'u pri ili, sen minac'o aŭ uz'o de per'fort'o. Kiu obe'as tiu'n princip'o'n, por mi ĉiam est'as konven'a por inter'ŝanĝ'o de opini'o'j. Egal'e, kiu'n opini'o'n li hav'as, kaj al kiu parti'o li aparten'as. Mal'permes'o de parti'o, kiu deklar'as kaj praktik'ad'as ne'uz'ad'o'n de per'fort'o, est'us mal'venk'o de la demokrati'o.

Ĉu demokrati'o aŭ ne? (2)

Ni dev'as ne eksterm'i, sed sek'ig'i la brun'a'n marĉ'o'n. Ekstrem'ism'o'n oni ne venk'as per eksterm'ism'o.

Vatikan'o diplomati'e rilat'as kun 177 land'o'j

Okaz'e de renkont'iĝ'o de la diplomat'ar'o akredit'it'a ĉe la Sankt'a Seĝ'o (kiu sid'as en Vatikan'o) por nov'jar'a bon'dezir'o al la pap'o, aper'is en divers'a'j ĵurnal'o'j pri'skrib'o'j pri la stat'o de la inter'naci'a'j rilat'o'j de la centr'o de la katolik'a eklezi'o. La unu'a kaj unik'a font'o est'is la vatikan'a gazet'ar'a agent'ej'o Fides.

En la last'a'j jar'dek'o'j la diplomati'a ret'o de la Sankt'a Seĝ'o rimark'ind'e pli'ampleks'iĝ'is. Dum la pap'ad'o de Johano Paŭlo la 2a la nombr'o de la land'o'j, kun kiu'j la Sankt'a Seĝ'o sub'ten'as plen'a'j'n diplomati'a'j'n rilat'o'j'n, pli ol du'obl'iĝ'is. En 1978 ili est'is 84, ĉe la fin'o de li'a pap'ad'o la nombr'o kresk'is ĝis 174. Dum la pap'ad'o de Benedikto la 16a al'don'iĝ'is ali'a'j tri: la ĵus sen'de'pend'iĝ'int'a Montenegro en 2006, la Unu'iĝ'int'a'j Arab'a'j Emir'land'o'j en 2007 kaj Bocvan'o en 2008.

Hodiaŭ, do, est'as 177, al kiu'j al'don'end'as la Rusia Federaci'o, kun kiu establ'iĝ'is diplomati'a'j rilat'o'j je special'a natur'o. La Sankt'a Seĝ'o, krom'e, diplomati'e rilat'as kun Eŭrop'a Uni'o kaj la Suveren'a Milit'a Orden'o de Malto kaj rajt'ig'it'e konserv'as si'a'j'n oficial'a'j'n konstant'a'j'n observ'ant'o'j'n ĉe la plej grav'a'j inter'naci'a'j reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j, kiel ekzempl'e UN en Nov-Jork'o kaj Ĝenevo, Nutr'aĵ'a kaj Agr'o'kultur'a Organiz'aĵ'o, Mond'a Organiz'aĵ'o pri Komerc'o, Arab'a Lig'o kaj Afrik'a Uni'o. Unik'a kaz'o koncern'as Tajvanon, kie la Sankt'a Seĝ'o ek'de 1979 reprezent'iĝ'as ne de nunci'o, sed nur de simpl'a „afer'ŝarĝ'it'o ad interim” (por'temp'a). Kaj tio en la atend'o pov'i fin'e mal'ferm'i nunci'ej'o'n en Pekino.

La Sankt'a Seĝ'o diplomati'e ankoraŭ ne kun'parol'as kun 16 land'o'j. En naŭ el tiu'j ĉe'est'as neni'u vatikan'a send'it'o, nom'e en Afgani'o, Saŭda Arabi'o, Nord-Korei'o, But'an'o, Popol'a Ĉini'o, Maldiv'o'j, Omano, Tuvalo kaj Vjetnami'o. Ag'ad'as apostol'a'j deleg'it'o'j (pap'a'j reprezent'ant'o'j ĉe lok'a'j katolik'a'j komun'um'o'j, ne ĉe la tiu'land'a reg'ist'ar'o) en ali'a'j sep land'o'j: tri en Afrik'o (Komor'o'j, Maŭritani'o kaj Somali'o) kaj kvar en Azi'o (Brunej'o, Laoso, Malajzi'o kaj Birmo). Kun kelk'a'j el tiu'j 16 land'o'j ne mank'as kontakt'o'j, oficial'a'j kaj konfidenc'a'j, ankaŭ je plej alt'a nivel'o. En novembr'o 2007, ekzempl'e, la pap'o akcept'is en histori'a aŭdienc'o la saŭdan reĝ'o'n Abdullah, dum en la antaŭ'a april'o delegaci'o de Popol'a Ĉini'o hav'is inter'parol'ad'o'n en Vatikan'o kun ties reprezent'ant'o'j. Est'as sci'at'e krom'e, ke Afgani'o kaj Somali'o konfidenc'e montr'is dezir'o'n diplomati'e ek'rilat'i kun la Sankt'a Seĝ'o; Vjetnami'o publik'e sci'ig'is si'a'n vol'o'n ating'i la sam'o'n, dum la vatikan'a diplomati'o labor'as por kre'i tia'j'n rilat'o'j'n kun Omano. Kun Kosovo la antaŭ'trakt'ad'o'j ankoraŭ stagn'as, ĉar eĉ se tiu land'o jam akir'is re'kon'o'n far'e de mult'a'j ŝtat'o'j, inter kiu'j tamen ne ĉiu'j de Eŭrop'a Uni'o, la Sankt'a Seĝ'o prefer'as ne risk'i perturb'i la nun'a'n trankvil'ec'o'n inter la balkanaj ŝtat'o'j.

Proksim'um'e du'on'o de la land'o'j, kiu'j diplomati'e rilat'as kun la Sankt'a Seĝ'o, hav'as si'a'n propr'a'n ambasad'ej'o'n en Romo, mal'sam'a'n ol tiu ĉe Quirinale (= Kvirinalo, la sid'ej'o de la ital'a prezid'ant'o); la ceter'a'j mal'e est'as reprezent'at'a'j de deleg'it'o'j loĝ'ant'a'j en si'a land'o aŭ en ambasad'ej'o ĉe ali'a eŭrop'a land'o. Kiel dojen'o de tiu diplomat'ar'o funkci'as vic'e la plej long'serv'a akredit'it'a ambasador'o en Romo. Ek'de mart'o 2008 tiu task'o est'as plen'um'at'a de Alejandro Emili'o Valladares Lanza, la ambasador'o de Hondur'o de post 1991.

Pli'a hero'o por Esperant'uj'o

Jen kvin er'o'j el ital'a bild'stri'o, prezent'it'a'j en Esperant'o. La unu'a (el 1989-96) titol'iĝ'as La sku'eg'a'j origin'o'j de Rat-man, el kiu oni rapid'e kompren'as, ke tem'as pri parodi'o de la uson'a komiks'o Bat-man. Tiu kutim'as funkci'ig'i serĉ'lum'il'o'n, en kies lum'o aper'as vespert'a siluet'o; ĉe Rat-man tio far'iĝ'as form'o, simil'a al la kap'o kaj orel'o'j de Miki-mus'o.

La du'a rakont'o nom'iĝ'as Rat-man kontraŭ la arane'o. Tiu sekv'as la tradici'o'n de la original'o, ke Bat-man kaj li'a'j kontraŭ'ul'o'j akir'is si'a'j'n unik'a'j'n kapabl'o'j'n pro ekster'ordinar'a event'o – toks'iĝ'o je mister'a substanc'o aŭ mutaci'iĝ'o pro nukle'a akcident'o aŭ simil'a, kun alud'o'j pri obstakl'o'plen'a kaj mal'just'a jun'ec'o por klar'ig'i la nun'a'n kontraŭ'norm'a'n kondut'o'n.

La minac'o verd'a atak'as en la tri'a rakont'o – tem'as pri io pli organik'a ol esperant'ist'a'j brigad'o'j. Ĝi eskap'as de la laboratori'o de frenez'a scienc'ist'o kaj Rat-man dev'as konfront'i ĝi'n per si'a kutim'a hero'ec'o.

En la kvar'a rakont'o rajd'as en la viv'o'n de Rat-man Ĉincja la Barbar'a, kiu em'as esprim'i si'n per kant'ad'o de fragment'o'j el popular'a'j angl'a'lingv'a'j am'kant'o'j. Ceter'e, konven'e al'log'a vir'in'o sukces'is en'plekt'i si'n en ĉiu'j'n el la aventur'o'j, sed Rat-man (kiel Bat-man) neniam sukces'as trov'i tie daŭr'a'n kontent'iĝ'o'n. Ĉi-okaz'e Ĉincja trud'as si'a'n vol'o'n al la mal'vol'em'a Rat-man.

La last'a rakont'o, ebl'e la plej facil'e digest'ebl'a, tem'as pri Titanic 2000 – alud'ant'e la event'o'j'n de la jar'o 1912 kaj al la nov'jar'mil'a aper'o de la sam'nom'a epos'film'o. Ĉi-foj'e la ĉef'a vir'in'a rol'o est'as plen'um'at'a per viv'grand'a blov'pup'o, kun special'a gast'a rol'o por la glaci'mont'o. Adiaŭ'a'n bis'o'n proviz'as rakont'et'o pri tio, kiel Rat-man klopod'as, sed mal'sukces'as al'iĝ'i al si'a unu'a Esperant'o-kurs'o – verk'it'a de Daniele Binaghi kaj desegn'it'a de Andre'a Rosetto, kiu est'as intervju'it'a sur la sekv'a'j paĝ'o'j.

La original'o hav'as ital'a'j'n vort'ŝerc'o'j'n, foj'e bon'e re'don'ebl'a'j'n en Esperant'o, du'foj'e klar'ig'it'a'j'n per pied'not'o, en unu-du ali'a'j lok'o'j oni sent'as, ke la original'o ebl'e est'is iom pli fort'a. Rat-man romp'as ĉiu'j'n el la kondut-regul'o'j por hero'o'j; li ne est'as apart'e kuraĝ'a, li'a'j sav'plan'o'j kutim'e mal'sukces'as kaj li ĝu'as preter'kutim'a'n mal'bon'ŝanc'o'n – en parodi'a stil'o simil'a al tiu de Maxwell /maksvel/ Smart el la popular'a TV-seri'o el la 80aj jar'o'j – kaj re'trov'ebl'a en ni'a E-mond'o per kontrast'ig'o de la spion'o'j 007 kaj 005.

La tut'o est'as pret'ig'it'a per stil'a fidel'ec'o al la Bat-man'a font'o, grand'a imag'pov'o, desegn'o-lert'o kaj konven'e dens'a sprit'ec'o.

Le'o Ortolani: Rat-man. El la ital'a traduk'is Christina de Giorgi, Daniele Binaghi (projekt'estr'o), Filippo Zanozer, Luis'a Oberrauch Madella. Eld. Projekt'o RoMEo, Esper'o por Ie'j kaj JEFO (ital'a kaj franc'a TEJO-sekci'o'j), 2007. 128 paĝ'o'j.

Edikt'o el orient'o?

Jen libr'o – ho, jam tro respekt'em'a est'as la vort'o, „broŝur'et'o” est'as pli taŭg'a –, kiu ne plen'um'as si'a'n promes'o'n. La titol'o „Ĉu kultur'a integr'iĝ'o de Eŭrop'o?” star'ig'as demand'o'n. La sub'titol'o „Jes, sed nur per demokrati'a simbioz'o de la kultur'o'j” don'as la respond'o'n, kvazaŭ asert'o. Kaj jen la fin'o de la afer'o. Vi, leg'ant'o, akcept'u tiu'n edikt'o'n de la aŭtor'o.

En la broŝur'o mem Jiři Laube sond'as la fundament'o'n de la eŭrop'a kultur'o, kiu, laŭ li, situ'as precip'e en la lingv'o'j. Li disting'as du spec'o'j'n de lingv'o'j. Je unu flank'o trov'iĝ'as la (nov-)hebre'a/arab'a. Ili, laŭ li'a taks'o, est'as precip'e intuici'a'j, inter'ali'e pro mank'o de facil'a unu'signif'ec'o. Pro tio ke ŝveb'as, ekzempl'e, vokal'o'j, interpret'o de la lingv'aĵ'o bezon'as grand'a'n imag'o'pov'o'n. Ali'flank'e, est'as la eŭrop'a'j, latin'parenc'a'j lingv'o'j, kiu'j pro tro grand'a influ'o de la klasik'a latin'a gramatik'o est'as tro raci'em'a'j. Por pont'i la abism'o'n inter la du, aŭ pli bon'e por anstataŭ'ig'i la raci'a'n latin'a'n lingv'o'n per intuici'a lingv'o, la aŭtor'o propon'as Esperant'o'n.

En la du'a part'o li klar'ig'as, kial Esperant'o est'as la solv'o por eŭrop'a integr'iĝ'o. Bedaŭr'ind'e li tie ne al'port'as nov'a'j'n element'o'j'n, sed nur papag'as la jam tradici'a'j'n kaj kon'at'a'j'n argument'o'j'n (facil'e lern'ebl'a, neŭtral'a, egal'rajt'ig'a ktp).

Kvankam li'a komenc'a analiz'o de la baz'o de la eŭrop'a kultur'o est'as promes'plen'a, la aŭtor'o ne sukces'is profund'ig'i si'a'n diskurs'o'n, nek al'port'is iu'n ajn fundament'a'n, re'nov'ig'a'n aŭ freŝ'ig'a'n koncept'o'n.

Jiři Laube: Ĉu kultur'a integr'iĝ'o de Eŭrop'o? Jes, sed nur per demokrati'a simbioz'o de la kultur'o'j. Eld. Kava-PECH, Dobřichovice, 2007. 31 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 978 808585 396 4.

Aventur'o'plen'a histori'a roman'o

Antaŭ pli ol du'dek jar'o'j mi'a'j fil'o'j regul'e prunt'e'pren'is bild'stri'a'j'n libr'o'j'n de la bibliotek'o, kiu'j'n oft'e ankaŭ mi ĝu'is. Inter ili est'is Leon'ard'o, en kiu ĉef'rol'as Leon'ard'o da Vinĉ'i kaj li'a iom stult'a, tim'em'a lern'ant'o. Tiu memor'o komenc'e iom influ'is la leg'ad'o'n de ĉi tiu libr'o, kiu cel'as unu'e ge'jun'ul'o'j'n, sed interes'os ankaŭ pli aĝ'a'j'n leg'ant'o'j'n.

La libr'o rakont'as pri okaz'aĵ'o'j en la turbul'em'a jar'o 1487 en Florenco. Tiam Paolo Mas'i, 11-jar'a knab'o, lern'o'serv'as en la meti'ej'o de Leon'ard'o da Vinĉ'i. Mult'a'j'n jar'o'j'n post'e li pri'skrib'as si'a'j'n tra'viv'aĵ'o'j'n al si'a fil'o.

En tiu jar'o la rilat'o'j inter la riĉ'a'j famili'o'j De Mediĉ'o'j kaj De la Padzoj pli kaj pli mal'bon'iĝ'as. Unu'e Paolo favor'as la Mediĉ'o'j'n, ĉar li'a patr'in'o iam labor'is tie kaj ricev'as financ'a'n sub'ten'o'n de ili. Julian'o de Mediĉ'o'j ordon'is, ke Leon'ard'o da Vinĉ'i akcept'u Paolon kiel lern'o'serv'ant'o'n. Post renkont'iĝ'o kun sklav'in'et'o de La Padzoj, Giraga, li ek'favor'as ili'n, ĉar ili tre bon'e trakt'is la knab'in'o'n.

Paolo rakont'as kelk'a'j'n el si'a'j sonĝ'o'j, kiu'j oft'e tem'as pri invent'o'j de li'a mastr'o, kiu'j'n li sukces'as prov'i, inter'ali'e flug'ad'o per grand'a'j art'e'far'it'a'j flug'il'o'j. Okaz'as mult'o, kio'n Paolo ne kompren'as – la kondut'o de la ge'patr'o'j inter si, iu nur part'e aŭd'it'a alud'o pri murd'o'j, la si'n'ten'o de Giraga, kiam li rakont'is pri tio, kio'n li aŭd'is. Nur kiam est'as tro mal'fru'e, li kompren'as la afer'o'n.

Per tiu'j iom pli ol cent paĝ'o'j la leg'ant'o ek'sci'as pri part'o de la ital'a histori'o kaj tiam'a viv'o, ekzempl'e, la fakt'o, ke ankaŭ en Eŭrop'o oni sklav'ig'is hom'o'j'n; la tim'o, ke oni mal'san'iĝ'os je pest'o; la flagelant'o'j; kiel labor'is apotek'ist'o'j; la grand'a potenc'o de riĉ'a'j famili'o'j.

La traduk'o de Ben'at'a Hengstmengel est'as flu'a, agrabl'a. Mi pens'as, tamen, ke pend'um'it'a'j person'o'j pend'as ne „sub ŝnur'o” sed „je ŝnur'o”.

Hans Ulrich: Paolo, la lern'ant'o de Leon'ard'o da Vinĉ'i. Tr. Ben'at'a Hengstmengel, kun ilustr'aĵ'o'j de Miroslava Tomecková. Eld. Kava-PECH, Dobřichovice, 2008. 111 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 978-87169-01-8.

Renkont'iĝ'o de du (sub)kultur'o'j

Antaŭ 18 jar'o'j s-ro'n Aleksander Korĵenkov, posed'ant'o'n de la el'don'ej'o „Sezon'o'j”, ek'obsed'is la ide'o el'don'i en Esperant'o verk'o'j'n de unu el la plej kult'a'j aŭtor'o'j de la 20a jar'cent'o (ebl'e eĉ la plej kult'a!), J. R. R. Tolkien. La projekt'o real'iĝ'is ne tuj, sed en 1995, 1996 kaj 1997 aper'is si'n'sekv'e tri volum'o'j de la verk'eg'o La mastr'o de l' ring'o'j en la majstr'a traduk'o de William Auld (en 2007, pro rapid'a el'ĉerp'iĝ'o, aper'is korekt'it'a re'el'don'o), kaj en 2000 – La hobito, kiu'n traduk'is Christopher Gledhill. Tiel la verk'o de angl'a aŭtor'o, jam far'iĝ'int'a pro traduk'o'j fenomen'o de plur'a'j naci'lingv'a'j kultur'o'j (en cert'a'j lingv'o'j ekzist'as po kelk'a'j mal'sam'a'j traduk'o'j, ekzempl'e, en la rus'a minimum'e dek publik'ig'it'a'j), en'ir'is ankaŭ la inter'naci'lingv'a'n kultur'o'n. La el'don'ist'o prav'e fier'as pri la el'don'o – li ja plen'um'is ne nur organiz'a'j'n kaj teknik'a'j'n task'o'j'n, sed far'is grand'a'n redakt'a'n labor'o'n, konstant'e komunik'iĝ'ant'e per'leter'e kun la traduk'int'o.

Korĵenkov dum si'a redakt'a kaj el'don'a labor'o pri la verk'o'j far'iĝ'is ver'a fak'ul'o pri la kre'ad'o de Tolkien kaj lig'it'a kun ĝi apart'a (sub)kultur'o. Kaj tio instig'is li'n oft'e preleg'i en divers'a'j esperant'ist'a'j aranĝ'o'j pri la tolkien'ism'o ĝeneral'e kaj pri la tem'o Tolkien en Esperant'o special'e. Tio'n li far'is dek'o'j'n da foj'o'j, kaj, fin-fin'e, aper'ig'is la resum'a'n tekst'o'n de la preleg'o en la form'o de apart'a konciz'a broŝur'o. Fakt'e, la tekst'o pov'us est'i ankaŭ antaŭ- aŭ post-parol'o por iu el'don'o de La mastr'o. Kvankam ĝi ne est'as divid'it'a je apart'a'j sekci'o'j, la tekst'o klar'e divid'iĝ'as je kvar part'o'j: 1) signif'o de la verk'ar'o de Tolkien kiel baz'o de apart'a sub'kultur'o; 2) biografi'o de Tolkien kaj de li'a'j verk'o'j pri Meztero; 3) histori'o de esperant'lingv'a versi'o de La mastr'o kaj ĝi'a'j lingv'a'j karakteriz'o'j; 4) lok'o de la traduk'o por evolu'ig'o de la esperant'a traduk'art'o kaj kultur'o ĝeneral'e.

Ĉiu'j list'ig'it'a'j tem'o'j est'as pri'skrib'it'a'j konciz'e, sed el'ĉerp'e, por ke la leg'ant'o ricev'u pri ili plen'a'n kompren'o'n. La tekst'o est'as verk'it'a kun grand'a inspir'o, montr'ant'a entuziasm'o'n de la aŭtor'o pri la afer'o. La plej en'pens'ig'a tem'o por esperant'ist'o'j est'as, tamen, la komenc'a part'o, kiu montr'as skiz'o'n de tolkien'ism'a komun'um'o kaj kultur'o. Ni vid'as mult'a'j'n paralel'o'j'n kun la komun'um'o esperant'ist'a; eĉ plan'lingv'a kompon'ant'o en ĝi ĉe'est'as: ja la plej evolu'int'a'j tolkien'an'o'j dis'volv'as kaj parol'as la elf'a'n kaj ali'a'j'n art'a'j'n lingv'o'j'n, kies ĝerm'o'n kre'is profesor'o! Cert'e, ne'kompar'ebl'as la soci'a'j cel'o'j de la tolkien'ism'o kaj esperant'ism'o – la unu'a est'as ne pli ol eskap'ism'a por'amuz'a mov'ad'o, dum la du'a cel'as grand'a'j'n ŝanĝ'o'j'n en la tut'a mond'a ord'o – sed ja ambaŭ est'as mikro'soci'o'j, funkci'ant'a'j en'e de makro'soci'o; ambaŭ est'as sub'kultur'o'j, funkci'ant'a'j en'e de la tut'hom'ar'a kultur'o! Do, kompar'a esplor'o de ni kaj ili (kaj eventual'e kun ali'a'j simil'a'j mikro'soci'o'j, hav'ant'a'j propr'a'j'n kultur'o'j'n) pov'us mal'kovr'i mult'o'n nov'a'n pri ni. Kaj la traduk'o, krom ĉiu'j si'a'j pur'e lingv'a'j, art'a'j kaj kultur'a'j signif'o'j, hav'as tiu'n senc'o'n, ke ĝi kre'as la pont'o'n inter la kultur'o'j ni'a kaj ili'a.

La broŝur'o est'as leg'ind'a de tiu'j, kiu'j ŝat'as (kaj, des pli, am'as) verk'o'j'n de Tolkien kaj ankaŭ de tiu'j, kiu'j medit'as pri la voj'o'j, sort'o kaj lok'o de la inter'naci'lingv'a kultur'o en la makro'soci'o.

Aleksander Korĵenkov: Unu ring'o ili'n reg'as. J. R. R. Tolkien en Esperant'o. (Seri'o Sed ne el katedr'o; vol. 4) Sezon'o'j, Kaliningrado, 2008. 16 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN for'est'as.

Bizar'a roman'o ... blaisecendrarseska

La titol'o de ĉi tiu roman'o, Ĉu vi kon'as Blaise Cendrars?, est'as iom du'senc'a. Blaise Cendrars est'as pseŭdonim'o de Frédéric Louis Sauser, „modern'ism'a” verk'ist'o en la du'dek'a jar'cent'o. Unu'e li est'is kon'at'a pro si'a poezi'o, post'e pro si'a proz'o. Kaj la fraz'o „Ĉu vi kon'as Blaise Cendrars?” ja rol'as en la roman'o. Sed ankaŭ al la leg'ant'o la aŭtor'o far'as tiu'n demand'o'n. Ĉar li cendrarseske prezent'as la en'hav'o'n de si'a verk'o.

Ne anticip'u facil'e kompren'ebl'a'n roman'o'n, kun evident'a intrig'o, kun komenc'o, dis'volv'iĝ'o kaj fin'o. Oni leg'as la fin'o'n de la roman'o jam sur la unu'a paĝ'o, kvankam ankaŭ sur la last'a paĝ'o. Sed Manuel de Seabra ne uz'as tiu'n familiar'a'n roman'ist'a'n truk'o'n tiel, kiel ni kutim'iĝ'is al ĝi, en ar'eg'o da ali'a'j roman'o'j de ali'a'j verk'ist'o'j.

Facil'us resum'i la „intrig'o'n” de la roman'o, se oni vol'us: jun'ul'o mal'alt'a'klas'a, nom'at'a Konrad'o, ek'am'as jun'ul'in'o'n, nom'at'a'n Nelly, el tre riĉ'a soci'klas'o. La diktator'o de li'a land'o (konjekt'ebl'e, Portugali'o, sed tio'n ne klar'e dir'as la libr'o) postul'as, ke ĉiu vir'jun'ul'o, kiu mal'sukces'as en la universitat'a stud'ad'o, dev'as iĝ'i milit'ist'o, sam'e kiel ĉiu'j ali'a'j vir'jun'ul'o'j ne tiel intelekt'e dot'it'a'j. La milit'ist'ar'o entrepren'as milit'o'n en Afrik'o, por eksterm'i ribel'o'n tie (pli preciz'e, por „murd'i la negr'o'j'n”, kiel dir'as tre oft'e Konrad'o). Konrad'o mal'sukces'is en si'a'j stud'o'j kaj rol'as kiel leŭtenant'o en la milit'o. Efektiv'e, la konflikt'o stagn'as. Konrad'o eĉ sekret'e amik'iĝ'as kun Joal, mal'amik'a batal'ist'o, kiu'n li neniam renkont'is, sed kun kiu li kaŝ'e inter'ŝanĝ'as literatur'aĵ'o'j'n, i.a. poem'libr'o'n de Blaise Cendrars.

Tiel esprim'it'e, leg'i ĉi tiu'n roman'o'n est'us simpl'a perd'aĉ'o de temp'o, se vi vol'us leg'i ordinar'a'n roman'o'n kun evident'a intrig'o. Feliĉ'e, mi dev'is mem re'konstru'i la intrig'o'n supr'e prezent'it'a'n, ĉar vi'a cerb'o kirl'iĝ'us, se vi kred'us leg'ont'i rakont'a'n roman'o'n; tamen, sen antaŭ'deĉifr'o de la kvazaŭ'kaŝ'it'a rakont'o, vi tre ver'ŝajn'e prefer'us ĵet'i la libr'o'n en la rub'uj'o'n, anstataŭ leg'i post la unu'a'j kelk'a'j paĝ'o'j. Sen'suspekt'e komenc'int'e leg'i, kred'ant'e, ke tem'as pri aventur'o en romantik'a, sed bedaŭr'ind'e milit'o'plen'a, afrik'a land'o, vi baldaŭ kred'us aŭ vi'n, aŭ la aŭtor'o'n, aŭ ebl'e vi'n ambaŭ frenez'a(j).

Leg'i Ĉu vi kon'as Blaise Cendrars? sukces'e postul'as, ke vi konsci'u, ke ĝi est'as, nu, ne ver'e sur'real'ism'aĵ'o, nek efektiv'e modern'ism'aĵ'o, sed sent'o'poem'o proz'a, dis'pec'ig'it'a kaj dis'aranĝ'it'a, mask'int'a si'n T.S. Eliot-esk'e, malgraŭ si'a proz'a karakter'o. (Tio est'as, esk'e kiel la poem'o'j de Eliot, ne kiel ties dram'o'j.) Leg'ant'e, mal'alt'ig'u la laŭt'o'n de vi'a intelekt'o kaj pli'alt'ig'u la son'o'n de vi'a intern'a poet'o. Far'u el vi psik'analiz'ant'o'n, kiu pacienc'e kaj silent'e aŭskult'as la bizar'a'n si'n'sekv'o'n de „liber'a kun'lig'ad'o” de pens'o'j kaj memor'bild'o'j. Kaj kiu foj'foj'e kapt'as el tiu fatras'aĵ'o ek'kompren'o'n, kiu kon'ig'as al vi la anim'o'n de la parol'ant'o.

Kaj tamen'e pret'u leg'i part-post-part'e, por evit'i en'tir'iĝ'o'n en la preskaŭ-sed-ne-ver'e frenez'a'n mens'o'n de la parol'ant'o, kaj ne las'i vi'n perd'iĝ'i en la mens'a kaos'o.

Kvankam la libr'o port'as la dat'o'n 2007, mi ĝis nun vid'is nur unu recenz'o'n pri ĝi (en Beletr'a Almanak'o 3). Ebl'e ni'a'j'n recenz'ist'o'j'n tim'ig'as ĉi tiu unik'aĵ'o ni'a'lingv'a. Al vi, la leg'unt'o, mi nur atent'ig'as, ke la mens'a streĉ'o ĝi'n leg'i, valor'ig'os vi'a'n persist'o'n.

Manuel de Seabra: Ĉu vi kon'as Blaise Cendrars? Eld. IEM, Vieno. 87 paĝ'o'j kudr'it'a'j. ISBN 3-01-000033-2.

Esperant'ig'ant'e rifuĝ'int'o'j'n el Afgani'o

Terez'a Kap'ist'a, serb'a esperant'ist'in'o, akcept'is pet'o'n gvid'i Esperant'o-kurs'o'n en Irano al rifuĝ'int'o'j el Afgani'o kaj rakont'as si'a'j'n spert'o'j'n sur pli ol kvin'dek paĝ'o'j. La libr'o impres'as kiel tag'libr'o aŭ seri'o de dum'vojaĝ'a'j leter'o'j.

La vojaĝ'o kaj lecion'o'j en divers'a'j urb'o'j est'as ĉef'tem'o'j, kiu'j'n la aŭtor'in'o „spic'as” per observ'o'j pri la ĉiu'tag'a viv'o. Ekzempl'e, la skrib'manier'o – de dekstr'e mal'dekstr'e'n, komenc'ant'e per kio al latin'liter'ul'o'j est'as la last'a kajer'paĝ'o, la televid'a'j program'o'j, vizit'o en Maŝhad al la tomb'o de Imam'o Reza, manĝ'o'j en tre gast'am'a'j hejm'o'j, ekskurs'o al mont'o Mandazam.

Est'as klar'e, ke la vojaĝ'o fort'e help'is la dis'vast'ig'o'n de Esperant'o en Irano, ne nur inter afgan'o'j, sed kelk'urb'e ankaŭ inter iran'an'o'j. La lecion'o'j okaz'is en agrabl'a etos'o kaj oft'e est'is tre praktik'a'j, ekzempl'e, vizit'o al bazar'o por montr'i legom'o'j'n kaj dir'i la esperant'a'n nom'o'n kaj diskut'ad'o de nun'temp'a'j tem'o'j kiel la hom'a'j rajt'o'j. Kelk'foj'e la aŭtor'in'o mir'as pri islam'a'j regul'o'j – ekzempl'e, ke unu vir'o valor'as du vir'in'o'j'n (tem'as pri atest'ad'o en juĝ'a proces'o) kaj la vest'ad'o de vir'in'o'j ekster si'a'j hejm'o'j (kiu fakt'e est'as kultur'a hered'aĵ'o, kiu diferenc'as laŭ la land'o'j.)

La libr'o fin'iĝ'as per recept'o'j de kelk'a'j manĝ'aĵ'o'j. Hav'ant'e iranajn ge'amik'o'j'n, mi pov'as atest'i pri ili'a tre agrabl'a gust'o!

36 fot'o'j ilustr'as la agrabl'a'n etos'o'n kaj interes'a'j'n spert'o'j'n; ili'a si'n'sekv'o iom miks'iĝ'is: la paĝ'o'j kun n-ro'j 25-29 ven'as post tiu'j de n-ro'j 30-36.

Kvankam la libr'o'n lingv'e kontrol'is spert'a'j esperant'ist'o'j ali'a'land'a'j, rest'is kelk'a'j mal'glat'aĵ'o'j, ekzempl'e, p. 24: „Masayuki kelk'foj'e vizit'is Beogradon kies libr'o'n pri Yumeiho masaĝ'o mi serb'ig'is.”

Terez'a Kap'ist'a: Esperant'o, Lingv'o de pac'o en Irano. Eld. La aŭtor'in'o, Beograd, 2006. 111 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 978-901073-9-1.

Kaspreto-teatr'o

Ĉu vi kompren'is tiu'n bizar'a'n disput'o'n inter Moskvo kaj Kievo pri rus'a gas'o konduk'at'a tra Ukrainio al land'o'j en orient'a kaj okcident'a Eŭrop'o? Mi'n ĝi memor'ig'is pri mi'a infan'aĝ'o, kiam ni spekt'is Kaspreto-teatr'o'n. Oft'a scen'ar'o en tiu pup'o'lud'o est'is persekut'ad'o de rab'ist'o far'e de Kaspreto; kiam li kapt'is la krim'ul'o'n, Kaspreto bat'is kaj kun help'o de amik'o Joĉjo katen'is li'n, ĝis fin'e ven'is polic'ist'o por arest'i la rab'ist'o'n. En la nun'a Kaspreto-teatr'o pri gas'o mi ne pov'is tiel klar'e disting'i inter bon'a'j kaj mal'bon'a'j pup'o'j, ne sci'is, kiu est'is rab'ist'o kaj kiu Kaspreto kaj kiu polic'ist'o. Kaj kiu halt'ig'is la gas'o'n, Kievo aŭ Moskvo? Kontrast'e al la normal'a Kaspreto-teatr'o tiu ĉi infan'ec'a disput'o inter du grand'a'j land'o'j ne amuz'is la spekt'ant'o'j'n, ĉar dum la sever'a vintr'o sufer'is plur'a'j land'o'j, precip'e Bulgario, Rumani'o kaj eĉ Serbi'o, kiu antaŭ ne'long'e vend'is si'a'n gas-entrepren'o'n por simbol'a prez'o al Rusio. Hom'o'j ne pov'is rid'i pri tiu spektakl'o, ĉar dum plur'a'j semajn'o'j ili ne pov'is hejt'i kaj dev'is frost'i en si'a'j hejm'o'j, entrepren'o'j ne pov'is produkt'ad'i pro mank'o de energi'o. Ver'e, ambaŭ disput'int'a'j reg'ist'ar'o'j konsider'ind'e perd'is reputaci'o'n kaj cert'e daŭr'os long'e, ĝis ili pov'os re'akir'i fid'o'n de ceter'a Eŭrop'o.

Nu jes, ĉiu rid'ind'ig'as si'n tiel bon'e kiel li kapabl'as. Rid'ind'ig'is si'n nun ankaŭ la bavar'a reg'ist'ar'o. Ebl'e vi memor'as, ke antaŭ unu jar'o ĉi-lok'e mi mok'is pri la leĝ'o'j de protekt'ad'o kontraŭ fum'ad'o en divers'a'j german'a'j federaci'a'j land'o'j („Fum-karnaval'o”, MONATO 2008/2, paĝ'o 5). La plej rigor'a'n leĝ'o'n tiam real'ig'is ĝust'e Bavari'o, sed tio vek'is daŭr'a'n protest'o'n de vast'a'j rond'o'j kaj fin'e dum elekt'o'j al la parlament'o la tiam sol'e reg'int'a parti'o CSU (Krist'an-Social'a Uni'o) drast'e perd'is mandat'o'j'n, oni'dir'e ankaŭ pro la fum'leĝ'o. Nun la nov'a reg'ist'ar'o (de CSU kaj liberal'a parti'o FDP) mild'ig'is la leĝ'o'n, tiel ke ekzempl'e en mal'grand'a'j trink'ej'o'j kaj en grand'a'j fest'o'tend'o'j oni de'nov'e rajt'as fum'ad'i laŭ'plaĉ'e. Fid'ind'a kaj honest'a politik'o est'us ali'a. Reg'ist'ar'o ag'ant'a tiel ne pov'as evit'i riproĉ'o'n de oportun'ism'o, se subit'e ne plu valid'as la antaŭ'a'j argument'o'j pri protekt'ad'o de san'o por ne'fum'ant'o'j. Sed ni ja kutim'iĝ'is al arbitr'ec'o de politik'ist'o'j, ne nur en Bavari'o.

Sincer'e vi'a

Nov'a mizer'o

Kio okaz'as en Mez-Eŭrop'o? En plur'a'j land'o'j dum la pas'int'a'j monat'o'j kresk'is mal'kontent'ec'o de hom'o'j pro ekonomi'a'j problem'o'j. Protest'o'j kaj manifestaci'o'j mult'iĝ'is konsider'ind'e, kelk'a'j reg'ist'ar'o'j spert'as serioz'a'j'n kriz'o'j'n. Mez'e de januar'o ekzempl'e pli ol 10 000 hom'o'j protest'is antaŭ la latv'a parlament'ej'o, kaj la prezid'ant'o el'dir'is ultimat'o'n por la reg'ist'ar'o pro re'form'o'j kaj minac'is ali'okaz'e dis'solv'i la parlament'o'n. Kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e en Sofio amas'o da hom'o'j manifestaci'is kaj inter'batal'is kun polic'an'o'j. Simil'e en la litova Vilniuso 7000 civit'an'o'j protest'is kontraŭ si'a reg'ist'ar'o. En daŭr'e ne'stabil'a Ukrainio la opozici'o postul'is abdik'o'n de la prezid'ant'o; hom'o'j far'iĝ'is pli kaj pli furioz'a'j pro la gas'disput'o kun Moskvo, kiu al'port'is halt'ig'o'n de produkt'ad'o kaj mal'dung'o'j'n. La serb'a reg'ist'ar'o promes'is rabat'o'j'n je gas'faktur'o'j, por prevent'i protest'o'j'n.

Tromp'at'a'j esper'o'j

Kiam plur'a'j orient'a'j ŝtat'o'j far'iĝ'is membr'o'j de Eŭrop'a Uni'o (EU), la hom'o'j esper'is baldaŭ'a'n bon'fart'o'n. Sed nun, kelk'a'j'n jar'o'j'n post'e, ili viv'as preskaŭ sam'e mizer'e kiel antaŭ'e kaj sent'as si'n tromp'at'a'j. La organiz'int'o'j de la manifestaci'o'j en Bulgario esprim'is si'a'n mal'kontent'o'n tiel: „La protest'o unu'ig'as la hom'o'j'n en la dezir'o, viv'i en normal'a eŭrop'a land'o.” Ĉu ne ven'is mult'a mon'o el Bruselo, ĉu EU ne konsider'ind'e subvenci'as la nov'a'j'n membr'o'ŝtat'o'j'n? Sed ŝajn'as, ke EU-mon'o'j ne al'ven'as ĉe la hom'o'j, sed mal'aper'as en nigr'a'j kanal'o'j de korupt'ec'o. Tip'a ekzempl'o est'as ĝust'e Bulgario, kie daŭr'e flor'as korupt'ec'o tia'manier'e, ke Bruselo eĉ halt'ig'is pag'o'j'n pro tio. La reg'ist'ar'o en Sofio evident'e ne kapabl'as real'ig'i re'form'o'j'n.

Elit'o'j fiask'as

Precip'e en la nov'a'j EU-ŝtat'o'j kresk'as furioz'ec'o pri elit'o'j, kiu'j ne kapabl'is kre'i rapid'a'n bon'fart'o'n de la popol'o'j. Fakt'e ja dum kelk'a'j jar'o'j flor'is kaj kresk'is grand'a'j part'o'j de tiu region'o de Eŭrop'o. Ekonomi'a kresk'o de oft'e pli ol dek procent'o'j, subvenci'o'j el Bruselo, miliard'o'j da mon'prunt'o'j kaj avid'a okcident-eŭrop'a labor'merkat'o nutr'is rev'o'j'n pri baldaŭ'a adapt'iĝ'o al okcident'a viv'nivel'o. Jar'dek'o'j de plan- kaj mis-ekonomi'o – tiel oni kred'is – for'vapor'iĝ'os post EU-membr'iĝ'o. Kaj efektiv'e tio komenc'e ŝajn'is funkci'i, ekzempl'e en la balt'a'j land'o'j, kiu'j'n oni tiam nom'is „tigr'o'ŝtat'o'j”, ĉar eksplod'is salajr'o'j sam'e kiel prez'o'j de ne'mov'ebl'aĵ'o'j kaj import'o'j el okcident'o. En Pollando jam mank'is labor'fort'o'j, ĉar pol'o'j prefer'is gajn'i mon'o'n en okcident'a'j land'o'j. Bruselo sam'temp'e prov'is dev'ig'i tiu'j'n ŝtat'o'j'n al re'form'o'j kaj tiel stabil'ig'i la jun'a'j'n demokrati'o'j'n.

Sed nun? La soci'o'j en tiu'j land'o'j spert'as sufer'ig'a'j'n kriz'o'j'n, mult'e pli ol en okcident'a'j land'o'j, kiu'j relativ'e facil'e pov'as re'ag'i al mond'vast'a ekonomi'a kaj financ'a kriz'o. En okcident'a'j ĉef'urb'o'j kaj en Bruselo kresk'as tim'o'j, ke la nov'a'j eŭrop'an'o'j turn'os si'n for de la mal'nov'a Eŭrop'o, ĉar hom'o'j oft'e hav'as impres'o'n, ke dum la komun'ism'a epok'o ili fart'is pli bon'e ol nun. Tiam sen'labor'ec'o est'is ne'kon'at'a, loĝ'ant'o'j viv'is sekur'e, kvankam sur relativ'e mal'alt'a nivel'o – sed ili ne mal'sat'is. Nun, en la liber'a merkat'o, ili perd'as posten'o'j'n kaj mal'alt'a'j social'a'j asekur'o'j ne ebl'ig'as dign'a'n viv'ad'o'n. Ili forges'is, ke la social'ism'a sistem'o kolaps'is, ĉar la ŝtat'kapital'ism'o bankrot'is.

Pli'a'j ribel'o'j?

Kia'j est'as la perspektiv'o'j? Fak'ul'o'j antaŭ'vid'as ekonomi'a'n regres'o'n de minimum'e dek procent'o'j en tiu'j land'o'j, kiu'j financ'is si'n per fremd'a mon'o kaj ne per daŭr'em'a re'konstru'ad'o de la ekonomi'o. Tial oni dev'as atend'i, ke mal'kresk'o en la nov'a'j EU-land'o'j est'os mult'e pli drast'a kaj long'daŭr'a ol en la mal'nov'a'j. Ne est'as konsol'o por ili, ke ankaŭ Rusio sufer'as grav'a'n kriz'o'n. Ankaŭ tie oft'iĝ'as protest'o'j. Moskvo profit'is dum mult'a'j jar'o'j per vend'ad'o de naft'o kaj gas'o, sed nun ties prez'o'j tiel drast'e plonĝ'is, ke Rusio atend'as por tiu ĉi jar'o nur du'on'o'n de la en'spez'o'j kompar'e al la prosper'a'j jar'o'j. La reg'ist'ar'o tro mult'e fid'is si'a'j'n krud'font'o'j'n kaj neglekt'is, simil'e kiel ali'a'j eks'social'ism'a'j land'o'j, re'konstru'ad'o'n de ekonomi'a'j kaj industri'a'j struktur'o'j. Pli'a'j ribel'o'j de la popol'o'j en orient'a Eŭrop'o do est'as atend'ebl'a'j. Esper'ebl'e la jun'a'j demokrati'o'j ne tro fort'e mal'stabil'iĝ'os. La hom'o'j ne merit'as fal'i el unu mizer'o en ali'a'n.

Penik'o kaj propagand'o

Dum preskaŭ du'on'jar'cent'o de komun'ism'o ankaŭ la pentr'art'o en Albanio est'is il'o de la parti'o-ŝtat'o por „eduk'i la popol'amas'o'j'n”. Pentr'ist'o'j sufer'is konstant'a'n cenzur'o'n kaj prem'o'n en si'a kre'a labor'o. Jen unu el mult'a'j ekzempl'o'j: la grand'a pentr'aĵ'o, titol'it'a La moskva kun'ven'o, de Guri Madhi (1921-1988).

La pentr'aĵ'o tem'as pri kun'ven'o de reprezent'ant'o'j de 81 komun'ist'a'j parti'o'j dum novembr'o 1960. Tiam Nikita Ĥruŝĉov kaj li'a grup'o intenc'is eksklud'i la komun'ist'a'n parti'o'n de Ĉini'o el la inter'naci'a komun'ism'a mov'ad'o pro kontraŭ'dir'o'j inter la du tiam'a'j plej grand'a'j komun'ist'a'j parti'o'j.

En tiu kun'ven'o En'ver Hoxha [hoĝa], la ĉef'o de la alban'a'j komun'ist'o'j, defend'is la ĉin'a'j'n „kamarad'o'j'n” kontraŭ la „revizi'ism'a lini'o” de Ĥruŝĉov, kio signif'is dis'iĝ'o'n inter Sovetio kaj Albanio. Tiu'n „glor'a'n” event'o'n la pol'it'buro'o de la alban'a komun'ist'a parti'o decid'is spegul'i ankaŭ per pentr'art'o, okaz'e de la grand'a ekspozici'o en 1974. Tiu'cel'e Madhi est'is komisi'it'a kre'i pentr'aĵ'o'n.

Cenzur'ist'o

La pentr'ist'o far'is si'a'n plej'ebl'o'n, sed la cenzur'ist'o inter'ven'is paŝ'o'n post paŝ'o. Kiam la verk'o est'is pret'a, la komun'ist'a'j gvid'ant'o'j propon'is al Madhi re'far'i la portret'o'n de la komun'ist'a ĉef'o, por ke tiu aper'u pli real'ism'e, dum la ali'a'j'n figur'o'j'n de la „revizi'ist'o'j”, inkluziv'e de Ĥruŝĉov, kaj la ceter'a'j membr'o'j de la alban'a kaj ĉin'a delegaci'o'j oni konsent'is sen'ŝanĝ'e las'i. Madhi rifuz'is.

Tiam oni komisi'is al ali'a pentr'ist'o, Zef Shoshi [ŝoŝi], far'i la ŝanĝ'o'j'n. La pentr'aĵ'o, je dimensi'o'j 210 cm x 265 cm, aper'is kun ŝanĝ'o'j en la ekspozici'o kaj est'is laŭd'at'a kiel ĉef'verk'o de „social'ism'a real'ism'o”. En'ver Hoxha star'as sur'pied'e, kun montr'o'fingr'o direkt'it'a kontraŭ la revizi'ist'o'j kaj defend'ant'e marks'ism'o-lenin'ism'o'n. Ĉe-brak'e vid'ebl'as Mehmet Shehu kaj Ramiz Ali'a, li'a'j intim'a'j kamarad'o'j, kaj apud'e la ĉin'a delegaci'o.

Tamen en 1978 romp'iĝ'is la inter'rilat'o'j inter Albanio kaj Ĉini'o. Tial la gvid'ant'o'j ordon'is, ke oni inter'ven'u de'nov'e en la bild'o, ĉi-foj'e por for'viŝ'i la figur'o'j'n de la ĉin'a delegaci'o. Madhi est'is dev'ig'it'a far'i tio'n: dolor'ig'e, ĉar pentr'aĵ'o simil'as al propr'a infan'o. Rezult'e, vizit'ant'o'j en la alban'a Galeri'o de Art'o'j ne plu vid'is ĉin'o'j'n apud la alban'a delegaci'o.

En 1981 mort'ig'is si'n Mehmet Shehu, la du'a plej grav'a komun'ist'o de la alban'a parti'o kaj la tiam'a ĉef'ministr'o, kiu en la pentr'aĵ'o star'is ĉe-brak'e de En'ver Hoxha. Tuj la parti'o kondamn'is la si'n'mort'ig'o'n kaj deklar'is Shehu „mal'amik'o, agent'o de imperi'ism'o kaj social'imperi'ism'o”.

Pro tio li ne plu ind'is aper'i en la pentr'aĵ'o. Ĉi-foj'e Madhi de'nov'e rifuz'is ŝanĝ'i si'a'n pentr'aĵ'o'n, ĉar, laŭ li, sen tiu figur'o la pentr'aĵ'o ne plu hav'us senc'o'n art'a'n. Pro tio la gvid'ant'o'j decid'is el'ig'i la pentr'aĵ'o'n el la Galeri'o de Art'o'j kaj konserv'i ĝi'n en arĥiv'o.

De'nov'e ekspozici'at'a

Post 1990 la pentr'aĵ'o est'is ekspozici'at'a en divers'a'j land'o'j (ekzempl'e Italio kaj Hispanio). Tie ĝi vek'is grand'a'n interes'o'n, ne tiom pro si'a art'a valor'o, sed pro histori'a'j kaj inform'a'j aspekt'o'j. Simil'a'n sort'o'n divid'as ali'a'j verk'o'j kaj ikon'o'j de la „social'ism'a real'ism'o”.

Energi'a'j maŝin'o'j

Kubon varm'ig'as trankvil'a'j mar'ond'o'j de la Karib'a Mar'o: plaĝ'o'j kaj sun'o ĝu'ebl'as dum la tut'a jar'o. Sed la varm'ec'o est'ig'as alarm'o'n por kub'an'o'j.

La alt'a'j temperatur'o'j de la mar'o'j, kiu'j ĉirkaŭ'as la kub'an insul'o'n, tre favor'as ciklon'o'j'n. El ili pov'as nask'iĝ'i fort'a'j kaj danĝer'a'j uragan'o'j, enorm'a'j vent'o'sistem'o'j, kiu'j kun abund'a pluv'ad'o turn'iĝ'as ĉirkaŭ region'o de mal'alt'a prem'o. Ĉe la nord'a hemisfer'o tiu turn'o'mov'o okaz'as mal'dekstr'e'n, laŭ la kontraŭ'a direkt'o de la horloĝ'montr'il'o'j. Por la scienc'a komun'um'o kon'i tiu'j'n tiel nom'at'a'j'n energi'a'j'n maŝin'o'j'n prezent'as grand'a'n defi'o'n.

Fak'ul'o'j klasifik'as ciklon'o'j'n laŭ grad'o'j de rapid'ec'o de daŭr'a'j vent'o'j. La koncern'a fenomen'o ricev'as unu el la jen'a'j kategori'o'j: tropik'a depresi'o, kun vent'o'j rapid'a'j ĝis 63 km/h; tropik'a ŝtorm'o, de 63 ĝis 117 km/h; kaj uragan'o, kun vent'o'j pli rapid'a'j ol 118 km/h.

Sankt'ul'o-nom'o'j

Kiam ciklon'o hav'as kategori'o'n de tropik'a ŝtorm'o, ĝi ricev'as nom'o'n. Tiu ĉi kutim'o aplik'iĝ'as jam de mult'a'j jar'cent'o'j. Dum la 18a kaj 19a jar'cent'o'j kaj komenc'e de la 20a oni uz'is sankt'ul'o-nom'o'j'n, kaj dum la du'a mond'milit'o alfabet'a'n kod'o'n. En 1953 la Uson'a Mete'ologi'a Serv'o komenc'is uz'i vir'in'a'j'n nom'o'j'n laŭ alfabet'a ord'o. Vir'a'j nom'o'j altern'e kun vir'in'a'j aper'is en 1978 por nom'i tropik'a'j'n ŝtorm'o'j'n, kiu'j est'iĝ'is en la Nord-Pacifik'a Ocean'o. En 1979 tiu ĉi metod'o nom'i la fenomen'o'j'n komenc'is aplik'iĝ'i en Atlantik'o kaj Golf'o de Meksiko.

Nun'temp'e tiu'j nom'o'j est'as elekt'it'a'j en inter'naci'a'j kun'sid'o'j de la Mond'a Organiz'aĵ'o pri Mete'ologi'o. La liter'o'j Q, U, X, Y kaj Z ne est'as uz'at'a'j por nom'i uragan'o'j'n en Atlantik'o, ĉar mal'mult'as nom'o'j komenc'iĝ'ant'a'j per tiu'j liter'o'j. Kiam uragan'o tre sever'as, kaj est'ig'as mult'a'j'n hom'a'j'n perd'o'j'n kaj ekonomi'a'j'n damaĝ'o'j'n, ĝi'a nom'o est'as for'ig'it'a de la list'o.

Vent'o'rapid'ec'o

En 1997 komenc'is aplik'iĝ'i en Kubo la skal'o Saffir-Simpson, kre'it'a en 1969 de la inĝenier'o Herbert Saffir kaj de la direktor'o de la uson'a Land'a Uragan'a Centr'o, Bob Simpson. Tiu skal'o ebl'ig'as per numer'o kategori'ig'i uragan'o'j'n precip'e laŭ la vent'o'rapid'ec'o. Tiel la loĝ'ant'o'j de region'o'j en risk'o pov'as kon'i ĝi'a'n grand'ec'o'n.

La viv'o de uragan'o daŭr'as sep ĝis dek tag'o'j'n, sed en 1971 la uragan'o Ginger tra'viv'is kvar semajn'o'j'n.

Almenaŭ en la karib'a region'o, la plej favor'a period'o por la form'iĝ'o de ciklon'o'j est'as de la 1a de juni'o ĝis la 30a de novembr'o, kaj la plej aktiv'a temp'o en Kubo est'as inter la 21a de septembr'o kaj la 20a de oktobr'o. Tio'n pruv'as la plur'a'j uragan'o'j, kiu'j tra'ir'is la insul'o'n, kaj inter ili el'star'as la du plej intens'a'j en la kuba histori'o. Ili est'as la ŝtorm'o el kategori'o 5 San Francisco de Borja, de la 10a ĝis la 11a de oktobr'o 1846, en la urb'o Havano, kaj la sen'nom'a sam'kategori'a uragan'o, ne kompar'ebl'a kun pas'int'a'j, kiu la 19an de oktobr'o 1924 trov'iĝ'is okcident'e de Pin'ar del Río.

Inund'o'j

Uragan'o'j est'ig'as ne nur ekonomi'a'j'n perd'o'j'n. Oft'e akompan'as ili'n mort'o. En 1791 la ŝtorm'o Barreto, kun kategori'o 1, mort'ig'is proksim'um'e 3000 hom'o'j'n en urb'o Havano, precip'e pro inund'o'j; en 1870 la uragan'o el 3a kategori'o San Marcos damaĝ'is provinc'o'n Matanzas kaj mort'ig'is proksim'um'e 800 hom'o'j'n, ankaŭ pro inund'o'j; en 1926 uragan'o, kun kategori'o 4, mort'ig'is en Havano 600 hom'o'j'n pro fort'a'j vent'o'j, pluv'ad'o kaj grand'a'j mar'ond'o'j. Ĝis 1963 du pli'a'j ŝtorm'o'j mort'ig'is pli ol 2000 viktim'o'j'n.

En la jar'o 2008 du not'ind'e danĝer'a'j uragan'o'j damaĝ'is Kubon: ili est'is Gustav kaj Ik'e. La 30an de aŭgust'o, per vent'o'j rapid'a'j je 340 km/h, Gustav kaŭz'is mult'a'j'n detru'o'j'n en la okcident'a region'o de la insul'o, precip'e en la insul'a municip'o Isla de la Juventud kaj en la provinc'o Pin'ar del Río. Ok tag'o'j'n post'e, la 7an de septembr'o, aper'is Ik'e, kiu ating'is kategori'o'n 3, kun vent'o'j de 195 km/h. Ĝi en'ir'is Kubon ĉe la nord'a mar'bord'o de la provinc'o Holguín, kaj el'ir'is tra la sud'a strand'o de la centr'a provinc'o Ciego de Ávila. Mov'iĝ'int'e okcident'e'n dum kelk'a'j hor'o'j, ĝi de'nov'e sur'ter'iĝ'is en la provinc'o Pin'ar del Río.

Mont'o'hav'a

La uragan'o Ik'e form'iĝ'is en septembr'o 2008, kaj ĝi est'is special'a. En'ir'int'e la land'o'n, uragan'o ĝeneral'e mal'fort'iĝ'as, ĉar la energi'o kapt'it'a sur la mar'o perd'iĝ'as pro la vent'o'frot'o sur la ter'a surfac'o, des pli se la region'o est'as mont'o'hav'a. Kvankam Ik'e tra'pas'is Kubon en la distanc'o de mult'a'j kilo'metr'o'j, ĝi ne mal'fort'iĝ'is, sed sur'mar'iĝ'is kun kategori'o 1.

La damaĝ'o'j est'is grand'eg'a'j en la tut'a insul'o. La fort'a'j vent'o'j kaj abund'a pluv'ad'o damaĝ'is divers'tip'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n: 444 000 dom'o'j'n, el kiu'j pli ol 63 000 en'tut'e detru'iĝ'is; 3802 lern'ej'o'j'n; 1284 mal'san'ul'ej'o'j'n. La telefon'a kaj elektr'a sistem'o'j ricev'is fort'a'n bat'o'n kaj fal'int'a'j arb'o'j kaj inund'o'j blok'is la voj'o'j'n. La kalkul'it'a'j ekonomi'a'j perd'o'j sum'iĝ'is je ĉirkaŭ kvin miliard'o'j da dolar'o'j.

Rekord'o

La interes'a kaj ĉagren'a detal'o en tiu ĉi uragan'a period'o est'as, ke neniam antaŭ'e du grand'a'j ŝtorm'o'j si'n'sekv'e tra'ir'is Kubon kun inter'spac'o de nur ok tag'o'j. Tio est'as rekord'o: antaŭ'e la plej mal'long'a temp'o est'is 15 tag'o'j, kiam du sam'tip'a'j uragan'o'j en'ir'is la teritori'o'n en 1948.

La jar'dek'o 2000-2010 far'iĝ'is la plej aktiv'a kun la al'ven'o de la uragan'o'j Gustav kaj Ik'e, kiu'j al'don'iĝ'is al la grup'o de la terur'a Michelle, en novembr'o 2001; Charley kaj Iván, en aŭgust'o kaj septembr'o de 2004 respektiv'e; kaj Dennis en juli'o 2005. En la daŭr'o de ok jar'o'j ses uragan'o'j en'danĝer'ig'is la insul'o'n. Kompar'e kun ali'a'j jar'dek'o'j, tio est'as rekord'o. Ekzempl'e en la period'o 1909-1952, kiu est'is la plej aktiv'a en la 20a jar'cent'o, form'iĝ'is nur 12 fort'a'j ŝtorm'o'j, kaj en la period'o 1844-1888 nur ok.

Abund'as dir'o'j pri la rilat'o inter la ter'a varm'iĝ'o kaj la pli'mult'iĝ'o kaj pli'oft'iĝ'o de tiu'j fenomen'o'j. Sen'dub'e la varm'ec'o de la supr'a'j akv'o'j de la mar'o'j est'as grav'a faktor'o por la est'iĝ'o de uragan'o'j, sed ĝi ne est'as la unu'sol'a.

Nov'a mizer'o

Dum mi'a infan'aĝ'o la plen'kresk'ul'o'j dir'is, ke en la kapital'ism'a'j land'o'j oft'e okaz'as financ'a'j kriz'o'j, tiam la ordinar'a'j hom'o'j mal'sat'mort'is pro mal'riĉ'ec'o, sed ke mi'a land'o est'as komun'ism'a land'o kaj oni ne tim'u tio'n. Tamen nun ankaŭ mi'a'n land'o'n, kvankam ĝi nun ankoraŭ est'as en la komun'ism'a sistem'o, traf'as la mond'a kriz'o. Mult'a'j fabrik'o'j, precip'e tiu'j, kiu'j produkt'as var'o'j'n por ali'a'j land'o'j, mal'facil'e viv'ten'as si'n. Kaj feliĉ'e la estr'o'j de mi'a reg'ist'ar'o far'is, far'as kaj cert'e far'os mult'a'j'n labor'o'j'n por batal'i kontraŭ la fort'a kriz'o.

Ĉef'ministr'o kivi'a

En'ofic'iĝ'is nov'a ĉef'ministr'o en Nov-Zelando post tut'land'a'j balot'o'j en novembr'o 2008. Venk'is la Naci'a Parti'o, estr'at'a de John Key [ĝon ki], nun la plej mult'nombr'a parti'o en la nov-zelanda parlament'o. Demisi'is la antaŭ'a ĉef'ministr'o, Hel'e'n Clark [klak], kies Labor'ist'a Parti'o perd'is sub'ten'o'n.

Ĉiu'j parti'o'j en la antaŭ'a reg'ist'ar'o (Labor'ist'a, Nov-Zelando Unu'e, Est'ont'ec'o Unu'iĝ'int'a, kaj Progres'em'a) ricev'is mal'pli da voĉ'o'j en la balot'o (vid'u la tabel'o'n). Nov-Zelando Unu'e gajn'is neniu'j'n parlament'a'j'n seĝ'o'j'n kaj ĝi'a estr'o, Winston Peters [ŭinstn pitrz], mult'jar'a parlament'an'o kaj iam'a vic'ĉef'ministr'o, perd'is si'a'n mandat'o'n. La ali'a'j parti'o'j ricev'is pli (Naci'a, AKI, Maori'a kaj Verd'ul'a).

En la monat'o'j antaŭ la balot'o, Peters est'is viktim'o de akuz'o'j, ke en antaŭ'a'j balot'o'j li kontraŭ'leĝ'e ne deklar'is mon'donac'o'j'n al si'a parti'o. AKI (precip'e ĝi'a estr'o Rodney Hyde [rodni hajd]) kaj la Naci'a Parti'o akuz'ad'is li'n, sed tri oficial'a'j enket'o'j, inkluziv'e de unu polic'a, decid'is, ke li far'is neni'o'n kontraŭ'leĝ'a'n. Supoz'ebl'e la suspekt'it'a mal'bon'far'o kost'is voĉ'o'j'n al la Parti'o Nov-Zelando Unu'e.

Nov-Zelando hav'as proporci'a'n elekt'o'sistem'o'n simil'a'n al tiu de Germanio. Konkurs'is 19 parti'o'j en la balot'ad'o. Mult'a'j ricev'is nur bagatel'a'j'n kvant'o'j'n da voĉ'o'j. Du kvazaŭ unu'person'a'j parti'o'j rest'as en la parlament'o: Est'ont'ec'o Unu'iĝ'int'a kaj Progres'em'a. Neni'u parti'o ricev'is pli ol 50 % de la mandat'o'j, do neces'as inter'parti'a kun'labor'o.

Kondiĉ'o'j

Tuj post la balot'o'j John Key (centr'a-dekstr'em'a) inter'parol'is kun la estr'o'j de la parti'o'j AKI (dekstr'em'a), Maori'a (ebl'e centr'em'a) kaj Est'ont'ec'o Unu'iĝ'int'a (centr'em'a). Ili konsent'is kun'labor'i laŭ divers'a'j kondiĉ'o'j. Ekzempl'e, ili proviz'os respektiv'e du, du kaj unu ministr'o'n ekster la kabinet'o. La rapid'ec'o de la decid'o'j montr'as, ke Key lern'is de antaŭ'a'j reg'ist'ar'o'j pri post'balot'a marĉand'ad'o. Sur'paper'e la reg'ist'ar'o hav'as 69 mandat'o'j'n kontraŭ 53 en la opozici'o.

Koment'ist'o'j diskut'is kial'o'j'n por la ŝanĝ'o de popular'ec'o de la divers'a'j parti'o'j. Hel'e'n Clark est'is ĉef'ministr'o dum naŭ jar'o'j kaj, laŭ iu'j koment'ist'o'j, ŝi est'is unu el la plej bon'a'j kaj efik'a'j ĉef'ministr'o'j iam ajn en Nov-Zelando. Iu'j opini'as, ke la popol'o enu'is; ali'a'j, ke ĝi ĝen'iĝ'is, ĉef'e pro leĝ'o'ŝanĝ'o por ne plu permes'i al ge'patr'o'j uz'i „prav'ig'ebl'a'n per'fort'o'n” por pun'i si'a'j'n infan'o'j'n, kio'n kontraŭ'is inter'ali'e reakci'em'a'j eklezi'o'j.

Pragmat'a

Ali'a faktor'o est'is, ke la Naci'a Parti'o anstataŭ'is si'a'n antaŭ'a'n estr'o'n Donald Brash [breŝ]. Li est'is pli dekstr'em'a kaj puŝ'is en tiu'n direkt'o'n si'a'n parti'o'n. Key ŝajn'as pli pragmat'a kaj promes'is redukt'i en'spez'impost'o'j'n. Ceter'e li akcept'is grav'a'j'n ŝanĝ'o'j'n, kiu'j'n far'is la antaŭ'a reg'ist'ar'o: ekzempl'e, kre'o de ŝpar'sistem'o Kiwisaver, nov'a bank'o Kiwibank, kaj naci'ig'o de la fer'voj'o'j Kiwirail. La reg'ist'ar'o re'aĉet'is la fer'voj'o'j'n en 2008, ĉar la posed'ant'o Toll Holdings neglekt'is la sistem'o'n. Sekv'e neces'is grand'a'j invest'o'j.

Kiam la fin'a'j rezult'o'j de la balot'ad'o est'is anonc'it'a'j, Hel'e'n Clark demisi'is kiel ĉef'o de la Labor'ist'a Parti'o. La sekv'a'n tag'o'n demisi'is ankaŭ la vic'estr'o Michael Cullen [majkl kali'n]. Post kelk'a'j tag'o'j la parlament'an'o'j de la Labor'ist'a Parti'o elekt'is nov'a'n estr'o'n, Phil Goff [fil gof], kaj vic'estr'o'n, Annette King [anet king]. La est'ont'ec'o de la parti'o NZ Unu'e est'as ne'cert'a.

La mond'a financ'a situaci'o, kiu kolaps'ig'is bank'o'j'n kaj ali'a'j'n kompani'o'j'n, precip'e en Uson'o kaj en Eŭrop'o, est'as grand'a ne'kon'at'a faktor'o, kiu'n la nov'a reg'ist'ar'o dev'os pri'trakt'i. Interes'e est'as tio, kio'n la nov'a reg'ist'ar'o prov'os por mild'ig'i la efik'o'n de inter'naci'a'j problem'o'j.

Pra'a religi'a tem'o

La urs'o (Urs'us arctos) est'is sankt'a best'o en pra'a popol'a kred'o kaj en legend'o'j de la orient'a eklezi'o. Inter la plej grav'a'j sankt'ul'o'j de Kareli'o est'as Sergeo (Varfolomej), kiu kun si'a frat'o Stefano konstru'is preĝ'ej'et'o'n en pra'arb'ar'o. Divid'ant'e si'a'n pan'o'n kun urs'o, li mal'sovaĝ'ig'is ĝi'n.

La mit'o pri la urs'o konstru'iĝ'is ĉirkaŭ ide'o pri best'o, kiu viv'as sur'ter'e kaj sur'ĉiel'e. Sur la ĉiel'o ja vid'ebl'as la konstelaci'o'j Grand'a kaj Mal'grand'a Urs'in'o. Laŭ la mit'o'j de arkt'a'j popol'o'j la urs'o nask'iĝ'is en la ĉiel'o kaj tie'n re'e lev'iĝ'as post si'a mort'o. La finn'a naci'a epope'o Kalevala dir'as, ke la urs'o est'is nask'it'a „ĉe la lun'o, sub la sun'o, sur la ŝultr'o'j sep'stel'ar'a'j” (46a kant'o). De tie ĝi est'is sur'ter'ig'it'a en or'a lul'il'o pend'ant'a de arĝent'a'j ĉen'o'j. Post'e ĝi est'is kresk'ig'it'a ĉe la edz'in'o de la finn'a arb'ar'di'o Tapio.

Religi'ist'o'j kompar'as tiu'n mit'o'n kun ali'popol'a'j mit'o'j pri ĉiel'a'j kaj di'a'j fil'o'j kaj ties post'mort'a re'ven'o al la ĉiel'o. Dis'vast'iĝ'int'a'j est'as ankaŭ legend'o'j pri urs'o'j, kiu'j hom'iĝ'is, kaj pri hom'o'j, kiu'j ŝanĝ'iĝ'is en urs'o'j'n. Kelklegende la urs'o edz'in'ig'is hom'a'n bel'ul'in'o'n, kiu post'e nask'is fort'ul'o'j'n. De ili de'ven'is tut'a popol'o. La person'a nom'o Björn (urs'o) est'as oft'a ĉe sved'lingv'an'o'j. Ĉe finn'o'j kiel nom'o uz'at'as Osmo (kaŝ'nom'o de urs'o). Ali'flank'e ŝajn'as, ke part'o de la pra'loĝ'ant'o'j de Finnlando rigard'is si'n kiel post'e'ul'o'j'n de la alk'o. Est'is kvazaŭ du klan'o'j, tiu de la urs'o kaj ali'a de la alk'o.

La pra'finn'o'j kaj same'o'j eg'e tim'is la urs'o'n. Ili viv'ad'is kun ĝi en la sam'a'j arb'ar'eg'o'j kaj viv'ten'ad'is si'n per la sam'a'j ber'o'j, plant'o'j, kapt'aĵ'o'j. De novembr'o ĝis mart'o la hom'o'j est'is trankvil'a'j, ĉar la urs'o dorm'as tra la vintr'o en si'a nest'o. Ek'de april'o kaj precip'e somer'e, kiam la brut'ar'o de la hom'o'j paŝt'is si'n en la arb'ar'o, la hom'o'j tim'is. Per magi'a'j vort'o'j kaj ofer'aĵ'o'j ili prov'is konvink'i la urs'o'n, ke ĝi ne tuŝ'u ili'a'n brut'ar'o'n aŭ ili'n mem. La hom'o'j kred'is, ke natur'e la urs'o est'as bon'vol'a, sed sorĉ'ist'o'j pov'as – pro mal'am'o aŭ envi'o – instig'i la urs'o'n atak'i hom'o'n aŭ ties brut'o'j'n. La hom'o'j kred'is, ke la sorĉ'it'a'j urs'o'j est'as la plej danĝer'a'j.

La urs'o pez'as 260–350 kilo'gram'o'j'n, kur'as kaj grimp'as rapid'eg'e. Star'iĝ'int'a ĝi mult'e simil'as al gigant'a hom'o, alt'as 260–270 centi'metr'o'j'n. Ne ebl'as fuĝ'i ĝi'n. Ĉar ni'a'j pra'patr'o'j eg'e tim'is kaj respekt'is la urs'o'n, ili neni'e kuraĝ'is uz'i ĝi'a'n ver'a'n finn'a'n nom'o'n „karhu”. Ili nom'is la best'eg'o'n per du'cent'o da kaŝ'nom'o'j flat'a'j, admir'a'j: bul'o bel'a, bul'bel'ul'o, miel'man'o, arb'ar'a gren'o, or'kukol'o, bird'o, kar'ul'o, frat'o, arb'ar'a av'o, bov'o/ĉeval'o de arb'ar'o, reĝ'o drap'vest'it'a, bel'har'ul'o, mon'har'ul'o, or'har'ul'o, ... Tamen, ili ĉas'is la urs'o'n pro la bon'gust'a viand'o kaj la valor'a fel'o.

Inter mult'a'j arkt'a'j popol'o'j oni sekv'is la sam'a'n rit'ar'o'n. La mort'ig'it'a urs'o est'is port'it'a al la vilaĝ'o kiel honor'gast'o. Ĝoj'ant'e kaj tim'eg'ant'e oni kant'is kaj muzik'is al ĝi, taks'is ĝi'a'n fel'o'n. Oni kred'is, ke se la urs'o est'as gast'am'e traktat'a, ĝi re'ir'os al la ĉiel'o kaj rakont'os, ke ne danĝer'as far'iĝ'i urs'o sur'ter'a kaj las'i si'n est'i kapt'it'a de hom'o'j. Ili bon'eg'e gast'ig'as la kapt'it'o'n. La ĉas'ist'o'j kant'is, ke ne ili mem mort'ig'is la urs'o'n, sed iu ali'a, najbar'o, rus'o, aŭ ke la urs'o mem stumbl'is kontraŭ branĉ'o'j, kiu'j bor'is ĝi'a'n brust'o'n kaj tranĉ'is ĝi'a'n ventr'o'n. En Kalevala la ĉas'ist'o dir'as: „... lanc'o ne bezon'is flug'i, ark'o ne bezon'is paf'i: mem la urs'o renvers'iĝ'is”.

La ost'o'j'n de la manĝ'it'a urs'o oni re'aranĝ'is en ties skelet'a ord'o sur la ter'o'n ĉe bel'a lok'o, kie kresk'as mal'jun'a impon'a pin'eg'o. La krani'o est'is lev'it'a supr'e'n sur branĉ'o'n „por ĝoj'ig'i ĉiu'j'n hom'o'j'n, por kult'ig'i ge'vag'ul'o'j'n” (Kalevala). La dent'o'j'n kaj ung'o'j'n pren'is la ĉas'ist'o'j. Ili est'is konsider'at'a'j kiel util'a'j kaj fort'eg'a'j magi'aĵ'o'j, protekt'a'j kaj kurac'a'j.

En Finnlando la kutim'o met'i la urs'o'krani'o'n sur pin'o'branĉ'o'n en tradici'e sankt'a lok'o viv'et'is ankoraŭ en la 1930-aj jar'o'j en for'a'j arb'ar'a'j region'o'j. Ankoraŭ nun oni sci'as pri „sankt'a'j” rok'o'j, kiu'j aspekt'as kiel urs'a kap'o aŭ sur'hav'as hom'a'n profil'o'n. Vizit'ant'e tia'n lok'o'n kun religi'ist'o, iu ĉef'episkop'o esprim'is la opini'o'n, ke pagan'ism'o kaj krist'an'ism'o ne nepr'e kolizi'as, sed est'as du fac'et'o'j de sankt'ec'o. Ĝust'e sankt'ec'o'n mult'a'j finn'o'j sent'as en la natur'o, ne ĉiam en katedral'o'j.

Finn'a religi'ist'o, Juha Pentikäinen, amik'iĝ'is kun ĥanta¹ ŝaman'famili'o. Ankaŭ la fil'o'j de tiu famili'o sent'is la sankt'ec'o'n de pra'kult'ej'o en Finnlando kaj re'kon'is la simil'ec'o'n de ni'a'j pra'rit'o'j. La finn'a vort'o por „sankt'a” origin'e signif'is „izol'it'a, special'a, tabu'a”, ekzempl'e bosk'o, kie oni ofer'ad'is al di'o'j, aŭ tomb'ej'o inter pice'ar'o. La urs'o kiel motiv'o en blazon'o'j kaj dir'aĵ'o'j daŭr'e viv'as en ni'a popol'o.

1. Ĥantoj: gent'o en nord'a Rusio, parenc'a al finn'o'j.

Laŭd'ind'a mask'it'a faksimil'o

La unu'a vort'o de mi'a titol'o est'as adjektiv'o. Se ni'a pres'ist'o mis'korekt'is, bv. restaŭr'i! Plej grav'a karakteriz'o de la nov'a vort'ar'o est'as ja, ke ĝi est'as laŭd'ind'a. Laŭd'ind'a, ĉar bezon'at'a. Laŭd'ind'a, ĉar bon'a. Est'as ekster'dub'e, ke ĝi iĝ'os la baz'a vort'ar'o por german'o'j, dum dek'o aŭ dek'o'j da jar'o'j. Ne ĉiu german'o tuj est'as sufiĉ'e pag'i'pov'a por hav'ig'i al si la Kraŭsojn.

Ver'a poŝ'vort'ar'o ĝi ne est'as: mi ne trov'is en iu el mi'a'j jak'o'j sufiĉ'e vast'buŝ'a'n poŝ'o'n, sed mi ja ne est'as politik'ist'o (ili hav'as mult'e pli vast'a'j'n poŝ'o'j'n!). Laŭd'ind'e est'as, ke ĝi est'is el'don'it'a de kon'at'a ne'esperant'a el'don'ej'o. Strang'e, kaj ver'ŝajn'e laŭd'ind'e, ke la german'o'j ŝajn'as sufiĉ'e facil'e sukces'i interes'ig'i el'don'ej'o'j'n, almenaŭ por vort'ar'o'j.

Faksimil'o?

Mi kompar'is la nov'a'n libr'o'n kun la Weltsprachenwörterbuch de Weidmann (el Svis'land'o, 2003) kaj konstat'is, je mi'a mir'o, ke la diferenc'o inter la verk'o'j est'as kvazaŭ nul'a. Nu ja, ankaŭ la nov'a libr'o cit'as, kiel du'a'n nom'o'n, Weidmann kaj eĉ atent'ig'as pri la fakt'o, ke la baz'o de la libr'o est'as la el'don'o de Weidmann. La svis'a, tamen, aspekt'as broŝur'o (kaj est'as mult'e'kost'a), dum la nov'a est'as ver'a, eĉ model'a (nun'temp'e tre mal'oft'a), bel'e bind'it'a kaj dur'kovr'il'a libr'o. Se vi est'as masoĥ'ist'o aŭ ĝis'ost'a apog'em'ul'o de Esperant'o (tio ne est'as la sam'a), vi nepr'e aĉet'os ambaŭ. En la nov'a el'don'o, tamen, kelk'a'j pres'erar'o'j de la svis'o est'as korekt'it'a'j (kaj, ver'ŝajn'e, nov'a'j en'konduk'it'a'j), sed foj'foj'e ĝen'a form'o rest'is („pseŭdo'nom'o” apud „pseŭdonim'o”). „Kelner'in'o” mal'aper'is kaj est'as anstataŭ'it'a de „kelner'o”. Aper'is „Schlesien” (Silezio) kaj „Schleswig-Holstein” (Ŝlesvig-Holstini'o). En la en'konduk'o la aŭtor'o anonc'as en'konduk'o'n de plur'a'j aktual'a'j noci'o'j, sed ili ne est'as mult'a'j kaj ankaŭ ne mond'mir'ig'a'j: „fajn'a'j polv'er'o'j”, „grapol'bomb'o” (tem'o de mult'a'j diskut'o'j en Inter'ret'o), „blog'o” (neolog'ism'e, sed tut'mond'e ĉie'zum'ant'e) kaj „ret'babil'i” (tut'e natur'a nask'it'aĵ'o).

Ekvilibr'o

La german'a-esperant'a part'o ampleks'as 126 paĝ'o'j'n, la ali'direkt'a 117. Klar'as do, ke la esperant'a part'o en'ten'as mult'e da kun'met'aĵ'o'j. En mi'a jun'ec'o oni ĉiam zorg'is, ke la esperant'a part'o est'u mult'e mal'pli ampleks'a ol la naci'lingv'a, por argument'i, ke en Esperant'o oni bezon'as mult'e mal'pli da baz'a'j vort'o'j. Tamen ankaŭ en la german'a part'o est'as relativ'e mult'e da kun'met'aĵ'o'j. La esperant'a'j oft'e dank'as si'a'n en'pren'o'n al la german'a traduk'o: „aer'defend'kanon'o” = „Flak”. Mi supoz'as, ke la aŭtor'o uz'is invers'ig'a'n program'o'n. Est'as interes'e, ke (mal'oft'e en ni'a'j vort'ar'o'j!) aper'as indik'o de la genr'o de la substantiv'o'j ... sed tiam mi, ne'german'o, ŝat'us, ke aper'u ankaŭ la plural'form'o'j.

Recenz'ist'a vitriol'et'o

Ĉar mi tim'as, ke oni ne konsider'os mi'n serioz'a recenz'ist'o, se mi ne trov'as mank'o'j'n, mi klopod'os trov'i ili'n. Pro la konciz'ec'o nur la ĉef'signif'o'j de la vort'o'j est'as trakt'it'a'j, sed precip'e ĝen'as mi'n, ke, malgraŭ kontraŭ'a menci'o en la en'konduk'o, absolut'e mank'as eĉ la plej kutim'a'j esprim'o'j. Oni ankaŭ pov'as diskut'i pri la util'o de la dis-part-ig-o de la vort'o'j en la Esperant'o-part'o, sed nepr'e est'as tiom da por-ul-oj, kiom da kontraŭ-ul-oj.

Mi supoz'as kaj esper'as, ke baldaŭ ĉiu german'a esperant'ist'o posed'os minimum'e unu ekzempler'o'n de la libr'o ... sed ke ili sam'temp'e bon'e konsci'as, ke ĝi ne anstataŭ'as la Kraŭsojn!

Ulrich Matthias / Dietrich M. Weidmann: Kleines Wörterbuch Deutsch-Esperant'o, Esperant'o-Deutsch. Eld. Marixverlag, Wiesbaden, 2008. 255 paĝ'o'j kudr'e bind'it'a'j. ISBN 978-3-86539-182-7.

Panoram'o de la Nerona Romo

Pri Nerono, la imperi'estr'o, mi sci'is – aŭ memor'is – nur, ke li brul'ig'is Romon. La verk'o de Anna Löwenstein dir'as mult'e pli, kaj don'as detal'o'j'n absolut'e interes'a'j'n. Ŝi prezent'as al ni ali'a'j'n fac'et'o'j'n de tiu imperi'estr'o: li'a'j'n talent'o'j'n, li'a'n karakter'o'n.

La rakont'ant'o est'as Prokulpio, aktor'o kaj amik'o de Nerono. Ni renkont'as Lukan'o'n, Oktavi'a'n kaj Senek'o'n. Tiel Anna Löwenstein situ'ig'as por ni en la kun'tekst'o de la histori'o verk'ist'o'j'n de (kaj person'o'j'n el) jam'a'j traduk'aĵ'o'j en Esperant'o. La du amik'o'j ie eĉ koment'as dir'o'n de Senek'o. Tra ili ŝi trans'don'as al ni kultur'a'j'n cit'o'j'n, inter'ali'e kelk'a'j'n vers'o'j'n. Scen'o'j – kruel'a'j aŭ idili'a'j – est'as jen alud'e tuŝ'at'a'j, jen ankaŭ per'ag'e kaj detal'e. Ĉu la „publik'o” fin'fin'e matur'iĝ'is, mi mir'is, – ke oni pov'as pri'skrib'i la mor'o'j'n de Romo laŭ'ver'e kaj laŭ'fakt'e? Eĉ se lert'a alud'o oft'e sufiĉ'as.

Fin'e de la libr'o ni trov'as list'o'n de 172 rol'ul'o'j, el kiu'j 67 ver'e ekzist'is. (Eĉ pli'a'j nom'o'j menci'iĝ'as en la tekst'o, sed de hom'o'j ne rol'ant'a'j.) Tiu nombr'o ne tim'ig'u. Ni tiu'n „amas'o'n” ne rimark'as en la 600-paĝ'a verk'o. Oft'e Anna Löwenstein montr'as karakter'fac'et'o'j'n, alud'e menci'as et'a'j'n flank'o'j'n de rol'ul'o'j. Ni konstat'as: fund'e, hom'o'j en 2000 jar'o'j ne ŝanĝ'iĝ'is.

La roman'o est'as bon'e konstru'it'a: ok part'o'j kun numer'it'a'j sub'divid'o'j. Pli kaj pli, laŭ la plu'leg'ad'o, la fab'ul'o montr'iĝ'as tra'pens'it'a, bon'e plan'it'a en funkci'o de la fon'o histori'a. Lert'aĵ'o est'as al'port'i iu'j'n sci'ig'o'j'n post'prokrast'e-ĝust'a'temp'e. Foj'foj'e tre subtil'a humur'o sub'son'as en iu fraz'o. Konversaci'o'j iĝ'as pli kaj pli natur'a'j.

Kiam ni pri'juĝ'as leg'it'a'n libr'o'n, ni serĉ'as kriteri'o'j'n. Ĉe tio, por ni mem est'as tut'e natur'e, – malgraŭ avert'o – ke ni far'as kompar'o'j'n. Kaj mi pens'as ne sol'e pri konfront'ad'o de la du roman'o'j de la recenz'at'a aŭtor'in'o. Ne'evit'ebl'e kaj ne'rezist'ebl'e, ni'a'j pens'o'j ir'as al du – ankaŭ traduk'aĵ'o'j – klasik'a'j verk'o'j de ni'a kultur'o: La faraon'o de Prus (trad. Kab'e) kaj Cezar'o de Jeluŝiĉ (trad. Iv'o Rotkvič, lingv'o'virtuoz'o). En ni'a mens'o post'e tuj aper'as ali'a'j nom'o'j; kaj titol'o'j de „histori'a'j roman'o'j” original'a'j kaj ebl'e iu'grad'e pli fikci'a'j: unu'flank'e Trevor Steele (Sed nur fragment'o kaj la bril'a Neni'u ajn papili'o), ali'flank'e Spomenka Štimec (Tilla kaj Hodler en Most'ar, se ne parol'i pri la delikat'a Ten'a). Štimec re'viv'ig'as ekzist'int'a'j'n person'o'j'n, Steele met'as si'a'j'n rol'ul'o'j'n en iu'n histori'a'n period'o'n. Zagrebo ne est'as Romo. Aŭstrali'o ne est'as Eŭrop'o. Sed vid'u: rekt'a pens'ad'o en iu lingv'o cert'e rezult'ig'as mal'sam'a'n lingv'aĵ'o'n ol traduk'o al tiu lingv'o. Art'o, ĉi-okaz'e verk'ad'o, est'as afer'o de ekvilibr'o inter mult'a'j pri'kalkul'ind'aĵ'o'j kaj ĝi'a sukces'o de'pend'as de divers'a'j faktor'o'j. Ebl'us far'i kompar'o'n ankaŭ inter Kaj star'os tre alt'e (Steele) kaj La tag'o kiam Jesuo perfid'is Judason (de Seabra). Ja est'us interes'e, se literatur'fak'ul'o analiz'us kaj kompar'us cert'a'j'n roman'o'j'n, mal'kovr'ont'e la esenc'a'n diferenc'o'n.

Sed ni rest'u ĉe la roman'o'j de Löwenstein. Kiam ni tiel paŝt'as la pens'o'n tra ni'a memor'o de leg'em'ul'o, iĝ'as klar'e, ke la ĵus „konsum'it'a” verk'o est'as histori'a roman'o, ne beletr'aĵ'o. La rakont'o progres'as kronologi'e, sen retro'ir'o'j, trankvil'e kaj ne'komplik'e, kaj iom post iom ĝi konstru'as koher'a'n total'bild'o'n de la Roma civilizaci'o, de ĝi'a'j mor'o'j, de ĝi'a'j kultur'a'j pint'o'j, de la ĉiu'tag'a viv'o, de kruel'ec'o kaj mal'just'o, de degener'o kaj dekadenc'o.

Kun si'a'j tri part'o'j (Brit'uj'o, Romo, Krist'an'o'j) La ŝton'a urb'o est'as pli vari'a, pli dens'a, ankaŭ en'hav'e, ol Mort'o de art'ist'o, kiu tem'as sol'e pri la viv'o en Romo temp'e de Nerono. La mal'volv'iĝ'o de okaz'aĵ'o'j est'as do pli rapid'a kaj pli kun'tren'a en la unu'a libr'o. En la nun'a du'obl'e ampleks'a Mort'o de art'ist'o la ag'ad'o aper'as pli moder'a, minimum'a, kaj jen kaj jen apenaŭ viv'ten'as la interes'o'n, eĉ se plu ĝi ten'as la atent'o'n: intens'a streĉ'o for'est'as preskaŭ en'tut'e. Ĉar mank'as lingv'a verv'o, viv'o, efervesk'o; mank'as energi'o, eksperiment'em'o, pasi'o. Oficial'a'j vort'o'j, jes! Vort'o'j lig'it'a'j strikt'e laŭ'leĝ'e en fraz'o'j preskrib'it'a'j gramatik'ist'e. Nu, bon'e. Neni'a ĵongl'ad'o do. Neni'u liber'a, ne'lim'ig'it'a, defi'a kre'ad'o. Tekst'o iom'et'e en'korset'a, korset'it'a, sen nov'ism'o'j. Sed por mult'a'j leg'ant'o'j tio est'os avantaĝ'o: ke en la lingv'aĵ'o neni'o surpriz'as, neni'o frap'as, neni'o mir'ig'as aŭ konstern'as. Tio, tamen, for'pren'as el la eventual'e beletr'ec'a valor'o, kiu nun kuŝ'as sol'e en la alt'a kvalit'o de la tekst'o, ver'e el'star'a el gramatik'a vid'punkt'o. Jes, nepr'e: la stil'kvalit'o konsist'as preciz'e en tio: la gramatik'a ĝust'ec'o. Jen elekt'o de la aŭtor'o: grav'as precip'e la en'hav'o. Ŝi'a kre'a kapabl'o kuŝ'as ne en la lingv'aĵ'o, sed en la rakont'o, substrat'o, kiu port'u la histori'a'n fakt'ar'o'n.

La tekst'o de La ŝton'a urb'o komenc'iĝ'as tuj eg'e pli dens'a ol tiu de la nov'a verk'o, kies lingv'aĵ'o est'as pli facil'a, pli ordinar'a, pli komun'vort'a. Tiu simpl'ec'o est'as intenc'a kaj sekv'o de evolu'o, de polur'ad'o, de labor'o. La pez'a libr'o bezon'as sub'apog'a'n sin'o'n, ebl'e eĉ'a'n tabl'o'n (aŭ fortik'a'j'n brak'o'j'n), sed la leg'aĵ'o mem est'as mult'e mal'pli pez'a. Malgraŭ tio, aŭ ĝust'e graŭ ĝi, daŭr'is pli long'e antaŭ ol la flu'o de l' rakont'o kapt'is mi'n. Kelk'a'j – tamen rar'a'j – paĝ'o'j tanĝ'as ted'o'n pro simil'ripet'a fraz'ad'o, pro tro'a re'uz'o de la sam'a'j vort'o'j. La ŝton'a urb'o kun'tren'as la leg'ant'o'n sed Mort'o en'ten'as tekst'o'part'o'j'n mal'pli atent'o'ten'a'j'n: kvin paĝ'o'j por pri'skrib'i konkurs'o'n – la vet'kur'ad'o'n de ĉar'ist'o'j – est'as tro. Sam'e preskaŭ enu'ig'as la pri'skrib'o de la prepar'o'j al la imperi'estr'a citr'o'lud'ad'o en Neapolo. (Ĉu hazard'o? Humor-agord'o? Sur paĝ'o 344 ni leg'as: „Dum la unu'a pec'o proksim'iĝ'is al fin'o, aŭd'iĝ'is jen kaj jen tus'ad'o kaj flustr'o'j, kaj mi rimark'is, ke mal'jun'a senat'an'o en'dorm'iĝ'is en la unu'a vic'o.”) Kelk'foj'e preter'glit'as banal'aĵ'o'j. Ekzempl'e: „sur la strat'o ekster'e” (ja ne intern'e); „la nokt'o'j long'iĝ'is pro la proksim'iĝ'o de la vintr'o” (evident'e). En la rakont'a proz'o tio kompren'ebl'e tut'e ne ĝen'as, sed tio tamen, ne'rimark'at'e, mal'dens'ig'as la beletr'ec'o'n, dilu'as la art'o'n, eĉ se tio neniom adulter'as la scienc'a'n aŭ fak'a'n nivel'o'n de la verk'o. Sekv'e, plezur'o kaj util'o est'as ĉef'e trov'end'a'j en la histori'a fund'o de la rakont'o, ĉar la fraz'ad'o oft'e don'as mal'mult'a'n beletr'a'n ĝu'o'n. Tamen la verk'o, kiu sen'dub'e postul'is serioz'a'n dokument-esplor'ad'o'n, ver'e est'as fort'o'streĉ'aĵ'o. Por prezent'i la fakt'o'j'n de la histori'o la aŭtor'o dev'is el'pens'i kaj struktur'i fikci'a'n fram'o'n. La fikci'o serv'u al la ekspon'ad'o de histori'a epizod'o: ĝi dev'as kre'i koher'a'n pri'skrib'o'n de la real'o kaj ig'i tiu'n pli viv'a, pli kred'ind'a, pli konvink'a. Mult'a'j detal'o'j pri la „civiliz'o de la Roman'o'j” est'as en'ŝov'it'a'j tra la tekst'o, tiel ke, iom post iom, kvazaŭ sen'konsci'e, ni absorb'as la etos'o'n de la grand'a urb'o kaj la viv'o en kaj ĉirkaŭ ĝi. Anna Löwenstein teks'is, varp'e kaj veft'e, leg'ind'a'n roman'o'n el fikci'o kaj el fakt'o'j. Ŝi lert'e pentr'as inter'hom'a'n kondut'o'n, esprim'ant'e hom'a'j'n sent'o'j'n kaj pens'o'j'n. La ok'a kaj last'a part'o al'port'as klimaks'o'n: fin'e sent'iĝ'as ia streĉ'o. Anna Löwenstein kulmin'ig'as la rakont'o'n per resum'ec'a trakt'ad'o de la imperi'estr'a karakter'o: el'star'ig'o de li'a psik'o.

Ŝi trov'is help'o'n: apog'ant'o'j'n, instig'ant'o'j'n, prov'leg'ant'o'j'n; ili korekt'is kaj konsil'is. Tamen ne ĉiu'j mis'tajp'o'j kaj erar'et'o'j est'is el'sark'it'a'j (mi kalkul'is kvar'dek'o'n). Krom'e, ĉu ne ia hezit'o inter „de” kaj „da”? Vort'ord'o: „Mi vid'is plur'a'j'n batal'ant'o'j'n ricev'i la mal'lev'it'a'j'n dik'fingr'o'j'n, kiu'j'n en Romo oni pardon'us.” Vort'elekt'o: „gvardi'ist'o” (gvardi'an'o, gard'ist'o); konfuz'o inter „vest'o” kaj „vest'aĵ'o”; „for'brul'ig'it'a” (364, 383, kial ne for'brul'int'a?).

Last'e du lini'o'j pri la libr'o kiel materi'a produkt'o: bon'a blank'a paper'o, klar'a pres'o sufiĉ'e grand'liter'a, firm'a bind'o en fortik'a supl'a kovr'il'o. Ĉio tio far'as nov'nivel'a'n ating'o'n de la el'don'ej'o. Sed, bedaŭr'ind'e, oni ne atent'is la vort'o'divid'o'j'n: oft'e ili ne elegant'as: ra-jtis, rim'a-rkos, brak'o-jn, dankop-ag'o'n, ek-spalaco, mal'a-ltan, dancol-ecionoj, sv-ing'is, he-jmo. Mi strek'nombr'is 38 da tia'j. Sed foj'foj'e fuŝ'o amuz'as: pub-lik'o.

Anna Löwenstein: Mort'o de art'ist'o. Eld. Fel, Antverpeno, 2008. 624 paĝ'o'j kudr'e bind'it'a'j. ISBN 978-90-77066-39-3.

Jen ver'e grand'a vort'ar'o

Jen ver'e „grand'a” vort'ar'o, kiu sen'hezit'e merit'as tiu'n epitet'o'n! Kaj tiu juĝ'o est'as el'dir'it'a de skeptik'ul'o. Kiam mi, antaŭ unu jar'o, aŭd'is pri nov'a ĉin'a vort'ar'o mi'a re'ag'o est'is: Kial? Ili jam posed'as la plej vast'a'j'n kaj bon'a'j'n esperant'a'j'n vort'ar'o'j'n, en ambaŭ direkt'o'j. Ĉu iu ĉin'o obstin'e ferm'is la okul'o'j'n kaj dezir'as al'port'i nov'a'n lum'o'n? Eĉ kiam mi leg'is la kor'el'verŝ'o'j'n de la aŭtor'o, kiu'j'n iu amik'o send'is al mi, mi rest'is dub'em'a. Tiu'j tekst'o'j, rakont'o'j pri la est'iĝ'o de la nov'a vort'ar'o (vid'u, kaj leg'u: Sub Pez'a Ŝarĝ'o, Tint'il' Kamel'a Son'ad'as Tut'a'n Voj'o'n! en plur'a'j lok'o'j en la ret'o) almenaŭ montr'is al mi, ke la aŭtor'o perfekt'e majstr'as pri la lingv'o kaj stil'o. Sed kiam mi ver'e hav'is ekzempler'o'n de la libr'eg'o en la man'o'j kaj iom tra'foli'um'is ĝi'n, mi ne plu zorg'is pri pas'int'jar'a neĝ'o. Mi nun zorg'is pri sekv'ont'jar'a neĝ'o! Kiel klar'ig'i al la sam'ide'an'ar'o sen'sci'a pri la ĉin'a lingv'o, la ekster'ordinar'ec'o'n de la nov'a vort'ar'o? Mi klopod'os, kaj ĉar mi est'as okcident'an'o mi ne sufer'os tro pez'a'n modest'ec'o'n. La orient'a etiket'o ja ne permes'us sufiĉ'a'n fanfaron'ad'o'n, sed mi est'as ekster'ul'o (eĉ mi'a edz'in'o, japan'a, ne pov'os brems'i mi'n). Sed mi dev'os klopod'i sukces'i trans'don'i mi'a'n entuziasm'o'n en manier'o kompren'ebl'a ankaŭ por ne'ĉin'olog'o'j. La ĉin'olog'o'j pardon'u al mi, ke mi de temp'o al temp'o klar'ig'os detal'o'j'n, kiu'j al ili est'as mem'kompren'ebl'a'j.

Mi do tuj mem propon'is, ke mi recenz'u. Ne por hav'ig'i al mi sen'pag'a'n ekzempler'o'n de relativ'e kost'a libr'o, ĉar mi las'os ĝi'n en la bibliotek'o de Flandr'a Esperant'o-Lig'o, sed precip'e por klopod'i kontraŭ'batal'i la ankaŭ en Esperant'uj'o reg'ant'a'n diskriminaci'o'n de la minoritat'o'j. Ĉin'o'j minoritat'o? Pro mult'a'j, tre mult'a'j, kial'o'j jes! Ĉiu el ni ja est'as iel viktim'o de si'a kultur'o, kaj okcident'an'o'j ne liber'iĝ'as de si'a'j dors'o'sak'o'j plen'a'j de (antaŭ)juĝ'o'j kaj sci'o'j pri si'a (angl'a, german'a, franc'a ... ankaŭ ĉe ne tia'naci'an'o'j!) kultur'o, kaj ne hont'as pro si'a ne'sci'o pri ali'a'j kult'u ro'j. Jes, vol'e-ne'vol'e, ankaŭ esperant'ist'o'j port'as tia'j'n dors'o'sak'o'j'n. Anstataŭ serĉ'i kaj nombr'i la kompost'erar'o'j'n (mal'oft'a'j'n) mi klopod'os ĉiĉeron'i vi'n, inkluziv'e la ne'ĉin'olog'o'n, tra la verk'eg'o.

Lok'ig'o

Ne, mi ne erar'is pri k kaj g. Mi dezir'as situ'ig'i la libr'o'n inter la mond'a libr'ar'o. En Esperant'o ĝi ne'kompar'ebl'e el'star'as! Ĝis nun ne aper'is naci'lingv'a-esperant'a vort'ar'o, kiu eĉ nur tri'on'o'n de tiu ĉi ĉin'a ampleks'as. Oni ne tuj rimark'as tio'n, ĉar fin'fin'e tem'as pri nur ĉirkaŭ 1250 paĝ'o'j. Sed la format'o jam est'as (se vi dezir'as, ĉar ekzist'as ankaŭ el'don'o du'on'format'a) pli grand'a ol tiu de Piv, kaj la tekst'o est'as pres'it'a en liter'o'j du kaj du'on'e cicer'o'punkt'a'j, mi supoz'as (alt'ec'o de liter'o proksim'um'e 1 mm). Tamen la tekst'o (eĉ la mal'grand'ig'it'a je du'on'o) rest'as leg'ebl'a. La ĉin'a'j sign'o'j hav'as la grand'ec'o'n de la majuskl'o'j, do la du'obl'o'n. Kaj... se neces'e... valor'as la pen'o'n aĉet'i lupe'o'n (aŭ mikroskop'o'n por la du'on'format'a).

Ĉin'olog'o'j kutim'e uz'as naci'lingv'a'n vort'ar'o'n el seri'o de sam'en'hav'a'j libr'o'j el'don'it'a'j de la Ĉin'a Fremd'lingv'a El'don'ej'o, ĉe ni plej oft'e la angl'a'n versi'o'n de Wu Jing-rong. Nu, ni'a dik'a Wang est'as minimum'e du'on'e pli vast'a ol la dik'a Wu: en'hav'as pli da vort'o'j, precip'e en'hav'as pli da ekzempl'o'j kaj esprim'o'j, kaj pli abund'e klar'ig'as grav'a'j'n kultur'aĵ'o'j'n. Mi supoz'as eĉ ke ni'a vort'ar'o est'as nun la plej ampleks'a ĉin'a-fremd'lingv'a vort'ar'o. Vi nepr'e sci'ig'u tio'n al ne'esperant'ist'a'j ĉin'olog'o'j!

Logik'o

Ni'a amik'a moŝt'o Wang ceter'e hav'as tre san'a'n cerb'o'n! Sci'u ke la vort'ar'o est'as alfabet'a, laŭ la nun kutim'a pinjin'o. Ĉin'a'j ide'o'graf'aĵ'o'j unu'op'a'j oft'e hav'as signif'o'n, kaj foj'foj'e mem'star'e funkci'as en fraz'o, sed plej oft'e tio, kio'n ni nom'us vort'o, konsist'as el du si'n'sekv'a'j ide'o'graf'aĵ'o'j. Tiel do ekzist'as mult'a'j seri'o'j da vort'o'j, kiu'j hav'as la sam'a'n komenc'a'n ide'o'graf'aĵ'o'n. Kutim'e, kaj tio est'as bon'a afer'o, ĉar tiu'j vort'o'j tamen plej'part'e hav'as parenc'a'n signif'o'n, oni las'as ĉiu'j'n vort'o'j'n kun sam'a komenc'a ide'o'graf'aĵ'o kun'e en unu grup'o: la vort'ar'o do ne est'as strikt'e alfabet'a.

Ekzist'as relativ'e mult'e da ide'o'graf'aĵ'o'j, kiu'j neniam est'as uz'at'a'j sol'ec'a'j kaj ankaŭ ne kiel komenc'a en du'op'o. En la kutim'a'j vort'ar'o'j tiu'j ide'o'graf'aĵ'o'j tamen okup'as apart'a'n artikol'o'n. Ni'a amik'o, tut'e logik'e, for'ig'is tiu'j'n artikol'o'j'n, kaj aper'ig'is nur la ide'o'graf'aĵ'o'j'n en la du'op'o'j. Tiel li ŝpar'as spac'o'n, kiu en ali'a'j vort'ar'o'j est'as tut'e sen'util'a. Neni'u problem'o por ek'kon'i la prononc'o'n, ĉar en ĉiu artikol'o la prononc'o est'as indik'it'a en pinjin'o, kaj la ide'o'graf'aĵ'o aper'as kie ĝi dev'as aper'i, kun plen'a prononc'o de la du'op'o.

Lud'u ĉin'vort'ar'e anstataŭ sudoke!

Mi montr'os kiel vi pov'os trov'i la voj'o'n, kaj precip'e est'os interes'e se vi pov'os apud'met'i ali'lingv'a'n ekzempler'o'n el la seri'o de vort'ar'o'j ĉin'a'j. Do, sekv'u la gvid'ant'o'n!

En paĝ'o 410 A trov'iĝ'as 交杯酒 kun la prononc'o jiao1 be'i1 jiu3 kaj kun la traduk'o: trink'i nupt'a'n pokal'o'n. Vi, tre ver'ŝajn'e, ne trov'os la esprim'o'n (vort'o'n?) en ali'lingv'a vort'ar'o (Nu ja, pov'us est'i ke ĝi post'e est'as al'don'it'a, ĉar mi ne uz'as la plej nov'a'j'n el'don'o'j'n). Sed, feliĉ'e, la aŭtor'o ne las'as ni'n du'on'sat'e, sed klar'ig'as la kultur'a'n fon'o'n: part'o de mal'nov'mod'a ge'edz'iĝ'a ceremoni'o, en kiu la nov'edz'o kaj la nov'edz'in'o trink'as el pokal'o'j kun'lig'it'a'j per ruĝ'a faden'o, post'e inter'ŝanĝ'as la pokal'o'j'n kaj de'nov'e trink'as. Se vi amuz'iĝ'us per serĉ'ad'o de la apart'a'j ide'o'graf'aĵ'o'j, kio est'as tre facil'e far'ebl'a, kaj kiu instru'os al vi praktik'a'n uz'ad'o'n de la libr'o, vi trov'os: 1: inter'ŝanĝ'i (unu el al signif'o'j de unu'a ide'o'graf'aĵ'o); 2: pokal'o (unu signif'o); 3: alkohol'aĵ'o (unu signif'o). La „nupt'o” ne est'as, sed se vi kontrol'os ĉiu'j'n ebl'a'j'n (11) signif'o'j'n de la unu'a ide'o'graf'aĵ'o nepr'e brul'iĝ'os kandel'o en vi'a kap'o.

En la apud'a paĝ'o mi trov'is 交融 jiao1 rong2 : miks'iĝ'i, kio ankaŭ est'as trov'ebl'a en la ali'lingv'a'j versi'o'j, sed al'don'iĝ'is tre interes'a al'don'o: (pp literatur'a verk'o) 情景交融 qing2 jing3 jiao1 rong2 , esprim'o, la unu'a'j du ide'o'graf'aĵ'o'j do ne hav'as prononc'o'n indik'it'a, kiu signif'as: la kun'fand'iĝ'o de la sent'o'j (de la aŭtor'o) kun la fon'o de la natur'o.

Kvartet'o'j

Tio konduk'as ni'n, pli-mal'pli, al la ĉin'a'j kvartet'o'j”, koŝmar'o'j de ĉin'olog'o'j, fakt'e respond'aĵ'o'j de ni'a'j „esprim'o'j”. En la ĉin'a lingv'o ekzist'as amas'o da kvartet'o'j de ide'o'graf'aĵ'o'j, kiu'j tre'eg'e konciz'e (en la kutim'a orient'a manier'o: oni el'dir'as nur la kern'o'n de la ide'o ... kaj ni, stult'a'j okcident'an'o'j, ne hav'as sufiĉ'e da inteligent'o por logik'e komplet'ig'i!) esprim'as ide'o'n. Mi kontent'ig'os vi'a'n sci'vol'o'n.

Tre kon'at'a est'as: 猫哭老鼠 (562 A) mao1 ku1 la'o3 shu3 ... kio signif'as, ide'o'graf'aĵ'o unu post ali'a: kat'o plor'i mal'jun'a rat'o/mus'o. La „mal'jun'a” tre oft'e est'as uz'at'a kiel honor'ig'a prefiks'o, kiel vi sci'as el la mal'nov'a'j naci'lingv'a'j traduk'o'j el la ĉin'a. Est'as la mal'jun'a/old de Old Shatterhand! Ĝi signif'as ankaŭ mort'i, laŭ ĉiu'j vort'ar'o'j, sed tamen ĉin'o'j ne sent'as en tiu ĉi fraz'o tiu'n signif'o'n. La esprim'o est'as tre taŭg'e traduk'it'a en Esperant'o: verŝ'i krokodil'a'j'n larm'o'j'n. La senc'o de la ĉin'a ja est'as: la kat'o ŝajn'ig'as plor'i pro mort'int'a (amik'o) mus'o. Kaj tiel abund'as la ĉin'a'j esprim'o'j, plej oft'e kun bon'eg'a (zamenhofa) ekvivalent'o.

外柔内刚 wairou-neigang (898 A) mol'a ekster'e sed mal'mol'a intern'e – ekster'e mild'a (ced'em'a) sed intern'e mal'mild'a (firm'a) – fer'a man'o en velur'a gant'o (z)

非驴非马 fe'i1 lü2 -fe'i1 ma3 (242 A) nek azen'o, nek ĉeval'o; nek viand'o, nek fiŝ'o; nek lakt'o, nek selakt'o; nek io, nek ali'o.

杯弓蛇影 be'i1 gong1 she2 ying3 (33 A) pren'i por serpent'o la reflekt'o'n de paf'ark'o pend'ant'a sur la mur'o en la vin'tas'o – ek'hav'i sen'kaŭz'a'n tim'o'n; est'i kapt'it'a de imag'a tim'o; tim'i si'a'n propr'a'n ombr'o'n (z); est'i tre'eg'e suspekt'em'a. - Se la du ĵus menci'it'a'j est'as facil'e kompren'ebl'a'j el la konsist'ig'a'j ide'o'graf'aĵ'o'j, ne est'as tiel por tiu ĉi (almenaŭ ne por mi, sed ...). Unu ide'o'graf'aĵ'o post ali'a: tas'o, paf'ark'o, serpent'o, ombr'o (reflekt'o). La tekst'o est'us pli klar'e se „en la vin'tas'o” est'us post reflekt'o(n).

交头接耳 jiao1 tou2 -jie1 er3 (411 B) flustr'i unu al la ali'a en la orel'o'n; orel'kis'e inter'babil'i. Tiu'n ĉi last'a'n esperant'a'n esprim'o'n mi neniam leg'is aŭ aŭd'is; mi supoz'as, ke est'as trov'it'aĵ'o de S-ro Wang Chongfang, sed tre plaĉ'as al mi.

Tre oft'e la aŭtor'o cit'as la taŭg'a'n esperant'a'n esprim'o'n, sed, kompren'ebl'e, ne ĉiam. Ĉe 明日黄花 ming2 ri4 huang- 2 hua1 (584 B) krizantem'o post la Fest'o de Du'obl'a Naŭ'o, kun tre long'a klar'ig'o, pri kiu mi bedaŭr'as, ke mank'as lok'o por kopi'i ĝi'n, mank'as „fig'o'j post Pask'o” kaj „mustard'o post la manĝ'o” aŭ „put'plen'ig'o post dron'o de bov'id'o”, sed la mustard'o post la manĝ'o tamen aper'as en ali'a lok'o, ankaŭ taŭg'a ceter'e, ĉe esprim'o pri ĉin'a ŝak'o. Ceter'e, tamen est'as mal'grand'a mal'sam'ec'o, ĉar la ĉin'a esprim'o akcent'as la mal'freŝ'ec'o'n, jam ne aktual'ec'o'n (pri tio jam parol'as ĉiu'j paser'o'j).

Ne ignor'u!

Mi esper'as, ke la esperant'ist'o'j foj'foj'e praktik'u si'a'n ide'o'n pri sam'valor'ec'o de kultur'o'j, kaj ke ili amas'e (precip'e la grup'o'j kaj asoci'o'j) aĉet'u tiu'n ĉi majstr'o'verk'o'n. Ĝi est'as aĉet'ebl'a en divers'a'j form'o'j, eĉ en bon'e bind'it'a form'o. Ĝi est'as prestiĝ'a kaj montr'ind'a al la ekster'a mond'o. Ne neces'as, ke vi est'u ĉin'olog'o; ankaŭ puzl'em'ul'o'j pov'os trov'i mult'e da ĝu'o kaj ĝoj'o en ĝi, kaj ili mult'e pli evolu'ig'os si'a'n intelekt'o'n kaj kon'o'n per tia puzl'ad'o ol per kolekt'ad'o de poŝt'mark'o'j!

Mank'o

Ĉin'olog'o'j, sed ankaŭ ali'a'j puzl'em'ul'o'j, bedaŭr'os ke ne en'est'as iu list'o por re'trov'i ne'kon'at'a'n ide'o'graf'aĵ'o'n (do, kies prononc'o'n oni ne kon'as), sed almenaŭ ĉiu ĉin'olog'o dispon'as pri krom'voj'o(j).

Wang Chongfang: 王崇芳 – Grand'a Vort'ar'o Ĉin'a-Esperant'a. Eld. Ĉin'a Esperant'o-El'don'ej'o, 2007. 1248 paĝ'o'j. ISBN 978-988-97558-1-2.

De'pend'a sen'de'pend'ec'o

La 17an de februar'o 2009 fest'is alban'o'j en Kosovo por salut'i la unu'a'n dat're'ven'o'n de la deklar'o pri la fond'iĝ'o de la nov'a ŝtat'o de Kosovo. Ek'de 1912 la region'o est'is reg'at'a de divers'a'j eks'a'j jugoslav'a'j ŝtat'o'j (reĝ'a, komun'ism'a kaj post'komun'ism'a-miloŝeviĉeca) ĝis en 2008, dank'e al inter'naci'a sub'ten'o, ĝi deklar'is si'n sen'de'pend'a.

Tamen laŭ Adem De'maĉ'i, laŭreat'o de la premi'o „Saĥarov” por defend'ant'o'j de hom'a'j rajt'o'j kaj demokrati'o, la sen'de'pend'ec'o ankoraŭ ne est'as komplet'a. Ĝi'n bar'as tri faktor'o'j: Kosovo ne hav'as arme'o'n; ĝi ne reg'as si'a'n polic'o'n; kaj reprezent'ant'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j kaj de la Eŭrop'a Uni'o ankoraŭ rajt'as dis'ig'i la parlament'o'n kaj la reg'ist'ar'o'n kaj el'posten'ig'i alt'rang'a'j'n ofic'ist'o'j'n.

Princip'o

Pli'e, dank'e al la princip'o de „mal'centr'ad'o” antaŭ'vid'it'a de la plan'o Ahtisaari, jam fond'iĝ'is en Kosovo almenaŭ 11 nov'a'j pur'e etn'a'j serb'a'j komun'um'o'j konsist'ant'a'j el po tri aŭ kvin mil hom'o'j kaj posed'ant'a'j ekster'ordinar'a'n aŭtonom'ec'o'n.

Tie Serbi'o est'as tut'e liber'a aktiv'i kaj daŭr'e ne'i la sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo. Ekzempl'e, ĝust'e kiam alban'o'j fest'is la unu'a'n dat're'ven'o'n de la nov'a ŝtat'o, pli ol 40 serb'a'j deput'it'o'j al'ven'is bus'e al Zveĉan, en la nord'a part'o de Kosovo, kaj tie kun'ven'is por ripet'e ne'i la sen'de'pend'ec'o'n. Dum'e la polic'o, reg'at'a de la EU-instanc'o Eulex, indiferent'e star'is.

Kiel ajn, est'as not'it'e, ke pli kaj pli da ŝtat'o'j agnosk'as la sen'de'pend'ec'o'n de tiu ĉi ŝtat'o, en kiu loĝ'as inter'ali'e pli ol du milion'o'j da etn'ul'o'j alban'a'j. Ekzempl'e, krom la 54 ŝtat'o'j, kiu'j jam agnosk'is Kosovon, baldaŭ al tiu ĉi grup'o al'iĝ'os Saŭda Arabi'o.

Aktual'a

Ni'a magazin'o hav'as unu grav'a'n mal'avantaĝ'o'n: ĝi ne est'as ver'e aktual'a, almenaŭ ne tiom kiom ĵurnal'o, radi'o aŭ televid'o. Ĵurnal'o inform'as pri ĉio, kio okaz'is dum la antaŭ'a tag'o ĝis vesper'o, tiel ke la post'a'n maten'o'n mi pov'as leg'i pri aktual'a'j event'o'j kaj evolu'o'j. Sed en ni'a magazin'o inter verk'ad'o de artikol'o kaj ties leg'ad'o far'e de vi pas'as minimum'e kvar semajn'o'j, kutim'e eĉ pli. Tio foj'foj'e kaŭz'as problem'o'j'n, kiel montr'as mi'a artikol'o „Brun'a marĉ'o” en la februar'a numer'o. En'konduk'e mi menci'is atenc'o'n kontraŭ la polic'estr'o de bavar'a urb'o Passau, kiu'n oni atribu'is al nov'nazi'o. En si'a leter'o aper'int'a en la mart'a numer'o Michael Lennartz atent'ig'is pri dub'ind'aĵ'o'j kaj ne'klar'aĵ'o'j lig'it'a'j al tiu atenc'o kaj konklud'is: „Do krom la el'dir'o de la polic'estr'o ne ekzist'as iu ajn cert'ig'a pruv'o, ke okaz'is atenc'o en la raport'it'a manier'o.”

Mi verk'is mi'a'n artikol'o'j'n tuj post la atenc'o; tiam la detal'o'j menci'it'a'j de Lennartz ne est'is kon'at'a'j. Li verk'is si'a'n leter'o'n kelk'a'j'n semajn'o'j'n post'e, kiam oni sci'is mult'e pli pri la event'o. Se mi sci'us ĉi ĉio'n jam kiam mi skrib'is pri tiu afer'o, mi cert'e prezent'us ĝi'n ali'manier'e. Ni do vid'as, ke est'as iom risk'e skrib'i pri tre aktual'a'j event'o'j en ni'a magazin'o. En la menci'it'a ekzempl'o tio ja ne mal'prav'ig'as la tem'o'n de la artikol'o mem – kresk'ant'a nov'nazi'ism'o en Eŭrop'o –, sed ĝi don'as iom strang'a'n impres'o'n, kvazaŭ mi asert'us i'o'n ne'ver'a'n. La aktual'ec'o de ni'a magazin'o est'as „relativ'a”; tio signif'as, ke tem'o ja pov'as est'i aktual'a, sed ke ni ne pov'as raport'i pri io ĵus okaz'int'a, se ni ne est'as absolut'e cert'a'j pri la fakt'o. Sed en la menci'it'a kaz'o ŝajn'is kred'ind'a kaj fid'ind'a (ne nur por mi) ĉio, kio'n asert'is la polic'estr'o. Do en tiu moment'o, nur kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e, mi ne pov'is dub'i.

Ceter'e ankaŭ nun, pli ol du monat'o'j'n post'e, oni ne sci'as pli mult'e. La esplor'o'j'n inter'temp'e gvid'as super'a polic'a instanc'o, sed ankaŭ ties special'a komision'o ĝis nun trov'is neniu'n „varm'eg'a'n spur'o'n”, kiel tio'n nom'as la polic'a ĵargon'o. La afer'o do rest'as enigm'a, kvankam la polic'o inter'temp'e klar'e ne'as, ke la krim'o pov'us hav'i motiv'o'n en la famili'a sfer'o. Se oni ne trov'os atenc'int'o'n, do por ĉiam rest'os nur la asert'o de la polic'estr'o mem. Tamen pov'as est'i, ke jam morgaŭ en la ĵurnal'o mi pov'os leg'i tut'e nov'a'j'n detal'o'j'n ... Tiu'j'n al vi mi pov'os komunik'i plej fru'e post unu monat'o.

Sincer'e vi'a

La pap'o pardon'pet'as

La 12an de februar'o pap'o Benedikto la 16a hav'is konversaci'o'n kun la membr'o'j de la Konferenc'o de Prezid'ant'o'j de la plej el'star'a'j uson'a'j hebre'a'j organiz'aĵ'o'j en la vatikan'a Konsistori'a Salon'o. La pap'o pardon'pet'is per jen'a'j vort'o'j: „Kiel far'is Vojtyla, mi pardon'pet'as”.

Tiu ĉi deklar'o jam est'is atend'at'a post la ne'ad'o de la ŝoaho¹ far'e de Richard Williamson, episkop'o de la frat'ar'o Sankt'a Pi'o la 10a. Antaŭ ne'long'e Williamson est'is de'nov'e re'akcept'it'a en la katolik'a komun'um'o per la ĉes'ig'o de la ekskomunik'o pri kvar episkop'o'j de la frat'ar'o Sankt'a Pi'o la 10a, kiu'j est'is ordin'it'a'j sen konsent'o de la pap'o. Ne'ant'e la ŝoahon aŭ for-interpret'ant'e ĝi'a'j'n fakt'o'j'n ĝis preskaŭ'a nul'ig'o, tiu episkop'o kre'is grand'a'n embaras'o'n, krom surpriz'o'n kaj sufer'o'n, ĉe pap'o Benedikto la 16a; kelk'a'j eĉ suspekt'is ke li sen'pli'e est'us toler'em'a aŭ sen'vol'e komplic'a kun tia'j opini'o'j, kaj oft'e oni postul'is nov'a'n kaj plej eksplic'it'a'n kondamn'o'n pri tiu ne'ad'o aŭ minimum'ig'o de la ŝoaho.

La pap'a pardon'pet'o rilat'as cert'e ne al li'a person'a kondut'o, sed al la kondut'o de tiu episkop'o, kiu inter'temp'e jam est'as sen'ig'it'a de si'a eduk'a gvid'ad'o de pastr'a seminari'o, kaj tut'e ĝeneral'e al la kondut'o de la tut'a krist'an'ar'o (kaj hom'ar'o) kontraŭ la hebre'o'j.

La pap'o memor'ig'is si'a'j'n mult'foj'a'j'n kondamn'o'j'n, inkluziv'e de tiu solen'a dum si'a vizit'o al la aŭŝvic'a eksterm'ej'o, kaj sen'hezit'e trans'pren'is la preĝ'vort'o'j'n de pap'o Vojtyla okaz'e de si'a vizit'o ĉe la Mur'o de l' Plor'o: „... ni est'as dolor'plen'a'j, ho Di'o, pro la kondut'o de tiu'j, kiu'j laŭ'ir'e tra la histori'o sufer'ig'is tiu'j'n ĉi vi'a'j'n fil'o'j'n, kaj al vi pardon'pet'ant'e, ni vol'as engaĝ'iĝ'i en ver'a frat'ec'o kun la popol'o de la Inter'lig'o”. Kaj li al'don'is si'a'flank'e: „La mal'am'o kaj mal'ŝat'o manifest'it'a'j en la ŝoaho est'is krim'o'j kontraŭ Di'o kaj kontraŭ la tut'a hom'ar'o ... Kompren'ebl'as, ke kiu'n ajn prov'o'n ne'i aŭ minimum'ig'i tiu'n terur'a'n krim'o'n oni ne toler'u kaj ne akcept'u ... La ŝoaho est'u admon'o kontraŭ forges'o kaj obskur'ig'o ...”.

La kontent'a konsent'o de la ĉe'est'a, aŭ mal'ĉe'est'a, raben'ar'o koment'iĝ'is la post'a'j'n tag'o'j'n per la deklar'o de Avner Shalev, prezid'ant'o de Yad Vashem, la muze'o dediĉ'it'a al la ŝoahaj viktim'o'j: „Tem'as pri mesaĝ'o eg'e grav'a por la tut'a mond'o”.

Hebre'de'ven'a esprim'o, kiu signif'as neni'ig'o kaj kiu indik'as la amas'a'n murd'ad'o'n de, inter'ali'e, jud'o'j far'e de la nazi'o'j dum la du'a mond'milit'o.

Foroso

Aŭd'int'e la esprim'o'n „perl'o de Krimeo”, oni tuj re'memor'as pri Jalt'a, ĉarm'a urb'o sur la sud'a bord'o de la ukraina du'on'insul'o. Al'log'a kaj mult'vizit'at'a, ĝi est'as lok'o de turism'o kaj ripoz'o por mult'a'j ukraini'an'o'j, rusi'an'o'j kaj ekster'land'an'o'j. Ali'a perl'o tamen, laŭ opini'o de mult'a'j, est'as la proksim'e situ'ant'a Foroso. Ĝi est'as urb'o'tip'a loĝ'lok'o ĉe la Nigr'a Mar'o je distanc'o 42 km sud-okcident'e de Jalt'a. En Foroso loĝ'as 2185 loĝ'ant'o'j (2001). Ĝi est'as kon'at'a klimat'a kurac'lok'o.

P. P. Firsov, esplor'ant'o de la region'o, skrib'as en si'a'j libr'o'j, ke en la dispon'ebl'a'j font'o'j oni divers'manier'e klar'ig'as la de'ven'o'n de ĝi'a nom'o – merkat'o, lum'tur'o. Oni opini'as, ke la nom'o de'ven'as de la vort'o „far'os” (la lok'o de la antikv'a lum'tur'o en mal'nov'a Aleksandrio). Tamen la pli'mult'o kred'as, ke la plej konven'a klar'ig'o de la nom'o ebl'e est'as lig'it'a kun „vent'o”, ĉar ĉi tie sen'ĉes'e blov'as.

Nur fin'e de la 19a jar'cent'o, post kiam rus'a'j car'o'j donac'is ter'pec'o'j'n al si'a'j kort'eg'an'o'j, komenc'iĝ'is dis'flor'o de la region'o. La are'o, sur kiu situ'as Foroso, iĝ'is propriet'aĵ'o de la moskva negoc'ist'o Aleksandr Grigorjeviĉ Kuznecov. Li komenc'is efektiv'ig'i si'a'j'n grandioz'a'j'n plan'o'j'n de konstru'ad'o. En la aĝ'o de 30 jar'o'j li mal'san'iĝ'is je tuberkul'oz'o. Tial li est'is dev'ig'it'a ek'loĝ'i en Krimeo. Komenc'e li konstru'ig'is du grand'a'j'n dom'o'j'n – unu por si'a famili'o kaj la ali'a'n por gast'o'j. Post'e komenc'iĝ'is konstru'ad'o de preĝ'ej'o sur unu el la apud'e situ'ant'a'j rok'o'j. Kaj li zorg'is ankaŭ pri la apud'dom'a'j veget'aĵ'o'j – li aranĝ'is ĉarm'eg'a'n park'o'n kun mir'ind'e bel'a'j kresk'aĵ'o'j.

En 1954-1955 en Uson'o est'is el'don'it'a libr'o kun re'memor'o'j de la eks'a rusia ministr'o pri ter'posed'o A. N. Naumov (1915-1916). Tie pri Foroso ebl'as leg'i: „Mal'facil'as imag'i i'o'n pli riĉ'a'n kaj pli ĉarm'a'n, ol la park'o, flor'ej'o'j, ekzotik'a'j veget'aĵ'o'j en la krimea Foroso ...”

Dum la sovetia reĝim'o la reg'ant'o'j ne preter'atent'is tiu'n bel'a'n lok'o'n kaj konstru'ig'is en Foroso ripoz'dom'o'j'n por gvid'ant'o'j de la komun'ist'a parti'o. Post'e la bien'o'j trans'ir'is en ili'a'j'n man'o'j'n. Vast'e kon'at'a est'as la fakt'o, ke en Foroso ripoz'is Miĥail Gorbaĉov, la unu'a prezid'ant'o de Sovetio, kiam oni vol'is arest'i kaj for'ig'i li'n de la prezid'ant'a posten'o (aŭgust'e 1991).

En Foroso oni regul'e film'as scen'o'j'n de mar'film'o'j. Nun ĝi est'as ŝat'at'a kurac- kaj ripoz-lok'o de mult'a'j vizit'ant'o'j. Rus'lingv'a proverb'o tekst'as: „Est'as pli bon'e foj'e vid'i, ol plur'foj'e aŭd'i”. Do, bon'ven'o'n al unu el la perl'o'j de bel'a Krimeo!

Per'ant'o petit'a

Pet'is islam'a'j ribel'ul'o'j, ke alban'a per'ant'o inter'trakt'u kun la uganda reg'ist'ar'o, kontraŭ kiu ili milit'as ek'de 1990. Raport'is franc'a nov'aĵ-agent'ej'o, ke Ramush Hardinaj, mem ribel'ul'o dum la naci'liber'ig'a milit'o en Kosovo, ankoraŭ ne jes'is al la propon'o.

Hardinaj, dum kelk'a'j jar'o'j ĉef'ministr'o de Kosovo, est'is tamen ĉef'a akuz'it'o ĉe la inter'naci'a kort'um'o en Hag'o, Nederlando, kiu fin'e deklar'is li'n sen'kulp'a.

Laŭ'raport'e sub'ten'as la uganda reg'ist'ar'o la per'ant'ec'o'n de Hardinaj. Dir'is reg'ist'ar'a ministr'o, ke neces'as per'ant'o, kiu bon'e rilat'as kaj kun la Afrik'a Uni'o kaj kun Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j.

Dum la intern'a milit'o en Ugando sufer'is dek'mil'o'j da hom'o'j dev'ig'at'a'j for'las'i si'a'j'n hejm'o'j'n. La islam'a'j ribel'ul'o'j est'as jam for'pel'it'a'j el Ugando sed instal'is si'n en la Demokrati'a Respublik'o Kongo.

Unu'liter'a diferenc'o ...

Manifestaci'is proksim'um'e 125 000 hom'o'j tra la ĉef'strat'o'j de la irlanda ĉef'urb'o Dublino. Ili protest'is kontraŭ la politik'o de la reg'ist'ar'o rilat'e la nun'a'n ekonomi'a'n situaci'o'n, kaj kontraŭ bank'estr'o'j kaj spekul'ant'o'j, kiu'j'n ili kred'as kulp'a'j pri la kriz'o.

Reprezent'iĝ'is ĉe la manifestaci'o preskaŭ ĉiu'j meti'o'j, profesi'o'j kaj sindikat'o'j en la land'o. Part'o'pren'is labor'ist'o'j, kiu'j perd'is, aŭ risk'as perd'i, si'a'j'n posten'o'j'n pro la problem'o'j de grav'a'j industri'o'j, kiel la Dell-komput'il'a aŭ la Waterford-kristal'a. Ĉe'est'is lern'ej'an'o'j, fajr'o'brigad'an'o'j, ŝtat'a'j funkci'ul'o'j, pur'ig'ist'o'j ... ankaŭ polic'an'o'j kaj arme'an'o'j, kvankam membr'o'j de sekur'ec'a'j kaj defend'a'j serv'o'j ne kutim'as part'o'pren'i politik'a'j'n manifestaci'o'j'n.

Konservativ'a kaj katolik'a

Vid'iĝ'is ankaŭ pli aĝ'a'j an'o'j de la komun'ism'a parti'o, port'ant'a'j ruĝ'a'j'n flag'o'j'n kun la simbol'o de martel'o kaj serp'o, malgraŭ tio, ke en tiu ĉi tradici'e konservativ'a kaj katolik'a land'o ekstrem'a'j parti'o'j neniam fort'is. Sam'temp'e, ali'a'j port'is afiŝ'o'j'n kun deviz'o'j „Romp'u la lig'o'n kun kapital'ism'o”, „For la reg'ist'ar'o”, „Pun'u la bank'estr'o'j'n”, „Pliŝarĝu riĉ'ul'o'j'n, ne labor'ist'o'j'n”.

Ne nur en tiu ĉi okaz'o, sed ankaŭ ĉe antaŭ'a'j amas'a'j manifestaci'o'j protest'is pensi'ul'o'j, student'o'j, sen'labor'ul'o'j, fleg'ist'o'j kaj instru'ist'o'j. Inter ĉiu'j klas'o'j kaj grup'o'j evident'is koler'o kaj tim'o. Tamen, ĝis nun, neni'u el tiu'j, kiu'j miliard'op'e pri'fraŭd'is la naci'o'n, est'as akuz'it'a aŭ pun'it'a. Tial la antaŭ'e popular'a koalici'a reg'ist'ar'o pli kaj pli perd'as la apog'o'n kaj simpati'o'n de voĉ'don'int'o'j.

Iom tro'ig'e koment'is kelk'a'j ĵurnal'ist'o'j, ke nun la sol'a diferenc'o inter Irlando kaj la bankrot'a Islando konsist'as el unu liter'o.

Kiam nask'iĝ'os vir'in'a'j rajt'o'j?

Post 13-jar'a inter'etn'a milit'o, en kiu mort'is cent'mil'o'j da hom'o'j, ek'pens'is burund'an'o'j, ke ven'os trankvil'o. Tamen, dum ĉes'is la „milit'a” milit'o, komenc'iĝ'is milit'o pri hom'a'j rajt'o'j, kiu implic'as la evolu'o'n de tiu ĉi mond'o'part'o.

En apart'e mal'avantaĝ'a situaci'o trov'as si'n vir'in'o'j. Ebl'e pro tradici'o, kiu potenc'ig'as vir'o'j'n, edz'in'o'j, kiu'j nask'as knab'in'o'j'n, est'as iu'foj'e tortur'at'a'j aŭ eĉ murd'at'a'j de si'a'j edz'o'j.

Ekzempl'e antaŭ ne'long'e tial mort'is Mélanie Inakanyana kaj Béatrice Niyondavyi. La okaz'o'j memor'ig'as pri Franc'in'e Nijimbere, jun'a vir'in'o, al kiu ŝi'a edz'o for'tranĉ'is la brak'o'j'n kiel pun'o, ke ŝi nask'is nur knab'in'o'j'n. Tiu ĉi vir'in'o est'as unu el mal'mult'a'j, kiu'j plend'is: la edz'o est'is en'prizon'ig'it'a.

Vilaĝ'o'j

Precip'e en vilaĝ'o'j atenc'o'j tia'j rest'as kaŝ'it'a'j antaŭ lok'a'j administr'ant'o'j, part'e pro tim'o kaj part'e pro tio, ke burundaj kutim'o'j mal'permes'as al vir'in'o'j plend'i kontraŭ si'a'j edz'o'j. Pro tio est'as mort'ig'it'a'j mult'a'j beb'in'o'j.

Ali'flank'e, pro la sam'a'j kutim'o'j, knab'o'j est'as bon'e protekt'at'a'j. Ili est'as mal'sam'e eduk'at'a'j, ol knab'in'o'j: knab'o'j lern'as, kiel uz'i arm'il'o'j'n, pri'zorg'i best'o'j'n kaj konstru'i dom'o'j'n; knab'in'o'j lern'as, kiel bala'i, lav'i vest'aĵ'o'j'n, kuir'i kaj pri'zorg'i infan'o'j'n. Senknabaj famili'o'j mal'aper'as, ĉar iu'j edz'o'j for'las'as edz'in'o'j'n, kiu'j ne nask'as knab'o'j'n, por serĉ'i ali'a'n vir'in'o'n, kiu don'os sopir'at'a'n fil'o'n.

Bo'famili'o

Pli ol 90 % da burund'an'o'j viv'as de ter'kultiv'ad'o, la ter'o est'as ili'a sol'a „kapital'o”. Knab'in'o'j tamen ne rajt'as hered'i la hav'aĵ'o'n de si'a'j ge'patr'o'j, kaj do la ter'o est'as nur por knab'o'j, kiu'j rest'as apud la ge'patr'o'j ĝis la mort'o. Knab'in'o'j ne long'e rest'as kun si'a'j ge'patr'o'j pro edz'in'iĝ'o: ili ricev'as ne de si'a propr'a famili'o, sed de la bo'famili'o.

Mult'o est'as far'it'a por kompren'ig'i al vir'o'j, ke edz'in'o'j ne respond'ec'as pri la seks'o de si'a'j id'o'j. Oni dir'as, ke vir'in'o est'as kvazaŭ ter'o, kaj vir'o kvazaŭ kultiv'ist'o: oni do rikolt'as, kio'n oni sem'is. La reg'ist'ar'o kaj ali'a'j instanc'o'j klopod'as klar'ig'i al vir'o'j, ke ankaŭ ili respond'ec'as pri la seks'o de la beb'o, sed en land'o, kie ĉirkaŭ 90 % de la popol'o sci'pov'as nek leg'i, nek skrib'i, ne ebl'as optimism'i pri la rezult'o'j.

Kia lingv'a ekologi'o por daŭr'i'pov'a evolu'o?

Sen'dub'e la amerik'a kontinent'o est'as grand'a lingv'a mozaik'o kaj tial mult'a'j pri'lingv'a'j fak'ul'o'j si'n demand'as kiel administr'i tiu'n ĉi mult'lingv'ism'o'n. Kia'j'n kriteri'o'j'n sekv'i por garanti'i konserv'ad'o'n de la amerik'a lingv'a ekologi'o en'e de integr'iĝ'int'a spac'o? Kaj konsekvenc'e, al kia'spec'a integr'iĝ'o ni dev'as al'iĝ'i: ĉu al inkluziv'a aŭ eksklud'a? Oni dev'as sci'i, ĉu ni'a'okaz'e plur'lingv'ism'o konsist'ig'as faktor'o'n evolu'pov'a'n aŭ retro'ir'a'n.

La fakt'o est'as, ke mult'a'j fak'ul'o'j daŭr'e esplor'as kaj verk'as pri tiu ĉi tem'o kun la cel'o konsci'ig'i la civit'an'ar'o'n pri la real'a lingv'a mal'ekvilibr'o, kiu damaĝ'as la lingv'a'n ekologi'o'n de tiom vast'a region'o.

Tiu'rilat'e oni dev'as atent'i, ke „lingv'o akompan'as imperi'o'n” laŭ la esprim'o de Antonio de Nebrija [antónjo de nebriĥa], aŭtor'o de la unu'a gramatik'o de la kastilia lingv'o en si'a'j dediĉ'a'j not'o'j al la Katolik'a'j Ge'reĝ'o'j en la jar'o 1492. Por grand'a part'o de Amerik'o, kies integr'iĝ'o al la okcident'a mond'o tiam komenc'iĝ'is, tiu fraz'o est'as lig'it'a al la en'romp'o de la kastilia lingv'o, kiu kaŭz'is la unu'a'n grand'a'n skism'o'n en ili'a'j'n hejm'o'j'n. Ankaŭ la lingv'o'j angl'a, franc'a kaj portugal'a, kiu'j akompan'is si'a'j'n respektiv'a'j'n imperi'o'j'n, produkt'is ali'a'j'n skism'o'j'n en la region'o'j, kie ili al'trud'iĝ'is.

Nun'temp'e tiu'j kvar lingv'o'j, klasifik'it'a'j inter la plej parol'at'a'j en la mond'o, aparten'as al politik'a'j instituci'o'j fort'e struktur'it'a'j kaj konsist'ig'as oficial'a'j'n lingv'o'j'n en inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j. Aprior'e, ne ekzist'us kial'o por pri'dub'ig'i kvar'lingv'a'n projekt'o'n de kontinent'a integr'iĝ'o, tamen, ĉu tiu'j lingv'o'j per si mem spegul'as la kultur'a'n kaj lingv'a'n profil'o'n de Amerik'o?

La real'o est'as, ke oni apenaŭ hav'as proksim'um'a'n sci'o'n pri la nombr'o de lingv'o'j ankoraŭ parol'at'a'j en la kontinent'o. Aktual'a'j raport'o'j kalkul'as, ke est'as proksim'um'e 1500 aŭ 2000 lingv'o'j, klas'ig'it'a'j en 20 lingv'ist'ik'a'j'n famili'o'j'n, kiu'j prezent'as riĉ'a'n genetik'a'n kaj tip'ologi'a'n divers'ec'o'n kaj est'as uz'at'a'j en la jen'a'j region'o'j: Nord-Amerik'o (de Alasko ĝis centr'a Meksiko), Mez-Amerik'o (inter centr'a Meksiko kaj Nikaragvo), Karibio kaj Sud-Amerik'o.

La situaci'o de la lingv'o'j en la tri menci'it'a'j geografi'a'j region'o'j prezent'as trajt'o'j'n klar'e diferenc'a'j'n, kiu'j inkluziv'as, jen danĝer'o'n pri evident'a mal'aper'o, jen subit'a'n kresk'o'n. Oni pov'as tamen dir'i, ke la pli'mult'o de la indi'an'a'j lingv'o'j, fort'e mark'it'a'j de la stigmat'o de long'a koloni'ad'o, trov'as si'n redukt'it'a'j ĝis la kategori'o de minoritat'a'j lingv'o'j, kondamn'it'a'j al soci'a periferi'o de ties parol'ant'o'j, diskriminaci'at'a'j, aŭ en plej bon'a'j okaz'o'j, trans'form'it'a'j en ekzotik'aĵ'o'j'n, for'a'j'n eĥ'o'j'n de pas'int'ec'o konker'it'a kaj venk'it'a.

Iom da histori'o kaj iom da fizik'o

Baz'o'pilk'o est'as tre popular'a en Uson'o, sed ĝi est'as lud'at'a en mult'a'j land'o'j. „Besuboru” jam prosper'is dum ĉirkaŭ jar'cent'o en Japani'o kaj la „hom'u ran” est'as tiom part'o de la japan'a kultur'o, kiom sumo-lukt'ad'o, kabuk'o kaj suŝi'o. Baz'o'pilk'o est'as ankaŭ tre popular'a en la pacifik-rand'a'j orient-azi'a'j land'o'j, en Kanado kaj en Kubo, Domingo kaj la karib'a region'o.

Sen'de'pend'a instituci'o

Baz'o'pilk'o, kiel Uson'o mem, evolu'is el brit'a antaŭ'aĵ'o en unik'a'n kaj sen'de'pend'a'n instituci'o'n. La origin'o de baz'o'pilk'o ven'is de ne'formal'a form'o de la angl'a sport'o kriket'o nom'at'a „rond'kur'o”, kiu est'is lud'at'a en la nord-amerik'a'j koloni'o'j jam en la mez'o de la 18a jar'cent'o. La lud'o jam est'is nom'at'a „baz'o'pilk'o” en libr'o por infan'o'j en 1744.

Uson'an'o'j ek'lud'is baz'o'pilk'o'n per ne'formal'a'j lud'ant'ar'o'j, uz'ant'e lok'a'j'n regul'o'j'n, en la fru'a 19a jar'cent'o. Dum la 1860aj jar'o'j la sport'o, sen'rival'a je popular'ec'o, jam est'is vort'pentr'it'a kiel la „naci'a distr'aĵ'o” de Uson'o.

Alexander Joy Cartwright [Aleksander Ĝoj Kartrajt] (1820–1892) el Nov-Jork'o invent'is la modern'a'n baz'o'pilk'a'n kamp'o'n en 1845. Li kaj la an'o'j de li'a Nov'jork'a Knikerboka Baz'o'pilk'a Klub'o el'pens'is la unu'a'j'n regul'ar'o'j'n por la modern'a lud'o de baz'o'pilk'o.

La unu'a registr'it'a baz'o'pilk'a lud'o okaz'is en 1846, kiam ĉi tiu lud'ant'ar'o mal'gajn'is kontraŭ la Nov'jork'a Naŭ'op'a Baz'o'pilk'a Klub'o. La lud'o okaz'is ĉe Elsian Fields en Hoboken, Nov-Ĵerzej'o. En 1858 la Naci'a Asoci'o de Lud'ant'o'j de Baz'o'pilk'o form'iĝ'is. En 1869 la Cincinatiaj Ruĝ-Ŝtrump'o'j far'iĝ'is la unu'a mal'kaŝ'e salajr'at'a baz'o'pilk'a lud'ant'ar'o. En 1871 la unu'a profesi'a baz'o'pilk'a lig'o, la Naci'a Asoci'o de Profesi'a'j Baz'o'pilk'a'j Lud'ant'o'j, establ'iĝ'is. En 1876 la unu'a ĉef'a lig'o, la Naci'a Lig'o, form'iĝ'is. En 1878 Frederick Winthrop Thayer [Fredrik Ŭintrop Tejer] de Masaĉusec'o, kapitan'o de la baz'o'pilk'a klub'o de Universitat'o Harvard, ricev'is patent'o'n por baz'o'pilk'a kapt'ant'o-mask'o. En 1884 la unu'a Baz'o'pilk'a Mond-Seri'o est'is lud'at'a.

Iom da fizik'o

La ĵet'ant'o star'as mal'pli ol 20 metr'o'j'n for de la bat'ant'o kaj ĵet'as la pilk'o'n je rapid'o de proksim'um'e 40 metr'o'j en sekund'o. Dum si'a flug'o la pilk'o fal'as el si'a „rekt-lini'a” voj'o je proksim'um'e 1,2 metr'o'j. Al'don'e, pro la kudr'aĵ'o'j sur la pilk'o est'as konsider'ind'a aer-tumult'em'o, kiu tuŝ'as ĝi'n kaj ŝanĝ'as ĝi'a'n voj'o'n kaj vertikal'e kaj horizontal'e. Por pli'grand'ig'i ĉi tiu'n efik'o'n la ĵet'ant'o oft'e al'don'as ekstr'a'n turn'iĝ'o'n al la pilk'o. La pilk'o do kutim'e far'as proksim'um'e 20 rotaci'o'j'n dum si'a voj'o. Pro tio la pilk'o pov'as mov'iĝ'i ĝis 44 centi'metr'o'j'n horizontal'e el si'a „rekt-lini'a” voj'o. Kaj la pilk'o far'as la pli'mult'o'n de si'a horizontal'a mov'iĝ'o dum la last'a kvar'on'o de la voj'o! Oni ankaŭ konsider'u, ke la pilk'o bezon'as mal'pli da temp'o por tra'ir'i tiu'n kvar'on'a'n voj'o'n (proksim'um'e 1/6 da sekund'o) ol la bat'ant'o bezon'as por antaŭ'e'n-sving'i la bat'il'o'n (proksim'um'e 1/5 da sekund'o). La bat'ant'o do dev'as komenc'i si'a'n antaŭ'e'n-sving'o'n antaŭ ol la pilk'o komenc'as montr'i mult'a'n horizontal'a'n mov'iĝ'o'n.

Se la bat'ant'o mis'taks'as la rapid'o'n de la pilk'o, li'a antaŭ'e'n-sving'o est'os aŭ tro fru'a aŭ tro mal'fru'a. Kaj se li mis'juĝ'as la alt'o'n de la pilk'o, li'a antaŭ'e'n-sving'o est'os aŭ tro alt'a aŭ tro mal'alt'a. Pro tio la bat'ad'o de baz'o'pilk'a pilk'o per la bat'il'o far'e de la bat'ant'o est'as tiel mal'facil'eg'a!

Unu el la plej bon'a'j bat'ant'o'j iam est'is Ted Williams. Pri la bat'ad'o de baz'o'pilk'a pilk'o li dir'is: „La bat'ad'o est'as 50-el'cent'e super la ŝultr'o'j.” Kaj Yogi Berra, unu el la plej amuz'a'j lud'ant'o'j iam dir'is, „90 % de la baz'o'pilk'a lud'o est'as mens'a'j kaj la ali'a du'on'o est'as fizik'a!” Nepr'e ambaŭ prav'is!

Vilaĝ'o por mal'dung'it'o'j

La 31an de decembr'o 2008 labor'ist'a'j sindikat'o'j kaj civit'an'a'j grup'o'j mal'ferm'is tiel nom'at'a'n „Jar'ŝanĝ'a'n vilaĝ'o'n por mal'dung'it'o'j” en la centr'o de Tokio. Ili cel'is help'i sen'hejm'a'j'n mal'dung'it'o'j'n ĝis la 5a de januar'o, kiam municip'a'j ofic'ej'o'j ek'funkci'os post la nov'jar'a'j feri'o'j.

La 1an de januar'o 223 hom'o'j dorm'is en tend'o'j prepar'it'a'j de la organiz'ant'o'j. La 2an la nombr'o pli'grand'iĝ'is ĝis 270 kaj ek'mank'is tend'o'j. Interes'iĝ'is ĵurnal'o'j kaj televid'o pri la vilaĝ'o, ĉar mult'a'j japan'o'j sent'is, ke la sam'a sen'labor'ec'o kaj sen'hejm'ec'o pov'us ankaŭ ili'n traf'i.

Sam'temp'e ĉef'ministr'o As'o, jam mal'popular'a, tim'is, ke la afer'o pov'as sufok'i li'a'n kabinet'o'n. Li decid'is dispon'ig'i reg'ist'ar'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n kaj najbar'a'j'n element'a'j'n lern'ej'o'j'n kiel provizor'a'j'n loĝ'ej'o'j'n. Ĝis la 5a de januar'o loĝ'is en la vilaĝ'o 499 hom'o'j. Tie ili ricev'is manĝ'aĵ'o'n kaj konsil'o'n pri est'ont'a labor'o aŭ loĝ'ej'o. Help'is ili'n 1692 hom'o'j kaj kolekt'iĝ'is pli ol 24 milion'o'j da en'o'j.

Aŭtomobil'kompani'o

Laŭ januar'a enket'o, inter oktobr'o kaj mart'o 124 802 labor'ist'o'j est'os perd'int'a'j si'a'n labor'o'n. Tiu cifer'o 1,5-obl'e pli grand'as ol prognoz'it'a 80 512. Plej mult'a'j'n mal'dung'it'o'j'n (20 113) hav'as la guberni'o Aiĉi, kie prosper'is la aŭtomobil'kompani'o Toyota.

Ĝis la 1990aj jar'o'j neniu'j japan'o'j tim'is mal'dung'o'n: ili labor'is ĉe unu kompani'o ĝis emerit'iĝ'o. En la last'a du'on'o de la 1990aj jar'o'j la situaci'o ŝanĝ'iĝ'is. Japan'a kapital'ist'ar'o prov'is post'viv'i en la tut'mond'iĝ'o de komerc'o, tial ĝi bezon'is laŭ'okaz'a'j'n labor'ist'o'j'n, kiu'j'n ĝi pov'os facil'e dung'i kaj mal'dung'i laŭ la ritm'o'j de la ekonomi'o.

La reg'ist'ar'o akcept'is la situaci'o'n kaj mild'ig'is la regul'ar'o'n pri labor'o. Tia'manier'e kompani'o'j anstataŭ'is regul'a'j'n labor'ist'o'j'n per laŭ'okaz'a'j dung'it'o'j send'it'a'j de labor'per'a'j organiz'aĵ'o'j.

Avert'o

Nur la Japan'a Komun'ist'a Parti'o kontraŭ'is la nov'a'n sistem'o'n, antaŭ'vid'ant'e la eventual'a'n mizer'a'n situaci'o'n de labor'ist'o'j. Ali'a'j politik'a'j parti'o'j aprob'is. La reg'ist'ar'o neglekt'is la avert'o'n de la Komun'ist'a Parti'o kaj far'is neni'o'n por evit'ig'i eventual'a'j'n amas'mal'dung'o'j'n.

La mal'dung'it'o'j ne est'as asekur'it'a'j, ĉar ili labor'is mal'long'e en unu kompani'o post la ali'a. Ili est'as eg'e mal'mult'e pag'at'a'j kompar'e kun regul'a'j labor'ist'o'j, kvankam ili far'as preskaŭ la sam'a'n labor'o'n. Kiam ili perd'as labor'o'n, ili dev'as for'las'i ĉambr'o'n lu'it'a'n de la kompani'o. Kiam ili ne hav'as loĝ'ej'o'n, ili ne pov'as serĉ'i ali'a'n labor'o'n, ĉar kompani'o'j ne vol'as dung'i sen'hejm'ul'o'j'n. Ili ne pov'as pet'i subvenci'o'n de la reg'ist'ar'o, ĉar ili ne hav'as konstant'a'n adres'o'n. Tia'manier'e nask'iĝ'is mult'a'j sen'hejm'a'j mal'dung'it'o'j, kiu'j amas'iĝ'is en la tokia jar'ŝanĝ'a vilaĝ'o.

Prosper'o

Terur'a est'as la uson'stil'a labor'sistem'o. Ekzempl'e, Toyota kaj Canon mult'e profit'is de la mal'alt'a'j salajr'o'j de diligent'a'j labor'ist'o'j en temp'o de prosper'o; sed, kiam fal'is la ekonomi'o, ili tuj mal'dung'is la labor'ist'o'j'n. La kompani'o'j tamen kaŝ'as sufiĉ'e da profit'o kaj eĉ plu distribu'as ĝi'n al akci'ul'o'j.

Per tiu grand'a kaŝ'it'a profit'o ili pov'us plu dung'ad'i labor'ist'o'j'n. Tamen la kapital'ist'ar'o forges'as, ke labor'ist'o'j est'as ankaŭ konsum'ant'o'j. Kiam sen'labor'a, kiu aĉet'os aŭtomobil'o'j'n kaj fot'il'o'j'n? Mal'dung'i labor'ist'o'j'n kaj mal'trankvil'ig'i popol'an'o'j'n signif'as mal'prosper'ig'i kompani'o'j'n. Ili baldaŭ konsci'os si'a'n stult'ec'o'n kaj ricev'os la venĝ'o'n de la labor'ist'o'j, kiu'j'n ili mal'estim'e trakt'is kaj mal'dung'is.

Help'u Afgani'o'n!

Sep jar'o'j'n post la invad'o de Afgani'o Uson'o kaj NATO (Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o) send'as pli'a'j'n soldat'o'j'n al la turment'at'a land'o. Ŝajn'as, ke la alianc'an'o'j ankoraŭ ne kompren'as aŭ ne vol'as kompren'i, ke okupaci'a'j trup'o'j (sol'a'j) ne kapabl'os solv'i la problem'o'j'n de la land'o. Jam mult'a'j'n miliard'o'j'n kost'is tiu „misi'o”, sed kun kia rezult'o? Afgani'o, laŭ kon'at'a afgan'a ĵurnal'ist'o, hodiaŭ est'as dis'split'it'a land'o reg'at'a de du fundament'ist'a'j kaj kontraŭ'demokrati'a'j grup'o'j. Unu grup'o'n sub'ten'as la inter'naci'a soci'o, la ali'a'n ĝi kontraŭ'batal'as. La mal'amik'o'j de la (okcident'a) alianc'o, taliboj kaj ali'a'j ribel'ul'o'j, inter'temp'e el'kresk'is al region'a potenc'o ambaŭ'flank'e de la afgan'a-pakistana lim'o. Ili financ'as si'n per kultiv'ad'o de papav'o'j kaj vend'ad'o de opi'o, pov'ant'e tia'manier'e daŭr'e aĉet'i modern'a'j'n iranajn, rus'a'j'n aŭ ĉin'a'j'n arm'il'o'j'n, per kiu'j ili milit'as kontraŭ NATO kaj ĝi'a'j alianc'an'o'j.

Erar'o'j, erar'o'j

Kaj la okcident'o kaj Afgani'o mem far'is mult'a'j'n erar'o'j'n. La inter'naci'a soci'o ne kompren'is la komplik'a'n situaci'o'n en la land'o. Ni memor'u, kial oni antaŭ sep jar'o'j invad'is ĝi'n: por persekut'i Osama Bi'n Lad'e'n, kiu'n Uson'o kulp'ig'is pro la barbar'a atenc'o kontraŭ la ĝemel'a'j tur'o'j en Nov'jork'o, kaj por for'pel'i el la land'o teror'ist'a'j'n talibojn. La frenez'a'n barb'ul'o'n ĝis hodiaŭ oni ne kapt'is, sed tio jam ne grav'as, ĉar li iĝ'is sen'signif'a figur'o: li'a teror'ist'a organiz'aĵ'o Al'kaid'o ne plu de'pend'as de li, sed ag'ad'as far'e de mult'a'j pli-mal'pli mem'star'a'j grup'o'j en mult'a'j land'o'j. La talibojn komenc'e oni sukces'is re'pel'i, sed iom post iom ili re'fort'iĝ'is precip'e en la sud'o, tiel ke post'e la okupaci'a'j trup'o'j pli kaj pli kruel'e bombard'is tiu'n land'o'part'o'n. Ju pli da civil'ul'o'j iĝ'as viktim'o'j de tiu'j atak'o'j, des pli la taliboj gajn'as sub'ten'o'n en la popol'o. Jen nur kelk'a'j bon'e dokument'it'a'j ekzempl'o'j el la pas'int'a jar'o: per uson'a atak'o en juli'o 2008 mort'is 47 gast'o'j de nupt'o'fest'o; en aŭgust'o dum funebr'a ceremoni'o pli ol 90 hom'o'j; en novembr'o de'nov'e ekster'land'a'j soldat'o'j mort'ig'is 43 hom'o'j'n dum nupt'o'fest'o. Ĉu est'as mir'ig'e, ke per tia'j masakr'o'j la taliboj de'nov'e est'as fort'ig'at'a'j kaj sub'ten'at'a'j de la popol'o?

Korupt'a reg'ist'ar'o

Kaj la afgan'a reg'ist'ar'o sub prezid'ant'o Hamid Karzai? Ĝi ne kapabl'as ver'e reg'ad'i, ĉar preskaŭ ĉiu'j ministr'o'j est'as korupt'a'j. Tuj kiam al'ven'is help'mon'o, ili en'kas'ig'is ĝi'n por si mem kaj si'a'j famili'an'o'j, ja ne sci'ant'e, kiom long'e ili rest'os en si'a'j ofic'o'j. El la miliard'o'j, kiu'j'n ni (jes, vi kaj mi, per ni'a impost'mon'o) pag'is al Afgani'o por re'konstru'ad'o, preskaŭ neni'o al'ven'is ĉe la hom'o'j en la vilaĝ'o'j. En la reg'ist'ar'o trov'iĝ'as precip'e islam'a'j fundament'ist'o'j kaj „milit'ĉef'o'j”, kiel en la politik'a ĵargon'o oni nom'as la estr'o'j'n de milic'o'j kaj trup'o'j. Tiu reg'ist'ar'o, laŭ la menci'it'a ĵurnal'ist'o, far'iĝ'is „politik'a-religi'a aristokrati'o, en kiu milit'krim'ul'o'j dikt'as la regul'o'j'n, korupt'a'j burokrat'o'j kaj mula'o'j, kiu'j ag'ad'as simil'e aŭ sam'e kiel taliboj”.

NATO nun ja kompren'is, ke milit'ag'o'j sol'a'j ne pov'as solv'i la problem'o'j'n, sed ke oni dev'as pli'fort'ig'i civil'a'n re'konstru'ad'o'n, don'i lern'ej'o'j'n anstataŭ bomb'o'j'n. Tamen, est'as klar'e, ke ĝi ne simpl'e pov'as re'tir'i ĉiu'j'n soldat'o'j'n, sed neces'as antaŭ'e pli'fort'ig'i la afgan'a'j'n sekur'fort'o'j'n. Afgan'a soldat'o gajn'as 200 dolar'o'j'n monat'e, talibo ĝis 400 dolar'o'j'n, german'a soldat'o en Afgani'o krom la salajr'o'j'n ricev'as ĉ. 4000 dolar'o'j'n al'don'e por deĵor'ad'o ekster'land'a! Afgan'a'j arme'an'o'j dev'us ricev'i almenaŭ mult'e pli ol taliboj, se ver'e oni vol'as hav'i taŭg'a'n naci'a'n arme'o'n. Nur fort'a propr'a arme'o hav'as ŝanc'o'n venk'i la talibajn milit'ist'o'j'n, kiu'j ne plu pov'us propagand'i, ke ekster'land'a'j soldat'o'j prav'ig'as sankt'a'n milit'o'n. Neces'as ankaŭ parol'i kun la moder'a'j taliboj por ating'i batal'halt'o'n kaj fin'e ebl'e pac'o'n. Kaj neces'as fort'a'j afgan'a'j trup'o'j, kiu'j pov'os detru'i la papav'o-agr'o'j'n. Oni dev'as re'konstru'i la ekonomi'o'n tiel, ke hom'o'j hav'as labor'o'n en si'a'j hejm'lok'o'j kaj pov'as nutr'i si'a'j'n famili'o'j'n. Tio est'us ver'a help'o por Afgani'o.

Re'tir'iĝ'u!

Plej grav'e est'us, ke NATO prezent'u temp'o'plan'o'n por re'tir'iĝ'i el Afgani'o. Ĝi dev'as indik'i dat'o'n, je kiu ĝi definitiv'e for'las'os la turment'at'a'n land'o'n. Tio don'us al la hom'o'j cert'ec'o'n, ke fin'iĝ'os la okupaci'o. Kaj ili ne plu kred'os la propagand'o'n de taliboj. Sen tia plan'o probabl'e la milit'o en Afgani'o ne nur daŭr'os, sed pov'us etend'iĝ'i al la tut'a region'o inkluziv'e de Pakistano. Tio est'us fiask'a mal'venk'o de la inter'naci'a soci'o.

Ĉu kompost'erar'o?

En la en'konduk'o de la februar'a numer'o Stefan Maul skrib'is: „En mal'grand'a'j trink'ej'o'j kaj en grand'a'j fest'o'tend'o'j oni de'nov'e rajt'as fum'ad'i laŭ'plaĉ'e.” Mi supoz'as, ke for'fal'is part'o, kaj ke la komplet'a fraz'o est'is: „En mal'grand'a'j trink'ej'o'j kaj en grand'a'j fest'o'tend'o'j oni de'nov'e rajt'as fum'ad'i kaj ĝen'ad'i la ali'a'j'n ĉe'est'ant'o'j'n laŭ'plaĉ'e”, ĉu ne?

Nov'a leĝ'o pri mal'nov'a reĝim'o

Komenc'e de 2009 aprob'is la alban'a parlament'o leĝ'o'n, kiu mal'ferm'as dosier'o'j'n el la komun'ist'a period'o inter 1944 kaj 1990. La t.n. lustracio-leĝ'o¹ antaŭ'vid'as la el'posten'ig'o'n de funkci'ul'o'j, inkluziv'e de polic'an'o'j kaj parlament'an'o'j, kiu'j dum tiu ĉi period'o iel kun'labor'is kun la sekret'a polic'o.

La leĝ'o est'is propon'it'a jam en 1995, sed fort'e kontraŭ'is ĝi'n mal'dekstr'ul'o'j kaj plur'a'j inter'naci'a'j instanc'o'j. En 1997 la tiam'a social'ist'a reg'ist'ar'o kre'is komision'o'n pri la „pur'ec'o de politik'a'j figur'o'j”, por ke ne plu en'ir'u la parlament'o'n aŭ ŝtat'a'n administraci'o'n eks'a'j aktiv'ul'o'j en la komun'ism'a reĝim'o. Malgraŭ tio, tamen, rest'as en grav'a'j pozici'o'j prokurator'o'j, juĝ'ist'o'j kaj ali'a'j alt'rang'ul'o'j el la antaŭ'a epok'o.

Balot'o'j

Ekzempl'e, kvar'op'o tia konsist'ig'as la konstituci'a'n tribunal'o'n, dum ali'a'j prezid'as politik'a'j'n parti'o'j'n kaj estr'as privat'a'j'n televid'o-kompani'o'j'n. Tial, dum la balot'o'j en 2005, demokrat'o'j promes'is per la lustracio-leĝ'o mal'permes'i al eks'a'j komun'ism'a'j krim'ul'o'j en'posten'iĝ'i en alt'a'j ŝtat'a'j instituci'o'j, inkluziv'e de la parlament'o.

Ĝis ĉi-januar'e mal'dekstr'a'j parti'o'j sukces'e blok'is la propon'o'n. Ili argument'is, sub'ten'at'a'j ekzempl'e de la ĉeĥ'a reg'ist'ar'o kaj la ambasad'o'j de Uson'o, Briti'o kaj Dani'o, ke la reg'ist'ar'o pov'us mis'uz'i la leĝ'o'n por el'sark'i si'a'j'n politik'a'j'n mal'amik'o'j'n. Kontrast'e tiu'j, kiu'j sufer'is sub la komun'ism'a diktatur'o, bon'ven'ig'is la nov'a'n leĝ'o'n.

1. En la period'o post la fal'o de la divers'a'j eŭrop'a'j komun'ism'a'j ŝtat'o'j inter 1989 kaj 1991, la termin'o est'is uz'at'a en la politik'o, kiu lim'ig'is la part'o'pren'o'n de si'a'temp'a'j komun'ist'o'j, kaj precip'e de inform'int'o'j de la komun'ist'a sekret'a polic'o, en la post'a'j reg'ist'ar'o'j aŭ eĉ en civil'a'j posten'o'j. En la modern'a epok'o „lustracio” do prunt'is la signif'o'n „intensiv'e pur'ig'i” de la latin'a histori'a sent'o kaj aplik'is ĝi'n al la procedur'o en kiu ŝtat'o trakt'is si'a'j'n iam'a'j'n romp'o'j'n de hom'a'j rajt'o'j aŭ okaz'int'a'j'n mal'just'aĵ'o'j'n.

Ekonomi'o ŝrump'as, sed kompani'o'j prosper'as

Pro la ekonomi'a regres'o, la merkat'o mal'varm'iĝ'as. Aŭtomobil'o'j tut'e ne vend'iĝ'as, kaj mult'a'j labor'ist'o'j est'as mal'dung'it'a'j. Grand'a'j vend'ej'o'j sufer'as pro mal'bon'a vend'ad'o, kaj ili serĉ'as divers'a'j'n rimed'o'j'n por plu'viv'i.

Laŭ la ĵurnal'o Asahi de la 21a de februar'o 2009, al la demand'o „ĉu vi aĉet'is mult'e'kost'aĵ'o'n last'a'temp'e?”, 65 % de la enket'it'a'j 10 521 hom'o'j respond'is „ne”. La kial'o'j est'is „ne est'as aĵ'o'j, kiu'j'n mi vol'as aĉet'i” (3225), „mi ne vol'as el'spez'i mon'o'n” (1716), „mi est'as mal'trankvil'a pro mi'a est'ont'ec'o” (966), „mi'a salajr'o mal'mult'iĝ'is” (467). 362 hom'o'j menci'is ali'a'j'n kial'o'j'n. Jam abund'as aĵ'o'j en la japan'a'j hejm'o'j. Pro la ekonomi'a regres'o, ili est'as pli si'n'gard'em'a'j kaj ten'as la mon'uj'o'n ferm'it'a.

Eĉ nun iu'j kompani'o'j profit'eg'as

UNIQLO (www.uniqlo.com) ofert'as ĉiu'tag'a'j'n vest'aĵ'o'j'n. Tiu ĉi kompani'o unu'a'n foj'o'n mal'ferm'is vend'ej'o'n en Hiroŝim'o en 1984. Ĝi prosper'as, ek'vend'int'e vest'aĵ'o'n el nov'a material'o nom'at'a heat-tech (kiu supoz'ebl'e signif'as varm-teknologi'o). Ĝi hav'as mult'a'j'n branĉ'o'j'n en'land'e kaj ankaŭ en Londono, Honkongo, Ŝanhajo kaj Seulo. Komenc'e de la jar'o 2009 UNIQLO prognoz'is profit'o'n de 620 miliard'o'j da en'o'j, sed last'a'temp'e ĝi ŝanĝ'is la prognoz'o'n pli alt'e'n al 627 miliard'o'j. La kompani'estr'o Janai Tadaŝi far'iĝ'is en 2008 la plej riĉ'a hom'o en Japani'o, posed'ant'e 570 miliard'o'j'n da en'o'j.

Japan'a McDonald’s last'a'n jar'o'n profit'is plej mult'e en si'a histori'o. Ĝi vend'is 100-en'a'n hamburger'o'n kaj 120-en'a'n kaf'o'n kaj al'tir'is mult'a'j'n klient'o'j'n. Nintendo, kiu vend'as elektron'ik'a'j'n lud'il'o'j'n tut'mond'e, ankaŭ profit'as mult'e.

Oni analiz'is la kial'o'j'n de la prosper'iĝ'o de tiu'j kompani'o'j. La ĉef'a kial'o est'as, ke ili de'pend'as de la en'land'a merkat'o. Mult'a'j japan'a'j industri'o'j de'pend'as de eksport'o, mult'e al Uson'o. Tial, kiam Uson'o tern'as, Japani'o mal'varm'um'as. Ĉi-foj'e Uson'o est'as serioz'e mal'san'a, do Japani'o est'as mort'ant'a. Tamen la supr'a'j kompani'o'j precip'e de'pend'as de japan'a'j konsum'ant'o'j, do la influ'o de ekster'land'a regres'o est'as mal'pli grand'a.

Ali'a kial'o est'as, ke japan'o'j serĉ'as pli mal'mult'e'kost'a'j'n kaj pli unik'a'j'n aĵ'o'j'n kaj rest'as hejm'e. La vest'aĵ'o'j, kiu'j'n UNIQLO vend'as, est'as nov'material'a'j, unik'a'j kaj mal'mult'e'kost'a'j. Hamburger'o'j'n kaj kaf'o'j'n de McDonald’s eĉ mal'riĉ'a'j hom'o'j pov'as aĉet'i, kaj en la mal'bon'a ekonomi'o eĉ pli da hom'o'j vol'as aĉet'i tia'j'n mal'mult'e'kost'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n. Ili em'as rest'i hejm'e; pro tio elektron'ik'a'j lud'il'o'j bon'e vend'iĝ'as kiel et'a'j distr'aĵ'o'j. Hom'o'j est'as hom'o'j. Eĉ en la ekonomi'a regres'o ili vol'as viv'i hom'ec'e, kaj por tio ili serĉ'as en la soci'o tio'n, kio kontent'ig'as ili'a'n mal'grand'a'n feliĉ'o'n.

Dom'o-domaĝ'o

Fiask'as la land'a loĝ'ad'o-politik'o en Burundo pro divers'a'j kial'o'j. Kulp'as inter'ali'e la kresk'o de la loĝ'ant'ar'o en la ĉef'urb'o, soci'politik'a'j kriz'o'j, la mal'alt'iĝ'o de la aĉet'pov'o de burund'an'o'j kaj la mank'o de bon'a politik'o pri loĝ'ad'o.

Pez'as la problem'o al salajr'ul'o'j, apart'e al ŝtat'funkci'ul'o'j. Tiu'j ne pov'as facil'e pag'i lu'kost'o'j'n kaj sam'temp'e lern'ej'o-kotiz'o'j'n, kaj oni ne forges'u manĝ'aĵ'o'j'n. Kiu'j bon'ŝanc'e posed'as et'a'j'n parcel'o'j'n, ne pov'as ili'n bon'e ekspluat'i pro kresk'ant'a viv'o'kost'o (pli ol 200 % inter 1990 kaj 2008).

Sen'de'pend'iĝ'o

Akir'i loĝ'ej'o'n facil'is dum kaj iom post la koloni'ism'a epok'o. Tamen, post sen'de'pend'iĝ'o, si'n'sekv'a'j reg'ist'ar'o'j neglekt'is konstru'i nov'a'j'n hejm'o'j'n. Antaŭ 1973 la ŝtat'o ne nur loĝ'ig'is ŝtat'funkci'ul'o'j'n kontraŭ et'a sum'o, sed ankaŭ bon'e ekip'is la dom'o'j'n. Post'e, tamen, alt'iĝ'is la kost'o'j por pri'zorg'i loĝ'ej'o'j'n tia'j'n, kaj la ŝtat'o perd'is interes'o'n.

Nun'temp'e alt'a'j kost'o'j kaj mal'alt'a'j salajr'o'j ebl'ig'as al nur mal'mult'a'j ŝtat'funkci'ul'o'j profit'i de tiel nom'at'a loĝ'ad'o-kredit'o por akir'i hejm'o'n. En 1990 81 % de la funkci'ul'o'j pet'is kredit'o'n tia'n; en 2008 nur 8 %.

Kultiv'ebl'a'j kamp'o'j

En 2007 la reg'ist'ar'o lanĉ'is nov'a'n iniciat'o'n: „loĝ'ad'o kaj urb'o”. Tiel ĝi cel'as dispon'ig'i ter'o'n por nov'a'j dom'o'j – en'tut'e 26 000 jar'e. Tamen oni protest'is, ke tiel mal'aper'os kultiv'ebl'a'j kamp'o'j. Kresk'os do mal'sat'o: pli bon'e, ebl'e, ripar'i kaj pli'bon'ig'i ekzist'ant'a'j'n loĝ'ej'o'j'n ol konstru'i nov'a'j'n.

Ceter'e not'ind'as, ke kelk'a'j ministr'o'j kaj parlament'an'o'j konstru'ig'as mult'e'kost'a'j'n dom'o'j'n pag'it'a'j'n per korupt'o kaj ŝtel'ad'o.

Laŭ la Universal'a Deklaraci'o de Hom'a'j Rajt'o'j „ĉiu hav'as rajt'o'n je viv'nivel'o adekvat'a por la san'o kaj bon'fart'o de si mem kaj de si'a famili'o, inkluziv'e de nutr'aĵ'o, vest'aĵ'o'j, loĝ'ej'o kaj medicin'a pri'zorg'o kaj neces'a'j soci'a'j serv'o'j”. Ŝajn'e ankoraŭ ne en Burundo.

Pununtoj politik'e pun'it'a'j

Sam'seks'em'o ne est'os pun'it'a en Burundo post decid'o en februar'o de la senat'o. Sam'temp'e la senat'an'o'j abol'is la mort'o'pun'o'n.

La tiel nom'at'a Integr'it'a Ofic'ej'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en Burundo bon'ven'ig'is la decid'o'n, kiu nul'ig'as propon'o'n aprob'it'a'n en novembr'o en la land'a asemble'o por pun'i sam'seks'a'j'n rilat'o'j'n. En leter'o la inter'naci'a organiz'aĵ'o al'vok'is al la senat'o respekt'i hom'a'j'n rajt'o'j'n kaj mal'akcept'i la asemble'a'n propon'o'n.

El 43 ĉe'est'ant'a'j senat'an'o'j, 36 voĉ'don'is kontraŭ la propon'o sub'ten'at'a i.a. de la ministr'o pri justic'o, kiu publik'e dir'is, ke sam'seks'em'ul'o'j merit'as mort'o'pun'o'n.

Rilat'o'j tabu'a'j

Burund'an'o'j hav'as divers'a'j'n opini'o'j'n pri sam'seks'em'o. Kelk'a'j dir'as, ke oni pun'u tia'j'n rilat'o'j'n, kiu'j est'as tabu'a'j en Burundo; ali'a'j, ke ili ne kompren'as, kial pun'i hom'o'j'n, kiu'j inter'konsent'as pri si'a seks'a kondut'o. Ili argument'as: „La reg'ist'ar'o ne inter'ven'u en ag'o'j, kiu'j ne ĝen'as ali'a'j'n hom'o'j'n. Se jes, ĝi pov'us mal'permes'i seks'a'j'n rilat'o'j'n inter hom'o'j de mal'sam'a'j seks'o'j.”

Not'ind'as, ke reprezent'ant'o'j de divers'a'j religi'o'j skrib'is al la prezid'ant'o, mem religi'em'a, kaj pet'is, ke sam'seks'em'ul'o'j est'u pun'it'a'j. Sam'seks'em'o, ili dir'as, pov'us vek'i la koler'o'n de Di'o. Ceter'e ankoraŭ ne est'as agnosk'it'a sam'seks'em'ul'a asoci'o en Burundo.

La decid'o de la senat'o est'os re'send'it'a al la deput'it'ar'o en la asemble'o. Se la asemble'an'o'j ne akcept'os la verdikt'o'n de la senat'o, la du ŝtat'organ'o'j star'ig'os komision'o'n por inter'konsent'i pri leĝ'ar'o fin'e aprob'ot'a de la prezid'ant'o.

Komun'ist'o'j sen komun'ec'o

Nepalo fin'fin'e far'iĝ'is respublik'o kun komun'ist'a reg'ist'ar'o. Reĝ'o Gyanendra for'las'is si'a'n palac'o'n en 2008 kaj nun loĝ'as en Nepalo kiel ordinar'a popol'an'o. Li'a fil'o for'las'is la land'o'n por ek'loĝ'i en Singapur'o.

Post la proklam'o pri la respublik'o nepal'an'o'j esper'is pri pli bon'a'j temp'o'j, sed ne mult'o ŝanĝ'iĝ'is. Ekzempl'e, la reĝ'a palac'o far'iĝ'os part'e ministr'ej'o pri ekster'land'a'j afer'o'j kaj part'e muze'o, sed pri ĉi-last'a ankoraŭ atend'as nepal'an'o'j. Sam'e ankoraŭ posed'as la ribel'int'o'j si'a'j'n arm'il'o'j'n.

La reg'ist'ar'o konsist'as el membr'o'j de divers'a'j komun'ist'a'j parti'o'j nepalaj. Oni ne sci'as, kiom da komun'ist'a'j parti'o'j ekzist'as en la land'o. Ili fond'iĝ'is rezult'e de divers'a'j split'iĝ'o'j, post kiam dum la reĝ'a epok'o tiu aŭ ali'a parti'o est'is mal'permes'at'a.

Ĝeneral'a sekretari'o

Jen la parti'o'j inter'konsent'as kaj unu'iĝ'as, jen ili mal'konsent'as kaj de'nov'e dis'iĝ'as. Mult'a'j opini'as, ke la parti'o'j unu'iĝ'u, sed ĉiu parti'o taks'as si'n la ver'a komun'ist'a parti'o kaj rifuz'as ced'i al ali'a'j. Pri politik'a'j afer'o'j ili pli-mal'pli inter'konsent'as, sed ne pri tiu, kiu far'iĝ'os la ĝeneral'a sekretari'o de unu'iĝ'int'a parti'o.

Do malgraŭ tio, ke 60 % de la popol'o voĉ'don'is por la divers'a'j komun'ist'a'j parti'o'j, ili mal'bon'e reg'as kaj mal'komun'ist'e labor'as. Rest'as do la demand'o, ĉu iam la parti'o'j sukces'e kaj definitiv'e unu'iĝ'os.

Ceter'e mal'aprob'as la komun'ist'o'j'n la uson'a reg'ist'ar'o. Pli kaj pli inter'ven'as en nepala politik'o la ambasador'o'j de Uson'o kaj de Barato. Sed malgraŭ ĉio la nepala popol'o pli kaj pli favor'as komun'ist'o'j'n.

Yahoo! akuz'it'a

La juĝ'ej'o de Dendermonde en Belgi'o kondamn'is la uson'a'n Inter'ret-gigant'o'n Yahoo!. La ret'per'ant'o est'is akuz'it'a pro la rifuz'o kun'labor'i kun jur'a enket'o. La firma'o ricev'is unu'foj'a'n pun'o'n de 55 000 eŭr'o'j kaj ricev'os ĉiu'tag'e pli'a'n pun'o'n de 10 000 eŭr'o'j, se ĝi plu rifuz'as kun'labor'i. Yahoo! jam inform'is, ke ĝi ne akcept'as la kondamn'o'n, kaj plu'ŝov'os la kaz'o'n al arbitraci'a tribunal'o.

La polic'a'j instanc'o'j de Dendermonde est'is trov'int'a'j la spur'o'j'n de Inter'ret-krim'ul'o'j, kiu'j uz'is adres'o'j'n de Yahoo! por ek'sci'i financ'a'j'n don'it'aĵ'o'j'n de komput'il'uz'ant'o'j kaj tiel mal'plen'ig'i ili'a'j'n bank'kont'o'j'n. La polic'o pet'is de Yahoo! la Ip-numer'o'j'n, lig'it'a'j al tiu'j adres'o'j, por pov'i lok'i la krim'ul'o'j'n. La firma'o tamen respond'is, ke ĝi est'as uson'a firma'o kaj pro tio hav'as neniu'n dev'ig'o'n al ekster'land'a polic'o.

Don'it'aĵ'o'j

Belg'a jur'ist'o kaj prokuror'o J'a'n Kerkhofs opini'as, ke Yahoo! liver'as serv'o'j'n al person'o'j en Belgi'o, kaj do ja respond'ec'as. „En simil'a'j okaz'o'j Google kaj Microsoft tuj liver'is la neces'a'j'n don'it'aĵ'o'j'n,” al'don'is Kerkhofs.

Sebastian Vos de Finsbury International Policy and Regulatory Advisers (FIPRA) „mir'is” pri la akuz'o. „Yahoo! hav'as si'a'n intern'a'n regul'ar'o'n,” li dir'is, „kaj laŭ ĝi inform'o'j pri la uz'o de ekster'land'a'j uz'ant'o'j pov'as est'i trans'don'it'a'j nur al la uson'a polic'o.”

La kaz'o memor'ig'as pri la jar'o 2004, kiam la ĵurnal'ist'o Shī Tāo est'is arest'it'a en Ĉini'o „dank'e al” inform'o'j de Yahoo!. Tiam pro'parol'ant'o de la ret'per'ant'o bedaŭr'is, ke „uz'ant'o'j de ĝi'a ret'serv'o en Ĉini'o est'is en'karcer'ig'it'a'j, ĉar ili dis'send'is si'a'j'n politik'a'j'n ide'o'j'n tra Inter'ret'o”, sed argument'is, ke Yahoo!, sam'e kiel ĉiu'j ali'a'j ekster'land'a'j firma'o'j en Ĉini'o, dev'as obe'i la lok'a'j'n leĝ'o'j'n.

Ĉu du divers'a'j mezur'il'o'j?

Ŝlos'il'a teori'o

Antaŭ jar'o'j, kiam mi est'is universitat'a student'o, unu el mi'a'j sam'klas'an'o'j rekomend'is al mi libr'o'n en la angl'a lingv'o kun la titol'o An Experiment with Tim'e (Eksperiment'o pri la temp'o). En la verk'o, kies tez'o'n mi hodiaŭ nur nebul'e re'memor'as, la aŭtor'o, iu J. W. Dunne, asert'as, ke ne est'as klar'a divid'o inter la est'int'ec'o, la est'ant'ec'o kaj la est'ont'ec'o. Pro tio, laŭ Dunne, la konsci'o kapabl'u trans'ir'i inter ekzempl'e as-temp'o kaj os-temp'o.

Dunne propon'as, ke tiu ĉi trans'ir'o pov'as okaz'i dum dorm'o per'e de sonĝ'o'j. Li do invit'as la leg'ant'o'n ten'i pret'a sur apud'lit'a tabl'et'o not'libr'o'n, en kiu'n oni met'u detal'a'n pri'skrib'o'n pri si'a'j sonĝ'o aŭ sonĝ'o'j. Tio est'u far'it'a, antaŭ ol la memor'o pri la sonĝ'o tut'e mal'aper'as (kio preskaŭ ĉiam okaz'as tre rapid'e post vek'iĝ'o). Tiel, laŭ Dunne, ebl'us montr'i, ĉu la konsci'o aŭ eĉ sub'konsci'o kapabl'as antaŭ'vid'i event'o'n aŭ event'o'j'n ankoraŭ ne okaz'int'a'j'n en la nun'temp'o.

Rezult'o'j

Mi akcept'is la invit'o'n de Dunne kaj prov'is tiel registr'i mi'a'j'n sonĝ'o'j'n. Mal'kiel koleg'o, kiu asert'is, ke li hav'is kelk'a'j'n promes'plen'a'j'n rezult'o'j'n, kiam li far'is la eksperiment'o'n, mi'a'j rezult'o'j est'is mal'kontent'ig'a'j. Ĝeneral'e mi'a'j sonĝ'o'j neniel rilat'is al afer'o'j okaz'int'a'j dum la tag'o. Ili konsist'is simpl'e el konfuz'a'j bild'o'j, supoz'ebl'e influ'it'a'j de event'o'j spert'it'a'j aŭ vid'it'a'j, antaŭ ol mi en'lit'iĝ'is.

Tamen last'a'temp'e io okaz'is, kio memor'ig'is mi'n pri la tez'o de Dunne. Iu'n nokt'o'n mi tre klar'e sonĝ'is pri perd'it'a ŝlos'il'o. La fon'o jen'as: antaŭ jar'o'j mi kaŝ'is ŝlos'il'o'n de la mal'antaŭ'a dom'pord'o sub la tegment'o'n de ĝarden'a bud'o. Tiel, se unu el ni'a'j fil'o'j sen'avert'e ven'us dum ni'a for'est'o, li pov'us pren'i la ŝlos'il'o'n kaj en'ir'i la dom'o'n.

Klopod'o'j

Bedaŭr'ind'e, flank'e de la lok'o, kie mi kutim'e las'is la ŝlos'il'o'n, est'is mal'larĝ'a flu'ej'o, en kiu'n mi iu'tag'e perd'is la ŝlos'il'o'n. Ĝi mal'aper'is kaj, malgraŭ plur'a'j klopod'o'j, mi ne sukces'is el'tir'i ĝi'n. Do mi dev'is anstataŭ'ig'i ĝi'n per ali'a ŝlos'il'o.

Mi re'ven'u al mi'a sonĝ'o. En ĝi mi trov'iĝ'is sur eskal'o, re'foj'e prov'ant'e trov'i kaj el'pren'i la ŝlos'il'o'n el la sub'tegment'a flu'ej'o. Labor'ant'e de sub trab'o, mi fin'fin'e sukces'is en la sonĝ'o el'tir'i la ŝlos'il'o'n. En la maten'o post la sonĝ'o, mi trov'is mi'n en strang'a mens'o'stat'o. Mi ne cert'is, ĉu la re'trov'o de la ŝlos'il'o fakt'e okaz'is, aŭ ĉu mi nur sonĝ'is. Mi demand'is al mi'a edz'in'o, kiu ne serioz'e trakt'is la afer'o'n.

General'o

Mi el'pren'is eskal'o'n kaj mal'nov'a'n tranĉ'il'o'n, supr'e'n'grimp'is kaj, uz'ant'e la proced'o'n, kiu'n mi imag'is dum la sonĝ'o, sed labor'ant'e invers'e (do de'supr'e, anstataŭ de'sub'e), mi trov'is kaj el'tir'is la mal'nov'a'n ŝlos'il'o'n. Pro long'a temp'o post la perd'o ĝi est'is nigr'e makul'it'a, sed ankoraŭ uz'ebl'a. Mi pur'ig'is ĝi'n kaj triumf'e en'ven'is la dom'o'n kiel venk'int'a general'o.

Post'e mi demand'is mi'n, ĉu mi fin'fin'e pruv'is la temp'o-hipotez'o'n de Dunne. Amik'o mi'a dir'is, ke oft'e dum dorm'o la sub'konsci'a mens'o klar'ig'as problem'o'j'n, kiu'j'n ni dum'tag'e ne pov'as solv'i. Tio'n mi mem jam plur'foj'e spert'is.

Mi konklud'is, tamen, ke la eksperiment'o de Dunne pri la temp'o rest'as ne'pruv'it'a. Tamen la tem'o ankoraŭ fascin'as mi'n. Ebl'e leg'ant'o de MONATO hav'as spert'o'j'n, kiu'j kontribu'as al diskut'o pri la esenc'o kaj funkci'o de la temp'o.

Nov'a Esperant'o-muze'o (2)

En mi'a'n artikol'o'n Nov'a Esperant'o-muze'o (MONATO 2009/2, p. 22) en'ŝtel'iĝ'is dum la redaktor'a mal'long'ig'o de mi'a origin'a tekst'o du mal'ĝust'ig'o'j, kiu'j'n mi vol'us iom pri'lum'i, kvankam konciz'e tio ne facil'as.

1. La artikol'o komenc'iĝ'as per vort'o'j „En la urb'o Svitavy (okcident'a Moravio)”, kio kaj ĝust'as, kaj ne, kio oft'e okaz'ad'as ĉe sur'lim'a'j urb'o'j. La redaktor'o ver'ŝajn'e konklud'is tio'n de mi'a pli post'a menci'o, ke tie ekzist'is la plej grand'a german'lingv'a bibliotek'o en Moravio. Tio ĝust'is en la konsider'at'a temp'o. Sed nun Svitavy administr'e aparten'as al la bohemi'a region'o Pardubice, do nun ĝi est'as konsider'at'a orient-bohemi'a urb'o. Tial kelk'a'j (precip'e mal'jun'a'j) civit'an'o'j konsider'as si'n ĝis nun moravi'an'o'j, dum la pli'mult'o sent'as si'n bohemi'an'o'j (aŭ la jun'a'j pri'fajf'as tio'n, konsider'ant'e si'n ĉeĥ'o'j). Por pri'lum'i la esprim'o'j'n por tiu'j, kiu'j ne kon'as la histori'o'n de Ĉeĥi'o: ĝi konsist'as el tri histori'a'j part'o'j: Bohemi'o (okcident'e), Moravio (orient'e) kaj part'o de histori'a Silezio (nord-orient'e). Tamen mult'e pli grand'a part'o de histori'a Silezio nun aparten'as al Pollando.

2. Est'as menci'it'e, ke la bibliotek'o de Jaroslav Šustr (5800 volum'o'j), kiu'j est'is ĝis nun en la muze'o en Česká Třebová, nun trov'iĝ'as en la Esperant'o-muze'o en Svitavy. Sed ne est'as tiel. Ĝi plu trov'iĝ'as en la urb'a muze'o en Česká Třebová, kie'n ĝi'n trans'don'is Ĉeĥ'a Esperant'o-Asoci'o, kiam ĝi perd'is si'a'j'n ej'o'j'n en Prago. Sed laŭ'bezon'e kelk'a'j ekzempler'o'j est'as prunt'e'don'at'a'j al la Esperant'o-muze'o ekspozici-cel'e kaj en Svitavy trov'iĝ'as jam ali'a bibliotek'o, aparten'ant'a al Ĉe'a, kiu'n oni daŭr'e pli'vast'ig'as (plej'part'e dank'e al donac'o'j, ĉar por aĉet'ad'o mank'as al Ĉe'a financ'o'j).

La sol'a nederland'de'ven'a pap'o

Antaŭ 550 jar'o'j, la 2an de mart'o 1459, nask'iĝ'is en Utreĥto Adriaan Florenszoon Boeyens [bujens], fil'o de ŝip'ĉarpent'ist'o, kiu post'e far'iĝ'is pap'o Adrian'o la 6a. Por nederland'an'o'j li est'as la sol'a nederlanda pap'o, sed ĉar ankoraŭ ne ekzist'is tiu'epok'e mem'star'a nederlanda ŝtat'o, por german'o'j li est'as la sep'a german'a pap'o – la nun'a Benedikto la 16a est'as la ok'a german'a pap'o –, sed kiel ajn: antaŭ Johano Paŭlo la 2a, pap'o Adrian'o est'is la last'a ne-ital'a pap'o.

Post si'a'j baz'a'j stud'o'j Adrian'o plu'stud'is en Zwolle ĉe la tiel nom'at'a'j „frat'o'j de la komun'a viv'o”, kies grav'a eklezi'a re'form'a mov'ad'o, la modern'a devot'ec'o, influ'is grand'a'n part'o'n de okcident'a Eŭrop'o, precip'e en la urb'o'j de la inter'naci'a Hans'o. Tiu devot'ec'o est'as krist'an'a spirit'ec'o, baz'it'a sur regul'a leg'ad'o en la bibli'o kun'e kun tut'e intern'ig'it'a devot'ec'o en la praktik'a ĉiu'tag'a viv'o. Unu el la plej fam'a'j verk'o'j el ili'a mez'o est'as Imit'ad'o de Krist'o¹ de Tomas'o a Kempis. Post'e Adrian'o stud'is teologi'o'n en Loven'o, kie en 1490 li far'iĝ'is profesor'o. Erasm'o (ankaŭ eduk'it'a en la rond'o'j de la Modern'a Devot'ec'o) far'iĝ'is tie unu el li'a'j student'o'j.

Kiam la aŭstr'a arki'duk'o, sam'temp'e imperi'estr'o de la german'a regn'o, Maksimilian'o, serĉ'is eduk'ont'o'n por si'a nep'o Karolo, li elekt'is Adrian'o'n: en 1507 li do far'iĝ'is la pedagog'o de la est'ont'a imperi'estr'o Karolo la 5a. En 1512 Karolo (nur 12-jar'a) far'is li'n kort'eg'an'o, kelk'a'j'n jar'o'j'n post'e send'is li'n al Hispanio, por tie organiz'i la trans'don'o'n de la hered'aĵ'o de la hispan'a reĝ'o Ferdinand'o al Karolo. Sur'lok'e, en Hispanio, Adrian'o en 1516 far'iĝ'is episkop'o, post'e kardinal'o laŭ pet'o de Karolo. Iom post'e Karolo person'e ek'reĝ'is en Hispanio, sed jam baldaŭ post'e li for'las'is la region'o'n – la german'a'j land'o'j li'a'juĝ'e est'is pli grav'a'j. Adrian'o far'iĝ'is li'a vic'reĝ'o. En 1522 ating'is Adrian'o'n la ne'atend'it'a sci'ig'o, ke oni elekt'is li'n pap'o en Romo. Post la mort'o de Leon'o la 10a (el la renesanc'a famili'o Med'ic'i), la politik'a'j komplik'aĵ'o'j inter Franci'o unu'flank'e kaj la German'a Regn'o kaj Angli'o ali'flank'e konduk'is al ĉi tiu politik'a „ekster'ul'o”, kiel plej akcept'ebl'a kandidat'o.

Barbar'o el la nord'o

Adrian'o est'is tre sobr'a person'o, ne aprez'is la renesanc'a'n abund'o'n de la pap'a kort'eg'o, ĉiu'tag'e celebr'is la mes'o'n (kio tiu'epok'e cert'e en Romo ne est'is kutim'o), kaj est'is spert'at'a kiel „barbar'o el la nord'o”. Li klopod'is re'form'i la kuri'o'n, for'ig'ant'e riĉ'a'j'n prebend'o'j'n². La financ'o'j de la pap'a ŝtat'o est'is en mizer'a stat'o, pro la gigant'a'j konstru-el'spez'o'j de la antaŭ'ul'o'j. Rest'as korespond'aĵ'o li'a kun Erasm'o, en kiu li sen'sukces'e pet'as ties help'o'n en la gigant'a'j problem'o'j, kiu'j'n li front'is. Li far'is sam'e sen'rezult'e si'a'n ebl'o'n por form'i kun'labor'o'n politik'a'n inter la eŭrop'a'j imperi'estr'o, reĝ'o'j, duk'o'j, graf'o'j k.s. por kontraŭ'batal'i la turk'o'j'n, kiu'j – ĝust'e pro tiu intern-eŭrop'a mal'akord'o – sen'problem'e konker'is Beogradon kaj Rod'o'n. Eĉ Italion ili nun pov'os minac'i, li tim'is³.

Koncern'e la Reformaci'o'n, Adrian'o postul'is de Lutero sen'hezit'e re'kon'i la aŭtoritat'o'n de la eklezi'o de Romo kaj de la pap'o, sed ali'flank'e li klar'e esprim'is la kulp'o'n de Romo, de la pap'o'j, de la kuri'o pri la mis'aĵ'o'j, kiu'j konduk'is al la ag'ad'o de Lutero. La tiu'temp'a'j instanc'o'j en Romo kaj ali'lok'e ne bon'e kompren'is tiu'n si'n'ten'o'n ĉe pap'o! Nur pap'o Johano Paŭlo la 2a en si'a jubile'a jar'o 2000 sekv'is Adrian'o'n la 6an koncern'e tiu'n kulp'o'konfes'o'n.

Adrian'o mort'is la 14an de septembr'o 1523, mal'san'a, sol'a, pri'mok'at'a, mal'am'at'a. Nun'temp'e li'a'j rest'aĵ'o'j ripoz'as en monument'a tomb'o en la preĝ'ej'o Santa Maria dell' Anim'a en Romo. Sur ĝi est'as deviz'o: „Kiom grav'as, kiu'moment'e eĉ la plej'a virt'a person'o viv'as.” Nur mal'mult'e da turist'o'j aŭ pilgrim'o'j trov'as tiu'n ĉi preĝ'ej'o'n.

1. Hav'ebl'as traduk'o ĉe Fel.

2. En'spez'o'j de eklezi'ul'o'j, lig'it'a'j al foj'foj'e nur honor'a'j task'o'j.

3. Erasm'o ankaŭ verk'is libr'o'n pri la demand'o, ĉu oni dev'as aŭ ne milit'e atak'i la turk'o'j'n.

Centr'a demand'o

Reprezent'ant'o'j de la urb'o Zamość deklar'as, ke centr'o pri ekzil'it'o'j est'u konstru'it'a en orient'a Pollando. Dum la du'a mond'milit'o la region'o de Zamość (kon'at'a kiel Zamojszczyzna) tiom spert'is pri ekzil'o'j, ke nepr'e tie star'u la centr'o.

Leter'is la iniciat'int'o'j de la projekt'o al la pol'a prezid'ant'o Lech Kaczyński: „Ni hav'as la moral'a'n rajt'o'n admon'i pri ni'a pol'a versi'o de histori'o. Ĉi tie en la region'o de Zamość en la jar'o'j 1942-1943 est'is ekzil'it'a'j el si'a'j hejm'o'j pli ol 40 000 hom'o'j.”

En la centr'o trov'iĝ'u fot'o'j, memor'aĵ'o'j kaj ali'a'j dokument'o'j pri pol'o'j for'pel'it'a'j el pli ol 120 vilaĝ'o'j en la region'o'j. Jerzy Zacharow, unu el la iniciat'int'o'j, dir'is: „La centr'o est'u kompren'at'a kiel lok'o de eŭrop'a memor'o. Ĝi est'u komun'a verk'o de ni'a generaci'o, konstru'ot'a kiel monument'o omaĝ'e al ni'a'j ge'patr'o'j.”

German'ig'ad'o

La ekzil'o'j lig'iĝ'is kun la german'ig'ad'o de orient'a'j teritori'o'j de Pollando kaj ali'a'j region'o'j por kre'i t.n. viv'o'spac'o'n (german'e: Lebensraum). Ĉirkaŭ 50 milion'o'j da slav'o'j, precip'e pol'o'j, rus'o'j, belorus'o'j kaj ukrainoj, dev'is est'i trans'loĝ'ig'it'a'j aŭ eksterm'it'a'j.

Pro tio aktiv'ul'o'j kiel Zacharow kontraŭ'as ekzil'it'o-centr'o'n en Berlino. „German'o'j moral'e ne rajt'as konstru'i tie Eŭrop'a'n Centr'o'n pri For'pel'it'o'j”, li dir'is.

Kiel el'ir'i el la kriz'o?

Ŝajn'as, ke la dis'volv'iĝ'o de la aktual'a kriz'o (kriz'o de ekonomi'o, kriz'o de politik'o, kriz'o de ekologi'o, kriz'o de soci'o'j ktp) ĉiam pli montr'as, ke tut'e ne ebl'as antaŭ'vid'i ĝi'a'n fin'o'n. Ŝajn'e la hom'ar'o unu'flank'e evolu'is al stadi'o, kiu postul'as ĝeneral'a'n ŝanĝ'o'n, kaj ali'flank'e ĝi ven'is al punkt'o, de kiu la plu'ir'o sur la mal'nov'a voj'o konduk'as al katastrof'o. Ĉu ebl'as i'o'n ajn antaŭ'vid'i?

Ŝajn'as al mi, kiel mi jam skrib'is en du antaŭ'a'j artikol'o'j en MONATO, ke la komput'il'a era'o (rimed'o'j de modern'a elektron'ik'a teknologi'o) signif'as por la hom'ar'o simil'a'n salt'o'n, kia'n hav'is la kombin'o de transport'evolu'o kaj la invent'o de la vapor'maŝin'o. Tiel komplet'e ŝanĝ'iĝ'is la soci'a struktur'o. Ek'est'is, post feŭd'a viv'koncept'o, la burĝ'a, kiu inkluziv'is la komenc'o'n de nov'a kapital'ism'a ekonomi'a ord'o, nov'a rol'o de bank'o'j, nov'a politik'a ide'ar'o pri liber'ec'o kaj egal'rajt'ec'o de ĉiu'j hom'o'j, kaj ide'o pri naci'o. Ĉiu'j tiu'j koncept'o'j nun mal'nov'iĝ'is kaj brems'as la evolu'o'n de la nov'a komput'ad'a mond'o.

Burĝ'a klas'o

Ĉiu ĝis'nun'a revoluci'a ŝanĝ'o efektiv'e ek'est'is pro tio, ke mal'kontent'is tiu part'o de la soci'o, kiu pro nov'a'j cirkonstanc'o'j ek'posed'is iu'n potenc'o'n, sed ne pov'is part'o'pren'i en politik'a pov'o, ĉar la mal'nov'a'j politik'a'j regul'o'j tio'n ne ebl'ig'is. Ekzempl'e, la ek'est'int'a burĝ'a klas'o en la 16a kaj 17a jar'cent'o'j iĝ'is ĉiam pli riĉ'a, do pli potenc'a, sed ne rajt'is part'o'pren'i en feŭd'a politik'a sistem'o, do ne ricev'is part'o'n de reg'potenc'o.

Kiu grup'o nun far'iĝ'as potenc'a pro la komput'ik'o kaj ne pov'as part'o'pren'i en la reg'ad'o? Nun la reg'potenc'o'n efektiv'e hav'as financ'a'j potenc'ul'o'j (hom'o'j kun mult'a mon'o: kapital'ist'o'j, posed'ant'o'j de ekonomi'a pov'o). Ili pag'as kaj efektiv'e decid'as, kiu'j ver'e reg'u. En la komput'ik'a era'o ĉiam pli da potenc'o gajn'as inform'posed'ant'o'j, hom'o'j, kiu'j reg'as en la ret'o.

Arme'a'j sekret'o'j

Ili pov'as manipul'i la amas'o'j'n pozitiv'e (inform'i ankaŭ pri afer'o'j, kiu'j en diktator'a'j reĝim'o'j est'as cenzur'at'a'j), sed ankaŭ negativ'e (dis'vast'ig'i mal'ver'o'n kun difin'it'a intenc'o). Ili pov'as eĉ mal'kaŝ'i grav'a'j'n politik'a'j'n aŭ arme'a'j'n sekret'o'j'n aŭ detru'i bank'o'j'n. Ili pov'as kaŭz'i grand'eg'a'j'n ĥaos'o'j'n per elektron'ik'a'j virus'o'j aŭ ali'a'j prem'o'j.

Kiu reg'as en la ret'o, tiu influ'as al la grand'a pli'mult'o de la hom'ar'o, kaj tio tut'e ne dev'as est'i hom'o'j kun mult'a mon'o. Invers'e, la potenc'a'j hom'o'j pov'as est'i mal'riĉ'ul'o'j kun komput'ik'a talent'o aŭ – pli ĝust'e – organiz'it'a'j grup'o'j en la ret'o, sen mon'o, sed kun mult'a sci'o.

Sekv'e per'e de la ret'o divers'a'j'n form'o'j'n de pov'o trans'pren'as grup'o'j kun sci'o. La mon'o jam dum mult'a temp'o mal'gajn'as la teren'o'n, la labor'posten'o'j jam de long'e mal'gajn'as la batal'o'n kun robot'o'j kaj elektron'ik'a administr'ad'o. Oni kalkul'is, ke en alt'e evolu'int'a'j land'o'j nun'temp'e kun difin'it'a'j re'form'o'j jam nur'a'j 10 % el la labor'ant'a'j hom'o'j pov'as viv'ten'i la ali'a'j'n 90 %. En Germanio jam nun 35 % hav'as labor'posten'o'j'n kaj ili viv'ten'as ali'a'j'n 65 %.

Financ'a'j potenc'ul'o'j

La kriz'o manifest'iĝ'as per la kolaps'o de bank'sistem'o kaj de financ'a merkat'o, en kiu la mon'o prezent'as ŝuld'o'n. Tia sistem'o, en kiu financ'a'j potenc'ul'o'j sur'baz'e de „neni'o” (ĉar mal'antaŭ la valor'paper'o'j efektiv'e trov'iĝ'as neni'u ver'a valor'o) sklav'ig'as la ŝuld'ant'o'j'n, efektiv'e ne plu kapabl'os re'fort'iĝ'i. Ceter'e la kapital'ism'a financ'a filozofi'o rilat'as al unu'nur'a di'o: la profit'o.

Oni ne rajt'as en'spez'i pli mal'mult'e ol oni el'spez'as, sekv'e ĉiu'jar'e dev'as kresk'i la produkt'ad'o de var'o'j, kiu'j nun jam de'long'e ne plu serv'as al hom'a'j bezon'o'j, sed al profit'o pro si mem. Daŭr'e oni klopod'as kre'i ĉiam pli da art'e invent'it'a'j bezon'o'j kaj konvink'i la aĉet'ant'o'j'n, ke ili dev'as aĉet'ad'i sen efektiv'a'j bezon'o'j. Tia sistem'o konduk'as ĉiam pli rapid'e al komplet'a katastrof'o, detru'o de rimed'o'j kaj venen'ad'o de la natur'o.

Kiu'j ŝanĝ'o'j ni'n atend'as? Laŭ mi la mon'o mal'aper'os, ankaŭ la noci'o'j de labor'posten'o kaj ŝuld'o baz'it'a sur valor'paper'o'j. Sed tio ne pov'as okaz'i per unu salt'o. Est'os trans'ir'a period'o, en kiu unu'e oni dev'os re'organiz'i la funkci'o'n de la ŝtat'o'j. Tiu'j distribu'os la mon'o'n laŭ la princip'o: sufiĉ'e al ĉiu ŝtat'an'o por dign'a viv'o kaj pli al tiu mal'grand'a el'cent'o da hom'o'j, kiu'j efektiv'e profesi'e labor'os. Ĝi dev'os zorg'i pri instru'ad'o kaj eduk'ad'o, ĉar la nov'a soci'o baz'iĝ'os sur sci'o: la sol'a dev'o de ĉiu est'os daŭr'e lern'i.

Merkat'a vet'kur'o

Rest'os privat'a posed'o, sed la posed'o de entrepren'o'j far'iĝ'os ali'a. Mi pov'as imag'i ekzempl'e la sistem'o'n de mem'administr'ad'o, kiu en Jugoslavio funkci'is tre sukces'e dum pli ol 30 jar'o'j. Esenc'e entrepren'o'j'n kaj fabrik'o'j'n posed'is kolektiv'e ĉiu'j, kiu'j tie labor'is. Kiam ili for'ir'is, ili perd'is la posed'rajt'o'n. Tio ebl'ig'is iu'spec'a'n merkat'a'n konkur'ad'o'n, tamen sub reg'ad'o de la ŝtat'o.

Do, mi imag'as plu'a'n ekzist'o'n de mon'o kaj posed'o, plu'a'n ekzist'o'n de merkat'o (ja la hom'o'j ne pov'as funkci'i sen divid'o de potenc'o kaj sekv'e konkur'ad'o kaj prem'o), sed sen labor'posten'o'j. Labor'os tiu'j, kiu'j vol'os hav'i pli da mon'o kaj potenc'o, kaj kiu'j super'os ali'a'j'n rilat'e posed'o'n de sci'o'j. Ĉiu'j okup'iĝ'os pri ag'ad'o'j laŭ'plaĉ'a'j kaj oft'e rezult'o'j'n de profesi'a ag'ad'o super'os amator'a'j rezult'o'j.

Ni trov'iĝ'as antaŭ grand'eg'a'j ŝanĝ'o'j. Ŝanĝ'iĝ'os ankaŭ amas'o da soci'a'j tabu'o'j kaj tiel nom'at'a'j moral'a'j valor'o'j. La ide'o pri naci'o kre'it'a en la temp'o de ek'est'o de la burĝ'a civit'a ŝtat'o ŝanĝ'iĝ'os; la ide'o pri grav'ec'o posed'i materi'aĵ'o'j'n, kiu'j ŝajn'ig'as, ke unu'op'ul'o est'as pli grav'a, ne plu valid'os: kial hav'i ĉiam pli grand'a'n dom'eg'o'n, se oni ne pov'as eĉ vizit'i ĉiu'n ĉambr'o'n ĉiu'tag'e, kial hav'i grand'eg'a'n kaj mult'e'kost'a'n aŭt'o'n, se oni ne rajt'as vetur'i pli ol 130 km/hor'e?

Toler'a kun'viv'o

Tia'j posed'ant'o'j est'os traktat'a'j kiel soci'e mal'util'a'j stult'ul'o'j. Fin'fin'e oni valor'ig'os moral'o'n, kiu pri'zorg'os re'aranĝ'o'n de ekologi'a'j ekvilibr'o'j; oni valor'ig'os grup'o'j'n, kiu'j zorg'os pri serĉ'o de ekvilibr'o inter konkur'ad'o kaj toler'a kun'viv'o. Ĝis tiu nov'a si'n'struktur'ad'o de la hom'ar'o, en kiu ĉiu'j er'o'j de la mond'o est'os kun'lig'it'a'j per elektron'ik'a'j ret'o'j, est'iĝ'os mult'a'j traŭmat'o'j. La nun'a'j potenc'ul'o'j klopod'os ĉiu'manier'e batal'i kontraŭ la ŝanĝ'o'j – sed for'pas'is ili'a temp'o.

La grand'a kriz'o daŭr'os kelk'dek jar'o'j'n, sed el ĝi el'ir'os nov'a re'freŝ'ig'it'a hom'ar'o, en kiu ne plu ebl'os ŝtat'o kun miliard'o'j da mal'sat'a'j hom'o'j kaj kelk'cent'milion'o'j da terur'e riĉ'a'j, en kiu ne ebl'os, ke iu'j ne hav'u pur'a'n akv'o'n kaj pur'a'n aer'o'n. Anstataŭ la plan'it'a'j milit'o'j por akv'a'j rezerv'o'j, apokalips'a'j batal'o'j por reg'i la posed'o'n de teren'o'j, ven'os temp'o nov'a, temp'o en kiu ankaŭ ide'o'j kiel Esperant'o ek'hav'os si'a'n valor'o'n.

Aŭtobus'a di-alogo

Ebl'as parol'i pri „la batal'o de la reklam'o'j”, en kiu sekular'ist'o'j kaj religi'ist'o'j prov'as prezent'i al la publik'o si'a'j'n kontraŭ'a'j'n star'punkt'o'j'n.

Ĉio komenc'iĝ'is pas'int'jar'e, kiam la Brit'a Human'ism'a Asoci'o surpriz'iĝ'is, al'tir'ant'e al si obl'e pli da mon'o ol atend'it'a por lanĉ'i reklam'o'n: „Ver'ŝajn'e ne ekzist'as Di'o. Do ne mal'trankvil'iĝ'u kaj ĝu'u vi'a'n viv'o'n.” La asoci'o plan'is aper'ig'i la reklam'o'n sur la flank'o'j de londonaj aŭtobus'o'j. Pro vast'a financ'a sub'ten'o por la reklam'o'j ebl'is tiel pri'afiŝ'i aŭtobus'o'j'n en ali'a'j brit'a'j urb'o'j.

La human'ism'a mesaĝ'o eĉ pli dis'vast'iĝ'is, kiam amas'komunik'il'o'j amuz'it'e raport'is, ke en la sud-angl'a urb'o Southampton religi'em'a ŝofor'o rifuz'is vetur'ig'i bus'o'n port'ant'a'n la – laŭ li – ofend'a'n reklam'o'n.

Eĉ pli ofend'a

Tamen eĉ pli ofend'a montr'is si'n replik'a reklam'o lanĉ'it'a de la tiel nom'at'a Krist'an'a Parti'o. Ĝi'a aŭtobus'a reklam'o tekst'is: „Tut'cert'e ekzist'as Di'o. Do al'iĝ'u al la Krist'an'a Parti'o kaj ĝu'u vi'a'n viv'o'n.”

Kontraŭ la krist'an'a reklam'o protest'is pli ol mil brit'o'j (kaj la cifer'o daŭr'e kresk'as). Tiel la reklam'o far'iĝ'is la kvar'a plej kritik'at'a en la histori'o de la brit'a reklam'ad'o-industri'o. Pivot'is la protest'o'j ĉirkaŭ la asert'o, ke „tut'cert'e” ekzist'as io, pri kio cert'ec'o neniel ebl'as. Kontrast'e la human'ism'a reklam'o al'tir'is nur 326 protest'o'j'n.

Malgraŭ la postul'o'j de tiu'j, kiu'j vol'as, ke unu aŭ ali'a reklam'o est'u re'tir'it'a, la kontrol-instanc'o respond'ec'a pri reklam'ad'o en Briti'o decid'is permes'i ambaŭ. La du reklam'o'j prezent'as nur opini'o'j'n, argument'is la instanc'o – konsci'a, ver'ŝajn'e, ke en esenc'e sekular'a Briti'o ekzist'as afer'o'j pli grav'a'j ol aŭtobus'a reklam'o-batal'o pri kred'o aŭ ne'kred'o.

Memor'ant'e mit'o'n

Iel kun mal'fru'o mi ricev'is la oktobr'a'n numer'o'n, kaj tie mi vid'as en la artikol'o Memor'ant'e mit'o'n (MONATO 2008/10, p. 8) grand'a'n re'tajl'o'n de histori'a ver'o.

La kosova batal'o de serb'o'j kontraŭ la turk'a agres'o en 1389 ne est'as mit'o, sed grand'a real'a sang'a batal'o, kiel frenez'a hom'a inter'buĉ'ad'o laŭ tiu'temp'a'j terur'a'j kutim'o'j. Ĉi tiu batal'o las'is profund'a'j'n spur'o'j'n en la kultur'o'j de la balkanaj popol'o'j, sed plej mult'e en la serb'a popol'o, ĉar ĝi okaz'is sur serb'a teritori'o kaj kun pli'mult'a part'o'pren'o de serb'a'j batal'ant'o'j sub gvid'o de la serb'a princ'o Lazaro. Tial la serb'o'j (kaj ali'a'j balkanaj popol'o'j) tra jar'cent'o'j memor'as tiu'n batal'o'n.

Ĉi tiu fakt'o est'as tut'e kon'at'a, kaj tial est'as strang'e, ke la redaktor'o pri „politik'o” las'is ĉi tia'n tekst'o'n. La sen'de'pend'ec'o aŭ de'ŝir'ad'o de Kosovo kaj Metohio el Serbi'o est'as sub grand'a demand'sign'o, ĉar la problem'o'n solv'i apenaŭ ebl'os en pac'a manier'o, kio konven'us al la 21a jar'cent'o.

Super'viv'o de plej taŭg'a teori'o

Ver'ŝajn'e ne est'as ali'a scienc'a teori'o, kiu el'vok'as tiom da kontraŭ'dir'o'j kiel la teori'o de evoluci'o. Precip'e tio koncern'as la teori'o'n de Charles Darwin. Kaj est'as kompren'ebl'e: ĉar la teori'o de evoluci'o kontraŭ'star'as al la tiel nom'at'a kre'ism'o, la bibli'a koncept'o, laŭ kiu ni'a univers'o est'is kre'at'a de Di'o dum ses tag'o'j antaŭ ĉirkaŭ 6000 jar'o'j. Cert'e, nun'temp'e jam ne real'iĝ'as „simi'a'j proces'o'j” simil'a'j al tiu'j en 1925 en Uson'o, kaj oni abol'is la leĝ'o'j'n en tiu'j uson'a'j ŝtat'o'j, kie oni mal'permes'is instru'ad'o'n de la teori'o de evoluci'o en lern'ej'o'j. Sed religi'a'j fundament'ist'o'j kaj klerik'o'j nun ne dorm'et'as, kaj pen'eg'as per ĉiu'j rimed'o'j, se ne mal'permes'i, almenaŭ lim'ig'i la instru'ad'o'n de la teori'o de evoluci'o, aŭ ĉiu'okaz'e en'ig'i en la procez'o'n de instru'ad'o egal'e evoluci'a'n kaj bibli'a'n koncept'o'j'n. Kaj cert'e tio okaz'as ne nur en Uson'o, sed en mult'a'j ali'a'j land'o'j. Tamen dum 150 jar'o'j kontraŭ la teori'o de evoluci'o kaj precip'e kontraŭ darvin'ism'o kontraŭ'star'as ne nur kre'ist'o'j, sed sam'e mult'a'j ŝtat'a'j kaj soci'a'j ag'ant'o'j, scienc'ist'o'j, instru'ist'o'j, teknik'ist'o'j, mult'a'j simpl'a'j civit'an'o'j ktp. Eĉ ne inter biolog'o'j est'as solidar'ec'o rilat'e al darvin'ism'o. Mult'a'j el ili est'as sub'ten'ant'o'j de lamark'ism'o, nom'o'genez'o, katastrof'ism'o kaj ali'a'j, kvankam la plej'part'o est'as parti'an'o'j de la darvin'a teori'o de evoluci'o.

Lamarck – mal'prosper'a fond'int'o de evoluci'o

La noci'o pri evoluci'o komenc'is form'iĝ'i ankoraŭ en antikv'ec'o. Mult'a'j filozof'o'j kaj scienc'ist'o'j sci'is pri ŝton'iĝ'int'a'j rest'aĵ'o'j de best'o'j, kiu'j tiam real'e ne plu ekzist'is. Sed jam en la mez'epok'a Eŭrop'o parol'i pri evoluci'o est'is mort'danĝer'e. Kaj est'as mir'ind'e, ke en epok'o de Renesanc'o, kiam est'is ating'it'a'j rimark'ind'a'j sukces'o'j en fizik'o, matematik'o, astronomi'o, ĥemi'o, medicin'o ktp, scienc'ist'o'j neni'o'n skrib'is aŭ parol'is pri evoluci'o de viv'a natur'o.

La fond'int'o de evoluci'a ide'o en biologi'o est'is la el'star'a franc'a scienc'ist'o kaj biolog'o Je'a'n Baptist'e Chevalier de Lamarck. Li unu'e atent'is, ke en la viv'a natur'o pli mal'simpl'a'j organism'o'j konstant'e anstataŭ'as pli simpl'a'j'n. Sed la last'a'j ne mal'aper'as, sed trans'form'iĝ'as en nov'a'j'n, pli util'a'j'n. La kaŭz'o'j de tiu'j modif'o'j est'as la konstant'e ŝanĝ'iĝ'ant'a medi'o, kiu sen'per'e influ'as la viv'a'n organism'o'n, kaj dev'ig'as ĝi'n adapt'iĝ'i al nov'a'j kondiĉ'o'j. La akir'it'a'j, pli adapt'it'a'j kvalit'o'j kaj sign'o'j, laŭ Lamarck, est'as hered'a'j. Tre oft'e, kiam oni parol'as pri la teori'o de Lamarck, oni menciias la jen'a'n ekzempl'o'n el li'a doktrin'o: iam la antaŭ'ul'o'j de la ĝiraf'o est'is mal'alt'a'j, sed rezult'e de ŝanĝ'o de klimat'o, la arb'o'j far'iĝ'is pli alt'a'j, kaj la antaŭ'ul'o'j de la ĝiraf'o dev'is konstant'e pli'long'ig'i la kol'o'n por ating'i foli'o'j'n. La pli'long'ig'o'j de kol'o est'is hered'a'j, kaj post mult'a'j generaci'o'j fin'fin'e aper'is ĝiraf'o. Tamen la doktrin'o de Lamarck pri hered'ec'o de akir'it'a'j util'a'j kvalit'o'j ne est'is konfirm'it'a de scienc'ist'o'j.

Charles Darwin – la fond'int'o de la scienc'motiv'it'a teori'o de evoluci'o

Darwin en si'a fundament'a libr'o The Origin of Species by Means of Natural Selection („La origin'o de speci'o'j per natur'a selekt'ad'o”) amas'ig'as mult'nombr'a'j'n fakt'o'j'n pri evoluci'o de viv'a natur'o, kiu'j'n li sen'per'e observ'is dum mult'jar'a vojaĝ'o sur ŝip'o Beagle, kaj argument'as la kaŭz'o'j'n de evoluci'o. Laŭ Darwin, ek'de nask'iĝ'o, individu'o'j de la sam'a speci'o diferenc'iĝ'as unu de la ali'a en mult'a'j rilat'o'j: iu'j el ili est'as pli aŭ mal'pli grand'a'j, pli aŭ mal'pli rapid'a'j, fort'a'j, viv'daŭr'a'j, fekund'a'j ktp. – nun'temp'e tio nom'iĝ'as la genetik'a divers'ec'o. Ili hav'as divers'a'j'n natur'a'j'n kapabl'ec'o'j'n por rest'i viv'a'j en mal'favor'a'j konkurenc'a'j kondiĉ'o'j. Pli adapt'it'a'j, viv'kapabl'a'j organism'o'j ne nur rest'as viv'a'j, sed pli oft'e hibrid'iĝ'as inter si kaj don'as pli viv'kapabl'a'n post'e'ul'ar'o'n. Mal'pli adapt'it'a'j individu'o'j mal'aper'as. Tiu procez'o ripet'iĝ'as dum mult'a'j generaci'o'j, kaj nom'iĝ'as natur'a selekt'ad'o, kiu, laŭ Darwin, al'konduk'as al aper'o de pli adapt'it'a'j, pli perfekt'a'j vari'aĵ'o'j, kaj iom post iom, ver'ŝajn'e post mult'a'j jar'mil'o'j, al form'ad'o de nov'a'j speci'o'j. Do, natur'a selekt'ad'o est'as la mov'a fort'o de evoluci'o. Kaj evoluci'a'j ŝanĝ'o'j, laŭ Darwin, okaz'as tre mal'rapid'e, kiel li skrib'as en si'a libr'o „Natur'o ne toler'as salt'o'j'n”.

Sam'temp'e kun Darwin ali'a esplor'ist'o, Alfred Russel Wallace, el'paŝ'is kun la teori'o, kiu est'as preskaŭ analog'a al tiu de Darwin. Laŭ Wallace, sam'e kiel ĉe Darwin, en evoluci'o rest'as viv'a'j kaj prosper'a'j pli adapt'it'a'j, pli perfekt'a'j, pli fekund'a'j organism'o'j, t.e., ke la mov'a fort'o en evoluci'o ankaŭ est'as natur'a selekt'ad'o. Tio, ke la sam'a ide'o nask'iĝ'is sen'de'pend'e kaj sam'temp'e ĉe du divers'a'j scienc'ist'o'j, parol'is pri pli grand'a kred'ind'ec'o de la teori'o.

Argument'o'j por kaj kontraŭ la darvin'a evoluci'a teori'o

En la klar'ig'o de si'a teori'o, Darwin kompar'is la art'e'far'it'a'n selekt'ad'o'n. Rezult'e de selekt'ad'o kaj hibrid'iĝ'o de la plej interes'a'j trajt'o'j, la hom'a'j selekt'ist'o'j kre'is tut'e nov'a'j'n vari'aĵ'o'j'n de animal'o'j kaj plant'o'j. Kaj efektiv'e, en tio est'as facil'e konvink'iĝ'i, atent'ant'e, ekzempl'e, la tut'e divers'a'j'n vari'aĵ'o'j'n de hund'o'j. Plej grav'as, ke material'o'n por art'e'far'it'a selekt'ad'o liver'as la natur'o mem. Hom'o nur elekt'as la neces'a'j'n vari'aĵ'o'j'n kaj hibrid'ig'as ili'n inter si. Do, la hom'o en art'e'far'it'a selekt'ad'o util'ig'as nur jam ekzist'a'n genetik'a'n divers'ec'o'n.

Kontraŭ'ul'o'j de la darvin'a teori'o opon'as, ke rezult'e de art'e'far'it'a selekt'ad'o est'is kre'it'a'j nur divers'a'j'n vari'aĵ'o'j'n, sed ne nov'a'j'n speci'o'j'n, des mal'pli nov'a'j'n genr'o'j'n, klas'o'j'n, ktp. Tamen darvin'ist'o'j klar'ig'as, ke dum art'e'far'it'a selekt'ad'o selekt'ist'o'j ne star'ig'is cel'o'n kre'i nov'a'j'n speci'o'j'n, genr'o'j'n ktp, sed nur interes'a'j'n kaj al'log'a'j'n por ili vari'aĵ'o'n de animal'o'j kaj plant'o'j. Krom'e, la natur'a selekt'ad'o diferenc'e de art'e'far'it'a daŭr'as dum mult'a'j jar'mil'o'j aŭ eĉ milion'o'j da jar'o'j.

Last'a'n temp'o'n kontraŭ'ul'o'j de la darvin'a teori'o oft'e cit'as matematik'ist'o'j'n, kiu'j argument'as, ke est'as ne'kred'ebl'e la aper'o rezult'e de natur'a selekt'ad'o, ekzempl'e, de tiu'j mal'simpl'a'j organ'o'j, kiel est'as okul'o kaj orel'o de mam'ul'o'j. La matematik'a probabl'o de kre'ad'o de tiu'j perfekt'a'j organ'o'j rezult'e de hazard'a'j procez'o'j kvazaŭ est'as tiel mal'grand'a, ke por tio ne sufiĉ'as la temp'o ek'de nask'iĝ'o de ni'a planed'o. Tamen darvin'ist'o'j opon'as, ke tiu'j kaj mult'a'j ali'a'j mal'simpl'a'j organ'o'j ne est'is kre'it'a'j tuj en tiel perfekt'a stat'o. Por tio est'is neces'a'j ver'ŝajn'e milion'o'j da jar'o'j. Ekzempl'e, ĉe la unu'a'j primitiv'a'j viv'a'j est'aĵ'o'j est'is por lum'percept'o nur apart'a'j lum'sent'a'j ĉel'o'j. Ter'verm'o'j jam pov'is diferenc'i la grad'o'n de lum'ig'ad'o. Ĉe insekt'o'j kaj kankr'o'simil'ul'o'j aper'is pli perfekt'a'j, la fac'et'a'j okul'o'j ktp.

La plej grav'a riproĉ'o, kontraŭ la darvin'a teori'o, kiu est'is el'dir'it'a tuj post publik'ig'o de li'a libr'o kaj daŭr'as nun'temp'e, est'as mank'o en antikv'a'j paleontologi'a'j ŝton'ig'it'aĵ'o'j de trans'ir'a'j form'o'j de viv'a'j est'aĵ'o'j. Tio eĉ nun mal'trankvil'ig'as mult'a'j'n darvin'ist'o'j'n. Tamen ankoraŭ Darwin dum respond'o al tiu'j kontraŭ'dir'o'j atent'is, ke sur ni'a planed'o tre oft'e aper'as grand'skal'a'j ŝanĝ'o'j, kiam, ekzempl'e, anstataŭ firm'ter'o est'iĝ'is ocean'o, kio mal'pli'grand'ig'is la ebl'ec'o'n de aper'ig'o de fosili'a'j rest'aĵ'o'j. Krom'e, la trans'ir'a'j form'o'j pro tio tiel nom'iĝ'as, ĉar ili ekzist'as ne'long'e en geologi'a'j skal'o'j, kaj rapid'e trans'ir'as en pli adapt'it'a'j'n kaj perfekt'a'j'n speci'o'j'n. Sed foj'foj'e la trans'ir'a'j form'o'j est'is trov'it'a'j. Ankoraŭ dum la viv'o de Darwin paleontolog'o'j trov'is ŝton'iĝ'int'a'j'n rest'aĵ'o'j'n de arĥeopterikso (antikv'a bird'o), kiu hav'is sign'o'j'n de reptili'o kaj bird'o. Kaj kvankam nun'temp'e scienc'ist'o'j opini'as, ke arĥeopterikso est'is sen'post'e'ul'a form'o kaj ĝi ne pov'is trans'form'iĝ'i en bird'o'n, jam aper'as ali'a'j probabl'a'j kandidat'o'j por tiu rol'o.

Antaŭ ne'long'e en divers'a'j revu'o'j aper'is inform'o, ke en Kanado scienc'ist'o'j trov'is la trans'ir'a'n ĉen'er'o'n inter fiŝ'o'j kaj la unu'a'j sur'ter'a'j est'aĵ'o'j – la tiel nom'at'a'n Tiktaalik roseae. La aĝ'o de la trov'aĵ'o est'as 375 milion'o'j da jar'o'j. Kvankam Tiktaalik precip'e loĝ'is en akv'o kaj hav'is naĝ'il'o'j'n, tamen ĉi tiu'j last'a'j pli mult'e memor'ig'is pri membr'o'j de amfibi'o'j. Tiu tri-metr'a antikv'a akv'a best'o ver'ŝajn'e pov'is el'paŝ'i la firm'ter'o'n. Kaj est'as kred'ebl'e, ke ankoraŭ est'os trov'it'a'j ali'a'j'n trans'ir'a'j'n ĉen'er'o'j'n en evoluci'o.

Pas'is ses jar'o'j post la publik'ig'o de „La origin'o de speci'o'j” de Darwin, kaj en 1865 la monaĥ'o Mendel inform'is pri la rezult'o'j de si'a'j genetik'a'j esplor'o'j. Cert'e, tio ne est'is kon'at'a de Darwin, nek de la tut'a scienc'a mond'o ĝis la komenc'o de 20a jar'cent'o. Sed pro la mal'kovr'o de Mendel, est'is for'ig'it'a unu grav'a mis'kompren'o en la darvin'a teori'o. Se antaŭ'e ŝajn'is (kaj tio'n argument'is kontraŭ'ul'o'j de Darwin), ke pli adapt'it'a'j vari'aĵ'o'j tut'egal'e iom post iom perd'as si'a'j'n avantaĝ'o'j'n pro hibrid'iĝ'o kun mal'pli adapt'it'a'j, tamen rezult'e de la mal'kovr'o'j de Mendel far'iĝ'is evident'e, ke gen'o'j ne mal'aper'as, kaj kondiĉ'ig'it'a'j per gen'o'j, la kvalit'o'j ne kun'miks'iĝ'as kaj ne akcept'as la mez'a'n valor'o'n, sekv'e pov'os aper'i eĉ post mult'a'j generaci'o'j.

La est'ont'ec'o de la teori'o de evoluci'o

Ating'o'j de genetik'o kaj molekul'a biologi'o pli'riĉ'ig'is la teori'o'n de evoluci'o. Mutaci'o'j, gen'a'j re'kombinaĵ'o'j, gen'a inter'ŝanĝ'o en viv'a natur'o liver'as la material'o'n por natur'a selekt'ad'o. Mult'a'j biolog'o'j atribu'as grand'a'n signif'o'n al fenomen'o, kiu nom'iĝ'as simbiogenezo: form'ad'o de mal'simpl'a'j organism'o'j rezult'e kun'flu'iĝ'o de pli simpl'a'j. Aper'is la tiel nom'at'a sintez'o-genetik'a teori'o, laŭ kiu evoluci'o pov'as okaz'i ne nur per mal'rapid'a'j, sed kaj pli rapid'a'j, eĉ salt'o'form'a'j ŝanĝ'o'j. Tamen tut'egal'e la natur'a selekt'ad'o daŭr'e plen'um'as en evoluci'o la fundament'a'n rol'o'n.

Do, malgraŭ la daŭr'a kritik'o kaj mal'just'a'j atak'o'j, la teori'o de evoluci'o en'tut'e, kaj la darvin'a precip'e, sukces'e progres'as, jam 150 jar'o'j'n post la publik'ig'o de „La origin'o de speci'o'j” kaj 200 jar'o'j'n post la nask'iĝ'o de Darwin mem. Cert'e, en la teori'o de evoluci'o ne ĉio est'as plen'e klar'ig'it'a. Ver'ŝajn'e, ĉi tie neces'as pli probabl'ec'a'j al'ir'o'j kaj eĉ kun'labor'ad'o kun kvant'a fizik'o kun ĝi'a'j princip'o'j de suplement'ec'o kaj ne'cert'ec'o. Oni pov'as esper'i, ke la est'ont'a'j esplor'ist'o'j, pli energi'a'j kaj talent'a'j, sukces'os pli bon'e kompren'i mult'a'j'n problem'o'j'n de tiu simpl'a, sed sam'e saĝ'a teori'o.

Muze'o pri la histori'o de pollandaj jud'o'j

Lum'o de memor'o re'ven'ig'as viv'o'n.
De ni hodiaŭ de'pend'as,
Ke tiu lum'o ne esting'iĝ'u.

La german'a'j nazi'o'j preskaŭ en tut'ec'o real'ig'is si'a'n frenez'a'n plan'o'n: „solv'o de la jud'a problem'o”, rezult'e, ili murd'is la pli'mult'o'n de la jud'o'j en la land'o'j, kiu'j'n ili okup'is en Eŭrop'o. La murd'it'a popol'o rest'as tamen en memor'o per si'a grand'a kontribu'o al mond'a kultur'o, scienc'o kaj civiliz'o, ankaŭ per si'a'j ating'o'j por konserv'i, malgraŭ grand'eg'a'j mal'help'o'j, si'a'n riĉ'a'n ident'ec'o'n.

Est'as grand'a task'o de tiu'j, kiu'j mirakl'e sav'iĝ'is el la neni'ig'o, konserv'i tiu'n riĉ'a'n hered'aĵ'o'n, dign'e re'memor'ig'i. Tio grav'as ne nur por memor'o, sed tiu riĉ'a hered'aĵ'o ankaŭ pov'as signif'e pli'riĉ'ig'i la hom'ar'o'n, influ'i al pli'bon'ig'o de kun'viv'ad'o inter la popol'o'j.

En la mond'o funkci'as plur'a'j centr'o'j, kies cel'o est'as omaĝ'i la memor'o'n de neni'ig'it'a'j jud'o'j, sed ankaŭ por esplor'o kaj popular'ig'o de jud'a histori'o kaj kultur'o. Al la plej signif'a'j aparten'as la institut'o Yad Vashem en Jerusalemo: la Institut'o de Memor'o pri la Martir'o'j de Holokaŭst'o¹. Funkci'as kelk'a'j sam'cel'a'j institut'o'j, ekzempl'e en Nov'jork'o: YIVO, Institut'e for Jewish research (Jud'a Scienc'a Institut'o), kaj en Vaŝington'o la Muze'o de Holokaŭst'o. Dis'e tra la mond'o ankaŭ ali'lok'e oni labor'as por simil'a'j cel'o'j.

En Pollando

Sent'iĝ'as tamen grand'a bezon'o konstru'i plur'funkci'a'n, scienc'e, kultur'e kaj eduk'e modern'a'n, mult-per'il'a'n centr'o'n dediĉ'it'a'n al la histori'o de jud'o'j ankaŭ en Pollando, kie ili setl'iĝ'is jam ek'de la 11a jar'cent'o kaj dum kelk'a'j jar'cent'o'j form'is la tut'mond'e plej mult'nombr'a'n jud'a'n diaspor'o'n.

La cel'o de la muze'o en Varsovio est'os kultur'ad'o, konserv'ad'o de la hered'aĵ'o de tiu mil'jar'a viv'ad'o de jud'o'j sur la teritori'o de la nun'a Pol'a Respublik'o. Ĝi apog'os ĉiu'j'n streb'o'j'n, kiu'j serv'as la eduk'o'n de la jun'a generaci'o en la spirit'o de reciprok'a toler'em'o kaj estim'o. La muze'o est'as konstru'at'a dank'e al harmoni'a kun'labor'o de instanc'o'j de la ĉef'urb'o Varsovio, la ministr'ej'o pri kultur'o kaj naci'a hered'aĵ'o, la Societ'o de Jud'a Histori'o kaj donac'int'o'j kaj amik'o'j el la tut'a mond'o. La muze'o pri la histori'o de pol'a'j jud'o'j, fin'konstru'ot'a en 2011, est'os la sol'a en la mond'o, kiu tut'ec'e si'n dediĉ'as nur al tiu histori'o. Ĝi sam'temp'e est'os nov'a, plur'funkci'a establ'aĵ'o pri kultur'o en Varsovio.

Kial en tiu ĉi region'o?

Pollando est'is en pas'int'ec'o grav'a centr'o de jud'a diaspor'o. Plur'a'j jud'o'j loĝ'ant'a'j en divers'a'j land'o'j vast'e en la mond'o hav'as si'a'j'n radik'o'j'n en Pollando. Valor'as ĉi-lok'e re'memor'ig'i, ke Pollando est'is dum plur'a'j jar'cent'o'j etn'e la plej diferenc'ig'it'a land'o en Eŭrop'o, kio pozitiv'e influ'is ĝi'a'n kultur'a'n evolu'o'n. Signif'a'j part'o'j de la hered'aĵ'o de pol'a'j jud'o'j trov'iĝ'as ankaŭ sur teritori'o'j de la nun'a'j Litovio, Belorusio, Ukrainio kaj okcident'a Rusio. Grand'part'e ties teritori'o dum kelk'a'j jar'cent'o'j est'is ŝtat'e lig'it'a al Pollando.

Pollando – Poli'n – signif'as en hebre'a lingv'o: tie ripoz'u. Kaj malgraŭ, ke ne ĉiam la kun'viv'ad'o inter pol'o'j kaj jud'o'j est'is kontent'ig'a (tio rilat'as ankaŭ al ali'a'j etn'o'j), la jud'a loĝ'ant'ar'o trov'is tie mult'e da ebl'aĵ'o'j por kontribu'i al la land'o, sam'e por konserv'i si'a'n ident'ec'o'n.

Ĝust'e en Pollando dis'volv'iĝ'is riĉ'a jud'a kultur'o ĉiu'teren'e: literatur'o, teatr'o, pentr'art'o kaj ankaŭ scienc'o. Favor'is tio'n cert'a aŭtonomi'o, kiu'n ĝu'is tie la jud'o'j. Al la tiu'rilat'e plej signif'a'j instituci'o'j aparten'is Sejmo de la Kvar Teritori'o'j (Parlament'o).

La inter'milit'a period'o

En Pollando funkci'is en la inter'milit'a period'o (1918–1939) la plej grav'a esplor'centr'o kun muze'o kaj bibliotek'o kun la plej ampleks'a libr'o'kolekt'o pri scienc'o kaj jud'a kultur'o. Tem'as pri YIVO (Jud'a Scienc'a Institut'o) en Viln'o. Tiu scienc'a esplor'a institut'o est'is establ'it'a laŭ decid'o de la Konferenc'o de Jud'a'j Scienc'ist'o'j en 1925 en Berlino. La iniciat'int'o'j est'is i. a. Albert Einstein, Sigmund Freud, Szimon Dubnow kaj Josef Leszczyński. La cel'o de YIVO est'is kolekt'ad'o kaj registr'ad'o de material'o lig'it'a kun ĉiu'j aktiv'ec'o'j de jud'o'j en la mond'o; esplor'ad'o, per'e de plej modern'a'j metod'o'j pri pas'int'ec'o kaj nun'temp'o de la jud'o'j. Oni plan'is fond'i alt'nivel'a'n alt'lern'ej'o'n, kiu dev'us prepar'i special'ist'o'j'n en divers'kamp'a'j esplor'o'j. Tiu'n cel'o'n ne ebl'is real'ig'i pro eksplod'o de la du'a mond'milit'o, dum kiu la german'a'j okupaci'ant'o'j ne nur murd'is preskaŭ la tut'a'n jud'a'n popol'o'n, sed ankaŭ neni'ig'is grand'a'n part'o'n de ĝi'a kultur'o. En YIVO funkci'is jen'a'j scienc'a'j sekci'o'j: filozofi'a, histori'a, etn'o'kon'ig'a (tem'is pri esplor'o de popol'o'j), ekonomi-statistik'a, psikologi-pedagogi'a kaj jun'ul'ar-esplor'a. Por don'i bild'o'n pri la dimensi'o de la esplor'kamp'o'j valor'as menci'i, ke ĝi posed'is 100 000 libr'o'j'n kaj la sam'a'n nombr'o'n de manuskript'o'j. En ĝi'a arkiv'o trov'iĝ'is valor'eg'a'j, unik'a'j dokument'o'j rilat'ant'a'j jud'a'n pas'int'ec'o'n ek'de la jar'o 1600. Ankaŭ art'o'verk'o'j, kaj en tio ikonografi'o pri sinagog'o'j. Tre signif'a est'is la teatr'ologi'a kolekt'o. Ĝi form'is muze'o'n, kiu port'is la nom'o'n de Ester Rachel Kamińska, fam'a jud'a aktor'in'o, konsider'at'a kolon'o de la jud'a teatr'o en la 20a jar'cent'o. En tiu ĉi kolekt'o trov'iĝ'is kelk'a'j mil'o'j da teatr'a'j fot'o'j, afiŝ'o'j, skulpt'aĵ'o'skiz'o'j. Tiu riĉ'a kolekt'o, kiel sol'a en YIVO, form'is konstant'a'n ekspozici'o'n.

La el'don'a aktiv'ad'o de YIVO koncentr'iĝ'is je el'don'ad'o de monografi'o'j, sed ĝi aper'ig'is ankaŭ seri'o'n da broŝur'o'j pri la plur'kamp'a ag'ad'o de jud'o'j en scienc'o kaj kultur'o. Riĉ'a est'is ĝi'a revu'kolekt'o. Ĝi ankaŭ el'don'ad'is pri'tem'a'j'n revu'o'j'n. En'tut'e inter 1925 kaj 1936 YIVO publik'ig'is 6000 divers'tem'a'j'n verk'o'j'n. YIVO inter 1931 kaj 1939 el'don'ad'is monat'aĵ'o'n Bleter (Paĝ'o'j de YIVO).

En Viln'o trov'iĝ'is ankaŭ la riĉ'eg'a bibliotek'o Straszun. YIVO hav'is 4 fili'o'j'n: en Varsovio, Berlino, Parizo kaj Nov'jork'o. En Varsovio funkci'is ankaŭ asoci'o de amik'o'j de la institut'o. En plur'a'j lok'o'j est'is sub'ten'a'j societ'o'j. Simil'a'j ekzist'is en kelk'a'j land'o'j de Eŭrop'o kaj ekster ĝi, en Afrik'o, sud'a Amerik'o, Kanado, Uson'o, Aŭstrali'o. Dank'e al tiu apog'o YIVO est'is plej signif'a centr'o de kolekt'ad'o kaj dis'vast'ig'ad'o de ating'o'j de la jud'a popol'o. Tiu'kaŭz'e pri Viln'o, kie ĝi funkci'is, oni nostalgi'e, sed tut'e prav'e dir'as ke „Viln'o Jerusalemo est'is”.

Post la nazi'o'j

Ek'de 1940 la centr'o de YIVO trov'iĝ'as en Nov'jork'o, ĉar en Pollando sub la okup'ad'o ĝi ne pov'is plu funkci'i. Komenc'e ĝi baz'iĝ'is nur je si'a uson'a kolekt'o.

La german'a'j nazi'o'j cel'is ne nur neni'ig'i la jud'a'n popol'o'n, sed ankaŭ for'viŝ'i pri ĝi la memor'o'n per detru'ad'o de la intelekt'a kaj kultur'a jud'a hered'aĵ'o. Tio evident'iĝ'is jam antaŭ la du'a mond'milit'o, dum la tiel nom'at'a kristal'a nokt'o. Tiu nom'o de'ven'as de la amas'o da vitr'o, kiu trov'iĝ'is sur la strat'o'j de Berlino kaj ali'a'j german'a'j urb'o'j post la detru'o de butik'o'j kaj sinagog'o'j nokt'e inter la 9a kaj 10a de novembr'o 1938. Krom cent'o'j da sinagog'o'j, ankaŭ arkiv'o'j kaj bibliotek'o'j est'is detru'it'a'j. Preskaŭ komplet'a detru'ad'o okaz'is, kiam la Tri'a Regn'o okup'is grand'a'n part'o'n de Eŭrop'o.

La german'a'j okupaci'ant'o'j pri'rab'is la institut'o'n kaj la bibliotek'o'n en Viln'o. Part'o'n de ĝi'a'j kolekt'o'j ili for'port'is al Germanio.

Dum la neni'ig'o de la viln'a get'o en 1943 la nazi'o'j komisi'is al tie rest'ant'a'j labor'ant'o'j brul'ig'i i.a. la rest'int'a'j'n kolekt'o'j'n de YIVO. Por ne-plen'um'o de tiu ordon'o ili minac'is per mort'o'pun'o. Tamen, kelk'a'j risk'is si'a'n viv'o'n por sav'i almenaŭ part'o'n de la hered'aĵ'o de la pere'int'a jud'a popol'o. Inter la sav'int'o'j de part'o de la kolekt'o trov'iĝ'is la fam'a jud'a viln'a poet'o Abraham Suckewer. Tamen, grand'a part'o de la riĉ'aĵ'o, frukt'o de la jud'a spirit'o, pere'is en flam'o'j.

Viln'o ĉes'is est'i Jerusalemo de la nord'o, kiel prav'e kaj ne sen fier'o ĝi nom'iĝ'is. Riĉ'en'hav'a libr'o Wilno Jerozolimą było. Rzecz o Abrahamie Suckewerze (Viln'o Jerusalemo est'is. Verk'o pri Abraham Suckewer) est'is verk'it'a de eminent'a kon'ant'o de jud'a kultur'o Daniel Kac. La libr'o aper'is en 2003. El'don'is ĝi'n el'don'ej'o Pogranicze (Lim'teritori'o). Ĝi signif'e kontribu'as por fleg'i la memor'o'n per popular'ig'o de kultur'o'j de minoritat'o'j, apart'e de la jud'a. Mi recenz'is la verk'o'n por Słowo Żydowskie (Jud'a Vort'o) en april'o 2004.

Nun'temp'e

Post re'trov'o post'milit'e, ĉef'e en Germanio, de signif'a part'o de la kolekt'o'j de YIVO ĝi est'is en'ig'it'a en la nov'jork'a kolekt'o kaj post tiu temp'o YIVO en Nov'jork'o trans'pren'is la task'o'n, kiu'n plen'um'is pli fru'e la viln'a YIVO. Mem'kompren'ebl'e, aktiv'ant'e en ali'a'j kondiĉ'o'j, ĝi ne pov'as kontent'ig'e gvid'i esplor'ad'o'n pri hered'aĵ'o de jud'o'j en ĉiu'j land'o'j, kie ili setl'iĝ'is, viv'ant'e diaspor'e.

Post'milit'e YIVO en Nov'jork'o lig'is kontakt'o'n kun Jud'a Histori'a Institut'o (ŻIH) en Varsovio kaj el'don'is kelk'a'j'n grav'a'j'n verk'o'j'n pri la holokaŭst'o, i.a. Kronik'o de Lodza Get'o. La kun'labor'o daŭr'as. De'long'e tamen sent'iĝ'as la bezon'o establ'i scienc-eduk'a'n centr'o'n en Varsovio, kie dum plur'a'j jar'cent'o'j viv'is la plej mult'nombr'a jud'a diaspor'o. En land'o, kie la neni'ig'o de jud'o'j ating'is pint'o'n de ne'imag'ebl'a, sed real'e okaz'int'a solv'o de la jud'a problem'o, amas'a murd'o de jud'a'j loĝ'ant'o'j. Ĉiam pli da jud'o'j, inter ili mult'a'j jun'ul'o'j, ven'as al Pollando por kon'at'iĝ'i, laŭ'ebl'e, kun la pas'int'ec'o de la jud'a popol'o, ankaŭ kun radik'o'j de si'a'j propr'a'j famili'o'j. Al tio pov'os signif'e help'i la muze'o. Ĝi est'as ankaŭ neces'a por komplet'ig'i, al'propr'ig'i sci'o'n ĉi-rilat'a'n al mond'a scienc'o kaj kultur'o. Nepr'a ĝi est'as por la rest'o de la mirakl'e sav'it'a'j, kiu'j malgraŭ ĉio decid'is rest'i en Pollando.

La ide'o pri konstru'ad'o de tia scienc'e kaj kultur'e valor'a centr'o nask'iĝ'is antaŭ plur'a'j jar'o'j. Bedaŭr'ind'e, nek la fort'o'j de kelk'dek mil jud'o'j loĝ'ant'a'j sur'lok'e, nek la politik'a situaci'o al tio favor'is. Nur mez'e de la 90aj jar'o'j de pas'int'a jar'cent'o la ide'o matur'iĝ'is kaj intern'a kaj ekster'a politik'a situaci'o ebl'ig'is komenc'i ĝi'a'n real'ig'o'n. Ĝi est'os fin'konstru'it'a en 2011 laŭ projekt'o de finn'a arkitekt'o, Rainer Mahlamüki. Tamen, ne atend'ant'e ĝis la muze'o est'os fin'pret'a, la plen'dediĉ'a kaj fak'e alt'kvalit'a dung'it'ar'o sub direktor'o Jerzy Halberstadt jam funkci'ig'is kelk'a'j'n fak'o'j'n de la muze'o. Kiel labor'centr'o serv'as al ĝi Ohel (hebre'e: „tend'o”) situ'ant'a en najbar'ec'o de la Monument'o pri la Hero'o'j de la Get'o centr'e de la iam'a jud'a kvartal'o. Jam nun tie la viv'o puls'as. Okaz'as interes'a'j preleg'o'j pri histori'o, tradici'o, fest'o'j. Plur'a'j jun'ul'a'j grup'o'j el en- kaj ekster-land'o, ĉef'e el Israelo kaj Uson'o, vizit'as ĝi'n. Okaz'as tie, sub gvid'o de fak'ul'o'j, interes'a'j meti'a'j aranĝ'o'j, dum kiu'j la jun'ul'ar'o hav'as la ebl'o'n esprim'i skrib'e kaj per art'o si'a'j'n opini'o'j'n pri tio, kio dev'as okaz'ad'i en la muze'o. Solen'at'a'j est'as signif'a'j event'o'j el la histori'o de la jud'a popol'o. Ili form'as kor'tuŝ'a'j'n omaĝ'o-fest'o'j'n. Maj'e 2008 okaz'is tie aranĝ'o'j por memor'ig'i la insurekci'o'n de la Varsovia Get'o, okaz'e de la 65a dat're'ven'o. Ĉe tiu okaz'o ek'aktiv'is la Teatr'a Scen'ej'o de la muze'o. La 10an kaj la 17an de maj'o est'is tie prezent'it'a pol'e teatr'aĵ'o de Rabindranath Tagor La poŝt'ofic'ej'o. Ne por mi bril'as stel'o'j. Per tiu prezent'ad'o far'e de gimnazi'an'o'j el Otwock, urb'et'o proksim'a al Varsovio, la muze'o dign'e omaĝ'is la orf'o'hejm'o'n de Korczak. Mi est'as konvink'it'a, ke en tiu muze'o dev'as trov'iĝ'i ankaŭ fak'o pri Esperant'o kaj la human'ism'a ide'ar'o, kiu'n ĝi vehikl'as. Ja tie en proksim'ec'o, ĉe apud'a strat'et'o, loĝ'is la famili'o Zamenhof post trans'lok'iĝ'o el Bjalistoko en 1878. Tia fak'o plen'e akord'iĝ'us al la cel'o'j de la muze'o: Esperant'o ja ankaŭ aparten'as al la jud'a, pollanda kaj tut'mond'a spirit'a hered'aĵ'o.

Mi esper'as, ke ebl'os konvink'i la muze'a'n komitat'o'n pri tiu ide'o. Mi pret'as donac'i tiu'cel'e mi'a'n riĉ'a'n Esperant'o-kolekt'o'n. Dum'e, mi ven'ig'is finn'a'n Esperant'o-grup'o'n, lern'ant'o'j'n de Jorma Ahomüki, kiu kun interes'o aŭskult'is la klar'ig'o'j'n de gvid'ant'in'o de la muze'o, ne sen cert'a fier'o kon'at'iĝ'ant'e kun konstru-projekt'o de si'a sam'land'an'o. Klar'a Zamenhof al'glu'is slip'o'n al la tajp'il'o, kiu serv'is al tajp'ad'o de esperant'a'j tekst'o'j: „Ni labor'u kaj esper'u”. Valor'as sekv'i ŝi'a'n konsil'o'n kaj esper'i kaj kred'i, ke ebl'e ankaŭ ĉi-rilat'e ĉio marŝ'os bon'e ...

1. Laŭ'liter'e Brul'ofer'o, esprim'o uz'at'a pri la amas'a neni'ig'o de jud'o'j dum la du'a mond'milit'o.

(S)eks'ministr'o

Fru'mart'e eksplod'is en Albanio alt'rang'ul'a seks'skandal'o. El'ofic'ig'it'a est'as la ministr'o pri kultur'o kaj turism'o, Ylli [ili] Pango. La ministr'o, laŭ'profesi'e psikolog'o, invit'is al si'a hejm'o jun'a'n jur'ist'in'o'n, kiu pet'is posten'o'n. Dum la konversaci'o Pango pet'is la vir'in'o'n, iom incit'e vest'it'a'n, sen'vest'iĝ'i.

Laŭ'dir'e la skandal'o est'as intenc'e aranĝ'it'a de privat'a televid'a kanal'o kadr'e de kampanj'o por denunc'i korupt'a'j'n ŝtat'a'j'n alt'rang'ul'o'j'n. Malgraŭ la sukces'o de la ministr'ec'o de Pango, kiu respond'ec'is pri not'ind'a kresk'o en turism'o ekster'land'an'a, kvar-minut'a film'o mult'kanal'e dis'send'it'a sufiĉ'is al la ĉef'ministr'o Sal'i Berisha tuj eks'ig'i si'a'n ministr'o'n.

La skandal'o grav'as, ĉar fin'e de juni'o okaz'os tut'land'a balot'ad'o en Albanio. Ceter'e Pango ne est'as la unu'a ministr'o, kiu tiel el'ofic'iĝ'is. Jam pro seks'skandal'o'j perd'is si'a'j'n posten'o'j'n demokrat'a ministr'o pri agr'o'kultur'o kaj social'ist'a ministr'o pri defend'o.

Kial al'trud'i si'a'n reĝim'o'n?

Nord'a Irlando rajt'as unu'iĝ'i kun si'a histori'a patr'uj'o Irlando. Kial Angli'o al'trud'as al Nord'a Irlando si'a'n reĝim'o'n?

La vatikan'a ŝtat'o celebr'is la ok'dek'a'n nask'iĝ'dat'o'n

Kun surfac'o mal'pli vast'a ol du'on'kvadrat'a kilo'metr'o, la „Land'o de la Vatikan'a Urb'o” est'as la plej et'a ŝtat'o de la mond'o. Spit'e de plur'jar'cent'a tradici'o, ĝi'a nask'iĝ'o relativ'e freŝ'dat'as. Ĝi fakt'e est'is sankci'it'a la 11an de februar'o 1929, sed ĝi'a'j histori'a'j antaŭ'radik'o'j profund'iĝ'as en la politik'a'j'n event'o'j'n de la dek-naŭ'a jar'cent'o.¹

La 20an de septembr'o 1870, dum la pap'ŝtat'a'j aŭtoritat'ul'o'j laŭ'inter'konsent'e atend'is si'a'j'n koleg'o'j'n de la ital'a reg'ist'ar'o por inter'parol'i pri ĉiu'j detal'o'j, la piemontaj trup'o'j en'ir'is Romon kaj okup'is ĝi'n tut'a'n krom la Leon'a Urb'o² plus la najbar'a'j Vatikan'a Mont'et'o kaj Kastel'o Sankt'a Anĝel'o, laŭ la unu'a artikol'o de la kapitulac'o, sub'skrib'it'a je la 15a sam'tag'a hor'o ĉe Vila'o Alban'i. Sed la post'a'n tag'o'n la pap'a general'o Kanzler, propr'a'iniciat'e kaj ŝarĝ'it'e de la Sankt'a Seĝ'o, pet'is kaj akir'is, ke la piemontaj trup'o'j okup'u ankaŭ la Leon'a'n Urb'o'n, ĉar ĝi ne plu est'is ŝtat'e pri'zorg'ebl'a, sekv'e, laŭ'fakt'e, preskaŭ nenies teritori'o.

La pap'o prizon'ul'o en Vatikan'o

De tiam Pi'o la 9a, la tiam'a pap'o, si'n konsider'is prizon'ul'o kaj, en'ferm'it'a en la tiel nom'at'a'j apostol'a'j palac'o'j, ne plu el'ir'is el Vatikan'a Mont'et'o: li'a teologi'a n'o'n possumus (ni ne pov'as) pri la problem'o kapabl'i dispon'i pri la teritori'o'j de la Sankt'a Seĝ'o (nom'e la pap'o konvink'iĝ'is, ke li ne rajt'as ced'i al ali'a'j teritori'o'j'n de la eklezi'o, kaj des mal'pli la urb'o'n Romo mem), kombin'iĝ'is kun li'a kondamn'o de la kontraŭ'jur'a ag'ad'o de la ital'a'j politik'ist'o'j. Kio ne est'is kaj ne pov'is est'i kompren'it'a tiam, nom'e ke la Sankt'a Seĝ'o, liber'iĝ'int'e el kompromis'o'j de ter'a potenc'o, favor'iĝ'us en'e de mal'mult'e da jar'dek'o'j je nov'a printemp'o de religi'a'j energi'o'j kaj spirit'a'j ferment'o'j, komenc'is real'iĝ'i nur en la unu'a'j jar'dek'o'j de la du'dek'a jar'cent'o.

Io si'n mov'is post la breĉ'o de Port'a Pi'a³: en la tuj'post'a jar'o 1871, ne sen'kontrast'e, la ital'a parlament'o aprob'is la leĝ'o'n de la tiel'dir'it'a'j Garanti'o'j al la pap'o: est'is re'kon'at'a'j la suveren'ec'a'j rajt'o'j kaj prerogativ'o'j, kia'j akredit'ig'o de diplomat'a'j reprezent'ant'o'j, la rajt'o trakt'i kun ekster'a'j ŝtat'o'j, la sen'kontrol'a uz'o de poŝt'a'j kaj telegraf'a'j serv'o'j, la ekster'teritori'ec'o de la vatikan'a'j palac'o'j kaj Lateran'o kun la Vila'o de Kastel'o Gandolfo, plus ĉiu'jar'a mon'kompens'o de 3 250 000 lir'o'j. Krom'e la ital'a ŝtat'o rezign'is kiu'n ajn en'trud'iĝ'o'n en eklezi'a'j'n afer'o'j'n, rezerv'ant'e al si nur la rajt'ig'o'n al jes'a aŭ ne'a ekzekuci'o de pap'a'j dokument'o'j kaj en'trud'iĝ'o en la elekt'o de la episkop'o'j. Sed la pap'o rifuz'is kaj la leĝ'o'n kaj la mon'kompens'o'n, kaj ekzil'iĝ'is en Vatikan'o mal'permes'ant'e al la katolik'o'j part'o'pren'i en la publik'a viv'o.

Ses'dek jar'o'j'n la „Roma Problem'o” skrap'ĉiz'is la civil'a'n kaj religi'a'n viv'o'n de la ital'o'j, reĝ'o kaj pap'o kun'loĝ'is en Romo ignor'ant'e unu la ali'a'n, almenaŭ nivel'e de oficial'ec'o.

Politik'a solv'o

Divers'a'j hom'o'j, politik'a'j kaj eklezi'a'j, prov'is konduk'i la du reg'ant'ar'o'j'n al rond'a tabl'o, sed la reĝ'o ne vol'is rezign'i i'o'n teritori'a'n kaj la pap'o ne perd'i i'o'n sen'de'pend'ec'a'n. En tiu afer'o, fin'e, sukces'is Mus'sol'in'i, la faŝist'a diktator'o, kaj li ating'is bon'a'n rezult'o'n en 1929, kiam la 11an de februar'o flank'e de ital'a ŝtat'o est'is pakt'e re'kon'it'a la suveren'ec'o de la Sankt'a Seĝ'o sur la et'a teritori'o kaj konkordat'e norm'ig'it'a'j la rilat'o'j inter la eklezi'o kaj ŝtat'o. Kial la faŝism'a Duĉo, kiu dum faŝist'a kongres'o de 1919 jam adres'is „firm'a'n invit'o'n al li'a Sankt'a Moŝt'o for'pel'iĝ'i el Romo”? Jen li'a prov'o motiv'i la nov'a'n politik'a'n kurs'o'n: „La latin'a kaj imperi'a tradici'o de Romo hodiaŭ est'as reprezent'at'a de katolik'ism'o.”

Tiel nask'iĝ'is la pakt'o, kiu establ'is la plej et'a'n ŝtat'o'n de la mond'o, kies reg'ant'o hered'e jam tra'kur'is preskaŭ du mil jar'o'j'n, kaj kiu ĉi-jar'e celebr'as si'a'n ok'dek'jar'iĝ'o'n, post kiam plur'foj'e, eĉ en du'on'publik'a'j deklar'o'j, li montr'is, ke tiu sufer'ig'a event'o de la 20a de septembr'o, tiom celebr'it'a per strat'dediĉ'o'j tra tut'a Italio, liber'ig'is la katolik'a'n eklezi'o'n el pez'a inter'plekt'iĝ'o, kiu jam de'long'e ĉes'is ĝi'n protekt'i.

1. Oni ne forges'u, ke tem'as pri epizod'o en la tiel nom'at'a Risorgimento aŭ „Re'star'iĝ'o de Italio”, inter la Kongres'o de Vieno, 1815, kaj la oficial'iĝ'o de la ital'a unu'ec'a ŝtat'o en 1870. El plur'a'j ŝtat'et'o'j, part'e reĝ'land'o'j aŭ rekt'a'j hered'ant'o'j de la renesanc'a'j respublik'o'j, tiam form'iĝ'is Italio en preskaŭ si'a nun'a form'o. Dum tiu unu'iĝ'a procez'o ankaŭ la sufiĉ'e ampleks'a eklezi'a ŝtat'o de la pap'o'j est'is en'glut'it'a en la politik'e tre miks'it'a mov'ad'o. Rezult'e Italio far'iĝ'is reĝ'land'o sub Viktor'o Emanuelo la 1a.

2. Rempar'a part'o de la nun'a Vatikanurbo.

3. Pord'eg'o en la tiel nom'at'a'j Aŭreli'a'j Rempar'o'j de Romo, konstru'it'a de Michelangelo; dum la konker'o de Romo en 1870 la trup'o'j paf'is breĉ'o'n en ĝi'n, kio simbol'e fin'is la pap'a'n reg'ad'o'n.

Kompat'ind'a'j redaktor'o'j

Inter kun'labor'ant'o'j de ni'a revu'o est'iĝ'is diskut'ad'o pri tiu'j sign'o'j, kiu'j'n redaktor'o'j dev'as al'don'i en la komput'il'o por prepar'i tekst'o'j'n de aŭtor'o'j (tajp'aĵ'o'j'n) por en'paĝ'ig'o kaj pres'ad'o. Iu'j kun'labor'ant'o'j karakteriz'as ili'n kiel tro komplik'a'j'n aŭ eĉ super'flu'a'j'n kaj kritik'as, ke ili est'as tro mult'a'j. Se interes'as vi'n tiu'j ordon'o'j, vi pov'as trov'i ili'n sub la ret'adres'o www.monat'o.be en la rubrik'o Konvenci'o'j sur la paĝ'o Teknik'a'j konvenci'o'j de MONATO. Est'as ĉirkaŭ 20 sign'o'j, kiu'j'n oni bezon'as pli-mal'pli konstant'e.

Kiam antaŭ ĉirkaŭ 50 jar'o'j mi far'iĝ'is redaktor'o, ankaŭ mi dev'is lern'i teknik'a'j'n indik'o'j'n. Tiu'temp'e oni hav'is tajp'aĵ'o'j'n nur sur paper'o kaj redaktor'o dev'is al'don'i sur la marĝen'o ĉiu'j'n neces'a'j'n ordon'o'j'n por kompost'ist'o'j, ekzempl'e por dik'ig'o aŭ kursiv'ig'o de vort'o, por aline'o'j ktp. Sed krom'e sur la foli'o li dev'is per'man'e indik'i ĉiu'j'n korekt'o'j'n de erar'o'j kaj ŝanĝ'o'j'n. Precip'e mult'a'j kaj komplik'a'j est'is tiu'j korekt'o'sign'o'j; en'tut'e por redakt'i mi kompat'ind'a dev'is lern'i pli ol cent divers'a'j'n komand'o'j'n. Krom'e, kiam artikol'o est'is kompost'it'a, sur prov'pres'aĵ'o oni dev'is de'nov'e korekt'i erar'o'j'n, kio'n tamen en grand'a'j entrepren'o'j kutim'e far'is profesi'a'j korekt'ist'o'j (revizi'ant'o'j). Sed dum en'paĝ'ig'o de gazet'o per la kolumn'o'j de plumb'a kompost'aĵ'o redaktor'o dev'is jen kaj jen laŭ indik'o de kompost'ist'o'j ŝanĝ'i tekst'o'j'n, ekzempl'e redukt'i. Por tio'n far'i, neces'is leg'i la kompost'aĵ'o'n spegul'e kaj sur'kap'e – do ankaŭ tio'n mi dev'is lern'i.

Kompar'e al tiu temp'o hodiaŭ est'as relativ'e facil'e redakt'i tekst'o'n per komput'il'o. Nun tajp'aĵ'o al'ven'as jam kompost'it'a (de la aŭtor'o), redaktor'o ja dev'as korekt'i, sed por tio oni bezon'as preskaŭ neniu'j'n komand'o'j'n: simpl'e oni for'viŝ'as erar'o'j'n aŭ al'don'as vort'o'j'n aŭ mank'ant'a'j'n liter'o'j'n. Tamen ankaŭ nun redaktor'o dev'as al'don'i indik'o'j'n ekzempl'e por kursiv'a vort'o, por kre'i aline'o'n k. s. Sed tio neces'as nur pro la fakt'o, ke aŭtor'o'j uz'as diferenc'a'j'n komput'il'a'j'n sistem'o'j'n. La solv'o de problem'o'j kaŭz'it'a'j de tiu'j diferenc'o'j trov'iĝ'as en la nom'it'a'j teknik'a'j konvenci'o'j, kiu'j valid'as por ĉiu'j sistem'o'j, tiel ke la el'don'ej'o pov'as prepar'i artikol'o'j'n por pres'ad'o tiel, ke en la revu'o ĉio aper'as sam'aspekt'e. Cert'e est'as ĝen'e, ke ankoraŭ redaktor'o'j bezon'as uz'i (fakt'e super'flu'a'j'n) komand'o'j'n, sed kompar'e al mi'a'j jar'o'j de jun'a redaktor'o tio est'as bagatel'o ...

Sincer'e vi'a

Lern'ant'o'j sen'esper'a'j

En Japani'o la ekonomi'a regres'o grav'as, kaj nun mal'bon'e efik'as sur lern'ej'an'o'j'n. Ekzempl'e, en element'a'j kaj mez'a'j lern'ej'o'j en guberni'o Tottori mult'iĝ'as lern'ant'o'j ne'kapabl'a'j pag'i si'a'j'n tag'manĝ'o'j'n. Postul'ant'e pag'o'n, instru'ist'o'j vizit'as famili'o'j'n, sed trov'as, ke tiu'j ne pov'as pag'i pro mal'dung'iĝ'o kaj/aŭ eks'edz'iĝ'o. Nun'temp'e mult'a'j lern'ej'estr'o'j kaj instru'ist'o'j pag'as por si'a'j lern'ant'o'j.

Mank'as al „mal'facil'a'j” famili'o'j subvenci'o'j, laŭ s-in'o Abe Aja, aŭtor'o de la libr'o Mal'riĉ'ec'o de ge'knab'o'j. El ĉiu'j 17 ge'knab'o'j unu kresk'as en sen'patr'a famili'o: tial, laŭ la libr'o, tia'j ge'knab'o'j risk'as est'i ne'sufiĉ'e eduk'it'a'j. Nask'iĝ'as ankaŭ tim'o, ke la nun'a ekonomi'a situaci'o tiel sever'as, precip'e por sol'a'j patr'in'o'j, ke mult'iĝ'os sen'hejm'a'j patr'in'o'j kun ge'fil'o'j.

Sam'klas'an'o'j

Laŭ'okaz'a'j labor'ist'o'j oft'e ŝanĝ'as si'a'n labor'lok'o'n, sekv'e si'a'n loĝ'lok'o'n. Se ili hav'as ge'fil'o'j'n, ankaŭ tiu'j dev'as ŝanĝ'i si'a'n lern'ej'o'n sen sufiĉ'e da temp'o por eduk'iĝ'i kaj amik'iĝ'i kun sam'klas'an'o'j.

Pli ol 97 % da 15-jar'aĝ'a'j lern'ant'o'j en'ir'as super'a'n mez'lern'ej'o'n. Se ili tie ne fin'stud'as, mal'facil'as trov'i labor'lok'o'n. Ili ne pov'os akir'i diplom'o'j'n por akir'i pli bon'a'j'n posten'o'j'n. En 2008 72 854 lern'ant'o'j for'las'is super'a'j'n mez'lern'ej'o'j'n mez'e de si'a lern'ad'o.

Diplom'o'j

La ĵurnal'o Asahi raport'is pri lern'ant'o'j en guberni'a super'a mez'lern'ej'o. Unu'a-jar'a klas'o pret'is akcept'i 40 lern'ant'o'j'n. Fakt'e nur 24 en'ir'is kaj nun rest'as nur 15. En februar'o okaz'is kurs'fin'a ceremoni'o, kiu'n ĉe'est'is 121 el 210 akcept'it'o'j. Kie'n ir'is la for'las'int'o'j?

Oni ĝeneral'e opini'as, ke la japan'a soci'o garanti'as egal'ec'o'n al ĉiu'j. Ekzist'as nek kast'o'j, nek soci'a'j katen'o'j, nek klas'o'j. Ĉiu'j super'a'j mez'lern'ej'o'j kaj universitat'o'j est'as mal'ferm'it'a'j al ĉiu'j kandidat'o'j. Se tiu'j sukces'as en la en'ir'ekzamen'o, hav'ant'e sufiĉ'e da mon'o kaj kapabl'o, ili rajt'as lern'i kaj stud'i en iu ajn lok'o. Kiam Japani'o est'is ekonomi'e prosper'a kaj ĉiu'j relativ'e riĉ'a'j, tio ver'is.

Mal'kler'ec'o

Nun atak'as mult'a'j'n famili'o'j'n mal'riĉ'ec'o, tiel ke iu'j lern'ant'o'j ne pov'as lern'i eĉ en super'a mez'lern'ej'o. Por tiu'j, ir'i al universitat'o est'as ekster la supoz'o. Nun mal'riĉ'ec'o de la famili'o'j kaŭz'as al ili'a'j ge'fil'o'j mal'kler'ec'o'n, kaj sekv'e perd'o'n de esper'o, kiu kaŭz'as pli da mal'riĉ'ec'o, kaj pli kaj pli da ali'a'j mal'bon'aĵ'o'j.

Grav'as, se mult'a'j jun'ul'o'j dev'os mal'riĉ'e, mal'kler'e kaj sen'esper'e viv'i. Tio damaĝ'as ne nur tiu'j'n jun'ul'o'j'n, sed ankaŭ Japani'o'n. Malgraŭ mal'bon'a ekonomi'o, Japani'o ankoraŭ hav'as grand'a'n potenc'o'n. Sav'i ge'jun'ul'o'j'n est'as la plej grand'a dev'o de la reg'ist'ar'o kaj de la soci'o.

Parol'as enket'o, sed ne fremd'lingv'e

En mart'o la ĵurnal'o Mainiĉi publik'ig'is enket'o'n pri la plan'o'j de 100 ĉef'a'j kompani'o'j por dung'i nov'a'j'n universitat'o-fin'int'o'j'n. Laŭ la enket'o, la kompani'o'j alt'e taks'as jen'a'j'n punkt'o'j'n ĉe la kandidat'o'j:

Surpriz'as du afer'o'j. Unu'e, la kompani'o'j ne alt'e taks'as scienc'a'j'n ating'o'j'n. Jun'ul'o'j pas'ig'as kvar jar'o'j'n aŭ pli en universitat'o, tamen la kompani'o'j ne vol'as konsider'i ĉi tiu'j'n jar'o'j'n. Ŝajn'as, ke la kompani'o'j vol'as hom'o'j'n, kiu'j obe'em'e aŭskult'as kaj obe'as ordon'o'j'n, kaj kiu'j energi'e, si'n'don'e kaj ĝis'mort'e dediĉ'os si'n al la labor'o.

Du'e, la firma'o'j ignor'as lingv'o-kapabl'o'n. La ministr'ej'o pri eduk'ad'o kaj scienc'o (kaj la reg'ist'ar'o) ĉiam dir'as, ke japan'o'j hav'as mal'alt'a'n kapabl'o'n uz'i ekster'land'a'j'n lingv'o'j'n (ĉef'e la angl'a'n) kaj plan'as en'konduk'i angl'a'j'n lecion'o'j'n en element'a'j'n lern'ej'o'j'n. Tamen laŭ la enket'o neniu'j kompani'o'j interes'iĝ'as pri lingv'o'j.

Ministr'ej'o

Kia diferenc'o inter la ministr'ej'o kaj la kompani'o'j. La unu'a trud'as al la popol'o la angl'a'n, sed la last'a'j neglekt'as ĉi tiu'n kapabl'o'n. Kial la ministr'ej'o insist'as pri la angl'a? Por ke Uson'o pov'u profit'i, vend'ant'e angl'a'j'n libr'o'j'n kaj send'ant'e instru'ist'o'j'n al Japani'o? Por ig'i Japani'o'n la 51a uson'a ŝtat'o? Kial la kompani'o'j ne taks'as lingv'o-kapabl'o'n? Ĉu ili ne plu vol'as ag'ad'i inter'naci'e? Ĉu jam sufiĉ'as traduk'ist'o'j kaj interpret'ist'o'j?

Por el'lern'i la angl'a'n, mult'a'j lern'ant'o'j en'verŝ'as grand'eg'a'n energi'o'n, el'spez'as grand'a'n mon'sum'o'n kaj el'uz'as si'a'n cerb'o'n, oft'e perd'ant'e esper'o'n kaj mem'fid'o'n pri si'a kapabl'o. Mult'a'j student'o'j, kred'ant'e, ke la kvalifik'o pri la angl'a don'os bon'a'n ŝanc'o'n pri si'a dung'iĝ'o ĉe bon'a kompani'o, vizit'as lern'ej'o'n de la angl'a post si'a stud'o en universitat'o.

Lev'iĝ'as divers'a'j demand'o'j ankoraŭ sen taŭg'a'j respond'o'j. Tamen cert'as, ke la angl'a ne garanti'as labor'o'n en la 100 ĉef'a'j kompani'o'j. Tio signif'as, ke lern'i la angl'a'n kaj tial el'spez'i energi'o'n kaj mon'o'n, sen'util'as.

Nov'a ekologi'a vilaĝ'o

En for'a kamp'ar'a region'o de la graf'land'o Tipperary [tiperejri] (gael'e: Tiobraid Árann) situ'as la mal'grand'a vilaĝ'o Cloughjordan (gael'e: Cloch Shiurdáin). Antaŭ kelk'a'j jar'o'j, la vilaĝ'o est'is kvazaŭ mort'ont'a. Plur'a'j el la vend'ej'o'j kaj komerc'a'j entrepren'o'j mal'aper'is; divers'a'j dom'o'j trov'iĝ'is en ruin'iĝ'int'a stat'o; la river'et'o, kiu flu'as tra la vilaĝ'o, est'is tiom mal'pur'ig'it'a, ke ĝi aspekt'is kiel kloak'o; ne plu est'is vilaĝ'a apotek'o, nek lok'e loĝ'ant'a kurac'ist'o; la staci'dom'o iĝ'is nur'a fer'voj'a halt'ej'o, sen staci'dom'estr'o aŭ dung'it'ar'o; kaj jun'ul'o'j ne plu trov'is labor'o'n en la distrikt'o.

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j grup'o da hom'o'j el divers'a'j lok'o'j kaj divers'a'j cirkonstanc'o'j kun'iĝ'is por stud'i la ebl'o'n kre'i ekologi'a'n komun'um'o'n en Irlando. Interes'o pri la projekt'o kresk'is, kaj pli da person'o'j al'iĝ'is al la grup'o. Post esplor'o'j, oni elekt'is Cloughjordan kiel taŭg'a'n ej'o'n por la iniciat'o. Kvankam ekologi'a'j vilaĝ'o'j jam ekzist'as en kelk'a'j land'o'j, la koncept'o est'is ne'kon'at'a en Irlando.

La 21an de mart'o 2009 est'is oficial'e lanĉ'it'a per Duncan Stewart [donkan stjuart], la plej kon'at'a irlanda ekologi'ist'o, la unu'a faz'o de konstru'o de la unu'a ekologi'a vilaĝ'o en la Verd'a Insul'o. Kvankam ĝis nun nur tri dom'o'j est'as preskaŭ fin'konstru'it'a'j, sufiĉ'e grand'a nombr'o da al'iĝ'int'o'j jam viv'as en lu'it'a'j loĝ'ej'o'j en la antikv'a vilaĝ'o, atend'ant'e la komplet'iĝ'o'n de si'a'j nov'a'j dom'o'j. Eĉ en tiu komenc'a period'o de la projekt'o, la ĉe'est'o de tiu'j nov'a'j vilaĝ'an'o'j kaŭz'is burĝon'ad'o'n de la unu'a'j flor'o'j de trans'form'ad'o de Cloughjordan. Oni plan'as re'konstru'ad'o'n de la ruin'o'j kaj kaduk'a'j dom'o'j en la original'a vilaĝ'o; la apotek'o de'nov'e mal'ferm'iĝ'is; pli da pasaĝer'o'j uz'as la staci'dom'o'n; la lok'a komerc'o profit'as de la nov'a'j loĝ'ant'o'j; kaj en'tut'e, la ĝeneral'a etos'o de Cloughjordan est'as pli optimism'a. An'o'j de la ekologi'a grup'o establ'is du nov'a'j'n entrepren'o'j'n sur la antikv'a ĉef'strat'o, nom'e, libr'ej'o'n/kaf'ej'o'n kaj bicikl'ej'o'n, kiu'j laŭ'ŝajn'e prosper'as. Ĉiu'sabat'e la nov'a'j vilaĝ'an'o'j okaz'ig'as en la vilaĝ'a plac'o sub'ĉiel'a'n merkat'o'n de hejm'far'it'a'j kaj lok'e kultiv'it'a'j produkt'o'j. Tiu'j nov'a'j loĝ'ant'o'j, kiu'j de'ven'as ne nur de ali'a'j part'o'j de la land'o, sed inkluziv'as ankaŭ kelk'a'j'n ekster'land'an'o'j'n, ne form'as apart'a'n komun'um'o'n, sed est'as plen'e integr'iĝ'int'a'j en la viv'o de la mal'nov'a vilaĝ'o. Tio est'as rimark'ind'a en tre tradici'a kaj konservativ'a soci'o kiel tiu de la irlanda kamp'ar'o. Eĉ pli surpriz'e est'as, ke la pli'mult'o est'as urb'an'o'j, kiu'j ĝis nun ne est'is kutim'iĝ'int'a'j al la kamp'ar'a viv'o.

Tri el ni, kiu'j loĝ'as en mez-irlanda urb'o, ricev'is invit'o'n por ĉe'est'i la lanĉ'o'n de la unu'a faz'o de la nov'a dom'ar'o. Ni ek'vetur'is tra la trankvil'a kamp'ar'o de la graf'land'o Tipperary, sed ĉar ni ne bon'e kon'is la teren'o'n, ni ir'is per la plej long'a voj'o, kiu konsist'is el mal'larĝ'a'j serpent'ant'a'j ŝose'et'o'j. La sun'o bril'is, la pejzaĝ'o est'is plaĉ'a, trafik'o mank'is, kaj ni hav'is la impres'o'n, ke ni re'ven'is al la antikv'a Irlando, kiu ekzist'is ĝis la al'ven'o de la tiel nom'at'a kaj mal'long'e viv'int'a „Kelt'a Tigr'o” (prosper'a konjunktur'o), kiu est'is mort'ig'it'a per la aktual'a mond'a ekonomi'a kriz'o. La spert'o est'is ne'kred'ebl'e agrabl'a. Kiam post long'a vetur'ad'o ni fin'fin'e ating'is Cloughjordan, ni tuj sent'is bon'ven'ig'a'n etos'o'n.

Ĝeneral'e, irlandaj vilaĝ'o'j ne est'as kompar'ebl'a'j kun la pentr'ind'a'j urb'et'o'j en ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j. La tradici'a irlanda vilaĝ'o precip'e konsist'as el unu long'a strat'o kun vic'o da mal'alt'a'j dom'et'o'j, plur'a'j et'a'j trink'ej'o'j kaj vend'ej'o'j, kaj preĝ'ej'o. Oft'e mank'as lern'ej'o. Ĉar la land'o est'is dum jar'cent'o'j tre mal'riĉ'a, mal'mult'o disting'as tiu'j'n mal'grand'a'j'n komun'um'o'j'n, kaj dum la last'a'j jar'o'j mult'a'j sufer'is de mal'plan'it'a konstru'ad'o de mal'bel'a'j modern'a'j dom'ar'o'j kaj grand'a'j komerc'a'j kaj apartament'a'j blok'o'j, kiu'j tut'e ne harmoni'as kun la medi'o. Cloughjordan est'as tip'a kamp'ar'a vilaĝ'o, sed feliĉ'e, tut'e mank'as tia'j sign'o'j de urb'an'ig'o kaj mis'a pri'konstru'o. Kvankam evident'e mal'riĉ'a, ĝi prezent'as bon'ven'ig'a'n aspekt'o'n. Ĝi est'as trankvil'a kaj sen'trafik'a. Kiam ni al'ven'is, ni est'is tuj invit'it'a'j al la komun'um'a hal'o de la antikv'a vilaĝ'o, kie ni aŭd'is divers'a'j'n inform'a'j'n parol'ad'o'j'n kun lum'bild'a'j ilustr'aĵ'o'j, pri la ekologi'a projekt'o. Post la inform'sesi'o, kaj vizit'o al la teren'o, kun'e kun grand'a amas'o da loĝ'ant'o'j kaj vizit'ant'o'j, ni est'is regal'it'a'j per abund'o da bon'gust'a'j sandviĉ'o'j, kuk'o'j kaj ali'a'j frand'aĵ'o'j, te'o kaj kaf'o. De la hal'o ni re'ven'is al la ĉef'strat'o, kie la gast-ekologi'ist'o Duncan tond'is long'a'n girland'o'n trans la en'ir'ej'o al la teren'o, kie oni konstru'as la ekologi'a'n dom'ar'o'n. Ni antaŭ'e supoz'is, ke tiu ver'ŝajn'e situ'us ekster la mal'nov'a vilaĝ'o, sed tut'e ne ver'as. Oni en'ir'as per breĉ'o apud antikv'a gren'ej'o (kiu'n oni intenc'as restaŭr'i), kontraŭ'e al la mez'a plac'o de Cloughjordan, do la ekologi'a dom'ar'o situ'as flank'e de la antikv'a vilaĝ'o, kaj ne apart'ig'it'a de ĝi. Do en la est'ont'ec'o ĝi form'os integr'a'n part'o'n de la mal'nov'a vilaĝ'o. Mal'nov'a'j kaj nov'a'j vilaĝ'an'o'j est'os najbar'o'j.

Sur la ekologi'a teren'o est'as jam konstru'it'a'j la strat'o'j kaj aŭtomobil'a'j park'ej'o'j sufiĉ'e for de la loĝ'ot'a dom'ar'o; ankaŭ la tub'ar'o kaj konekt'aĵ'o'j. Part'o de la grund'o est'as divid'it'a en parcel'o'j, kie la loĝ'ant'o'j kultiv'os legom'o'j'n. Ĉirkaŭ ili est'as long'a vic'o da divers'a'j speci'o'j de indiĝen'a'j irlandaj pom'uj'o'j. Apud'a farm'bien'o jam ekzist'as. Baldaŭ konstru'iĝ'os pli da dom'o'j, komun'a hejt'a central'o, kaj ali'a'j publik'a'j hal'o'j. Jen detal'o'j pri la ekologi'a projekt'o:

La ekologi'a vilaĝ'o situ'as sur 67 akre'o'j (1 akre'o = ĉirkaŭ 40 ar'o'j'n). Oni intenc'as konstru'i 130 mal'alt'energi'a'j'n loĝ'dom'o'j'n. La komun'a varm'ig'sistem'o funkci'os per sun'panel'o'j kaj lign'er'a'j hejt'forn'o'j. Post'e oni ebl'e instal'os vent-turbin'o'j'n. 50 akre'o'j est'as rezerv'it'a'j por parcel'o'j, bien'o kaj arb'ar'o. En la vilaĝ'o est'os centr'o de eduk'ad'o pri daŭr'ig'ebl'a viv'manier'o. Kun'a uz'ad'o de aŭtomobil'o'j est'os stimul'at'a. La voj'o'j inter la dom'o'j est'os por pied'ir'ant'o'j, ne vetur'il'o'j. La river'et'o est'os pur'ig'it'a, kaj laŭ ĝi'a bord'o est'os bord'a promen'ej'o kun vic'o'j da frukt'a'j kaj nuks'a'j arb'o'j. Sur la teren'o est'os apartament'ar'o, kiu inkluziv'os entrepren'a'n centr'o'n kaj spac'o'n por terapi'ej'o aŭ po'detal'a vend'o. La vilaĝ'o hav'os fondus'o'n por la proviz'o de eko-entrepren'a centr'o por nov'a'j „verd'a'j” iniciat'o'j. Struktur'o jam ekzist'as por proviz'o de inter'ret'a serv'o. En la region'o trov'iĝ'as bel'a'j arb'ar'o'j, agrabl'a agrikultur'a pejzaĝ'o, kaj ne mal'proksim'e est'as la vast'a Lough [loch] Derg (gael'e: Loch Deirgeirt), unu el la plej bel'a'j lag'o'j en tut'a Irlando.

En la mal'nov'a Cloughjordan la ekzist'ant'a'j dom'o'j est'as mal'grand'a'j kaj modest'a'j, sed la vilaĝ'o'j en'hav'as tri bel'a'j'n preĝ'ej'o'j'n de mal'sam'a'j konfesi'o'j. La plej grand'a, en la mez'a plac'o, hav'as alt'eg'a'n pint'tur'o'n, vid'ebl'a'n je long'a distanc'o tra la ĉirkaŭ'aĵ'o. En'tut'e Cloughjordan est'as agrabl'eg'a lok'o por la ambici'a kaj esper'plen'a iniciat'o, kiu konsist'ig'as la unu'a'n ekologi'a'n komun'um'o'n en Irlando.

Parentez'e, ni'a tri'a fil'o est'as membr'o de ali'a grup'o, kiu esper'as kre'i en okcident'a Irlando simil'a'n, sed pli et'skal'a'n kaj mal'pli pretend'em'a'n ekologi'a'n komun'um'o'n, en kiu la ĉef'a komunik'il'o est'os la gael'a (irlanda) lingv'o. La hodiaŭ'a Cloughjordan est'as angl'e'parol'ant'a vilaĝ'o, kvankam kred'ebl'e, en la pas'int'ec'o, la ĉiu'tag'a lingv'o est'is la gael'a. Ni ne sci'as, kio est'os la si'n'ten'o de la tie'a ekologi'a komun'um'o pri la lingv'a demand'o (ĉiam tikl'a afer'o en Irlando).

Pli pri la mister'a insul'o

En MONATO 2004/7 aper'is artikol'o mi'a kun la titol'o Mister'a insul'o Ailsa Craig [ejlza krejg]. Tem'is pri insul'et'o – fakt'e, apenaŭ pli ol alt'a rok'o, kiu situ'as en la mar'o 12 km okcident'e de la sud-okcident'a mar'bord'o de Skot'land'o. Ĝi'a antikv'a gael'a nom'o: Creag Ealasaid [krejk elasadj] est'as ankoraŭ uz'at'a inter gael'parol'ant'o'j. La plej proksim'a haven'o, de kie antaŭ'e regul'e vetur'is ŝip'o'j al la insul'o, nom'iĝ'as Girvan (Garbhan [garvan] en la gael'a). La insul'o long'as iom pli ol 1,2 km, kaj larĝ'as iom pli ol 0,8 km. Ĝi'a alt'o tamen est'as 338,65 m, do ĝi star'as kiel impon'eg'a mont'o ĉe la for'a horizont'o, kiam oni ĝi'n rigard'as ek'de la plaĝ'o de Girvan. Kiel la fam'a Ayres-rok'o en Aŭstrali'o, ĝi'a kolor'o konstant'e ŝanĝ'iĝ'as laŭ la veter'o kaj la temp'o de la tag'o. Kelk'foj'e ĝi aspekt'as al'log'e invit'a; ali'foj'e, terur'e minac'a – ne sen'kaŭz'e, ĉar dum la jar'cent'o'j, tie okaz'is plur'a'j ŝip'pere'o'j. Pro tio, sur ĝi est'as du lum'tur'o'j. En iu antikv'a verk'o pri la hibrid'a insul'ar'o, la aŭtor'o inklud'is la rok'o'n kiel la plej sud'a'n insul'o'n de tiu arkipelag'o.

Divers'a'j gvid'libr'o'j pri Ailsa Craig kaj la Ayrshire-region'o al kiu ĝi aparten'as, asert'as, ke tiu insul'o neniam hav'is daŭr'a'n loĝ'ant'ar'o'n. Tamen, iom post publik'ig'o en MONATO de la menci'it'a ese'o, mi konstat'is, ne nur ke, ĝis antaŭ kelk'a'j jar'dek'o'j, est'is tie daŭr'a loĝ'ant'ar'o, sed ke tiu et'a komun'um'o konsist'is el an'o'j de la famili'o de mi'a patr'in'o. Tio'n mi mal'kovr'is kiam unu el mi'a'j amik'o'j, kiu loĝ'as en la urb'o Girvan, donac'is al mi libr'o'n kaj DVD-disk'o'n pri Ailsa Craig. La disk'o montr'as bel'a'j'n vid'aĵ'o'n de la insul'o, kaj inklud'as long'a'j'n intervju'o'j'n kun ankoraŭ ekzist'ant'a'j membr'o'j de la famili'o'j Girvan kaj Milroy, parenc'o'j de mi'a patr'in'o.

Famili'a'j nom'o'j

Kvankam mi nask'iĝ'is en Bolivio, do, laŭ sud-amerik'a leĝ'o, mi est'as bolivi'an'o, mi'a'j ge'patr'o'j est'is skot'o'j. Mi'a patr'o, an'o de la nord-skot'a klan'o MacAoidh (angl'ig'it'a Mackay, McKay [maka'j]) de'ven'as de la urb'eg'o Glasgovo; mi'a patr'in'o, de graf'land'o Ayrshire [ejrŝajr] (gael'e: Inbhir Air [in'r aajr]), region'o en kiu situ'as Girvan. La famili'a nom'o de la av'in'o de mi'a patr'in'o, je la in'a flank'o, est'is Girvan, kaj ŝi'a famili'o de'ven'as de la sam'nom'a urb'et'o. (En antikv'ec'o skot'o'j ne hav'is famili'a'j'n nom'o'j'n – krom la klan'nom'o, se ili est'is klan'an'o'j – do kelk'foj'e ili est'is kon'at'a'j per la nom'o de si'a loĝ'lok'o.) Lok'an'o'j'n disting'is du branĉ'o'j de la Girvan-famili'o, nom'e, „girvanoj de Girvan”, kaj „girvanoj de Ailsa”. Plur'a'j generaci'o'j de la last'a grup'o loĝ'is ek'de la 19a jar'cent'o sur la insul'et'o, kie la vir'o'j okup'iĝ'is pri min'ad'o de la divers'kolor'a granit'o el kiu konsist'is la rok'o. Tiu granit'o est'is (kaj ankoraŭ est'as) tre ŝat'at'a, kaj est'as uz'at'a por fabrik'ad'o de curling-ŝton'o'j. Curling (proksim'a prononc'o: „korling”) est'as tradici'a skot'a vintr'a sport'o, en kiu pez'a'j rond'a'j ŝton'o'j kun metal'a'j ans'o'j est'as glit'ig'at'a'j sur glaci'o. Al la urb'a branĉ'o de la famili'o aparten'is la ŝip'estr'o'j de mal'grand'a flot'o de ŝip'o'j (inkluziv'e de fam'a ŝip'o „Lady Ailsa”), kiu transport'is la granit'o'n de Ailsa Craig al la ĉef'land'o, kaj, dum'somer'e, turist'o'j'n, kiu'j pas'ig'is kelk'a'j'n hor'o'j'n sur la insul'o, promen'ant'e kaj gust'um'ant'e te'o'n kaj hejm'far'it'a'j'n bak'aĵ'o'j'n en la et'a insul'a te'ej'o de unu el la sinjor'in'o'j Girvan. Tia turism'o ne plu est'as permes'it'a, ĉar la insul'o, kiu aparten'as al lok'a nobel'o, nun est'as protekt'at'a ornitologi'a kaj botanik'a rezerv'ej'o. Tamen, el la haven'o en Girvan, ekskurs'ant'o'j pov'as per turism'a ŝip'et'o rond'ir'i la mar'o'n ĉirkaŭ la insul'o, kaj rigard'i ĝi'n de proksim'e, kvankam ili ne plu rajt'as met'i pied'o'n sur ĝi'n.

Nostalgi'o

La famili'o Girvan ne plu loĝ'as sur Ailsa Craig. Dum la intervju'o'j, divers'a'j famili'an'o'j esprim'as nostalgi'o'n pri la jar'o'j, kiam la rok'o est'is ili'a hejm'o. Laŭ ili, ĝi est'is magi'a kaj lok'o, kie la loĝ'ant'o'j est'is san'a'j, feliĉ'a'j kaj bon'e nutr'it'a'j. Ili dir'as, ke ili neniam sufer'is de mal'sat'o, ĉar abund'is kapr'o'lakt'o, ŝaf'aĵ'o, kunikl'aĵ'o kaj fiŝ'o. Pli'e, ili neniam enu'is, ĉar ĉiam est'is io interes'a por okup'i la temp'o'n. Dimanĉ'e ili kutim'is promen'i sur la bel'a verd'a alt'aĵ'o, kie kresk'is mult'a'j speci'o'j de flor'o'j kaj plant'o'j. Faŭn'o konsist'is el mar'bird'o'j, kapr'o'j, ŝaf'o'j kaj kunikl'o'j. Mar'bird'o'j ankoraŭ abund'as, sed mal'pli'iĝ'is la nombr'o de bird'o'j de kelk'a'j speci'o'j, precip'e de fraterkul'o'j. Ne nur Girvan-famili'an'o'j tie loĝ'is, ĉar la lum'tur-gard'ist'o'j hav'is edz'in'o'j'n kaj infan'o'j'n, kaj la komun'um'o ankaŭ inklud'is dung'it'a'j'n granit'min'ist'o'j'n. Sabat'e okaz'is danc'o'j en kiu'j part'o'pren'ad'is inter 30 kaj 40 person'o'j. La muzik'o'n proviz'is la insul'an'o'j mem.

Mi'a patr'in'o kutim'is rakont'i pri la Girvan-branĉ'o de si'a famili'o kaj ŝi oft'e menci'is si'a'n parenc'o'n kapitan'o Girvan, ŝip'estr'o de Lady Ailsa¹. Tiu est'is Vilhelm'o Girvan, laŭ'ŝajn'e la last'a posed'ant'o de tiu titol'o kaj de la ŝip'o'j. Tamen, mi'a patr'in'o neniam menci'is – kaj kred'ebl'e ne sci'is – ke iam part'o de la famili'o loĝ'is sur la insul'et'o. Mi dub'as, ke ekzist'as ali'a insul'o en la okcident'a skot'a insul'ar'o, kiu est'as tiom mal'grand'a kaj kiu iam sub'ten'is tiom laŭ'proporci'e grand'a'n komun'um'o'n.

Resum'e, Ailsa Craig est'as eĉ pli magi'a ol mi pri'skrib'is en mi'a antaŭ'a artikol'o, kaj por mi person'e est'as fascin'e, ke ĝi lud'is rol'o'n en mi'a famili'a histori'o.

1. Model'o de la ŝip'o „Lady Ailsa” [lejdi ejlza] vid'iĝ'as en la muze'o de la Institut'o McKechnie en Girvan.

Popol'o ŝrump'ant'a

Konstant'e kresk'as la mond'a loĝ'ant'ar'o. Post proksim'um'e 40 jar'o'j ĝi nombr'os naŭ miliard'o'j'n: la kresk'o de'ven'os ĉef'e de land'o'j en Azi'o kaj Afrik'o. Sed en Ukrainio (sam'e kiel en Rusio kaj Belorusio) mal'kresk'os la popol'o.

Laŭ Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) viv'is sur la ter'glob'o en 1950 2529 miliard'o'j da hom'o'j; en 2009 6829. Daŭr'e kresk'os la cifer'o ĝis en 2015 proksim'um'e 7302, kaj en 2050 ĝis 9149. En la sam'a'j jar'o'j la ukraina loĝ'ant'ar'o jen'as: 37; 46; 44; 35. Do en la daŭr'o de 100 jar'o'j la loĝ'ant'ar'o – kontrast'e al mult'e ali'a'j land'o'j – mal'kresk'os.

Sam'e en najbar'a'j land'o'j Rusio kaj Belorusio. Jen la sam'jar'a'j cifer'o'j: Rusio – 103; 141; 138; 116; Belorusio – 7,7; 9,6; 9,3; 7,3. Kontrast'e: en Uson'o – 158; 315; 333; 404; Barato – 371; 1198; 1294; 1613; Ĉini'o – 544; 1345; 1395; 1417; kaj Brazilo – 52; 193; 202; 218.

El tio sekv'as konstant'a mal'jun'iĝ'o de la loĝ'ant'ar'o en Ukrainio. Nun la mez'a ag'o est'as 39 jar'o'j; laŭ UN post dek jar'o'j ĝi est'os 40.

Ovaci'o'j, aŭ ĉu nur ov'o'j?

Ripet'iĝ'as la demand'o en Ukrainio: „Kiu est'is Mazep'a?” Ĉu li est'is ver'a batal'ant'o kontraŭ rus'o'j, aŭ ĉu li „trans'ir'is” al la sved'o'j dum la milit'o inter Rusio kaj Svedi'o antaŭ 300 jar'o'j?

Okaz'e de la 370a dat're'ven'o de la nask'iĝ'o de la ukraina hetman'o la prezid'ant'o de Ukrainio inaŭgur'is monument'o'n dediĉ'it'a'n al Mazep'a. La ceremoni'o okaz'is en la ĉef'urb'o sur plac'o, kie si'a'temp'e dank'e al mon'o de Mazep'a est'is konstru'it'a la milit'katedral'o de Sankt'a Nikolao.

Ali'flank'e de la plac'o star'is kontraŭ'ul'o'j de la event'o. Ceter'e en Simferopolo (Krimeo) okaz'is pli vast'a manifestaci'o „kontraŭ la perfid'ul'o de la rus'a popol'o”. Portret'o'n de Mazep'a oni pri'ĵet'is per ov'o'j.

Liber'o ebl'e ne tro liberal'a

En Ukrainio la popular'ec'o de la prezid'ant'o, Viktor Juŝĉenko, preskaŭ nul'as. Krom'e neni'u sci'as, kiu'n politik'a'n parti'o'n sub'ten'i. Ĉiu'j parti'o'j mult'o'n promes'as, sed neni'o'n far'as. Tio'n montr'as balot'o'j por la parlament'o en la Teropil-provinc'o. Venk'is la parti'o „Liber'o” estr'at'a de Oleg Tjagnijenko. Ĝi gajn'is 33,8 % de la voĉ'o'j, kompar'e kun nur 5,5 % por la prezid'ant'a parti'o „Ni'a Ukrainio”.

La parti'o „Jedinij centr” gajn'is 13,8 % de la voĉ'o'j; la Parti'o de Region'o'j 9,7 %; kaj BJUT 8 %. Jen la du'a mal'venk'o por BJUT (okaz'is la unu'a en 2008 en Kievo). La parti'o'n „Liber'o” oni taks'as naci'ism'a. Mult'a'j opini'as, ke ĝi'a venk'o pov'us mal'stabil'ig'i kaj eĉ dis'pec'ig'i la land'o'n.

La blu'a mirakl'o

„Mazingira” est'as vort'o en la svahil'a lingv'o kun signif'o: natur'o, medi'o, natur'protekt'o. En nord'a Tanzanio, distrikt'o Bunda, inter lag'o Victoria kaj natur'rezerv'ej'o Serengeti, est'as ar'o da kvin vilaĝ'o'j nom'at'a „Salam'a” (pac'o).

Hom'o'j tie viv'as en mal'riĉ'o. Vir'in'o'j hav'ig'as akv'o'n el flak'o'j kilo'metr'o'j'n for'a'j. Plur'cent orf'o'j est'as sen viv'rimed'o'j. Ne dispon'ebl'as kurent'o. La vilaĝ'estr'o, Mramba Simba, parol'as Esperant'o'n, kaj klopod'as uz'i si'a'j'n kontakt'o'j'n kun Eŭrop'o por pli'bon'ig'i la viv'kondiĉ'o'j'n de la 14 500 vilaĝ'an'o'j.

Mank'as akv'o'put'o'j, lern'ej'o'j, mon'o por eduk'ad'o kaj instru'ad'o de orf'o'j. En 2008 Mramba Simba vizit'is Eŭrop'o'n kaj varb'is por sub'ten'o de la region'a projekt'o „Mazingira”, kiu organiz'as konstru'ad'o'n de akv'o'put'o'j kaj lern'ej'o'j, kolekt'as mon'o'n por mikro'kredit'o'j kaj sub'ten'as orf'o'j'n.

Sen'salajr'e

En sud-german'a urb'o Aŭgsburg'o oni tiu'cel'e kolekt'is kelk'mil'o'j'n da eŭr'o'j per divers'a'j ag'ad'o'j. Ayten Köksal, mastr'in'o de friz'ej'o SchnippSchnapp [ŝnipŝnap] – onomatope'a vort'o por la ag'o de tond'il'o – dum du tag'o'j labor'is sen'salajr'e, tond'is har'o'j'n de klient'o'j kaj eminent'ul'o'j, kiel ekzempl'e la federaci'a parlament'an'o Heinz Paula kaj la ĉef'urb'estr'o Kurt Gribl. Tiel ŝi en'spez'is 1000 eŭr'o'j'n kaj donac'is la tut'a'n sum'o'n.

La akv'o'central'o, funkci'ant'a kiel histori'a muze'o, kolekt'is mon'er'o'j'n kaj mon'bilet'o'j'n. Per la donac'it'a mon'o la vilaĝ'estr'ar'o de Salam'a aĉet'is inter'ali'e ekip'aĵ'o'n por put'o'bor'ad'o. Unu put'o antaŭ'e kost'is pli ol 6000 eŭr'o'j'n. Nun bor'ant'e mem, oni ŝpar'as mon'o'n kaj bezon'as nur iom mal'pli ol 800 eŭr'o'j'n por tub'o'j kaj pump'il'o por unu put'o. Grup'o de sub'ten'ant'o'j daŭr'ig'as aktiv'aĵ'o'j'n por kolekt'i mon'o'n kaj tiel sub'ten'i la akv'o'projekt'o'n en Salam'a.

Parol'turn'o

Alud'e al german'a parol'turn'o ein blaues Wunder erleben (laŭ'vort'e: spert'i blu'a'n mirakl'o'n), spert'i mal'agrabl'a'n surpriz'o'n, la teatr'o'ensembl'o Berliner Compagnie verk'is teatr'aĵ'o'n titol'it'a'n Das blaue Wunder (La blu'a mirakl'o). Tem'as pri tut'mond'a tendenc'o al privat'ig'o de ŝtat'a'j kaj komun'um'a'j entrepren'o'j, precip'e akv'o-proviz'a'j. Kiu kred'as, ke privat'a'j entrepren'o'j labor'as pli bon'e ol publik'a'j, tiu baldaŭ spert'os „blu'a'n mirakl'o'n”.

Mal'bon'iĝ'as kvalit'o, kresk'as prez'o'j. Invest'int'o'j gajn'as grand'eg'a'j'n profit'o'j'n. En Cochabamba, Bolivio, la popol'o komenc'e sufer'eg'is, post'e organiz'is kolektiv'a'n protest'o'n. Tiu mov'ad'o sukces'is. La vend'o de akv'o'proviz'ad'o est'is nul'ig'it'a. Ne ĉie la loĝ'ant'ar'o sukces'as tiel solidar'ec'e organiz'i „akv'o'milit'o'n”. La financ'pov'a alianc'o de firma'o'j kaj politik'o mult'lok'e energi'e klopod'as antaŭ'e'n'puŝ'i privat'ig'o'n.

Akv'o-krim'ul'o'j

En la teatr'aĵ'o la akv'o-krim'ul'o'j renkont'iĝ'as en – inter'temp'e privat'a – kanal'ret'o sub Parizo, ali'a'n foj'o'n en psikiatri'a klinik'o en Berlino, en hotel'o Kor’ de Jesuo pint'e de la Krist'o-statu'o super Cochabamba, en dezert'o kaj en kort'o de mal'liber'ej'o. Tie je la fin'o la entrepren'estr'o'j mem spert'as la „blu'a'n mirakl'o'n”. La civil'a rezist'o do venk'as.

La direktor'o de la akv'o'central'o en Aŭgsburg'o invit'is la ensembl'o'n, kaj la urb'a entrepren'o pag'is la kost'o'j'n. Du'cent gast'o'j vizit'is la spektakl'o'n. La en'spez'o'j de 2000 eŭr'o'j, akir'it'a'j pro vend'o de en'ir'bilet'o'j, est'as donac'it'a'j por akv'o'put'o'j en tanzania Salam'a.

Gvid'libr'o por ksenofob'o'j

Oft'e naci'a'j stereotip'o'j hav'as i'a'n baz'o'n en la real'o. Kaj oft'e ekster'land'an'o pov'as vid'i i'o'n pli bon'e, ol la hom'o'j, kiu'j ĉiu'tag'e viv'as en iu medi'o, kaj al kiu'j ĉio en ĝi ŝajn'as mem'evident'a.

La libr'et'o Ksenofobi'a gvid'libr'o al la nederland'an'o'j prezent'as Nederlandon en mok'et'a, sed simpati-plen'a manier'o. Iu'j pri'skrib'o'j konform'as al antaŭ'juĝ'o'j. Ĉu nederland'an'o'j est'as tiom ŝpar'em'a'j, kiel oni kutim'e dir'as? Jes, sen'hezit'e respond'as la aŭtor'o, ne riproĉ'e, sed simpl'e post honest'a observ'ad'o.

Tiu stereotip'o est'as kon'at'a. Tamen ali'a'j asert'o'j en la libr'o est'as mult'e pli surpriz'a'j. La aŭtor'o asert'as, ke „fru'e en aŭgust'o ebl'as observ'i ali'a'n sur'lok'e nask'it'a'n ŝat'okup'o'n – stang'o'sid'ad'o'n. Vir'o'j sid'as sur stang'o'j en la Nord'a Mar'o, ĝis ili de'fal'as. Venk'as la last'a fal'int'o.” Ĉu ver'e est'as tiel? Jes, je mi'a surpriz'o, kaj la last'a konkurs'o daŭr'is 72 hor'o'j'n.

La aŭtor'o Rodney Bolt nask'iĝ'is en Sud-Afrik'o kaj loĝ'is en Greki'o, Angli'o kaj Germanio antaŭ ol fin'e ating'i Amsterdamon. Li'a'j spert'o'j en mult'a'j land'o'j sen'dub'e kontribu'is al la sagac'ec'o kaj vigl'ec'o de li'a'j rimark'o'j. La traduk'o de Sim'o'n Davies est'as bon'a, kaj la el'don'o de el'don'ej'o Ber'o est'as simpl'a sed plaĉ'a.

Mi bedaŭr'as, ke mi ne leg'is la Ksenofobi'a'n gvid'libr'o'n al la japan'o'j antaŭ la Universal'a Kongres'o en Jokoham'o, kaj mi esper'as, ke el'don'ej'o Ber'o hav'os la bon'a'n ide'o'n el'don'i traduk'o'n de Ksenofobi'a gvid'libr'o al la pol'o'j okaz'e de la kongres'o en Bjalistoko. Kaj mi rimark'as, kun sci'vol'a tim'o, ke ekzist'as ankaŭ Ksenofobi'a gvid'libr'o al la kanad'an'o'j!

Rodney Bolt: Ksenofobi'a gvid'libr'o al la nederland'an'o'j. El la angl'a traduk'is Sim'o'n Davies. Eld. Ber'o. 62 paĝ'o'j kudr'e bind'it'a'j.

Kresk'as konflikt'o'j

Cigan'o'j konsist'ig'as la plej grand'a'n minoritat'o'n en Hungari'o. Nun'temp'e frap'as apart'e ili'n la ekonomi'a kriz'o: ĝeneral'e mank'as al ili meti'o'j aŭ ali'a'j okup'o'j.

Last'a'temp'e en si'a aŭt'o tra'vetur'is vilaĝ'o'n instru'ist'o. Subit'e antaŭ la aŭt'o'n kur'is cigan'a knab'in'o. Evit'iĝ'is karambol'o, kaj la knab'in'o ne est'as vund'it'a. Tamen malgraŭ tio aper'is ar'o da cigan'o'j, kiu'j mort'bat'is la instru'ist'o'n. La okaz'int'aĵ'o ŝok'is la hungar'a'n publik'o'n.

Simil'e, kiam ruman'a sport'ist'o, an'o de elit'a man'pilk'a klub'o en la urb'o Veszprém [vesprem], est'as murd'it'a per tranĉ'il'o, la polic'o suspekt'is cigan'o'j'n. En ali'a urb'o, Miskolc [miŝkolc], ar'iĝ'is cigan'o'j, kies kondut'o kre'is konflikt'o'j'n. Laŭ la urb'a polic'estr'o, la cigan'o'j ĉiel pek'is, krom pri'rab'i bank'o'n.

Pro la ekonomi'a kriz'o mal'alt'iĝ'as la por'infan'a'j subvenci'o'j, per kiu'j precip'e viv'as la cigan'o'j. Tamen ili mal'oft'e el'migr'as al ŝtat'o'j ekonomi'e pli favor'a'j. Do nepr'as, ke la reg'ist'ar'o trov'u solv'o'n.

Nask'iĝ'as du pli'a'j NATO-membr'o'j

Ek'de fru'a april'o 2009 Albanio kaj Kroati'o membr'as oficial'e en Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO). Fin'fin'e ebl'is membr'iĝ'o post intern'a re'form'ad'o de la ekonomi'a kaj jur'a sistem'o'j de la du ŝtat'o'j, sam'e pli'fort'ig'o de sekur'ec'o, liber'ec'o kaj ali'a'j aspekt'o'j de la soci'a viv'o.

Alban'o'j est'as sufiĉ'e entuziasm'a'j pro membr'iĝ'o. Tio'n spegul'as last'a'temp'a enket'o, kiu indik'as, ke 98 % de la alban'o'j sub'ten'as membr'iĝ'o'n. Tiel ili atend'as pli da fremd'a'j invest'aĵ'o'j, kiu'j probabl'e alt'iĝ'os pro en'land'a sekur'ec'o. Ceter'e membr'iĝ'o en NATO signif'as al'paŝ'o'n al membr'iĝ'o en la Eŭrop'a Uni'o (EU). Fin'e, NATO-membr'iĝ'o firm'ig'as land'lim'o'j'n kaj ties agnosk'o'n far'e de najbar'a'j ŝtat'o'j, ekzempl'e Greki'o.

Ne hazard'e, antaŭ la NATO-membr'iĝ'o de Albanio, Greki'o sub'skrib'is traktat'o'n pri sud'a mar'lim'o, malgraŭ protest'o'j de naci'ism'a'j organiz'aĵ'o'j en Greki'o, kiu'j de'long'e vol'as teritori'o'n en Nord'a Epir'o aŭ sud'a Albanio.

Blok'int'a

Bon'ŝanc'e, Kroati'o jam solv'is problem'o'j'n kun Sloveni'o, kiu por'temp'e est'is blok'int'a ties membr'iĝ'o'n kaj kiu sam'e atend'as baldaŭ'a'n membr'iĝ'o'n ankaŭ en EU.

Ali'flank'e Makedonio ankoraŭ stagn'as pro blok'iĝ'o de najbar'a Greki'o, kiu postul'as ŝanĝ'o'n de la nom'o de tiu ĉi ŝtat'o. Alban'a'j parti'o'j en Makedonio vol'as, ke ĝi nom'iĝ'u Nord'a Makedonio, kio kontent'ig'us grek'o'j'n. Post'e oni esplor'us scienc'manier'e la etn'o'genez'a'j'n radik'o'j'n de la popol'o de Makedonio. Se dekstr'ul'a'j reg'ant'o'j slav'makedon'a'j ne tiom long'e obstin'us, Makedonio est'us jam la 29a NATO-membr'o.

Oni atend'as, ke baldaŭ membr'iĝ'os al NATO ankaŭ du ali'a'j okcident-balkanaj land'o'j: Bosnio-Hercegovin'o kaj Montenegro. Tiu'cel'a'n iniciat'o'n jam entrepren'is Albanio kaj Kroati'o kun'labor'e kun Uson'o. Antaŭ ne'long'e est'is sub'skrib'it'a inter'konsent'o pri liber'a sen'viz'a komunik'ad'o inter Albanio kaj Bosnio-Hercegovin'o.

Aŭt'ist'o'j arm'it'a'j

Ĵurnal'ist'o en Beogrado, Serbi'o, last'a'temp'e koment'is: „Mult'a'j serb'a'j ŝofor'o'j ne vetur'as. Ili est'as arm'it'a'j per si'a'j aŭtomobil'o'j”.

Tio son'as ver'e, ĉar en Beogrado dum la unu'a semajn'o de april'o pere'is pro trafik-akcident'o'j ok hom'o'j. Neces'as nov'a'j, pli rigor'a'j leĝ'o'j, sed tiu'j ankoraŭ ne pret'as.

Heroin'o-hero'o'j

Serbi'o situ'as sur balkana narkot'aĵ'o-voj'o kaj la polic'o mult'e labor'as kontraŭ kontraband'ist'o'j. Tiu'j ne interes'iĝ'as pri Serbi'o kiel merkat'o, simpl'e pri la fakt'o, ke ĝi star'as ĉe voj'kruc'iĝ'o inter riĉ'a'j eŭrop'a'j land'o'j. En 2008 la serb'a polic'o ag'is 6 000 foj'o'j'n kaj konfisk'is 1,4 tun'o'j'n da mariĥuan'o, 207 kilo'gram'o'j'n da heroin'o kaj 15 kilo'gram'o'j'n da kokain'o.

Verd'a'j vizit'ont'o'j

Konstern'iĝ'is alt'rang'ul'o'j en Litovio – la prezid'ant'o Valdas Adamkus, la ĉef'ministr'o Andrius Kubilius kaj la parlament'estr'o Arunas Valinskas –, kiam ili ricev'is strang'a'n leter'o'n. Skrib'is tiel nom'at'a'j Rael-adept'o'j, kiu'j pet'is teren'o'n por konstru'i en Litovio Nif'o-ambasad'ej'o'n (Nif'o = Ne'ident'ig'it'a Flug'ant'a Objekt'o). Laŭ la adept'o'j la Nif'o-civilizaci'o plan'as vizit'i la ter'o'n en la jar'o 2035.

Laŭ'dir'e ĵurnal'ist'o kaj kant'ist'o Claude Vorilhon, kon'at'a kiel Rael, renkont'is en 1973 en Franci'o verd'haŭt'a'n eŭrop'ec-aspekt'a'n viv'ul'o'n, 25 000-jar'aĝ'a'n, el la planed'o Elohim'o. La ekster'ter'an'o invit'is la ĵurnal'ist'o'n al si'a flug'ant'a teler'o.

Scienc'e

Tie, laŭ la fam'o, Rael mal'kovr'is la „ver'o'n” pri la Sankt'a Skrib'o. La verd'haŭt'ul'o ne'is la teori'o'j'n de Charles Darwin, klar'ig'ant'e, ke hom'o'j'n scienc'e kre'is ekster'ter'a'j civilizaci'o'j, kiu'j perfekt'e reg'as genetik'a'j'n teĥnologi'o'j'n. La Rael-adept'o'j kred'as, ke la kosm'a'j viv'ul'o'j nun vol'as re'ven'i al si'a'j id'o'j. Tial ili bezon'os al'ter'iĝ'ej'o'n aŭ ambasad'ej'o'n.

En si'a leter'o la Rael-adept'o'j rimark'is, ke Litovio est'as kuraĝ'a kaj gast'am'a land'o. Adept'o-delegaci'o, kiu vizit'is Litovion, vol'is, ke Litovio est'u la unu'a land'o, kiu renkont'os la ekster'ter'an'o'j'n.

Mont'ar'a'j aŭt'o'voj'o'j

Okcident'a Balkani'o konsist'as el land'o'j, kies relief'o est'as relativ'e mont'ar'a. Tio mal'facil'ig'as la komunik'ad'o'n en la region'o kaj ekster'e'n. Plej post'rest'int'a'j est'as Albanio, Makedonio, Kosovo kaj Montenegro.

Por Makedonio kaj Kosovo tio des pli problem'as, ke ambaŭ land'o'j ne hav'as mar'a'n koridor'o'n, do ne konsider'at'as mediterane'a'j, kvankam ili situ'as tre proksim'e al la Adriatik'a, Ionia kaj Ege'a mar'o'j, part'o'j de Mediterane'o. La ekzist'ant'a'j aŭt'o'ŝose'o'j lig'ant'a'j ili'n kun la mar'o je distanc'o de kelk'cent kilo'metr'o'j tra'pas'as mont'ar'a'n region'o'n en Albanio kaj Montenegro.

Dum la last'a'j jar'o'j okaz'is grand'a'j labor'o'j en Albanio por konstru'i nov'a'j'n aŭt'o'ŝose'o'j'n lig'ant'a'j'n Kosovon kaj Makedonion kun Adriatik'o, tra la mar'haven'o de Durrës. La unu'a, konstru'at'a de uson-turk'a kompani'o, est'as jam fin'iĝ'ont'a dank'e al la invest'aĵ'o reg'ist'ar'a de pli ol miliard'o da eŭr'o'j. La projekt'o antaŭ'vid'as du'obl'a'n tunel'o'n tra'mont'eg'a'n ses kilo'metr'o'j'n long'a'n kaj la konstru'o'n de kelk'dek alt'a'j pont'o'j kaj ali'a'j voj'art'aĵ'o'j. La vetur'ad'o iĝ'os komfort'a, mal'long'temp'a kaj sekur'a ankaŭ dum'vintr'e. Dank'e al tiu nov'a aŭt'o'ŝose'o oni pov'as ating'i Kosovon de la mar'o dum du hor'o'j.

Est'as projekt'it'a kaj komenc'it'a ankaŭ la ali'a aŭt'o'ŝose'o, lig'ant'a Durrës kun Makedonio tra la mont'ar'o Martanesh en orient'a Albanio, kun tunel'o'j pli ol tri kilo'metr'o'j'n long'a'j kaj mult'a'j pont'o'j. Dank'e al tiu aŭt'o'ŝose'o Makedonio ating'ebl'os dum unu hor'o. Krom'e kre'iĝ'os favor'a'j kondiĉ'o'j por pli'long'ig'i la aŭt'o'ŝose'o'j'n ĝis Serbi'o kaj Bulgario. Tio i.a. mal'long'ig'us la distanc'o'n inter Sofio kaj la mar'haven'o de Varna je pli ol 100 kilo'metr'o'j.

Vir'in'o kun du patr'uj'o'j

Inter 1945 kaj 1961, kiam flor'is amik'ec'o inter Albanio kaj Sovetio, cent'o'j da alban'o'j edz'iĝ'is al rus'in'o'j. Tio ebl'is apart'e post la mort'o de Stalin, kiam ge'edz'iĝ'o'j tia'j iĝ'is laŭ'leĝ'a'j en ambaŭ land'o'j.

Sed, kiam romp'iĝ'is la amik'a'j inter'rilat'o'j, la miks'it'a'j'n famili'o'j'n traf'is oft'e mal'feliĉ'o. Vol'e-ne'vol'e par'o'j divorc'is kaj la infan'o'j est'is divid'it'a'j inter la iam'a'j ge'edz'o'j. Ankaŭ por ne'divorc'int'a'j famili'o'j komenc'iĝ'is mal'facil'a viv'period'o. Mult'a'j alban'a'j edz'o'j kaj eĉ rus'a'j edz'in'o'j est'is persekut'it'a'j, arest'it'a'j aŭ en'karcer'ig'it'a'j. Kelk'a'j est'is eĉ kondamn'it'a'j al mort'o.

Sort'o'n tia'n spert'is la famili'o de Xhavit Sollaku [dĵavit solaku], jun'a inĝenier'o, kaj Ir'in'a. La par'o ge'edz'iĝ'is en 1954, post'e nask'iĝ'is du ĝemel'in'o'j, El'en'a kaj Ver'a. Ir'in'a ek'loĝ'is en Tiran'o, en Albanio, kie la famili'a viv'o ĝis 1961 prosper'is.

Arest'it'a

Tiam, tamen, pro tio, ke la par'o rifuz'is divorc'i, Xhavit kaj Ir'in'a ricev'is pli mal'alt'a'j'n labor'posten'o'j'n. Kiam du frat'o'j de Xhavit prov'is fuĝ'i okcident'e'n, la ŝtat'o send'is la ge'edz'o'j'n provinc'e'n. En 1976 Xhavit est'is arest'it'a kaj, post proces'o „mal'antaŭ ferm'it'a'j pord'o'j”, kondamn'it'a al mort'o.

Tio signif'is, ke li'a'j fil'in'o'j ne rajt'is ir'i al universitat'o kaj la tri vir'in'o'j est'is dev'ig'it'a'j viv'i en for'a vilaĝ'o, kie dum dek jar'o'j, zorg'e observ'at'a'j de polic'ist'o'j kaj ali'a'j aŭtoritat'o'j, ili labor'is kiel ter'kultiv'ist'o'j.

Nur en 1988 Ir'in'a rajt'is re'ven'i al Sovetio kun si'a'j fil'in'o'j. Tie, tamen, ŝi kon'is mal'mult'a'j'n hom'o'j'n, kaj post preskaŭ 20 jar'o'j ŝi decid'is re'ven'i al la du'a patr'uj'o, al Albanio. Ne plu reg'as tie total'ism'o, kaj la viv'nivel'o sufiĉ'e pli'bon'iĝ'is.

Obamenaĵo, aŭ haladz'o de social'ism'a aventur'ism'o

Tiel histori'ist'o'j de la est'ont'ec'o ver'ŝajn'e nom'os la nun'a'n tragik'a'n epok'o'n de uson'a histori'o. Ver'dir'e, ekzist'is antaŭ'a'j reg'ist'ar'o'j, kiu'j ek'is social'ism'a'n aventur'ism'o'n. Clinton kaj Bush (la fil'o), sekv'ant'e utopi'a'j'n ide'o'j'n, dev'ig'is bank'o'j'n romp'i la regul'o'j'n kaj financ'i hipotek'o'n de tiu'j, kiu'j nek kapabl'is nek plan'is re'don'i la ŝuld'o'j'n.

Tamen en ĉi tiu artikol'o tem'as nek pri la social'ism'o infekt'int'a Uson'o'n, nek pri la ekonomi'a katastrof'o kaŭz'it'a de la aventur'ism'o de social'ism'a'j elit'o'j. Tem'as pri sub'fos'o de la land'o-fundament'o rezult'e de neglekt'em'o flank'e de la tri branĉ'o'j de la ŝtat'reg'ad'o kaj de la du ĉef'parti'o'j (praktik'e jam kvazaŭ unu). Rezult'e, en la prezid'ant'a fotel'o de Uson'o nun sid'as ... uzurp'ul'o.

„Ha, jen de'nov'e konspir'a teori'o,” ek'pens'os ebl'e leg'ant'o, al kiu la amas'komunik'il'ar'o instru'is, ke ĉiu ajn, kiu pri'dub'as la leĝ'ec'o'n de Obama, est'as obsed'it'a herez'ul'o (angl'e birther, kiu dub'as pri la valid'ec'o de la nask'o-atest'il'o de Obama).

Ne. Uz'at'a'j est'as neniu'j kaŝ'it'a'j aŭ sekret'a'j ne'kontrol'ebl'a'j fakt'o'j. Nur ĝeneral'e kon'at'a'j aŭ facil'e kontrol'ebl'a'j fakt'o'j est'as ĉi tie prezent'at'a'j¹.

Konstituci'o

Laŭ la konstituci'o de Uson'o, artikol'o II, sekci'o 1 (4), „neni'u krom hered'a civit'an'o (angl'e: natural bor'n Citiz'e'n), aŭ civit'an'o de Uson'o, dum aprob'o de tiu ĉi konstituci'o, rajt'as okup'i la posten'o'n de la prezid'ant'o.”

Atent'u: la patr'o'j-fond'int'o'j cert'e disting'is inter la noci'o'j „civit'an'o” kaj „hered'a civit'an'o”, kompren'ant'e, ke ili mem ja ne pov'as est'i hered'a'j civit'an'o'j de dum'e ne ekzist'ant'a land'o. Tial ili rezerv'is la kondiĉ'o'n de simpl'a civit'an'ec'o – sed nur por si'a'j sam'temp'ul'o'j.

La noci'o „hered'a civit'an'ec'o” (angl'e: natural bor'n) rest'is ne difin'it'a en la konstituci'o kiel mem'evident'a dum la epok'o de la patr'o'j-fond'int'o'j, kaj kiu sekv'is el la „natur'a leĝ'o”. Ĝi rest'is formal'e ne'difin'it'a ankaŭ en pli post'a'j leĝ'ar'o'j de Uson'o. Tamen neniam iu „hezit'is” pri ĝi'a ver'a senc'o. Por est'i hered'a civit'an'o de Uson'o la dosier'o de individu'o dev'as kontent'ig'i du'obl'a'n kriteri'o'n (Emerich de Vattel, The Law of Nations (La leĝ'o pri ŝtat'o'j) (1758), ĉapitr'o 19, § 212): ambaŭ ge'patr'o'j dev'as est'i civit'an'o'j de Uson'o kaj la nask'o dev'as okaz'i sur jur'a teritori'o de Uson'o.

Jur'kaz'o'j

Oni pli'preciz'ig'as la senc'o'n de uson'a'j leĝ'o'j pro precedenc'o'j de ĝi'a aplik'o en la pas'int'ec'o. Tia'j precedenc'o'j ekzist'is, ekzempl'e en la jur'kaz'o'j Uson'o kontraŭ Wong Kim Ark, 169 U.S. 649 (1898), aŭ Minor kontraŭ Happersett, 88 U.S. 162 (1874). Tamen la plej last'a kaz'o, kiam oni aplik'is la noci'o'n „natural bor'n”, okaz'is en 2008. Tiam la uson'a senat'o diskut'is la valid'ec'o'n de la prezid'ant'a kandidat'o McCain (Senat'a rezoluci'o 511, prezent'it'a de senat'an'o Leahy en april'o 2008, akcept'it'a unu'anim'e).

Ĝust'e laŭ la du'obl'a kriteri'o la senat'o konklud'is, ke, jes, McCain est'as hered'a civit'an'o. La decid'o est'as streĉ'it'a. Ambaŭ ge'patr'o'j de McCain ja est'is civit'an'o'j de Uson'o (kaj tre honor'a'j), sed li nask'iĝ'is en hospital'o en Panam'o kaj teori'e pov'us far'iĝ'i civit'an'o de Panam'o.

Tamen kio pri la valid'ec'o de Obama? Kiel okaz'is, ke en nenies kap'o'n ven'is ide'o aplik'i la sam'a'j'n kriteri'o'j'n ankaŭ al Obama? Laŭ la oficial'a biografi'o, la biologi'a patr'o de Obama est'is civit'an'o de Kenjo (aŭ Briti'o). Sen'de'pend'e de tio sur kies teritori'o li nask'iĝ'is (kaj kio trov'iĝ'as en li'a ver'a nask'o-atest'il'o), li ne est'as hered'a civit'an'o de Uson'o. Nur pro tio li rajt'as nek serv'i kiel prezid'ant'o de Uson'o nek kampanj'i kiel kandidat'o.

Politik'ist'o'j

Vi neniam leg'is aŭ aŭd'is tio'n, ĉar mal'honest'a'j politik'ist'o'j kaj amas'komunik'il'o'j ne permes'as eĉ alud'i al la evident'a fakt'o, ke li ne est'as hered'a civit'an'o. Por tuj kompromit'i kaj konfuz'i iu'n ajn opon'ant'o'n, ili anstataŭ'ig'as la „hered'a'n civit'an'ec'o'n” per mal'pli profund'a kategori'o de „civit'an'ec'o rezult'e de nask'o”, kio neniel rilat'as al la konstituci'a postul'o.

Mal'kiel la noci'o „hered'a civit'an'ec'o” de'ven'ant'a el histori'a pas'int'ec'o, la „civit'an'ec'o rezult'e de nask'o” est'as difin'it'a en la modern'a uson'a leĝ'ar'o. Ekzempl'e, laŭ punkt'o § 1401(a), infan'o nask'it'a sur teritori'o de Uson'o iĝ'as civit'an'o de Uson'o. Tiel akir'as civit'an'ec'o'n la tiel nom'at'a'j „ankr'a'j beb'o'j” (angl'e: anchor babies) nask'it'a'j de kontraŭ'leĝ'a'j loĝ'ant'in'o'j aŭ turist'in'o'j.

Ali'a'j punkt'o'j de § 1401 trakt'as situaci'o'j'n, kiam ge'patr'o'j-uson'an'o'j nask'as beb'o'n ekster'land'e, aŭ kiam nur unu el ili est'as uson'an'o. Apart'e punkt'o § 1401(g)(aŭ § 301(a)(7) de akt'o de 1952 dum la temp'o de la nask'iĝ'o de Obama) rilat'as al situaci'o, kiam nur unu el la ge'patr'o'j est'as uson'an'o kaj la nask'iĝ'o okaz'is ekster'land'e. La leĝ'o postul'as ĉi-okaz'e, ke en la moment'o de la akuŝ'o la patr(in)o-civit'an'o jam hav'u ne mal'pli ol kvin-jar'a'n uson'a'n civit'an'ec'o'n, kalkul'ant'e ek'de 14 jar'o'j, ali'vort'e, ke li/ŝi est'u ne mal'pli ol 19.

Av'in'o

La av'in'o de Obama (laŭ la patr'o) Sarah Obama atest'is: „Mi ĉe'est'is dum li'a nask'iĝ'o en hospital'o de Mombasa, Kenjo, la 4an de aŭgust'o 1961” (la original'o de la registr'aĵ'o de la intervju'o trov'iĝ'as ĉe Philip Berg, pri kiu tem'os sub'e). La patr'in'o de Obama (uson'an'in'o) est'is tiam 18, do ŝi ne pov'is uson'an'ig'i la beb'o'n en ekster'land'a teritori'o. Tial la propagand'o pen'as kred'ig'i, kvazaŭ Obama nask'iĝ'us en la uson'a ŝtat'o Havajo (kio krom'e ne far'us li'n hered'a civit'an'o).

Tamen la fakt'o de li'a nask'iĝ'o en Havajo ne est'as jur'e pruv'it'a. Ĉiu'j pen'o'j pruv'i tio'n baz'iĝ'as je fals'it'a dokument'o met'it'a en la ret'ej'o'n. Laŭ ĝi'a form'o kaj en'hav'o ĉi tiu dokument'o ne est'as la plen'a atest'o pri la nask'iĝ'o (angl'e: complete birth certificate), sed la mal'long'ig'it'a versi'o (angl'e: certification of liv'e birth). Tiu'temp'e Havajo el'don'is tia'n dokument'o'n laŭ'pet'e por iu ajn (sen'de'pend'e de la civit'an'ec'o). Ĝi ne en'hav'as la fundament'a'n inform'o'n pri la ge'patr'o'j, pri la hospital'o, pri la kurac'ist'o akcept'int'a la akuŝ'o'n ktp. Eĉ tiu ĉi mal'long'a atest'il'o est'as fals'it'a, ĉar ĝi'a form'o, fon'o kaj kadr'o mal'sam'as de simil'a'j aŭtentik'a'j dokument'a'j tiu'temp'a'j.

Atent'u, ke mal'kiel ĉiu'j ali'a'j kandidat'o'j je alt'a'j ŝtat'a'j posten'o'j, Obama jur'e blok'is al'ir'o'n al ĉiu'j si'a'j dosier'o'j, ek'de hospital'o'j de Havajo ĝis la universitat'o de Harvard, kie li stud'is. Tio est'as sen'precedenc'a ne nur pro la fakt'o mem de la blok'ad'o, sed ankaŭ, ke neni'u ajn pet'is li'a'j'n dokument'o'j'n por kontrol'i – kaj tem'as ja pri la plej super'a posten'o en la land'o. Nur en 2009 kongres'an'o Bill Posey prezent'is leĝ'propon'o'n, ke la federal'a elekt'o'komision'o tamen kontrol'u la nask'iĝ'atest'il'o'j'n kaj ali'a'j'n dokument'o'j'n de la kandidat'o'j.

Du'on-fil'o

Kaj jen eĉ pli. La du'a (du'on-)patr'o de Obama, Lol'o Soetoro, est'is civit'an'o de Indonezio. Li adopt'is la jun'ul'o'n kaj ven'ig'is li'n en Indonezion, kie li registr'is la du'on-fil'o'n kiel Barry Soetoro, civit'an'o'n de Indonezio, islam'an'o'n. Indonezio ne re'kon'is du'obl'a'n civit'an'ec'o'n, do se Obama hav'is iu'n uson'a'n civit'an'ec'o'n antaŭ'e, ĝi est'is nul'ig'it'a. Post'e Obama vetur'is el Indonezio ekster'land'e'n, inkluziv'e de Pakistano, kie'n en'ir'o por uson'an'o'j tiu'temp'e est'is mal'permes'at'a. Do la fakt'o pri li'a indonezia civit'an'ec'o est'as evident'a.

Post'e, re'ven'int'e en Uson'o'n, li pov'us re-civit'an'iĝ'i, sed nur kiel adopt'it'a civit'an'o (angl'e: naturalized citiz'e'n): neniel kiel hered'it'a. En universitat'o de Harvard li pov'us lern'i (kaj eĉ ricev'i stipendi'o'n) kiel ekster'land'an'o (kio facil'e evident'iĝ'us, se li'a dosier'o ne est'us ferm'it'a).

Do, unu'e en la histori'o de Uson'o okaz'is grav'eg'a neglekt'o de la konstituci'o. Sekv'e en la Blank'a Dom'o en'loĝ'iĝ'is uzurp'ul'o, kiu ne est'as hered'a civit'an'o de Uson'o. Ebl'e li est'as neni'a civit'an'o de Uson'o, re'ten'int'e si'a'n indonezi'an civit'an'ec'o'n.

„Tio ne ebl'as, ĉar tio neniam ajn ebl'is”, ebl'e opini'as la leg'ant'o, kiu unu'a'foj'e al'front'as ĉi tiu'n grotesk'a'n situaci'o'n. „Kial do ĉiu'j silent'is dum la prezid'ant'a kampanj'o en 2008?”

Pretekst'o

Ne ĉiu'j silent'is. Eks'a vic'prokur'ist'o de la ŝtat'o Pensilvani'o (demokrat'o) Philip Berg ek'proces'is kontraŭ Obama en Filadelfio, plend'ant'e, ke tiu ne est'as eĉ civit'an'o de Uson'o. La juĝ'ist'o akcept'is la kaz'o'n kaj el'don'is oficial'a'n postul'o'n (angl'e: subpoena) por vid'i la aŭtentik'a'j'n dokument'o'j'n de Obama. Post la neces'a unu'monat'a period'o neniu'j dokument'o'j al'ven'is al la juĝ'ist'o. En normal'a situaci'o tio aŭtomat'e signif'us, ke la plend'ant'o Philip Berg venk'is. Tamen je ĝust'e tiu ĉi mal'fru'a stadi'o la juĝ'ist'o ial rezign'is plu'konsider'i la kaz'o'n, laŭ la rid'ind'a pretekst'o, ke la plend'ant'o spert'is nek perd'o'j'n nek person'a'j'n ĝen'o'j'n. Ali'vort'e, ke la kaz'o sen'kial'as (angl'e: no standing). Ek'memor'u ĉi tiu'n formul'o'n.

Ek'de somer'o 2008 kelk'dek'o da civit'an'o'j ek'proces'is, deklar'ant'e, ke Obama ne est'as hered'a civit'an'o aŭ ebl'e neni'u civit'an'o de Uson'o. Inter la plend'ant'o'j est'is ankaŭ mem prezid'ant'a kandidat'o, ambasador'o Al'a'n Keyes. Not'u, ke Keyes est'as nigr'ul'o. Ĉiu'j juĝ'ist'o'j cinik'e sabot'ad'is kaj rifuz'is konsider'i la kaz'o'j'n sub la sam'a pretekst'o, kvazaŭ ordinar'a'j uson'a'j civit'an'o'j ne est'us ĝen'it'a'j per dub'o'j pri la valid'ec'o de si'a prezid'ant'o.

Voĉ'don'ad'o

Philip Berg kaj la ali'a'j advokat'o'j re-prezent'is si'a'j'n kaz'o'j'n al la Super'a Kort'um'o de Uson'o antaŭ ĉiu el la sekv'a'j grav'a'j stadi'o'j: antaŭ la voĉ'don'ad'o de la 4a de novembr'o 2008; antaŭ ol la ŝtat'o'j konfirm'is la voĉ'don'a'n kolegi'o'n; kaj antaŭ la kun'ven'o por akcept'i la voĉ'don'a'n kolegi'ar'o'n. Ĉiu'foj'e la Super'a Kort'um'o rezign'is konsider'i la kaz'o'j'n: kial? Jes, vi diven'is ĝust'e: sen'kial'a aŭ „no standing”. Aŭ traduk'it'a per lingv'o pli propr'a al tiel nom'at'a banan'a respublik'o: „Vi'n, hund'o'n, tio ne koncern'as!”

La 20an de januar'o la ĉef'juĝ'ist'o de la Super'a Kort'um'o kun sen'hezit'a mien'o akcept'is la prezid'ant'a'n ĵur'o'n de ... uzurp'ul'o! Supoz'ebl'e de ekster'land'an'o, kies dokument'o'j'n neni'u vid'is.

Kriz'o

Krom kelk'a'j mal'grand'a'j agent'ej'o'j, neniu'j ĉef'a'j amas'komunik'il'o'j iam tuŝ'as ĉi tiu'j'n grotesk'a'j'n – sed mem'evident'a'j'n – fakt'o'j'n. Plej sistem'ec'e kaj regul'e raport'as pri ĉi tiu konstituci'a kriz'o la agent'ej'o World Net Daily de Joseph Farah (www.wnd.com). Est'is li, kiu kolekt'is pli ol 330 000 sub'skrib'o'j'n, kaj trans'send'is al la Super'a Kort'um'o dek'mil'o'j'n da leter'o'j, postul'ant'a'j tuj kontrol'i la paper'o'j'n de Obama kaj inter'romp'i li'a'n ofic'o'n.

Rest'as do mult'a'j demand'o'j:

Kial dum Obama-kampanj'o ne protest'is prezid'ant'o Bush, kies dev'o est'as protekt'i la konstituci'o'n?
Kial ne protest'is kaj ne protest'as eĉ unu el pli ol 500 kongres'an'o'j, kies dev'o est'as ankaŭ protekt'i la konstituci'o'n?
Kial ne protest'is kaj ne protest'as la Super'a Kort'um'o, kies dev'o est'as kio? Ĝust'e, protekt'i la konstituci'o'n.
Kial ne protest'is kaj ne protest'as la respublik'an'a parti'o kontraŭ ne'leĝ'a rival'o? Rival'o!
Kial la demokrati'a parti'o sub'ten'is ne'leĝ'a'n kandidat'o'n?
Kial ne protest'is moŝt'a sinjor'in'o Clinton, kiu'n oni tiel sen'ceremoni'e for'puŝ'is mez'e de ŝi'a propr'a prezid'ant'a kampanj'o?
Kial ne protest'is kaj ne protest'as eĉ unu el la 50 tiel nom'at'a'j ŝtat-sekretari'o'j, kiu'j kontrol'u la valid'ec'o'n de la kandidat'o'j? Apart'e, kial la sekretari'in'o de Kalifornio ne sub'ten'is la protest'o'n de la prezid'ant'a kandidat'o Al'a'n Keyes? Tio est'as tre mal'bon'a, sinjor'in'o sekretari'in'o, ofend'i 100 % nigr'ul'a'n kandidat'o'n de „prolet'a origin'o”. Tio ĉi nom'iĝ'as „ras'ism'o”, oni sci'u. Oni sever'e riproĉ'os vi'n pro tio ...

Kaj tiel plu. Demand'o'j mult'as. Tamen la respond'o'j'n mi ne hav'as. Inter'temp'e event'o'j ĉiu'tag'e evolu'as. Ĉiu'j, por kiu'j la est'ont'ec'o de Uson'o grav'as, jam re'kon'is la ampleks'o'n de la konstituci'a kriz'o. Patriot'o'j kompren'as, kio okaz'as, kaj sen'ĉes'e sci'ig'as pri tio perfid'em'a'j'n ofic'ist'o'j'n, kies arogant'ec'o simpl'e spit'as inteligent'ec'o'n.

1. Ndlr: krom, ekzempl'e, rilat'e divers'a'j'n atest'il'o'j'n sub'e menci'it'a'j'n, kiu'j pro ajn'a'j kial'o'j ne kontrol'ebl'as.

Ĝu'i simpl'a'j'n ŝat'okup'o'j'n sub'ĉiel'e

Est'as sufok'e kaj mal'san'ig'e sid'i en'dom'e. En la finn'a kamp'ar'o mult'a'j hom'o'j – sed ne sufiĉ'e mult'a'j – ŝat'as mov'iĝ'i en freŝ'a aer'o, sen'de'pend'e de la veter'o. Ne nepr'e est'as bezon'at'a'j mult'e'kost'a'j sport'il'o'j. Oni ja pov'as pied'ir'i, ĝu'i la kolor'o'j'n de ĉiel'o kaj arb'o'j, fot'i, kuret'i, fiŝ'kapt'i, vad'i kaj naĝ'i en lag'o aŭ river'o, konform'e al la loĝ'lok'o kaj sezon'o.

Por hobi'a'j fiŝ'kapt'ist'o'j ne tre grav'as la kapt'aĵ'o, ili est'as kontent'a'j pri la simpl'a prov'o kapt'i fiŝ'o'j'n, pri la si'n'mov'ad'o sur lag'o, pri la rigard'ad'o de pejzaĝ'o'j kaj spir'ad'o de pur'a aer'o. Vintr'e oni pov'as far'i neĝ'ul'o'n kaj kastel'o'n el neĝ'o, lantern'o'n el neĝ'bul'et'o'j aŭ el glaci'ig'it'a akv'o en sitel'o. Oni pov'as marŝ'i sur dik'a neĝ'o kaj rid'eg'i pro la mal'facil'o'j, aŭ ĵet'ad'i mol'a'j'n neĝ'bul'o'j'n al iu cel'o (mal'mol'a'j neĝ'bul'o'j est'as mal'permes'it'a'j). Tut'a famili'o aŭ amik'a grup'o pov'as amuz'iĝ'i kun'e. Se oni loĝ'as en urb'o, oni unu'e dev'as trov'i iu'n park'o'n aŭ vetur'i ekster la urb'o'n, sed en kamp'ar'a'j vilaĝ'o'j, lern'ej'a'j kort'o'j kaj agrikultur'a'j bien'o'j oni kutim'e pov'as trov'i lud'teren'o'n tuj ekster la el'ir'ej'o. Post sufiĉ'a lud'ad'o bon'gust'as varm'a trink'aĵ'o, mal'varm'a bier'o, rost'it'a'j kolbas'o'j kaj buter'pan'o'j.

Domaĝ'e, ke iu'j famili'o'j ne kutim'ig'as al tio la infan'o'j'n, kiu'j rigid'iĝ'as tro jun'a'j. Pro la tro'a sid'ad'o ĉe komput'il'o kaj televid'il'o pov'as okaz'i, ke 8-15-jar'ul'o'j ne kapabl'as kaŭr'iĝ'i, trans'kap'iĝ'i, eĉ ne mem'star'e re'star'iĝ'i, se ili stumbl'is kaj fal'is sur'ter'e'n. La ge'patr'o'j atent'u, ke ili ne tro laŭd'u si'a'j'n silent'a'j'n, ne'mov'iĝ'em'a'j'n kaj bon'kondut'a'j'n et'ul'o'j'n. Ge'knab'o'j bezon'as mult'e pli da liber-aer'a'j aktiv'ad'o'j ol plen'kresk'ul'o'j, kaj la mal'mult'a'j lern'ej'a'j sport'lecion'o'j ne sufiĉ'as por kresk'ig'i san'a'j'n infan'o'j'n.

Nun'temp'e oni oft'e aĉet'as mult'e'kost'a'j'n lud'il'o'j'n, sport'il'o'j'n kaj special'a'j'n vest'aĵ'o'j'n por la liber'temp'o, sed ili'n oni baldaŭ ĵet'as en ŝrank'o'n aŭ angul'o'n, forges'as kaj neniam decid'iĝ'as ver'e lern'i uz'i ili'n. La aĉet'ad'o tamen ne nepr'as, oni pov'as ankaŭ lu'i kaj prov'i raked'o'j'n, sket'il'o'j'n, ekip'aĵ'o'j'n por pilk'o'lud'o'j kaj por ĉi'a'j nov'a'j hobi'o'j kaj manier'o'j si'n mov'i.

Ĉi-vintr'e en Lestijärvi oni far'is golf'trak'o'n sur la glaci'o de lag'o kaj invit'is hom'o'j'n, kiu'j neniam antaŭ'e golf'lud'is, lu'i ĉio'n bezon'at'a'n je moder'a prez'o. En lapon'stil'a tend'o lag'o'bord'e la lu'ig'ant'o'j semajn'fin'e deĵor'is, brul'ig'is konstant'a'n fajr'o'n, invit'is la en'ir'int'o'j'n sid'iĝ'i sur benk'o'j, kovr'it'a'j per boac'o'fel'o'j kaj regal'is ili'n per frand'aĵ'et'o'j (pag'end'a'j!). Tra la fum'o'tru'o de la tend'o en'ŝveb'is neĝ'er'o'j, la sid'ant'o'j rigard'ad'is nub'o'j'n konstant'e ali'form'iĝ'ant'a'j'n, sun'o'n, lun'o'n. Proksim'e al la bord'o est'is uz'ebl'a ankaŭ sen'neĝ'a ej'o por lud'o, en kiu oni glit'ig'as dik'a'j'n kegl'o'j'n kiel en kurlingo. La mens'o kaj korp'o bon'fart'as, se oni sufiĉ'e oft'e ir'as ekster'e'n.

Tim'ig'a ret'o

Ne est'as dub'o, ke la plej modern'a komunik'il'o, Inter'ret'o, al'port'is tre mult'a'j'n util'a'j'n kaj avantaĝ'a'j'n ebl'o'j'n, tut'mond'e. Ni ĉiu'j, ankaŭ ni'a revu'o, profit'as mult'e de la ret'o. Sed ĝi bedaŭr'ind'e ankaŭ en'hav'as risk'o'j'n ne'mal'mult'a'j'n. Ĉar ĝi est'as apert'a por ĉiu'j, ankaŭ mis'uz'ant'o'j kaj krim'ul'o'j profit'as per ĝi. Tim'ig'as mi'n, ke inter'temp'e la mis'uz'ad'o ating'as pli kaj pli vast'a'j'n dimensi'o'j'n. Ĉiu el ni ja kon'as la ĝen'o'j'n pro virus'o'j, troj'a'j ĉeval'o'j kaj – plej oft'e – pro ne'dezir'at'a'j reklam-mesaĝ'o'j (spam'o). Tamen kontraŭ ili oni pov'as si'n relativ'e bon'e protekt'i. Sed est'as tre mult'a'j delikt'o'j kaj krim'o'j, kiu'j'n ni apenaŭ pov'as evit'i. Spit'e al ĉiu'j avert'o'j hom'o'j facil'anim'e trans'don'as en la ret'o'n ekzempl'e si'a'j'n bank'indik'o'j'n, tiel ke modern'a'j bank'rab'ist'o'j sid'as komfort'e hejm'e antaŭ si'a ekran'o kaj help'e de la ret'o ŝtel'as la mon'o'n de ali'a'j. Kio'n far'i kontraŭ fi'ul'o'j, kiu'j en la mond'vast'a ret'o denunc'as, mis'fam'ig'as kaj kalumni'as hom'o'j'n? Malic'a'j lern'ant'o'j ne nur ĉikan'as kamarad'o'j'n, sed ankaŭ kompromit'as si'a'j'n instru'ist'o'j'n. Nov'nazi'o'j uz'as la ret'o'n por atak'i kaj ofend'i hom'o'j'n kaj por organiz'i si'a'j'n fi'ag'o'j'n. Teror'ist'o'j per la ret'o pov'as lern'i, kiel konstru'i bomb'o'j'n – ktp ktp.

Last'a'temp'e Germanion alarm'is plur'a'j skandal'o'j pri mis'uz'ad'o grand'stil'a: kompani'o'j spion'is ret-leter'o'j'n de si'a'j dung'it'o'j! Se tio okaz'us nur en konkret'a okaz'o de suspekt'o pri ekzempl'e korupt'ec'o, oni ankoraŭ iel pov'us kompren'i. Sed se kompani'o sen iu suspekt'o spion'as ĉiu'j'n si'a'j'n dung'it'o'j'n, tio neniel est'as toler'ebl'a.

Plej abomen'ind'a tamen por mi est'as la amas'a krim'a uz'ad'o de la ret'o por infan-pornografi'o. Cert'e, tia naŭz'a mis'uz'o de sen'kulp'a'j infan'o'j ekzist'as jam de'long'e, sed nun, help'e de la ret'o, ĝi far'iĝ'is preskaŭ amas-fenomen'o. Fak'ul'o klar'ig'is, ke nur per la ret'o inter'ŝanĝ'ad'o kaj vend'ad'o de pornografi'a'j fot'o'j pov'is ating'i tia'n gigant'a'n dimensi'o'n. Sen'problem'e, fulm'rapid'e kaj mond'vast'e la krim'ul'o'j pov'as kontent'ig'i si'a'n pervers'a'n fantazi'o'n. La polic'o praktik'e ne kapabl'as ver'e persekut'i tiu'j'n krim'ul'o'j'n, jam pro la gigant'a nombr'o de pervers'ul'o'j. Simil'e politik'ist'o'j ja pov'as far'i unu leĝ'o'n post ali'a por mal'facil'ig'i la fi'a'n meti'o'n, sed la krim'ul'o'j ĉiam trov'as nov'a'j'n voj'o'j'n kaj ebl'o'j'n por daŭr'ig'i si'a'n abomen'ind'a'n ag'ad'o'n kaj komerc'ad'o'n. Ceter'e ni pov'as est'i cert'a'j, ke pro la grand'a postul'ad'o en la ret'o oni nun mis'uz'as mult'e pli ol antaŭ'e infan'o'j'n por pornografi'o. Jen la mal'bel'eg'a part'o de la ret'o. Sed ĉu pro tio ni rezign'u pri ĝi'a'j avantaĝ'o'j? Cert'e ne, sed est'as tim'ig'e, ĉu ne?

Sincer'e vi'a

Mur'o-plezur'o

Last'a'temp'e, okaz'e de ŝtat'estr'a kun'ven'o en Ĉini'o por pri'diskut'i mond'a'j'n ekonomi'a'j'n problem'o'j'n, la alban'a ĉef'ministr'o Sal'i Berisha vizit'is la Grand'a'n Mur'o'n. La alban'o, kon'at'a en si'a land'o kiel fervor'a migr'ant'o, grimp'is 1500 ŝtup'o'j'n por ating'i la plej alt'a'n part'o'n de la mur'o. Tio'n ĝis nun far'is neniu'j el la 400 ŝtat'estr'o'j vizit'int'a'j la Grand'a'n Mur'o'n. Pro tio la lok'a'j aŭtoritat'o'j don'is al la alban'a ĉef'ministr'o honor'a'n atest'il'o'n. Berisha dank'is, kompar'ant'e la grimp'ad'o'n kun tiu en la elekt'o-kampanj'o jam komenc'iĝ'int'a por la ĉi-somer'a'j land'a'j balot'o'j.

Krim'o'j de komun'ism'o

Antaŭ ne'long'e alban'o'j re'memor'is unu el mil'o'j da masakr'o'j okaz'int'a'j dum la ĉirkaŭ du'on'jar'cent'a komun'ism'a reĝim'o. Tem'as pri la ekzekut'o sen juĝ'proces'o de 22 civit'an'o'j akuz'it'a'j pro grenad-eksplod'ig'o en la sovetia ambasad'ej'o en Tiran'o en februar'o 1951.

Tuj post la atak'o la ministr'ej'o pri intern'a'j afer'o'j list'ig'is hom'o'j'n arest'ot'a'j'n. Inter ili est'is eks'a'j partizan'o'j dum la kontraŭ'faŝist'a milit'o, intelekt'ul'o'j kaj patriot'o'j, kiu'j si'n esprim'is kontraŭ la politik'o de la komun'ist'a parti'o. Ĉiu'j est'is sen'kulp'a'j, elekt'it'a'j ver'ŝajn'e hazard'e por tim'ig'i la popol'o'n.

Nur post la masakr'o la reĝim'o organiz'is sur'paper'a'n juĝ'proces'o'n por prav'ig'i la mort'ig'o'j'n. Juĝ'ist'o'j kaj prokuror'o'j, kiu'j ne vol'is akcept'i la proces'o'n, est'is tuj mal'dung'it'a'j aŭ persekut'at'a'j. Nur kelk'a'j'n monat'o'j'n post'e oni ek'sci'is pri la ver'a'j kulp'ul'o'j pri la atak'o kontraŭ la ambasad'ej'o: polic'an'o'j en la ŝtat'a sekur'ec'o.

Nun krim'o'j de komun'ism'o est'as tem'o de ekspozici'o ĉe la Naci'a Histori'a Muze'o en Tiran'o.

Fortikaĵurbo Gerando

Gerando est'as ĉarm'a urb'o en nord-okcident'a Franci'o, kiu kuŝ'as sur sam'nom'a du'on'insul'o ĉe la Atlantik'a Ocean'o kaj est'as part'o de sud'a Bretoni'o. Ĝi est'as iam'a ĉef'urb'o, kon'at'a pro si'a'j riĉ'a histori'o kaj unik'a aspekt'o. En Gerando super'reg'as du diferenc'a'j pejzaĝ'o'j: „blank'a” (pro la produkt'ad'o de sal'o el ocean'a akv'o) kaj „nigr'a” (pro la najbar'ec'o de vast'eg'a marĉ'o de Grand'a Briero).

En ĝi'a region'o plur'a'j lok'o'j atest'as pri hom'a loĝ'ad'o ek'de pra'temp'o'j. Mezolitik'a'j kaj neolitik'a'j rest'aĵ'o'j vid'ebl'as en kelk'a'j vilaĝ'o'j. Aktual'a'j esplor'o'j pruv'is spur'o'j'n de daŭr'a rest'ad'o ek'de la neolitik'o ĝis la fer-epok'o, dum kiu period'o la loĝ'ant'o'j jam praktik'is agrikultur'o'n kaj produkt'is sal'o'n. Post'e la region'o'n konker'is romi'an'o'j. Du dom'ar'o'j sur la kamp'ar'o atest'as pri la tiu'temp'a'j viv'kondiĉ'o'j, nom'e Clis [kli] kaj Beaulieu [boljé]. En ĉi-last'a supoz'ebl'e est'is di'a kult'ej'o.

Gerando est'is koloni'ig'it'a de breton'o'j en la du'a du'on'o de la 6a jar'cent'o. Ĝi'a origin'a breton'a nom'o est'is Uuenran. Sur'baz'e de la arkeologi'a'j trov'aĵ'o'j apud la nun'a preĝ'ej'o fin'e de la 19a jar'cent'o, iu'j atribu'as la fond'o'n de la urb'o al trup'o'j de la breton'a princ'o Varoch (577-594), ven'int'a el najbar'a urb'o Vannes [van]. Ali'a'j sub'ten'as la hipotez'o'n, ke Gerando dis'volv'iĝ'is ĉirkaŭ la preĝ'ej'o de Sankt'a Aubin [obén].

Al la breton'a reĝ'o Sal'om'o'n (857-874) oni al'juĝ'as la fond'o'n de gimnazi'o por kanonik'o'j. La geranda senjori'o est'is reg'at'a de la episkop'o de Nantes [nant] kaj de la duk'o de Bretoni'o. Ĝi est'iĝ'is ankaŭ grav'a cel'o por la reg'ant'o'j dum la milit'o pri hered'o de Bretoni'o inter 1342 kaj 1381. Post'e la fam'a famili'o Monfort konstru'ig'is impon'a'j'n rempar'o'j'n ĉirkaŭ la urb'o'centr'o, traf'e adapt'it'a'j'n al la evolu'o de artileri'o. Tiu'j defend'mur'eg'o'j, kiu'j est'as bon'e konserv'it'a'j, est'as nun vid'ebl'a'j.

En la mez'epok'o Gerando est'iĝ'is grav'a religi'a, administr'a kaj komerc'a centr'o de la du'on'insul'o, kies riĉ'ec'o font'is el komerc'ad'o per sal'o kaj vin'o. En ties ĉirkaŭ'aĵ'o aristokrat'o'j konstru'ig'is breton'stil'a'j'n nobel'dom'o'j'n, kiu'j posed'is ankaŭ agr'o'j'n, muel'ej'o'n kaj kapel'o'n.

La urb'o iam est'is haven'o ĉe Atlantik'o, sed ek'de la 16a jar'cent'o pro en'sabl'iĝ'o ĝi perd'is si'a'n mar'fam'o'n favor'e al Le Croisic [krŭazík] kaj Le Pouliguen [puligén]. Tiu period'o post'las'is bel'a'j'n ĉarpent'aĵ'o'j'n en la preĝ'ej'o kaj sur pord'eg'o'j de nobel'dom'o'j. Nur la nobel'dom'o en Careil [karéj] prezent'as nov'stil'a'n loĝ'ej'o'n.

En la modern'a epok'o

Kvankam ekonomi'e mal'fort'iĝ'int'a, Gerando plu rest'is religi'a kaj administr'a centr'o. Reĝ'a'j ofic'ist'o'j, monaĥ'o'j, aristokrat'o'j kaj komerc'ist'o'j konstru'ig'is en la mez'epok'a urb'o'part'o klasik'a'j'n arkitektur'aĵ'o'j'n, kiu'j don'as la hodiaŭ'a'n aspekt'o'n de la urb'o. Pilastr'o-pord'o'j, fronton'o'j ornam'as la plej bel'a'j'n dom'o'j'n; dekor'aĵ'o'j emfaz'as la regul'ec'o'n de fasad'o'j kaj skulpt'it'a'j luk'o'j pli'bel'ig'as la ardez'a'j'n tegment'o'j'n.

Bon'ŝanc'e fin'e de la 18a jar'cent'o la breton'a guberni'estr'o decid'is, ke oni konserv'u la rempar'o'j'n, kvankam ili ne plu util'is, kaj ornam'u la ĉirkaŭ'a'j'n promen'ej'o'j'n per arb'o'j.

Gerando okup'is la du'a'n lok'o'n laŭ la nombr'o de loĝ'ant'o'j (post Nantes) en la nov'a distrikt'o Loire-Inférieure (Mal'alt'a Luar'o). Tamen de la 19a jar'cent'o komenc'iĝ'is period'o de demografi'a mal'kresk'o. La urb'o ne profit'is la industri'a'n aŭ turism'a'n dis'volv'iĝ'o'j'n, okaz'int'a'j'n en la najbar'a'j urb'o'j Saint-Nazaire kaj La Baule. Tamen iom'post'iom'e nov'a'j loĝ'ej'o'j ĉirkaŭ'is la bulvard'o'j'n, kaŝ'ant'e la vid'aĵ'o'n al sal'marĉ'o'j. En la urb'o oni konstru'is staci'dom'o'n en 1879, kaj nov'a'j'n foir'hal'o'j'n en 1912.

La konsci'iĝ'o pri la grav'ec'o de urb'a hered'aĵ'o, pri'kant'it'a de fam'a verk'ist'o Balzac [balzák], ebl'ig'is registr'o'n de la preĝ'ej'o (1856) kaj fortik'aĵ'o (1877) en la List'o de Histori'a'j Monument'o'j. Baldaŭ post'e komenc'iĝ'is la unu'a'j re'nov'ig'o'j. Ek'de 1960 la demografi'a kaj ekonomi'a evolu'o al'don'is nov'a'n aspekt'o'n al la modern'a civit'o, kie najbar'as loĝ'ej'a'j, komerc'a'j, industri'a'j, sed ankaŭ kultur'a'j kaj sport'a'j konstru'aĵ'o'j. Arkitekt'o'j zorg'is pri la konserv'o de urb'a aspekt'o per respekt'ad'o de la histori'a'j hered'aĵ'o'j kaj panoram'o'j.

Vid'ind'aĵ'o'j

La fortik'aĵ'o de Gerando datum'as grand'part'e de la 15a jar'cent'o. La rempar'o'j'n oni konstru'is sur la lok'o de rest'aĵ'o'j. Ses tur'o'j kaj kvar pord'eg'o'j mark'as punkt'o'j'n laŭ la 1434 m long'a'j kaj bon'eg'e konserv'it'a'j kurtin'o'j. Ĝi prezent'as grav'a'n atest'o'n pri la rapid'ec'o en la adapt'iĝ'o de milit'a'j arkitektur'aĵ'o'j al la aper'o kaj evolu'o de artileri'o.

Unu el la kvar pord'eg'o'j est'as la Pord'eg'o de Sankt'a Mikael'o, kiu star'as, ĉirkaŭ'it'a de du tur'o'j, ĉe la ĉef'a en'ir'voj'o kaj montr'as ident'ec'o'n kaj pov'o'n de la urb'o. Konstru'it'a mez'e de la 15a jar'cent'o, en ĝi'a'j tur'o'j loĝ'is si'n'sekv'e guberni'estr'o'j. En la 19a jar'cent'o ĝi est'iĝ'is urb'o'dom'o. Nun en ĝi funkci'as muze'o pri la geranda region'o.

La roman'stil'a'n preĝ'ej'o'n de Sankt'a Aubin oni detru'is dum rab'ad'o de Gerando en 1342. Post'rest'is nur la ornam'it'a'j pilier'o'j de la konstru'aĵ'o. La nun'a'n preĝ'ej'o'n oni konstru'is en la 15a kaj 16a jar'cent'o'j en flam'gotik'a stil'o.

La Kapel'o de la Blank'a Sinjor'in'o est'as sid'ej'o de urb'a paroĥ'ej'o. Ĝi est'as la plej mal'nov'a konstru'aĵ'o, situ'ant'a intern'e de la fortik'aĵ'o kaj est'is konstru'it'a en la 13a jar'cent'o. La sobr'ec'o de ĝi'a gotik'a stil'o pli'bel'ig'as la unu'sol'a'n nav'o'n. En la kapel'o oni sub'skrib'is la du'a'n traktat'o'n pri Gerando en la jar'o 1381, kiu met'is fin'o'n al la konflikt'o inter la reĝ'o de Franci'o kaj la duk'o de Bretoni'o.

Mirakl'o'j mank'as

Kiam la mal'grand'a'j land'o'j Aŭstrio kaj Hungari'o mal'permes'is kultiv'ad'o'n de maiz'o „Mon810”, la uson'a agr'ar-kompani'o Monsanto ne re'ag'is; sed nun mal'permes'is ĝi'n ankaŭ grand'a land'o de Eŭrop'a Uni'o (EU), Germanio. Tuj Monsanto al'ir'is tribunal'o'n por ke tiu nul'ig'u la mal'permes'o'n, ĉar kompren'ebl'e est'as grav'a bat'o por la kompani'o, ke la plej grand'a kaj industri'e grav'a land'o de EU rifuz'as gen'teknik'e manipul'it'a'n Monsanto-maiz'o'n. EU ja ĝeneral'e toler'as kultiv'ad'o'n de tiu plant'o, sed sam'e toler'as, se per bon'a'j argument'o'j EU-land'o ne permes'as ĝi'n. Do oni pov'as atend'i, ke Monsanto ne venk'os en la proces'o. EU inter'temp'e aprob'is la mal'permes'o'j'n en Hungari'o kaj Aŭstrio, do ĝi apenaŭ pov'as ag'i ali'manier'e pri Germanio.

Kontraŭ maizotineo

Sed ĉu tiu maiz'o ne est'as mirakl'a kresk'aĵ'o? Ĝi en'hav'as gen'o'n, kiu protekt'as la plant'o'n kontraŭ damaĝ'o'j, kiu'j'n kaŭz'as et'a tine'o kun la scienc'a nom'o Ostrinia nubilalis. Ties raŭp'o manĝ'ant'e al si voj'o'n tra la tig'o'j de maiz'o aŭ lupol'o kav'ig'as la plant'o'n, kaj sekv'e de tio la tig'o'j romp'iĝ'as kaj la plant'o mort'as. Do per si'a gen'teknik'a truk'o Monsanto garanti'as pli grand'a'j'n rikolt'o'j'n. Sed kial ne ĉiu'j kultiv'ist'o'j akcept'as tia'n help'o'n kontraŭ maizotineo? La problem'o est'as, laŭ scienc'a'j stud'o'j uz'at'a'j de la german'a reg'ist'ar'o, ke la venen'o de la en'plant'it'a gen'o pov'as damaĝ'i ne nur la mal'bon'a'n tine'o'n, sed ankaŭ mort'ig'i larv'o'j'n de la ĉarm'a'j kaj util'a'j kokcinel'o'j, sam'e abel'o'j'n kaj organism'o'j'n en akv'o'j.

Tamen kial ali'a'j land'o'j, precip'e Uson'o mem, Brazilo, Argentinio kaj Ĉini'o ne nur toler'as, sed favor'as kultiv'ad'o'n de la Monsanto-maiz'o? Ĉu tie oni ne tim'as risk'o'j'n aŭ ĉu oni simpl'e neglekt'as ili'n? En tiu'j land'o'j ankaŭ ali'a'j gen'teknik'e manipul'it'a'j plant'o'j est'as jam de'long'e amas'e uz'at'a'j, ekzempl'e soj'o'fab'o'j kaj kolz'o. Sed en Eŭrop'o skeptik'o kaj rezist'o kontraŭ gen'teknik'e ŝanĝ'it'a'j plant'o'j est'as grand'a. Rifuz'as ili'n ne nur mult'a'j bien'ist'o'j, sed precip'e grand'nombr'e la konsum'ant'o'j.

Grand'a skeptik'o

Apart'e grand'a est'as la skeptik'o en Germanio. Last'e en la sud-german'a region'o Algovio (apud la Alp'o'j) en unu distriko 1600 el ĉirkaŭ 2200 ter'kultur'ist'o'j far'is kontrakt'o'n, laŭ kiu neni'u el ili uz'os gen'teknik'e manipul'it'a'j'n sem'o'j'n kaj best'o'nutr'aĵ'o'n. Tio grav'as, ĉar en tiu region'o oni produkt'as precip'e lakt'o'n. Ĝis antaŭ ne'long'e iu'j asert'is, ke praktik'e ne plu ekzist'as nutr'aĵ-farun'o por bov'in'o'j sen gen-soj'o; sed la Algovio-bien'ist'o'j klar'ig'is nun, ke ili pov'as elekt'i inter dek du ofert'ant'o'j de bov'o-nutr'aĵ'o ne gen'teknik'e miks'it'a. „Ni ter'kultur'ist'o'j konsci'as pri ni'a respond'ec'o. Ni vol'as konserv'i ni'a'n pejzaĝ'o'n kaj ni'a'j'n best'o'j'n tia'j, kia'j ili est'as, kaj protekt'i ni'n kontraŭ ne'kalkul'ebl'a'j risk'o'j”, dir'is pro'parol'ant'o de la distrikt'o.

Ne ekzist'as pruv'o'j

Kiom grand'a'j est'as risk'o'j kaj danĝer'o'j pro gen'teknik'o, tio'n nun'temp'e neni'u pov'as dir'i definitiv'e. Ne ekzist'as pruv'o'j pri danĝer'o'j – sed ankaŭ invers'e: ne ekzist'as pruv'o'j, ke jen ne est'as danĝer'o'j. Kaj tio est'as fort'a argument'o: dum oni ne pov'as est'i cert'a pri mal'danĝer'o, est'us pli ol stult'e akcel'i eventual'e risk'a'n teknologi'o'n. Cert'e, en'est'as ankaŭ ideologi'o ĉe rezist'ul'o'j kaj medi'protekt'ant'o'j, tamen ankaŭ la pro'parol'ant'o'j krom si'a'n kred'o'n ne pov'as mult'e prezent'i. Kia'j'n bel'a'j'n promes'o'j'n don'is al ni la gen'teknologi'a industri'o: dezert'o'j ek'flor'os, mal'sat'o mal'aper'os, mal'san'o'j eksterm'iĝ'os. Sed kie est'as tiu'j mirakl'a'j kresk'aĵ'o'j, kiu'j solv'os ĉiu'j'n problem'o'j'n de la mond'o? Kie est'as la mirakl'a'j medikament'o'j far'it'a'j help'e de gen'teknik'o? Ili mank'as kaj evident'e ne aper'os tiel rapid'e. De jar'cent'o'j oni esplor'ad'as kaj eksperiment'as, sed ĝis nun van'e. Escept'e de Mon810 mank'as sukces'o'j, kaj ankaŭ ĝi do est'as tre pri'dub'ind'a, ĉar probabl'e risk'a.

Do ni ne mir'u, ke konsci'a'j konsum'ant'o'j (en Eŭrop'o) je grand'a pli'mult'o fajf'as je gen'teknologi'o, ja fort'e rifuz'as ĝi'n, ĉar ili tim'as pri ne'reg'ebl'a'j danĝer'o'j. La gen'teknik'a industri'o prezent'u ver'a'j'n sukces'o'j'n; tiam cert'e ankaŭ kultiv'ist'o'j kaj konsum'ant'o'j akcept'os la rezult'o'j'n. Sed ŝajn'as, ke grand'skal'e gen'teknologi'o ne kapabl'os plen'um'i la grandioz'a'j'n promes'o'j'n. Dum'e ni manĝ'u normal'a'j'n legom'o'j'n – kaj rest'os san'a'j.

Alt'a diplomati'o

Dum la mond'a ekonomi'a kriz'o alianc'an'o'j de Albanio apenaŭ pov'as kaŝ'i si'a'j'n financ'a'j'n interes'o'j'n. Tiel, post la membr'iĝ'o en Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO) la alban'a ministr'ej'o pri defend'ad'o aranĝ'os baldaŭ konkurs'o'n por aĉet'i 17 nov'a'j'n milit'ist'a'j'n helikopter'o'j'n.

Tuj si'n prezent'is almenaŭ tri kompani'o'j: la ital'a grup'o Finmeccanica kun si'a Augusta, fili'o de la firma'o EADS kun si'a franc'a-german'a Eurocopter kaj la uson'a entrepren'o Sikorsky kun si'a Black Hawk.

Kresk'is diplomati'o flank'e de la koncern'a'j land'o'j por persvad'i la alban'a'n reg'ist'ar'o'n aĉet'i tiu'n aŭ ali'a'n helikopter'o'n. Antaŭ kelk'a'j monat'o'j vizit'is Tiran'o'n ital'a'j deput'it'o'j; la franc'a prezid'ant'o Sarkozy entuziasm'e akcept'is la alban'a'n ĉef'ministr'o'n Sal'i Berisha; ankaŭ uson'an'o'j tiu'rilat'e ek'aktiv'is. Albanio promes'is dispon'ig'i al defend'ad'o ĉirkaŭ 2 % de si'a land'a buĝet'o.

Tri monat'o'j pas'is ...

Tri monat'o'j pas'is ... kaj neni'o ŝanĝ'iĝ'is post la batal'halt'o. Hamas plu reg'as Gazaon, foj'foj'e lanĉ'as raket'o'j'n, la israela kaporal'o est'as ankoraŭ mal'liber'a. La israela reg'ist'ar'o mal'permes'as en'ir'o'n de konstru'material'o'j, kaj nur ne'sufiĉ'a proviant'o pov'as en'ir'i la gaza'an zon'o'n. La gaza'an'o'j plu sufer'as, pro kolektiv'a pun'o, kiu est'as mal'permes'it'a de la konvenci'o de Ĝenevo, sub'skrib'it'a de Israelo. Mal'san'ul'ej'o'j ne plu hav'as kurac'il'o'j'n, 132 000 hom'o'j ne plu hav'as hejm'a'n flu'a'n akv'o'n, neni'u el la 4000 detru'it'a'j dom'o'j est'as re'konstru'it'a. Sed ĉio glat'as: neni'u plu pri'parol'as la afer'o'n. La israelaj milit'krim'ul'o'j vesper'manĝ'as kun ali'a'j grand'a'j land'reg'ant'o'j, prepar'ant'e la sekv'ont'a'n buĉ'ad'o'n.

Surpriz'a inter'lig'it'ec'o

Surpriz'is mi'n la artikol'o de Sergeo Jurjiĉ en MONATO (2009/5, p. 21) pri la inter'lig'it'ec'o de la nom'o „ven'et'o'j” kun la slav'a'j gent'o'j. Est'as bon'e sci'at'e, ke slav'o'j al'ven'is en okcident'a'n Balkani'o'n nur ek'de la 6a jar'cent'o. Ili'a'j dis'branĉ'iĝ'int'a'j gent'o'j fond'is la nun'temp'a'j'n sud-slav'a'j'n ŝtat'o'j'n. Tamen antaŭ ili, long'e antaŭ ili, loĝ'is sur la tie'a'j teritori'o'j iliraj gent'o'j, sam'e etrusk'o'j kaj ali'a'j antikv'a'j popol'o'j parol'ant'a'j simil'a'n lingv'aĵ'o'n. Ekzempl'e en Istri'o loĝ'is istroj, pur'e ilira gent'o. Mir'ind'e, ke Sergeo klopod'as invent'i i'a'n lig'it'ec'o'n de ili kun slav'o'j! Cert'e la nom'o de Venezuelo hav'as rilat'o'n al Venecio, sed neniel al rus'o'j! La reg'ist'ar'o de prezid'ant'o Chávez de Venezuelo proksim'iĝ'is al la rus'a reg'ist'ar'o pro politik'a'j kaj ideologi'a'j kial'o'j, kio nun est'as tut'e evident'a.

Katastrof'a reĝ'in'o'tag'o

Reĝ'in'o'tag'o en Nederlando kutim'e est'as grand'a tut'land'a fest'o. Ne nur sub'ten'ant'o'j de la Oranĝ'o-dinasti'o, sed ankaŭ la pli'mult'a'j respublik'em'ul'o'j, ja efektiv'e pli-mal'pli la tut'a loĝ'ant'ar'o de la land'o tiu'dat'e est'as en fest'a etos'o.

Ĉie sur la strat'o'j oni dis'met'as la propr'a'j'n vend'o'tapiŝ'o'j'n por si'a'j var'o'j (oft'e infan'o'j tiel akir'as si'a'j'n plej fru'a'j'n komerc'ist'a'j'n spert'o'j'n pri hejm'kolekt'it'a'j brokant'aĵ'o'j – en Hag'o eĉ tut'nokt'e la tag'o'n antaŭ'e oni jam komenc'as la fest'ad'o'n); ĉie est'as lud'a'j prezent'ad'o'j sam'e amator'a'j kaj profesi'a'j; ĉie oni ekzerc'as si'n pri tradici'a'j lud'o'j, meti'o'j, prepar'ad'o kaj konsum'ad'o de mal'nov'stil'a'j kaj modern'a'j nutr'aĵ'o'j kaj trink'aĵ'o'j, muzik'ad'o, kariljon'ad'o ktp.

Nask'iĝ'dat'o

La tut'a land'o, tiu'n 30an de april'o, kutim'e est'as unu grand'a fest'a famili'o. Ankaŭ la reĝ'a famili'o, kun princ'o'j, princ'in'o'j kaj ge'princ'id'o'j, amas'e kun'fest'as la oficial'a'n nask'iĝ'dat'o'n de reĝ'in'o Beatrix. Fakt'e ŝi dat're'ven'as en ali'a sezon'o sed, por konven'ec'o al la popol'o, ŝi konserv'is la dat'o'n de la antaŭ'a reĝ'in'o, Julian'a. Ceter'e far'iĝ'is tradici'o, ke por tiu reĝ'in'o'tag'o ŝi elekt'as ĉiu'jar'e nov'a'n region'o'n aŭ urb'o'n, kie la tie'a loĝ'ant'ar'o abund'e pov'os fest'i la naci'a'n tag'o'n kun'e kun la reĝ'a famili'o.

Ĉi-jar'e, ĉar ekzakt'e antaŭ 100 jar'o'j nask'iĝ'is reĝ'in'o Julian'a (1909-2004), Beatrix vol'is fest'i la tag'o'n en Apeldoorn, apud kaj ĉirkaŭ la reĝ'a palac'o Het Loo. Tie ĉiu'j vilaĝ'o'j de Apeldoorn prepar'is prezent'ad'o'j'n pri si'a'j special'aĵ'o'j por la post'tag'mez'a program'o. Maten'e la princ'o'j kaj princ'in'o'j part'o'pren'is kun la publik'o en amuz'a'j distr'aĵ'o'j. Plur'a'j hom'o'j ig'is si'n fot'i kun princ'o aŭ princ'in'o kaj oni amuz'e inter'babil'as: est'as ver'a fest'o. Tut'e sen'streĉ'a etos'o, kiel ĉiam.

Defil'o

Post ebl'e du hor'o'j la reĝ'a famili'o kolekt'iĝ'is en du'etaĝ'a bus'o kun ne'ferm'it'a tegment'o; mal'rapid'e ili vetur'is tra la vic'star'ant'a publik'o al la palac'o, kie post'e dev'os okaz'i grandioz'a defil'o. Mal'simil'e je plur'a'j ali'a'j land'o'j, tia defil'o kutim'e est'as simpl'a popol'fest'o, cert'e ne milit'ist'a afer'o, kvankam ankaŭ grup'o'j da soldat'o'j pov'as part'o'pren'i. Defil'as tie ekzempl'e grup'o'j en lok'a'j naci-kostum'o'j el divers'a'j vilaĝ'o'j. Dum plur'a'j jar'o'j tia defil'o ne plu est'is centr'a en la fest'ad'o, sed ĉi-jar'e pro la 100-jar'a dat're'ven'o de reĝ'in'o Julian'a oni ja plan'is ĝi'n de'nov'e.

Mez'e inter parad'o de mal'nov'tip'a'j ĉar'o'j kaj aŭt'o'j kun hom'o'j en histori'a'j vest'aĵ'o'j de antaŭ jar'cent'o, subit'e jen tra la bar'aĵ'o'j, trans kaj tra la publik'o'n ek'paf'iĝ'is nigr'a aŭtomobil'o. Ĝi'a antaŭ'a part'o est'is jam fort'e difekt'it'a, kiam ĝi far'iĝ'is televid'e vid'ebl'a, kun'tren'ant'e mult'a'j'n vir'in'o'j'n, vir'o'j'n kaj infan'o'j'n. Fin'e ĝi kolizi'e ek'halt'is kontraŭ memor'kolon'o pri reĝ'in'o Wilhelmina mez'e de plac'et'o, laŭ kiu ĝust'e tiu'moment'e pas'is la bus'o kun la reĝ'a famili'o. Polic'ist'o sur'bicikl'a ĝust'e last'sekund'e flank'en'iĝ'ant'e si'n kapabl'is sav'i de la aŭtomobil'o. Ĉio'n registr'is la televid'o.

Fajr'o'brigad'o

Ne est'iĝ'is kri'ad'o aŭ ĥaos'o, sed eg'e si'n'reg'ant'e polic'ist'o'j, brankard'ist'o'j, fleg'ist'o'j k.s. al'kur'is de ĉiu'j flank'o'j kaj komenc'is pri'zorg'i la vund'it'o'j'n, dum la nigr'a'n aŭt'o'n ĉirkaŭ'is polic'ist'o'j. Al'ven'int'a skip'o de la fajr'o'brigad'o dev'is el'seg'i la vund'it'a'n ŝofor'o'n el la vrak'o. La bus'o kun la reĝ'a famili'o, ĉiu'j eg'e ŝok'it'a'j, tuj plu'vetur'is al la palac'o fin'e de la ale'o.

Mort'is minimum'e ses hom'o'j pro la aŭtomobil'a akcident'o. La 38-jar'a far'int'o tuj post la okaz'aĵ'o dir'is al la polic'o, ke li ver'e cel'is la reĝ'a'n famili'o'n. Est'is li'a intenc'o minimum'e vund'i ili'n. Du'on'tag'o'n post'e ankaŭ li mort'is en la mal'san'ul'ej'o. Supoz'ebl'e pro la difekt'iĝ'o de la vetur'il'o ĉe la tra'vetur'ad'o tra la bar'aĵ'o'j'n, li ne plu pov'is bon'e ten'i la stir'il'o'n, kie'n li cel'is. Li nur kelk'a'j'n metr'o'j'n mis'traf'is la bus'o'n. Ankoraŭ est'as mult'a'j vund'it'o'j en mal'san'ul'ej'o'j de la ĉirkaŭ'o.

Tragedi'o

En'tut'e la reĝ'in'o'tag'o, kiu tiel fest'e komenc'iĝ'is, fin'iĝ'is kun sent'o pri tragedi'o. En mult'a'j urb'o'j la lok'a'j aŭtoritat'ul'o'j nul'ig'is la fest'aĵ'o'j'n kaj lok'a'j Oranĝ'o-organiz'aĵ'o'j ĉes'ig'is la fest'o'n. Kelk'lok'e tamen oni en mal'pli grand'a form'o plu fest'is. Ja preskaŭ du'on'jar'o'n oni antaŭ'plan'is la procesi'o'j'n kun bel'e ornam'it'a'j ĉar'o'j k.s.

Rest'as la demand'o: kia est'os la fest'o est'ont'e? Kelk'a'j koment'ist'o'j jam dir'is, ke la ĝis'nun'a liber'a fest'ad'o de reĝ'in'o'tag'o ne plu ebl'os. Princ'o'j kaj princ'in'o'j est'ont'e dev'os est'i eg'e ŝirm'at'a'j de korp'o'gard'ist'o'j. Ili ne plu sen'ĝen'e miks'iĝ'u kun la publik'o, kiel ĝis nun. Ali'a'j dir'as, ke kontraŭ frenez'ul'o'j ne ekzist'as ŝirm'ad'o: se aŭt'o'n oni ek'uz'as kvazaŭ raket'o'n, neni'u pov'as re'ten'i tio'n.

La kulp'ul'o, kies kial'o'j ver'ŝajn'e neniam est'os kon'at'a'j, traf'is la land'o'n en la kor'o'n.

Post'a'j temp'o'j ebl'e pli bon'e kompren'os mi'n

En la sam'a jar'o, kiam Zamenhof publik'ig'is si'a'n inter'naci'a'n lingv'o'n, nask'iĝ'is en sud-orient-german'a vilaĝ'et'o Max Josef Metzger [maks jozef mecger]: 1887. Post lern'ej'a'j jar'o'j li stud'is katolik'a'n teologi'o'n, doktor'iĝ'is kaj labor'is kiel vikari'o en hejm'a region'o.

Kiam Germanio deklar'is milit'o'n kontraŭ Franci'o en aŭgust'o 1914, la jun'a sacerdot'o tuj patriot'ec'e si'n registr'ig'is kiel volont'ul'a milit'pastr'o. Kun la soldat'o'j li celebr'is mes'o'j'n kaj preĝ'is por ili'a glor'a venk'o. Por li'a'j religi'a'j admon'o'j kaj sub'ten'o de la milit-entuziasm'o li ricev'is orden'o'j'n. En 1915 li ĉe'est'is kruel'a'j'n batal'o'j'n en Franci'o, konsci'iĝ'is pri la mort'ig'a fatal'ec'o de milit'o. Sam'temp'e li eg'e mal'san'iĝ'is kaj post'e est'is sen'taŭg'a por milit'serv'o.

Labor'lingv'o

En oktobr'o 1915 li trans'lok'iĝ'is al Graz, Aŭstrio, kiel ĝeneral'a sekretari'o de la Asoci'o de Abstin'em'a'j Katolik'o'j, kaj fond'is la Mond'pac'a'n Lig'o'n de la Blank'a Kruc'o, memor'ig'ant'e per nom'o kaj simbol'o je la Ruĝ'a Kruc'o. Baldaŭ li tie uz'is Esperant'o'n kiel oficial'a'n labor'lingv'o'n. Ankaŭ de si'a'j kun'labor'ant'o'j li postul'is, ke ili lern'u la zamenhof'an lingv'o'n. Tiu'temp'e mult'a'j hom'o'j esper'is, ke ĝi baldaŭ iĝ'os vast'e uz'at'a ver'a mond'lingv'o.

Post la milit'o kaj la pac'traktat'o de Versailles [versáj] Metzger est'is la unu'a german'a civit'an'o, kiu oficial'e ricev'is la rajt'o'n publik'e parol'i en Franci'o. Kaj li sekv'is la invit'o'n part'o'pren'i inter'trakt'ad'o'j'n prepar'ant'a'j'n la fond'iĝ'o'n de la Lig'o de Naci'o'j, el kiu jar'dek'o'j'n post'e sekv'is Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Dum'e tamen reprezent'ant'o'j de la katolik'a eklezi'o suspekt'em'e observ'is li'a'j'n ag'ad'o'j'n kaj publik'aĵ'o'j'n.

Toler'em'o

Li – ne tut'e mem'vol'e – trans'lok'iĝ'is al la urb'et'o Meitingen en Bavari'o, Germanio, kie li daŭr'ig'is si'a'n labor'o'n, gvid'ant'e la Asoci'o'n de Reĝ'o Krist'o (Societ'as Christi Reg'is). En leter'o al pap'o Pi'o la 12a li propon'is ekumen'a'n koncili'o'n. Li fond'is la krist'an'a'n asoci'o'n Una Sancta, kiu postul'is kaj prepar'is la re'unu'iĝ'o'n de katolik'a kaj protest'ant'a eklezi'o'j, kaj cert'e ankaŭ sub'ten'is toler'em'o'n kaj kun'labor'o'n inter ĉiu'j ali'a'j religi'o'j.

Ven'is tiran'o'j: Hitler kaj nazi-reĝim'o. Metzger plur'foj'e est'is arest'it'a. En oktobr'o 1943 li est'is kondamn'it'a je mort'o en fi'a pseŭdo'proces'o gvid'it'a de „furioz'a Rolando” (german'e: rasender Roland – Roland Freisler, vid'u eo.wikipedia.org/wiki/Roland_Freisler). Li est'is skrib'int'a kaŝ'leter'o'n al tiam'a sved'a episkop'o de Upsal'a kun propon'o, post fin'o de tiu Hitler-milit'o, konstru'i Germanion demokrat'a'n en unu'iĝ'ant'a Eŭrop'o.

Muzik'aĵ'o'j

Katen'it'e Metzger atend'is pli ol du'on'a'n jar'o'n en karcer'a ĉel'o, kie li skrib'is en mal'grand'eg'a'j liter'o'j sur la rand'o'j kaj mal'plen'a'j paĝ'o'j de bibli'o, kiu'n oni permes'is al li kiel sol'a'n leg'aĵ'o'n. Li verk'is poem'o'j'n kaj kompon'is muzik'aĵ'o'j'n.

La 17an de april'o 1944 oni gvid'is li'n el la ĉel'o en la mort'o'ĉambr'o'n, kie oni demand'is pri li'a nom'o, oficial'e kontrol'is li'a'n ident'ec'o'n kaj sen'kap'ig'is li'n per gilotin'o. La procedur'o daŭr'is en'tut'e sep sekund'o'j'n – tiel oni zorg'e protokol'is.

Okaz'e de la 65a dat're'ven'o de tiu mort'ig'o okaz'is memor'kun'ven'o, kiu'n part'o'pren'is divers'a'j organiz'aĵ'o'j: katolik'a Pax Christi (pac'o de Krist'o); sindikat'o de eduk'ist'o'j kaj scienc'ist'o'j; alianc'o por hom'a dign'o; kaj Esperant'o-lingv'o'klub'o Augsburg. Inter'ali'e est'is parol'ad'o ankaŭ en Esperant'o: Max Josef Metzger „est'is patr'o de la mond'pac'a mov'ad'o”, dir'is la parol'ant'o, kaj „mult'flank'e ekzempl'o'don'a, tiom bunt'a, ke ĉiu el ni spegul'iĝ'e si'n re'trov'as”.

Film'o

Inter la part'o'pren'ant'o'j est'is katolik'a'j pastr'o'j, an'o'j de Asoci'o Reĝ'o Krist'o, viktim'o'j de nazi'reĝim'o, anti'faŝist'o'j, sindikat'an'o'j, politik'ist'o'j kaj esperant'ist'o'j. Eminent'ul'o est'is la holokaŭst'post'viv'ant'o Mietek Pemper, 89-jar'aĝ'a, kiu konsil'is la reĝisor'o'n Steven Spielberg [stiv'n spilberg] dum la farad'o de la film'o List'o de Schindler [ŝindler] en Krakovo.

Post depon'o de flor'buked'o'j la ĉe'est'ant'o'j ir'is al la proksim'a kin'ej'o Thalia, kie est'is montr'at'a film'o pri Max Josef Metzger, kiu adiaŭ'is el si'a viv'o per la vort'o'j: „Post'a'j temp'o'j ebl'e pli bon'e kompren'os mi'n – ĉar est'is ĉiam mi'a fatal'o, ke mi antaŭ'is la temp'o'n kaj tial ne pov'is est'i kompren'at'a”.

Ĉarm'a urb'o ĉe la Finn'a Golf'o

Ĉi-jar'e la du'a plej mal'nov'a finn'a urb'o Porvoo al'tir'as la atent'o'n pro jubile'o. Tie antaŭ 200 jar'o'j kun'ven'is la unu'a Diet'o de Finnlando, en kiu car'o Aleksandro 1a proklam'is, ke Finnlando, antaŭ'e part'o de la sved'a reĝ'land'o, est'os aneks'it'a al la Rusia imperi'o kiel aŭtonom'a grand'duk'uj'o. La rus'a car'o vol'is trankvil'ig'i la loĝ'ant'o'j'n per promes'o, ke la luter'an'a religi'o kaj baz'a'j leĝ'o'j de Finnlando ne est'os ŝanĝ'at'a'j. Por 50 jar'o'j li liber'ig'is el milit'serv'o la finn'o'j'n, kiu'j dum jar'cent'o'j serv'is en la sved'a arme'o. Al'don'e li promes'is ankaŭ, ke la kolekt'it'a impost'mon'o est'os el'spez'at'a nur profit'e al Finnlando. Tiu'j'n favor'a'j'n decid'o'j'n ni supoz'ebl'e ŝuld'as al la instru'ad'o kaj leter'o'j de li'a long'temp'a svis'a guvern'ist'o La Harp'e, kiu avert'is li'n, ke est'os eg'e mult'e'kost'e administr'i la afer'o'j'n de la konker'it'a land'o.

Porvoo est'is fond'it'a ĉe la Finn'a Golf'o en 1346 dum la sved'a reg'ad'o. En 1550 reĝ'o Gustav'o Vasa ordon'is, ke la porvoanoj trans'loĝ'iĝ'u al la ĵus fond'it'a ĉef'urb'o Helsink'o, kiu situ'as je 50 km okcident'e. Ĝi est'is re'establ'it'a kiel urb'o en 1997 kaj al ĝi oni al'lig'is apud'a'j'n kamp'ar'a'j'n komun'um'o'j'n. Nun la loĝ'ant'ar'o de Porvoo nombr'as 44 700 hom'o'j'n, el kiu'j tri'on'o hav'as la sved'a'n kiel si'a'n ge'patr'a'n lingv'o'n. La sved'a nom'o de la urb'o est'as Borgå (el borg fortik'aĵ'o kaj å river'o, do „fortik'aĵ'o river'bord'a”). La blu'a urb'a blazon'o sur'hav'as arĝent'a'n liter'o'n C, de'ven'ant'a'n de la latin'a'j vort'o'j castrum, castellum (kastel'o).

La urb'a'n ĉarm'o'n atribu'as mal'nov'a'j lign'o'dom'a'j kvartal'o'j, kie la strat'et'o'j est'as mal'larĝ'a'j, bul'ŝton'e pavim'it'a'j, border'it'a'j de ĉiu'spec'a'j butik'et'o'j kaj kaf'ej'o'j. Do, sur'met'u vi'a'j'n plej komfort'a'j'n ŝu'o'j'n por promen'ad'o kaj nepr'e pied'ir'u. Tie situ'as la mal'grand'a ŝton'a preĝ'ej'o, en kiu la Diet'o kun'sid'is, kaj la hejm'o-muze'o de la naci'a poet'o de Finnlando, Johan Ludvig Runeberg (1804–1877). Ĉi-last'a aspekt'as kiel en la 19a jar'cent'o, kun mal'jun'a'j verd'a'j plant'o'j kaj mebl'o'j de si'a epok'o. En la urb'o trov'ebl'as ankaŭ plur'a'j ali'a'j muze'et'o'j, art'a'j ekspozici'o'j, statu'o'j, ĝarden'et'o'j. En la mal'nov'a kvartal'o nun'temp'e loĝ'as 700 privat'ul'o'j.

Car'o Nikolao la 2a (1868–1918) ne ŝat'is la sved'a'n aspekt'o'n de la urb'o. Por la konstru'ot'a'j dom'o'j li favor'is empir'o'n, kaj li fond'is nov'a'n urb'o'part'o'n sud'e de la mal'nov'a. Inter tiu'j du part'o'j trov'iĝ'as la nun'a centr'o de la urb'o: modern'a'j magazen'o'j, aŭtobus'a staci'o, foir'a plac'o, ofic'ej'o'j de firma'o'j.

Porvoo dispon'ig'as haven'et'o'n al vizit'ant'a'j privat'a'j ŝip'o'j kaj boat'o'j. Sur la apud'a insul'ar'o loĝ'as tri'mil'o da hom'o'j, kaj trov'iĝ'as dek'mil'o da feri'o'dom'o'j. Ne nur ŝip'e oni pov'as ek'kon'i la insul'ar'o'n, sed ankaŭ aŭt'e kaj bus'e dank'e al du'on'insul'o'j kaj pont'o'j. Turism'a firma'o Porvoo tours propon'as si'a'j'n serv'o'j'n en 13 lingv'o'j, inter ili la ĉin'a, ĉeĥ'a, dan'a, eston'a, franc'a, german'a, hungar'a, rus'a. Du'on'o de la turist'o'j vizit'ant'a'j Porvoon est'as ekster'land'an'o'j. La urb'o mem publik'ig'is si'a'n gvid'libr'et'o'n en plur'a'j lingv'o'j. Ret'o: www.porvootours.fi, www.porvoo.fi/matkailu.

Nov'a Jerusalemo

Oni nom'as la divid'it'a'n nord'a'n urb'o'n de Kosovo, Mitr'o'vic'o'n, la nov'a Jerusalemo. Tie rest'as serb'a'j loĝ'ant'o'j de Kosovo, kiu'j obe'as ne la reg'ist'ar'o'n en Prishtina sed nur la politik'a'j'n struktur'o'j'n sub'ten'at'a'j'n de Serbi'o. En Mitr'o'vic'o, dum la milit'o de 1998-1999, pere'is mult'a'j hom'o'j kaj est'is detru'it'a'j dom'o'j de alban'o'j.

Pro la prem'o de lok'a'j serb'o'j, cent'o'j da alban'a'j famili'o'j for'las'is si'a'j'n hejm'o'j'n kaj fuĝ'is al la sud'a part'o de la urb'o aŭ ali'lok'e'n en Kosovo. Post 1999 oni prov'is persvad'i ili'n hejm'e'n'ir'i kaj re'konstru'i ili'a'j'n dom'o'j'n, sed van'e, ĉar lok'a'j serb'o'j far'is si'a'n plej'ebl'o'n por kontraŭ'star'i. Dum'e la reg'ist'ar'o financ'e help'is re'konstru'i cent'o'j'n da serb'a'j dom'o'j.

Per'fort'e

Last'a'temp'e kvin alban'a'j famili'o'j decid'is re'konstru'i si'a'j'n hejm'o'j'n en la kvartal'o Berdjane, ĉe la lok'o Kroi i Vitokut aŭ Akv'o'font'o de Vitok. Protekt'is ili'n la polic'o, sam'e an'o'j de la Kosova Taĉment'o (KFOR) aŭspici'at'a de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO). Tamen ĉiu'tag'e lok'a'j serb'o'j per'fort'e protest'is, uz'ant'e ŝton'o'j'n kaj eĉ kartoĉ'o'j'n kaj grenad'o'j'n kontraŭ la polic'o. Ĉi-last'a inter'ven'is per larm'ig'a gas'o.

Antaŭ'e, serb'o'j propon'is al alban'o'j mon'o'n por aĉet'i ties dom'o'j'n kaj parcel'o'j'n proksim'e al la Kroi i Vitakut. Sed nun pro la re'konstru'ad'o velk'as ofert'o'j tia'j. Help'as la vort'o'j de la kosova prezid'ant'o Fatmir Sejdiu: „Ni streb'as, ke Kosovo est'u demokrati'a ŝtat'o por ĉiu'j si'a'j civit'an'o'j kun apart'a atent'o pri mal'pli'mult'o'j.”

Art'ist'o'j kruc'um'it'a'j

Protest'is art'ist'o'j en maj'o apud la litova parlament'ej'o kadr'e de kampanj'o „Adiaŭ, kultur'o”. Sur ŝild'o'j leg'ebl'is: „Ne al drast'a impost'ad'o de kultur'o”, „Fiask'o por litova kultur'o”, „Sav'u litov'an kultur'o'n”, k.a. La kial'o: pro fisk'a'j ŝanĝ'o'j impost'o'j de art'ist'o'j alt'iĝ'is je pli ol 16 %.

Koler'is la prezid'ant'o de la litova art'ist'a asoci'o, Kornelijus Platelis: „Ni'a'j impost'o'j du'obl'iĝ'is kaj est'ont'e ili daŭr'e kresk'os. Per la honorari'o'j ni apenaŭ pov'is akir'i minimum'a'n salajr'o'n. Ĉu la reg'ist'ar'o opini'as, ke kvar mil'o'j da art'ist'o'j de Litovio solv'os la mank'o'j'n en la ŝtat'a buĝet'o?”

Financ'a situaci'o

La litova ministr'o pri kultur'o, Remigijus Vilkaitis, kiu spekt'is la protest'o'j'n, konsent'is, ke kultur'o mal'bon'e stat'as en la land'o. Tamen li'a'opini'e ne kulp'as la reg'ist'ar'o. La kriz'o ekzist'as, laŭ la ministr'o, de post la ŝtat'a re'sen'de'pend'iĝ'o en 1990. Ne help'as la mond'a financ'a situaci'o. „La problem'o ne est'as naci'a sed mond'a”, li al'don'is.

La art'ist'o'j cel'is re'ven'i al la antaŭ'a'j impost'o'j. Tamen la ĉef'ministr'o, Andrius Kubilius, dir'is, ke art'ist'o'j en tiu ĉi kriz'a moment'o dev'us est'i solidar'a'j kun la tut'a popol'o. Laŭ li, pli'alt'ig'it'a'j impost'o'j garanti'as ĝust'a'temp'a'n el'pag'o'n de pensi'o'j.

Kultur'a burokrati'o

Fakt'e ne ĉiu'j art'ist'o'j koler'as pro pli alt'a'j impost'o'j. Kelk'a'j rimark'is, ke precip'e kulp'as mal'perfekt'a financ'ad'a sistem'o por kultur'a'j afer'o'j. „Impost'o'j est'as bon'a'j, nur la kultur'a burokrati'o, kiu grand'part'e el'uz'as la mon'o'n, est'as super'flu'a”, dir'is la poet'o Liudvikas Jakimavičius.

La komenc'e trankvil'a protest'o pli'vigl'iĝ'is, kiam grup'o de jun'a'j art'ist'o'j prezent'is si'a'n protest'o'n „Kruc'um'it'a art'ist'o” por montr'i, kiel oni mort'ig'as litov'an kultur'o'n.

Kvin jar'o'j en Eŭrop'a Uni'o

Profesor'o Jon'as Čičinskas de la Institut'o pri inter'naci'a'j rilat'o'j kaj politik'o de la Universitat'o de Vilnius opini'as, ke Litovio dum la kvin jar'o'j de si'a an'ec'o en Eŭrop'a Uni'o (EU) gajn'is mult'o'n. Tamen por ating'i averaĝ'a'n viv'nivel'o'n de EU la litovoj ankoraŭ bezon'os 15 jar'o'j'n.

Kvin'jar'a an'iĝ'o de Litovio en EU por la poŝ'o de statistik'a litovo al'port'is du'obl'a'n salajr'o'n, sed ankaŭ du'obl'a'n prez'o'n por mult'a'j ĉiu'tag'e uz'at'a'j produkt'o'j. Se ni kompar'as la prez'o'j'n de antaŭ la an'iĝ'o en EU je la 1a de maj'o 2004 kun la hodiaŭ'a'j ni rimark'as, ke i.a. alt'iĝ'is prez'o'j de ter'pom'o'j (de 0,17 EUR ĝis 0,38 EUR) kaj de kilo'gram'o de sekal'a pan'o (de 0,62 EUR ĝis 1,31 EUR). Inter la ĉef'a'j produkt'o'j nur suker'o nun kost'as iom mal'pli ol antaŭ kvin jar'o'j.

EU manifest'iĝ'as ne nur per kresk'o de prez'o'j kaj vigl'a ekonomi'o sed ankaŭ per alt'iĝ'o de en'spez'o'j. La mez'a pensi'o kresk'is de 107,74 EUR ĝis 234,59 EUR, la minimum'a monat'a salajr'o de 144,81 EUR ĝis 231,70 EUR kaj la averaĝ'a net'a monat'a salajr'o de 241,83 EUR ĝis 513,50 EUR. Hodiaŭ litovoj ating'as ĉirkaŭ 60 % de la averaĝ'a EU-viv'nivel'o, kompar'e kun nur ĉirkaŭ 40 % antaŭ kvin jar'o'j.

Fal'is la kvant'o de loĝ'ant'ar'o. La grand'eg'a el'migr'ad'o est'as konsider'at'a kiel la plej serioz'a perd'o de la land'o. Antaŭ kvin jar'o'j Litovio hav'is 3,425 milion'o'j'n da loĝ'ant'o'j kaj nun 3,346 milion'o'j'n.

Kiel ni viv'us se ni est'us ekster EU? „Probabl'e ni est'us kvazaŭ blank'a korv'o inter la post'komun'ism'a'j land'o'j, ĉar la ali'a'j est'us en EU. Ebl'e ni hav'us pli da propr'a'j bank'o'j kaj asekur'a'j kompani'o'j, sed tiu'j est'us mal'modern'a'j kaj mal'fort'a'j. Supoz'ebl'e ni'a ekonomi'o est'us direkt'it'a al Ruslando aŭ Ukrainio, dum komerc'ad'o kun Okcident'o est'us pli mal'facil'a. Ni produkt'us pli por Orient'o ol por Okcident'o”, opini'as profesor'o Čičinskas.

Li'a'opini'e, Litovio el'uz'is si'a'j'n ebl'o'j'n je 75 %; por ating'i la averaĝ'a'n EU-viv'nivel'o'n ĝi bezon'os ankoraŭ 15 jar'o'j'n. La plej grand'a mal'sukces'o de Litovio est'as la ne'sufiĉ'a modern'ig'o de ekonomi'o; la plej sukces'a est'as la komerc'o orient'it'a al Okcident'o. Li al'don'as, ke grav'a'n instig'o'n por la ekonomi'o don'us al'ven'o de grand'a'j invest'ant'o'j.

La prognoz'o'j por la est'ont'ec'o ne est'as optimism'a'j. Oni'dir'e la ekonomi'o de la land'o ĉi-jar'e fal'os je 11 %, dum en la eŭr'o-land'o'j oni antaŭ'vid'as fal'o'n de nur 4 %. La sen'labor'ec'o en Litovio ĉi-jar'e ating'os 13,8 % kaj sekv'ont'jar'e 15,9 %. La sol'a fajr'er'o de esper'o est'as la mal'kresk'o de la inflaci'o, kiu ĉi-jar'e dev'us est'i 3,6 %. Sekv'ont'jar'e ni atend'u eĉ deflaci'o'n je 0,4 %.

Daŭr'i'pov'a evolu'o ne ekzist'as

En MONATO (2009/5, p. 20) Maritza Gutiérrez don'is si'a'n opini'o'n pri lingv'a ekologi'o. La evolu'o ekip'is la hom'o'n per konsci'o, sci'ad'o kaj konscienc'o. Evident'e tio ne help'as kre'i inter'soci'a'n-inter'social'a'n just'ec'o'n kaj konserv'ad'i integr'a'n biosfer'o'n. La de'nask'a individu'a kaj kolektiv'a mem'centr'ism'o kaj orient'iĝ'o je ĉef'e materi'a'j profit'o'j kadr'e de la tiel nom'at'a nov'liberal'ism'o redukt'as liber'ec'o'n al liber'ec'o de la kapital'o kaj ties politik'a kaj kultur'a sekur'ig'o je kost'o'j de hom'a mizer'o kaj perd'o de natur'a'j resurs'o'j kaj de la kompens'o'pov'o de la biosfer'o.

La dilem'o inter la just'ec- kaj medi-kriz'o'j tuŝ'as ankaŭ, kio'n oni pov'as nom'i „lingv'a ekologi'o”. De'pend'e de si'a'j relativ'a'j grand'o kaj signif'o, do ne-de'pend'e de si'a'j divers'a'j genetik'a'j kaj tip'ologi'a'j trajt'o'j, la tiel nom'at'a'j indiĝen'a'j, ebl'e eĉ kelk'a'j pli „grand'a'j” kaj inter'naci'e struktur'it'a'j kaj akcept'at'a'j lingv'o'j cert'e perd'iĝ'os kiel krom'efik'o de la ĝis'nun'e ne halt'ig'ebl'a evolu'o de la hom'a soci'o al plen'a for'pere'o. „Daŭr'i'pov'a evolu'o” ne ekzist'as, ĉar la hom'o princip'e ne posed'as la kapabl'o'n pri „daŭr'i'pov'a evoluigo”.

Lingv'o akompan'as la imperi'o'n de kapital'o, profit'o'j kaj detru'o. Ĉi tiu imperi'o si'n komunik'as kaj ag'ad'as per kelk'a'j ĉef'a'j lingv'o'j, apart'e per la angl'a kaj ĝi'a ekonomi'a fon'o.

Jen ni'a situaci'o: la hom'a soci'o ebl'e si'n sav'os por mal'mult'e da ind'a est'ont'ec'o, sed je la kost'o'j de esenc'a'j part'o'j de si'a'j hered'it'a'j opci'o'j. Konsci'o, sci'ad'o kaj konscienc'o evident'e ne sufiĉ'as por ek'ag'i nun ...

Problem'o ne'solv'ebl'a

Antaŭ ne'long'e mort'ig'is teror'ist'o'j kelk'dek'o'n da sen'kulp'a'j hom'o'j en Pakistano. Ali'a'j atenc'o'j tia'j okaz'as en ali'a'j mond'o'part'o'j. Sed kio nask'as teror'ist'o'j'n?

Tiu'n demand'o'n neni'u pov'as respond'i, tamen la nombr'o de teror'ist'o'j kresk'as. Reg'ist'ar'o'j, kun si'a'j arme'o'j, asign'as mult'e da mon'o al batal'o kontraŭ'teror'ism'a, sed ankoraŭ ne solv'is la problem'o'n. Dum'e la teror'ist'o'j minac'as ĉiu'j'n, malgraŭ tio ke plej'part'e hom'o'j dezir'as pac'e kaj sekur'e viv'i.

Neni'u est'as de'nask'a teror'ist'o. Kial ili far'iĝ'as teror'ist'o'j? Kial teror'ist'o'j, kiu'j ne nur sen'kulp'ul'o'j'n, sed ankaŭ si'n mem mort'ig'as, tiel trakt'as la viv'o'n? Oft'e ili ag'as por mister'a cel'o mal'facil'e kompren'ebl'a al ordinar'a'j hom'o'j. Jen situaci'o ne nur terur'a, sed ankaŭ bedaŭr'ind'a.

Kiam korupt'o ŝofor'as

En Burundo mult'a'j regul'o'j ne est'as observ'at'a'j. Tio tuŝ'as ankaŭ transport'o'n. Ŝofor'o'j, ekzempl'e, konsider'as pasaĝer'o'j'n kiel fazeol'o'j'n aŭ fiŝ'o'j'n, kiu'j'n oni pov'as laŭ'vol'e en'pak'i. Pri'e indiferent'as oficial'ul'o'j, polic'ist'o'j kaj ali'a'j kontrol'ist'o'j.

Bus'et'o'j vetur'ant'a'j al kaj el la ĉef'urb'o Bujumburo, aŭ ali'lok'e en la land'o, transport'as pasaĝer'o'j'n ne laŭ la ekzist'ant'a'j regul'o'j. Por ŝofor'o'j pli grav'as en'spez'i, ol bon'far'i al pasaĝer'o'j. Tiel oni vetur'as kontraŭ grand'a risk'o, ĉar okaz'e de akcident'o'j la asekur'o-kompani'o'j rifuz'as pag'i.

Mal'obe'o

En 2005 la nov'elekt'it'a reg'ist'ar'o promes'is ĉes'ig'i ĉi tiu'n manier'o'n vetur'i. La popol'o pli liber'e spir'is. Rezult'e, ĉiu posed'ant'o de publik'a transport'il'o dev'is ambaŭ'flank'e indik'i la maksimum'a'n permes'at'a'n nombr'o'n de pasaĝer'o'j. Sam'temp'e la publik'o est'as petit'a help'i en la observ'ad'o de la nov'a regul'o kaj inform'i okaz'e de mal'obe'o. Dung'it'a'j est'is pli da kontrol'ist'o'j, al kiu'j ebl'is raport'i, kiam ŝofor'o'j ignor'is la lim'o'j'n por si'a'j vetur'il'o'j.

Komenc'e ĉio bon'is kaj mal'mult'iĝ'is sur'strat'a'j mort'o'j. Iom post iom, tamen, amik'iĝ'is ŝofor'o'j kaj kontrol'ist'o'j, kiu'j ek'akcept'is mon'o'n de la ŝofor'o'j, por ke tiu'j akcept'u krom'a'j'n pasaĝer'o'j'n. Ceter'e en land'o, kie pli ol 60 % de la popol'o kapabl'as nek leg'i nek skrib'i, mult'a'j hom'o'j ne kompren'as si'a'j'n rajt'o'j'n kaj do ne plend'as. Eduk'it'a'j hom'o'j, kiu'j uz'as bus'o'j'n, oft'e est'as en konflikt'o kun la ŝofor'o'j, sed pro tio, ke eĉ la polic'o ne inter'ven'as, la afer'o iĝ'is kiel normal'a.

Sid'lok'o'j

Do tra la tut'a transport'a sektor'o reg'as korupt'o. Sen'tim'e ŝofor'o'j du'obl'ig'as la nombr'o'n de pasaĝer'o'j, kaj tra'pas'as la kontrol'ist'o'j'n. Ekzempl'e, en bus'et'o'n kun 18 sid'lok'o'j ebl'as en'ŝov'i pli ol 30 person'o'j'n, kiu'j vojaĝ'as en mal'bon'a'j kaj neniel sekur'a'j kondiĉ'o'j.

Respond'ec'ul'o'j pri land'a transport'o mal'trankvil'iĝ'as pri la re'ven'o al iam'a praktik'o, sed ĝis nun far'is neni'o'n por halt'ig'i ĝi'n. Ankaŭ la kontrol'ist'o'j'n ili ne pun'is. Inter'temp'e asekur'ist'o'j inter'trakt'os nur kun tiu'j, kiu'j obe'as la leĝ'o'n. Nun la special'a trafik'polic'o antaŭ'vid'as kurs'o'n pri strat'a sekur'ec'o en la element'a'j lern'ej'o'j. Ali'a'j paŝ'o'j inkluziv'as pli bon'e inform'i pri la leĝ'o, por ke la popol'o kompren'u si'a'j'n rajt'o'j'n.

Est'i uson'an'o aŭ ne

La laŭ mi abomen'ind'a tri'paĝ'a polemik'o de Alexander Gofen kontraŭ la uson'a prezid'ant'o Obama prezent'as vid'punkt'o'n de nur unu ekstrem-dekstr'a uson'an'o. Jam pruv'it'e est'as, ke ne ekzist'as dub'o pri la civit'an'ec'o de Obama; mal'just'as la akuz'o, kiu trov'iĝ'as inter mult'a'j ali'a'j dub'ind'a'j „fakt'o'j” kaj supoz'o'j en la artikol'o de Gofen.

La pli'mult'o de la uson'an'o'j (kaj cert'e la pli'mult'o de la esperant'ist'o'j, kiu'j'n mi kon'as en Uson'o) hav'as tut'e mal'a'n opini'o'n pri ni'a nov'a prezid'ant'o.

Koncept'o'j komun'a'j

En'ir'is la Orient-Afrik'a'n Komun'um'o'n Burundo kaj Ruando. Jam membr'as Kenjo, Tanzanio kaj Ugando. La du nov'a'j land'o'j dev'as mult'o'n far'i por adapt'iĝ'i al la ali'a'j ŝajn'e pli riĉ'a'j membr'o'j. Tiu'rilat'e Burundo ek'instru'is en element'a'j lern'ej'o'j la angl'a'n kaj la svahil'a'n lingv'o'j'n, ĉar tiu'j ĉi lingv'o'j est'as mult'e uz'at'a'j en la komun'um'o. Ceter'e la ministr'o pri transport'o anonc'is, ke baldaŭ ŝanĝ'iĝ'os strat'kod'o'j por konform'iĝ'i al la komun'um'o.

La koncern'a'j ŝtat'estr'o'j konsent'is star'ig'i komun'a'n merkat'o'n por var'o'j de la membr'o'j-ŝtat'o'j. Plan'at'a est'as nov'a ŝose'o, kiu kun'lig'os la kvin membr'o'j'n. Nun la komun'um'o vol'as pli'fort'ig'i kun'labor'ad'o'n en sfer'o'j politik'a, ekonomi'a kaj soci'a. Tio inkluziv'os komun'a'n valut'o'n, kiu sekv'os jam ekzist'ant'a'n dogan'a'n uni'o'n. Fin'e rezult'os ebl'e federaci'o de orient'a'j afrik'a'j ŝtat'o'j.

Help'o trans'atlantik'a

Sovaĝ'e mort'ig'it'a est'is la vic'prezid'ant'o de la burunda kontraŭ'korupt'a organiz'aĵ'o, Ernest Manirumva, en si'a hejm'o nokt'e inter la 8a kaj la 9a de april'o. Sam'temp'e mal'aper'is grav'a'j dosier'o'j. Pro la mal'sukces'o de la polic'o trov'i la mort'ig'int'o'j'n, la uson'a ambasador'o en Burundo, Patrici'a Moller, propon'is la help'o'n de la federaci'a uson'a polic'o FBI.

Mult'a'j hom'o'j en Burundo opini'as, ke kulp'as la reg'ist'ar'o. Jam de long'e oni kred'as, ke respond'ec'as la reg'ist'ar'o pri divers'a'j krim'o'j kontraŭ mal'sam'opini'ant'o'j kaj tiu'j, kiu'j denunc'as tio'n, kio'n la aŭtoritat'o'j far'as. Tial la ministr'o pri justic'o, Je'a'n-Bosco Ndikumana, rapid'e akcept'is la propon'o'n de la ambasador'o.

Tim'ig'o, en'prizon'ig'o kaj mort'o-minac'o'j far'e de membr'o'j de la nun reg'ant'a politik'a parti'o far'iĝ'is ĉiu'tag'aĵ'o'j por mult'a'j en Burundo. La inter'ven'o de la uson'a polic'o ili'n esper'ig'as. Mult'a'j nun pet'as, ke la uson'an'o'j ne lim'ig'u si'a'j'n enket'o'j'n al la murd'o de Manirumva, sed pri'esplor'u ali'a'j'n kaz'o'j'n, kies dosier'o'j'n la burunda polic'o ankoraŭ ne mal'ferm'is.

Est'i uson'an'o aŭ ne (2)

Ĉu ver'e grav'as, ĉu Obama est'as uson'an'o aŭ kenj'an'o aŭ eĉ sen'ŝtat'ul'o? Dum tiu'j kelk'a'j monat'o'j, dum kiu'j li est'as prezid'ant'o, li far'is mult'e pli por Uson'o, ol li'a „uson'a” antaŭ'ul'o Bush dum ok jar'o'j.

Fostofesto

La flandr'a'j re'kon'fost'o'j ek'de la somer'o est'os trov'ebl'a'j ankaŭ en la franc'a urb'o Cannes. La invent'int'o de la fost'o'j, Dominiek Vervaecke [dominík vervake] el Oudenburg, ĵus sci'ig'is, ke li far'is inter'konsent'o'n kun la urb'estr'ar'o de Cannes. Ĉi-somer'e 18 tia'j fost'o'j est'os vid'ebl'a'j sur la strand'o de la franc'a ban'lok'o.

La ide'o'n pri re'kon'fost'o'j Vervaecke hav'is antaŭ 20 jar'o'j. Ili konsist'as el alt'a trab'o, kun sur ĝi tri'dimensi'a objekt'o tre facil'e re'kon'ebl'a por infan'o'j, kiel ruĝ'a dom'et'o aŭ flav'a banan'o. Ek'de la en'konduk'o de la fost'o'j sur la flandr'a'j strand'o'j, la kvant'o de perd'it'a'j infan'o'j drast'e mal'alt'iĝ'is, ĉar la jun'ul'et'o'j mult'e pli facil'e pov'as orient'iĝ'i.

„Laŭ'long'e de la flandr'a mar'bord'o jam trov'iĝ'as 137 re'kon'fost'o'j, sed ili est'as uz'at'a'j ankaŭ en Venecio, Benidormo kaj en plur'a'j franc'a'j ban'lok'o'j. La al'don'o de Cannes est'as por mi kvazaŭ fest'o,” koment'is Vervaecke.

In-da prezid'ant'o

Unu'a'foj'e en la histori'o de Litovio prezid'os vir'in'o – 53-jar'aĝ'a Dali'a Grybauskaite. En elekt'o'j en maj'o, Grybauskaite klar'e venk'is la ali'a'j'n ses kandidat'o'j'n, ricev'int'e 69 % de la voĉ'o'j. Ŝi'a elekt'iĝ'o klar'iĝ'as simpl'e: ŝi'a'n person'ec'o'n litovoj lig'as kun pli grand'a'j ebl'o'j, por ke la land'o tra'viv'u la nun'a'n kriz'a'n period'o'n.

Kandidat'iĝ'is la nov'a prezid'ant'o kiel sen'de'pend'ul'o, tamen fort'e apog'is ŝi'n konservativ'ul'o'j. Dum la elekt'o-kampanj'o ŝi kritik'is la antaŭ'a'n social'demokrat'a'n reg'ist'ar'o'n, agnosk'ant'e, ke ŝi'a task'o, kaj tiu de la nun reg'ant'a dekstr'a reg'ist'ar'o, est'as pli'fort'ig'i la ekonomi'o'n.

Koment'ist'o'j not'is, ke la elekt'iĝ'o de Grybauskaite ebl'e ĉes'ig'os la ne'stabil'a'n period'o'n en Litovio, ĉar la nov'a prezid'ant'o spert'as pri ekonomi'o kaj financ'o'j. Antaŭ si'a elekt'a triumf'o ŝi membr'is en la Eŭrop'a Komision'o kaj respond'ec'is pri la financ'o'j kaj pri la buĝet'o de Eŭrop'a Uni'o. Tamen ŝi vol'is hejm'e'n'ir'i por serv'i si'a'n patr'uj'o'n. „Mi ne pov'as rest'i ekster'land'e, kiam la ekonomi'o de Litovio sufer'as pro la kriz'o”, ŝi dir'is.

Salajr'o

Grybauskaite promes'is ekzamen'i la labor'o'n de la reg'ist'ar'o. Kon'at'e est'as, ke pri la labor'o de kelk'a'j ministr'o'j ŝi ne kontent'as. Ceter'e, laŭ la konstituci'o, post la elekt'iĝ'o de nov'a prezid'ant'o, dev'as demisi'i la antaŭ'a reg'ist'ar'o. Ceter'e, dum la unu'a'j tri jar'o'j de si'a prezid'ant'ec'o, Grybauskaite rezign'os pri du'on'o de si'a salajr'o.

Ŝi sekv'os kiel prezid'ant'o 82-jar'aĝ'a'n Valdas Adamkus, kiu fin'as si'a'n du'a'n prezid'ant'a'n mandat'o'n. Adamkus laŭ'taks'e est'is respekt'at'a, sed iom mal'fort'a gvid'ant'o: liberal'a kaj aktiv'a en kultur'a'j kaj intelekt'a'j rond'o'j, sed mal'pli efik'a, kiam tem'is pri solv'ad'o de intern'a'j problem'o'j.

Monstr'a atom'potenc'o

Nun do ankaŭ Nord-Korei'o hav'as ĝi'n, la atom'bomb'o'n. Definitiv'e. En oktobr'o 2006 ĝi la unu'a'n foj'o'n test'is detru'eg'a'n tamen et'a'n bomb'o'n, kaj nun, eĉ ne tri jar'o'j'n post'e, la 25an de maj'o 2009, ĝi eksplod'ig'is bomb'o'n mult'obl'e pli fort'a'n, laŭ analiz'o'j de fak'ul'o'j preskaŭ sam'e grand'a'n kiel la terur'a bomb'o de Hiroŝim'o. Ĝi'a'n eksplod'o'n registr'is eĉ sism'o'graf'o'j en Bavari'o (Germanio). Nord-Korei'o do est'as la naŭ'a atom'potenc'o; kiom ajn terur'a, tamen est'as fakt'o. Ju pli fru'e la inter'naci'a komun'um'o konsci'as pri tio, des pli bon'e. Ne hav'as senc'o'n, ferm'i la okul'o'j'n por ne vid'i la danĝer'o'n.

Kiel pov'as est'i, ke tiu monstr'a ŝtat'o, post'las'aĵ'o de plej mal'lum'a stalin'ism'a epok'o, mal'riĉ'eg'a kaj komplet'e (?) izol'it'a, kapabl'as evolu'ig'i kaj konstru'i atom'bomb'o'n? Kaj per kiu mon'o reĝim'o financ'as tio'n, se ĝi'a'j civit'an'o'j konstant'e mal'sat'as kaj ne pov'us trans'viv'i sen nutr'aĵ'o'help'o el ekster'land'o? Pjongjang'o akir'as fremd'a'j'n valut'o'j'n per vend'ad'o de drog'aĉ'o'j (ekzempl'e al Japani'o kaj Aŭstrali'o), per perfekt'e fals'it'a'j uson'a'j dolar'o'j kaj precip'e per vend'ad'o de raket'o'j. Pro la raket'o'j laŭ serioz'a'j taks'o'j ĝi akir'as sol'e dum tiu ĉi jar'o ĉirkaŭ 1,5 miliard'o'j'n da dolar'o'j. Tiu'j'n en'spez'o'j'n la reĝim'o tamen ne uz'as por aĉet'i nutr'aĵ'o'j'n, sed por konstru'i bomb'o'j'n. Klient'o'j est'as inter'ali'e Irano (ĉu baldaŭ la dek'a atom'potenc'o?), Sirio, Libio, Egipti'o kaj Pakistano.

Kiu'j help'is?

Tamen, fak'ul'o'j supoz'as, ke krom'e ĝi ricev'is help'o'n por si'a atom'program'o de ali'a'j ŝtat'o'j. Probabl'e mez'e de la 1990aj jar'o'j ĝi ricev'is plutoni'o'n el Rusio. Kon'at'a est'as intim'a kun'labor'ad'o inter Pakistano kaj Nord-Korei'o. „La komerc'ad'o est'is: Nord-Korei'o liver'as raket'o'teknik'o'n al Pakistano, kaj Pakistano liver'as nukle-teknologi'o'n al Nord-Korei'o”, klar'ig'as Hanns Günther [ginter] Hilpert de la fond'aĵ'o Scienc'o kaj Politik'o en Berlino. Kiam antaŭ du jar'o'j israelaj batal'aviad'il'o'j bombard'is atom'reaktor'o'n en Sirio, oni trov'is tie indic'o'j'n pri kun'labor'ad'o de nord-kore'o'j por konstru'i ĝi'n.

Neni'u tamen sci'as, kiom grand'a est'as la kapabl'o de Pjongjang'o konstru'i bomb'o'j'n. Fak'ul'o'j taks'as, ke ĝi dispon'as pri material'o por ses ĝis ok bomb'o'j. Ankaŭ ne est'as kon'at'e, kiom da raket'o'j ĝi kapabl'us proviz'i per bomb'o'j. Okcident'a'j sekret'serv'o'j taks'as, ke pas'os ankoraŭ kelk'a'j jar'o'j, ĝis Nord-Korei'o dispon'os pri atom'bomb'o taŭg'a por atak'o'j. Sed pli grand'a tim'o est'as, ke ĝi pov'us vend'i batal'taŭg'a'n plutoni'o'n al ali'a'j land'o'j aŭ eĉ al teror'ist'o'j. Praktik'e ne ebl'as, ver'e mal'ebl'ig'i ĉiu'j'n kontraŭ'leĝ'a'j'n komerc'o'j'n de la komun'ism'a ŝtat'o. Ke ĝi ek'uz'us atom'bomb'o'n por atak'i najbar'a'n land'o'n, tio ne est'as real'a danĝer'o, ĉar tiu'okaz'e la diktator'a reĝim'o sub'skrib'us si'a'n propr'a'n mort'kondamn'o'n: Uson'o sen'dub'e ne hezit'us tuj detru'i kaj eksterm'i tiu'n monstr'a'n ŝtat'o'n.

Sed Ĉini'o ...

Ŝlos'il'a'n rol'o'n en la tut'a konflikt'o lud'as Ĉini'o, kiu ĝis nun neglekt'is ĉiu'j'n sankci'o'j'n decid'it'a'j'n de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) kontraŭ Nord-Korei'o. 40 el'cent'o'j de ĉiu'j nutr'aĵ'o'j kaj 70 el'cent'o'j de fosili'a'j karbur'aĵ'o'j ven'as tie'n el Ĉini'o. Sen ili la grand'a komun'ism'a najbar'o Nord-Korei'o tuj kolaps'us. Anstataŭ pli izol'i la reĝim'o'n per la UN-sankci'o'j de 2006, Ĉini'o eĉ pli'vast'ig'is si'a'n liver'ad'o'n de var'o'j. Ceter'e, ankaŭ Sud-Korei'o ne komplet'e ĉes'ig'is si'a'n help'o'n por la nord'a'j frat'o'j. Sed precip'e, kompren'ebl'e, kulp'as Ĉini'o, ke Pjongjang'o nun glor'ig'as si'n est'i la naŭ'a atom-potenc'o. Dank'o'n, Pekino!

La uson'a prezid'ant'o Barack Obama anonc'is, ke li vol'as en'ir'i, post long'a paŭz'o, nov'a'n inter'trakt'ad'o'n kun Rusio pri mal'arm'ad'o de atom'batal'il'o'j. Moskvo re'ag'is pozitiv'e, kaj la mond'o do prav'e esper'as progres'o'j'n en tiu kamp'o. En tia situaci'o oni dev'as ne honor'ig'i tiu'n, kiu ŝok'as la mond'o'n per atom'bomb'a test'o. Cert'e, est'us terur'e por hom'o'j tiel brutal'e sub'prem'at'a'j kaj tortur'at'a'j per cerb'o'lav'ad'o kiel nord-kore'o'j, se subit'e ĉes'us al'ven'i kamion'o'j kun nutr'aĵ'o'j el Ĉini'o: ili mal'sat'mort'us post mal'long'a temp'o. Sed sol'e Ĉini'o kapabl'as halt'ig'i la frenez'a'j'n diktator'o'j'n kaj general'o'j'n nord-kore'a'j'n. Help'u ni'n, Pekino!

Kia konsekvenc'o!

Kiel ĉiam post tia katastrof'o, ankaŭ pro masakr'o la 11an de mart'o en urb'et'o proksim'e de Stuttgart (sud'a Germanio), kie 17-jar'ul'o murd'is 15 hom'o'j'n, precip'e lern'ant'o'j'n, politik'ist'o'j diskut'is pri konsekvenc'o'j. Post simil'a amok'o-kur'o en orient'a Germanio antaŭ du jar'o'j oni jam diskut'is pri mal'permes'o de paf'il'o'j, sed la lobi'o de sport'paf'ist'o'j, ĉas'ist'o'j kaj arm'il'produkt'ist'o'j sukces'is mal'help'i iu'n ajn pli sever'a'n leĝ'o'n. Nun tamen la parlament'an'o'j en Berlino ne plu est'is halt'ig'ebl'a'j – tro ŝok'it'a'j est'is la civit'an'o'j kaj politik'ist'o'j post la nov'a masakr'o far'e de jun'ul'o, kiu uz'is por la murd'ad'o pistol'o'n de si'a patr'o, sport'paf'ist'o. Kaj efektiv'e, la parlament'an'o'j rekomend'is komplet'a'n mal'permes'o'n de paf'il'o'j, inkluziv'e de farb'o'pistol'o'j. Per ili oni pov'as kolor'e makul'i hom'o'j'n. Oni argument'is, ke per farb'o'pistol'o'j jun'ul'o'j lern'as cel'i kaj paf'i, tiel ke ili post'e pov'us far'iĝ'i murd'ist'o'j. Ho jes, krom'e oni vol'as, ke est'ont'e jun'ul'o'j ne jam ek'de 14, sed nur ek'de la aĝ'o de 18 jar'o'j rajt'os uz'i mort'ig'a'j'n paf'il'o'j'n. Kaj oni vol'as, ke est'ont'e kontrol'ist'o'j rajt'os sen antaŭ'a anonc'o en'ir'i dom'o'j'n de paf'ist'o'j por vid'i, ĉu la mort'ig'il'o'j est'as laŭ'leĝ'e konserv'at'a'j. Tamen, la kontrol'ot'o pov'os rifuz'i la en'ir'o'n de kontrol'ist'o ...

La antaŭ'e nom'it'a lobi'o do de'nov'e plen'e sukces'is. Mal'permes'o'n de ver'a'j paf'il'o'j kaj ties kontrol'ad'o'n oni rifuz'is per la argument'o, ke per tio oni met'as sport'paf'ist'o'j'n sub „ĝeneral'a'n suspekt'o'n”, kvazaŭ ĉiu el ili est'us eventual'a murd'ist'o. La leĝ'don'a'j instanc'o'j kompren'is kaj akcept'is tiu'n argument'o'n. Tio surpriz'as en Germanio, ĉar ĉiu'j nov'a'j sekur'ig'a'j leĝ'o'j (far'it'a'j precip'e kontraŭ la danĝer'a teror'ism'o) anticip'as ĝust'e tiu'n ĝeneral'a'n suspekt'o'n de ĉiu'j civit'an'o'j. La leĝ'don'ant'o evident'e ek'kon'is, ke al sport'paf'ist'o'j oni pov'as pli mult'e fid'i ol al ordinar'a'j civit'an'o'j.

Est'as bon'e sci'at'e, ke mond'vast'e tia'j masakr'o'j far'e de jun'ul'o'j ĉie ebl'is nur, ĉar ili'a'j patr'o'j posed'is mort'ig'a'j'n paf'il'o'j'n. Ver'a konsekvenc'o do pov'as est'i nur, kiel okaz'is ekzempl'e en Briti'o, ĝeneral'e mal'permes'i ili'n. En Germanio tiu'okaz'e oni hav'us nur ĉirkaŭ 3 milion'o'j'n anstataŭ nun 30 milion'o'j'n da paf'il'o'j. Neni'u ja vol'as, ke polic'an'o'j, soldat'o'j kaj ĉas'ist'o'j uz'u nur baston'o'j'n, sed por kio ver'e util'as absurd'a „sport'o” paf'ad'o? Mi tamen mir'as, ke krom farb'o'pistol'o'j'n oni ne vol'as mal'permes'i ankaŭ akv'o'pistol'o'j'n, ĉar per ili eĉ et'a'j infan'o'j jam lern'as cel'i kaj paf'i!

Sincer'e vi'a

Pun'o'j pur'ig'a'j

Du student'in'o'j kaj unu mal'san'a sen'labor'ul'in'o iĝ'is unu'a'j viktim'o'j de la batal'o kontraŭ mal'ord'o, kiu'n iniciat'is la municip'a reg'ist'ar'o de Vilnius. La student'in'o'j pun'pag'is preskaŭ 90 eŭr'o'j'n kaj la sen'labor'a vir'in'o pli ol 100 eŭr'o'j'n, ĉar ŝi ne akcept'is si'a'n kulp'o'n. La tri pun'it'o'j kontraŭ'leĝ'e ĵet'is cigared'rest'aĵ'o'j'n sur la strat'o'n.

La urb'estr'o de Vilnius, Vilius Navickas, tiu'rilat'e est'as rigor'a. „Neces'as pun'i ĉiu'j'n, kiu'j mal'pur'ig'as la urb'o'n kaj far'as tio'n intenc'e. Precip'e ni dev'us eduk'i la jun'ul'ar'o'n. Probabl'e ni ne nur pun'os delikt'em'a'j'n person'o'j'n, sed ankaŭ dev'ig'os ili'n publik'e labor'i. Ili ord'ig'u la urb'o'n, bala'u strat'o'j'n, kolekt'u cigared'rest'aĵ'o'j'n”, li dir'is.

Aŭt'o'j

Por ke la litova ĉef'urb'o Vilnius far'iĝ'u pli pur'a kaj bel'a, la urb'a municip'o decid'is pun'i ne nur mal'pur'ig'ant'o'j'n, sed ankaŭ mal'ord'em'a'j'n hejm'best'posed'ant'o'j'n; loĝ'ant'o'j'n, kiu'j las'as si'a'j'n aŭt'o'j'n sur herb'ej'o'j; kaj person'o'j'n, kiu'j publik'e uz'as alkohol'aĵ'o'j'n aŭ kiu'j mal'dec'e fum'as.

Tiu'j, kiu'j ne em'as serĉ'i rub'uj'o'n, sed ĵet'as rest'aĵ'o'j'n sur la strat'o'n, risk'as est'i pun'it'a'j ĝis 580 eŭr'o'j. Krom'e inform'o pri ili est'os publik'ig'it'a en municip'a inter'ret'a paĝ'o kun indik'o: „Ili mal'pur'ig'as ni'a'n urb'o'n.”

Mis'paŝ'o'j en Makedonio

En maj'o ek'labor'is la nov'a prezid'ant'o de Makedonio, Georg'e Ivanov. Li'n propon'is kaj fort'e sub'ten'is la reg'ant'a dekstr'a parti'o de ĉef'ministr'o Nikol'a Gruevski. Tamen la alban'o'j, konsist'ig'ant'a'j not'ind'a'n el'cent'o'n de la loĝ'ant'ar'o de tiu ĉi respublik'o, ĝeneral'e ne sub'ten'is li'n.

Dum la inaŭgur'a parol'ad'o Ivanov promes'is gvid'i la land'o'n sen'de'pend'e de la divers'a'j naci'o'j kaj etn'o'j en ĝi, kontribu'i al prosper'ig'o kaj bon'fart'ig'o de la ekonomi'o, al al'iĝ'o de la land'o al Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o kaj organiz'aĵ'o'j de Eŭrop'a Uni'o kaj al amik'ec'o kun la najbar'o'j.

Bedaŭr'ind'e tre baldaŭ post tiu ĉi deklar'o okaz'is la jen'a mis'paŝ'o: li ne invit'is al la inaŭgur'a'j solen'aĵ'o'j Fatmir Sejdiu, la prezid'ant'o'n de Kosovo, la nov'a kaj najbar'a ŝtat'o, kvankam Makedonio est'as agnosk'int'a Kosovon kun'e kun ankaŭ Montenegro. La supoz'ebl'a kial'o: la ĉe'est'o de la serb'a prezid'ant'o Bor'is Tadić.

Mis'paŝ'o

Ne'oficial'e, tamen, Ivanov deklar'is, ke la unu'a fremd'a ŝtat'estr'o akcept'ot'a de li est'os ĝust'e Fatmir Sejdiu. Tio'n bon'ven'ig'is kosov'an'o'j. Sed sekv'is du'a mis'paŝ'o: montr'iĝ'is, ke la kosova prezid'ant'o ne est'os akcept'it'a kiel ŝtat'estr'o, do sen la kutim'a'j solen'aĵ'o'j, pro la apart'a status'o de Kosovo. Rezult'e Sejdiu nul'ig'is la vizit'o'n.

Ceter'e, dum kun'ven'o de la Organiz'aĵ'o de la Islam'a Konferenc'o en Damasko (Sirio) est'is unu'voĉ'e aprob'it'a la propon'o de la alban'a deleg'it'ar'o, fort'e sub'ten'at'a de Sauda Arabi'o, favor'e al agnosk'o de Kosovo kiel sen'de'pend'a ŝtat'o. Ĝis nun 13 el la 57 membr'o-ŝtat'o'j de tiu organiz'aĵ'o agnosk'as Kosovon kaj 60 ŝtat'o'j en'tut'e.

Oni pov'as dir'i ĉio'n ajn

La nun'a epok'o en'ir'os se ne la histori'o'n de Uson'o, almenaŭ la arkiv'o'j'n de MONATO kiel tragik'a epok'o de social'ism'a aventur'ism'o (MONATO 2009/6, p. 10-12). Tre interes'a est'as la asert'o, ne argument'it'a, ĉar prezent'at'a kiel simpl'a fakt'o, pri la kaŭz'o de la financ'a kriz'o.

Kiel jam sci'at'e, la rekt'a kaŭz'o de la kriz'o est'is la kondut'o de bank'o'j, kiu'j, spekul'ant'e je ĉiam alt'iĝ'ant'a'j prez'o'j de ne'mov'ebl'aĵ'o'j, financ'is hipotek'o'j'n de person'o'j, kiu'j tut'e ne kapabl'is re'pag'i, kaj post'e vend'is ili'a'j'n dom'o'j'n. Sed nun ni lern'as, ke tiu kondut'o de la bank'o'j ne rezult'as el simpl'a permes'o de la antaŭ'a prezid'ant'o, kiu abol'is la ĉi-koncern'a'j'n ŝtat'a'j'n regul'o'j'n. Tut'e ne: Bush ne permes'is, li dev'ig'is. La social'ist'o Bush dev'ig'is la bank'o'j'n mal'observ'i bank'a'j'n regul'o'j'n, por ating'i, ke ĉiu uson'an'o almenaŭ dum unu jar'o spert'u la iluzi'o'n posed'i propr'a'n dom'o'n.

Jen interes'a nov'aĵ'o. Eĉ se neni'u kred'as ĝi'n, est'as interes'e konstat'i, ke ekzist'as hom'o'j, kiu'j pens'as, ke ebl'as kred'ig'i iu'n je tio. Kaj tre fier'ig'e por ni, esperant'ist'o'j: jen la pruv'o, ke per Esperant'o oni pov'as dir'i ĉio'n ajn.

Mask'o-mani'o

Japan'o'j tre ŝat'as sur'met'i mask'o'n pro divers'a'j kial'o'j. Unu'e mult'a'j kred'as, ke dec'as sur'port'i mask'o'n, kiam ili mal'varm'um'as. Pro la mask'o ili ne mult'e ĝen'as ali'a'j'n, kiam ili tus'as kaj tern'as.

Du'e ili kred'as, ke mask'o protekt'as ili'n kontraŭ bakteri'o'j kaj virus'o'j dis'ĵet'at'a'j de mal'san'ul'o'j. Tri'e, mask'o varm'ig'as. En vintr'o mal'varm'a'j vent'o'j ven'as de Siberio kaj en region'o'j laŭ Pacifik'o atak'as sek'a'j vent'o'j. Por protekt'i si'n kontraŭ tiu'j vent'o'j, ili sur'port'as mask'o'j'n.

Kvar'e dum la last'a tri'dek'o da jar'o'j mult'a'j sufer'as pro polen'alergi'o. Fin'e de vintr'o japan'a'j cedr'o'j ek'flor'as kaj el'ĵet'as grand'a'n kvant'o'n da polen'o. Laŭ enket'o far'it'a de la ĵurnal'o Asahi, 43 % de la japan'o'j sufer'as pro polen'alergi'o. El tiu'j 37 % sufer'as pli ol 16 jar'o'j'n, 14 % 10-15 jar'o'j'n kaj 18 % 5-10 jar'o'j'n. Por defend'i si'n, mult'a'j sur'port'as mask'o'j'n, eĉ naĝ-okul'vitr'o'j'n, por ne en'spir'i polen'o'n.

Bird'o-grip'o

Tiu ĉi mask'o-mani'o pli fort'iĝ'is, kiam minac'is ne'tip'a pneŭmoni'o (sars'o) kaj bird'o-grip'o. Dum'e higien-kompani'o'j progres'ig'is la kvalit'o'n de mask'o'j, kaj nun vid'iĝ'as en vend'ej'o'j divers'spec'a'j mask'o'j. Tiel Japani'o far'iĝ'is la plej el'star'a land'o pro mask'o-kultur'o.

Nun, kiam mez'e de maj'o nov'spec'a grip'o ek'aper'is en Japani'o, drast'e mult'iĝ'is mask'ul'o'j. La ministr'ej'o pri bon'fart'o kaj labor'o rekomend'as sur'port'i mask'o'j'n en hom'plen'a'j lok'o'j por efik'e kontraŭ'star'i la grip'o'n. Rezult'e kelk'a'j lern'ej'o'j, vend'ej'o'j kaj kompani'o'j dev'ig'as lern'ant'o'j'n, komiz'o'j'n kaj labor'ant'o'j'n sur'hav'i mask'o'n.

En apotek'o'j, kie oni vend'as mask'o'j'n, svarm'as klient'o'j, tiel ke aŭd'iĝ'as plend'o'j pri mank'o de mask'o'j. Oni dir'as, ke la vend'o'sum'o de mask'o'j en 2008 est'is 20 miliard'o'j da en'o'j (154 milion'o'j da eŭr'o'j). Pro la grip'o nur higien-kompani'o'j prosper'as en la nun'a stagn'a ekonomi'o.

Est'i uson'an'o aŭ ne (3)

Mi mir'as, ke MONATO don'is tri paĝ'o'j'n al Alexander Gofen (MONATO 2009/6, p. 10-12) por kri'i pri supoz'at'a krim'eg'o, ke oni permes'is al ne'legitim'ul'o far'iĝ'i prezid'ant'o de Uson'o. Dev'us sufiĉ'i por mal'kred'indig'i la artikol'o'n la asert'o pri „la ekonomi'a katastrof'o kaŭz'it'a de la aventur'ism'o de social'ism'a'j elit'o'j”. Tiu'j bank'ist'o'j ne hav'as eĉ gut'o'n da ruĝ'a sang'o en la vejn'o'j. Tia'j asert'o'j est'as mark'o de tiu, kiu vid'as konspir'o'j'n ĉie.

Gofen cit'as artikol'o'n 1401(g) de la uson'a leĝ'ar'o (vid'u ekzempl'e www.law.cornell.ed'u/uscode/8/1401.html), sed mis'prezent'as ĝi'n. 1401(g) klar'e dir'as, ke la patr'in'o dev'is loĝ'i en Uson'o dum almenaŭ kvin jar'o'j, kaj ke almenaŭ du el tiu'j jar'o'j est'u post la aĝ'o de 14 jar'o'j. Do eĉ se Obama nask'iĝ'is en Afrik'o kaj ne en Uson'o, li est'as civit'an'o. La asert'o de Gofen est'as simpl'e mal'prav'a. Krom'e, plej'ebl'e Obama fakt'e nask'iĝ'is en Uson'o (en Havajo, kiam ĝi jam est'is ŝtat'o), en kiu okaz'o li simpl'e est'as civit'an'o sen'de'pend'e de la status'o de la ge'patr'o'j.

Est'i uson'an'o aŭ ne (4)

Kiam mi dezir'as leg'i nov'aĵ'o'j'n el Mirolando, mi turn'iĝ'as al klaĉ'gazet'o aŭ al skandal'blog'o, cert'e ne al MONATO, serioz'a kultur'gazet'o. Imag'u do mi'a'n mir'o'n, kiam mi leg'is artikol'o'n pomp'e prezent'it'a'n kaj ŝok'e titol'it'a'n, kiu asert'as, ke Barack Obama uzurp'is la titol'o'n de uson'a prezid'ant'o, est'ant'e nek hered'a, nek simpl'a civit'an'o de Uson'o.

Mi neniel intenc'as rifuz'i al la aŭtor'o la rajt'o'n liber'e prezent'i si'a'j'n opini'o'j'n. Eĉ se li asert'us, ke la ter'o est'as plat'a, kaj ke nur konspir'o kaŝ'as ĉi ver'o'n, mi defend'us li'a'n esprim'liber'o'n. Mi nur dezir'as, ke MONATO prudent'e antaŭ'kribr'u la opini'o'j'n, por ne fal'i en tromp'kapt'il'o'j'n damaĝ'ant'a'j'n si'a'n kred'ind'ec'o'n.

La tez'o de Gofen est'as plen'e mal'kred'ind'a. Barack Obama, fil'o de uson'a civit'an'in'o, nask'iĝ'int'a en uson'a teritori'o, est'as de'nask'e uson'a civit'an'o, sen neces'o prezent'i i'a'j'n ajn krom'a'j'n dokument'o'j'n. Se la gofenaj argument'o'j est'us eĉ et'procent'e kred'ind'a'j, la opozici'ul'o'j de Obama (milion'kap'a arme'o) est'us laŭt'eg'e util'ig'int'a'j ili'n. Tio neniel okaz'is, ĉar „la kaz'o sen'kial'as” – ĝust'e kiel saĝ'e verdikt'is la super'a kort'um'o. Jen la simpl'a respond'o al la „mult'a'j demand'o'j” prezent'it'a'j de la artikol'verk'int'o.

Evident'e Alexander Gofen est'as unu el tiu'j dekstr'em'eg'a'j „hiper'patriot'o'j”, kies viv'o'kial'o est'as denunc'i la komplot'o'j'n de la „social'ist'o'j”. Tio'n pruv'as li'a'j rid'ind'a'j asert'o'j, ke la ekonomi'a'n katastrof'o'n kaŭz'is la aventur'ism'o de social'ism'a'j elit'o'j, kaj ke la social'ism'o infekt'is Uson'o'n. Tio sufiĉ'us por mal'kaŝ'i la fanatik'ec'o'n de la gofenaj pozici'o'j al la redaktor'o pri politik'o. Tamen tio'n li ne kompren'is. Mal'e, la pomp'a prezent'o de la artikol'o, la spac'o al ĝi don'it'a (tri paĝ'o'j), la elokvent'a titol'o ig'as la leg'ant'o'n supoz'i, ke la revu'o favor'as la absurd'a'j'n gofenajn tez'o'j'n. Bedaŭr'ind'a okaz'o, kiu almenaŭ neces'ig'us klar'ig'o'n.

Ampleks'a NATO

En MONATO 2009/6 p. 8 apud la artikol'o pri NATO est'as menci'it'a'j inter ties 28 membr'o'j Briti'o kaj Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o. Ŝajn'as, ke tem'as pri la sam'a land'o du'foj'e, ĉu ne?

Ver'ŝajn'e la aŭtor'o tiom ĝoj'as pri la al'iĝ'o de si'a land'o al la krim-organiz'aĵ'o, ke li prefer'as menci'i du'foj'e land'o'n aŭtoritat'a'n anstataŭ iu'n ne fort'a'n por potencial'a bomb'ad'o de vic'a Serbi'o. Nu, tiam li al'don'u ankaŭ Uson'o'n, Unu'iĝ'int'a'j'n Ŝtat'o'j'n kaj Pentagon'o'n. Ankoraŭ NATO bezon'as la membr'ec'o'n de Liĥtenŝtejno, Monak'o kaj San'marin'o.

Pri la du'obl'ig'o de la nom'o ne kulp'as la aŭtor'o, sed la person'o, kiu liver'is la ilustr'aĵ'o'j'n por la artikol'o kaj la redakci'a sekretari'o, kiu ne sufiĉ'e atent'e kontrol'is tiu'n person'o'n. (red.)

Est'i uson'an'o aŭ ne (5)

Alexander Gofen argument'is, ke Barack Obama ne est'as hered'a civit'an'o de Uson'o kaj ne nask'iĝ'is en Uson'o. Fakt'e, la pra'av'o'j de la patr'in'o de Obama loĝ'is en Uson'o dum almenaŭ du'cent jar'o'j. Obama nask'iĝ'is en Havajo, ŝtat'o de Uson'o, kaj nask'iĝ'o en la teritori'a'j lim'o'j de Uson'o sufiĉ'as por uson'a civit'an'ec'o.

Gofen imag'as iu'n konspir'o'n por kaŝ'i inform'o'j'n pri la nask'iĝ'lok'o kaj civit'an'ec'o de Obama. Sed nur pens'u: dum tut'a jar'o Obama batal'is en du elekt'o'kampanj'o'j: 1) kontraŭ Hillary Clinton por est'i nom'um'it'a kandidat'o de la Demokrat'a Parti'o kaj 2) kontraŭ John McCain por far'iĝ'i prezid'ant'o. La politik'a'j batal'o'j est'is feroc'a'j, mult'e'kost'a'j kaj ne ĉiam ĝentil'a'j. Se est'us iu ajn dub'o pri la civit'an'ec'o de Obama, ĉu vi pov'as imag'i, ke li'a'j opon'ant'o'j decid'us ne ekspluat'i ĝi'n?

Est'i uson'an'o aŭ ne (6)

Kiel ĵurnal'ist'o'j, vi, redaktor'o'j de MONATO, cert'e sci'as pli bon'e ol mult'a'j ali'a'j hom'o'j, ke abund'as ĉe la ret'o la plej ekster'ordinar'a'j asert'o'j kaj mis'prezent'o'j, oft'e de hom'o'j, kiu'j pro la propr'a'j motiv'o'j prefer'as polemik'i ol front'i fakt'o'j'n. Ankaŭ amas'as la ebl'o'j pozitiv'i aŭ negativ'i pri la nun'a ŝtat'prezid'ant'o de Uson'o – kaj amas'as tia'j artikol'o'j en la mond'a gazet'ar'o.

Sed la fantazi'aĵ'o de tiu Alexander Gofen aparten'as ne al la du'a kategori'o de pozitiv'a aŭ negativ'a kritik'o pri prezid'ant'o Obama, sed al la unu'a kategori'o de simpl'a'j fals'aĵ'o'j. Ĝi ne merit'as la atent'o'n, kiu'n vi dediĉ'is al ĝi, kaj ĝi'a aper'ig'o facil'e pov'us konduk'i al la konklud'o, ke la revu'o MONATO pret'as publik'ig'i ĉio'n ajn sen kontrol'ad'o de la fakt'o'j. Simpl'a konsult'o kun objektiv'a uson'a jur'ist'o, aŭ simpl'a serĉ'o en la ret'o, produkt'us amas'o'n da material'o, kiu plen'e refut'us la argument'o'j'n prunt'it'a'j'n far'e de s-ro Gofen el super'dekstr'a'j blog'o'j divers'a'j. Mi rekomend'as, ke vi konsult'u la jen'a'j'n font'o'j'n: www.snopes.com, urbanlegends.about.com kaj www.factcheck.org aŭ, se vi ne fid'as tiu'j'n vast'e fid'at'a'j'n eksplod'ig'ant'o'j'n de popular'a'j mit'o'j, turn'u vi'n al la blog'o de la tre respekt'at'a Chicago Tribun'e: www.swamppolitics.com/news/politics/blog/2008/12/suprem'e_court_likely_to_pass_o.html

Se vi ne kred'as je grand'a'j, respekt'at'a'j ĵurnal'o'j, turn'u vi'n al ĵurnal'o, kies politik'o est'as ĝeneral'e konsider'at'a kiel dekstr'a: www.washingtontimes.com/news/2008/aug/28/lawsuit-questions-obamas-eligibility-for-office. Mi pov'us daŭr'ig'i. Sed la mal'long'a kaj simpl'a konklud'o est'as, ke MONATO dev'us kontrol'i la fakt'o'j'n antaŭ ol re'produkt'i kaj dis'vast'ig'i tia'j'n asert'o'j'n. Vi'a sinjor'o Gofen mir'ig'it'e demand'as, kial neni'u inter'ven'is por trakt'i tiu'j'n asert'o'j'n serioz'e. Ebl'e tio est'as, ĉar la asert'o'j est'as tiel facil'e refut'ebl'a'j.

Mi rimark'is, ke vi titol'is la artikol'o'n „opini'o”, sed la artikol'o neniel est'as simpl'a opini'o, sed seri'o da (ankaŭ de vi) kontrol'ebl'a'j asert'o'j. Vi ne kontrol'is ili'n. Kiel fidel'a leg'ant'o de vi'a revu'o jam de mult'a'j jar'o'j, mi est'as profund'e ŝok'it'a de tiu mank'o de ĵurnal'ism'a respond'ec'o.

Pli'a ampleks'a re'ag'o est'as leg'ebl'a en la rubrik'o Politik'o.

Venk'as ekstrem'ul'o'j

Fort'e sku'is la financ'a kriz'o Hungari'o'n. La social'ist'a minoritat'a kabinet'o help'e de Eŭrop'a Uni'o (EU) reg'is la situaci'o'n, sed la loĝ'ant'ar'o jam sent'is pli mal'bon'a'j'n viv'kondiĉ'o'j'n. Mult'a'j hungar'o'j postul'is nov'a'n parlament'a'n balot'ad'o'n, tial laŭ la konstituci'o la parlament'o far'is tuj'a'n kabinet'o'ŝanĝ'o'n.

La nov'a ministr'estr'o far'iĝ'is Gordon Bajnai, eks'ministr'o, kiu ne lig'iĝ'as al parti'o.. La social'ist'o'j kaj la liberal'demokrat'o'j promes'is al li parlament'a'n pli'mult'o'n. Post'e okaz'is tri elekt'o'j, kiam furor'e sukces'is la dekstr'ul'a opozici'o. Ekzempl'e en la urb'o Pécs [peĉ] elekt'iĝ'is dekstr'ul'o'j kaj kiel parlament'an'o kaj kiel urb'estr'o. Simil'e venk'is dekstr'ul'o'j en la EU-elekt'o'j komenc'e de juni'o.

Slogan'o'j

Part'o'pren'is la EU-elekt'o'j'n, mal'pli da hom'o'j ol antaŭ kvin jar'o'j. Tamen voĉ'don'is pli ol tri'on'o de la voĉ'don'rajt'ul'o'j. El 22 mandat'o'j la opozici'a'j „jun'demokrat'o'j” akir'is 14. La ali'a opozici'a parti'o MDF akir'is unu, sed la ekstrem'dekstr'a „Jobbik” akir'is tri. Jobbik, kiu signif'as hungar'e pli bon'a, dum'e jobb signif'as dekstr'a, eĉ ne est'as politik'a parti'o. Tamen ĝi fi'fam'iĝ'is pro kontraŭ'cigan'a'j kaj kontraŭ'jud'a'j slogan'o'j kaj politik'ad'as eĉ kontraŭ la EU. La social'ist'o'j akir'is nur kvar seĝ'o'j'n.

La liberal'demokrat'o'j ne plu hav'as mandat'o'n. Antaŭ unu jar'o ili for'las'is la koalici'o'n, kio ne plaĉ'is al voĉ'don'ant'o'j. La fiask'o est'is tiel grand'a, ke la ĵus fond'it'a parti'o LMP (= Pov'as est'i Ali'a la Politik'o) super'is la liberal'demokrat'o'j'n.

Spit'e al la perd'o'j en la EU-elekt'o'j la kabinet'o daŭr'e labor'os ĝis la en'land'a balot'ad'o okaz'ont'a post naŭ monat'o'j. La liberal'demokrat'o'j daŭr'e apog'os la kabinet'o'n, sed ver'ŝajn'e perd'os mandat'o'j'n ankaŭ en la hungar'a parlament'o. La grand'a perd'o est'as tamen tio, ke hungar'a'j ekstrem'ul'o'j nun rajt'as politik'um'i en la EU.

Flug'e al agnosk'o

James Berisha [ĝejmz beriŝa] est'as uson'an'o de'ven'int'a de Kosovo. Last'a'temp'e li plan'is vizit'i per si'a privat'a aviad'il'et'o 84 flug'haven'o'j'n en Sud'a Amerik'o, por ke tie'a'j ŝtat'o'j agnosk'u la sen'de'pend'ec'o'n de si'a iam'a patr'uj'o. Nun nur 60 land'o'j en la mond'o akcept'as sen'de'pend'a'n Kosovon. Sur la aviad'il'o star'as grand'liter'e: „Agnosk'u la sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo”.

Jam dum la milit'o en Kosovo 1998-1999 alban'a'j el'migr'int'o'j, kaj ankaŭ ge'jun'ul'o'j nask'iĝ'int'a'j en Uson'o, fond'is special'a'n taĉment'o'n „Atlantik”, kiu en'ir'is Kosovon por defend'i la popol'o'n kontraŭ la ŝtat'a genocid'o de la tiam'a miloŝeviĉa reĝim'o. Ali'a'j kosov'an'o'j en Uson'o kaj ali'lok'e kolekt'is mon'o'n kaj arm'il'o'j'n, kiu'j'n ili send'is al Kosovo por sub'ten'i la liber'ig'a'n milit'o'n.

Ia'senc'e la propagand'o de Berisha daŭr'ig'as ĉi tiu'n tradici'o'n pri ekster'land'a help'o. Por inform'i pri la iniciat'o la aviad'ist'o kre'is ret'ej'o'n www.flyingforkosovo.com.

Flor'as la prezid'ant'in'o

Botanik'ist'o'j kre'is nov'a'n flor-spec'o'n honor'e al la last'a'temp'e elekt'it'a prezid'ant'in'o de Litovio, Dali'a Grybauskaitė. La nov'a'n hibrid'o'n, el la flor'o lophospermum, la botanik'ist'o'j de la litova agrikultur'a universitat'o intenc'as nom'i Lophospermum x lituanicum Dali'a Grybauskaitė.

La universitat'a fak'estr'o klar'ig'is, ke la nov'a hibrid'o est'is kre'it'a el du mal'sam'a'j speci'o'j kultiv'at'a'j dum kelk'a'j jar'o'j. La nov'a speci'o ek'flor'is, dum Litovio omaĝ'is la jar'mil'o'n de si'a nom'o kaj kiam unu'a'foj'e en ĝi'a histori'o kiel prezid'ant'o est'as elekt'it'a vir'in'o. Tial la botanik'ist'o'j decid'is don'i al ĝi litov'an nom'o'n.

La nov'a flor'o est'as rar'a plant'o re'produkt'at'a nur en prov'tub'o'j. Kiam ĝi est'os re'produkt'it'a, ĝi est'os dis'send'it'a al botanik'a'j ĝarden'o'j de la mond'o.

Argument'o absurd'a

Eĉ la titol'o de la artikol'o de sam'ide'an'o Alexander Gofen absurd'as: „Obamenaĵo, aŭ haladz'o de social'ism'a aventur'ism'o” (MONATO, 2009/6, p. 10-12). La aŭtor'o kri'as „fraŭd'o!” koncern'e la nask'iĝ'lok'o'n de la uson'a prezid'ant'o Barack Obama.

Jen kutim'a strategi'o de la ekstrem'a flank'o de la Respublik'an'a Parti'o kontraŭ la pli liberal'a administraci'o de la Demokrat'a Parti'o, kiu nun reg'as la leĝ'far'ant'a'n kongres'o'n. Est'as surpriz'e, ke Gofen uz'as tia'n taktik'o'n, ĉar Obama ne est'as radikal'a aventur'ist'o aŭ social'ist'o laŭ iu ajn mezur'ebl'a norm'o.

Konstituci'o

Laŭ la uson'a konstituci'o „neni'u krom hered'a civit'an'o, aŭ civit'an'o de Uson'o dum aprob'o de tiu ĉi konstituci'o, rajt'as okup'i la posten'o'n de prezid'ant'o.” Sekv'e sam'ide'an'o Gofen en'ir'as sen'signif'a'n diskut'o'n pri la diferenc'o inter hered'a kaj ordinar'a civit'an'o. Tia'j detal'o'j ne rilat'as al la tem'o pri la nask'iĝ'lok'o de Obama.

Ekstrem'a'j dekstr'a'j politik'ist'o'j per televid'o kaj radi'o papag'e ripet'as fals'a'n respond'o'n post ver'a replik'o pri la obama-a nask'iĝ'lok'o. Neni'a'j dokument'o'j pov'as sat'ig'i fanatik'ul'o'j'n, eĉ kiam ili vid-al-vid'as al ne'disput'ebl'a kaj ekvilibr'a evident'ec'o. Est'as mal'facil'e kompren'i, kial Gofen sekv'as argument'o'n uz'at'a'n ekzempl'e de Rush Limbaugh [raŝ limb'o] kaj ali'a'j, kiu'j sen'senc'e aplik'as tiel nom'at'a'j'n konspir'a'j'n teori'o'j'n al si'a'j politik'a'j kontraŭ'ul'o'j.

Insist'o

Kaj kiu est'as Al'a'n Keys [al'e'n kiz] citat'a de Gofen? Li est'is respublik'an'a opon'ant'o de Obama en senat'a kampanj'o en la ŝtat'o Ilinojs'o en la jar'o 2004. Tut'e mal'e, la persist'o de la ge'patr'o'j de Obama, de la ŝtat'o Havajo, la nask'iĝ'anonc'o en tie'a lok'a ĵurnal'o, artikol'o de profesor'o Paul Campos [kamp'os], ĉiu'j kontraŭ'star'as la noci'o'n, ke Obama nask'iĝ'is iel ekster la teritori'o'j de Uson'o.

Est'as kompren'ebl'e, ke oni pov'as kaj vol'as kontraŭ'i la politik'a'n program'o'n de Obama. Tamen atak'i li'n sen'kaŭz'e pro islam'a'j lig'o'j, kiel kritik'ist'o'j sen'sukces'e propagand'is, aŭ sugest'i, ke li part'o'pren'as en ia naci'a konspir'o, kuŝ'as preter raci'o.

Esperant'ist'o'j merit'as pli honest'a'n diskut'o'n kaj ne absurd'a'n debat'o'n pri la nask'iĝ'lok'o'j de la du prezid'ant'a'j kandidat'o'j Obama kaj McCain [makejn]. Do fort'e erar'as Gofen, kiam li asert'as, ke en la Blank'a Dom'o en'loĝ'iĝ'is „uzurp'ul'o”.

Provok'o'j

En la fru'a'j jar'o'j de MONATO ni oft'e hav'is provok'a'j'n artikol'o'j'n, kiu'j kutim'e est'ig'is lavang'o'n da leg'ant'o'leter'o'j kaj vigl'a'j'n diskut'o'j'n. Memor'u ekzempl'e la aŭtor'o'j'n Bernard Golden aŭ Gilbert Led'o'n, kiu'j vek'is protest'o'j'n pro ne'kutim'a'j opini'o'j. Ankaŭ mi ne mal'oft'e rikolt'is kritik'o'j'n pro komentari'o'j. Kiam mi karakteriz'is la NATO-milit'o'n kontraŭ Beogrado kiel krim'o'n, kon'at'a esperant'ist'o protest'e mal'abon'is la revu'o'n.

Dum la epok'o de la tiel nom'it'a mal'varm'a milit'o politik'a'j tem'o'j okup'is vast'a'n spac'o'n en ni'a magazin'o. Post ties fin'o kaj post la balkanaj milit'o'j politik'o iĝ'is mal'pli grav'a en ĉiu'j amas'komunik'il'o'j, sekv'e – pro mank'o de ideologi'a'j disput'o'j – mal'oft'iĝ'is ankaŭ provok'a'j artikol'o'j. Tio ŝanĝ'iĝ'is pro la islam'ist'a'j atenc'o'j en Uson'o en septembr'o 2001 kaj la post'a Irak-milit'o, kiu'n ordon'is uson'a prezid'ant'o Georg'e W. Bush [ĝorĝ dablju buŝ]. Tiu „milit'o kontraŭ teror'ism'o” dis'divid'is la mond'o'n, sed Bush perd'is pli kaj pli da sub'ten'ant'o'j. Nun nov'a uson'a prezid'ant'o Barack Obama re'konduk'as si'a'n land'o'n al normal'ec'o, sed tio evident'e ne plaĉ'as al dekstr'ul'o'j en Uson'o. Part'e ili'a rezist'ad'o kre'as konspir'a'j'n teori'o'j'n, kiel montr'is la artikol'o de Alexander Gofen „Obamenaĵo, aŭ haladz'o de social'ism'a aventur'ism'o” en la juni'a numer'o. Jes, tiu artikol'o est'as provok'a, kiel montr'as la leter'o'j de leg'ant'o'j. Cert'e oni pov'as disput'i, ĉu en'tut'e publik'ig'i tia'n tekst'o'n. Sed ĝi est'as klar'e karakteriz'it'a kiel opini'o kaj ĝi nek kalumni'as nek ofend'as iu'n, krom ebl'e la intelekt'o'n. Kaj ni dev'as akcept'i, ke tia dekstr'ism'o est'as real'a en ni'a mond'o, ne nur en Uson'o. Ankaŭ en mult'a'j ali'a'j land'o'j kresk'as dekstr'a'j mov'ad'o'j kaj parti'o'j, kiel montr'is ekzempl'e ĵus la elekt'o'j al la EU-parlament'o. Ali'flank'e, demokrati'o'j dev'as kaj kapabl'as el'ten'i tia'j'n evolu'o'j'n. Ankaŭ ni'a demokrat'a revu'o kapabl'as el'ten'i ili'n.

Ni'a magazin'o est'as apert'a por ĉies opini'o, ankaŭ tiu de Gofen kaj kompan'o'j, eĉ se ni abomen'as ĝi'n. (Ceter'e, la titol'o'n de la artikol'o oni pov'us facil'e mis'leg'i: „Abomen'aĵ'o” ...) Sed se ni kon'as ili'a'n ide'o(logio)n, ni pli facil'e pov'as kontraŭ'batal'i. Do skrib'u vi'a'n opini'o'n!

Sincer'e vi'a

Kompat'ind'a EU

La elekt'o'j al la parlament'o de Eŭrop'a Uni'o (EU) hav'is du precip'e grav'a'j'n rezult'o'j'n: 1. ekstrem'e mal'mult'a'j civit'an'o'j balot'is; 2. konsider'ind'e kresk'is la nombr'o de balot-rajt'ul'o'j, kiu'j sub'ten'as dekstr'a'j'n parti'o'j'n, kies ekstrem'a'j est'as eĉ mal'amik'o'j de EU. Ili nun hav'as propr'a'n frakci'o'n, kun 55 mandat'o'j la kvar'e plej grand'a'n grup'o'n.

60 % ne elekt'is

En preskaŭ ĉiu'j EU-land'o'j mal'pli mult'a'j civit'an'o'j ir'is al la balot'ej'o'j ol dum la antaŭ'a elekt'o en 2004. Tiam averaĝ'e est'is 45,5 el'cent'o'j, nun nur 42,9. Se ne est'us Luksemburgo kun 91,0 el'cent'o'j kaj Belgi'o kun 90,4, la mez'a cifer'o est'us eĉ pli mizer'a. Ali'flank'e en Slovaki'o nur 19,6 el'cent'o'j elekt'is, en Litovio 20,9 kaj en Pollando 24,5, por list'ig'i nur la tri plej mal'balot'em'a'j'n ŝtat'o'j'n. Fakt'o est'as do, ke preskaŭ 60 el'cent'o'j de EU-civit'an'o'j fajf'as pri si'a eŭrop'a parlament'o. Invers'e est'us relativ'e normal'a rezult'o: 60 el'cent'o'j de elekt'int'o'j kaj 40 de rezign'int'o'j. Ĉu do kompat'ind'a EU risk'as pere'i pro mank'o de interes'o, pro indiferent'ec'o de si'a'j civit'an'o'j?

Tio est'as strang'a, ĉar en ĉiu'j opini'sond'o'j la hom'o'j montr'as si'n tre kontent'a'j pri la komun'a Eŭrop'o kaj aprez'as la avantaĝ'o'j'n, kiu'j'n por ili al'port'is EU. Ili ĝoj'as pri la ebl'o liber'e vojaĝ'i sen atent'i land'lim'o'j'n, ke ili pov'as viv'i kaj labor'i en iu ajn EU-land'o, ke ili ne plu dev'as ŝanĝ'i mon'o'n en ĉiu najbar'a land'o, sed pro la komun'a valut'o eŭr'o pov'as rekt'e kompar'i prez'o'j'n kaj pag'i per sam'a'j bilet'o'j kaj mon'er'o'j en tre mult'a'j EU-land'o'j. Ili fid'as, ke la komun'a Eŭrop'o pli bon'e kapabl'as majstr'i la problem'o'j'n de la ekonomi'a kriz'o, de klimat-protekt'ad'o, de energi-liver'ad'o, de ekster'a kaj sekur'ec-politik'o. La hom'o'j ne nur agnosk'as tio'n, sed laŭ opini'sond'o'j dezir'as eĉ pli da eŭrop'a aktiv'ad'o en tiu'j kamp'o'j. Tamen ili pli'mult'e ne sub'ten'as si'a'n parlament'o'n, kiu dum jar'o'j akir'is pli kaj pli da potenc'o.

Komplik'a'j struktur'o'j

Ĉu la EU-civit'an'o'j do est'as skizofreni'a'j? Oni dev'as konced'i, ke EU est'as tre komplik'a konstru'aĵ'o kun struktur'o'j, kiu'j por tre mult'a'j hom'o'j est'as ne'tra'vid'ebl'a'j. Ni vid'is tio'n, ekzempl'e, en la diskut'o'j pri la traktat'o de Lisbon'o, per kiu oni vol'as re'form'i la uni'o'n post al'iĝ'o de plur'a'j orient'a'j ŝtat'o'j. La hom'o'j ne kompren'as kaj, sekv'e, part'e rifuz'as la tekst'o'n, en kiu abund'as jur'a'j kaj burokrat'a'j fraz'o'j kaj mank'as klar'a'j kaj por ĉiu kompren'ebl'a'j el'dir'o'j. Do est'as facil'e por naci'ism'a'j parti'o'j mis'fam'ig'i ĝi'n per mal'ĝust'a'j asert'o'j kaj mensog'o'j. Ekzempl'e, ili kritik'as, ke per la traktat'o la unu'op'a'j ŝtat'o'j perd'as si'a'n suveren'ec'o'n, kio simpl'e est'as mal'ver'a.

Tamen kulp'as ne la hom'o'j, sed la politik'ist'o'j, kiu'j ne klar'ig'as al si'a popol'o la EU-politik'o'n, mal'e! Kiu iom observ'is la elekt'o'kampanj'o'j'n por la EU-parlament'o, dev'is konstat'i, ke la tem'o preskaŭ neni'e est'is Eŭrop'o, sed nur la propr'a land'o. Se politik'ist'o'j parol'is pri EU, ili precip'e kritik'is Bruselon. Tio'n far'is ne nur tiu'j, kies parti'o'j batal'as kontraŭ ĝi. Ankaŭ la grand'a'j parti'o'j emfaz'is la propr'a'j'n interes'o'j'n kaj neglekt'is la uni'o'n. Tip'a slogan'o est'is „por fort'a Bavari'o en Eŭrop'o” (krist'an'social'a parti'o en Bavari'o). Ĉu ne pli ĝust'e dev'us est'i „por fort'a Eŭrop'o en Bavari'o”? Kiu dum mult'a'j jar'o'j popol'ism'e kritik'is la „eŭrokratojn” ekzempl'e pro mal'permes'o de ordinar'a'j elektr'o'ampol'o'j, tiu ne mir'u, se li'a al'vok'o por elekt'i EU-parlament'o'n ne est'as aŭd'at'a. Tiu'j politik'ist'o'j est'as aŭ hipokrit'a'j aŭ skizofreni'a'j, ĉar ili pri'silent'as, ke ne burokrat'o'j en Bruselo far'as leĝ'o'j'n kaj preskrib'o'j'n. La EU-komision'o rajt'as nur propon'i leĝ'o'j'n, pri kiu'j tamen decid'as ekskluziv'e la ministr'o'j el la EU-land'o'j, kaj tiu'j'n leĝ'o'j'n dev'as post'e aprob'i la land'a'j parlament'o'j.