| Lasta adapto de tiu ĉi paĝo: 2021-07-16 |
| Nova! PDF Kolofono Tarifoj Abonilo Resume |
2087: la tri'op'o Ĉini'o-Hindio-Brazilo super'reg'as la planed'o'n. La ĉin'a lingv'o est'as pen'e kaj sufer'e lern'at'a de miliard'o'j da ter'an'o'j, tut'sam'e kiel pli fru'e la angl'a-uson'a. La eminent'a ĉin'a lingv'ist'o Zhang Ruixjang publik'ig'as – apog'at'e kaj sub'ten'at'e de la Ĉin'a Human'ist'a Kompat'em'a Estr'ar'o – la ese'o'n Unu'a libr'o de ĈISM. El la En'konduk'o:
Antaŭ du jar'cent'o'j iu eŭrop'an'o kre'is „Esperant'o'n”: neŭtral'a'n lingv'o'n, kiu, laŭ li'a'j esper'o'j, dev'us far'iĝ'i tut'mond'a komunik'il'o. Tio ne okaz'is. Li viv'is en tiu sovaĝ'a pra'epok'o, kiam Eŭrop'o kaj Nord'amerik'o estr'is la mond'o'n kvankam en'hav'ant'a'j et'a'n mal'pli'mult'o'n de la hom'ar'o kaj et'a'n er'o'n de la hom'a kultur'o. Jen kial li hav'ig'is al „Esperant'o” 95-procent'e eŭrop'a'j'n element'o'j'n (post jar'cent'o la procent'o ating'is 99,65). Tial la hom'o'j konsider'is ĝi'n super'flu'a. Ili prefer'is la rekt'a'n lern'ad'o'n de la barbar'a lingv'o de la tiam'a'j tiran'o'j: la angl'a-uson'a, simil'ant'a miaŭ'o'n. Ĝi fakt'e far'iĝ'is praktik'e „inter'naci'a”, tiel produkt'ant'e la fi'fam'a'n „miaŭ'ant'a'n generaci'o'n”.
Pro la kolaps'o de la uson'a imperi'o, hodiaŭ tiu mal'klar'a mal'facil'a mis'son'a lingv'aĉ'o est'as uz'at'a nur de si'a'j kompat'ind'a'j de'nask'a'j parol'ant'o'j. Hodiaŭ, fin'e, ni'a plej mult'e'nombr'a popol'o kaj ni'a plej antikv'a kaj plej riĉ'a kultur'o akir'is si'a'n just'a'n mond'lok'o'n. Sekv'e ni'a bel'eg'a, harmoni'a kaj facil'a lingv'o est'as la plej dis'vast'ig'it'a en la planed'o.
Nur la ideogram'a skrib'sistem'o hav'ig'as et'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n al la ne-ĉin'o'j. Konfes'ind'e: kvankam ne'kred'ebl'e, kelk'a'j stud'ant'o'j de ni'a lingv'o plu lament'aĉ'as – probabl'e pro ne'sufiĉ'a cerb'o'kapabl'o – pri la „mal'facil'ec'o” (!) de ni'a'j rav'a'j ideogram'o'j ...
Tial, por ĉes'ig'i tia'n ĝen'a'n murmur'o'n, ni'a Human'ist'a Kompat'em'a Estr'ar'o apog'as la jen'a'n propon'o'n pri Ĉin'a Inter'naci'a Senideograma Mandaren'a (ĈISM). Ĝi anstataŭ'ig'as la ideogram'o'j'n per la ĉin'e normal'ig'it'a „latin'a” alfabet'o. Per tia mal'avar'a operaci'o ni'a Human'ist'a Kompat'em'a Estr'ar'o propon'as al la hom'ar'o lingv'o'n ideal'a'n pro ĝi'a'j facil'eg'a'j gramatik'o kaj vort'o'farad'o – se ne parol'i pri ĝi'a muzik'a valor'o dank'e al la rav'a'j kvar ton'o'j, sen'kompar'a plezur'o por ĉiu hom'a orel'o. Ni cert'as, ke ĈISM est'os entuziasm'e stud'at'a kaj korus'e kantat'a de la mond'a'j popol'amas'o'j kaj de la lirik'a'j ge'art'ist'o'j.
Zhang Ruixjang
Kiam la redakci'o pet'is recenz'i la libr'o'n kun tiu titol'o, mi re'ag'is surpriz'it'e. Tuj'a avert'o: mi est'as belg'o, fier'a pri belg'a'j bier'o'j kaj ties grand'a vari'o kaj unik'a kultur'o. Kial ĝust'e mi recenz'u libr'o'j'n pri plej'part'e pilsena pur'ec'fanatik'a mono-merkat'o? Tamen la redakci'o insist'is.
La libr'o plen'e konfirm'is tiu'n pur'ec'em'o'n. En almenaŭ kvar lok'o'j ĝi ripet'as la histori'o'n de la bavar'a duk'o Vilhelm'o la 4a, kiu dekret'is, ke por bier'o oni uz'u nur horde'o'n, lupol'o'n kaj akv'o'n (p. 11, 12-14, 15, 110). Gist'o al'don'iĝ'is post ties mal'kovr'o, kaj evident'iĝ'is, ke Germanio hav'as ankaŭ bier'o'j'n kun tritik'o, sekal'o, suker'o aŭ riz'o, kaj ke german'o'j al'don'as riz'er'o'j'n, citron'o'n. Pur'ec'o do hav'as si'a'j'n lim'o'j'n, nu, kial ne: tio est'as ne mal'pli san'ig'a kaj pli'grand'ig'as la vari'o'n. Pli ŝok'as la al'don'ad'o de framb'a asperul'a sirop'o.
La aŭtor'o est'as natur'kurac'ist'o, kio klar'ig'as la emfaz'o'n: unu plen'a ĉapitr'o, per si mem 15 % de la libr'o, tem'as nur pri „bier'o kaj san'o”.
Kelk'lok'e mi trov'is (ebl'e ŝajn'a'j'n?) kontraŭ'dir'o'j'n. Ekzempl'e, post long'a klar'ig'o pri la ekologi'a, kaj tial san'a kultiv'ad'o de horde'o en Germanio, sekv'as rimark'o (p. 17), ke oni mult'e import'as horde'o'n el ekster'land'o. Ali'a'j'n fraz'o'j'n mi trov'is plur'lok'e, ebl'e pro la re-redakt'ad'o por la du'a el'don'o (ekzempl'e pri plumb'o kaj kadmi'o: p. 17/41), sen'alkohol'a'j bier'o'j (p. 73/79), limonad'o'j (p. 72/79).
La aŭtor'o ne parol'as pri malto el ali'a'j gren'o'j ol horde'o, kio perfekt'e ebl'as. Li dec'e silent'as pri belg'a'j bier'o'j, eĉ en la ĉapitr'o pri ekster'land'a'j bier'o'j. Li ne menci'as, ke la „fam'a kon'at'a bier'far'ej'o Beck's” est'as part'o de la belg'a InBev. Germanio en 2005 produkt'is 110 000 hl. Neni'o pri la 224 000 hl de sol'a InBev (ankaŭ en 2005)? Konsent'it'e, tio est'as tra la tut'a mond'o, inkluziv'e la german'a'n Beck's. El 5000 bier'spec'o'j, 70 % est'as pilsenaj, rest'as 1500 ali'a'j; mi ne leg'is, ke tio est'as sam'e mult'e kiel en la et'a Belgi'o. Nu jes, la libr'o tem'as ja pri german'a bier'o.
Lingv'a'j erar'o'j est'as nur kelk'a'j, precip'e „kun” anstataŭ „per”, „je” aŭ „de” (ekz. p. 21/46/112) aŭ „nur aĉet'as” anstataŭ „aĉet'as nur” (p. 17). Pres'erar'o'j sam'e, ekzempl'e, „fermetado” (p. 32), „kolbbajsoj” (p. 47). Ankaŭ la „12000 mil hom'o'j” (p. 47), kiu'j labor'as en la munkenaj bier'fest'o'j, esper'ebl'e, est'as kompost'erar'o. Ĝeneral'e, la libr'o aspekt'as luks'e kaj bon'e pri'zorg'it'a, pro luks'a paper'o, grand'a liter'spac'o kaj mult'a'j fot'o'j. Konsider'u la rimark'o'j'n ĉi-supr'a'j'n nur bel'ec'makul'et'o'j.
La bier'kultur'o est'as tip'e german'a: ĝi rilat'as al pilsena bier'o. Ekzempl'e, ĝi est'u sufiĉ'e mal'varm'e verŝ'at'a (p. 8), est'u verŝ'at'a en mal'sek'a'n glas'o'n kaj hav'u norm'a'n ŝaŭm'o'n (p. 50), ĉiam sam'a'n gust'o'n (p. 26), konsum'ind'as je du litr'o'j en vesper'o (p. 57). Ankaŭ en Belgi'o tia'j regul'o'j valid'as por pilsena bier'o (en Angli'o eĉ ne), sed nepr'e ne por pli komplik'a'j bier'spec'o'j.
Bon'e, mi mult'e kritik'as, pro belg'a bier'snob'ism'o. Sed mi konfes'as, ke mi ĝu'is la flu'a'n lingv'aĵ'o'n, la sistem'a'n super'rigard'o'n kaj eĉ la german'ec'a'j'n detal'o'j'n en ĉi tiu libr'o. Ĝi est'as admir'ind'a kaj simpati'a er'o en la esperant'a vulgar'ig'a fak'literatur'o. Aĉet'ind'a kaj leg'ind'a.
En 1974 en la rusia urb'o Ufa aper'is modest'a broŝur'o Metod'ik'a'j rekomend'o'j pri la lingv'o Esperant'o – fakt'e, mal'grand'a lern'o'libr'o, kies aŭtor'o est'is tiam jun'a instru'ist'o de Esperant'o kaj mov'ad'a aktiv'ul'o Bor'is Kolker. La lern'il'o est'is tiom sukces'a, ke ĝi est'is kelk'foj'e re'el'don'at'a kaj mult'foj'e divers'rimed'e mult'obl'ig'at'a kaj far'iĝ'is la plej popular'a en la tiam'a Sovetio. Dek'mil'o'j da esperant'ist'o'j ek'posed'is la lingv'o'n help'e de ĝi; plej'part'o de nun'a'j rus'lingv'a'j mov'ad'a'j aktiv'ul'o'j est'as „lern'int'o'j de Kolker”. En 1992 la lern'o'libr'o'n el'don'is moskva akademi'a el'don'ej'o Nauka; ĝi uz'ebl'as (kaj konstant'e uz'at'as) en Inter'ret'o.
Tamen post la last'a paper'a el'don'o pas'is 15 jar'o'j, kaj aper'is bezon'o ĝis'dat'ig'i kaj perfekt'ig'i la libr'o'n. Do, la aŭtor'o de'nov'e revizi'is kaj aktual'ig'is la lern'il'o'n, kaj la el'don'ej'o Impet'o entrepren'is la nov'a'n bel'aspekt'a'n el'don'o'n – rezult'o'n de la 33-jar'a perfekt'ig'o de la furor'aĵ'o.
Kio disting'as tiu'n ĉi lern'o'libr'o'n de ali'a'j kaj kie kuŝ'as la kaŭz'o'j de ĝi'a popular'ec'o kaj efik'ec'o? Unu'e, en la scienc'a al'ir'o al la kompil'o. La aŭtor'o, mem scienc'ist'o-filolog'o, zorg'e kombin'is divers'a'j'n, mal'facil'e kun'met'ebl'a'j'n princip'o'j'n (oft'ec'o'n de leksem'o'j kaj ili'a'n laŭ'tem'a'n en'konduk'o'n, kompleks'a'n prezent'o'n de gramatik'o kaj taŭg'a'j'n ekzerc'o'j'n, ktp, ktp).
Du'e, la lern'o'libr'o al'vok'as perfekt'iĝ'i en la lingv'o plu kaj part'o'pren'i la mov'ad'o'n. Por tio est'as destin'it'a'j plur'a'j tekst'o'j en la lecion'o'j kaj la suplement'o, kiu est'as la unu'a lecion'o el ali'a furor'libr'o (jam inter'naci'skal'e!) de la sam'a aŭtor'o – Vojaĝ'o en Esperant'o-land'o – do la dezir'ant'o jam sci'as pri tio, kiel „en'loĝ'iĝ'i” post la kurs'o'fin'o en Esperant'uj'o, kio'n far'i kaj kio'n leg'i por plu kresk'i!
Tri'e, kaj plej grav'e, la lern'o'libr'o ne nur instru'as gramatik'o'n kaj leksik'o'n, ne nur en'konduk'as en la Esperant'o-kultur'o'n – tio'n far'as ankaŭ ali'a'j – ĝi cel'as prepar'i ne simpl'e bon'a'n lingv'o'parol'ant'o'n, sed ankaŭ aktiv'a'n mov'ad'an'o'n, konsci'a'n propagand'ist'o'n de Esperant'o kaj ĝi'a intern'a ide'o. Por tio fin'e de ĉiu el la 20 lecion'o'j trov'iĝ'as fragment'o'j el rus'lingv'a'j scienc'a'j artikol'o'j kaj doktor'a'j disertaci'o'j pri inter'lingv'ist'ik'o kaj esperant'ologi'o, bon'a'j pri'esperant'a'j artikol'o'j el grav'a'j gazet'o'j, fragment'o'j de beletr'aĵ'o'j de fam'a'j verk'ist'o'j, kiu'j pozitiv'e re'memor'as si'a'n uz'ad'o'n de Esperant'o, ktp. Do, fin'int'e la kurs'o'n (ĉu ĉe'est'a'n, ĉu korespond'a'n aŭ inter'ret'a'n, ĉu okup'iĝ'ant'e mem'star'e), la stud'ant'o est'os bon'e arm'it'a per la plej grav'a'j kaj preciz'a'j inform'o'j kaj argument'o'j, kiu'j apog'os la dis'vast'ig'a'n entuziasm'o'n de la nov'a adept'o je firm'a baz'o. Ceter'e, la last'a task'o de la last'a lecion'o son'as jen'e: „Verk'u rus'e artikol'o'n pri la problem'o de inter'naci'a lingv'o kaj Esperant'o ...”
Cert'e, la lern'o'libr'o est'as direkt'it'a al rus'lingv'an'o'j, kaj ali'lingv'a instru'ist'o ne pov'as rekt'e aplik'i ĝi'n por si'a'j lern'ant'o'j (bedaŭr'ind'e!). Sed uz'i iu'j'n material'o'j'n el ĝi por prepar'i lecion'o'j'n ŝi/li, tamen, pov'as kun bon'a rezult'o. Tem'as, ekzempl'e, pri interes'a'j pri'mov'ad'a'j tekst'o'j en lecion'o'j 14-20, ekzerc'o'j pri vort'farad'o kaj pri uz'o de prepozici'o'j (kio preskaŭ ne ekzist'as en ali'a'j lern'o'libr'o'j), vast'a uz'o de proverb'o'j kaj aforism'o'j. Tial ĝi hav'ind'as ankaŭ por ĉiu bon'a Esperant'o-instru'ist'o, kiu eĉ ne unu vort'o'n kompren'as en la rus'a.
Ripoz'ant'o'j ĉe Balt'a Mar'o oft'e plend'as pro alg'o'j, kiu'j kovr'as strand'o'j'n kaj post kelk'a'j tag'o'j putr'as kaj fi'odor'as. Antaŭ plur'a'j jar'o'j alg'o'j aper'is nur mez'e de aŭgust'o kaj mal'abund'is. Nun ili aper'as mult'e pli fru'e kaj tre ĝen'as ripoz'ant'o'j'n.
Scienc'ist'o'j propon'as divers'a'j'n kial'o'j'n. Laŭ botanik'ist'in'o Jurate Kasperovičiene, la blu'alg'o'j'n en la mar'o kaŭz'as varm'eg'a veter'o kaj mar'polu'o. Tamen profesor'o pri hidr'o'biologi'o Karolis Jankevičius opini'as, ke kulp'as ripoz'ant'o'j, kiu'j ne serĉ'as neces'ej'o'n kaj urin'as en la mar'o. En urin'o trov'ebl'as fosfor'o, la ĉef'a kemi'a element'o, kiu instig'as re'produkt'iĝ'o'n de la alg'o. La proces'o komenc'iĝ'as, kiam en unu litr'o de akv'o ating'as la koncentr'iĝ'o de fosfor'o 0,5 mili'gram'o'j'n. Kiu urin'as en la mar'o'n el'ig'as ĉirkaŭ 5000 mili'gram'o'j'n da fosfor'o. Tiel, laŭ Jankevičius, form'iĝ'as en 10 000 litr'o'j da akv'o sufiĉ'a koncentr'iĝ'o de fosfor'o por kre'i alg'o'j'n. Al'don'is la profesor'o, ke se ripoz'ant'o'j daŭr'e neglekt'os higien'a'j'n regul'o'j'n, alg'a'j atak'o'j pli'oft'iĝ'os.
Blu'alg'o'j ne nur estetik'e damaĝ'as la strand'o'j'n, sed ankaŭ pov'as provok'i alergi'o'j'n. Alg'o'j ankaŭ el'ig'as sulfur'a'n hidrogen'o'n kaj ali'a'j'n toks'o'j'n. Sekv'e la mar'bord'o'j far'iĝ'as mort'a'j zon'o'j, en kiu'j for'est'as fiŝ'o'j.
Mi akcept'as la invit'o'n de la redakci'o al diskut'o de la demand'o pri la spirit'ec'o (MONATO 2007/6, p. 18). La diskut'o ja neces'as, ĉar la noci'o „spirit'ec'o” est'as percept'at'a divers'e.
W. H. Simcock ĝust'e rimark'as, ke „oni konfuz'as la spirit'ec'o'n, kiu'n posed'as ĉiu'j hom'o'j, kun religi'o”, kaj ke „spirit'a” est'as iom mal'preciz'a koncept'o, ke la vort'o „spirit'a” hav'as mult'a'j'n divers'a'j'n signif'o'j'n, ke oni oft'e uz'as la vort'o'n, kvazaŭ ĝi hav'us la sam'a'n senc'o'n kiel „religi'a”. Li don'as konkret'a'j'n ekzempl'o'j'n por montr'i, kio est'as spirit'a. Li tamen ne don'as difin'o'n de la vort'o. Per si'a konklud'o, ke „ne pov'as ekzist'i ‚spirit'a viv'o’; spirit'ec'o est'as rezult'o de ekzalt'a'j, sublim'a'j moment'o'j tra'viv'it'a'j”, li lim'ig'as la noci'o'j'n „spirit'a” kaj „spirit'ec'o”.
Mi klopod'is trov'i difin'o'j'n de la noci'o „spirit'a” en du brit'a'j kaj unu uson'a vort'ar'o. Laŭ BBC English Dictionary, HarperCollins, 1992, la adjektiv'o „spiritual” (spirit'a) signif'as: 1. Rilat'a al la hom'a'j plej profund'a'j pens'o'j kaj kred'o'j pli ol al ili'a'j korp'o'j kaj fizik'a ĉirkaŭ'aĵ'o. 2. Rilat'a al la hom'a'j religi'a'j kred'o'j. Ĉe tiu ĉi signif'o est'as esprim'o „dekadenc'o de la spirit'ec'o”. Tiu ĉi esprim'o tamen lim'ig'as la senc'o'n de „spirit'ec'o” nur al la religi'a senc'o.
Laŭ la dek'a el'don'o de la Oxford Dictionary (Oksford'a Vort'ar'o), Oxford University Press, 1999, la vort'o „spiritual” kiel adjektiv'o signif'as: 1. Rilat'a al la hom'a spirit'o kiel kontrast'a al la materi'a'j aŭ fizik'a'j afer'o'j. 2. Rilat'a al religi'o aŭ religi'a kred'o. Laŭ Webster's Unified Dictionary and Encyclopedia (Unu'ig'it'a Vort'ar'o kaj Enciklopedi'o de Webster), H.S. Stuttman Company, Inc., Nov'jork'o, 1959, la vort'o signif'as: Ne'materi'a, rilat'a al la anim'o, sankt'a, religi'a. Sinonim'o'j: ne'materi'a, ne'korp'a, intelekt'a, ne'mond'a, pur'a, pi'a, sankt'a. Antonim'o'j: korp'a, mond'a, materi'a, ter'a, mal'pur'a, provizor'a, laik'a, sekular'a. Per la prezent'it'a'j sinonim'o'j kaj antonim'o'j la difin'o far'iĝ'as iom pli komplet'a.
Ni vid'u la difin'o'n de la bulgar'a vort'o „duhoven, ~na, ~no, ~i” (spirit'a) kaj de la vort'o „duhovnost” (spirit'ec'o) en volum'o 4 de la Vort'ar'o de la bulgar'a lingv'o, El'don'ej'o de la Bulgar'a Akademi'o de Scienc'o'j, Sofio, 1984. Est'as don'it'a'j kvar signif'o'j kun'e kun po kelk'a'j cit'aĵ'o'j el verk'o'j de bulgar'a'j aŭtor'o'j. Jen ili est'as: 1. Rilat'a al la intern'a, psik'a viv'o de la hom'o, al li'a'j konsci'o, psik'o, spirit'o, anim'o. Kontrast'e al fizik'a, materi'a. 2. Kombin'e kun lig'o, proksim'ec'o k.s. tio, kio ekzist'as inter du aŭ pli da hom'o'j sur'kamp'e de la intern'a, psik'a viv'o, rilat'e al ili'a'j ide'o'j, koncept'o'j, streb'o'j, mond'koncept'o, psikologi'o. 3. Rilat'a al la dis'volv'iĝ'o de la kultur'o, la scienc'o, la art'o. 4. Rilat'a al la eklezi'o kaj la religi'o; eklezi'a, religi'a. Kontrast'e al laik'a, sekular'a, civil'a. Ĉe tiu ĉi signif'o „spirit'a” egal'valor'as al „eklezi'a”, „religi'a”, „klerik'a”.
La vort'o „duhovnost” (spirit'ec'o) en la sam'a volum'o, p. 490, hav'as la signif'o'n de: 1. Kvalit'o de la spirit'o laŭ la unu'a signif'o de la vort'o „duhoven”. 2. Intelekt'a kaj emoci'a ag'ad'o, spirit'a esenc'o de la hom'o, psik'ec'o. 3. Psik'a kaj intelekt'a sublim'ec'o, perfekt'ec'o, ĉe'est'o de spirit'a'j interes'o'j, de riĉ'a spirit'a viv'o. Tiu'j ĉi difin'o'j ŝajn'as al mi est'i pli komplet'a'j kaj pli ampleks'a'j.
Lig'e kun la difin'o de la signif'o'j de la vort'o'j „spirit'a” kaj „spirit'ec'o” mi ŝat'us referenc'i iu'j'n el'dir'o'j'n kaj kvalifik'o'j'n de la aŭtoritat'a rus'a (sovetia) akademi'an'o Dmitrij Sergejeviĉ Liĥaĉov (1906-1999), en kies kor'o de post 1958 ĝis li'a for'pas'o Bulgario okup'is apart'a'n lok'o'n. Li kvalifik'is Bulgarion kiel „ŝtat'o'n de la spirit'o”. Tiu ĉi kvalifik'o nask'iĝ'is el li'a'j medit'o'j pri la original'ec'o de la mal'nov'bulgar'a literatur'o, kre'it'a en la 9a kaj 10a jar'cent'o'j sur'baz'e de la parol'at'a bulgar'a lingv'o, far'iĝ'int'a fru'a literatur'a lingv'o en Eŭrop'o. Laŭ akademi'an'o Liĥaĉov, la ŝtat'o de la spirit'o est'is kontur'it'a de la far'o de la du frat'o'j Ciril'o kaj Metod'o kaj de ili'a'j disĉipl'o'j kaj adept'o'j. Laŭ li, ĝi ne est'as politik'a form'it'aĵ'o, sed ide'o pri la mem'konsci'o kaj etn'a ident'ec'o, baz'it'a sur la lingv'o, alfabet'o kaj literatur'o, sufiĉ'e matur'a kaj spirit'e signif'a por respond'i al la komun'hom'a'j bezon'o'j kaj influ'i ali'a'j'n popol'o'j'n. Li konklud'as, ke tiu'n ĉi spirit'o'n ne pov'is venk'i la fremd'a'j konker'int'o'j: Bulgario ja trans'viv'is la preskaŭ 200-jar'a'n bizanc'an jug'o'n (1018-1186) kaj la preskaŭ 500-jar'a'n otoman'a'n jug'o'n (1396-1878). Per tiu'j ĉi li'a'j vort'o'j est'as el'star'ig'it'a la signif'o de la spirit'ec'o.
Se ni analiz'us la en'hav'o'n de la rubrik'o Spirit'a viv'o de MONATO, ni konstat'us, ke ĝi est'as difin'it'a de pli ampleks'a percept'o de la signif'o'j de la noci'o'j „spirit'a” kaj „spirit'ec'o”.
Fin'e mi menci'os la vort'o'n „sen'spirit'ec'o”, kiu signif'as mank'o'n de spirit'a'j interes'o'j. Est'as human'ism'a'j aŭtor'o'j, kiu'j last'a'temp'e alarm'as la soci'o'n pri la dekadenc'o de la spirit'ec'o, percept'it'a en pli larĝ'a senc'o. Unu el tiu'j aŭtor'o'j en Bulgario, kiu menci'ind'as, est'as profesor'o Orlin Zagorov.
1 600 000 pres'aĵ'o'j, 8300 inkunabl'o'j, 75 000 manuskript'o'j, 100 000 ĉiz'aĵ'o'j, 300 000 mon'er'o'j kaj medal'o'j. Tiu kultur'a trezor'o akumul'it'a en la daŭr'o de kvin jar'cent'o'j konsist'ig'as unu el la plej grav'a'j bibliotek'o'j en la mond'o. Tem'as pri la privat'a pap'a bibliotek'o. Ĝi'n vizit'ant'e, antaŭ ne'long'e, pap'o Benedikto la 16a salut'is kaj dank'is la du'cent hom'o'j'n, kiu'j divers'nivel'e kaj divers'task'e tie labor'as, per, inter'ali'e, ĉi tiu'j vort'o'j: „Est'as vi'a task'o konserv'i la sintez'o'n inter kultur'o kaj kred'o, kiu spir'as el la alt'valor'a'j dokument'o'j, kiu'j'n vi gard'as”.
Dum li halt'ad'is por observ'i la papirus'o'n Bodmer (tio est'as papirus'o el la fin'o de la du'a aŭ el la komenc'o de la tri'a jar'cent'o kun grand'a'j er'o'j de la evangeli'o'j laŭ Luk'o kaj Johano; en'tut'e 144 paĝ'o'j), oni inform'is la ĉe'est'ant'o'j'n, ke baldaŭ ebl'os vid'i en la ret'o plur'mil'o'j'n de tiu'j dokument'o'j.
Apud la papirus'o Bodmer kutim'e est'as mult'e admir'at'a kaj aprez'at'a la Codex Vaticanus (Vatikan'a Kodeks'o), kiu est'as unu el la plej antikv'a'j man'skrib'it'a'j kodeks'o'j (el la 4a jar'cent'o) kun preskaŭ la tut'a mal'nov'a testament'o kaj kun grand'a part'o de la nov'a, grek'e skrib'it'a sur pergamen'o en uncial'a'j (majuskl'a'j) liter'o'j.
Taŭg'a esprim'o, mi pens'as, apud la kutim'a'j „sid'i en peĉ'o, kaĉ'o, merd'o”, por esprim'i embaras'o'n, konfuz'iĝ'o'n. Mi est'is embaras'it'a, kiam mi konstat'is, ke ne ĉiu pens'as pri sam'a afer'o, kiam li aŭd'as la vort'o'n „puding'o”. Se mi aŭd'as la vort'o'n, mi pens'as pri iu flav'a, vanil'it'a, du'on'solid'a, do ŝancel'iĝ'em'a, dolĉ'a manĝ'aĵ'o, ne'varm'a, varm'et'a aŭ mal'varm'a desert'o, ŝut'it'a sur teler'o'n aŭ ankoraŭ ripoz'ant'a en uj'et'o vitr'a, porcelan'a, karton'a, plast'a aŭ en grand'a pot'o, atend'ant'a est'i el'kuler'it'a de frand'em'ul(in)o. Brit'o tamen, pens'as pri tut'e ali'a afer'o ... Kaj tamen, la vort'o „puding'o” est'as unu el la plej inter'naci'a'j, ĉar mi trov'is ĝi'n en mult'eg'e da lingv'o'j, iom trans'form'it'a iu'foj'e, sed ĉiam re'kon'ebl'a, eĉ en la japan'a, kaj ĉin'a, kaj slovak'a, kaj rus'a, kaj nederlanda, franc'a, ital'a, hispan'a. Tiel mi do mal'kovr'is, ke la bon'a Di'o, tamen en iu koler'a moment'o, kiam li, en Babelo, decid'is: „Ni mal'lev'iĝ'u do, kaj Ni konfuz'u tie ili'a'n lingv'o'n, por ke unu ne kompren'u la parol'o'n de ali'a” (Ge'n 11.7), ne nur zorg'is, ke la hom'o'j parol'u divers'a'j'n lingv'o'j'n, sed ankaŭ – kaj tio pli mal'oft'e est'as rimark'at'a – ke ili uz'u sam'a'j'n vort'o'j'n por parol'i pri mal'sam'a'j afer'o'j, kaj tiel plej efik'e konfuz'u unu la ali'a'n!
Nun est'us interes'e esplor'i, ĉu la kurac'il'o de tiu di'a damn'o, Esperant'o, sukces'is ver'e liver'i rimed'o'n por el'ir'i el tiu mizer'o, por re'star'ig'i la inter'kompren'iĝ'o'n ... ĉar ankaŭ en Esperant'o ekzist'as la vort'o „puding'o”. En la praktik'o mi konstat'is ... ke ne, ĉar ĉiu verd'stel'ul'o uz'as la vort'o'n laŭ (kaj kun) la signif'o, kiu'n ĝi hav'as en li'a naci'a lingv'o ... sed ... li ne nepr'e prav'as far'ant'e tiel! Ekzist'as ja norm'libr'o(j), kiu(j)n ĉiu verd'stel'ul'o est'as supoz'at'a obe'i. Minimum'e oni obe'u ja la Fundament'o'n, pri Piv oni ja pov'as diskut'i! Est'as do interes'e esplor'i la tut'a'n situaci'o'n ... kvankam mi ne fleg'as la iluzi'o'n, ke mi ŝanĝ'os la kutim'o'j'n kaj re'konduk'os la greg'o'n sur la ĝust'a'n rekt'a'n voj'o'n!
Sed ni ebl'e komenc'e re'ir'u al la vort'o sankci'it'a de la dek-kvin'a regul'o de ni'a dek-ses-lini'a dekalog'o, al la universal'a tut'mond'a vort'o pud(d)ing. Laŭ la esplor'o'j, aŭ inspir'it'a sonĝ'o, de iu dokt'a filolog'o – li est'u honor'at'a – la etim'o de la naci'a'j vort'o'j est'as la angl'a pudding, kiu mem etim'ologi'e rilat'as al mal'nov'ĝerman'a pud, kiu signif'is „prem'i i'o'n, kun'prem'i i'o'n”. Jes, ja, la origin'a manier'o por prepar'i iu'n ajn puding'o'n est'is, ke oni plen'ig'is iu'n tol'a'n sak'o'n (tuk'o'n aranĝ'it'a'n kiel sak'o, per kun'lig'ad'o de la kvar angul'o'j) per kaĉ'o el lakt'o, farun'o kaj/aŭ divers'a'j ali'a'j afer'o'j kaj ke oni met'is la ferm'it'a'n sak'o'n (ferm'it'a'n per ŝnur'o aŭ firm'a lig'ad'o) en bol'ant'a'n akv'o'n. Ceter'e ankoraŭ nun'temp'e iu'j puding'o'j est'as prefer'e tiel prepar'at'a'j (vid'u la bibli'o'n de Aŭgust'o Escoffier). En tia manier'o oni ankaŭ plen'ig'is (pur'ig'it'a'j'n, mi esper'as) best'a'j'n intest'o'j'n (post for'pren'o el la best'o, kompren'ebl'e) per io (ekzempl'e miks'aĵ'o de viand'o, spic'o'j kaj sang'o) kaj prepar'is ili'n en la sam'a manier'o. Jen la klar'ig'o, ke la angl'a vort'o pudding indik'as ankaŭ iu'j'n spec'o'j'n de kolbas'o'j, kaj ke la sang'o'kolbas'o en Franci'o ricev'is la nom'o'n boudin. Ceter'e tio est'as la etim'o de la esperant'a nom'o „buden'o”!
Ni komenc'e esplor'u la naci'a'j'n puding'o'j'n, kaj, ĉar la angl'o'j ja est'is sufiĉ'e grand'anim'a'j por trans'don'i si'a'n vort'o'n al la tut'a hom'ar'o, ni unu'e esplor'u la angl'a'j'n, la bo'angl'a'j'n (kiu'j precip'e trov'iĝ'as en Uson'o) kaj la eks'fi'angl'a'j'n (kiu'j precip'e manĝ'iĝ'as en Aŭstrali'o) puding'o'j'n. La aŭtoritat'a dec'a oksford'a vort'ar'o kon'as precip'e du signif'o'j'n: 1. Mol'a aŭ iom rigid'a miks'aĵ'o de best'a'j aŭ legom'a'j ingredienc'o'j, special'e miks'it'a'j aŭ en'ferm'it'a'j en farun'o aŭ ali'a farun'ec'aĵ'o, kuir'it'a per bol'ig'ad'o, vapor'um'ad'o aŭ bak'ad'o; 2. Intest'o'j de pork'o ktp, stuf'it'a'j kun aven'farun'o, sang'o ktp. Ali'a aŭtoritat'a verk'o, la Norm'a Vort'ar'o de Funk kaj Wagnalls (oft'e nom'at'a Collier), hav'as iom ali'a'n opini'o'n. Ankaŭ ĝi du signif'o'j'n cit'as: 1. Dolĉ'ig'it'a kaj gust'ig'it'a desert'o el mol'a manĝ'aĵ'o, kutim'e farun'ec'a; 2. Intest'o plen'ig'it'a de spic'it'a viand'o, sang'o ktp kaj kutim'e bol'ig'it'a aŭ stuf'it'a. La bo'angl'a, uson'a, vort'ar'o prestiĝ'a, la Webster, don'as mal'sam'a'j'n difin'o'j'n en la luks'a el'don'o kaj en la popol'ec'a. Por riĉ'a'j dokt'ul'o'j pudding est'as dolĉ'a desert'o, dik'a kaj mol'a, tip'e konsist'ant'a el farun'o kaj lakt'o kaj foj'foj'e frukt'o'j; por pleb'an'o tem'as pri desert'o de mol'a, spong'ec'a aŭ dens'krem'ec'a konsist'o. Est'as do fakt'e sufiĉ'e da mal'sam'opini'ec'o inter tiu'j divers'a'j difin'o'j. Rapid'a vizit'o al la angl'a Vikipedio instru'is al mi, kaj mi tendenc'as kred'i ĝi'n, kvankam mi neniam manĝ'is sang'o'kolbas'o'n kiel desert'o'n, ke por angl'o pudding est'as sinonim'o de dessert.
Por nederland'lingv'an'o'j la nederlanda lingv'o'bibli'o dekret'as, ke pudding est'u 1. Past'o el farun'o aŭ pec'ig'it'a pan'o, lakt'o, ov'o'j, ren'gras'o ktp bol'ig'it'a aŭ bak'it'a en stan'a muld'il'o, kaj pet'as, ke oni kompar'u kun plumpudding: 2. Miks'aĵ'o de farun'ec'a substanc'o (riz'o, maiz'amel'o, gri'o aŭ simil'aĵ'o) kaj lakt'o aŭ krem'o kun gust'ig'aĵ'o'j, aŭ ankaŭ frukt'suk'o pret'ig'it'a kun aglutin'il'o kaj, post mal'varm'iĝ'o, serv'it'a kiel desert'o. Ĝi al'don'as, ke en 1668 la signif'o est'is: past'o el farun'o, ren'gras'o ktp met'it'a en tuk'o'n kaj bol'ig'it'a.
Ni rest'u, provizor'e, ĉe la ĝerman'id'o'j. La grand'a, dik'a, du'dek-kvar-volum'a Brockhaus mir'ig'is mi'n! El ĉiu'j konsult'it'a'j verk'o'j ĝi est'as la plej modern'a, ĉar ĝi ŝajn'e kon'as nur la puding'o'n el plej modern'a temp'o. Komenc'e ĝi deklar'as, ke la vort'o de'ven'as de la mal'nov'franc'a boudin, kiu (prav'e) signif'as „kolbas'o”, kaj tiam daŭr'ig'as: normal'e per'e de puding'pulvor'o – pret'e miks'it'a produkt'o (plej oft'e el amel'o kaj gust'ig'a'j element'o'j) – far'it'a dolĉ'aĵ'o, kiu'n oni miks'as mal'varm'e aŭ miks'as kaj post'e bol'ig'as. Iom mir'ig'as mi'n, ke Brockhaus ne dir'as, kun kio oni ĝi'n miks'as! Supoz'ebl'e la diet'puding'o miks'iĝ'as kun akv'o, la normal'puding'o kun lakt'o?
Ĉe la franc'o'j la vort'o est'as kon'at'a, sed tamen iom konsider'at'a fremd'vort'o. La bo'franc'o'j (ili loĝ'as en Valoni'o) kontraŭ'e tre bon'e kon'as ĝi'n, kun la signif'o, kiu'n ĝi hav'as en la nederlanda. Laŭ Larousse pudding aŭ pouding est'as desert'o suker'it'a sur'baz'e de farun'o, suker'o kaj buter'o en sam'grand'a'j kvant'o'j, kaj ĝi est'as garn'it'a de frukt'o'j. La angl'a puding'o, aŭ plumpudding, est'as karakteriz'it'a per uz'ad'o de bov'a gras'o. La Petit Robert, kiu ĉe dokt'ul'o'j ĝu'as plej bon'a'n reputaci'o'n, disting'as inter pudding kaj pouding. Pudding est'as tort'o sur'baz'e de farun'o, ov'o'j, bov'o'gras'o kaj sekv'in'ber'o'j oft'e parfum'it'a per alkohol'aĵ'o = plumpudding. Pouding est'as mal'delikat'a tort'o far'it'a de bak'ist'o'j sur'baz'e de mal'freŝ'iĝ'int'a pan'o. Mi al'don'u, ke mi konstat'is, ke ne ĉiu'j franc'o'j eĉ kon'as la vort'o'n pudding, sed jes ja flan. Sed ... mir'ig'e, ni'a estim'at'a Escoffier ne uz'as en si'a libr'o, ankaŭ ne en la franc'a, la kategori'o'n flan, sed abund'e la kategori'o'n pudding (en iu'j recept'o'nom'o'j li uz'as la vort'o'n flan).
La hispan'a sen'diskut'a aŭtoritat'o, la Réal, oficial'a klar'ig'a vort'ar'o de la hispan'a lingv'o, kon'as pudin, aŭ pudín, en du signif'o'j: 1. Dolĉ'aĵ'o, kiu prepar'iĝ'as el biskvit'o'j aŭ pan'o met'it'a'j en lakt'o'n kaj kun suker'o kaj sek'a'j frukt'o'j; 2. Simil'a plad'o, ne dolĉ'a. Kaj util'e ebl'e est'as al'don'i la difin'o'n de flan: Desert'o, kiu prepar'iĝ'as el ov'o'flav'aĵ'o'j, lakt'o kaj suker'o kaj kuir'iĝ'as en bol'ban'o, en iu muld'il'o, ĝeneral'e kovr'it'a de karamel'ig'it'a suker'o.
Kaj kio nun pri ni'a inter'naci'a „puding'o”? La Fundament'o de Esperant'o, en si'a Universal'a Vort'ar'o, ne kon'as puding'o'n. Sed jam en la unu'a oficial'a al'don'o de la Akademi'o ĝi aper'as. Tio tamen ne mult'e help'as ni'n, ĉar la al'don'o'j est'as nur simpl'a'j vort'o'j, sen la kvin kutim'a'j traduk'o'j naci'lingv'a'j de la Fundament'o. Sed, feliĉ'e, „puding'o” aper'as en la vort'ar'o de Kab'e, kun la difin'o: „angl'a dolĉ'a manĝ'aĵ'o, prepar'it'a el farun'o kaj sekv'in'ber'o'j”. Ebl'e la recept'o est'as iom tro simpl'ig'it'a, sed almenaŭ est'as klar'e, pri kio tem'as. Por Verax „puding'o” nur pov'is est'i sinonim'o de „puding'ŝton'o”: „rok'aĵ'o konsist'ant'a el ŝton'et'o'j aglomer'it'a'j en cement'o” (mal'facil'e digest'ebl'a!). Tia petro, malgraŭ facil'anim'a'j vort'ar'ist'o'j, kiu'j bapt'as ĝi'n puding'o, dev'us nom'iĝ'i „konglomer'aĵ'o” (aŭ ebl'e „psamit'o”).
Ni'a Piv, kiu ĉe mi ver'e ne ŝim'iĝ'as en la libr'o'ŝrank'o, dir'as ke „puding'o” est'as „desert'a plad'o, miks'aĵ'o el farun'o, ov'o'j, gras'o, suker'o, bol'ig'it'a en pelv'o, bak'it'a aŭ vapor'kuir'it'a”. Traf'as mi'n, ke ankaŭ en tiu ĉi difin'o mank'as iom da likv'o, laŭ mi. Tamen do, nepr'e est'as klar'e, ke la ĉef'ingredienc'o ne est'as lakt'o! Iom strang'a est'as ankaŭ la puding'uj'o, la pelv'o, kiu en si'a propr'a difin'o tut'e ne eksplic'it'e menci'as si'a'n aparten'o'n al la kuir'ej'a il'ar'o! Por mi puding'o trov'iĝ'as inter flaŭn'o kaj tort'o spong'ec'a, rilat'e firm'ec'o'n de konsist'o, do precip'e la rol'o'n de lakt'o. Puding'o pli liber'e mov'iĝ'as ol spong'a tort'o, eĉ ol baba'o, iom'et'e kiel ventr'o de gaj'a dik'ul'o, kiam li rid'as.
Konklud'e: tem'as pri tut'a famili'o de fals'a'j amik'o'j, pri tut'a fals'a amik'ar'o! Est'us logik'e, ke esperant'ist'o'j, en si'a vort'uz'o, rest'u ĉe la Piv-a difin'o! Prefer'e oni uz'u la vort'o'n „puding'o” do por desert'o, kies ĉef'a ingredienc'o est'as farun'o kaj kiu prepar'iĝ'as en muld'il'o kaj ne iĝ'as firm'a tort'o. La plad'o'j, „fals'a'j puding'o'j”, kies ĉef'a ingredienc'o est'as lakt'o, est'u nom'it'a'j „flaŭn'o'j”. Atent'u! Ne kapt'iĝ'u en la ret'o'n de ali'a fals'a amik'o, nom'e „flan'o”, ĉar ĝi est'as tre vast'a noci'o laŭ Piv: „ĉiu plat'a, mal'dik'a, rond'form'a bak'aĵ'o el past'o”. Kio'n mi kompren'is (kaj nederlande kompren'as) sub „puding'o”, nepr'e en Esperant'o est'as „vanil'a flaŭn'o”. Por la tre nutr'ig'a'j ne'dolĉ'a'j plad'o'j kun ĉef'a ingredienc'o iu viand'aĵ'o oni pov'as uz'i ekzempl'e „(ban'bol'ig'it'a) miks'o'pot'o” ... Avantaĝ'o est'as, ke oni esprim'os si'n pli klar'e, eĉ se ankoraŭ mult'a'j divers'a'j manĝ'aĵ'o'j grup'iĝ'os sub unu sol'a nom'o.
Ĉu nun pro tiu mal'klar'ec'o ni dev'os „sid'i en sak'aĵ'o'j sub cindr'o” kaj pens'i, ke ni'a lingv'o mal'sukces'is pro mank'o de preciz'ec'o? Ne! Tut'e ne! La ebl'ec'o esprim'i si'n mal'preciz'e, mal'klar'e est'as nepr'a karakteriz'o de ĉiu naci'a lingv'o kaj dev'as nepr'e ekzist'i ankaŭ en Esperant'o! Pens'u jam pri la vort'o'j „afer'o”, „aĵ'o”, „io”. Ili est'as la plej ekstrem'a'j vort'ig'o'j de mal'preciz'ec'o, sed tamen absolut'e ne mal'hav'ebl'a'j en iu ajn lingv'o. La vort'o „puding'o” do est'as, eĉ laŭ si'a Piv-a difin'o, kolektiv'a vort'o (kolektiv'o'vort'o), kiu indik'as mult'a'j'n divers'a'j'n afer'o'j'n, kiu'j'n oni pov'as preciz'ig'i per pli mal'vast'senc'a'j vort'o'j aŭ per al'don'a'j adjektiv'o'j. Ilustr'e sekv'u la traduk'o'j, kiu'j'n mi propon'us por la 70 puding'o'j de Escoffier. En la libr'o ĉiu el ili nom'iĝ'as „puding'o”, sed mi ŝanĝ'is la nom'o'j'n de tiu'j, kiu'j ne respond'as al la esperant'a signif'o de „puding'o”. Se vi dezir'as la recept'o'j'n, konsult'u la libr'o'n (La kuir'libr'o de la klasik'a kuir'ad'o) en vi'a lingv'o, ĉar sen'dub'e ĝi est'as traduk'it'a en ĉiu'j'n serioz'a'j'n lingv'o'j'n (krom unu).
Amel'a riz'puding'o, Amerik'a puding'o, Arenberga puding'o, Bohem'a puding'o, Bov'a puding'o angl'a, Bov'aĵ'a puding'o, Bov'aĵ-bov'ren'a puding'o, Bov'aĵ-ostr'a puding'o, Brazila puding'o, Buduar'biskvit'puding'o, Ĉokolad'a riz'puding'o, Diplomat'puding'o, Elfreĝina puding'o, Fromaĝ'a pan'puding'o, Frukt'a diplomat'puding'o, Frukt'o'puding'o angl'a, Glaci'aĵ'puding'o, Gri'o'puding'o, Gri'o'puding'o angl'a, Gri'o'puding'o krem'a, Jorkŝirpudingo, Kabinet'puding'o, Kastri'a puding'o, Kler'mont'a puding'o, Kolbasetpudingo angl'a: Angl'a kolbas'et'miks'pot'o bol'ban'a, Krem'a riz'puding'o: Krem'a riz'kaĉ'o, Krempudingo: Krem'a flaŭn'o, Kustardpudingo, Malakova puding'o, Mal'varm'a puding'o, Mar'i-Roz'a puding'o, Medol'puding'o, Migdal'a angl'a puding'o, Migdal'a puding'o, Miramarpudingo, Muslin'puding'o, Neselroda puding'o, Nudel'puding'o freŝ'a, Pan'puding'o, Pan'puding'o angl'a, Pan'puding'o franc'a, Pan'puding'o skot'a, Piz'o'puding'o, Pompudingo, Prun'puding'o angl'a, Rizia puding'o, Riz'puding'o, Riz'puding'o angl'a, Rolia puding'o, Sagupudingo angl'a, Sagupudingo, Saksa puding'o, Saksona ŝaŭm'puding'o, Sejmurpudingo, Sufle'o hind'a, Sufle'o kaŝtan'a, Sufle'o kun citron'o, Sufle'o laŭ Deniz'o, Sufle'o likvor'a, Sufle'o reĝ'a, Sufle'o reĝ'in'a, Sufle'o regn'estr'a, Sufle'o sen'zorg'a, Sufle'o vezuvi'a, Ŝaf'puding'o, Tapiok'o'puding'o angl'a, Tapiok'o'puding'o, Varm'a gri'a puding'o, Vermiĉelpudingo.
De la 14a jar'cent'o kaj dum la sekv'a'j tri jar'cent'o'j, furioz'is tra la okcident'a krist'an'ar'o la tiel nom'at'a persekut'ad'o de sorĉ'ist'in'o'j, kultur'a kaj soci'a fenomen'o kompleks'a kaj karakteriz'it'a de per'fort'a sub'prem'a aktiv'ad'o en mult'a'j land'o'j. Pri la ĉas'ad'o de sorĉ'ist'in'o'j aŭ pri sorĉ'ist'in'o'j ĝeneral'e oni dir'is ĉio'n kaj la mal'o'n. Kelk'a'j sub'ten'is, ke ili est'is on'o de esoter'a religi'o, sed oni ankaŭ asert'is, ke tem'as pri el'pens'aĵ'o, nom'e projekci'o de maskl'a'j fantazi'o'j; aŭ esprim'o de „alternativ'a'j” kultur'o'j. Teori'o'j marks'ism'a'j kaj liberal'a'j, interpret'o'j antrop'ologi'a'j kaj soci'ologi'a'j altern'ad'is, akumul'ant'e literatur'o'n impres'a'n pro kvant'o kaj vari'ec'o. En la last'a'j jar'o'j aper'is verk'o'j, en kiu'j oni prov'is enciklopedi'e sistem'ig'i la mal'kovr'o'j'n kaj la si'n'sekv'a'n histori'o'grafi'a'n debat'o'n; sed la rezult'o'j ne ĉiam akord'is kun la atend'o'j. Ceter'e pri la fenomen'o „sorĉ'ist'in'o'j” oni publik'ig'as tre mult'e, sed tro oft'e rest'as ignor'at'a'j la plej freŝ'dat'a'j akir'aĵ'o'j de profesi'a'j esplor'ant'o'j kaj inter'konsent'it'a'j punkt'o'j de histori'ist'o'j.
Bon'a okaz'o por kontempl'i unu'rigard'e la stat'o'n de la stud'o'j pri tiu tem'o est'as nun la Encyclopedia of Witchcraft. The Western Tradition, pri'zorg'it'a de Richard M. Golden, (ABC-Clio, 2007, 4 volum'o'j). Oni ne alarm'iĝ'u, ne tem'as pri enciklopedi'a kolekt'o de poci'o'j kaj recept'o'j, sed pri admir'ind'a ekzempl'o de serioz'a vast'ig'o de esplor'ad'o kun inter'disciplin'a karakter'o, kiu ricev'as kontribu'o'j'n de 172 special'ist'o'j el 27 divers'a'j land'o'j. Konsider'ant'e la aŭtoritat'o'n de la grup'o ŝarĝ'it'a kompil'i la unu'op'a'j'n „voĉ'o'j'n” (iu'j nom'o'j: Henry Karm'e'n, Bri'a'n P. Levack, Gustav Henningsen, Andre'a Del Col, Oscar Di Simplicio, Gabriella Zarri, Mart'in'a Montesano), la verk'o propon'as rimark'ind'a'n kontribu'o'n al klar'ig'ad'o pri la fenomen'o kaj pri ties dimensi'o'j.
En la kolos'a esplor'o est'as observ'at'e, ke se antaŭ'juĝ'o'j (nigr'a'j legend'o'j) persist'e daŭr'as ĉi-tem'e, tio de'pend'as „part'e el la fakt'o, ke la grand'a publik'o ne hav'as sen'per'a'n al'ir'o'n al la stud'o'j de la special'ist'o'j, kaj part'e el tio, ke cert'a'j (mis)inform'o'j util'as al nun'temp'a'j ideologi'o'j”. Inter la mis'kompren'o'j daŭr'e plu'don'at'a'j bril'as, ekzempl'e, la rol'o de la Inkvizici'o, kiu por la plej'part'o de la publik'o en'karn'ig'as la instituci'o'n plej respond'ec'a'n pri la sorĉ'ist'in-persekut'o. Neni'u rajt'as ne'i la grav'a'n influ'o'n de la fam'eg'a Malleus Maleficarum, la man'libr'o por la inkvizici'ist'o'j verk'it'a de la dominik'an'o'j Kramer kaj Spenger, nek kaŝ'i la rol'o'n de la inkvizici'o en ali'a'j sub'prem'a'j aktiv'ad'o'j. Sed ĉi-teren'e ŝajn'as ke la nigr'a'j legend'o'j dev'as est'i re'skrib'it'a'j. Fakt'e oni leg'as en Witchcraft: „La inkvizici'o portugal'a, hispan'a, roman'a ne nur baldaŭ hezit'is si'n makul'i per tiu sub'prem'o kontraŭ sorĉ'ist'in'o'j”, ver'a'j aŭ supoz'it'a'j, sed konkret'e mal'help'is „la sen'katen'iĝ'o'n de la persekut'o'j de sorĉ'ist'in'o'j dum la 16a kaj 17a jar'cent'o'j en la sud'o de Eŭrop'o”, kaj tio, laŭ la enciklopedi'an'o'j, de'pend'is de la garanti'em'o praktik'at'a de la inkvizici'a jur'sistem'o. Kie la Inkvizici'o hav'is pli da publik'a influ'o, kiel en sud'a Eŭrop'o, tie pli rapid'e mal'kresk'is, kvant'e kaj pun'e, la nombr'o de la viktim'o'j.
Plu'e ni leg'as, ke ĵus'a'j stud'o'j mal'fort'ig'as, kvankam ne tra'tranĉ'as, la rekt'a'n lig'o'n inter la persekut'o de sorĉ'ist'in'o'j kaj la in'a seks'o. Ver'as, ke la plej'part'o de la viktim'o'j est'is vir'in'o'j, sed ver'as ankaŭ, ke la „ĉas'ant'o'j” interes'iĝ'is pri person'o'j kulp'ig'it'a'j pri herez'o kaj ne pri vir'in'o'j „kiel vir'in'o'j”, kaj fakt'e ne mal'mult'a'j viktim'o'j de la period'a'j persekut'a'j ond'o'j est'is vir'o'j. Soci'ologi'a interpret'o, iam en apoge'o, kaj sub'ten'at'a precip'e inter la esplor'ant'o'j femin'ism'a'j, dis'vast'ig'is la tez'o'n, ke la sorĉ'ist'in'o'j est'us la depon'ej'a'j gard'ant'o'j de la tradici'a medicin'o en opon'o al la du nov'a'j soci'a'j kategori'o'j, kiu'j si'n profesi'e ek'prezent'is: la medicin'ist'ar'o kaj la klerik'ar'o; la kulp'ig'o pri sorĉ'ad'o est'us re'ag'a sekv'o de tiu kultur'a ŝanĝ'iĝ'o. Sed, por konfirm'i tiu'n ĉi hipotez'o'n, iam eg'e popular'ig'it'a'n, „neni'a pruv'o” pov'is traf'i ĉi tiu'j'n enciklopedi'o-verk'ant'o'j'n.
Last'e, sed plej grav'e, ni ating'as la plej delikat'a'n tem'o'n, la nombr'o'n de viktim'o'j. La kvant'o hodiaŭ propon'at'a de la enciklopedi'a'j histori'ist'o'j, malgraŭ oscil'ad'o'j, est'as eg'e mal'sam'a je la „ses ĝis naŭ milion'o'j da sorĉ'ist'in'o'j buĉ'it'a'j” paŭs'e ripet'at'a'j de „improviz'it'a'j histori'ist'o'j de la persekut'o de sorĉ'ist'in'o'j”, kaj eĉ el intelekt'ul'o'j kiel Emil'e Zola, kaj ankaŭ tre mal'sam'a je la cent'mil'o da viktim'o'j laŭ la kalkul'o'j de Voltaire.
La inter'naci'a team'o de spert'ul'o'j kun'ig'it'a'j por la verk'o de R. Golden, skrupul'e kombin'ant'e la daten'o'j'n ĝis nun je dispon'o kaj ili'n kompar'ant'e kun la rest'aĵ'o de proces'a'j dokument'o'j en sud'a Eŭrop'o, inklin'as al la nombr'o de 30 ĝis 40 000 en ĉirkaŭ 350 jar'o'j. Kvant'o tim'ig'a, cert'e, kiu sign'as la grav'ec'o'n kaj la mis'ec'o'n de la fenomen'o, kaj spron'as al pli'a engaĝ'iĝ'o por plu'e esplor'i kaj ĉiam pli ĝust'e interpret'i. La sam'a si'n'dev'ig'a engaĝ'iĝ'o, kiu postul'as ĝust'ec'o'n kaj klar'ec'o'n en la dis'vast'ig'ad'o de la rezult'o'j de la histori'a esplor'o kaj ties interpret'o – kun la cel'o ne kaŝ'i la mal'sam'a'j'n konstrastantajn opini'o'j'n, kiu'j dialog'as ankaŭ inter la „voĉ'o'j” de tiu ĉi grand'a „enciklopedi'o”, kiu'n en divers'a'j land'o'j ie-tie oni recenz'is ne sen surpriz'o. La verk'o util'os cert'e por divers'a'j cel'o'j, ankaŭ por ke la hont'eg'a fenomen'o okaz'int'a inter evolu'int'a'j modern'a'j ŝtat'o'j kaj krist'an'a'j eklezi'o'j ne produkt'u ali'a'n simil'a'n fenomen'o'n: la em'o'n kulp'ig'i pri tio nur la „ideologi'a'j'n mal'amik'o'j'n”.
Jam en MONATO de juni'o 2005 mi hav'is okaz'o'n recenz'i du poem'ar'o'j'n de Jorge Camacho Cordón, Celakant'o'j kaj Saturn'o. Tie mi laŭd'is la vers'teknik'o'n kaj montr'is pli modest'a'n entuziasm'o'n koncern'e la en'hav'o'n. La ese'o'j, kiu'j ornam'is tiu'j'n du verk'o'j'n (de Nerv'i kaj Neves respektiv'e), ŝajn'is al mi tro alt'e'taks'a'j: evident'e, poet'o tiel person'a kiel Camacho vibr'ig'as divers'frekvenc'e la anim'o'j'n (kaj la juĝ'o'j'n) de la leg'ant'o'j.
Laŭ la kutim'o de la el'don'ej'o, ankaŭ en la nun'a libr'et'o ese'et'o aper'as post'parol'e. Prav'e, ĉar ĝi ja ne prezent'as la poem'ar'o'n aŭ la aŭtor'o'n al leg'ont'o, sed parol'as pri ili al jam leg'int'o, kiu do pov'as aŭskult'i kaj konsent'i aŭ mal-, sci'ant'e pri kio tem'as. Baldur Ragnarsson histori'e, estetik'e kaj eĉ anekdot'e esplor'as pri la japan'a'j poem'form'o'j, la hajk'o kaj la tanka'o, kiu'j iel kapt'is Camachon dum li'a vojaĝ'o en Japani'o kaj Tajvano kaj far'iĝ'is ŝat'at'a form'o en ĉi tiu poem'ar'o. Kaj li esplor'as, kiel Camacho tiu'j'n vers'form'o'j'n mastr'um'as. La libr'et'o en'ten'as sep'dek'o'n da poem'o'j, verk'it'a'j (krom unu forges'it'a en la antaŭ'a'j kolekt'o'j) inter 2005 kaj 2006 plej'part'e dum la rest'ad'o en tiu'j land'o'j; grand'a pli'mult'o de la poem'o'j hav'as kvazaŭ pied'not'a'n traduk'o'n en la hispan'a, kelk'a'j'n pli long'a'j'n plen'a versi'o hispan'lingv'a simpl'e sekv'as aŭ, sporad'e, antaŭ'as, tiel ke ne nepr'as disting'o pri tio, kiu est'as original'o kaj kiu traduk'o. Ne ĉio est'as ĝis nun ne'publik'ig'it'a: Font'o est'is jam estrad'o, sur kiu Camacho prezent'iĝ'is plur'foj'e per kelk'a'j el la nun kun'ig'it'a'j poezi'aĵ'o'j.
Mal'ebl'us akompan'i la poet'o'n sen li'a'j post'met'it'a'j not'o'j, al kiu'j la leg'ant'o tuj ir'u ĉe okaz'a ne'kompren'o pri vort'o rar'a aŭ nom'o ne'kon'at'a. La not'o'j, krom don'i interes'a'j'n instru'o'j'n pri orient'azi'aĵ'o'j ne'kutim'a'j por eŭrop'an'o'j, rakont'as ankaŭ pri tio, kiel la poezi'aĵ'o nask'iĝ'is aŭ evolu'is: jen est'as menci'it'a'j poet'o'frat'o'j, kiu'j sugest'is pli taŭg'a'n vers'o'n, jen est'as ekzegez'o de vort'o'form'o ŝanĝ'it'a en divers'a'j vort'ar'a'j el'don'o'j, jen est'as dank'o al ali'a kler'ul'o, kiu help'is per si'a sci'o. Camacho honest'e re'don'as ĉiam al Cezar'o la propr'aĵ'o'n de Cezar'o. Sed ĉi preskaŭ pedant'a klar'ig'o supoz'ig'as, ke ne la rezult'int'a poem'o ĉef'e interes'as la aŭtor'o'n, sed ja ĝi'a kned'iĝ'o kaj el'kresk'o. Tio vid'iĝ'as ankaŭ en la skrupul'a not'ad'o de la verk'o'dat'o'j kaj verk'o'lok'o'j: du plen'a'j paĝ'o'j est'as dediĉ'it'a'j al list'ig'o de tiu'j detal'o'j. Dek sep lok'o'j! Unu el la vers'aĵ'o'j, don'ant'a la titol'o'n al la poem'ar'o, la aŭtor'o verk'is, evident'e, dum trans'kontinent'a flug'o, ĉar li hezit'as lok'i ĝi'n ĉu en Tajvano, en Mulhaŭz'o aŭ en Madrido ...
Camacho ĉiz'as mal'mult'vort'e; li ir'as si'a'n voj'o'n, pesimism'e. Kvar'dek'jar'ul'o, la rev'o'j de la jun'aĝ'o est'as jam for:
Not'u bon'e, jun'ul'o'j: vi ne est'as la futur'o.
Elast'o'n, energi'o'n kaj miraĝ'o'j'n jun-aĝ'a'j'n
mi kon'as, spert'is aŭ, almenaŭ, memor'as,
sed la sol'a futur'o nom'iĝ'as mal'jun'.
Ne tromp'u vi'n, jun'ul'o'j: la pase'o vi est'as.
Vi'a futur'o? Jen mi!
Kaj tut'e pesimism'e li rigard'as al la grand'a'j konflikt'o'j de ni'a epok'o: ek'de la hiroŝim'a katastrof'o ĝis Irako, Libano, Palestino (al ĉi last'a turment'at'a land'o li hav'is tra ali'a'j verk'o'j special'e am'em'a'n atent'o'n). Prav'e Ragnarsson indik'as la (long'a'n) poem'o'n „Dat're'ven'e”, verk'it'a'n en Hiroŝim'o, kiel la centr'o'n de la poezi'a spert'o de Camacho en ĉi tiu jar'du'o: la hom'a ras'o evolu'is „de ŝton'hak'il'o al atom'nukle’” tra la divers'a'j scienc'a'j el'trov'o'j, ĉiu'j direkt'it'a'j al mort'ig'o. Se lic'as kompar'o inter poezi'aĵ'o kaj plen'a epope'o, kelk'a'j vers'o'j re'eĥ'as la etos'o'n de La infan'a ras'o. Camacho laŭt'e protest'as kontraŭ la milit'a'j kaj diktator'a'j fi'aĵ'o'j: ĉu steril'a kaj ne'aŭskult'at'a protest'o, kiel oft'e denunc'o'j de poet'o'j, aŭ mal'e li'a engaĝ'it'a indign'o hav'as soci'a'n rol'o'n kaj efik'o'n konkret'a'n? La leg'ant'o juĝ'os. Sam'e pesimism'a est'as la koncept'o pri viv'dis'volv'iĝ'o kaj viv'konklud'o (ĉi-lok'e aŭd'iĝ'as re'eĥ'o el Kalocsay):
La tut'a'n viv'o'n
labor'i ŝpar'e, ŝvit'e,
preter ripoz'o,
ĝis inkognit'e kor'a
atak’, aŭ metastaz'o.
Ali'lok'e kaj ali'moment'e, retrospektiv'e pens'ant'e pri fal'ig'it'a dom'o de la infan'aĝ'o, tra cit'aĵ'o el Espinosa, Camacho sugest'as al ni pens'ig'a'n bild'o'n:
histori'o real'e komenc'iĝ'as
de si'a fin'o.
Ali'vort'e, nur la du'a rond'a kramp'o
permes'as disting'i la subtil'a'n kurb'ec'o'n de l’ unu'a.
La moment'a'j bild'o'j est'as la atut'o de la poet'o en ĉi tiu kolekt'o. Moment'o'j kaj pens'o'j, kiu'j'n cert'e mult'a'j jam spert'is, sed ne pri'vers'is. Tamen ne dec'us postul'i de ĉiu mikro'poezi'aĵ'o i'o'n sensaci'a'n; imag'o'j, split'o'j, apenaŭ'a'j flagr'o'j, abrupt'a'j ek'bril'o'j tuj esting'iĝ'ant'a'j; grand'a'j princip'o'j, en'ferm'it'a'j en mal'mult'silab'a'j'n strof'o'j'n. Mult'o pens'ig'as, sed, se parol'i tut'e liber'e kaj sincer'e, kelk'io forges'iĝ'as jam ĉe paĝ'o'turn'o. Camacho publik'ig'as ĉio'n de si; ali'a'j verk'ist'o'j est'as pli kritik'a'j al si mem kaj el'don'as libr'o'form'e kvazaŭ antologi'o'n de si'a'j skrib'it'a'j lini'o'j. Tamen, ne mal'bon'e: la poet'o el'met'as si'n komplet'e kaj sen re'ten'iĝ'em'o al la juĝ'o de la leg'ant'o'j; tuŝ'as si'a'j'n person'a'j'n kord'o'j'n kaj el'met'as si'a'j'n son'o'j'n. Ĉu ili trov'os resonanc'o'n en ali'ul'o'j, tio li'n ne tuŝ'as, kaj ĝust'e tiel Camacho interpret'as la esenc'o'n de si'a poet'ec'o.
Mal'abund'as fabel'kolekt'o'j en Esperant'o. Por jun'a'j infan'o'j la rezult'o est'as, ke tre grand'a part'o de la mond'a folklor'o dev'as est'i per'at'a en la etn'a'j lingv'o'j.
Tra la tut'a Eŭrop'o, kaj el tie tra la Amerik'o'j, Oceani'o kaj azi'a'j land'o'j, dis'vast'iĝ'is, en ne'kalkul'ebl'a nombr'o da variant'o'j, kelk'a'j fabel'o'j, kiu'j per tio far'iĝ'is part'o de la folklor'stok'o de miliard'o'j da infan'o'j. Kurioz'e, laŭ unu'a vid'o, est'as, ke neni'u definitiv'a tekst'o de la fabel'o'j ekzist'as. Kial? Ĉar long'e, antaŭ ol est'i skrib'it'a'j, ili cirkul'ad'is parol'e kaj tiel akir'is mult'a'j'n form'o'j'n.
Infan'o'j ĝu'as aŭd'i (kaj post'e leg'i) mult'eg'foj'e la sam'a'j'n rakont'o'j'n. Kiu patr(in)o sukces'is eskap'i la ĉiu'vesper'a'n postul'o'n „Rakont'u/leg'u al mi pri ...”?
En ĉi tiu tre modest'aspekt'a libr'o ni trov'as variant'o'j'n de kvin tradici'a'j fabel'o'j, plus du modern'a'j'n verk'o'j'n fabel'karakter'a'j'n:
1. La Montfort-a anas'in'o. Bel'a jun'ul'in'o est'as kapt'it'a de graf'o kaj dorlot'at'a, kvankam mal'liber'a, en luks'a ĉambr'o. Ŝi vot'as pilgrim'i ĉiu'jar'e al preĝ'ej'o de cert'a sankt'ul'o, se li ebl'ig'os al ŝi eskap'o'n. Ŝi liber'iĝ'as. Post si'a mort'o, en form'o de anas'in'o kun id'o'j, ŝi plu plen'um'as tiu'n vot'o'n.
2. La blu'a vir'bov'o. Variant'o de la fabel'o pri Cindr'ul'in'o. Serv'ist'ig'it'in'o, per help'o de la spirit'o de mort'a blu'a vir'bov'o, tri'foj'e, elegant'e vest'it'e, ĉe'est'as mes'o'n, kiu'n ĉe'est'as ankaŭ princ'o. La last'a'n foj'o'n ŝi perd'as lign'a'n ŝu'o'n, kaj la princ'o ĝi'n trov'as. Trov'int'e, ke nur ŝi'a pied'o pov'as facil'e en'ir'i ĝi'n, la princ'o ŝi'n edz'in'ig'as.
3. La reĝ'et'o Johano. La plej jun'a el tri fil'o'j de reĝ'o kompat'as mal'riĉ'a'n mort'int'o'n kaj por'pag'as li'a'n en'tomb'ig'o'n. La vulp'o'form'a spirit'o de la mort'int'o help'as la jun'ul'o'n akir'i turd'o'n, kiu re'jun'ig'as, kaj bel'ul'in'o'n kun or'a har'ar'o. Gajn'int'e ili'n, la jun'ul'o hered'as la reĝ'a'n kron'o'n.
4. La sorĉ'ist'o Merl'in'o kaj la kavalir'o'j de la Rond'a Tabl'o. Variant'o de la fam'a legend'o pri Reĝ'o Artur'o kaj la sorĉ'ist'o Merl'in'o.
5. La fab'o'plant'o. Magi'a fab'o'plant'o ebl'ig'as al mal'riĉ'a vir'o grimp'i ĝis la ĉiel'o. Tie li pet'as kaj ricev'as, de Sankt'a Petro, azen'o'n, kiu fek'as mon'er'o'j'n. Sed gast'ej'estr'o ŝtel'as la azen'o'n. Du'a'foj'e la mal'riĉ'ul'o pet'as Sankt'a'n Petron kaj ricev'as buŝ'tuk'o'n, kiu proviz'as manĝ'aĵ'o'j'n. De'nov'e la gast'ej'estr'o ŝtel'as. Tri'a'foj'e la mal'riĉ'ul'o pet'as Sankt'a'n Petron kaj ricev'as baston'o'n, kiu bat'eg'as, kiam ordon'it'e. Ĝi bat'eg'as la gast'ej'estr'o'n, kiu dev'as re'don'i la ŝtel'aĵ'o'j'n.
6. Arzoustaff. Tre ĉarm'a modern'a rakont'o, verk'it'a de André Ronceray en 1993. Soif'ant'a knab'in'o renkont'as ran'o'n en font'o. Post diskut'ad'o la ran'o pet'as al Thalamis, la reĝ'in'o de la orkide'o'j, ke ŝi re'feliĉ'ig'u la land'o'n. Thalamis send'as mesaĝ'o'n, kiu ating'as ĉiu'j'n akv'o'j'n, plant'o'j'n kaj best'o'j'n de la reĝ'land'o Galezio. Ŝi ordon'as, ke ili muzik'ad'u por fest'o en cert'a vilaĝ'o. Flug'kapabl'a pork'o port'as ili'a'j'n reprezent'ant'o'j'n al la fest'o. Nun ĉiu'jar'e ili muzik'as en la fest'o kaj ĝoj'ig'as la land'o'n.
7. La ver'a histori'o de la lup'o en la „Lup'a Ĉambr'o”. Modern'a rakont'o, verk'it'a de Josette Ducloyer en 2005. Tre mal'long'a rakont'o pri la last'a viv'ant'a lup'o.
Plur'a'j kompost'erar'o'j ĝen'as leg'ad'o'n de la libr'o, sed ne sufiĉ'e, por sen'kuraĝ'ig'i la leg'ant'o'n. La stil'o de la rakont'o'j est'as plaĉ'a, la en'hav'o est'as klar'a. En'tut'e, bon'a kolekt'o hav'ind'a por tiu, kiu am'as fabel'o'j'n kaj/aŭ dev'as kontent'ig'i si'a'j'n infan'o'j'n per fabel'o'j.
Kvankam esperant'ist'o'j fru'e trov'iĝ'is en Afrik'o, jam en la 1890aj jar'o'j kaj la komenc'o de la du'dek'a jar'cent'o, preskaŭ sen'escept'e ili est'is eŭrop'an'o'j, deĵor'ant'a'j serv'e al la koloni'em'a'j ŝtat'o'j eŭrop'a'j. Ili ne'long'e rest'is, kutim'e nur kelk'a'j'n jar'o'j'n, tiel ke la nombr'o de esperant'ist'o'j ne pli'iĝ'is, kaj preskaŭ neniu'j indiĝen'o'j ek'kon'is Esperant'o'n.
La politik'a map'o de Afrik'o ŝanĝ'iĝ'is plur'foj'e dum la sekv'ant'a'j cent jar'o'j, kaj soci'a stabil'ec'o mal'oft'e, kaj kelk'foj'e nur efemer'e, okaz'is en la plej'part'o de la kontinent'o. Grand'a part'o de tiu sen'stabil'ec'o ŝuld'iĝ'as al la ag'ad'o de la koloni'ant'o'j/koloni'int'o'j, kiu'j ne ĉiam opini'is la fart'o'n de la afrik'a'j land'o'j ĉef'cel'end'a.
Apud grand'a nombr'o da etn'a'j lingv'o'j est'is uz'at'a'j plur'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j: ĉef'e la franc'a, angl'a kaj german'a. Prov'o'j inter'komunik'ig'i la land'o'j'n est'is mal'mult'a'j kaj apenaŭ tuŝ'is la indiĝen'a'j'n kultur'o'j'n.
Ŝajn'as, ke la mal'mult'a'j eŭrop'a'j esperant'ist'o'j en la afrik'a'j land'o'j ne pen'is, aŭ almenaŭ ne sukces'is, interes'i indiĝen'o'j'n pri Esperant'o. Ili plur'foj'e prov'is fond'i societ'o'j'n esperant'a'j'n kaj el'don'i gazet'o'j'n, sed preskaŭ ĉiam ne daŭr'a'j'n.
Kiel Esperant'o pov'us util'i en Afrik'o? Laŭ'teori'e, simil'e kiel en Eŭrop'o. Sed eŭrop'an'o'j, eŭrop'ec'e pens'ant'e, ĝis nun apenaŭ sukces'is aplik'ig'i tiu'j'n util'o'j'n en Afrik'o, inter la indiĝen'o'j. Se indiĝen'a esperant'a mov'ad'o est'us komenc'iĝ'int'a en Afrik'o, ebl'e tiu'j afrik'an'o'j mem trov'us propr'a'j'n util'o'j'n por Esperant'o.
La libr'o recenz'at'a baz'iĝ'as sur la du'a part'o de disertaci'o, fin'prepar'it'a en 1999. Ĝi prezent'as inform'o'j'n, laŭ afrik'a'j land'o'j, kronologi'e aranĝ'it'a'j'n, pri la esperant'a mov'ad'o en ĉiu afrik'a land'o, por kiu pri'esperant'a'j detal'o'j trov'ebl'as. Ĝi ne est'as, do, facil'a leg'aĵ'o. Efektiv'e, ĝi est'as tre kler'a inform'il'o pri nom'o'j, dat'o'j kaj ĉef'a'j event'o'j. Grand'a nombr'o da fot'o'j montr'as al ni mult'a'j'n el la koncern'at'o'j. Tamen ĝi ne est'as nur amas'o da dat'o'j kaj nom'o'j. Ankaŭ kritik'o'j pri la afrik'cel'a ag'ad'o de eŭrop'a'j esperant'ist'o'j help'as kompren'i la event'o'j'n, sam'e kiel ankaŭ la fiask'o'j'n. Mi resum'is la esenc'o'n de tiu'j kritik'o'j en la kvin komenc'a'j aline'o'j de ĉi tiu recenz'o.
La sent'o ricev'it'a de la leg'int'o, kiam tiu ferm'as la libr'o'n, est'as pesimism'a. Mi ne kred'as, ke la verk'int'o cel'is tio'n, nur ke tiel efik'as la ekzamen'o de la ĝis-1999a afrik'a por'esperant'a streb'ad'o.
Por histori'ist'o'j, kaj por person'o'j, dezir'ant'a'j sci'i pri la mult'a'j, si'a'temp'e tre reklam'at'a'j, prov'o'j dis'vast'ig'i Esperant'o'n en Afrik'o, la libr'o est'as valor'a. Mank'as indeks'o, tiel ke difin'it'a'j'n nom'o'j'n kaj event'o'j'n oni mal'facil'e trov'as, sen zorg'e tra'kribr'i la en'hav'o'n de la verk'o.
Mult'a'j esperant'ist'o'j ek'interes'iĝ'as, kiam ili vid'as sur la kovr'il'paĝ'o de iu libr'o aŭ broŝur'o la vort'o'n „lingv'o”. La vort'o „Inter'ret'o” apud ĝi eĉ pli al'log'as al la libr'o, ĉar promes'as i'o'n modern'a'n, progres'a'n, uz'ebl'a'n. Tiu'j, por kiu'j navig'ad'o en Inter'ret'o, uz'ad'o de ret'poŝt'o, ret'a babil'ad'o est'as kutim'a'j afer'o'j, nepr'e trov'as en la broŝur'o Lingv'o kaj Inter'ret'o kaj ali'a'j stud'o'j util'a'j'n inform'o'j'n.
Tiu broŝur'o est'as kolekt'o de kontribu'aĵ'o'j, prezent'it'a'j dum la vic'a konferenc'o Aplik'o'j de Esperant'o en scienc'o kaj teknik'o, okaz'int'a en novembr'o 2006 en la ĉeĥ'a urb'o Dobřichovice. Lingv'o kaj Inter'ret'o est'is ĝi'a ĉef'a tem'o. La du'a sekci'o (kaj part'o de la broŝur'o) nom'iĝ'as „Stud'o'j pri la lingv'o”, kaj ankaŭ ĝi'a'j preleg'o'j, plej'part'e tuŝ'ant'a'j termin'ologi'a'j'n problem'o'j'n, ne desapont'os lingv'o'am'ant'o'j'n. Kaj kio pri „ali'a'j stud'o'j”? Ili est'as la en'hav'o de la tri'a sekci'o Natur'scienc'a'j stud'o'j, iom surpriz'a. Ĝi'a'j artikol'o'j rilat'as al la protekt'ad'o de viv'medi'o kaj labor'medi'o. Iu'n, ver'ŝajn'e, trankvil'ig'os, ke la tri'a part'o konsist'ig'as nur unu kvin'on'o'n de la libr'o. Ali'flank'e, ver'dir'e, ankaŭ tiu'j ne'pri'lingv'a'j kaj ne'pri'inter'ret'a'j kontribu'aĵ'o'j est'as interes'a'j.
Kiel kutim'e, kiam tem'as pri kolekt'o, la diskut-objekt'o'j est'as tre divers'a'j. El la unu'a kontribu'aĵ'o la leg'ant'o pov'as ek'sci'i, kiel funkci'as Unikod'o. Marek Blahuš en tre kompren'ebl'a manier'o klar'ig'as, kio est'as sign'o'kod'o'j, Aski'o, kod'paĝ'o'j, la Universal'a sign'ar'o kaj Universal'a trans'form'a aranĝ'o, kaj don'as praktik'a'j'n konsil'o'j'n, kiel uz'i Unikod'o'n.
Facil'e leg'ebl'a kaj interes'a est'as la artikol'o de Viliam Búr pri la traduk'ad'o de komput'il'a'j program'o'j. La aŭtor'o, mem okup'iĝ'ant'a pri tia traduk'ad'o, pri'skrib'as mal'facil'aĵ'o'j'n, kiu'j'n dev'as atent'i la traduk'ist'o: ekzempl'e, la format'o'n de dat'o'j kaj nombr'o'j, laŭ'alfabet'a'n ord'ig'o'n, fraz'o'j'n kun numeral'o'j.
Tre interes'a'n tem'o'n por si'a preleg'o elekt'is Aida Čižikaitė. Ŝi analiz'as nom'o'j'n, sub kiu'j hom'o'j part'o'pren'as en ret'babil'ej'o'j. Tie oni pov'as nom'iĝ'i per si'a ver'a nom'o, sed ankaŭ el'pens'i nov'a'n. Al kiu'j kriteri'o'j dev'as respond'i la nom'o, kiel oni pov'as klasifik'i nom'o'j'n, uz'at'a'j'n en ret'babil'ej'o'j, kiel elekt'it'a nom'o karakteriz'as si'a'n posed'ant'o'n – jen est'as la demand'o'j, diskut'at'a'j en tiu ĉi artikol'o.
Ĉiu lingv'o'am'ant'o cert'e sci'as, kie en Inter'ret'o trov'iĝ'as liber'e uz'ebl'a'j vort'ar'o'j. Ĉiu esperant'ist'o hav'as inter si'a'j leg'o'sign'o'j kelk'a'j'n, kiu'j indik'as mult'lingv'a'j'n ret'vort'ar'o'j'n, inkluziv'ant'a'j'n Esperant'o'n. Est'as tre util'e kon'at'iĝ'i kun la kontribu'aĵ'o de Pavla Dvořáková, kie est'as pri'skrib'it'a'j kelk'a'j tia'j ret'vort'ar'o'j (La Vort'ar'o, Ret'a Vort'ar'o, Ergane, Majstr'o, Traperko, Log'os) kaj est'as prezent'it'a'j ili'a'j specif'a'j trajt'o'j kaj ebl'o'j.
La sekv'a artikol'o koncern'as la organiz'aĵ'o'n E@I, ĝi'a'j'n cel'o'j'n, histori'o'n kaj ag'ad'o'n, kaj la last'a kontribu'aĵ'o en la unu'a part'o est'as tre simpl'a en'konduk'o en la inter'ret'a'n reklam'ad'o'n.
En la du'a part'o pli'mult'o de la artikol'o'j rilat'as al esperant'a termin'ologi'o. Wera Blank'e rakont'as pri la sort'o de la ide'o, kiu est'is deklar'it'a en la unu'a numer'o de la Inter'naci'a Scienc'a Revu'o en januar'o 1904. La revu'o cel'is stimul'i hom'o'j'n verk'i scienc'a'j'n artikol'o'j'n por el'tir'i fak'a'j'n termin'o'j'n. Post'e tiu'j termin'o'j dev'us est'i pri'diskut'at'a'j de la leg'ant'o'j kaj eminent'a special'ist'ar'o, kaj sur tiu baz'o dev'us est'i kre'it'a'j fak-vort'ar'o'j. Kvankam kelk'a'j paŝ'o'j tiu'direkt'e'n est'is far'it'a'j, plen'ampleks'e la plan'o, bedaŭr'ind'e, ne real'iĝ'is.
Tri artikol'o'j est'as pur'e pri'termin'ologi'a'j: J'a'n Werner pri'diskut'as ĉarpent'ist'a'n termin'ar'o'n, kaj Miroslav Malovec prezent'as la traduk'o'n de lern'o'libr'o pri maŝin'element'o'j far'e de Ján Mužlay. La kontribu'aĵ'o de Tibor Kepencay pro si'a ampleks'o (19 paĝ'o'j) al'ir'ebl'as nur ret'e. La aŭtor'o konsider'as grand'o'j'n, deriv'it'a'j'n el baz'a'j kvant'o'grand'o'j (mas'o, volumen'o kaj substanc'kvant'o) per frakci-form'a'j rilat'o'j, kritik'as uz'at'a'j'n por ili nom'o'j'n kaj propon'as nov'a'n logik'a'n unu'ec'a'n sistem'o'n de nom'o'j kaj simbol'o'j por ĉiu'j tiu'j grand'o'j.
La grav'a'n problem'o'n de la registr'ad'o kaj konserv'ad'o de esperant'a'j bibliotek'o'j kaj arkiv'o'j ekzamen'as Detlev Blank'e. Li'a artikol'o en'hav'as 23 kriteri'o'j'n, laŭ kiu'j oni pov'as pri'skrib'i kolekt'o'j'n.
Apart'e interes'a por ni est'is la artikol'o de Josef Hron pri spert'o'j en la kompil'ad'o de grand'a Esperant'o-naci'a vort'ar'o. La aŭtor'o inform'as pri uz'at'a'j komput'il'a'j program'o'j kaj pri si'a'j el'trov'o'j, kia'manier'e organiz'i la labor'o'n kun vort'o'j. Li klar'ig'as, kiel li util'ig'is jam ekzist'ant'a'j'n vort'ar'o'j'n kaj kiel li el'serĉ'is mank'ant'a'j'n fak'a'j'n vort'o'j'n, ekzempl'e nom'o'j'n de animal'o'j kaj plant'o'j kaj medicin'a'j'n termin'o'j'n. Tre util'as la opini'o de la aŭtor'o pri special'ec'o'j de Esperant'o-naci'a'j vort'ar'o'j.
En la tri'a part'o ni'a'n atent'o'n kapt'is la kontribu'aĵ'o de Len'e kaj J'a'n Niemann pri proced'o de en'ig'o de iu objekt'o en la list'o'n de Unesk'o pri la Mond'a Hered'aĵ'o.
Frank Nitzsche sci'ig'as la leg'ant'o'j'n pri klimat'a'j kondiĉ'o'j en labor'ĉambr'o'j. Cert'e, ĉiu'j hejt'as la ĉambr'o'n, se mal'varm'as, kaj aer'um'as ĝi'n, kiam iĝ'as tro sufok'e, sed en tiu ĉi artikol'o oni pov'as trov'i al'don'a'n inform'o'n kaj konsil'o'j'n.
Du ali'a'j kontribu'aĵ'o'j tem'as pri la Serengetia Naci'a Park'o en Tanzanio kaj civit'an'a ag'ad'o por daŭr'ig'ebl'o.
Neces'as dir'i, ke la broŝur'o en'hav'as por ĉiu kontribu'aĵ'o resum'o'j'n en Esperant'o kaj en la angl'a, german'a, franc'a kaj ĉeĥ'a lingv'o'j kaj inform'as pri la aŭtor'o'j. Esperant'a'j'n resum'o'j'n oni pov'as trov'i ankaŭ ĉe www.kava-pech.cz/kaest06.
Ni pri'skrib'us tiu'n ĉi broŝur'o'n kiel sufiĉ'e facil'a'n divers'fak'a'n leg'aĵ'o'n, kiu kon'at'ig'as kun spert'o'j, klar'ig'as fenomen'o'j'n de la last'a temp'o, indik'as nov'a'j'n direkt'o'j'n en esplor'o kaj ag'ad'o kaj en'hav'as util'a'j'n konsil'o'j'n. Do, leg'u pri lingv'o, Inter'ret'o kaj ... ali'o.
Ĉiu leg'ant'o de la gazet'o Herold'o de Esperant'o ĝis la jar'o 1996 kon'as la nom'o'n de Ad'a Fighiera-Sikorska. Dum 34 jar'o'j, ĝis si'a mort'o, ŝi redakt'is tiu'n valor'a'n el'don'aĵ'o'n, kaj en tiu long'a temp'o ŝi akir'is mult'eg'e da amik'o'j inter la esperant'ist'ar'o. En ĉi tiu et'a broŝur'o ŝi'a edz'o Gian Carlo Fighiera kor'tuŝ'e pri'skrib'as la last'a'j'n pen'ig'a'j'n tag'o'j'n de si'a kar'a edz'in'o, kiu'n li sent'em'e nom'is per la bel'a pol'a kares'nom'o Aduŝka, kaj kiu for'pas'is pro kancer'o en mal'san'ul'ej'o.
Ad'a Fighiera-Sikorska est'is patriot'a kaj kuraĝ'a fil'in'o de patriot'a kaj kuraĝ'a patr'o, nom'e la pol'a general'o Władysław Sikorski, kiu mort'is en mister'a'j cirkonstanc'o'j en 1943 (laŭ Gian Carlo Fighiera, en la Kat'in-masakr'o). Ŝi nask'iĝ'is en Pollando en 1929, kaj ŝi'a'j infan'a'j jar'o'j est'as pri'skrib'it'a'j en ŝi'a verk'o De tajg'o al minaret'o'j. Kun si'a famili'o ŝi est'is intern'ig'i'a en Siberion, de kie ŝi, kiam ŝi est'is nur 11-jar'aĝ'a, send'is leter'o'j'n al si'a onkl'in'o en Pollando. Tiu'j leter'o'j est'as kolekt'it'a'j kaj el'don'it'a'j, kaj ŝi'a edz'o skrib'as, ke la viv'o-ver'a biografi'a rakont'o, baz'it'a sur ili, „est'as ia'manier'e kompar'ebl'a – pro histori'a kadr'o, dram'ec'o kaj infan'a spontan'ec'o – kun la tag'libr'o de Anne Frank”.
Tamen la recenz'it'a verk'et'o rilat'as ne al ŝi'a fru'a viv'o, sed al ĝi'a dolor'ig'a fin'o. Kun grand'a am'o kaj mal'ĝoj'o – sed sam'temp'e kun tut'e prav'a'j admir'o kaj fier'o – ŝi'a edz'o rakont'as, kiel tiu kruel'a mal'san'o sen'ig'is ni'n de unu el la plej admir'ind'a'j an'o'j de ni'a mal'grand'a kultur'a komun'um'o. Est'is evident'e, ke li far'is ĉio'n ebl'a'n por mal'pez'ig'i ŝi'a'n sufer'o'n. Li lim'ig'is la nombr'o'n de sam'temp'a'j vizit'ant'o'j al ŝi'a hospital'a ĉambr'o kaj pet'is, ke ili rest'u ĉe unu flank'o de la lit'o „por evit'i, ke Ad'a turn'u la kap'o'n (kio kaŭz'is dolor'o'n)”. Li eĉ aranĝ'is, ke nur flor'buked'o'j ruĝ'a'j kaj blank'a'j – la kolor'o'j de la flag'o de la profund'e am'at'a hejm'land'o de Ad'a – est'u liver'at'a'j al ŝi'a ĉambr'o en la hospital'o. (Parentez'e, ĉi tie trov'iĝ'as bon'a'j konsil'o'j por hom'o'j, kiu'j dev'as zorg'i pri famili'an'o'j aŭ amik'o'j, kiu'j – sam'e kiel la patr'in'o de mi'a edz'in'o – simil'e est'as mort'ont'a'j pro tiu sen'kompat'a mal'san'o.)
Post la mort'o de Ad'a est'is plur'lok'e raport'it'e pri la hont'a kondut'o de la hom'o, al kiu est'is trans'don'it'a'j la posed'o kaj redakt'ad'o de la gazet'o Herold'o de Esperant'o. Gian Carlo ne pov'is ne menci'i tiu'j'n perfid'o'n kaj ofend'o'n al la memor'o kaj al la si'n'don'a labor'o de si'a nobl'a kaj kar'eg'a edz'in'o.
Ĉiu generaci'o dev'as re'lern'i la lecion'o'n, ke la indiferent'a univers'o ne garanti'as just'ec'o'n al si'a'j ge'fil'o'j. Tiom oft'e la plej bon'a'j person'o'j en la mond'o est'as sub'met'at'a'j al hom'a kruel'aĵ'o, korp'a dolor'o kaj sen'iluzi'iĝ'o. Kiam mi stud'is la portugal'a'n literatur'o'n, mi lern'is sonet'o'n de Luís de Camões, la naci'a poet'o de Portugali'o, kiu'n oni pov'us tiel traduk'i:
Bon'ul'o'j'n ĉiam vid'is mi
Sufer'i pro pez'a turment'o
Sed eĉ pli surpriz'is mi'n
Ke oft'e naĝ'as mal'bon'ul'
en mar'o de plen'a kontent'o ...
Ni mult'eg'o'n ŝuld'as al tiu'j, kiu'j don'as al la hom'ar'o tiel dediĉ'it'a'n serv'o'n kaj tiom nobl'a'n ekzempl'o'n kiel Ad'a Fighiera-Sikorska. Pac'o'n al ŝi'a cindr'o.
En Ukrainio, kiam aper'is la nov'a valut'o, oni komenc'is stamp'i ankaŭ jubile'a'j'n mon'er'o'j'n. Kelk'a'j – en'tut'e 15 – est'as dediĉ'it'a'j al ukrainaj urb'o'j. Ĉiu'j hav'as kvin-hrivnan valor'o'n (proksim'um'e unu uson'a dolar'o). Tamen uz'i la special'a'j'n mon'er'o'j'n ne konsil'ind'as, ĉar la valut'a prez'o ne egal'as la ver'a'n.
La unu'a tia mon'er'o aper'is en 1999 dediĉ'e al la 900-jar'iĝ'o de la urb'o Novgorod-Severskij, en la region'o, kie nask'iĝ'is la eks'a prezid'ant'o de Ukrainio L. D. Kuĉma. En 2005 aper'is mon'er'o dediĉ'e al la 350-jar'iĝ'o de Sum'i, la centr'o de la region'o, kie nask'iĝ'is la nun'a prezid'ant'o de Ukrainio. Ekzist'as ankaŭ mon'er'o'j dediĉ'it'a'j al Belgorod-Dnestrovskij, Jevpatorija, Balaklava (hav'ant'a'j po 2500 jar'o'j'n), Korestenj (1300 jar'o'j'n), Poltav'a kaj Romni (po 1100 jar'o'j'n), Lvov (750 jar'o'j'n), Ĥarkov (350 jar'o'j'n), Kirovograd (250 jar'o'j'n) kaj ali'a'j.
La urb'o Kerĉj est'as la plej aĝ'a en Ukrainio. En 2000 ĝi fest'is si'a'n 2600-jar'a'n jubile'o'n. Al tiu ĉi urb'o est'as dediĉ'it'a'j du jubile'a'j mon'er'o'j.
Amelia X ... est'as unu el la mult'a'j kon'at'in'o'j de mi'a edz'in'o Hortensi'a. Ŝi est'as mez'aĝ'a vir'in'o, kiu loĝ'as kun si'a'j edz'o kaj fil'o en grand'a modern'a dom'o apud Bailenambeann. Laŭ la kriteri'o'j de la lok'an'o'j, ili est'as nov'al'ven'int'o'j, ĉar la famili'o trans'lok'iĝ'is antaŭ nur du'dek jar'o'j de prosper'a antaŭ'urb'o de Dublino. Tio por la provinc'an'o'j apenaŭ est'as pli ol hieraŭ. Antaŭ kvin'dek jar'o'j, kiam Amelia est'is et'a knab'in'o, Irlando est'is mal'riĉ'a land'o, sed, kiel en ĉiu'j mal'riĉ'a'j land'o'j, iu (kvankam mal'grand'a) proporci'o de la loĝ'ant'ar'o viv'is sufiĉ'e bon'e. Al la ge'patr'o'j de Amelia ne mank'is mon'o, ĉar antaŭ emerit'iĝ'o ŝi'a patr'o est'is ŝtat'a funkci'ul'o en brit'a koloni'o. La famili'o al'kutim'iĝ'is al sufiĉ'e bon'stat'a ekzist'o kun indiĝen'a'j serv'ist'o'j kaj la soci'a'j avantaĝ'o'j de la koloni'a rond'o. Re'ven'int'e al Irlando, ili dev'is adapt'iĝ'i al iom'et'e mal'pli luks'a viv'stil'o.
Kiam Amelia fin'is si'a'j'n lern'ej'a'j'n jar'o'j'n, ŝi stud'is zoologi'o'n en dublina universitat'o. Ŝi ne est'is tre bril'a student'in'o, sed iel ajn ŝi sukces'is akir'i stipendi'o'n por far'i sur'lok'a'n esplor'ad'o'n de la sovaĝ'a faŭn'o en Kanado. Tie ŝi renkont'is Serg, fil'o de ukrain'de'ven'a patr'o kaj patr'in'o de angl'a de'ven'o. Serg est'is profesi'a fot'ist'o, kiu akompan'is Amelian dum ŝi'a esplor'ad'o por fot'i la best'o'j'n. Ne mal'long'e post kon'at'iĝ'o, ili ge'edz'iĝ'is kaj en nord'a Kanado nask'iĝ'is ili'a unu'a infan'o, knab'in'o, kiu'n ili nom'is Stella ... Amelia decid'is re'ir'i al Irlando. La famili'o pas'ig'is kelk'a'j'n jar'o'j'n en Dublino, kie nask'iĝ'is ili'a du'a infan'o, Ruf'us. Amelia ne est'is kontent'a en Dublino. Ŝi ĉiam ambici'is est'i kamp'ar'a bien'ul'in'o, do ili aĉet'is grand'eg'a'n antikv'a'n dom'o'n kun vast'a ĝarden'o, kiu iam est'is luks'a hejm'o de uson'a vidv'in'o. La dom'o est'is konstru'it'a en tiel nom'at'a georg'esk'a arkitektur'a stil'o (1714-1830), kiu est'is ŝat'at'a de riĉ'a'j bien'ul'o'j dum la epok'o de la angl'a reg'ad'o. Mult'e da tia'j dom'o'j est'is detru'it'a'j dum ribel'o'j kaj la milit'o por la sen'de'pend'ec'o, kaj post'e de filistr'o'j, kiu'j prefer'is modern'aĉ'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n. Posed'ant'o'j de georg'esk'a'j dom'o'j kiu'j ankoraŭ rest'as, pov'as al'iĝ'i al la prestiĝ'a Georg'esk'a Societ'o. Kompren'ebl'e Amelia al'iĝ'is al ĝi. Bedaŭr'ind'e la dom'o dum long'a temp'o rest'ad'is vak'a, kaj ĝi est'is terur'e difekt'it'a de vandal'o'j kaj de la mal'sek'a mez-irlanda veter'o. Serg obstin'e klopod'is ripar'i la damaĝ'o'n, sed fin'fin'e trov'is, ke oni bezon'us mult'eg'e da mon'o por restaŭr'i tia'n antikv'aĵ'o'n.
Inter'temp'e, Stella diligent'e stud'is kaj iĝ'is diplom'it'a mal'san'ul'ej'a fleg'ist'in'o. Ŝi labor'is ekster'land'e kaj en'land'e, kaj dum feri'o'j en Irlando, ŝi fianĉ'iĝ'is kun jun'a gis'ist'o, kiu kun'help'is ĉe la restaŭr'a labor'o en la dom'o. La patr'o de la jun'ul'o est'is iu Liam Murphy, tri'a violon'ist'o en la naci'a orkestr'o, kies edz'in'o iom pretend'em'e elekt'is por si'a fil'o la person'a'j'n nom'o'j'n de si'a plej ŝat'at'a fam'a kompon'ist'o. La ge'patr'o'j iom sen'iluzi'iĝ'is, kiam ili post'e konstat'is, ke la fil'o, Wolfgang Amade'us Murphy, hav'is absolut'e neni'a'n muzik'a'n aŭ intelekt'a'n talent'o'n. Pro tio Wolfgang rezign'is pri si'a fortepian'a stud'ad'o, por kiu la patr'o abnegaci'e pag'is el si'a ne tro plen'a poŝ'o, lern'is la gis'ist'a'n meti'o'n kaj dank'e al tio renkont'is kaj ek'am'is Stellan. Ve'e, la am'rilat'o de la jun'a par'o ne long'e daŭr'is, ĉar la am'at'o est'is iom mal'ĉarm'a. Stella trov'is nov'a'n posten'o'n en Aŭstrali'o, dum Wolfgang Amade'us for'las'is si'a'n gis'ist'a'n karier'o'n, kaj si'n metamorfoz'is de humil'a labor'ist'a krizalid'o en mult'kolor'a'n art'ist'a'n papili'o'n. Tio bezon'as klar'ig'o'n.
Dum plur'a'j jar'o'j, Irlando konstant'e gajn'is la maksimum'a'n nombr'o'n da poent'o'j en la Eŭr'o'vizi'a Kant'konkurs'o. Ties unu'a sukces'o okaz'is, kiam ĉarm'a jun'a nord'irland'a knab'in'o, nom'e Dan'a, kant'is simpl'a'n, sed al'log'a'n sentimental'a'n kant'et'o'n kun la titol'o Ĉia spec'o de ĉio. Sekv'is ali'a'j sukces'o'j, sed la kvalit'o de la konkurs'aĵ'o'j, kvankam en la komenc'o pli-mal'pli melodi'a'j, iĝ'is iom post iom mal'pli muzik'ec'a'j, en la preciz'a senc'o de la vort'o. La kulmin'o de tiu degener'o okaz'is, kiam Wolfgang Amade'us Murphy prezent'is si'a'n konkurs'aĵ'o'n Hej, hej, Baby, vi est'as ver'e frisk'a. (Kred'ebl'e, „frisk'a” ne signif'as „mal'varm'et'a”, sed est'as traduk'o de uson'a esprim'o, kiu ne hav'as klar'a'n senc'o'n, sed alud'as al io ajn, kio'n la jun'ul'ar'o aprob'as.) Ĉe la konkurs'o, Wolfgang, akompan'at'a de grup'o da sen'talent'a'j danc'ant'in'o'j, laŭt'e frap'eg'is mal'agord'it'a'n gitar'o'n, kiu'n li neniam lern'is lud'i, muĝ'is kaj stamf'is kiel vir'bov'o, kaj eg'e plezur'ig'is la inter'naci'a'n aŭskult'ant'ar'o'n. Kompren'ebl'e li gajn'is. Ek'de tiam, malgraŭ la fakt'o, ke li kaj tiu kant'o est'as forges'it'a'j en ĉiu land'o krom Irlando, li furor'as kiel rok'kant'ist'o en la trink'ej'o'j de provinc'a'j urb'et'o'j kaj vilaĝ'o'j en si'a land'o.
Inter'temp'e, Stella, kiu est'as tre simpati'a vir'in'et'o, trov'is franc'a'n kor'amik'o'n. Ĝis nun, la ge'patr'o'j ne hav'is okaz'o'n renkont'i li'n, sed Amelia est'as rav'it'a, ĉar unu el ŝi'a'j plej grand'a'j dezir'o'j est'is tio, ke ŝi'a fil'in'o edz'in'iĝ'u kun franc'o (iu ajn franc'o). Ŝi est'as konvink'it'a, ke ĉiu'j franc'o'j est'as ĉarm'a'j, elegant'a'j kaj kultur'a'j. Amelia tre aprez'as la kultur'o'n. En la ĉiu'tag'a viv'o ŝi est'as eg'e ŝpar'em'a pri bagatel'aĵ'o'j. Ŝi kalkul'as ĉiu'n cend'o'n, kiu'n Serg el'spez'as (ĉar est'as Serg kiu far'as la dom'a'n aĉet'ad'o'n kaj kuir'ad'o'n), sed ĉiu'jar'e la par'o el'poŝ'ig'as amas'o'n da mon'o ĉe oper'festival'o'j, koncert'o'j en kastel'o'j kaj palac'o'j, kaj teatr'aĵ'o'j. En tia'j okaz'o'j oni hav'as la impres'o'n, ke por ŝi la ver'a al'log'aĵ'o ne est'as la muzik'o aŭ la spektakl'o, sed la ebl'ec'o renkont'iĝ'i kaj konversaci'i kun an'o'j de la alt'a soci'o – ne la kresk'ant'a soci'o de nov'riĉ'ul'o'j, sed la antikv'a aristokrat'ar'o de angl'a de'ven'o, kiu'n la dram'ist'o Brendan Behan iom mal'ĝentil'e nom'is la angl'o'irland'a'j ĉeval'protest'ant'o'j. Kiam mi'a edz'in'o Hortensi'a menci'is, ke dum kampanj'o por natur'protekt'ad'o, en kiu ŝi aktiv'is, ŝi ricev'is ne'atend'it'a'n apog'o'n de Lord'o kaj Lord'in'o Ballyporeen, Amelia fier'e dir'is: „Mi al'parol'as ili'n per ili'a'j nom'o'j Albert kaj Valeri'e.” Tio tre impon'is al Hortensi'a.
Malgraŭ la fakt'o, ke Serg bon'e kuir'as, Amelia pli oft'e nutr'as si'n per ĉokolad'biskvit'o'j, kuk'o'j kaj diet'a kokakola'o. Kompren'ebl'e, tio ne est'as tre san'a nutr'o'manier'o, do ŝi konstant'e sent'as si'n mal'san'et'a. Ŝi konvink'is si'n, ke ŝi est'as inklin'a al plur'a'j alergi'o'j. Alergi'a'j'n perturb'o'j'n kaŭz'as al ŝi laktuk'o, cep'o'j kaj mult'a'j ali'a'j legom'o'j, frukt'o'j, kuir'it'a'j manĝ'aĵ'o'j, ne'kuir'it'a'j manĝ'aĵ'o'j, kaf'o, te'o, ktp. Sekv'e ŝi sufer'as de mal'laks'o, laks'o, mal'digest'o, kaj divers'a'j ali'a'j mal'oportun'ec'o'j, kiu'j'n, pro diskret'ec'o, oni ne menci'u.
La nun'a dom'o de Serg kaj Amelia est'as tre komfort'a, kvankam ĝi ne est'as georg'esk'a. Ĝi est'as tre modern'a, konstru'it'a laŭ medi-amik'a'j princip'o'j kaj hav'as la plej modern'a'j'n dom'aparat'o'j'n. Ĝi est'is antaŭ'fabrik'it'a en Germanio kaj munt'it'a de german'a team'o da meti'ist'o'j. Por mend'i la dom'o'n, Serg kaj Amelia dev'is vojaĝ'i tri'foj'e al Germanio. La mend'o kaj la konstru'o prezent'is problem'o'j'n, ĉar nek Serg nek Amelia parol'as la german'a'n, kaj la antaŭ'fabrik'ist'o'j ne kompren'is la angl'a'n. Pli'e, la reg'ist'ar'a'j regul'o'j pri konstru'ad'o en Germanio kaj Irlando est'as mal'sam'a'j kaj mal'simil'a'j. Tamen, fin'fin'e ili'a nov'a hejm'o est'is konstru'it'a. Iu amik'in'o de Hortensi'a vizit'is la dom'o'n kaj demand'is pri funkci'ad'o de la ŝajn'e komplik'a'j modern'a'j kran'o'j en la kuir'ej'a lav'o'pelv'o. Amelia dev'is konfes'i, ke ŝi ne sci'as. Tio est'as tut'e kompren'ebl'a, ĉar la tut'a'n labor'o'n en la kuir'ej'o far'as Serg. La rest'o de la hejm'labor'o est'as far'it'a de Maria, la dom'pur'ig'ist'in'o. Amelia est'as tro okup'it'a por far'i hejm'a'j'n task'o'j'n. Pri kio ŝi est'as okup'it'a, tio ne est'as evident'a. Ŝi hav'as labor'ej'o'n kun la plej last'a model'o de komput'il'o, sed oni neniam vid'is ŝi'n labor'ant'a per ĝi. De temp' al temp'o ŝi entuziasm'iĝ'as pri divers'a'j branĉ'o'j de stud'ad'o. Si'n'sekv'e ŝi komenc'is la stud'ad'o'n de hispan'a lingv'o, flamenka gitar'o, franc'a lingv'o, geologi'o, arkeologi'o, ktp, sed neniam fin'is iu'n ajn el la kurs'o'j. Ŝi imag'as, ke ŝi bon'e sci'pov'as la franc'a'n, do kiam Stella (kiu inter'temp'e kvalifik'iĝ'is kiel diplom'it'a fleg'ist'in'o) est'is akcept'it'a de filantropi'a organiz'aĵ'o por labor'i kiel volont'ul'o en mez'a Afrik'o, Amelia propon'is al si'a fil'in'o lecion'o'j'n pri la franc'a lingv'o. Bedaŭr'ind'e la franc'a vort'proviz'o de Amelia est'is magr'a. En la land'o, kie Stella dev'is deĵor'i, est'is konstant'a mal'pac'o inter la divers'a'j trib'o'j. La mal'san'ul'ej'o, en kiu ŝi labor'is, ĉiam est'is pret'a ricev'i vund'it'a'j'n milit'ist'o'j'n de iu ajn arme'o, sed la hospital'estr'ar'o insist'is, ke por est'i akcept'it'a'j kiel pacient'o'j, tiu'j dev'is sen'ig'i si'n de arm'il'o'j kaj uniform'o. Tiu'j'n vort'o'j'n Stella ne kon'is, nek en la indiĝen'a lingv'o, nek en la franc'a. Do ŝi ne ne pov'is pet'i, ke la soldat'o for'pren'u si'a'n uniform'o'n. Pro tio ŝi pet'is, part'e per vort'o'j, part'e per gest'o'j, ke li „nud'ig'u” si'n. Tio konstern'is la pacient'o'n, kiu est'is islam'an'o, kaj do ne kutim'is nud'ig'i si'n antaŭ vir'in'o. Feliĉ'e, Stella est'as pli bon'a fleg'ist'in'o ol lingv'ist'o.
Kiam Hortensi'a menci'is al Amelia, ke ŝi intenc'is part'o'pren'i alt'lern'ej'a'n kurs'o'n pri ekologi'o por pli aĝ'a'j student'o'j, Amelia entuziasm'e dir'is, ke ŝi ankaŭ part'o'pren'os. Por Hortensi'a, tio est'us tre konven'a, ĉar Amelia kaj Serg, kiu'j zorg'as pri la neces'o protekt'i la medi'o'n, posed'as grand'a'n aŭtomobil'o'n (fakt'e du aŭtomobil'o'j'n, kio al ni ne ŝajn'as tre medi-amik'a kondut'o). Hortensi'a ne hav'as vetur'il'o'n, krom mal'nov'a bicikl'o, do ne pov'as facil'e ating'i la for'a'n alt'lern'ej'o'n. Por al'iĝ'i al la kurs'o, kandidat'o'j dev'as plen'ig'i long'a'n demand'ar'o'n pri antaŭ'a'j kvalifik'o'j. Sur la formul'ar'o, Amelia respond'is, ke ŝi jam tri'foj'e komenc'is post'diplom'a'j'n universitat'a'j'n kurs'o'j'n, sed ne daŭr'ig'is iu'n ajn. Kompren'ebl'e, la estr'ar'o de la alt'lern'ej'o ne rigard'is tiu'n detal'o'n kiel bon'a'n rekomend'o'n. En la semajn'o, kiam dev'is komenc'iĝ'i la kurs'o, Hortensi'a telefon'is al Amelia por demand'i, ĉu ŝi est'as pret'a por vetur'i al la alt'lern'ej'o. Amelia lakon'e respond'is, ke ŝi decid'is ne part'o'pren'i; ŝi prefer'as dediĉ'i si'n al si'a ĝarden'o.
Mi'a edz'in'o oft'e hav'as interes'a'j'n konversaci'o'j'n kun Amelia. Pli oft'e Amelia parol'as pri si'a'j alergi'o'j (laŭ'ŝajn'e ŝi supoz'as, ke inklin'o al alergi'o'j riĉ'ig'as ŝi'n per pli da soci'a status'o). Por zorg'i pri si'a'j imag'it'a'j san'a'j kaj psik'a'j neces'o'j, ŝi konsult'as tut'a'n team'o'n da special'ist'o'j: oftalm'olog'o por la okul'o'j, dermat'olog'o por la haŭt'o, enter'olog'o por la intest'o'j, psikiatr'o por la mens'o kaj ginekolog'o por mi-ne-sci'as-kio. Pli'e, ŝi hav'as famili'a'n kurac'ist'o'n por skrib'i leter'o'j'n atest'ant'a'j'n, ke ŝi mal'san'as. Oft'e ŝi menci'is la koncert'o'j'n kaj oper'o'j'n, en kiu'j ŝi kaj Serg ĉe'est'is. Kelk'foj'e ŝi parol'as sen efektiv'e dir'i i'o'n ajn. Iam, tut'e sen'rilat'e, ŝi dir'is al Hortensi'a: „Ĉiu'tag'e mi lav'as mi'n, kaj tri'foj'e en ĉiu semajn'o mi duŝ'as mi'n”. Al person'o, kiu ne kon'as la irland'an'o'j'n, tiu asert'o ebl'e don'us la impres'o'n, ke tia higien'a kondut'o est'as mal'oft'a inter irland'an'o'j – mal'prav'a supoz'o. Pro tio, Hortensi'a ne sent'is neces'o'n gratul'i ŝi'n.
Krom Stella, Serg kaj Amelia hav'as fil'o'n, kies nom'o est'as Ruf'us. Kiam Ruf'us est'is tre jun'a, Amelia konvink'is si'n, ke li est'as apart'e talent'a. Al li ne mank'as inteligent'o, sed en la baz'lern'ej'o la instru'ist'in'o supoz'is, ke li est'is iom disleksi'a, do li dev'is ĉe'est'i special'a'n klas'o'n pri leg'ad'o kaj skrib'ad'o. Kred'ebl'e, la kaŭz'o de li'a problem'o est'is ne disleksi'o, sed mal'diligent'o, kaj la problem'o daŭr'as. En tri mal'sam'a'j universitat'o'j, Ruf'us registr'is si'n kiel student'o'n, sed li for'las'is du el ili sen komplet'ig'i la kurs'o'n, ĉar ne plaĉ'is al li ties etos'o'j. La tri'a'n universitat'o'n li trov'as pli kontent'ig'a, ĉar tie abund'as trink'ej'a'j kun'ul'o'j, kaj iom mal'ĉarm'a, sed konsent'ant'a amik'in'o. La fakt'o, ke al ŝi mank'as ĉarm'o, ne grav'as, ĉar Ruf'us mem est'as apart'e mal'ĉarm'a jun'ul'o.
En la mal'labor'em'a period'o inter la ĉes'ig'o de si'a unu'a universitat'a kurs'o kaj la du'a, li vojaĝ'is al Andaluzi'o, supoz'ebl'e por stud'i (kiel li'a pa'nj'o) la hispan'a'n kaj la flamenkan gitar'o'n. Por sub'ten'i si'n, li labor'is kiel verŝ'ist'o en trink'ej'o, kies propriet'ul'o est'is irland'an'o. Ebl'e pro tio, li far'is (sam'e kiel si'a pa'nj'o) mal'mult'a'n progres'o'n ĉe si'a stud'ad'o de ambaŭ lern'objekt'o'j. Tamen, kiam li re'ven'is hejm'e'n, Amelia fanfaron'is al ĉiu'j el si'a'j ge'amik'o'j pri la flu'a hispan'a kaj bon'a gitar'lud'ad'o de si'a talent'a fil'o. Kiam Ruf'us re'komenc'is si'a'n student'a'n karier'o'n en si'a tri'a universitat'o, li'a patr'in'o pretend'is, ke li fin'fin'e ating'os el'star'a'n sukces'o'n. Bedaŭr'ind'e li ne leg'is la postulat'a'j'n lern'o'libr'o'j'n, ne ĉe'est'is lekci'o'j'n, kaj ne stud'is. Almenaŭ unu'foj'e li forges'is, ke li hav'as ekzamen'o'n kaj rest'is en la lit'o; ali'a'n foj'o'n li al'ven'is al la ekzamen'ej'o sen si'a registr'o'kart'o, do ne est'is en'las'it'a.
Al Ruf'us ĉiam mank'is mon'o. De la ge'patr'o'j li ricev'is ĉiu'semajn'e mon'asign'aĵ'o'n je la sum'o de cent eŭr'o'j, sed li konstant'e perd'is si'a'n mon'uj'o'n, aŭ si'a'n bank'kart'o'n, aŭ li forges'is si'a'n person'a'n ident'ig'a'n numer'o'n. (Pli'e, kiam li est'is en Hispanio, li perd'is plur'a'j'n pasport'o'j'n kaj ĉiu'foj'e li dev'is pet'i nov'a'n ĉe la konsul'ej'o de Irlando). Do Serg insist'is, ke li trov'u labor'o'n dum la long'a'j somer'a'j feri'o'j. Ĉiu'tag'e Ruf'us rest'as en la lit'o ĝis la unu'a aŭ la du'a post'tag'mez'e. Ĉe aper'o post li'a long'a dorm'o, kaj post mal'urĝ'a manĝ'o, la patr'o el'ĵet'as li'n kaj postul'as, ke li serĉ'u pag'at'a'n okup'o'n. Kompren'ebl'e, je tia mal'fru'a hor'o, vak'a'j posten'o'j apenaŭ est'as trov'ebl'a'j. Pli'e, oni dub'as, ĉu Ruf'us diligent'e serĉ'as. La patr'o mal'esper'as. Li plend'is: „Neni'u vol'as dung'i li'n – eĉ ne por vend'i frag'o'j'n je la flank'o de la ŝose'o. La ĉef'a kaŭz'o est'as, ke li mal'bon'e odor'as, ĉar li neniam lav'as si'n”. Ĉu Ruf'us lav'as si'n aŭ ne, li cert'e mal'bon'e odor'as, ĉar li preskaŭ sen'halt'e fum'as, krom en la dom'o, kie fum'ad'o est'as mal'permes'it'a. Je pli'a insist'o de la patr'o, Ruf'us kandidat'is por divers'a'j vak'a'j posten'o'j, send'ant'e al ebl'a'j dung'ont'o'j kvin'dek leter'o'j'n kun viv'resum'o. De la leter'o'j li ricev'is neniu'n respond'o'n pro la fakt'o, ke li mal'ĝust'e indik'is si'a'n telefon'numer'o'n.
Li'a patr'in'o est'as pli indulg'a kaj mal'oft'e kritik'as si'a'n am'at'a'n fil'o'n.
Ĉiu'lund'e, Ruf'us vojaĝ'as per bus'o al la universitat'o, kiu situ'as sufiĉ'e distanc'e de la hejm'o. Ĉiu'vendred'e, li re'ven'as. Bedaŭr'ind'e la bus'o ne tra'pas'as Bailnambeann, do li'a patr'o dev'as vetur'ig'i li'n al vilaĝ'o Bailepoitin sur la ŝose'o inter Galway kaj Dublino, kie la bus'o halt'as. Je la vendred'a re'ven'o Ruf'us preskaŭ ĉiam dorm'as pro la streĉ'o kaŭz'at'a de long'a stud'ad'o en trink'ej'o. Plur'foj'e, li ankoraŭ dorm'is, kiam la bus'o preter'pas'is la halt'ej'o'n, kaj li ne vek'iĝ'is. ĝis ĝi al'ven'is en urb'o Galway. Tiam Sergo dev'as vetur'i cent kilo'metr'o'j'n por re'ven'ig'i si'a'n fil'o'n al Bailnambeann. Feliĉ'e, Ruf'us kutim'e port'as poŝ'telefon'o'n (kiu'n, mal'feliĉ'e, li oft'e perd'as), kaj se ĝi trov'iĝ'as en li'a poŝ'o, la ge'patr'o'j pov'as telefon'e vek'i li'n en la ekzakt'a moment'o, kiam la bus'o proksim'iĝ'as al Bailepoitin. Do, al ĉiu problem'o Serg trov'as solv'o'n.
Laŭ Amelia, malgraŭ la et'a'j ne'perfekt'aĵ'o'j de ŝi'a fil'o, Ruf'us est'as esenc'e saĝ'a jun'ul'o kun valor'a viv'spert'o. Ŝi inform'is Hortensi'a'n, ke en li'a student'loĝ'ej'o li ag'as kiel konsil'ant'o por si'a'j kun'student'o'j (fakt'e, precip'e por la student'in'o'j), kiu'j turn'as si'n al li serĉ'ant'e respond'o'j'n al si'a'j am- kaj stud-problem'o'j. La fakt'o, ke Ruf'us ne kapabl'as solv'i si'a'j'n propr'a'j'n person'a'j'n problem'o'j'n, ne mal'instig'as li'n je tiu pi'a serv'o.
Iam Serg kaj Amelia ĝentil'e invit'is ni'n akompan'i ili'n al koncert'o en grand'a kastel'o nord'e de ni'a urb'o. Dum la vetur'ad'o, Serg plend'is pri la pigr'ec'o de si'a mal'diligent'a fil'o, kiu re'foj'e mal'sukces'is en si'a'j ekzamen'o'j. Hortesia parol'ad'is pri io ali'a. Nun, kiel mi jam menci'is, Amelia apart'e ŝat'as event'o'j'n en grand'a'j kastel'o'j, kie ŝi pov'as konversaci'i kun la elit'ul'o'j de la irlanda soci'o. Kiam ni en'ir'is la salon'o'n, kie okaz'os la koncert'o, elegant'e vest'it'a dam'o al'proksim'iĝ'is al ŝi kaj laŭt'e kri'is per aristokrat'a angl'a akĉent'o: „Ah, Amelia, kia plezur'o re'vid'i vi'n! Kiel fart'as kar'a Ruf'us? Ĉu li ankoraŭ est'as student'o?” Amelia respond'is, ke Ruf'us fart'as tre bon'e kaj hav'is tre sukces'a'n jar'o'n en la universitat'o. „Kaj vi'a bel'a georg'esk'a hejm'o?” Amelia dev'is respond'i, ke ili ne plu posed'is la antikv'a'n dom'o'n, sed nun hav'as bel'a'n modern'a'n.
Hazard'e, inter la aŭskult'ant'ar'o ĉe la koncert'o trov'iĝ'is profesor'o pri arkeologi'o, kiu iam instru'is (aŭ prov'is instru'i) Rufuson en si'a unu'a universitat'o. Li far'is simil'a'n demand'o'n pri la progres'o de Ruf'us. Amelia respond'is: „Bon'eg'a! – Ne tiom en la ekzamen'o pri arkeologi'o, sed li apart'e bon'e far'is en la filozofi'a. Li tre ŝat'as filozofi'o'n.” Tiu asert'o surpriz'is ni'n, ĉar filozofi'a'j tendenc'o'j ne est'as tuj evident'a'j en la karakter'o de Ruf'us. Ali'flank'e, la viv'manier'o de Diogen'o en li'a barel'o ebl'e ne tro mal'simil'is tiu'n de la fil'o de Amelia kaj Serg.
Ni oft'e demand'as ni'n, kiel tiu'j ge'amik'o'j ni'a'j viv'ten'as si'n. Est'as evident'e, ke nek Serg nek Amelia hav'as dung'it'a'j'n posten'o'j'n. Ni supoz'as, ke la for'pas'int'a'j ge'patr'o'j de Amelia ne est'is mal'riĉ'a'j kaj posed'is dom'hav'aĵ'o'n en la ĉef'urb'o. Ŝi hered'is tiu'n posed'aĵ'o'n en mal'bon'a ekonomi'a konjunktur'o, kiam oni pov'is tre mal'mult'e'kost'e aĉet'i apartament'o'j'n. Serg kaj ŝi iĝ'is propriet'ul'o'j de plur'a'j, kiu'j'n ili lu'ig'is. Tio permes'is, ke ili viv'u sen el'ig'i ŝvit'o'n.
Pri Serg mi mal'mult'e dir'is. Li est'as mild'a, ĝentil'a vir'o, kiu neniam kverel'as. Li ne parol'as la ukrain'an lingv'o'n de si'a'j ge'av'o'j, en'migr'int'o'j en Kanadon, sed li iom sci'as pri la indiĝen'a'j lingv'o'j de Nord-Amerik'o, kaj kelk'foj'e interes'e rakont'as pri si'a antaŭ'a viv'o en si'a nask'iĝ'land'o.
En'tut'e, Amelia kaj Serg est'as afabl'a'j hom'o'j. Oni ne pov'as kritik'i vir'in'o'n, kiu (supoz'ebl'e) inspir'is la fil'in'o'n dediĉ'i si'a'n viv'o'n al mal'pli feliĉ'a popol'o en Afrik'o, nek vir'o'n, kiu ne est'is tent'at'a sufok'i si'a'n mal'bon'odor'a'n kaj pigr'a'n fil'o'n.
Konstern'iĝ'is la 49-jar'aĝ'a litova ultra'triatlon'ist'o Vidmantas Urbonas pro la polu'o en la Balt'a Mar'o. Por atent'ig'i pri la problem'o (ekzempl'e ĉiu'jar'e en'ir'as la mar'o'n 55 000 tun'o'j da fosfor'o, ĝis 20 000 tun'o'j da pez'a'j metal'o'j), li decid'is naĝ'i inter Svedi'o kaj Latvi'o – pli ol 200 km.
Pro ŝtorm'o li dev'is inter'romp'i si'a'n unu'a'n prov'o'n. Tamen la du'a'n foj'o'n li sukces'e komplet'ig'is la last'a'n 145-kilo'metr'a'n etap'o'n (ĉi-foj'e en invers'a direkt'o) inter Latvi'o kaj la insul'o Got'land'o. En'tut'e la sport'ist'o pas'ig'is ĉirkaŭ 40 hor'o'j'n en la akv'o. Li dorm'is du hor'o'j'n kaj ĉiu'n hor'o'n ripoz'is kvin minut'o'j'n por ripoz'i kaj manĝ'et'i. Akompan'is li'n du jaĥt'o'j.
Urbonas est'is la unu'a, kiu naĝ'e konker'is la Balt'a'n Mar'o'n. Li plan'as nun trans'naĝ'i la mar'kol'o'n inter Franci'o kaj Briti'o.
Komenc'e de septembr'o propon'as drink'ej'o'j kaj bier'ej'o'j en Litovio anstataŭ alkohol'aĵ'o'j lakt'o'n aŭ lakt'o'koktel'o'j'n. Ceter'e est'as ferm'it'a'j alkohol'aĵ'o-sekci'o'j en litovaj vend'ej'o'j. Jen la rezult'o de ŝanĝ'o'j en la leĝ'ar'o por protekt'i ge'jun'ul'o'j'n kontraŭ alkohol'o-mis'uz'o. Ceter'e, ek'de 2008, est'os mal'permes'it'e reklam'i alkohol'aĵ'o'j'n inter la 6a kaj 23a hor'o'j en televid'o aŭ radi'o.
La ŝanĝ'o'j rezult'iĝ'is de prem'o flank'e de eklezi'a'j instanc'o'j kaj soci'a'j organiz'aĵ'o'j, kiu'j mal'trankvil'iĝ'is pri tro'a konsum'ad'o de alkohol'aĵ'o'j, precip'e inter jun'a'j hom'o'j. Kontraŭ'is la ŝanĝ'o'j'n hotel- kaj restoraci-ist'o'j, kaj ankaŭ kelk'a'j parlament'an'o'j, inkluziv'e de la parlament'estr'o, Viktor'as Muntianas, kaj la ĉef'ministr'o, Gediminas Kirkilas.
La litova prezid'ant'o, Valdas Adamkus, unu'e aprob'is la ŝanĝ'o'j'n, sed subit'e karakteriz'is ili'n stult'aĵ'o'j. Li dir'is, ke li ne sci'is, ke la leĝ'o'j mal'permes'os komerc'i pri alkohol'aĵ'o'j. Adamkus akcept'is si'a'n kulp'o'n rilat'e la lanĉ'o'n de la nov'a regul'ar'o.
Li dir'is: „Probabl'e neces'os veto'i la tut'a'n leĝ'o'n. Ferm'i restoraci'o'j'n, kaf'ej'o'j'n, rifuz'i pri'serv'i ekster'land'an'o'j'n nur pro tio, ke la 1an de septembr'o jun'ul'ar'o ne trink'u bier'o'n kaj student'o'j ne amuz'iĝ'u pro la komenc'o de la stud'jar'o, pardon'u, sed pli grand'a'n stult'aĵ'o'n ni ne pov'us el'pens'i.”
En Taĝiki'o oni rajt'as konfes'i ajn'a'n religi'o'n krom fundament'ism'a'n. Oni konfes'as plej vast'e islam'o'n. Ankaŭ budh'ism'o hav'as si'a'j'n adept'o'j'n, kvankam mal'mult'nombr'e.
Por iom ek'sci'i pri la histori'o de budh'ism'o en Taĝiki'o, ni turn'is ni'n al membr'o de la Akademi'o de Scienc'o'j de Taĝiki'o, la direktor'o de la Institut'o pri Histori'o, Etnografi'o kaj Arkeologi'o, prof. Rahim Masov.
MONATO: Bon'vol'u rakont'i pri monument'o'j de budh'ism'o en Taĝiki'o.
Prof. Masov: Budh'ism'o, sam'kiel islam'o kaj krist'an'ism'o, est'as plej dis'vast'iĝ'int'a religi'o1. Dum la last'a'j jar'dek'o'j sur la teritori'o de Taĝiki'o oni el'fos'is kelk'a'j'n skulpt'aĵ'o'j'n de Budh'o. Plej interes'a kaj grand'a est'as la Budh'o en nirvan'o. Ĝi'n oni el'fos'is apud la vilaĝ'et'o Aĝinatepa, je 15 km for de la urb'o Kurgontepa. Ĝi est'is detru'it'a. Dum mult'a'j jar'dek'o'j lok'a'j loĝ'ant'o'j trov'ad'is tie mal'grand'a'j'n skulpt'aĵ'o'j'n simil'a'j'n al diabl'o kaj ali'a'j fabel'a'j best'o'j. Pro tio oni nom'is la apud'a'n mont'et'o'n Aĝinatepa (en la taĝik'a lingv'o tio signif'as „mont'et'o de Diabl'o”).
La el'fos'ad'o'n en ĉi tiu lok'o oni komenc'is en 1960. Oni trov'is tie ĉirkaŭ 1000 skulpt'aĵ'o'j'n de divers'a'j grand'o'j. La skulpt'aĵ'o de Budh'o est'is trov'it'a en 1965, en profund'o de 14 m.
Budh'o en la sanskrit'a signif'as vek'iĝ'int'a. Ĉi tiu vort'o est'is la krom'nom'o de la reĝ'id'o Siddharta Gotam'a (623-544 a.K.), kiu est'as la fond'int'o de budh'ism'o.
En la 29a jar'o de si'a viv'o li for'las'is si'a'n famili'o'n, kaj dum sep jar'o'j li vojaĝ'is kaj predik'is. Li tre bon'e kon'is la viv'o'n de simpl'a'j hom'o'j. Li dir'ad'is, ke ĉiu mem konstru'as la propr'a'n viv'o'n. Siddharta Gotam'a est'is unu el la mult'a'j Budh'o'j aŭ vek'iĝ'int'a'j hom'o'j, sed li est'is la unu'a, kiu instru'is hom'o'j'n pri la metod'o de vek'iĝ'o.
Budh'ism'o proklam'as egal'ec'o'n sen'de'pend'e de soci'a tavol'o kaj kast'o'j. Budh'ism'o asert'as, ke la ekzist'o mem kaj ĉia dezir'o est'as kial'o'j de turment'o. Budh'ism'o akcept'as la mort'o'n ne kiel pun'o'n aŭ tragedi'o'n, sed kiel tra'pas'o'n al ali'a form'o de ekzist'o. Nirvan'o est'as stat'o de mem'profund'iĝ'o en pens'o'j kaj liber'iĝ'o el ĉio. La rest'int'a'j antikv'a'j man'skrib'aĵ'o'j pruv'as, ke budh'ism'o ven'is al Tohario (teritori'o de la nun'temp'a Taĝiki'o) el nord'a Hindio. En tiu temp'o est'is konstru'it'a'j kelk'a'j monaĥ'ej'o'j.
MONATO: Kiam tio okaz'is?
Prof. Masov: En la 2a ĝis 4a jar'cent'o'j, en la temp'o de la kuŝana imperi'o, kiu reg'is sur la teritori'o de la nun'temp'a'j Afgani'o, Irano kaj centr'a Azi'o.
MONATO: Ĉu oni rajt'as dir'i, ke en tiu temp'o la loĝ'ant'ar'o de centr'a Azi'o konfes'is budh'ism'o'n?
Prof. Masov: Tiu'temp'e en ni'a region'o est'is dis'vast'iĝ'int'a'j zoroastr'ism'o, budh'ism'o, maniĥe'ism'o kaj krist'an'ism'o, kvankam nun 95 % de la loĝ'ant'ar'o konfes'as islam'o'n. Islam'o en centr'a Azi'o en'sorb'is mult'a'j'n er'o'j'n de ali'a'j religi'o'j.
MONATO: Vi dir'is, ke sur la teritori'o de centr'a Azi'o est'is konstru'it'a'j budh'ism'a'j monaĥ'ej'o'j. Ĉu oni konstant'e loĝ'is en la monaĥ'ej'o'j aŭ nur tra'nokt'is tie kaj preĝ'is dum vojaĝ'o'j?
Prof. Masov: Tie oni konstant'e loĝ'is. Laŭ la dimensi'o'j de la monaĥ'ej'o'j oni rajt'as konklud'i, ke en ili loĝ'is ĉirkaŭ 100 monaĥ'o'j. Sur la teritori'o de Taĝiki'o est'is trov'it'a'j kvin tia'j monaĥ'ej'o'j. La special'ist'o'j de ni'a institut'o nun restaŭr'as unu el ili.
MONATO: Pro kio la skulpt'aĵ'o de Budh'o est'as unik'a?
Prof. Masov: Skulpt'aĵ'o'j'n de sid'ant'a Budh'o ni trov'as oft'e, sed Budh'o en nirvan'o – tio'n oni trov'as eg'e mal'oft'e. Ni el'fos'is la Budh'o'n jam detru'it'a, ĉar dum la temp'o, kiam la arab'o'j konker'is la teritori'o'n de nun'temp'a Taĝiki'o, ĉiu'j monument'o'j de budh'ism'o kaj zoroastr'ism'o est'is detru'it'a'j. La skulpt'aĵ'o est'as 14 metr'o'j'n long'a. Ĝi est'is far'it'a el argil'o. La special'ist'o'j de la mond'fam'a muze'o Ermit'ej'o dum tri jar'o'j restaŭr'is ni'a'n Budh'o'n. Pro tio ni ĉiam dank'os al ili.
MONATO: Ĉu la muze'o'j en Taĝiki'o hav'as bon'a'j'n kondiĉ'o'j'n por konserv'i ekspon'aĵ'o'j'n?
Prof. Masov: Bon'a'j'n kondiĉ'o'j'n ni hav'as nur en la nov'a muze'o pri arkeologi'o, etnografi'o kaj histori'o, kiu'n ni antaŭ ne'long'e fin'konstru'is. Dum la last'a intern'a milit'o ĉiu'j'n ekspon'aĵ'o'j'n, kiu'j en'hav'is or'o'n aŭ arĝent'o'n, ni dis'don'is al la kun'labor'ant'o'j de la muze'o'j por kaŝ'i ili'n. La skulpt'aĵ'o'n de la kuŝ'ant'a Budh'o ni depon'is en la kel'o de la tut'land'a muze'o. En 2001 ni, kun'met'ant'e la part'et'o'j'n de la korp'o de la Budh'o, de'nov'e ĝi'n re'konstru'is.
En Ermit'ej'o oni ekspozici'as objekt'o'j'n, trov'it'a'j'n dum el'fos'ad'o'j en Taĝiki'o. Ni'a intelekt'ul'ar'o oft'e demand'as, kial oni ne re'don'as al ni ĉi tiu'j'n objekt'o'j'n. Tio'n mi ne pov'as kompren'i. Ermit'ej'o est'as muze'o hav'ant'a tut'mond'a'n signif'o'n, kiel Luvr'o en Parizo aŭ Brit'a Muze'o en Londono. Kun la histori'o de ni'a popol'o, kun ĝi'a materi'a kultur'o kaj kun ĝi'a'j art'o'j ĉiu'tag'e nun kon'at'iĝ'as milion'o'j da vizit'ant'o'j de Ermit'ej'o. Se ni al'port'os ĉi tiu'j'n ekspozici'aĵ'o'j'n al Duŝanb'o, do kie ni met'u ili'n, kaj kie ni trov'os vizit'ant'o'j'n?
Tiu ĉi grand'format'a, bel'a libr'o ŝajn'as ne'kutim'e util'ig'ebl'a pro kelk'a'j trajt'o'j.
1. Ĝi est'as model'o de libr'o'el'don'ad'o en lingv'o'j naci'a kaj Esperant'o – ĉiu paĝ'o est'as divid'it'a je du part'o'j, paralel'e prezent'ant'a'j Esperant'o-tekst'o'n kaj la naci'lingv'a'n original'o'n.
2. En la en'konduk'o ni leg'as: „Por rus'lingv'a leg'ant'o ni decid'is cel'konform'a en la komenc'o de la libr'o dispon'ig'i du paĝ'o'j'n al la prezent'o de kurt'a Esperant'o-lern'o'libr'o. Ni opini'as, ke kon'at'iĝ'o kun ĝi dum unu-du hor'o'j antaŭ ol leg'i la libr'o'n ebl'ig'os al person'o'j, kiu'j ne posed'as Esperant'o'n, analiz'ant'e en kompar'o la original'a'n tekst'o'n kun Esperant'o-versi'o, ĉe la fin'o de la leg'ad'o ek'posed'i element'a'n Esperant'o'n.” Sekv'e la libr'o est'as si'a'spec'a Esperant'o-lern'il'o kaj Esperant'o-varb'il'o.
3. La libr'o en'hav'as la plej freŝ'bak'it'a'j'n opini'o'j'n laŭ'tem'a'j'n de 34 mond'kon'at'a'j kaj el'star'a'j rusiaj kaj inter'naci'a'j person'o'j, inter kiu'j 29 est'as scienc'ist'o'j (plej oft'e scienc'ist'o'j-esperant'ist'o'j).
4. Fakt'e, la libr'o est'as metod'ologi'a help'il'o por oficial'ig'o de Esperant'o en divers'a'j land'o'j, ĉar ĝi en'hav'as dokument'o'j'n kaj pri'skrib'o'j'n de laŭ'etap'a'j ag'o'j al la oficial'ig'o de Esperant'o (en'konduk'o en ŝtat'a'j'n stud'plan'o'j'n).
5. Ebl'e la plej valor'a kvalit'o de la libr'o kaŝ'iĝ'as en ĝi'a struktur'o. Post prezent'o de la konferenc'a program'o sekv'as list'o de la part'o'pren'ont'o'j, inkluziv'e la amas'komunik'il'o'j'n, kaj la inform'o'material'o'j – mal'long'a'j en'hav'o'j de leter'o de Re'u (Rusia Esperant'ist'a Uni'o) al la Rusia Ministr'ej'o pri Kler'ig'o kaj Scienc'o kaj Deklar'o de Jur'scienc'a Universitat'o Just'o al la ministr'o, plen'a rifuz'o de opon'int'o (Moskva Ŝtat'a Lingv'ist'ik'a Universitat'o), leter'o de la rektor'o de Just'o al la Scienc-Esplor'a Konsili'o (Sek) ĉe Rusia Super'a Tribunal'o kun propon'o okaz'ig'i inter'naci'a'n ekspertiz'o'n kaj konfirm'i konsist'o'n de la ekspert'a komision'o, respond'o de Sek kun la konsist'o de la komision'o.
Du grav'aĵ'o'j de la antaŭ'konferenc'a prepar'o est'as du konklud'o'j: de Inter'naci'a Ekspert'a Komision'o kaj de katedr'o pri inter'naci'a'j lingv'o'j en Universitat'o Just'o. La sekv'a'j 12 paĝ'o'j est'as dokument'o'j korespond'a'j inter Just'o kaj Ministr'ej'o pri Kler'ig'o kaj Scienc'o, la moskva reg'ist'ar'o, Rusia Ŝtat'a Duma'o (parlament'o). La sekv'ant'a'j'n ses paĝ'o'j'n antaŭ la parol'tekst'o'j kaj tez'o'j de la konferenc'o-part'o'pren'int'o'j okup'as dokument'o'j, kiu'j plen'e sub'ten'as pozici'o'n de la inter'naci'a ekspert'a konklud'o pri bezon'o en'konduk'i Esperant'o'n en stud'plan'o'j'n de mez- kaj super-lern'ej'o'j; tio est'as leter'o'j de Institut'o pri Lingv'o'scienc'o ĉe Rusia Akademi'o de Scienc'o'j, Federaci'o pri Pac'o kaj Konkord'o, la filologi'a fakultat'o de Rusia Ŝtat'a Universitat'o de Popolamikeco.
Plu'e ni vid'as kolor'a'j'n fot'o'j'n de 25 konferenc'a'j parol'int'o'j kaj aŭtor'o'j de tez'o'j kaj ili'a'j'n tekst'o'j'n kun emfaz'o de plej interes'a'j fragment'o'j. Ili'n sekv'as divers'land'a'j re'son'o'j kaj artikol'o, aper'int'a en la rusia reg'ist'ar'a ĵurnal'o Rossijskaja gazet'a sub la titol'o „Ĉu la tri'a est'os Esperant'o?”.
Post la konferenc'a rezoluci'o sekv'as la last'a dokument'o – leter'o de Universitat'o Just'o al la Ministr'ej'o pri Kler'ig'o kaj Scienc'o, kie ĝi'a rektor'o, inter'ali'e, skrib'as: „Mi direkt'as al Vi la rezoluci'o'n de la konferenc'o por decid'o de la demand'o korespond'e al ni'a skrib'pet'o de la 20a de septembr'o 2006 N-ro 06/207 pri ind'o en'konduk'i la lingv'o'n Esperant'o en stud'plan'o'j'n de kler'ig'ej'o'j de Rusia Federaci'o. La material'o'j de la konferenc'o est'os el'don'it'a'j en ĝi'a'j labor'lingv'o'j – la rus'a kaj Esperant'o – kaj distribu'ot'a'j minimum'e en 112 land'o'j.”
La format'o de la libr'o est'as 29 cm, la kovr'il'o est'as mol'a, kolor'a kaj plast'um'it'a.
Serioz'a el'don'aĵ'o, kiu esper'ebl'e al'tir'os atent'o'n en rusiaj kler'ig'a'j rond'o'j kaj en la Esperant'o-medi'o.
Antaŭ futbal'matĉ'o inter Albanio kaj Nederlando Vilson Alushi ĵur'is brul'ig'i si'a'n nov'a'n aŭt'o'n, de la mark'o Mercedes-Benz, okaz'e de mal'venk'o. Venk'is la nederland'an'o'j, kvankam dub'ind'e, pro diskut'ebl'a decid'o de la brit'a arbitraci'ist'o. Tuj post'e Alushi brul'ig'is si'a'n vetur'il'o'n sur'strat'e antaŭ mult'a'j spekt'ant'o'j.
Dum 2006 Albanio plen'um'is la formal'aĵ'o'j'n por al'iĝ'i al CEFTA, la inter'konsent'o por liber'a komerc'o de centr'a Eŭrop'o. Mez'e de 2006 ĝi ankaŭ sub'skrib'is stabil'ig'a'n traktat'o'n kun Eŭrop'a Uni'o.
Dum la du'a kvar'on'jar'o de 2007 la komerc'a deficit'o de Albanio ating'is 727 milion'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j (USD), do je ĉirkaŭ 70 milion'o'j pli ol dum la simil'a temp'o'period'o last'jar'a. Est'is import'it'a'j var'o'j je ĉirkaŭ unu miliard'o da USD kaj eksport'it'a'j nur je 277 milion'o'j. Albanio perd'as not'ind'e pro komerc'o kun la land'o'j de la region'o kiel Makedonio, Kroati'o, Montenegro, Bosnio-Hercegovin'o, Kosovo kaj Moldavio, sed ankaŭ kun pli evolu'int'a'j land'o'j. La ĉef'a en'spez'o'font'o de la land'o nun est'as la trans'pag'o'j de alban'o'j labor'ant'a'j en Italio, Greki'o kaj ali'a'j land'o'j.
Dimanĉ'e Bernd kaj Erik'a Ŝmidt decid'is promen'i en la urb'a arb'ar'o Grunewald. La pas'int'a semajn'o est'is mal'facil'a kaj hektik'a, – Bernd labor'is kiel program'ist'o en grand'a firma'o, Erik'a vend'is flor'o'j'n en mal'grand'a flor'butik'o, – kaj nun ili vol'is nur ripoz'i kaj prepar'iĝ'i por la nov'a labor'semajn'o.
La pas'int'a'n nokt'o'n neĝ'is la unu'a'n foj'o'n en tiu ĉi vintr'o, kaj kvankam la veter'prognoz'o „promes'is”, ke jam morgaŭ ĉio degel'os kaj la temperatur'o pli'alt'iĝ'os, hodiaŭ la neĝ'o ankoraŭ bel'ig'is voj'o'j'n kaj arb'o'branĉ'o'j'n, kaj oni hav'is dezir'o'n vag'ad'i en la trankvil'ec'o de la arb'ar'o, forges'int'e la bru'ad'o'n de aŭt'o'j, la streĉ'o'n de la grand'a urb'o, aŭskult'ant'e nur la kviet'a'n knar'ad'o'n de la neĝ'o sub la pied'o'j kaj la pep'ad'o'n de la bird'o'j.
Varm'e vest'iĝ'int'e kaj ŝlos'int'e la pord'o'n, la ge'edz'o'j ven'is al la lift'o, sed rimark'int'e, ke ĝi est'as okup'it'a – la flav'a lamp'et'o lum'is – ili mal'supr'e'n'ir'is la ŝtup'ar'o'n per'pied'e. Grunewald trov'iĝ'is, laŭ la ĉef'urb'a'j, berlinaj mezur'il'o'j, proksim'e: oni dev'is ating'i en du'dek minut'o'j la bus'halt'ej'o'n, kaj post'e vetur'i kvar'on'a'n hor'o'n al la arb'ar'o, kiu trov'iĝ'is en'e de la urb'a'j lim'o'j.
Mal'supr'e'n'ir'ant'e de si'a ses'a etaĝ'o ili ek'flar'is en la ŝtup'ar'ej'o akr'a'n mal'agrabl'a'n odor'o'n, kiu pli'fort'iĝ'is en la sub'a'j etaĝ'o'j. La ge'edz'o'j mal'oft'e ir'is pied'e la ŝtup'ar'o'n, preskaŭ sen'escept'e ili uz'is la lift'o'n, ĉu supr'e'n, ĉu mal'supr'e'n, kontrast'e al ili'a'j najbar'o'j, kiu'j, est'ant'e ĉirkaŭ kvar'dek'jar'a'j, sam'e kiel Ŝmakoj, ir'is la ŝtup'ar'o'n ĉiam pied'e. „Por trejn'ad'o de la kor'o,” ili klar'ig'is, „anstataŭ sport'ad'o, por kiu la temp'o ne sufiĉ'as.”
„Ie mus'o putr'as,” dir'is Bernd, tord'ant'e la vizaĝ'o'n, „mort'a mus'o aŭ rat'o…”
Je li'a'j vort'o'j Erik'a ek'memor'is, ke antaŭ pli ol semajn'o, kiam la lift'o est'is okup'it'a en unu el la supr'a'j etaĝ'o'j, kie labor'ist'o'j ripar'is loĝ'ej'o'n, ŝi jam percept'is tiu'n ĉi odor'o'n, kaj supr'e'n'ir'ant'e la ŝtup'ar'o'n, mal'ferm'is ĉiu'j'n fenestr'o'j'n en la ŝtup'ar'ej'o. Tamen la odor'aĉ'o, kiel ŝi nun konstat'is, ne for'ir'is. Ŝi ankaŭ ek'memor'is, ke simil'a odor'aĉ'o ŝveb'is en la ŝtup'ar'ej'o dum kelk'a'j monat'o'j, kiam ili'a najbar'in'o for'vetur'is por la tut'a somer'o en Turki'o'n. En la loĝ'ej'o rest'is kat'in'o kaj hund'et'o. Iu vir'in'o venad'is unu foj'o'n tag'e por manĝ'ig'i la best'o'j'n, kaj kiam ŝi mal'ferm'ad'is la pord'o'n, el la najbar'a loĝ'ej'o flu'is ne'el'ten'ebl'a haladz'o, kaj pend'is en la aer'o dum hor'o'j. Ver'ŝajn'e ŝi nur manĝ'ig'is la best'o'j'n, sed neniom pur'ig'is la ej'o'n. Nur kiam la mal'jun'a turk'in'o re'ven'is, la fetor'o ĉes'is el'ir'i el ŝi'a loĝ'ej'o.
„Kaj nun de'nov'e la sam'a,” pens'is Erik'a, „Kiel la najbar'o'j, trejn'ant'a'j si'a'j'n kor'o'j'n kaj minimum'e du'foj'e tag'e tra'ir'ant'e ĉi tie, pov'as el'ten'i tiu'n fi'odor'o'n?”
La Ŝmidtoj en'rigard'is la poŝt'kest'o'n kaj el'ir'is al la freŝ'a aer'o de la strat'o. La dom'a en'ir'pord'o est'is mal'ferm'it'a, ekster'e apud ĝi star'is en si'a'j verd'a'j uniform'o'j du polic'ist'o'j kaj iu ĉirkaŭ 45-jar'aĝ'a vir'o kun ruĝ'iĝ'int'a'j okul'o'j.
„Ĉu io okaz'is?” demand'is Erik'a la pli grand'a'n polic'ist'o'n. Ŝi jam vid'is li'n foj'e kaj supoz'is, ke tiu est'is la respond'ec'ul'o pri ili'a distrikt'o. La polic'ist'o trist'e ek'rigard'is ŝi'n per si'a'j mal'grand'a'j hel'a'j okul'o'j kaj evit'em'e respond'is: „Ni rajt'as neni'o'n dir'i.”
„Evident'e io okaz'is,” pens'is Erik'a, sed laŭt'e dir'is, „Pardon'u mi'n, ebl'e vi est'as mal'ĝust'a adres'at'o, sed en ni'a ŝtup'ar'ej'o ŝveb'as ne'el'ten'ebl'a fetor'o… Ŝajn'e mort'int'a kat'o aŭ rat'o putr'as ie.”
Ŝi jam vol'is for'ir'i, kiam ŝi ek'aŭd'is la respond'o'n de la polic'ist'o: „Ĝust'e pro tio ni est'as ĉi tie.” Ŝi tuj de'nov'e re'turn'iĝ'is al la polic'ist'o: „Tio signif'as, ke tamen io okaz'is?”
Bernd, jam for'ir'int'a de la en'ir'pord'o, iom ek'nervoz'iĝ'is. „Tio ja tut'e ŝi'n ne koncern'as, kio tie okaz'is,” li pens'is, „ĉiam ŝi interes'iĝ'as pri ĉio: kial mank'as la lum'o en la ŝtup'ar'ej'o, kial oni la rub'aĵ'o'n ĝust'a'temp'e ne for'vetur'ig'is, kaj nun ankoraŭ tiu ĉi fetor'o… Nu, kia diferenc'o?”
Sed aŭd'int'e la respond'o'n de la polic'ist'o: „Jes, io okaz'is, en vi'a dom'o mort'is hom'o,” ankaŭ li re'turn'iĝ'is kaj re'ir'is kelk'a'j'n paŝ'o'j'n al la en'ir'pord'o. Nun iĝ'is klar'e, de kie ven'is la fetor'o.
„Ki-o? Mort'is iu el la najbar'o'j?” demand'is Erik'a ŝok'it'e, „Kiu?”
„Ni ne rajt'as tio'n dir'i,” ripet'is la pli grand'a polic'ist'o.
„En kiu etaĝ'o?” de'nov'e ŝi demand'is, ne esperant'e tamen ricev'i la respond'o'n.
„En la unu'a,” sekv'is la respond'o.
„Sur la unu'a ni kon'as neniu'n krom la sinjor'o Ansbah,” ŝi daŭr'ig'is mal'rapid'e, „Ni loĝ'as en la ses'a kaj mal'oft'e uz'as la ŝtup'ar'o'n pied'e. En la last'a'j jar'o'j plur'a'j mal'nov'a'j loĝ'ant'o'j trans'lok'iĝ'is, kaj la nov'a'j'n ni tut'e ne kon'as…”
„Tamen,” riproĉ'e opon'is la polic'ist'o, „En tia'j okaz'o'j est'as pli bon'e foj'e sen'kaŭz'e vok'i la polic'o'n ol tro mal'fru'e…”
„Nu, kiu pov'is sci'i tio'n?” parol'is Erik'a kvazaŭ sen'kulp'ig'ant'e si'n. „La ver'o est'as, ke la odor'o jam de'long'e sent'iĝ'is en la ŝtup'ar'ej'o… Kiel long'e rest'is la mort'int'o en la loĝ'ej'o?”
„Neni'u sci'as,” est'is la respond'o. „Tuj ven'os patolog'o-anatomi'ist'o, li determin'os tio'n…”
„Kiu pov'as est'i la mort'int'o?” demand'is Erik'a kvazaŭ si'n mem, kompren'int'e, ke la polic'ist'o'j neni'o'n plu dir'os. Ili opini'as si'n jam babil'ul'o'j.
„Aĥ, jes…” subit'e dir'is la tri'a vir'o, ne polic'ist'o. „Kial kaŝ'i tio'n… Valter mort'is, mi est'as li'a frat'o…”
Nur nun Erik'a ek'rigard'is la vir'o'n, kompren'is, kial li hav'as ruĝ'a'j'n okul'o'j'n kaj rimark'is la star'ant'a'n apud li hund'et'o'n Dĵeki, kiu ĉiam akompan'is la sinjor'o'n Ansbah. Erik'a ne sci'is, ke Ansbah nom'iĝ'is Valter. Ŝi ankaŭ rimark'is la proksim'e park'it'a'n aŭt'o'n, sur kies mal'ferm'it'a kofr'uj'o sid'is kaj mal'laŭt'e plor'is vir'in'o, supoz'ebl'e la edz'in'o de la frat'o.
„Pro kio li mort'is? Li ja ne est'is mal'jun'a, ebl'e 53-jar'aĝ'a,” mal'laŭt'e dir'is Erik'a kaj, rigard'int'e al la hund'o, al'don'is: „Ĉu Dĵeki sid'is la tut'a'n temp'o'n sen boj'i en la loĝ'ej'o?”
„Jes, ĝi est'is la tut'a'n temp'o'n tie,” konfirm'is la frat'o de Ansbah. „De kio li mort'is, oni dum'e ne sci'as…”
Sinjor'o Ansbah est'is unu el la plej mal'nov'a'j loĝ'ant'o'j de la dom'o, li viv'is en ĝi jam 30 jar'o'j'n. Kaj nun ankaŭ ĉi tie li mort'is, tiel subit'e kaj ne'rimark'it'e por ĉiu'j.
Kiam Erik'a kaj Bernd antaŭ mult'a'j jar'o'j trans'lok'iĝ'is al ĉi tiu dom'o, la unu'a najbar'o, kun kiu ili kon'at'iĝ'is kaj kiu amik'e salut'is ili'n, est'is Ansbah. Tiam li hav'is ali'a'n hund'o'n, blank'a'n batal'hund'o'n, kiu ĉiam hav'is bandaĝ'it'a'j'n gamb'o'j'n. Ansbah sur'brak'e port'is la hund'o'n al best'kurac'ist'o, fleg'is ĝi'n, sed ĝi tamen post iom da temp'o mort'is. Post iom da temp'o Ansbah hav'ig'is al si mult'e pli mal'grand'a'n hund'et'o'n de la ras'o Dĵek-Rassel, tiu'n ĉi Dĵeki. Ĝi est'is blank'a kun brun'a'j makul'o'j. Foj'e li dir'is al Ŝmidtoj, ke ĝi ne tiel bon'e, kiel la antaŭ'a hund'o, taŭg'as por li pro ĝi'a karakter'o: ĝi est'as tro vigl'a, iom stult'et'a kaj postul'as tre long'a'j'n promen'ig'o'j'n. Kaj ver'e oni oft'e pov'is observ'i, ke Dĵeki kur'is en tut'e ali'a'n direkt'o'n ol Ansbah, kiam li promen'is kun ĝi en la proksim'a park'o aŭ sur'strat'e. Aŭ ĝi, supr'e'n'ir'ant'e la ŝtup'ar'o'n, preter'kur'ad'is si'a'n etaĝ'o'n, kaj Ansbah dev'is re'vok'i ĝi'n.
Ansbah est'is mem alt'statur'a vir'o kun blu'a'j okul'o'j kaj pomp'a'j lip'har'o'j. Laŭ'aspekt'e li est'is eg'e sport'a, kun fortik'a'j gamb'o'j kaj kol'o kaj kun risort'a ir'manier'o. Oft'e li bicikl'is, tiam Dĵeki sid'is mal'antaŭ'e en korb'o. Laŭ'profesi'e Ansbah est'is labor'ist'o-konstru'ist'o kaj viv'is sol'a. Erik'a oft'e vid'is li'n, kiam li re'ven'is de la labor'o en si'a kombine'o, mal'pur'ig'it'a de divers'a'j farb'o'j. Li'a'j labor'vest'aĵ'o'j est'is de apart'a fason'o kaj aspekt'is eĉ pimp'e ĉe li. Antaŭ kelk'a'j jar'o'j Ansbah perd'is la konstant'a'n labor'o'n kaj de tiam li rest'is sen'labor'ul'o, foj'foj'e labor'ant'e ne'oficial'e kaj hazard'e: al iu li munt'is la serur'o'n, al la ali'a ripar'is la loĝ'ej'o'n, foj'e li labor'is ie nokt'e.
Dum iu temp'o oni oft'e vid'is li'n kun vir'in'o, kiu ankaŭ hav'is hund'o'n. Ili komun'e promen'is kun la hund'o'j, supoz'ebl'e ili kon'at'iĝ'is dank'e al la hund'o'j. Erik'a ĝoj'is por li, ke li ne plu est'is sol'a, sed kun amik'in'o. Sed post'e la vir'in'o mal'aper'is, kaj ankaŭ Ansbah mem est'is vid'ebl'a mal'oft'e. Last'a'n foj'o'n Ŝmidtoj vid'is li'n mal'fru'aŭtun'e kaj demand'is li'n, kie li est'is la tut'a'n somer'o'n, pro kio oni ne vid'is li'n. La najbar'o rakont'is, ke li posed'as somer'dom'et'o'n apud Berlino, kaj tie en la natur'o li kun Dĵeki pas'ig'is la varm'a'j'n monat'o'j'n. Kaj jen nun – la last'a renkont'iĝ'o, se oni pov'us nom'i tio'n „renkont'iĝ'o”.
Erik'a kaj Bernd adiaŭ'is la polic'ist'o'j'n. Post'e ili vetur'is al la arb'ar'o, kaj ambaŭ pens'is pri Ansbah. Fin'fin'e Erik'a dir'is: „Est'as terur'e tiel mort'i, ĉu ne? Mi pens'as, ke li tiel kuŝ'is preskaŭ monat'o'n… Last'foj'e ni vid'is li'n komenc'e de decembr'o…”
„Kiom long'e li kuŝ'is mort'a en la propr'a loĝ'ej'o, tio fakt'e ne est'as tiom grav'a,” pri'pens'em'e dir'is Bernd, „Kvankam tio son'as makabr'e. Mult'e pli tragik'a est'as tio, ke oni pov'us sav'i li'n, se iu est'us proksim'e de li, se est'us ven'int'a medicin'a help'o ...”
„Mi neniam pens'is, ke tio pov'us okaz'i en ni'a dom'o,” dir'is Erik'a, „Kutim'e oni leg'as pri tia'j okaz'aĵ'o'j en gazet'o'j, tio okaz'as ie, mal'proksim'e, ne apud vi ... Kaj la plej ŝok'a afer'o est'as, ke simil'a'j okaz'aĵ'o'j pli'oft'iĝ'as, iĝ'as kutim'a'j en grand'a'j urb'o'j, kie hom'o'j ne nur viv'as, sed ankaŭ mort'as sol'ec'e, izol'it'e, kie najbar'o'j oft'e ne kon'as unu la ali'a'n, kie la ĝir'ad'o de la lu'pag'o funkci'as aŭtomat'e, kaj se oni ne hav'as labor'o'n, kiel Ansbah, tiam neni'u rimark'as, ke iu hom'o ne plu aper'as. Ĉe la fin'o oni rest'as nur kun si'a best'o, se oni ĝi'n hav'as. Ĝi pov'as est'i fidel'a amik'o, sed ĝi ne pov'as vok'i ambulanc'o'n…”
Post'e ili promen'is en la arb'ar'o. Est'is bon'eg'a vintr'a veter'o. La unu'a freŝ'a neĝ'o kovr'is la ter'o'n, bril'is mal'alt'a vintr'a sun'o, sed la tag'o est'is mal'seren'ig'it'a. Sur ĝi kuŝ'is la ombr'o de grand'a, sport'a vir'o kun blu'a'j okul'o'j.
Post kelk'a temp'o ven'is labor'ist'o'j kaj tra la fenestr'o el'ĵet'is el la loĝ'ej'o de Ansbah sur la pavim'it'a'n strat'o'n li'a'j'n aĵ'o'j'n: grand'a'n nigr'a'n matrac'o'n en gaj'e aspekt'a flav'a teg'aĵ'o, lign'a'n bret'ar'o'n, elektr'aĵ'o'j'n.
Akr'a odor'o de putr'ant'a hom'a karn'o ŝveb'is ankoraŭ kelk'a'j'n semajn'o'j'n en la ŝtup'ar'ej'o, kaj la infan'o'j, ir'ant'e laŭ la ŝtup'ar'o al kaj el la lern'ej'o, rid'is kaj ferm'is la naz'o'j'n. La viv'o daŭr'ig'is si'a'n ne'halt'ig'ebl'a'n flu'o'n.
Oni'dir'e, Ansbah hav'is mal'san'a'n kor'o'n, kaj oni konklud'is, ke li mort'is pro la kor'atak'o. Supoz'ebl'e li mort'is subit'e: fal'is sur la tapiŝ'o'n kaj ne sukces'is al'ramp'i la telefon'o'n.
La unu'a novel'ar'o de Len'a Karpunina, La bat'o (2000), tuj prezent'is talent'o'n jam esenc'e matur'a'n, serioz'a'n, kviet'e potenc'a'n kaj foj'e potenc'e mal'kviet'ig'a'n. Ŝi'a du'a novel'ar'o, Ne'okaz'int'a am'o, konfirm'os ŝi'a'n reputaci'o'n.
Tem'as pri 15 proz'aĵ'o'j: novel'o'j, foj'e ebl'e sugest'it'a'j per person'a'j spert'o'j; ses tem'as pri la sovetiaj koncentr'ej'o'j, la gulag'o, en la epok'o de Stalin. Ĉiu'j hav'as tiu'n facil'a'n leg'ebl'ec'o'n, kiu oft'e kost'as al aŭtor'o mal'facil'a'n verk'ad'o'n.
Kvankam ironi'o aper'as oft'e, kaj humur'o foj'e, mi sent'as, ke la ĝeneral'a etos'o est'as sombr'a, malgraŭ plur'a'j ekzempl'o'j de hom'a kuraĝ'o, el'ten'iv'o aŭ bon'kor'ec'o. Nu, koncentr'ej'o'j est'as ja sufer'eg'ej'o'j; sed ali'manier'e karakteriz'a'j est'as rakont'o'j pri atend'it'a bril'a liber'temp'o en Egipti'o – makul'it'a per cinik'a'j tromp'o'j; aŭ pri av'in'o, kiu urĝ'e pet'is vizit'o'n, sed tuj for'send'as parenc'o'j'n, al'ven'int'a'j'n post si'n'ofer'e mal'facil'a vojaĝ'o; aŭ pri dediĉ'it'a „best'amik'o”, fru'e forges'it'a de supoz'it'a'j koleg'o'j sen'dank'a'j – el kiu'j unu „model'e person'ig'as ne'sat'ig'ebl'a'n kaj ego'ism'a'n natur'o'n de la hom'a spec'o”.
Len'a Karpunina ne mem spert'is la gulag'o'n; ŝi nask'iĝ'is jar'o'j'n post la mort'o de Stalin; sed ŝi sen'dub'e aŭd'is re'memor'o'j'n, kaj ŝi'a fru'a viv'o en Rusio kaj Taĝiki'o hav'is si'a'j'n rigor'o'j'n. Al tiu'j, kiu'j, kiel mi, fortun'e viv'is en land'o'j relativ'e liber'a'j kaj prosper'a'j, la nun'a libr'o en'hav'as pens'ig'a'j'n lecion'o'j'n pri fremd'a'j sufer'o'j kaj divers'a'j re'ag'o'j. Ni ricev'as impres'o'n de serioz'a real'ism'o, plen'a kred'ebl'ec'o, anim'prem'a sci'pov'o pri la mond'o.
La libr'o las'as ankaŭ impres'o'n pri ver'a sci'pov'o de ni'a lingv'o: jen ver'a klar'ec'o, stil'o tut'e inter'naci'a, modest'e zamenhof'ec'a, rekt'a, kaj kompren'ebl'a, tiel ke mi pov'as rekomend'i ĉi tiu'n literatur'e merit'a'n verk'o'n ankaŭ kiel leg'o'libr'o'n por progres'em'a'j lern'ant'o'j, simil'e al la roman'o'j de Juli'o Baghy. La verk'ist'o cel'as komunik'i pli ol unik'i!
Post la aĉ'a recenz'ist'a dev'o, serĉ'i erar'o'j'n, mi menci'os nur unu trov'it'a'n: „har'o” anstataŭ „har'ar'o”, tre ebl'e, en si'a kun'tekst'o, pres'erar'o. Tre ebl'e „dolor'o'j” por „dolar'o'j” (p. 92) est'as intenc'a ŝerc'o pri lingv'a erar'o de (mal'estim'ind'a) agent'o, kiu ja don'is dolor'o'j'n kontraŭ dolar'o'j!
Pli'riĉ'ig'as la libr'o'n valor'a, percept'em'a en'konduk'o de Sten Johansson. La aranĝ'o kaj pres'ad'o est'as tut'e bon'a'j. Se mi dev'as montr'i muŝ'o'j'n en la miel'o, mi menci'u, ke du el la pied'not'o'j trov'iĝ'as sur mal'ĝust'a'j paĝ'o'j.
Ne est'as surpriz'e, ke 6 el la 15 novel'o'j ricev'is premi'o'j'n aŭ menci'o'j'n en Bel'art'a'j Konkurs'o'j de Kongres'o'j. Ni esper'u pri plu'a'j volum'o'j.
En septembr'o 2007 la ĉin'a ministr'ej'o pri komerc'o aper'ig'is enket'a'n raport'o'n, kiu montr'as, ke dum la jar'o 2006 en la land'o la total'a konsum'o pro ge'edz'iĝ'o'j ating'is gigant'a'n sum'o'n. Averaĝ'a par'o da nov'a'j ge'edz'o'j el'spez'is por si'a ge'edz'iĝ'o 0,3 milion'o'j'n da juan'o'j. Tio egal'as al la sum'o de ili'a'j en'spez'o'j dum kvar jar'o'j.
La influ'o de la ge'edz'iĝ'a'j konsum'o'j sur la mal'net'a'n en'land'a'n produkt'o'n (MEP) ver'e est'as mir'ind'a: en 2006 ili ating'is 13 % de MEP! En tiu jar'o en la tut'a land'o oni pro ge'edz'iĝ'o'j sum'e konsum'is var'o'j'n kaj serv'o'j'n super 1500 miliard'o'j da juan'o'j (150 miliard'o'j da eŭr'o'j). Ankaŭ la agrikultur'o kaj la industri'o ne'rekt'e je ĉirkaŭ 1200 miliard'o'j profit'is el tio.
La ministr'ej'o enket'is 60 000 par'o'j'n en urb'o'j kaj vilaĝ'o'j kaj trov'is, ke dum 2006-2007 ĉiu par'o mez'nombr'e el'spez'is 4000 juan'o'j'n por vest'aĵ'o'j, 6000 por perl'o'j kaj juvel'o'j, 10 000 por nupt'o, 60 000 por re'nov'ig'o de la loĝ'ej'o, 10 000 por turism'o en la miel'a temp'o kaj 40 000 por aĉet'i mod'a'j'n mebl'o'j'n kaj modern'a'j'n elektr'a'j'n aparat'o'j'n.
Laŭ ĉin'a tradici'a mor'o la nov'ge'edz'o'j dev'as okaz'ig'i ceremoni'o'n, si'n montr'i antaŭ si'a'j parenc'o'j kaj amik'o'j kaj regal'i ili'n per abund'a festen'o, ali'e ili, eĉ registr'it'a'j, ne pov'as est'i rigard'at'a'j kiel „laŭ'leĝ'a'j” ge'edz'o'j. Tial ili kaj ili'a'j ge'patr'o'j vol'as far'i bon'a'n ceremoni'o'n. Ĝeneral'e oni prepar'as 20 tabl'o'j'n por la festen'o. Kun 1000 juan'o'j por ĉiu tabl'o kiel kalkul'a norm'o, nov'a par'o por tio el'spez'as 20 000 juan'o'j'n. Bon'hav'a'j par'o'j por parad'i ankaŭ aĉet'as nov'a'n aŭt'o'n.
Inter la ge'edz'iĝ'a'j konsum'o'j la el'spez'o'j por nov'a loĝ'ej'o okup'as relativ'e grand'a'n porci'o'n. En urb'o'j la nov'ge'edz'o'j mez'nombr'e pag'is 163 000 juan'o'j'n por aĉet'i dom'o'n. Tio est'as pli mult'e ol la rekt'a'j el'spez'o'j de la ge'edz'iĝ'o. La ministr'ej'o el la enket'o konklud'is, ke unu par'o hav'as averaĝ'a'n monat'a'n salajr'o'n de nur 6250 juan'o'j. Dom'o do kost'as 26-obl'o'n de la monat'a en'spez'o. La rekt'a konsum'o pro ge'edz'iĝ'o al'proksim'iĝ'as al 127 000 juan'o'j'n kaj est'as 20-obl'o. Sum'e oni do nepr'e ating'as el'spez'o'n, kiu egal'as al la sum'o de la salajr'o'j de ambaŭ person'o'j dum kvar jar'o'j.
Tiel alt'a est'as la ge'edz'iĝ'a konsum'o, ke per si'a propr'a ŝpar'mon'o la nov'ge'edz'o'j ne pov'as ĝi'n kovr'i. Ĉar ge'edz'iĝ'o est'as grav'a afer'o en la hom'a viv'o, la ge'patr'o'j do volont'e don'as mon'help'o'n. Laŭ la raport'o, 81,6 % de la ge'fianĉ'o'j akir'is divers'grad'e financ'a'n sub'ten'o'n de la ge'patr'o'j. Ĉirkaŭ du'on'o ricev'is de la ge'patr'o'j kaj pli'aĝ'a'j ge'frat'o'j subvenci'o'n por kovr'i 20 ĝis 60 % de la tut'a konsum'o. Por 15 % la ge'patr'o'j mal'avar'e pag'is eĉ 80 ĝis 100 % de la tut'a'j el'spez'o'j.
Spert'ul'o'j prognoz'as, ke laŭ la nun'a evolu'o de super'vend'ej'o'j en la jar'o 2010 Litovio jam solid'e super'os la averaĝ'o'n de Eŭrop'a Uni'o (EU). Tia'j vend'ej'o'j precip'e ek'konstru'iĝ'is dum la last'a'j jar'o'j kaj Litovio jam nun antaŭ'as Latvi'o'n kaj Estoni'o'n. Estr'o'j de konstru'kompani'o'j dir'as, ke en ĉiu'j tri land'o'j de Baltio super'vend'ej'o'j ek'est'as laŭ ne'kred'ebl'a rapid'ec'o.
En la najbar'a'j land'o'j la super'vend'ej'o'j trov'iĝ'as precip'e en la ĉef'urb'o'j, sed en Litovio est'as iom ali'manier'e. Ankaŭ la urb'o'j, kiu'j hav'as 100 000 ĝis 300 000 loĝ'ant'o'j'n – Panevėžys, Šiauliai, Klaipeda – vast'e real'ig'as la super'vend'ej'a'n ide'o'n. Ĉi-moment'e por mil loĝ'ant'o'j en Litovio est'as preskaŭ 180 kvadrat'metr'o'j da komerc'a are'o. Oni antaŭ'vid'as, ke post tri jar'o'j ĝi kresk'os je 40 % kaj super'os la EU-averaĝ'o'n, kiu nun ating'as 200 kvadrat'metr'o'j'n. Oni'dir'e laŭ komerc'a are'o en EU nun el'star'as Nederlando kaj Svedi'o.
Dum la vend'ej'a mod'o en Litovio evolu'as, sindikat'o'j protest'as pro la labor'daŭr'o. Ili batal'as por ke super'vend'ej'o'j est'u ferm'it'a'j dum Krist'nask'o, Nov'jar'o kaj Pask'o. Aktiv'ul'o'j cel'as instru'i la loĝ'ant'ar'o'n, por ke ili vizit'u vend'ej'o'j'n nur dum labor'tag'o'j kaj anticip'e prepar'iĝ'u por la semajn'fin'o. La ekonomi'a komitat'o de la litova parlament'o eĉ registr'is leĝ'korekt'o'n, laŭ kiu la vend'ej'a labor'o est'u mal'permes'at'a dum la ses ŝtat'a'j fest'o'j. Kontraŭ'e, komerc'ist'o'j mal'kontent'as pro la intenc'o regul'ig'i la labor'hor'ar'o'n de vend'ej'o'j. Fin'decid'i en tiu kverel'o dev'os la parlament'o. En la mal'nov'a'j EU-land'o'j jam long'e ekzist'as la tradici'o, ke ne nur dum ŝtat'a'j fest'o'j, sed ankaŭ dimanĉ'e la vend'ej'o'j plej'part'e est'as ferm'it'a'j.
Tiu ĉi printemp'o komenc'iĝ'is mal'bon'e por Nina kaj Boj'a'n. Tut'e ne'atend'it'e la posed'ant'o'j de la dom'o dir'is, ke Nina kaj Boj'a'n liber'ig'u la loĝ'ej'o'n.
„Ni dev'as de'nov'e serĉ'i ali'a'n loĝ'ej'o'n”, dir'is Nina, kaj ombr'o kovr'is ŝi'a'j'n okul'o'j'n.
„Ni loĝ'u en la vilaĝ'o Tili'o”, propon'is Boj'a'n.
Ili hav'is tie et'a'n dom'o'n, kiu rest'is de la ge'patr'o'j de Boj'a'n.
„Ĉu en Tili'o?” demand'is Nina.
Ŝi est'is bel'a vir'in'o kun rekt'a grek'tip'a naz'o, profund'a'j perlamot'kolor'a'j okul'o'j kaj svelt'a korp'o – ebl'e unu el la plej bel'a'j aktor'in'o'j en la ĉef'urb'o.
Kiam ŝi kaj Boj'a'n ek'loĝ'is en Tili'o, Nina decid'is far'i en la kort'o de la dom'o flor'ĝarden'o'n. Ie iam ŝi leg'is, ke la flor'o'j, la kolor'o'j kaj la silent'o est'as la plej bon'a kurac'il'o por la anim'o.
Ĉi'maten'e, kiam ŝi fos'is la bed'o'n, ŝi ek'sent'is, ke iu rigard'as ŝi'n. Nina lev'is la kap'o'n kaj mir'e vid'is sep-ok'jar'a'n knab'o'n, kiu sen'mov'a star'is sur la strat'o ĉe la drat'a bar'il'o de la kort'o kaj rigard'is ŝi'n.
„Kiel vi nom'iĝ'as?” demand'is li'n Nina.
„Petko”, respond'is la knab'o.
„Ĉu vi loĝ'as ĉi tie?”
„Jes,” li dir'is, „tie, mal'antaŭ la mont'et'o”, kaj li montr'is al la mont'et'o.
Li'a'j grand'a'j infan'a'j okul'o'j simil'is al verd'a'j jugland'a'j nuks'o'j, kaj li'a rigard'o est'is pens'em'a kaj rev'em'a. La knab'o sur'hav'is bunt'a'n ĉemiz'o'n je ruĝ'a'j kaj nigr'a'j kvadrat'o'j kaj pantalon'o'n, kiu jam est'is mal'long'a por li, kaj vid'ebl'is li'a'j maleol'o'j, li'a'j blank'a'j ŝtrump'et'o'j kaj mal'nov'a'j nigr'a'j ŝu'o'j. En la vilaĝ'o'j simil'a'j'n nigr'a'j'n ŝu'o'j'n la ge'patr'o'j aĉet'is, kiam la infan'o'j komenc'is frekvent'i la lern'ej'o'n. Li'a dens'a har'ar'o simil'is al erinac'a'j pik'il'o'j.
Petko star'is ĉe la bar'il'o kaj rigard'is Nina'n. Tiel pas'is ebl'e hor'o; post'e li ne'sent'ebl'e mal'aper'is tiel kiel ne'sent'ebl'e li est'is aper'int'a. Nina tre mir'is, kiam la sekv'ant'a'n maten'o'n de'nov'e ŝi vid'is Petkon ĉe la bar'il'o. Kaj nun li de'nov'e star'is silent'a kaj sen'mov'a kiel hieraŭ. Nun ŝi de'met'is la ŝtof'a'j'n gant'o'j'n, per kiu'j ŝi labor'is, proksim'iĝ'is al la kort'a pord'o, mal'ferm'is ĝi'n kaj dir'is:
„En'ir'u, Petko! Bon'vol'u.”
La knab'o kvazaŭ tio'n atend'is. Li tuj en'ir'is la kort'o'n. Nina gvid'is li'n al la dom'o, antaŭ kiu Boj'a'n est'is far'int'a laŭb'o'n kun tabl'o kaj benk'o. Nina invit'is la knab'o'n sid'iĝ'i, kaj ŝi al'port'is el la dom'o suk'o'n el rubus'o'j, pom'o'j'n kaj keks'o'n. Ŝi propon'is al Petko manĝ'i, sed li nur rigard'is ŝi'n kaj ne mov'iĝ'is. Nina iom pli insist'e invit'is li'n, kaj Petko apenaŭ manĝ'is el la keks'o kaj trink'is iom el la rubus'a suk'o.
„Ĉu vi lern'as, Petko?”
„Jes,” li respond'is, „mi lern'as en la du'a klas'o.”
„Ĉu vi hav'as frat'o'n aŭ frat'in'o'n?”
„Jes, mi hav'as du frat'in'o'j'n, kiu'j est'as pli aĝ'a'j ol mi.”
Petko ne est'is tre parol'em'a, sed Nina vid'is, ke por li est'as tre agrabl'e sid'i apud ŝi kaj rigard'i ŝi'n. Post dek minut'o'j Petko ek'star'is, mal'laŭt'e dir'is al ŝi „ĝis re'vid'o”, de'nov'e al'rigard'is ŝi'n per si'a'j grand'a'j nuks'a'j okul'o'j kaj for'ir'is.
La sekv'ant'a'n tag'o'n li de'nov'e aper'is, kaj Nina hav'is la sent'o'n, ke li ne for'ir'os de ĉi tie kaj la tut'a'n nokt'o'n li star'is sen'mov'a ĉe la bar'il'o, ĝust'e tie, kie ŝi unu'a'n foj'o'n rimark'is li'n. Ŝajn'is al Nina, ke se li ne est'as tie, io cert'e mank'os kaj ĉirkaŭ'e ne est'os tiel bel'e, agrabl'e kaj al'log'e. La maten'o ne est'os tiel sun'a kaj freŝ'a, kaj la ĉiel'o ne bril'os tiel blu'e. Nina las'is la plug'pioĉ'o'n, de'nov'e mal'ferm'is la pord'o'n kaj invit'is Petkon en'e'n. Hodiaŭ fru'maten'e ŝi est'is aĉet'int'a en la vend'ej'o kuk'o'n kaj lakt'o'n. Ŝi verŝ'is lakt'o'n en glas'o'n kaj met'is antaŭ Petko teler'o'n kun la varm'a kuk'o. La knab'o ne kuraĝ'is tuŝ'i la kuk'o'n kaj la lakt'o'n, sed Nina insist'is, kaj li fin-fin'e ek'manĝ'is la kuk'o'n.
„Ĉu vi hav'as amik'o'j'n, Petko? Ĉu vi kun'e lud'as?”
„Jes, ni lud'as”, li respond'is.
„Kie vi lud'as?” demand'is Nina.
Ŝi dezir'is ek'sci'i i'o'n pli pri li, pri li'a famili'o kaj tial ŝi unu'e demand'is pri li'a'j amik'o'j.
„Ni lud'as en la arb'ar'o”, klar'ig'is Petko.
„Kio'n vi lud'as?”
„Ni kaŝ'as ni'n, ni kolekt'as strobil'o'j'n.”
„Kaj kial vi ĉiu'tag'e ven'as ĉi tie'n?”
Tiu ĉi demand'o surpriz'is kaj konfuz'is Petkon. Li palpebr'um'is per si'a'j palpebr'o'j long'a'j kiel cejan'o'j, sed kiel ĉiu infan'o li ne pov'is mensog'i, kaj li respond'is sincer'e kaj naiv'e:
„Vi est'as tre bel'a.”
Nun Nina konfuz'iĝ'is. Ŝi ne atend'is aŭd'i ĝust'e tio'n.
„Kio'n?” ŝi al'rigard'is li'n.
„Vi est'as tre bel'a”, ripet'is Petko kaj klin'is si'a'n hirt'a'n har'ar'o'n.
Nina nur rigard'is li'n. Ili sid'is silent'e kaj sen'mov'e, kaj ŝi ek'sent'is, ke tiu ĉi knab'o kvazaŭ ne'sent'ebl'e kaj sen'bru'e en'ir'is ŝi'a'n anim'o'n kaj tie, en la kor'o, ŝi ek'sent'is agrabl'a'n varm'o'n.
Post kelk'a'j minut'o'j Petko ek'star'is kaj kviet'e kaj silent'e for'ir'is. Preskaŭ la tut'a'n tag'o'n Nina pens'is pri li. Ŝi demand'is si'n, kiu'j est'as li'a'j ge'patr'o'j, kaj ĉu li est'as bon'a lern'ant'o – demand'o'j, al kiu'j ŝi ne pov'is respond'i – ŝi eĉ ne sci'is li'a'n famili'a'n nom'o'n. Est'is moment'o'j, en kiu'j ŝajn'is al Nina, ke ŝi mem el'pens'is tiu'n ĉi knab'o'n. Ebl'e li ne ekzist'as, kaj Nina nur imag'as, ke ĉiu'n maten'o'n al ŝi ven'as iu knab'o kun okul'o'j grand'a'j kiel verd'a'j jugland'a'j nuks'o'j, long'e ŝi'n rigard'as kaj post'e dir'as al ŝi, ke ŝi est'as bel'a, kaj for'ir'as. Ebl'e Nina profund'e en si fort'e dezir'is, ke est'u tia knab'o, kiu ven'u al ŝi, kiu parol'u kun ŝi kaj am'u ŝi'n kiel patr'in'o'n. Ĉu ĉi tie en la profund'a vilaĝ'a silent'o kaj en bel'a pitoresk'a natur'o ŝi ne mal'san'iĝ'is, ĉu ne'sent'ebl'e ŝi ne mal'proksim'iĝ'is de la real'o kaj ne ek'viv'is en ali'a ne'ekzist'ant'a mond'o?
Nina decid'is demand'i la najbar'in'o'n, ĉu ŝi ne kon'as Petkon. Post'tag'mez'e ŝi ir'is al la najbar'in'o. Ili iom babil'is, kaj Nina demand'is, ĉu ŝi ne rimark'is iu'n knab'o'n, kiu ĉiu'tag'e ek'star'as ĉe la bar'il'o de Nina.
„Kiel ne”, respond'is tuj la najbar'in'o. „Tio est'as Petko, li'a patr'o est'as fer'voj'ist'o, kaj ili loĝ'as tie, ĉe la arb'ar'o.”
„Petko, jes”, dir'is Nina.
„Li'a patr'in'o for'pas'is, kiam ŝi nask'is li'n. Rest'is tri ge'orf'o'j, Petko kaj du pli aĝ'a'j knab'in'o'j. La patr'o Spiridon ne edz'iĝ'is de'nov'e, kaj li mem zorg'as pri la infan'o'j. Li labor'as, bred'as bov'in'o'n. Ĉi'aŭtun'e Petko lern'os en la tri'a klas'o, kaj mi est'as li'a instru'ist'in'o. Li est'as diligent'a, bon'a lern'ant'o.”
Post'tag'mez'e Nina kaj Boj'a'n ek'sid'is en la laŭb'o. La somer'a tag'o mal'rapid'e for'ir'is. Super la pin'arb'ar'o la sun'o dron'is en kupr'a river'o. Kelk'a'j nub'et'o'j vid'ebl'is sur la firmament'o simil'a'j al infan'a'j balon'o'j. Boj'a'n verŝ'is vin'o'n en la glas'o'j'n, post'e en'ir'is la dom'o'n, port'is de tie mal'nov'a'n mantel'o'n kaj met'is ĝi'n sur la ŝultr'o'j'n de Nina. Ja, est'is iom mal'varm'e, blov'is mont'ar'a vent'o.
„Dank'o'n”, dir'is Nina.
„Pri kio vi pens'as?” demand'is ŝi'n Boj'a'n.
„Pri la knab'o, kiu ĉiu'maten'e ven'as kaj ek'star'as ĉe ni'a bar'il'o”, respond'is Nina.
„Ebl'e li ven'as ĉi tie'n por ŝtel'i i'o'n”, dir'is Boj'a'n.
Tiu'j ĉi ne'atend'it'a'j vort'o'j sku'is kaj kvazaŭ pik'is Nina'n. Ŝi al'rigard'is li'n, kaj la rid'et'o en ŝi'a'j bel'a'j kolomb'kolor'a'j okul'o'j tuj mal'aper'is.
„Kio'n vi parol'as?” ŝi dir'is. Tiu ĉi knab'o est'as orf'o. Li'a patr'in'o mort'is, dum la nask'o. La knab'o neniam prononc'is la vort'o'n „pa'nj'o”.
Boj'a'n mir'e al'rigard'is ŝi'n. Li ne pov'is kompren'i, kiel Nina tiel fort'e koler'iĝ'is. Li dezir'is demand'i ŝi'n, ĉu grav'as, ke la knab'o neniam prononc'is la vort'o'n „pa'nj'o”, sed li neni'o'n dir'is. Ja, li kaj Nina ne hav'is infan'o'n, kaj ŝajn'is al Boj'a'n, ke de kiam la knab'o ven'as kaj ek'star'as ĉe la bar'il'o de ili'a kort'o, Nina kvazaŭ iĝ'is pli bel'a, pli trankvil'a kaj pli feliĉ'a.
Ekster'land'a'j kred'ant'o'j ne mal'oft'e kompar'as la litov'an ĉef'urb'o'n Vilnius al Jerusalemo. Ja en Vilnius ĉie vid'ebl'as preĝ'ej'a'j tur'o'j. Ali'lingv'an'o'j preskaŭ ĉiu'tag'e en preĝ'ej'o pov'as preĝ'i eĉ sci'ant'e ne unu vort'o'n en la litova. Pol'o'j, rus'o'j, belorus'o'j, ukrainoj – ne nur tiu'j minoritat'o'j ĝu'as ebl'ec'o'n part'o'pren'i la di'serv'o'n en si'a ge'patr'a lingv'o.
En ali'a'j preĝ'ej'o'j dimanĉ'e maten'e oni pov'as aŭd'i preĝ'o'j'n kaj preĝ'kant'o'j'n ankaŭ en la angl'a kaj la german'a. La pastr'o'j dir'as, ke en tiu'j di'serv'o'j part'o'pren'as ne nur ekster'land'an'o'j, sed ankaŭ litovoj, kiu'j vol'as perfekt'ig'i si'a'j'n kon'o'j'n pri tiu'j lingv'o'j. Somer'e en tiu'j di'serv'o'j oft'as turist'o'j.
Fremd'lingv'a'j'n di'serv'o'j'n kutim'e part'o'pren'as ofic'ist'o'j de ali'land'a'j ambasad'ej'o'j. Ofic'ist'in'o de la german'a ambasad'ej'o, Irja Berg, rakont'is, ke en si'a ge'patr'a land'o ŝi preskaŭ ĉiu'dimanĉ'e ir'ad'is al la preĝ'ej'o. Trans'lok'iĝ'int'e al Vilnius, ŝi nur komenc'as lern'i la litov'an lingv'o'n. „Mi tre ĝoj'is ek'sci'int'e, ke ankaŭ ĉi tie okaz'as di'serv'o en lingv'o, kiu'n mi kompren'as”, dir'is la vir'in'o, kiu nun est'as oft'a part'o'pren'ant'o de la di'serv'o, en la evangeli'a luter'an'a preĝ'ej'o. Ŝi'a'opini'e, la fremd'lingv'a di'serv'o ankaŭ kontribu'as soci'aspekt'e – en la preĝ'ej'o ebl'as kon'at'iĝ'i kun ali'a'j, trov'i nov'a'j'n amik'o'j'n. Tio est'as tre grav'a, kiam oni est'as nov'ul'o en fremd'a urb'o.
La brit'a ambasador'o Colin Roberts laŭd'is la fremd'lingv'a'n ide'o'n de la pastr'o'j, dir'ant'e, ke por kred'ant'a'j brit'o'j tio est'as unu el la plur'a'j afer'o'j, kiu'j kre'as bon'a'n viv'ĉirkaŭ'o'n.
Dimanĉ'e je la naŭ'a kaj du'on'o en la evangeli'a luter'an'a preĝ'ej'o de Vilnius komenc'iĝ'as di'serv'o en la angl'a. La pli'mult'o de la preĝ'ant'o'j est'as ekster'land'a'j diplomat'o'j. Unu'foj'e monat'e ĉi tie oni ankaŭ preĝ'as en la german'a. La help'ant'in'o de la pastr'o, Iren'a, dir'is, ke la german'o'j kutim'e part'o'pren'as la angl'a'lingv'a'n di'serv'o'n, en kiu ankaŭ mult'as brit'o'j, uson'an'o'j, skandinav'o'j, dan'o'j. La vir'in'o rimark'is, ke la kvant'o de la preĝ'ant'o'j oft'e de'pend'as de la religi'em'o de la ambasador'o mem. Se li est'as fervor'a kred'ant'o, sekv'e ankaŭ ali'a'j ofic'ist'o'j de la ambasad'ej'o pli aktiv'e vizit'as la preĝ'ej'o'n. Ŝi menci'is pri la edz'in'o de eks'a norveg'a ambasador'o. Ŝi est'is aktiv'a part'o'pren'ant'o de la di'serv'o kaj sekv'e ankaŭ pli'a'j ofic'ist'o'j de la tiu'land'a diplomat'a serv'o vizit'ad'is la di'serv'o'n.
Iren'a rakont'is, ke inter ekster'land'a'j par'o'j ne mal'oft'as, ke unu aparten'as al unu religi'o, ali'a – al ali'a. Ili kompromis'as dimanĉ'e vizit'ant'e protest'ant'a'n kaj ankaŭ katolik'a'n preĝ'ej'o'n. La di'serv'o'n serv'as pastr'o el Uson'o, Robert Jones.
Angl'a'lingv'a di'serv'o okaz'as ankaŭ en la preĝ'ej'o de la Bernard'an'o'j. Tio est'as iniciat'o de francisk'an'a'j monaĥ'o'j. En la preĝ'ej'o de la Sankt'a Tri'unu'o la di'serv'o okaz'as en la ukraina lingv'o. La pastr'o rimark'ig'is, ke last'a'temp'e en Vilnius pli'mult'iĝ'is ukrainoj, kiu'j ven'as por ĉi tie labor'i. Ili dimanĉ'e volont'e ven'as por preĝ'i.
En for'las'it'a'j ĝarden'o'j, kort'o'j kaj en ne plu pri'zorg'at'a'j park'o'j oni trov'as mal'nov'a'j'n roz'uj'o'j'n. El ties radik'o'j ĉiam kresk'as la sam'a'j roz'o'j, eĉ post frost'a vintr'o kaj difekt'iĝ'o de la pas'int'somer'a'j tig'o'j. Tiu'j roz'o'j ne est'is greft'it'a'j. Ties draĵ'o'j kaj stik'aĵ'o'j flor'os kiel la de'ven'a plant'o. Tial ili est'as tre ŝat'at'a'j en la sever'a klimat'o nordi'a, kie la greft'it'a'j roz'o'j de pli sud'a'j land'o'j facil'e mal'bon'iĝ'as aŭ ne pov'as est'i kultiv'at'a'j.
En Finnlando hobi'a'j ĝarden'ist'o'j inter'ŝanĝ'as si'a'j'n plant'o'j'n kaj spert'o'j'n en'kadr'e de 1100-membr'a roz'a societ'o, fond'it'a en 1989. Ĝi'a prezid'ant'o Lauri Korpijaakko hav'as pli ol 140 roz'a'j'n speci'o'j'n en si'a ĝarden'o, kie ili abund'e flor'as unu post la ali'a aŭ mult'a'j sam'temp'e. Bon'odor'o de tradici'a'j roz'o'j plen'ig'as la ĝarden'o'n. Ili'a'j flor'o'j ne est'as tiel grand'a'j, kiel tiu'j de ekster'land'a'j roz'o'j, sed la plant'o'j ver'e rezist'as kaj afid'o'j mal'oft'e atak'as ili'n. En mal'mult'a'j land'o'j ebl'as trov'i plant'o'j'n persist'e kresk'ant'a'j'n en for'las'it'a lok'o, ĉar kutim'e la dens'ec'o de loĝ'ig'o rapid'e okup'as ĉiu'n liber'a'n teren'o'n.
La finn'a roz'a societ'o publik'ig'as gazet'o'n Ruusunlehti [„lehti” signif'as petal'o'n; foli'o'n; gazet'o'n]. Grup'et'o'j de roz'hobi'ant'o'j renkont'iĝ'ad'as por rigard'i fot'o'j'n, aŭskult'i preleg'o'j'n kaj ekskurs'i. Krom'e ili part'o'pren'as en ĝarden'a'j ekspozici'o'j kaj foir'o'j. Ili inter'konsil'iĝ'as ret'e. Ĉiu'n du'a'n jar'o'n nordi'a'j roz'o'societ'o'j vic'e okaz'ig'as inter'naci'a'n renkont'iĝ'o'n. La trov'it'a'j roz'a'j speci'o'j est'as kompar'at'a'j kun la jam kon'at'a'j. Se la trov'it'a roz'o est'as ver'e ne'kon'at'a, oni nom'as ĝi'n je la lok'o, kie ĝi est'is trov'it'a, aŭ je iu fam'ul'o, nobel'o aŭ art'ist'o, iam loĝ'int'a en tiu lok'o. La trov'int'o'j far'as ĉio'n ebl'a'n por bon'e kultiv'i la plant'o'n, el'fos'it'a'n inter herb'aĉ'o'j kaj arb'et'o'j. Se ili bon'e sukces'as, ili sci'ig'as pri la trov'aĵ'o si'a'j'n sam'ide'an'o'j'n kaj donac'as aŭ vend'as stik'aĵ'o'j'n, draĵ'o'j'n aŭ eĉ radik'o'j'n al ge'amik'o'j kaj ali'a'j interes'it'o'j. En la flor'o'j de tiu'j roz'o'j kaŝ'iĝ'as histori'a ĉarm'o kaj legend'o'j.
Du ĝemel'o'j, de'nask'e infekt'it'a'j de la retro'virus'o HIV, antaŭ ne'long'e komenc'is la unu'a'n klas'o'n ĉe element'a lern'ej'o en la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o.
Negativ'e re'ag'is ge'patr'o'j de la ali'a'j lern'ej'an'o'j. Ili postul'is, ke la lern'ej'estr'o el'ig'u la infekt'it'a'j'n infan'o'j'n: se ne, ili ne plu send'os tie'n si'a'j'n infan'o'j'n. La ge'patr'o'j opini'is, ke la du ĝemel'o'j infekt'os ankaŭ ili'a'j'n infan'o'j'n.
Instru'ist'o'j, kurac'ist'o'j kaj ofic'ist'o'j de la ministeri'o pri eduk'ad'o inter'ven'is, klar'ig'ant'e, ke ven'as neni'a danĝer'o de la infekt'it'a'j ĝemel'o'j, kiu'j akir'is la virus'o'n de si'a patr'in'o, mem infekt'it'a de nun mort'int'a edz'o. La spert'ul'o'j dir'is, ke la virus'o, kiu atak'as la imun'sistem'o'n, pov'as penetr'i nur per seks'um'ad'o, sang'o'trans'don'ad'o aŭ infekt'iĝ'o de la patr'in'o.
La koncern'a ministr'o, Genc Pollo, inform'is la ge'patr'o'j'n: „Modern'a pedagogi'o postul'as, ke ankaŭ mal'san'iĝ'int'a'j infan'o'j, ne nur pro HIV, rajt'as kaj dev'as kun'stud'i en la sam'a'j lern'ej'o'j kie ali'ul'o'j. La sam'o okaz'as kun an'o'j de mal'pli'mult'o'j, kiu'j sent'u si'n dign'o'plen'a'j en la hom'a komun'um'o, por ke ili prosper'u kaj sukces'e antaŭ'e'n'ir'u.”
Dum la du'a du'on'o de la 19a jar'cent'o plur'a'j esplor'ist'o'j, precip'e brit'a'j, tra'vojaĝ'is Afrik'o'n kaj tiel ne'rekt'e kontribu'is al la koloni'ad'o de la kontinent'o. Esplor'ist'o'j kiel David Livingstone kaj Henry Mort'o'n Stanley ankoraŭ nun est'as fam'a'j. Pri ili'a'j help'ant'o'j neni'u memor'as. Aŭtun'e de 2007 en la londona ekspozici'ej'o de la brit'a Royal Geographical Society (Reĝ'a Geografi'a Societ'o) okaz'is ekspozici'o kun titol'o „Bombay Africans” (Afrik'an'o'j el Bombaj'o), kiu el'star'ig'as ili'a'n rol'o'n.
La sklav'o'komerc'o en okcident'a Afrik'o liver'is hom'fort'o'j'n por Amerik'o. Tamen en orient'a Afrik'o la sklav'o'j precip'e est'is infan'o'j kaj jun'ul'o'j, labor'ont'a'j kiel dom'serv'ant'o'j en azi'a'j land'o'j. En 1833 Briti'o mal'permes'is sklav'ec'o'n kaj inter 1855 kaj 1870 Bombaj'o est'is la baz'o de la lukt'o kontraŭ la sklav'o'komerc'o en la Hind'a Ocean'o. Tiel oft'e okaz'is, ke jun'a'j sklav'o'j est'is liber'ig'it'a'j. Tamen, ili ne re'vojaĝ'is al si'a hejm'land'o, sed al la region'o de Bombaj'o, kie ili est'is loĝ'ig'it'a'j ĉe famili'o'j kaj en orf'ej'o'j kaj ricev'is eduk'ad'o'n. La Royal Geographical Society, kiu financ'is plur'a'j'n esplor'vojaĝ'o'j'n, sugest'is al si'a'j esplor'ist'o'j tie dung'i la help'ant'o'j'n por la vojaĝ'o'j. Ankaŭ okaz'is, ke dum vojaĝ'o sklav'o'j est'is liber'ig'it'a'j kaj dung'it'a'j.
Kelk'a'j bombaj'a'j afrik'an'o'j dum long'a temp'o serv'is esplor'ist'o'j'n kaj lud'is grav'a'n rol'o'n. Sid'i Mubarak Bombay vojaĝ'is 6000 mejl'o'j'n tra Afrik'o. Abdullah Susi, de mozambika origin'o, est'is kun'fond'int'o de Kinŝaso, la nun'a ĉef'urb'o de Kongo. James Chuma asist'is Livingstone dum ok jar'o'j kaj post ties mort'o mem gvid'is esplor'vojaĝ'o'n. Ali'a'j est'is inter la unu'a'j afrik'a'j el'don'ist'o'j.
www.rgs.org: Royal Geographical Society
www.rgs.org/WhatsOn/Exhibitions/Exhibition/ba01.htm: foto'seri'o de la ekspozici'o
www.facebook.com: pli da fot'o'j kaj klar'ig'o'j (en angl'a lingv'o, neces'as registr'iĝ'i)
Nagasak'o est'as ĉef'urb'o de la sam'nom'a guberni'o sur la sud'japan'a insul'o Kiuŝuo. En la urb'o loĝ'as 420 000 loĝ'ant'o'j kaj ĝi last'a'temp'e est'iĝ'is turism'a lok'o, kiu al'log'as mult'a'j'n vizit'ant'o'j'n.
En Nagasak'o reg'as agrabl'a etos'o kaj est'as mult'a'j vid'ind'aĵ'o'j. Unu'e, tram'o'j. Se vi aĉet'us unu'tag'a'n bilet'o'n kontraŭ 300 en'o'j (2 eŭr'o'j), vi pov'us en'tram'iĝ'i kaj ĝu'i tram'vojaĝ'o'n tra la urb'o. La tram'o'j mem, en divers'a'j stil'o'j kaj kolor'o'j, est'as al'log'aĵ'o. Du'e, pont'o'j. Tra la urb'o flu'as river'o Nakaĵima-gaŭa, super kiu est'as konstru'it'a'j pli ol dek pont'o'j laŭ mal'nov'a stil'o. La plej fam'a est'as Megane-baŝ'i (Okul'vitr'a pont'o). Vi pov'us pied'e ĝu'i promen'ad'o'n laŭ tiu'j pont'o'j. Sub ili foj'e flug'as bird'o'j, ekzempl'e motacil'o'j kaj arde'o'j, kaj en la river'o est'as karp'o'j. Tri'e, strat'o'j. Est'as strat'o'j kun divers'spec'a'j magazen'o'j: ekzempl'e vend'ej'o'j de tradici'a'j kuk'o'j, ornam'aĵ'o'j el keloni'aĵ'o, memor'aĵ'o'j kaj ali'a'j. Inter ili trov'iĝ'as bazar'o'j kaj templ'o'j. Oni organiz'as mult'a'j'n laŭ'tem'a'j'n ekskurs'o'j'n tra Nagasak'o. Ĉi-sub'e ni prezent'os tri grav'a'j'n vid'ind'aĵ'o'j'n: Deĵima, Park'o de Pac'o kaj Ĝarden'o de Glover.
Krist'an'ism'o ating'is Japani'o'n en 1549. Feŭd'estr'o'j konkur'e invit'is portugal'o'j'n cel'e al komerc'o. En la guberni'o Nagasak'o eŭrop'a'j ŝip'o'j komenc'is en'haven'iĝ'i kaj ek'de 1580 dum sep jar'o'j Nagasak'o est'is feŭd'o de jezuit'o'j. La urb'o prosper'is kiel urb'o de krist'an'o'j kaj lok'o de la komerc'o kun eŭrop'an'o'j. En Nagasak'o est'is mult'a'j krist'an'a'j preĝ'ej'o'j kaj la ekster'land'an'o'j loĝ'is tie liber'e. La urb'o est'is nom'at'a „Et'a Romo” pro la ekzot'a etos'o.
Tamen la tiam'a reg'ant'o de Japani'o Tojotomi Hidejoŝi ne ŝat'is krist'an'ism'o'n kaj ordon'is la for'pel'o'n de krist'an'a'j misi'ist'o'j el Japani'o, re'ten'int'e Nagasak'o'n kiel si'a'n feŭd'o'n. Tiu'n politik'o'n daŭr'ig'is ankaŭ la sekv'a reg'ant'o Tokugaŭa Iejasu. Sub li'a reg'ad'o Nagasak'o plu prosper'is pro la komerc'o ne nur kun Portugali'o, sed ankaŭ kun ali'a'j land'o'j.
En 1635 la reg'ist'ar'o mal'permes'is la el'migr'o'n de japan'o'j. En la sekv'a jar'o oni est'ig'is insul'et'o'n en la golf'o de Nagasak'o, nom'at'a'n Deĵima por loĝ'ig'i sur ĝi portugal'o'j'n. En 1637 okaz'is la Ribel'o de Ŝimabara kaj la reg'ist'ar'o suspekt'is la en'volv'iĝ'o'n de portugal'o'j en ĝi. Pro tio fin'fin'e en 1639 oni for'pel'is ili'n el Japani'o kaj tiel komenc'iĝ'is la izol'ec'a politik'o de Japani'o.
Tiu'temp'e al la japan'a reg'ist'ar'o plaĉ'is la indiferent'a si'n'ten'o de nederland'an'o'j rilat'e la dis'vast'ig'o'n de krist'an'ism'o. Tial en 1641 la nederlanda faktori'o trans'lok'iĝ'is de Hirado al Nagasak'o. Dum la sekv'a'j 218 jar'o'j Nederlando kaj Ĉini'o monopol'ig'is la komerc'o'n kun Japani'o. Tiu'temp'e en Nagasak'o la nederland'an'o'j viv'is izol'it'e sur insul'et'o Deĵima kaj trov'iĝ'is sub la sever'a kontrol'o de reg'ist'ar'o.
Nederlandaj ŝip'o'j transport'is al Japani'o ĉef'e silk'aĵ'o'j'n, lan'aĵ'o'j'n, suker'o'n, tinktur'o'j'n, medikament'o'j'n, vitr'aĵ'o'j'n ka, dum Japani'o eksport'is unu'a'temp'e arĝent'o'n kaj kupr'o'n, kaj post'e kamfor'o'n, porcelan'o'n, lak'aĵ'o'j'n, soj'saŭc'o'n kaj mar'produkt'aĵ'o'j'n. La porcelan'aĵ'o'j el Imari est'is tre alt'e taks'at'a'j en Eŭrop'o kaj ties imit'aĵ'o'j'n oni grand'kvant'e produkt'is en Meissen [majsen], Germanio. La import'o de silk'o kaj suker'o mult'e influ'is la viv'o'n de japan'o'j. Kvankam la insul'et'o Deĵima est'is mal'grand'a, ĝi tamen lud'is konsider'ind'a'n rol'o'n por la rilat'o'j inter Japani'o kaj Eŭrop'o.
Kiam Japani'o modern'iĝ'is en la 19a jar'cent'o, la rol'o'n de Deĵima kaj Nagasak'o trans'pren'is Jokoham'o kaj Kobe'o. Por re'akir'i la perd'it'a'n glor'o'n la urb'o opini'is, ke neces'as re'nov'ig'i la haven'o'n. En 1883 kaj en 1897 oni re'konstru'is ĝi'n kaj polder'ig'is la mar'o'n ĉirkaŭ Deĵima. Post mult'a'j jar'o'j, en 1984 oni esplor'is la insul'et'o'n kaj trov'is ŝton'bar'il'o'j'n ĉe ties orient'a kaj sud'a lim'o'j. La re'nov'ig'o de Deĵima daŭr'is kaj en la jar'o 2000 tie est'is re'konstru'it'a'j kvin dom'o'j, kaj en 2006 kvin pli'a'j sur'baz'e de pentr'aĵ'o'j kaj rezult'e de pri'fos'o'j. En la restaŭr'it'a'j dom'o'j oni ekspozici'is ekspon'aĵ'o'j'n el la iam'a viv'o de nederland'an'o'j kaj japan'o'j kaj el'fos'aĵ'o'j'n el la ruin'o'j.
La 9an de aŭgust'o 1945 uson'a bomb'aviad'il'o B-29 kun atom'bomb'o ek'flug'is de insul'o Teni'a'n en la Pacifik'a Ocean'o al Nagasak'o kaj fal'ig'is ĝi'n je alt'ec'o de 9600 metr'o'j. La bomb'o eksplod'is 500 metr'o'j'n super urb'a distrikt'o Macujama. Tiu'temp'e en la distrikt'o loĝ'is 1860 person'o'j. Ĉiu'j hom'o'j tuj mort'is escept'e de unu knab'in'o, kiu rest'is en rifuĝ'ej'o. Ĉiu'j konstru'aĵ'o'j est'is for'brul'ig'it'a'j pro la eksplod'a blov'eg'o. La plag'o vast'iĝ'is laŭ river'o Urakami-gaŭa kaj ating'is la centr'o'n de Nagasak'o. Fin'e de 1945 la nombr'o de mort'int'o'j jam est'is 73 884, kaj la vund'it'o'j nombr'is 74 909 el 240 000 loĝ'ant'o'j de la urb'o.
En la Muze'o pri la atom'bomb'o, konstru'it'a memor'e al la 50-jar'iĝ'o de la katastrof'o en Nagasak'o, oni ekspon'is ruin'aĵ'o'j'n de katedral'o Urakami, de'form'it'a'n akv'o'rezerv'uj'o'n, brul'ig'it'a'n lunĉ'o'skatol'o'n de lern'ant'o'j, fand'it'a'j'n metal'aĵ'o'j'n kaj botel'o'j'n, part'e brul'ig'it'a'j'n vest'aĵ'o'j'n kaj simil'e.
Sur mont'et'o nord'e de la muze'o trov'iĝ'as Park'o de Pac'o. En ĝi ĉe fontan'o est'as ŝton'plat'o, sur kiu est'as gravur'it'a jen'a not'o de lern'ant'in'o: Mi est'is ne'toler'ebl'e soif'a. Mi trov'is akv'o'n mal'pur'e kovr'it'a'n per ole'aĵ'o. Mi ne pov'is el'ten'i la soif'o'n kaj fin'e mi trink'is tiu'n akv'o'n kun'e kun la ole'aĵ'o. Mult'a'j viktim'o'j de la atom'bomb'o simil'e sufer'is la soif'eg'o'n kaj mort'is pro akv'o'mank'o. Tiu fontan'o est'is konstru'it'a memor'e al la sufer'int'o'j.
Se vi promen'us al la centr'o de park'o, tie vi vid'us grand'a'n statu'o'n de hom'o. La skulpt'aĵ'o est'is kre'it'a de Niŝimura Seiboo el Nagasak'o. Ĝi'a dekstr'a man'o, montr'ant'a la ĉiel'o'n, atent'ig'as pri la atom'bomb'o, la mal'dekstr'a man'o, etend'iĝ'ant'a horizontal'e simbol'as pac'o'n, kaj la ferm'it'a'j okul'o'j – preĝ'o'n al la mort'int'o'j.
Laŭ la strat'o'j ĉirkaŭ Park'o de Pac'o kaj la Muze'o pri la atom'bomb'o est'as monument'o'j omaĝ'e al la pere'int'o'j.
Skot'o Thomas Blake Glover, post long'a vojaĝ'o al Japani'o, ven'is al Nagasak'o en 1859, kiam li est'is 21-jar'a. Li konstru'ig'is si'a'n dom'o'n en 1863 sur mont'et'o Minamijamate, loĝ'distrikt'o de ekster'land'an'o'j. Tiam la urb'o vigl'is pro energi'a'j hom'o'j, kiu'j esper'is je la ven'o de nov'a epok'o en Japani'o, pro komerc'ist'o'j el divers'a'j land'o'j, revoluci'ul'o'j, cel'ant'a'j renvers'i la ŝogun'a'n reĝim'o'n, pro jun'ul'o'j, dezir'ant'a'j lern'i en Eŭrop'o. Glover zorg'is pri tiu'j hom'o'j, precip'e pri jun'ul'o'j, kiu'j'n li sekret'e send'is ekster'land'e'n. Ili post'e lud'is grav'a'n rol'o'n en Japani'o. Post la modern'iĝ'o de la land'o li mult'e kontribu'is por la evolu'ig'o de ekonomi'o kaj en'konduk'o de la eŭrop'a'j scienc'o'j. Nun la ĝarden'o kun la loĝ'dom'o de Glover est'as mal'ferm'it'a al vizit'ant'o'j.
Vieno, kvartal'o Spittelau: oblikv'a'j mur'o'j sur oblikv'a'j beton'a'j palis'o'j. Ĉu rezult'o de ter'trem'o? Ne, tem'as pri konstru'aĵ'o de la arkitekt'in'o Zaha Hadid, nask'it'a en 1950 en Bagdado, kiu ĝis nun neniam konstru'is loĝ'ej'o'j'n tia'j'n.
Tamen modern'ec'o super'as hejm'ec'o'n. Tial ĉiu du'a loĝ'ej'o rest'is ne'loĝ'at'a. En la mal'hel'a'j koridor'o'j oni tim'as; krom'e la voj'o al metro'o'halt'ej'o aŭ magazen'o'j est'as long'a. Pro tio, en novembr'o 2006, bankrot'is la konstru-firma'o Seg. Ĝi perd'is mult'e da mon'o de 400 kredit'don'int'o'j.
Ankaŭ konstru'aĵ'o'j kun vertikal'a'j mur'o'j ne long'e daŭr'as. Ekzempl'e, ok'etaĝ'a mal'jun'ul'ej'o en la 19a distrikt'o de Vieno: konstru'it'a en 1970, est'os mal'konstru'at'a en 2010. Post nur 40 jar'o'j ĝi est'as tiel kaduk'a kaj neniel re'nov'ig'ebl'a, ke oni neni'ig'u ĝi'n.
Ali'flank'e star'as en Vieno cent'mil'o'j da loĝ'ej'o'j el la period'o 1860 ĝis 1915. Pro dik'a'j, brik'a'j mur'o'j kaj ali'a'j alt'kvalit'a'j material'o'j ili est'as facil'e modern'ig'ebl'a'j. Ili star'os almenaŭ pli'a'j'n 200 jar'o'j'n.
En park'o antaŭ la sid'ej'o de la bulgar'a nov'aĵ'agent'ej'o en Sofio est'as konstru'it'a dum la somer'o bronz'a monument'o. La monument'o, ĉ. 2,5 m alt'a, kaj skulpt'it'a de Stavri Kalinov, prezent'as rul'aĵ'o'n kun tekst'o en ciril'a'j liter'o'j. Skulpt'it'a sur la rul'aĵ'o est'as plum'o.
La mal'supr'a part'o de la rul'aĵ'o est'as en la form'o de radik'o'j, en'ir'ant'a'j en la postament'o'n kaj kelk'lok'e el'ir'ant'a'j. Sur la postament'o est'as tabel'o kun la tekst'o „La ver'o pri la plum'o” kaj indik'o, ke la monument'o honor'as bulgar'a'n ĵurnal'ism'o'n.
Preter'pas'as ĉiu'tag'e mult'a'j hom'o'j la monument'o'n, kiu, se ne unik'a en la mond'o, cert'e mal'oft'as.
En oktobr'o 2007 la nov'a Ĉini'o fest'is si'a'n 58an dat're'ven'o'n. Dum pli ol du'on'a jar'cent'o, dank'e al la klopod'ad'o de la ĉin'a reg'ist'ar'o kaj ties popol'o, la ekonomi'o de Ĉini'o stabil'e kaj rapid'e dis'volv'iĝ'is.
La nov'a Ĉini'o fond'iĝ'is en 1949, sed la unu'a dispon'ebl'a don'it'aĵ'o pri la mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP) est'as pri la jar'o 1952: 67,9 miliard'o'j da juan'o'j. En 2006 la MEP de Ĉini'o ating'is 21 087,1 miliard'o'j'n da juan'o'j (nun dek ĉin'a'j juan'o'j egal'as al unu eŭr'o). Ek'de 1980, kiam Ĉini'o komenc'is praktik'i la politik'o'n de ekonomi'a re'form'ad'o kaj mal'ferm'it'a pord'o, la ekonomi'o kresk'is kun jar'a mez'nombr'o de 9,7 %. Nun laŭ kvant'o de MEP Ĉini'o jam okup'as la kvar'a'n lok'o'n de la mond'o kaj proksim'iĝ'as al Germanio. Tamen, laŭ po'kap'a MEP, en la vic'ord'o almenaŭ 100 land'o'j antaŭ'as Ĉini'o'n, kiu tiu'rilat'e ankoraŭ aparten'as al la dis'volv'iĝ'ant'a'j land'o'j.
En 1952 en la tut'a land'o la jar'a mez'nombr'a salajr'o de la ofic'ist'o'j kaj labor'ist'o'j est'is nur 445 juan'o'j, dum en 2006 ĝi ating'is 21 001 juan'o'j'n. Ek'de la komenc'o de la nov'a jar'cent'o, la mez'nombr'a salajr'o ĉiu'jar'e pli'iĝ'is je 2000 juan'o'j. En la pli'mult'o de la ŝtat'a'j instituci'o'j kaj entrepren'o'j la salajr'a pli'iĝ'o en 2006 eĉ est'is pli.
Koncern'a respond'ec'ul'o en la ĉin'a ministr'ej'o pri labor'asekur'o montr'is, ke nun'temp'e la rapid'a kresk'o de la salajr'o'j de part'o de la loĝ'ant'ar'o kun alt'a'j en'spez'o'j de'turn'as la atent'o'n de la relativ'e mal'rapid'a kresk'o de la salajr'o'j por ordinar'a'j ofic'ist'o'j kaj labor'ist'o'j, kiu'j dum plur'a'j jar'o'j ĉiam hav'is mal'alt'a'n en'spez'o'n, kaj ke la fenomen'o, ke mal'mult'a'j riĉ'as kaj mult'a'j mal'riĉ'as, rest'as tre grav'a. Li fort'e al'vok'is la centr'a'n reg'ist'ar'o'n al'pren'i efik'a'j'n rimed'o'j'n por ne las'i la diferenc'o'n de la salajr'a distribu'o pli'grand'iĝ'i.
En la 1950aj kaj 1960aj jar'o'j en la urb'o'j la po'kap'a loĝ'ej'a plank'are'o est'is nur kvar kvadrat'a'j metr'o'j. La dom'o'j de ĉirkaŭ du tri'on'o'j de la urb'a'j famili'o'j est'is tro'loĝ'at'a'j. Ek'de 1979, la reg'ist'ar'o klopod'is lim'ig'i la pli'iĝ'o'n de la loĝ'ant'ar'o kaj sam'temp'e stimul'is komerc'ist'o'j'n far'i invest'o'j'n al la dom'konstru'ad'o. En 2006 en Ĉini'o ĉiu urb'an'o mez'nombr'e hav'is plank'are'o'n jam super 27 kvadrat'a'j metr'o'j.
Tamen, nun en grand'a'j kaj mez'grand'a'j urb'o'j la prez'o de loĝ'dom'o'j pli'alt'iĝ'is tro rapid'e. Mult'a'j urb'an'o'j tut'e ne kapabl'as aĉet'i nov'a'n dom'o'n. Precip'e al iu'j urb'an'o'j en Pekino, Ŝanhajo kaj Kanton'o la mank'o de loĝ'dom'o'j jam iĝ'is unu el la urĝ'e solv'end'a'j problem'o'j.
En 2006 la kvant'o de privat'a'j aŭt'o'j est'is pli ol 40 milion'o'j, dum en 1950 est'is nur 50 000. La kvant'o pli'iĝ'as rapid'e kaj al'port'as al la urb'a trafik'o grand'a'n mal'help'o'n. Ŝpar'i energi'o'n kaj redukt'i el'las'o'n de mal'util'a'j gas'o'j est'as defi'o'j neniam aper'int'a'j, kiu'j nun tre real'e prezent'as si'n antaŭ la ĉin'a reg'ist'ar'o kaj ties popol'o.
En mart'o 2008 rusi'an'o'j elekt'os la prezid'ant'o'n de la Rusia Federaci'o. Dum'e aŭskult'ant'o'j de la radi'o'staci'o Eĥ'o Moskvi (Eĥ'o de Moskvo) pov'as ĉiu'semajn'e elekt'i „prezid'ant'o'n” inter hero'o'j de rus'a'j literatur'aĵ'o'j.
En ĉiu radi'o'el'send'o oni konsider'as kvar kandidat'o'j'n el unu aŭ kelk'a'j verk'o'j. Unu el la kandidat'o'j venk'as per inter'ret'a voĉ'don'ad'o antaŭ la radi'o'el'send'o mem, kaj la tri ali'a'j est'as pri'diskut'at'a'j dum la el'send'o. Oni pov'as telefon'i kaj agit'i por aŭ kontraŭ kandidat'o'j. La aŭskult'ant'o'j ankaŭ est'as inform'at'a'j pri opini'o'j de fam'a'j verk'ist'o'j, ĵurnal'ist'o'j kaj politolog'o'j. Post'e okaz'as telefon'a'j voĉ'don'ad'o'j, kaj fin'fin'e aŭskult'ant'o'j elekt'as inter la inter'ret'a kaj telefon'a venk'int'o'j.
Por la „prezid'ant'a posten'o” oni propon'as ne'ordinar'a'j'n figur'o'j'n, ne ĉiam pozitiv'a'j'n, ne ĉiam protagonist'o'j'n. Ekzempl'e, el la roman'o de M. A. Bulgakov La majstr'o kaj Margarita, en elekt'o'j part'o'pren'is Ponci'o Pilato, Azazello, la kat'o Behemot'o kaj Kerubjev (venk'is Behemot'o). Dum konkur'ad'o de fabel'a'j hero'o'j Iv'a'n la Mal'saĝ'ul'o super'is la fort'ul'o'n Aloŝa Popoviĉ (Aleĉjo, fil'o de pop'o), Koŝĉejon la Sen'mort'a'n kaj la arb'ar'a'n monstr'o'n Solovej-razbojnik (Najtingal'o-rab'ist'o).
Est'is du konkur'ad'o'j ekskluziv'e por vir'in'o'j. En la unu'a sukces'is Tatjana Larina el Eŭgen'o Onegin de A. S. Puŝkin. Ŝi ŝajn'is al aŭskult'ant'o'j pli taŭg'a por prezid'ant'ec'o, ol Koroboĉka el Mal'viv'a'j anim'o'j de N. V. Gogol, Nataŝa el La majstr'o kaj Margarita kaj Ranevskaja el Ĉeriz'a ĝarden'o de A. P. Ĉeĥov. En la du'a el'send'o venk'is Sonja Marmeladova el Krim'o kaj pun'o de F. M. Dostojevskij (kun 52 % kontraŭ 48 % por Nataŝa Rostova el Milit'o kaj pac'o de L. N. Tolstoj).
En ali'a'j el'send'o'j konkur'ad'is kvar'op'o'j el verk'o'j de A. S. Gribojedov, N. V. Gogol, L. N. Tolstoj, A. P. Ĉeĥov, I. Ilf kaj Je. Petrov, F. M. Dostojevskij, M. A. Bulgakov, A. S. Puŝkin, M. Ju. Lermontov kaj I. S. Turgenev.
La el'send'o, kiu nom'iĝ'as „Super'potenc'o”, unu'a'foj'e aper'is somer'e, kiam feri'is la kutim'a politik'a program'o Potenc'o. En Super'potenc'o est'as iom da politik'o, tamen ĝi ĉef'e cel'as re'ven'ig'i aŭskult'ant'o'j'n al bon'eg'a rus'a literatur'o.
MONATO (2007/6, p. 8) raport'is pri interes'a eksperiment'o de ĉeĥ'a ĵurnal'o. El 27 komision'an'o'j de Eŭrop'a Uni'o nur du respond'is ĉeĥ'e kaj unu angl'e. Tio montr'as la fiask'o'n pri politik'o je lingv'a divers'ec'o. Mi vet'as ke, se la ĵurnal'o skrib'us angl'e, ĝi ricev'us pli da respond'o'j.
Laŭ mi est'us interes'e test'i la sam'a'j'n komision'an'o'j'n esperant'e, sed mi ne sci'as, kio'n demand'i kaj mi ne kon'as la nom'o'j'n de ĉiu'j komision'an'o'j. Pri tio Jindriska Drahotová ebl'e pov'as ni'n help'i.
Ĉiu'jar'e mez'e de somer'o en la litova haven'urb'o Klaipėda est'as organiz'at'a tradici'a mar'a fest'o. Pas'int'jar'e unu'a'foj'e dum la fest'o ankaŭ est'is aranĝ'it'a festival'o de sabl'a'j skulpt'aĵ'o'j. 11 profesi'a'j skulpt'ist'o'j, mond'e kon'at'a'j majstr'o'j el Pollando, Belorusio, Ukrainio, Italio, Rusio, Finnlando, Aŭstrio, Bulgario si'a'j'n verk'o'j'n kre'is dum 52 hor'o'j kaj por tio ĉiu uz'is po 25 kubajn metr'o'j'n da sabl'o.
Inspir'it'a'j de la ide'o la festival'organiz'ant'o'j zorg'is pri special'a sabl'o kun pli grand'a kvant'o de argil'o por ke la skulpt'aĵ'o'j rest'u viv'a'j pli long'e ol ĝis la unu'a pluv'o.
Skulpt'ist'o'j'n help'is lok'a'j art'ist'o'j, student'o'j. La verk'o'j re'spegul'is mar'a'n tem'o'n. Ili'a stil'o vari'is inter modern'ism'o kaj klasik'ism'o.
Ĉiu'j art'ist'o'j ricev'is mon'premi'o'j'n kaj vitr'a'j'n skulpt'aĵ'o'j'n kun sabl'o de Balt'a Mar'o. Kiel la plej sukces'a est'is elekt'it'a skulpt'aĵ'o de la ital'a art'ist'in'o Michela Ciapini Fraŭl'in'o en la boat'o.
La redaktor'o al'don'is not'o'n al la artikol'o La vual'o, romantik'a kaj erotik'a (MONATO 2007/11, p. 21-22), laŭ kiu la krist'an'a teolog'o Tertulian'o asert'is, „ke est'as tradici'e ĉie, ke dec'a'j vir'in'o'j uz'as vual'o'n”. La redaktor'o al'don'as: „Tiu anekdot'o sugest'as, ke port'i vual'o'j'n ... est'as eg'e mal'nov'a kultur'a tradici'aĵ'o.”
Ŝajn'as al mi, ke tiu anekdot'o krom'e kaj precip'e asert'as, ke jam antaŭ 1800 jar'o'j – tiel kiel hodiaŭ – grand'a amas'o da vir'in'o'j ne ŝat'is est'i dev'ig'at'a port'i vual'o'n, kaj ke tiu „mal'nov'a kultur'o” est'as fakt'e ne kultur'o, sed trud'o, hieraŭ far'e de teolog'o'j kiel Tertulian'o, hodiaŭ far'e de ali'a'j nun'temp'a'j trud'ant'o'j.
La vual'o pov'as est'i romantik'a kaj erotik'a, nur se vir'in'o'j rajt'as elekt'i, kiel si'n vest'i. Se ne, ĝi est'as mal'liber'ig'il'o.
Kiam la Nobel-komitat'o anonc'is, ke la iam'a uson'a prezid'ant'o-kandidat'o Al Gore kaj la Inter'reg'ist'ar'a Panel'o pri Klimat'a'j Ŝanĝ'iĝ'o'j (IPCC) ricev'is la pac'premi'o'n por la jar'o 2007, medi'o-aktiv'ist'o'j en mult'a'j land'o'j ek'ĝoj'is. Sed ĉu Al Gore merit'as tiu'n premi'o'n? Kia'manier'e li ag'as por pac'o? Tia'j'n demand'o'j'n la aŭtor'o de la sub'a artikol'o star'ig'is la 8an de novembr'o 2007 al Ol'e Mjøs, la estr'o de la Nobel-komitat'o pri pac'o.
Tuj korekt'as Mjøs: la ĉi-jar'a premi'o est'as don'at'a kun'e al IPCC pro ĝi'a scienc'a labor'o pri klimat'ŝanĝ'iĝ'o'j kaj al Al Gore pro li'a eg'a labor'o por dis'vast'ig'i la kon'o'j'n produkt'it'a'j'n de IPCC. Laŭ Mjøs tem'as ne pri nov'a difin'o de pac'o. Jam en 1904 ricev'is organiz'aĵ'o pac'premi'o'n, sam'e kiel tiu'j, kiu'j batal'is por hom'a'j rajt'o'j, kontraŭ nukle'a'j arm'il'o'j aŭ en 1970 eĉ pro prov'o'j pli'bon'ig'i gren-produkt'ad'o'n.
Neni'o tia trov'iĝ'as en la testament'o de Alfred Nobel de 1896, kiu teori'e est'as la baz'o de premi'a al'juĝ'o. Tamen laŭ Mjøs, nepr'e neces'as re'interpret'i la intenc'o'n de la testament'o: ĝust'e tio'n far'as la Nobel-komitat'o jam de la komenc'o. Ceter'e la noci'o „pac'o” est'as larĝ'a kaj konstant'e re'difin'at'a. Fakt'e, en si'a oficial'a anonc'o pri la ĉi-jar'a pac'premi'o, la Nobel-komitat'o dezir'as „kontribu'i al pli fort'a fokus'ad'o pri metod'o'j kaj decid'o'j neces'a'j por stabil'ig'i la klimat'o'n kaj mal'pli'ig'i la minac'o'n kontraŭ la hom'ar'a sekur'ec'o”.
La Nobel-komitat'o pri pac'o konsist'as el kvin hom'o'j, elekt'it'a'j por minimum'e ses jar'o'j de la norveg'a parlament'o. La regul'o'j pri elekt'o'j de tiu'j hom'o'j postul'as, ke ili reprezent'u la vari'ec'o'n politik'a'n de la norveg'a parlament'o. La estr'o, Ol'e Mjøs, est'as an'o de la krist'an'a popol'a parti'o (politik'e centr'a). Tamen, ĉar trov'iĝ'as en la Nobel-komitat'o reprezent'ant'o de la dekstr'a parti'o, kiu ĝeneral'e ne'as la grav'ec'o'n de klimat'a'j problem'o'j, lev'iĝ'as la demand'o, ĉu la al'juĝ'o de la premi'o okaz'ig'is apart'a'j'n diskut'o'j'n. Mjøs diplomat'e rifuz'is publik'ig'i la intern'a'n trakt'ad'o'n sur'voj'e al la decid'o, lakon'e dir'ant'e: „La decid'o de la Nobel-komitat'o est'is unu'anim'a”.
Kial ceter'e tiu ĉi Nobel-premi'o tiom grav'as? Mjøs atent'ig'as, ke laŭ la oksford'a vort'ar'o la Nobel-pac'premi'o est'as la plej fam'a premi'o en la mond'o. Li list'ig'as tri klar'ig'o'j'n. Unu'e, la Nobel-pac'premi'o aparten'as al la famili'o de akademi'a'j premi'o'j: la kvar ali'a'j'n Nobel-premi'o'j'n (pri medicin'o, fizik'o, kemi'o kaj literatur'o) al'juĝ'as sved'a'j akademi'o'j. Tiel aper'as sinergi'o inter fam'ec'o kaj valor'o de la premi'o'j. Du'e, la Nobel-premi'o hav'as long'a'n histori'o'n: la unu'a est'as al'juĝ'it'a en 1901. Tri'e, la list'o de prestiĝ'a'j laŭreat'o'j pli'firm'ig'is la prestiĝ'o'n de la premi'o mem.
Ceter'e, laŭ Mjøs, pli kaj pli est'iĝ'as interes'o pri la pac'premi'o el ekster Eŭrop'o. Kiam pas'int'jar'e Mohammad Yunus el Bangladeŝo ricev'is la premi'o'n, li far'iĝ'is hero'o ne nur en si'a land'o sed ankaŭ en tut'a Azi'o. Tiel, ek'de la 1970aj jar'o'j, la pac'premi'o pli kaj pli inter'naci'iĝ'as.
Ne ind'as demand'i al Mjøs, kiu pov'us est'i la ven'ont'jar'a nobel'premi'ot'o. Sed pri la ĉi-jar'a premi'o li dir'as: „Atend'u kelk'a'j'n jar'o'j'n, kaj vi vid'os, ke ebl'e ne est'us tut'e stult'e don'i pac'premi'o'n al tiu'j, kiu'j prov'as solv'i klimat'ŝanĝ'iĝ'o'j'n”. Evident'as, ke, laŭ Mjøs, la ĉi-jar'a premi'o tut'e akord'iĝ'as kun la spirit'o de Alfred Nobel. Ver'ŝajn'e ankaŭ en la est'ont'ec'o trov'iĝ'os inter la premi'it'o'j tiu'j, kiu'j labor'as por verd'a pac'o. Ĉu ebl'e Greenpeace?
Alfred Nobel est'is sved'o, kiu riĉ'iĝ'is pro si'a'j industri'a'j el'trov'aĵ'o'j, i.a. dinamit'o. Sen hered'ont'o, li verk'is detal'a'n testament'o'n pri la dis'divid'o de si'a mon'o kaj pri la kvin premi'o'j. Kvar el la premi'o'j est'as decid'it'a'j de sved'a'j akademi'o'j, dum la pac'premi'o est'as decid'it'a de komitat'o elekt'it'a de la norveg'a parlament'o. Kial Norvegi'o? Kiam Nobel mort'is en 1896, Norvegi'o est'is sub sved'a administraci'o, sed kun propr'a parlament'o. La parlament'an'o'j decid'is neni'o'n rilat'e la ekster'a'n politik'o'n de Svedi'o-Norvegi'o: tio'n rajt'is nur la sved'a parlament'o. Nobel opini'is, ke norveg'a'j parlament'an'o'j est'us pli neŭtral'a'j ol la sved'o'j por al'juĝ'i la pac'premi'o'n. Kvankam Norvegi'o sen'de'pend'iĝ'is de Svedi'o en 1905, la al'juĝ'o de la pac'premi'o rest'is task'o de la norveg'a parlament'o.
Ĝis la 1a de februar'o kolekt'iĝ'as nom'propon'o'j en la Nobel-institut'o en Oslo. Propon'o'j'n rajt'as prezent'i nur membr'o'j de naci'a'j parlament'o'j kaj reg'ist'ar'o'j, membr'o'j de inter'naci'a'j kort'um'o'j, profesor'o'j universitat'a'j, antaŭ'a'j Nobel-premi'it'o'j, kaj kelk'a'j ali'a'j. En la last'a'j jar'o'j la Nobel-komitat'o ricev'as ĉ.180 nom'propon'o'j'n. Dum la unu'a kun'ven'o en februar'o, la kvin membr'o'j de la komitat'o rajt'as al'don'i nom'o'n, se la nom'o de la aktual'a kandidat'o ne jam trov'iĝ'as en la list'o. Post'e labor'as la Nobel-institut'o por hav'ig'i al la komitat'o la neces'a'j'n inform'o'j'n pri la kandidat'o'j. La komitat'o ne publik'ig'as, kiel ĝi intern'e labor'as kaj kiel ĝi decid'as. Ne grav'as, kiom da hom'o'j propon'is la sam'a'n nom'o'n. Se unu membr'o de la komitat'o mal'konsent'as kun la pli'mult'o, li/ŝi rajt'as el'paŝ'i el la komitat'o. Tio mal'oft'e okaz'is, plej last'e en 1994, kiam komitat'an'o mal'konsent'is, ke Arafat ricev'u la pac'premi'o'n. Ĝeneral'e la decid'o est'as unu'anim'a kaj publik'ig'it'a mez'e de oktobr'o. La Nobel'premi'a ceremoni'o okaz'as ĉiam en Oslo la 10an de decembr'o, mort'o'dat'o de Alfred Nobel1.
Iom lac'e post promen'o tra la grand'a vintr'a urb'o mi en'ir'is brokant'ej'o'n por – mal'kaŝ'e dir'it'e – ĉef'e trov'i seĝ'o'n aŭ almenaŭ ŝtup'o'n de eskal'o, sur kiu mi pov'us ripoz'i kelk'a'j'n minut'o'j'n kaj paŭz'ig'i mi'a'j'n dolor'a'j'n pied'o'j'n. En tiu'spec'a'j vend'ej'et'o'j oni pov'as rest'i ne ne'rimark'it'a. Tamen help'ant'o al'proksim'iĝ'is kaj propon'is si'a'j'n serv'o'j'n. Laŭ plur'jar'dek'a rutin'o mi demand'is pri „libr'o'j en Esperant'o, vi sci'as, tiu art'e'far'it'a lingv'o”. Pro ebl'a'j post'a'j diskut'o'j pri la prez'o jam kelk'foj'e evident'iĝ'is saĝ'e iom ŝajn'ig'i laik'o'n kaj formul'i la demand'o'n laŭ'ebl'e ne'fak'e. La kutim'a'j respond'o'j est'as: „Ni neni'o'n hav'as, bedaŭr'ind'e” aŭ „Jes, ni foj'e hav'is, aktual'e mi ne sci'as, sed bon'vol'u rigard'i mem ni'a'j'n vort'ar'o'j'n”.
Ĉi-foj'e est'is la mal'pli oft'a variant'o: „Hm, jes ... ĉu ni ne hav'is kelk'a'j'n et'a'j'n broŝur'o'j'n?” kaj la kutim'a ek'ir'o pied'ŝov'a en iu'n mal'antaŭ'a'n angul'o'n ĉe iu mal'supr'a bret'o, kiu cert'e neces'ig'us klin'iĝ'o'n. La vend'ist'o mem klin'iĝ'is – kaj mi'a dolor'ant'a dors'o dank'is li'n sekret'e. „Jen ĉio ...”, li bedaŭr'is kaj en'man'ig'is al mi stak'et'o'n da libr'o'j. Supr'e la kutim'a German'a-Esperant'o Vort'ar'o de Hans Wingen, vort'ar'o, kiu'n mi posed'as de post mi'a unu'a kurs'o de antaŭ tri'dek jar'o'j. Hm ... „Ĉu mi pov'as ie sid'iĝ'i por rigard'i detal'e?” Jen, la kaŝ'it'a kaŭz'o de mi'a vizit'o. „Sur tiu'n fotel'o'n ...” li menton'um'is angul'e'n. Ek'fal'o en la seĝ'a'n mol'o'n, mal'streĉ'ig'o, varm'o, silent'o, agrabl'o. Kun la fort'o'j re'ven'is la sci'vol'o. „Wingen kaj kio ankoraŭ?” mi babil'is al mi. „Dek du vesper'o'j en la Welt-verkehrs-sprache (mal'modern'a por mond'a komunik'a lingv'o) Esperant'o, Jung kaj Wingen 1932”, nu bon'e – „Ekzerc'ar'o de la lingv'o inter'naci'a Esperant'o, Kelter Varsovio 1900”, hej! Kompren'ebl'e mi propriet'as la ekzerc'ar'o'n en mult'a'j divers'a'j el'don'o'j, sed tiu est'as el'don'o de Kelter!
Subit'e mi re'vigl'iĝ'as kaj est'iĝ'as pli atent'em'a. La kvar'a kaj last'a er'o est'is kajer'et'o kun mal'mol'a, bel'e marmor'it'a kovr'il'o en man'grand'a format'o kiel vort'ar'o-kajer'et'o. Neni'u titol'o sur'kovr'il'e aŭ libr'o-dors'e. Mi atent'e ek'foli'um'as la flav'iĝ'int'a'j'n paĝ'o'j'n: „Wörterbuch der internationalen Esperant'o-Sprache. International deutscher Theil, Mez'a Vort'ar'o inter'naci'a-german'a – Warschau L. Samenhof, Str. Przejazd N. 9. – 1889.”
Fulm'bat'e ĉiu lac'o est'as for, mi'a'j man'o'j mal'sek'iĝ'as. Ĉu original'o de ni'a Esperant'o-libr'o n-ro 21 de 1889!? Ĉu re'pres'o? Kiu re'pres'o do, mi ne aŭd'is pri io tia? Kompren'ebl'e ekzist'as re'pres'o en la kolekt'o de bedaŭr'at'a Ludovik'it'o, sed ne kiel apart'a broŝur'et'o. Do ĉu tamen original'o?
„Trankvil'e, old'ul'o, trankvil'e, rigard'u de proksim'e.” Kaj jen: jes ja, est'as ĝi. Diabl'a, damn'a numer'o 21. Pur'a ekzempler'o komplet'a, sen ekslibris'o aŭ stamp'o aŭ dediĉ'o, nur kun tre klar'a nom'indik'o en mal'nov'a man'skrib'o per nigr'a ink'o: „Hans Deutsch”. Broŝurfine en sam'a man'skrib'o „Al'don'o” kun kelk'a'j Esperant'a'j vort'o'j en latin'a'j liter'o'j kaj la german'a'j traduk'o'j en stenografi'a skrib'o. „Tiel do ĝi sent'iĝ'as, la rev'o de ĉiu libr'o-kolekt'ant'o”, mi trem'is, kiam ekster'e de'nov'e ek'neĝ'as. Lant'e for'sink'as la mond'o trans'e de la du'on'hel'o de mi'a brokant'ej'a fotel'o. „Ĉu Zamenhof mem si'a'temp'e send'is tiu'n vort'ar'o'n al iu interes'at'a klient'o?” – „Pren'is ĝi'n de la stok'o, met'is en kovr'il'o'n, port'is al poŝt'ej'o?” – „Kiel monaĥ'o je ‚La Nom'o de la Roz'o’, kiu mal'kovr'is la libr'o'n pri la pov'o de rid'et'o”, mi ek'kontent'is. „Tio'n neni'u kred'as al vi; ‚Hans Deutsch’, ha, fanfaron'ul'o sen fantazi'o, oni dir'os”, mi'a'j pens'o'j plu'vag'as. Ĉu ver'o, tiu mut'a neĝ'o-obskur'o, tiu du'on'hel'a tag'o inter rev'o kaj real'o aŭ ĉu tamen ...?
„Ĉu vi pren'os ili'n? Ni ferm'as”. Hezit'e mi'a atent'o re'ven'as al la nun'o. „Eh, ja, sinjor'o ..., mi ne sci'as, kiom ili kost'as?” Mi ek'star'as kaj sekv'as li'n al bel'a antikv'a kas'o. Kun kvazaŭ aŭtomat'a gest'o li mal'ferm'as la last'a'j'n paĝ'o'j'n, du'on'voĉ'e kaj ne'kompren'ebl'e leg'as la tie not'it'a'j'n prez'o'j'n kaj en'kap'e adici'as. „Ĉu pag'ebl'os?” mi subit'e silent'e ek'tim'as. Tra du'on'ferm'it'a'j lip'o'j li dir'as sum'o'n. Surpriz'it'e kaj konstern'it'e mi rigard'as li'n rekt'e en la okul'o'j'n. „Nu bon'e, se vi pren'as ĉiu'j'n kvar, ni ankoraŭ iom redukt'os, kaj mi propon'os rond'a'n sum'et'o'n XY”...
Do okaz'is, ke mi pag'is 20 eŭr'o'j'n por la Mez'a Vort'ar'o inter'naci'a-german'a de Zamenhof de 1889 kaj 8 eŭr'o'j'n por la Kelter-ekzerc'ar'o de 1900. Ĉu vi kred'as aŭ ne, la vort'ar'o aparten'is pli fru'e al „Hans Deutsch”, kaj dum iu mal'varm'a griz'a berlina vintr'a tag'o mi spert'is la ĉiel'o'n de libr'o'kolekt'ant'o, kiel neniam antaŭ'e en mi'a tri'dek'jar'a „mani'o je mal'nov'a paper'o”. La Wingen-vort'ar'o'n mi inter'temp'e for'donac'is ...
En la jar'o 1146 Bernardo de Clairvaux [klervó] apog'e dis'vast'ig'is la anonc'o'n de la du'a kruc'milit'o, proklam'it'a de pap'o Eŭgen'o la 3a, invit'ant'e al'iĝ'i al ĝi. Li'a fort'a zorg'o est'is proklam'i ĉiu'flank'e'n kaj ĉiu'rimed'e, ke la entrepren'o neniel implic'as persekut'o'n kontraŭ hebre'o'j: „Ili est'u nek mort'ig'it'a'j, nek for'ig'it'a'j.” Li rapid'is, inter'ali'e, al la rejn'land'a'j region'o'j, kie jam komenc'iĝ'is mort'ig'ad'o de hebre'o'j. Li konvink'is episkop'o'j'n protekt'i hebre'o'j'n, eventual'e loĝ'ig'ant'e ili'n eĉ en katedral'o'j, kaj sukces'is dis'ig'i part'o'n de la popol'o de ribel'em'a'j monaĥ'o'j, kiu'j sur'strat'e kaj sur'plac'e predik'is, ke ĝis kiam plu ekzist'os hebre'o'j, „tiu'j mort'ig'int'o'j de Krist'o”, la krist'an'o'j mal'venk'os en la Sankt'a Ter'o. Li brems'is, eĉ fizik'e, la monaĥ'o'n Rodolfon, kiu influ'e instig'is al mal'am'o.
Pri tio oni parol'is dum tri'tag'a kun'ven'o organiz'it'a en Romo de la centr'o pri stud'o'j cisterciaj. La tem'o de la kolokv'o est'is Bernardo de Clairvaux: aktual'ec'o de li'a'j mesaĝ'o kaj spert'o. Ebl'e ĉio lim'iĝ'us al memor'ig'o kaj laŭd'ad'o de rafin'it'a verk'ist'o, poet'o, mistik'ul'o, filozof'o-teolog'o kaj konsil'ant'o de pap'o'j kaj reg'ant'o'j, se en tiu ĉi kolokv'o ne est'us part'o'pren'int'a'j ankaŭ kelk'a'j hebre'a'j kultur'it'a'j hom'o'j kun raben'o'j kiel „ne last'a'j interes'it'o'j”. Util'as raport'i pri la koment'o de raben'o Jozefo Lar'as, en kiu est'as citat'a'j kelk'a'j leter'o'j de Bernardo de la jar'o 1146, precip'e leter'o 365a, kie est'as proklam'at'a la „sen'escept'a mal'permes'o mort'ig'i aŭ el'hejm'ig'i hebre'o'j'n”. Li tio'n sub'ten'is, kiel dir'is Lar'as, „apog'ant'e si'n sur bibli'a'j tekst'o'j kaj per rezon'ad'o'j ja tiu'epok'e efik'a'j, sed cert'e hodiaŭ iom mal'pli akcept'ebl'a'j eĉ inter krist'an'o'j”. Pro kiu kial'o ne persekut'i la hebre'o'j'n?
„Bernardo”, plu dir'as Lar'as, „re'pren'as motiv'o'n, kiu jam est'is motiv'o de Sankt'a Aŭgusteno kaj kiu plur'foj'e est'is uz'at'a de brems'ant'o'j de la persekut'o'j kontraŭ hebre'o'j. Laŭ Aŭgusteno, la hebre'a popol'o per la krim'o ĉes'is est'i la popol'o de di'o (sur ĉi tiu popol'o, laŭ Aŭgusteno, do pez'is la kulp'o de la mort'ig'o de Krist'o). Sed se la hebre'o'j daŭr'e plu viv'os ĉiu'land'e en la mond'o, tio signif'as, ke di'o ĝust'e tio'n vol'as: ili est'as la viv'ant'a pruv'o de la fund'at'ec'o de krist'an'ism'o.”
Rest'as, laŭ la raben'o, la demand'o, kiu'n ebl'e ĝis nun neni'u pov'is respond'i: ĉu Bernardo ver'e est'is konvink'it'a pri la aŭgustena tez'o aŭ ĉu li uz'is tia'n argument'o'n nur por garanti'i la sav'o'n de hebre'o'j? „Sed”, est'is li'a fin'a koment'o, „tiu, kiu, kiel mi, sufer'is persekut'o'n, sci'as, ke ĉiu parol'o aŭ ag'o, kiu ver'e help'as, ja est'as sav'ankr'o. Bernardo per fort'o, kuraĝ'o kaj decid'em'o dev'ig'is Rodolfon re'en'ing'ig'i la spad'o'n.”
Pri „la fin'a venk'o de Holivud'o” mi skrib'is en 1995 ĉi-revu'e (MONATO, 1995/6, p. 19), cit'ant'e ŝrump'a'j'n cifer'o'j'n pri kin'o en Eŭrop'o kaj Hungari'o. Ĉu 12 jar'o'j'n post'e ni hav'as kial'o'j'n por pli optimism'i pri la land'o, kiu jam en 1988 pionir'is per la film'o Mefist'o kun profesi'a dubl'ad'o en Esperant'o?
Unu'e: film'o'j'n nun'temp'e oni facil'e aĉet'as sur DVD-disk'o, eĉ el'ŝut'as el la ret'o ... se hazard'e ni tamen vol'as ĝu'i film'o'n en tradici'a manier'o, kie'n do ir'i en Hungari'o por far'i tio'n? Tut'land'e rest'as ĉirkaŭ 500 kin'ej'o'j: sep'on'o de la kvant'o antaŭ 20 jar'o'j. En la ĉef'urb'o mem la kin'ej'o'j en 1985 nombr'is 257; en 1995 ili est'is 51; nun'temp'e rest'as en Budapeŝto tri'dek'o da projekci'ej'o'j, kies tri'on'o est'as kin'ej'a'j kompleks'o'j en aŭ apud grand'a'j aĉet'centr'o'j. El'star'as nur la plur'salon'ig'o kaj arkitektur'a re'nov'ig'o de kvin tradici'a'j, urb'o'centr'a'j kin'ej'o'j, inter ali'a'j la mit'a Corvin, kies apud'ej'o est'is grav'a batal'lok'o dum la revoluci'o de 1956.
Mi'a artikol'o en 1995 vizi'is i'a'n for'mort'o'n de la kin'o hungar'a, profit'e al film'o'j uson'a'j. Tamen, nun vid'ebl'as, ke ĝust'e la jar'o'j 1994-95 reprezent'is mal'pint'o'n por la hungar'a kin'o, kun 20 resp. nur 9 hungar'a'j film'o'j premier'ant'a'j, kiu'j interes'is 286 000 resp. 323 000 spekt'ant'o'j'n (1,8 % resp. 2,3 % de ĉiu'j kin'ej'a'j vizit'o'j en la koncern'a'j jar'o'j). Post dram'a re'fal'o de kin'ej'o-frekvent'ad'o – preskaŭ 36 milion'o'j en 1990, sed nur ĉirkaŭ 15 milion'o'j en 1992 (por 10 milion'o'j da loĝ'ant'o'j) –, la ord'o de grand'ec'o post'e rest'is la sam'a, kun oscil'o'j, kvankam ek'de 2001 de'nov'e rimark'ebl'as mal'kresk'o, ĝis 11,6 milion'o'j en 2006.
Do, averaĝ'a hungar'o vizit'as kin'ej'o'n iom pli ol unu foj'o'n jar'e. Por kompar'i eŭrop'e: mez'a franc'o far'as tio'n jar'e 3,2 foj'o'j'n, dum la sam'a cifer'o por Hispanio est'as 2,8; por Briti'o 2,6; por Italio 1,8, kaj por Germanio 1,7.
Kompens'e, la ĉiu'jar'e prezent'at'a du'dek'o da hungar'a'j film'o'j est'as pli kaj pli popular'a. Kiam leĝ'o pri film'o'j ek'valid'is la 1an de april'o (ja, ĝust'e tiu'dat'e) de 2004, ministr'o pri kultur'o István Hiller esprim'is la dezir'o'n, ke la tiam'a proporci'o de 5-6 % da vizit'o'j al hungar'a'j film'o'j kresk'u ĝis 20 %. Li'a dezir'o nun proksim'as al plen'um'iĝ'o: en 2005, jar'o de 17 nov'a'j hungar'a'j film'o'j, 1,67 milion'o'j elekt'is film'o'n propr'a'land'a'n (13,8 % de ĉiu'j vizit'o'j), sed por 2006 la koncern'a'j cifer'o'j est'is jam 24 film'o'j, 2 milion'o'j, kaj 17,24 %. Inter la 20 plej spekt'it'a'j film'o'j de 2006 trov'iĝ'is ne mal'pli ol kvin hungar'a'j. La rekord-buĝet'a (ĉ. 8 milion'o'j da eŭr'o'j, dek'obl'o de la averaĝ'o) kaj spektakl'a „Am'o kaj liber'o”, dat're'ven'a film'o pri la revoluci'o de 1956, rikolt'is pli ol 400 000 spekt'ant'o'j'n, sam'e kiel la komedi'o Seks'o kaj neni'o ali'a.
Preter sek'a'j cifer'o'j, impres'as la kresk'ant'a trans'lim'a spekt'ebl'ec'o de hungar'a'j film'o'j en normal'a'j distribu-ret'o'j (aŭ almenaŭ „art'kin'ej'o'j”). Divers'grad'e sed atent'ind'e popular'is jen'a'j film'o'j, kiu'j'n ankaŭ mi mem rekomend'as: Sen'sort'ec'o (de reĝisor'o Lajos Koltai, 2005, laŭ la roman'o de Nobel-premi'it'o Imre Kertész), la original'e bizar'a Kontrol'o (Nimród Antal, 2003), la lugubra Taksidermio (György Pálfi, 2006), aŭ la animacia film'o La ok'a distrikt'o (Áron Gauder, 2004).
Evident'iĝ'is, ke en la el'spez'o'korb'o de averaĝ'a litovo vest'aĵ'o'j kaj ŝu'o'j okup'as pli solid'a'n lok'o'n, ol en tiu de averaĝ'a eŭrop'an'o. Kvankam la el'spez'at'a sum'o est'as nur du'on'o, litovoj bel'e vestiĝ'i kaj tiu'cel'e el'spez'ad'i em'as ne mal'pli ol pli bon'e en'spez'ant'a'j mal'nov'a'j EU-an'o'j. Per'labor'int'e pli, ili ankaŭ pli el'spez'as.
En 2006 unu EU-an'o al si'a vest'ad'o kaj ŝu'o'j averaĝ'e dediĉ'is 800 eŭr'o'j'n – 100 eŭr'o'j'n pli ol dum la antaŭ'a jar'o. Laŭ statistik'o de Eurostat, averaĝ'a'j litovo kaj eston'o tiu'cel'e el'spez'ad'is po 400 eŭr'o'j'n en 2006 kaj po 300 eŭr'o'j'n en 2005. EU-an'o por vest'aĵ'o'j kaj ŝu'o'j averaĝ'e el'spez'is 5,7 % de si'a'j tut'a'j el'spez'o'j, dum'e litovoj super'is tiu'n indic'o'n kaj el'spez'is 8,1 %.
Kial litovo modest'e salajr'at'a tiel ŝat'as bel'e vestiĝ'i? Psikolog'o Gediminas Navaitis opini'as, ke la em'o bel'e vestiĝ'i spegul'as mal'alt'a'n nivel'o'n de ekonomi'a dis'volv'iĝ'o: „Riĉ'a hom'o ne mult'e zorg'as pri si'a vest'ad'o. La kial'o est'as, ke li aŭ ŝi oft'e ŝanĝ'as vest'o'j'n. Kiam hom'o ne oft'e ŝanĝ'as ili'n, li aŭ ŝi pli atent'as si'a'j'n vest'aĵ'o'j'n. Tiam vest'o'j far'iĝ'as objekt'o de la status'o kaj prestiĝ'o.” Laŭ li, ver'e riĉ'a'j hom'o'j si'a'n status'o'n pli volont'e demonstr'as ali'manier'e: per aŭtomobil'o, jaĥt'o aŭ vila'o. Ankaŭ tiu'j ĉi objekt'o'j far'iĝ'as pli kaj pli grav'a'j en Litovio. „Averaĝ'e en'spez'ant'a litovo, almenaŭ vir'o, facil'e pov'us vestiĝ'i kiel riĉ'ul'o. Kiam hom'o ne pov'as akir'i ali'a'j'n prestiĝ'a'j'n objekt'o'j'n, li pli atent'as vest'aĵ'o'j'n kaj volont'e invest'as tiu'direkt'e'n”, al'don'is Navaitis. Dum'e in'o, li'a'opini'e, hav'ant'e relativ'e mal'alt'a'n salajr'o'n kompar'e kun ali'a'j eŭrop'an'in'o'j, vestiĝ'as pli ŝik'e pro tio, ke ... ŝi ne tiom sufer'is pro femin'ism'o.
Julita Varanauskienė, financ'a spert'ul'in'o de la bank'o Seb Vilniaus bank'as, prognoz'as, ke ankaŭ est'ont'e litovoj ne strikt'ig'os si'a'j'n el'spez'o'j'n por vest'o'j kaj ŝu'o'j. Ŝi asert'as, ke la el'spez'o'grand'o por vest'aĵ'o'j kaj ŝu'o'j unu'a'lok'e de'pend'as de financ'a'j ebl'ec'o'j. Se kresk'as la en'spez'o'j, ankaŭ en la el'spez'o'korb'o grand'iĝ'as la part'o de tiu'cel'a'j el'spez'o'j. La bank'ist'in'o atent'ig'as, ke var'o'j de tiu ĉi kategori'o mal'pli'kost'iĝ'as: „Unu'vort'e, dum la prez'o'j mal'kresk'as, ni'a vol'o aĉet'i kresk'as. Tamen aktiv'iĝ'is nur tiu'j, kiu'j en'spez'as averaĝ'e aŭ pli. Mal'riĉ'ul'o'j por vest'ad'o el'spez'as preskaŭ sam'e, kiel antaŭ tri jar'o'j.”
Mi est'is plur'foj'e akuz'it'a pri perfid'o de mi'a popol'o kaj patr'uj'o de post 1991, kiam mi for'las'is Kroati'o'n. En tiu jar'o dis'fal'is la ŝtat'o Jugoslavio, laŭ mi'a ĝis'tiam'a eduk'o mi'a patr'uj'o, kaj ek'est'is Kroati'o, kiu'n mi sent'is sam'e kiel mi'a'n patr'uj'o'n, ĉar mi jam tiam hav'is du'obl'a'n eduk'o'n pri du patr'uj'o'j.
Tamen mi for'las'is tiu'n patr'uj'o'n kaj for'ir'is al Sloveni'o ĉef'e pro du kaŭz'o'j. Unu'e, la nov'a ŝtat'o (mi'a nov'a patr'uj'o) hav'is komplet'e kontraŭ'a'j'n baz'a'j'n valor'o'j'n ol mi. Ĝi uz'is amas'komunik'il'o'j'n por dis'vast'ig'i mal'am'o'n kontraŭ kelk'a'j popol'o'j – ĉef'e serb'o'j, post'e ankaŭ islam'an'o'j en Bosnio, kaj ankaŭ kontraŭ ne'katolik'a'j religi'an'o'j. Ĝi ŝanĝ'is eduk'cel'o'j'n en baz'a'j kaj mez'a'j lern'ej'o'j, en kiu'j oni insist'is esenc'e nur pri kroat'ism'o kaj grandioz'ec'o de kroat'a'j ide'o'j, ĝis absurd'a'j ideologi'o'j, kiu'j asert'as, ke kroat'o'j hav'as arj'a'n pers'an de'ven'o'n, kaj ke la naci'ec'o est'as pruv'ebl'a en gen'o'j kaj sang'o.
Du'e, mi ne vol'is don'i mi'a'n viv'o'n por cel'o'j, kiu'j'n el'pens'is kroat'a'j politik'ist'o'j, kiu'j uz'is la milit'o'n por riĉ'iĝ'i kaj riĉ'ig'i si'a'j'n parenc'o'j'n kaj amik'o'j'n.
Mi efektiv'e for'las'is la land'o'n: tiel, el la vid'punkt'o de tiu'j, kiu'j akcept'is la retor'ik'o'n, ke neces'as don'i si'a'n viv'o'n por defend'i si'a'n patr'uj'o'n, mi est'is perfid'ul'o. Si'a'temp'e perfid'ul'o'j est'is pun'at'a'j per mort'pun'o.
Sed tiu temp'o est'as temp'o de klasik'a burĝ'naci'a difin'o de la patr'uj'o. En la burĝ'naci'a period'o, kiu part'e daŭr'as ankaŭ nun, apart'e en mal'pli evolu'int'a'j land'o'j, la ŝtat'o'n oni difin'as: naci'o est'as ŝtat'o. Do ĉiu'j, kiu'j loĝ'as sur teritori'o de iu ŝtat'o, est'as naci'an'o'j de tiu ŝtat'o. Ĉiu'j, kiu'j hav'as franc'a'n pasport'o'n, est'as franc'o'j. Ĉiu'j, kiu'j hav'as franc'a'n aparten'o'n, est'as dev'ig'it'a'j serv'i al si'a patr'uj'o, inter'ali'e ankaŭ kiel soldat'o'j, se tiu ŝtat'o milit'as.
La decid'o'n, ĉu ŝtat'o milit'os aŭ ne, far'as politik'ist'o'j, kiu'j decid'as baz'e de interes'o'j de la reg'ant'a elit'o. La viv'o'j de la hom'o'j de'pend'as de tio, ĉu la burĝ'a elit'o en la land'o bezon'as pli da teritori'o por hav'i pli grand'a'n merkat'o'n kaj profit'o'n, kaj ĉu ĝi taks'as tio'n ebl'a.
Oni kre'is naci'a'n ideologi'o'n, kiu est'is proklam'it'a „sankt'aĵ'o”, pri kiu oni ne rajt'as dub'i. Ĉiu dev'as defend'i si'a'n sankt'a'n patr'uj'o'n, kaj se la ŝtat'o (sen'person'a fort'o) decid'as, ke ni est'u mobiliz'it'a'j kaj far'iĝ'u instrument'o'j, kiu'j mort'ig'os ali'a'j'n hom'o'j'n kaj est'os mort'ig'it'a'j, ni dev'as obe'i. Ja tem'as pri sankt'aĵ'o: mult'e pli grav'as tiu sankt'aĵ'o ol mi'a propr'a viv'o.
Nun'temp'e la nov'a inform'atik'a teĥnologi'o mal'rapid'e detru'as tiu'spec'a'n naci'a'n ŝtat'o'n. Por profit'o ne plu grav'as teren'o, sed evolu'int'a merkat'o, en kiu ekzist'as laŭ'ebl'e mult'a'j aĉet'kapabl'a'j person'o'j. Defend'i la ŝtat'o'n aŭ agres'i ali'a'n ne plu pov'as arm'it'a'j naci'an'o'j, sed eduk'it'a'j profesi'ul'o'j, kiu'j sci'pov'as uz'i komplik'a'j'n aviad'il'o'j'n, radar'o'j'n, tank'o'j'n, satelit'o'j'n.
Por hav'i progres'o'n kaj potenc'o'n ne plu grav'as amas'o da sam'naci'a'j labor'ist'o'j, sed alt'e eduk'it'a'j fak'ul'o'j, el kiu ajn part'o de la mond'o. Naci'a'j kred'o'j kaj fantazi'aĵ'o'j pri grandioz'ec'o de la naci'a histori'o ne plu sufiĉ'as por ten'i la naci'an'o'j'n de la propr'a naci'o hejm'e. Hom'o'j ĉiam pli amas'e for'las'as „la patr'uj'o'n” kaj serĉ'as lok'o'n por si'a viv'o tie, kie oni ofert'as pli bon'a'j'n viv'kondiĉ'o'j'n. Modern'a'j inform'il'o'j mal'sankt'ig'as ĉiu'n sankt'aĵ'o'n. Oni ne plu kred'as al la ŝtat'o – ĉar ja la ŝtat'o est'as politik'ist'o'j, kiu'j daŭr'e mensog'as kaj klopod'as manipul'i per la ver'o.
Kiu est'as pli grand'a perfid'ul'o: mi, kiu intenc'e ne vol'is defend'i la privilegi'o'j'n de tudjmana klik'o (kia'j'n ne'kred'ebl'a'j'n krim'ag'o'j'n, apenaŭ kon'at'a'j'n, far'is Fra'nj'o Tudjman, la unu'a prezid'ant'o de Kroati'o, kaj li'a'j sub'ten'ant'o'j?), aŭ la prezid'ant'o'j de la nun'a'j reg'ist'ar'o'j de Sloveni'o kaj Kroati'o?
Tiu'j prezid'ant'o'j inter'konsent'is (laŭ asert'o de la eks'a reg'ist'ar'prezid'ant'o de Sloveni'o) pri land'lim'a'j incident'o'j, kiam la sloven'a prezid'ant'o pet'is la kroat'a'n, ke la kroat'a polic'o trans'ir'u la mar'a'n land'lim'o'n. Tiel la sloven'a prezid'ant'o, tiam gvid'ant'o de la opozici'o en Sloveni'o, hav'us pretekst'o'n por atak'i la eks'a'n reg'ist'ar'o'n, dir'ant'e, ke ĝi ne'sufiĉ'e far'as por defend'i si'a'n teritori'o'n. Tiel la kroat'a prezid'ant'o ebl'ig'is al si'a konservativ'parti'a koleg'o gajn'i la balot'o'j'n, kies prez'o est'is dis'ŝut'o de mal'am'o inter la du popol'o'j.
Franc'a kardinal'o iam dir'is kiel mal'ben'o'n: „Vi viv'u en interes'a temp'o”. Ni, kiu'j loĝ'as en Balkani'o, apart'e en Serbi'o, evident'e tiel viv'as.
Mi sci'as, ke pri Serbi'o kaj pri serb'o'j ekzist'as stereotip'o'j. Sed stereotip'o'j ne ĉiam en'hav'as ver'o'n. Tamen ne sen'kial'e kre'iĝ'as stereotip'o'j. Kulp'as part'e la lok'o de la land'o kaj la mal'obe'em'o de serb'o'j, kiu'j ne re'kon'as aŭtoritat'o'n.
Kulp'as ankaŭ la histori'o. Serb'o'j viv'is en ok ŝtat'kadr'o'j: princ'o'land'o, post'e reĝ'o'land'o kaj social'ism'a land'o, ĝis la nun'a demokrati'a Serbi'o. Serbi'o mem est'is orient'a despot'ej'o, monarki'o, komun'ist'a ŝtat'o kaj nun parlament'a demokrati'o. Ĉi tie inter 1835 kaj 2006 ŝanĝ'iĝ'is 11 foj'o'j'n la konstituci'o. Eĉ nun oni parol'as pri nov'a konstituci'o.
La lim'o'j de Serbi'o est'is ŝanĝ'it'a'j 10 foj'o'j'n ek'de de la unu'a serb'a ribel'o kontraŭ la turk'o'j. Uson'o kaj ali'a'j vol'as, ke sekv'u ankoraŭ pli'a ŝanĝ'o: Kosovo apart'iĝ'u de Serbi'o. Pri tio, tamen, ekzist'as divers'a'j opini'o'j. Tiel minac'as nov'a kriz'o, kiu ebl'e konduk'os al ali'a'j dis'split'iĝ'o'j en Eŭrop'o.
Ceter'e memor'ind'as, ke de post 1835 Serbi'o est'as tri foj'o'j'n okup'it'a kaj tri foj'o'j'n liber'ig'it'a. Simil'e, dum la last'a'j 100 jar'o'j la ĉef'urb'o de Serbi'o, Beogrado, est'as kvin foj'o'j'n bombard'it'a. Ĉiu'j reg'ant'o'j de Serbi'o, krom princ'o Miloš kaj marŝal'o Tit'o, est'is mort'ig'it'a'j aŭ per'fort'e for'ig'it'a'j.
Amik'o mi'a, filozof'o, dir'is: „Kiu'n ni kulp'ig'u? Ni konstru'is ni'a'n dom'o'n sur la voj'o, pli traf'e, en la kruc'voj'o inter orient'o kaj okcident'o. Tio signif'as, ke ĉiu dezir'as est'i posed'ant'o de tiu kruc'voj'o.”
Tamen ĉi tie hom'o'j ĝoj'as kaj mal'ĝoj'as; urb'o'j ekzist'as kiel ali'a'j eŭrop'a'j metropol'o'j; politik'ist'o'j de ĉirkaŭ 100 politik'a'j parti'o'j inter'batal'as; ĵus fin'iĝ'is inter'naci'a festival'o pri nov'a'j teatr'a'j tendenc'o'j; pas'int'somer'e okaz'is grand'a festival'o de trumpet'ist'o'j el la tut'a mond'o; fremd'land'an'o'j aĉet'as serb'a'j'n firma'o'j'n; en galeri'o'j kaj kultur'a'j centr'o'j organiz'as ekspozici'o'j'n kon'at'a'j kaj ne'kon'at'a'j pentr'ist'o'j kaj skulpt'ist'o'j ktp. Ali'vort'e: Serbi'o viv'as kiel iu ajn ali'a land'o.
Ali'flank'e Serbi'o aparten'as kvazaŭ'e al la tiel nom'at'a tri'a mond'o. Ĝi situ'as en Eŭrop'o, sed ne membr'as en Eŭrop'a Uni'o (EU). Serb'a'j kaj inter'naci'a'j polic'ist'o'j serĉ'as milit'krim'ul'o'j'n de la last'a milit'o, Ratko Mladić kaj Radovan Karadžić: ili'n serĉ'i est'as kondiĉ'o por inter'parol'i pri EU. Ĉe la tiel nom'at'a administr'a lim'o kun Kosovo est'as konfisk'it'a'j uniform'o'j de la serb'a arme'o, kiu'j'n kosovaj alban'o'j pret'ig'is por ŝajn'ig'i atak'o'n de serb'a arme'o al Kosovo. En Vieno reprezent'ant'o'j de Kosovo kaj la serb'a reg'ist'ar'o inter'parol'as pri la est'ont'ec'o de tiu ĉi region'o.
Dum jar'o'j daŭr'as la batal'o kontraŭ divers'a'j band'aĉ'o'j. Ekzist'as kaj funkci'as mafi'o'j: ili'n for'ig'i ne facil'as. Reg'as ankaŭ diskut'o'j pri lingv'o'j. La iam'a serb'o'kroat'a, grav'a pro politik'a'j kial'o'j, far'iĝ'as nun la serb'a, la kroat'a, la montenegra, ktp. Por nov'a'j ŝtat'o'j ekzist'u nov'a'j, propr'a'j lingv'o'j: en Balkani'o ne ebl'as komun'lingv'um'i kiel en Angl'a'parol'uj'o.
Do en Balkani'o kaj en Serbi'o neni'o nov'a. Inter'divid'o'j, diskut'o'j, malic'o'j. Dum'e la sezon'o'j sekv'as si'a'n ritm'o'n. Ebl'e, ankaŭ, la hom'o'j.
En oktobr'o 2007 la inflaci'o en Aŭstrio ating'is rekord'a'n kresk'o'n de 2,8 % en unu jar'o. Tio est'as konsider'ind'e pli ol la postul'o de EU: maksimum'e 2 %.
Pri la alt'a cifer'o ĉef'e kulp'as la prez'alt'iĝ'o'j de legom'o'j kaj energi'o. Elektr'a kurent'o kost'as nun 9 % pli.
Tio signif'as, ke dung'it'o'j real'e perd'os mon'o'n pro la inflaci'o kaj la pli'alt'iĝ'ant'a'j impost'o'j. Kiel jar'a'n pli'alt'ig'o'n de la salajr'o'j la sindikat'o kutim'e postul'as procent'aĵ'o'n, kiu korespond'as al la inflaci'o plus part'o de la ekonomi'a kresk'o. Tio est'us 4,5 %. Fakt'e dung'it'o'j ricev'os nur je inter 3 kaj 4 % pli da salajr'o kaj pensi'ul'o'j eĉ nur je inter 1,7 kaj 2,9 % pli.
Ĉiu'n du'a'n jar'o'n la land'a'j komision'o'j de Unesk'o, la Organiz'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por Eduk'ad'o, Scienc'o kaj Kultur'o, kun'ven'as en Parizo kvazaŭ parlament'o por decid'i pri nov'a politik'o. En 2007 re'ven'is Singapur'o kaj unu'a'foj'e en'ir'is Montenegro, kies prezid'ant'o surpriz'is, parol'ant'e en si'a lingv'o kaj ne proviz'int'e la traduk'serv'o'n per tekst'o en unu el la ses oficial'a'j lingv'o'j.
Fakt'e, li ne est'is la sol'a, kiu uz'is si'a'n lingv'o'n. La ministr'o pri eduk'ad'o el Brazilo parol'is portugal'e, sam'e li'a koleg'in'o el Portugali'o, kiu franc'lingv'e inter'ven'is nom'e de Eŭrop'a Uni'o, sed portugal'e nom'e de si'a land'o. La prezid'ant'o de Bulgario inter'ven'is en la bulgar'a, la prezid'ant'o de Greki'o en la grek'a, la vic-ministr'o pri ekster'a'j rilat'o'j de Italio en la ital'a, ktp. Ŝok'is en tiu ĉi etos'o la inter'ven'o, en la angl'a, de la sved'a reĝ'o, eĉ se la en'hav'o pri la planed'o pens'ig'is.
Unesk'o funkci'as kiel grand'a entrepren'o, kiu dev'as pri'zorg'i konstru'aĵ'o'j'n, labor'ant'o'j'n kaj program'o'n, kaj mastr'um'i buĝet'o'n. Unu'a'foj'e Unesk'o propon'is tri vari'aĵ'o'j'n de buĝet'o kaj est'as elekt'it'a la plej drast'a, tiel ke salajr'o'j super'os la sum'o'n dispon'ebl'a'n por ag'i. Sed pli kaj pli neces'as antaŭ'vid'i la pensi'o'j'n de labor'int'o'j. Tamen la proporci'o inter seks'o'j kaj land'o'j est'as tre atent'it'a, de bala'ist'o ĝis program'estr'o. Nov'a ankaŭ est'as la postul'o, ke dung'it'o'j flu'e parol'u du labor'lingv'o'j'n (kompren'u angl'a'n kaj franc'a'n). Ĝeneral'a tendenc'o est'as trov'i ekster'buĝet'a'j'n mon'font'o'j'n.
Por el'turn'iĝ'i, Unesk'o kre'as pli kaj pli da ofic'ej'o'j ekster la centr'a ofic'ej'o en Parizo. La avantaĝ'o est'as du'obl'a: la pri'zorg'ad'o de la ofic'ej'o, la salajr'o'j de la dung'it'o'j kaj la lok'a'j el'spez'o'j est'as preskaŭ cent'el'cent'e pag'at'a'j de la koncern'a land'o, kiu si'a'vic'e fier'as pro „si'a” Unesk'o-ofic'ej'o. Ĉi-jar'e est'as decid'it'e kre'i Ofic'ej'o'n pri Sport'o kaj Vir'in'o'j en Greki'o. Kandidat'iĝ'is ankaŭ Tripol'i por sub'ter'a'j akv'o'j kaj Kazaĥi'o pri re'nov'ig'ebl'a'j energi'o'j.
Kiel ĉe iu ajn organiz'aĵ'o, nepr'as taks'i ne nur plan'o'j'n, sed ankaŭ rezult'o'j'n. Analiz'i la invest'it'a'j'n fort'o'j'n kaj kompar'i kun la ating'aĵ'o'j ĝis nun neniam okaz'is. Sam'e pri plen'um'ad'o de ĉef'a'j decid'o'j. Membr'o-ŝtat'o'j voĉ'don'as por rezoluci'o aŭ norm'ig'a tekst'o kaj post'e forges'as ĝi'n sub'skrib'i: tiel la decid'o rest'as sen'valid'a. Inter 31 tekst'o'j prioritat'as 11: pri diskriminaci'o en instru'ad'o, labor'kondiĉ'o'j de la instru'ist'ar'o, eduk'ad'o al pac'o kaj hom'a'j rajt'o'j, labor'kondiĉ'o'j de esplor'ist'o'j, instru'ad'o al plen'kresk'ul'o'j, statistik'o'j pri instru'ad'o, kondiĉ'o'j por art'ist'o'j, teknik'a kaj profesi'a instru'ad'o, kaj labor'kondiĉ'o'j de instru'ant'o'j en universitat'o'j.
Inter la divers'a'j organiz'aĵ'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) konstat'iĝ'is, ke plur'a'j pri'zorg'as la sam'a'j'n tem'o'j'n. Antaŭ kelk'a'j jar'o'j komenc'iĝ'is re'struktur'ad'o. Tut'e klar'e Unesk'o konserv'as eduk'ad'o'n, scienc'o'n (natur'a'j'n kaj hom'a'j'n) kaj komunik'ad'o'n-inform'ad'o'n. Plur'foj'e est'as alud'it'a la rol'o de Unesk'o kiel ide'o-laboratori'o kaj konscienc'o de la mond'o. Oni memor'ig'is, ekzempl'e, ke jam antaŭ 30 jar'o'j Unesk'o interes'iĝ'is pri bio'etik'o aŭ kultur'a divers'ec'o.
Do por UN 2008 far'iĝ'os inter'naci'a jar'o de la lingv'o'j. La labor'o'n kun'ord'ig'os la fak'o „kultur'o” de Unesk'o. Jen okaz'o por akcent'i tio'n, kio'n defend'as esperant'ist'o'j: rilat'o'j'n inter lingv'o kaj kultur'o.
La jar'o 2008 vid'os ankaŭ la 60-jar'iĝ'o'n de la Deklaraci'o pri Hom'a'j Rajt'o'j. Apart'e emfaz'at'a'j est'os la rajt'o'j de la tri'a generaci'o: rajt'o je lingv'o, rajt'o je part'o'pren'o en scienc'a kaj kultur'a viv'o. Pri tio labor'is antaŭ kelk'a'j jar'o'j komision'an'o'j de UEA ĉe Unesk'o: neces'as tamen en tiu ĉi jar'o aktiv'a part'o'pren'o je ĉiu nivel'o.
Jam de'long'e sufer'as Albanio pro ne'sufiĉ'a elektr'a energi'o. En la last'a du'on'jar'cent'o est'is konstru'it'a'j plur'a'j akv'o'central'o'j sur la river'o Drin: laŭ akv'o'rezerv'ej'o'j Albanio okup'as post Norvegi'o po'kap'e du'a'n lok'o'n en Eŭrop'o. Tamen pro sek'ec'o, mank'o de invest'ad'o kaj mal'bon'a mastr'um'ad'o ĉe la central'o'j, alban'o'j dev'as toler'i long'a'j'n sen'elektr'a'j'n hor'o'j'n.
Rezult'e, la alban'a ĉef'ministr'o Sal'i Berisha [beriŝa] propon'is konstru'ig'i nukle'a'n central'o'n. Tio'n li anonc'is en novembr'o. Tamen la propon'o aspekt'as strang'e, ĉar en la region'o oni plan'as nukle'a'j'n central'o'j'n, ekzempl'e en Bulgario. Ceter'e la opozici'o kritik'is la reg'ist'ar'o'n, dir'ant'e, ke tiu kapabl'os nek entrepren'i grand'a'n labor'o'n tia'n nek ĝi'n bon'e mastr'um'i post konstru'ad'o.
Pri la projekt'o interes'iĝ'as ekster'land'a'j kompani'o'j kaj bank'o'j. El Italio kaj el Bruselo ven'is kuraĝ'ig'a'j vort'o'j. Kontraŭ'e Greki'o est'as ŝok'it'a, kaj la irana ambasador'o en Albanio tuj protest'is, ke Eŭrop'o pri'trakt'u la afer'o'n laŭ kriteri'o'j aplik'ebl'a'j al Irano.
Pas'is jam pli ol ok jar'o'j, post kiam la inter'naci'a komun'um'o inter'ven'is en la sang'a konflikt'o en Kosovo. Ek'de tiam administr'is la land'o'n UNMIK, aŭspici'at'a de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN). Pac'o'n cert'ig'is milit'a struktur'o KFOR, aŭspici'at'a de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO). Antaŭ'vid'it'e est'is, ke post tri jar'o'j kosov'an'o'j part'o'pren'u referendum'o'n por determin'i la est'ont'ec'o'n de si'a land'o.
Referendum'o, tamen, ne okaz'is. Tial la inter'naci'a komun'um'o decid'is sen'de'pend'ig'i Kosovon, kie pli ol 90 % de la loĝ'ant'ar'o konsist'as el alban'etn'ul'o'j aŭtoĥton'a'j, dis'de Serbi'o, al kiu ĝi jur'e ankoraŭ aparten'as. Tiu'rilat'e est'as last'a'temp'e dis'kon'ig'it'a la plan'o de la eks'a finn'a prezid'ant'o Matti Ahtissari por difin'i la nov'a'n status'o'n de Kosovo.
Akcept'is la plan'o'n alban'o'j. Mal'e Serbi'o, sub'ten'at'a de Rusio kaj ali'a'j land'o'j, inkluziv'e de Greki'o kaj Kipro. Tiu'j ĉi last'a'j land'o'j argument'as, ke tia sen'de'pend'iĝ'o kuraĝ'ig'os ali'land'a'j'n etn'o'j'n ribel'i kaj sam'e postul'i sen'de'pend'ec'o'n.
Por kontent'ig'i Serbi'o'n oni propon'is divers'a'j'n vari'aĵ'o'j'n de la plan'o, ekzempl'e la traktat-model'o'n de la iam'a'j du Germanioj, Tirolo, Honkongo kaj simil'a'j. Tamen ekzist'as neni'a simil'aĵ'o inter Kosovo kaj ali'a'j „problem'ej'o'j” de la mond'o. La cel'o en Kosovo est'as ating'i „mal'pli ol sen'de'pend'ec'o'n kaj pli ol aŭtonom'ec'o'n”.
Inter'trakt'ad'o inter Serbi'o kaj Kosovo rest'as sen'frukt'a. Alban'o'j en Kosovo indik'as, ke, se daŭr'e for'est'os progres'o, ili'a parlament'o mem proklam'os sen'de'pend'ec'o'n. Serbi'o minac'as per milit'o, precip'e per ne'regul'a'j kaj ŝovinism'a'j trup'o'j. Ĝeneral'e oni kred'as, ke nek Uson'o nek Eŭrop'a Uni'o hezit'os sub'ten'i sen'de'pend'a'n Kosovon.
Tial oni ne nur re'don'os naci'a'n rajt'o'n al alban'o'j, kies teritori'o'j est'as dis'don'it'a'j en 1912 al slav'a'j kaj grek'a'j najbar'o'j, sed ankaŭ firm'ig'os politik'a'n stabil'ec'o'n en tiu ĉi mal'trankvil'a angul'o de Eŭrop'o.
Oktobr'o est'as la monat'o de la kukurb'o'j kaj de la kukurb'fest'o, ankaŭ en Orient'a Stiri'o, part'o de Aŭstrio. Ĉie oni rikolt'as, sen'kern'ig'as, ĉiz'as kaj manĝ'as la glob'o'form'a'j'n frukt'o'j'n, kiu'j botanik'e est'as parenc'a'j al la ber'o'j.
En Mez- kaj Sud-Amerik'o kukurb'o'j est'is unu el la ĉef'a'j indi'an'a'j manĝ'aĵ'o'j. En la 16a jar'cent'o portugal'o'j transport'is kukurb'o'j'n al Eŭrop'o kaj Ĉini'o. Tiam kukurb'o'j est'is manĝ'aĵ'o por mal'riĉ'ul'o'j aŭ best'o'j. Nur dum la last'a'j jar'o'j kukurb'o'j en'ir'is alt'nivel'a'n kuir'art'o'n, ne nur pro la bon'a gust'o, sed ankaŭ pro tio, ke ili en'hav'as mult'a'j'n vitamin'o'j'n.
Kukurb'o'j'n oni rikolt'as per grand'a'j maŝin'o'j. Tamen kelk'a'j kamp'ar'an'o'j rikolt'as man'e kaj post'e kun'sid'as kaj sen'kern'ig'as la kukurb'o'j'n. El la karn'o oni far'as kukurb'aĵ'o'n kun nudel'o'j aŭ viand'o kaj sur'verŝ'as iom da kukurb'a kern'ole'o. Oni spic'as per dolĉ'a paprik-pulvor'o kaj pipr'o.
En oktobr'o, dum kukurb'a popol'fest'o, oni ĉiz'as en la ŝel'o'n de la mal'plen'a kukurb'o'glob'o vizaĝ'o'n kaj lum'ig'as per kandel'o. La rest'aĵ'o'j far'iĝ'as sterk'o por la ven'ont'a jar'o. Ses monat'o'j'n post'e, en printemp'o, ebl'as admir'i la bel'a'j'n kukurb-flor'o'j'n.
Pas'is pli ol ok jar'o'j post la last'a milit'o en Balkani'o (en Kosovo), tamen la region'o posed'as ankoraŭ mal'fort'a'n transport-infra'struktur'o'n. Mult'a'j land'lim'a'j voj'o'j rest'as blok'at'a'j, kaj neces'as 20 hor'o'j aŭt'e aŭ 36 hor'o'j trajn'e por tra'pas'i 1000 km inter orient'a kaj okcident'a part'o'j de Balkani'o (Nigr'a Mar'o kaj Adriatik'a Mar'o).
Kun'labor'as nek la naŭ land'o'j de la region'o, nek Eŭrop'a Uni'o kaj grand'a'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j por pli'bon'ig'i transport'o'n en Balkani'o, kio nepr'as por antaŭ'e'n'ig'i la ekonomi'o'n de la region'o, inkluziv'e de liber'a mov'iĝ'o de hom'o'j.
La land'o'j en la region'o ident'ig'is tri ĉef'a'j'n arteri'o'j'n. La unu'a lig'os Albanion kun Kosovo kaj sud'a Serbi'o. Ĝi jam est'as komenc'it'a dank'e al projekt'o sub'ten'at'a de la Mond'a Bank'o, la Eŭrop'a Bank'o por Dis'volv'iĝ'o, privat'a'j bank'o'j kaj land'a'j buĝet'o'j. Sed la el'spez'o'j enorm'as. La part'o en'e de Albanio tra'pas'ant'a grand'a'n mont'ar'o'n kost'os ne mal'pli ol miliard'o'n da eŭr'o'j.
La du'a est'as la voj'o lig'ant'a Makedonion kun Bulgario. Tiu ĉi voj'o de'long'e est'is blok'at'a pro politik'a'j kial'o'j. La tri'a voj'o lig'os sud'a'n Bulgarion kun Greki'o.
Eŭrop'a Uni'o si'a'flank'e konsider'as grav'a'j la t.n. ok'a'n koridor'o'n inter Durrës (haven'urb'o alban'a ĉe Adriatik'o) kaj Varno (haven'urb'o en Bulgario ĉe la Nigr'a Mar'o); la dek'a'n koridor'o'n lig'ant'a'n Serbi'o'n kun Greki'o; kaj la kvin'a'n koridor'o'n lig'ant'a'n Sloveni'o'n, Kroati'o'n kaj Bosnio-Hercegovin'o'n kun centr'a Eŭrop'o.
La unu'a aŭt'o'voj'o plej'e interes'as Italion kaj ali'a'j'n okcident'a'j'n land'o'j'n, dum la du'a plej'e interes'as Greki'o'n. Tamen est'iĝ'as rival'ec'o en'e de Eŭrop'a Uni'o rilat'e financ'ad'o'n de la projekt'o'j. Ĝis la jar'o 2020 oni prognoz'as cent'el'cent'a'n kresk'o'n en la transport'a volum'o inter EU kaj Balkani'o, kiu postul'os pli da invest'ad'o – des pli, ke nun ne plu ekzist'as la antaŭ'a'j politik'a'j bar'o'j.
Last'a'temp'e pli'mult'iĝ'is turist'o'j en Albanio, kiu'j interes'iĝ'as pri pentr'aĵ'o'j de la komun'ism'a era'o. Tamen strang'e est'as, ke en tiu'j bild'o'j apenaŭ vid'ebl'as nub'o'j kaj pluv'o. Tio ne est'as hazard'o. Laŭ la tiam'a, t.n. real'ism'a metod'o, praktik'at'a tra la komun'ism'a mond'o, nub'o'j kaj pluv'o reprezent'is mal'hel'a'n bild'o'n pri viv'o kaj soci'o. Pro tio pentr'ist'o'j dev'is ili'n ignor'i.
Rakont'it'a est'as jen'a anekdot'o el Bulgario. Pentr'ist'o propon'is al ekspozici'o pentr'aĵ'o'n, en kiu aper'as nub'o'j. La organiz'ant'o'j ĝi'n rifuz'is, dir'ant'e, ke ĝi ne spegul'as la real'o'n en la komun'ism'a Bulgario. La post'a'n tag'o'n, laŭ propon'o de amik'o, la pentr'ist'o re'propon'is si'a'n pentr'aĵ'o'n, sed ŝanĝ'is la titol'o'n de Sofio al tiu de urb'o en ne'komun'ism'a land'o, kie rajt'as ekzist'i nub'o'j. La pentr'aĵ'o'n oni akcept'is.
En tiam'a Sovetio, kiam okaz'is milit'parad'o aŭ ali'a oficial'a manifestaci'o sur Ruĝ'a Plac'o, ne pluv'is. La instanc'o'j ordon'is, ke scienc'ist'o'j kaj milit'ist'o'j for'ig'u la nub'o'j'n de la moskva ĉiel'o. Sam'e okaz'is en Pekino, kaj ebl'e okaz'as en ali'a'j urb'o'j, kie ankoraŭ reg'as komun'ist'o'j.
Unu el la karakteriz'a'j trajt'o'j de ni'a magazin'o est'as kontinu'ec'o. Tio valid'as ankaŭ por redaktor'o'j, ekzempl'e tiu'j por la rubrik'o Novel'o'j kaj Poezi'o. De'komenc'e ties redaktor'o est'is (jam tiam) fam'a poet'o William Auld, kiu kompetent'e kaj fidel'e plen'um'is si'a'n task'o'n ĝis 1998, do dum 18 (!) jar'o'j. Sekv'is ali'a fam'a poet'o, Ger'ald'o Mattos, kiu nun bedaŭr'ind'e pro ali'a grav'a task'o (redaktor'o de la literatur'a revu'o Font'o) dev'is rezign'i. Do li plen'um'is si'a'n task'o'n dum preskaŭ dek jar'o'j – ankaŭ long'a temp'o. Ambaŭ, ceter'e, ankaŭ est'is prezid'ant'o'j de la Akademi'o de Esperant'o.
Fam'a poet'o li ankoraŭ ne est'as kaj ankaŭ prezid'ant'o de la Akademi'o de Esperant'o li probabl'e ne far'iĝ'os baldaŭ, ni'a nov'a redaktor'o. Por tio li est'as simpl'e tro jun'a: 21-jar'a. Sed Nicola Ruggiero est'as el'star'a kaj promes'plen'a literatur'ist'o. Li nun est'as la plej jun'a en ni'a skip'o, sed tio signif'as, ke li pov'us – se li el'ten'os – super'i si'a'j'n antaŭ'ul'o'j'n koncern'e kontinu'ec'o'n kaj daŭr'o'n ... Kiel ĉiu'j redaktor'o'j, ankaŭ li de'pend'as de aŭtor'o'j, kiu'j dev'as send'i taŭg'a'j'n kontribu'aĵ'o'j'n. Ni do pet'as ni'a'j'n novel'ist'o'j'n kaj poet'o'j'n: ne hezit'u propon'i al li vi'a'j'n verk'o'j'n!
Jam sur tiu ĉi paĝ'o vi rimark'as ŝanĝ'o'n, kaj se vi plu'foli'um'as, vi vid'as, ke la intern'a'j paĝ'o'j hav'as nov'a'n grafik'a'n aspekt'o'n. Kiel kutim'e, ankaŭ tiu'j ŝanĝ'o'j est'as moder'a'j, la front'paĝ'o'n ni las'is ne'tuŝ'it'a – ankaŭ tio est'as sign'o de kontinu'ec'o. Ni'a grafik'ist'o Joan-Ferriol Masip i Bon'et klopod'is don'i al la magazin'o pli modern'a'n kaj vigl'a'n aspekt'o'n, tamen en klar'a struktur'o, kiel vi kutim'as. Skrib'u al ni, kio plaĉ'as kaj kio ne. Mi dezir'as mult'a'n plezur'o'n kun ni'a magazin'o ankaŭ en la nov'a jar'o. Kun bon'dezir'o'j por vi,
sincer'e vi'a
En Aŭstrio infan'o'j vizit'ad'as lern'ej'o'n ek'de la ses'a viv'o'jar'o. Kvar jar'o'j'n ili ir'as al komun'a „element'a” lern'ej'o; post'e kvin jar'o'j'n aŭ al gimnazi'o aŭ al tiel nom'at'a ĉef'lern'ej'o, se ili est'as mal'pli inteligent'a'j.
Sed tio est'as nur teori'o. En Vieno la pli'mult'o ir'as al gimnazi'o; en la kamp'ar'o en divers'a'j region'o'j preskaŭ ĉiu al ĉef'lern'ej'o. Ek'de jar'dek'o'j aŭstr'a'j social'demokrat'o'j propon'as komun'a'n lern'ej'o'n ĝis la 15a viv'o'jar'o, kiu'n ili nom'as „nov'a mez'lern'ej'o”. Tiu'n daŭr'e kontraŭ'as la koalici'a partner'o, la konservativ'a parti'o.
Ek'de septembr'o 2008 real'iĝ'os en kelk'a'j urb'o'j tia'j „komun'a'j lern'ej'o'j”, kiu'j'n fakt'e vizit'os nur kelk'a'j infan'o'j. Jam nun oni prognoz'as mal'sukces'o'n de la ĉi-spec'a'j lern'ej'o'j: mal'sufiĉ'as mon'o, eduk'it'a'j ge'instru'ist'o'j kaj lokal'o'j.
Plast'a'j'n botel'o'j'n el plast'a'j botel'o'j por evit'i rub'o'n: tio'n kapabl'as plej modern'a re'cikl'ig'a fabrik'o, kiu funkci'as ek'de oktobr'o 2007 en Vieno.
Uz'it'a'j'n plast'a'j'n botel'o'j'n oni en'ĵet'as en unu el 10 000 strang'aspekt'a'j uj'o'j nom'at'a'j Kermit, laŭ la ran'o Kermit, kiu'n mult'a'j kon'as el la uson'de'ven'a televid'a program'o Muppet Show. Plast'a'j botel'o'j el poli'etilen'o est'as valor'a krud'a material'o, kies prez'o est'as 1000 eŭr'o'j por 1000 kg. Krom'e oni ŝpar'as 60 % da energi'o, se oni produkt'as tia'j'n botel'o'j'n el re'cikl'ig'it'a plast'o kaj ne rekt'e el naft'o.
La nov'a re'cikl'ig'ej'o est'as konstru'it'a dum nur naŭ monat'o'j kaj kost'is 4 500 000 eŭr'o'j'n. La fabrik'o long'as 140 m kaj alt'as 16 m. Ĝi pov'as pri'labor'i hor'e kvar tun'o'j'n da plast'o kaj jar'e 24 000 tun'o'j'n. La social'demokrat'a politik'ist'in'o Ulli Sim'a ĝoj'as, ke komun'um'a fabrik'o tia pli efik'as ol la privat'a konkurenc'o. Detal'a'j inform'o'j en la german'a: www.ullisima.at.
Mank'as al islam'an'o'j en Sudano du afer'o'j: raci'o kaj ofic'ist'o pri publik'a'j rilat'o'j. Ke mank'as raci'o, ebl'e ne surpriz'as: raci'o kaj religi'o – ajn'a religi'o – tiom apud'as, kiom Universal'a Esperant'o-Asoci'o kaj la Esperant'a Civit'o. Ke mank'as ofic'ist'o pri publik'a'j rilat'o'j, simpl'e bedaŭr'ind'as.
Pas'int'a'n novembr'o'n brit'a instru'ist'in'o, 54-jar'aĝ'a Gillian Gibbons [ĝel'n gebns], el Liverpol'o, dung'it'in'o ĉe element'a lern'ej'o en Ĥartumo, Sudano, est'is arest'it'a, ĉar ŝi permes'is, ke pluŝ'urs'o uz'at'a dum instru'ad'o port'u la nom'o'n Muhamado. La nom'o est'is propon'it'a de sep-jar'aĝ'a knab'o en ŝi'a klas'o, kiu mem nom'iĝ'as Muhamado, sed la instanc'o'j en Ĥartumo akuz'is la instru'ist'in'o'n, ke ŝi insult'is islam'o'n, sem'is mal'am'o'n kaj pri'mok'is religi'a'j'n kred'o'j'n.
Knab'o, ŝajn'e, rajt'as port'i la nom'o'n de la profet'o, pluŝ'urs'o tamen ne. Simpl'a kaj naiv'a – tamen fatal'a – erar'o far'it'a de instru'ist'in'o, kiu nur en septembr'o ek'labor'is en Sudano kaj kon'is nek la land'o'n, nek la tie'a'n religi'o'n. Tamen la instanc'o'j en Ĥartumo tuj arest'is la brit'in'o'n kaj minac'is pun'i ŝi'n aŭ per du'on'jar'a en'karcer'ig'o aŭ per vip'ad'o.
Rezult'o: munici'o por tiu'j en Okcident'o, kiu'j vol'as kred'i, ke ĉiu'j islam'an'o'j est'as fanatik'ul'o'j kaj frenez'ul'o'j. Mem'evident'e, ili ne est'as: en Briti'o la islam'a komision'o pri hom'a'j rajt'o'j kritik'is Sudanon, dir'ant'e: „Tio konduk'os ebl'e al kondamn'o de hom'o sen'kulp'a kaj ceter'e al la fort'ig'o de islam'o'fobi'o kaj al pli'a demon'ig'o de islam'o.” Evident'e: la afer'o sekv'as protest'o'j'n kaj eĉ tumult'o'j'n en 2006 pri la aper'ig'o en Dani'o kaj ali'land'e de „insult'a'j” karikatur'o'j pri la profet'o.
Ne grav'as la demand'o, kial islam'ism'o sent'as si'n minac'at'a de pluŝ'urs'o'j, karikatur'o'j kaj (mis)uz'o de la nom'o Muhamado. Kiel dir'it'e, religi'o kaj raci'o ne sam'spir'e el'parol'ebl'as. Grav'as la demand'o, kial saĝ'ul'o ne dir'is kviet'e kaj konfidenc'e al laŭ'dir'e bon'a instru'ist'in'o, ke en islam'a land'o oni ne ag'as tiel, ke ŝi bon'vol'e ne plu far'u. Tiel fin'o de la afer'o.
Tamen post kvar tag'o'j, dum kiu'j islam'ism'o si'n montr'is tim'em'a, venĝ'em'a kaj ekstrem'a, kort'um'o deklar'is sinjor'in'o'n Gibbons kulp'a pri unu el la akuz'o'j, nom'e ke ŝi insult'is la religi'o'n. Oni kondamn'is ŝi'n al 15 tag'o'j en mal'liber'ej'o kaj al sekv'a deport'ad'o. Robert Boulos, la estr'o de la lern'ej'o, kie okaz'is la „insult'o”, dir'is, ke la decid'o de la kort'um'o est'as „tut'e just'a”.
Ali'a kaj last'a demand'o pri la afer'o pri'plor'ind'a. Kial islam'ism'o en Sudano ne dispon'as pri ofic'ist'o pri publik'a'j rilat'o'j, kiu ebl'e est'us pov'int'a evit'ig'i ĉi tiu'n inter'religi'a'n, inter'naci'a'n, ĉef'e inter'hom'a'n katastrof'o'n?
Leg'ant'o de MONATO raport'is (2007/11, p. 8-10), ke ĉiu'jar'e miliard'o'j flu'as de Flandri'o al Valoni'o. Ĉiu'maten'e cent'mil'o'j da hom'o'j el Flandri'o kaj Valoni'o al'ven'as en Bruselo por tie labor'i. Ĉu iu kalkul'is la mon'flu'o'j'n el kaj al Bruselo? Ĵus mi aŭd'is, ke en'e de Flandri'o est'as grand'a'j mon'flu'o'j de orient'o al okcident'o, ĉar en okcident'o la loĝ'ant'ar'o est'as mult'e pli mal'jun'a. Ĉu la Flandr'o'j pro tio intenc'as apart'ig'i la flandr'a'j'n provinc'o'j'n?
Ceter'e, mi ne kred'as je tia'j kalkul'o'j, ĉar ĉiu elekt'as la cifer'o'j'n, kiu'j est'as plej konven'a'j al la propr'a opini'o. Oni ne tro kalkul'u, sed konsci'u, ke long'temp'e stabil'a asekur'sistem'o kiel soci'a sekur'ec'o est'u baz'it'a sur laŭ'ebl'e grand'a nombr'o da person'o'j; oni do ne dis'pec'ig'u Belgi'o'n, sed pli'konstru'u kaj unu'ec'ig'u la sistem'o'n eŭrop'nivel'e.
Litova bien'ist'o, la 41-jar'a s-ro Saulius, neniam forges'os si'a'n vizit'o'n al agrikultur'a ekspozici'o en la german'a urb'o Hannover. Hejm'e'n'ir'ant'e, li el'aŭtobus'iĝ'is kun koleg'o'j en la urb'o Leipzig, tie perd'iĝ'is, kaj fin'e ating'is pied'e si'a'n hejm'o'n – 900 km for.
La sam'bus'an'o'j kontakt'is la polic'o'n en Leipzig, sed la perd'it'o ne trov'ebl'is. Saulius pas'ig'is en'tut'e kvar tag'o'j'n en Leipzig, kie pro ne'sci'o de la german'a li ne kuraĝ'is pet'i help'o'n. Fin'e li trov'is voj'o'n al Pollando kaj komenc'is pied'ir'i. Sur'voj'e li manĝ'is pom'o'j'n kaj trink'is el river'et'o'j. En Pollando li vid'is kamion'o'n kun litovaj ŝild'o'j. La ŝofor'o vetur'ig'is s-ro'n Saulius al li'a hejm'land'o. La bien'ist'o, kun vund'it'a'j pied'o'j, long'e dorm'is kaj ĵur'is ne plu for'las'i Litovion.
Eddy Van de'n Bosch (MONATO 2007/12, p. 6) prav'e skrib'as, ke oni pov'us pli'fort'ig'i Belgi'o'n per kultur'a'j lig'il'o'j, i.a. per pli da renkont'iĝ'o'j inter flandr'a'j kaj valon'a'j kultur-grup'o'j. Bon'eg'e! Sed en kiu lingv'o okaz'u tia'j renkont'iĝ'o'j? Ĉu en Esperant'o? Ĉu en la angl'a? Aŭ ĉu nur en la franc'a, pro la fakt'o, ke tro da franc'lingv'an'o'j ne kompren'as la nederland'an?
Grav'eg'a problem'o est'as, ke ĝeneral'e franc'lingv'an'o'j, kiu'j propr'a'vol'e el'migr'as en flandr'a'n komun'um'o'n ne vol'as (ne kapabl'as?) parol'i la nederland'an. Mi mem est'as franc'lingv'an'o, kiu loĝ'as en Flandri'o, sed neniam mi almoz'pet'is lingv'a'j'n facil'ec'o'j'n, kvankam mi ne majstr'as pri la nederlanda.
Mi ne bon'e kompren'as, ke franc'lingv'an'o'j ricev'as lingv'a'j'n facil'ec'o'j'n en 6 flandr'a'j komun'um'o'j, sed ke 3 valon'a'j komun'um'o'j rifuz'is tiu'n rajt'o'n al nederland'lingv'an'o'j!?
Se, laŭ la valon'a logik'o (kiel klar'ig'as Marc Demonty sur la sam'a paĝ'o), valor'as nur la individu'a rajt'o, tiam en plur'a'j bruselaj municip'o'j ali'a'j etn'a'j grup'o'j rajt'us posed'i lingv'a'j'n facil'ec'o'j'n por ali'a'j lingv'o'j ol la nederlanda kaj la franc'a. Tro oft'e tia argument'o est'as nur pretekst'o por ne ek'lern'i ali'a'n lingv'o'n.
Ideal'a solv'o est'us ja uz'i nur Esperant'o'n por la rilat'o'j inter la du lingv'a'j grup'o'j ... aŭ la angl'a'n!
Prav'e la kovr'il'dors'a tekst'o asert'as: „Jen libr'o apart'e taŭg'a por la seri'o Orient'o-Okcident'o. Ĝi tem'as pri konflikt'o inter orient'a'j kaj okcident'a'j kultur'o'j, religi'o'j, kutim'o'j, tabu'o'j, viv'stil'o'j – fin'e, hom'o'j.”
Por mi, kiel teolog'o, la aŭtor'o dum mult'e da jar'o'j est'is nur grand'ul'o pri kompar'a religi-scienc'o, precip'e je la kamp'o de la mit'ologi'o. Ke li est'is ankaŭ bon'a roman-aŭtor'o, li'n far'as pli hom'a.
En la libr'o cert'a Allan (rol'ul'o, kiu svag'e kamufl'as la jun'a'n student'o'n Mircea mem) ir'as al Hindlando (la nom'o en la roman'o), kie li ek'loĝ'as en hejm'o de lok'a alt'kast'a inĝenier'o, kiu hav'as fil'in'o'n 16-jar'a'n, Maitreyi.
La libr'o rakont'as al ni, ke pli'post'e la mi-person'o, Allan, foli'um'ad'as si'a'j'n not'libr'et'o'j'n, si'a'j'n skatol'o'j'n kun rest'aĵ'o'j el tiu iam'a temp'o, dum iom post iom, rakont'ant'e al ni, li re'tra'viv'as la tut'a'n mal'feliĉ'a'n am'histori'o'n: en la komenc'o li apenaŭ interes'iĝ'is pri tiu tre jun'a „negr'in'o”, kiu'n li eĉ portret'as unu'e kiel rekt'e ne al'log'a'n, ne ver'e bel'a'n, kaj mal'rapid'e li far'iĝ'as kvazaŭ sorĉ'e al'log'at'a kaj kun'tren'at'a de si'a am'o al ŝi. Li montr'as, kiel inteligent'a kaj alt'e eduk'it'a ŝi est'as; sed ankaŭ la kultur'a'j'n diferenc'o'j'n, la problem'o'j'n, kiu'j klar'e kaj ne'trans'ir'ebl'e mal'help'as, ke iam ajn ili form'u par'o'n akcept'it'a'n/akcept'ebl'a'n de la ĉirkaŭ'o. Li sen bel'ig'ad'o montr'as si'a'j'n propr'a'j'n tip'e eŭrop'a'j'n (ĉu orientalist'a'j'n?) antaŭ'juĝ'o'j'n, kiu'j evit'ig'as kompren'i ŝi'a'n ver'a'n fon'o'n. Sufiĉ'e ŝok'is mi'n, kiel li kontrast'ig'as inter „ni civiliz'it'o'j” kaj „ili” (p. 120) – kvazaŭ ĝust'e Barato ne est'us land'eg'o (ver'a sub'kontinent'o) kun kultur'o gigant'a – kaj kiel ŝi'a'n religi'a'n fon'o'n li pri'skrib'as kiel „ĝangal'o da superstiĉ'o'j”, kiam ŝi parol'as pri „la ritm'o, la karm'o, la pra'ul'o'j.” (p. 128). Mi intelekt'e ja sci'is, ke long'temp'e eŭrop'an'o'j supoz'is si'a'n kultur'o'n cert'e pli grand'a, pli serioz'a, pli kultur'a ol tiu'n de kiu ajn ali'a mond'o'part'o – sed ĝust'e ĉe tiel fam'a religi-scienc'ist'o tia'n antaŭ'juĝ'o'n ne tiel klar'e mi est'is atend'int'a.
Se oni leg'as la roman'o'n nur kiel tia'n – kaj ĝi ja prezent'as si'n kiel roman'o'n – ĝi cert'e est'as eg'e bon'a kaj interes'kapt'a. La famili'o, kie gast'as Allan, far'iĝ'as sufiĉ'e viv'a: precip'e la ge'patr'o'j kaj Maitreyi mem est'as ind'a'j person'o'j. Kiam montr'iĝ'as, ke Allan kun Maitreyi kvazaŭ pakt'is i'a'n sekret'a'n „fianĉ'iĝ'o'n” – per'e de mistik'e simbol'a ring'o – la famili'a larĝ'mens'ec'o montr'iĝ'as, tamen, hav'i klar'a'j'n lim'o'j'n: la sam'a'n tag'o'n la eŭrop'a jun'ul'o est'as for'ig'at'a el la dom'o. Li for'ir'u. Tio, cert'e, en la fru'a 20a jar'cent'o, laŭ mi, apenaŭ ali'e pov'us mal'volv'iĝ'i. Ankoraŭ nun en mult'e da medi'o'j est'us ne'imag'ebl'e, ke jun'ul'o adolt'a hav'u sekret'a'n am-lig'it'ec'o'n kun fil'in'o 16jar'a (eĉ sen'konsider'e pri eventual'a seks'a plen'um'iĝ'o).
La libr'o'n mal'ferm'as en'konduk'o de Probal Daŝgupto. Li atent'ig'is pri la bengal'lingv'a'j fraz'o'j per kiu'j – kvazaŭ mot'o – komenc'iĝ'as la verk'o mem. Feliĉ'e, li ili'n ankaŭ traduk'as. Dank'e al tiu'j fraz'o'j, la libr'o far'iĝ'as kvazaŭ ia tekst'o rekt'e direkt'it'a al la original'a Maitreyi – do la origin'a bengal'a jun'ul'in'o, ekster la roman'o. Literatur'e verk'o ja ia'manier'e, ĉar est'ant'e literatur'e verk'o, est'as iel mem'star'a dis'de la ĉiu'tag'a real'ec'o. Sed per ĉi fraz'o'j, Mircea si'n kvazaŭ direkt'as al Maitreyi. Oni pov'as demand'i si'n, kial? Kaj kial nur bengal'lingv'e – sen ajn'a klar'ig'o, ankaŭ en plur'lingv'a'j naci'a'j traduk'o'j.
La mot'o dir'as: „Ĉu vi memor'as, Maitreyi? Se jes, ĉu vi pov'as pardon'i?” Tio pens'ig'as, ke iel li si'n sent'is kulp'a. Se la roman'o'n nur kiel roman'o'n oni leg'as, ne ŝajn'as est'i kial'o por tio. Do dev'as est'i io, kio'n ni, ekster'ul'o'j, ne sci'as.
Eg'e interes'e est'as, ke post'e mi ek'sci'is el la du'a en'konduk'o, tiu de Constantin Cubleşan, ke ankaŭ Maitreyi Dev'i mem verk'is roman'o'n pri la sam'a am'histori'o: Ĝi ne mort'os. El angl'a'lingv'a ese'o de Ginu Kamani en la ret'o mi ek'sci'is, ke pli ol 40 jar'o'j'n post la aper'o de l' origin'a roman'o de Mircea Eliade, Maitreyi ek'sci'is pri ĝi'a ekzist'o; ŝi vojaĝ'is al Uson'o, kie tiu'temp'e li labor'is ĉe universitat'o, ek'serĉ'is li'n, parol'is kun li kaj dev'ig'is li'n promes'i, ke almenaŭ dum ŝi'a viv'o ne aper'os angl'a traduk'o de tiu li'a roman'o. Ŝi ja sent'is si'n eg'e vund'it'a – laŭ ŝi, li don'is en la libr'o pri ŝi tut'e ne ĝust'a'n bild'o'n. Ĉu tio ĉi est'as objektiv'e ver'a aŭ ne, mi'a'supoz'e apenaŭ grav'as plu – post tiom da temp'o. Sed li'a roman'o aper'is en plur'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j, tamen dum'long'e ne angl'e. Oni do pov'as supoz'i, ke en Barato li'a roman'o dum'long'e ne est'is legat'a – kiu ja leg'is tie la franc'a'n aŭ, ekzempl'e, la german'a'n? Ali'flank'e, ŝi'a roman'o en si'a hejm'land'o hav'is grand'a'n sukces'o'n; ja eĉ konduk'is al seri'o da preleg'o'j ŝi'a'j – antaŭ grand'a publik'o. Ŝi mem far'iĝ'is plur'libr'a aŭtor'o kun bon'a sukces'o, ŝajn'as.
Kiel ajn: la kultur'a'j inter'frap'iĝ'o'j, kiu'j jam vid'ebl'as en la roman'o de Mircea, est'is daŭr'ig'at'a'j ekster la pur'e literatur'a forum'o. Est'us, cert'e, interes'e plu leg'i ...
Oni pov'as nur laŭd'i Ionel Oneţ, eĉ ne vid'int'e la original'o'n. La libr'o leg'iĝ'as kiel bon'stil'a roman'o original'a. Nur ebl'as bedaŭr'et'i, ke (ankoraŭ? – ĉu ven'os?) ne ekzist'as Esperant'o-traduk'o de la koncern'a verk'o de Maitreyi Dev'i. Sed kiel ajn: jam ĉi tiu verk'aĵ'o sol'a merit'as la plen'a'n atent'o'n. Ĝi fascin'as.
Daŭr'e aper'as ne'long'a'j verk'o'j, kiu'j util'ig'as mal'grand'a'n nombr'o'n de familiar'a'j vort'o'j kaj evit'as kompleks'a'j'n gramatik'a'j'n form'o'j'n. La cel'o est'as proviz'i lern'ant'o'j'n de la lingv'o per facil'a'j leg'o'libr'o'j. De'long'e ekzist'as tiu'cel'a'j list'o'j de taŭg'a'j vort'o'j. La plej kon'at'a est'as la vort'o'list'o uz'at'a de la revu'o Kontakt'o, kiu disting'as klas'o'j'n de facil'ec'o. Supoz'ebl'e la instru'ant'o de Esperant'o util'ig'us tia'j'n list'o'j'n, kon'ig'ant'e al si'a'j stud'ant'o'j la plej baz'a'j'n vort'o'j'n kaj la plej baz'a'j'n gramatik'a'j'n element'o'j'n, iom post iom konduk'ant'e tiu'j'n al util'ig'o de la tut'a lingv'o.
Tio mult'e kontrast'as kun la tradici'a'j lern'o'libr'o'j, kiu'j grand'part'e streb'as kon'ig'i la tut'a'n lingv'o'n, ĉef'e sur'baz'e de list'o'j de afiks'o'j, verb'o'form'o'j, gramatik'a'j kaz'o'j kc. kc.
La art'o verk'i leg'o'libr'o'n laŭ la Kontakt'o-metod'o est'as mal'facil'a, ĉar la verk'ant'o dev'as el'pens'i interes'a'n rakont'o'n, ĝi'n esprim'i per simpl'a'j stil'o kaj vort'o'j kaj sci'i klar'ig'i mal'facil'a'j'n esprim'o'j'n.
Ĉi tiu libr'et'o, kiu ankaŭ sen'pag'e el'ŝut'ebl'as per Inter'ret'o, rakont'as pri la ĉiu'tag'a viv'o de jun'a brazila knab'o. La rakont'o est'as interes'a, la stil'o glat'a. Por tre jun'a'j leg'ant'o'j ver'ŝajn'e, ĝi ne taŭg'as, sed jes por pli aĝ'a'j (ĉu ebl'e ek'de ok jar'o'j?).
Du avert'o'j, tamen:
1. La aŭtor'o instru'as kaj util'ig'as la afiks'o'n/radik'o'n iĉ (vir'seks'a'n ekvivalent'o'n de in). Ekzempl'e: kat'in'o (in'seks'a kat'o), katiĉo (vir'seks'a kat'o). Ĉu ĉi tia leg'o'libr'o est'as ĝust'a lok'o, por instru'i tia'n ne'ortodoks'a'n morfem'o'n?
2. Post ĉiu ĉapitr'et'o de la rakont'o (kutim'e 2-3-paĝ'a) sekv'as eksplik'o de vort'o'j uz'it'a'j, kiu'j ne est'as en la baz'a vort'o'list'o. Tiu'j eksplik'o'j uz'as ne'baz'a'j'n vort'o'j'n, kiu'j'n preskaŭ neni'u lern'ant'o kompren'as. Tio est'as normal'a part'o de la „facil'a'j” leg'o'libr'o'j de ĉi tiu tip'o, sed mal'klar'as, kiu'n cel'o'n ĝi hav'as.
Malgraŭ tiu'j du avert'o'j, la verk'et'o est'as al'log'a kaj bel'e prezent'it'a. Do por person'o'j, al kiu'j tia leg'o'libr'o util'as, mi rekomend'as ĝi'n. (Kun escept'o de la util'ig'o de iĉ!)
Ĉi tiu est'is la ses'a roman'o en la Maigret-seri'o. Ĉiu'j ses est'is el'don'it'a'j en 1930-1931! Ĝi'n sekv'is sep'dek pli, ĝis la last'a, aper'int'a en 1972. La belg'a verk'ist'o Georges Simenon (1903-1989) est'as unu el la plej sukces'a'j, kaj vast'e legat'a'j, krim'roman'ist'o'j de la du'dek'a jar'cent'o. Apud li en tiu panteon'o egal'e rang'as ebl'e nur Arthur Conan Doyle kaj Agatha Christie. Ĉiu el ili verk'is amas'o'n da rakont'o'j (roman'o'j kaj novel'o'j) pri la karier'o de fikci'a detektiv'o: la sen'de'pend'a'j detektiv'o'j Sherlock Holmes de Arthur Conan Doyle, Hercule Poirot kaj Miss Marple de Agatha Christie, kaj inspektor'o Maigret de Georges Simenon.
Jam antaŭ ĉi tiu libr'o aper'is traduk'o'j de tri Maigret-roman'o'j en Esperant'o: Maigret hezit'as (original'o: 1968), Maigret kaj la mal'jun'a dam'o (original'o: 1949), kaj Amik'o el la infan'aĝ'o de Maigret (original'o: 1968), do ĉiu'j tri el la mal'fru'a period'o de la Maigret-seri'o. Kontrast'e, La flav'a hund'o est'is unu el la unu'a'j Maigret-roman'o'j, en la plej fru'a period'o de la seri'o. La diferenc'o inter tiu'j tri kaj ĉi tiu est'as tre palp'ebl'a. Sed ĉi tie ne est'as lok'o por detal'e pri'skrib'i tio'n.
En La flav'a hund'o inspektor'o Maigret al'ven'as al la vilaĝ'o Concarneau, kiu'n antaŭ'e li neniam vizit'is. Kun li est'as inspektor'o Leroy, nov'a kun'labor'ant'o li'a. Ne'long'e post ili'a al'ven'o paf'it'a est'as bon'e kon'at'a vilaĝ'an'o, s-ro Mostaguen, la ĉef'a vin'negoc'ist'o de la vilaĝ'o. Mister'e aper'as ankaŭ flav'a hund'o, kiu'n neni'u en la vilaĝ'o re'kon'as. Tiu hund'o rol'as tra la tut'a roman'o, kaj kelk'rilat'e est'as ŝlos'il'o por la krim'ag'ad'o, kiu'n dev'as solv'i Maigret kaj Leroy.
Ali'a'j viktim'o'j sekv'as, kaj iĝ'as ver'ŝajn'e, ke ili est'as iel kun'lig'it'a'j, kvankam la kiel'o ne est'as evident'a. Maigret pacienc'e observ'as. Li konstant'e admon'as si'a'n kun'help'ant'o'n: ne dedukt'u; ne hipotez'u; ne teori'um'u; ne konklud'u. Nur observ'u, ĉiam kaj ĉiel. Fin'e la solv'o de la krim'o'j montr'os si'n. Est'u pret'a ĝi'n rimark'i. Maigret ankaŭ ne em'as diskut'i la krim'o'j'n kun ali'a'j person'o'j. Li kolekt'as solid'a'j'n fakt'o'j'n kaj inform'o'j'n. Mal'simil'e al Sherlock Holmes kaj Hercule Poirot, li ne util'ig'as special'a'j'n fak'a'j'n sci'o'j'n propr'a'j'n. Kun'e kun li, ni, la leg'ant'o'j, observ'as la event'o'j'n, kaj kun Maigret ni gvat'as la ag'o'j'n de la vilaĝ'an'o'j, specif'e de la vilaĝ'an'o'j, kiu'j iu'manier'e rilat'as al la enket'ad'o, al la viktim'o'j, aŭ pri kiu'j est'as oni'dir'o'j.
Plur'foj'e en la roman'o Simenon ŝajn'as mis'konduk'i ni'n aŭ kred'ig'i al ni, ke li mis'konduk'as ni'n. Sed nepr'e ne kred'u ĉio'n, kio aŭd'iĝ'as aŭ kvazaŭ evident'as.
Li'a al'ir'o est'as, tamen, mal'simil'a al tiu de Agatha Christie, kiu ŝut'is en si'a'j'n roman'o'j'n amas'o'n de ŝajn'e ne'atent'ind'a'j fakt'o'j aŭ spur'o'j, kiu'j pov'us ebl'ig'i al la leg'ant'o, diven'i la detal'o'j'n de la krim'o kaj la krim'ul'o, se la leg'ant'o, sam'e kiel Poirot, konserv'us ili'n en si'a memor'o, kaj per hipotez'o'j kun'lig'us ili'n. Maigret aspekt'as preskaŭ ne interes'at'a de la detal'o'j, kiu'j'n li vid'as, aŭ kiu'j'n oni raport'as al li. La vilaĝ'an'o'j em'as supoz'i li'n pigr'a. Eĉ tre lert'a leg'ant'o mal'facil'e rimark'us la ne'mult'a'j'n spur'o'j'n, kiu'j'n Simenon iom avar'e proviz'as en si'a'j divers'a'j ĉapitr'o'j.
Maigret, simil'e al Hercule Poirot kaj Miss Marple, atend'as ĝis la plej last'a'j paĝ'o'j de la roman'o, por prezent'i al la ĉe'est'ant'o'j (kaj tiel, al la leg'ant'o) plen'a'n rakont'o'n pri tio, kiel kaj kial ĉio okaz'is. Laŭ mi'a opini'o, en ĉi tiu fru'a roman'o de Simenon, Maigret ne tre lert'e kaj ne tre leg'ant'amik'e mal'kaŝ'as tiu'j'n detal'o'j'n kaj solv'o'n de la krim(ar)o. Mult'o'n li prezent'as, kiu'n la leg'ant'o ne pov'us antaŭ'e sci'i; li util'ig'as ekster-Concarneau-ajn enket'o'j'n kaj inform'o'font'o'j'n, pri kiu'j ni ne sci'as antaŭ la last'a'j paĝ'o'j de la roman'o. Pro tio la roman'o iom'et'e desapont'is mi'n. Sed nur tial. La zorg'a pri'skrib'ad'o, don'it'a de Simenon ĉie en la verk'o, tre al'log'as. Kaj la karakter'o de Maigret iom post iom cerb'um'ig'as ni'n. Do kvankam mi prefer'as la pli mal'fru'a'j'n verk'o'j'n de Simenon, al mi plaĉ'is leg'i ĉi tiu'n. Kaj mi'n tent'as re'leg'i ĝi'n.
Traduk'is la verk'o'n Daniel Luez, iam'a ĉef'redaktor'o de Font'o, kies esperant'a stil'o est'as plaĉ'a kaj lert'a. Li est'as la traduk'int'o ankaŭ de la tri ali'a'j Maigret-roman'o'j el'don'it'a'j en Esperant'o.
Ĉu ver'e modern'a klasik'aĵ'o? Nu, pri'pens'u: la ek'aper'o de ĉi tiu libr'o, en si'a angl'a'lingv'a original'o, okaz'is en 1954. Dum la sekv'a'j jar'dek'o'j, plur'a'j dek'o'j da verk'eg'o'j, de tre divers'a'j aŭtor'o'j, est'as el'don'it'a'j, imit'e al la karakter'o de ĉi tiu. Jam de 54 jar'o'j, ĉi tiu verk'o est'as el'don'it'a, kaj re'el'don'it'a, kaj re're'el'don'it'a, ne nur en si'a angl'a'lingv'a tekst'o, sed en preskaŭ kvin'dek ali'a'j lingv'o'j. Tri film'o'j (po unu pri la tri volum'o'j) furioz'e sukces'is.
Traduk'is ĝi'n en Esperant'o'n William Auld; la unu'a'n volum'o'n el'don'is Sezon'o'j en 1995, la du'a'n en 1996, kaj la tri'a'n en 1997. La aktual'a, du'a el'don'o est'as zorg'e korekt'it'a. (Pro si'a tre grand'a ampleks'o, la origin'a traduk'o far'e de Auld en'hav'is plur'a'j'n ne'konsekvenc'aĵ'o'j'n, grand'part'e rilat'e al la variant'a ortografi'o de divers'a'j nom'o'j.)
Por leg'ant'o'j de ĉi tiu recenz'o, kiu'j ne jam leg'is la verk'o'n, mi pov'as dir'i, ke tem'as pri aventur'roman'o, verk'at'a kaj pri'labor'at'a dum kelk'a'j jar'dek'o'j. En apart'a roman'o, La hobito, Tolkien verk'is pri mister'a sorĉ'o'ring'o, kiu reg'as ar'et'o'n de ali'a'j sorĉ'o'ring'o'j. Kiu posed'as ĉiu'j'n el la ring'o'j kaj sci'pov'as ili'n uz'i, pov'as mastr'i la tut'a'n ter'o'n, iĝ'i sen'mort'a kvazaŭ-di'o, kaj sen'sci'e est'i tiom, kaj tiel, korupt'it'a, ke neni'u fi'aĵ'o mal'ebl'as, por tiu mastr'o. Ĉar la sen'lim'a potenc'o, kiu'n don'as la ring'o'j kun'e, plen'e korupt'as ili'a'n mastr'o'n. Nu, la ĉef'ring'o'n akir'as hobito (spec'o de hom'et'o'j, en la fantazi'a mond'o de Tolkien) nom'it'a Frodo, kiu supoz'as ĝi'n nur kurioz'aĵ'o, util'a, ĉar kiam oni sur'fingr'ig'as ĝi'n, oni iĝ'as ne'vid'ebl'a.
En La mastr'o de l' ring'o'j, potenc'a sorĉ'ist'o, nom'it'a Gandalfo, inform'as Frodon pri la danĝer'a karakter'o de la ring'o, kaj la neces'o pere'ig'i ĝi'n, kio far'ebl'as nur per ĵet'o en tre mal'facil'e ating'ebl'a'n vulkan'ec'a'n mont'o'n.
Tamen ne'kred'ebl'e potenc'a fi'ul'o, kiu jam posed'as preskaŭ ĉiu'j'n el la ring'o'j, streb'as akir'i, iel ajn, la ring'o'n nun hav'at'a'n de Frodo. La vetur'o al la mont'o por pere'ig'i la ring'o'n ebl'as nur per danĝer'o'plen'a pen'ad'o, dum kiu abund'as milit'o'j, kaj ver'e strang'a'j popol'o'j divers'natur'a'j, amik'a'j kaj mal'amik'a'j. Kaj konstant'a minac'o kaj atenc'ad'o far'e de la potenc'a fi'ul'o, kiu streb'as konker'i kaj reg'i la mond'o'n.
La tri volum'o'j de la roman'o ampleks'as grand'a'n, detal'a'n pri'skrib'o'n de la mult'a'j batal'o'j kaj de la kvazaŭ sen'fin'a'j mis'spert'o'j de Frodo kaj li'a'j akompan'ant'o'j.
La traduk'o far'it'a de Auld est'as ne'riproĉ'ebl'a. La pres'o est'as ver'e bon'a. Do al tolkien'ism'ul'o'j mi mult'e rekomend'as ĝi'n.
Tem'as pri tre kurioz'a verk'et'o el 1839. Unu'a'rigard'e oni pov'us supoz'i ĝi'n ekzamen'o de la zoroastr'ism'a teologi'o. Du'a'rigard'e oni vid'as, ke la zoroastr'ism'a teologi'o ja aper'as en la verk'o, sed tre ne'ortodoks'e. Triarigarde oni trov'as, ke tem'as pri politik'a satir'o, kiu util'ig'as zoroastr'ism'a'j'n nom'o'j'n kaj pseŭdo'zoroastr'ism'a'j'n koncept'o'j'n por si'a cel'o. Fin'e, kvar'a'rigard'e, oni konsci'iĝ'as, ke la traktat'o est'as fantazi'a rakont'o, por prezent'i kelk'a'j'n tre traf'a'j'n ver'o'j'n pri la politik'ism'o kaj la praktik'a soci'a sistem'o. Ĉio en kvazaŭ'dokument'a form'o. Leg'int'e, oni komenc'as pri'pens'i, kiom la „satir'o” el 1839 aplik'ebl'as al la nun'temp'a real'o, kaj la ŝok'o rezult'ant'a el tio dum'moment'e stupor'ig'as oni'a'n ĉiu'tag'a'n koncept'o'n pri la soci'a sistem'o, sed nur dum'moment'e, ĉar oni ankaŭ komenc'as pri'pens'i, kio'n oni sci'as pri la aktual'a mond'o, kiu tre mal'simil'as al la oficial'e instru'at'a kred'ar'o pri la aktual'a mond'o.
Serĉ'o per Google inform'is mi'n pri neni'u ne'sved'a inform'o pri ĉi tiu libr'o, do ŝajn'as, ke nur en Esperant'o ne'sved'lingv'ul'o'j pov'as leg'i ĝi'n. Ver'dir'e, tio est'as preskaŭ unik'a event'o, ke krom en la original'a lingv'o nur en Esperant'o verk'o trov'ebl'as. (Ali'a ekzempl'o est'as la tre grav'a dram'o Nemezo de Alfred Nobel, verk'o simil'e ŝajn'e ignor'at'a de la ceter'a mond'o.) Tial mi ne pov'as kompar'i mi'a'n re'ag'o'n al Ormuzdo kaj Ariman'o kun tiu'j de ali'a'j koment'ist'o'j. Kaj kvankam mi ja iom profund'e stud'is la histori'o'n kaj teologi'o'n de la zoroastra religi'o, tio ne mult'e help'as pri taks'o de ĉi tiu modern'epok'a libr'o. Do mi prezent'os la tez'o'j'n de ĉi libr'o laŭ ili'a aper'o en la tekst'o kaj ne prov'os debat'i pri la rilat'o inter la histori'e kon'at'a religi'o kaj la tekst'o'j en ĉi tiu verk'o. Efektiv'e, tio est'as, ver'ŝajn'e, bon'a afer'o, ĉar Almqvist cel'is prezent'i ne religi'a'n stud'o'n, sed soci'satir'o'n.
Jen, do, la prezent'aĵ'o en ĉi tiu libr'o. En la komenc'o ekzist'is du ul'o'j, la (laŭ'supoz'e) person'ig'o de Bon'o, nom'it'a Ormuzdo, kiu loĝ'as sur la lun'o, kaj la (laŭ'supoz'e) person'ig'o de Mal'bon'o, nom'it'a Ariman'o. Sed ĝust'e kio est'as „bon'o” kaj „mal'bon'o”? En la praktik'o, se ni ignor'as religi'a'j'n kaj filozofi'a'j'n instru'o'j'n kaj diskut'o'j'n, la „bon'o” est'as tio, kio'n ordon'as la reg'ant'o'j. Kaj la „mal'bon'o” est'as mal'obe'o al tiu'j regul'o'j.
Sed la univers'o est'as grand'eg'a, kaj administr'i ĝi'n est'as mal'facil'eg'e. Eĉ por tut'e super'natur'a est'ul'o tiu task'o est'as tro ne'plen'um'ebl'a. Neces'as deleg'i departement'o'j'n kaj burokrati'o'j'n, por pri'zorg'i la amas'eg'o'n da detal'o'j, kiu'j neces'as por tiom gigant'a univers'o.
Ormuzdo publik'ig'as tri „reglament'o'j'n” por „solv'i la baz'a'n problem'o'n de la Politik'o”:
1. Reglament'o de la land'distribu'o. List'o de la naci'o'j/popol'o'j en la azi'a region'o, kun detal'o'j.
2. Vojiradreglamento. Por evit'i inter'puŝ'iĝ'o'j'n de la urb'an'o'j, ĉiu person'o dev'as propon'i kaj aprob'ig'i preciz'e, kiu'j'n strat'o'j'n li/ŝi util'ig'os por si'a ĉiu'tag'a viv'o. (Ormudzo konfes'as, ke tiu'n reglament'o'n la popol'o'j ne obe'as.)
3. Proklam'o pri reg'ant'instal'ad'o. Ĉiu reg'ist(ar)o est'as instal'it'a de Ormuzdo kaj rigor'e obe'as la regul'o'j'n kaj leĝ'o'j'n de Ormuzdo, eĉ kvankam ordinar'a'j hom'o'j oft'e ne rimark'as tio'n. Kiam okaz'as ŝanĝ'o de reg'ist(ar)o, per kia ajn metod'o kaj pro kia ajn kial'o, ankaŭ tio'n kaŭz'as Ormuzdo, kaj la hom'o'j dev'as plen'kor'e akcept'i kaj obe'i, kio'n ajn ordon'as tiu nov'a reg'ist(ar)o.
En ĉiu land'o, ĉiu politik'a sistem'o ekzist'as burokrat'o'j kaj burokrati'o'j spegul'ant'a'j tiu'j'n en la regn'o de Ormuzdo mem.
Ariman'o, kontrast'e, hav'as neniu'n propr'a'n, specif'a'n loĝ'lok'o'n. Oft'e li tra'ir'as la popol'o'j'n de la ter'o. Li opini'as la reĝim'o'n de Ormuzdo mult'e tro rigor'a kaj sen'plezur'ig'a. Do konstant'e li sub'fos'as la „bon'a'n” labor'o'n de Ormuzdo.
Ĉio'n ĉi antaŭ'as ali'a'j diskut'o'j. Ekzempl'e, tre rid'ig'a'j pseŭdo'kler'a'j „etim'ologi'o'j” de la vort'o „sekretari'o”, okup'ant'a'j ok paĝ'o'j'n de tekst'o, en kiu'j prov'o deriv'i ĝi'n el etim'o'j signif'ant'a'j „ĉambr'o'bala'ist'in'o”, „cigan'o”, „sak'o” kc. turn'ig'as la kap'o'n.
Vi bezon'os tre fort'a'n kapabl'o'n ŝerc'e kred'i satir'o'n, por ĝu'i, aŭ eĉ kompren'i, la libr'o'n. Do mi avert'as vi'n, ke ne tem'as pri facil'a leg'aĵ'o. Dir'int'e tio'n, mi bon'ven'ig'as kaj aplaŭd'as la publik'ig'o'n de ĉi tiu, ali'e perd'it'a, verk'o.
La traduk'ist'o mem kompost'is la libr'o'n kaj el'don'ig'is ĝi'n per lul'u.com, ankaŭ tia'n entrepren'em'o'n mi salut'as.
Albert'o Fernández est'as bon'e kon'at'a esperant'ist'a aŭtor'o, kies artikol'o'j pri popular'scienc'a'j tem'o'j, kaj ali'a'j soci'kritik'a'j, de'long'e aper'as en la esperant'a gazet'ar'o. Li klar'e kaj facil'kompren'ebl'e verk'as. Ĉi tiu libr'o konsist'as el kolekt'o de ĉirkaŭ kvin'dek'o da li'a'j artikol'o'j (inkluziv'e unu recenz'o'n kaj du poem'o'j'n).
La pri'scienc'a'j verk'o'j est'as original'a'j, la soci'kritik'a'j plej'part'e konsist'as el traduk'aĵ'o'j li'a'j. Sen'escept'e ili interes'as. La soci'a'j vid'punkt'o'j li'a'j plej'part'e kon'iĝ'as per li'a elekt'o de artikol'o'j. La ĉef'a tem'faden'o, tra'ir'ant'a ili'n, est'as social'ism'o; kaj plur'foj'e li akr'e kritik'as la si'n'proklam'int'a'n „demokrati'o'n” uson'a'n kaj ĝi'a'n alianc'an'o'n Briti'o. Ĉi tiu'j parol'as ĉef'e pri la mond'politik'o de Uson'o kaj ĝi'a ŝtat'prezid'ant'o Georg'e Bush; kaj pri la imperi'ism'a naci'politik'o uson'a, kiu si'n mask'as per pretend'o al'port'i demokrati'ec'o'n al grand'a part'o de la mond'o. Kompren'ebl'e Irako est'as akr'e pri'diskut'it'a, sed ankaŭ la kaŝ'it'a ekonomi'domin'a cel'o (bon'e kon'at'a kaj ne nur social'ist'e baz'it'a kritik'o!).
La libr'o est'as divid'it'a en du preskaŭ egal'a'j'n part'o'j'n. La unu'a artikol'o, kiu cel'as klar'ig'i la religi-filozofi'o'n de Teilhard de Chardin, est'as tre kler'e verk'it'a, kaj pens'instig'a. Mal'oft'e mi vid'is simil'e klar'a'n, simpati'a'n kaj cel'traf'a'n fask'o'n de 14 paĝ'o'j da trakt'ad'o pri unu el la ĉef'pens'ul'o'j de la du'a du'on'o de la du'dek'a jar'cent'o.
Ali'a'j tem'o'j, pri sub'atom'a'j partikl'o'j kaj la natur'o de materi'o; prognoz'o'j pri la est'ont'a util'ig'o de komput'il'o'j; la kurac'a efik'o de placeb'o'j (jes, ja! tre firm'e baz'it'a diskut'o pri farmakologi'e mal'akcept'at'a observ'o); jen nur kelk'a'j el la artikol(et)oj, verk'it'a'j de laik'o por laik'o'j, ankoraŭ atent'ind'a'j.
Kiel pri'skrib'i la amas'o'n da artikol'o'j en la du'a part'o de la libr'o, dediĉ'it'a al kontraŭ'kapital'ism'a, social'ism'a diskut'ar'o? Plej impon'is al mi la preleg'o pri „La ideologi'a stumbl'o inter Social'ism'o kaj (la) Inter'naci'a Lingv'o”: kial Esperant'o est'is mal'akcept'it'a de reĝim'o'j, kiu'j proklam'is si'n social'ism'a'j? Ali'a valor'a artikol'o titol'iĝ'as „Kiam du kanajl'o'j inter'trakt'as”: la inter'rilat'o de diktator'o Franc'o kaj Adolf Hitler (en tiu renkont'iĝ'o, Hitler mal'gajn'is!).
Ne ĉiam la leg'ant'o cent'procent'e part'o'pren'as la vid'punkt'o'n de la artikol'o'j. Pro tio, la libr'o ver'e rekomend'ind'as. Leg'int'o, ne instig'it'a plu pri'pens'ad'i, est'as ne'imag'ebl'a.
Inter la dispon'ebl'a'j el'don'aĵ'o'j en Esperant'o est'as kresk'ant'a nombr'o da poezi'a'j antologi'o'j. Sur mi'a'j libr'o'bret'o'j trov'iĝ'as plur'a'j. Krom la impon'a jubile'a Esperant'a Antologi'o, kompil'it'a de William Auld, mi hav'as naci'a'j'n poem'ar'o'j'n: hungar'a, ĉin'a, german'a, angl'a ktp. Nun mi hav'is la okaz'o'n esplor'i pli nov'a'n naci'a'n antologi'o'n – ĉi-foj'e el Brazilo. Por mi la spert'o est'is ekscit'a kaj spirit'e riĉ'ig'a, ĉar laŭ pli ol unu aspekt'o ĉi tiu verk'o est'as unik'a. Sylla Chaves, unu el la du kompil'int'o'j, tiel klar'ig'as si'a'n motiv'o'n:
Mi'a intenc'o ne est'as prezent'i pli'a'n poem'ar'o'n, verk'it'a'n de plur'a'j lert'a'j poet'o'j, ĉar jam ekzist'as sufiĉ'a'j. Nek pruv'i, ke Brazilo merit'as el'star'a'n lok'o'n en la Esperant'a Parnas'o. Mi'a cel'o est'as pli ambici'a. Mi vol'as montr'i, ke inter brazilaj poet'o'j (esperant'ist'a'j aŭ ne) est'as mult'a'j, kiu'j, krom bel'ec'o'n ankaŭ cel'as la ek'est'o'n de pli bon'a mond'o mal'pli ego'ism'a, pli pac'a, pli just'a, pli toler'em'a, pli raci'a kaj pli amik'a de la natur'o, kiu ni'n ĉirkaŭ'as.
Tiu'n ĉef'a'n cel'o'n (ĉar la kompil'int'o'j hav'as du ali'a'j'n), la poem'ar'o abund'e plen'um'is.
La poem'ar'o est'as divid'it'a en du sekci'o'j'n. La unu'a konsist'as el 118 original'a'j poem'o'j en Esperant'o; la du'a – el 189 esperant'ig'it'a'j el la portugal'a. Por kolekt'i tiom grand'a'n elekt'o'n, Sylla Chaves kaj Neide Barros Reg'o serĉ'is en ĉiu ŝtat'o de tiu grand'eg'a Federaci'o, inter esperant'ist'o'j kaj ne'esperant'ist'o'j. Tio, cert'e, est'is kolos'a task'o, kiu'n oni pov'as nur admir'i kaj laŭd'i. Pli'e, la kompil'int'o'j al'don'is al la libr'o portret'o'j'n kaj mal'long'a'j'n biografi'o'j'n pri la pli'mult'o el la inklud'it'a'j poet'o'j, kun'e kun not'o'j pri ĉiu poem'o. Kvankam ambaŭ organiz'int'o'j menci'as la spirit'ism'a'n fon'o'n de si'a'j famili'o'j (kaj mi demand'as mi'n, kiel okaz'as, ke tiom da brazilaj esperant'ist'o'j est'as tiel influ'it'a'j?), ili montr'as si'a'j'n toler'em'o'n kaj mal'ferm'it'ec'o'n, per tio, ke en la kolekt'o est'as prezent'at'a ĉiu tip'o kaj ideologi'o, trov'ebl'a en tiu vast'a land'o: tio est'as ne nur spirit'ism'a, sed ankaŭ ateism'a, katolik'a, baptist'a, presbiter'an'a, social'ism'a, mal'dekstr'ul'a kaj dekstr'ul'a. Mult'a'j el la poet'o'j est'as alt'e eduk'it'a'j, ali'a'j mal'pli aŭ tut'e ne. Ĉi tie trov'iĝ'as poem'o'j, kies aŭtor'o'j sekv'as la riĉ'a'n tradici'o'n de la klasik'a poezi'o de Portugali'o, el kie de'ven'is la lingv'o kaj la pra'patr'o'j de mult'a'j brazil'an'o'j. Kaj inter la original'a'j esperant'a'j poem'o'j, kaj en la traduk'it'a'j est'as ver'a'j literatur'aĵ'o'j, verk'it'a'j de el'star'a'j poet'o'j, bon'e kon'at'a'j de la esperant'ist'ar'o: Ger'ald'o Mattos, Leopold'o Knoedt (eĉ pli renom'a kiel traduk'ist'o1), Sylla Chaves mem, kaj Neide Barros Reg'o mem ktp. En la sekci'o de traduk'it'a'j poem'o'j est'as reprezent'at'a'j kelk'a'j el la plej glor'a'j kaj fam'a'j brazilaj poet'o'j, kiu'j merit'as est'i kon'at'a'j, ne nur en si'a hejm'land'o, sed en la tut'a mond'o.
Tamen ĉe grand'a part'o de la poem'ar'o ne tem'as pri alt'a'j literatur'aĵ'o'j. Est'as ja inklud'it'a'j bel'eg'a'j sonet'o'j (antikv'a poezi'a form'o, kiu ankoraŭ est'as ŝat'at'a de mult'eg'e da poezi'am'ant'o'j), sed ankaŭ simpl'a'j, tamen sincer'a'j, vers'aĵ'o'j, infan'poem'o'j, kant'o'j, naiv'a'j kaj kor'tuŝ'a'j vers'et'o'j, far'it'a'j de mal'avantaĝ'ul'o'j, kripl'ul'o'j, mal'riĉ'ul'o'j, blind'ul'o'j, ritm'o'j de samb'o kaj baião, gaŭĉ'esk'a'j rim'o'j, popular'a'j troboj, humur'aĵ'o'j. Inter tiu'j poet'o'j de la popol'o est'as hom'o'j blank'a'j, nigr'a'j, de indiĝen'a kaj de miks'it'a ras'o. Ĉar Brazilo est'as teritori'o de en'migr'ad'o, ĝi'a'j loĝ'ant'o'j de'ven'as de mult'a'j eŭrop'a'j kaj ne'eŭrop'a'j land'o'j kaj etn'o'j. Ĉiu'j hav'as i'o'n por kontribu'i al la bunt'a kultur'a teks'aĵ'o de tiu fascin'a part'o de la mond'o – mond'o nov'a, sed sam'temp'e geologi'e kaj etn'e antikv'a.
Inter la literatur'o'j de la latin'id'a'j lingv'o'j, mond'e kon'at'a'j est'as tiu'j en la franc'a kaj ital'a. Mal'pli kon'at'a ekster la land'o'j de la antaŭ'a portugal'a imperi'o („la mond'o, kiu'n Portugali'o kre'is”, laŭ la titol'o de iam'a kajer'a publik'ig'aĵ'o) est'as la ne mal'pli respekt'ind'a kaj antikv'a literatur'o en la lingv'o de Gil Vicente kaj Luís de Camões. Tiu literatur'a tradici'o de Portugali'o daŭr'as ankoraŭ kun la verk'ar'o de poet'o'j, kiel Jorge de Sen'a, kaj roman'ist'o, kiel José Saramago, portugal'o, naturaliz'it'a brazila. (La sonet'o'j de Ger'ald'o Mattos kaj de divers'a'j ali'a'j original'a'j kaj traduk'it'a'j poet'o'j, kies poem'o'j aper'as en ĉi tiu kolekt'o, memor'ig'as mi'n pri la verk'ar'o de la grand'a'j portugal'a'j poet'o'j, kiu'j'n mi stud'is, kiam mi est'is jun'a.) Sed kiam la portugal'a lingv'o est'is transport'at'a de la unu'a'j koloni'iz'ant'o'j al Brazilo, ĝi tra'viv'is tio'n, kio'n Ŝekspiro nom'is „mar'a ŝanĝ'o”. Ĝi ekster'ordinar'e riĉ'iĝ'is sub la influ'o de la indiĝen'o'j (el kies idiom'o'j la brazila portugal'a lingv'o prunt'is mult'eg'e da termin'ar'o: plant'a, arb'a, best'a, bird'a, ktp), la afrik'a kultur'o de la antaŭ'a'j sklav'o'j, la abund'a'j mir'ind'aĵ'o'j de la natur'o, la invent'em'o kaj imag'o de la heterogen'a popol'ar'o, kun'ig'it'a kaj kun'e fand'it'a en la krisol'o de la nov'a naci'o kun nov'a'j ide'o'j kaj koncept'o'j. El ĉio ĉi est'iĝ'is la mir'ind'e esprim'o'plen'a'j lingv'o, literatur'o, muzik'o kaj danc'o de Brazilo, la mem'nom'it'a land'o de „ord'o kaj progres'o”.
Tamen, ne ĉio en la histori'o kaj hodiaŭ'a soci'o de Brazilo est'as bel'a kaj gaj'a. La poet'o'j, reprezent'at'a'j en ĉi tiu kolekt'o, ne preter'atent'as la pli mal'hel'a'j'n kaj mal'ĝoj'a'j'n epizod'o'j'n kaj aspekt'o'j'n de la viv'o: la period'o'n de la milit'a'j diktator'o'j, la brut'ul'ig'o'n de infan'o'j, la mizer'o'n kaŭz'it'a'n de sen'pluv'ec'o kaj diluv'o'j, minac'o'n de klimat'a'j ŝanĝ'o'j, detru'o'n de la pra'arb'ar'o'j, la sufer'o'j'n de loĝ'ant'o'j en la faveloj, la trist'a'n memor'o'n kaj hered'aĵ'o'n de la sklav'ec'o, la diskriminaci'o'n, la mal'just'ec'o'n kaj la mal'egal'ec'o'n. Kontraŭ ti'aĵ'o'j la poet'o'j protest'as kaj plend'as. Kelk'a'j est'is mal'liber'ig'it'a'j aŭ mal'dung'it'a'j dum la jar'o'j de la diktatur'o, ĉar, evident'e, en ĉiu'j land'o'j la diktator'o'j (pens'u pri Hitlero, Stalin'o, Franc'o, Pinochet) pli tim'as, pun'as kaj persekut'as la poet'o'j'n kaj la trobador'o'j'n – la „geril'an'o'j'n de la gitar'o”, kiel nom'is ili'n iu argentina kant'ist'o.
Sed kvankam en ĉi tiu poem'ar'o trov'iĝ'as kelk'a'j mal'ĝoj'a'j kaj eĉ mal'esper'a'j (mal'mult'a'j!) poem'o'j, la pli'mult'o re'spegul'as optimism'o'n, esper'o'n, humur'o'n, ĝoj'o'n, plezur'o'n en la natur'o, kaj kontent'o'n pri la viv'o.
Surpriz'e mult'a'j el la poet'o'j, kies poem'o'j est'as traduk'it'a'j, est'as ankaŭ esperant'ist'o'j kaj part'o'pren'as la nobl'a'j'n sentiment'o'j'n de la iniciat'int'o de ni'a kar'a lingv'o. Est'as mir'ind'e, kiel tiom da brazil'an'o'j tiom bon'e parol'as, rim'as kaj kant'as en la zamenhofa lingv'o, ke oni preskaŭ hav'as la impres'o'n, ke ili nask'iĝ'is sam'temp'e esperant'lingv'an'o'j kaj portugal'lingv'an'o'j. Ebl'e oni ne dev'as tro mir'i pri tio, ĉar la du lingv'o'j posed'as sufiĉ'e mult'e da simil'ec'o. Iu iam eĉ asert'is, mal'prav'e, sed ne tut'e sen'senc'e, ke „Esperant'o est'as la plej modern'a el la latin'id'a'j lingv'o'j”.
Mi intenc'is cit'i kelk'a'j'n el la poem'o'j en la kolekt'o, sed mi sent'as, ke tio est'us iom diskriminaci'a. Ĉiu'j est'as interes'a'j, kvankam ne ĉio pov'as est'i nom'it'a grand'a poezi'o. Poem'o'j de kvar el la poet'o'j, kiu'j est'is nom'um'it'a'j „princ'o'j de la brazilaj poet'o'j”, aper'as en la traduk'it'a sekci'o de la verk'o, nom'e Olavo Bilac, Albert'o de Oliveira, Olegário Marianno kaj Guilherme de Almeida. En pied'not'o mi menci'as la esperant'a'n traduk'o'n de La Luz'id'o'j far'e de Knoedt. La poem'o n-ro 109 est'as el'pren'o el la long'a verk'o Hom'ar'a (ne Homera!) Epope'o de Sylla Chaves, kiu klar'ig'as: „(la poem'o) hav'as la sam'a'n form'o'n de La Luz'id'o'j, sed mal'a'n si'n'ten'o'n, ĉi tie kontraŭ'a al glav'o'j, mond'estr'o'j kaj hero'o'j klan'a'j”. Mi nur vol'us koment'i, ke la aŭtor'o de tiu naci'a epope'o de Portugali'o ne nur verk'is bombast'a'j'n milit'em'a'j'n vers'aĵ'o'j'n, sed ankaŭ tener'a'n poezi'o'n, kiel la bel'eg'a'n sonet'o'n Mi'a mild'a anim'. Leg'ant'o'j kompar'u kun ĝi la sonet'o'j'n (original'a'j'n kaj traduk'it'a'j'n) en ĉi tiu antologi'o.
Dum leg'ad'o de la libr'o mi iom bedaŭr'is, ke la kompil'int'o'j ne inklud'is la portugal'lingv'a'j'n original'o'j'n de la poem'o'j en la traduk'it'a part'o. Mi ĝoj'is do, kiam mi leg'is en la „Vort'o'j de Sylla” je la fin'o de la verk'o, ke oni intenc'as publik'ig'i la du'a'n volum'o'n kun la titol'o Poesias escolhidas (Elekt'it'a'j poem'o'j) do Parnas'o Brazileiro de Esperant'o. Tio cert'e eĉ pli valor'ig'os jam valor'a'n verk'o'n.
Konklud'o: Unu el la plej inspir'a'j ĝis nun el'don'it'a'j naci'a'j esperant'a'j antologi'o'j. Dum ankoraŭ ekzist'as tia'j poet'o'j kaj trobador'o'j, rest'as esper'o por la hom'ar'o kaj la mond'o!
Se vi ŝat'as poezi'o'n, nepr'e aĉet'u ĝi'n.
Nepalon kaj Baraton divid'as la du'a plej long'a mal'ferm'it'a land'lim'o en la mond'o (la unu'a situ'as inter Uson'o kaj Kanado). Nepal'an'o'j kaj barat'an'o'j pov'as liber'e vojaĝ'i inter la du ŝtat'o'j, tiel ke ekster'land'o kred'as, ke tem'as pri unu'sol'a land'o.
Ebl'is sam'e facil'e vojaĝ'i al But'an'o, apud orient'a Nepalo. Mult'a'j nepal'an'o'j ek'loĝ'is en But'an'o, aĉet'ant'e ter'pec'o'j'n kaj dom'o'j'n. Tamen ek'de 1990 tie'n vojaĝ'i pli mal'facil'as. Nun'temp'e ekster'land'an'o'j rajt'as vizit'i nur du el la dek region'o'j en But'an'o kaj ne facil'as akir'i viz'o'j'n. Tiu'rilat'e ag'as But'an'o laŭ la vol'o de Barato.
Ĉi tiu'n situaci'o'n kaŭz'is almenaŭ part'e la fakt'o, ke en But'an'o kresk'as la nombr'o de tiu'j, kiu'j est'as nepal'dev'en'a'j, kiu'j parol'as la nepal'an, sed kiu'j neniam est'is en Nepalo. But'an'o kaj ebl'e Barato tim'as, ke baldaŭ, ebl'e post dek jar'o'j, est'os pli da nepal'parol'ant'o'j en But'an'o ol butananoj.
Rezult'e, But'an'o el'pel'is nepal'dev'en'a'j'n civit'an'o'j'n, kiu'j nun loĝ'as kiel rifuĝ'int'o'j en Jhapa, la plej sud-orient'a part'o de Nepalo, kaj ankaŭ en la distrikt'o Morang, ankaŭ en la sud-orient'o. Ĉi tiu'j hom'o'j vol'as re'ven'i al si'a'j hejm'o'j en But'an'o, kie la pli jun'a'j eĉ nask'iĝ'is. Pro tio ili ĝis nun mal'akcept'as invit'o'j'n de Aŭstrali'o kaj de Uson'o trans'lok'iĝ'i kaj komenc'i en nov'a land'o nov'a'n viv'o'n.
Post si'a fond'o en 1830 Belgi'o est'is franc'lingv'a land'o, kies pli'mult'o parol'is nederlande. Lok'a'j publik'a'j serv'o'j en Flandri'o oft'e uz'is la nederland'an, sed ĉiu funkci'ul'o kaj ĉiu uz'ant'o de la serv'o'j rajt'is parol'i nur franc'e kaj postul'i respond'o'n en la franc'a.
En 1932 oni en'konduk'is unu'lingv'a'j'n region'o'j'n, sed ties lim'o'j est'is ŝanĝ'ebl'a'j. Municip'o'j kun pli ol 70 % da uz'ant'o'j de la sam'a lingv'o est'is reg'at'a'j en tiu lingv'o; la ali'a'j est'is du'lingv'a'j, kaj tiu'n nombr'ad'o'n oni regul'e re'far'is. La rezult'o est'is, ke la franc'ig'o de Flandri'o mal'pli'rapid'iĝ'is, sed tamen daŭr'is.
Pro tradici'o, pro la inter'naci'a prestiĝ'o de la franc'a, kaj pro la (tro?) bon'a lingv'o'instru'ad'o en flandr'a'j lern'ej'o'j, franc'lingv'an'o'j pov'is facil'e ek'loĝ'i en flandr'a municip'o. Ili tre afabl'e dir'is, ke bedaŭr'ind'e ili ne bon'e parol'as la nederland'an, do ili est'is help'at'a'j; ne trov'is temp'o'n lern'i la lingv'o'n, do ili est'is daŭr'e help'at'a'j, kaj dir'is al koleg'o'j kaj amik'o'j: „Ven'u ĉi tie'n, vi tut'e ne bezon'os lern'i la nederland'an.” Post kelk'a'j jar'o'j ili far'iĝ'is 30 %, kaj ĉiu'j lok'a'j funkci'ul'o'j dev'is ek'lern'i la franc'a'n.
En 1963 la lingv'o'lim'o est'is fiks'it'a. Nur la ĉef'urb'o rest'is du'lingv'a (la tiam'a situaci'o), kaj kelk'a'j municip'o'j ricev'is special'a'n reĝim'o'n: unu oficial'a lingv'o por la intern'a funkci'ad'o de publik'a'j serv'o'j, sed la rajt'o por loĝ'ant'o'j est'i help'at'a'j en ali'a lingv'o. En plur'a'j municip'o'j (franc'lingv'a'j kaj nederland'lingv'a'j) ĉe la lim'o inter Flandri'o kaj Valoni'o tio help'is integr'ig'i la „fremd'lingv'ul'o'j'n”. Nur en ses nederland'lingv'a'j municip'o'j apud Bruselo, la efik'o est'is invers'a: ili daŭr'e est'is invad'at'a'j de franc'lingv'an'o'j, kiu'j nun postul'as ŝanĝ'o'n de si'a status'o.
La tut'a franc'lingv'a gazet'ar'o kaj ĉiu'j valon'a'j parti'o'j sub'ten'as tiu'n postul'o'n: en la ses municip'o'j oni prefer'e uz'u la franc'a'n. Ebl'e ne mult'a'j vol'as batal'i por tio, kaj mult'a'j valon'o'j eĉ prefer'as la nun'a'n situaci'o'n, kiu ankaŭ protekt'as ili'n kontraŭ ebl'a invad'o de la nederlanda. Oficial'e neni'u parti'o defend'as tiu'n opini'o'n.
Sed la tut'a nederland'lingv'a gazet'ar'o kaj ĉiu'j flandr'a'j parti'o'j dir'as ne: la municip'o'j est'as flandr'a'j kaj rest'u flandr'a'j. Ebl'e kelk'a'j apart'iĝ'em'ul'o'j konced'us kontraŭ re'kon'o de sen'de'pend'ec'o por la ceter'a Flandri'o, sed la grand'a pli'mult'o vol'as rest'i ĉe Belgi'o. Oni tim'as, ke post tiu'j municip'o'j ali'a'j est'os invad'at'a'j, kaj ke la lingv'o'kverel'o'j neniam fin'iĝ'os. Est'as eĉ pro tiu lingv'o'lim'o, ke ili am'as Belgi'o'n, kiu'n ili prezent'as kiel ekzempl'o'n por Eŭrop'o: re'kon'u unu la ali'a'n, re'kon'u la unik'ec'o'n de ĉiu'j, sed kun'labor'u por komun'a'j cel'o'j.
En ali'a'j afer'o'j est'as flandr'o'j, kiu'j est'as mal'just'a'j. Nur mal'mult'a'j en Flandri'o ankoraŭ aŭdac'as defend'i la social'a'n sekur'ec'o'n, kiu (dum la last'a'j jar'dek'o'j, ne antaŭ'e) kost'as mez'nombr'e pli al la (pli riĉ'a'j) flandr'o'j, sed profit'ig'as pli al valon'o'j.
Tia'j kontrast'o'j ek'grav'as pro la ekzist'o de „du land'o'j” en Belgi'o: du gazet'ar'o'j preskaŭ ne legat'a'j de la ali'a lingv'o'komun'um'o; parti'o'j, kiu'j preskaŭ ĉiu'j est'as unu'lingv'a'j; kaj elekt'o'j, en kiu'j ĉiu kandidat'o respond'ec'as nur pri elekt'ant'o'j el si'a propr'a lingv'o'komun'um'o.
Por kontraŭ'i tiu'n tendenc'o'n, kaj re'unu'ig'i la land'o'n, kelk'a'j politik'a'j scienc'ist'o'j el ambaŭ land'o'part'o'j propon'is, ke part'o de la parlament'an'o'j est'u elekt'at'a de la tut'a land'o. Konkret'e ili propon'as (paviagroup.be), ke ĉiu elekt'ont'o hav'u du voĉ'o'j'n por elekt'i la ĉambr'o'n de reprezent'ant'o'j (unu el la du part'o'j de la federaci'a parlament'o): unu voĉ'o'n por elekt'i 15 kandidat'o'j'n, kiu'j prezent'iĝ'as al la tut'a ŝtat'o, kaj unu voĉ'o'n por elekt'i reprezent'ant'o'n de si'a provinc'o (la 135 ali'a'j membr'o'j de la ĉambr'o).
Por pli'facil'ig'i la voĉ'don'ad'o'n al ali'lingv'a'j kandidat'o'j, ili propon'as garanti'i, ke el la 15 elekt'ot'a'j reprezent'ant'o'j, naŭ est'u nederland'lingv'a'j kaj ses franc'lingv'a'j. La kandidat'o'j pov'os prezent'iĝ'i en du'lingv'a'j list'o'j (ekzempl'e de du'lingv'a'j parti'o'j), sed ankaŭ lig'it'a'j list'o'j ebl'os: unu franc'lingv'a kaj unu nederland'lingv'a parti'o, kiu'j deklar'as si'n solidar'a'j, kaj kies voĉ'o'j en unu'a paŝ'o est'os adici'at'a'j.
Pri la detal'o'j oni ankoraŭ diskut'os, sed pri la princip'o ĉiu'j franc'lingv'a'j parti'o'j jam konsent'as. En Flandri'o nur la apart'iĝ'em'a'j parti'o'j (ekstrem'dekstr'ul'o'j kaj naci'ist'o'j) kontraŭ'as. Liberal'ul'o'j, social'ist'o'j kaj verd'ul'o'j est'as por. La krist'an'demokrat'a parti'o ankoraŭ ne dir'is si'a'n opini'o'n. Ĝi ne vol'as romp'i la alianc'o'n, kiu'n ĝi hav'as kun la naci'ist'o'j.
Se la politik'ist'o'j trov'os el'ir'o'n el la nun'a kriz'o, se ili sukces'os far'i nov'a'n reg'ist'ar'o'n kaj trov'i la special'a'n pli'mult'o'n neces'a'n por ŝanĝ'i la konstituci'o'n, unu el la re'form'o'j, kiu'j sekv'os, cert'e est'os pli'firm'ig'o de la tut'federaci'a demokrati'o. Kaj belg'o'j de'nov'e est'os fier'a'j pri si'a land'o.
Si'a'temp'e en MONATO oni rakont'is pri relativ'e alt'a nivel'o de korupt'ad'o en Brazilo. Tiam, kiam mi leg'is tiu'n artikol'o'n, mi iom mir'is, ĉu ni'a'land'a'j korupt'ul'o'j ne avan'gard'as?
Laŭ konsider'o'j de kompetent'a'j organ'o'j en Ukrainio avan'gard'as en korupt'ad'o reprezent'ant'o'j de juĝ'sistem'o. Dum nur dek monat'o'j de la pas'int'a jar'o nur en Ĥarkovo pro korupt'ad'o est'is prepar'it'a'j 345 juĝ'proces'o'j. En 2006 okaz'is 358 proces'o'j pro korupt'ad'o.
Ebl'as diven'i, kiu'j land'o'j est'as la plej pac'em'a'j. Por hav'i objektiv'a'n opini'o'n, esplor'kompani'o pri'taks'is 121 land'o'j'n kaj konstat'is, ke la plej pac'em'a est'as Norvegi'o. Ĝi'n sekv'as Nov-Zelando kaj Dani'o. La plej agres'em'a'j land'o'j est'as Irako, Sudano, Israelo kaj Rusio. Ukrainio okup'as en la list'o la 80an lok'o'n.
Jun'a knab'in'o atend'as kun ali'a'j, sur'ĉeval'e. Ven'as ŝi'a vic'o. Per la genu'o ŝi puŝ'et'as si'a'n ĉeval'o'n, kiu turn'iĝ'as, kun klin'it'a kap'o, kaj ek'galop'as. La knab'in'o, sur'dors'e de la galop'ant'a ĉeval'o, al'ĝust'ig'as si'a'n paf'ark'o'n, el'paf'as sag'o'n, kaj pren'as jam sekv'a'n sag'o'n, kaj el'paf'as ankaŭ ĝi'n. La du sag'o'j, sibl'ant'a'j, en'ir'as la cel'tabul'o'j'n. Eĉ ne unu minut'o pas'is.
Jen part'o de la trejn'ad'o de rajd'ant'a'j ark'paf'ist'o'j. La knab'in'o est'as 17-jar'a, sed en la grup'o est'as eĉ pli jun'a'j. Kial ili elekt'is sport'o'n tia'n? Kelk'a'j lern'is rajd'i, kaj inter'temp'e al'proksim'iĝ'is al ark'paf'ad'o. Ali'a'j komenc'iĝ'is per ark'paf'ad'o, kaj dum'e ek'is am'o al ĉeval'o'j. „Ne nur sport'o, sed ankaŭ viv'o'form'o,” ili dir'as.
La komenc'ant'o'j ek'lern'as rajd'i kun dis'etend'it'a'j man'o'j por „dis'ig'i” la sub'a'n kaj supr'a'n part'o'j'n de la korp'o. La sub'a korp'o harmoni'iĝ'u kun la ĉeval'o; la supr'a – okul'o'j, brak'o'j, man'o'j – koncentr'iĝ'u pri la cel'o, la ark'o, la sag'o'j.
A sagittis Hungarorum, liber'a n'os Domin'e („Liber'ig'u ni'n de la hungar'a'j sag'o'j, ni'a sinjor'o”): tiel son'is preĝ'o al Sankt'a Geminiano en la urb'o Modeno en 924. Kronik'ist'o'j not'is, ke hungar'a'j milit'ist'o'j mal'oft'e batal'is de proksim'e. Ili prefer'is ŝajn'ig'i fuĝ'o'n kaj verŝ'i de mal'proksim'e sag'o'pluv'eg'o'n sur la kap'o'j'n de oft'e pli mult'nombr'a'j mal'amik'o'j.
Tiu'temp'e en Eŭrop'o, Azi'o kaj Afrik'o est'is ĝeneral'e uz'at'a'j t.n. long'a'j ark'o'j, kun long'ec'o de 150–200 cm, el lign'o, specif'e el taksus'o (pro tio sufer'is taksus'a'j arb'ar'o'j en Angli'o). Tamen la scitoj, ir'a'n-de'ven'a gent'o, evolu'ig'is kaj uz'is pli mal'long'a'n, t.n. kun'met'it'a'n aŭ re'puŝ'ant'a'n ark'o'n. Ĝi est'as kun'met'it'a el tri material'o'j: el lign'a baz'o, kies ekster'a fleks'ebl'ec'o pli'iĝ'is pro al'don'it'a tenden'o kaj ties intern'a fort'ec'o pro korn'o-pec'et'o'j.
La pret'a ark'o hav'is C-form'o'n: kun kord'o fiks'it'a al la du ekstrem'aĵ'o'j ĝi ricev'is D-form'o'n. Fiks'i kord'o'n bezon'is fizik'a'n fort'o'n, krom'e lert'ec'o'n: sen „truk'o” ne ebl'is tio'n far'i. Dum paf'ad'o la du „brak'o'j” de la ark'o „re'puŝ'iĝ'as”, kaj la rezult'ant'a energi'o plu'ig'as la fort'o'n de la el'ig'at'a sag'o. Tiel ebl'as flug'ig'i sag'o'n 200 metr'o'j'n, foj'e ĝis 300.
La milit'ist'o'j ten'is en la man'o oft'e kvar ĝis kvin sag'o'j'n. Galop'ant'e, oft'e turn'iĝ'ant'e mal'antaŭ'e'n, ili el'ig'is ili'n unu post la ali'a. Neces'is special'a sel'o, kun pli alt'a pomel'o, kia'j'n oni ankaŭ nun produkt'as kaj uz'as laŭ histori'a'j pri'skrib'o'j.
Ĉie en la mond'o la lingv'o de ark'paf'ad'o est'as la hungar'a. Ek'de 1994 est'as organiz'at'a'j inter'naci'a'j konkurs'o'j du foj'o'j'n jar'e en Hungari'o. Okaz'as konkurs'o'j ankaŭ ekster'land'e. Konkurs'ant'o'j dev'as el'paf'i de sur galop'ant'a ĉeval'o dum 18 sekund'o'j kiel ebl'e plej mult'e da sag'o'j. Per mal'long'ig'o de la temp'o ebl'as akir'i pli'a'j'n poent'o'j'n, kaj grav'as, kiom da sag'o'j kapabl'as en'man'e ten'i la konkurs'ant'o. Ankaŭ neces'as lert'e uz'i la sag'uj'o'n.
Apart'a'n signif'o'n hav'as la vest'aĵ'o'j. Divers'kolor'a'j kaftan'o'j, kun zon'tuk'o kaj pantalon'o, kaj la kolor'o indik'as jam ating'it'a'j'n rezult'o'j'n. Ceter'e en Hungari'o funkci'as inter'naci'a lern'ej'o, kun hungar'lingv'a instru'ad'o, pri ark'paf'ad'o. Ĝi'n vizit'is lern'ant'o'j el inter'ali'e Germanio, Ĉini'o, Kanado, Nov-Zelando kaj Uson'o.
Ne facil'as akir'i la neces'a'n lert'ec'o'n. Bezon'at'a est'as special'a prepar'ad'o. Laŭ Zsolt Keleman, kiu lanĉ'is rajd-program'o'n por lern'ej'an'o'j, rajd'ad'o mal'kovr'as preskaŭ forges'it'a'n mond'o'n: la program'o kontribu'as al person'ec'a, korp'a kaj mens'a evolu'ig'o. Pri'zorg'ant'e la ĉeval'o'j'n, lern'ant'o'j respond'ec'as pri ali'a viv'ant'a est'aĵ'o.
Tiel, laŭ fak'ul'o'j, sur'ĉeval'a ark'paf'ad'o evolu'ig'as fizik'a'j'n kaj intelekt'a'j'n kapabl'o'j'n: re'memor'o'n, koncentr'iĝ'o'n, mem'reg'ad'o'n. Sam'temp'e ĝi form'as moral'a'j'n ec'o'j'n: vol'o'n, kuraĝ'o'n, disciplin'o'n, adapt'iĝ'em'o'n al komun'um'o. Tiu'j ec'o'j valor'as ankaŭ en la nun'a mond'o.
Ver'ŝajn'e Kosovo est'os perd'it'a por Serbi'o, kaj baldaŭ la kosov'an'o'j anonc'os si'a'n sen'de'pend'iĝ'o'n si'a'flank'e. Tio'n tuj mult'a'j land'o'j aprob'os, kaj do est'os kre'it'a precedenc'o. Ĉu post tio ja ne rajt'os far'i sam'e Abĥazio kaj Sud-Oseti'o, kiu'j fakt'e jam nun apart'as de Kartveli'o? Ebl'e sekv'os tio'n Aĝario? Nu, ili ankaŭ antaŭ'e est'is aŭtonom'a'j respublik'o'j. Sed est'as ankoraŭ ali'a'j konflikt'a'j aŭ problem'a'j teritori'o'j: Ĉednestra Moldav'a Respublik'o, Darfuro, nord'a turk'a Kipro, Karabaĥo, Eŭski'o, Nord-Irlando, Skot'land'o, Kurdi'o, Korsiko, Vojvodin'o, Krimeo, Valoni'o, Tajvano, Tibeto, kaj mi pov'as al vi prognoz'i ali'a'j'n eventual'a'j'n disput'ebl'a'j'n teritori'o'j'n, se interes'os. Ankoraŭ en la antikv'a temp'o est'is dir'it'e: divid'u kaj reg'u! Tio'n sekv'as Uson'o, ĉu ne? Ek'de la aper'o de la land'o el unu'a'j 13 ŝtat'o'j! Tamen ekzist'as bumerang'o kaj ĝi'a princip'o.
La jar'o 2007 fin'iĝ'is per esper'ig'a signal'o: mez'e de decembr'o la klimat-konferenc'o de Bali'o decid'is de'nov'e inter'trakt'ad'i pri batal'o kontraŭ la klimat'ŝanĝ'o. Nov'a traktat'o sekv'u post du jar'o'j la kon'at'a'n Kiot'o-protokol'o'n, kun la cel'o ĝis 2020 drast'e redukt'i forc'ej'a'j'n gas'o'j'n.
Est'as precip'e tri punkt'o'j en la inter'konsent'o de Bali'o, kiu'j permes'as moder'a'n esper'o'n: La inter'trakt'ad'o okaz'os sub la tegment'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN). La mandat'o valid'as por ĉiu'j 190 ŝtat'o'j. Kaj ĉiu'j ŝtat'o'j pov'as mem kontribu'i al protekt'o de la klimat'o. Por la industri-land'o'j est'as (laŭ la tekst'o) „dev'ig'o'j”, por la sojl'o- kaj evolu-land'o'j „ag'ad'o'j”. Precip'e grav'e est'as, ke nun la scienc'o destin'as la direkt'o'n kaj gvid'os en la inter'trakt'ad'o. La scienc'a'j ek'kon'o'j est'as komplet'e agnosk'at'a'j kiel baz'o, neni'u plu pri'dub'as ili'n. Tio est'as mal'o de la ĝis'a situaci'o, karakteriz'it'a de la Kiot'o-protokol'o, kiu don'is prioritat'o'n al politik'o.
Kvankam en la baz'a dokument'o de Bali'o ne est'as menci'at'a'j konkret'a'j cel'o'j, tamen en pied'not'o ĝi indik'as tri konkret'a'j'n cit'aĵ'o'j'n el la raport'o de la UN-klimat'konsili'o, kiu'j en'hav'as cifer'o'j'n. Laŭ ili la industri'ŝtat'o'j redukt'u si'a'j'n emisi'o'j'n ĝis 2020 je 25 ĝis 40 el'cent'o'j, la tut'a mond'o ĝis 2050 je pli ol 50 el'cent'o'j. Kaj en krom-dokument'o por la Kiot'o-ŝtat'o'j trov'iĝ'as la konkret'a'j cifer'o'j kaj est'as indik'it'a kiel cel'o laŭ'ebl'e modest'a alt'iĝ'o de la temperatur'o. Tio est'as klar'a progres'o, ĉar la tekst'o postul'as ankaŭ de ŝtat'o'j, kiu'j ne sub'skrib'is la Kiot'o-protokol'o'n (ekz. Uson'o), „kompar'ebl'a'j'n ag'ad'o'j'n” – kaj tio'n akcept'is ankaŭ Uson'o.
La fakt'o, ke 190 ŝtat'o'j en'tut'e kapabl'is inter'konsent'i pri komenc'o de nov'a'j inter'trakt'ad'o'j, kaj ke oni indik'as jam nun unu'a'j'n cel'o'j'n ĝis 2020, en si mem est'as gigant'a progres'o por sav'i la klimat'o'n. Kaj ke fin'fin'e eĉ Uson'o, kies prezid'ant'o est'as inter la plej obstin'a'j kontraŭ'ul'o'j de tut'mond'a'j rimed'o'j, al'iĝ'is al tiu inter'konsent'o kaj re'ven'is sub la gvid'o'n de UN, est'as ne nepr'e atend'it'a sukces'o.
La rezult'o'j de Bali'o est'as precip'e merit'o de Eŭrop'a Uni'o (EU), kun Germanio ĉe'pint'e. Ties kancelier'o Angel'a Merkel (ŝi komenc'is si'a'n karier'o'n kiel ministr'o pri medi'o) jam dum la kun'ven'o de la G8-ŝtat'o'j en 2007 sukces'is log'i la uson'a'n prezid'ant'o'n en komun'a'n respond'ec'o'n. EU est'as kuraĝ'a protagonist'o de medi'protekt'ad'o, ĝi est'as pret'a port'i grand'a'n part'o'n de la pez'o. Kaj ĝi kun pacienc'o sukces'is konvink'i la sojl'o'land'o'j'n Barato, Brazilo, Ĉini'o kaj Sud-Afrik'o for'las'i si'a'n brems'a'n pozici'o'n.
Tamen rest'as la problem'o Uson'o. Cert'e prezid'ant'o Georg'e W. Bush [ĝorĝ dablju buŝ] prov'os plu defend'i la interes'o'j'n de la uson'a ekonomi'o kaj tial pli ol hezit'os kun'ir'i sur komun'a voj'o al sav'o de la klimat'o. Sed Bush perd'is jam tiom da reputaci'o, ke dum la rest'a jar'o de si'a reg'ad'o probabl'e li ne plu pov'os mult'e brems'i, ĉar ĉe mult'a'j ali'a'j politik'ist'o'j kaj grand'a part'o de la popol'o li'a kondut'o est'as ne plu akcept'at'a. La du ven'ont'a'j jar'o'j decid'os pri la est'ont'ec'o de tut'mond'a klimat-protekt'o, kaj la demand'o est'as, ĉu oni sukces'os Uson'o'n gajn'i ne nur por kun'ag'ad'o, sed ankaŭ por gvid'a rol'o. Ĉar sen tiu land'o kun gigant'a'j venen'a'j emisi'o'j ĉiu'j klopod'o'j rest'os nur du'on'efik'a'j. Se oni ne sukces'os tut'mond'e redukt'i la emisi'o'j'n, UN fiask'os vid-al-vid'e de la plej grand'a defi'o, kiu'n iam ajn al'front'is la hom'ar'o.
Karnaval'o ĉi-jar'e est'as relativ'e mal'long'a, ĝi fin'iĝ'as jam la 5an de februar'o. Tio'n oni bedaŭr'as precip'e en german'a Rejn'land'o, la plej tradici'a kaj furor'a karnaval'a region'o de Germanio. Sed la „frenez'ul'o'j” (kiel karnaval'ist'o'j mem nom'as si'n) kontraŭ tio ne pov'as protest'i. Tamen ili protest'is kontraŭ mal'permes'o de fum'ad'o, kiu laŭ nov'a leĝ'o ek'valid'is komenc'e de 2008 en ĉiu'j restoraci'o'j kaj trink'ej'o'j, do ankaŭ en hal'o'j, en kiu'j oni fest'as karnaval'o'n. La protest'o efik'is: la reg'ist'ar'o prokrast'is la leĝ'o'n ĝis post la karnaval'o. Frenez'e, ĉu ne? Pri tia escept'o ali'a'j fum'german'o'j pov'as nur rev'i. Ekzempl'e en Bavari'o la mal'permes'o valid'as ankaŭ dum karnaval'o, kvankam en tiu part'o de Germanio oni sam'e fervor'e karnaval'as, laŭ ali'a manier'o, precip'e per bal'o'j. Tio mir'ig'as, ĉar Bavari'o tradici'e fier'as est'i tre liberal'a land'o. Sed la plej rigor'a'n fum'leĝ'o'n de tut'a Germanio real'ig'is ĝust'e la bavar'a parlament'o.
Germanio est'as federaci'a ŝtat'o. Fum'mal'permes'o'n pov'us decid'i ankaŭ la federaci'a parlament'o en Berlino, sed en la du'a ĉambr'o, kiu reprezent'as la federaci'a'j'n land'o'j'n, oni kontraŭ'is tut'german'a'n leĝ'o'n. Tial ĉiu unu'op'a land'o prepar'is apart'a'n leĝ'o'n. En preskaŭ ĉiu'j escept'e de Bavari'o oni al'las'is escept'o'j'n. Vojaĝ'ant'a fum'ant'o tial en ĉiu federaci'a land'o dev'as demand'i, kie oni rajt'as fum'i kaj kie ne. Ankaŭ en Bavari'o oni intenc'is unu'e hav'i escept'o'j'n, precip'e por „bier-tend'o'j”; tiu'j est'as grand'eg'a'j tend'o'j, en kiu'j blov'orkestr'o'j lud'as laŭt'a'n muzik'o'n kaj vizit'ant'o'j drink'as eksces'e bier'o'n ĝis ebri'o kaj – kompren'ebl'e – fum'as. Tia'j'n bier'tend'o'j'n oni trov'as en ĉiu'j folklor'a'j bavar'a'j fest'o'j kaj precip'e en la mond'fam'a oktobr'o'fest'o de Munkeno. Tuj ek'ribel'is la tend'o'mastr'o'j kontraŭ la leĝ'o, kiu laŭ ili detru'as la bavar'a'n gastronomi'a'n kultur'o'n. Sed la reg'ist'ar'o rest'is rigor'a: protekt'o de ne'fum'ant'o'j est'as pli grav'a ol tia kultur'o, ĝi argument'is. Nun do en preskaŭ ĉiu'j okcident'a'j ŝtat'o'j valid'as mal'permes'o de fum'ad'o. Tamen Eŭrop'a Uni'o daŭr'e subvenci'as kultiv'ad'o'n de tabak'o ... Ankaŭ frenez'e, ĉu ne?
Kvankam mi viv'as en Bavari'o, por mi ne grav'as. Bier'tend'o'j'n mi ne vizit'as, ĉar mi ne el'ten'as la laŭt'a'n muzik'o'n. Kaj restoraci'o'j'n mi mal'oft'e vizit'as, ĉar ili'a'j prez'o'j est'as (g)astronomi'a'j. Do trankvil'e mi ankoraŭ pov'as ĝu'i mi'a'n pip'o'n, hejm'e kaj sub liber'a ĉiel'o, ĝis leĝ'o aŭ mi'a kurac'ist'o mal'permes'os ankaŭ tio'n.
Sincer'e vi'a
La 21an de decembr'o pas'int'jar'e est'as for'ig'it'a'j divers'a'j land'lim'a'j barier'o'j en Eŭrop'o, ĉef'e en la nov'a'j EU-land'o'j Ĉeĥi'o, Estoni'o, Hungari'o, Latvi'o, Litovio, Malto, Pollando, Slovaki'o kaj Sloveni'o. La koncern'a'j ŝtat'o'j al'iĝ'is al la t.n. Ŝengen-zon'o, kiu permes'as liber'a'n inter'ŝtat'a'n cirkul'ad'o'n de hom'o'j.
Tiu ĉi ek'aplik'ad'o de la Ŝengen-princip'o est'as la plej grand'a, post kiam antaŭ 22 jar'o'j en la luksemburga urb'et'o Ŝengen kvin land'o'j inter'konsent'is nul'ig'i reciprok'a'n land'lim'a'n kontrol'ad'o'n. Nun la Ŝengen-princip'o aplik'ebl'as en 24 eŭrop'a'j land'o'j, inkluziv'e de Islando kaj Norvegi'o, kiu'j ne membr'as en la EU.
En Litovio, la instanc'o'j taks'as la „ŝengenigon” de la land'o grav'a defi'o. Malgraŭ tio, ke intern'a'j kontrol'o'j mal'fort'iĝ'is, ekster'a'j – apart'e ĉe la land'lim'o'j litova-belorus'a kaj litova-rus'a (kaliningrada enklav'o) – fort'iĝ'is.
Rezult'e, dum litovoj ĝoj'as pro pli facil'a'j vojaĝ'o'j en Eŭrop'o, najbar'o'j en apud'a'j land'o'j plend'as. Belorus'o'j, ekzempl'e, hav'as mult'a'j'n parenc'o'j'n en apud'lim'a'j region'o'j de Litovio. Antaŭ'e, por akir'i litov'an viz'o'n, ili pag'is 12 eŭr'o'j'n. Nun ili pag'as ĝis 60. La litova ministr'ej'o pri ekster'land'a'j afer'o'j prov'is konvink'i la Eŭrop'a'n Konsili'o'n, ke la prez'o est'as tro grand'a. Tamen mal'nov'ul'o'j en EU decid'is ne escept'i Belorusion.
Litovio hav'as lim'ig'it'a'j'n rimed'o'j'n por mem'star'e pli'facil'ig'i vojaĝ'o'j'n de belorus'o'j, ĉar pri tia'j pag'o'j decid'as EU. La ĉef'a rimed'o, favor'a por belorus'o'j, pov'us est'i traktat'o pri lok'a trafik'o, laŭ kiu loĝ'ant'a'j en zon'o ĝis 50 km for de la lim'o rajt'os al'ven'i en la apud'lim'a'n teritori'o'n de najbar'a land'o. Oni esper'as tiel traktat'i en 2008.
Rus'o'j el la kaliningrada enklav'o tiu'senc'e pri'ĝu'as pli favor'a'j'n kondiĉ'o'j'n. Moskvo hav'as kontrakt'o'n kun EU por facil'ig'i vojaĝ'o'j'n de si'a'j civit'an'o'j. Tial la viz'a prez'o por civit'an'o'j de Rusio ne ŝanĝ'iĝ'is kaj rest'as kiel antaŭ'e ĉe 35 eŭr'o'j. Simil'a'j'n kontrakt'o'j'n kun EU hav'as ankaŭ Ukrainio kaj Moldavio.
Preskaŭ koincid'e kun la „ŝengenigo” de si'a land'o ek'hav'is litovoj nov'a'j'n pasport'o'j'n. Komenc'e de 2008 ek'valid'is nov'stil'a dokument'o kun 32 paĝ'o'j. La nov'a'j pasport'o'j est'as ĉeriz'kolor'a'j sam'kiel dokument'o'j de ĉiu'j civit'an'o'j de EU.
Mimoz'a est'as alban'in'o loĝ'ant'a en Örebro, Svedi'o. Ŝi est'as islam'an'in'o. Ŝi'a edz'o, Leon'ard, est'as sved'o, kaj krist'an'o. Ili'a fil'o, naŭ'jar'aĝ'a Emil, sent'as si'n du'on'islam'a kaj du'on'krist'an'a. Kiam la knab'o pet'is si'a'n instru'ist'in'o'n li'n tut'tag'e liber'ig'i la 20an de decembr'o, pro islam'a fest'o Kurb'a'n Bajram, tiu propon'is kompromis'o'n: la knab'o est'as nur du'on'islam'an'o kaj do rajt'as nur je du'on'tag'a feri'o. Kaj tiel est'is.
Antaŭ ne'long'e amas'komunik'il'o'j en Albanio kaj Greki'o raport'is pri ne'kutim'a am'o inter alban'o 29-jar'a, nom'at'a Fran, labor'int'a en Greki'o, kaj riĉ'a grek'in'o, vidv'in'o 57-jar'a, nom'at'a Rul'a Vrokopolu.
La par'o, post nupt'o'fest'o, kun'viv'is feliĉ'e dum 18 monat'o'j, ĝis la jun'ul'o for'las'is si'a'n edz'in'o'n kaj re'ven'is al Albanio. La grek'in'o far'is si'a'n plej'ebl'o'n por re'ven'ig'i si'a'n am'at'o'n. Ŝi turn'is si'n al amas'komunik'il'o'j kaj leter'pet'is la alban'a'n prezid'ant'o'n, esperant'e ricev'i alban'a'n pasport'o'n, por ke ŝi aĉet'u dom'o'n apud la vilaĝ'o de la for'ir'int'o.
La sinjor'in'o publik'e pet'is, ke la jun'ul'o don'u al ŝi infan'o'n: post'e ŝi ne plu ĝen'us li'n. Tamen ne re'ag'is Fran. Ali'a'j jun'a'j alban'o'j anonc'is si'a'n pret'ec'o'n anstataŭ'i la mal'aper'int'o'n, sed Rul'a vol'is akcept'i neniu'n ali'a'n ol Fran. Inter'temp'e la fil'o de la sinjor'in'o, hont'ant'e pro la kondut'o de la patr'in'o, for'las'is ŝi'n kaj decid'is mem'star'e viv'i.
Laŭ la proverb'o: „Sam'a buŝ'o blov'as varm'o'n kaj mal'varm'o'n”.
En decembr'o 2007 est'is nul'ig'it'a ajn'a kontrol'o pri intern'a'j ŝtat'lim'o'j de la land'o'j aparten'ant'a'j al la ŝengena traktat'o1. Ne ĉiu'j litovoj ĝoj'as pri la al'iĝ'o de si'a land'o al tiu zon'o. Liber'ec'o'n deklar'ant'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j iom turment'as entrepren'ist'o'j'n.
Posed'ant'o'j de kaf'ej'o'j en la litova-pol'a apud'lim'a urb'et'o Kalvarija jam komenc'is serĉ'i ali'a'j'n ej'o'j'n por si'a ag'ad'o. Antaŭ'e ŝofor'o'j de kamion'o'j pro la long'a'j vic'o'j ĉe la dogan'ej'o volont'e venad'is manĝ'i en unu el la mult'nombr'a'j apud'lim'a'j kaf'ej'o'j. Dub'ind'e, ĉu nun iu vol'os halt'i, se lim'o'n li pov'os tra'pas'i sen'halt'e.
En Litovio flor'is komerc'ad'o de uz'it'a'j aŭtomobil'o'j. Litovoj al'port'is ili'n el okcident-eŭrop'a'j land'o'j kaj en Litovio vend'ad'is al eks'a'j soveti'an'o'j. Precip'e abund'e venad'is kazaĥ'o'j. Litovaj entrepren'ist'o'j nun opini'as, ke ricev'int'e ŝengenan viz'o'n kazaĥ'o'j prefer'e aĉet'os aŭt'o'j'n en okcident'a Eŭrop'o sen al'don'e el'spez'i pro makler'ad'o. Ĝis nun por ili est'is pli facil'e ricev'i viz'o'n por Litovio ol por Germanio.
Direktor'o Jon'as Ščeponis de la kompani'o Kraton'as, kiu okup'iĝ'as pri produkt'ad'o de pan'aĵ'o'j kaj kuk'aĵ'o'j, ne dub'as, ke en nov'a'j kondiĉ'o'j konkur'ad'o inter litovaj kaj pol'a'j kompani'o'j akr'iĝ'os. „Jam nun pol'o'j far'is mult'a'j'n ofert'o'j'n, por ke oni akir'u ili'a'j'n produkt'o'j'n. Ili'a'j prez'o'j est'as mal'pli alt'a'j sen redukt'o de kvalit'o.” Li'a'opini'e, la plej akr'a konkur'ad'o ek'os ne inter produkt'ant'o'j kaj vend'ist'o'j de pan'aĵ'o'j sed inter tiu'j de viand'aĵ'o'j. „Hodiaŭ pol'o'j kapabl'as en Litovio akir'i mult'a'j'n pork'o'j'n, el'port'i ili'n al si'a land'o, pri'labor'i la viand'o'n kaj re'port'i la fin'a'j'n produkt'o'j'n al Litovio. Konkur'ad'o kun ili ne est'os simpl'a”, dir'is estr'o de apud'lim'a kompani'o el urb'et'o Kalvarija. Li cert'as, ke honest'a konkur'ad'o preskaŭ ne ebl'as dum diferenc'as ŝtat'a politik'o pri apog'o de entrepren'ad'o.
Tamen lok'a'j ŝtat'a'j ofic'ist'o'j hav'as mal'sam'a'n opini'o'n. Pri la nov'a ŝengena situaci'o Vidmantas Pilvinis, fak'estr'o pri invest'ad'o en la magistrat'o de apud'lim'a region'o Lazdijai, pozitiv'as: „La nov'a situaci'o favor'os ĉiu'j'n. Nun al najbar'a land'o ĉiu pov'as ir'i ne nur per special'a'j en'ir'punkt'o'j, sed ie ajn.” Sam'temp'e li konsent'as, ke rezult'e la entrepren'ad'o spert'os pli'a'n konkur'ad'o'n. „Jam nun en litovaj kompani'o'j labor'as pol'o'j kaj litovoj en la pol'a'j. Tiu'spec'a'j ekzempl'o'j far'iĝ'os pli oft'a'j.”
En la region'o Lazdijai pri varm'ig'teknologi'o'j kaj tegment'ad'o de loĝ'dom'o'j ĝis nun kutim'e okup'iĝ'is brigad'o'j el najbar'a Pollando. Ali'flank'e, jam ek'de kelk'a'j jar'o'j en la litovaj vend'ej'o'j la plej atend'at'a'j klient'o'j est'is pol'o'j, kiu'j amas'e aĉet'ad'is alkohol'aĵ'o'j'n kaj ali'a'j'n mal'pli kost'a'j'n produkt'o'j'n. Dum'e litovoj el najbar'a land'o el'port'as nutr'aĵ'o'j'n kaj legom'o'j'n. „Mi ne opini'as, ke nun pol'o'j ek'konker'os ajn'a'n ni'a'n negoc'o'n. Aĉet'ant'o'j est'as bon'ven'a'j kaj produkt'ant'o'j en ni'a region'o mal'mult'as”, resum'as Pilvinis.
Rim'a Jakyte, ofic'ist'in'o el la ŝtat'a departement'o pri turism'o, ĝoj'as, ke unu viz'o por ŝengena zon'o nun mal'ferm'os lim'o'j'n al Litovio por turist'o'j el Hindio kaj Ĉini'o. Tamen sam'temp'e ŝi konfes'as si'a'n mal'trankvil'o'n koncern'e nov'a'n viz'a'n sistem'o'n, kiu mal'favor'e rilat'as la tradici'a'j'n turist'o'j'n. „Ni'a'j turism'a'j agent'ej'o'j, kiu'j labor'is kun turist'o'j kaj entrepren'ist'o'j el Belorusio kaj Kazaĥi'o, mal'ĝoj'as. Nun por la viz'o al Litovio ĉiu'j dev'as pag'i 60 eŭr'o'j'n, dum antaŭ'e belorus'o'j pag'is nur 5 kaj kazaĥ'o'j nur 35 eŭr'o'j'n. Tiu'n alt'iĝ'o'n ankaŭ bedaŭr'as kurac'ej'o'j de la kurac'lok'a urb'et'o Druskininkai, super'vend'ej'o'j de Vilnius, et'a'j hotel'o'j kaj vend'ist'o'j de uz'it'a'j aŭtomobil'o'j.”
Tom'as Norbutas, direktor'o de Kapr'at'as, la plej grand'a kompani'o negoc'ant'a pri uz'it'a'j aŭtomobil'o'j en la urb'o Marijampole, en la nov'a situaci'o vid'as almenaŭ unu avantaĝ'o'n por Litovio kaj ne perd'as optimism'o'n. „Kompar'e kun mal'nov'ul'o'j de Eŭrop'a Uni'o, en Litovio kazaĥ'o'j pov'as liber'e komunik'i en la rus'a kaj ĉi tie tra'nokt'ad'o kaj nutr'ad'o mal'pli kost'as ol en Okcident'o.”
En la ese'o Bat'il'a batal'o (MONATO 2007/12, p. 15) Garvan Maka'j parol'as pri la „mister'o”, ke Uson'o „eksport'as ne si'a'j'n plej bon'a'j'n, bel'a'j'n kaj nobl'a'j'n var'o'j'n, sed si'a'j'n mal'pli dezir'ind'a'j'n, mal'pli bel'a'j'n, kaj mal'pli util'a'j'n”. Tio ne tre mister'as: firma'o'j ne eksport'us tia'j'n var'o'j'n, se tiom mult'a'j hom'o'j en divers'a'j land'o'j ne vol'us aĉet'i ili'n! Spit'e la asert'o'n en la artikol'o, Uson'o eksport'as ankaŭ bon'a'j'n, bel'a'j'n, kaj nobl'a'j'n var'o'j'n ... sed sufiĉ'e mult'a'j hom'o'j evident'e prefer'as la mal'nobl'aĵ'o'j'n ...
La dekret'o'j de Beneš (MONATO 2007/12, p. 9) ja for'pel'is hungar'o'j'n el Ĉeĥ'o'slovaki'o.
Inter novembr'o 1938 kaj april'o 1939 la hungar'a reg'ist'ar'o nazi'em'e per la help'o de Hitler ricev'is ĉeĥ'o'slovak'a'n teritori'o'n kun 1,6-milion'a loĝ'ant'ar'o, el kiu'j mal'pli ol la du'on'o est'is etn'e hungar'o'j. Post la mal'venk'o de nazi'a Germanio la pli'mult'o el ili ne ricev'is la ĉeĥ'o'slovak'a'n civit'an'ec'o'n, krom se ili montr'is fidel'ec'o'n al la Ĉeĥ'o'slovak'a Respublik'o. Ĉirkaŭ 30 000 mem'vol'e migr'is al Hungari'o; ali'a'j deklar'is, ke ili est'as slovak'o'j. Ĉirkaŭ 25 000 est'is for'pel'it'a'j al Hungari'o pro milit'krim'o'j kaj kun'labor'o.
Pli'e dum 1947 per kvar'potenc'a (uson'a, sovetia, brit'a, franc'a) konsent'o okaz'is loĝ'ant'ar-inter'ŝanĝ'o de 70 000 hom'o'j. Tiu cifer'o kompar'ebl'as kun la for'pel'o de 3 milion'o'j da etn'a'j german'o'j (preskaŭ la tut'o) el Ĉeĥ'o'slovaki'o kaj 240 000 el Hungari'o. En 1948 la ĉeĥ'o'slovak'a'j hungar'o'j re'ricev'is si'a'j'n civil'a'j'n rajt'o'j'n.
Mal'just'ec'o est'as ia kolektiv'a pun'o. Tamen post 60 jar'o'j ne ebl'as politik'e aŭ praktik'e nul'ig'i la dekret'o'j'n de Beneš. La slovak'o'j, kiu'j defend'as la dekret'o'j'n, kaj la hungar'o'j, kiu'j postul'as ili'a'n nul'ig'o'n, est'as mal'bon'em'ul'o'j. Ni ne dezir'as ili'n sur la paĝ'o'j de MONATO.
Ne est'as facil'e tuj trov'i aŭ kre'i la ĝust'a'n vort'o'n por esprim'i nov'a'n koncept'o'n: ke Di'o kre'is, est'as komun'a kred'o en mult'a'j kultur'o'j, sed ke Di'o kre'e inter'ven'is de temp'o al temp'o, kiam la evoluci'a'j fort'o'j, kiu'j'n li program'is, ne sukces'is salt'i al pli nov'a kompleks'a viv'form'o, kaj ke tiu'n seri'o'n da inter'ven'o'j oni pretend'as liver'i kiel scienc'a'n indukt'it'a'n kaŭz'o'n (konkur'e kaj kontraŭ'e al la nov'darvin'ism'a'j teori'o'j) ... tio aspir'as al nov'a vort'o.
En oktobr'o 2007 est'is aprob'it'a de la parlament'a asemble'o de la Konsili'o de Eŭrop'o (do ne de la EU) la rezoluci'o n-ro 1580/2007, kiu trakt'as pri „la damaĝ'o'j de kre'ism'o en la eduk'ad'o” en kompar'o kun la nov'darvin'ism'a'j evoluci-teori'o'j. En la komenc'o de la rezoluci'o oni difin'as kre'ad'o'n kiel religi'a'n konvink'o'n kaj do tut'e disting'ebl'a'n kaj separ'ebl'a'n de la scienc'o, kaj tio mult'e plaĉ'is al la divers'religi'a kred'ant'ar'o, kiu jam de'long'e konfes'as agord'iĝ'ebl'ec'o'n inter kre'ad'o kaj speci-evoluci'o, jam plur'foj'e asert'at'a de la krist'an'a'j teologi'ist'o'j kaj eklezi'o'j, apart'e de la katolik'a oficial'a instru'ad'o. Oni vid'u, ekzempl'e, rezoluci'o'j'n de la pap'a akademi'o de scienc'o'j, kaj la deklar'o'n de Johano Paŭlo la du'a, laŭ kiu speci-evoluci'o est'as „pli ol hipotez'o”). Sed mez'e de la rezoluci'a tekst'o en'ŝtel'iĝ'is konfuz'o.
Fakt'e la redakt'ist'o'j de la dokument'o ŝajn'as referenc'i al tiu spec'o de kre'ism'o, kiu si'n lig'as al la laŭ'liter'a interpret'o de la bibli'a tekst'o cert'e apenaŭ plu menci'it'a kiel neglekt'ebl'a fatras'o, aŭ al kre'ism'o je uson'a stamp'o en la nov'a versi'o de la Intelligent De'sign1, ĝust'e kontraŭ'at'a de la sam'a dokument'o, ĉar oni opini'as ĝi'n tro for'a de ĉiu perspektiv'o je scienc'a karakteriz'o, kvankam ĝi'a'j sub'ten'ant'o'j, krist'an'a'j kaj islam'a'j, ankaŭ tio'n pretend'as. La tez'o'j, fakt'e, de tiu'j kre'ism'em'ul'o'j ne pov'as posed'i kriteri'o'n de scienc'ec'o aŭ est'i el'uz'at'a'j por ne'i la fenomen'o'n de la evoluci'a procez'o, nek pov'us trov'i lok'o'n en la scienc'a instru'ad'o kiel alternativ'o al la teori'o de la evoluci'o per natur'a selekt'o, kvankam eĉ tiu ĉi est'as taks'at'a ne'sufiĉ'a de kelk'a'j scienc'ul'o'j ne'kre'ism'em'a'j.
Tamen en la rezoluci'o de la Eŭrop'a Konsili'o ne ebl'as klar'e kapt'i, al kiu ide'o pri kre'ism'o oni referenc'as. En la rezoluci'o oni fakt'e uz'as sen'disting'e la esprim'o'n kre'ism'o, kiu hav'as konotaci'o'n religi'an-filozofi'a'n. La risk'o est'as, ke ankaŭ la ide'o de kre'ad'o est'u for'barit'a el la modern'a pens'o, kvankam ĝi en si mem ne interfer'as kun la scienc'a noci'o, ĉar ĝi ja lok'iĝ'as antaŭ kaj for de la scienc'a'j kategori'o'j, kiu'j neniam, laŭ religi'a'j pens'ul'o'j, pov'as trov'i kaj spert'i fizik'a'j'n di'a'j'n spur'o'j'n. Ver'e, tio kio'n eventual'e dev'int'us kontraŭ'i la Konsili'o de Eŭrop'o est'us distord'o de la koncept'o de kre'ad'o, ĝi'a util'ig'ad'o por scienc'a eksplik'o de la evoluci'o de la viv'ant'ar'o, sam'e kiel far'as cert'e la kre'ism'a'j tez'o'j, kiu'j de'ven'as de la uson'a Intelligent De'sign. Sed la mank'o de preciz'ec'o en la en'hav'o'j de la uz'at'a termin'o nek util'as al la bezon'at'a klar'ec'o, nek favor'as tiu'n disting'o'n inter scienc'o kaj kred'o, kiu'n ĝust'e en la komenc'o de la rezoluci'o oni re'kon'as.
Ĉu tiu konfuz'o en'ŝtel'iĝ'is ankaŭ pro mank'o de nov'a vort'o por nov'a koncept'o?
Sen'de'pend'e de la demand'o, ĉu est'as konven'e aprob'i aŭ mal'aprob'i per politik'a dekret'o, kio est'as scienc'e ĝust'a kaj scienc'e ne'ĝust'a, – ĉu vort'a disting'o ne util'us al la neces'a disting'o kiu, cert'a'moment'e, mank'is en tiu ĉi rezoluci'o?
En diskut'ad'o inter sam'ide'an'o'j, oni propon'is la du'op'o'j'n: unu'akt'a kre'ism'o kontraŭ plur'akt'a kre'ism'o, aŭ kre'ism'o kontraŭ kre'ad'ism'o, kre'ism'o kontraŭ kre'ant'ism'o, kre'ist'o'j kontraŭ kre'ad'ist'o'j ... Kio'n vi opini'as?
Kred'ebl'e, ne mult'a'j hom'o'j hav'as la ŝanc'o'n en si'a viv'o person'e kon'at'iĝ'i kun iu, kiu preskaŭ sol'a sukces'is re'viv'ig'i lingv'o'n ĝeneral'e rigard'at'a'n kiel mort'int'a'n. Tamen, tiu'n spert'o'n hav'is la aŭtor'o de ĉi tiu kontribu'aĵ'o. Ĉirkaŭ la jar'o 1960 mi hazard'e renkont'is rimark'ind'a'n vir'o'n, kies nom'o est'as Bri'a'n Stowell [brajan stoel]. Kun'e ni konversaci'is, li en la manks'a, mi en la skot'gael'a, kaj ni sufiĉ'e bon'e inter'kompren'iĝ'is. Li afabl'e donac'is al mi kaj person'e sub'skrib'is ekzempler'o'n de manks'a-angl'a vort'ar'et'o. Tiu vir'o est'as nun re'kon'at'a kiel unu el la plej influ'hav'a'j aktiv'ul'o'j en la mov'ad'o por re'vigl'ig'i la manks'a'n, antikv'a'n lingv'o'n de la insul'o Man, aŭtonom'a reĝ'a de'pend'a teritori'o en la mar'o inter Angli'o kaj Irlando.
Bri'a'n Stowell nask'iĝ'is en 1936 en Douglas [doglas], la ĉef'urb'o de Man. Kiam li est'is student'o, li iĝ'is flu'a parol'ant'o de la manks'a, perfekt'ant'e si'a'n posed'o'n per oft'a'j konversaci'o'j kun la mal'mult'a'j mal'jun'ul'o'j, kiu'j ankoraŭ kon'is la lingv'o'n, kaj per aŭskult'ad'o de konserv'it'a'j mal'nov'a'j registr'aĵ'o'j far'it'a'j de lingv'ist'ik'a'j esplor'ant'o'j. Li verk'is libr'o'j'n kaj divers'a'j'n skrib'aĵ'o'j'n en la manks'a. Ili inklud'as traduk'o'n de la angl'a infan'roman'o Alic'o en Mir'land'o kaj original'a'n murd'o'roman'o'n, La vampir'murd'o'j.
La manks'a lingv'o konsist'ig'as unu el la tri variant'o'j de la gael'a, t.e. la irlanda, la skot'gael'a kaj la idiom'o de Man. La irlanda est'as laŭ'konstituci'e la unu'a oficial'a lingv'o de la Irlanda Respublik'o; la skot'gael'a est'as la ankoraŭ viv'ant'a lingv'o de la nord'o kaj okcident'o de Skot'land'o. Last'a'temp'e la nombr'o de indiĝen'a'j parol'ant'o'j de la du last'e nom'it'a'j ŝrump'is, sed ek'de long'e la manks'a est'is deklar'it'a praktik'e mort'int'a, kvankam ĝi ankoraŭ est'as simbol'e uz'at'a, kun'e kun la angl'a, en la Tynwald (manks'a parlament'o). Ĝis la 19a jar'cent'o la manks'a ankoraŭ est'is parol'at'a de la insul'an'o'j, sed ek'de tiam domin'as la angl'a, kiel en preskaŭ ĉiu region'o de Briti'o kaj Irlando. En la jar'o 1899 est'is fond'it'a Yn Cheshaght Ghailckagh (La Manks'a Societ'o) por prov'i konserv'i la lingv'o'n.
En la mez'o de la 20a jar'cent'o rest'is nur kelk'a'j mal'jun'a'j de'nask'a'j parol'ant'o'j de la manks'a. La last'a est'is Ned Maddrell [madrel], kiu mort'is la 27an de decembr'o 1974. Tamen, interes'o pri la lingv'o jam vigl'iĝ'is inter sufiĉ'e mult'a'j insul'an'o'j. Diktafon'a'j registr'aĵ'o'j de la parol'at'a lingv'o est'is far'it'a'j de divers'a'j lingv'ist'ik'a'j esplor'ist'o'j el Irlando kaj ali'a'j lok'o'j. La plej valor'a kontribu'aĵ'o al la aktual'a re'viv'ig'o est'is sen'dub'e far'it'a de Bri'a'n Stowell, flu'a parol'ant'o kaj entuziasm'ul'o. Mal'mult'a antikv'a manks'a literatur'o (kiu neniam est'is abund'a) est'as konserv'it'a, do ĉi tiu modern'a verk'ad'o est'as eĉ pli mir'ind'a kaj bon'ven'a.
Ne plu ekzist'as sur la insul'o unu'lingv'a'j parol'ant'o'j de la manks'a, sed jam aper'as infan'o'j, kiu'j konsist'ig'as la unu'a'j'n manks'lingv'an'o'j'n de'nask'a'j'n (t.e. sam'temp'e manks- kaj angl'a-lingv'a'j'n) post mult'eg'a'j jar'o'j. Ili, kompren'ebl'e, est'as ge'fil'o'j de ge'patr'o'j, kiu'j lern'is la lingv'o'n. La manks'a reg'ist'ar'o nun proviz'as intens'a'n baz'a'n kler'ig'ad'o'n en la lingv'o. En la dom'o de la antaŭ'a Lern'ej'o de Sankt'a Johano nun situ'as Bunscoill Ghaelgagh, manks'lingv'a element'a lern'ej'o. En plur'a'j antaŭ'lern'ej'o'j est'as uz'at'a la manks'a. Diplom'o'j pri la manks'a est'as don'at'a'j de la Manks'a Alt'lern'ej'o, la Centr'o por Manks'a'j Stud'o'j kaj la Universitat'o de Edinburg'o (Skot'land'o). Dum la popol'nombr'ad'o de la jar'o 2001, 1 689 insul'an'o'j el total'a loĝ'ant'ar'o de 76 315, aŭ 2,2 %, deklar'is si'n manks'parol'ant'o'j. Manks'a'j person'a'j nom'o'j de'nov'e iĝ'as popular'a'j sur la insul'o.
Kiel la ali'a'j du variant'o'j, la manks'a aparten'as al la gael'a grup'o de la kelt'lingv'a famili'o. Ĝi de'ven'as de la antikv'a irlanda kaj plej simil'as la dialekt'o'j'n de orient'a Ulstero (Nord-Irlando) kaj de Galloway (sud-okcident'a Skot'land'o). Mal'rapid'e parol'at'e, ĝi est'as pli-mal'pli kompren'ebl'a al irlandaj kaj skot'a'j gael'o'j, sed la skrib'it'a manks'a lingv'o est'as volapuk'aĵ'o por tiu'j, kiu'j ne apart'e lern'is ĝi'a'n unik'a'n ortografi'o'n. Bedaŭr'ind'e, kiam la Bibli'o est'is traduk'it'a manks'e'n, oni el'don'is ĝi'n uz'ant'e bizar'a'n liter'um'ad'o'n simil'a'n al la ne'logik'a kaj ne'konsekvenc'a angl'a skrib'manier'o, sed kun iom da kimr'a influ'o. Est'us mult'e pli praktik'e kaj facil'e adopt'i la irland'an (aŭ la sufiĉ'e simil'a'n skot'gael'a'n) ortografi'o'n, sed tio'n oni ne far'is.
Jen ekzempl'o de la manks'a skrib'manier'o:
Tán Gaelg feer ghoan cheumooie jeh Ellan Vannin, agh fod pobble ennagh screeu ee ayns cheeryn elley. („La gael'a est'as tre mal'abund'a ekster la insul'o Man, sed kelk'a'j hom'o'j en ali'a'j land'o'j kapabl'as skrib'i ĝi'n.”)
Pli „gael'a” liter'um'ad'o aspekt'us tiel:
Tán Ghaelg fìor-ghónn teabh a-muigh de Eilean Mhannain, ach faod pobal eanach scríobh íans ť or'a'n eile.
Jen la irlanda kaj skot'gael'a ekvivalent'o'j:
Irlanda: Tá an Ghaeilge an-ghann (fí or-ghann) taobh amuigh de Oileán Mhanainn, ach fé adann daoine [pobal] é iginí a scríobh i dtí ortha eile.
Skot'gael'a: Tha a' Ghá idhlig glè-ghann (fì or-ghann) taobh amuigh de Eilean Mhanainn, ach faodaidh daoine [pobal] eigin ga sgrì obhadh an'n an tì re'a'n eile.
La ilustr'aĵ'o montr'as Bri'a'n Stowell ricev'ant'a'n de 6-jar'aĝ'a nep'o de la irlanda aŭtor'o Cathal Ó Sandair ŝild'o'n honor'ant'a'n la lanĉ'o'n de du libr'o'j en la manks'a lingv'o. Tem'as pri manks'a traduk'o de roman'o de Ó Sandair kaj la unu'a original'a roman'o iam verk'it'a en la manks'a. Kaj la traduk'o, kaj la original'a roman'o est'as labor'o de Bri'a'n Stowell. Okaz'e de la lanĉ'o la gazet'ar'o koment'is: „La manks'a lingv'o viv'as kaj vigl'as!”
La manks'a lingv'o est'as agnosk'it'a de la Eŭrop'a Ĉart'o pri Region'a'j kaj Mal'pli'mult'a'j Lingv'o'j. Tamen, oni dev'as demand'i si'n, kiom long'e eĉ pli fort'a'j lingv'o'j pov'os rezist'i la prem'o'n de la angl'a. Hom'o'j kiel Bri'a'n Stowell est'as kuraĝ'a'j batal'ant'o'j en la konstant'a lukt'o por konserv'i la lingv'a'n divers'ec'o'n de la hom'ar'o.
Bibliografi'a post'skrib'o:
Laŭ'ŝajn'e ne ekzist'as vort'ar'o'j aŭ lern'o'libr'o'j en Esperant'o pri la manks'a, sed interes'at'o'j, kiu'j kompren'as la angl'a'n, pov'as konsult'i jen'a'j'n verk'o'j'n: Focklioar Gaelg-Baarle – A Short School Dictionary of Manx Gaelic, William Wood, eld. Alex. Maclaren & Sons, Glasgovo, Skot'land'o; „Mon'a's Herald” English-Manx Pronouncing Dictionary, J. J. Kneen, Douglas, la insul'o Man. Vid'u ankaŭ Vikipedion sub la kap'vort'o'j „Bri'a'n Stowell” kaj „Manx”.
Malgraŭ tio, ke la urb'a reg'ist'ar'o de la litova ĉef'urb'o Vilnius insist'as, ke ĉiu'j turist'o'j est'as bon'ven'a'j, sam'seks'em'ul'o'j mal'konsent'as. La ret'ej'o touristiquementgay.com avert'as, ke reg'as en Litovio gej'o'fobi'o. Laŭ Vladimir Simonko, la estr'o de la Lig'o de Litovaj Sam'seks'em'ul'o'j, ekzist'as en Vilnius nur du klub'o'j vizit'ebl'a'j de sam'seks'em'ul'o'j – kaj en unu okaz'is atak'o kontraŭ part'o'pren'ant'o'j en inter'naci'a gej'a konferenc'o.
Tamen la vic'urb'estr'o de Vilnius, Algirdas Paleckis, kontraŭ'as la opini'o'n, ke ne bon'ven'a'j est'as sam'seks'em'ul'o'j. „Ni tut'e ne diskriminaci'as kontraŭ sam'seks'em'a'j turist'o'j. Ebl'e ekzist'as divers'a'j rimed'o'j por pli'vigl'ig'i tiu'spec'a'n turism'o'n, tamen mi dub'as, ĉu tia'j streb'o'j est'us sukces'a'j,” li dir'is.
Ali'flank'e agnosk'as Paleckis, ke en orient'a Eŭrop'o la si'n'ten'o al sam'seks'em'ul'o'j mal'simil'as al tiu en okcident'a Eŭrop'o. Ebl'e, laŭ Paleckis, kulp'as la izol'ec'o reg'ant'a dum la sovetia period'o: neces'os do temp'o, ĝis ŝanĝ'iĝ'os la si'n'ten'o. Opini'o-sond'ad'o montr'as, ke la publik'o ankoraŭ ne pret'as akcept'i publik'a'j'n aranĝ'o'j'n por sam'seks'em'ul'o'j. Laŭ Paleckis: „Ni toler'as ajn'a'n seks'a'n orient'iĝ'o'n, tamen ni don'as prioritat'o'n al tradici'a famili'o kaj propagand'as famili'a'j'n valor'o'j'n. Tial ni ne aprob'as publik'a'n montr'ad'o'n de sam'seks'em'a'j ide'o'j.”
Simonko opini'as, ke dum la ven'ont'a'j 10 jar'o'j ŝanĝ'iĝ'os neni'o en Vilnius. En la urb'o okaz'is ne nur la kontraŭ'gej'a atak'o ĉe la klub'o Soho, sed ankaŭ protest'o'j kontraŭ sam'seks'em'ul'a'j aranĝ'o'j. Pro erar'o'j tia'j, laŭ Simonko, la urb'o Vilnius sufer'is grav'a'n mal'bon'fam'o'n. Por for'viŝ'i ĉi tiu'j'n makul'o'j'n neces'os temp'o kaj mon'o. Simonko kred'as, ke neces'os el'spez'i dek'obl'e pli ol nun por pli'bon'ig'i la urb'a'n bild'o'n.
Inaŭgur'int'e mi'a'n inter'ret'a'n paĝ'o'n www.gmverda.com.br, mi dev'is komenc'i prepar'i pli da tekst'o'j por ĝi'a'j part'o'j lingv'a kaj beletr'a.
Mi am'o'plen'e okup'iĝ'as pri la beletr'a, kaj mi tie'n inklud'is mi'a'n poem'o'n 134a sonet'o por Nejma, kiu'n laŭd'is Marjorie Boulton ebl'e pro la du last'a'j vers'o'j cit'it'a'j de ŝi (inter rekt'a'j kramp'o'j la dek du antaŭ'a'j):
[La trist'a spert'o de sol'ec'o vund'as
la kor'o'n iam plen'a'n de feliĉ'o:
ho kiel bel'e, kiam am'o'riĉ'o
tra spac'o'j papili'as kaj hirund'as! ...
La ĝoj'o de la povr'a'j nur sekund'as
kaj, eĉ pas'ant'a, rest'as nur postiĉ'o:
ni kapt'as ĝi'n, ni kred'as ĝi'n sufiĉ'o,
sed ĝi dimanĉ'as, kaj neniam lund'as!
La viv'o'n tra'penetr'as agoni'o'j,
kiu'j'n ne sekv'as mort'o, sed simptom'o'j
de larĝ'a mort'o, ŝir'a'j kiel kri'o'j,
sed est'as sald'o post amor'pogrom'o'j,]
ĉar am'o'ven'o ni'n est'ig'as di'o'j,
kaj am'o'perd'o ni'n re'far'as hom'o'j!...
Tiu poem'o, verk'it'a en la 21a de april'o 1985 kaj el'don'it'a de Gersi Alfred'o Bays (La libr'o de ador'o, p. 63. Chapecó: Font'o, 1985) memor'ig'is mi'n pri ali'a sonet'o (Arĉ'o'j, p. 100. La Lagun'a: Stafet'o, 1967), kies du tercet'o'j est'as citat'a'j de William Auld en unu el li'a'j libr'o'j (En'konduk'o en la original'a'n literatur'o'n de Esperant'o. Saarbrücken: Iltis, 1979), en kiu la vost'o de koment'o trans'form'iĝ'as en vort'o'n de komet'o.
Tie li skrib'is en la paĝ'o 98 (inter rekt'a'j kramp'o'j la ok antaŭ'a'j vers'o'j):
La sugesti'o de li'a lingv'aĵ'o jam rand'as la ne'ebl'ec'o'n ĝi'n traduk'i (pri kiu ni mult'e aŭd'as, sed mal'oft'e ver'e renkont'as). Kaj tio ŝuld'iĝ'as al li'a kuraĝ'a fid'o pri la efektiv'a semantik'a en'hav'o de ni'a'j lingv'a'j element'o'j, kiu'j sub li'a plum'o kvazaŭ ek'pren'as propr'a'n viv'o'n kaj ek'flug'as. Tio est'as adekvat'a al la potenc'o de li'a vizi'o en tiu'j cikl'o'j, kie li'a'j trop'o'j foj'e for'las'as la lim'o'j'n de la prudent'o kaj sor'as propr'a'impet'e:
[Sen fuĝ'i de ĉi tiu, mi kre'os mi'a'n ter'o'n,
kaj met'os ĉio'n tie kaj murd'os ĉio'n, kio
nigr'ig'as mi'a'n tag'o'n kaj lum'as la vesper'o'n
kaj mi'n pri'ŝtel'as ĉiam de la mal'mult'a mi'o:
lum' kaj tenebr'o, sam'a'j en tim' kaj energi'o,
ĉar vid'i arb'o'n lum'e, kaj ombr'e nur desper'o'n
trud'as al ni konstant'e, en turn'o'j de neni'o,
kapabl'a'j por mezur'i destin'o'n kaj ĥimer'o'n...]
Mi vol'as mar'o'n nud'a'n de plaĝ'o, bark', insul'o:
la nur'a'n prem'angor'o'n de vent'o kaj nebul'o
sen kaj'o por el'ir'i kaj varf'o por al'ven'i ...
La mar' de viv'o: sun'o en pru'o sen gvid'map'o,
kun vort'o de koment'o rem'ant'a al for'a drap'o,
? kie la sem'o putr'as en la dezir' polen'i!
Libr'o'n en la man'o, mi ne tuj re'met'is ĝi'n sur la etaĝer'o'n, sed distr'e komenc'is foli'um'i ĝi'a'j'n paĝ'o'j'n, kiu'j flu'ig'as dolĉ'a'n miel'o'n sub mi'a'j okul'o'j, sed mi'a particip'o'mani'o pervers'e puŝ'is ili'n du'foj'e al erar'o'j inter la re'leg'o de plej mult'a'j ali'a'j sen'pek'a'j paĝ'o'j.
La unu'a mis'glit'o trov'it'a aper'as en la paĝ'o 83, kiu cit'as part'o'n de poem'o de Dinwoodie, unu el la kun'aŭtor'o'j de Kvar'op'o. Auld tie skrib'as:
Person'a mal'feliĉ'o de Dinwoodie est'is, ke li kaj li'a am'at'a edz'in'o ne sukces'is nask'i infan'o'n; kaj el tiu privat'a tragedi'o li kre'is ankaŭ potenc'a'j'n vers'o'j'n:
El mi'a kor' for'mort'is la agit'o:
tener'e fingr'o'n el man'et' mi tir'is,
kaj turn'is mi'n al la sol'ec'a lit'o,
el kiu nur en sonĝ'o mi el'ir'is
. Ĉar nur en sonĝ'o'pov'o labirint'a
et'ul'o'n kontraŭ noktdanĝer' mi gard'is;
nur sonĝ'e la vizaĝ'o'n mi rigard'is,
vizaĝ'o'n de l' infan' neniam ekzist'int'a.
Unu'e laŭd'i: la tri si'n'sekv'a'j rim'o'j en kor for mor est'as ond'o'j de tia agit'o ...
Kaj nun mis'paŝ'is Dinwoodie en la last'a cit'it'a vort'o: ekzist'int'a. La kaŭz'o de li'a erar'o est'as ĉi tie kaj ordinar'e la mal'ĝust'a koncept'o, ke particip'o est'as ia verb'o'form'o, kiu indik'as la temp'o'n pas'int'a'n, est'ant'a'n kaj ven'ont'a'n kiel ĉiu ali'a verb'o'form'o: ekzist'ant'a est'us la ĝust'a particip'o. Sekv'e de tio, li imag'is, ke tie li esprim'is tio'n, kio'n klar'e esprim'us adjektiv'a fraz'o:
nur sonĝ'e la vizaĝ'o'n mi rigard'is,
vizaĝ'o'n de l' infan', kiu neniam ekzist'is.
Ni pov'us eĉ pens'i pri iel'a tirani'o de la rim'o: est'is al li neces'a rim'o en -int'a! ... Tio tamen neniel prav'ig'us rekt'a'n senc'a'n erar'o'n, ĉar tie est'as ver'e dir'at'a io tut'e absurd'a en la kun'tekst'o de la poem'o:
nur sonĝ'e la vizaĝ'o'n mi rigard'is,
vizaĝ'o'n de l' infan' kiu ĝis nun ekzist'as.
Mi baz'as mi'n en la ide'o, ke Esperant'o est'as lingv'o absolut'e koher'a, kies precip'a regul'o escept'as neni'o'n: kio valid'as por unu, tio valid'as por ĉiu ... Mi do pruv'os mi'a'n kritik'o'n per ordinar'a analogi'o, kiu funkci'as en ĉiu'j lingv'o'j de la mond'o, dum infan'o'j lern'as la aŭd'at'a'n libr'o'n sen ia ĝi'a instru'o, sed en Esperant'o ĉiam pro ĝi'a regul'ec'o. Mi ekzempl'as per mi'a tiam tri'jar'a Viktor, kaj nun post du monat'o'j kvar'jar'a, kiu dir'is al la patr'in'o, kiu demand'is i'o'n de li:
Eu sabo (mi sci'as).
Evident'e, ĝis tiu temp'o ne est'is kon'at'a de li la ne'regul'a form'o eu se'i [eŭ se'j]. Li rezon'is tre simpl'e: se bater (bat'i) far'as eu bat'o (mi bat'as), saber (sci'i) far'as eu sabo (mi sci'as) ... Mi aŭd'is kaj aplaŭd'is, sed ne korekt'is, ĉar li ne erar'is: legitim'e li uz'is form'o'n, kiu ekzist'as en la sistem'o, kiu est'as lingv'o en la mens'o, sed ne en ĝi'a norm'o, kiu est'as lingv'o en la buŝ'o (ĝis la fin'o de la 15a jar'cent'o la portugal'a hav'is pli ol cent anomali'a'j'n verb'o'j'n, kiu'j'n la tiam'a'j infan'o'j re'ĝust'ig'is krom la nun'a'j sol'a'j dek sep).
Kaj nun al la antaŭ'a'j rel'o'j.
Analogi'o instru'as ni'n: se viv'int'a est'as hom'o post la viv'o, sekv'e ne plu viv'ant'a kaj do mort'int'a, ekzist'int'a est'as hom'o post si'a ekzist'o, sekv'e ne plu ekzist'ant'a ... Krom'e, se neniam mort'int'a egal'as al plu viv'ant'a, neniam ekzist'int'a egal'as al plu ekzist'ant'a, Dinwoodie ne dir'is tio'n, kio'n li pens'is, kaj tre ver'ŝajn'e ne'konsci'e li dir'is tio'n, kio'n li sopir'is: tirani'o de tragedi'o ...
Ver'ŝajn'e Dinwoodie kabe'is pro la particip'o'j ...
La du'a mis'glit'o trov'it'a aper'as en la paĝ'o 89, kiam William Auld komenc'as si'a'n stud'o'n pri la art'o de Marjorie Boulton. Ĝi est'as la du'a en la libr'o, sed la unu'a, kiu'n mi trov'is. Tie li skrib'as:
Unu'a'vic'e impon'as tut'simpl'e la volumen'o de ŝi'a produkt'ad'o; efektiv'e, ŝi est'is, precip'e dum la kvin'dek'a'j jar'o'j, vers'maŝin'o; kaj se kelk'foj'e ŝi kapabl'is el'don'i mal'pli sukces'a'n poem'o'n, tamen la kvant'eg'o de la ver'e sukces'int'a'j verk'o'j est'as grand'eg'a.
Mi ne long'e diskut'os ĉi tiu'n particip'o'n, sed nur dir'os, ke sukces'int'a est'as io post la sukces'o, kaj post la sukces'o ven'as ignor'o kaj forges'o: sukces'ant'a est'us la ĝust'a particip'o! Kaj de'nov'e la erar'o de'ven'as de la sam'a mis'interpret'o de la particip'o'j, kaj Auld imag'is al si, ke tie li esprim'is tio'n, kio'n klar'e esprim'us adjektiv'a fraz'o:
... la kvant'eg'o de verk'o'j, kiu'j ver'e sukces'is, est'as grand'eg'a.
Kaj mi ripet'as, ke ne kulp'as tiu'j mult'a'j, kiu'j mis'elekt'as la particip'o'j'n, favor'ant'e la est'int'a'n form'o'n, kiam pli ĝust'a est'us la est'ant'a, ĉar kulp'as la mank'o de bon'a instru'o pro mank'o de bon'a'j regul'o'j.
Tiu'j'n mi don'as ĉi-sekv'e, kaj bon'vol'u pardon'i mi'a'n modest'ec'o'n:
-ant'a: dum iu aŭ io -as / dum iu aŭ io -is / dum iu aŭ io -os.
-at'a: dum iu'n aŭ i'o'n -as / dum iu'n aŭ i'o'n -is / dum iu'n aŭ i'o'n os.
-int'a: post ol iu aŭ io -as / post ol iu aŭ io -is / post ol iu aŭ io -os.
-it'a: post ol iu'n aŭ i'o'n -as / post ol iu'n aŭ i'o'n -is / post ol iu'n aŭ i'o'n -os.
-ont'a: antaŭ ol iu aŭ io -as / antaŭ ol iu aŭ io -is / antaŭ ol iu aŭ io -os.
-ot'a: antaŭ ol iu'n aŭ i'o'n -as / antaŭ ol iu'n aŭ i'o'n -is / antaŭ ol iu'n aŭ i'o'n -os.
Aŭ eĉ pli simpl'e, ĉar tie ni vid'as, ke la rol'ant'o'j (ies) diverĝ'as:
-is: antaŭ la parol'o (vi far'is: antaŭ ies parol'o)
-int'a / -it'a: post la fakt'o (far'int'a / far'it'a: post ies far'o).
Bon'a'n digest'o'n aŭ afabl'a'n kontest'o'n, kar'a ge'leg'ant'o!
En decembr'o pas'int'jar'e grand'a part'o de Eŭrop'o ricev'is histori'a'n donac'o'n: al la tiel nom'at'a'j Ŝengen-ŝtat'o'j de Eŭrop'a Uni'o (EU) al'iĝ'is naŭ nov'a'j land'o'j (plej'part'e iam'a'j social'ism'a'j land'o'j). Sekv'e la kontinent'a part'o de EU kun'e kun Islando kaj Norvegi'o iĝ'is unu'ec'a land'eg'o konsist'ant'a el 24 ŝtat'o'j. Post unu jar'o ankaŭ Svis'land'o al'iĝ'os, baldaŭ ankaŭ Rumani'o kaj Bulgario.
La ceremoni'o komenc'iĝ'is en Tallinn, rul'iĝ'is sud'e'n kaj fin'iĝ'is ĉe la ital'a-sloven'a ŝtat'lim'o. Part'o'pren'is krem'o da politik'ist'o'j, inter ali'a'j la prezid'ant'o de la Eŭrop'a Komision'o José Manuel Barroso, la prezid'ant'o de EU José Sócrates, kaj la prezid'ont'o de EU Janez Janza. Mal'ferm'is la solen'aĵ'o'n Barroso, kiu dir'is: „Ver'e est'as histori'a moment'o”.
En la nord'o rest'as problem'o pri Kaliningrad (iam'a Königsberg), „fremd'a korp'o” en la Uni'o, hav'ant'a mar'bord'o'n, sed bezon'ant'a ankaŭ sur'ter'a'n kontakt'o'n kun Rusio. Tie neces'as sever'a lim'kontrol'ad'o. Tamen la histori'e signif'a lim'o Odr'o-Nis'o ne plu ekzist'as: la german'a kancelier'o Angel'a Merkel ĝi'n solen'e mal'aper'ig'is. Ali'lok'e, la slovak'a ministr'estr'o Robert Fic'o kaj la aŭstr'a kancelier'o Alfred Gusenbauer kun'e dis'seg'is lim'o'bar'il'o'n ĉe la aŭstr'a-slovak'a lim'o.
Tuj post'e hungar'o'j, aŭstr'o'j kaj slovak'o'j far'is ceremoni'o'n en la tra'pas'ej'o Hegyeshalom [hedjeŝhalom]. La hungar'a ministr'estr'o Ferenc Gyurcsány [djurĉanj] dir'is: „La nenies'ej'o iĝ'is ĉies'ej'o”. En la hungar'a oni nom'um'is nenies'ej'o mal'larĝ'a'n zon'o'n ĉe la lim'o. Preter nenies'ej'o laŭ la hungar'a flank'o trov'iĝ'is tiel nom'at'a fer'a kurten'o kun palis'ar'o, pik'drat'o, paf'ist'o'j kaj min'o'j. Ĝust'e en la iam'a nenies'ej'o Gyurcsány, Fic'o, Barroso, Sócrates kaj la aŭstr'a ministr'o Günther Platter met'is memor'palis'o'n, sur ĝi voj'montr'il'o'j.
La fest'o'j ne okaz'is sen'problem'e. En Germanio kaj Aŭstrio oni tim'as pri labor'lok'o'j kaj pri teror'ist'o'j. En Aŭstrio proksim'e de Hungari'o oft'e aper'is hungar'lingv'a'j sur'skrib'o'j: „Hungar'o! Ne ŝtel'u!” Ĉe la slovak'a-hungar'a lim'o trov'iĝ'as urb'o Sátoraljaújhely [ŝatoraljaujhej], kiu'n la nov'a ŝtat'lim'o en 1920 dis'ig'is al hungar'a kaj slovak'a part'o'j, ĉar Ĉeĥ'o'slovaki'o pretend'is la komplet'a'n fer'voj'a'n lini'o'n el Rumani'o. La pli mal'grand'a urb'o'part'o kun staci'dom'o nom'iĝ'as Slovenské Nové Mesto. Inter ili est'is tra'pas'ej'o. La slovak'o'j tim'is la supoz'at'a'n grand'a'n trafik'o'n, tial ili bar'is la voj'o'n per beton'a'j flor'vaz'o'j.
La ceremoni'o fin'iĝ'is en Skofije, ĉe la sloven'a-ital'a lim'o. Sócrates dir'is: „Mi ne pov'us pli bon'e fin'i mi'a'n mandat'o'n pri prezid'ant'ec'o” kaj simbol'e trans'don'is al Jansa la prezid'ant'ec'o'n. Ili konstat'is: „Antaŭ 20 jar'o'j ĉi tie oni paf'is la hom'o'j'n”. Nun 400 milion'o'j da ŝtat'an'o'j de EU liber'e trafik'ad'as en grand'a part'o de kontinent'a Eŭrop'o.
Mal'nov'a kest'o, nun posed'aĵ'o de Vangjel [vanĝel] Kapedani, antikv'aĵ'ist'o el la urb'o Elbasan en centr'a Albanio, probabl'e en'ten'is la kruc'o'n de la sankt'ul'o Joano Vladimir'o. Vladimir'o est'is mort'ig'it'a en la 11a jar'cent'o sur insul'o en la lag'o Prespo, ĉe la land'lim'o de Albanio kaj Makedonio. Laŭ'dir'e, sen'kap'ig'it'e, li kun'pren'is si'a'n kap'o'n kaj for'kur'is.
Laŭ esplor'ist'o'j la kest'o de'ven'as de la 17a jar'cent'o kaj est'as el'labor'it'a de lok'a'j arĝent'ist'o'j. La kest'o, kiu ver'ŝajn'e en'ten'is ankaŭ ost'o'j'n de la sankt'ul'o, bild'ig'as li'n mal'dekstr'aman'e port'ant'a'n si'a'n kap'o'n, kun kruc'o kaj palm'o signif'ant'a al'ir'o'n al la paradiz'o.
La 1an de januar'o 2008 Sloveni'o, land'o kun 0,4% de la loĝ'ant'ar'o de Eŭrop'a Uni'o, ek'prezid'is dum sekv'a du'on'jar'o la Konsili'o'n de Eŭrop'a Uni'o. Tem'as praktik'e pri gvid'ad'o de la uni'o, kiu'n trans'pren'as unu'a'foj'e unu el la nov'al'iĝ'int'a'j land'o'j de 2004. Sloveni'o far'iĝ'as la unu'a slav'a land'o, kaj la unu'a eks-social'ist'a, kiu tiel respond'ec'as pri Eŭrop'o. Ŝajn'as, ke mus'o gvid'as elefant'ar'o'n.
La komenc'o'n sign'is solen'aĵ'o dum la 7a kaj 8a de januar'o. Unu'e kun'sid'is en Ljubljan'a la sloven'a reg'ist'ar'o kun la Eŭrop'a Komision'o, sekv'is konferenc'o pri Inter'kultur'a Dialog'o, kaj la tut'o'n fin'stamp'is grand'a solen'aĵ'o en kultur'dom'o, kiu'n part'o'pren'is 1500 person'o'j reprezent'ant'a'j sloven'a'n elit'o'n, inkluziv'e du reprezent'ant'o'j de Eŭrop'a Esperant'o-Uni'o.
Dum la konferenc'o gvid'ant'o'j de unu'op'a'j sekci'o'j plur'foj'e menci'is lingv'o'j'n kaj kultur'o'n. Zvonko Kovač dir'is: „Mi esper'as, ke en EU ni ne dev'os komunik'i nur en la angl'a lingv'o.” Laŭ la filozof'o Edvard Kovač: „La nun'a du'lingv'ism'o (uz'o de la ge'patr'a lingv'o kaj la angl'a) est'as grand'a danĝer'o. Neces'as atent'i, ke la angl'a'n oni ne proklam'u kiel unu'nur'a'n lingv'o'n de la scienc'o.” La sloven'a ministr'o pri kultur'o Simoniti opini'is: „Kultur'o ne est'as kontraŭ'ul'o de la ekonomi'o, sed ĝi ankaŭ ne est'as mal'riĉ'a parenc'o, kiu'n oni dev'as ĉiam financ'e help'i.”
Tiam, en la kastel'o de Ljubljan'a, est'is sub'skrib'at'a deklar'o pri kun'labor'o de eŭrop'a'j kultur'festival'o'j. Sub'skrib'is krom reprezent'ant'o'j de du'dek'o da festival'o'j ankaŭ la eŭrop'a komision'an'o pri instru'ad'o kaj kultur'o, J'a'n Figel, kaj la urb'estr'o de Ljubljan'a, Zoran Janković. Fin'e, dum la grandioz'a ferm'a solen'aĵ'o, parol'is i.a. la sloven'a ŝtat'prezid'ant'o, Danilo Turk, la prezid'ant'o de la Eŭrop'a Parlament'o Hans-Gert Poettering, kaj la prezid'ant'o de la sloven'a reg'ist'ar'o Janez Janša.
Eŭrop'a Esperant'o-Uni'o trans'pren'is la task'o'n el'don'i Inform'il'o'n pri eŭrop'a'j okaz'aĵ'o'j dum la sloven'a gvid'ad'o de la konsili'o. Raport'o'j aper'os monat'e en Esperant'o kaj per'e de Esperant'o en kelk'a'j ali'a'j lingv'o'j. Paĝ'ar'o en la tri oficial'a'j lingv'o'j (sloven'a, angl'a, franc'a) trov'ebl'as ĉe www.eu2008.si kaj en Esperant'o ĉe europo.eu/index.php?art=3&art2=30.
Fru'januar'e la reg'ist'ar'o de Makedonio decid'is insist'i pri viz'o'j por civit'an'o'j de t.n. ekster'komun'um'a'j ŝtat'o'j, inkluziv'e de Albanio kaj la est'ont'a sen'de'pend'a Kosovo. Tio signif'as, ke alban'o'j kaj ali'a'j pet'u viz'o'n ĉe makedon'a'j konsul'ej'o'j laŭ la regul'ar'o de Eŭrop'a Uni'o. La decid'o vek'is mir'o'n kaj indign'o'n ne nur en Albanio kaj Kosovo, sed ankaŭ en okcident'a Makedonio, kompakt'e loĝ'at'a de alban'etn'ul'o'j.
Antaŭ kelk'a'j monat'o'j la sam'a reg'ist'ar'o decid'is mal'respekt'i unu el la punkt'o'j de la Inter'konsent'o de Ohrid el la jar'o 2001. Laŭ la inter'konsent'o oni rajt'is, en komun'um'o'j kaj urb'o'j loĝ'at'a'j plej'part'e de alban'o'j, star'ig'i tut'jar'e la naci'a'n alban'a'n flag'o'n, ne simpl'e fest'tag'e. Ceter'e la reg'ist'ar'o prokrast'is plen'um'ad'o'n de la inter'konsent'o inter la du ĉef'a'j popol'o'j de la respublik'o ankoraŭ ne agnosk'it'a de Greki'o.
La viz'o-decid'o eg'e mal'help'as la liber'a'n mov'iĝ'o'n de hom'o'j kaj var'o'j inter land'o'j intim'e lig'it'a'j. La reg'ist'ar'o de Albanio protest'is, sam'e politik'a'j parti'o'j. Simil'e okaz'is en Kosovo kaj en okcident'a Makedonio. La alban'a prezid'ant'o Bamir Top'i taks'is la decid'o'n „hast'a kaj ne'respond'ec'a, des pli ĉar mem Eŭrop'a Uni'o decid'is not'ind'e mal'pez'ig'i la viz'o-reĝim'o'n kun Albanio en januar'o 2008”.
Inter'temp'e daŭr'as diplomati'a inter'trakt'ad'o por renvers'i la decid'o'n. Sam'e nepr'as, ke ali'a'j land'o'j, kiel Bulgario, rezign'u pri nov'a'j regul'o'j lim'ig'ant'a'j trans'naci'a'n transport'o'n. La region'o bezon'as liber'a'n inter'komunik'ad'o'n, ali'vort'e si'a'n balkan'an „ŝengenon”.
En la mond'o daŭr'as la sen'brid'a kaj furioz'a dis'vast'iĝ'o de aidos'o. La unu'nur'a absolut'a garanti'o kontraŭ mal'san'iĝ'o dum'e rest'as la prevent'ad'o de infekt'o. Sed nun'temp'e kurac'ist'o'j atent'as kvazaŭ ne egal'a'n susceptivecon de divers'a'j hom'o'j al la virus'o de aidos'o. Est'as unu'op'a'j hom'o'j, kiu'j dum mult'a'j jar'o'j ne infekt'iĝ'as, malgraŭ mult'e'nombr'a'j seks'a'j kontakt'o'j kun HIV-infekt'it'o'j. Cert'e, tio pov'as de'pend'i de plur'a'j kaŭz'o'j: ebl'e mal'alt'a patogen'ec'o de cert'a'j stam'o'j de la virus'o'j, uz'ad'o de defend'rimed'o'j (kondom'o'j), for'est'o de ali'a'j seks'a'j mal'san'o'j, kiu'j pli'grand'ig'as la probabl'ec'o'n de HIV-infekt'ad'o, kaj ali'a'j. Sed last'a'temp'e scienc'ist'o'j esplor'as iu'j'n intern'a'j'n mekanism'o'j'n, kiu'j pov'as klar'ig'i la relativ'a'n rezist'ec'o'n de iu'j person'o'j al aidos'o.
Kiel sci'at'e, la virus'o de aidos'o hav'as la specif'a'n propr'ec'o'n infekt'i precip'e la ĉel'o'j'n de la imun'sistem'o: limfocit'o'j'n, mono'cit'o'j'n kaj ali'a'j'n. La ĉef'a cel'o de la virus'o'j est'as la limfocit'o'j, kiu'j port'as sur si'a surfac'o tiel nom'at'a'n recept'or'o'n (akcept'il'o'n) CD4. Sur la ekster'a kovr'il'o de la virus'o de aidos'o trov'iĝ'as la glik'o'protein'o 120, help'e de kiu la virus'o al'fiks'iĝ'as al la ĉel'a recept'or'o CD4 kaj post'e penetr'as en la ĉel'o'n. Sed krom CD4 sur la surfac'o de imun'a'j ĉel'o'j est'as specif'a'j protein'a'j substanc'o'j, tiel nom'at'a'j recept'or'o'j por kemikinoj. (Kemikinoj real'ig'as en organism'o inter'ag'ad'o'n inter divers'a'j imun'a'j ĉel'o'j.) Kaj la virus'o de aidos'o util'ig'as ankaŭ tiu'j'n recept'or'o'j'n por penetr'i en imun'a'j'n ĉel'o'j'n. Ekzist'as kelk'a'j tip'o'j de recept'or'o'j por kemikinoj, la plej stud'it'a el ili est'as CCR5.
Antaŭ kelk'a'j jar'o'j uson'a'j scienc'ist'o'j, J. M. MacNicholl kaj ali'a'j, montr'is, ke kaŭz'e de mutaci'o de la koncern'a gen'o en la organism'o pov'as for'est'i la recept'or'o CCR5, kaj sekv'e de tio la virus'o de aidos'o ne pov'as penetr'i en imun'a'j'n ĉel'o'j'n. En tiu okaz'o, laŭ opini'o de kelk'a'j scienc'ist'o'j, la hom'o far'iĝ'as relativ'e rezist'a al aidos'o. Tamen tiu rezist'ec'o est'as relativ'e mal'oft'a kaj ne absolut'a. Krom'e, ĝi koncern'as nur iu'j'n hom'o'j'n, kiu'j infekt'iĝ'as per seks'a'j kontakt'o'j. Se la hom'o infekt'iĝ'as per infekt'it'a sang'o (util'ig'o de ne sufiĉ'e steril'iz'it'a'j injekt'il'o'j, transfuz'ad'o de infekt'it'a sang'o, plasm'o ktp), eĉ la for'est'o de la supr'e'menci'it'a'j recept'or'o'j ne defend'as kontraŭ aidos'o.
Laŭ opini'o de scienc'ist'o'j, tiu'j gen'a'j anomali'o'j trov'iĝ'as mez'nombr'e ĉe proksim'um'e 1-2 % de hom'o'j, ili akir'as la relativ'a'n rezist'ec'o'n al aidos'o. Sed iu'j special'ist'o'j pri genetik'o argument'as, ke inter iu'j popol'o'j de Nord'a Eŭrop'o (finn'o'j, eston'o'j ktp) la oft'ec'o de simil'a'j protekt'a'j gen'a'j anomali'o'j est'as pli alt'a.
Laŭ inform'o de la scienc'ist'o'j de la Institut'o de Ĝeneral'a Genetik'o nom'e de N. I. Vavilov (Moskvo), ĉe popol'o'j de la eŭrop'a part'o de Rusio la oft'ec'o de la protekt'a anomali'o de la gen'o respond'ec'a pri CCR5 est'as ĉirkaŭ 15 % (S. Borinskaja, Medicinskaja gazet'a, n-ro 8, 2005). Sed est'as mal'facil'e konsent'i kun la konklud'o de rusiaj genetik'ist'o'j, ke por rus'o'j la risk'o de aper'o de aidos'o est'as mal'pli alt'a, ol por pli'mult'o de eŭrop'a'j popol'o'j, konsider'ant'e la intens'a'n dis'vast'iĝ'o'n de HIV-infekt'o en nun'temp'a Rusio (nur oficial'e la nombr'o de HIV-infekt'it'o'j super'as 360 mil'o'j'n, sed, laŭ opini'o de mult'a'j epidemi'olog'o'j, la real'a nombr'o super'as unu milion'o'n). Ni opini'as, ke la risk'o de HIV-infekt'ad'o pli mult'e de'pend'as de konkret'a epidemi'a situaci'o, ol de etn'a'j kaj naci'a'j diferenc'o'j.
Do, est'as ver'e, ke iu'j hom'o'j hav'as relativ'a'n rezist'ec'o'n al aidos'o. Sed ne ekzist'as hom'o'j absolut'e rezist'a'j al HIV-infekt'o.
La origin'o de viv'o sur la ter'o ĝis nun est'as mal'mult'e kompren'ebl'a. Tial, antaŭ'e kaj nun, est'as mult'e da adept'o'j de „hipotez'o de panspermio” (pri ebl'a en'port'ad'o de primitiv'a'j viv'a'j est'aĵ'o'j sur ni'a'n planed'o'n el la kosm'o) kaj eĉ de etern'ec'o de viv'o en la univers'o. Tamen, la last'a vid'punkt'o kontraŭ'dir'as al la nun'temp'a'j scienc'a'j inform'o'j pri fizik'a'j kondiĉ'o'j dum la komenc'a etap'o de la ekzist'ad'o de la univers'o (super'alt'a temperatur'o ktp), kiu'j tut'e ne taŭg'is por aper'ig'o de iu'j viv'a'j est'aĵ'o'j. Krom'e, tre grav'as, ke la ĥemi'a element'o karbon'o, sen kiu ne est'as ebl'a kre'ad'o de viv'a'j substanc'o'j, aper'is nur tiam, kiam la aĝ'o de la univers'o ating'is kelk'cent milion'o'j'n da jar'o'j (ni'a tut'a univers'o fond'iĝ'is proksim'um'e antaŭ 13 miliard'o'j da jar'o'j rezult'e de Grand'a Eksplod'o). Koncern'e la „hipotez'o'n de panspermio”, tut'egal'e ĝi ne pov'as klar'ig'i, en kiu manier'o est'is kre'it'a'j el ne'viv'a substanc'o la unu'a'j primitiv'a'j viv'a'j est'aĵ'o'j, antaŭ ol ili est'is en'port'it'a'j al la ter'o. Ĝis nun, malgraŭ persist'a serĉ'ad'o, neni'e en la univers'o est'as trov'it'a viv'o, krom sur la ter'o, kvankam, laŭ inform'o de iu'j astr'o'fizik'ist'o'j, nun nur en ni'a galaksi'o probabl'e ekzist'as ĉirkaŭ dek miliard'o'j da planed'a'j sistem'o'j. Ver'ŝajn'e plej'part'e ili ne est'as taŭg'a'j por kre'ad'o de viv'o.
La teori'o'j pri la origin'o de viv'o stumbl'is sur grav'a genetik'a problem'o. La baz'o de la gen'a kod'o en ĉiu'j viv'a'j est'aĵ'o'j est'as molekul'o'j de DNA (deoksi'rib'o'nukle'at'a acid'o) aŭ, ĉe iu'j virus'o'j, molekul'o'j de RNA (rib'o'nukle'at'a acid'o). Sed por ili'a re'produkt'ad'o neces'as ferment'o'j, kiu'j precip'e est'as protein'o'j. Tamen, por la sintez'o de protein'o'j el amin'o'acid'o'j neces'as trans'don'o de gen'a inform'ad'o, kod'it'a en molekul'o'j de DNA kaj RNA. Aper'is la tiel nom'at'a „mal'virt'a cirkl'o”, el kiu en antikv'ec'o tradici'e ne est'is el'ir'o!
Jam de'long'e est'is kon'at'e, ke RNA plen'um'as en ĉel'o'j precip'e la rol'o'n de per'ant'o en trans'don'o de inform'o, kod'it'a en DNA, al rib'o'som'o'j, kie produkt'iĝ'as protein'o'j el amin'o'acid'o'j. Tamen antaŭ du'dek jar'o'j du scienc'ist'o'j, Sidney Altman kaj Thomas Cech [ĉeĥ], nobel'premi'it'a'j pri ĥemi'o en 1989, konstat'is, ke iu'j molekul'o'j de RNA est'as kapabl'a'j form'i la tri'dimensi'a'j'n struktur'o'j'n kaj mem far'iĝ'i la font'o'j de gen'a inform'ad'o. Plej grav'as, ke tiu'j molekul'o'j de RNA, diferenc'e de molekul'o'j de DNA, posed'as mem'star'a'n ferment'a'n aktiv'ec'o'n kaj pov'as re'produkt'iĝ'i sen help'o de ali'a'j ferment'o'j. Ili ricev'is la nom'o'n „rib'o'zim'o'j”. Laŭ la opini'o de iu'j scienc'ist'o'j, tiu'j aŭ simil'a'j proced'o'j pov'is okaz'i dum komenc'iĝ'o de viv'o, kiam RNA lud'is la ĉef'a'n rol'o'n en kre'ad'o kaj evolu'o de element'a'j form'o'j de viv'o. Last'a'temp'e est'is ricev'it'a'j nov'a'j fakt'o'j pri la funkci'o de molekul'o'j de RNA. Est'is mal'kovr'it'a la tiel nom'at'a RNA-interfer'o, rezult'e de kiu, help'e de du'ĉen'a RNA, pov'as okaz'i ĉes'o de trans'don'o de gen'a'j inform'o'j. La aŭtor'o'j de tiu el'trov'o Andrew Fire kaj Craig Mello est'is nobel'premi'it'a'j en 2006. Antaŭ ne'long'e est'is mal'kovr'it'a'j molekul'o'j de RNA, kiu'j est'as kapabl'a'j ŝalt'i kaj mal'ŝalt'i la trans'don'o'n de gen'a'j inform'o'j en ĉel'o'j, tio est'as ankaŭ plen'um'i la protein'a'n funkci'o'n. Tiu'j molekul'o'j de RNA est'is nom'it'a'j „rib'o'komut'il'o'j”. La uson'a'j scienc'ist'o'j Jeffrey Barrick kaj Ronald Breaker (2007), kiu'j esplor'as simil'a'j'n molekul'o'j'n de RNA, nom'is ili'n la antikv'a'j gen'a'j komut'il'o'j, aŭ fragment'o'j de iam perd'it'a mond'o, direkt'it'a per molekul'o'j de RNA (V mir'e nauki, n-ro 6, 2007, p. 65-71) ...
Iu'j scienc'ist'o'j opini'as, ke la aper'o de tiel mal'simpl'a molekul'o, kiel RNA, en komenc'a etap'o de la aper'o de viv'o, est'as tre ne'kred'ebl'a proces'o. Tiel, la uson'a scienc'ist'o Robert Shapiro en la artikol'o Ĉe el'flu'ej'o de viv'o (V mir'e nauki, n-ro 10, 2007, p. 22-29) argument'as, ke la iniciat'ant'o'j de viv'o pli probabl'e est'is iu'j mal'grand'a'j molekul'o'j. Sed, laŭ opini'o de la aŭtor'o, por ke la metabol'o de la mal'grand'a'j ĥemi'a'j molekul'o'j al'konduk'u al la aper'o de viv'a'j sistem'o'j, est'as neces'a'j difin'it'a'j kondiĉ'o'j: dev'as est'i lim'o inter la lok'o de la ret'o de mal'grand'a'j molekul'o'j kaj la ĉirkaŭ'ant'a medi'o, neces'as konstant'a al'flu'o de energi'o, kiu dev'as est'i direkt'it'a al la sub'ten'ad'o de la plur'ŝtup'a ĥemi'a proces'o, kaj la al'flu'o de la substanc'o kaj energi'o dev'as super'i la el'flu'o'n, t.e. la sistem'o dev'as konstant'e re'produkt'iĝ'i. Tiu'j kondiĉ'o'j, laŭ R. Shapiro, pov'is real'iĝ'i en mult'a'j objekt'o'j de la univers'o, kie la viv'o pov'is nask'iĝ'i kaj evolu'i sur'baz'e de la mal'grand'a'j molekul'o'j sen part'o'pren'o de RNA aŭ DNA. Tamen, neces'as eksperiment'a konfirm'o de la real'ec'o de tiu'j proces'o'j. Almenaŭ sur la ter'o, la ĉef'a rol'o de la mal'grand'a'j molekul'o'j en kre'ad'o de viv'a'j est'aĵ'o'j ver'ŝajn'e pov'is efektiv'iĝ'i nur en la komenc'a etap'o. Si'a'temp'e, en la procez'o de evolu'o, rezult'e de natur'a selekt'ad'o, aper'is pli perfekt'a gen'a kod'o, DNA, komenc'e, ver'ŝajn'e, sur'baz'e de RNA. Tre grav'as, ke nun'temp'e gen'a kod'o est'as simil'a en ĉiu'j viv'a'j est'aĵ'o'j. Oni ne pov'as escept'i en antikv'ec'o ankaŭ la trans'don'o'n de biologi'a inform'o per la protein'a konform'ec'o, kiel nun tio okaz'as inter prion'o'j.
Viv'o sur la ter'o ver'ŝajn'e aper'is jam proksim'temp'e (cert'e, en geologi'a'j skal'o'j) post la form'ad'o de ni'a planed'o. For'est'o de la ter'a atmosfer'o en tiu temp'o kontribu'is al intens'a al'flu'o de la sun'a energi'o. Est'as el'trov'it'a'j blu'verd'a'j alg'o'j, la aĝ'o de kiu'j est'as preskaŭ kvar miliard'o'j da jar'o'j. Kaj tiu'j antikv'a'j viv'a'j est'aĵ'o'j jam hav'is ĉel'a'n struktur'o'n! Komenc'e la ter'a atmosfer'o konsist'is precip'e el karbon'a di'oksid'o, kaj natur'a selekt'ad'o okaz'is en sen'oksigen'a'j kondiĉ'o'j. Nur rezult'e de la aper'o kaj evolu'o de fotosintez'a'j organism'o'j komenc'is akumul'iĝ'i oksigen'o en la ter'a atmosfer'o.
Do, la rimark'ind'a'j mal'kovr'o'j de antaŭ'e ne'kon'at'a'j funkci'o'j de molekul'o'j de RNA, hipotez'o'j pri la rol'o de mal'grand'a'j molekul'o'j nur iom'et'e antaŭ'e'n'mov'is la problem'o'n de la origin'o de viv'o sur la ter'o. Ekzist'as ĉi tie ankoraŭ tro mult'e da demand'o'j, respond'o'j'n al kiu'j dev'as don'i la est'ont'a scienc'o.
MONATO-kun'labor'ant'o Petro Desmet' est'as en la mal'liber'ej'o de Dendermonde. Li est'as en'karcer'ig'it'a sub suspekt'o, ke antaŭ pli ol 10 jar'o'j li seks'e atenc'is tiam ankoraŭ ne adolt'a'n knab'in'o'n. Li'a procez'o, kiu difin'os, ĉu la ŝtat'o konsider'as li'n kulp'a aŭ ne, okaz'os nur post kelk'a'j monat'o'j. El la mal'liber'ej'o li send'is al MONATO la jen'a'n leter'o'n.
Kar'a'j ge'amik'o'j,
Mi sid'as en mal'liber'ej'o kaj risk'as pun'o'n de pli ol 15 jar'o'j (= mort'o'pun'o por 74-jar'ul'o) kaj tio absolut'e cent'el'cent'e sen'kulp'a! Iu eks'pian'o'lern'ant'in'o mi'a est'as nun en psikiatr'a klinik'o kun ne'sav'ebl'a anoreksi'o kaj ali'a'j psik'a'j afer'o'j ... kaj ŝi far'is monstr'a'j'n akuz'o'j'n kontraŭ mi. Mi ĵur'as antaŭ vi, je ĉio, kio est'as al mi kar'a, ke mi en la pas'int'a'j 40 jar'o'j neniam far'is i'o'n ajn pri kio mi dev'us hont'i, sed dum'e mi sid'as tie ĉi.
Ni'a ĉel'o (2 x 4 m), kun volb'a plafon'o, est'as flav'e farb'it'a, sed mult'e da grafiti'o'j est'as, kun nom'o'j kaj dat'o'j de antaŭ'a'j pas'ant'o'j. Krom la televid'o est'as mal'grand'a tabl'et'o kun du seĝ'o'j. Est'as star'ŝrank'o (kun vand'o romp'it'a – grand'a tru'o far'it'a de iu antaŭ'ul'o dum koler'a kriz'o), en kiu kuŝ'as mi'a'j vest'aĵ'o'j, kiu'j do bon'e aer'um'iĝ'as. Est'as pend'ig'it'a ŝrank'et'o kun mi'a manĝ'il'ar'o ktp kaj tre mal'grand'a glaci'ŝrank'et'o. En ĝi'n oni pov'as met'i la aĉet'aĵ'o'j'n kaj la buter'o'n kaj la konfit'aĵ'o'n, kiu'j'n oni unu'foj'e en la semajn'o ricev'as. Est'as kran'et'o kun lav'uj'o (nur mal'varm'a akv'o) kaj apud'e, mal'antaŭ lign'a fald'ebl'a ŝirm-ekran'et'o, est'as la neces'ej'o. Super ĝi la fenestr'et'o, kun divers'a'j tavol'o'j da krad'o'j kaj krad'er'o'j. Tamen tra ili mi sukces'as don'i manĝ'o'n al la kolomb'o'j, kiu'j ven'as manĝ'i de mi'a'j fingr'o'j. Ili ja sci'as, ke ili ne tim'u mi'n, ĉar la mal'liber'o est'as en mi'a flank'o.
La san'zorg'o'j ĉi tie est'as tre mal'bon'a'j. Neni'u ver'e zorg'as vi'n, kaj ne est'as ebl'o akir'i, ke oni mezur'u ebl'a'n febr'o'n! Imag'u! Sur'real'ism'o, sur'real'ism'o, sur'real'ism'o, sur'real'ism'o, sur'real'ism'o!
Ankaŭ la mal'liber'ej'a pastr'o okup'iĝ'as pri neni'u. Nur la tri'a'n tag'o'n, post sen'ĉes'a pet'ad'o, pet'eg'ad'o, li montr'is si'n du minut'o'j'n, kaj post'e tut'e ne plu. Mi ĉe'est'is li'a'n krist'nask'a'n serv'o'n, kiu est'is tre bon'a, sed nun mi kak'os sur li'n.
Vendred'o'n mi est'is vok'at'a, ĉi tie en mi'a hotel'o, de fam'a psikiatr'o, kiu ven'is „babil'i” kun mi kiel amik'o, por ke mi el'verŝ'u mi'a'n kor'o'n al li. Vi ne pov'as imag'i kiel ruz'a'j ili est'as, kaj kiel ili kapabl'as turn'i bel(et)ajn afer'o'j'n en kot'aĵ'o'j'n, en pervers'aĵ'o'j'n. Kaj kiam ili ne sukces'as el'ig'i el vi pun'end'aĵ'o'j'n, ili preskaŭ ricev'as ŝaŭm'o'n sur la buŝ'o pro koler'o kaj sen'iluzi'iĝ'o kaj komenc'as minac'i en ne'toler'ebl'a manier'o.
Ekster'ul'o'j ver'e tut'e ne hav'as ide'o'n pri la mal'liber'ej'a mond'o. Iu tre kompat'a, tre bon'a, tre ŝat'at'a, tre dank'ind'a amik'o (kaj li'a edz'in'o, por ke vi ne hav'u la juĝ'ist'ec'a'n ide'o'n, ke tem'as pri sam'seks'em'ul'o) skrib'is, ke li baldaŭ, iu'n sabat'o'n aŭ dimanĉ'o'n, vizit'os mi'n ĉi tie. Nu, ge'kar'a'j, tiu'j ej'o'j est'as pli bon'e protekt'at'a'j ol mez'epok'a'j kastel'o'j kaj dek'sep'jar'cent'a'j fortik'aĵ'o'j. Ne vi decid'as pri vizit'o, aŭ ĉiu'okaz'e vi nur part'e, sed ankaŭ mi – ĉar mi dev'as esprim'i mi'a'n dezir'o'n pri vi'a vizit'o, per'e de leter'et'o (raport'o en ni'a ĵargon'o) al la estim'at'a honor'ind'a direktor'o ... al'don'ant'e kopi'o'n (kiu'n vi per'leter'e, nepr'e per normal'poŝt'a leter'o est'as send'int'a) de vi'a ident'ig'a kart'o.
Post fund'a kontrol'o en komput'il'o (mi supoz'as) ĉe divers'a'j instanc'o'j, divers'a'j hierarĥi'o'j decid'as pri vi'a fid'ind'ec'o kaj al'las'ebl'o. Tiam mi ricev'os sci'ig'o'n pri tio, sub'skrib'as la decid'o'n de la hierarĥi'o kaj re'don'as la dokument'o'n, por ke ĝi est'u gard'it'a ĉe Cerber'o (la pord'o'gard'ist(in)o): ĉiu'moment'e, dum'voj'e, la dokument'o pov'as perd'iĝ'i. Kaj ... dimanĉ'e oni ne permes'as vizit'o'j'n (ĉar ne est'as sufiĉ'e da gard'ist'o'j dum la semajn'fin'o) kaj sabat'e rajt'as hav'i vizit'ant'o'n nur tiu, kiu dum la tut'a semajn'o est'is sen ili. Pli'e oni rajt'as nur maksimum'e tri vizit'ant'o'j'n sam'temp'e kaj nur tri foj'o'j'n en semajn'o dum bon'e difin'it'a hor'ar'o. Vizit'ant'o oft'e unu hor'o'n antaŭ'e dev'as en'skrib'iĝ'i kaj pacienc'e atend'i en'las'o'n sub gvid'o de afabl'a aŭ mal'afabl'a gard'ist'o. Se vizit'ant'o ven'as eĉ nur unu minut'o'n post la anonc'it'a hor'ar'a temp'o, li/ŝi ne est'os en'las'it'a. Nepr'e oni lok'ig'as ankaŭ ili'n en la sufer'ant'ar'o, ĉar ja „amik'o de amik'o est'as mi'a amik'o!”. Foj'foj'e ankaŭ okaz'as, ke la vizit'ot'o ne est'as liber'a (nu ja, neni'u est'as liber'a ĉi tie, sed mi cel'as „liber'a, dispon'ebl'a” en si'a mal'liber'ec'o), ĉar oni ĵus esplor'demand'as li'n, aŭ administr'um'as li'n. La just'ec'o ja dev'as hav'i si'a'n voj'o'n!
Kon'i la regul'o'j'n est'as tre'eg'e grav'e. Ĉiu'maten'e je la 5:45 kun la rub'uj'o (simbol'o?!) oni trans'don'u la „raport'foli'o'j'n”, do ĉiu'j'n pet'o'j'n, mend'o'j'n, ktp. Do, kiam mi est'is en'ŝlos'it'a, mi tuj pet'is (mard'o'n), ke mi ĵaŭd'o'n (la tag'o'n antaŭ la decid'o de la komision'o) pov'u leg'i mi'a'n „dosier'o'n”. Mi pens'is, ke ĉio do est'as en ord'o ... sed ĵaŭd'o'n mi ne rajt'is dosier'um'i, ĉar mi tiu'n maten'o'n ne est'is pet'int'a tio'n! La raport'foli'o'j ja valid'as nur dum unu tag'o kaj dev'as est'i trans'don'it'a'j en la ĝust'a moment'o. Ceter'e, se la rub'uj'estr'o tro rapid'e for'kur'as ... vi hav'as mal'bon'ŝanc'o'n kaj dev'as atend'i pli'a'n tag'o'n.
Pri kio oni pens'as tie ĉi? ... se en'tut'e pens'i oni kapabl'as! Nepr'e pri ekster'e, nepr'e pri hejm'o, nepr'e pri edz'in'o, nepr'e pri ge'amik'o'j, nepr'e ... pri la ne'kompren'ebl'o kaj ne'kompren'em'o de la „normal'a” mond'o. Oni pens'as pri afer'o'j, kiu'j'n oni normal'e tim'as (atend'ad'o en staci'dom'o ktp), sed kiu'j'n oni ĉi tie ... sopir'as.
Ĝu'u vi'a'n nun'a'n liber'o'n, ge'kar'ul'o'j!
Ĉu ankaŭ vi'n ĉagren'as la eksces'a mis'uz'ad'o de inter'ret'o? Uzurp'is ĝi'n jam de'long'e krim'ul'o'j ĉiu'spec'a'j (ne'last'e teror'ist'o'j), tromp'ul'o'j kaj reklam'ist'o'j, kiu'j plen'ŝtop'as ni'a'j'n elektron'ik'a'j'n poŝt'kest'o'j'n, propon'ant'e gigant'a'j'n mon'gajn'o'j'n aŭ mirakl'a'j'n medikament'o'j'n. Mult'a'j hom'o'j, kiu'j uz'as ret-serv'o'j'n de bank'o'j, dev'is spert'i bankrot'iĝ'o'n, ĉar oni el'spion'is ili'a'j'n kont'o'j'n kaj for'ĝir'is la tut'a'n bon'hav'o'n. La polic'o dev'is instal'i kaj konstant'e pli'grand'ig'i special'a'j'n komision'o'j'n por persekut'i ret-krim'o'j'n, de infan-pornografi'o ĝis ekonomi'a tromp'ad'o.
Pli nov'a manier'o mis'uz'i la ret'o'n est'as manipul'i tekst'o'j'n en liber'e al'ir'ebl'a'j enciklopedi'o'j, ekzempl'e Wikipedia (ne Vikipedio, la Esperant'o-versi'o!). Origin'e sen'dub'e est'is bon'a ide'o, kompil'i por mond'vast'a uz'ad'o tia'n sen'pag'a'n elektron'ik'a'n serv'o'n. Se oni serĉ'as inform'o'j'n pri iu ajn tem'o, preskaŭ ĉiam oni trov'as ili'n tie. Last'e nep'in'o mi'a hav'is la task'o'n, por lern'ej'o prepar'i refer'aĵ'o'n pri invent'ad'o de telefon'o. Ni'a'j ordinar'a'j leksikon'o'j prezent'is nur mal'mult'a'j'n indik'o'j'n, do ni serĉ'is help'e de Google (Gugl'o) en inter'ret'o – kaj jen, en Wikipedia aper'is ampleks'a'j tekst'o'j kun plur'a'j interes'a'j fot'o'j. Sed, ho ve! La artikol'o'j est'is verk'it'a'j sufiĉ'e konfuz'e kaj ĥaos'e, tiel ke est'is mal'facil'e el'tir'i la neces'a'j'n inform'o'j'n kaj fakt'o'j'n. Tradici'a enciklopedi'ist'o cert'e hont'us pri tia'j tekst'o'j ... Krom'e, kiel ni kontrol'u, ĉu la en'hav'o est'as ĝust'a? Ankaŭ por tio ne sufiĉ'is ni'a'j inform'libr'o'j.
Ĉiu'j ŝajn'e fid'as al Gugl'o kaj Wikipedia, inter'temp'e ankaŭ ĵurnal'ist'o'j. Dum kongres'o de german'a'j ĵurnal'ist'o'j jun'a redaktor'in'o serioz'e demand'is pli aĝ'a'n koleg'o'n: „Kiel do vi re'serĉ'ad'is antaŭ ol ekzist'is Gugl'o?” Ni jun'a'j ĵurnal'ist'o'j lern'is, ke neniam ni fid'u al nur unu font'o, ankaŭ ne nepr'e al enciklopedi'o, ĉar ankaŭ en ĝi pov'as aper'i erar'a'j aŭ ne'sufiĉ'a'j inform'o'j. Ĉiu el ni pov'as test'i tio'n, kontrol'ant'e kio'n tia verk'o skrib'as pri Esperant'o ... Cert'e, oft'e ankaŭ en pas'int'ec'o ĵurnal'ist'o'j pek'is, cit'ant'e nur unu font'o'n, sed nun'temp'e en amas'komunik'il'o'j grav'as ne plu fid'ind'ec'o, sed rapid'ec'o. Do oni gugl'as kaj tuj plu'don'as trov'it'a'n inform'o'n, ne kontrol'ant'e ĝi'n.
Kiam tem'as pri ordinar'a'j aŭ eĉ bagatel'a'j afer'o'j, oni pov'as rid'i pri tiom'a naiv'ec'o, sed okaz'as ankaŭ, ke tia'manier'e oni mis'fam'ig'as aŭ kalumni'as hom'o'j'n. Drast'a ekzempl'o pri tia mis'ag'o est'is manipul'o de la ret'o far'e de anonim'ul'o, kiu nom'is si'n „Tonay”. Li dis'trumpet'is mensog'o'j'n pri Bilaval Bhutto Zardari, fil'o de la murd'it'a pakistana eks'ĉef'ministr'o Benazir Bhutto. Sub li'a nom'o en Facebook li skrib'is fals'a'j'n asert'o'j'n, kaj grand'a'j brit'a'j, kanadaj kaj aŭstrali'a'j gazet'o'j simpl'e trans'pren'is tiu'j'n „inform'o'j'n”, ĝis la serv'o Facebook rigl'is la fals'aĵ'o'n.
Biografi'o'j en inter'ret'o est'as tre ŝat'at'a kamp'o de fals'ant'o'j, ne mal'oft'e koncern'at'o'j mem verk'as (leg'u: manipul'as) si'a'j'n biografi'o'j'n. En la okaz'o de Bhutto oni supoz'is inter'ali'e, ke inter'ven'is la pakistana sekret'a serv'o. Tia supoz'o ne est'as sen'baz'a, ĉar oni sci'as, ke en mult'a'j ŝtat'o'j oni far'as tio'n. Kon'at'e est'as, ke uson'a'j reg'ist'ar'a'j instanc'o'j mis'inform'is la publik'o'n pri la Irak-milit'o.
La fenomen'o tamen ne est'as nov'a; ankaŭ antaŭ aper'o de inter'ret'o oni manipul'is. Krom'e histori'ist'o'j kaj ĵurnal'ist'o'j tradici'e est'as plej fervor'a'j kopi'ant'o'j kaj plagiat'ant'o'j. Ili simpl'e trans'pren'as asert'o'j'n de ali'a'j, kaj daŭr'as oft'e jar'dek'o'j'n aŭ eĉ jar'cent'o'j'n, ĝis oni mal'kovr'as la ver'a'j'n fakt'o'j'n. Antaŭ 30 jar'o'j german'a komunik-scienc'ist'o esplor'is amas'komunik'il'o'j'n laŭ uz'ad'o de font'o'j kaj konstat'is, ke en 85 el'cent'o'j de ĉiu'j kontrol'it'a'j kontribu'aĵ'o'j la aŭtor'o'j baz'is si'n sur nur unu font'o, kiu'n ili ne kontrol'is, do ne re-serĉ'is. Nun tamen, pro ĝi'a rapid'ec'o, inter'ret'o al'don'as nov'a'n tent'o'n kaj nov'a'n risk'o'n por ne'serioz'a'j ĵurnal'ist'o'j. Por serioz'a'j valid'as plu la gvid'lini'o'j kaj maksim'o'j de objektiv'a ĵurnal'ism'o: skeptik'o kaj distanc'o pri kaj al ĉio kaj ĉiu. Ni lern'is, ke ni demand'u al fak'ul'o'j, se ni mem kaj iu'j font'o'j ne sci'as, ne pov'as sci'i la ver'a'j'n fakt'o'j'n. Sed tio ja pov'as daŭr'i, oni bezon'as temp'o'n por trov'i taŭg'a'n fak'ul'o'n. Kio'n do far'i, se la ĉef'redaktor'o postul'as, ke la artikol'o aper'u tuj, en la morgaŭ'a el'don'o de la gazet'o?
Kiel do amas'komunik'il'o'j pov'as (el)uz'i la avantaĝ'o'j'n, kiu'j'n don'as inter'ret'o? Ĝi ne pov'as respond'i ĉiu'j'n demand'o'j'n, sed eventual'e help'i, ke oni pli bon'e kaj traf'e formul'u si'a'j'n demand'o'j'n – al fak'ul'o'j. Kaj por ĉiu el ni, ankaŭ ne'ĵurnal'ist'o'j, dev'as est'i klar'e, ke al inter'ret'o oni ne pov'as fid'i sen'plu'e.
Antaŭ ne'long'e okaz'is tragedi'o en metalurgi'a uzin'o en centr'a Albanio. Inter fer'a'j rub'aĵ'o'j, re'uz'ot'a'j por produkt'i ŝtal'o'n, trov'iĝ'is bomb'o ne'eksplod'int'a. Kiam oni en'verŝ'is la rub'aĵ'o'j'n en la fand'ej'o'n, la bomb'o tuj eksplod'is. Mort'is du labor'ist'o'j, kaj vund'iĝ'is ali'a'j. Bezon'os la ne plu produkt'iv'a uzin'o mult'a'j'n ripar'o'j'n.
La polic'o arest'is tri respond'ec'ul'o'j'n pri sekur'ec'o, kaj la prokuror'ej'o esplor'as, kiel la bomb'o en'miks'iĝ'is en la fer'ĉifon'aĵ'o'j. Ĉio indik'as mank'o'n de atent'o dum la kolekt'ad'o de fer'a'j post'rest'aĵ'o'j ĉe entrepren'o'j, kiu'j interes'iĝ'as nur pri mon'gajn'ad'o dank'e al la vend'ad'o de la fer'o. Ceter'e en Albanio ankoraŭ cirkul'as grenad'o'j kaj ali'a'j arm'il'o'j dis'vast'ig'it'a'j dum la tumult'o'j de 1997.
En la maten'o de la 29a de januar'o ĉiu'j leg'ant'o'j de la belg'a ĵurnal'o De morgen (La maten'o) ricev'is blank'a'n paper'a'n sak'o'n, kun pres'it'a'j sur ĝi la „10 rajt'o'j de la arest'it'o”. Kial sur sak'o? Nu, iom kutim'as, ke arest'it'o'j kovr'as si'a'n kap'o'n per vest'aĵ'o'j aŭ ĵurnal'o, por ke la publik'o ne re'kon'u ili'n, sed paper'a sak'o ja est'as pli konven'a. Unu tri'on'o de la person'o'j, kiu'j „loĝ'as” en belg'a'j mal'liber'ej'o'j, est'as tie sen iu ajn form'o de akuz'o. Ili est'as tie jen ĉar la prokuror'o opini'as, ke ili pov'us far'i krim'o'n, jen ĉar li opini'as, ke ili ebl'e far'is krim'o'n kaj pov'us uz'i si'a'n liber'ec'o'n por for'viŝ'i la spur'o'j'n, kiu'j est'as bezon'at'a'j por definitiv'e en'karcer'ig'i ili'n. „Vi,” dir'as la gazet'o „vi pov'us est'i la sekv'ont'a, kiu est'os arest'it'a. Bon'e konserv'u la sak'o'n. Ebl'e vi bezon'os ĝi'n baldaŭ.”
Ĉu tro'ig'o? Ankaŭ mi ver'ŝajn'e pens'us tio'n, se en la pas'int'a'j semajn'o'j mi ne est'us est'int'a en preskaŭ konstant'a skrib'a kontakt'o kun person'o, kiu trov'iĝ'is en la mal'liber'ej'o sub suspekt'o, ke antaŭ pli ol 10 jar'o'j li seks'e atenc'is iu'n tiam ankoraŭ ne adolt'a'n fraŭl'in'o'n. Li ĵur'as, ke li est'as sen'kulp'a, kaj ĝis nun neni'u magistrat'o pov'is pruv'i la mal'o'n. „Kaj tiel long'e ke juĝ'ist'o ne verdikt'as pri ies kulp'o, oni supoz'u li'n sen'kulp'a” dir'as artikol'o 6 paragraf'o 2 de la Eŭrop'a Traktat'o pri la Hom'a'j Rajt'o'j. Tamen, malgraŭ hom'a'j rajt'o'j, li est'is en karcer'o dum 6 semajn'o'j kaj sub ne tre facil'a'j cirkonstanc'o'j.
Dum la unu'a'j semajn'o'j gard'ist'o kontrol'as la ĉel'o'n de la suspekt'at'o'j ĉiu'n dek'a'n minut'o'n por konstat'i, ĉu li aŭ ŝi ne prov'as mort'ig'i si'n. Tio ĉi okaz'as ankaŭ nokt'e, ĉiu'n dek'a'n minut'o'n, per mal'long'a en'ŝalt'ad'o de la lum'o. Ĉu ne ekzist'us pli hom'e dign'a'j kontrol'manier'o'j? Suspekt'at'o ja hav'as ankaŭ rajt'o'j'n. Li ekzempl'e rajt'as vid'i si'a'n dosier'o'n, do ek'sci'i, kial oni kulp'ig'as li'n. Sed „vid'i” oni interpret'u tre strikt'e. Suspekt'at'o en Belgi'o pov'as vid'i si'a'n dosier'o'n, sed li ne rajt'as far'i i'a'j'n not'o'j'n.
La vir'o'n, pri kiu tem'as tie ĉi, vi ebl'e kon'as. Li jen kaj jen verk'as por MONATO, ankaŭ ĉi-numer'e. Li ne hav'as kial'o'n por pri'silent'i la fakt'o'n, ke li est'is en'karcer'ig'it'a. Li ja deklar'as si'n sen'kulp'a. Tem'as pri Petro Desmet', kon'at'a lingv'ist'o kaj vort'ar'ist'o, ŝat'at'a muzik'ist'o, ne nur en la Esperant'o-mond'o, sed ankaŭ lok'e. En tiu ĉi numer'o MONATO publik'ig'as leter'o'n li'a'n el la mal'liber'ej'o kaj humur'a'n, sed tamen fund'a'n ese'o'n pri la vort'o „puding'o”. Bon'a'n leg'ad'o'n!
Oft'as trafik-akcident'o'j en Hungari'o kaŭz'it'a'j de alkohol'o. La polic'o kontrol'as la alkohol'nivel'o'n de konduk'ant'o'j apart'e dum la nov'jar'a period'o. Se ŝofor'o konsum'is alkohol'aĵ'o'n, tiu ricev'as sever'a'n pun'o'n.
La publik'o aprob'as la polic'a'n kontrol'ad'o'n. Nur la katolik'a eklezi'o protest'as. Pastr'o'j argument'as, ke est'as dev'ig'e trink'i alkohol'aĵ'o'n dum mes'o. Oft'e pastr'o mes'as en tri vilaĝ'o'j kaj vetur'as inter la komun'um'o'j. La polic'o tamen dir'as, ke ankaŭ mes'o'vin'o est'as alkohol'aĵ'o. En Hungari'o konsum'ad'o de eĉ et'a alkohol-kvant'o kaj sekv'a vetur'ad'o est'as konsider'at'a pun'end'a.
Not'ind'as, ke malgraŭ sen'labor'ec'o en Hungari'o mank'as katolik'a'j pastr'o'j. Foj'e ital'o'j aŭ pol'o'j pastr'as anstataŭ hungar'o'j.
Mi'a'n artikol'o'n pri Beneš (MONATO 2007/12, p. 9) koment'is Peter Bowing (MONATO 2008/02, p. 6). Li menci'is erar'a'j'n don'it'aĵ'o'j'n. En 1938 dum la inter'trakt'ad'o'j est'is vok'it'a'j ankaŭ Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o kaj Franci'o en Munkenon. Tiu konferenc'o post'e plu'daŭr'is en Vieno, sed tie jam ne part'o'pren'is brit'o'j kaj franc'o'j. Rest'is nur Germanio kaj Italio, do la mank'ant'a'j ŝtat'o'j far'is nazi'em'a la pac'konferenc'o'n. Post'e la demokrat'a'j land'o'j ne ne'is la Vien'an Arbitraci'o'n. Ĝi deklar'is, ke la teritori'o'j, kie la hungar'o'j loĝ'as en pli'mult'o, aparten'u al Hungari'o, kie la slovak'o'j loĝ'as en pli'mult'o, aparten'u al Slovaki'o. Laŭ la ĉeĥ'o'slovaki'a statistik'o en 1930 en la re'don'ot'a'j teritori'o'j loĝ'is hungar'a pli'mult'o de 57 %. Ankaŭ la hungar'a'j statistik'o'j en 1910 kaj en 1941 montr'as hungar'a'n pli'mult'o'n. Dum la loĝ'ant'ar'ŝanĝ'o 73 000 liber'vol'a'j slovak'o'j for'las'is Hungari'o'n, dum'e 100 000 hungar'o'j dev'ig'e ven'is en Hungari'o'n, krom'e laŭ ordon'o'j amas'o'j ir'is al Sudetoj. La dekret'o'j pri la hungar'o'j fin'iĝ'is en 1948 laŭ ordon'o de Stalin, sed la hungar'o'j rest'is sen hav'aĵ'o'j. Dum la post'milit'a'j jar'o'j en la social'ism'a'j land'o'j komenc'e la Ruĝ'a Arme'o, post'e la komun'ist'o'j kolekt'is hom'o'j'n por trud'labor'o'j ankaŭ en Sovetio. Tiu'temp'e akuz'o'j pri milit'krim'o'j ne est'is demokrat'a metod'o.
Ŝajn'us, ke la esperant'a'j UEA kaj Civit'o nun mal'apud'as nur pro mank'o de ofic'ist'o pri publik'a'j rilat'o'j. Tio dedukt'ebl'as el La pluŝ'urs'o kaj la profet'o (MONATO 2008/1, p. 7) de Paul Gubbins. Li skrib'as, ke raci'o kaj religi'o konflikt'as kiel UEA kaj Civit'o. Sed li al'don'as, ke por klar'ig'i kaj amik'ig'e al'proksim'ig'i la „pluŝ'urs'a'n” supoz'it'a'n ofend'int'in'o'n de Mohamado kaj islam'an'o'j'n, sufiĉ'us ofic'ist'o pri publik'a'j rilat'o'j, kiu bedaŭr'ind'e tiam ne trov'iĝ'is. Se tiom facil'e solv'ebl'us la kontrast'o, cert'e sam'e tiom facil'e jes ja solv'ebl'as, ĉar cert'e trov'iĝ'as tia ofic'ist'o, la kontrast'o inter raci'o kaj religi'o. Ĉu mal'facil'as akord'iĝ'i kun li?
En si'a artikol'o Sur'real'ism'o, sur'real'ism'o (MONATO 2008/3, p. 10-11) Petro Desmet' skrib'as: „Ankaŭ la mal'liber'ej'a pastr'o okup'iĝ'as pri neni'u. Nur la tri'a'n tag'o'n, post sen'ĉes'a pet'ad'o, pet'eg'ad'o, li montr'is si'n du minut'o'j'n, kaj post'e tut'e ne plu. Mi ĉe'est'is li'a'n krist'nask'a'n serv'o'n, kiu est'is tre bon'a, sed nun mi kak'os sur li'n.”
Kial tia negativ'a re'ag'o? Laŭ mi'a iom'a spert'o pri ti'aĵ'o'j la pastr'o est'as pet'at'a ankaŭ kaj precip'e pri afer'o'j ne rilat'a'j al si'a task'o: religi'a – kaj sakrament'a – serv'o al la pet'ant'o'j. Cert'e, el tio pov'as konkret'iĝ'i ankaŭ hom'a komfort'o por la en'karcer'ig'it'o. Sed pov'as ankaŭ okaz'i, ke li al'tir'iĝ'as al interes'iĝ'o kaj part'o'pren'iĝ'o en la event'o'j jur'a'j kaj justic'a'j. Tiu'okaz'e li sci'as, ke tio ne est'as li'a task'o, kaj ĝeneral'e pri tio li est'is avert'it'a de sever'a'j reglament'o'j kaj leĝ'o'j kaj spert'o'j, ebl'e mal'agrabl'a'j.
Ebl'e Petro Desmet' sen'iluzi'iĝ'is pri la pastr'o pro kaŝ'it'a, kaj ne'kontent'ig'it'a, hom'a esper'o ricev'i plur'flank'a'n help'o'n, kiu'n li cert'e bezon'is en tiu'j tragik'a'j cirkonstanc'o'j. Kompren'ebl'as li'a re'ag'o, kaj sam'e kompren'ebl'as la kondut'o de la pastr'o. Kiam sen'kulp'ec'o evident'iĝ'os, klar'iĝ'os ankaŭ la anim'o de amik'o sufer'ant'a, kiu nun sci'u ke ni solidar'as kun li.
Fosili'o de la mond'vast'e kon'at'a „pra-bird'o” arkeopterig'o trov'iĝ'as en la Londona Natur'histori'a Muze'o (fond'it'a el part'o de la Brit'a Muze'o), kiu ĝi'n aĉet'is tuj post ĝi'a mal'kovr'o en 1861. Kaj en la Berlina Muze'o por Natur'scienc'o de la Humboldt-Universitat'o est'as la probabl'e plej bel'a kaj komplet'a ekzempler'o.
Ambaŭ kaj pli'a'j ali'a'j trov'iĝ'is en supr'a ĵurasi'o kaj de'ven'as el ŝton'romp'ej'o'j proksim'e al Solnhofen kaj najbar'a'j urb'o'j en sud'a Germanio. La last'a est'is trov'it'a en 1992 (Brockhaus multimedial) aŭ en 2005 (Vikipedio).
Krom tiu'j vast'e kon'at'a'j fosili'o'j la molas'o en sud'a Germanio, antaŭ jar'milion'o'j ŝut'iĝ'int'a de la alp'o'j, konserv'is mult'a'j'n interes'a'j'n best'o'j'n kaj plant'o'j'n. Inter ili trov'iĝ'as fiŝ'o'j, akv'o'lili'o'j, skelet'o de mezosaŭr'o, flug'saŭr'o, krab'o'j, terciar'a hipokamp'o, skorpi'o el la kretace'o, fosili'a ran'o kun konserv'iĝ'int'a haŭt'o el la miocen'o. Vid'end'a'j est'as fosili'a'j pied'sign'o'j kaj spur'o'j kaj bird'ov'o'j el la krater'o Ries [ris], fosili'a'j gink'o-foli'o'j, insekt'o'j en sukcen'o kaj impres'a trov'o de makzel'o de antropomorf'a pra'simi'o el la ĉirkaŭ'aĵ'o de Aŭgsburg'o.
Trov'ebl'as ĉi'a'j fosili'a'j best'o'speci'o'j, de stomatolitoj el antaŭ'kambri'o ĝis rest'o'j de vertebr'ul'o'j el la glaci-epok'o. Inter la trov'it'a'j sen'vertebr'ul'o'j est'as precip'e amonit'o'j kaj ĵurasi'a'j spong'o'j.
Kompar'e al la teksasaj flug'saŭr'o'j, la ĵurasi'a'j el Solnhofen kaj Eichstätt [ajĥŝtet] est'is nan'o'j: de paser'a grand'ec'o ĝis maksimum'e la grand'ec'o de agl'o.
En decembr'o 2004 ĉe et'a vilaĝ'o apud Aŭgsburg'o en gruz'ej'o oni mal'kovr'is i'o'n eg'e sensaci'a'n: skelet'o'n de pra-elefant'o. Fak'ul'o'j ident'ig'is ĝi'n kiel Arkeobelodonon. Ĝi est'as unik'a en Germanio, en Eŭrop'o nur unu'sol'a pli'a ekzempler'o est'as en Parizo, mond'vast'e ankoraŭ unu en Kairo.
Paleontolog'o mir'is, mal'kovr'int'e du brun'a'j'n stri'o'j'n en argil'o de la gruz'mur'o: ebur'o de elefant'ec'a'j pik'dent'o'j. Tuj li sci'is, ke li mal'kovr'is i'o'n ne'kutim'a'n.
Kiam mal'long'temp'e post'e komenc'iĝ'is el'fos'ad'o, la fak'ul'o'j spert'is plu'a'n surpriz'o'n: ne nur pik'dent'o'j konserv'iĝ'is, sed preskaŭ tut'a skelet'o de pra'ul'o de elefant'o aĝ'a ĉirkaŭ 14 milion'o'j'n da jar'o'j. Pro la el'uz'o de dent'o'j oni supoz'as, ke la best'o mort'is pro aĝ'o'kaduk'ec'o, kaj la form'o de la pelv'o indik'as, ke ĝi est'is vir'a best'o.
Ses semajn'o'j'n scienc'ist'o'j labor'is por el'fos'i kaj sav'i la skelet'o'n. Oni ne vol'is perd'i temp'o'n, por ke la el'fos'it'aĵ'o'j ne dis'fal'u en la aer'o. Tag'e kaj nokt'e la scienc'ist'o'j rest'is tie por gard'i la valor'a'n trov'it'aĵ'o'n kontraŭ vandal'a'j sci'vol'em'ul'o'j kaj stult'ul'o'j. Help'em'a buĉ'ist'o ĉiu'tag'e proviz'is la team'o'n per nutr'aĵ'o'j. Fak'ul'o'j mok'nom'is la elefant'o'n backleg – „mal'antaŭ'gamb'ul'o”, ĉar mank'is la antaŭ'a'j gamb'o'j de la skelet'o.
La posed'ant'o de la gruz'ej'o donac'is la skelet'o'n al la natur'muze'o de Aŭgsburg'o, kie oni baldaŭ ekspozici'os la unik'a'n trov'it'aĵ'o'n.
La 15an de februar'o, post definitiv'a raport'o de elekt'o-komision'o, far'iĝ'is por la ven'ont'a'j kvin jar'o'j la nun'a ŝtat'estr'o Bor'is Tadić nov'a prezid'ant'o de la respublik'o Serbi'o.
La tag'o grav'as en la histori'o de Serbi'o. La 15a de februar'o est'as la Tag'o de la Ŝtat'o Serbi'o kaj la Tag'o de la Arme'o de Serbi'o. Ĉi tiu'n tag'o'n en 1804 ek'ribel'is serb'o'j kontraŭ turk'a'j okup'ant'o'j. La sam'a'n tag'o'n en 1835 est'is akcept'it'a la unu'a serb'a konstituci'o. Ĉi-jar'e la sam'a tag'o koincid'as ne nur kun la prezid'ant'iĝ'o de Tadić, sed ankaŭ preskaŭ kun la sen'de'pend'iĝ'o de Kosovo dis'de Serbi'o.
La nov'elekt'it'a prezid'ant'o en la fest'parol'ad'o dir'is, ke nek li, nek Serbi'o akcept'os Kosovon kiel nov'a'n ŝtat'o'n sur serb'a teritori'o. Tiel li front'os al divers'a'j problem'o'j, ne nur Kosovo, sed ankaŭ membr'ec'o en Eŭrop'a Uni'o, sen'labor'ec'o kaj krim'ec'o.
Tadić venk'is en la du'a balot'a rond'o per nur 2 % la kontraŭ'kandidat'o'n el la Radikal'a Parti'o, Tomislav Nikolić.
Okaz'e de la sen'de'pend'iĝ'o de Kosovo la dolĉ'aĵ'ej'o Felini en la ĉef'urb'o Priŝtin'o pret'ig'is ekster'ordinar'a'n kuk'o'n. Je dimensi'o'j 5 m x 5 m, la kuk'o hav'is la form'o'n de la map'o de Kosovo kaj pez'is ĉ. 700 kg. Ĝi konsist'is el ses ĉef'a'j part'o'j, kiu'j reprezent'is ses ĉef'a'j'n urb'o'j'n, ĉiu kun specif'a en'hav'o kaj gust'o.
Surkuke oni desegn'is kolomb'o'j'n kaj art'fajr'o'j'n. Tranĉ'is la kuk'o'n la unu'a ĉef'ministr'o Hashim Thaçi [haŝim taĉ'i], kaj frand'is ĝi'n en la ĉef'plac'o de Priŝtin'o ordinar'a'j civit'an'o'j. Simil'e, kosova vin'far'ej'o pret'ig'is special'a'n sen'de'pend'ec'a'n vin'o'n Pavarësia.
Pri Kosovo mi ne kompetent'as koment'i, sed mi mir'as, ke Sergeo Yurjich (MONATO 2008/2, p. 6) ne re'kon'as, ke oni ne plu pov'as prav'ig'i la ekzist'o'n de imperi'o'j, se iam ili est'is prav'ig'end'a'j. Ĉiu'j naci'o'j kaj etn'o'j – eĉ la mal'grand'a'j, kiel Korsiko, Skot'land'o, Eŭski'o, Kimri'o, Flandri'o ktp – rajt'as est'i sen'de'pend'a'j, se ili tio'n dezir'as. Se ili ne vol'as est'i sen'de'pend'a'j, tio est'as ali'a afer'o, sed pli fort'a'j ŝtat'o'j ne rajt'as trud'i al ali'a'j popol'o'j si'a'j'n lingv'o'n, kultur'o'n, ideologi'o'n aŭ religi'o'n aŭ posten'ig'i si'a'n arme'o'n sur ili'a teritori'o. Kelk'a'j plur'etn'a'j, plur'lingv'a'j ŝtat'o'j ja sukces'is kun'viv'i en pac'o, sed eg'e mal'mult'a'j.
Iam Stefan Maul verk'is artikol'o'n Katastrof'o en Irako, nun li pov'as tajp'i Katastrof'o en Eŭrop'o, ĉu ne? Jen fin'fin'e eŭrop'an'o'j pov'as fier'i kaj fa'jfi: ili ja ating'is demo(no)krati'o'n en Kosovo. Eŭrop'an'o'j kvazaŭ ŝaf'o'j sekv'is Uson'o'n, kiu de'long'e ag'as laŭ la skem'o „Divid'u kaj reg'u”.
Jes, jam en 1999 NATO bomb'ad'is Serbi'o'n, de tiam NATO iĝ'is krim'em'a organiz'aĵ'o, ĉar ĝi ja est'is nur defend'a organiz'aĵ'o, ne agres'a. NATO neni'o'n ŝanĝ'is por tio en si'a statut'o; nur post la bomb'ad'o de sen'de'pend'a ŝtat'o la statut'o est'is ŝanĝ'it'a. De nun est'as kre'it'a precedenc'o. Grav'as, ke la kosov'an'o'j far'is tio'n kontraŭ'leĝ'e kaj ĉi tio'n agnosk'os Uson'o kaj iu'j eŭrop'a'j land'o'j. Do tuj post tio ĉi Sud-Oseti'o kaj Aĝario pov'os sen'de'pend'iĝ'i de Kartveli'o, Kataluni'o, Eŭski'o kaj Galegi'o pov'os sen'de'pend'iĝ'i de Hispanio, Nord-Irlando, Skot'land'o kaj Kimri'o pov'os sen'de'pend'iĝ'i de Briti'o, Bretoni'o, Korsiko kaj Akvitani'o de Franci'o, Valoni'o kaj Flandri'o pov'os for'ir'i el Belgi'o ktp ktp. Eŭrop'a Uni'o pov'as dis'fal'i, kaj la eŭr'o-mon'o mal'aper'os.
Kio okaz'os en Afrik'o? Ja eŭrop'an'o'j tie kre'is kaj desegn'is sur la map'o ĉiu'j'n lim'o'j'n! Kio okaz'os en ali'a'j part'o'j de la mond'o? Ebl'e baldaŭ Uson'o mem dis'part'iĝ'os je si'a'j 50 ŝtat'o'j, Di'o help'u por tio! Ja iam Teksaso prov'is apart'iĝ'i, sed la demo(no)krati'a Uson'o ne permes'is.
La 17an de februar'o la parlament'o de Kosovo proklam'is sen'de'pend'ec'o'n dis'de Serbi'o. Fakt'e Kosovo est'as apart'ig'it'a de Serbi'o jam de juni'o 1999, kiam trup'o'j de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO) dev'ig'is la arme'o'n kaj la polic'o'n de Serbi'o re'tir'iĝ'i de la provinc'o, konform'e al la inter'konsent'o de Kumanovo, kiu regul'ig'is la post'milit'a'n stat'o'n.
La reg'ad'o est'is kontrol'at'a de Misi'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en Kosovo (UNMIK). Dum tiu ĉi period'o la gvid'ant'ar'o de Kosovo inter'trakt'ad'is kun tiu de Serbi'o por determin'i la status'o'n de si'a land'o. Fin'e, kun'labor'e kun NATO kaj Eŭrop'a Uni'o (EU), kaj konform'e al inter'naci'a jur'o, est'is decid'it'e fond'i la nov'a'n ŝtat'o'n sub sign'o kaj kontrol'o de EU.
La nov'a standard'o konsist'as el blu'a fon'o kun or'kolor'a map'o de Kosovo ĉirkaŭ'at'a de ses stel'et'o'j simbol'ant'a'j ses etn'o'j'n, el kiu'j la alban'a est'as la plej grand'a (pli ol 90 %). La nov'a konstituci'o baz'iĝ'as sur demokrati'a'j princip'o'j eŭrop'ec'a'j, kiu'j protekt'as unu'a'vic'e la rajt'o'j'n de minoritat'o'j kaj hom'a'j'n rajt'o'j'n ĝeneral'e.
La nov'a ŝtat'o est'as rapid'e agnosk'it'a de ĉirkaŭ 20 ŝtat'o'j tra la mond'o. Ĝi aspir'as al'iĝ'i al ĉiu'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j, spit'e al kontraŭ'star'o de Serbi'o kaj ties alianc'an'o Rusio. Ĝoj'ig'is la anonc'o de la Inter'naci'a Olimpik'a Komitat'o, ke est'us akcept'at'a team'o de Kosovo en la ĉi-jar'a'j Olimpi'a'j Lud'o'j en Pekino. La prezid'ant'o de la komitat'o prav'ig'is la decid'o'n, dir'ant'e, ke li'n interes'as sport'o, ne politik'o.
En sud'a Serbi'o, proksim'e al la urb'et'o Kuršumlija, je ĉirkaŭ 90 kilo'metr'o'j de la urb'o Niš, trov'iĝ'as rimark'ind'a mirakl'o de la natur'o. Ĝi est'as kon'at'a sub la nom'o Diabl'a Urb'et'o. Tem'as pri 202 ŝton'kolon'o'j, kiu'j alt'as de 2 ĝis 15 metr'o'j kaj larĝ'as de du'on'a metr'o ĝis tri metr'o'j. Ceter'e, tio est'as natur'fenomen'o unik'a en Serbi'o kaj tre mal'oft'a en la mond'o.
Ŝton'kolon'o'j ek'est'is sekv'e de erozi'o sur teren'o de mal'kompakt'a grund'o. Iam tiu teren'o est'is centr'o de vulkan'a aktiv'ad'o. Tamen hom'o est'as „krim'ul'o”. Oni detru'is arb'ar'o'n, kaj rezult'e de la akv'o'efik'o dum cent'o'j da jar'o'j est'iĝ'is ŝton'tur'o'j. Sur ili'a'j pint'o'j star'as ŝton'ĉap'o'j, kiu'j serv'as kiel pluv'ombrel'o'j, sed la akv'a'j torent'o'j plu al'port'as ter'o'n, kaj la kolon'o'j pli'alt'iĝ'as.
Pro si'a'j nombr'o, grand'ec'o kaj stabil'ec'o la Diabl'a Urb'et'o est'as la plej kon'at'a natur-monument'o de tiu spec'o en Eŭrop'o. Ĝi est'as proklam'it'a kiel naci'a natur'valor'aĵ'o de ekster'ordinar'a grav'ec'o kaj trov'iĝ'as sub ŝtat'a protekt'o.
Apud la ne'ordinar'a ŝton'urb'et'o ekzist'as du mineral'a'j font'o'j. La unu'a, en Diabl'a Kanjon'o, est'as tre acid'a (pH 1,5) kun alt'a en'hav'o de mineral'o'j (15 g/l), kaj la du'a font'o, nom'at'a Ruĝ'a Font'o (pH 3,5), est'as kun mal'alt'a en'hav'o de mineral'o'j (4372 mg/l). La mineral'akv'o el ambaŭ font'o'j est'as tre util'a por kurac'ad'o de divers'a'j mal'san'o'j, asert'as fak'ul'o'j.
En la popol'a'j legend'o'j oni menci'as, ke tiu'j ŝton'kolon'o'j est'as ŝton'ig'it'a'j nupt'o'gast'o'j, kiu'j vol'is laŭ la dezir'o de diabl'o edz'ig'i frat'o'n al frat'in'o. Kompren'ebl'e, Di'o pun'is tiu'n ge'edz'ig'a'n fest'o'n. Nun'temp'e la Diabl'a Urb'et'o est'as nur turism'a al'log'aĵ'o.
Al'don'e al la artikol'o La dik'a Krause? ... kred'u mi'n, sinjor'in'o! de Petro Desmet' (MONATO 2007/10, p. 23-24) mi ŝat'us esprim'i pri la recenz'it'a verk'o kelk'a'j'n ĝeneral'a'j'n konsider'o'j'n. Großes Wörterbuch Deutsch-Esperant'o de profesor'o Krause ne est'as simpl'e „dik'a”; ĝi est'as monument'a, ind'a je ni'a sincer'a admir'o, sam'kiel ali'a'j simil'a'j kre'aĵ'o'j – hispan'a, ital'a, hungar'a kaj kelk'a'j ali'a'j; la aŭtor'o'j de tia'j ĉef'verk'o'j merit'as tut'a'n dank'em'o'n kaj respekt'o'n de la esperant'ist'o'j.
Ni konsci'u, ekzempl'e, ke la du-direkt'a'j (German'a-Esperant'o) leksikografi'a'j labor'aĵ'o'j de Krause postul'is alt'a'n lingv'ist'ik'a'n kvalifik'o'n, bon'eg'a'n reg'ad'o'n de ni'a lingv'o, ĉirkaŭ kvar'dek'jar'a'n labor'o'n por kolekt'i, por selekt'i cent'mil'o'j'n da slip'o'j el libr'o'j, gazet'o'j, radi'o'el'send'o'j, el preskaŭ cent bibliografi'a'j labor'aĵ'o'j ktp, kiu'j'n oni dev'is aranĝ'i laŭ klar'a kaj konsekvenc'a koncept'o. Neniam tia labor'eg'o, kiu'n Krause far'is fakt'e sol'a, est'as pag'ebl'a, krom per ni'a'j ĝoj'o kaj kre'iv'a util'ig'ad'o. Simil'a'j valor'a'j kultur'aĵ'o'j rol'as ankaŭ kiel model'o: jen fidel'ec'o al Esperant'o; ne van'e trumpet'ad'i pri „kriz'o”, ne kverel'ad'i (oft'e nur pro person'a'j ambici'o'j), sed daŭr'e, sen'lac'e pli'riĉ'ig'i ni'a'n kultur'o'n. Sur tia'j valor'a'j kre'aĵ'o'j, la antikv'ul'o'j kutim'is skrib'i „bon'a por la etern'ec'o”, kio dir'as, ke dum la est'ont'a histori'o oni ne pov'as preter'pas'i la koncern'a'n kre'aĵ'o'n.
Cert'e, est'as ne'perfekt'a'j ni kaj la ni'a'j: la hom'ar'a'n kultur'o'n konsist'ig'as ne'perfekt'a'j ĉef'verk'o'j. Oni pov'as imag'i la stupor'o'n de iu'j tradici'a'j lingv'ist'o'j kaj ali'a'j „kompetent'ul'o'j” antaŭ verk'o'j kiel tiu ĉi vort'ar'o de Krause, ĉar ili „sci'as” jam „de'long'e kaj definitiv'e” nur pri la „povr'et'a Esperant'o kun kelk'cent'o'j da vort'o'j”.
La artikol'o'n pri la probabl'a dis'iĝ'o de Belgi'o (MONATO 2007/11, p. 8-10), en kiu divers'a'j opini'o'j est'as kon'ig'it'a'j, mi trov'as tre bon'a. Sed re'ag'e al ĝi Roland Rotsaert rakont'as (MONATO 2008/1, p. 6), ke li ne kred'as pri la ĉiu'jar'a miliard'a flu'o de Flandri'o al Valoni'o (kaj Bruselo?!). Kiel flandr'em'ul'o mi sent'is mi'n tre indign'ig'it'a. Tiel long'e, kiel flandr'em'ul'o'j'n oni rajt'as tiel krud'e trakt'i, la sang'o'suĉ'ad'o de ni'a popol'o ne est'os for'ig'it'a.
Ek'de numer'o 1/81 en ni'a revu'o enket'ad'is detektiv'o Jano Karál kaj – kompren'ebl'e – bril'e solv'is la problem'o'j'n. La polic'an'o en fikci'a land'o okup'iĝ'is pri oft'e ekster'ordinar'a'j krim'o'j kun ne'kutim'a'j intrig'o'j. Kre'is la figur'o'n Johán Val'an'o, kaŝ'nom'o de Claude Pir'o'n. Kiam mi propon'is al li verk'i krim'novel'o'j'n, li tuj entuziasm'e akcept'is kaj tiel dum komplet'a jar'kolekt'o aper'is streĉ'a'j kaj krom'e amuz'a'j rakont'o'j de tiu eminent'a aŭtor'o. Est'is plezur'o leg'i la tekst'o'j'n de bril'a stil'ist'o, kiu ĉiam klopod'is pri „la bon'a lingv'o”. Post'e li daŭr'e sub'ten'is ni'a'n magazin'o'n, sed bedaŭr'ind'e ne plu mult'e verk'is por ĝi. Li'a'j prefer'o'j kaj interes'o'j fokus'iĝ'is precip'e pri la lingv'o mem kaj apart'e pri ties psikologi'a'j aspekt'o'j. Unu el li'a'j ek'kon'o'j est'is, ke Esperant'o est'as mirakl'o kaj tial hav'as problem'o'n, ĉar ne mult'a'j hom'o'j kred'as je mirakl'o'j.
Mi ne sci'as, kiom mult'a'j el vi est'as abon'ant'o'j de la unu'a hor'o kaj do memor'as pri la tiam'a'j krim'novel'o'j. Sed cert'e tre mult'a'j el vi memor'as pri la sagac'a analiz'o, kiu'n Claude Pir'o'n verk'is okaz'e de la 25jar'a jubile'o de MONATO (Funkci'o kre'as organ'o'n, MONATO 2004/4, p. 8). Li skrib'is pri la emoci'o, kiu kapt'is li'n, kiam li ek'vid'is la magazin'o'n kaj – laŭ mi, iom tro'ig'e – kompar'is tiu'n event'o'n kun la aper'o de Esperant'o mem. Sed li'a ese'o, kiel kutim'e, est'is tre sagac'a kaj facil'e kompren'ebl'a. Li'a precip'a tez'o est'is, ke simpl'e est'as temp'o por aper'o de tia magazin'o kaj ke ĝust'a'temp'e jen est'is hom'o'j por real'ig'i ĝi'n. Kaj la lingv'ist'o Pir'o'n ne forges'as emfaz'i la grav'a'n rol'o'n de ni'a revu'o por la evolu'o de Esperant'o. Li fin'as si'a'n ese'o'n per dank'o al ĝi'a'j produkt'ant'o'j: „Vi pov'as fier'i.”
Nun Claude Pir'o'n mort'is, 77jar'a. Esperant'o perd'is korife'o'n, kiu est'is bril'a stil'ist'o kaj sagac'a psikolog'o, krom'e ekster'ordinar'e talent'a orator'o. Ni perd'is eminent'a'n amik'o'n.
Sincer'e vi'a
Juli'a Sander (nom'o ŝanĝ'it'a) est'as 40-jar'a. Antaŭ 12 jar'o'j ŝi edz'in'iĝ'is al ĉarm'a vir'o kaj nask'is du infan'o'j'n. Ŝi'a edz'o komenc'e labor'is fervor'e; tiu'temp'e en Germanio ankaŭ por hom'o sen profesi'o ne est'is grand'a problem'o trov'i posten'o'n. Sed tio ŝanĝ'iĝ'is kun la ĝeneral'a ekonomi'a regres'o, kaj kelk'a'j'n jar'o'j'n post'e li perd'is si'a'n labor'lok'o'n. Tamen, ĉar per si'a antaŭ'a labor'ad'o li akir'is sufiĉ'e da rajt'o'j, dum 5 jar'o'j li ricev'is subvenci'o'n el la sen'labor-asekur'o. La famili'o pov'is kovr'i viv'o'kost'o'j'n, precip'e kiam Juli'a post la beb'o'paŭz'o de'nov'e labor'is part'a'temp'e. Sed inter'temp'e drast'e ŝanĝ'iĝ'is ŝi'a edz'o, konstat'int'e ke oni pov'as bon'e viv'i ankaŭ ne labor'ant'e; per ĉi'a'j truk'o'j li sukces'is rifuz'i ĉiu'j'n posten'o'j'n propon'it'a'j'n de la labor'ofic'ej'o. Krom'e, por financ'i si'a'n dolĉ'a'n nenio'farad'o'n, li pren'is kredit'o'j'n kaj fin'e akumul'is ŝuld'o'j'n de plur'mil eŭr'o'j.
Juli'a, kiu diligent'e labor'ad'is ek'de si'a 16a viv'o'jar'o kaj sam'e diligent'e ŝpar'is mon'o'n, dev'is konstat'i, ke ŝi'a edz'o est'as mal'labor'em'a kaj financ'e neniel zorg'ad'as pri la famili'o. Ŝi pren'is si'a'n ŝpar'it'a'n mon'o'n por asekur'i si'a'j'n du infan'o'j'n, tiel ke en okaz'o de bezon'o la asekur'o pov'os financ'i lern'ad'o'n de profesi'o aŭ stud'ad'o. Inter'temp'e pro tia mis'uz'ad'o, kia'n praktik'is la edz'o de Juli'a, oni drast'e re'form'is la social'asekur'o'j'n, por traf'i la „parazit'o'j'n”. El'labor'is la plan'o'n direkt'ant'o Hartz [harc] de la aŭtomobil-firma'o Volkswagen [fólksvagen]; laŭ li oni nom'as ĝi'n „la Hartz-re'form'o”. Sekv'e la edz'o de Juli'a ne plu ricev'is ŝtat'a'n subvenci'o'n, ĉar la koncern'a instanc'o mal'kovr'is, ke la famili'o ja posed'as ŝpar'it'a'n mon'o'n (la por'infan'a'j'n asekur'o'j'n). Ĝi postul'is, ke la famili'o for'uz'u tiu'n mon'o'n; nur post'e ĝi pov'us de'nov'e ricev'i subvenci'o'n.
Du'a scen'ar'o: Karl Purke (nom'o ŝanĝ'it'a) pensi'iĝ'is en 1991. La ŝtat'a pensi'o (praktik'e la pint'e ebl'a) sufiĉ'is nur por kovr'i la kur'ant'a'n kost'o'n por loĝ'ad'o, elektr'o, hejt'ad'o ktp. Sed, laŭ ĉiam'a konsil'o reg'ist'ar'a, li ŝpar'is dum'viv'e mon'o'n por pensi'a aĝ'o, du viv'asekur'o'j'n. Tiu'n mon'o'n li uz'is por privat'a'j pensi'o'j por si mem kaj si'a edz'in'o. Laŭ la kalkul'o'j la ge'edz'o'j pov'os ten'i proksim'um'e si'a'n ĝis'nun'a'n viv'nivel'o'n. Sed dum la post'a'j jar'o'j ne nur ne alt'iĝ'is la ŝtat'a pensi'o, sed mal'e redukt'iĝ'is, kaj krom'e ili dev'is el'spez'i pli kaj pli da mon'o por pli alt'a'j kotiz'o'j por san- kaj fleg-asekur'o'j. La privat'a pensi'o konsist'as el du kompon'ant'o'j: garanti-pag'o ĉiu'monat'a kaj pag'o el la profit'o de la asekur'o. Tiu part'o de la privat'a pensi'o dev'us kresk'i, kiam prosper'as la ekonomi'o. Sed, ho ve! Pro la ekonomi'a regres'o dum tri si'n'sekv'a'j jar'o'j tiu pag'o mal'pli'iĝ'is, tiel ke dum jam pli ol tri jar'o'j la ge'edz'o'j hav'as 300 eŭr'o'j'n mal'pli – mon'o, kiu'n ili bezon'as por nutr'aĵ'o'j dum ĉirkaŭ du'on'a monat'o. Tamen, ge'edz'o'j Purke ne dev'as mal'sat'i, ĉar ili est'as inter la bon'stat'a'j pensi'ul'o'j. Ke la situaci'o tamen ĉagren'as ili'n, ĉar ili ne plu pov'as ten'i si'a'n kutim'a'n viv'nivel'o'n, tio'n oni ja pov'as kompren'i.
Simil'a'j'n sort'o'j'n kiel Juli'a Sander kaj Karl Purke hav'as milion'o'j da german'o'j, el kiu'j mult'a'j viv'as eĉ mult'e pli mizer'e. Ili perd'is la fid'o'n je ŝtat'o kaj reg'ist'ar'o, kiu'j dum jar'dek'o'j asert'is ekzempl'e: „La (ŝtat'a) pensi'o est'as sekur'a!” Ili spert'is krom'e, ke ŝpar'ad'o por evit'i financ'a'j'n risk'o'j'n est'as pun'at'a de la ŝtat'o.
Kaj nun okaz'is, ke oni mal'kovr'is unu post ali'a gigant'a'j'n financ'a'j'n skandal'o'j'n en grand'a'j german'a'j entrepren'o'j, ne'last'e ĉe Volkswagen. Kaj, kia paradoks'o, ĝust'e direkt'ist'o Hartz est'is inter tiu'j, kiu'j fraŭd'is el si'a entrepren'o. Li ricev'is alt'a'n mon'pun'o'n, sed tiu'n li pov'is pag'i sen'problem'e, sam'e kiel mult'a'j ali'a'j, kiu'j en'kas'ig'is milion-salajr'o'j'n. Neni'u el tiu'j direkt'ist'o'j dev'as viv'i mizer'e. Kulmin'e nun dung'it'o el grand'a bank'o en Liĥtenŝtejno perfid'is al german'a'j instanc'o'j, ke tie mil'o'j da german'a'j riĉ'ul'o'j depon'is si'a'j'n milion'o'j'n preter la impost'ofic'ej'o. Tem'as pri pli ol 200 milion'o'j da eŭr'o'j, kiu'j'n ili dev'us pag'i al la german'a ŝtat'o. Grand'a'n part'o'n de ili nun atend'as ne nur re'pag'o de impost'o, sed ankaŭ grand'a'j pun'o'j, ĝis karcer'o.
Sed kio'n pens'as pri ĉio ĉi ordinar'a'j civit'an'o'j? Hom'o'j kiel Sander kaj Purke sent'as si'n ekspluat'at'a'j de la ŝtat'o kaj kun kresk'ant'a furioz'o dev'as vid'i, ke kapital'ist'o'j ekspluat'as la ŝtat'o'n. La situaci'o en Germanio, kiu fier'is pri si'a „social'a merkat'ekonomi'o”, por mult'a'j far'iĝ'is horor'a. Ili demand'as si'n, kial milion'ul'o'j, kiu'j ja viv'as luks'e, tamen krim'as, fraŭd'ant'e la ŝtat'o'n. Por kio ili uz'as tiu'n ŝtel'it'a'n mon'o'n? Kie rest'as la solidar'ec'o tiom neces'a en demokrat'a soci'o? Kaj ili demand'as si'n, kial oni ne pun'as ankaŭ mal'moral'a'j'n ŝtat'o'j'n kiel Liĥtenŝtejnon kaj Monak'o'n, kiu'j help'as german'a'j'n krim'ul'o'j'n, je propr'a profit'o?
Jes, est'as et'a konsol'o, ke nun sen'skrupul'a'j impost'fraŭd'ul'o'j ne plu pov'as est'i cert'a'j, ke oni ne mal'kovr'os ili'a'j'n krim'o'j'n. Sed est'is nur hazard'o, ke iu hom'o en la „impost'paradiz'o” ne plu el'ten'is tiu'n mal'just'aĵ'o'n kaj inform'is german'a'j'n instanc'o'j'n. Ceter'e, ne est'as nur'a german'a problem'o: la inform'int'o denunc'is ankaŭ milion'ul'o'j'n en Uson'o, Italio, Franci'o, Aŭstrali'o kaj Briti'o. Ebl'e la nun'a skandal'o almenaŭ efik'os, ke oni sistem'e mal'ebl'ig'os impost'krim'ad'o'n. Tiam ebl'e iom post iom la ŝtat'o'j re'akir'os la perd'it'a'n fid'o'n de si'a'j ordinar'a'j civit'an'o'j.
La litova ŝtat'a flug'kompani'o „flyLAL-Lithuanian Airlines” decid'is ŝanĝ'i la inter'naci'a'n kod'o'n, kiu unik'e ident'ig'as ĝi'a'n valor'paper'o'j'n. La nun'a t.n. ISIN-kod'o (angl'e: „International Securities Identification Number”) LT0000126666 ne plu taŭg'as.
Lin'as Dovydenas, la estr'o de la flug'kompani'o, klar'ig'as: „En aviad'o, kiel en neni'u ali'a fak'o, grav'as la cifer'o'j. En la tut'a mond'o oni pen'as evit'i cifer'o'j'n 13 aŭ 666. Ĉiu'j sci'as, ke en la aviad'il'o'j for'est'as la 13a sid'lok'o-vic'o, kaj laŭ'ebl'e ne est'as ripet'at'a la cifer'o 6. Tial ni vol'as ŝanĝ'i la kod'o'n.”
Dovydenas al'don'is, ke la kompani'o revizi'is ĉiu'j'n cifer'a'j'n kombinaĵ'o'j'n, kiu'j'n ĝi uz'as. Tiel ne rest'os „mal'bon'a'j” cifer'o'j.
En heraldik'o la vort'o „blazon'o” signif'as specif'a'j'n figur'o'j'n aŭ simbol'a'j'n pentr'aĵ'o'j'n, emblem'o'j'n, per kiu'j oni disting'as ŝtat'o'j'n, urb'o'j'n, nobel'o'j'n k.a. En si'a ĝis'nun'a histori'o Ĥarkivo hav'is plur'a'j'n blazon'o'j'n.
De la temp'o, kiam Ĥarkivo est'is fond'it'a (1654), ĝi kelk'foj'e ŝanĝ'is si'a'n emblem'o'n. La plej mal'facil'a task'o est'is trov'i spur'o'j'n de la unu'a blazon'o, ĉar ne rest'is dokument'a'j font'o'j. Laŭ kelk'a'j inform'o'j tamen, la unu'a urb'a blazon'o aper'is, kiam Ĥarkivo est'is regiment'a centr'o mez'e de la 18a jar'cent'o. La tiam'a emblem'o prezent'as streĉ'it'a'n paf'ark'o'n kun en'met'it'a sag'o sur flav'a fon'o, kaj ĝi kiel blazon'o de la urb'o po'iom'e aper'as sur la urb'a sigel'o. Post'e ties kolor'o'j ŝanĝ'iĝ'is: la fon'o iĝ'is verd'a, kaj la paf'ark'o flav'a.
En la jar'o 1781 oni aprob'is nov'a'n blazon'o'n. Ĉi-foj'e tem'as pri la blazon'o de la ĥarkiva guberni'o. Ĝi aspekt'as kiel heraldik'a franc'esk'a ŝild'o (kvar'angul'a kun pik'il'o sub'e). Sur verd'a fon'o de la ŝild'o est'as pentr'it'a korn'o de abund'ec'o, plen'a je frukt'o'j kaj flor'o'j. Ĝeneral'e la verd'a kolor'o en heraldik'o signif'as esper'o'n, ĝoj'o'n. Tial la korn'o de abund'ec'o simbol'as natur'a'n riĉ'ec'o'n de la region'o. La aŭtor'o de la blazon'o est'as duk'o Ŝĉerbatov.
Mez'e de la 19a jar'cent'o est'is revizi'it'a'j ĉiu'j ekzist'ant'a'j guberni'a'j kaj ali'a'j blazon'o'j. La kial'o'j est'is, ke plur'a'j el ili hav'is cert'a'j'n mal'perfekt'aĵ'o'j'n el heraldik'a vid'punkt'o, ĉef'e mank'is monarki'a'j simbol'o'j. Aper'is nov'a projekt'o de blazon'o, aprob'it'a mez'e de 1878. Ĝi'a kre'int'o est'as baron'o Ken'e. Post'e dek jar'o'j'n Ĥarkivo hav'is blazon'o'n, sur kiu sur arĝent'a ŝild'o la aŭtor'o pentr'is nigr'a'kolor'a'n ĉeval'kap'o'n. Supr'e est'is pentr'it'a ses'pint'a or'kolor'a stel'o inter du bizancaj mon'er'o'j. Tiu ĉeval'kap'o est'as pruv'o, ke en la region'o ekzist'is plur'a'j ĉeval'bred'ej'o'j. La stel'o atest'as, ke en la urb'o est'is universitat'o, kaj la mon'er'o'j simbol'as komerc'o'n kaj riĉ'ec'o'n. La supr'aĵ'o de la blazon'o est'as imperi'estr'a kron'o.
Ĉu est'is strang'e aŭ ne, sed tiu blazon'o provok'is plur'a'j'n kontraŭ'dir'o'j'n kaj protest'o'j'n de la flank'o de la nobel'ar'o, kaj laŭ ĝi'a pet'o oni re'star'ig'is la mal'nov'a'n emblem'o'n kun la korn'o de abund'ec'o, sed al'don'e al ĝi supr'e, kiel en la blazon'o de 1878, est'is pentr'it'a imperi'estr'a kron'o. Tiu'n urb'a'n blazon'o'n oni uz'is ĝis la jar'o 1917.
Dum tre long'a period'o (1917-1968) Ĥarkivo ne hav'is emblem'o'n. Nov'a blazon'o dum la sovetia reg'ad'o aper'is en decembr'o 1968. Ĝi'a aŭtor'o est'as la pentr'ist'o J. Jegorov. La kolor'o'j est'as ruĝ'a, blu'a, blank'a. Supr'e est'as bild'o de metal'a dent'rad'o – simbol'o de la industri'ec'o. Sur blank'a fon'o est'as pentr'it'a or'a spik'o, ĉirkaŭ kiu „rond'ir'as” elektron'o'j. La blank'a kolor'o est'as simbol'o de pac'o, la ruĝ'a kaj blu'a kolor'o'j memor'ig'as pri la ruĝ'blu'a standard'o de Sovetia Ukrainio, kaj la elektron'a'j orbit'o'j reprezent'as la scienc'a'n aktiv'ad'o'n kaj nukle'a'j'n esplor'o'j'n.
En la jar'o 1995 la ĥarkiva reg'ist'ar'o decid'is ŝanĝ'i la aspekt'o'n de la urb'a blazon'o, trans'pren'ant'e de'nov'e la kon'at'a'n emblem'o'n kun la korn'o de abund'ec'o, ĉar ĝust'e ĝi plej traf'e simbol'as la urb'o'n.
Laŭ la ĉin'a lun'a kalendar'o la 13a de februar'o est'is la sep'a tag'o de la unu'a monat'o. Fak'ul'o'j asert'as, ke la sep'a tag'o de la unu'a monat'o est'as la tradici'a ĉin'a Tag'o de Hom'o'j, tio est'as la nask'iĝ'tag'o de la hom'ar'o.
En ĉin'a legend'o (kiel en bibli'a rakont'o) Nüwa [njuva] kre'is kok'o'n, hund'o'n, ŝaf'o'n, pork'o'n, bov'o'n kaj ĉeval'o'n en la unu'a'j ses tag'o'j, kaj la hom'o'n en la sep'a tag'o. Pro tio Han-etn'a'j ĉin'o'j (la etn'o Han est'as la plej grand'a etn'o de Ĉini'o) opini'as, ke la sep'a tag'o de la unu'a monat'o est'as la nask'iĝ'tag'o de la hom'ar'o.
Sun'a veter'o en la Tag'o de Hom'o'j est'as bon'a sign'o. La „Libr'o pri Diven'ad'o”, verk'it'a dum la Han-dinasti'o (206 antaŭ komun'a era'o – 220), dir'as: „La sep'a tag'o est'as la Tag'o de Hom'o'j. Se est'as sun'e de maten'o ĝis vesper'o kaj vesper'e oni pov'as vid'i stel'o'j'n, la popol'o pac'e viv'os kaj monark'o kaj kort'eg'an'o'j harmoni'e kun'labor'os.”
De Jin-dinasti'o (265-420) oni komenc'is port'i kap-ornam'aĵ'o'n aŭ glu'i or'foli'a'n hom-figur'et'o'n sur fenestr'o'n. En tiu tag'o hom'o'j en sud'a Ĉini'o manĝ'as ne'kuir'it'a'n fiŝ'o'n, ĉar en la ĉin'a lingv'o „ne'kuir'it'a” hav'as sam'a'n prononc'o'n kiel „supr'e'n'ir'i”, signif'ant'a promoci'o'n, kaj „fiŝ'o” sam'as kiel „pli ol abund'a”, signif'ant'a riĉ'iĝ'o'n ĝis pli ol abund'o. En iu'j region'o'j oni kutim'e manĝ'as nudel'o'j'n. Long'a'j nudel'o'j simbol'as long'a'n viv'o'n.
La last'a rif'o ĵus prov'is obstrukc'i la voj'o'n en Romo, kaj kun pen'o, esper'ebl'e, arkiv'iĝ'is. Kiel ie tie sci'at'e, en la liturgi'a preĝ'o de la sankt'a vendred'o (kiam oni memor'as la mort'o-tag'o'n de Jesuo), la hebre'o'j (jud'o'j) dum jar'cent'o'j est'is menci'at'a'j kiel „perfid'ul'o'j” kaj per „hebre'a perfid'o” (latin'e: perfid'is judaeis... Judaea perfidia). Pap'o Johano la 23a for'ig'is tiu'j'n ofend'a'j'n esprim'o'j'n ankaŭ pro la fakt'o, ke en la respond'a'j vort'o'j en la latin'id'a'j lingv'o'j la esprim'o akir'is pli aĉ'a'n signif'o'n ol en la origin'a latin'a.
En la nov'a liturgi'o por la sankt'a vendred'o antaŭ ne'long'e est'is en'konduk'it'a nov'a modif'o. Oni nun dir'as: „Ni preĝ'u por la hebre'o'j. La Sinjor'o ni'a Di'o lum'ig'u ili'a'j'n kor'o'j'n, por ke ili re'kon'u Jesuon Krist'o'n Sav'int'o'n ...”. Antaŭ'e ĝi son'is: „Ni preĝ'u por ke la Sinjor'o for'ig'u el ili'a'j kor'o'j blind'ig'o'n kaj tenebr'o'j'n ...”.
Sed jen la insid'a punkt'o. Pap'o Benedikto la 16-a la pas'int'a'n jar'o'n permes'is, se fidel'ul'a'j grup'o'j tio'n vol'as, celebr'i latin'lingv'e laŭ la antaŭ'a rit'o, en kiu ankoraŭ ne est'is en'konduk'it'a'j la nov'a'j formul'o'j. El tio rezult'is protest'o'j de jud'a'j komun'um'o'j, kiu'j ricev'is tuj'a'n konsent'o'n ĉe katolik'a'j aŭtoritat'ul'o'j, ankaŭ pro tio, ke la nov'a'j formul'o'j dev'us est'i akcept'it'a'j kaj aŭtomat'e inkluziv'it'a'j en ĉiu'j preĝ'formul'o'j katolik'a'j.
Sed jen plu'a punkt'o. Al jud'o'j ne plaĉ'is la sekv'o de la tradici'a sed amend'it'a formul'o: „... La Sinjor'o favor'e konced'u ke, per la en'ir'o de la plen'ec'o de l' popol'o'j en vi'a'n eklezi'o'n, la tut'a Israelo est'u sav'it'a”. Ne plaĉ'is tio, ĉar en ĝi est'as klar'a alud'o, laŭ krist'an'a vid'punkt'o, al konvert'iĝ'o al la krist'an'a eklezi'o; kaj el tio sekv'is plu'a'j protest'o'j.
Por hom'o'j sufiĉ'e inform'it'a'j facil'as kompren'i, ke tiu formul'o simil'as preskaŭ fot'o'kopi'e al la tut'a simil'okaz'a liturgi'o de la katolik'a eklezi'o, ĉar ĝi esprim'as la esenc'o'n mem de la eklezi'o. Ven'is fakt'e tia'senc'a respond'o (inter'ali'e el la vatikan'a radi'o, ne tamen el la el'send'o en Esperant'o). Inter'ven'is kardinal'o Walter Kasper ŝarĝ'it'a pri ekumen'ism'o: „Dialog'o ĉiam antaŭ'supoz'as, ke oni respekt'u la pozici'o'n kaj la ident'ec'o'n de la ali'a. Ni respekt'as la ident'ec'o'n de la hebre'o'j: ili do dev'as respekt'i la ni'a'n, kiu'n ni ne pov'as kaŝ'i. La dialog'o si'n baz'as (...) sur tio kio'n ni hav'as komun'a kaj sur la mal'sam'ec'o ... Se ne respekt'at'a, mal'sam'ec'o detru'as dialog'o'n”.
Ĉu solv'it'e? Ebl'e. Kaj dum'e ĉiam valid'as la invit'o de la roma jud'a komun'um'o ankaŭ al la aktual'a pap'o, ke li vizit'u la roma'n sinagog'o'n.
Mi tim'as, ke Kosovo de'ŝir'os lavang'o'n de mal'kontent'ec'o en divers'a'j land'o'j ... La plu'a'j mal'kontent'a'j mal'pli'mult'o'j en mult'a'j ŝtat'o'j vol'os sekv'i Kosovon ... Ĉu tio est'os bon'a aŭ mal'bon'a, mi ne sci'as, ebl'e tial mi tim'as ...
La sen'de'pend'ec'o est'as ĉies rajt'o. Tamen, neni'u bezon'us sen'de'pend'ec'o'n, se ĉiu hav'us rajt'o'j'n, almenaŭ egal'a'j'n rajt'o'j'n, eĉ pli'a'j'n. Neni'u land'o bezon'u sekv'i Kosovon, sed neni'u est'u sen'rajt'a, eĉ precip'e ne en si'a hejm'land'o.
Mi konsci'as, ke la kompar'o est'as ne'natur'a, mal'kongru'a, ebl'e eĉ blasfem'a: sed ĉi tiu verk'o aspekt'as al mi simil'a al la Sekret'a'j sonet'o'j de Kalocsay. La temp'a distanc'o ne pov'us est'i pli grand'a: dum Kalocsay verk'as en la freŝ'e fin'iĝ'int'a jar'cent'o (sed li ja parol'as pri etern'a tem'o), la nun'a libr'et'o ven'as fantom'e el la mez'epok'o. Ĉu ĝi est'as de Dant'e Alighieri, la aŭtor'o de la Di'a Komedi'o, est'as interes'a propon'o, sub'ten'at'a de kelk'a'j aŭtoritat'ec'a'j ital'a'j kritik'ist'o'j, sed sen cert'ec'o (diskut'o pri tiu atribu'o trov'iĝ'as en la Prezent'o). La re'trov'o de la manuskript'o aspekt'as magi'a: ŝajn'e, ekzist'as unu sol'a kodeks'o, trov'it'a kaj el'don'it'a en Montpellier en 1881 far'e de Ferdinand Castets. Li nom'is ĝi'n La flor'o, kaj tiel ĝi est'as nun kon'at'a; la aŭtor'o mem nom'as si'n Durante.
Tem'as pri kron'o de 232 sonet'o'j, paŭs'ant'a'j tre fam'a'n kanvas'o'n, la Roma'n de la Ros'e, kiu est'as franc'a kortez'a poem'o el preskaŭ 18.000 vers'o'j, verk'it'a en du part'o'j de du mal'sam'a'j poet'o'j, je preskaŭ du'on'jar'cent'a distanc'o en la plen'o de la dek-tri'a jar'cent'o. La Roma'n de la Ros'e furor'is en Franci'o dum pli ol du jar'cent'o'j kaj vast'a'n re'son'o'n ĝi hav'is ankaŭ en Italio. Ĉi element'o'j tut'e bon'e prav'ig'as la ekzist'o'n de mez'epok'a traduk'o, mal'long'ig'o kaj adapt'o en la toskan'a dialekt'o, kvankam abund'eg'e akcept'ant'a franc'ism'o'j'n kaj okcitan'ism'o'j'n; absolut'e surpriz'as tamen, ke neni'u menci'o aŭ alud'o pri tia adapt'o aper'as en'tut'e dum kvin jar'cent'o'j da literatur'histori'o, ĝis la abrupt'a re'trov'o en 1881.
La redukt'o de la original'a franc'a poem'o est'as interes'a: mal'aper'as ampleks'a part'o, spegul'ant'a la feŭd'a'n soci'o'n, ne plu aktual'a en poem'o, direkt'at'a al la burĝ'a soci'o, kre'iĝ'ant'a en Florenco; mal'aper'as en'tut'e la didaktik'a kaj la kortez'a part'o; la kortez'a am'o trans'form'iĝ'as al amor'o; la rol'ant'o'j est'as la sam'a'j, sed rest'as pri ili nur la nom'o, la person'ec'o ŝanĝ'iĝ'as.
La intrig'o, post la redukt'o, far'iĝ'as tut'e simpl'a, eĉ banal'a: Am'ant'o vol'as konker'i Bel'ul'in'o'n, kun ne tro kaŝ'it'a alud'o, ke la cel'o de la konker'o est'as ne ja ŝi'a person'ec'o kaj am'o, sed ŝi'a seks'a organ'o, la flor'o. Pudor'o, Tim'o kaj Histori'o, ali'a'j rol'ant'o'j, opozici'as. Sam'e opozici'as Misbuŝo, rol'o reprezent'ant'a la soci'a'j'n konvenci'o'j'n, la klaĉ'o'j'n. Ĵaluz'o kaj Ĉast'ec'o en'ferm'as Bel'ul'in'o'n en kastel'o'n, sed Amor'o ven'as help'e al Am'ant'o kaj per pli'a help'o de Venus'o brul'ig'as la kastel'o'n. Ĉar ne tem'as pri krim'roman'o, ne est'u mal'permes'it'e rakont'i la epilog'o'n, ceter'e facil'e diven'ebl'a'n: Am'ant'o sukces'as konker'i la flor'o'n de Bel'ul'in'o kaj ĉi tiu last'a ag'o est'as preciz'e, kvankam per tre poezi'a'j vort'o'j, pri'skrib'it'a.
Mez'e de la si'n'sekv'o de la event'o'j aper'as iu'j didaktik'a'j part'o'j, rest'aĵ'o'j de la origin'a franc'a font'o, kun bizar'a'j rol'ant'o'j: Amik'o parol'as pri vir'a oportun'ism'o, Old'ul'in'o simetri'e pri la vir'in'a, Fals'aspekt'o predik'as pri hipokrit'ec'o.
El la pez'a franc'a original'o far'iĝ'as do poem'o pli burlesk'a ol filozofi'a, pli rakont'a ol didaktik'a. Ebl'e herold'as re'venĝ'o'n de la vir'in'o ĉi tiu iom mir'ig'a sonet'o kun la konsil'o'j de Old'ul'in'o:
Se l' vir'o du'a'n am'at'in'o'n hav'as,
kaj dir'as por pli akr'e ŝi'n dolor'i
ke li la du'a'n hav'as por amor'i
kaj ke per si'a am'o li ŝi'n rav'as,
al la vir'in'o la afer' ne grav'as;
ŝi en ekster' ŝajn'ig'as tre angor'i,
sed en la kor'o plu'as bon'humor'i,
kvankam la vir'o pri l' ali'a pav'as.
Ŝi tamen al li dir'as sen'prokrast'e,
ke dur'a'n venĝ'o'n far'os ja ŝi mem
kaj tiu am'at'in'o pag'os drast'e,
sed post'e li'n for'las'os sen problem',
per nov'a vir'o si'n proviz'os hast'e,
las'ant'e li'n en trist'o kaj kor'prem'.
Aŭ jen ali'a konsil'o:
Se vi invit'is en la sam'a hor'o
du vir'o'j'n pro erar'o sen'konsci'a,
kaj unu kuŝ'as jam en lit'o vi'a
dum du'a ven'as ...
... nu ĉi tiu'n konsil'o'n mi ne mal'kaŝ'os; ind'as leg'i ĝi'n mem!
Traduk'i pli ol 200 sonet'o'j'n, do kun strikt'a rim'o'skem'o est'as defi'o, kiu'n Enrico Dondi plen'sukces'e venk'is; li re'don'is kaj la stil'o'n kaj la humur'o'n en lingv'o klar'a kaj flu'a, tiel ke la libr'o leg'iĝ'as tut'e sen'streĉ'e kun grand'a plezur'o, kio ne oft'e okaz'as ĉe vers'aĵ'o'j. Dondi est'as ja majstr'o de la dek-kvar'a ital'a jar'cent'o: li'a est'as la traduk'o en tercin'o'j de la tut'a Di'a Komedi'o kaj la traduk'o de la Viv'o nov'a de Dant'e, aper'int'a'j post 2000 ĉe el'don'ej'o Font'o. Li'a'j'n traduk'o'j'n ni kon'as jam de la Ital'a Antologi'o, aper'int'a en 1987, sed koncept'it'a mult'e pli fru'e; ni kon'as li'a'n help'o'n en la revizi'o de la traduk'o de la Di'a Komedi'o de Giovanni Pet'er'long'o (1963); li do firm'iĝ'is kiel la plej ampleks'a traduk'int'o el la ital'a poezi'o. Li, 73-jar'a kurac'ist'o, prefer'as verk'i ol mov'ad'um'i; specimen'et'o el li'a original'a poezi'o trov'iĝ'as en la du'a el'don'o de la Esperant'a Antologi'o, sed original'aĵ'o'j'n li fleg'is nur dum tre mal'long'a temp'o. Tre ĝoj'ind'e, ke li de'nov'e regal'is ni'n per el'star'a traduk'a verk'o.
Claude Pir'o'n est'is person'o, hav'ant'a mult'eg'a'j'n merit'o'j'n antaŭ ni'a mov'ad'o – scienc'ist'o, public'ist'o, propagand'ist'o, stil'ist'o, eĉ bard'o-kant'ist'o, sed, sen'dub'e, en la memor'o de nov'a'j generaci'o'j de esperant'ist'o'j li rest'os unu'a'vic'e el'star'a verk'ist'o (eĉ kelk'a'j verk'ist'o'j, se konsider'i publik'ig'o'n de plur'a'j li'a'j libr'o'j sub pseŭdonim'o'j!). Kaj jen antaŭ ni est'as li'a last'a libr'o, aper'int'a ĵus antaŭ li'a mort'o. Roman'o-dialog'o, el'don'it'a sub li'a propr'a nom'o, kaj tut'e ne simil'a en'hav'e kaj etos'e al ĉio, kio'n li verk'is pli fru'e. Malgraŭ spur'o'j de la kutim'a ironi'o de la aŭtor'o, ĝi est'as esenc'e serioz'a, ĉar tem'as pri ebl'ec'o de la etern'a post'mort'a viv'o, ebl'ec'o de religi'a kred'o kaj simil'e.
Tia'n tem'o'n verk'ist'o pov'as elekt'i iam ajn, ĉar medit'o'j de la hom'o pri etern'ec'o, post'mort'a ekzist'o kaj koncern'a'j demand'o'j est'as oft'a'j en filozofi'em'a beletr'o. Sed la fakt'o, ke la libr'o est'as la last'a de la aŭtor'o, kaj, sekv'e, Claude Pir'o'n en'pens'iĝ'is pri la afer'o'j ne'long'e antaŭ la for'pas'o, signif'as, ke ĝi est'as si'a'spec'a spirit'a testament'o de la hom'o, kiu antaŭ'sent'is la proksim'a'n mort'o'n kaj decid'is divid'i si'a'j'n medit'o'j'n kun vast'a publik'o. Mi apart'e bon'e kompren'is tio'n, kiam mi fin'leg'is la libr'o'n en hospital'o, kie'n mi traf'is pro grav'a kor'mal'san'o.
La form'o de la libr'o est'as dialog'o inter psik'o'terapi'ist'o kaj li'a iam'a pacient'o. La pacient'o far'iĝ'is jam normal'a, sed sonĝ'e tra'viv'is i'a'n revelaci'o'n kaj mistik'a'n spert'o'n, kaj la psik'o'terapi'ist'o pet'is li'n rakont'i pri tiu spert'o por kompren'i ĝi'n el la vid'punkt'o de li'a scienc'o. Dank'a al li pro kurac'ad'o, la eks'pacient'o konsent'is. Do, ili konversaci'as: eks'pacient'o-mistik'ul'o kaj kurac'ist'o-raci'ist'o-materi'ist'o (kiu'n la pacient'o familiar'e nom'as psiĉjo). La kurac'ist'o pen'as kompren'i la esenc'o'n de la mistik'ism'o de la pacient'o, kaj la pacient'o – kompren'ig'i al li la ne'kompren'ig'ebl'a'n por materi'ist'o mond'percept'o'n. Cert'e, ili ne pov'as konvink'i unu la ali'a'n, kaj la aŭtor'o ne em'as far'i iu'n fin'a'n konklud'o'n, propon'at'a'n por la leg'ant'o – li montr'as du mond'koncept'o'j'n, inter kiu'j li ne pov'as elekt'i mem.
Sci'ant'e, ke psikologi'o kaj psik'o'terapi'o est'is la fak'o de Claude Pir'o'n, ni pov'as supoz'i, ke la psik'o'terapi'ist'o est'as al'ter eg'o de la aŭtor'o. Sed, konsider'ant'e ke li mem medit'as pri la afer'o'j, oni pov'as supoz'i, ke ankaŭ la pacient'o reprezent'as la ali'a'n flank'o'n de li mem. Do, ver'ŝajn'e, la konversaci'o est'as iom leĝer'e prezent'at'a intern'a dialog'o de la aŭtor'o, kiu, kiel reprezent'ant'o de si'a materi'ism'a profesi'o, diskut'as kun tiu si'a part'o, kiu tim'as la mort'o'n kaj sopir'as je sen'mort'ec'o, post'mort'a ekzist'o (al tiu sopir'o, ver'ŝajn'e, kontribu'as infan'aĝ'a katolik'a eduk'ad'o). Do, ek'star'as la demand'o: ĉu la Di'o ekzist'as kaj kia est'as? Tradici'a teologi'a demand'o, kaj en la libr'o est'as pri'skrib'at'a original'a versi'o de teologi'o.
La aŭtor'o, kiel hom'o raci'e pens'ant'a, ne pov'as kontent'iĝ'i pri la bild'o de trans'mond'o kaj imag'o pri Di'o, kiu'j'n prezent'as la tradici'a'j religi'o'j – Di'o ja ne pov'as est'i tiu sever'a polic'an'o (aŭ patriark'ec'a famili'a patr'o), kaj la trans'mond'o ne pov'as est'i tiu kombin'o de primitiv'a'j ĝu'ej'o kaj turment'ej'o (paradiz'o kaj infer'o), kie'n la hom'o traf'as pro dum'viv'a'j (mal)merit'o'j. Do, la tradici'a'j religi'o'j est'as for'bala'at'a'j. Ankaŭ Di'o de filozof'o'j – abstrakt'a raci'o, kre'int'a la mond'o'n – ne est'as akcept'ebl'a, ĉar ne bezon'at'a. Di'o, kiu kontent'ig'us la aŭtor'o'n, kaj kiu'n prezent'as la pacient'o, ne est'as iu Di'o, skrib'end'a kun majuskl'o, sed ties (kaj ĉies) amik'o, kamarad'o, kiu est'as nek li, nek ŝi, nek ankaŭ ĝi, sed est'aĵ'o, kiu postul'as plej simpl'a'n rilat'o'n kaj special'a'n pronom'o'n di (kun minuskl'o). Di est'as absolut'e bon'a kaj bon'vol'em'a, absolut'e am'ant'a ĉiu'j'n, neniam pun'ant'a iu'n pro io, malgraŭ tio, ke di est'as fakt'e ĉio'n'sci'a kaj ĉio'n'pov'a. Por di'n kompren'i kaj percept'i ĝust'e, neces'as nur sen'ig'i si'n de ĉio mal'bon'a kaj malic'a, kio est'as intern'e. Di kapabl'as en'miks'iĝ'i en la hom'a'n viv'o'n, sed ja plej'e estim'as la liber'o'n de ĉiu individu'o, tial ne en'miks'iĝ'as kaj neni'o'n korekt'as por ne romp'i tiu'n liber'o'n – do divers'a'j fi'aĵ'o'j aper'as. Rekompenc'e, trans'mond'e est'as nur'a liber'o kaj feliĉ'o. Rezult'e, se ni konsider'os la tradici'a'j'n „real'a'j'n” teologi'o'j'n ne'akcept'ebl'a'j, tiu teologi'o, kiu est'as pri'skrib'at'a en la libr'o, est'as si'a'spec'a „teologi'a utopi'o”, kaj ĝi est'as la ĉef'a esenc'o de la last'a verk'o de Claude Pir'o'n. De la ali'a flank'o, real'ec'o de tiu utopi'o rest'as nur supoz'o, ĉar por psiĉjo ĉiu'j vizi'o'j de li'a eks'pacient'o plu rest'as nur halucin'o'j.
(Parentez'e mi vol'us emfaz'i, ke la aŭtor'o konsider'as akcept'ebl'a nur la ver'a'n trans'mond'a'n etern'a'n ekzist'o'n, kie, malgraŭ kun'fand'iĝ'o kun di, individu'o konserv'as si'a'n person'ec'o'n kaj memor'o'n. Neni'a'j filozofi'a'j surogat'o'j, kiel plu'a post'mort'a ekzist'o de ne'materi'a anim'o, kiu ne memor'as pri si'a antaŭ'a en'korp'a viv'o, li'n kontent'ig'as – ja ne est'as sen'mort'ec'o post mal'aper'o de person'ec'o!)
Malgraŭ grand'a, plur'foj'e pruv'it'a literatur'a majstr'ec'o de la aŭtor'o, tiu ĉi verk'o ne rezult'is, laŭ mi, plen'e sukces'a. Ja en la dialog'o inter materi'ist'o kaj mistik'ul'o ambaŭ flank'o'j dev'us est'i sam'e konvink'a'j kaj interes'a'j, eĉ en la situaci'o, kiam unu el la partner'o'j dev'as precip'e nur aŭskult'i kaj la ali'a rakont'i. La pozici'o de psiĉjo, kiu dev'us rivel'iĝ'i en la demand'o'j kaj replik'o'j, ne sufiĉ'e relief'iĝ'as – li ŝajn'as sufiĉ'e pal'a. Ankaŭ la mult'e pli suk'e karakteriz'at'a pacient'o est'as ne plen'e real'ec'e prezent'at'a – post si'a'j revelaci'o'j li nepr'e dev'us est'i iom ali'kondut'a. Kaj konstant'a'j ripet'o'j de la sam'a'j tez'o'j, eĉ se esprim'at'a'j el iom mal'sam'a'j vid'punkt'o'j, tro'long'ig'as kaj iom enu'ig'as la tekst'o'n.
Ankaŭ en la utopi'a teologi'o, kiu est'as prezent'at'a kiel sol'a akcept'ebl'a, kaj kiu est'as kontraŭ'star'ig'at'a al ĉiu'j tiu'j, kiu'j'n en'hav'as la tradici'a'j religi'o'j, rest'as plur'a'j mal'logik'aĵ'o'j, ne'respond'it'a'j demand'o'j kaj spur'o'j de ĝust'e tiu'j religi'a'j imag'o'j, kiu'j est'as ne'at'a'j. La sentenc'o, ke Di'o est'as am'o ja en la krist'an'ism'o ekzist'as, kaj imag'o pri liber'a vol'o de la hom'o – sam'e (krom en kalvin'ism'o). Sam'temp'e, la plej stumbl'a problem'o por iu ajn religi'o – teodice'o – rest'as tut'e ne solv'it'a, kaj sen solv'o de ĝi neni'a utopi'o sur teologi'a baz'o aspekt'as al'log'a. Fin'fin'e, kontraŭ'dir'as al logik'ec'o de ĉiu'j teologi'a'j konstru'o'j la ĉef'a punkt'o en la intrig'o – pro kia'j merit'o'j ĝust'e tiu hom'o, neniel el'star'a, ricev'is la honor'o'n dum'viv'e kontakt'i tiu'n trans'mond'o'n, kiu'n ĉiu'j ceter'a'j rajt'as traf'i nur post'mort'e? Laŭ mi, ĝust'e tio est'as pruv'o de la opini'o de psiĉjo, ke ĉiu'j „sonĝ'a'j vojaĝ'o'j” al la trans'mond'o kaj kontakt'o'j kun di est'as nur halucin'o'j.
Ĉiu'okaz'e, la libr'o, prezent'ant'a antaŭ'mort'a'j'n medit'o'j'n de el'star'a hom'o, des pli eminent'a psikolog'o, pri la viv'o kaj mort'o ne pov'as ne est'i interes'a. Ebl'e, ili help'os al ali'a'j hom'o'j trov'i nov'a'j'n argument'o'j'n, kiu'j konvink'os iu'j'n pri ekzist'o, ali'a'j'n – pri mal'ekzist'o de di kaj trans'mond'o – ĉiu elekt'u laŭ si'a inklin'o. Ja tio, evident'e, est'is la cel'o de la aŭtor'o, kiu sukces'is prezent'i al ni si'a'n last'a'n donac'o'n. Pri kio, tamen, tut'e ne est'as dub'o'j, est'as tio, ke Claude Pir'o'n rest'os long'e viv'a – se ne en trans'mond'o, do nepr'e en ni'a dank'a memor'o.
Relativ'e popular'a nun'temp'e est'as ĝenr'o de literatur'o, en kiu la aŭtor'o imag'as mond'o'n, land'o'n aŭ soci'o'n, kiu sufer'as katastrof'o'n (ne ĉiam difin'it'a'n), kaj rakont'as la spert'o'j'n de la trans'viv'ant'o'j. Oni pov'as disput'i, ĉu tiu'j verk'o'j aparten'as al la kategori'o fantast'a aŭ al la scienc'fikci'o. Antaŭ ne'long'e el'don'it'a ekzempl'o est'as angl'a'lingv'a roman'o kun la titol'o The Road (La voj'o), verk'it'a de la uson'a aŭtor'o Cormac McCarthy [kormak makarfi], kiu nun'temp'e furor'as en Irlando.
Krom la post'kataklism'a medi'o, la recenz'at'a libr'o tut'e mal'simil'as roman'o'j'n kiel la menci'it'a uson'a. Ĉi tie ne tem'as pri scienc'fikci'o sed pri fantast'o, kiu iom memor'ig'as pri la grotesk'a'j pentr'aĵ'o'j de Hieronymus Bosch [jerónimus bos], kun ĝi'a'j best'o'j, monstr'o'j, diabl'o'j kaj turment'it'a'j est'aĵ'o'j. Ali'flank'e, ĝi simil'as horor'a'n parodi'o'n de la bibli'a Apokalips'o, kaj tiu impres'o fortik'iĝ'as pro tio, ke ĉe la komenc'o de ĉiu ĉapitr'o est'as epigraf'o, kiu konsist'as el mal'long'a cit'aĵ'o el la Bibli'o, plej oft'e el la libr'o de la Apokalips'o. Tamen, mal'kiel la intenc'o de Johano, la aŭtor'o de la bibli'a profet'aĵ'o, supoz'ebl'e Jorge [ĵorĵe] Teles ne skrib'as por edif'i aŭ avert'i la krist'an'a'n eklezi'o'n.
La konstant'e ripet'it'a tem'o de la roman'o est'as Oni ne plen'ig'as tru'o'n per man'o'j plen'a'j je neni'o. En ĉiu ĉapitr'o, krom la dek'a, kiu konsist'as el nur titol'o kaj tri vort'o'j de tekst'o, unu el naŭ hom'o'j (vir'a aŭ in'a) rakont'as si'a'n spert'o'n en terur'a, hid'a, ĥaos'a soci'o de mal'ord'o kaj obscen'a kruel'ec'o. Post kataklism'o kaj dum si'n'sekv'a'j milit'o'j, urb'o'j est'as detru'it'a'j, popol'o'j masakr'it'a'j, vir'in'o'j kaj infan'o'j per'fort'it'a'j, kaj ĉiu'j imag'ebl'a'j spec'o'j de mal'just'ec'o kaj brutal'ec'o far'it'a'j. Libr'o'j est'as brul'ig'it'a'j; scienc'o kaj teknik'o est'as forges'it'a'j. Oni ne plu sci'as kiel konstru'i sen'ĉeval'a'j'n vetur'il'o'j'n aŭ flug'maŝin'o'j'n. Dum'temp'e, universal'a religi'o reg'as per metod'o'j simil'a'j al tiu'j de la inkvizici'o, nom'e: persekut'ad'o, ŝtip'ar'o'j, brul'stak'o'j, tortur'o, mal'liber'o. Iom post iom, la civilizaci'o trans'form'iĝ'as en barbar'ism'o'n kaj sovaĝ'ec'o'n. La hom'ar'o retro'vojaĝ'as en si'a'n propr'a'n pas'int'ec'o'n. Je la fin'o, la hom'o iĝ'as si'a besti'a grunt'ant'a pra'antaŭ'ul'o.
Ĉi tiu el'don'o est'as du'lingv'a: portugal'a kaj esperant'a, sur apud'a'j paĝ'o'j. Neni'u traduk'int'o est'as indik'it'a. Se la aŭtor'o de la original'a portugal'a tekst'o mem esperant'ig'is ĝi'n, mi iom mir'as. Kvankam la versi'o en Esperant'o est'as bon'a kaj sufiĉ'e fidel'a al la portugal'a, ĝi ne ĉiam laŭ'vort'e paŭs'as ĝi'n, kaj kelk'foj'e mi trov'is la portugal'a'n pli klar'a ol la traduk'o. Sur paĝ'o 161, la original'a'j vort'o'j vid'a tão brev'e (viv'o tiom mal'long'a) est'as traduk'it'a'j per baldaŭ'a viv'o, kio'n mi ne kompren'as. Kelk'a'j fraz'o'j mank'as en la traduk'o. Ie (mi ne re'trov'is, kie), la pastr'o'j marŝ'as antaŭ la arme'o, sed ne en la esperant'a traduk'o. Sur paĝ'o 103 mank'as la fraz'o Os criados não quiseram incomodá-la (La serv'ist'o'j ne vol'is ĝen'i ŝi'n). Kvankam tia'j mank'o'j ne influ'as la intrig'o'n, ili est'as part'o'j de la rakont'o, kiu'j ŝajn'as sufiĉ'e signif'a'j.
Kompost'erar'o'j est'as tre mal'mult'a'j, sed trov'iĝ'as ali'a'j et'a'j mal'perfekt'aĵ'o'j. Laŭ la vort'ar'o'j (Piv, ktp), halt'i est'as ne'transitiv'a verb'o, dum mezur'i est'as transitiv'a. La traduk'int'o uz'as la unu'a'n transitiv'e, kaj la du'a'n ne'transitiv'e. Ebl'e pri tio oni ne dev'as est'i tro pedant'a, ĉar eĉ ni'a el'star'a poet'o Auld konfes'as en si'a'j not'o'j al La infan'a ras'o, ke li transitiv'e mis'uz'is la ne'transitiv'a'n verb'o'n fint'i. (Bernard Golden eĉ argument'as en unu el si'a'j mult'a'j artikol'o'j, ke oni ne dev'us rigor'e disting'i inter transitiv'a'j kaj ne'transitiv'a'j verb'o'j en Esperant'o, ĉar tio'n oni oft'e ne far'as en naci'lingv'o'j.) Klar'a erar'o sur paĝ'o 93 est'as la traduk'o punkt'aĵ'o'j por la portugal'a rendas = „punt'o'j, punt'aĵ'o'j”. Ebl'e tem'as pri tajp'erar'o. Sur paĝ'o 145 daŭr'ig'as dev'us est'i daŭr'as. Tamen ĉi tiu'j est'as relativ'e bagatel'a'j mal'glat'aĵ'o'j.
Supoz'ebl'e, la titol'o est'as intenc'a ne'traduk'ebl'a vort'lud'o, ĉar tia vort'o (Desistória) ne trov'iĝ'as en portugal'a'j vort'ar'o'j. Ebl'e la aŭtor'o kombin'is la noci'o'n de la verb'o desistir (ĉes'i) kun la substantiv'o história. Sam'temp'e la prefiks'o des- iom efik'as kiel la esperant'a „mal-”.
Sen'dub'e, Jorge Teles est'as literatur'e lert'a kaj bon'e sci'as kre'i verb'a'j'n imag'o'j'n – eĉ poezi'e kaj filozofi'e – en si'a patr'in'a lingv'o. Kun grand'a bedaŭr'o do, mi dev'as dir'i, ke mi leg'is ĉi tiu'n verk'o'n tut'e sen plezur'o. Krom la material'o mem, la sen'majuskl'a'j fraz'o'j est'as oft'e tiom long'a'j, ke mi ted'iĝ'is. La tekst'o'n mi trov'is for'puŝ'a kaj eĉ naŭz'a. Ebl'e ĉar mi ne plu est'as jun'a, detal'a'j pri'skrib'o'j de seks'um'a'j ag'o'j kaj incest'o ne fascin'as aŭ interes'as mi'n. Mi ne vol'as leg'i pri sad'ism'o, masoĥ'ism'o aŭ brutal'aĵ'o'j. La libr'o ne est'as long'a. Ĉiu el la du lingv'o'j okup'as nur iom pli ol cent paĝ'o'j'n, sed por mi, cent paĝ'o'j da sang'o, ŝvit'o kaj sperm'o, tut'e sen iu ajn mild'ig'o aŭ sen'pez'ig'o, est'as tro.
Mi nask'iĝ'is en la kvin'dek'a'j jar'o'j, kaj mi'a tut'a eduk'o est'is sub influ'o de eŭrop'ec'o: liber'a'j popol'o'j, demokrati'o, civit'an'a'j rajt'o'j ktp. Por mi la koncept'o de naci'a ŝtat'o est'as iom strang'a, en la senc'o, ke, se ĉies rajt'o'j kaj dev'o'j est'us respekt'at'a'j, oni ne bezon'us tiu'j'n post'rest'aĵ'o'j'n de la pas'int'ec'o, kaj ĉiu'j land'o'j pov'us facil'e form'i pli grand'a'n unu'iĝ'o'n ...
Tial iom ĝen'as mi'n ĉi tiu'j daŭr'a'j dis'divid'o'j en pli mal'grand'a'j'n naci'ec'a'j'n ŝtat'et'o'j'n ... Ĉu ni re'ven'u al Italio de la 19a jar'cent'o, kiam ekzist'is 300 et'a'j ŝtat'o'j, kun monstr'a'j problem'o'j de komerc'o, vojaĝ'ad'o, permes'o'j, sistem'o'j ktp?
Sed mi est'as fil'o de 50-jar'a eduk'o en pac'o, kun'labor'o kaj toler'em'o ... Ebl'e hom'o'j, kiu'j ne tra'viv'is tio'n, kaj ankoraŭ viv'as en naci'ism'a pens'manier'o kaj tra'viv'is milit'o'j'n kaj detru'o'j'n, pens'as kaj ag'as ali'manier'e. Sekv'e de mi'a eduk'o kaj de 50-jar'a pac'o kaj kun'labor'o mi tut'e ne pov'as imag'i milit'o'n inter Italio kaj Franci'o, aŭ Aŭstrio, aŭ Svis'land'o ... Mi favor'as sen'de'pend'ec'o'n de popol'o'j sub terur'a prem'o, sed kun'labor'o inter la plej divers'a'j popol'o'j est'as, laŭ mi, sen'dub'e eg'e pli profit'o'don'a ol milit'inspir'it'a sen'de'pend'ec'o. En ĉi tiu okaz'o oni dev'int'us ebl'e pli long'e debat'i kun la serb'o'j kaj trov'i ali'a'n el'ir'voj'o'n ...
Laŭ dialektik'a vid'punkt'o ne ebl'as ver'a sen'de'pend'ec'o. Lim'o inter du teritori'o'j est'as simbol'a strek'o por en'skrib'i fikci'o'n, nom'e naci'o'n aŭ ŝtat'o'n. La epilog'o de tia histori'o est'as de preskaŭ ĉiu'j kon'at'a: la deĵor'ant'a ekonomi'a elit'o sub'prem'as la ceter'ul'o'j'n. Ĉu mi rajt'as propon'i analogi'o'n? Brazilo far'iĝ'is „sen'de'pend'a” ŝtat'o en 1822. La rezult'o: post tiu dat'o Brazilo ne est'is plu koloni'o de Portugali'o, sed ali'form'e de Angli'o ... Hodiaŭ ni kant'as la brazil'an himn'o'n, ni his'as ni'a'n flag'o'n, ni lud'as ni'a'n futbal'o'n kaj ni amuz'iĝ'as per samb'o kaj ali'a'j 2000 brazilaj ritm'o'j, kiu'j eĥ'iĝ'as de lim'o al lim'o tra kontinent'a land'o. Tamen tiu, kiu ver'e reg'as la afer'o'n, ankaŭ estr'as la uson'a'n potenc'o'n kaj loĝ'as en la Blank'a Dom'o. Kaj mi ne dub'as pri tio: laŭ li'a moŝt'o teritori'o est'as fikci'o, himn'o re'son'as en bors'o'j, kaj flag'o est'as mon'o. Se Kosovo trov'iĝ'as en la nun'a mond'map'o, ĉu la tie'a histori'o est'os tut'e ali'a? En la pas'int'ec'o Uson'o kaj Meksiko est'is la unu'a'j ŝtat'o'j, kiu'j agnosk'is la sen'de'pend'ec'o'n de Brazilo (dank'o'n!). Bon'e, ĉu ankaŭ Meksiko jam agnosk'is la sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo?
Sen'de'pend'iĝ'o de Kosovo ne est'as nur naci'a problem'o. La motiv'o est'as la dezir'o de Uson'o al'proksim'iĝ'i al la lim'o'j de Rusio. Du'on'o de la loĝ'ant'o'j de Kosovo ne nask'iĝ'is tie, sed al'fuĝ'is el Albanio, kiam Jugoslavio fart'is pli bon'e ol Albanio. Tiam serb'o'j est'is bon'a'j kaj akcept'is ili'n, post'e alban'o'j nask'is po 10-12 infan'o'j'n, kaj nun ili est'as la pli'mult'o. Ĉi tie ne est'as problem'o inter'hom'a, sed eg'a influ'o de la interes'o'j de fort'ul'o'j!
La sen'de'pend'iĝ'o de iu land'o est'as tromp'log'il'o. Neces'as vid'i, ĉu la individu'o est'as liber'a aŭ ne.
La 8an de mart'o turism'a'j grup'o'j el Albanio direkt'as si'n al najbar'a Montenegro. Tiu ĉi tradici'o daŭr'as ek'de 1991, kiam la reg'ist'ar'o'j de ambaŭ land'o'j inter'konsent'is pri trans'lim'a mov'ad'o sen'viz'a. La tradici'o daŭr'is eĉ dum la inter'milit'o'j en eks'a Jugoslavio (Kroati'o, Bosnio, Kosovo).
Ĝeneral'e alban'o'j kontent'as pro la gast'am'o en najbar'land'a'j ripoz'ej'o'j kaj turism'ej'o'j, ne nur pro relativ'e mal'alt'a'j prez'o'j, sed ankaŭ pro la sekur'ec'o dank'e al la lok'a polic'o. Sed post la sen'de'pend'iĝ'o de Kosovo, ankaŭ en Montenegro re'vigl'iĝ'is atak'o'j far'e de tie trov'iĝ'ant'a'j serb'a'j ekstrem'ist'o'j.
La last'a okaz'int'aĵ'o rilat'as al 50-membr'a vir'in'a grup'o alban'a el Tiran'o, kies bus'o est'is dum'nokt'e damaĝ'it'a. Long'e dev'is atend'i la vir'in'o'j, ĝis ven'is ali'a bus'o el Tiran'o. La polic'o montenegra tuj iniciat'is esplor'o'j'n. En Albanio la gazet'ar'o mult'e diskut'is la afer'o'n.
La nov'a ŝtat'o Montenegro konsist'as krom etn'a'j montenegr'an'o'j ankaŭ el not'ind'a el'cent'o da serb'o'j kaj alban'o'j.
Antaŭ ne'long'e fal'is ne'kon'at'a helikopter'o en la nord'a mont'ar'o de Albanio, ĝust'e sur mont'o'n Jezerca, 2600 m alt'a. Alarm'o'n don'is unu'e ital'a radar'a centr'o, fru'maten'e. Post'e atest'is mont'ar'an'o'j, ke ili aŭd'is eksplod'o'n kaj kri'o'j'n. Malgraŭ mal'facil'a'j kondiĉ'o'j, inkluziv'e de neĝ'o kaj nebul'o, serĉ'is la vrak'o'n helikopter'o'j de la alban'a arme'o. Tamen plur'tag'a esplor'ad'o rezult'ig'is neni'o'n.
Dum'e anonc'is si'n neni'u pri perd'it'a flug'maŝin'o. Kelk'a'j opini'is, ke tem'as pri mal'grand'a privat'a aviad'il'o; ali'a'j eĉ pri natur'fenomen'o, ekzempl'e neĝ'o'lavang'o. Fin'e oni decid'is atend'i ĝis la somer'o, kiam la veter'o est'os pli bon'a, kaj serĉ'i help'e de alp'ist'o'j.
Naci'a'n funebr'a'n tag'o'n deklar'is la alban'a reg'ist'ar'o pro famili'o dum'fest'e dron'int'a. Sam'temp'e la reg'ist'ar'o promes'is kovr'i ĉiu'j'n funebr'a'j'n el'spez'o'j'n por la 16 mort'int'o'j, kiu'j pere'is, kiam ili'a bark'o – kun spac'o oficial'e nur por 10 person'o'j – renvers'iĝ'is en art'e'far'it'a lag'o Farka, apud Tiran'o.
La en'tut'e 20 famili'an'o'j est'is fest'int'a'j nask'iĝ'dat're'ven'o'n en restoraci'o trans'lag'a. La tragedi'o okaz'is, kiam ili re'ven'is post la fest'o. Inter la mort'int'o'j est'is du kvin'jar'aĝ'a'j ĝemel'o'j kaj sep vir'in'o'j. Enket'as la polic'o pri la afer'o. La alban'a gazet'ar'o star'ig'is mult'a'j'n demand'o'j'n pri la sekur'ec'o de sur'lag'a navig'ad'o.
La 28an de februar'o 2008 en Moskvo Hungari'o sub'skrib'is inter'konsent'o'n pri la Sud'a Flu'o, gas'tub'o, kiu liver'os ter'gas'o'n el Rusio al Aŭstrio.
Jam ekzist'as gas'o'dukt'o inter tiu'j land'o'j, sed ĝi tra'ir'as Ukrainion. Tio est'as problem'o: okaz'as, ke la flu'o de gas'o tra Ukrainio iĝ'as ne'fid'ind'a, ĉar tiu land'o foj'foj'e ne kapabl'as pag'i la liver'it'a'n gas'o'n. Ankaŭ el Rusio ĝis Ankar'o est'as funkci'ant'a tub'o, sed oni elekt'is nov'a'n voj'o'n sub la Nigr'a Mar'o. La ĉef'a direkt'o est'os tra Bulgario, Rumani'o kaj Hungari'o. En la last'a land'o est'os konstru'at'a'j rezerv'uj'o'j.
Ali'a grup'o da entrepren'o'j plan'as rival'a'n solv'o'n ek'de la region'o Irano-Azerbajĝano al orient'a Eŭrop'o al Hungari'o. Ĝi nom'iĝ'as Nabucco [nabuko], laŭ la nom'o de iam'a reĝ'o de Babilono (ankaŭ kon'at'a kiel Nebukadnecar'o). La cel'o est'as ne de'pend'i de Rusio. La plan'o est'as tut'e nebul'a, ĉar la gas'font'o'j trov'iĝ'as en politik'e mal'stabil'a'j land'o'j kaj la proviz'o est'as dub'a. Ŝajn'as, ke flu'os mult'e da gas'o tra la Sud'a Flu'o, antaŭ ol pret'os Nabucco.
Mort'is dek'o'j da hom'o'j kaj vund'iĝ'is cent'o'j da ali'a'j, kiam en mart'o eksplod'is en la vilaĝ'o Gerdec, 12 km for de la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o, fabrik'o por mal'munt'i mal'nov'a'n munici'o'n. Ĉe la fabrik'o trov'iĝ'is en kvar tunel'o'j ĉ. 10 000 tun'o'j da artileri'a munici'o.
Dum la 1950aj kaj 1960aj jar'o'j en'ir'is Albanion mult'e da munici'o el Sovetio kaj Ĉini'o, kadr'e de la tiam'a strategi'o de la komun'ism'a reĝim'o pri la „ekster'a danĝer'o” imperi'ism'a-revizi'ism'a. Pro tiu ĉi strategi'o el'spez'is la reĝim'o de En'ver Hoxha [hodĵa] 22 % de la tiam'a land'a buĝet'o, tiel ke tra Albanio dis'vast'iĝ'is 100 000 tun'o'j da divers'spec'a munici'o.
Post la 1990aj jar'o'j la reg'ist'ar'o, konsci'a pri la danĝer'o rezult'e de tiom da munici'o kaj arm'il'o'j, komenc'is long'daŭr'a'n projekt'o'n por ili'n neni'ig'i. Antaŭ kelk'a'j monat'o'j la reg'ist'ar'o anonc'is, ke est'as detru'it'a'j ĉiu'j sur'ter'a'j kaj sur'mar'a'j min'o'j, kun'e kun mult'e ali'a'j arm'il'o'j. Tamen rest'is plej'part'e la munici'o.
Laŭ'dir'e en Gerdec oni komisi'is la neni'ig'o'n de la tie'a munici'o al uson'a fak'kompani'o. Tamen esplor'o'j montr'is, ke respond'ec'is lok'a firma'o, kiu dung'is 14-jar'ul'o'j'n. Ŝajn'as, ke kaŭz'is la eksplod'o'n hom'a erar'o: okaz'is unu'e et'a incendi'o, kiu est'ig'is mal'grand'a'j'n eksplod'o'j'n; post'e okaz'is grand'a eksplod'o, kies fum'nub'o simil'is laŭ atest'int'o'j al tiu de Hiroŝim'o.
Tuj re'ag'is la polic'o kaj la arme'o, kiu'j evaku'is ĉirkaŭ 4000 loĝ'ant'o'j'n de apud'a'j vilaĝ'o'j. Nur post'e ven'is helikopter'o'j kaj ali'a'j vetur'il'o'j por for'ig'i la mort'int'o'j'n kaj la vund'it'o'j'n. La event'o kapt'is la atent'o'n de la alban'a publik'o, kiu don'is sang'o'n por help'i la viktim'o'j'n. Sam'e re'ag'is membr'o'j de la alban'a parlament'o kaj ankaŭ alban'o'j en Kosovo. Ven'is kurac'ist'o'j el najbar'a'j land'o'j, inkluziv'e de Makedonio, Greki'o kaj Italio.
La alban'a prezid'ant'o, Bamir Top'i, kun'ven'ig'is la Naci'a'n Sekur'ec'a'n Konsili'o'n por analiz'i la tragedi'o'n kaj efektiv'ig'i rimed'o'j'n por evit'i simil'a'j'n katastrof'o'j'n.
En televid'o oni oft'e vid'as bors'makler'ist'o'j'n aŭ trafik'gvid'ant'o'j'n, kiu'j hav'as ar'o'n da komput'il'a'j ekran'o'j antaŭ si. I'o'n tia'n ankaŭ mi jam de'long'e dezir'is hav'i. Sufiĉ'us du ekran'o'j: ekzempl'e sur unu ekran'o trov'iĝ'us libr'o'ten'a'j cifer'o'j, kaj sur ali'a ekran'o mi verk'us analiz'o'n de la libr'o'ten'ad'o. Ja ebl'as sam'temp'e sur unu ekran'o montr'i plur'a'j'n program'o'j'n, sed tiam la labor'spac'o est'as tre lim'ig'it'a.
Por real'ig'i tio'n est'as bezon'at'a pli'a grafik'a kart'o en la komput'il'o, aŭ grafik'a kart'o, al kiu ebl'as konekt'i plur'a'j'n ekran'o'j'n. Strang'as, ke ĝis nun mi neni'e sukces'is trov'i komput'il'o'n, en kiu tio est'as antaŭ'instal'it'a. (Tio ne plu est'as problem'o por iom modern'a tek'o'komput'il'o: sufiĉ'as al'ĝust'ig'i la instal'o'n kaj eventual'e instal'i nov'a'n zorg'il'o'n por hav'i mal'sam'a'n bild'o'n sur la propr'a kaj la al'don'e konekt'it'a ekran'o.)
Jam antaŭ kelk'a'j jar'o'j mi inter'ret'e esplor'is la ebl'ec'o'j'n. Evident'iĝ'is, ke al'don'o aŭ anstataŭ'ig'o de grafik'a kart'o est'as ne simpl'a kaj tre risk'a afer'o. Mi ne vol'is far'i tio'n mem, sed ir'is al komput'il'ven'dist'o kaj pet'is li'n adapt'i mi'a'n (tiam ankoraŭ relativ'e nov'a'n) komput'il'o'n, por ke mi pov'u konekt'i du'a'n ekran'o'n. Li tuj rifuz'is, ĉar tio laŭ li nur ebl'as kun tut'e nov'a komput'il'o. Ĉe mal'nov'a komput'il'o tia inter'ven'o kaŭz'us sen'fin'a'n ar'o'n da problem'o'j. Mi do hejm'e'n'ir'is kaj decid'is pacienc'i kelk'a'j'n jar'o'j'n, ĝis ven'is bezon'o je nov'a komput'il'o. Du'on'jar'o'n post'e mi tamen aĉet'is pli grand'a'n ekran'o'n kaj mal'volont'e met'is la origin'a'n ekran'o'n en ŝrank'o'n.
La sopir'o rest'is, kaj antaŭ unu jar'o mi trov'is, ke ne nepr'e neces'as mal'ferm'i la komput'il'o'n kaj al'don'i grafik'a'n kart'o'n por konekt'i pli'a'n ekran'o'n. Aĉet'ebl'as en Uson'o et'a aparat'o, Tritton Se'e2, per kiu ebl'as lig'i ekran'o'n al la komput'il'o per ĝi'a USB-pord'o. La aparat'o ne kost'is mult'e (proksim'um'e 80 dolar'o'j'n), kaj mi decid'is mend'i ĝi'n ĉe grand'a ret'vend'ej'o, am'az'o'n.com. La mend'o'procedur'o funkci'is glat'e, ĝis ven'is la moment'o por indik'i la send'adres'o'n: ne ebl'is liver'i ĝi'n al eŭrop'a adres'o. En mi'a'land'a'j vend'ej'o'j mi ne trov'is la aparat'o'n. Antaŭ ne'long'e mi de'nov'e prov'is, sed eŭrop'a'j mend'o'j rest'is ne'ebl'a'j. Dum la esplor'o mi tamen trov'is simil'a'n aparat'o'n, Iogear USB 2.0 Vide'o Card, ĉe eŭrop'a ret'vend'ej'o. La prez'o est'is simil'a, sed en eŭr'o'j, do real'e konsider'ind'e pli alt'a.
Mi far'is la mend'o'n kaj kun ĝoj'o leg'is en la mend'o'konfirm'o, ke la antaŭ'vid'it'a liver'dat'o est'is post du labor'tag'o'j. Mi sekv'is per la ret'paĝ'o de la vend'ej'o la plen'um'o'n de mi'a mend'o. Tie la liver'period'o bedaŭr'ind'e vari'is inter 1 kaj 3 semajn'o'j. Fin'fin'e, post 20 tag'o'j al'ven'is grand'eg'a kovert'o kun et'a aparat'o, proksim'um'e sam'e mal'grand'a kiel poŝ'telefon'o. Mi'a'n mal'nov'a'n ekran'o'n mi jam pren'is el la ŝrank'o, do mi komenc'is (leg'int'e la instrukci'libr'et'o'n) konekt'i la aparat'o'j'n kaj instal'i la program'ar'o'n.
Post instal'o ebl'is konstat'i, ke la komput'il'o iel ek'sci'is pri la ekzist'o de du'a ekran'o, tamen ne ven'is bild'o sur ĝi, kaj ne est'is instrukci'o'j pri kio rest'is far'end'a. Mi mal'ŝalt'is la komput'il'o'n, manĝ'is kaj post'e re'ŝalt'is ĝi'n. Tiam, surpriz'e, aper'is ne'kon'at'a program'o, kiu fin'pret'ig'is la instal'ad'o'n kaj detal'e klar'ig'is kiel mov'i program'o'n de unu ekran'o al ali'a, kaj tiel plu. La program'o nom'iĝ'is NVIDIA: la help'program'o de la origin'a grafik'a kart'o de mi'a komput'il'o. Mi'a ĝoj'o daŭr'is nur mal'long'e: dum la post'a'j tag'o'j la du'a ekran'o foj'foj'e est'is uz'ebl'a, foj'foj'e ne.
Mi tra'serĉ'is la ret'paĝ'o'j'n de la vend'int'o, sed van'e: ja est'is help'o'paĝ'o'j, sed neni'u inform'o pri mi'a aparat'o. Fin'e mi skrib'is kaj klar'ig'is la problem'o'n. Tuj ven'is respond'o, ke mi mal'instal'u la program'o'n liver'it'a'n kun la aparat'o kaj instal'u nov'a'n versi'o'n, kies referenc'o est'is al'don'it'a. Dum hor'o'j mi instal'is, mal'instal'is, re'instal'is ... tiu'n program'o'n, sed ne sukces'is. Ĉar la propon'it'a nov'a program'o ne est'is de Iogear, sed de DisplayLink, mi fin'fin'e tie serĉ'is klar'ig'o'n de la problem'o. Mi ne trov'is klar'ig'o'n, sed est'is antaŭ'a versi'o de la program'o, kelk'a'j'n monat'o'j'n pli mal'nov'a. Tiu'n mi sukces'e instal'is kaj, post kelk'a'j komenc'a'j problem'o'j, mi'a komput'il'a sistem'o nun stabil'e funkci'as. En www.displaylink.com/shop.html est'as menci'it'a'j kelk'a'j simil'a'j aparat'o'j.
Dum la esplor'o'j mi ek'sci'is, ke du'a ekran'o konekt'it'a per USB-pord'o funkci'as iom mal'pli rapid'e kaj ke ĝi kaŭz'as pli'a'n ŝarĝ'o'n por la komput'il'o. Plej simpl'a metod'o por pli'rapid'ig'i komput'il'o'n est'as al'don'i labor'memor'o'n („Ram”), sed por tio est'as problem'o'j simil'a'j al tiu de grafik'a kart'o: neces'as mal'ferm'i la komput'il'o'n, kaj ne facil'as trov'i la taŭg'a'n spec'o'n de memor'o. Por la last'a komput'il'a generaci'o, kun la mastr'um'a sistem'o Vist'a, ebl'as pli'grand'ig'i la labor'memor'o'n per ekster'a memor'kart'o kun la help'program'o ReadyBoost. Por mal'pli nov'a'j komput'il'o'j la rus'a kompani'o eBoostr (www.eboostr.com) verk'is simil'a'n program'o'n.
Mi decid'is akir'i kaj instal'i eBoostr, des pli ĉar ĝi est'as sen'pag'a (sed oni toler'u la oft'a'j'n propon'o'j'n por aĉet'i ĝi'n). Mi uz'is SD-kart'o'n de unu giga'bajt'o, ĉar en mi'a komput'il'o est'as ne'uz'at'a leg'il'o por tia kart'o.
Mal'facil'as dir'i, kiu'grad'e eBoostr efik'as. En komput'il'o funkci'as mult'a'j program'o'j sam'temp'e, oft'e sen tio, ke la uz'ant'o konsci'as. Apenaŭ ebl'as far'i fid'ind'a'n test'o'n sen kaj kun la al'don'a labor'memor'o. Unu konstat'o de recenz'ist'o ankaŭ ĉe mi konfirm'iĝ'is: la start'o de komput'il'o konsider'ind'e pli'rapid'iĝ'as, sed al tio oni rapid'e al'kutim'iĝ'as, kaj oni ne plu rimark'as la pli'bon'iĝ'o'n. Mi far'is test'o'n kun mal'ferm'o kaj re'ord'ig'o de grand'eg'a Access-datum'baz'o kaj unu'a'foj'e ne vid'is diferenc'o'n. Mi re'far'is la test'o'n kun nov'a versi'o de eBoostr, kiu inter'temp'e aper'is, kaj nun tamen spert'as pli'rapid'ig'o'n.
Mi al'don'u, ke la du'a faz'o fakt'e real'iĝ'is antaŭ la unu'a faz'o. Pro la long'a liver'temp'o mi decid'is tuj instal'i eBoostr, sen sci'i, ĉu mi ver'e bezon'os ĝi'n por bon'a funkci'ad'o de du'a ekran'o.
Ne nur la grand'ec'o kaj kvant'o de ekran'o'j influ'as la labor'komfort'o'n, sed ankaŭ ili'a pozici'o. Komput'il'a ekran'o est'as post'sekv'ant'o de televid'a ekran'o, kiu si'a'vic'e klopod'is imit'i la larĝ'a'n kin'ej'a'n ekran'o'n. Ĝi'a larĝ'ec'o est'as pli grand'a ol ĝi'a alt'ec'o, sed ni'a'j kutim'a'j inform'font'o'j (libr'o'j, gazet'o'j, leter'o'j) est'as pli alt'a'j ol larĝ'a'j. El tio rezult'as, ke, verk'ant'e leter'o'n aŭ leg'ant'e libr'o'n per komput'il'o, oni neniam pov'as vid'i la tut'a'n paĝ'o'n. Turn'o de la ekran'o je 90 grad'o'j, de „pejzaĝ'a” al „portret'a” bild'o, solv'us tiu'n problem'o'n, sed ankaŭ tiu'rilat'e la komput'il'fabrik'ant'o'j est'as konserv'em'a'j. Nur iom post iom aper'as ekran'o'j, kiu'j'n oni pov'as turn'i. Krom'e est'as bezon'at'a al'don'a program'ar'o.
Por mi la problem'o de program'ar'o est'is simpl'e solv'it'a: en la menu'o'j de DisplayLink est'as la elekt'o inter „pejzaĝ'e” kaj „portret'e”. La rest'ant'a problem'o est'is mi'a ekran'o. En ĝi'a man'libr'o mi leg'is, ke ebl'as turn'i ĝi'n, sed iom kaŝ'e est'as al'don'it'e, ke tio ebl'as nur por kelk'a'j spec'o'j de la ekran'o, bedaŭr'ind'e ne por mi'a. Mi iel dev'os mal'munt'i kaj re'munt'i ĝi'n por hav'i ĝi'n en la dezir'at'a pozici'o.
Mi spert'is mult'a'j'n problem'o'j'n por funkci'ig'i la du ekran'o'j'n (sed mi de antaŭ'e est'is bon'e avert'it'a pri tio). Mi nun pov'as profit'i de la rezult'o, kaj ver'e, la pli grand'a komfort'o valor'as la pen'o'n. Fakt'e, por mi est'as mirakl'o, ke ar'o da aparat'o'j kaj program'o'j de divers'a origin'o tiel bon'e kun'labor'as. Oni tamen pov'as demand'i si'n, kial la produkt'ant'o'j tiom neglekt'as si'a'j'n klient'o'j'n, liver'ant'e eks'mod'a'j'n aparat'o'j'n aŭ aparat'o'j'n avan'gard'a'j'n kun ne'sufiĉ'a dokument'ad'o kaj kripl'a program'ar'o.
Dum kelk'a'j jar'o'j la procedur'o, kiu'n mi pri'skrib'is, pov'os don'i du'a'n viv'o'n al ne plu uz'at'a'j ekran'o'j, sed baldaŭ ĝi iĝ'os sen'util'a. La format'o de la ekran'o'j daŭr'e pli'grand'iĝ'as, kaj jam nun je ne tro alt'a prez'o aĉet'ebl'as ekran'o'j, kiu'j pov'as montr'i du A4-format'a'j'n bild'o'j'n apud'e.
Kiel kutim'e mi ĝu'as MONATOn. Sed en la numer'o de mart'o 2008 kelk'a'j strang'aĵ'o'j perturb'is mi'a'j'n okul'o'j'n. Sub la titol'o Milit'o kaj pac'o (MONATO 2008/3, p. 8), strang'e, Uson'o ne aper'as inter la plej milit'em'a'j ŝtat'o'j, dum, ironi'e, ali'a titol'o de la sam'a numer'o tem'is pri Nagasak'o, urb'o kies popol'o preskaŭ mal'aper'is pro atom'bomb'o send'it'a de milit'a aviad'il'o, ne de blank'a kolomb'o.
Ali'a artikol'o, ne mal'pli dub'ind'a, est'as Nub'o'j-dub'o'j (MONATO 2008/3, p. 13) sub la tem'titol'o Pentr'o'art'o. Nu, mi tre ŝat'as pentr'o'art'o'n, sed la tekst'o tromp'is mi'n. Ĝi simpl'e parol'as ne pri art'o, sed pri anekdot'o kontraŭ'komun'ism'a. Se iu vol'as makul'i komun'ism'o'n, tiu ne uz'u nub'a'j'n aŭ dub'a'j'n vort'o'j'n. Neni'o'n la aŭtor'o menci'is pri la art'o mem. Feliĉ'e turist'o'j serĉ'as ne nur nub'o'j'n sur la pentr'aĵ'o'j de la menci'it'a epok'o. Ŝajn'e pro tio, ke tro da nub'o'j minac'is la hom'a'n viv'o'n, la art'ist'o'j de la revoluci'o ne dub'is pri tio, ke pli grav'as hel'a sun'o, kiu sen'dub'e ankoraŭ nun hel'e kaj bel'e bril'as en Ĉini'o. Bedaŭr'ind'e est'as hom'o'j, kiu'j ne lern'is vid'i la art'o'n laŭ la histori'a'j cirkonstanc'o'j. Do mi pet'as al la redaktor'o'j kaj kun'labor'ant'o'j de MONATO: bon'vol'u ne pentr'i nub'o'j'n dum la ven'ont'a printemp'o, ĉar mi vol'as de'nov'e ĝu'i la sun'a'n kler'ec'o'n de mi'a plej ŝat'at'a esperant'a revu'o.
En la serb'a ĉef'urb'o Beogrado okaz'os inter la 20a kaj la 24a de maj'o la 53a Eŭrotelevizia Kant'o-konkurs'o. Part'o'pren'os kant'ist'o'j el 43 eŭrop'a'j land'o'j. Gast'ig'os la konkurs'o'n Beogrado, ĉar pas'int'jar'e la serb'a kant'ist'in'o Marija Šerifović far'iĝ'is laŭreat'o.
Konkurs'os unu'a'foj'e du ŝtat'o'j: San Marin'o kaj Azerbajĝano. Ceter'e Belgi'o'n la kant'ist'in'o Ishtar reprezent'os per kant'o O Julissi Na Jalini en invent'it'a, ne'ekzist'ant'a lingv'o.
Laŭ kon'at'a karakteriz'o, el ĉiu'j ŝtat'form'o'j demokrati'o est'as la mal'plej mal'bon'a, do – se oni vol'as dir'i tio'n pozitiv'e – la plej bon'a. Tio tamen ne signif'as, ke ĉie kaj ĉiam ĝi funkci'as glat'e, kiel montr'as mult'a'j aktual'a'j ekzempl'o'j. Ankaŭ demokrati'o ne est'as, ne pov'as est'i perfekt'a. Ne sufiĉ'as formal'a demokrati'a struktur'o por garanti'i san'a'n evolu'o'n, se mank'as unu aŭ plur'a'j grav'a'j kompon'ant'o'j.
Eĉ tradici'e demokrat'a'j'n ŝtat'o'j'n jen kaj jen traf'as kriz'o, kies kaŭz'o trov'iĝ'as en demokrati'o mem. Last'e kun grand'a mir'o ni dev'is observ'i, kiel Belgi'o post normal'a'j parlament'a'j elekt'o'j dum monat'o'j rest'is sen reg'ist'ar'o, ĉar la elekt'ant'o'j voĉ'don'is tiel, ke la parti'o'j hav'is grand'a'j'n problem'o'j'n, kun'met'i koalici'o'n kun klar'a pli'mult'o da mandat'o'j.
Tia strang'a rezult'o last'a'temp'e pli kaj pli oft'e aper'is post elekt'o'j, ekzempl'e en Germanio, Aŭstrio kaj Italio. En Germanio kaj Aŭstrio voĉ'don'ant'o'j dev'ig'is la du grand'a'j'n parti'o'j'n star'ig'i komun'a'n reg'ist'ar'o'n. Oni pov'us atend'i, ke en tia okaz'o est'as facil'e reg'ad'i kaj rapid'e real'ig'i urĝ'e neces'a'j'n re'form'o'j'n, ĉar la pli'mult'o en la leĝ'don'a instanc'o (la parlament'o) ebl'ig'as tio'n. Sed bedaŭr'ind'e en ambaŭ land'o'j la grand'a'j parti'o'j pli mult'e kverel'as ol reg'ad'as. En Italio, kie oni kun'met'is bunt'a'n koalici'o'n el plur'a'j parti'o'j kaj parti'et'o'j por mal'help'i reg'ad'o'n de dekstr'ul'o'j sub Silvi'o Berlusconi [berluskoni], la reg'ist'ar'o dis'fal'is pro oft'e bagatel'a'j kverel'o'j inter la reg'ant'a'j parti'o'j.
Sur ali'a flank'o est'as ŝtat'o'j, en kiu'j elekt'o'j rezult'ig'is klar'a'n pli'mult'o'n, ekzempl'e en Franci'o. Nicolas Sarkozy [nikolá sarkozí] venk'is grandioz'e, sed la nov'a prezid'ant'o unu'e produkt'is daŭr'e nov'a'j'n ide'o'j'n, kiu'j baldaŭ montr'iĝ'is sap'vezik'o'j, post'e pro el'star'ig'o de si'a'j privat'a'j eskap'ad'o'j irit'ad'is ne nur franc'o'j'n; est'as mal'facil'e, ne karakteriz'i li'n arleken'o. Sed jen kaj jen funkci'ant'a demokrati'o pun'as tia'j'n arleken'o'j'n, kiel okaz'is al jam menci'it'a Berlusconi kaj al naci'ist'o'j en Pollando, kiu'j'n elekt'ant'o'j for'bala'is el la reg'ist'ar'o.
Ali'a demand'o est'as, ĉu oni – en demokrati'o (= popol'reg'ad'o) – daŭr'e pov'as reg'i kontraŭ la vol'o de la popol'o. Ŝajn'as, ke jes. En Uson'o jam de'long'e ĉirkaŭ du tri'on'o'j de la civit'an'o'j kontraŭ'as la Irak-milit'o'n, tamen prezid'ant'o Bush [buŝ] obstin'e daŭr'ig'as kaj defend'as si'a'n kruc-milit'ir'o'n baz'it'a'n sur drast'a'j mensog'o'j. Sed Bush ne plu pov'as kandidat'i por la posten'o de prezid'ant'o; sen'dub'e li kondut'us ali'manier'e, se li dev'us batal'i por re'elekt'iĝ'o. Rest'as la esper'o, ke civit'an'o'j en Uson'o uz'os si'a'n potenc'o'n por korekt'i la politik'a'n kurs'o'n.
Tiu korekt'ebl'ec'o ja disting'as demokrati'o'n kompar'e al ali'a'j ŝtat'form'o'j, precip'e diktatur'o'j. Ni rigard'u eks'total'ism'a'j'n land'o'j'n en orient'a Eŭrop'o. Mult'a'j el ili en'konduk'is demokrati'o'n kaj plur'a'j eĉ sukces'is membr'iĝ'i en Eŭrop'a Uni'o (EU), ĉar ili plen'um'is inter'temp'e sufiĉ'e da demokrati'a'j kriteri'o'j. Sed ne ĉiu'j evolu'as bon'e, tiel ke la EU-komision'o last'e dev'is fort'e kritik'i Bulgarion kaj Rumani'o'n, ĉar tie lam'as justic'o kaj ankoraŭ flor'as korupt'ec'o.
La plej grand'a el tiu'j eks'komun'ism'a'j land'o'j, Rusio, ja formal'e en'konduk'is demokrati'a'j'n struktur'o'j'n, sed precip'e sub prezid'ant'o Vladimir Putin la reg'ant'o'j fort'e redukt'is la demokrati'a'j'n rajt'o'j'n. Plej drast'e tio'n oni far'is pri amas'komunik'il'o'j, kiu'j'n inter'temp'e preskaŭ komplet'e uzurp'is Kreml'o, tiel ke rusiaj civit'an'o'j praktik'e aŭd'as kaj leg'as nur propagand'o'n. Sed demokrati'o sen liber'a ĵurnal'ism'o est'as kiel river'o sen akv'o. Nur se civit'an'o'j est'as bon'e kaj objektiv'e inform'at'a'j, ili pov'as liber'e elekt'i. Krom'e en la sistem'o „putin'ism'o” la sekret'a serv'o est'as sam'e potenc'a kiel dum stalin'ism'o. Kiel iu'j en tia situaci'o pov'as nom'i Rusion demokrati'o, est'as enigm'o.
Bon'ŝanc'e preskaŭ ĉiu'j ver'a'j demokrati'o'j spit'e al iu'j problem'o'j kaj kriz'o'j funkci'as bon'e; perfekt'e ili ne pov'as funkci'i, ĉar hom'o'j ne est'as perfekt'a'j. Sed kutim'e demokrati'o pli-mal'pli fru'e ĉiam solv'as problem'o'j'n. Do rest'as la en'konduk'e cit'it'a karakteriz'o, ke ĝi el ĉiu'j ŝtat'form'o'j est'as la mal'plej mal'bon'a. Se ĝi ne ekzist'us, ni dev'us invent'i demokrati'o'n.
Ĉini'o pro la Olimpi'a'j Lud'o'j, kiu'j ĉi-jar'e okaz'os en Pekino, kompren'ebl'e pli fort'e ol kutim'e est'as en la fokus'o de mond'a interes'o. Tial est'is bon'a okaz'o por tibet'an'o'j per protest'o'j atent'ig'i pri si'a mizer'a situaci'o. Ali'flank'e nur naiv'ul'o'j pov'is atend'i, ke la reĝim'o en Pekino ne brutal'e re'ag'os al tia provok'o. Tamen est'is iom ekster'ordinar'e, kiom kruel'e kaj sang'e la ĉin'a arme'o sufok'is la ribel'et'o'n de tibetaj monaĥ'o'j kaj civit'an'o'j, kaj kiom furioz'e la reg'ist'ar'o atak'is la religi'a'n estr'o'n de Tibeto, Nobel-premi'it'o'n Dalai-lama'o, kiu'n laŭ'vort'e oni nom'is „diabl'o”. Terur'ig'it'e, la ceter'a mond'o observ'is tiu'n tragedi'o'n, kaj ne mal'mult'a'j tuj postul'is pun'i la ĉin'a'n reĝim'o'n per bojkot'o de la Olimpi'a'j Lud'o'j. Sed ĉu tia bojkot'o pov'us help'i tibet'an'o'j'n? Tre supoz'ebl'e ne.
Kial Ĉini'o ŝanĝ'u si'a'n politik'o'n pri Tibeto, kiu'n en 1950 ĝi definitiv'e uzurp'is kaj baldaŭ komenc'is sub'prem'i kaj neni'ig'i per ĉiu'j rimed'o'j? Ĝi eksterm'is la tibet'an kultur'o'n, detru'is preskaŭ ĉiu'j'n templ'o'j'n kaj monaĥ'ej'o'j'n kun valor'eg'a'j art-trezor'o'j kaj bibliotek'o'j, ĝi mort'ig'is laŭ fid'ind'a'j indik'o'j 1,2 milion'o'j'n da tibet'an'o'j. Tamen Dalai-lama'o, kiu fuĝ'is en 1959, konstant'e pled'as por ne'per'fort'o, pro kio li ankaŭ ricev'is la Nobel-premi'o'n pri pac'o. Ke li nun nom'is la persekut'ad'o'n en si'a hejm'land'o „kultur'a genocid'o”, apart'e furioz'ig'is la ĉin'a'n reg'ist'ar'o'n, sed li nur ripet'is, kio'n jam en 1960 konstat'is la Inter'naci'a Jur'ist'a Komision'o en Ĝenevo en raport'o pri la land'o: „La komitat'o trov'is, ke okaz'is ag'o'j de genocid'o en Tibeto dum prov'o detru'i la tibet'an'o'j'n kiel religi'a'n grup'o'n.” La ceter'a mond'o sen're'ag'e observ'is tiu'n eksterm'o'n de kultur'o, kiu sen'dub'e est'is unu el la plej terur'a'j krim'o'j de la pas'int'a jar'cent'o.
Nun do Ĉini'o al'don'is pli'a'n krim'o'n. Tio'n ni dev'as kritik'i, sed est'us mal'ĝust'e, se sport'ist'o'j kaj mult'a'j ali'a'j ekster'land'an'o'j ne vojaĝ'us al la Olimpi'a'j Lud'o'j. Mal'e, ju pli mult'a'j, precip'e ĵurnal'ist'o'j, vizit'os la land'o'n, des pli mal'facil'e est'os por la reĝim'o daŭr'ig'i si'a'n propagand'o'n kaj kaŝ'i la ver'o'n. La gast'o'j ne'evit'ebl'e mal'kovr'os, kiom oni sub'prem'as hom'a'j'n rajt'o'j'n, ankaŭ en Ĉini'o mem. Se okaz'is erar'o, ĝi'n far'is la Inter'naci'a Olimpik'a Komitat'o (IOK) antaŭ'e; ĉiu'j nom'it'a'j fakt'o'j ja est'is kon'at'a'j antaŭ la decid'o akcept'i la invit'o'n al Pekino. Est'us bon'e, se IOK est'ont'e ne okaz'ig'us lud'o'j'n en land'o'j, kie hom'a'j rajt'o'j valor'as mal'mult'e.
Sincer'e vi'a
Dor'is Graber port'as oranĝ'kolor'a'n kap'tuk'o'n, mal'firm'e volv'it'a'n ĉirkaŭ si'a har'ar'o. Ĝi aspekt'as kiel mod'a akcesor'aĵ'o, ne kiel kred'konfes'o islam'a. Tamen tiu et'a sen'danĝer'a kaj sen'ofend'a vest'aĵ'er'o kaŭz'is en Germanio long'daŭr'a'j'n jur'ist'a'j'n kverel'o'j'n.
La 58-jar'aĝ'a instru'ist'in'o labor'as en lern'ej'o en Stutgart'o, Baden-Virtemberg'o, de post 1973. Komenc'e ŝi est'is katolik'a, en 1984 ŝi konvert'iĝ'is al islam'o. Ek'de 1995 ŝi port'as kap'tuk'o'n por indik'i si'a'n nov'a'n religi'o'n. Sed en 2003 Baden-Virtemberg'o en'konduk'is paragraf'o'n en la leĝ'o'n, kiu mal'permes'as al instru'ist'o'j si'n'ten'o'n, kiu pov'us en'danĝer'ig'i religi'a'n neŭtral'ec'o'n kontraŭ ge'patr'o'j kaj ge'lern'ant'o'j aŭ la pac'o'n en lern'ej'o'j. Ek'de tiam la lern'ej'o-administraci'o klopod'as mal'permes'i port'ad'o'n de kap'tuk'o'j.
Antaŭ kelk'a'j jar'dek'o'j okaz'is simil'a strang'aĵ'o. Kelk'a'j ge'instru'ist'o'j laŭ tiam'a kvazaŭ „mod'o” al'iĝ'is al grup'o'j de la tiel nom'at'a Bhagwan-sekt'o [bagvan] kaj si'n vest'is en ruĝ'a kolor'o. La reg'ist'ar'o mal'permes'is tia'n vest'aĵ'o'n, do fakt'e mal'permes'is ruĝ'kolor'a'j'n vest'aĵ'o'j'n.
Laŭ la konstituci'o de la Federaci'a Respublik'o Germanio neni'u pov'as est'i mal'help'at'a aŭ prefer'at'a pro seks'o, de'ven'o, ras'o, lingv'o, religi'o aŭ handikap'o (artikol'o 3 de la german'a konstituci'o). Laŭ artikol'o 4 la ŝtat'o garanti'as sen'ĝen'a'n praktik'o'n de iu ajn religi'o. Artikol'o 33 garanti'as, ke ĉiu hav'u egal'a'n rajt'o'n labor'i en publik'a'j serv'o'j laŭ si'a'j kapabl'o'j kaj kvalifik'o'j. Tiu'n pruv'is la islam'a instru'ist'in'o jam jar'o'j'n antaŭ'e: dum jar'o'j ŝi est'as dum'viv'a, do ne mal'dung'ebl'a ofic'ist'in'o.
En 2006 juĝ'ist'o'j argument'is, ke la ŝtat'o ne rajt'as mal'permes'i kap'tuk'o'n al instru'ist'in'o'j kaj sam'temp'e permes'i vual'o'n al monaĥ'in'o'j. Ĝi est'as ne nur tradici'o kaj prezent'ad'o de kultur'valor'o'j, sed ankaŭ indik'o de person'a religi'a konvink'o, kiel la kap'tuk'o de islam'an'in'o.
Tamen la administraci'a kort'um'o en Mannheim [manhajm] mal'permes'is al Dor'is Graber kap'tuk'o'n en lern'ej'o. Klar'ig'is la kort'um'o: „Instru'ist'in'o lez'as si'a'n ofic'a'n dev'o'n, se ŝi port'as en lern'ej'o kap'kovr'aĵ'o'n pro percept'ebl'a'j religi'a'j kial'o'j.” La instru'ist'in'o ne rajt'as argument'i, ke oni trakt'is ŝi'n ali'manier'e ol monaĥ'in'o'j'n. La rajt'o de monaĥ'in'o'j port'i orden'a'j'n kostum'o'j'n en lern'ej'o'j est'as „histori'a kaz'o de escept'o”. Ekzist'as inter'konsent'o'j kun si'a'temp'a'j monaĥ'ej'o-lern'ej'o'j hodiaŭ trov'iĝ'ant'a'j sub ŝtat'a gvid'o. Pacta sunt servanda – kontrakt'o'j est'as observ'end'a'j.
Kvankam la leĝ'o'j mal'permes'as vest'aĵ'o'j'n, emblem'o'j'n aŭ ali'a'j'n simbol'o'j'n, kiu'j pov'us damaĝ'i neŭtral'ec'o'n, ili eksplic'it'e permes'as simbol'o'j'n konform'a'j'n al krist'an'a kaj human'ec'a okcident'a tradici'o. Tiel oni argument'is antaŭ jar'dek'o'j favor'e al la tiel nom'at'a kutim'jur'o.
La instru'ist'in'o mem dir'is, ke jam de 13 jar'o'j ŝi port'as kap'tuk'o'n, kaj neni'u indign'is aŭ ofend'iĝ'is. La kort'um'o atest'is, ke dum 30 jar'o'j ŝi pruv'is si'a'n util'o'n en lern'ej'a serv'o. Tamen la kap'tuk-mal'permes'o valid'as ankaŭ por dum'viv'a ofic'ist'in'o „labor'ant'a de mult'a'j jar'o'j ne kritik'at'a de ge'lern'ant'o'j kaj ge'patr'o'j kun tia kap'kovr'aĵ'o”.
Kasaci'a'n plend'o'n la kort'um'o ne permes'is. Ebl'as apelaci'i nur al la Federaci'a Administraci'a Kort'um'o. La baden-virtemberg'a ministr'o pri kultur'o, de la dekstr'a krist'an-demokrat'a parti'o, bon'ven'ig'is la verdikt'o'n. La ĉef'in'o de la verd'ul'a parti'o kontraŭ'is: „Tia decid'o pli'fort'ig'os la sent'o'n ĉe mult'a'j islam'an'o'j, ke ili est'as mal'bon'ven'a'j kaj re'puŝ'at'a'j.”
Est'is kalkul'it'e, ke en la jar'o 2007 la kost'o de ŝtel'o'j en grand'a'j ĉio'vend'ej'o'j ating'is 4,6 miliard'o'j'n da eŭr'o'j, tio est'as 200 eŭr'o'j'n jar'e por ĉiu famili'o!
Mult'a'j preter'konsider'as la biskvit'o'j'n, kiu'j'n infan'o'j aŭ patr'in'o'j pren'as se ili mal'sat'as dum la aĉet'ad'o, aŭ trink'aĵ'o'j'n, aŭ bon'bon'o'j'n, ĉar „tio ne est'as ŝtel'o, tio est'as bagatel'aĵ'o”. Evident'e la franc'a proverb'o „kiu ŝtel'as ov'o'n, ŝtel'as bov'o'n” ne plu aktual'as! Profesi'ul'o'j sci'as, ke 1,3 % de la vend'ist'a profit'o est'as for'rab'it'a; ekzempl'e ĉe Leclerc [leklér] la profit'o est'as 3-4 %.
Kio mal'aper'as? Ne neces'a'j manĝ'aĵ'o'j aŭ nepr'aĵ'o'j, eĉ se de temp'o al temp'o ĉef'titol'o'j de gazet'o'j konstern'as kaj protest'as pro arest'ad'o de patr'in'o, kiu ŝtel'is por nutr'i si'a'j'n infan'o'j'n. Ne, mal'aper'as aĵ'o'j kun tre vid'ebl'a nom'o de fam'a firma'o; ekzempl'e ŝmink'aĵ'o'j, vest'aĵ'o'j, sak'o'j, aŭd'vid'a aŭ son'a material'o. Ju pli grand'a la vend'ej'o, des pli grand'a'j la ŝtel'o'j. Malgraŭ gard'ist'o'j kaj kamera'o'j aŭ ali'manier'a kontrol'ad'o mal'facil'as tio'n evit'i. La perd'o koncern'as ne la produkt'int'o'j'n kaj fabrik'int'o'j'n, kiu'j foj'foj'e gajn'as 40 %, ĉar ĉiu'okaz'e ili est'is jam pag'it'a'j, sed sufer'as la ĉio'ven'dist'o.
Kio'n far'i? Se la aĵ'o est'as tro oft'e ŝtel'it'a, ebl'as protekt'i ĝi'n, ekzempl'e met'ant'e ĝi'n en ŝrank'o'n. Sed tiam oni konstat'as, ke ĝi ne plu vend'iĝ'as, ĉar aĉet'ant'o kutim'as mem'serv'i si'n kaj ne pret'as al'vok'i vend'ist'o'n por mal'ferm'i la ŝrank'o'n. Protekt'ebl'o ŝajn'as est'i ne'vid'ebl'a kontraŭ'ŝtel'a protekt'il'o, en'met'it'a de la produkt'ant'o mem dum la fabrik'ad'o aŭ en'pak'ad'o kaj detekt'ebl'a ĉe la kas'o aŭ la for'ir'o. Tiu solv'o kontent'ig'us ankaŭ asoci'o'j'n pri hom'a'j rajt'o'j, kiu'j regul'e protest'as kontraŭ spion'ad'o per kamera'o'j.
La 30an de mart'o, tag'mez'e, Mevlan Fejza stir'is aŭt'o'n kontraŭ la fer'drat'a'n pord'eg'o'n de la alban'a prezid'ant'ej'o. La aŭt'o penetr'is kelk'a'j'n metr'o'j'n en kort'o'n, kie gard'ist'o'j arest'is la konduk'ant'o'n. Tamen tem'is ne pri teror'ist'o, sed pri vir'o kun psik'a'j problem'o'j. Li'n oni ne en'karcer'ig'is, sed konduk'is al hospital'o.
Kelk'a'j'n monat'o'j'n antaŭ'e okaz'is sam'lok'e ali'a incident'o, kiam jun'ul'in'o mal'vest'is si'n ekster la prezid'ant'ej'o kaj star'is nud'a antaŭ la pord'eg'o. Tiam gard'ist'o'j kovr'is ŝi'n per lan'tuk'o kaj akompan'is ŝi'n al polic'ej'o.
Fin'e de mart'o la Mond'a Federaci'o de Futbal'o por'temp'e suspend'is la alban'a'n naci'a'n futbal'team'o'n, tiel ke ĝi ne pov'os part'o'pren'i inter'naci'a'j'n event'o'j'n en- aŭ ekster-land'a'j'n.
La suspend'o'n kaŭz'is esplor'o'j rilat'e korupt'o'n flank'e de Arm'ad'o Duk'a, gvid'ant'o de la sen'de'pend'a en'land'a sport'a federaci'o de futbal'o. La Mond'a Federaci'o de Futbal'o sub'ten'as la en'land'a'n federaci'o'n ĝis proksim'um'e 80 % de ties buĝet'o. Akuz'o'j kontraŭ Duk'a ankoraŭ ne est'as pruv'it'a'j, sed inter'temp'e alban'o'j rezign'u pri inter'naci'a futbal'o.
De jar'o al jar'o pli'bon'iĝ'as la ekonomi'a situaci'o en Ukrainio. Kresk'as salajr'o'j, sed sam'temp'e prez'o'j de manĝ'aĵ'o'j, vest'aĵ'o'j kaj loĝ'ej'o'j. Nun'temp'e tiu'j, kiu'j dezir'as apart'a'n loĝ'ej'o'n, aŭ almenaŭ iom pli'bon'ig'i si'a'j'n loĝ'kondiĉ'o'j'n, ne pov'as financ'e tio'n permes'i.
En februar'o 2008 en Kievo, kompar'e kun decembr'o 2007, kresk'is je 59 % la nombr'o de loĝ'ej'o'j vend'ot'a'j. Kresk'is dum la sam'a period'o ankaŭ la nombr'o de aĉet'unt'o'j (de 20 000 ĝis 29 000). Tiel ebl'as prognoz'i, ke prez'o'j de loĝ'ej'o'j kresk'os ĉiu'monat'e je proksim'um'e 1,5 % ĝis 3 %.
Ukrainoj, kiu'j dezir'as viz'o'n por en'ir'i Pollandon, dev'as kelk'tag'e star'i ekster la pol'a ambasad'ej'o en Lviv. Ĉiu'tag'e ricev'as viz'o'j'n nur ĉirkaŭ 50 pet'ant'o'j, ĉar en la konstru'aĵ'o mank'as kaj spac'o kaj hom'fort'o'j por pri'trakt'i pli da viz'o'j. Tio signif'as, ke ekster'e trov'iĝ'as hom'o'j, kiu'j „vend'as” lok'o'j'n en la vic'o kaj ili'n „konserv'as” por tiu'j, kiu'j pret'as pag'i. Foj'foj'e okaz'as inter'bat'iĝ'o'j, kaj antaŭ ne'long'e sven'is atend'ant'a vir'in'o. Baldaŭ la viz'o-sekci'o okup'os pli grand'a'n ej'o'n. Promes'it'e est'as pri'serv'i ĉiu'tag'e pli ol mil'o'n da viz'o-pet'ant'o'j.
Baldaŭ en Lviv, Ukrainio, oni konstru'os monument'o'n al la tie nask'iĝ'int'a german'lingv'a verk'ist'o Leopold von Sacher-Masoch [fon zaĥa mazoĥ] (1836-1895), kiu en si'a verk'ad'o pri'trakt'is seks'a'n sufer'ad'o'n kaj don'is si'a'n nom'o'n al la koncept'o de masoĥ'ism'o. La monument'o 1 m 70 cm alt'a hav'os i'o'n ne'kutim'a'n: ebl'os met'i man'o'n en ties mal'dekstr'a'n poŝ'o'n kaj palp'i „vir'a'j'n propr'aĵ'o'j'n”. Ceter'e, ĉe la brust'o, est'os lupe'o, tra kiu ebl'os spekt'i erotik'a'j'n bild'o'j'n. La monument'o kost'as iom mal'pli ol 10 000 eŭr'o'j'n.
Loĝ'ant'o'j de Lviv opini'as, ke la popol'o ĝen'iĝ'os, serĉ'ant'e en la poŝ'o de la monument'o. Ili kred'as, ke la monument'o pli interes'os turist'o'j'n. La statu'o al'don'iĝ'os al la jam ekzist'ant'a'j pri la soldat'o Ŝvejk kaj pis'ant'a hund'o.
Kosovo aparten'is al la mez'epok'a serb'a reĝ'land'o de la 12a ĝis la 14a jar'cent'o. En 1389 okaz'is grand'a turk'a invad'o, tiel ke ebl'as dir'i, ke tiam simbol'e dis'fal'is la „grand'a serb'a imperi'o”. Fakt'e, tamen, la mez'epok'a serb'a regn'o dis'fal'is en 1459.
Kosovo re'en'ir'is Serbi'o'n en 1912, post la du'a balkana milit'o, kiam la turk'o'j post preskaŭ kvin jar'cent'o'j definitiv'e est'is for'pel'it'a'j de Balkani'o. Post tiom da jar'cent'o'j Kosovo jam perd'is ajn'a'n serb'a'n karakter'o'n: alban'o'j kaj turk'o'j konsist'ig'is la pli'mult'o'n de la loĝ'ant'ar'o. Kvankam dum la last'a'j 96 jar'o'j (1912-2008) mit'e la „kor'o de Serbi'o” est'is Kosovo, en real'o neniam tiel est'is.
Malgraŭ klopod'o'j de monark'ist'a Jugoslavio (1918-1945) ŝanĝ'i la etn'a'n struktur'o'n en Kosovo, alban'o'j konsist'ig'is etn'a'n pli'mult'o'n. Ceter'e Kosovo ne figur'is serioz'e kaj profund'e kiel patriot'a simbol'o en serb'a'j anim'o'j. Kontraŭ'e, Kosovo por mult'a'j serb'o'j dum jar'o'j est'is simbol'o de mal'pur'o, mal'riĉ'o kaj primitiv'ism'o, ĉar konsider'at'a etn'e alban'a.
La reĝim'o de Slobodan Milošević (1987-2000) politik'e ek'uz'is Kosovon ali'manier'e. Per mit'ologi'o kaj per „naci'a kolektiv'a memor'o” ĝi propagand'is pri Kosovo kiel „kor'o kaj anim'o de Serbi'o”. Hodiaŭ serb'o'j re'invent'as ĉi tiu'n tez'o'n, argument'ant'e, ke sen Kosovo ne ekzist'os Serbi'o. Sed la pli'mult'o de la serb'o'j neniam vizit'is Kosovon.
Nun'temp'e en Kosovo loĝ'as 2 000 000 da alban'o'j kaj 150 000 serb'o'j (90 % : 10 %). Kosovo, do, est'as jam de'long'e etn'e tut'e perd'it'a por Serbi'o – ankaŭ moral'e kaj politik'e.
Evident'as la kial'o'j: unu'a'vic'e la milit'a'j krim'o'j kaj ali'a'j terur'aĵ'o'j plen'um'it'a'j en Kosovo de la reĝim'o de Milošević inter 1989 kaj 1999. En 1989 li ĉes'ig'is la aŭtonomi'o'n, kiu'n al Kosovo garanti'is la ŝtat'a konstituci'o. Li'a polic'o murd'is 32 min'ist'o'j'n, kiu'j protest'is en min'ej'o Star'i Trg, kaj kiam Milošević trans'ir'is la lini'o'n, post kiu oni ne pov'as re'ven'i al dialog'o, alban'o'j organiz'is paralel'a'n reg-sistem'o'n.
En mart'o 1998 la serb'a polic'o for'brul'ig'is alban'a'n vilaĝ'o'n, kaj sekv'is fort'a kaj bon'e prepar'it'a alban'a popol-lev'iĝ'o. Pro polic'a'j krim'o'j kontraŭ alban'o'j inter'ven'is en 1999 Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO). Tiam, venĝ'e, serb'o'j detru'is ali'a'j'n vilaĝ'o'j'n kaj for'pel'is 800 000 civil'ul'o'j'n al Albanio aŭ Makedonio.
Pro tio ne ebl'as kompar'i la sort'o'n de Kosovo kun tiu de ali'a'j etn'a'j popol'o'j, ĉar plej'part'e ili ne tiom sufer'is. Ne inter'ven'is NATO kaj ne sekv'is la murd'ad'o. Tiel, moral'e kaj politik'e, Serbi'o perd'is Kosovon jam en 1999, ne en 2008.
Laŭ inter'naci'a jur'o, kies lim'o'j iu'foj'e tre elast'as, Kosovo est'as part'o de Serbi'o. Sed kia'manier'e dum la hom'a histori'o ŝanĝ'i ŝtat'lim'o'j'n, se ne per milit'a'j invad'o'j, arm'it'a'j fort'o'j kaj per dis'ŝir'o de inter'naci'a jur'o? Ĉu de histori'a perspektiv'o ekzist'as ŝtat'o eŭrop'a, kiu ne est'is iam okup'ant'o kaj okup'at'o, invad'ant'o kaj invad'at'o? Oni ne forges'u, ke ankaŭ Serbi'o per invad'o kaj ne per jur'o „ricev'is” Makedonion en 1912 kaj Montenegron en 1918.
Mi est'as serb'o. Patriot'o. Sed ankaŭ real'ist'o. Grand'a'j potenc'o'j agnosk'is la nov'a'n ŝtat'o'n de Kosovo. Tio'n ĝis nun far'is jam 36 land'o'j. Serbi'o pens'u pri si'a est'ont'ec'o: pri modern'iĝ'o, pri mal'ferm'iĝ'o al la mond'o, pri membr'iĝ'o en Eŭrop'a Uni'o. Mit'o'j'n ĝi nepr'e las'u en si'a politik'o.
Fru'april'e okaz'is en Bukareŝt'o, Rumani'o, kun'ven'o de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO). Tri ŝtat'o'j de okcident'a Balkani'o – Albanio, Kroati'o kaj Makedonio – esper'is est'i akcept'at'a'j kiel nov'a'j NATO-membr'o'j. Sukces'is Albanio kaj Kroati'o, sed pro mal'konsent'o'j inter Makedonio kaj Greki'o, rilat'e la nom'o'n de la unu'a, Makedonio ne akcept'iĝ'is.
Jam de 17 jar'o'j Albanio pacienc'e prepar'is si'a'n NATO-membr'iĝ'o'n. Alban'a'j pac'gard'ist'o'j jam de'long'e serv'as en Bosnio, Irako kaj Afgani'o. NATO-al'iĝ'o signif'as por Albanio ne simpl'e pli da sekur'ec'o, sed ankaŭ pli da fremd'a'j invest'o'j, kaj do ekonomi'a stabil'ec'o, kaj pli da ŝanc'o'j por al'iĝ'i post'e ankaŭ al Eŭrop'a Uni'o.
Plen'a alban'a integr'iĝ'o en NATO daŭr'os iom da temp'o. Ven'os NATO-delegaci'o al Albanio kaj la afer'o est'u ratif'it'a en la alban'a parlament'o. Ĉiu'j politik'a'j parti'o'j en Albanio bon'ven'ig'is la nov'aĵ'o'n.
Albanio en'ir'is la Pakt'o'n de Varsovio en 1955 kaj rest'is praktik'e ĝis 1961, kiam la sovetia ĉef'o Ĥruŝĉov denunc'is la land'o'n. Albanio rest'is jur'e en la pakt'o ĝis 1968, kiam pakt'an'o'j atak'is la eks'a'n Ĉeĥ'o'slovaki'o'n por re'star'ig'i reĝim'o'n favor'a'n al Moskvo.
Kial oni dezir'us bojkot'i la okaz'ig'o'n de la Olimpi'a'j Lud'o'j en Ĉini'o? (MONATO 2008/4, p. 5) Ver'e tio est'as ŝanc'o por vid'i kaj spert'i, kio okaz'as en Ĉini'o.
Ĉiu hom'o rajt'as elekt'i la rajt'o'n de liber'o en divers'a'j flank'o'j. Efektiv'e vi ne per'fort'u iu'n ajn por ali'rig'i li'n al vi'a privat'a pens'a koncept'o. Tamen la objektiv'a fakt'o super'as la elokvent'a'j'n parol'ad'o'j'n! Bon'vol'u person'e vizit'i Tibeton kaj vid'i klar'e, kio okaz'as en Tibeto!
La Olimpi'a'j Lud'o'j est'as la kulmin'o de ŝtat'a ŝovinism'o. Oni spektakl'ig'as mond'skal'e la ating'o'n de sport'ist'o'j, kaj reg'ist'ar'o'j tut'e sen'hont'e glor'ig'as si'n per tio. Sport'ist'o'j tre volont'e las'as si'n manipul'i kontraŭ tio ke ili fam'iĝ'as mond'skal'e dum unu aŭ kelk'a'j jar'o'j. Sed est'as tre mal'just'e, ke mon'potenc'a'j land'o'j pov'as facil'e don'i ŝanc'o'j'n al si'a'j land'an'o'j kaj, sekv'e, la sopir'at'a'j'n medal'o'j'n, dum en ali'a'j mond'o'part'o'j sport'ist'o'j ne hav'as mon'o'n eĉ por aĉet'i si'a'j'n ŝu'o'j'n.
Mi propon'as bojkot'i ne Ĉini'o'n sed la Olimpi'a'j'n Lud'o'j'n. Hom'o'j amas'e vojaĝ'u al la land'o, sed ne ĉe'est'u la sport'event'o'j'n. Anstataŭ'e ĉiu vizit'ant'o far'iĝ'u raport'ist'o kaj don'u sub'ten'o'n al sub'prem'at'a'j tibet'an'o'j kaj ali'a'j.
Est'as ver'o, ke kulp'as nur Inter'naci'a Olimpik'a Komitat'o (IOK), kiu akcept'is la decid'o'n aranĝ'i la Olimpi'a'j'n Lud'o'j'n en Ĉini'o. Ne est'as la unu'a foj'o: ĉu prudent'e ag'is la membr'o'j de IOK, akcept'ant'e la invit'o'j'n de Germanio sub Hitler aŭ de Sovetio sub Breĵnev? Ĉu ne est'is mond'e kon'at'a'j la fakt'o'j, kiu'j sen'dub'e dev'us mal'ebl'ig'i al'ven'o'n de la Olimpik'o'j en tiu'j'n ŝtat'o'j'n?
Sed bojkot'i la Lud'o'j'n nun, uz'ant'e kiel pretekst'o'n nur la event'o'j'n en Tibeto, est'us horor'a ofend'o por la sport'ist'o'j de ĉiu'j land'o'j, kiu'j verv'e prepar'ad'is si'n dum la pas'int'a'j jar'o'j, sed nun perd'us la ŝanc'o'n konkur'i.
Mi'a'opini'e ĉiu'j pled'ant'o'j por la hom'a'j rajt'o'j dev'as amas'e ek'bojkot'i la elekt'o'n de IOK tuj post la konfirm'o, se la elekt'it'a ŝtat'o ne estim'as la Deklaraci'o'n de Hom'a'j Rajt'o'j.
Tem'as pri tre grav'a problem'o. Oni ja sci'as, ke Ĉin'a Popol'a Respublik'o invad'is Tibeton, kaj ke, en la daŭr'o de la last'a'j jar'dek'o'j, ĝi persekut'ad'is la loĝ'ant'o'j'n, ili'a'j'n religi'o'n kaj kultur'o'n. Al'don'e, la land'o'n okup'is milion'o'j da ĉin'o'j, kiu'j est'as vol'e-ne'vol'e send'it'a'j al tiu land'o por sen'radik'ig'i ĝi'a'j'n lingv'o'n kaj kultur'o'n. Hodiaŭ, ver'ŝajn'e, ili jam konsist'ig'as la pli'mult'o'n de la loĝ'ant'ar'o ... Se oni konsider'as, ke en la last'a'j jar'o'j la situaci'o en Tibeto tut'e ne pli'bon'iĝ'is, sed, mal'e, pli'mal'facil'iĝ'is, kiel IOK pov'is en'tut'e akcept'i la kandidat'ec'o'n de tia land'o?
Est'as ver'e, ke sport'o ne dev'as en'miks'iĝ'i en politik'o, sed oni sci'as, ke ja okaz'as la mal'o: politik'o ĉiam en'miks'iĝ'is en sport'a'j afer'o'j. Jam dum la helen'a'j Olimpi'a'j Lud'o'j aŭ religi'a'j fest'o'j oni fakt'e profit'is de la pac'o'tag'o'j por pli'fort'ig'i si'a'n politik'a'n aŭ milit'a'n situaci'o'n; la Olimpi'a'j Lud'o'j de Berlino en 1936 est'is ekzempl'o pri total'a influ'o de politik'o sur la sport'a'j ideal'o'j, kaj okaz'os sam'e en Pekino: ankaŭ tiam tiu'j lud'o'j util'os al la nun'temp'a reg'ist'ar'o por montr'i la grandioz'a'j'n ating'aĵ'o'j'n de la reĝim'o ...
Mi konsent'as kun Stefan Maul (MONATO 2008/4, p. 5), ke est'as ne'oportun'e bojkot'i la Lud'o'j'n: la sport'ist'o'j prepar'is si'n long'e, kaj est'us ver'e mal'bon'a ag'o kontraŭ ili. Sed oni pov'as ĉiu'okaz'e montr'i si'a'n opini'o'n pri tio, kio okaz'as en Tibeto kaj en Ĉini'o. Mi sugest'as, ke la sport'ist'a'j team'o'j marŝ'u, sekv'ant'e ne nur la flag'o'n de si'a ŝtat'o, sed ankaŭ la flag'o'n de Tibeto.
Oni ne pun'u ĉiu'j'n ĉin'o'j'n per bojkot'o. Tio cert'e mult'e pli fort'e traf'os la popol'o'n, ol la estr'ar'o'n. Bojkot'o ne solv'os la grav'a'j'n problem'o'j'n en Tibeto. Ebl'e la hom'svarm'o, kiu ek'est'os dum la Olimpi'a'j Lud'o'j, est'os okaz'o por parol'i pri la viv'o en Ĉini'o. Oni ebl'e pov'os de pli proksim'e vid'i kaj taks'i la ag'ad'o'j'n de la politik'ist'o'j. Ver'e est'as, ke la Inter'naci'a Olimpik'a Komitat'o dev'us pri'pens'i tio'n antaŭ ol atribu'i la Olimpi'a'j'n Lud'o'j'n al Ĉini'o, sed nun oni dev'as est'i tre atent'a'j, ne pag'ig'i la popol'o'n pro la mal'bon'aĵ'o'j de la estr'ar'o. Dev'as est'i io far'end'a por montr'i ni'a'n mal'kontent'o'n pri la genocid'o en Tibeto kaj pet'i, ke la estr'ar'o trakt'u tiu'n problem'o'n rapid'e, sed sen atenc'i al la et'a'j bon'a'j modif'o'j, kiu'j est'is jam don'it'a'j al la popol'o, eĉ se ili est'as et'a'j! Tiu problem'o est'as ver'e, ver'e grav'a problem'o, kiu laŭ mi ne solv'iĝ'os baldaŭ, bedaŭr'ind'e!
Ebl'e vi tio'n ne tuj rimark'is, sed tiu ĉi numer'o de MONATO est'as en'paĝ'ig'it'a ne de ni'a mult'jar'a grafik'ist'o Joan-Ferriol Masip i Bon'et, sed de nov'a stab'an'in'o Juli'a Litvinova. Joan-Ferriol trans'pren'is la grafik'a'n aranĝ'o'n en 2005 de Hug'o Fontyn, kaj nun est'as li'a vic'o por plu'don'i la stafet'o'n. Kial? Ne ĉar li ne ŝat'as la labor'o'n, tut'e ne. Li for'las'as ni'n mal'gaj'e, sed nov'a'j horizont'o'j atend'as li'n. Joan-Ferriol (Farri por la amik'o'j) decid'is kre'i valenci'an tavern'o'n, kie oni pov'os trink'i kaj gust'um'i special'aĵ'o'j'n el la valencia land'o, fam'a i.a. pro la tradici'a paelj'o! La tavern'o krom'e est'os teatr'o konstant'e propon'ant'a folk-bal'o'j'n, koncert'o'j'n kaj muzik'a'j'n atelier'o'j'n. Se iam vi vizit'os Barcelonon, serĉ'u ĝi'n en la kvartal'o Gràcia, eks'a urb'et'o, kie vesper'a kultur'a kaj liber'temp'a viv'o furor'as!
Anstataŭ'os li'n do Juli'a Litvinova (27-jar'a), kiu nask'iĝ'is en Moskvo. Ŝi tie fin'is la universitat'o'n kun special'ist'iĝ'o pri german'a filologi'o. Ŝi loĝ'as en Belgi'o ek'de 2003. Klasik'a art'a kler'ig'ad'o (man'desegn'ad'o kaj pentr'ad'o, histori'o de art'o'j) kaj stud'o'j de modern'a'j aspekt'ig'a'j program'o'j (Adob'e Creative Suit'e, QuarkXPress) est'is bezon'at'a'j por el hobi'a grafik'ist'in'o iĝ'i profesi'a. Juli'a jam de kelk'a'j jar'o'j labor'as kiel grafik'ist'in'o por Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel) kaj inter ali'a'j aspekt'ig'is la kovr'il'o'j'n de Fel-libr'o'j. Krom la esperant'lingv'a'j el'don'o'j ŝi aspekt'ig'as ankaŭ anonc'o'j'n, afiŝ'o'j'n, katalog'o'j'n, vest'aĵ'o'j'n kaj eĉ aŭt'o'j'n ... por turism'a firma'o en Gent'o. Esperant'o'n ŝi lern'is en Tiĥvin (Rusio) en 2000, dank'e al la tre entuziasm'a instru'ist'o Mikael'o Bronŝtejn. En si'a liber'a temp'o ŝi ŝat'as vojaĝ'i kaj promen'i en ne'kon'at'a'j lok'o'j, tiel kapt'ant'e inspir'o'n por nov'a'j pentr'aĵ'o'j.
Al Juli'a la tut'a MONATO-skip'o dir'as „Bon'ven'o'n en ni'a rond'o!”, kaj al Farri ĝi dezir'as ĉio'n bon'a'n en la nov'a entrepren'o!
Sincer'e vi'a
Esperant'ist'o'j ne al'vok'u pri iu bojkot'ad'o. Est'u ni pozitiv'a'j ne negativ'a'j en la ag'o'j kaj el'parol'o'j. Ĉu iu dezir'as defend'i la tibet'an'o'j'n? Bon'e! Skrib'u pri ili, pri la okaz'aĵ'o'j en Tibeto kaj ĉirkaŭ'e, help'u dis'vast'ig'i ver'a'n inform'o'n, kiu'n esperant'ist'o'j ja pov'as ĉerp'i el mult'a'j font'o'j, ne nur ge'patr'a'lingv'a'j. Sed perd'i la energi'o'n al negativ'a'j ag'o'j (bojkot'ad'o inter ili), ne dec'as. Pli bon'e rakont'u pri histori'o de event'o'j, prov'u esplor'i la situaci'o'n pri detal'e ol tio'n far'as la amas'komunik'il'o'j, kiu'j (kiel jam mult'foj'e pruv'it'e) rakont'as pri ĉiu'j event'o'j nur ĉapel'e ... Ĉiam neces'as kompar'i divers'font'a'j'n inform'o'j'n, eĉ tiam, kiam ĉio ŝajn'as tut'e klar'a. Ĝust'e en tiu ĉi kamp'o ni ag'u. Est'u sport'lud'o'j sport'lud'a'j.
Mi ne sci'as, ĉu la bojkot'ad'o help'us al la tibet'an'o'j aŭ ne. Sed mi'n mir'ig'as la antaŭ'supoz'o en iu'j koment'o'j, laŭ kiu la olimpi'a sport'o est'as ia nobl'a teren'o, kiu dev'as rest'i ekster politik'o (kaj eĉ hom'a'j rajt'o'j, ŝajn'as). La nun'temp'a'j pint'a'j sport'ist'o'j est'as salajr'at'a'j profesi'ul'o'j, distr'ist'o'j, kies rol'o est'as sam'a, kiel tiu de la popular'a'j muzik'ist'o'j kaj film'a'j stel'ul'o'j. Al'don'e, mult'a'j el ili uz'as dop'aĵ'o'j'n – iu'j el ili est'is kapt'it'a'j pro tio, iu'j ankoraŭ ne, kaj la ne'dop'at'o'j pov'as en mult'a'j branĉ'o'j est'i mal'pli'mult'o. Ke tia sport'o rest'u ekster politik'o, egal'as al la postul'o, ke la komerc'o kaj ekonomi'o rest'u ekster politik'o. Tio ne ebl'as.
Ankaŭ en mult'a'j ali'a'j land'o'j ekster Ĉini'o est'as ne respekt'at'a'j la hom'a'j rajt'o'j. Last'jar'e okaz'is UK en Japani'o, land'o, kiu ankoraŭ aplik'as la mort'pun'o'n. Sam'e mi'a loĝ'land'o Svis'land'o eksport'as arm'il'o'j'n kaj negoc'as per mort'o – kiu'n ni bojkot'u?
Ĉini'o est'as dis'volv'iĝ'ant'a land'o kun 56 naci'o'j, kaj la tibet'an'o'j est'as unu el ili. Tibeto est'as ne'dis'ig'ebl'a part'o de Ĉini'o. Post la establ'iĝ'o de la ĉin'a popol'a respublik'o la ĉin'o'j, inkluziv'e de la tibet'an'o'j, viv'as viv'o'n pli kaj pli bon'a'n kaj riĉ'a'n, precip'e dum la last'a'j 30 jar'o'j, dank'e al la ĉin'a reg'ist'ar'o. Tio'n preskaŭ ĉiu'j ĉin'o'j opini'as. Kaj la ĉin'a reg'ist'ar'o ĉiam don'as grand'a'n atent'o'n al Tibeto, ekzempl'e send'ant'e alt'nivel'a'j'n kaj veteran'a'j'n kurac'ist'o'j'n kaj fleg'ist'in'o'j'n por viv'ten'i la san'o'n de tibet'an'o'j kaj send'ant'e spert'a'j'n scienc'ist'o'j'n por dis'volv'i la tibet'an ekonomi'o'n.
La olimpi'a'j lud'o'j est'as nur sport'a kun'ven'o kaj ne politik'a diskut'o. Tiam mult'a'j ne'ĉin'o'j vizit'u Ĉini'o'n kaj propr'a'okul'e vid'u ĝi'n. Ili pli bon'e kompren'os la ĉin'o'j'n. Ĉin'o'j est'as pac'am'ant'o'j, kiu'j neniam invad'is ali'a'j'n land'o'j'n histori'e.
En 1993 la alban'a reg'ist'ar'o komenc'is privat'ig'i la ŝtat'a'n ekonomi'o'n. Tiel ĝi cel'is pli'ig'i produkt'ad'o'n kaj kvalit'o'n de var'o'j kaj serv'o'j. Kadr'e de privat'ig'o ĝi dis'don'is tiel nom'at'a'j'n valor'paper'o'j'n al ĉiu'j plen'kresk'a'j civit'an'o'j. Tia'manier'e ili pov'us far'iĝ'i akci'ul'o'j en eks'a'j ŝtat'a'j entrepren'o'j.
La pli'mult'o de la civit'an'o'j hezit'is, ne fid'ant'e la efik'ec'o'n de la el'uz'it'a'j ŝtat'a'j entrepren'o'j. Ili prefer'is for'vend'i nigr'a'merkat'e la valor'paper'o'j'n je dek'on'o de ties valor'o. Tiel plur'a'j individu'o'j akapar'is konsider'ind'a'n kvant'o'n de la valor'paper'o'j kaj invest'is en strategi'a'j kaj ali'a'j esper'plen'a'j entrepren'o'j.
En la afer'o'n en'miks'iĝ'is ankaŭ ekster'land'a'j kompani'o'j. Unu est'is la kompani'o Angl'o-Adriatik'a kun sid'ej'o en Dublino, Irlando. Ĝi'a prezid'ant'o est'is Declan Ganley [deklan ganli], kies divers'a'j firma'o'j aktiv'is tra la mond'o inter'ali'e en transport'ad'o kaj komunik'ad'o. Angl'o-Adriatik'a intenc'is part'o'pren'i en la privat'ig'o de la turism'a industri'o de Albanio, ĉef'e ĉe la sud'a mar'bord'o. Al alban'o'j ĝi aspekt'is al'log'a kaj kelk'a'j uz'is si'a'j'n valor'paper'o'j'n por far'iĝ'i akci'ul'o'j de Angl'o-Adriatik'a.
Tamen ŝajn'as, ke la ver'a cel'o de Ganley est'is ekspluat'i la valor'paper'o'j'n por aĉet'i ne'mov'ebl'aĵ'o'j'n en divers'a'j land'o'j kaj lud'i en la inter'naci'a bors'o. La situaci'o memor'ig'as pri la fi'fam'a'j tiel nom'at'a'j „piramid'o'j”, kiu'j promes'is riĉ'o'n al mult'a'j alban'o'j, sed kiu'j en'ver'e ili'n ruin'ig'is – kaj sam'temp'e en 1997 detru'is la tiam'a'n alban'a'n ŝtat'o'n. Nun, pro la ag'ad'o de Angl'o-Adriatik'a, de'nov'e perd'as alban'o'j, dum pli'riĉ'iĝ'as la Ganley-firma'o.
Vladimir Lemelev en si'a Last'a'j opini'o'j pri la origin'o de viv'o (MONATO 2008/4, p. 12-13) fal'as en la kapt'il'o'n serĉ'i ali'a'n teori'o'n, se la prefer'at'a teori'o montr'iĝ'as ne'ebl'a. La ide'o, ke la univers'o komenc'iĝ'is per la Grand'a Eksplod'o antaŭ 13 miliard'o'j da jar'o'j, est'as ne fakt'o, sed nur teori'o, kiu pli kaj pli iĝ'as ne'defend'ebl'a, ĉar ĝi gener'as la neces'o'n de fantazi'a'j teori'o'j, kiel „mal'hel'a energi'o” kaj „subit'a ampleks'ec'o”. La Grand'a Eksplod'o de'pend'as de la ard'a kred'o, ke la flank'e'n'ir'o al la ruĝ'o en la spektr'o'j de kosm'a'j korp'o'j nepr'e indik'as la rapid'o'n, per kiu la korp'o mov'iĝ'as for de ni. Ne ĉiu astronom'o kred'as tiu'n teori'o'n. Ekzempl'e: observ'o'j indik'as, ke kvazar'o'j ne est'as tre for'a'j, sed ili est'as asoci'o'j de ne tro for'a'j galaksi'o'j. Mi mem kred'as, ke la lum'o, kiu'n ni vid'as el la kvazar'o'j, ven'as el jon'o'j, kiu'j mov'iĝ'as rapid'e al la grand'eg'a negativ'a ŝarg'o de la kvazar'o, kiu fin'e kresk'as en galaksi'o'n. Do, se la univers'o ne hav'as komenc'o'n nek fin'o'n, est'as sufiĉ'e da temp'o por ke viv'o komenc'iĝ'u almenaŭ unu pli'a'n foj'o'n. Mi ŝat'as la ide'o'n de panspermio.
La sub'ĉiel'a meti'ist'a muze'o en Turk'u ekspozici'as instrument'o'j'n kaj prezent'as la viv'kondiĉ'o'j'n de kvar'dek'o da meti'ist'o'j el la 18a kaj 19a jar'cent'o'j. En'kadr'e de ĝi si'n'don'a grup'o de lert'ul'o'j streb'as, ke oni daŭr'e posed'u la sci'o'j'n kaj lert'o'n de ni'a'j antaŭ'ul'o'j. Ili montr'as kiel oni far'u per'man'e gant'o'j'n, kupr'a'j'n kaf'o'pot'o'j'n, cigared'o'j'n, ŝnur'o'j'n, pres'aĵ'o'j'n, korb'o'j'n, ornam'aĵ'o'j'n el hom'a'j har'o'j kaj ali'a'j'n objekt'o'j'n, kiu'j'n oni nun produkt'as en fabrik'o'j aŭ kiu'j nun est'as apenaŭ kon'at'a'j. La muze'o est'as unu el la urb'a'j fier'aĵ'o'j. La Provinc'a Muze'o de Turk'u jam el'don'is pri ĝi kaj ties histori'o libr'et'o'n kun kolor'a'j bild'o'j. 
En la mez'epok'o la parcel'o, kie nun meti'ist'a muze'o trov'iĝ'as, supoz'ebl'e est'is uz'at'a kiel tomb'ej'o de la monaĥ'ej'o de Sankt'a Olavo. La lok'nom'o Luostarinmäki signif'as „monaĥ'ej'a alt'aĵ'et'o”. Est'as tamen mirakl'e, ke la lign'a'j dom'et'o'j de meti'ist'o'j 'trans'viv'is' la terur'a'n incendi'o'n, kiu for'brul'ig'is tri kvar'on'o'j'n de la urb'o Turk'u en 1827. Post'e oni ne plu permes'is, ke oni loĝ'u en ili pro danĝer'o de eventual'a post'a incendi'o. La dom'et'o'j tamen ne est'is detru'it'a'j. En la 20a jar'cent'o ek'est'is la ide'o est'ig'i sub'ĉiel'a'n muze'o'n de meti'ist'o'j. Ĝi est'is real'ig'it'a kaj oni inaŭgur'is ĝi'n en 1940. 
La meti'ist'a muze'o est'as mal'ferm'it'a tut'jar'e. En ĝi oni pov'as ek'kon'i la viv'kondiĉ'o'j'n, mebl'o'j'n, lum'ig'ad'o'n, hejt'ad'o'n, kuir'ad'o'n kaj labor'il'o'j'n de la pas'int'ec'o. Mult'a'j meti'ist'o'j en histori'e aŭtentik'a'j vest'o'j demonstr'as si'a'n art'o'n somer'e kaj dum special'a'j tag'o'j aŭtun'e, kiam ven'as lert'ul'o'j ankaŭ el ali'a'j land'o'j por uz'i la mal'nov'a'j'n instrument'o'j'n, kiu'j por la hodiaŭ'a hom'o enigm'as. Krist'nask'e okaz'as ekspozici'o'j pri la tradici'o'j antaŭ 100-200 jar'o'j kaj kant'ad'o de mal'nov'a'j krist'nask'a'j kant'o'j. Al la muze'o oni al'juĝ'is la premi'o'n „Or'a Pom'o” pro ĝi'a kultur'histori'a kaj turism'a valor'o.
En Bulgario ekzist'is long'a tradici'o en la trejn'ad'o de urs'o'j por danc'ad'o. Rezult'e de ĝi ek'est'is la meti'o de urs'o'dres'ist'o (bulgar'lingv'e meĉkar), praktik'at'a de roma'o'j. Tiu meti'o est'is lig'it'a al ŝanĝ'o de la natur'viv'o de urs'o'j laŭ tre kruel'a metod'o. Oni trejn'is la urs'id'o'j'n, por ke ili „danc'u” sur varm'eg'a fer'lad'o. Tiel ili est'is dev'ig'at'a'j salt'et'i, do „danc'i” sub la son'o'j de original'a bulgar'a muzik'il'o gadulko (ribek'o). En la for'a pas'int'ec'o la urs'o'dres'ist'o'j vag'is tra la land'o kaj dancig'is si'a'j'n urs'o'j'n por per'labor'i mon'o'n. En la temp'o de vigl'a inter'naci'a turism'o la „danc'ant'a'j urs'o'j” far'iĝ'is al'log'a'j distr'aĵ'o'j por ekster'land'a'j turist'o'j en la bulgar'a'j ripoz'ej'o'j ĉe la Nigr'a Mar'o.
Tamen sekv'e de la ag'ad'o de organiz'aĵ'o pri best'protekt'ad'o la „danc'ant'a'j'n urs'o'j'n” oni iom-post-iom'e trans'lok'is al special'e establ'it'a park'o en la ĉirkaŭ'aĵ'o'j de urb'o Belica (sud-okcident'a Bulgario), nom'at'a Sav'a Centr'o. Ĝi'n fond'is en la jar'o 2000 kaj ek'de tiam financ'as la fond'aĵ'o „Kvar pied'eg'o'j” de eks'a franc'a aktor'in'o Brigitte Bardot. La bulgar'a branĉ'o de la fond'aĵ'o ek'de 2000 labor'as laŭ projekt'o „Park'o por la danc'ant'a'j urs'o'j” kaj ĝis nun sukces'is don'i ŝanc'o'n por nov'a viv'o al eks'a'j danc'ant'a'j urs'o'j. Per la trans'ig'o de la last'a'j tri danc'ant'a'j urs'o'j pas'int'jar'e la nombr'o de sav'it'a'j urs'o'j iĝ'is 25.
La unu'a'j loĝ'ant'o'j de la park'o ven'is aŭtun'e de 2000. Post sep jar'o'j tie ek'loĝ'is ankaŭ la last'a'j danc'ant'a'j urs'o'j. La tri last'a'j'n best'o'j'n bon'ven'ig'is Brigitte Aounoyan, reprezent'ant'in'o de la fond'aĵ'o „Kvar pied'eg'o'j”. Okaz'is solen'aĵ'o, dum kiu la ĉen'er'o'j sur la naz'o'j de la urs'o'j est'is dis'tranĉ'it'a'j. Tiel Bulgario adiaŭ'is la danc'ant'a'j'n urs'o'j'n.
La last'a'j tri danc'ant'a'j urs'o'j est'as Miŝo, Svetla kaj Mim'a. Ili viv'is kun'e ek'de la unu'a'j paŝ'o'j en la menci'it'a meti'o. Ĉiu'j ili kiel urs'id'o'j est'is pren'it'a'j de la famili'o Stanev el vilaĝ'o Gecovo, region'o de Raz'grad (nord'a Bulgario) kaj trejn'it'a'j „danc'i” laŭ la ĉi-supr'e pri'skrib'it'a kruel'a metod'o. Pro la erar'a nutr'ad'o kaj mal'bon'a'j kondiĉ'o'j de bred'ad'o ili neniam hav'is antaŭ'e vintr'a'n dorm'o'n.
Ne est'is facil'e por la posed'ant'o'j dis'iĝ'i de si'a'j best'o'j. Ili est'is konsider'at'a'j an'o'j de la famili'o. La urs'o'j cert'ig'is per'labor'o'n. Pro tio oni mal'rapid'e trans'lok'is ĉiu'j'n danc'ant'a'j'n urs'o'j'n. Ties loĝ'ad'o en la park'o por la danc'ant'a'j urs'o'j tamen kre'is ankaŭ cert'a'j'n problem'o'j'n en ili'a adapt'iĝ'o al la nov'a'j viv'kondiĉ'o'j.
Mi opini'as, ke est'as neces'e bojkot'i la Olimpi'a'j'n Lud'o'j'n! Ĉini'o mien'as, kvazaŭ neni'o okaz'as, kvazaŭ ĉio est'as en ord'o ... tial est'as neces'e, ke la tut'a mond'o klar'e dir'u al Ĉini'o: „Sat! Ne plu!”
Post la jar'o 1990 Albanio al'tir'is interes'o'n de ekster'land'an'o'j, kiu'j vol'is aĉet'i ne'mov'ebl'aĵ'o'j'n, inter'ali'e apartament'o'j'n. Tio'n ebl'ig'is la nov'a'j leĝ'o'j, la bon'a kvalit'o de la konstru'aĵ'o'j, la relativ'e mal'alt'a'j prez'o'j kaj ne'last'e la bon'a mediterane'a klimat'o de la land'o.
Last'a'temp'e la brit'a per'ant'a kompani'o Barrasford & Bird, kun ofic'ej'o'j en Bulgario kaj Greki'o, propon'as apartament'o'j'n ankaŭ en Tiran'o kaj ĉe la mar'bord'o. La prez'o'j komenc'iĝ'as de 61 000 eŭr'o'j por apartament'o kun unu ĉambr'o kaj kuir'ej'o, 76 000 eŭr'o'j por du ĉambr'o'j kaj kuir'ej'o kaj 120 000 eŭr'o'j por tri ĉambr'o'j kaj kuir'ej'o. Apartament'o ĉe la mar'bord'o de Shëngjin kost'as minimum'e 40 000 eŭr'o'j'n. Ĝeneral'e apartament'o'j ĉe la mar'bord'o kun are'o de 100 kvadrat'a'j metr'o'j kost'as 75 000 eŭr'o'j'n, dum tiu'j apud Tiran'o kost'as 1200 eŭr'o'j'n por kvadrat'a metr'o.
La interes'ant'o'j est'as kutim'e hom'o'j hav'int'a'j bril'a'n karier'o'n kaj dezir'ant'a'j pas'ig'i la rest'ant'a'n viv'o'period'o'n en land'o'j kun bon'a klimat'o kaj relativ'e mal'alt'a'j prez'o'j, kie ili'a pensi'o larĝ'e sufiĉ'as por ke ili pov'u si'n viv'ten'i.
Antaŭ'e tiel ag'is german'o'j en i.a. Hispanio kaj Egipti'o. Post'e oni prefer'is land'o'j'n kiel Rumani'o, Bulgario kaj Kroati'o. En Hungari'o kaj Rumani'o, antaŭ ol tiu'j land'o'j en'ir'is en Eŭrop'a'n Uni'o'n, la prez'o'j de la apartament'o'j laŭ'leĝ'e plur'est'is mal'alt'nivel'a'j, post'e ankaŭ tie ili liber'iĝ'is kaj alt'iĝ'is.
Montenegro al'log'is ĉef'e rus'o'j'n, kiu'j aĉet'is teren'o'j'n kaj dom'o'j'n eĉ en relativ'e izol'it'a'j lok'o'j. „Frenez'a'j rus'o'j pret'as aĉet'i ĉio'n ĉe ni, tiel pli'alt'ig'ant'e relativ'e mult'e la prez'o'j'n, ne'el'ten'ebl'a'j'n jam por la ordinar'a loĝ'ant'o”, dir'is iu montenegr'an'o. Tiel en Podgoric'a la prez'o por kvadrat'a metr'o ating'is du ĝis kvar mil eŭr'o'j'n.
Sam'a situaci'o est'iĝ'as ankaŭ en Albanio. Laŭ la brit'a kompani'o, la jar'a profit'norm'o est'as minimum'e 11 %. Ĝi'a estr'o dir'as: „Ni est'as ja la pionir'o'j de la merkat'o de ne'mov'ebl'aĵ'o'j en Bulgario kaj nun ankaŭ en Albanio!”
Se naci'o aŭ etn'o hav'as propr'a'n histori'o'n, propr'a'n kultur'o'n, propr'a'n dezir'o'n sen'de'pend'iĝ'i, est'as mal'moral'e kontraŭ'star'i. Tio valid'as eĉ pli, se la sen'de'pend'iĝ'ont'a naci'o est'is milit'e okup'it'a kaj tiel perd'is antaŭ'a'n liber'o'n. Ni pens'u ekzempl'e pri Tibeto.
Tamen, se region'o komenc'e aparten'as kultur'e kaj histori'e al difin'it'a land'o kaj se post'e tiu region'o est'as amas'e ek'loĝ'at'a de ekster'land'an'o'j, kiu'j iom post iom far'iĝ'as pli'mult'o; se imperi'o apog'as la sen'de'pend'iĝ'o'n de tiu region'o dis'de la ceter'o de la land'o pro klar'a'j geopolitik'a'j avantaĝ'o'j; se la sen'de'pend'iĝ'o kontraŭ'as inter'naci'e leĝ'a'j'n inter'konsent'o'j'n, ĉu tiam la sen'de'pend'iĝ'o est'as moral'e akcept'ebl'a?
Mi'a'opini'e, Kosovo aparten'as al la du'a klas'o. Mi vet'as, ke Kosovo aneks'iĝ'os al Albanio sufiĉ'e baldaŭ, kiel Teksaso aneks'iĝ'is al Uson'o si'a'temp'e.
Gratul'o'n pro la last'a'temp'a'j leter'o'j en MONATO pri Kosovo sub la titol'o Kiu'j sen'de'pend'iĝ'u?. Tro oft'e en Esperant'uj'o oni evit'as grav'a'j'n, tamen tikl'a'j'n demand'o'j'n, kaŝ'ant'e si'n mal'antaŭ la ban'tuk'o'n de „neŭtral'ec'o”. Jes ja ni rest'u neŭtral'a'j pri parti'a'j kaj doktrin'a'j demand'o'j, sed pri pli vast'a'j tem'o'j, kiel hom'a'j rajt'o'j, just'ec'o, lingv'a diskriminaci'o, nepr'e ne. Tio des pli valid'as por MONATO, kie oni streb'as pri'trakt'i ne konferenc'o'j'n kaj pri'mov'ad'a'j'n afer'o'j'n, sed la „real'a'n mond'o'n”, kie ne mank'as mal'just'o, diskriminaci'o ktp. Esplor'ant'e tiu'n teren'o'n, vi preskaŭ cert'e iam ofend'os iu'j'n, sed ies ofend'o est'as alies defend'o, ĉu ne? Dank'o'n.
En printemp'o aper'is libr'o verk'it'a de la eks'a ĉef'prokuror'o ĉe la tribunal'o pri milit'krim'o'j aŭspici'at'a de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) en Hag'o, Nederlando. La tribunal'o esplor'is milit'krim'o'j'n i.a. en eks'a Jugoslavio, sed en si'a libr'o, La Ĉas'ad'o, Carla del Pont'e, svis'in'o, akuz'as alban'o'j'n pri krim'o'j kontraŭ serb'a'j etn'ul'o'j. Asert'as la aŭtor'in'o, ke „almenaŭ 300 serb'o'j est'as arest'it'a'j kaj for'port'it'a'j intern'e'n de Albanio, kie oni el'pren'is viv'a'j'n organ'o'j'n por ili'n trans'plant'i”.
La akuz'o sku'is publik'a'n opini'o'n en Albanio. Televid'a staci'o ek'ig'is esplor'o'n en la distrikt'o Mat, en la vilaĝ'o Gurra, ĉe la dom'o de Avdulla Katuçi. Tie dum la kosova milit'o supoz'ebl'e est'as star'ig'it'a hospital'o, kie oni „est'as el'pren'int'a viv'organ'o'j'n el serb'a'j kapt'it'o'j far'e de Liber'ig'a Arme'o de Kosovo”.
Tamen jam en 2004 inter'naci'a'j enket'ist'o'j vizit'is la vilaĝ'o'n kaj serĉ'is indik'o'j'n pri la „krim'o'j”. Ili kontrol'is la plur'ĉambr'a'n, du'etaĝ'a'n dom'o'n, kie laŭ'akuz'e star'is la hospital'o, sed trov'is neni'o'n. Nun alban'o'j kred'as, ke la asert'o'j de del Pont'e cel'as ekvilibr'ig'i la krim'o'j'n de la eks'a'j serb'a'j arme'o kaj polic'o kontraŭ sen'defend'a kaj sufer'ant'a popol'o en Kosovo.
La svis'a departement'o pri ekster'land'a'j afer'o'j mal'permes'is al s-in'o del Pont'e ĉe'est'i la lanĉ'o'n en Milano de si'a libr'o. La departement'o argument'is, ke la libr'o en'hav'as opini'o'j'n, kiu'j mal'kongru'as kun tiu'j de la svis'a reg'ist'ar'o, kiu'n reprezent'as del Pont'e kiel svis'a ambasador'o en Argentino.
En april'o 1999 detru'is raket'o part'o'n de la konstru'aĵ'o de Radi'o-Televid'o de Serbi'o. Dum la bombard'o de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO) pere'is 16 plej'part'e jun'a'j kun'labor'ant'o'j de la televid'a staci'o. La konstru'aĵ'o ne est'as re'nov'ig'it'a kaj nun star'as kiel memor'ig'il'o pri absurd'a, sen'senc'a atak'o.
Tiam'a Jugoslavio ne milit'is kontraŭ NATO. La pere'int'o'j ne est'is soldat'o'j, nur labor'ist'o'j ĉe si'a labor-lok'o. Nun situ'as ekster la ruin'o monument'o kun la nom'o'j de la murd'it'o'j kaj la demand'o: „Kial?”. April'e famili'an'o'j kaj dung'it'o'j de Radi'o-Televid'o de Serbi'o met'as flor'o'j'n sur la monument'o'n kaj ripet'as si'a'n ĝis nun sen'respond'a'n demand'o'n.
Esper'ebl'e en april'o vi ne dev'is uz'i kiel pasaĝer'o la modern'eg'a'n terminal'o'n 5 de la flug'haven'o de Londono. Vi ne plu hav'us bon'a'j'n nerv'o'j'n, ĉar pak'aĵ'o'j mal'aper'is en la faŭk'o de la haven'o, lift'o'j ne funkci'is kaj hom'o'j perd'iĝ'is en la vast'a'j koridor'o'j de konstru'aĵ'o, kiu kost'is 5,6 miliard'o'j'n da eŭr'o'j. Ĝi est'as unu el plur'a'j ekzempl'o'j last'a'temp'a'j de gigant'ism'o, kiu fiask'is part'e aŭ eĉ komplet'e.
Ni rest'u ĉe aviad'o. La uson'a kompani'o Boeing dev'is prokrast'i liver'ad'o'n de la nov'a long'distanc'a flug'maŝin'o 787 Dreamliner; la „rev-avi'o” iĝ'is inkub'o por la entrepren'o, kiu'n atend'as miliard'sum'a'j mon'perd'o'j kaj postul'o'j de kompens'o. La konkur'ant'a eŭrop'a kompani'o Airbus (aer'bus'o) hav'is simil'a'j'n spert'o'j'n pri si'a avi'eg'o A380 post fuŝ'ad'o en munt'ad'o. Ankaŭ Airbus dev'is el'spez'i miliard'o'j'n por ripar'i la fuŝ'o'n. Ne'evit'ebl'e tia'j fiask'o'j mal'bon'ig'is la reputaci'o'n de la du entrepren'o'j.
La problem'o'j traf'as ne nur avi'konstru'ant'o'j'n, sed ankaŭ ali'a'j'n industri'o'j'n. Projekt'eg'o'j jen kaj jen mis'evolu'as, iĝ'as mult'eg'e pli kost'a'j kaj komplik'a'j ol plan'it'e. Sufer'as precip'e klient'o'j, por kiu'j la epok'o de alt'a teknologi'o iĝ'as subit'e ŝton'epok'o. La fenomen'o tamen ne est'as nov'a, ĉiam hom'o'j est'is arogant'a'j kaj vant'e kred'is, ke ili pov'as far'i ĉio'n. La konstru'ant'o'j'n de la tur'o de Babelo pun'is la di'o mem, sed tio ne de'ten'is post'a'j'n generaci'o'j'n ĉiam de'nov'e plan'i gigant'ism'e, super'taks'ant'e si'a'j'n kapabl'o'j'n. Ili hav'is mani'o'n de far'ebl'ec'o, kiu sufok'is ĉi'a'n skeptik'o'n.
Modern'a'j ekzempl'o'j est'is la projekt'eg'o'j de la Suez'a kaj Panam'a kanal'o'j, fru'a'j prov'o'j de tut'mond'ig'o, kiu'j komenc'e ankaŭ fiask'is kaj ek'funkci'is nur long'e post ek'konstru'ad'o.
La fiask'o ripet'iĝ'is ĉe Eŭr'o'tunel'o inter Franci'o kaj Briti'o. La kompani'o de la 50-kilo'metr'a tub'o sub la Nord'a Mar'o dum la pas'int'a jar'o preskaŭ bankrot'is. Ĝi est'is (provizor'e) sav'it'a, nur ĉar kreditor'o'j donac'is al ĝi du'on'o'n de plur'miliard'a'j ŝuld'o'j.
Last'a aktual'a ekzempl'o de fiask'int'a gigant'ism'o est'as projekt'o en Germanio. Politik'ist'o'j hav'is la absurd'a'n ide'o'n lig'i la ĉef'staci'dom'o'n de Munkeno kaj la flug'haven'o'n per magnet'ŝveb'a trajn'o Trans'rapid. Ĉiu'j klar'vid'a'j fak'ul'o'j prognoz'is, ke tia projekt'o ne taŭg'as, ĉar la rapid'eg'a trajn'o est'as intenc'it'a por long'a'j distanc'o'j, ne por 37 kilo'metr'o'j tra dens'e loĝ'at'a region'o (vid'u detal'o'j'n en El mi'a vid'punkt'o de novembr'o 2007). Nun montr'iĝ'is, ke la kost'o'j por la projekt'o eksplod'is jam en la plan'a faz'o, kaj fin'e ankaŭ politik'ist'o'j dev'is agnosk'i, ke ili'a gigant'o'mani'o est'is utopi'a, kaj halt'ig'is la projekt'eg'o'n.
Est'as mult'a'j kial'o'j, kiu'j fiask'ig'as gigant'ism'a'j'n projekt'o'j'n, ne nur arogant'ec'o kaj vant'ec'o de hom'o'j. En la okaz'o de Boeing ekzempl'e unu el la kial'o'j est'is, ke la kompani'o produkt'ig'is grav'a'j'n kompon'ant'o'j'n en divers'a'j (mal'alt-salajr'a'j) land'o'j, kiel oni kutim'as en epok'o de tut'mond'iĝ'o. Sed anstataŭ ŝpar'i pro mal'alt'a'j salajr'o'j nun la kompani'o dev'as el'spez'i mult'e pli por pli'bon'ig'i mal'alt'a'j'n kvalit'o'j'n. Ali'a oft'a kial'o est'as, ke entrepren'o'j, por ŝpar'i, ne dung'as sufiĉ'e da fak'ul'o'j en la mez'a part'o de plan'sekci'o'j; mank'as do tiu'j hom'o'j, kiu'j dev'us el'labor'i grav'a'j'n detal'o'j'n, por ke post'e ver'e pov'u funkci'i projekt'o.
Por evit'i tia'j'n fiask'o'j'n, neces'us re'ven'i al hom'a modest'ec'o kaj plan'i nur tia'j'n projekt'o'j'n, kiu'j'n ebl'as real'ig'i per ordinar'a'j rimed'o'j. Sed ne tim'u, gigant'ism'o ne mort'os! Jam iu'j plan'as raket-avi'o'n, kiu bezon'os por vojaĝ'i de Eŭrop'o al Uson'o nur ĉirkaŭ unu hor'o'n. Kiu bezon'as ĝi'n? Neni'u, sed hom'o'j ja ne lern'as el far'it'a'j erar'o'j. Kaj ĵus mi leg'is, ke iu arkitekt'o rev'as konstru'i tur'o'n mult'a'j'n kilo'metr'o'j'n alt'a'n. Salut'o'n el Babelo!
Manchán [manaĥon] Mag'a'n est'as jun'a irland'an'o, kiu last'a'temp'e prezent'is seri'o'n da televid'program'o'j, en kiu li esplor'as la hodiaŭ'a'n stat'o'n de la irlanda lingv'o. Kvankam, laŭ la naci'a konstituci'o, la irlanda (gael'a) est'as la unu'a oficial'a lingv'o de la land'o, pro histori'a'j kial'o'j la angl'a est'as nun la plej uz'at'a. La kaŭz'o'j est'as mult'a'j. Dum la Grand'a Mal'sat'o en la mez'o de la 19a jar'cent'o, mort'is aŭ el'migr'is (precip'e al Uson'o) grand'eg'a part'o de la gael'parol'ant'o'j, kiu'j tiam est'is la pli'mult'o en Irlando. Pli'e, pro la fakt'o, ke la land'o est'is dum jar'cent'o'j reg'at'a de Angli'o, la angl'a iĝ'is la prestiĝ'a lingv'o de administr'ad'o, komerc'o kaj eduk'ad'o, do la irlanda est'is mal'estim'at'a kaj rigard'at'a kiel idiom'o de sen'sci'a'j kamp'ar'an'o'j. Ĉar milion'o'j de la post'e'ul'o'j de la el'migr'int'o'j nun loĝ'as en Uson'o, la nord-amerik'a influ'o en Irlando est'as tiom fort'eg'a, ke kelk'foj'e oni preskaŭ hav'as la impres'o'n ke Irlando est'as, ne sen'de'pend'a respublik'o, sed la 51a ŝtat'o de Uson'o.
Plur'a'j enket'o'j indik'is, ke la pli'mult'o de la irland'an'o'j ne vol'as, ke ili'a indiĝen'a lingv'o mal'aper'u, sed ne sufiĉ'e serioz'e klopod'as por pli'bon'ig'i ĝi'a'n en'danĝer'ig'it'a'n stat'o'n. La aktual'a reg'ist'ar'o kaj la eduk'a'j instanc'o'j (mal'fru'e) konsci'as pri la grav'ec'o de la situaci'o kaj asert'as, ke ili intenc'as trov'i rimed'o'n por sav'i la lingv'o'n kaj establ'i firm'a'j'n baz'o'j'n por garanti'i ĝi'a'n konserv'ad'o'n.
La rezult'o'j de la esplor'ad'o far'it'a de Mag'a'n est'is sen'iluzi'ig'a'j kaj sen'kuraĝ'ig'a'j. Mult'a'j jun'ul'o'j montr'is si'n indiferent'a'j. Hom'o'j, kiu'j okup'is posten'o'j'n en kiu'j ili dev'us parol'i kaj uz'i la lingv'o'n ne pov'is, aŭ ne vol'is. Malgraŭ la fakt'o, ke la irlanda est'as ĉie instru'at'a (krom en Nord-Irlando, kie ĝi est'as stud'objekt'o preskaŭ nur en katolik'a'j lern'ej'o'j), jun'ul'o'j for'las'as la lern'ej'o'n kun minimum'a lingv'a kapabl'o. Mult'a'j dir'as, ke ili ne kapabl'as leg'i ĝi'n. Kompren'ebl'e est'as escept'o'j.
Mag'a'n decid'is far'i aŭdac'a'n eksperiment'o'n. Li kompren'ebl'e supoz'is, ke post jar'o'j da stud'ad'o dev'as rest'i io en'profund'iĝ'int'a en la sub'konsci'o de la eks'lern'ej'an'o'j. Pro tio li intervju'is du jun'a'j'n person'o'j'n – vir'o'n kaj vir'in'o'n – kaj pet'is, ke ili rakont'u i'o'n en la irlanda lingv'o. Post embaras'a paŭz'o, ambaŭ silent'e kap'sku'is. La vir'in'o konfes'is, ke ŝi dum dek jar'o'j stud'is la irland'an, sed ne parol'as ĝi'n. Ili konsent'is sub'met'i si'n al hipnot'o, dum kiu la sam'a demand'o pri rakont'o aŭ konversaci'o est'is far'it'a. La jun'a vir'o respond'is irlande, kvankam hezit'em'e kaj sen'aplomb'e. La vir'in'o, tamen, flu'e kaj ĝust'e parol'is. Post kiam la hipnot'ist'o ĉes'ig'is la sesi'o'n, la par'o re'e parol'is angl'e.
Mang'a'n ne propon'is klar'ig'o'n aŭ solv'o'n de la lingv'a problem'o, sed cert'e la eksperiment'o ebl'e montr'as, ke restaŭr'o de lingv'o eĉ en kriz'a stat'o, ne est'as tut'e sen'esper'a klopod'o. Grav'a angl'a'lingv'a verk'o, kiu ebl'e pov'as iom kontribu'i al ĉi tiu problem'o est'as Language Death (lingv'a mort'o) de la lingv'a fak'ul'o David Crystal, el'don'it'a de la pres'ej'o de la Universitat'o de Cambridge en Angli'o. La libr'o inklud'as list'o'n de organiz'aĵ'o'j, kiu'j labor'as por la protekt'o, konserv'ad'o kaj re'vigl'ig'o de en'danĝer'ig'it'a'j lingv'o'j, kaj – iom surpriz'e – tiu'j inklud'as kelk'a'j'n sufiĉ'e grav'a'j'n lingv'o'j'n kiel la nederland'an.
„Kred'o kaj raci'o est'as ambaŭ esenc'e ne per'fort'a'j: nek la unu'a, nek la du'a dev'us est'i uz'at'a'j por prav'ig'i per'fort'o'n.” Tio est'as unu el la precip'a'j akord'a'j punkt'o'j, esprim'it'a'j de la part'o'pren'ant'o'j en la ses'a kolokv'o inter la Vatikan'a Konsili'o por Inter'religi'a Dialog'o kaj la Centr'o por Inter'religi'a Dialog'o de Tehrano. La renkont'o, dum kiu seren'e, jes, sed laŭ plej alt'a'j plur'aspekt'a'j vid'angul'o'j al'front'iĝ'is la deleg'it'ar'o'j vatikan'a kaj irana dum tri tag'o'j, ferm'iĝ'is la unu'a'n de maj'o per komun'a aŭdienc'o ĉe Benedikto la 16a. La tem'o est'is „Kred'o kaj raci'o: kia inter'rilat'o?”, kiu vast'iĝ'is ĝis „Teologi'o kaj Kalam'o (islam'a teologi'o) enket'ant'a'j pri raci'ec'o de la kred'o” kaj „Kred'o kaj raci'o antaŭ la fenomen'o de per'fort'o”.
La sep oficial'a'j deleg'it'o'j de ĉiu flank'o kun'e koment'is la konklud'a'j'n tez'o'j'n en la vatikan'a gazet'ar'a salon'o antaŭ plur'cent'o'j da ĵurnal'ist'o'j kaj respond'is divers'spec'a'j'n demand'o'j'n pri la fin'a anonc'o „Per'fort'o est'as ĉiam kontraŭ'di'a”.
La konferenc'o est'is gvid'at'a de alt'nivel'a'j respond'ec'ul'o'j de ambaŭ flank'o'j kaj okaz'is kadr'e de konsult'ad'o'j inter katolik'ism'o kaj ŝijaist'a islam'o. La ven'ont'a kolokv'o okaz'os en Tehrano.
En septembr'o 2007 la klient'o'j de Northern Rock, mal'grand'a brit'a bank'o, special'ist'o pri hipotek'a'j kredit'o'j, en'vic'iĝ'is por re'postul'i si'a'j'n mon'depon'o'j'n. Est'is la unu'a okul'frap'a efik'o de tut'mond'a financ'a kriz'o, kiu jam de plur'a'j monat'o'j minac'is kaj hav'is efik'o'j'n mult'flank'a'j'n.
Kvankam pro la okaz'aĵ'o'j ĉe Northern Rock la – precip'e uson'de'ven'a – kriz'o pli vast'e dis'kon'iĝ'is ĉe la publik'o, ĝi'a'j problem'o'j hav'is iom ali'a'n origin'o'n. La normal'a procedur'o est'as, ke bank'o kolekt'as la ŝpar'mon'o'n de si'a'j klient'o'j kaj per tiu amas'ig'it'a kaj relativ'e stabil'a kapital'baz'o don'as al ali'a'j klient'o'j pli long'daŭr'a'j'n prunt'o'j'n garanti'it'a'j'n per hipotek'o je la financ'it'a ne'mov'ebl'aĵ'o. Northern Rock tro rapid'e ekspansi'is kaj la mon'depon'o'j de ĝi'a'j klient'o'j ne sufiĉ'is. Tial ĝi laŭ'bezon'e prunt'is mon'o'n ĉe ali'a'j bank'o'j, procedur'o kvazaŭ aŭtomat'a kiam la financ'a merkat'o est'as stabil'a. Tamen, kiam la brit'a rent'o'nivel'o alt'iĝ'is, la bank'o konfront'iĝ'is al du'obl'a problem'o. Unu'e, ĝi dev'is pag'i al la ali'a'j bank'o'j rent'o'n pli alt'a'n, ol ĝi ricev'is pro la prunt'o'j, kaj do perd'is; du'e, pro la pli alt'a rent'o la hipotek'a merkat'o iĝ'is pli risk'a. El tio rezult'is, ke Northern Rock perd'is la fid'o'n de la ali'a'j bank'o'j kaj rest'is sen'mon'a. La klient'o'j – kiu'j ne forges'is, ke la brit'a reg'ist'ar'o en 1991 las'is bankrot'i BCCI, bank'o'n kun part'e krim'a, sed ankaŭ part'e tut'e honest'a klient'ar'o – rapid'is por re'postul'i si'a'n ŝpar'mon'o'n. Fin'fin'e, Northern Rock est'is ŝtat'ig'it'a kaj tiel sav'it'a.
Posed'i si'a'n propr'a'n dom'o'n en mult'a'j land'o'j est'as konsider'at'a la plej efik'a protekt'o de la famili'o. Tiel ankaŭ est'as en Uson'o, sed antaŭ kelk'a'j jar'o'j tie ek'reg'is ia eŭfori'o en la dom'a merkat'o kaj, kred'ant'e ke la dom'prez'o'j sen'ĉes'e alt'iĝ'os, la bank'o'j tro facil'e don'ad'is mon'prunt'o'j'n. Se la prunt'o'pren'ant'o ne kapabl'os re'pag'i, la valor'o de la dom'o ja sufiĉ'os por kompens'i la bank'o'n. Al tiu facil'anim'a kondut'o al'don'iĝ'is agres'em'a'j, eĉ tromp'a'j vend'o'praktik'o'j de makler'ist'o'j, kiu'j en'spez'is laŭ la nombr'o de sub'skrib'it'a'j kontrakt'o'j kaj ne atent'is la real'a'n situaci'o'n kaj pag'kapabl'o'n de la prunt'o'pren'ant'o'j. Est'is ekzempl'e ofert'it'a'j prunt'o'j kun tre favor'a rent'o kaj do mal'grand'a monat'a re'pag'o dum la komenc'a'j jar'o'j, aŭ kun rent'o variant'a laŭ la merkat'a'j cirkonstanc'o'j, dum klient'o'j kred'is, ke la rent'o kaj re'pag'o est'os fiks'a'j dum la tut'a prunt'o'period'o.
Pro la ne'sufiĉ'a kontrol'o de la kvalit'o de la prunt'o'pren'ant'o'j, la risk'o je ne'pag'o jam est'is alt'iĝ'ant'a. Dum la last'a'j jar'o'j al'don'iĝ'is pli'a'j danĝer'o'j: prunt'o'pren'ant'o'j pro la ekonomi'a kriz'o perd'is si'a'n labor'o'n kaj dev'is kontent'ig'i si'n per mal'pli alt'a salajr'o aŭ rest'is sen'labor'a'j; por ali'a'j la monat'a'j re'pag'o'j eg'e kresk'is post la fin'o de la favor'a komenc'a period'o kaj pro la ĝeneral'a alt'iĝ'o de la rent'o'nivel'o. Rezult'e, ke uson'an'o'j amas'e mal'kapabl'is far'i si'a'j'n monat'a'j'n re'pag'o'j'n kaj est'is el'ig'it'a'j el si'a'j dom'o'j. Laŭ iu statistik'o 1,25 milion'o'j da person'o'j inter aŭgust'o 2007 kaj april'o 2008 perd'is si'a'n loĝ'ej'o'n. Pro la mult'a'j vend'at'a'j dom'o'j la dom'o'merkat'o kolaps'is. Kvankam ekzist'as plur'a'j kontrol'instanc'o'j, kiu'j est'us dev'int'a'j prevent'i tia'n katastrof'o'n, neni'u el ili efik'e funkci'is. Ankaŭ la uson'a reg'ist'ar'o tro mal'fru'e kaj tro apati'e inter'ven'is por lim'ig'i la damaĝ'o'j'n.
Laŭ tradici'a'j bank'a'j princip'o'j tia grand'skal'a dis'don'ad'o de hipotek'a'j kredit'o'j ne est'us ebl'a. La sum'o de la hipotek'a'j prunt'o'j (kaj kredit'o'j ĝeneral'e), kiu'j'n bank'o rajt'as don'i, de'pend'as de la sum'o de la kapital'o de la bank'o, do almenaŭ teori'e ekzist'as iu „brems'o”. Tiu'n lim'ig'o'n la bank'o'j ĉirkaŭ'ir'is vend'ant'e, laŭ komplik'a procedur'o, la prunt'o'j'n al ali'a'j financ'a'j instituci'o'j. Tiel la prunt'o'j mal'aper'as el la bilanc'o de la bank'o, liber'iĝ'as kapital'o por de'nov'e don'i prunt'o'j'n, kiu'j de'nov'e est'as vend'at'a'j ktp. La prunt'o'j fin'fin'e al'ven'as ĉe spekul'ant'o'j kaj ali'a'j bank'o'j, kiu'j tut'e ne hav'as rilat'o'n kun la origin'a'j prunt'o'pren'ant'o'j. La risk'o de ne'pag'o est'as kovr'it'a inter'ali'e de kredit'asekur'o, sed evident'iĝ'as, ke tiu asekur'o ne est'is tut'e sekur'a.
La unu'a grav'a viktim'o ne est'is uson'a, sed eŭrop'a: Industriekreditbank (IKB), je 38 % posed'aĵ'o de german'a ŝtat'a bank'o'grup'o KfW, don'is grand'eg'a'n kredit'o'n al invest'grup'o, kiu per tio aĉet'is uson'a'j'n hipotek'a'j'n prunt'o'j'n. Tiu'j prunt'o'j perd'is si'a'n valor'o'n, sekv'e de tio IKB risk'is kolaps'i kaj KfW – mal'rekt'e la german'a ŝtat'o – dev'is inter'ven'i por sav'i ĝi'n. Dum la post'a'j monat'o'j aper'is simil'a'j perd'o'j ĉe ali'a'j ŝtat'a'j bank'o'j, sed ankaŭ ĉe privat'a'j kaj ali'a'j eŭrop'a'j (kaj kompren'ebl'e ankaŭ uson'a'j) bank'o'j. Ankoraŭ nun kelk'foj'e monat'e iu bank'o anonc'as perd'eg'o'n, part'e atribu'it'a'n al uson'a'j hipotek'o'j. Rest'as enigm'o, kial eŭrop'a'j bank'o'j amas'e invest'is en tio kaj kial rest'is mal'efik'a'j la protekt'o'mekanism'o'j.
La 24an de januar'o 2008 la franc'a bank'o Société Générale – la tri'a plej grand'a bank'o de Franci'o kaj naŭ'a de la mond'o – anonc'is perd'o'n de 7,1 miliard'o'j da eŭr'o'j. 4,8 miliard'o'j est'is kaŭz'it'a'j de mal'sukces'int'a spekul'ad'o de unu ofic'ist'o de la bank'o. La afer'o tre simil'as al okaz'aĵ'o el 1995, kiam ofic'ist'o de Barings kaŭz'is perd'o'n de proksim'um'e unu miliard'o da eŭr'o'j (mal'facil'as akurat'e kompar'i la tiam'a'j'n valut'o'kurz'o'j'n) kaj tiel bankrot'ig'is si'a'n bank'o'n (MONATO, 1995/5). Diferenc'o est'as, ke en 1995 tem'is pri ofic'ist'o en for'a fili'o de mal'grand'a bank'o, labor'ant'a apenaŭ kontrol'at'e, dum en 2008 la ofic'ist'o labor'is en pariza ĉef'ofic'ej'o de bank'eg'o. Kiel en 1995 la estr'o'j asert'as, ke ili neni'o'n sci'is kaj est'is tromp'it'a'j de ofic'ist'o sol'e ag'ant'a. Tamen, est'as plur'a'j indik'o'j, ke ĉi-foj'e la estr'o'j klar'e sci'is, kio'n far'as la ofic'ist'o, kaj eĉ ricev'is avert'o'j'n de ali'a'j bank'o'j pri risk'eg'a'j transakci'o'j.
La mal'em'o de la bank'o'j prunt'o'pren'i inter si pro tio ankoraŭ pli'grand'iĝ'is kaj dev'ig'is la centr'a'j'n bank'o'j'n pli inter'ven'i kaj dispon'ig'i, eĉ kontraŭ'vol'e, mon'o'n al en'danĝer'ig'it'a'j bank'o'j.
Last'a grand'a bank'a afer'o – kiu ĝis nun ne ver'e kaŭz'is problem'o'j'n, sed pri kiu oni ebl'e parol'os dum la ven'ont'a'j monat'o'j kaj jar'o'j – est'as la batal'o por trans'pren'i la grand'a'n nederland'an bank'o'n ABN AMRO. Tiu bank'o jam de'long'e serĉ'is ekster'land'a'n partner'o'n. En mart'o 2008 la brit'a Barclays far'is ofert'o'n por trans'pren'i ĝi'n; tiel ek'est'us la plej grand'a eŭrop'a bank'o'grup'o. Jam est'is prepar'at'a'j la administr'a'j formal'aĵ'o'j por definitiv'ig'i la transakci'o'n, kiam unu monat'o'n post'e ven'is ofert'o de tri ali'a'j bank'o'j: la belg'a-nederlanda Fort'is, la brit'a Royal Bank of Scotland kaj la hispan'a Santander. La tri hav'is la intenc'o'n dis'pec'ig'i ABN AMRO kaj divid'i la plej interes'a'j'n part'o'j'n inter si. Barclays pli'alt'ig'is si'a'n ofert'o'n ĝis 67 miliard'o'j, sed van'e. Post long'a disput'ad'o la tri'op'o akir'is ABN AMRO je prez'o de preskaŭ 71 miliard'o'j da eŭr'o'j.
La batal'o pri ABN AMRO ek'is komenc'e de 2007, kiam la etos'o rilat'e al fuzi'o'j kaj trans'pren'o'j ankoraŭ est'is eŭfori'a kaj kiam abund'is mon'o. Dum 2007 la situaci'o drast'e ŝanĝ'iĝ'is, sed neni'u el la ofert'ant'a'j bank'o'j vol'is ced'i. Kiam en oktobr'o 2007 la tri'op'o fin'fin'e gajn'is, precip'e Fort'is nur mal'facil'e trov'is la mon'o'n por pag'i si'a'n part'o'n de la aĉet'prez'o. Nun okaz'as la inter'trakt'ad'o'j por decid'i, kiu part'o de ABN AMRO ir'u al kiu el la partner'o'j. Dum la ven'ont'a'j du-tri jar'o'j tiu'j part'o'j dev'os est'i integr'it'a'j en la respektiv'a'j bank'sistem'o'j. Fak'ul'o'j demand'as si'n, ĉu la integr'iĝ'o facil'os kaj ĉu fin'fin'e est'os iu pozitiv'a financ'a rezult'o por la akci'ul'o'j. Jam est'as kon'at'a'j la perd'ant'o'j: 10 000 ĝis 20 000 ofic'ist'o'j ne plu est'os bezon'at'a'j.
Dum plur'a'j jar'o'j la negoc'o de dub'a'j hipotek'a'j kredit'o'j kaj la provok'o de entrepren'a'j re'struktur'ad'o'j est'as ŝat'at'a okup'o de spekul'ant'o'j kaj ali'a'j financ'ist'o'j. Ĉar tiu merkat'o iĝ'is mal'pli al'log'a, ili serĉ'is pli'a'j'n ag'ad'kamp'o'j'n, inter'ali'e komerc'ad'o'n de manĝ'aĵ'o'j kaj bio'karbur'aĵ'o'j. Tio est'os tem'o por ali'a kontribu'aĵ'o.
La diagram'o montr'as la er'o'j'n de tip'a biliga struktur'o. Grav'as not'i, ke ne ĉiu'j biligoj est'as sam'a'j; tamen la diagram'o montr'as la kutim'a'j'n part'o'pren'ant'o'j'n en tia struktur'o. Jen la ĉef'a'j:
Emisi'ant'o – Special'a ent'o, protekt'it'a kontraŭ bankrot'o, kre'it'a por facil'ig'i la biligon kaj por dispon'ig'i la bil'o'j'n al invest'ant'o'j.
Prunt'o'don'ant'o – Ent'o, kiu kontrakt'as kaj financ'as prunt'o'j'n, kiu'j pov'as est'i vend'at'a'j al ali'a ent'o por biligo. Tiam prunt'o'don'ant'o'j ricev'as kontant'a'n mon'o'n kaj kurtaĝ'o'n. Foj'foj'e la prunt'o'don'ant'o hav'as kontrakt'o'n kun makler'ist'o. Prunt'o'don'ant'o'j pov'as est'i bank'o'j aŭ ne-bank'o'j.
Hipotek'o'makler'ist'o – Ag'as kiel inter'person'o inter la prunt'o'don'ant'o kaj la prunt'o'pren'ant'o. Li ricev'as makler'aĵ'o'n kiam la prunt'o est'as kontrakt'it'a.
Serv'ist'o – Ent'o respond'ec'a por kolekt'i la re'pag'o'j'n de la prunt'o'pren'ant'o'j kaj por trans'don'i tiu'j'n pag'o'j'n al la emisi'ant'o, kiu distribu'os ili'n inter la invest'ant'o'j. La serv'ist'o est'as kompens'at'a per kurtaĝ'o je la volum'o de la serv'it'a'j prunt'o'j. Li hav'as la dev'o'n maksimum'ig'i la trans'pag'o'j'n de la prunt'o'pren'ant'o'j al la emisi'ant'o'j. Li okup'iĝ'as pri post'rest'ant'a'j re'pag'ant'o'j kaj vend'o de hipotek'it'a'j ne'mov'ebl'aĵ'o'j.
Invest'ant'o'j – Ili aĉet'as la divers'a'j'n bil'o'j'n emisi'it'a'j'n dum la biliga procedur'o. Ili financ'as la prunt'o'j'n kaj divers'nivel'e port'as la risk'o'n de la prunt'o'j, kiu'j'n ili aĉet'as.
Taks'ad-agent'ej'o – Taks'as la komenc'a'j'n risk'o'n de la emisi'it'a'j bil'o'j kaj post'e adapt'as la taks'o'j'n sur'baz'e de la re'pag'o'j kaj la real'a'j risk'o'j. Ĝi'a'j kriteri'o'j influ'as la baz'a'n struktur'o'n de la biligo.
Sindik'o – Ekster'a ent'o, kiu pri'zorg'as la interes'o'j'n de la invest'ant'o'j en la biligo. La sindik'o garanti'as, ke la biligo okaz'as laŭ la biliga inter'konsent'o, ekzempl'e ke la serv'ist'o ag'as laŭ la inter'konsent'it'a'j kriteri'o'j.
Garanti'a konsorci'o – Administr'as la emisi'ad'o'n de la bil'o'j al la invest'ant'o'j.
Kreditsekurigisto – Biligaj transakci'o'j pov'as inkluziv'i kredit'asekur'o'n (por mal'grand'ig'i la kredit'risk'o'n de struktur'o) dispon'ig'it'a'n de sen'de'pend'a ent'o en form'o de kredit'leter'o'j aŭ garanti'o'j.
En Albanio divorc'o'j relativ'e mal'oft'as, des pli mal'oft'as ripet'it'a'j nupt'o'fest'o'j. Tamen jen la decid'o de Mariza (29-jar'a) kaj Ergys Verdha (34-jar'a). La par'o feliĉ'e kun'viv'as dum 10 jar'o'j kaj antaŭ kvin jar'o'j ge'edz'iĝ'is. Unu jar'o'n post'e nask'iĝ'is fil'o, Aleksander.
Tamen kiam Mariza montr'is fot'o'j'n pri la nupt'o'fest'o al si'a fil'o, tiu demand'is: „Kial mi ne aper'as ĉe vi'a nupt'o'fest'o, pa'nj'o?” Rezult'e okaz'is du'a nupt'o'fest'o, en kiu ja aper'is Aleksander, ceremoni'e vest'it'a. Sekv'is du'a, kaj ĉi-foj'e sen'pag'a, miel'vojaĝ'o, pag'it'a de turism'a agent'ej'o.
Post mal'pli ol unu jar'o kiel brit'a ĉef'ministr'o, Gordon Brown [godan braŭn] front'as al la plej grav'a kriz'o de si'a karier'o. Region'a'j elekt'o'j komenc'e de maj'o en Angli'o kaj Kimri'o klar'e indik'is la mal'popular'ec'o'n kaj de Brown kaj de la naci'e reg'ant'a Labor'ist'a Parti'o, kiu rikolt'is nur 24 % de la voĉ'o'j – mal'pli ol la tradici'a tri'a parti'o, la Liberal-Demokrat'a, kiu gajn'is 25 %. Klar'e venk'is, tamen, la ĉef'opozici'a Konservativ'a Parti'o, per 44 % de la voĉ'o'j.
Kiam Brown pas'int'somer'e en'ofic'iĝ'is (sen'elekt'e, sed tut'e leĝ'e, laŭ'vol'e de la reg'ant'a parti'o), brit'o'j – ankaŭ membr'o'j de la Labor'ist'a Parti'o – li'n bon'ven'ig'is. Ili ne plu fid'is la antaŭ'a'n ĉef'ministr'o'n, Tony Blair [teŭni blea], kiu montr'iĝ'is supr'aĵ'a, ne'sincer'a kaj, rilat'e la Irak-milit'o'n, mensog'em'a. Kontrast'e, Brown, fidel'a kaj sukces'a ministr'o pri financ'o'j dum la tut'a ĉef'ministr'ec'o de Blair, prezent'iĝ'is, se iom moroz'a, tamen solid'e kompetent'a.
Tre rapid'e brit'o'j sen'iluzi'iĝ'is. Anstataŭ en aŭtun'o deklar'i naci'a'n balot'o'n, kiu plej ver'ŝajn'e est'us konfirm'int'a li'n kiel elekt'it'a'n ĉef'ministr'o'n, Brown hezit'ad'is. Tuj perd'iĝ'is reputaci'o pri decid'em'o. Ceter'e, kiam oni demand'is li'n pri li'a koncept'o pri la est'ont'ec'o de Briti'o, de'nov'e li ŝancel'iĝ'is, dir'ant'e, ke li bezon'os temp'o'n por ĝi'n el'labor'i. Evident'a stult'aĵ'o el la buŝ'o de dum 10 jar'o'j la du'a plej potenc'a politik'ist'o en la land'o; hom'o, ceter'e, kiu neniam mal'kaŝ'is, ke li ambici'is far'iĝ'i post'e'ul'o de Blair.
Dum la vintr'o ek'amas'iĝ'is ali'a'j problem'o'j, ĉef'e financ'a'j. Kolaps'is bank'o; ŝrump'is kredit'o; alt'iĝ'is prez'o'j. Ne pri ĉio plen'e respond'ec'is la reg'ist'ar'o, sed la kompetent'o de Brown sub'lupe'iĝ'is. Subit'e eĉ membr'o'j de la Labor'ist'a Parti'o, kiu'j dum la somer'o aklam'is Brown sav'ont'o de la parti'o, flustr'is – publik'e, en la gazet'ar'o – ke bezon'at'as nov'a parti'estr'o kaj ĉef'ministr'o. Mank'as, tamen, en parti'o el'ĉerp'it'a post pli ol 10 jar'o'j da pov'o, taŭg'a'j kandidat'o'j.
Dum'e jubil'as la konservativ'ul'o'j, apart'e en Londono, kie ili'a kandidat'o – elit'a, sam'temp'e iom burlesk'a ul'o – venk'is bon'e kon'at'a'n kaj iniciat'em'a'n labor'ist'a'n rival'o'n por far'iĝ'i urb'estr'o. Fin'fin'e, dir'as brit'o'j, la konservativ'ul'o'j, post dek'o da sen'fokus'a'j, sen'cel'a'j opozici'a'j jar'o'j, komenc'as impres'i kiel ont'a reg'ist'ar'a parti'o.
Tio ver'ŝajn'e ne okaz'os ĝis post du jar'o'j. Neni'o dev'ig'as Brown anonc'i naci'a'n balot'o'n ĝis la jar'o 2010. Mult'o, ĉu en'land'e, ĉu ekster'land'e, pov'us inter'temp'e ŝanĝ'iĝ'i. Rest'as temp'o por koncentr'iĝ'i kaj solv'i aktual'a'j'n problem'o'j'n – kaj vort'um'i koncept'o'n pri modern'a Briti'o. Ceter'e Brown konsol'os si'n, ke rezult'o'j de region'a'j elekt'o'j ne nepr'e prognoz'as la rezult'o'n de naci'a balot'o.
Ali'flank'e, kiam Brown konsider'as, ke la distrikt'o en Skot'land'o, kie li loĝ'as, elekt'is liberal-demokrat'a'n deput'it'o'n; ke la skot'a parlament'o est'as reg'at'a de la Skot'a Naci'a Parti'o; kaj kiam li labor'as en Londono, la urb'estr'o est'as konservativ'ul'o, ebl'as imag'i, ke li foj'e cerb'um'as pri si'a politik'a est'ont'ec'o.
Mi esper'as, ke okaz'os la Olimpi'a'j Lud'o'j en Pekino, komenc'iĝ'ont'a'j la 8an de la 8a monat'o 2008 je la 8a hor'o kaj 8 minut'o'j kaj 8 sekund'o'j. La ĉin'o'j ja kred'as, ke 8 est'as bon'ŝanc'a numer'o. Plur'a'j konfuz'as Tibeton kaj Nepalon. Tibeto situ'as nord'e de Nepalo. En Nepalo gajn'is la ribel'o kaj est'as nun reg'ist'ar'o post dek du jar'o'j da batal'o. Nepalo est'os respublik'o. Mult'a'j kontraŭ'as la mal'mult'a'n liber'ec'o'n en Tibeto kaj en Ĉini'o. La reg'ist'ar'o de Ĉini'o sent'as hont'o'n, kiam oni protest'as kontraŭ ĝi. Sed est'as bedaŭr'ind'a afer'o, se oni miks'as politik'o'n kaj sport'o'n. Mult'a'j ne ŝat'as la miks'ad'o'n. Ni ne halt'ig'u la Olimpik'o'j'n 2008 en 2008! Ni ne halt'ig'u sport'o'n!
La artikol'o Gigant'ism'o de Stefan Maul (MONATO 2008/6, p. 7) est'as ne nur interes'a, sed ankaŭ signif'o'plen'a kaj pens'ig'a. Jes, nun'temp'e kun la rapid'a dis'volv'iĝ'o de nov'a'j teknik'o'j kaj scienc'o'j kelk'a'j potenc'ul'o'j vol'as far'i tio'n, kio'n klar'vid'a'j fak'ul'o'j kontraŭ'as. Kelk'a'j'n ekzempl'o'j'n Maul bon'e prezent'is jam. Tamen se gigant'o'j est'as sekur'a'j, ili help'as al hom'o'j pli mult'e kaj bon'e. Nur antaŭ kelk'a'j tag'o'j en Ĉini'o bon'e ek'funkci'is trans-mar'a pont'eg'o kun long'o de 36 kilo'metr'o'j. Ĝi cert'e al'port'os al la tie'a'j hom'o'j grand'a'n help'o'n kaj ankaŭ komenc'as lud'i grand'a'n rol'o'n en la dis'volv'iĝ'o de tie'a ekonomi'o. Kompren'ebl'e si'a'n sukces'o'n ĝi ŝuld'as al la kelk'jar'a projekt'ad'o de mult'a'j alt'nivel'a'j scienc'ist'o'j. Do mi'a opini'o est'as, ke sekur'ec'o est'as la unu'a postul'o, ĉu ĝi est'as grand'a aŭ mal'grand'a.
Sen'dub'e la plej memor'ind'a monument'o de la ciril'liter'a skrib'manier'o est'as la tiel nom'at'a Evangeli'o de Miroslav (Miroslavljevo Jevanđelje) el la dek-du'a jar'cent'o.
Ĝi ek'est'is je mend'o de Miroslav, princ'o de Hum (teritori'o koincid'a kun la nun'temp'a Hercegovin'o) ĉirkaŭ 1185, por serv'i la bezon'o'n de preĝ'ej'o'j. Tia libr'o est'is uz'at'a por la mes'a liturgi'o kaj est'is aranĝ'it'a por leg'ad'o dum unu jar'o. La evangeli'o est'is skrib'it'a sur pergamen'o kaj ornam'it'a de 296 miniatur'o'j. Tiu'j miniatur'o'j est'is pentr'it'a'j per plum'o kaj post'e kolor'ig'it'a'j per penik'o en ruĝ'a, verd'a, flav'a kaj blank'a kolor'o'j, ornam'it'a'j kun or'o. La libr'o konsist'as el 181 foli'o'j, bind'it'a'j en led'o, proksim'um'e A3-format'a.
La art'ism'a pentr'aĵ'o montr'as kombin'o'n de orient-eŭrop'a kaj okcident-eŭrop'a kultur'element'o'j: bizanca tradici'o en la ikonografi'a ornam'it'ec'o de la serb'a tekst'o kaj miniatur'a stil'o, de'ven'a de ital'a'j kopi'ej'o'j. La pentr'ad'a ornam'ad'o de la man'skrib'aĵ'o per tiu'j mirakl'a'j miniatur'o'j kun neniam ripet'it'a'j motiv'o'j el flaŭr'o kaj faŭn'o far'as la libr'o'n majstr'aĵ'o, unik'a en si'a spec'o. La bel'ec'o kaj la unik'a karakter'o de la evangeli'o de Miroslav post'e influ'is ali'a'j'n manuskript'o'j'n en la region'o kaj en mez'epok'a Eŭrop'o.
La grand'valor'a dokument'o est'as en preskaŭ perfekt'a stat'o kaj atest'as la pov'o'n, kiu'n la krist'an'a'j princ'o'j de Balkani'o dispon'is je la fin'o de la 12a jar'cent'o.
Dum la serb'a reg'ad'o de Aleksandar Obrenović (1876-1903) ĝi trov'iĝ'is en la monaĥ'ej'o de Ĥilandar en Greki'o. En mart'o 1896 li ricev'is ĝi'n kiel donac'o'n de la monaĥ'a'j frat'o'j kaj al'port'ig'is ĝi'n al Beogrado. Ĝi est'as la plej grand'valor'a kaj la plej grav'a dokument'o de la kultur'a hered'aĵ'o de Serbi'o.
La Evangeli'o de Miroslav list'iĝ'as en la Inter'naci'a Registr'o „Mond'a Memor'o”, grav'a program'o de Unesk'o, star'ig'it'a en 1992. Ĝi post'sekv'as du ali'a'j'n list'o'j'n, tiu'n de la Mond'a Hered'aĵ'o, kiu en'ten'as jam 851 materi'a'j'n objekt'o'j'n kaj tiu'n de la „Buŝ'a'j kaj ne'materi'a'j hered'aĵ'o'j de la hom'ar'o”. La registr'o „Mond'a Memor'o” cel'as konserv'i la kolekt'aĵ'o'j'n arkiv'a'j'n kaj bibliotek'a'j'n kaj dis'vast'ig'i ties pri'sci'o'n. Ĝi en'hav'as 122 memor'aĵ'o'j'n, inter kiu'j tri slav'lingv'a'j'n evangeli'aĵ'o'j'n: tiu'j'n de Arĥangelsk (11a jar'cent'o), Miroslav (12a jar'cent'o) kaj Ĥitrovo (15a jar'cent'o).
Dum jar'dek'o'j en Eŭrop'o kaj Uson'o est'is produkt'at'a'j tro mult'e da nutr'aĵ'o'j. Malgraŭ la tro'o la prez'o'j oft'e est'is super la nivel'o de la mond'a merkat'o, sed ili est'is stabil'a'j kaj ne pren'is tro grand'a'n part'o'n de famili'a buĝet'o. Nun la stok'eg'o'j mal'aper'is kaj la nutr'aĵ'prez'o'j rapid'e kresk'is je plur'a'j, en tri'a'mond'a'j land'o'j eĉ je plur'dek'a'j procent'o'j.
Kiam post la du'a mond'milit'o ek'est'is la plan'o'j por eŭrop'a ekonomi'a unu'iĝ'o, unu el la cel'o'j est'is, post jar'cent'o kun plur'a'j milit'o'j kaj period'o'j de mal'sat'o, garanti'i sufiĉ'a'n lok'a'n produkt'ad'o'n de nutr'aĵ'o'j. Tio iĝ'is sam'temp'e la plej sukces'a kaj la plej kritik'at'a real'ig'o de la Eŭrop'a Uni'o (EU). La agrikultur'o iĝ'is pli modern'a kaj pli grand'skal'a kaj pro la garanti'it'a'j prez'o'j la agrikultur'ist'o'j hav'is stabil'a'j'n en'spez'o'j'n. Por la konsum'ant'o'j neniam est'is mank'o de manĝ'aĵ'o'j, sed tiu'j kiu'j kapabl'is vojaĝ'i tamen mir'is, ĉar ekster Eŭrop'o viand'o aŭ lakt'o oft'e kost'is mal'pli. La garanti'it'a'j prez'o'j instig'is la agrikultur'ist'o'j'n produkt'i pli ol bezon'at'e kaj la tro'o est'is je grand'a kost'o long'daŭr'e stok'it'a aŭ kun grand'a'j subvenci'o'j vend'at'a en la mond'a merkat'o, kie la prez'nivel'o est'is ĝeneral'e mult'e mal'pli alt'a. Kritik'o ven'is ne nur pro la alt'a'j kost'o'j de la sistem'o aŭ ĉar ĝi perturb'is la inter'naci'a'n merkat'o'n, sed ankaŭ ĉar la mal'pli efik'e labor'ant'a'j agrikultur'ist'o'j en evolu'land'o'j ne plu el'ten'is la konkurenc'o'n de la subvenci'at'a'j – aŭ en period'o'j de mal'sat'o eĉ sen'pag'a'j – import'it'a'j var'o'j.
Kun mult'e da pen'o EU dum la pas'int'a jar'dek'o sukces'is redukt'i la produkt'ad'o'n kaj for'ig'i la stok'o'j'n. Krom'e, pro kelk'a'j skandal'o'j rilat'e al la kvalit'o kaj pro best'a'j mal'san'o'j, la prez'o'j fal'is (aŭ almenaŭ ne alt'iĝ'is) ĝis nivel'o kiu'n la agrikultur'ist'o'j apenaŭ pov'is el'ten'i. Tial ili ĝoj'is kiam antaŭ unu jar'o ek'est'is kelk'foj'e mank'o de gren'o kaj lakt'o kaj la prez'o'j alt'iĝ'is.
La mal'pli grand'a produkt'ad'o en Eŭrop'o est'as nur unu klar'ig'o de la alt'iĝ'ant'a prez'nivel'o de nutr'aĵ'o'j. Sam'temp'e okaz'as la sen'ĉes'e ŝrump'ant'a agrikultur'a are'o pro urb'iĝ'o kaj industri'iĝ'o, okaz'as la long'daŭr'a'j intern'a'j milit'o'j, kiu'j mal'help'as produkt'ad'o'n en mult'a'j land'o'j, est'as mal'bon'a'j rikolt'o'j en iu'j region'o'j kaj fin'e kresk'as en plur'a'j land'o'j la viv'nivel'o, unu'a'vic'e en Ĉini'o, kies loĝ'ant'o'j postul'as pli abund'a'j'n kaj pli kvalit'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n.
Normal'e la rest'ant'a'j stok'o'j kaj efik'a distribu-sistem'o sufiĉ'us por (almenaŭ dum kelk'a'j jar'o'j) ekvilibr'ig'i lok'a'j'n mank'o'j'n de nutr'aĵ'o'j, sed nun est'as pli'a faktor'o: la bio'karbur'aĵ'o'j (MONATO, 2007/12). Laŭ strikt'a temp'o'skem'o en Uson'o kaj Eŭrop'o est'u al'don'at'a procent'aĵ'o da bio'karbur'aĵ'o'j al la normal'a'j karbur'aĵ'o'j por aŭtomobil'o'j. Tial la demand'o je plant'o'j por produkt'i bio'karbur'aĵ'o'j'n rapid'e kresk'is kaj mult'a'j agrikultur'ist'o'j komenc'is kultiv'i tia'j'n plant'o'j'n anstataŭ kutim'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n. Kelk'a'j plant'o'j, kiu'j taŭg'as por ambaŭ cel'o'j, kiel maiz'o, akir'as pli interes'a'j'n prez'o'j'n en la merkat'o de bio'karbur'aĵ'o'j kaj sekv'e mank'as en la nutr'aĵ'merkat'o.
Dum antaŭ kelk'a'j jar'o'j neni'u dub'is pri la util'o de bio'karbur'aĵ'o'j, oni nun ĝeneral'e konsent'as ke ili apenaŭ efik'as kontraŭ la klimat'ŝanĝ'iĝ'o, ĉar ili'a produkt'ad'o postul'as tro da energi'o. Foj'e la rendiment'o eĉ est'as negativ'a. Je'a'n Ziegler, kon'at'a kritik'ant'o de la EU-politik'o, mez'e de april'o 2008 deklar'is ke la produkt'ad'o de bio'karbur'aĵ'o'j est'as „krim'o kontraŭ la hom'ar'o”, pro ĝi'a efik'o je mond'a'j nutr'aĵ'prez'o'j. Laŭ Paul Collins de la universitat'o de Oxford, por plen'ig'i benzin'uj'o'n de grand'a aŭtomobil'o per bio'karbur'aĵ'o'j est'as bezon'at'a kvant'o da gren'o, per kiu afrik'a famili'o pov'as viv'ten'i si'n dum unu jar'o. Tamen, la Eŭrop'a Komision'o ĝis nun rifuz'as revizi'i si'a'n star'punkt'o'n, kaj ankaŭ je land'a nivel'o la reg'ist'ar'o'j konfirm'as la iam'a'j'n decid'o'j'n. Oni atend'as tiel nom'at'a'n „du'a'n generaci'o'n” de bio'karbur'aĵ'o'j kies produkt'ad'o est'us pli raci'a.
La si'n'ten'o de la Komision'o pli'a'n foj'o'n konfuz'as la civit'an'o'j'n. En gazet'ar'o kaj televid'o ili est'as daŭr'e instig'at'a'j konsum'i mal'pli da energi'o, foj'e per metod'o'j rid'ig'a'j aŭ ne'real'ism'a'j. Sam'temp'e, en apud'a gazet'a paĝ'o aŭ en sekv'a televid'a program'o aŭ reklam'o, sen iu kritik'a rimark'o, oni montr'as al ili dom'eg'o'j'n aŭ energi'vor'a'j'n aparat'a'j'n kvazaŭ ne ekzist'us iu energi- aŭ klimat-problem'o. Van'e energi'konsci'a'j hom'o'j atend'as simpl'a'j'n inter'ven'o'j'n, kiel eŭrop'nivel'a'n rapid'ec'lim'ig'o'n je aŭt'o'voj'o'j aŭ drast'a mal'stimul'o de aĉet'o de mal'ŝpar'em'a'j aŭtomobil'o'j. Tia'j reg'ist'ar'a'j decid'o'j pov'us tuj hav'ig'i real'a'n mal'pli'ig'o'n de la energi'konsum'o je plur'a'j procent'o'j. Energi'faktur'o'j (almenaŭ en Belgi'o) iĝ'is tiel komplik'a'j ke averaĝ'a konsum'ant'o ne plu sukces'as el'trov'i kiom kost'as unu unu'o de gas'o aŭ elektr'o. Oni do ne mir'u ke la hom'o'j lac'iĝ'as vid'ant'e kaj aŭd'ant'e la mult'a'j'n „konsil'o'j'n”.
Urĝ'as serioz'e konsider'i la argument'o'j'n de fak'ul'o'j, kiu'j asert'as ke la nun'a uz'o de bio'karbur'aĵ'o'j pli mal'util'as ol util'as. Ankaŭ ĉes'u la mal'amik'a'j rilat'o'j inter natur'protekt'ant'o'j kaj agrikultur'ist'o'j, kiu nun foj'e hav'as sur'real'ism'a'j'n efik'o'j'n. Oni ne plu rajt'as ĉas'i bird'o'j'n, sed kontraŭ'e toler'u, ke ili amas'iĝ'as kaj for'manĝ'as rikolt'o'j'n. La agrikultur'a are'o daŭr'e mal'grand'iĝ'as, ne nur pro industri'o kaj dom'konstru'o, sed ankaŭ pro sen'ĉes'a pli'grand'ig'o de natur'a'j zon'o'j, ne'uz'ebl'a'j por iu ajn produkt'ad'o. Tamen, bon'e mastr'um'at'a agrikultur'o ankaŭ est'as natur'o. Ĝeneral'e, la reg'ist'ar'o'j hav'u koher'a'n kaj kred'ind'a'n politik'o'n rilat'e al natur'a medi'o.
Ĉar la mond'a loĝ'ant'ar'o kaj ĝi'a'j postul'o'j je nutr'aĵ'o'j pli rapid'e kresk'os, ol la mal'grand'a kvant'o da riĉ'a'j mond'an'o'j pov'as kompens'i konsum'ant'e mal'pli, nepr'e neces'as alt'ig'i la produkt'ad'o'n de manĝ'aĵ'o'j per nov'a'j produkt'o'metod'o'j. Plej promes'plen'a'j sed ankaŭ plej risk'a'j est'as la trans'gen'a'j plant'o'j. Tiu'rilat'e eŭrop'a'j reg'ist'ar'o'j est'as mult'e pli prudent'a'j ol amerik'a'j.
Daŭr'e neces'os inter'naci'a komerc'o kaj transport'o de nutr'aĵ'o'j, sed neces'as pli bon'e regul'ig'i ĝi'n por ke ne bankrot'u la agrikultur'ist'o'j, kiu'j dev'as labor'i en mal'favor'a'j cirkonstanc'o'j pro konkurenc'o de pli efik'a'j kaj mal'pli kost'a'j ali'land'a'j produkt'o'j, las'ant'e si'a'n land'o'n sen propr'a produkt'ad'o.
Pro la daŭr'ant'a tut'mond'a kredit'kriz'o kelk'a'j kutim'a'j invest'objekt'o'j de spekul'ant'o'j iĝ'is mal'pli al'log'a'j. En la nutr'aĵ'merkat'o jam ĉiam okaz'is mult'e da spekul'ad'a'j transakci'o'j, sed ili kutim'e est'is far'at'a'j de fak'ul'o'j kaj ne nepr'e hav'is fi'a'j'n efik'o'j'n. Nun kelk'a'j'n nutr'aĵ'merkat'o'j'n inund'as ekster'a'j spekul'ant'o'j, kiu'j per mult'e da mon'o esper'as ating'i rapid'a'j'n gajn'o'j'n. Ili kaŭz'as grand'eg'a'j'n prez'fluktu'o'j'n, supr'e'n kaj mal'supr'e'n, kiu'j ne tuj influ'as la kvant'o'n de dispon'ebl'a'j agrikultur'a'j produkt'o'j, sed eg'e negativ'e influ'as la fid'o'n kaj la plan'ad'o'n de la produkt'ant'o'j. Sam'e kiel en financ'a'j merkat'o'j, ankaŭ en nutr'aĵ'merkat'o'j est'as bezon'at'a'j regul'o'j por lim'ig'i la eksces'o'j'n de la spekul'ad'o.
„Dir'u ‚Salut'o'n!’ al vi'a koleg'o, najbar'o aŭ hazard'a preter'pas'ant'o.” Jen la mesaĝ'o, kiu'n membr'o'j de Mesaĝ'o sen nom'o amas'e trans'don'is en Belgi'o inter la 5a kaj 10a de maj'o. „Antaŭ mult'a'j jar'o'j oni est'is preskaŭ dev'ig'it'a salut'i ĉiu'n, precip'e en vilaĝ'o,” dir'as Pi'et Jaspaert [pit jaspart] el Mesaĝ'o sen nom'o, „sed nun tiu kutim'o preskaŭ komplet'e velk'is. En urb'eg'o kiel Antverpeno oni tut'e ne pov'as salut'i ĉiu'n, kiu'n oni renkont'as, sed prov'u far'i tio'n en restoraci'o, en butik'o aŭ en aŭtobus'o. Ne ĉiu re'ag'os entuziasm'e, sed plej oft'e jes. Amik'ec'o spron'as amik'ec'o'n.”
La „Semajn'o de la salut'ad'o” est'is iniciat'it'a antaŭ kelk'a'j jar'o'j de iu'j firma'o'j, ĵurnal'o'j kaj reklam'kompani'o'j. Per tiu kampanj'o ili vol'as halt'ig'i „la acid'ig'o'n de ni'a soci'o”. Dir'i „Salut'o'n!” tamen ne nur spron'as amik'ec'o'n, sed pov'as ankaŭ plen'ig'i mon'uj'o'n. Dum la semajn'o plur'a'j dek'o'j da anonim'a'j kontrol'ant'o'j promen'is tra la urb'o'j, serĉ'ant'e salut'ant'o'j'n. Ĉiu, kiu spontane'e salut'is ili'n, ricev'is tuj 25 eŭr'o'j'n. Kaj inter ĉiu'j tiu'j premi'it'o'j de'nov'e du est'is elekt'it'a'j – unu flandr'o kaj unu valon'o – kaj ricev'is 25 000 eŭr'o'j'n. Salut'o'n!
Dum vizit'o al kuz'o mi'a, kiu loĝ'as en najbar'a land'o, kapt'is mi'a'n atent'o'n libr'o en la angl'a lingv'o kun la titol'o Tipping Point. Ĉar la aŭtor'o uz'as ĉi tiu'n esprim'o'n en iom mal'kutim'a senc'o, ĝi ne est'as facil'e traduk'ebl'a, sed mi propon'as la traduk'o'n „Punkt'o de mal'ekvilibr'ig'o”. Post'e mi prov'os klar'ig'i, kio'n la verk'ist'o cel'as.
La aŭtor'o, Malcolm Gladwell [malkam gladŭel], est'as an'o de la redaktor'a stab'o de la uson'a ĵurnal'o New Yorker. Pli fru'e, li est'is rubrik'redaktor'o pri komerc'o, scienc'o kaj medicin'o ĉe la ĵurnal'o Washington Post.
Ne tre plaĉ'is al mi la stil'o aŭ ĝeneral'a en'hav'o de la verk'o, en kiu Gladwell tamen prezent'as almenaŭ tri koncept'o'j'n, kiu'j ŝajn'as al mi apart'e interes'a'j kaj grav'a'j. Jen ili:
1. Ide'o'j, tendenc'o'j, kaj soci'a konduk'o simil'as al virus'o'j. Ili dis'vast'iĝ'as tra la soci'o kiel epidemi'o de kontaĝ'a morb'o. 2. Soci'a situaci'o pov'as dum long'a temp'o rest'i stabil'a kaj ne'ŝanĝ'it'a, sed subit'e simpl'a ag'o de unu'op'ul'o, aŭ de mal'grand'a nombr'o da unu'op'ul'o'j, aŭ en'konduk'o de unu'op'a nov'a faktor'o sufiĉ'as por mal'ekvilibr'ig'i kaj trans'form'i ĝi'n. 3. La ideal'a ampleks'o de bon'e funkci'ant'a hom'a grup'o est'as ne pli ol 150 person'o'j.
Ne surpriz'as, do, la sub'titol'o de la libr'o: How little things can make a big difference („Kiel aĵ'o'j et'a'j kre'as diferenc'o'n eg'a'n”).
En si'a en'konduk'o, Gladwell don'as frap'a'n ekzempl'o'n. Tem'as pri la uson'a ŝu'mark'o Hush Puppies (laŭ'vort'e „silent'a'j hund'id'o'j”). Tiu'j ŝu'o'j est'as far'it'a'j el bros'it'a sved'led'o kaj hav'as mal'pez'a'j'n spong'o'kaŭĉuk'a'j'n pland'o'j'n. Tial ili pli komfort'as, ol elegant'as. Sed ĉirkaŭ la fin'o de 1994 la entrepren'o, kiu fabrik'is la ŝu'o'j'n, trov'iĝ'is en stagn'a situaci'o.
La fabrik'ant'o'j demand'is si'n, ĉu ili ĉes'u produkt'i la mark'o'n kaj en'konduk'u tut'e nov'a'n stil'o'n. Sed tiam okaz'is io ekster'ordinar'a. Subit'e, en la klub'o'j kaj trink'ej'o'j de la kvartal'o Soho en Nov'jork'o, la mark'o Hush Puppies ek'furor'is en hipi'a'j rond'o'j. Post fulm'e mal'long'a temp'o ŝajn'is, ke preskaŭ tut'a Nov'jork'o vol'is port'i tiu'j'n ŝu'o'j'n. Du jar'o'j'n post'e la ŝu'o'j aĉet'ebl'is en ĉiu'j butik'um'ej'o'j en Uson'o.
Gladwell don'as mult'a'j'n ali'a'j'n ekzempl'o'j'n de tia'j epidemi'o'j est'ig'it'a'j de mal'grand'a'j faktor'o'j, grup'et'o'j aŭ unu'op'ul'o'j: dis'vast'iĝ'o de sifilis'o en la urb'o Baltimor'o; popular'ec'o de iu televid'program'o por et'infan'o'j; epidemi'o de mem'mort'ig'o pro imit'o inter jun'a'j vir'o'j en Mikronezi'o, ktp.
Sed kio pri la teori'o, ke 150 est'as la maksimum'a nombr'o da person'o'j por konsist'ig'i ideal'e funkci'ant'a'n soci'a'n grup'o'n? Gladwell cit'as jen'a'n el'tir'aĵ'o'n el skrib'aĵ'o de la evolu'ism'a biolog'o S. L. Washburn [ŭoŝbern]: „La plej grand'a part'o de la hom'a evolu'o okaz'is antaŭ la est'iĝ'o de la agrikultur'o, kiam la hom'o'j viv'ad'is en mal'grand'a'j grup'o'j en vizaĝ'-al-vizaĝ'a proksim'o. Sekv'e, la hom'a biologi'o evolu'is kiel adapt'a meĥanism'o al kondiĉ'o'j, kiu'j grand'part'e ne plu ekzist'as. La hom'o evolu'is por hav'i fort'a'j'n sent'o'j'n rilat'e al mal'mult'e da person'o'j, mal'long'a'j distanc'o'j, kaj relativ'e mal'long'a'j temp'o'period'o'j; kaj tiu'j est'as ankoraŭ la viv'dimensi'o'j, kiu'j por li est'as grav'a'j.”
La brit'a antrop'olog'o Robin Dunbar stud'is la antrop'ologi'a'n literatur'o'n, kaj konstat'is, ke en ĝi daŭr'e aper'as la nombr'o 150. Ekzempl'e, li konsider'is 21 mal'sam'a'j'n soci'o'j'n de ĉas'ist'o'j-kolekt'ist'o'j, pri kiu'j ekzist'as fid'ind'a histori'a atest'aĵ'o: de la Walbiri-popol'o [ŭalbiri] de Aŭstrali'o ĝis la Tauadeanoj de Nov'gvine'o, kaj de la Amasalik-popol'o de Groenland'o ĝis la On'a-popol'o de Fuegio.
Dunbar konstat'is, ke la mez'um'a nombr'o de hom'o'j en ili'a'j vilaĝ'o'j est'is 148,4. Simil'a cifer'o konstat'ebl'as ĉe milit'a'j organiz'aĵ'o'j. Dunbar asert'as, ke ĝeneral'e efik'e funkci'ant'a'j batal'taĉment'o'j ne pov'as est'i mult'e pli grand'a'j ol 200 vir'o'j. Membr'o'j de la huteranaj religi'a'j komun'um'o'j en Uson'o trov'is, ke la plej bon'a kaj efik'a manier'o administr'i hom'a'n grup'o'n est'as ĝi'n lim'ig'i al iom mal'pli ol 150 person'o'j.
Se est'as pli ol tiu cifer'o, asert'as iu huterano: „La hom'o'j iĝ'as fremd'ul'o'j unu al la ali'a.” Do, kiam la grup'o proksim'iĝ'as al tiu nombr'o, la komun'um'o dis'divid'iĝ'as, kaj form'as nov'a'n grup'o'n. La el'trov'aĵ'o de Dunbar pov'as est'i instru'a por ĉiu'j hom'a'j organiz'aĵ'o'j.
Kiel pli'a ekzempl'o de la „virus'a” dis'vast'ig'o de ide'o'j ebl'as cit'i la kaz'o'n de la lingv'o, en kiu est'as redakt'at'a ĉi tiu magazin'o. Dum la „franc'a” period'o de la lingv'o, en la komenc'a'j jar'o'j de la 20a jar'cent'o, Esperant'o – kre'aĵ'o de unu sol'a hom'o, labor'ant'e sol'a – dis'vast'iĝ'is kiel epidemi'o. Ne long'e post'e, ĝi sufer'is du grav'a'j'n frap'o'j'n, kiu'j brems'is tiu'n dis'vast'ig'o'n: nom'e la Id'o-kriz'o'n kaj la unu'a'n mond'o'milit'o'n. En la period'o inter la du mond'o'milit'o'j, ĝi re'foj'e komenc'is kresk'i, ĝis la du'a mond'o'milit'o, kiu re'foj'e mal'help'is ĝi'a'n kresk'ad'o'n. Dum la ĥaos'a situaci'o, kiu sekv'is la dis'fal'o'n de sovetia komun'ism'o kaj de Sovetio, Esperant'o de'nov'e sufer'is. Est'is period'o de relativ'a stagn'ad'o aŭ eĉ mal'kresk'o en land'o'j, kie ĝi dum'temp'e flor'is.
Nun tamen ŝajn'as, ke nov'a faktor'o ebl'e perturb'os la ekvilibr'o'n de tiu stagn'a period'o, nom'e Inter'ret'o. Iam iu unu'op'a esperant'ist'o aŭ kelk'a'j esperant'ist'o'j kun'e hav'is la ide'o'n ne nur uz'i Esperant'o'n kiel ret'poŝt'a'n komunik'il'o'n sed ankaŭ kre'i ret'paĝ'o'j'n en kaj pri Esperant'o. Hodiaŭ la nombr'o de tia'j paĝ'o'j, inkluziv'ant'a'j lig'o'j'n al lern'il'o'j kaj lecion'o'j, mult'iĝ'as kiel benign'a'j virus'o'j. Ne plu est'as laŭ'mod'e parol'i pri „la fin'a venk'o”, sed ebl'e ne est'as tro optimism'e parol'i pri nov'a ŝanc'o por Esperant'o dank'e al ĝi'a aper'o en Inter'ret'o kaj en la Tut-Ter'a Teks'aĵ'o. Aŭ ebl'e est'iĝ'os nov'a mal'ekvilibr'ig'a punkt'o, kiu ig'os la hom'o'j'n konsci'i pri bezon'o de inter'naci'a lingv'o.
Mi ne nur opini'as, ke hom'o'j re'ven'u al hom'a modest'ec'o kaj plan'u nur projekt'o'j'n real'ig'ebl'a'j'n per ordinar'a'j rimed'o'j. Mi rekomend'as hav'i ekonomi'o'n sen neces'o vojaĝ'i relativ'e long'a'j'n distanc'o'j'n ĉiu'tag'e, ĉiu'semajn'e, ĉiu'monat'e, ĉiu'jar'e ... – do: oft'e. Labor'lok'o ne est'u tro for'a de loĝ'lok'o. Grand'a'j magazen'o'j est'u anstataŭ'at'a'j de et'a'j butik'o'j proksim'a'j al loĝ- kaj labor-lok'o'j, ripoz'o est'u ebl'a en proksim'o, ne nur en for'a'j land'o'j. Ne est'u mod'o vojaĝ'i kiel ebl'e plej mal'proksim'e'n por nur kelk'a'j tag'o'j – por montr'i la ekonomi'a'n pov'o'n kaj hav'i bon'a'n reputaci'o'n. Tio valid'as en la mikrokosm'o de ĉiu'tag'a viv'o kun individu'a'j trafik'rimed'o'j al kaj de loĝ'ej'o'j, labor'ej'o'j, bazar'o'j ktp, sam'e kiel por long'distanc'a'j pomp'a'j vojaĝ'o'j nur prestiĝ'ec'a'j aŭ laŭ'kapric'a'j ...
Se la furz'ad'o de bov'o'j pov'as kaŭz'i tru'o'j'n en la mond'a ozon-ŝirm'il'o, kio'n do pov'as kaŭz'i miliard'o da ĉiu'tag'e vojaĝ'ant'a'j hom'o'j ...?
Ek'de maj'o 2008 la Irlanda Respublik'o hav'as nov'a'n ĉef'ministr'o'n, aŭ taoiseach [tiŝaĥ], nom'e Bri'a'n Cowen [brajan ko'e'n]. Cowen, profesi'a advokat'o, kiu nask'iĝ'is en 1960, jam okup'is grav'a'j'n ministr'a'j'n ofic'o'j'n en si'n'sekv'a'j reg'ist'ar'o'j, en kiu reg'is la respublik'an'a parti'o Fianna Fáil (FF). Li est'as rigard'at'a, eĉ de rival'o'j, kiel kompetent'a kaj energi'a politik'ist'o, kiu apart'e sukces'is kiel ministr'o pri financ'o'j.
La nun'a reg'ist'ar'o de la respublik'o konsist'as el FF (la majoritat'a parti'o), la Verd'a Parti'o (ekologi'a), kaj la mal'grand'a Progresiv'a Demokrat'a Parti'o (PD). Antaŭ si'a elekt'o kiel ĉef'ministr'o, Cowen surpriz'is la naci'o'n per preleg'o, en kiu li fort'eg'e esprim'is si'a'n intenc'o'n apog'i la irland'an (gael'a'n) lingv'o'n.
Laŭ la konstituci'o de la Irlanda Respublik'o, la unu'a oficial'a lingv'o est'as la irlanda. La angl'a est'as du'a oficial'a lingv'o. Post la mort'o de Eamon [ejmon] de Valer'a, la „patr'o” de la modern'a irlanda ŝtat'o, kaj ĉef'a aŭtor'o de la konstituci'o, preskaŭ neni'u post'a reg'ist'ar'o far'is serioz'a'j'n klopod'o'j'n por firm'ig'i la status'o'n de la naci'a lingv'o kaj ig'i ĝi'n efektiv'a unu'a idiom'o de la land'o. En unu el la antaŭ'a'j FF-reg'ist'ar'o'j, ministr'in'o pri irland'lingv'a'j afer'o'j montr'is neniu'n interes'o'n pri la lingv'o kaj eĉ konfes'is, ke ŝi ne parol'as ĝi'n.
Laŭ'ŝajn'e Cowen intenc'as ŝanĝ'i tiu'n situaci'o'n. Kiam li anonc'is si'a'n nov'a'n kabinet'o'n, li unu'e nom'is la nov'a'j'n ministr'o'j'n per la gael'a'j form'o'j de ili'a'j nom'o'j. La pli'mult'o de la ministr'o'j mez'e aĝ'as proksim'um'e 40 jar'o'j'n, kaj ĉiu'j flu'e parol'as la irland'an lingv'o'n. Ver'ŝajn'e tio neniam okaz'is en la irlanda parlament'o. Cowen mem majstr'as la lingv'o'n, sed ne nur la FF-ministr'o'j est'as gael'parol'ant'o'j. Ankaŭ la verd'ul'o'j fervor'e apog'as la lingv'o'n kaj uz'as ĝi'n je ĉiu ebl'o.
Ĉu nov'a aŭror'o por la irlanda?
De ni'a sur'lok'a korespond'ant'o, vol'e-ne'vol'e trov'iĝ'ant'e en la front'lini'o.
Post la aŭtor'o Salm'a'n Rushdie [raŝdi], post la dan'a karikatur'ist'o, kiu bild'ig'is la profet'o'n Mahometon, post la nederlanda parlament'an'o kaj film'ist'o Geert Wilders, kaj Pap'o Benedikto, nun evident'iĝ'as, ke en Dendermondo en Belgi'o oni jam de 1685 insult'as la profet'o'n. La turk'a ĵurnal'o, Yeniçag, en si'a front'paĝ'o, do al'vok'as al kontraŭ'ag'o.
La afer'o tiel'as. En la ĉef'preĝ'ej'o de la mal'nov'a flandr'a urb'o Dendermondo est'as ambon'o, kaj la ambon'a'n kuv'o'n port'as du anĝel'o'j. Fakt'e mi dev'us skrib'i anĝel'in'o'j, ĉar laŭ la ĵurnal'o tem'as pri vir'in'a'j anĝel'o'j. Mi dev'as konfes'i, ke mi'a'j okul'o'j ne plu est'as kia'j antaŭ kvin'dek jar'o'j, kaj do mi ne pov'as mal'kovr'i atribut'o'j'n, kiu'j cert'ig'as la seks'o'n de la bild'ig'it'o'j. Ver'ŝajn'e la ĵurnal'ist'o ag'is laŭ la zamenhofa konvink'o, ke io bel'a nepr'e est'u in'a.
La anĝel'in'o'j pied'prem'as iu'n vir'a'n (nepr'e, kun atribut'o, ĉar est'as barb'ul'o) hom'o'n, kun orient'aspekt'a ĉap'o kaj kun dik'a libr'o inter la man'o'j. Kiam mi ĉiĉeron'is en la preĝ'ej'o, mi ĉiam klar'ig'is, ke la hom'o est'as Mahometo, kaj ke la anĝel'in'o'j sur'tret'as li'n pro li'a herez'o. Tiel mi lern'is de mi'a'j antaŭ'ul'o'j. Fakt'e la ambon'o est'as grand'a, kaj bel'eg'a, skulpt'aĵ'o.
Ĉu est'i aŭ ne est'i? Jen la demand'o! dir'is Ŝekspiro, sed Hamlet'o trov'iĝ'is antaŭ mal'pli grav'a histori'a konflikt'o. Nun special'ist'o'j kaj politik'ist'o'j en Belgi'o kurb'iĝ'ad'as kiel diabl'o en akv'o ben'it'a, por pruv'i si'a'j'n tez'o'j'n. Kontraŭ'islam'an'o'j kompren'ebl'e vid'as en la libr'o Koran'o'n, eĉ se neni'u tekst'o alud'as tio'n. Ali'flank'e pac'em'ul'o'j hav'as cent'o'j'n da kial'o'j por est'i cert'a'j, ke nepr'e ne tem'as pri Mahometo, sed eventual'e pri iu imam'o aŭ iu mufti'o.
En la temp'o de la skulpt'ad'o de la ambon'o la islam'a'j turk'o'j est'is la grand'a mal'amik'o. En 1683 ili la du'a'n foj'o'n sieĝ'is Vienon, kaj Eŭrop'o trem'is pro la islam'a danĝer'o. Laŭ special'ist'o'j, kiu'j stud'is la vest'aĵ'o'j'n kaj la ĉap'o'n de la kuŝ'ant'o, la figur'o pov'us est'i persa.
Tamen ankaŭ la danĝer'o de Lutero (mort'is 1546), kaj de Kalvino (mort'is 1564), ambaŭ ankaŭ grand'a'j libr'o'am'ant'o'j, almenaŭ bibli'am'ant'o'j, ne est'is tiom long'e for. Unu el tiu'j pov'us est'i la sub'ul'o, la sub'anĝel'in'a. Ne forges'end'as, ke kontraŭ ĉiu logik'o, por katolik'o'j, la Bibli'o, kvankam sankt'a, est'is grand'a tabu'o.
Tia'manier'e ambaŭ flank'o'j klopod'as ĵet'i ole'o'n: iu'j sur la ond'o'j'n por ili'n trankvil'ig'i; ali'a'j sur fajr'o'n por pli'vigl'ig'i ĝi'n. Ekstrem'dekstr'ul'o'j jam vizit'is la preĝ'ej'o'n por admir'i kaj laŭd'i la skulpt'ist'o'n, Mattheus van Beveren. Est'as ne'kred'ebl'e, kiel hom'o'j perd'as absolut'e ĉiu'n raci'a'n diskut'kapabl'o'n kaj rest'as nur kun disput'kapabl'o, kiam tem'as pri ideologi'a'j (inter'ali'e religi'a'j) tem'o'j.
Nur Mattheus, jam de'long'e for'pas'int'a, pov'us rakont'i, kio'n aŭ kiu'n li intenc'is bild'ig'i. Nu, kio'n ni facil'e pov'as imag'i, nepr'e danĝer'o'n aŭ mal'amik'o'n de la sol'a unik'a ver'a kred'o. Li las'is neniu'n skrib'a'n klar'ig'o'n aŭ ĝi perd'iĝ'is, sed mi supoz'as, ke neniam est'is skrib'a klar'ig'o. Ĉu oni do intenc'e forges'as, ke ĉiu'j tia'j bild'o'j est'as fantazi'a'j?
En la preĝ'ej'o est'as bel'eg'a'j pentr'aĵ'o'j de David Tenier, rest'aĵ'o'j de triptik'o, kies ĉef'a centr'a part'o perd'iĝ'is, kiu'j prezent'as la patron'o'n kaj patron'in'o'n de la urb'o, Sankt'a Hilduardo kaj Sankt'a Kristian'a. Nu, ĉu ver'e ili tiel aspekt'is? Ili tiel'as simpl'e pro vol'o kaj vort'o de la pentr'ist'o, kiu ili'n imag'is.
Ankaŭ sur la tur'o de la urb'o'dom'o, kiel du'op'o inter la 16 statu'et'o'j ornam'ant'a'j la fasad'o'n, figur'as Hilduardo kaj Kristian'a. Tie ili'a fizionomi'o est'as ali'a. Kiu prav'is? Neni'u el ambaŭ, kompren'ebl'e. Nu, ĉu de Mahometo ekzist'as pli fid'ind'a'j fot'o'j? Nu ja, nur la intenc'o grav'as, sed ĉu pro mal'ŝat'at'a intenc'o oni rajt'as mort'ig'i kontraŭ'ul'o'n? Kaj mi tre dub'as, ke la intenc'o de Mattheus ver'e est'is insult'i la profet'o'n.
En la sam'a preĝ'ej'o trov'iĝ'as unik'a trezor'o, romanik'a bapt'uj'o el la unu'a du'on'o de la dek'du'a jar'cent'o. Est'as el kalk'ŝton'o de Turnezo (Tournais). Skulpt'it'a sur ĝi est'as la Last'a Vesper'manĝ'o, kun natur'fid'ind'a'j bild'o'j de la apostol'o'j kaj de Krist'o, sed ankaŭ ali'a interes'a bild'o: tem'as pri du'obl'a bild'o.
Mal'dekstr'e est'as Saŭlo, vest'it'a en maŝ'kiras'o, fal'int'a sub si'a ĉeval'o, sur'voj'e al Damasko. Dekstr'e est'as Sankt'a Petro, tut'e fidel'a laŭ aspekt'o, kun du ŝlos'il'o'j (jam tiam oni kutim'is zorg'i rezerv'o'n) kaj la Sankt'a Seĝ'o ĉe la Pord'eg'o'j de la Ĉiel'o. Interes'e est'as konstat'i, ke la ĉiel'o aspekt'as kiel arab'a kastel'o. Ĉu tiu bild'o ne pov'us serv'i kiel kontraŭ'pez'o?
Ni ne pov'as leg'i la intenc'o'j'n de la skulpt'ist'o kaj ni ne kon'as la intenc'o'j'n de kritik'ant'o'j kaj defend'ant'o'j. Aŭtor'o oft'e si'n kaŝ'as sub fremd'a'j bild'o'j kaj fremd'a'j tekst'o'j. La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o ne dezir'is miks'i si'n en jes-aŭ-ne-diskut'o pri Alah'o kaj li'a profet'o.
Kred'ebl'e tamen li vol'is verk'i tekst'o'n lard'it'a'n de tip'e esperant'a'j esprim'o'j, por kontraŭ'batal'i la ŝat'at'a'j'n sam'ide'an'o'j'n, kiu'j trov'as, ke Esperant'o est'u ekzakt'a matematik'a ĉio'per'si'mem'klar'ig'a lingv'o, sed kiu'j sen'problem'e, uz'as „trov'i” en la senc'o de „opini'i”, „pens'i”. Hom'o'j, en ĉiu'j lingv'o'j, oft'e uz'as sam'a'j'n vort'o'j'n por indik'i tut'e mal'sam'a'j'n afer'o'j'n.
Ĉi-jar'e Bruselo fest'as la 50an nask'iĝ'dat're'ven'o'n de si'a plej grand'a fier'ec'o-simbol'o, Atomiumo. Tiu ĉi impon'a monument'o est'as konstru'it'a por la Inter'naci'a Ekspozici'o de 1958, simil'e al la Eiffel-tur'o en 1889. Laŭ la plan'o'j Atomiumo rest'us dum nur ses monat'o'j. Tamen preskaŭ 50 jar'o'j'n post'e ĝi plu ekzist'as: la monument'o far'iĝ'is tiel popular'a, ke oni decid'is las'i ĝi'n.
La preskaŭ mirakl'a konstru'aĵ'o, 102 metr'o'j'n alt'a, konsist'ant'a el naŭ sfer'o'j kun diametr'o de 18 metr'o'j, prezent'as la atom'o'j'n en fer'kristal'o. La arkitekt'o est'is André Waterkeyn, flandr'a inĝenier'o (1917-2005), kiu far'iĝ'is en 1954 ekonomi'a direktor'o de la federaci'o de la flandr'a metal'industri'o, Fabrimetal.
Ver'dir'e la original'a plan'o de la organiz'ant'o'j de la Inter'naci'a Ekspozici'o est'is konstru'i renvers'it'a'n Eiffel-tur'o'n, sed tiu ide'o ne plaĉ'is al Waterkeyn. Fin'e de la 1990aj jar'o'j li help'is organiz'i la re'konstru'o'n de la monument'o, sed mort'is iom antaŭ la fin'o de la labor'o'j. Okaz'e de li'a mort'o ricev'is li'a'n nom'o'n la supr'a sfer'o, en kiu trov'iĝ'as restoraci'o. Atomiumo est'as la sol'a kon'at'a verk'o li'a. Post la ekspozici'o en 1958 li far'iĝ'is prezid'ant'o de la asoci'o, kiu mastr'um'as Atomiumon.
Antaŭ la re'nov'ig'o la monument'o ricev'is jar'e ĉ. 300 000 turist'o'j'n. Post'e, okaz'e de la dat're'ven'o, ven'is 700 000, aŭ tag'e preskaŭ 2000.
Strang'e est'as, ke, kvankam Atomiumo dev'is simbol'i la progres'o'n far'it'a'n en Belgi'o rilat'e la ŝtal'industri'o'n, la sfer'o'j mem est'as konstru'it'a'j el alumini'o. Ver'ŝajn'e dum la konstru'o oni trans'ir'is al la tiam relativ'e nov'a metal'o alumini'o, ĉar ĝi pli bon'e rezist'as korod'o'n. Tamen dum la re'konstru'o oni for'pren'is la alumini'a'j'n plat'o'j'n kaj anstataŭ'ig'is ili'n per korod'rezist'a ŝtal'o. La alumini'a'j plat'o'j est'is for'vend'it'a'j por kun'financ'i la re'konstru'o'n, kiu kost'is 23 milion'o'j'n da eŭr'o'j.
La event'o'j de la jubile'a jar'o komenc'iĝ'is la 17an de april'o 2008 kaj daŭr'os ĝis la 19a de oktobr'o: la dat'o'j spegul'as preciz'e la daŭr'o'n de la ekspozici'o antaŭ 50 jar'o'j. Inaŭgur'is la fest'period'o'n koncert'o'j kaj piroteknik'aĵ'o'j. Vizit'ebl'as ekspozici'o pri tiu de 1958, kiu inkluziv'as fot'o'j'n kaj film'o'j'n pri la konstru'ad'o de Atomiumo.
Por la fest'o organiz'ant'o'j konstru'ig'is grand'a'n pavilon'o'n antaŭ Atomiumo el 33 000 mal'plen'a'j bier'kest'o'j, ĉar Belgi'o fam'as pro si'a bier'o. Tiel ebl'as re'uz'i la material'o'n. Oni bapt'is ĝi'n „pavilon'o de la por'temp'a feliĉ'o”, kaj en ĝi okaz'as film'prezent'o'j kaj ekspozici'o'j pri pas'int'a'j Inter'naci'a'j Ekspozici'o'j.
La leg'ant'o de la artikol'o pri Atomiumo ebl'e demand'as si'n, kial MONATO ne aper'ig'as bild'o'n pri ĝi. Simpl'e, ĉiu uz'o de bild'o pri Atomiumo dev'as est'i raport'it'a al la organiz'aĵ'o Atomium aŭ al SABAM, la belg'a organiz'aĵ'o, kiu defend'as aŭtor'o-rajt'o'j'n. Kial'o: la kopi'rajt'o de la bild'o aparten'as al la famili'o de la arkitekt'o, André Waterkeyn.
Tio signif'as, ke la aŭtor'o de la artikol'o far'is fot'o'j'n, sed ne uz'as ili'n. Se tamen iu uz'as la fot'o'j'n, la fot'ist'o pag'u pun'o'n de 91,54 eŭr'o'j. Tia'manier'e la post'e'ul'o'j de Waterkeyn, kiu mort'is en 2005, en'spez'os jar'e ĝis 2075 – laŭ raport'o en la flandr'a gazet'ar'o – 30 000 eŭr'o'j'n. Tiel ili „riĉ'iĝ'as dorm'ant'e”.
Ĉu tio eksces'e ekspluat'as aŭtor'o-rajt'o'j'n? La post'e'ul'o'j neniel al'port'as kre'a'n plus'valor'o'n al la art'produkt'o. Tamen tio valid'as ankaŭ por klasik'a muzik'o aŭ pentr'aĵ'o'j. Kio do real'ism'as, kio ne?
La afer'o signif'as, ke, ekzempl'e, se jun'a en'am'iĝ'int'a par'o poz'as kun la monument'o en la fon'o de la bild'o kaj post'e aper'ig'as la fot'o'n en blog'o, pag'end'os mon'pun'o. Tio klar'e eksces'as. Des pli, se oni konsider'as, ke ekzist'as hom'o'j salajr'at'a'j por el'serĉ'i (mis)uz'o'j'n tia'j'n de bild'o'j pri Atomiumo. Mal'e poŝt'kart'o-vend'ist'o, kiu vend'as fot'o'j'n pri Atomiumo, tut'klar'e komerc'e mis'uz'as la bild'o'n.
La mastr'um'a asoci'o de Atomiumo atent'ig'as, ke ĝi ne pov'as ŝanĝ'i la situaci'o'n. Ĝi klar'ig'as, ke amator'a'j bild'o'j ne est'os pun'it'a'j. Ceter'e la asoci'o de aŭtor'o-rajt'o'j, SABAM, preciz'ig'as, ke oni ne pag'u por anonc'i ekspozici'o'j'n aŭ ali'a'j'n event'o'j'n ĉirkaŭ la monument'o.
Ĉe www.anno-expo.eu aper'as kelk'a'j fot'o'j. Ankaŭ ironi'a, nigr'a-blank'a bild'o el 1958 kun grand'a kolor'a flor'brasik'o kaŝ'ant'a Atomiumon cirkul'as en la ret'o.
Pro la nun'a konflikt'o en kaj pri Tibeto sub'prem'o de lingv'o'j de'nov'e ŝov'iĝ'is en fokus'o'n de diskut'o'j. Est'as absurd'e, ke en tibetaj lern'ej'o'j kaj universitat'o'j oni pov'as lern'i nur ĉin'lingv'e, pro kio tibet'an'o'j est'as dev'ig'at'a'j adopt'i ĉin'a'j'n norm'o'j'n kaj viv'manier'o'n. Tibetaj intelekt'ul'o'j, kiu'j vol'as stud'i si'a'n propr'a'n klasik'a'n literatur'o'n, eĉ tio'n dev'as far'i per ĉin'lingv'a'j traduk'o'j. Tibet'an'o'j tial parol'as pri kultur'a genocid'o kaj postul'as, ke Ĉini'o ĉes'u sub'prem'i la tibet'an lingv'o'n.
Total'ism'a'j ŝtat'o'j uz'as la rimed'o'n de lingv'a sub'prem'o por si'a'j diktator'a'j cel'o'j. Ankaŭ en Sovetio ĉiu'j civit'an'o'j dev'is uz'i la rus'a'n lingv'o'n, ĉar tiel la sekret'a serv'o pov'is pli bon'e el'spion'i ili'n. Sovetio dis'fal'is kaj nun la divers'a'j etn'o'j de'nov'e uz'as si'a'j'n lingv'o'j'n; sed Ĉini'o ankoraŭ est'as total'ism'a regn'o kaj ne permes'as lingv'a'n aŭtonomi'o'n.
Sub'prem'o de lingv'o'j okaz'as ĉiu'tag'e ĉie ajn en la mond'o, ankaŭ en Eŭrop'o. Formal'e en Eŭrop'a Uni'o (EU) ĉiu'j 23 lingv'o'j est'as egal'rajt'a'j, sed la praktik'o est'as ali'a: super'reg'as la angl'a. EU-komision'o prezent'as dokument'o'j'n nur en angl'a, kaj por tio uz'as truk'o'n: ĝi deklar'as eĉ grav'a'j'n tekst'o'j'n simpl'e „labor'paper'o” aŭ „aneks'o”, kiu'j'n laŭ la reglament'o oni ne dev'as traduk'i en ali'a'j'n lingv'o'j'n. German'a parlament'o en Berlino tial jam de monat'o'j ne trakt'as kaj re'send'as ĉiu'j'n tekst'o'j'n al Bruselo, se ili ne al'ven'as en german'a lingv'o. Nun Germanio, Aŭstrio kaj la german'lingv'a'j region'o'j en Italio, Belgi'o kaj Rumani'o oficial'e protest'is ĉe EU kontraŭ diskriminaci'o de german'a lingv'o, atent'ig'ant'e ke parol'as ĝi'n 100 milion'o'j da hom'o'j – plej grand'a lingv'o'grup'o en EU. En deklar'o ili argument'as: „Se EU vol'as kre'i pli da proksim'ec'o al civit'an'o'j, ĝi dev'as cert'ig'i, ke la hom'o'j kompren'as ĝi'n.”
Sed german'o'j est'as tiu'kamp'e ne'kred'ind'a'j, ĉar ili ĉia'manier'e akcel'as uz'ad'o'n de angl'a lingv'o, kiu'n oni part'e instru'as jam en infan'vart'ej'o'j ... La german'o'j mem sub'prem'as si'a'n lingv'o'n per abund'a uz'ad'o de angl'a'j vort'o'j. Dum vizit'o de german'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j en Moskvo li'a rus'a koleg'o Sergej Lavrov (kiu bon'e sci'as la angl'a'n) dum gazet'ar'a konferenc'o al'boj'is german'a'n ĵurnal'ist'o'n: „Kial vi parol'as angl'e? Ĉu tio est'as la tut'mond'iĝ'o?” Jen la ambigu'ec'o de Germanio koncern'e la uson'angl'a'n lingv'o'n: oni lament'as pri mal'atent'o de la propr'a lingv'o, sed akcept'as sen'lament'e kaj eĉ favor'as la mal'just'ec'o'n, ke german'o'j dev'as lern'i la tut'mond'iĝ-lingv'o'n, dum uson'a'j kaj brit'a'j student'o'j dev'as lern'i neni'a'n fremd'a'n lingv'o'n. Ĉu vi kompren'as tio'n?
Sincer'e vi'a
La last'a libr'o de Claude Pir'o'n, Di'o, psiĉjo kaj mi, el'don'iĝ'is nur kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ li'a for'pas'o. Ĝi tem'as pri parol'ad'o'j inter psik'o'terapi'ist'o kaj li'a pacient'o. La last'a hav'is spert'o'j'n de mond'o preter ni'a temp'o kaj spac'o, al kiu, ŝajn'e, oni ir'as post la mort'o. La pacient'o ankaŭ parol'as pri spert'o de Di'o. Mi uz'os la adjektiv'o'n trans'a por tiu mond'o kaj ĝi'a en'hav'o.
Kompren'ebl'e, la terapi'ist'o komenc'e ne pov'as kred'i je la spert'o'j de la pacient'o. Li supoz'as, ke la pacient'o simpl'e halucin'is. La pacient'o ŝok'as li'n, persist'e nom'ant'e Di'o'n „Di”, „amik'o” aŭ eĉ „kamarad'o”. Sed, dum la profesi'a rilat'o dis'volv'iĝ'as, li pli simpati'iĝ'as, part'e pro tio, ke la re'san'ig'o de la pacient'o est'as pli bon'a ol tio, kio'n li'a profesi'a lert'o pov'us far'i.
La trans'a mond'o est'as, kiel ni imag'us paradiz'o'n; ĝi est'as pli bel'a, agrabl'a kaj harmoni'a ol ni'a mond'o, sed tamen simil'as al ĝi. Ĉi tiu ide'o dev'us fort'ig'i la esper'o'n de ricev'em'ul'o'j pri si'a mort'o. Tamen la libr'o ne ignor'as la mal'facil'a'j'n aspekt'o'j'n de la spert'o'j. Antaŭ la unu'a vizit'o al la trans'a mond'o, la pacient'o hav'is terur'a'n spert'o'n est'i tortur'at'a en for'a land'o. La unu'a spert'o de amik'iĝ'o kun Di'o est'as bezon'at'a, por ke la pacient'o far'u grand'a'n lukt'o'n kontraŭ la plej mal'bon'a'j aspekt'o'j de si'a natur'o kaj eĉ kaŝ'it'a mal'am'o kaj tim'o al Di'o. Li bezon'as di'a'n help'o'n por venk'i. Post'e, antaŭ si'a'j „vojaĝ'o'j”, li bezon'as dir'i tradici'a'n preĝ'o'n por protekt'i si'n mem.
La karakter'o de Di'o en la libr'o kaj la bild'o de Di'o en kutim'a'j religi'o'j inter'kovr'as pri la plej grav'a'j karakteriz'aĵ'o'j, kiel am'o kaj respekt'o por la hom'a liber'a vol'o, sed la trans'a Di'o ne hav'as pli primitiv'a'j'n karakteriz'aĵ'o'j'n kiel per'fort'o'n, koler'o'n aŭ venĝ'o'n. La libr'o tial pov'as fort'ig'i la pi'ec'o'n, kiu tamen komfort'ig'os nek fundament'ist'o'j'n, nek skeptik'e'mul'o'j'n. Sed ĝi ebl'e pov'os est'i bon'a influ'o en ni'a mond'o. Ĝi kuraĝ'ig'as la esper'o'n, ke la perfekt'ec'o de la trans'a mond'o real'ig'ebl'os ĉi tie en la est'ont'ec'o. La spert'o'j, pri'skrib'it'a'j en la libr'o, simil'as al la spirit'a spert'o de Pir'o'n mem, pri kiu la verk'ist'o parol'is en intervju'o. La spert'o de Pir'o'n ig'is li'n las'i la okup'o'n kiel traduk'ist'o en la UN kaj iĝ'i psik'o'terapi'ist'o.
Proksim'e al la fin'o Di'o, psiĉjo kaj mi menci'as libr'o'n, verk'it'a'n de Claude Pir'o'n dek jar'o'j'n antaŭ'e: Tie'n. Mi hezit'us rekomend'i ĝi'n al ĉiu'j, cert'e ne al ne'plen'kresk'ul'o'j, ĉar ĝi en'hav'as scen'o'n pri sam'seks'atak'o al infan'o. Laŭ mi'a opini'o, tia'j detal'o'j plej diskut'ind'as nur en klinik'a kaj profesi'a kadr'o aŭ kompani'o. Tamen, leg'int'e la libr'o'n, oni pov'as kompren'i la bon'a'j'n intenc'o'j'n de la verk'ist'o.
Tie'n, sam'e kiel Di'o, psiĉjo kaj mi, tem'as pri mond'o pli bel'a ol la ni'a, kaj kutim'e ne al'ir'ebl'a, kaj ating'ebl'a nur per kaŝ'it'a pord'o, en dezert'a rok'o, ŝajn'ant'a mister'e trans-dimensi'a. Tamen la mond'o, al kiu ĝi konduk'as, ne est'as la trans'a mond'o en Di'o, psiĉjo kaj mi, sed paralel'a fizik'a mond'o, kiel ideal'a ter-mond'o. Efektiv'e, la pra'av'o'j de ĝi'a'j loĝ'ant'o'j de'ven'is de ni'a mond'o. Ĝi'a'j loĝ'ant'o'j pov'as sufer'i kaj mort'i, sed pro la aplik'o de si'a saĝ'o, la sufer'o tie est'as minimum'a kaj la bon'ec'o, feliĉ'o kaj harmoni'o maksimum'a. La loĝ'ant'o'j est'as re'kon'ebl'e hom'ec'a'j. Do la Eden'o de Tie'n montr'as real'ism'e ideal'a'n mond'o'n, kiu'n hom'o'j pov'us kre'i. Tie la rakont'ant'o re'san'iĝ'as de traŭmat'o, kaŭz'it'a de li'a terur'a spert'o de atak'o dum li'a infan'ec'o.
Pli ol unu hom'o ir'as tie'n, inform'it'e de vizit'int'o'j, kompren'ebl'e, skeptik'em'a'j sen propr'a spert'o. Dezir'ant'e re'ven'i al ni'a mond'o, hav'ant'e respond'ec'o'j'n ĉi tie, ili ne pov'as rest'i pli ol tri tag'o'j'n tie. Tamen kelk'a'j rest'as, ŝajn'e mal'aper'int'e de ni'a mond'o. Unu tie'ul'o mal'saĝ'e sekv'as re'ven'ant'a'j'n vizit'ant'o'j'n kaŝ'it'e, kontraŭ ili'a konsil'o, kaj sufer'as mult'e en ni'a modern'a mond'o antaŭ ol re'ven'i tie'n.
Tie'n reklam'as si'n mem fikci'a, escept'e de la rakont'ant'o. Sed est'as interes'e demand'i, kiom da ver'ec'o pov'as est'i en la libr'o. Ebl'as, ke la libr'o en'hav'as element'o'n de aŭtobiografi'o: ke la verk'ist'o skrib'is pri la spert'o'j de li aŭ de li'a'j pacient'o'j. Kompren'ebl'e, rakont'o pri kaŝ'it'a paralel'a Eden'o, al'ir'ebl'a de ni'a kutim'a mond'o per trans'dimensi'a pord'o, simil'as scienc-fikci'o'n pli ol la mond'o, en kiu ni viv'as. La rakont'ant'o demand'as si'n ĉe la fin'o de la libr'o, ĉu Zamenhof pov'int'us vizit'i tie'n, pro la uz'ad'o de esprim'o'j en la himn'o La Esper'o, „nov'a sent'o” kaj „sankt'a harmoni'o”, kiu harmoni'as al la vort'o'j de la estr'o de tie. Iu ali'a en la rakont'o tuj sugest'as, ke pli ĝust'a klar'ig'o est'as simpl'e inspir'o al la kre'int'o de ni'a lingv'o.
Bedaŭr'ind'e, Claude Pir'o'n est'as ne plu inter ni, kaj neniam plu ebl'os parol'i kun li pri li'a roman'o. Tamen sur ni est'as la respond'ec'o, kre'i ni'a'n propr'a'n paradiz'o'n en ni'a mond'o. Kiel la himn'o dir'as: Ĝis la bel'a sonĝ'o de l' hom'ar'o, por etern'a be'n' efektiv'iĝ'os!
Jomo Ipfelkofer en Kap'tuk'o'j – kaj kap'dolor'o'j (MONATO 2008/6, p. 11) skrib'as: „Tia decid'o pli'fort'ig'os la sent'o'n ĉe mult'a'j islam'an'o'j, ke ili est'as mal'bon'ven'a'j kaj re'puŝ'at'a'j.” Tio eĉ pli ver'as en Franci'o, kie est'as leĝ'o pri laik'ec'o kaj mult'e da mal'toler'em'o, sed kio ĉef'e impres'as, est'as, ke tiu'j vir'in'o'j est'as redukt'it'a'j al stereotip'o'j. Oni vid'as tiu'j'n vir'in'o'j'n ne kiel individu'a'j'n person'o'j'n, sed kiel koncept'o'j'n, kaj rifuz'as aŭd'i ili'n mem. Nur unu libr'o est'is antaŭ ne'long'e el'don'it'a por fin'fin'e don'i la parol'o'n al la koncern'at'o'j: Les filles voilées parlent (La fraŭl'in'o'j vual'it'a'j parol'as), www.lmsi.net/spip.php?article732.
En ni'a soci'o mult'e da task'o'j – ekzempl'e la el'don'o de ĉi tiu revu'o – est'as plen'um'at'a'j de asoci'o'j kaj volont'ul'o'j. Kvankam tia labor'o ja hav'as iu'n valor'o'n, ĝis nun tut'e mank'is fid'ind'a'j cifer'o'j. Je la 9a de maj'o 2008 en Bruselo okaz'is stud'o'tag'o, dum kiu la unu'a'j rezult'o'j de nov'a registr'ad'metod'o est'is prezent'it'a'j.
La „Fondus'o Reĝ'o Balduen'o” (FRB) est'is fond'it'a en 1976, okaz'e de la 25-jar'a jubile'o de Balduen'o la 1-a, la tiam'a reĝ'o de Belgi'o. Li pet'is ke oni ne hav'ig'u al li donac'o'j'n, sed ke anstataŭ'e oni kre'u fondus'o'n, kiu kontribu'u al pli harmoni'a soci'o. Ek'de tiam, FRB lud'as daŭr'e pli grand'a'n rol'o'n en la stimul'o de divers'grand'a'j asoci'o'j en Belgi'o. Iom post iom ĝi ankaŭ inter'naci'e aktiv'as kaj ĝu'as prestiĝ'o'n, inter'ali'e pro ĝi'a scienc'a labor'o pri tiu sektor'o. Unu tia scienc'a projekt'o est'as la kalkul'o de la ekonomi'a valor'o de la ag'ad'o de asoci'o'j kaj volont'ul'o'j. Por tio ĝi kun'labor'is kun profesor'o Lester M. Salam'o'n de la Centr'o pri Civit'an'a'j Stud'o'j de la uson'a universitat'o Johns Hopkins University (JHU).
En ĉiu land'o, la centr'a bank'o aŭ simil'a instanc'o okup'iĝ'as pri la „naci'a'j kont'o'j”, kies fin'a rezult'o est'as la „mal'net'a en'land'a produkt'o”, la tut'o de var'o'j kaj serv'o'j kiu'j'n land'o produkt'is dum difin'it'a period'o. La kalkul'ad'o okaz'as laŭ metod'o preskrib'it'a de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, sed la cifer'o'j de asoci'o'j ĝis nun est'as nur part'e registr'it'a'j kaj la volont'ul'a labor'o – esenc'e ne'pag'at'a – tut'e ne. JHU verk'is al'don'a'n man'libr'o'n por unu'ec'e far'i tio'n. Kelk'a'j land'o'j jam uz'is ĝi'n far'ant'e si'a'j'n kont'o'j'n kaj nun sufiĉ'e da cifer'o'j est'as dispon'ebl'a'j por unu'a'foj'e prezent'i ili'n al la publik'o.
Kun'met'i kaj interpret'i la cifer'o'j'n ne est'as facil'a afer'o, ĉar en ĉiu land'o la situaci'o mal'sam'as. Ekzempl'e en Belgi'o pri instru'ad'o kaj san'zorg'o grand'part'e okup'iĝ'as asoci'o'j, dum en ali'a'j land'o'j tiu'j task'o'j pov'as est'i komplet'e pri'zorg'at'a'j de la ŝtat'o, aŭ kontraŭ'e grand'part'e las'it'a'j al la komerc'a sektor'o. Oni do est'u si'n'gard'a kompar'ant'e la cifer'o'j'n. Tamen, est'as klar'e ke la asoci'a sektor'o, inkluziv'e de la volont'ul'a labor'o, ĉie est'as proksim'um'e sam'e grand'a kiel la sektor'o'j de konstru'ad'o aŭ de financ'a'j serv'o'j: po proksim'um'e 5 % de la mal'net'a en'land'a produkt'o.
www.kbs-frb.be, www.jhu.ed'u/ccss
La jud'a ŝtat'o Israelo est'as unu el la plej oft'e menci'it'a'j lok'o'j en inter'naci'a'j gazet'ar'o, televid'o kaj ali'a'j mond'a'j amas'komunik'il'o'j. Se sur'ter'iĝ'us gast'o el Mars'o, tiu em'us kred'i, ke tem'as pri grand'a potenc'o, simil'e al Uson'o, Rusio aŭ Germanio.
La amas'komunik'il'o'j ŝat'as la konflikt'o'n inter Israelo kaj palestin'an'o'j. En divers'a'j part'o'j de la mond'o okaz'as ĉiu'tag'e sang'a'j incident'o'j, terur'a'j kaj tragik'a'j, sed, ĉar tie apenaŭ ĉe'est'as raport'ist'o'j kaj kamera'ist'o'j, oni mal'mult'e leg'as kaj spekt'as ili'n. Tamen, se en Israelo kaj ĝi'a ĉirkaŭ'aĵ'o okaz'as eĉ et'a incident'o, ĝi tuj aper'as en la amas'komunik'il'o'j. Rezult'e, ordinar'a nov'aĵ'konsum'ant'o ricev'as la impres'o'n, ke en Israelo okaz'as ĉiu'tag'a milit'ad'o kaj sen'ĉes'a'j sang'aĵ'o'j.
Kompren'ebl'e mult'as sekur'ec'a'j problem'o'j en Israelo kaj la region'o. Sed Israelo hav'as ali'a'j'n interes'a'j'n kaj eĉ unik'a'j'n aspekt'o'j'n, mal'pli kon'at'a'j'n. Ĝust'e ili'n mi iom'et'e bild'ig'os okaz'e de la 60-jar'iĝ'o de tiu ĉi ŝtat'o.
Israelo fond'iĝ'is en maj'o 1948, sekv'e de decid'o de la Ĝeneral'a Asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN). Okaz'is tiam milit'o inter la defend'arme'o de la ĵus fond'it'a jud'a ŝtat'o kaj la atak'ant'a'j milit'fort'o'j de la palestina loĝ'ant'ar'o, help'at'a'j de la arme'o'j de najbar'a'j arab'a'j ŝtat'o'j.
Mi ne dezir'as pri'skrib'i la rezult'o'j'n de tiu ĉi milit'o, kiu ig'is kelk'a'j'n cent'mil'o'j'n da palestin'an'o'j for'las'i si'a'j'n loĝ'lok'o'j'n kaj far'iĝ'i rifuĝ'int'o'j. Mi vol'as rakont'i pri ali'a'j evolu'o'j, grand'part'e bon'a'j kaj part'e mal'bon'a'j, okaz'int'a'j en Israelo dum la pas'int'a'j 60 jar'o'j krom (kaj malgraŭ) milit'ad'o kontraŭ arab'a'j ŝtat'o'j kaj teror'ism'a'j organiz'aĵ'o'j.
Unu el la plej grand'a'j sukces'o'j de Israelo est'is la en'migr'ad'o de tri milion'o'j da jud'o'j el ĉiu'j mond'part'o'j. Jam en la unu'a'j jar'o'j de ĝi'a ekzist'o Israelo akcept'is kvant'o'n de al'ven'int'o'j, kiu super'is la nombr'o'n de la lok'a loĝ'ant'ar'o. En'migr'ad'o tia unik'as en la mond'o. Rezult'e nun viv'as en Israelo preskaŭ du'on'o de la tut'mond'a jud'a popol'o.
En 1948 viv'is tie nur 650 000 jud'o'j, nur et'a part'o de la tiam'a 11-milion'a tut'mond'a jud'ar'o. Nun viv'as tie ĉirkaŭ sep milion'o'j da loĝ'ant'o'j, el kiu'j 76 % est'as jud'o'j (ceter'a'j israel'an'o'j est'as islam'a'j kaj krist'an'a'j arab'o'j kaj rus'de'ven'a'j krist'an'o'j). Malgraŭ mal'facil'aĵ'o'j, la jud'a'j nov'en'migr'int'o'j plen'e sorb'iĝ'is en israelajn soci'o'n kaj ekonomi'o'n kaj ili'a'j infan'o'j jam reg'as natur'e la hebre'a'n lingv'o'n.
Dum'e ekonomi'e evolu'is Israelo. Antaŭ 60 jar'o'j tiu ĉi jun'a ŝtat'o, nask'iĝ'int'a dum milit'o, trov'iĝ'is en mizer'a ekonomi'a stat'o. Tamen ŝanĝ'iĝ'is la situaci'o precip'e dank'e al du faktor'o'j: 1. mon'help'o ricev'it'a – donac'e kaj prunt'e – de la tut'mond'a jud'ar'o; subvenci'o'j kaj prunt'o'j de uson'a'j reg'ist'ar'o'j; kaj holokaŭst'o-kompens'a mon'o el Germanio; kaj 2. la talent'o kaj kre'iv'o de israelaj civit'an'o'j, kiu'j est'ig'is alt'nivel'a'j'n agrikultur'o'n kaj industri'o'j'n, inkluziv'e teĥnologi'a'j'n.
En 2007 la jar'a kresk'o de la israela ekonomi'o est'is pli ol 5 %. En tiu ĉi jar'o la viv'nivel'o de mez'a israel'an'o ating'is 25 000 dolar'o'j'n kompar'e kun 3 100 en 1948. Mal'mult'a'j ŝtat'o'j tiom kresk'is. Memor'ind'as, ceter'e, ke dum ĝi'a'j 60 jar'o'j Israelo tra'ir'is plur'a'j'n milit'o'j'n kaj dev'is daŭr'e dediĉ'i grand'a'n part'o'n de si'a buĝet'o al defend'ad'o.
Inter'temp'e la ekonomi'o evolu'is de mal'nov'a, ferm'it'a social'ism'a sistem'o, plen'e reg'at'a de la reg'ist'ar'o, al mal'ferm'it'a konkurenc'o-hav'a kapital'ism'o, kiu ebl'ig'is, ke ĝi adapt'iĝ'u al tut'mond'ism'o. Ekonomi'a ekspansi'o tamen kun'port'is negativ'a'j'n aspekt'o'j'n. En la 1950aj jar'o'j Israelo est'is unu el la ŝtat'o'j, kies civit'an'o'j statistik'e est'as ekonomi'e plej egal'nivel'a'j. En la nun'a jar'cent'o ĝi est'as la plej mal'egal'a inter ĉiu'j okcident'a'j ekonomi'o'j.
Tiu ĉi fakt'o tim'ig'as. Ne pri soci'o tia rev'is si'a'temp'e la fond'int'o'j de la jud'a ŝtat'o kaj la cion'ist'a'j pionir'o'j, kiu'j fond'is la egal'ec'a'j'n kooperativ'a'j'n vilaĝ'o'j'n – la „kibuc'o'j'n”.
Ali'a makul'o est'as korupt'o font'ant'a el lig'o'j inter mon'o kaj pov'o (ali'difin'e: kapital'o kaj reĝim'o). Ver'dir'e ne tiom tem'as pri ŝtat'ofic'ist'o'j, kiu'j akcept'as sub'aĉet'a'n mon'o'n, kiel laŭ'dir'e en la t.n. tri'a mond'o kaj eks'social'ism'a'j ŝtat'o'j. Tem'as pli pri ministr'o aŭ ali'a ŝtat'a aŭ municip'a serv'ant'o, kiu karier'e favor'as sam'parti'an'o'n aŭ amik'o'n. Kondut'o tia pli oft'as en Israelo ol en okcident'a Eŭrop'o kaj danĝer'ig'as la stabil'ec'o'n de la soci'o kaj la reĝim'o.
Rest'aĵ'o de antaŭ'a'j jar'o'j, kiam evolu'is nov'a soci'o, est'as burokrat'ism'o. En mult'a'j reg'ist'ar'a'j instanc'o'j rest'as burokrat'ism'a mal'lert'ec'o: ver'dir'e la publik'a sektor'o (ministeri'o'j, municip'a'j instanc'o'j kaj ali'a'j ŝtat'a'j organiz'aĵ'o'j) est'as ŝvel'a, hav'ant'a tro da dung'it'o'j. Fak'ul'o'j kalkul'as, ke en Israelo la relativ'a nombr'o de ŝtat'a'j ofic'ist'o'j pli alt'as ol en ali'a'j okcident'a'j land'o'j.
Pri'fier'ind'a est'as la progres'o en universitat'o'j kaj scienc'a'j esplor'o'j. La israela ŝtat'o kaj la ekster'israel'a jud'a popol'o mult'o'n invest'is por fond'i kaj pli'fort'ig'i universitat'o'j'n kaj institut'o'j'n pri scienc'a kaj teĥnologi'a esplor'o. Nun ekzist'as sep universitat'o'j, kies nivel'o egal'as al tiu de la plej bon'a'j universitat'o'j de Uson'o kaj Eŭrop'o. Israelaj esplor'ist'o'j trov'iĝ'as inter la plej aktiv'a'j kontribu'ant'o'j al scienc'a'j publik'aĵ'o'j. Kvar israel'an'o'j ricev'is dum la last'a'j 10 jar'o'j Nobel-premi'o'j'n pri ĥemi'o kaj ekonomik'o.
Krom universitat'o'j ekzist'as mult'a'j super'a'j lern'ej'o'j. Ankaŭ esplor-institut'o'j kaj „kompani'o'j por aplik'ad'o” funkci'as apud la universitat'o'j kaj en'spez'ig'as al ili mult'e da profit'o'j. Tiu ĉi model'o est'is kre'it'a en Israelo kaj est'is post'e adapt'it'a en ali'a'j land'o'j. Ekzempl'e, apud la scienc'a institut'o Weizmann, kun pli ol 1500 famili'o'j da patent'o'j, funkci'as kompani'o, kiu en'komerc'ig'as profit'o'cel'e la invent'aĵ'o'j'n de la scienc'ist'o'j. Dank'e al bon'a'j „cerb'o'j” tia'j, Israelo ating'is la unu'a'n lok'o'n en la mond'o rilat'e invest'o'n en esplor'ad'o kaj evolu'ig'o rilat'e al Mal'net'a En'land'a Produkt'o (MEP).
En la last'a'j jar'o'j tamen la situaci'o ŝanĝ'iĝ'is. La reg'ist'ar'o mal'pli invest'as, neglekt'ant'e kaj risk'ant'e plu'a'n evolu'o'n de la universitat'o'j. Aŭd'iĝ'as avert'o'j, ke Israelo ne plu tiu'rilat'e evolu'os sed mal'evolu'os. Jam el'migr'as israelaj scienc'ist'o'j kaj universitat'an'o'j al Uson'o kaj ali'a'j okcident'a'j land'o'j. Nun'temp'e la nombr'o de israel'an'o'j, kiu'j labor'as en uson'a'j universitat'o'j, egal'as al 25 % de la nombr'o de stab'an'o'j en israelaj universitat'o'j. Tio danĝer'ig'as la intelekt'a'n super'ec'o'n akir'it'a'n de la israela ŝtat'o dum la last'a'j jar'dek'o'j. Se oni al'don'as la mal'alt'iĝ'o'n de la nivel'o de la baz'a israela eduk'a sistem'o (pro mal'alt'a'j instru'ist'a'j salajr'o'j), la est'ont'ec'o ne roz'kolor'as.
Israelaj medicin'o kaj san'sistem'o mult'o'n ating'is. Lok'a medicin'o trov'iĝ'as inter la plej bon'a'j en la okcident'a mond'o. Vir'o'j viv'as averaĝ'e 79 jar'o'j'n, vir'in'o'j 83: unu el la plej bon'a'j statistik'o'j en la mond'o. Sam'e ĉe nov'nask'it'o'j: mort'as nur kvar nov'nask'it'o'j el 1000. La nivel'o de israelaj kurac'ist'o'j (inter ili relativ'e mult'a'j arab'o'j) alt'as kaj uz'o de modern'a'j teĥnologi'o'j unu'a'rang'as.
Ali'flank'e mal'sukces'is transport'ad'o. Dum en preskaŭ ĉiu evolu'int'a land'o ekzist'as jam de'long'e efik'a'j trajn'o'j, metro'o'j kaj ali'a'j publik-transport'il'o'j, en Israelo rimed'o'j'n tia'j'n oni neglekt'as. La reg'ist'ar'o dir'as, ke mank'as mon'o. Nur en la last'a'j 10 jar'o'j oni komenc'is pli'grand'ig'i la fer'voj'o'n. Ankoraŭ mank'as metro'o, tiel ke ekzempl'e en Tel-Avivon, la ĉef'a'n metropol'o'n de Israelo, en'ir'as ĉiu'tag'e ĉirkaŭ du'on'milion'o da vetur'il'o'j. La sol'a'j publik'a'j transport'il'o'j est'as aŭtobus'o'j kaj taksi'o'j.
Okaz'e de Universal'a'j Kongres'o'j de Esperant'o mi vizit'is Italion kaj Japani'o'n. Mi ek'sci'is, ke en ambaŭ land'o'j la nask'o-el'cent'aĵ'o mal'alt'as. Jun'a'j par'o'j, ŝajn'e, ne vol'as infan'o'j'n. En Israelo reg'as ali'a si'n'ten'o: ĉiu vir'in'o nask'as averaĝ'e tri infan'o'j'n, kio cert'ig'as, ke kresk'os la loĝ'ant'ar'o.
Jen ali'a'j interes'a'j fakt'o'j:
Rilat'e grand'ec'o'n de la loĝ'ant'ar'o Israelo trov'iĝ'as en la du'a lok'o en la mond'o laŭ libr'o'j el'don'at'a'j kaj en la unu'a lok'o laŭ person'a'j komput'il'o'j.
Israelo est'as la sol'a ŝtat'o en la mond'o, kiu en'ir'is la 21an jar'cent'o'n kun pli da arb'o'j ol komenc'e de la 20a jar'cent'o.
Mult'a'j t.n. tri'a'mond'a'j ŝtat'o'j est'as help'at'a'j de Israelo pri agrikultur'a progres'ig'o kiel akv'um'ad'o, pli'bon'ig'o de ter'o kaj rikolt'o'j.
Israelaj bov'in'o'j liver'as la plej grand'a'n kvant'o'n da lakt'o en la mond'o, rezult'e de divers'a'j teĥnologi'a'j invent'aĵ'o'j.
Jam de kelk'a'j jar'o'j israel'an'o'j trov'iĝ'as inter la tri unu'a'j lok'o'j en la mond'o laŭ relativ'a nombr'o de patent'o'j.
En Israelo oni sukces'is el'trov'i metod'o'j'n por kultur'i legom'o'j'n en la dezert'o, akv'um'ant'e ili'n per modif'it'a sal'a akv'o.
Israelo est'as unu el nur tri azi'a'j ŝtat'o'j (la ali'a'j est'as Japani'o kaj Korei'o), kiu'j aper'as en la kongres'a kotiz'tabel'o de UEA sub kategori'o A, kio signif'as, ke ĝi est'as konsider'at'a riĉ'a land'o (mi'a'opini'e mal'ĝust'a difin'o, ĉar efektiv'e mult'a'j israelaj sam'ide'an'o'j ne pov'as permes'i al si vetur'i al UK pro mank'o de mon'o).
Do mult'a'j ating'aĵ'o'j, iu'senc'e eĉ mirakl'o'j, okaz'is en la relativ'e nov'a jud'a ŝtat'o ek'de ĝi'a fond'iĝ'o antaŭ 60 jar'o'j. Kre'iĝ'is sam'temp'e mult'a'j problem'o'j, eĉ sen la plej grand'a: la sen'ĉes'a viv'danĝer'o pro minac'o'j de mal'amik'o'j, kiu'j ankoraŭ ne akcept'as la ekzist'o'rajt'o'n de tiu ĉi ŝtat'o. Kiel dir'it'e, ĉi tiu'n tikl'a'n tem'o'n mi preskaŭ ne tuŝ'is, malgraŭ tio, ke ĝi enorm'as.
Last'a fraz'o: se malgraŭ la supr'e menci'it'a'j viv'danĝer'o'j okaz'is en Israelo dum ses jar'dek'o'j tiom da progres'o kun tiom da sukces'o'j, oni pov'as nur imag'i, kiom ating'us la jud'a ŝtat'o, se reg'us en la region'o pac'o kaj harmoni'o.
German'a super'bazar'a kompani'o LIDL, kiu aktiv'as en plur'a'j eŭrop'a'j land'o'j, dev'is konfes'i, ke ĝi el'spion'as si'a'j'n dung'it'o'j'n. En 500 (!) fili'o'j sol'e en Germanio ĝi instal'is gvat'kamera'o'j'n tiu'cel'e. Oficial'e LIDL far'is tio'n por mal'kovr'i ŝtel'o'j'n, sed la detektiv'o'j, kiu'j far'is tio'n, el'spion'is ankaŭ privat'a'j'n afer'o'j'n de la dung'it'o'j, ties kondut'o'n kaj rilat'o'j'n kun koleg'o'j.
Ceter'e ne nur LIDL, sed ankaŭ ali'a'j super'bazar'a'j ĉen'o'j el'spion'is dung'it'o'j'n, sed LIDL far'is tio'n ekstrem'e. Ĝi propon'as var'o'j'n kun grand'a'j rabat'o'j, pro kio oni nom'as tia'j'n super'bazar'o'j'n ankaŭ „diskont'ist'o'j”. Kial diskont'ist'o'j pov'as propon'i var'o'j'n tiel mal'mult'kost'e? Inter ali'e ĉar ili pag'as mizer'a'j'n salajr'o'j'n al laŭ'ebl'e mal'mult'a'j dung'it'o'j, kiu'j dev'as labor'eg'i. Kas'ist'in'o rakont'is al ni, ke oni eĉ konstant'e kontrol'as, kiom rapid'e ŝi skan'as la var'o'j'n ĉe la aŭtomat'a kas'o. Kiu est'as tro mal'rapid'a, risk'as mal'dung'o'n. Ĉu mir'ig'us, se tent'o al ŝtel'ad'o ĉe tiu'j mizer'ul'o'j est'us grand'a?
Kiam kon'at'iĝ'is la skandal'o, german'a'j politik'ist'o'j per drast'a'j vort'o'j kondamn'is la praktik'ad'o'n de LIDL kaj ali'a'j diskont'ist'o'j. La super'bazar'o'j dev'is halt'ig'i el'spion'ad'o'n (ĉu ili ver'e far'is, neni'u pov'as sci'i). Sed sam'temp'e german'a'j politik'ist'o'j mem prepar'is leĝ'projekt'o'n por el'spion'i civit'an'o'j'n, eĉ ĵurnal'ist'o'j'n, advokat'o'j'n kaj pastr'o'j'n! Kiel kutim'e ĉe tia'j plan'o'j ili argument'is, ke nur tiel oni pov'as efik'e batal'i kontraŭ teror'ist'o'j kaj organiz'at'a krim'ad'o. Provizor'e juĝ'ist'o'j halt'ig'is la projekt'o'n, sed ni pov'as atend'i, ke la reg'ist'ar'o de'nov'e prov'os real'ig'i ĝi'n.
Ni re'ven'u al la nun'a gvat'ad'o. En mult'a'j land'o'j en publik'a'j ej'o'j kiel plac'o'j, metro'halt'ej'o'j, flug'haven'o'j, benzin'staci'o'j kaj simil'a'j abund'as kamera'o'j. Mi'a bank'o afabl'e afiŝ'as ĉe la el'pag'aŭtomat'o, ke „pro vi'a sekur'ec'o” oni film'as mi'n. Cert'e ni est'as mult'foj'e registr'at'a'j ĉiu'tag'e per vid'bend'o'j. Ĉu do jam la terur'a vizi'o de Georg'e Orwell [ĝoĝ oŭel] pri „grand'a frat'o”, kiu gvat'ad'as ĉiu'j'n kaj ĉio'n, iĝ'is real'aĵ'o? La land'o de la aŭtor'o de „1984” mem, Briti'o, ebl'e est'as jam la ŝtat'o de ties frat'eg'o. Laŭ statistik'o de 2003 jam tiu'jar'e en Briti'o star'is 4,2 gvat'aparat'o'j, do unu kamera'o por 14 loĝ'ant'o'j. Ĉiu civit'an'o est'as registr'at'a mez'nombr'e 300 foj'o'j'n tag'e!
Nun la estr'o de la gvat'sekci'o de la brit'a polic'o, Mike Neville [majk nevil], konfes'is, ke la ampleks'a sistem'o instal'it'a dum la pas'int'a jar'dek'o est'as komplet'a fiask'o. Nur por tri el'cent'o'j de ŝtel'o'j sur'strat'e en Londono oni pov'is el'spur'i la delikt'int'o'j'n help'e de vid'bend'o'j. „Miliard'o'j'n da pund'o'j oni invest'is en la teknik'o'n, sed neni'u pri'pens'is, kiel la polic'o ekspluat'u la film'o'j'n kaj kiel ili est'u prezent'at'a'j antaŭ tribunal'o. Tio est'as ver'a fiask'o”, dir'is Neville. Mult'a'j'n polic'an'o'j'n for'tim'ig'as kontrol'ad'o de film'o'j el gvat'aparat'o'j, „ĉar est'as mult'a labor'o”, klar'ig'is la ĉef'gvat'ist'o. Ankaŭ por prevent'ad'o la kamera'o'j ne taŭg'as laŭ li'a klar'ig'o, ĉar krim'ul'o'j (prav'e) supoz'as, ke mult'a'j kamera'o'j tut'e ne funkci'as.
Ankaŭ polic'an'o'j en ali'a'j land'o'j plend'as, ke est'as temp'o'rab'a labor'o ekspluat'i gvat'o'film'o'j'n. Ĉu vi pov'as imag'i, kiom ted'e est'as sid'i dum hor'o'j antaŭ ekran'o'j por spekt'i stult'a'j'n bild'o'j'n el publik'a'j ej'o'j, nur por jen kaj jen trov'i eventual'e iu'n scen'o'n, kiu ŝajn'as ne kongru'i kun leĝ'o? Por esplor'i mil'o'j'n da hor'o'j da registr'aĵ'o'j oni bezon'us tut'a'n arme'o'n da polic'an'o'j – kiom da salajr'o'j tio kost'us? Ĉiu prudent'a hom'o kompren'as, ke pro tio la sistem'o de nun'temp'a „grand'a frat'o” dev'as fiask'i. Konsekvenc'e oni dev'us mal'munt'i ĉiu'j'n kamera'o'j'n kaj tiel ŝpar'us gigant'a'j'n sum'o'j'n. Ĉu vi memor'as, ke antaŭ kelk'a'j jar'dek'o'j en urb'o'j konstant'e patrol'ad'is polic'an'o'j pied'e tra la strat'o'j, sen kamera'o'j, sed kun atent'em'a'j okul'o'j kaj orel'o'j? Tio ver'e for'tim'ig'is krim'ul'o'j'n, kaj kiam okaz'is krim'o, polic'an'o'j tuj pov'is persekut'i fi'ul'o'j'n. Sed tio ja est'us tro simpl'a solv'o en epok'o, kiam politik'ist'o'j pli fid'as al teknik'o ol hom'o'j.
Est'as konsol'e por hom'o'j kia'j mi, kiu'j ĉiam kritik'is tro'a'n el'spion'ad'o'n de sen'kulp'a'j civit'an'o'j far'e de ŝtat'a'j instanc'o'j, precip'e polic'o kaj sekret'a'j serv'o'j. Se nun eĉ la ĉef'gvat'ist'o brit'a mem konfes'as, ke tia el'spion'ad'o est'as komplet'a fiask'o, tio pli ol prav'ig'as tia'n kritik'o'n – ĝi sen'mask'ig'as politik'ist'o'j'n, kiu'j asert'as, ke ili nur streb'as al sekur'ec'o por ni, kiel tromp'ul'o'j'n. La sekur'ec'o promes'it'a de ili evident'e est'as fals'a!
Fin'e de maj'o inform'is amas'komunik'il'o'j pri la mort'o de la ĉef'o de probabl'e la plej spekt'at'a privat'a televid'o-kanal'o en Albanio. Dritan Hoxha [hoĝa], 40-jar'aĝ'a, estr'o de la kanal'o „Top Channel” kaj fond'int'o inter'ali'e de kaf'o-kompani'o, mort'is pro aŭt'o-akcident'o, kiam li tro rapid'e stir'is si'a'n „Fer'rar'i”. Akompan'is li'n 27-jar'aĝ'a bel'ul'in'o.
Pro li'a'j divers'a'j kompani'o'j – televid'a'j, radi'a'j, tag'ĵurnal'a'j – oni nom'is li'n „la alban'a CNN”. Tamen not'ind'as, ke li'a'j amas'komunik'il'o'j far'iĝ'is ia'senc'e la voĉ'o de ordinar'a'j alban'o'j. Li kritik'is kaj denunc'is ĉio'n erar'a'n, korupt'a'n kaj ne'leĝ'a'n de la reg'ant'a'j parti'o'j, ĉu social'ist'a'j, ĉu demokrat'a'j.
Post li'a mort'o omaĝ'is li'n ne nur la popol'o sed ankaŭ politik'ist'o'j, inkluziv'e de la ŝtat'a prezid'ant'o Bamir Top'i.
Laŭ last'a'j statistik'o'j Albanio mal'antaŭ'iĝ'as rilat'e mez'nivel'a'n kaj alt'nivel'a'n eduk'ad'o'n kompar'e kun najbar'a'j balkanaj land'o'j. Tio evident'iĝ'as ek'de la mez'lern'ej'o, kiu al'tir'as mal'pli ol 70 % de la infan'o'j de la respektiv'a aĝ'o.
Alban'o'j pas'ig'as averaĝ'e nur 12 jar'o'j'n en la lern'ej'o, tio est'as la plej mal'long'a stud'period'o en la region'o. Ceter'e el abiturient'o'j nur 19,3 % vizit'ad'as super'a'j'n lern'ej'o'j'n, inter kiu'j est'as 12 ŝtat'a'j kaj 15 privat'a'j universitat'o'j. En la unu'a lok'o, parentez'e, sid'as Bulgario, kie en mez'lern'ej'o stud'as 88 % kaj en super'a lern'ej'o 41 % de la ge'lern'ant'o'j. Sekv'as Greki'o, kun cifer'o'j de 87 % kaj 79 % respektiv'e, Kroati'o kun 85 % kaj 42 %, Rumani'o kun 81 % kaj 40 % kaj Makedonio kun 81 % kaj 28 %.
La cifer'o'j iom'et'e spegul'as la ŝtat'a'n kler'ig'a'n buĝet'o'n de la koncern'a'j land'o'j: en Albanio nur 2,9 % de mal'net'a en'land'a produkt'o; en Bulgario 4,2 %, Bosnio 4,3 %, Kroati'o 4,5 %, Makedonio 3,5 %, Rumani'o 3,4 %, Greki'o 4,2 % kaj Serbi'o 3 %.
La sol'a pozitiv'a indik'il'o por Albanio rest'as la el'cent'aĵ'o de analfabet'o'j – nur 1,3 % (en Makedonio 3,9 %, Kroati'o 1,9 %, Bosnio 5 %, Greki'o 4 %, Bulgario 1,8 %, Rumani'o 2,7 % kaj Serbi'o 1 %).
La statistik'o'j'n prepar'is Por'pac'a Tut'mond'a Indeks'o (www.visionofhumanity.org/gpi/results/albania/2008).
Kornvalo est'as mal'grand'a duk'land'o kun are'o de 3563 km2, kiu situ'as sur du'on'insul'o ĉe la sud-okcident'a ekstrem'aĵ'o de Briti'o. Ĝi inklud'as la insul'ar'o'n Scilly [sili], je distanc'o de 45 km de la ĉef'land'o, kaj la tut'a teritori'o hav'as 513 528 loĝ'ant'o'j'n, el kiu'j nur 32 % est'as de'nask'a'j kornval'an'o'j. La indiĝen'o'j ne rigard'as si'a'n et'a'n land'o'n kiel part'o'n de Angli'o kaj fier'as pri si'a kelt'a origin'o. Histori'e, Kornvalo est'as unu el la rest'ant'a'j kelt'a'j land'o'j, kiu'j konsist'as el Irlando, Kimri'o, Skot'land'o, la Manks'a Insul'o kaj Bretoni'o. (La galeg'o'j de nord-okcident'a Hispanio ankaŭ rigard'as si'n kiel kelt'a'n popol'o'n, kvankam ili ne plu parol'as kelt'a'n lingv'o'n.)
La kornvala lingv'o aparten'as al la briton'a grup'o de la famili'o de kelt'a'j lingv'o'j. Tiu grup'o inklud'as ankaŭ la kimr'a'n kaj la breton'a'n. La irlanda, skot'gael'a kaj manks'a aparten'as al la gael'a lingv'ar'o. Kvankam la briton'a famili'o kaj la gael'a hav'as sufiĉ'e mult'a'n vort'ar'o'n de komun'a de'ven'o (ankaŭ mult'e da radik'o'j trov'ebl'a'j en la mal'aper'int'a gaŭl'a lingv'o de Franci'o - vid'u la verk'o'n La gall'a lingv'o de André Cherpillod), la du grup'o'j ne est'as inter'kompren'ebl'a'j. La breton'o'j est'as post'e'ul'o'j de kornval'an'o'j, kiu'j trans'ir'is la mar'o'n en la 6a jar'cent'o, kaj ili'a hodiaŭ'a lingv'o est'as la plej proksim'a al la kornvala. Oni kalkul'as, ke la kornvala divid'as 80 % de si'a baz'a vort'ar'o kun la breton'a, 75% kun la kimr'a, kaj 35 % kun la irlanda kaj skot'gael'a.
Oni kutim'is asert'i, ke la last'a flu'a parol'ant'o de la kornvala est'is iu vir'in'o, nom'e Dolly Pentreath [dol'i pentr'it], kiu mort'is en 1777, sed tio ne plu est'as kred'ebl'a. Est'as divers'a'j raport'o'j, ke ankoraŭ en 1875 trov'iĝ'is kelk'a'j parol'ant'o'j, kaj eĉ en 1906. La last'e menci'it'a est'is vir'in'o nom'e Alis'o'n Tregenning, sed dum ŝi'a viv'o la re'vigl'ig'o de la lingv'o jam progres'is. Resum'e, ŝajn'as, ke la lingv'o neniam est'is tut'e forges'it'a. La re'viv'ig'o komenc'iĝ'is en la 19a jar'cent'o precip'e per la klopod'o'j de du el'star'a'j gvid'ant'o'j: Henry Jenner [henri ĝener] kaj Robert Mort'o'n Nance [nans]. En la fru'a'j jar'o'j de la 20a jar'cent'o, Jenner el'don'is lern'o'libr'o'n kun la titol'o A Handbook of the Cornish Language (Man'libr'o de la kornvala lingv'o). Sekv'is lern'o'libr'o verk'it'a de Nance: Cornish for All (Kornvala por ĉiu'j) (1929), kaj Lessons in Spok'e'n Cornish (Lecion'o'j en parol'a kornvala) de A. S. D. Smith (1931). La rezult'o de tiu'j klopod'o'j est'is est'iĝ'o de tiel nom'at'a Unu'ig'it'a kornvala. Kelk'a'j opini'is, ke tiu form'o de la lingv'o est'as tro rigid'a kaj arkaik'a, do kre'iĝ'is iom re'form'it'a form'o nom'it'a Modern'a kornvala.
En 1986, la pli'mult'o de la kornvalaj asoci'o'j kaj instanc'o'j adopt'is norm'ig'it'a'n form'o'n, kiu'n oni nom'is Komun'a kornvala. Ĉar ĉiu'j tiu'j form'o'j tem'as pri la skrib'a lingv'o, tiu'j diferenc'o'j tut'e ne mal'help'as komunik'o'n inter parol'ant'o'j de la kornvala. La pli'mult'o de l' parol'ant'o'j de'ven'as de la pli aĝ'a generaci'o, sed la lingv'o nun est'as instru'at'a al infan'o'j en kelk'a'j unu'a'grad'a'j kaj du'a'grad'a'j lern'ej'o'j. En la printemp'o de 2008, oni taks'is, ke 2000 hom'o'j flu'e parol'as la kornval'an, kaj kelk'a'j person'o'j sub la aĝ'o de 30 jar'o'j est'as eduk'it'a'j kiel de'nask'a'j parol'ant'o'j. Oni neniam pov'us supoz'i, ke la pli'mult'o de l' loĝ'ant'o'j en Kornvalo iam parol'os la kornval'an anstataŭ, aŭ kun'e kun, la angl'a, sed unu el la plej grav'a'j brit'a'j lingv'ist'o'j, nom'e David Crystal [dejvid kristal], opini'as, ke rest'os mal'grand'a, sed influ'hav'a minoritat'a komun'um'o, kiu konserv'os la lingv'o'n.
Post ni'a mal'long'a rest'ad'o en Kornvalo, ni pov'as konfirm'i, ke la kornvala ne est'as mort'int'a lingv'o, kvankam ĉie oni aŭd'as la angl'a'n. Krom la fakt'o, ke la angl'a est'as la ŝtat'a lingv'o de Briti'o, mil'o'j da turist'o'j vizit'as Kornvalon dum la feri'a sezon'o, kaj mult'a'j angl'o'j hejm'iĝ'is en la duk'land'o pro ĝi'a mild'a klimat'o kaj bel'a'j plaĝ'o'j, do oni ne pov'as esper'i ĉie renkont'i mult'a'j'n parol'ant'o'j'n de la kornvala. Tamen, la bo'patr'o de ni'a nev'o est'as fervor'a apog'ant'o de la lingv'o kaj kultur'o de Kornvalo. Ĉe la edz'iĝ'fest'o li fier'e port'is la kornval'an kilt'o'n – imit'aĵ'o de la skot'a naci'a vir'a vest'aĵ'o, adopt'it'a de kornvalaj patriot'o'j. En la ĉarm'a pitoresk'a vilaĝ'o Padstow [padsto] ni trov'is libr'o'vend'ej'o'n kun nom'o en la kornvala lingv'o, kaj tie ni aĉet'is impon'a'n nov'a'n kornval'an vort'ar'o'n, Gerlyver Kernewek Kemmyn (Vort'ar'o de komun'a kornvala). En la bibliotek'o de la turism'a urb'o Newquay [niuki] (kornvale: Tewynn Pleustri), est'is libr'o'j en la kornvala kaj inform'a tuŝ'ekran'o, sur kiu oni pov'is trov'i inform'o'j'n en divers'a'j lingv'o'j, inkluziv'e de la kornvala. Do eĉ inter la oficial'a'j instanc'o'j la kornvala est'as rigard'at'a kiel viv'ant'a lingv'o.
La 5an de novembr'o 2002 la brit'a reg'ist'ar'o agnosk'is la kornval'an kiel unu el la lingv'o'j inklud'ind'a'j laŭ part'o 2 de la Eŭrop'a Ĉart'o pri Region'a'j kaj Mal'pli'mult'a'j Lingv'o'j, kaj deklar'is, ke ĝi intenc'as registr'i ĉi tiu'n decid'o'n ĉe la Konsili'o de Eŭrop'o.
En Nederlando jam de kelk'a'j jar'dek'o'j kresk'as la procent'aĵ'o de aŭtor'o'j, kies de'nask'a lingv'o est'as ne la nederlanda. En la revu'o Font'o si'a'temp'e mi artikol'is pri la plej influ'a'j el tiu'j ĉi „nov'nederland'a'j” literatur'ist'o'j. Unu el ili, Kader Abdolah (de'ven'a el Irano), post plur'a'j roman'o'j kaj novel'ar'o'j, aper'ig'is du'libr'a'n skatol'o'n: en'est'as De Boodschapper („La mesaĝ'ist'o”) apud nov'a traduk'o de la Koran'o. Laŭ li'a opini'o la okcident'a'j kultur'o'j ne kompren'os la sankt'a'n libr'o'n de islam'o, se oni ne lern'as leg'i ĝi'n unu'flank'e lig'e al la viv'o de Muhamado kaj ali'flank'e sen la – laŭ li tro – grand'a pez'o de la tradici'a interpret'ad'o de l' Koran'o. Tial, inter'ali'e, li prezent'as la tekst'o'j'n de si'a koran'a traduk'o en la origin'a si'n'sekv'o de ties revelaci'iĝ'o.
Ĉi tiu du'libr'a skatol'o montr'iĝ'as grand'eg'a vend'o'sukces'o: en apenaŭ kvar semajn'o'j jam dis'vend'iĝ'is pli ol 60 000 el la 75 000 ekzempler'o'j de la unu'a el'don'o. Du'a el'don'o baldaŭ sekv'os. Laŭ Kader Abdolah la mult'flank'a'j debat'o'j pri islam'o en la nederlanda soci'o instig'is li'n verk'i ĉi tiu'n traduk'o'n. Li'a roman'o Het huis van de moske'e („La dom'o de la moske'o”) el 2005 ricev'is la du'a'n lok'o'n post De ontdekking van de hemel („La mal'kovr'o de la ĉiel'o”) de Harry Mulisch kiel plej bon'a roman'o en la nederlanda lingv'o.
Trakt'ad'o de alban'o'j en Eŭrop'o indik'as, ke kresk'as naci'ism'o en Eŭrop'o. Ekzempl'e, post la venk'o de dekstr'a'j parti'o'j en Italio, grup'et'o da ital'a'j naci'ist'o'j halt'ig'is sur'strat'e alban'a'n lern'ej'an'o'n 13-jar'a'n. Tiu, laŭ'leĝ'e loĝ'ant'e en Italio kun si'a'j ge'patr'o'j, est'is sur'voj'e hejm'e'n el la lern'ej'o. La knab'o est'as bat'it'a, kiam li ne sci'is, kiel respond'i al demand'o: „Kial vi ne re'ir'as en vi'a'n hejm'land'o'n?”
Sufer'as ankaŭ art'ist'o'j. La alban'a balet'ist'o Kledi Kadi'u, aper'int'a en la televid'o, ricev'is leter'o'n, en kiu la skrib'int'o pet'is, ke li hejm'e'n'ir'u. Ankaŭ la alban'a'n skulpt'ist'o'n Gezim Hidr'i, labor'ant'a'n en si'a atelier'o en Londono, vizit'is subit'e an'o'j de la brit'a en'migr'a serv'o, kiu'j li'n el'land'ig'is, ĉar ne plu valid'is li'a rest'ad-permes'o.
Jar'dek'o'j'n antaŭ'e la komun'ism'a reĝim'o de Albanio decid'is invit'i la turk'a'n humur'ist'o'n kaj opozici'ul'o'n, Az'is Nesin. Help'is tiu'rilat'e alban'a traduk'ist'o de la turk'a, kiu dum si'a jun'aĝ'o ek'kon'is Az'is Nesin en lern'ej'o en Turki'o.
Tuj antaŭ la vizit'o la sekret'a polic'o arest'is la traduk'ist'o'n „pro propagand'o kontraŭ la popol'a ŝtat'potenc'o”. La Lig'o de Verk'ist'o'j embaras'iĝ'is, ne sci'ant'e, kiel klar'ig'i al la turk'a gast'o la afer'o'n.
„Ĉu dir'i, ke la traduk'ist'o en'hospital'iĝ'is?” „Ne, ĉar Az'is pet'us renkont'i la mal'nov'a'n amik'o'n en la hospital'o.” „Ĉu dir'i, ke la traduk'ist'o sufer'as pro infekt'a mal'san'o?” „Ne, ĉar Az'is pet'us salut'i si'a'n amik'o'n almenaŭ de mal'proksim'e.”
Fin'fin'e oni decid'is dir'i, ke la traduk'ist'o mort'is. Por „pruv'i” la mort'o'n, la instanc'o'j star'ig'is memor'tabul'o'n en tomb'ej'o. Az'is Nesin neniam ek'sci'is pri la sort'o de si'a sam'klas'an'o, kiu ebl'ig'is al li vizit'o'n al Albanio.
Oni kutim'e nom'as la aktual'a'n period'o'n ek'de 1991 la re'form'a period'o de la barata ekonomi'o. Dum tiu ĉi period'o pro divers'a'j strategi'o'j oni „liber'ig'is” la merkat'o'j'n kaj rapid'e ek'kresk'is la ekonomi'o. Rezult'e, ekzempl'e, la fremd'valut'a'j rezerv'o'j en la land'o kresk'is de 6 miliard'o'j da dolar'o'j en 1991 ĝis 208 miliard'o'j en 2007. Jen Barato Lum'ant'a kaj Ne'kred'ebl'a Barato laŭ politik'a'j slogan'o'j.
En la jar'o 2006-2007, la ekonomi'o de Barato kresk'is je 9,4 %. La nov'aĵ'o, ke Barato est'as unu el la plej rapid'e kresk'ant'a'j land'o'j en la mond'o, kompren'ebl'e furor'is, unu'flank'e inter tiu'j, kiu'j laŭd'is tiu'n ĉi rapid'eg'a'n progres'o'n, kaj ali'flank'e inter tiu'j, kiu'j de'nov'e atent'ig'is ni'n pri la daŭr'e vast'a mal'riĉ'ec'o en la land'o. Ĉi tiu ese'o fokus'iĝ'os sur la du'a flank'o de la barata ekonomi'o, t.e., ne pri la glor'a ating'o pas'int'jar'e raport'at'a, ke Barato nun hav'as pli ol cent mil milion'ul'o'j'n – hom'o'j'n, kiu'j hav'as pli ol unu milion'o'n da uson'a'j dolar'o'j. Mal'e, ni rest'os ĉe la mal'pli raport'at'a fakt'o (de'nov'e laŭ raport'o pas'int'jar'a), ke en la jar'o 2005, Barato hav'is 302 milion'o'j'n da mal'riĉ'ul'o'j. Tiu cifer'o est'as preskaŭ tri'obl'o de la loĝ'ant'ar'o de Japan'uj'o, kaj pli ol ses'obl'o de la loĝ'ant'ar'o de Sud-Korei'o!
Sed kiu est'as mal'riĉ'ul'o? Laŭ la barata reg'ist'ar'o, mal'riĉ'ul'o est'as hom'o kiu el'spez'as en unu monat'o mal'pli ol 11 dolar'o'j'n. Mult'a'j esplor'ist'o'j argument'as, ke tiu ĉi difin'o de la „novel'o de mal'riĉ'ec'o” est'as tut'e ne'real'ism'a, kaj, ke se oni lev'as la el'spez'kriteri'o'n al pli real'ism'a'j nivel'o'j, mult'e pli da barat'an'o'j est'us mal'riĉ'a'j. Ĉia'okaz'e, 72 % de tiu'j mal'riĉ'ul'o'j loĝ'as en la kamp'ar'a'j region'o'j de la land'o. Ili'a'j viv'o'j kompren'ebl'e de'pend'as ĉef'e de la agrikultur'o. La mal'riĉ'ec'o tie est'as sezon'a afer'o, de'pend'ant'e de la pluv'ad'o kaj la rikolt'ad'o. Grand'eg'a nombr'o de barat'an'o'j do viv'as ĝust'e ĉe la „mal'riĉ'ec'a lini'o”: jen super ĝi, jen sub ĝi.
Not'ind'as, ke la grand'eg'a agrikultur'a sektor'o en Barato, kiu viv'ten'as 60 % de la labor'ant'ar'o, kontribu'as nur je 28 % al la mal'net'a en'land'a produkt'o. Por la mal'riĉ'ul'o'j, la galop'ant'a kresk'o de la ekonomi'o ne hav'as mult'a'n signif'o'n. Ni vid'u la situaci'o'n en du soci'a'j sektor'o'j, la eduk'ad'o kaj la san'o. Kiel vi sen'dub'e sci'as, ambaŭ hav'as grav'eg'a'n rol'o'n en la taks'o de la viv'kvalit'o de land'o – la t.n. indeks'o pri la hom'a evolu'ig'o.
Antaŭ ĉio, ni not'u, ke en Barato pli ol 12 milion'o'j da infan'o'j labor'as. La labor'ej'o'j gam'as de danĝer'a'j fabrik'o'j al mal'facil'eg'a'j agr'o'j ĝis mez'klas'a'j hejm'o'j. Almenaŭ por tiu'j ĉi infan'o'j, la ekonomi'a mirakl'o de Barato rest'as fantazi'o. Por mal'riĉ'ul'o'j en Barato ne est'as facil'e eduk'ig'i si'a'j'n infan'o'j'n. Sam'e kiel en mult'a'j ali'a'j part'o'j de la „tri'a mond'o”, grand'eg'as la infra'struktur'a'j problem'o'j de la lern'ej'a sistem'o: mank'o de lern'ej'o'j, instru'ist'o'j kaj lern'o'material'o'j. La rezult'o'j est'as mizer'a'j. Ekzempl'e, en mi'a guberni'o Andrapradeŝ'o, malgraŭ 20-procent'a kresk'o de la leg'o'pov'o dum la last'a'j dek jar'o'j, laŭ la popol'nombr'ad'o de 2001, 49 % de la vir'in'o'j rest'as analfabet'a'j. Tiu proporci'o est'as mult'e pli alt'a inter vir'in'o'j de la minoritat'o'j kaj la indiĝen'a'j popol'o'j. Kiel ĉie en la mond'o, ankaŭ en Barato trov'iĝ'as fort'a korelaci'o inter vir'in'a eduk'ad'o kaj la eduk'ad'o de infan'o'j. Ek'de 2005, ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o en Barato far'as grand'skal'a'j'n stud'o'j'n pri la stat'o de la land'a instru'sistem'o. La enket'o raport'as, ke tut'land'e, 10 % de la infan'o'j, kiu'j ne ir'as al la lern'ej'o est'as infan'o'j de analfabet'a'j patr'in'o'j; kontrast'e, nur 2 % de tia'j infan'o'j est'as id'o'j de leg'o'pov'a'j patr'in'o'j. La eduk'ad'o de vir'in'o'j do kontribu'as signif'e al la eduk'ad'o de infan'o'j.
Ĝust'e la sam'o'n oni trov'as ankaŭ en la san'sektor'o: la san'o de la vir'in'o'j rekt'e kontribu'as al la infan'a (kaj famili'a) san'o. Kaj vid'u kiel stat'as la san'o de ni'a'j vir'in'o'j. Unu el la (jam tro mult'a'j!) hont'ig'a'j statistik'o'j barataj est'as la patr'in'a mort'proporci'o (angl'e: Maternal Mortality Rat'e, aŭ MMR). Malgraŭ la impon'a statistik'o de la reg'ist'ar'o, ke la MMR mal'grand'iĝ'is je 24 %, laŭ unu taks'o pli ol 130 000 barataj vir'in'o'j mort'as ĉiu'jar'e dum aŭ post la akuŝ'o: po unu mort'o en kvar minut'o'j laŭ frap'e trist'a reprezent'o de la fakt'o'j. Kaj kial okaz'as tiu ĉi tut'e evit'ebl'a tragedi'o?
1. pro mal'bon'a kaj ne'sufiĉ'a nutr'aĵ'o – graved'a'j vir'in'o'j en Barato mez'e pli'pez'iĝ'as je nur 7 kg kompar'e al 12 kg en la evolu'int'a'j land'o'j
2. ĉar nur 60 % hav'is antaŭ'nask'a'n san'pri'zorg'ad'o'n.
3. pro tut'e mal'bon'a al'ir'o al la san'sistem'o: ĝi est'as plej'part'e urb'a – 80 % de la kurac'ist'o'j trov'iĝ'as en la urb'o'j, sam'e kiel 75 % de la apotek'o'j kaj 60 % de la kurac'ej'o'j. Se en'tut'e ekzist'as reg'ist'ar'a'j kurac'ej'o'j kun kurac'ist'o'j kaj fleg'ist'in'o'j, mank'as voj'o'j kaj transport'il'o'j de la vilaĝ'o al la kurac'ej'o: rezult'e, en kamp'ar'a'j region'o'j, tri el kvar akuŝ'o'j okaz'as en la hejm'o.
4. pro mank'o de trejn'it'a'j hom'o'j ĉe la akuŝ'o.
5. ĉar 60 % de la patr'in'a'j mort'o'j okaz'as post la akuŝ'o – tamen, mal'pli ol 17% de vir'in'o'j ricev'as i'a'n ajn post'nask'a'n san'pri'zorg'ad'o'n.
Krom tiu'j ĉi kaŭz'o'j reg'ist'ar'a raport'o al'don'as, ke „mal'alt'a'j nivel'o'j de instru'ad'o inter vir'in'o'j signif'e pli'grand'ig'as la risk'o'n de la patr'in'a mort'o”.
Mal'bon'a eduk'sistem'o do rekt'e kontribu'as al tragedi'o'j en la san'sektor'o. Sever'a'j mank'o'j en la reg'ist'ar'a san'sistem'o dev'ig'as hom'o'j'n ir'i al alt'kost'a'j privat'a'j alternativ'o'j. Tiu'j mal'riĉ'ig'as ili'n kaj rezult'e ili ne plu pov'as eduk'ig'i si'a'j'n infan'o'j'n – kaj tiel re'komenc'iĝ'as la mal'bon'a cirkl'o.
Ĉu en'tut'e ebl'as romp'i tiu'n ĉi cikl'o'n de mal'riĉ'ec'o? Nu, almenaŭ en la kaz'o de la MMR, tut'cert'e jes! Vid'u Srilankon: en la 1950aj jar'o'j, Srilanko hav'is MMR-on de 550; ĝi est'is nur 30 en 1994. Pli'a statistik'o: la infan'a mort'proporci'o en Barato est'as po 85 mort'o'j por mil viv'nask'iĝ'o'j; la cifer'o por Srilanko est'as 14. Eĉ Nepalo kaj Bangladeŝo ating'is cifer'o'j'n de 76 kaj 77. Not'ind'as, ke neni'u el tiu'j land'o'j ĝu'is ekonomi'a'n kresk'o'n de 9,4 %. Konklud'e, klar'as la jen'a'j punkt'o'j:
1. la rapid'eg'a ekonomi'a kresk'o de la barata ekonomi'o hav'is mal'grand'a'n efik'o'n sur la viv'o de la mal'riĉ'ul'ar'o.
2. sen drast'e alt'a'j kaj efik'a'j el'spez'o'j en la soci'a'j sektor'o'j de la ekonomi'o, daŭr'e valid'os la supr'e menci'it'a'j skandal'a'j fakt'o'j pri la land'o. Ili ne rest'as nur fakt'o'j, sed rapid'e iĝ'as la font'o de signif'a mal'kontent'o inter la mal'riĉ'ul'ar'o tra la tut'a land'o.
3. kaj fin'e, la ekzempl'o de Srilanko montr'as, ke por bon'a viv'kvalit'o, mirakl'a ekonomi'a kresk'o nek neces'as nek sufiĉ'as.
La dan'a islam'a kred'ant'ar'o elekt'is kiel nov'a'j'n reprezent'ant'o'j'n s-ro'n Imran Shah kaj s-in'o'n Bettina Meisner. Ili anstataŭ'os s-ro'n Kasem Said Ahmad, kiu eks'iĝ'is de si'a posten'o, post kiam en pas'int'a mart'o li part'o'pren'is manifestaci'o'n de Hizb-ut-Tahrir kontraŭ la re'el'don'ad'o de la tiel nom'at'a'j „Muhamadaj desegn'aĵ'o'j”1.
La 42-jar'a dan'a instru'ist'in'o kaj patr'in'o de kvar infan'o'j Bettina Meisner est'ont'e respond'ec'os pri la oficial'a'j kontakt'o'j kun la nov'aĵ'agent'ej'o'j. Si'a'temp'e, 18-jar'a, ŝi far'iĝ'is islam'an'in'o post mult'jar'a membr'ec'o en la pentekost'a eklezi'o. En intervju'o al la dan'a gazet'o Information komenc'e de maj'o ŝi dir'is: „Mi opini'as, ke per tiu ĉi decid'o ni dis'send'os grav'a'n signal'o'n al la soci'o, ke islam'an'in'o kapabl'as avan'gard'e ag'ad'i. Pli'a grav'a signal'o est'as mi'a dan'a de'ven'o. Tio emfaz'as, ke dan'a konvert'iĝ'int'o rajt'as reprezent'i la asoci'o'n.”
Pan'o est'as ĉiam akompan'at'a de buter'o. Tamen la akompan'ant'o est'as mal'aper'ont'a de sur japan'a'j manĝ'o'tabl'o'j. Kaŭz'is la mank'o'n de buter'o mank'o de krud'a lakt'o. Ĝis antaŭ du jar'o'j krud'a lakt'o est'is abund'a, ĉar oni uz'is mal'pli da lakt'o por tag'manĝ'o'j de mal'mult'iĝ'ant'a'j ge'knab'o'j en element'a'j lern'ej'o'j.
Pro tio en 2005 oni komenc'is mal'alt'ig'i la nombr'o'n de bov'in'o'j en Hokajd'o kaj en Kjuuŝuu. Mult'a'j bien'ul'o'j do for'las'is si'a'n okup'o'n. Dum 2007 en Hokajd'o, kie lakt'o'produkt'ad'o est'as plej furor'a, 197 produkt'ist'o'j (2,6 %), kaj en ceter'a'j region'o'j 971 (6,2 %), trov'is ali'a'n labor'o'n. En Japani'o en 1963 rekord'e ekzist'is 417 600 lakt'o'produkt'ist'o'j, sed en april'o 2008 est'is nur 21 000. Ceter'e japan'a'j lakt'o'produkt'ist'o'j de'pend'as de import'it'a nutr'aĵ'o kiel maiz'o, kies prez'alt'iĝ'o ili'n mult'e sufer'ig'is.
Tia'manier'e ĝeneral'e lakt'o far'iĝ'is mank'em'a, sed nun precip'e nur buter'o mank'as. La kial'o'j: unu'e manĝ'aĵ'o-produkt'ant'o'j komenc'is uz'i japan'a'n buter'o'n. Antaŭ'e import'it'a buter'o est'is pli mal'mult'e'kost'a ol la japan'a, sed last'a'temp'e la prez'o de buter'o inter'naci'e alt'iĝ'is. Pro tio mal'facil'is al lok'a'j pan'ist'o'j kaj kuk'ist'o'j akir'i buter'o'n el ekster'land'a'j merkat'o'j. Uz'ont'o'j do direkt'as si'n al buter'o en super'bazar'o'j, kaj sekv'e mank'as buter'o por hejm'a uz'o.
Du'e, eĉ se oni vol'as import'i buter'o'n, pro lim'impost'o'j la prez'o alt'iĝ'as, kaj krom'e en la inter'naci'a merkat'o ne abund'as buter'o. Tri'e tri grand'a'j lakt'o'kompani'o'j turn'is si'n al pli da produkt'ad'o de fromaĝ'o, ĉar la prez'o de import'it'a fromaĝ'o alt'iĝ'is. Pro tio produkt'ist'o'j nun ne vol'as produkt'i pli da buter'o.
Konjekt'ebl'e ven'os temp'o, kiam ne ebl'os aĉet'i manĝ'aĵ'o'n, eĉ se oni hav'as sufiĉ'e da mon'o. Japani'o adopt'is politik'o'n aĉet'i mal'mult'e'kost'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n el ekster'land'o, sub'prem'ant'e japan'a'j'n ter'kultur'ist'o'j'n. Tia politik'o tamen ne valid'as en mond'o, kie ĝeneral'e mank'as manĝ'aĵ'o'j. Ebl'as, ke, se Japani'o ne ŝanĝ'os si'a'n politik'o'n, japan'o'j viv'os post dek jar'o'j per riz'o kaj iom da legom'o'j kiel antaŭ 100 jar'o'j.
Alm'a Adamkiene (mal'dekstr'e) ricev'is si'a'n apart'e kre'it'a'n tulip'o'n de la nederlanda ambasador'in'o Annemieke Ruigrok.
La edz'in'o de la litova prezid'ant'o Valdas Adamkus hav'as si'a'n propr'a'n tulip'o'n. Alm'a Adamkiene ricev'is la tulip'o'n, kre'it'a'n de la nederlanda flor'ist'o J'a'n Lichthart [liĥthart], de la nederlanda ambasador'in'o Annemieke Ruigrok [anemike rejĥrok].
Ruigrok dir'is, ke la nov'a tulip'o, registr'ot'a kiel „Tulip'o de Alm'a Adamkiene”, re'kon'as, kiom apog'as infan'o'j'n la edz'in'o de la prezid'ant'o. La tulip'o sub'strek'as ankaŭ la amik'ec'o'n inter Litovio kaj Nederlando okaz'e de ĉi-somer'a vizit'o de la nederlanda reĝ'in'o Beatrix al Litovio.
Tag'mez'e, la 28an de maj'o, kuir'ant'e tag'manĝ'o'n, mi aŭskult'is radi'o-raport'o'j'n kaj mi ver'e amuz'iĝ'is. Raport'aĵ'o pri inter'naci'a futbal-matĉ'o el ni'a ĉef'urb'o Prago, ne la rezult'o'n sci'ig'is, sed pri'parol'is hont'o'n de ni'a flank'o kaj ofend'o'n al gast'a grup'o el Litovio.
Oni prepar'is fot'o'j'n de latv'a'j futbal'ist'o'j anstataŭ de litovaj, his'is flag'o'n latv'a'n kaj lud'is himn'o'n latv'a'n. El la radi'o mi aŭd'is litov'an parol'ant'o'n, kiu tre koler'e rus'e protest'is kaj deklar'is la kulp'ant'o'j'n stult'ul'o'j, kiu'j cert'e ne fin'is si'a'n eduk'o'n pro stult'ec'o.
La rus'a'n mi bon'e kompren'as. La parol'o ver'e est'is akr'a, sed la post'a parol'ant'o klar'ig'is, ke la dokument'o'j kaj inform'o'j est'as far'it'a'j per traduk'o el la angl'a. La erar'o nask'iĝ'is ĉe la traduk'o, krom'e tia'j erar'o'j oni'dir'e eĉ je inter'naci'a nivel'o okaz'ad'as. Oni ver'ŝajn'e ankoraŭ inter'konsil'iĝ'os, kiel pet'i pardon'o'n.
Ceter'e la litovoj mal'venk'is ... en du senc'o'j.
Klar'as, ke ekzist'as ne nur oportun'ism'o, sed ankaŭ „politik'a toler'em'o”. Sam'e klar'e est'as, ke la aktiv'a'j sport'ist'o'j kaj organiz'a'j oficial'ul'o'j dev'as rezign'i pri ajn'a'j publik'a'j provok'a'j aktiv'ec'o'j kontraŭ Ĉini'o dum la Lud'o'j. Sed ali'a afer'o est'as la individu'a si'n'ten'o kaj kondut'o de la part'o'pren'ant'o'j. „Ne est'as ĝust'a viv'o en la mal'ĝust'a.” Tiu kon'at'a fraz'o de Adorno bon'e traf'as la situaci'o'n en Pekino. La hom'a'j rajt'o'j kiel ident'ig'il'o de sen'per'fort'a demokrati'o ne est'as dispon'ig'ebl'a'j pro sport'a'j interes'o'j. Oni do trankvil'e permes'u al la individu'a'j sport'ist'o'j person'e esprim'i si'n sen'provok'e laŭ si'a propr'a ide'ar'o, se tio en apart'a'j situaci'o'j bezon'at'as kaj konven'as. Ne pov'as est'i buŝ'um'o'j!
Pli ol 4000 uson'a'j soldat'o'j mort'is en Irako, sed la nombr'o de vund'it'a'j soldat'o'j est'as dek'obl'e pli alt'a. Intern'a'j dokument'o'j de la Administraci'o por Veteran'a'j Afer'o'j taks'as, ke la kost'o pro milit'ist'a'j invalid'o'j post 25 jar'o'j kresk'os de nun'a'j 29 miliard'o'j da dolar'o'j ĝis 59 miliard'o'j.
Nun ankaŭ pli da mal'jun'a'j veteran'o'j sufer'as je mal'san'o'j kaŭz'it'a'j de milit'serv'o. Ju pli la veteran'o'j mal'jun'iĝ'as, des pli ili pet'as mon'kompens'o'n pro si'a'j milit'serv'a'j mal'san'o'j, kiu'j pro la aĝ'o pli'grav'iĝ'as. La nombr'o de invalid'o'j salt'is je 25 % ek'de 2001, ĝis 2,9 milion'o'j. Dum la ses jar'o'j antaŭ la milit'o'j en Afgani'o kaj Irako, oni konstat'is pli modest'a'n kresk'o'n je 4 %.
Kvankam inflaci'o part'e eksplik'as la pli alt'a'n kost'o'n, ĝi ne est'as la sol'a kial'o. La ĉef'a kaŭz'o cert'e est'as la pli'bon'ig'o de la kurac'a scienc'o. Antaŭ kelk'a'j jar'o'j la pli'mult'o de la vund'it'o'j mort'int'us, sed nun'temp'e ili post'viv'as mult'e pli grav'a'j'n vund'o'j'n, ekzempl'e membr'o'j'n amput'it'a'j'n kaj traŭmat'a'j'n brul'vund'o'j'n. Mens'a'j mal'san'o'j ankaŭ est'as kompens'at'a'j. Krom'e la hodiaŭ'a'j veteran'o'j pli konsci'as pri si'a'j rajt'o'j ol la veteran'o'j de antaŭ'a'j milit'o'j, kiu'j oft'e hont'e hezit'is pet'i reg'ist'ar'a'n help'o'n. El 755 000 veteran'o'j de Afgani'o kaj Irako 181 000 nun ricev'as iu'n kompens'pag'o'n.
Kio est'as la Vulgat'o (latin'e Vulgat'a), mal'facil'e trov'ebl'as hom'o, kiu tio'n ne sci'as. Tem'as, fakt'e, pri la Bibli'o (mal'nov'a kaj nov'a testament'o'j), latin'ig'it'a el la grek'a kaj hebre'a de Sankt'a Hieronim'o kaj ties skol'o (komenc'e de la kvin'a jar'cent'o post Krist'o). Tiu Vulgat'o est'is man'skrib'ist'e kopi'at'a, por ĝi'n konserv'i kaj trans'don'i, cent'o'j'n aŭ pli'ĝust'e ebl'e mil'o'j'n da foj'o'j, en divers'a'j land'o'j de krist'an'uj'o, kaj ĝi ankaŭ est'is re'produkt'it'a en sen'nombr'a'j liturgi'a'j leg'aĵ'libr'o'j. Kiu vol'us kaj pov'us kompar'i la divers'a'j'n man'kopi'aĵ'o'j'n, tiu propr'a'spert'e konstat'us, ke la kopi'o kiu'n li aŭ ŝi mem leg'as, est'as mal'sam'a de tiu uz'at'a en la najbar'a preĝ'ej'o aŭ kultur'a medi'o, kaj plu'kompar'ant'e, oni mal'kovr'us, ke kelk'dek aŭ kelk'cent kilo'metr'o'j'n pli nord'e aŭ pli sud'e oni uz'as ankoraŭ mal'sam'a'n kopi'o'n. Se fin'e oni interes'iĝ'us pri la unu'a'j bibli'a'j er'o'j traduk'it'a'j al la etn'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j kaj dialekt'o'j (ital'a'j, franc'a'j, angl'a'j, german'a'j, portugal'a'j ktp), ebl'e oni ven'us al la konklud'o, ke tiu Vulgat'o dis'romp'iĝ'is en ... plur'a'j'n vulgat'o'j'n!
De tio, evident'e, ven'as la neces'o tra'jar'cent'e percept'at'a en mult'a'j eklezi'a'j kaj kultur'a'j medi'o'j, re'vid'i, revizi'i, pri'serĉ'i, pri'esplor'i la tekst'o'n ... por re'akir'i, se ebl'as, la original'a'n vulgat'a'n tekst'o'n.
Aŭtonom'e prov'is re'trov'i pli fid'ind'a'n tekst'o'n de la bibli'o Erasm'o el Roterdam'o (1516), kaj la rezult'o de li'a labor'o, far'it'a precip'e sur'baz'e de ĵus ricev'it'a'j grek'a'j tekst'o'j, ricev'is post'e pro vast'a akcept'iĝ'o inter evangeli'a kaj anglikan'a konfesi'o'j la nom'o'n Textus Recept'us (Tekst'o akcept'it'a), tekst'o kiu ja agit'is la kultur'a'j'n akv'o'j'n, sed kontent'ig'is tre mal'mult'a'j'n kompetent'ul'o'j'n. Nov'a'n prov'o'n re'konstru'i la origin'a'n Vulgat'o'n far'is ĉe la pariza universitat'o Sorbon'o la kon'at'a Roberto Stefano (Robertus Stephanus), kiu en 1550 el'don'ig'is Vulgat'o'n, divid'it'a'n en versikl'o'j'n kritik'e korekt'it'a'j'n. Tiu el'don'o sur'baz'e de divers'a'j mal'sam'a'j manuskript'o-kopi'o'j rezult'ig'is „vulgat'a'n” tekst'o'n, kiu ne plaĉ'is al la tiu'fak'a scienc'ul'ar'o ... Ali'a'j'n, antaŭ'a'j'n kaj post'a'j'n klopod'o'j'n, ni nun flank'e'las'as al la pri'serĉ'ad'o de bibli'ŝat'ant'o'j, ne sen tamen menci'i la kolos'a'n Poliglot'a'n Komplutenan (aper'is en 6 volum'o'j, 1514-1517, en la universitat'a urb'o Complutum, ali'nom'e Alcalá, Hispanio): tio est'as la unu'a poliglot'e = plur'lingv'e pres'it'a bibli'o, kiu en unu el si'a'j ses kolumn'o'j aper'ig'is ankaŭ la Vulgat'o'n.
Bibli'ŝat'ant'o'j sen'dub'e sci'as, ke la Koncili'o de Trent'o (1545-1563) deklar'is, ke la Vulgat'o de Sankt'a Hieronim'o est'as tekst'o „aŭtent'a”. Ĉi tie „aŭtent'a” signif'as, ke tio est'as tekst'o jur'e fid'o'dign'a kaj referenc'punkt'o en liturgi'aĵ'o'j kaj seminari'a'j stud'o'j. Sed la koncili'o nek vol'is nek pov'is indik'i, kiu tekst'o, inter la mult'a'j, est'as la ver'e aŭtent'a versi'o, kaj instig'is la pap'o'j'n kre'i spert'ul'a'j'n komision'o'j'n por re'konduk'i al la original'a tekst'o.
La task'o'n pren'is sur si'n unu'e pap'o Sikst'o la 5a en 1580. Kiam la inter'naci'a komision'o, de li tiu'cel'e instal'it'a, prezent'is la re'establ'it'a'n Vulgat'o'n, spark'is plur'flank'a'j kritik'o'j kaj protest'o'j ... Sekv'a pap'o, Klement'o la 8a, kre'is nov'a'n komision'o'n por revizi'i ĝi'n, kompar'ant'e kun la origin'a'j tekst'o'j, kiu'j'n tiu'temp'e oni opini'is mal'pli mal'simil'a'j. Kaj tiel nask'iĝ'is la Vulgat'o Sikst'a-Klement'a (1592), kiu far'iĝ'is disciplin'a norm'o en la katolik'a eklezi'o, kaj est'is ne tut'e ignor'at'a de anglikan'a'j kaj protest'ant'a'j medi'o'j, kiu'j ankaŭ barakt'is en la serĉ'ad'o de pli aŭtent'a bibli'a tekst'o.
Sed dum'e sur'scen'ej'iĝ'is, precip'e en protest'ant'a'j kultur'a'j medi'o'j, pli modern'a'j pri'serĉ'ad'a'j hermeneŭtik'a'j metod'o'j kaj filologi'a'j koncept'o'j por re'konduk'i al la original'a'j grek'a'j kaj hebre'a'j tekst'o'j ... Tiu'j pri'stud'a'j metod'o'j dis'vast'iĝ'is kaj gener'is la cert'ec'o'n, ke la revizi'it'a'j Vulgat'o'j en'ten'as ankoraŭ mult'eg'e da ne'ekzakt'aĵ'o'j kaj kopi'ist'a'j erar'o'j .... Kvankam ver'as, ke eĉ tiu'j original'a'j font'o'j grek'a'j kaj hebre'a'j en'ten'as divers'a'j'n mal'sam'aĵ'o'j'n kaj manipul'aĵ'o'j'n, tamen ne brems'iĝ'is la dezir'o re'e el'sark'i kaj revizi'i la divers'a'j'n „Vulgat'o'j'n”.
Tiu ĉi dezir'o far'iĝ'is dev'o pro instig'o de la du'a Vatikan'a Koncili'o, kies membr'o'j ard'e postul'is, ke la pap'o re'pren'u la task'o'n, re'e redakt'i kaj aper'ig'i komplet'a'n latin'a'n bibli'o'n, konform'e al la mal'kovr'o'j kaj la scienc'a'j kriteri'o'j akumul'it'a'j tra la last'a'j du jar'cent'o'j. En 1965 est'is kre'it'a de pap'o Paŭlo la 5a inter'naci'a komision'o plur'cent'membr'a kun fak'ul'o'j el mult'e da scienc'o'j, kaj eĉ ali'a kontrol'a komision'o ... La rezult'o, kiu'n por la katolik'a eklezi'o en 1979 solen'e aprob'is pap'o Johano Paŭlo la 2a, est'is ... la „Nov'a Vulgat'o”!
Tiu ĉi el'don'o est'as tiel grav'a, ke ĝi influ'is mult'a'j'n tiu'scienc'a'j'n fak'ul'o'j'n kaj nov'a'j'n traduk'o'j'n al divers'a'j nun'temp'e parol'at'a'j lingv'o'j, ankaŭ jam pro tio, ke ĉiu unu'op'a modif'o est'as akompan'at'a, por la interes'it'o'j, de long'a kaj pruv'a filologi'a ktp aparat'o.
Kia'spec'a'j korekt'o'j est'as plej not'ind'a'j? Oni kalkul'as plur'mil'o'j'n (aŭ ĉu plur'cent'mil'o'j'n?) da ili: versikl'o'j for'ig'it'a'j kaj versikl'o'j al'don'it'a'j, fraz'ar'o'j modif'it'a'j, foj'e ŝanĝ'ant'a'j la senc'o'n. La plej'mult'a'j modif'o'j, tamen, el'star'as nur por literatur'ist'o'j. La nov'a ital'lingv'a bibli'o, ekzempl'e, modl'it'a sur la nov'a Vulgat'o, en'hav'as ĉirkaŭ ok'cent mil modif'aĵ'o'j'n! Mult'a'j, cert'e, prav'iĝ'as pro lingv'a'j adapt'iĝ'o'j kaj liturgi'a'j bezon'o'j, sed mult'a'j pro la nov'aĵ'o'j de la Nov'a Vulgat'o.
Kia'manier'e oni pov'as re'ten'i la doktrin'o'n de mult'a'j krist'an'a'j eklezi'o'j, laŭ kiu la bibli'o est'as „parol'o de di'o”? Ĉu di'o do las'is korupt'iĝ'i si'a'j'n vort'o'j'n? Pro tiu di'a parol'o iam la krist'an'o'j ja inter'batal'is, ne nur dialektik'e, unu kontraŭ la ali'a. Ebl'e hodiaŭ ili mal'kovr'os, ke la batal'o ĉes'is ne nur pro la ŝanĝ'iĝ'ant'a'j inter'konfesi'a'j rilat'o'j, sed ankaŭ pro tio, ke ne plu ekzist'as la „Sanktaskribe motiv'ig'a apog'il'o”!
La koncept'o de „bibli'o = parol'o de Di'o” jam tiom signif'e dis'er'iĝ'is ĉe teolog'o'j kaj religi'a'j respons'ul'o'j, ke util'as ne rifuz'i jen'a'n ĝen-montr'a'n kompar'o'n: imag'u, ke vi per vi'a aŭt'o en'ir'as ampleks'a'n trafik'cirkl'o'n, el kiu mult'as la el'ir'ej'o'j, ĉiu'j mark'it'a'j per „bibli'o = parol'o de Di'o”, sed ĉiu unu'op'e disting'it'a per mal'sam'a difin'o. Nu, vi daŭr'e pov'os cirkl'e rond'ir'i, ĉar ne trov'ebl'as la ver'e kontent'ig'a difin'o!
Por evit'i, tamen, tia'n problem'o'n, la aprob'ant'o'j de la nov'a Vulgat'o cert'ig'as, ke neni'o esenc'a sufer'is ŝanĝ'o'j'n!
Labor'ant'o'j de kompani'o, kiu pur'ig'as naĝ'ej'o'j'n kaj fontan'o'j'n en la litova ĉef'urb'o Vilniuso, ŝerc'as, ke ili pov'us long'e list'ig'i aĵ'o'j'n, kiu'j'n ili trov'as. La plej oft'a'j objekt'o'j, kiu'j'n ili el'pren'as el filtr'ad'a'j instal'aĵ'o'j, est'as vir'a'j kaj vir'in'a'j ban'kostum'o'j. Ili'n sekv'as kondom'o'j. Ankaŭ juvel'o'j'n, fajr'il'o'j'n, trink-ŝalm'o'j'n kaj eĉ mon'er'o'j'n trov'as la pur'ig'ist'o'j. Tamen la plej impon'a trov'aĵ'o en unu naĝ'basen'o est'is viv'ant'a'j karas'o'j.
Ne est'as ver'e, ke Ĉini'o neniam invad'is ali'a'j'n land'o'j'n. Ne nur pro tio, ke en 1950 Ĉini'o invad'is sen'de'pend'a'n Tibeton. La 20an de oktobr'o 1962 Ĉini'o invad'is la barat'an teritori'o'n, ŝajn'ig'int'e amik'ec'o'n antaŭ'e. Barato tial ne est'is prepar'it'a por la perfid'o. La barata ministr'o pri defend'o Krishna Menon pro tio abdik'is.
Mi sci'vol'as, ĉu est'as esperant'ist'o'j en Tibeto. Se jes, ĉu est'as dialog'o inter ili kaj la ĉin'a'j Esperant'o-parol'ant'o'j? Ĉu tiu'j ĉi kompren'as la vol'o'n de la tibet'an'o'j por liber'ec'o kaj sen'de'pend'ec'o?
Ne vast'e kon'at'a est'as la mond'a asoci'o pri histori'e signif'a'j urb'o'j. La asoci'o nombr'as ĉirkaŭ 70 urb'o'j'n, inter kiu'j Romo, Parizo, Budapeŝto, Amsterdamo kaj Barcelono.
Far'iĝ'i membr'o ne facil'as. Ekzempl'e, ĝis nun, eĉ ne unu urb'o en Rusio an'iĝ'is. Tamen en juni'o la ukraina urb'o Odeso est'is akcept'it'a en la asoci'o pro si'a'j histori'a'j kaj kultur'a'j tradici'o'j kaj pro riĉ'a arkitektur'o.
Ĉiu politik'a reĝim'o hav'as si'a'j'n mal'bon'aĵ'o'j'n. Tuj post la oktobr'a revoluci'o en 1917 la jun'a sovetia respublik'o ricev'is nov'a'n problem'o'n – ne'zorg'it'a'j'n infan'o'j'n, kiu'j abund'is. Pas'is mult'e da temp'o por iom normal'ig'i la situaci'o'n.
Jen de'nov'e. Aktual'a'j problem'o'j en Ukrainio simil'as tiu'j'n de antaŭ'a'j temp'o'j. Mult'as sen'hejm'a'j infan'o'j, neglekt'at'a'j, kiu'j konstant'e almoz'pet'as, ĉu sur'strat'e, ĉu en metro'o. Abund'as ankaŭ koncentr'ej'o'j ne nur por plen'aĝ'a'j sed ankaŭ apart'e por jun'a'j krim'ul'o'j.
En la preĝ'ej'o de la litovaj martir'o'j en la urb'et'o Domeikava apud Kaunas dum sankt'a'j mes'o'j ne plu lum'os elektr'a'j lamp'o'j. Elektr'o ek'lum'os nur kelk'foj'e en la jar'o dum solen'a'j okaz'aĵ'o'j kaj vintr'e. La pastr'o de la preĝ'ej'o Robertas Skrinskas klar'ig'is, ke tiu ĉi preĝ'ej'o far'iĝ'is la unu'a ekologi'a preĝ'ej'o en Litovio.
Tia decid'o est'is far'it'a lig'e al la mond'a mal'grand'iĝ'o de energi'a'j resurs'o'j, ŝanĝ'iĝ'o'j de la mond'a klimat'o, medi-polu'o dum la produkt'ad'o de energi'o ktp. La pastr'o al'don'is, ke la lum'ig'il'o'j de la preĝ'ej'o ne serioz'e polu'as la ĉirkaŭ'o'n, tamen grav'as la ide'o mem.
Laŭ asert'o de la pastr'o, la paroĥ'an'o'j plej'e est'as pasiv'a'j rilat'e la ekologi'a'n ide'o'n, sed pli konscienc'a'j apog'as. Li kompar'is: sam'kiel uson'an'o'j iam aĉet'ad'is grand'eg'a'j'n aŭtomobil'o'j'n por demonstr'i si'a'n potenc'o'n, nun part'e ankaŭ litovoj sam'e kondut'as. Li'a'opini'e, tio est'as nur vant'ec'o.
Fort'a argument'o por Esperant'o est'as la protekt'ad'o de etn'a'j lingv'a'j propr'aĵ'o'j. Sed esperant'ist'o'j est'as natur'e ankaŭ inter'naci'ist'o'j. Tial ili hav'as problem'o'j'n pri etn'a'j kultur'a'j/religi'a'j propr'aĵ'o'j. Model'e montr'as tio'n la artikol'o de la koleg'o Ipfelkofer. Kiel art'ist'o kaj bon'ul'o li argument'as por la rajt'o port'i ankaŭ en oficial'a'j civil'a'j cirkonstanc'o'j i'a'n ident'ig'a'n kap'tuk'o'n.
Konced'it'e, ankaŭ krist'an'a'j monaĥ'in'o'j port'as kap'tuk'o'j'n en civil'a'j cirkonstanc'o'j. Cert'e mi mal'aprob'us tiu'n ĉi obskur'ism'o'n, se ĝi ne aparten'us al mi'a du'mil'jar'a kultur'o. Tial mi defend'as ĝi'n kaj sam'temp'e atend'as ĝi'a'n mal'aper'o'n. Sed tia obskur'ism'o propr'a'tradici'a sufiĉ'as al mi. Mi ne bezon'as import'i pli'a'j'n. Tial mi mal'aprob'as la mem'evident'ig'a'n, mem'apart'ig'a'n aper'o'n de ali'a'j kultur'a'j/religi'a'j trajt'o'j en mi'a medi'o. Est'as sufiĉ'e da pli'bon'ig'end'aĵ'o'j en mi'a german'a soci'o. Mi ne vol'as klopod'i pri post'rest'int'a'j ten'iĝ'o'j de ali'a'j kultur'o'j en mi'a land'o. Tial mi ne toler'as ankaŭ la hipokrit'a'n „just'ec'o'n” kaj de aŭtor'o'j kaj de verd'ul'parti'a'j ĉef'in'o'j, kiu'j prefer'us sen'vual'ig'i krist'an'a'j'n monaĥ'in'o'j'n kaj for'pren'us kruc'o'j'n el la lern'ej'o'j.
Se mi bon'e aŭskult'is la nov'aĵ'o'j'n, la turk'a super'a kort'um'o rifuz'is la leĝ'o'n deklar'it'a'n de la aktual'a turk'a reg'ist'ar'o, re'permes'i la kap'tuk'o'n en la universitat'o'j. Ĝi kontraŭ'us la ataturkan laik'a'n ŝtat'o'n. Do, pli turk'e ol la turk'o'j mem ni ne dev'as est'i.
„La hom'o est'as okul'animal'o. Ĝi percept'as la mond'o'n naŭ'dek'procent'e per la okul'o'j.” Tiu'n „scienc'a'n” el'trov'o'n nun ankaŭ MONATO sekv'as, sam'e kiel mult'a'j ali'a'j publik'aĵ'o'j. Esperant'o kaj MONATO laŭ'dir'e ja est'as lingv'o kaj gazet'o tut'e kiel la ali'a'j ...
Mal'jun'ul'o'j cert'e ne plend'as, ke la titol'o'j de la artikol'o'j est'as eksces'e grand'liter'a'j. Sed post la titol'o'j ili prefer'us tekst'o'j'n sur klar'a blank'o, ne en'e de nigr'a aŭ griz'a grafik'aĵ'o, kaj liter'tip'o'j'n je ebl'e du punkt'o'j pli grand'a'j'n. Ni ja volont'e akcept'as fot'o'j'n, emblem'o'j'n, grafik'aĵ'o'j'n, tabel'o'j'n ktp ilustr'ant'a'j'n la tekst'o'j'n. Sed ni, gazet'ul'o'j, kapabl'as kaj vol'as leg'i. Bon'vol'u rigard'i en MONATO de juni'o nur la paĝ'o'j'n 12-13, 15, 18. Tie aper'as sub aŭ apud la tekst'o'j bild'o'j du'obl'e pli grand'a'j ol la tekst'o mem. Tio est'as nur'a tro'ig'o.
Simpl'a pet'o: La fot'o'j ne super'u la tekst'o'j'n, la tekst'o'j aper'u bon'e leg'ebl'a'j sur blank'a fon'o. Post tiu'j premis'o'j la grafik'ist'o'j hav'as ĉiam ankoraŭ ĉiu'j'n ebl'ec'o'j'n art'e esprim'i si'n.
Ger'ald'o Mattos, la iam'a prezid'ant'o de la Akademi'o de Esperant'o, trakt'as en tri'paĝ'a artikol'o (MONATO 2008/6, p. 19-21) precip'e la mal'koher'a'n uz'ad'o'n de la particip'o'j en Esperant'o. Sed mi asert'as, ke sam'tem'a'n artikol'o'n mi'a'n oni rifuz'us per la argument'o: „Ni ne trakt'as pri-esperant'a'j'n tem'o'j'n en ni'a gazet'o.” Tamen mi tre bon'ven'ig'as la artikol'o'n kaj ĝi'a'n aper'ig'o'n en MONATO kaj esper'as, ke mult'a'j esperant'ist'o'j leg'is la last'a'n tabel'a'n aline'o'n, list'ig'ant'a'n la simpl'a'n temp'o'rilat'a'n reciprok'a'n uz'o'n de la aktiv'a sam'e kiel la pasiv'a particip'o en la tri temp'o'ŝtup'o'j.
La pled'o'n de la akademi'an'o Mattos, ke ne la ordinar'a'j esperant'ist'o'j kulp'as pri si'a'j erar'o'j, sed la mank'o de bon'a instru'o kaj bon'a'j regul'o'j, mi nur pov'as koment'i sam'e kiel simil'a'n de Rudolf Fischer en Esperant'o aktuell. Ambaŭ aŭtor'o'j prov'as klar'ig'i, ke Esperant'o sekv'u ne naci'lingv'a'j'n kutim'o'j'n, sed la logik'o'n de Zamenhofo montr'it'a'n. Mi al'don'as, ke la problem'o'j ne est'us, se la esperant'ist'o'j sincer'e est'us okup'iĝ'int'a'j pri la verk'o'j de Rikard'o Ŝulco. Tie trov'iĝ'as mult'a'lok'e la regul'o'j konsekvenc'e el'tir'it'a'j el la zamenhofa kod'o, kiu'j solv'as la aspekt'ism'a'n ĥaos'o'n, kio'n nun ankaŭ Fischer kaj Mattos por si mem el'trov'is.
Kiom da perd'it'a temp'o, da ne'neces'a labor'o, da ne'sci'o pro la fakt'o, ke la oficial'a Esperant'uj'o la serioz'a'j'n, scienc'a'j'n esplor'o'j'n de Ludovik'o Mimoo kaj Rikard'o Ŝulco orgojl'e kaj stult'e ignor'is. Ŝulco jam antaŭ du'dek jar'o'j prezent'is simil'a'n list'o'n kiel aktual'e Mattos. Kaj li'a regul'o est'is eĉ pli simpl'a: „La particip'o rilat'as al la pri'parol'at'a temp'o”.
Bon'a'j instru'ist'o'j kaj bon'a'j regul'o'j (kaj tio dev'as signif'i: scienc'a'j regul'o'j, ne nur „komfort'a'j” naci'lingv'a'j paŭs'aĵ'o'j) ja ekzist'as. Ebl'e mank'as bon'vol'a'j lern'ant'o'j.
Ceter'e, nun ankaŭ MONATO cert'e „ferm'as la debat'o'n”, kiel far'is Esperant'o aktuell post mi'a argument'ad'o ...
La petrol'a rafin'ej'o Fushun Numer'o 1 est'is fond'it'a en la jar'o 1928. Ĝi est'is la unu'a rafin'ej'o de art'e'far'it'a ole'o kaj unu el la plej fru'a'j petrol'a'j rafin'ej'o'j en Ĉini'o. De 1928 ĝis nun ĝi tra'pas'is ne'ordinar'a'j'n voj'o'j'n de evolu'o: konstru'ad'o de la rafin'ej'o en la 1930aj jar'o'j, re'star'ig'o en la 1950aj jar'o'j, re'form'ad'o en la 1970aj jar'o'j, grand'iĝ'o en la 1990aj jar'o'j kaj plu'a re'nov'ig'o en la nun'a jar'cent'o. Ĝi grav'e kontribu'is al la evolu'o de la ŝtat'a ekonomi'o.
La rafin'ej'o'n konstru'is la japan'a arme'o invad'int'e Ĉini'o'n. Tiam ĝi pri'labor'is skist'o'n por produkt'i skist'a'n ole'o'n, nom'at'a'n ankaŭ art'e'far'it'a ole'o. La kvant'o de pri'labor'it'a skist'o ating'is 4000 tun'o'j'n tag'e. La produkt'o'paŝ'o'j ĉef'e konsist'is el dis'pec'ig'o de la skist'o, kribr'ad'o, sek'a distil'ad'o, el'tir'o de gudr'o, distil'ad'o de krud'a ole'o kaj distil'ad'o de krud'a vaks'o. La rafin'ej'o est'is grav'e damaĝ'it'a dum la reg'ad'o de Kuomintang'o kaj pov'is est'i re'star'ig'it'a nur post la liber'ig'o de Fushun novembr'o de 1948.
Ek'de 1961, post kiam en 1960 oni trov'is petrol'kamp'o'n Daqing [daĉing], la rafin'ej'o komenc'is pri'labor'i ĝi'a'n petrol'o'n kun alt'a en'hav'o de vaks'o (25 %). De tiu temp'o ĝis la jar'o 1987 ĝi trakt'is kaj skist'a'n ole'o'n kaj Daqing-petrol'o'n. Pro kost'alt'iĝ'o kaj mal'nov'iĝ'o de la ekip'aĵ'o'j oni en 1987 ĉes'ig'is la produkt'ad'o'n de skist'a ole'o. Dum'e est'is sukces'e konstru'it'a'j la unu'a aparat'o de Ĉini'o por vaks'a split'iĝ'o por sintez'a lubrik'a ole'o en 1970 kaj kataliz'a split'iĝ'a aparat'o en 1987. Tiam la pri'labor'a kapabl'o de petrol'o est'is 2 milion'o'j da tun'o'j jar'e. Ankoraŭ en 1987 la rafin'ej'o ek'pri'labor'is, krom Daqing-petrol'o'n, petrol'o'n el Shenyang [ŝenjang] kun pli alt'a en'hav'o de vaks'o (42 %). Oni konstru'is nov'a'n produkt'a'n are'o'n en 1997. La pri'labor'a kapabl'o si'a'temp'e ating'is 4 milion'o'j'n da tun'o'j jar'e. Est'is instal'it'a'j nov'a'j aparat'o'j, ekzempl'e por keton'o-tolu'en'a sen-vaks'ig'il'o kaj sen-ole'ig'il'o, hidrogen'ad'o sub alt'a prem'o, grajn'ig'o de parafin'a vaks'o, ktp. Tiu'j aparat'o'j est'as la baz'o por trans'form'i la rafin'aĵ'o'n el brul'aĵ'o al parafin'a vaks'o kaj lubrik'a ole'o. Nun ĝi jam est'as la plej grand'a produkt'a kaj eksport'a unu'o de parafin'a vaks'o en Ĉini'o.
La produkt'are'o de Fushun Numer'o 1 konstru'it'a ek'de 1997.
La petrol'a rafin'ej'o Fushun Numer'o 1 dum si'a 80-jar'a ekzist'o tra'pas'is sort'o'ŝanĝ'o'j'n ne'ordinar'a'j'n. Ĝi'a histori'o est'as ankaŭ la histori'o de la nun'a Fushun Petrol'kemi'a Kompani'o. La nun'a projekt'o „kun'produkt'ad'o de parafin'a vaks'o kaj lubrik'a ole'o”, cel'as dum la dek-unu'a kvin'jar'a plan'o (2006-2010) ating'i produkt'a'j'n kvant'o'j'n de parafin'a vaks'o kaj lubrik'a ole'o de respektiv'e 0,6 milion'o'j kaj 0,5 milion'o'j da tun'o'j jar'e. Ĝi iĝ'os grav'a je mond'a skal'o, inter'ali'e pro la 50 000 tun'o'j da special'a'j vaks'aĵ'o'j jar'e.
MONATO inform'is pri la 60-jar'iĝ'o de la jud'a ŝtat'o (MONATO 2008/7, p. 10-11). Laŭ mi'a opini'o est'is mal'bon'e elekt'it'a la lok'o por la nov'a ŝtat'o (ankaŭ la Majstr'o pens'ad'is pri nov'a lok'o por hebre'o'j). Jam 14 tag'o'j'n post la est'iĝ'o de la nov'a ŝtat'o komenc'iĝ'is la batal'o'j kun la origin'a loĝ'ant'ar'o ... la batal'o'j daŭr'as ĝis hodiaŭ kaj neniam fin'iĝ'os!
Rabi'o est'as unu el la plej antikv'a'j mal'san'o'j kon'at'a'j al la hom'ar'o. Ĝi est'is menci'it'a en antikv'a'j medicin'a'j trakt'aĵ'o'j de Mezopotami'o, Ĉini'o, Hindio, kaj Egipti'o. Pri'skrib'o'n de tiu mort'ig'a mal'san'o en'ten'as ankaŭ la mond'e kon'at'a egipta papirus'o, la tiel nom'at'a papirus'o de Ebers, kiu est'as konsider'at'a kiel antikv'a egipta medicin'a enciklopedi'o, kompil'it'a antaŭ 3550 jar'o'j. Rabi'o est'is bon'e kon'at'a al filozof'o'j kaj kurac'ist'o'j de antikv'a'j Greki'o kaj Romo, kiu'j prav'e kun'lig'is la mal'san'o'n kun la mord'o de rabi'a'j best'o'j. Sent'ant'e terur'o'n antaŭ la mort'ig'a mal'san'o, la hom'o'j, mord'it'a'j de rabi'a'j hund'o'j, ne nur uz'is infuz'aĵ'o'j'n de divers'a'j herb'o'j kaj ban'iĝ'is en la sankt'a'j akv'uj'o'j, sed eĉ brul'ig'is aŭ el'tranĉ'is la mord'lok'o'n. Sed ĉio est'is sen'util'a. Mal'san'iĝ'is ĉiu tri'a mord'it'a de rabi'a best'o, sed post mult'e'nombr'a'j aŭ pli danĝer'a'j mord'o'j, ekzempl'e en kap'o, preskaŭ ĉiu'j mort'is.
Nur post la el'trov'o de Pasteur de kontraŭ'rabi'a vakcin'ad'o aper'is la ebl'ec'o sav'i hom'o'j'n mord'it'a'j'n de rabi'a best'o. En 1880, kiam Pasteur kun si'a'j kun'labor'ant'o'j Émile Roux kaj Charles Chamberland komenc'is esplor'o'j'n pri rabi'o, li est'is preskaŭ ses'dek'jar'a. Tiam ne est'is eĉ proksim'um'e kon'at'a infekt'a agent'o, kaŭz'ant'a rabi'o'n, ĉar virus'o'j est'is mal'kovr'it'a'j nur en 1892. Sed tio ne halt'ig'is la scienc'ist'o'n. Krom geni'ec'o, Pasteur posed'is ekster'ordinar'a'n kuraĝ'o'n, ĉar li konstant'e risk'is si'a'n viv'o'n, kiam li for'pren'is saliv'o'n el la buŝ'eg'o de rabi'a hund'o por eksperiment'a infekt'ad'o de kunikl'o'j. Sed nur post 5 jar'o'j da sen'inter'romp'a'j esplor'o'j, en 1885, est'is akir'it'a la unu'a vakcin'o, kiu sav'is la viv'o'n de knab'o mord'it'a de rabi'a hund'o. La vakcin'o posed'is rimark'ind'a'n propr'aĵ'o'n: ĝi sekv'ig'is la kre'ad'o'n de antikorp'o'j, kiu'j plej'part'e neni'ig'is la virus'o'j'n de rabi'o ankoraŭ en la inkubaci'a (latent'a) stadi'o de la mal'san'o. La vakcin'o de Pasteur sav'is milion'o'j'n de terur'a mort'o. La vakcin'a stam'o de virus'o akir'it'a de Pasteur ĝis nun est'as util'ig'at'a por kre'i modern'a'j'n, pli perfekt'a'j'n vakcin'o'j'n. La plej grand'a suplement'o al kontraŭ'rabi'a vakcin'o est'is el'trov'o kaj akir'ad'o en la 20-a jar'cent'o de specif'a kontraŭ'rabi'a imun'o'globulin'o (protein'o'j de sang'o, kiu'j plen'um'as funkci'o'n de antikorp'o'j). Imun'o'globulin'o en'ten'as pret'a'j'n antikorp'o'j'n, kapabl'a'j'n neŭtral'ig'i la virus'o'n de rabi'o dum la mal'long'a inkubaci'a period'o, kiam en la organism'o ankoraŭ ne sukces'as form'iĝ'i post'vakcin'a'j antikorp'o'j.
Nun'temp'e, malgraŭ tio, ke ekzist'as sufiĉ'e fid'ind'a'j rimed'o'j por prevent'ad'o de rabi'o, ĉiu'jar'e en la mond'o, laŭ inform'o de la Mond'a Organiz'o pri San'o, mal'san'iĝ'as kaj pere'as de rabi'o pli ol 50 mil'o'j da hom'o'j. La plej'part'o el ili est'as loĝ'ant'o'j de Afrik'o, Azi'o kaj Latin'a Amerik'o. La pli'mult'o de la mal'san'iĝ'int'a'j ne turn'is si'n al medicin'ist'o'j post la mord'o de rabi'a'j aŭ ne'kon'at'a'j hund'o'j, aŭ far'is tio'n tro mal'fru'e, kiam en la organism'o ne sukces'is form'iĝ'i post'vakcin'a'j antikorp'o'j. En iu'j kaz'o'j medicin'ist'o'j far'is serioz'a'j'n erar'o'j'n, ekzempl'e aplik'ant'e por prevent'ad'o de rabi'o nur vakcin'o'n kaj ne uz'ant'e la specif'a'n imun'o'globulin'o'n malgraŭ tio, ke la viktim'o'j hav'is mult'e'nombr'a'j'n mord'o'j'n aŭ mord'o'j'n de la plej danĝer'a'j lok'o'j, nom'e, la kap'o, vizaĝ'o, kol'o, man'fingr'o'j kaj ali'a'j. En tiu'j kaz'o'j la simptom'o'j de mal'san'o oft'e aper'as post mal'long'a inkubaci'a period'o.Tial est'is neces'e uz'i krom vakcin'o ankaŭ specif'a'n imun'o'globulin'o'n, en'ten'ant'a'n la pret'a'j'n antikorp'o'j'n.
Dum mord'ad'o, la virus'o de rabi'o el la saliv'o atak'as la vund'o'n kaj re'produkt'iĝ'as en la derm'o kaj muskol'o'j. Iom post'e, la virus'o antaŭ'e'n'mov'iĝ'as laŭ nerv'a'j fibr'o'j en la cerb'o'n, kie ĝi frap'as la sens'a'j'n kaj mov'a'j'n centr'o'j'n de la kortik'o kaj sam'e la cerebel'o'n kaj mult'a'j'n sub'kortik'a'j'n zon'o'j'n. La inkubaci'a (latent'a) period'o de rabi'o vari'as de 7-10 tag'o'j ĝis kelk'a'j monat'o'j aŭ pli. La unu'a'j simptom'o'j de la mal'san'o est'as dolor'o aŭ, kontraŭ'e, perd'o de sent'o en la mord'lok'o, kaj ankaŭ kap'dolor'o, incit'iĝ'em'o, vom'o kaj ali'a'j. Baldaŭ aper'as la tip'a, tre turment'a, simptom'o: akv'o'tim'eg'o (tial rabi'o ankoraŭ nom'iĝ'as hidrofobi'o), kiam ĉe la mal'san'ul'o dum iu prov'o el'trink'i eĉ unu gut'o'n de akv'o, aper'as konvulsi'a'j kun'streĉ'ig'o'j de faring'o'muskol'o'j. Al'iĝ'as paraliz'o'j, konvulsi'o'j, halucin'aĵ'o'j, kaj post 3-5 tag'o'j preskaŭ ĉiu mal'san'ul'o pere'as. La kurac'ad'o precip'e cel'as pli'facil'ig'i ĝis'mort'a'j'n sufer'o'j'n de la mal'san'ul'o. Neces'as en'lok'i la mal'san'ul'o'n en apart'a'n izol'it'a'n ĉambr'o'n. Oni aplik'as narkot'aĵ'o'j'n, dorm'ig'il'o'j'n, kontraŭ'konvulsi'a'j'n kaj ali'a'j'n medikament'o'j'n.
Ĝis nun rabi'o est'as konsider'at'a kiel mort'ig'a mal'san'o. En 2004 la unu'a'n foj'o'n re'san'iĝ'is 15-jar'a mal'san'ul'in'o, ĉe kiu aper'is simptom'o'j de rabi'o, unu monat'o'n post kiam ŝi est'is mord'it'a de vespert'o. Ŝi ne est'is vakcin'it'a kontraŭ rabi'o post la mord'o. Ŝajn'e, la mort'o de la mal'san'ul'in'o est'is antaŭ'decid'it'a. Sed iu kurac'ist'o pri infekt'a'j mal'san'o'j en mal'san'ul'ej'o de la urb'o Milwaukee (ŝtat'o Wisconsin, Uson'o), Rodney Willoughby, ne perd'is esper'o'n sav'i la jun'ul'in'o'n. Sub'gvid'e de doktor'o Willoughby, kurac'ist'o'j unu'e aplik'is nov'a'n kompleks'a'n metod'o'n de re'san'ig'o. Tiu'cel'e, la mal'san'ul'in'o est'is en'ig'it'a kun'help'e de divers'a'j anestez'il'o'j en komat'a'n stat'o'n, kiu daŭr'is unu semajn'o'n. Kurac'ist'o'j kvazaŭ „mal'ŝalt'is” la cerb'o'n de la mal'san'ul'in'o. Ver'ŝajn'e tio konduk'is al mal'alt'ig'o de virus'a aktiv'ec'o en la cerb'o. Krom'e la mal'san'ul'in'o ricev'is kontraŭ'virus'a'j'n medikament'o'j'n. Post unu semajn'o, en la organism'o de la mal'san'ul'in'o est'is produkt'it'a'j propr'a'j kontraŭ'rabi'a'j antikorp'o'j, kiu'j, ver'ŝajn'e, neŭtral'ig'is la virus'o'n de rabi'o. Sed por la plen'a re'san'iĝ'o de la jun'ul'in'o est'is neces'a'j preskaŭ tri monat'o'j.
Bedaŭr'ind'e, ĉiu'j plu'a'j prov'o'j re'san'ig'i ali'a'j'n mal'san'ul'o'j'n de rabi'o per la metod'o de doktor'o Willoughby rest'as sen'rezult'a'j. Tial, apart'a'j kurac'ist'o'j rilat'as al tiu metod'o kun mal'konfid'o, kaj parol'as pri iu feliĉ'a koincid'o. Sed ankaŭ est'as ebl'e, ke re'san'iĝ'o de la mal'san'ul'in'o ne est'is koincid'o. La metod'o de doktor'o Willoughby est'is sufiĉ'e motiv'it'a. Neces'as plu analiz'i kaj perfekt'ig'i ĝi'n. Kvankam kurac'ist'o'j sub'gvid'e de doktor'o Willoughby sav'is la viv'o'n nur de unu mal'san'ul'in'o de rabi'o, tamen, kiel est'as dir'it'e en la Bibli'o, „kiu sav'as nur unu viv'o'n, tiu sav'as la tut'a'n mond'o'n”.
Do, rabi'o ĝis nun est'as ne'kurac'ebl'a mal'san'o, kaj ĉef'e rest'as prevent'a'j rimed'o'j. La virus'port'ant'o'j de rabi'o est'as karn'o'vor'a'j best'o'j. En sovaĝ'a natur'o tiu'j est'as vulp'o'j, lup'o'j, ŝakal'o'j, procion'o'j, skunk'o'j, vespert'o'j kaj ali'a'j. En loĝ'lok'o'j la font'o'j de rabi'o precip'e est'as hund'o'j, kaj mal'pli oft'e kat'o'j. En sud'a kaj centr'a Amerik'o la plej grav'a'n rol'o'n en dis'vast'ig'o de rabi'o hav'as sang'o'suĉ'ant'a'j vespert'o'j, kiu'j si'n nutr'as per sang'o de mam'best'o'j kaj infekt'as ili'n je rabi'o. Ili mal'ĝust'e nom'iĝ'as vampir'o'j, kvankam biologi'e vampir'o'j est'as ali'a'j, ne sang'o'suĉ'ant'a'j vespert'o'j. Port'ant'o'j de la virus'o de rabi'o sam'e pov'as est'i ankaŭ insekt'o'manĝ'ant'a'j vespert'o'j. Vespert'o'j prezent'as la plej grand'a'n danĝer'o'n en transmisi'o de rabi'o, ĉar, diferenc'e de ali'a'j best'o'j, ili est'as long'daŭr'a'j kaj sen'simptom'a'j port'ant'o'j de la virus'o. Por radikal'a neni'ig'o de rabi'o neces'as konstant'e mal'pli'alt'ig'i la nombr'o'n de sovaĝ'a'j font'o'j de la infekt'o. Est'is uz'at'a'j ankaŭ aliment'a'j log'il'o'j kun kontraŭ'rabi'a vakcin'o por nutr'ad'o de vulp'o'j. Plej grav'e est'as la ĉiu'jar'a vakcin'ad'o de ĉiu'j hund'o'j. Sed la grand'a nombr'o de vagabond'a'j kaj sen'hejm'a'j hund'o'j mal'help'eg'as tiu'n cel'o'n en mult'a'j loĝ'lok'o'j. Kaj cert'e tre grav'as konstant'e kler'ig'i hom'o'j'n, ke neces'as tuj post mord'o tra'lav'i la vund'o'n per sapŝaumo kaj si'n turn'i al medicin'ist'o.
Antaŭ ne'long'e, ankaŭ aidos'o est'is ankoraŭ mort'ig'a mal'san'o. Sed nun, dank'e al efik'a kontraŭ'virus'a terapi'o, aidos'o en mult'a'j kaz'o'j est'as kronik'a, sed ne mort'ig'a mal'san'o. Se pov'us al'log'iĝ'i por lukt'o kun rabi'o scienc'ist'o'j, farmaci'a'j firma'o'j, mon'rimed'o'j, almenaŭ iom'et'e kompar'a'j kun tiu'j por aidos'o, sukces'o sam'e est'os evident'a.
Pli detal'a'n inform'o'n pri sukces'a kurac'ad'o de la mal'san'ul'in'o de rabi'o oni pov'as akir'i el Inter'ret'o kaj ankaŭ el la jen'a'j artikol'o'j:
1. R.E. Willoughby et al. New England Journal of Medicin'e, Vol.352, No.24, 2508-2514; Jun'e 16, 2005.
2. Rodney Willoughby. Scientific American; V mir'e nauki (En mond'o de scienc'o), No.8, 40-47, 2007.
Kompren'ebl'e la ag'ad'o de Lidl kaj simil'a'j super'bazar'a'j firma'o'j, kiu'j pri'spion'as si'a'j'n labor'ist'o'j'n en situaci'o'j, kiam tiu'j hav'as rajt'o'n je plen'a privat'ec'o, est'as skandal'o kaj normal'e ne okaz'u. Tamen gvat'ad'o en publik'a'j lok'o'j est'as tut'e ali'a afer'o, kaj la polic'o rajt'as ja sci'i, kio okaz'as sur'strat'e, ne grav'as ĉu per okul'o'j de promen'ant'a polic'ist'o, ĉu per okul'o de kamera'o. La last'a cert'e ne ĉiam pov'as anstataŭ'i ver'a'n polic'ist'o'n, sed ja hom'o ne pov'as est'i ĉiam sur'lok'e.
La cel'o de la sistem'o est'as sekur'ec'o de la civit'an'o'j. Laŭ la artikol'o Frat'eg'o fiask'as (MONATO 2008/7, p. 7), en Briti'o ĝi ne funkci'as tro bon'e. Tamen en Bjalistoko mi ĉiam leg'as en gazet'o'j pri krim'ul'o'j mal'liber'ig'it'a'j pro tio, ke sur film'o oni registr'is ili'n far'ant'a'j'n delikt'o'j'n aŭ eĉ krim'o'j'n nokt'e, kiam mank'as preter'pas'ant'o'j. Tia registr'aĵ'o pov'as est'i grav'eg'a pruv'o. Instal'o de tia kamera'o ankaŭ tim'ig'as eventual'a'j'n mal'bon'ul'o'j'n.
En la artikol'o Stefan Maul taks'is la labor'o'n de la gvat'spekt'ant'o'j „ted'a”, „temp'o'rab'a” kaj uz'ebl'a „nur por jen kaj jen trov'i eventual'e iu'n scen'o'n, kiu ŝajn'as ne kongru'i kun leĝ'o”. Tia'n opini'o'n mi trov'as ne'motiv'it'a, ĉar sam'e ni pov'as kritik'i la labor'o'n de fajr'o'brigad'ist'o'j, kiu'j nur „eventual'e” esting'as kelk'foj'e fajr'o'n kaj dum tut'a'j tag'o'j far'as neni'o'n ... ĉu tio est'as just'a? Ĉu ni mal'dung'u fajr'o'brigad'ist'o'j'n tial, ke ne dum la tut'a tag'nokt'o ili esting'as fajr'o'n?
Se mi bon'e memor'as, la Brit'a Imperi'o propon'is al la cion'ist'o'j teritori'o'n preskaŭ ne loĝ'at'a'n en la afrik'a region'o de la lag'o Viktorio, sed la ĉef'o'j de la cion'ism'a mov'ad'o rifuz'is. Al interes'at'o'j pri la israela-arab'a-palestina konflikt'o mi varm'e konsil'as la leg'ad'o'n de la tre bon'a libr'o de la israela histori'ist'o Benny Morris Viktim'o'j, kiu inter'ali'e bon'e evident'ig'as, kiel la gvid'ant'o'j de la cion'ism'o tut'e bon'e konsci'is (kontraŭ'e al la „ordinar'a'j” cion'ist'o'j, for'fuĝ'ant'a'j el la eŭrop'a'j persekut'o'j, kred'ant'a'j la mit'o'n de „sen'popol'a land'o por popol'o sen'land'a”), ke la koloni'ad'o de Palestino kaŭz'os akr'a'n konflikt'o'n kun la jam en'loĝ'ant'a popol'o. Tiu'j gvid'ant'o'j respond'ec'as pri la ĝis'nun'e verŝ'it'a sang'o, kaj la est'ont'a histori'o sever'e juĝ'os ili'n.
Ĉu ebl'e tiu fals'a sekur'ec'o est'as dezir'at'a? La politik'ist'o'j pov'as dir'i, ke ili jes ja far'as i'o'n por pri'zorg'i la sekur'ec'o'n de la popol'o (precip'e en antaŭ'voĉ'don'a period'o), kaj mult'a'j cert'e pens'as, ke tio ver'e sub'ten'as la menci'it'a'n cel'o'n. Sed ĉu iu ankaŭ pri'pens'as, ke teror'ist'o'j (aŭ ali'a'j fi'ul'o'j) oft'e ali'e pens'as, ol la „leĝ'o'n sekv'ont'a civit'an'o”, ke ili ne tim'as, ĉu iu post la far'it'a krim'o ek'sci'os, kiu far'is tio'n? Ke tiu'j person'o'j ebl'e eĉ fier'as, ke ili far'is tio'n „sub la okul'o'j” kaj tamen neni'o pov'is mal'help'i tio'n?
Laŭ mi, ne la ĉe'est'o (en publik'a'j lok'o'j) de gvat'aparat'o'j signif'as la ver'a'n danĝer'o'n por oni'a privat'ec'o, sed la manier'o, kiel potenc'ul'o'j trakt'as/dispon'as ne'kontrol'at'e la registr'it'a'j'n vid-daten'o'j'n. Sekv'e, ĉiam ajn la ŝtat'a potenc'o pov'as uz'i ne'kontrol'at'e tiu'j'n daten'o'j'n por „mal'demokrati'a'j” cel'o'j: ĝi pov'as ĉantaĝ'i ajn'a'n politik'a'n kontraŭ-parti'ul'o'n per privat'a'j afer'o'j, kiu'j kvankam ne tuŝ'as leĝ'o'n, sed tamen pov'as est'i publik'e ĝen'a'j rilat'e al gvat'it'o.
Pri la tra'rigard'ad'o de sur'bend'ig'aĵ'o'j: oni bezon'as fin'spekt'i ne ĉiu'n sur'bend'ig'aĵ'o'n, sed nur tiu'j'n (kutim'e post iu grav'a event'o), kiu'j ver'ŝajn'e kapt'is „interes'a'j'n” afer'o'j'n.
Fin'e mi asert'as, ke se tia'j ag'ad'o'j est'as kontrol'at'a'j far'e de ombudsmanoj, tiu'okaz'e la gvat'sistem'o'j en publik'a'j lok'o'j pov'as est'i util'a'j.
En la por'evolu'a propagand'o la interes'at'o'j zorg'e pri'silent'as tiu'n tim'ig'a'n fakt'o'n, ke ĉio, kio aper'is kiel grav'a progres'o en industri'o en la 20a jar'cent'o kaj ankaŭ nun, apog'as si'n je tiu energi'o, nom'it'a „fosili'a energi'o”, kiu akumul'iĝ'is en ter'a'j tavol'o'j dum 600 milion'o'j da jar'o'j. Tiu'n kvant'o'n da energi'o la hom'ar'o for'konsum'as dum apenaŭ kelk'a'j generaci'o'j. La tut'a viv'o'filozofi'o de ni'a'j elekt'it'a'j respond'ec'ul'o'j pri la hom'ar'a est'ont'o pri'skrib'ebl'as per la kon'at'a esprim'o: Carpe diem. Se la hom'ar'o uz'us nukle'a'n energi'o'n por kovr'i si'a'n tut'a'n aktual'a'n energi'bezon'o'n, tiu'okaz'e, laŭ la leĝ'o de grand'a'j nombr'o'j, la nukle'o-central'a'j difekt'iĝ'o'j est'us tiom oft'a'j, ke tio grav'e danĝer'ig'us la tut'a'n biologi'a'n sistem'o'n sur Ter'o.
Tut'mond'iĝ'o kaj konsum'soci'ec'o eĉ pli pel'as la hom'ar'o'n al sen'brid'a mal'ŝpar'ad'o pri energi'o kaj baz'material'o'j, kaŭz'as eĉ pli rapid'a'n el'ĉerp'iĝ'o'n de fosili-energi'a'j rezerv'o'j.
Pri la last'a'j kvant'o'j de fosili'a energi'o dispon'os nur potenc'ul'o'j, ĉar ĝis tiam la procez'o de sen-demokrati'ig'o jam ating'os tiu'n „sufiĉ'a'n” grad'o'n, ke la pli'mult'o de la loĝ'ant'ar'o jam ne plu hav'os ebl'o'n protest'i, defend'i si'a'j'n rajt'o'j'n. Ĉu vi mir'as pri tiu asert'o? Nu, sufiĉ'as analiz'i la „mirakl'a'n efik'o'n” de ni'a'j amas-stult'ig'il'o'j (televid'o, radi'o ktp) por ek'kompren'i tiu'n procez'o'n. Mal'sincer'a'j reklam'o'j, propagand'o'j, kiu'j'n kompil'is fak'ul'o'j pri kiel influ'i plej efik'e sub'konsci'e oni'a'j'n opini'o'j'n, anim'o'j'n, serv'as ĝust'e por super'ruz'i demokrati'o'n.
La „profesi'e” stult'ig'it'a'j amas'o'j de hom'o'j sekv'as silent'e kaj blind'e la ruz'e difin'it'a'j'n „itiner'o'j'n” kaj sub'met'as si'n kadr'e de demokrati'a'j regul'o'j al la vol'o de si'a'j tiran'o'j.
Tut'mond'iĝ'o signif'as monopol'o'n pri soci'o. Monopol'o pri soci'o signif'as tio'n, ke mal'aper'as la neces'a konkur'ad'o inter soci'o'j kaj, kiel konsekvenc'o, loĝ'ant'o'j ne plu hav'os la ebl'o'n elekt'i iu'n „pli bon'a'n” ŝtat'o'n, ĉar ili ĉie al'front'os la sam'a'j'n kondiĉ'o'j'n. Divers'a'j reg'ist'ar'o'j kun'iĝ'as en soci'a'n „kartel'o'n”.
La pli vigl'e atent'em'a'j civit'an'o'j pov'is rimark'i la mal'bon'a'n efik'o'n post la dis'fal'o de tiu „ali'a” soci'o, mark'it'a per ĝi'a int'a kern'o Sovetio. Fakt'e en Eŭrop'o mal'aper'is la konkur'ad'o inter la du plej signif'a'j soci'o'j, kaj la viv'nivel'o por larĝ'a'j amas'o'j de hom'o'j perd'is en kvalit'o en'e de la tradici'a'j kapital'ist'a'j land'o'j. Neniam antaŭ'e spert'iĝ'is tiom da mal'cert'ec'o en viv'sekur'ec'o.
Pint'e de tiu fenomen'o star'as tiu G8-„formaci'o”, al kiu baldaŭ al'iĝ'os ankaŭ ali'a'j reg'ist'ar'o'j.
Jen rakont'et'o re'ag'e al la en'konduk'o juli'a (Sub'prem'o lingv'a, Monat'o 2008/7, p. 5). Antaŭ kelk'a'j monat'o'j ni ricev'is angl'a'lingv'a'n pag-admon'o'n de german'a en'kas'ig'a ofic'ej'o pri iu juvel'o, kiu'n ni ŝajn'e aĉet'is (ni ne sci'as, ĉar ne est'is menci'it'a pri kiu firma'o tem'as). Malgraŭ ni'a re'ag'o en la german'a (kaj por la cert'ec'o ankaŭ en Esperant'o), ke ni loĝ'as en german'lingv'a part'o de Belgi'o, daŭr'e ven'is admon'o'j angl'a'lingv'a'j. Ĝis nun ni tut'e rifuz'as pag'i kaj fin'fin'e ven'is ret'a re'ag'o, ke la dosier'o re'ir'is al ili'a klient'o (ni supoz'as tio'n, ĉar de'nov'e la mesaĝ'o est'is en la angl'a). Est'as ne'kred'ebl'e, ke ni dev'as postul'i de german'a firma'o, ke ili skrib'u german'e. Ebl'e ili (dev'ig'e) skrib'as ekster'land'e'n nur en la angl'a.
Nepr'as parlament'a balot'o en Nov-Zelando iam antaŭ la fin'o de 2008. Tiam la ĉef'ministr'o, s-in'o Hel'e'n Clark [klak], kaj ŝi'a Labor'ist'a Parti'o, est'os reg'int'a'j dum naŭ jar'o'j. Tamen la politik'a pejzaĝ'o ŝanĝ'iĝ'is post la last'a balot'ad'o en 2005. La Naci'a Parti'o hav'as nov'a'n estr'o'n, la relativ'e freŝ'a'n parlament'an'o'n kaj eks'a'n bank'ist'o'n John Key [ĝon ki]; la Verd'a Parti'o hav'as nov'a'n kun'estr'o'n en Russel Norm'a'n [rasl nom'a'n].
Ceter'e, komenc'e de 2008 la ekonomi'o mal'bon'iĝ'is. La ĉef'o de la naci'a rezerv'a bank'o avert'is, ke promes'it'a'j redukt'o'j en en'spez'impost'o'j pov'us pli'ig'i inflaci'o'n. Ali'flank'e, en april'o la ministr'o pri financ'o'j Michael Cullen [majkl kal'n] atent'ig'is pri la ating'o'j de la reg'ist'ar'o: rekord'a dung'it'ec'o kaj sen'labor'ec'o de mal'pli ol 4 % dum kvar jar'o'j; pli favor'a'j labor'leĝ'o'j, inkluziv'e de kvar dev'ig'a'j feri'o-semajn'o'j, anstataŭ tri; alt'ig'o'j de la minimum'a salajr'o; pli'bon'ig'o de la ŝtat'a akcident'kompens'a sistem'o, de pag'at'a for'permes'o por ge'patr'o'j de nov'nask'it'o'j, kaj de la leĝ'o'j pri san'o kaj sekur'ec'o ĉe labor'lok'o'j; nov'a ne'dev'ig'a ŝpar'sistem'o por kuraĝ'ig'i ŝpar'ad'o'n por emerit'iĝ'o; sub'ten'o por mal'riĉ'a'j famili'o'j; pli da el'spez'o'j por san'o, eduk'ad'o kaj soci'a'j problem'o'j.
Krom'e kresk'as kaj pli'vigl'iĝ'as la urb'o'j, kiu'j ŝajn'e stagn'is en la 1990aj jar'o'j. Fakt'e Nov-Zelando ĝu'is la plej long'a'n period'o'n de ekonomi'a kresk'o dum la last'a'j 60 jar'o'j. Mez'a jar'a kresk'o post 1999 est'is je unu el'cent'o pli ol la mez'o de la land'o'j en la Organiz'aĵ'o por Ekonomi'a'j Kun'labor'o kaj Evolu'ig'o (OEKE).
Tamen rest'as problem'o'j: alt'a'j interez'o'j, pli'iĝ'ant'a'j prez'o'j por manĝ'aĵ'o'j, benzin'o kaj dom'o'j. Rezult'e kritik'is la reg'ist'ar'o'n la ĉef'o de la Naci'a Parti'o, John Key. Li apart'e atak'is la re'aĉet'o'n de la fer'voj'o'j kontraŭ miliard'o da nov-zelandaj dolar'o'j. En 1993 la reg'ist'ar'o, tiam estr'at'a de la Naci'a Parti'o, vend'is la ŝtat'a'j'n fer'voj'o'j'n mal'alt'prez'e al ekster'land'a kompani'o, kiu inter'temp'e mal'bon'e pri'zorg'is la trajn'o'j'n kaj la trak'o'j'n.
Key kritik'is ankaŭ nov'a'n leĝ'o'n pri financ'ad'o de parlament'a'j elekt'o'j (por mal'permes'i anonim'a'j'n donac'o'j'n al politik'a'j parti'o'j) kaj pli'grand'ig'o'n de la nombr'o de ŝtat'ofic'ist'o'j (por efektiv'ig'i nov'a'j'n leĝ'o'j'n). Li prezent'is propr'a'j'n platform'o'n kaj politik'o'n, inter'ali'e: daŭr'e redukt'i la person'a'j'n en'spez'impost'o'j'n; redukt'i la ministr'ej'a'j'n burokrat'ar'o'j'n; pli'alt'ig'i la eduk'a'j'n nivel'o'j'n; invest'i por pli'bon'ig'i infra'struktur'o'n (voj'o'j'n, rapid'eg'a'j'n komput'il'a'j'n ret'o'j'n, elektro'pov'o'n) kaj scienc'a'n esplor'ad'o'n.
La parti'o ankaŭ modif'is si'a'n si'n'ten'o'n pri klimat'a ŝanĝ'iĝ'o. Antaŭ'e ĝi sub'ten'is la opini'o'n de la uson'a prezid'ant'o Bush, sed last'a'temp'e ĝi konstat'is, ke „la mond'o kaj ties konsum'ant'o'j pli kaj pli konsci'as pri medi'a'j afer'o'j, karbon'di'oksid'a nivel'o kaj tut'mond'a varm'iĝ'o”.
La ekonomik'ist'o Chris Worthington atent'ig'as, ke la net'a'j en'spez'o'j de nov-zeland'an'o'j daŭr'e kresk'is dum la last'a'j 15 jar'o'j. La reg'ist'ar'o ŝanĝ'is impost'o'j'n por sub'ten'i famili'o'j'n, kio signif'as, ke pli'iĝ'is rimed'o-trans'ir'o de riĉ'a'j al mal'riĉ'a'j tavol'o'j de la soci'o.
Tamen malgraŭ la ating'o'j de la reg'ist'ar'o de Hel'e'n Clark, opini-sond'o'j en maj'o 2008 indik'is, ke, se parlament'a'j elekt'o'j est'us tiam okaz'int'a'j, la Naci'a Parti'o venk'us per pli ol 50 % de la voĉ'o'j. Do est'os interes'e vid'i, ĉu tiu ĉi si'n'ten'o rezult'ig'os mal'venk'o'n de la Labor'ist'a Parti'o de Hel'e'n Clark en oktobr'o-novembr'o.
En Japani'o mort'ig'as si'n ĉiu'jar'e pli ol 30 000 hom'o'j. En juni'o 2008 raport'is la ŝtat'a polic'agent'ej'o, ke en 2007 mort'ig'is si'n 938 hom'o'j pli ol en la antaŭ'a jar'o – en'tut'e 33093 hom'o'j. Statistik'e propr'a'man'e pere'as plej oft'e 60-69-jar'ul'o'j kaj 30-39-jar'ul'o'j.
En la pli aĝ'a grup'o, konsist'ant'a el 8451 person'o'j, ĉef'a'j kaŭz'o'j est'as korp'a mal'san'o (3644 kaz'o'j), mens'a mal'san'o (2070) kaj mal'riĉ'ec'o (371). En la pli jun'a grup'o, konsist'ant'a el 3365 person'o'j, tem'as pri mens'a mal'san'o (996), korp'a mal'san'o (346) kaj ŝuld'o'j (341). Ali'a'j kial'o'j rilat'as al lac'eg'o pri pri'zorg'ad'o de mal'san'a'j parenc'o'j (pli aĝ'a grup'o) aŭ mal'bon'a'j rilat'o'j kun koleg'o'j (pli jun'a grup'o).
Ŝajn'as, do, ke mult'a'j mal'jun'ul'o'j, oft'e mal'bon'e kaj ne'sufiĉ'e pensi'it'a'j, mal'facil'e viv'as. Ne ebl'as trov'i labor'lok'o'j'n; famili'an'o'j ili'n ne pov'as pri'zorg'i; viv'i en mal'san'ul'ej'o'j tro mult'e kost'as. Mal'riĉ'ec'o oft'e kontribu'as al la deprim'o, kiu ili'n pel'as al si'n'mort'ig'o.
Pli jun'a'j hom'o'j, kontrast'e, mult'e sufer'as ĉe si'a'j labor'ej'o'j. Kvar el kvin si'n'mort'ig'o'j en tiu ĉi grup'o rilat'as al labor'o: mens'a mal'san'o (deprim'o), korp'a mal'san'o, lac'eg'o pro labor'o kaj mal'bon'a rilat'o kun koleg'o'j. Japan'a'j kompani'o'j anstataŭ'ig'as plen'temp'a'j'n labor'ist'o'j'n per part'a'temp'a'j. La plen'temp'ul'o'j dev'as labor'i du- aŭ tri-obl'e pli ol antaŭ'e por ŝtop'i tru'o'j'n kaŭz'it'a'j'n de mal'pli'ig'o de labor'ist'o'j. Part'a'temp'a'j labor'ist'o'j sklav'e labor'as laŭ postul'o'j de kompani'o'j, kiu'j abrupt'e ĉes'ig'as labor'kontrakt'o'j'n. Tia'j mal'kontent'o kaj mal'trankvil'o foj'e erupci'as kiel si'n'mort'ig'o, kaj ne mal'oft'e kiel krim'o.
En ambaŭ grup'o'j grav'as ŝuld'o'j. Foj'foj'e ne ebl'as al mal'jun'ul'o'j prunt'e pren'i mon'o'n. Ili do turn'as si'n al kontraŭ'leĝ'a'j uzur'ist'o'j, kaj tiel amas'iĝ'as ŝuld'o'j.
En Japani'o ekzist'as aprob'a si'n'ten'o pri si'n'mort'ig'o. Laŭ esplor'o en urb'o en la guberni'o Aomori, 30 % de la loĝ'ant'o'j inter 40 kaj 69 jar'o'j kred'is, ke permes'ebl'as si'n'mort'ig'o, se ekzist'as grav'a'j kial'o'j por ĉes'ig'i la viv'o'n. En situaci'o'j tia'j, 20 % de la enket'it'o'j de la reg'ist'ar'a esplor'o konfes'is, ke ili iam serioz'e pri'pens'is si'n'mort'ig'o'n. Mult'a'j japan'o'j opini'as, ke problem'o'j est'as person'a'j, kaj do per si'n'mort'ig'o solv'ebl'a'j.
Last'a'temp'a furor'o est'as kun'a'j si'n'mort'ig'o'j de ge'jun'ul'o'j, kiu'j ar'ig'is kun'mort'ont'o'j'n per Inter'ret'o. Antaŭ'e ili mort'is per karbon'a mono'oksid'o el'ig'it'a el brul'ig'ant'a karb'o. Last'a'temp'e ili mort'as per venen'a gas'o el kun'met'it'a'j ban'ej'a'j pur'ig'a'j medikament'o'j. Mult'a'j jun'ul'o'j ne pov'as trov'i viv'cel'o'n en la soci'o, kaj dank'e al hejm'paĝ'o'j pri si'n'mort'ig'o ili trov'as pli facil'a'j'n rimed'o'j'n por tio'n efektiv'ig'i.
Malgraŭ la abund'o da bon'o en mi'a am'o ... mi'a ambon'o do, mi ne aprez'as la mis'korekt'o'j'n en mi'a tekst'o Mahometkonsola! (Ĉu ŝtorm'o en te'tas'o - aŭ en ambon'o?, MONATO 2008/7, p. 24-25) Ambon'o ne est'as predik'seĝ'o, eĉ se oni tie pov'as predik'i! Ceter'e: ŝtorm'o en ambon'o est'as sen'senc'aĵ'o! Ambon'o ne hav'as kuv'o'n, predik'seĝ'o jes.
Se katedral'o est'as katedr'a preĝ'ej'o, tamen ne ĉiu preĝ'ej'o est'as katedral'o!
En MONATO 2008/6 aper'is la artikol'o Kap'tuk'o'j – kaj kap'dolor'o'j. La afer'o daŭr'as ...
Mal'facil'e imag'ebl'as, pri kio politik'ist'o'j en Germanio, precip'e en Bavari'o, okup'iĝ'as. En Germanio mem'kompren'ebl'e hom'a'j rajt'o'j ĝeneral'e est'as observ'at'a'j, almenaŭ ili valid'as kiel leĝ'o. Jam la konstituci'o de Weimar [vajmar] en 1919 konfirm'is la dev'ig'a'n neŭtral'ec'o'n de la ŝtat'o koncern'e religi'o'j'n (art. 136 kaj sekv'ant'a'j).
Ankaŭ la aktual'a konstituci'o ordon'as, ke praktik'ad'o de religi'o ne est'u mal'help'at'a (art. 4), ke ĉiu'j religi'a'j asoci'o'j hav'u sam'a'j'n rajt'o'j'n (art. 140) kaj ke la ŝtat'o rest'u neŭtral'a (art. 140).
Tamen ŝtat'a'j instanc'o'j inter'ven'as en strang'a manier'o. En MONATO 2008/6 leg'ebl'as pri long'daŭr'a disput'o pro kap'tuk'o de islam'a instru'ist'in'o. En Bavari'o ekzist'as sub'leĝ'a dekret'o (Bayerische Volksschulordnung), ke en ĉiu klas'ĉambr'o est'u krucifiks'o aŭ kruc'o.
Do la ŝtat'o, kiu ne hav'as la rajt'o'n prefer'i apart'a'n religi'a'n pozici'o'n kaj dev'ig'it'as montr'i neŭtral'ec'o'n, toler'em'o'n kaj plural'ec'o'n, tamen postul'as sub'ten'o'n de apart'a religi'o, unu'flank'e mal'permes'ant'e kap'tuk'o'n kiel „religi'a'n sign'o'n” de islam'o, ali'flank'e postul'ant'e krucifiks'o'n kiel religi'a'n sign'o'n por ĉiu'j.
Jur'ist'o'j argument'as, ke la ŝtat'o ne rajt'as mal'permes'i religi'o'n al si'a'j ofic'ist'o'j, ali'flank'e ne dev'as rest'i tut'e indiferent'a kontraŭ ajn'a mond'koncept'o aŭ religi'o, ekzempl'e kontraŭ'demokrati'a aŭ kontraŭ'ŝtat'a, sed neniel rajt'as prefer'i aŭ ĝen'i religi'o'n.
La ŝtat'o dev'us protekt'i civit'an'o'j'n, precip'e infan'o'j'n, kontraŭ influ'o de iu apart'a religi'o sen ebl'ec'o de evit'o aŭ re'tir'iĝ'o. Tiu maksim'o est'u obe'at'a des pli rigor'e en ŝtat'a'j lern'ej'o'j. La krist'an'a kruc'o aŭ krucifiks'o est'as simbol'o de apart'a religi'o. Ankaŭ por infan'o'j valid'as la rajt'o de religi'a liber'ec'o. Per dev'ig'a kruc'o en klas'ĉambr'o'j la ŝtat'o difekt'as ĉi tiu'n rajt'o'n kaj ankaŭ tiu'n de la ge'patr'o'j religi'e eduk'i si'a'j'n infan'o'j'n.
La Bavar'a Konstituci'a Kort'um'o verdikt'is, ke tia mal'neŭtral'ec'o ne romp'as leĝ'o'n, se ekzist'as ebl'ec'o regul'ig'i konflikt'o'j'n. Kaj tia'n regul'o'n la ministr'o al'don'is al la dekret'o. Se ekzempl'e ge'patr'o'j aŭ instru'ist'o'j laŭ'jur'e plend'as pri krucifiks'o en klas'ĉambr'o, oni el'ig'u la kruc'o'n el tiu unu'op'a klas'ĉambr'o dum la ĉe'est'o de la koncern'a'j person'o'j.
Nun la Verd'ul'a Parti'o postul'as sam'trakt'ad'o'n de ĉiu'j religi'o'j, ankaŭ minoritat'a'j, per ĝeneral'a for'ig'o de ĉiu'j ajn religi'a'j simbol'o'j el lern'ej'o'j en Bavari'o. Tuj la krist'an'social'a ministr'o pri kultur'o Siegfried Schneider [zigfrid ŝnajder] akr'e re'ag'is, respond'ant'e, ke kruc'o'j rest'u en lern'ej'o'j, ĉar ili est'as grav'a'j simbol'o'j por krist'an'a etik'o. Krucifiks'o'j est'as part'o de kultur'o kaj ident'ec'o en Bavari'o, li dir'is. Riproĉ'is la jam de jar'dek'o'j reg'ant'a Krist'an'social'a Parti'o, ke la postul'o de la verd'ul'o'j kaŭz'as mal'toler'em'o'n, mal'liber'ec'o'n kaj religi'a'n mal'pac'o'n.
La verd'ul'o'j re'ag'e argument'is, ke ŝtat'o est'as dev'ig'e toler'em'a kaj plural'ec'a. La frakci'estr'in'o Margaret'e Bause [baŭze] dir'is: „Se kap'tuk'o mal'permes'at'as, ankaŭ uniform'o de monaĥ'in'o dev'as est'i mal'permes'at'a.”
Ver'e ŝtat'o ne hav'as la task'o'n instig'i hom'o'j'n al religi'ec'o aŭ de'ten'i iu'n de ĝi. Ĉef'a task'o de lern'ej'o'j est'u pli'fort'ig'i solidar'ec'o'n kaj integr'iĝ'o'n per valor'o'j etik'e neŭtral'a'j en senc'o de hom'rajt'o'j. Egal'rajt'ec'o de ĉiu'j religi'o'j pov'us konsekvenc'ig'i postul'o'n de rajt'o montr'i religi'a'j'n konvink'o'j'n per simbol'o'j individu'e (per kap'tuk'o, kruc'a ĉen'o k.s.) kaj sam'temp'e si'n'de'ten'o'n de la ŝtat'o. Kontraŭ'a postul'o est'as mal'permes'o de ĉiu'j religi'a'j simbol'o'j kaj ag'o'j en ŝtat'a'j lern'ej'o'j.
Jam en pli ol 15 land'o'j hom'o'j elekt'is si'a'j'n plej popular'a'j'n civit'an'o'j'n. Uson'an'o'j elekt'is iam'a'n prezid'ant'o'n Ronald Re'ag'a'n; brit'o'j iam'a'n ĉef'ministr'o'n Winston Churchill; franc'o'j iam'a'n prezid'ant'o'n Charles de Gaulle.
Nun en Ukrainio, post long'a balot'ad'o, kiu'n part'o'pren'is preskaŭ du milion'o'j da civit'an'o'j, est'as nom'um'it'a duk'o, eminent'a ŝtat'gvid'int'o Jaroslav la Saĝ'a. Dank'e al li „Kijiva Rus'j” (kieva Rusio) iĝ'is si'a'temp'e potenc'a eŭrop'a ŝtat'o. Ricev'is Jaroslav 40 % de la voĉ'o'j.
En la jar'o 1838 aper'is la sved'lingv'a original'o de ĉi tiu bizar'a rakont'o, verk'it'a de la sam'a aŭtor'o, kiel Ormuzdo kaj Ariman'o. Tem'as pri vir'o, kiu trov'as tre kurioz'a'n afer'o'n: oni promes'as pag'i gine'o'n post la vetur'o al kiu ajn, kiu akcept'as sen'pag'a'n bilet'o'n por vetur'o en cert'a ĉar'o. La vir'o akcept'as kaj sufer'as mal'facil'e kompren'ebl'a'j'n spert'o'j'n. Post plur'a'j tia'j vetur'o'j li dev'as plen'um'i ne'akcept'ebl'a'n ag'o'n, ali'e li pere'os.
La rakont'o hav'as karakter'o'n de mister'novel'o, en kiu rol'as pseŭdo'japan'lingv'aĵ'o'j. Mi ne vol'as dir'i pri la intrig'o pli, ol ke ĝi est'as ne'kred'ebl'e bizar'a.
La stil'o est'as klar'a kaj bon'a, la traduk'o est'as egal'e klar'a kaj bon'a. Man'plen'o da kompost'erar'o'j mal'mult'e ĝen'as. La libr'o plaĉ'e aspekt'as.
Al mi mem plaĉ'as la rakont'o. Ĉies bon'gust'aĵ'o ĝi ver'ŝajn'e ne est'as. Sed valor'a kontribu'aĵ'o al ni'a literatur'o ĝi est'as. La traduk'int'o'n/el'don'int'o'n mi gratul'as.
Imag'u, ke iu esperant'ist'o decid'is vojaĝ'i ekskurs-cel'e al Napolo. Feliĉ'e, nun li pov'as uz'i la esperant'lingv'a'n gvid'libr'o'n de Nicolino Rossi pri la urb'o kaj ĝi'a'j ĉirkaŭ'aĵ'o'j. Kia ĝi est'as, taks'at'e el la vid'punkt'o de diligent'a vojaĝ'ant'o?
Ver'ŝajn'e, ni'a imag'a vizit'ont'o de Napolo prefer'os leg'i la gvid'libr'o'n hejm'e aŭ en la hotel'o, ĉar la libr'o est'as pres'it'a sur tro bon'a paper'o kaj tial est'as iom pez'a por hav'i ĝi'n ĉe si dum marŝ'o'j tra la urb'o. La vojaĝ'ant'o ankaŭ dev'as mem zorg'i pri urb'o'map'o, ja ĝi mank'as en la libr'o.
La organiz'ad'o de inform'o'j en la gvid'libr'o, tamen, est'as original'a kaj interes'a. La leg'ant'o komenc'e kon'at'iĝ'as kun iu fragment'o de la napola histori'o (la antikv'ec'o, de la mez'epok'o ĝis la Renesanc'o, de la Renesanc'o ĝis la 18a jar'cent'o, la 19a jar'cent'o kaj la unu'a du'on'o de la 20a jar'cent'o, post la du'a mond'milit'o) kaj tuj post'e kun vid'ind'aĵ'o'j kaj muze'o'j, lig'it'a'j kun tiu temp'o: konstru'it'a'j aŭ re'nov'ig'it'a'j en la indik'it'a period'o aŭ en'hav'ant'a'j objekt'o'j'n de tiu epok'o. La turist'o pov'as ricev'i plen'a'n imag'o'n, kio atend'as li'n en konkret'a muze'o, kiu'j'n sekci'o'j'n ĝi hav'as, kiu'j skulpt'aĵ'o'j kaj pentr'aĵ'o'j est'as apart'e interes'a'j. Vid'ind'aĵ'o'j (plej'part'e preĝ'ej'o'j, sed ankaŭ kastel'o'j, palac'o'j, vila'o'j, teatr'o kaj botanik'a ĝarden'o) est'as bon'e pri'skrib'it'a'j. Est'as indik'it'e, kiam kaj far'e de kiu ili est'as konstru'it'a'j, kiu'j ŝanĝ'o'j okaz'is post'e, kiu'j'n detal'o'j'n oni dev'as atent'i. Koncern'e preĝ'ej'o'j'n, la leg'ant'o inform'iĝ'as pri la histori'o kaj struktur'o de la konstru'aĵ'o, pri la ornam'o de ĝi'a'j kapel'o'j. La pri'skrib'o'j'n ilustr'as bon'eg'a'j kolor'a'j fot'o'j.
La sub'titol'o de la libr'o est'as „Histori'o, art'o, folklor'o”, kaj jes, la leg'ant'o trov'as inform'o'j'n pri event'o'j de la napola histori'o kaj pri verk'o'j de fam'a'j art'ist'o'j. Tamen, laŭ ni, fakt'o'j pri legend'o'j, kant'o'j, tradici'o'j de napolanoj, kiu'j'n ni sub'kompren'us sub „folklor'o”, ne'mult'as. Al la fam'a napola kanzon'o est'as dediĉ'it'a nur du'on'paĝ'o.
La libr'o en'hav'as ankaŭ sekci'o'n pri vizit'ind'a'j napolaj ĉirkaŭ'aĵ'o'j: Pompej'o kaj Herkulan'o, Vezuvi'o (en la libr'o „Vezuvo”), kelk'a'j kon'at'a'j insul'o'j kaj urb'o'j. Ver'e surpriz'a est'as la inform'o pri la de'ven'o de la nom'o de la insul'o Kapre'o. Apart'e entuziasm'ig'as pri'skrib'o de la reĝ'a palac'o en Kazerto, kiu instig'as tuj vizit'i la bel'eg'a'n vid'ind'aĵ'o'n (kvankam iom mal'pli grand'a'n, ol la libr'o tajp'erar'e asert'as).
La leg'ad'o'n de tiu gvid'libr'o ni ne pov'as nom'i facil'a, la sintaks'o est'as iom pez'a. Krom'e, konfuz'is ni'n mult'lok'e la aŭtor'a uz'ad'o de prepozici'o'j, ne'kutim'a vort'ord'o, la influ'o de la ital'a lingv'o (ekzempl'e, „kvin'cent'esk'a” anstataŭ „de la 16a jar'cent'o”, „precioz'a” anstataŭ „valor'a”), tro'a majuskl'ig'o, ne'akurat'ec'o dum tajp'ad'o.
Grav'a zorg'o de ĉiu gvid'libr'o est'as pri'pens'it'a prezent'ad'o de origin'a'j nom'o'j kaj ili'a'j traduk'o'j. Eventual'a turist'o cert'e dev'as sci'i, unu'flank'e, la origin'a'n liter'um'o'n kaj prononc'o'n de la nom'o de muze'o aŭ objekt'o kaj, ali'flank'e, la signif'o'n de tiu nom'o, almenaŭ proksim'um'a'n. Dezir'at'as, ke la aŭtor'o'j sekv'u difin'it'a'n sistem'o'n. Bedaŭr'ind'e, tiu'rilat'e tiu ĉi gvid'libr'o ne est'as model'a.
Do, est'as bon'e, ke esperant'ist'o'j nun hav'as ebl'o'n kon'at'iĝ'i kun la bel'a ital'a urb'o. Esper'ebl'e, ankaŭ en ali'a'j urb'o'j kaj land'o'j trov'iĝ'os entuziasm'ul'o'j, pret'a'j prezent'i si'a'j'n region'o'j'n gvid'libr'o'form'e.
Post long'a period'o, kiam histori'o'n oni lig'is precip'e kun reg'ant'o'j, milit'o'j kaj batal'o'j, aper'is kaj ek'flor'is fak'o, cel'ant'a kapt'i divers'a'j'n moment'o'j'n de ĉiu'tag'a viv'o de hom'o'j kaj popol'o'j. Scienc'ist'o'j interes'iĝ'as nun pri tio, kio'n oni manĝ'is en divers'a'j epok'o'j, kiu'j'n vest'o'j'n sur'port'is, per kiu'j kant'o'j lul'is beb'o'j'n, kiel kurac'is mal'san'o'j'n. Rus'a el'don'ej'o, kiu fam'as pri si'a libr'ar'o pri viv'o de el'star'a'j hom'o'j, aper'ig'ad'as jam kelk'a'j'n jar'o'j'n la rus'lingv'a'n seri'o'n La ĉiu'tag'a viv'o de la hom'ar'o. Iu'j libr'o'j en ĝi est'as pli scienc'a'j, ali'a'j mal'pli, sed ĉiu mal'kovr'as iu'j'n nov'a'j'n hom'ec'a'j'n trajt'o'j'n de iu popol'o aŭ epok'o.
La libr'o Re'memor'o'j pri temp'o de silk'o kaj pajl'o. Portret'o de japan'a urb'et'o de Ĵuniĉi Sag'a pov'us en'ir'i en simil'a'n seri'o'n. Ĝi prezent'as Japani'o'n de la komenc'o de la 20a jar'cent'o. Tamen la verk'o ne est'as aŭtor'a pri'skrib'o, en ĝi'a kre'ad'o part'o'pren'is pli ol 60 hom'o'j, rakont'int'a'j pri si'a viv'o en jun'ec'o kaj pri tio, kio'n ili aŭd'is de si'a'j ge'patr'o'j kaj ge'av'o'j. La libr'o est'as iu'senc'e komun'a'j memor'aĵ'o'j.
Pri tio, kia'manier'e la libr'o aper'is, la leg'ant'o ek'sci'as de la aŭtor'o mem. Li'a 60-jar'a patr'o komenc'is pentr'i por konserv'i si'a'n urb'et'o'n Tsuĉiura, kia li kon'is ĝi'n. Kaj por al'don'i al tiu'j pentr'aĵ'o'j vort'o'j'n, la aŭtor'o decid'is kolekt'i rakont'o'j'n de loĝ'ant'o'j de la urb'et'o kaj ĝi'a ĉirkaŭ'aĵ'o pri la antaŭ'a viv'o. Est'ant'e kurac'ist'o, post la labor'o li vizit'is mal'jun'ul'o'j'n kaj registr'is ili'a'j'n memor'aĵ'o'j'n. Inter'ali'e, la libr'o efektiv'e hav'as en'e kor'tuŝ'a'j'n bild'o'j'n de Susumu Sag'a, ne nur nigr'a'blank'a'j'n, sed ankaŭ mult'kolor'a'j'n.
Jam nur'a rigard'o al la sekci-titol'o'j instig'as tuj leg'i la libr'o'n:
En urb'o,
Fiŝ'kapt'ist'o'j kaj pram'ist'o'j,
Butik'ist'o'j kaj komerc'ist'o'j,
Urb'a'j vir'in'o'j,
Gejŝ'o'j kaj oficir'o'j,
Meti'ist'o'j kaj ali'a'j spert'ul'o'j,
Pri lern'ej'o kaj lud'o'j,
Kamp'ar'a viv'o,
Kamp'ar'a'j vir'in'o'j.
Ĉiu sekci'o en'hav'as mez'nombr'e sep mal'long'a'j'n, kelk'paĝ'a'j'n rakont'o'j'n. Tiu mal'long'ec'o far'as la libr'o'n tre vigl'e leg'ebl'a! Ĉe ĉiu histori'et'o est'as indik'it'a'j la nom'o kaj viv'dat'o'j de la hom'o, ĝi'n rakont'int'a. Ver'ŝajn'e la pli'mult'o de la leg'ant'o'j est'os konfront'it'a al la sam'a problem'o, kiel ni: ne ebl'as antaŭ la leg'ad'o laŭ la nom'o ident'ig'i la seks'o'n de la rakont'ant'o, do neces'as serĉ'i menci'o'j'n en la tekst'o. Ĉiu rakont'et'o hav'as si'a'n propr'a'n interes'ig'a'n titol'o'n (ekzempl'e, „Last'a ekzekut'ist'o”, „Unu'tag'a gast'o”, „Aĉet'um'ad'o”).
Oni pov'as tuj trov'i klar'ig'o'j'n pri la plej grav'a'j aĵ'o'j, event'o'j kaj di'o'j en la fin'o de la libr'o. Krom tiu referenc'a sekci'o, zorg'o pri la leg'ant'o montr'iĝ'as en tio, ke ĉie, kie tem'as pri long'o, larĝ'o, pez'o, are'o ktp, apud valor'o'j en japan'a'j unu'o'j est'as indik'it'a'j ankaŭ valor'o'j en pli kutim'a'j metr'o'j, kilo'gram'o'j ktp.
Kiel vi jam vid'is, la tem'o'j de la rakont'o'j est'as tre divers'a'j. Ni cert'as, ke iu'j'n ne'kon'at'a'j'n detal'o'j'n pri la antaŭ'a viv'o trov'os eĉ japan'o'j, kaj ali'land'an'o'j nepr'e! Por ni nov'a est'is preskaŭ ĉio, malgraŭ tio, ke ni ja sci'is, kio est'as toŭfu'o, miso'o, geta'o'j kaj jakuza.
En rakont'et'o'j oni trov'as kaj detal'a'j'n pri'skrib'o'j'n de iu'j ĝeneral'a'j afer'o'j, kaj et'a'j'n moment'o'j'n de la viv'o de apart'a'j hom'o'j. Sur ĉiu paĝ'o est'as io surpriz'a. Kial hant'e'n, vest'o kun la sign'o de grand'a vend'ej'o, est'is la plej valor'a garanti'aĵ'o por uzur'ist'o? Kiel oni aranĝ'is la labor'o'n de vend'ej'o de ĉeval-viand'o? Kial kaj kiel oni ban'is si'n en grand'a'j kuv'o'j apud lag'o de april'o ĝis novembr'o? Ĉu en vend'ej'o de brokant'aĵ'o'j kaj antikv'aĵ'o'j oni pov'is aĉet'i samuraj'a'j'n valor'aĵ'o'j'n? Kiel oni bak'is la kraken'o'j'n senbei? Kiel de'pend'is vir'in'a har'aranĝ'o de ŝi'a aĝ'o kaj famili'stat'o? Kiel oni tegol'is kaj far'is pajl'a'n tegment'o'n? Kia akv'o'temperatur'o est'as la plej dezir'at'a por kapt'ad'o de skombr'o'j? Vir'o'j de kiu profesi'o est'is plej impon'a'j por vir'in'o'j? Kiel labor'is tinktur'ist'o? Kiel amuz'iĝ'is knab'o'j? Kial knab'in'o'j por prepar'i si'a'n dot'o'n dev'is sci'pov'i kultur'i silk'raŭp'o'j'n? Kio'n dir'as la kolor'o de la fum'o al produkt'ist'o de lign'o'karb'o? Kiel oni pak'is ov'o'j'n por transport'ad'o? Abund'o da divers'a'j fakt'o'j kaj fakt'et'o'j! La leg'ant'o ankaŭ kapt'os amuz'a'j'n proverb'o'j'n (ekzempl'e, „Bov'in'o trink'as, kaj ĉeval'o manĝ'as”), histori'o'j'n (ekzempl'e, legend'o'n pri Ĉegolfa Tar'o) kaj kalkul'vers'et'o'j'n.
La libr'o est'as traduk'o de la japan'lingv'a verk'o Tsuĉiura-no sat'o (kun al'don'it'a'j rakont'o'j el ali'a'j verk'o'j de la sam'a aŭtor'o), tamen far'it'a sur'baz'e de la angl'a versi'o de la libr'o. (Inter'ali'e, la angl'a'n influ'o'n oni rimark'as en la uz'ad'o de punkt'o'j anstataŭ decimal'a'j kom'o'j kaj en inter'pozici'o de cit'il'o'j kaj kom'o'j.) Traduk'is Judyta Szczerbicka-Yamato. Kor'a'n dank'o'n al ŝi pro esperant'ig'o de tiom interes'a leg'aĵ'o! Sed, bedaŭr'ind'e, est'as kelk'a'j aĵ'o'j, kiu'j iom damaĝ'is la traduk'o'n. Ili ripet'iĝ'as, kaj la leg'ant'o pov'as rapid'e al'kutim'iĝ'i, sed rest'as iom ĝen'at'a. Tem'as pri foj'foj'a mank'o de subjekt'o en fraz'o'j, forges'o de akuzativ'o ĉe particip'o'j kaj strang'a interpunkci'o. Iom ĝen'as la uz'ad'o de „lud'i” anstataŭ „amuz'iĝ'i”, sen-spac'et'a „kunekun” kaj erar'o'j (ne'oft'a'j) pri super'flu'a „-ig-” ĉe verb'o'j. Apart'a problem'o por ĉiu traduk'o est'as trans'don'ad'o de naci'a'j famili'nom'o'j kaj ali'a'j ne'esperant'ig'it'a'j vort'o'j. Bedaŭr'ind'e, ne ĉie la traduk'ist'o ag'is unu'ec'e. Ie est'as skrib'it'a „-aŭ'a”, sed ali'e „-awa”, ie oni uz'as „y” apud esperant'a'j super'sign'it'a'j liter'o'j. Ni trov'is ankaŭ kelk'a'j'n tajp'erar'o'j'n, sed ver'e ili mal'oft'as. La interes'a en'hav'o kaj facil'a leg'ad'o forges'ig'as pri ĉio ĉi.
Do, ni varm'eg'e rekomend'as tiu'n ĉi libr'o'n al ĉiu, kiu'n interes'as ĉiu'tag'a viv'o kaj kutim'o'j. Eĉ komenc'ant'o'j pov'as facil'e leg'i tiu'j'n ĉarm'a'j'n rakont'et'o'j'n!
Ĉu vi memor'as? Antaŭ unu jar'o ĉi-lok'e mi rezon'ad'is pri dik'ec'o, ĉar tiam oni inform'is, ke german'o'j est'as tro dik'a'j (MONATO 2007/6, p. 5). Tuj pro tio ministr'o pri nutr'ad'o anonc'is kampanj'o'n, sed daŭr'is pli ol unu jar'o'n, ĝis fin'e li kaj la koleg'in'o, kiu respond'ec'as pri san'o german'a, nun pov'is prezent'i la kampanj'o'n, kiu hav'as la pomp'a'n nom'o'n „Naci'a ag'ad'plan'o pri nutr'ad'o”. Scienc'a'j pruv'o'j, ke dik'ec'o (kiel ja difin'i ĝi'n?) est'as mal'san'ig'a aŭ mal'long'ig'as la viv'o'n, est'as – magr'a'j, por ne dir'i sen'baz'a'j. Last'e nov'a'j stud'aĵ'o'j eĉ montr'is, ke hom'o'j, kiu'j hav'as pli ol ideal'a'n (laŭ iu'j tabel'o'j) pez'o'n, viv'as plej long'e kaj mal'san'as plej mal'oft'e. Nutr'aĵ-fak'ul'o'j fin'e konfes'u publik'e, ke ili praktik'e tut'e ne sci'as, kiu'j nutr'aĵ'o'j est'as san'ig'a'j kaj kiu'j ne. Ĉu vegetar'an'o'j, ekzempl'e, viv'as pli san'e? Ebl'e, sed ĉu ni ne preskaŭ ĉiu'semajn'e ricev'as alarm-inform'o'j'n, ke de'nov'e oni trov'is rest'aĵ'o'j'n de venen'o'j en legom'o'j kaj frukt'o'j, eĉ en tiu'j, kiu'j deklar'as si'n mem ekologi'e pur'a'j kaj dekoraci'as si'n, almenaŭ en Germanio, per la epitet'o „bi'o”?
Simil'e pri sport'o, kiu ankaŭ est'as part'o de la supr'e nom'it'a ag'ad'plan'o. La reg'ist'ar'o vol'as instig'i civit'an'o'j'n pli mult'e sport'um'i. Sed laŭ medicin'a vid'punkt'o program'o'j kiel 3000 paŝ'o'j ekstr'e est'as dub'ind'a'j, ĉar tio'n oni dev'us regul'e far'i, por ke ĝi util'u. Por prevent'ad'o sport'o do taŭg'as nur, se oni konstant'e kaj intens'e sport'um'as. Sed eĉ en tiu okaz'o la ver'a util'o est'as dub'ind'a. Ĉar laŭ statistik'a aspekt'o tiu viv'as pli long'e, kiu sport'um'as – sed la tiel gajn'it'a'n viv'o'daŭr'o'n oni bezon'as por la trejn'ad'o mem ... Do la temp'o'gajn'o est'as nul'a! Ne mal'mult'a'j sport'medicin'ist'o'j pri'dub'as eĉ tio'n. Ili'a ek'kon'o est'as: Kiu sport'um'as, ne viv'as pli long'e, sed mort'as pli san'a. Kia konsol'o!
Politik'ist'o'j fin'e ĉes'u trakt'i ni'n kiel infan'et'o'j'n, kiu'j'n oni eduk'as per permes'o'j kaj preskrib'o'j, per mal'permes'o'j kaj avert'o'j. Kiu vol'as, tiu rajt'as sport'um'i, kun aŭ sen ben'o de reg'ist'ar'o. Kaj oni las'u ni'n manĝ'i trankvil'e, kio'n ni ŝat'as kaj kio al'log'as ni'n. Tio feliĉ'ig'as ni'n kaj est'as san'ig'a, kaj tial unu el la mal'mult'a'j nutr'ad-konsil'o'j, kiu'j'n evident'e neni'u ĝis nun pov'is kontest'i: bon'a'n apetit'o'n!
Sincer'e vi'a
Kial grand'iĝ'as la popular'ec'o de gvat'kamera'o'j nun'temp'e, ĉu en Eŭrop'o, ĉu en Azi'o, en la tut'a mond'o? Ĉar teror'ism'o fort'e tim'ig'as ne nur reg'ist'ar'o'j'n, sed ankaŭ la tut'a'n loĝ'ant'ar'o'n. Ĉiu'j dezir'as viv'i la viv'o'n en medi'o sekur'a kaj sen'danĝer'a. Pro la rapid'a progres'o de scienc'o'j kaj teknik'o, oni far'is mult'a'j'n alt'nivel'a'j'n instal'aĵ'o'j'n (inter ili la gvat'kamera'o), kiu'j help'as al la tut'a popol'o. Dank'e al ĝi la polic'ist'o'j pov'as facil'e trov'i fi'ul'o'j'n, kompren'ebl'e kulp'a'j'n kaj mal'liber'ig'ind'a'j'n. Tio sekur'ig'as la soci'o'n kaj liver'as al la ordinar'a'j hom'o'j bon'a'n viv'kondiĉ'o'n. Kompren'ebl'e en cert'a'j lok'o'j gvat'kamera'o'j est'u mal'permes'it'a'j. La kial'o'n Stefan Maul bon'e klar'ig'is.
Rimark'ind'a est'as la sort'o de ĝemel'o-kvin'op'o nask'iĝ'int'a en Bulgario en mal'riĉ'a roma'a ortodoks-krist'an'a famili'o. La ĝemel'o'j – tri knab'in'o'j, du knab'o'j, kiu'j en'ir'is la mond'o'n en 1987 – ne simil'as unu al la ali'a'j, tamen ili sam'e si'n vest'as.
Dum 21 jar'o'j ili mal'oft'e dis'iĝ'is. Inter ili ekzist'as ne'romp'ebl'a lig'o. Not'ind'as, ke la patr'in'o – lern'ej-pur'ig'ist'in'o, kiu monat'e en'spez'as ĉirkaŭ 90 eŭr'o'j'n – tamen sukces'e eduk'is ili'n ne ŝtel'i aŭ mensog'i (mal'virt'o'j laŭ'dir'e karakteriz'a'j por mal'riĉ'a'j roma'a'j famili'o'j).
Help'is la famili'o'n la vic-direktor'in'o de la lern'ej'o, kie labor'as la patr'in'o, tiel ke la ĝemel'o'j fin'is la mez'lern'ej'o'n kun la intenc'o plu stud'i ĉe super'a lern'ej'o. La kvin'op'o per'labor'is mon'o'n por aĉet'i bal'vest'aĵ'o'j'n por celebr'i si'a'n mez'lern'ej'a'n sukces'o'n.
La okcident'o, reprezent'at'a precip'e de Uson'o kaj de (la mal'nov'a?) Eŭrop'o ad'e perd'as, grand'part'e jam perd'is mond'influ'o'n. La uson'an'o'j, pro la Irak-milit'o kaj la lam'a prezid'ant'o, dezir'as for'ir'i el la respond'ec'o pri la ceter'a mond'o. La fiask'o en Bagdado kaŭz'as, ke pli kaj pli mult'a'j uson'an'o'j opini'as, ke la reg'ist'ar'o zorg'u nur pri propr'a'j, en'land'a'j afer'o'j. Inter'konsent'o pri ekster'land'a politik'o, la fundament'o de la super'potenc'o, ne plu ekzist'as. Sur la mal'nov'a kontinent'o civit'an'o'j aplaŭd'is al la negativ'a referendum'o en Irlando pri EU-traktat'o. Ili neglekt'as, ke per tio fiask'is la prov'o, pli'grand'ig'i la pez'o'n de Eŭrop'a Uni'o en la mond'o.
Ni rigard'u aktual'a'j'n konflikt'o'j'n kaj problem'o'j'n. En Afgani'o daŭr'as milit'o sam'e kiel en Irako. En Zimbabvo frenez'a prezid'ant'o mal'venk'as en balot'o kaj tamen reg'ad'as per brutal'a reĝim'o. En Birmo mort'as hom'o'j pro mal'sat'o, ĉar reg'ant'a'j general'o'j mal'permes'as ĉi'a'n ekster'land'a'n help'o'n. En Sudano daŭr'ad'as inter'buĉ'ad'o. Tibet'an'o'j plu est'as sub'prem'at'a'j de Ĉini'o. Pri Irano, pro plan'ad'o de atom'bomb'o, la uson'a prezid'ant'o Bush [buŝ] oficial'e sub'ten'as diplomati'o'n eŭrop'a'n, sed sekret'e prepar'as milit'o'n. Inter'trakt'ad'o pri pac'o inter Israelo kaj palestin'an'o'j neniel progres'as. Neniu'n el tiu'j kriz'o'j kaj konflikt'o'j la okcident'o kapabl'as solv'i. Ĝi perd'is si'a'j'n iam'a'j'n potenc'o'n kaj reputaci'o'n en la ceter'a mond'o, kiu ne plu akcept'as okcident'a'j'n admon'o'j'n kaj konsil'o'j'n.
Krom'e en orient'o strategi'ist'o'j de Rusio kaj Ĉini'o konstru'as alternativ'a'n mond'o'n, serĉ'ant'e alianc'an'o'j'n por si'a nov'a kaj propr'a ord'o. Ili re'puŝ'as influ'o'n de Vaŝington'o kaj lam'ig'as Unu'iĝ'int'a'j'n Naci'o'j'n (UN). La nov'a rus'a prezid'ant'o Dmitrij Medvedev konsci'e elekt'is kiel unu'a'n vojaĝ'o'cel'o'n Pekinon. Li vol'as instal'i rubl'o'n kiel gvid'a'n valut'o'n en la sfer'o de la iam'a Sovetio. Font'o por tio est'as profit'o'j el alt'eg'a'j naft'o- kaj gas-prez'o'j. Dum'e Ĉini'o triumf'as per ekonomi'a prosper'o kaj kiel plej grand'a kreditor'o de Uson'o: ĝi posed'as uson'a'j'n ŝuld'atest'o'j'n en valor'o de 1,7 miliard'o'j da dolar'o'j. Tia'j sum'o'j ig'as Uson'o'n ĉantaĝ'ebl'a. Moskvo kaj Pekino komun'e log'as centr'a'n Azi'o'n, inter'lig'as si'n kun Barato kaj Brazilo, ceter'e sen iu ideologi'o krom ekonomi'a'j interes'o'j.
Tiu'j reĝim'o'j streb'as al inter'naci'a ord'o, kiu permes'as al ili intern'e ag'ad'i laŭ'plaĉ'e, sen ĝen'a'j ordon'o'j de demokrati'o, jur'ŝtat'o kaj hom'a'j rajt'o'j. Ni vid'as jam part'e, kiel pov'us aspekt'i tia est'ont'ec'o: general'o'j en Birmo pov'as neglekt'i mal'sat'o'n de la popol'o, despot'o'j en Sudano kaj Zimbabvo sent'i si'n sekur'a'j kontraŭ human'ec-postul'o'j ekster'land'a'j. Ĉini'o protekt'as, Rusio help'as ili'n. Pro ambaŭ ankaŭ UN est'as sen'pov'a. Uson'o kaj EU dev'as decid'i, ĉu ili vol'as viv'ad'i en tia mond'o.
Sed la problem'o est'as, ke la okcident'o perd'is part'e si'a'n baz'o'n de komun'a'j ideal'o'j kaj valor'o'j. La „milit'o kontraŭ teror'o” de Bush kaj precip'e li'a misi'ist'a kruc'milit'ir'o kontraŭ Irako kre'is abism'o'n inter Uson'o kaj grand'a part'o de Eŭrop'o, ĉar en la mal'nov'a kontinent'o oni ne akcept'is, ke Bush neglekt'is grav'a'j'n ide'o'j'n kaj valor'o'j'n de la komun'a okcident'a human'ec'o. Grav'e sufer'is okcident'a'j frat'ec'o kaj sistem'o de sam'a'j interes'o'j. Sekv'e la alianc'o okcident'a ne plu kapabl'as form'i la mond'o'n per ide'o'j kaj potenc'o. Kie est'as la komun'a'j strategi'o'j por mond'o sen nukle'a'j arm'il'o'j aŭ por klimat'protekt'o? Sed kaj EU kaj Uson'o sol'a'j est'as tro mal'fort'a'j. Urĝ'e neces'as honest'a dialog'o de ambaŭ pri ili'a est'ont'a rol'o en la mond'o. Ne sufiĉ'as, atend'i la era'o'n post Bush.
„Pi'o la 12a sav'is pli da jud'o'j ol iu ajn en la mond'o.” Tio'n solen'e asert'is ĉe la mikrofon'o'j de la vatikan'a radi'o Gary Krupp, eminent'ul'o de la uson'a hebre'a komun'um'o kaj prezid'ant'o de la fond'aĵ'o Pav'e the Way (Pavim'u la pad'o'n) en juni'o. Gary Krupp prezent'is kun'e kun ali'a'j jud'o'j, kiu'j post'viv'is la amas'murd'ad'o'n de la du'a mond'milit'o, al la pap'o Benedikto la 16a en Vatikan'o la detal'a'j'n plan'o'j'n por la simpozi'o, kiu dis'volv'iĝ'os en septembr'o en Romo: event'o aranĝ'it'a por memor'ig'i la 50an dat're'ven'o'n de la mort'o de Pi'o la 12a, kaj „por re'konfirm'i la ver'o'n pri la ag'ad'o de tiu pap'o en defend'o de persekut'at'a'j jud'o'j, kio'n oni obskur'ig'is en amas'komunik'il'a kampanj'o lanĉ'it'a ek'de la jar'o'j dek-ses'a'j, kiu ĉe ne mal'mult'e da hom'o'j est'ig'is negativ'a'n impres'o'n pri tiu pap'o”. Anonc'is si'a'n ĉe'est'o'n en la simpozi'o, inter'ali'e, divers'land'a'j jud'o'j.
En juni'o fin'iĝ'is la ses'a inter'parol'o de la pap'a konsili'o por la inter'religi'a dialog'o de Vatikan'o kaj la centr'o por la inter'religi'a dialog'o de la organiz'aĵ'o por kultur'o kaj islam'a'j rilat'o'j de Tehrano. Ili kun'sid'is dum tri tag'o'j kaj unu'anim'e agnosk'is, inter'ali'e, ke „fid'o kaj raci'o est'as ambaŭ fundament'e kontraŭ'per'fort'a'j”. Tiel oni respond'is al la renkont'iĝ'a tem'o: Fid'o kaj raci'o en krist'an'ism'o kaj islam'o.
La du'jar'a konsult'iĝ'o ĉi-jar'e okaz'is en Romo. La ven'ont'a okaz'os en Tehrano en 2010 kun tem'o fiks'ot'a de sep katolik'a'j kaj sep islam'a'j deleg'it'o'j. Post la ferm'a kun'sid'o de la tri'tag'a inter'parol'o, la koncern'a'j spert'ul'o'j prezent'is la alt'nivel'a'j'n esplor'aĵ'o'j'n al la pap'o en privat'a aŭdienc'o.
Unu el la plej okul'frap'a'j objekt'o'j, kiu kapt'as la atent'o'n de fremd'ul'o'j en Albanio, est'as arane'aĵ'o de sur'ter'a'j bunkr'o'j, nombr'ant'a'j ĉirkaŭ 700 000, aŭ unu por ĉiu famili'o. Krom'e trov'ebl'as sub'surfac'a'j bunkr'o'j kaj tunel'o'j – rifuĝ'ej'o'j por la arme'o kaj por la loĝ'ant'ar'o. Ekzist'as cent'mil'o'j da tia'j bunkr'o'j, konstru'it'a'j por kontraŭ'star'ig'i atak'o'j'n de imperi'ism'a'j kaj social'imperi'ism'a'j ŝtat'o'j (t.e. membr'o'j unu'flank'e de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o, ali'flank'e de Varsovia Pakt'o). Belg'a ĵurnal'o iam koment'is, ke ekzist'as du Albanioj: unu sur'ter'a, ali'a sub'ter'a.
Apart'a'j grup'o'j de bunkr'o'j ekzist'is en ĉiu grand'a urb'o por la gvid'ant'ar'o. Tut'a sistem'o de tunel'o'j kaj apartament'o'j trov'iĝ'is sub'ter'e en la tiel nom'at'a blok'o, ali'vort'e la reg'ist'ar'o-kvartal'o de la ĉef'urb'o Tiran'o. De tie ebl'is ating'i sub'ter'e la Dajt-mont'o'n, apud Tiran'o, aŭ luks'a'j'n apartament'o'j'n en la Skrapar-mont'ar'o, sud-orient'e de la land'o.
Last'a'temp'e oni mal'kovr'is tut'a'n kvartal'o'n sub'ter'a'n en la urb'o Gjirokaster, kie nask'iĝ'is En'ver Hoxha [hodĵa], la eks'a alban'a komun'ist'a diktator'o. La tunel'ar'o konsist'as el kvar koridor'o'j 800 m long'a'j. Ambaŭ'flank'e de la koridor'o'j est'as pli ol 100 ĉambr'o'j, inkluziv'e de neces'ej'o'j, duŝ'ej'o'j, ankaŭ lud'ej'o'j kaj amuz'ej'o'j. La lok'a reg'ist'ar'o intenc'as mal'ferm'i la tunel'o-kvartal'o'n al la publik'o kaj tiel kre'i muze'o'n.
En la hom'a soci'o ekzist'as leĝ'o pri grup'a tendenc'o unu'ec'ig'i kondut'o'n de individu'o'j en grup'o por uniform'ig'i la hom'o'j'n. La tendenc'o ven'as de la bezon'o re'kon'i an'o'j'n de la propr'a grup'o, al kiu oni pov'as konfid'i. Tio signif'as, ke la soci'o dev'ig'as unu'op'ul'o'n parol'i la lingv'o'n, kiu'n parol'as la pli'mult'o, akcept'i la religi'o'n, kiu'n hav'as la pli'mult'o, ident'iĝ'i kun la valor'o'j kaj ideologi'o'j de la pli'mult'o, oft'e eĉ akcept'i mod'a'j'n vest'o'j'n, muzik'o'n, idol'o'j'n ktp.
Sed al divers'a'j grup'o'j oft'e al'iĝ'as ali'ul'o'j, kaj la grup'o'j pro divers'a'j kaŭz'o'j miks'iĝ'as. Tiam la pli'mult'o aŭ tiu'j, kiu'j est'as pli fort'a'j, klopod'as dev'ig'i la mal'sam'ul'o'j'n ŝanĝ'i si'a'n kondut'o'n kaj unu'ec'ig'i ĝi'n kun tiu de la pli'mult'o. Ebl'as facil'e influ'i nov'nask'it'o'n per eduk'o, sed preskaŭ ne ebl'as influ'i la kondut'manier'o'n de jam eduk'form'it'a plen'kresk'ul'o: rezult'e ek'est'as konflikt'o'j. Kiel oni tio'n solv'as?
1. Per'fort'ant'e kaj dev'ig'ant'e la ali'ul'o'j'n asimil'iĝ'i (ne-neŭtral'a solv'o):
a. kiam Germanio aneks'is Aŭstrion, ĝi dev'ig'is tiu'n akcept'i german'a'n mon'o'n;
b. kiam Franci'o okup'is insul'o'j'n en Hind'a Ocean'o, la loĝ'ant'o'j tie far'iĝ'is franc'o'j;
c. kiam hispan'o'j okup'is Sud-Amerik'o'n, indi'an'o'j dev'is far'iĝ'i katolik'o'j;
ĉ. kiam angl'o'j koloni'is Hindion, la oficial'a lingv'o de Hindio far'iĝ'is la angl'a;
d. kiam Ĉini'o okup'is Tibeton, tibet'an'o'j dev'is akcept'i la ĉin'a'n leĝ'ar'o'n kaj konstituci'o'n;
e. kiam Aŭstr'o-Hungari'o okup'is Bosnion, tiu dev'is akcept'i aŭstr'a'j'n ŝtat'simbol'o'j'n;
f. kiam komun'ism'a Sovetio okup'is Pollandon, tiu dev'is akcept'i la komun'ism'a'j'n ideologi'o'n kaj ŝtat'sistem'o'n.
2. Per kompromis'a neŭtral'a solv'o, kiu'n ambaŭ aŭ plur'a'j pov'as akcept'i:
a. kiam Eŭrop'a Uni'o (EU) en'konduk'is komun'a'n mon'o'n, ĝi'a nom'o far'iĝ'is neŭtral'a „eŭr'o”, kaj la mon'bilet'o'j sur'hav'as neŭtral'a'j'n komun'a'j'n simbol'o'j'n (pont'o'j'n, pord'o'j'n);
b. kiam ek'est'is komun'a ŝtat'o de kroat'o'j, serb'o'j, sloven'o'j, makedon'o'j, alban'o'j ktp en 1945, oni pren'is la neŭtral'a'n nom'o'n Jugoslavio kaj ek'konstru'is nov'a'n ŝtat'an'ec'o'n jugoslav'a'n;
c. kiam venk'is la franc'a revoluci'o, oni proklam'is sekular'a'n ŝtat'o'n (for'ig'o'n de eklezi'a organiz'aĵ'o el la ŝtat'a'j afer'o'j), do la liber'o'n por ĉiu mem elekt'i religi'o'n aŭ ateism'o'n kaj la mal'permes'o'n dev'ig'i iu'n ajn akcept'i la domin'a'n religi'o'n de la ĉirkaŭ'aĵ'o;
ĉ. kiam en 1945 fond'iĝ'is Indonezio kun 17 000 insul'o'j, sur kiu'j loĝ'as mil'o'j da divers'a'j popol'et'o'j, oni en'konduk'is neŭtral'a'n lingv'o'n baz'it'a'n sur unu el la jav'a'j dialekt'o'j, sed komplet'ig'it'a'n per mult'a'j vort'o'j el ali'a'j lingv'o'j kaj proviz'it'a'n per simpl'ig'it'a gramatik'o;
d. kiam fond'iĝ'is nov'a ŝtat'o post'revoluci'a sur la teritori'o de Rusio en 1917, oni akcept'is nov'a'n jur'a'n sistem'o'n;
e. EU akcept'is simbol'o'j'n kaj himn'o'n neŭtral'a'j'n;
f. demokrati'a'j ŝtat'o'j ne dev'ig'as person'o'n je unu centr'a unu'ec'a politik'ideologi'o, sed permes'as plur'ism'o'n (ia'spec'a'n politik'a'n sekular'ec'o'n), kaj do ĉiu mem decid'as, kiu'n politik'a'n pens'manier'o'n li aŭ ŝi trans'pren'os.
Kiel vid'ebl'as, la neŭtral'a'j solv'o'j divid'iĝ'as je du spec'o'j:
a. oni akcept'as rimed'o'n, kiu unu'ec'ig'as (ĉar ĝi grav'e kontribu'as al ekonomi'a efik'ec'o); sed tiel, ke oni akcept'as ne rimed'o'n de iu el la grup'o'j, kiu'j membr'as en la komunaĵ'o, por ke tiu ne hav'u avantaĝ'o'j'n, sed nov'a'n solv'o'n, kiu'n ĉiu'j pro la neŭtral'ec'o akcept'as, kvankam ĝi ek'hav'as pli super'a'n funkci'o'n, ol hav'as la unu'op'a'j solv'o'j;
b. oni akcept'as neniu'n komun'a'n solv'o'n, sed las'as ĉiu'j'n solv'o'j'n je dispon'o de tiu'j, kiu'j sur'merkat'e batal'as por si'a pozici'o; sed ĉiu'j est'as egal'rajt'a'j. Tiu solv'o pov'as facil'e trans'form'iĝ'i al ne-neŭtral'a (per'fort'a), ĉar la batal'o sur la merkat'o plej oft'e konduk'as al venk'o de la plej fort'a, kiu'n oni post'e trud'as al ali'a'j. Ekzempl'e la egal'rajt'ec'o de religi'o'j (sekular'ec'o) daŭr'e trov'iĝ'as en danĝer'o, ke la plej fort'a religi'o (ekzempl'e katolik'a) dev'ig'os ali'a'j'n cert'a'manier'e akcept'i du'a'grad'a'n pozici'o'n. La postul'o'j, ke en la EU-konstituci'o'n oni en'met'u special'a'n rol'o'n de la katolik'a religi'o, montr'as tiu'n tendenc'o'n.
Ver'ŝajn'e klar'as al ĉiu, ke en Eŭrop'a Uni'o ne ebl'as aplik'i la ne-neŭtral'a'j'n solv'o'j'n, kiu'j uz'as per'fort'o'n. Plur'a'j eŭrop'a'j kontraŭ'dir'o'j est'as solv'it'a'j per neŭtral'a'j solv'o'j (neŭtral'a rimed'o por ĉiu'j aŭ plur'a'j rimed'o'j sur merkat'o).
La lingv'a demand'o est'as solvat'a per la merkat'a sistem'o. Ĉiu lingv'o est'as sam'rajt'a batal'i sur la merkat'o por la spac'o, kiu'n ĝi okup'os. La merkat'o decid'is, ke la plej fort'a lingv'o far'iĝ'is la ĉef'a labor'lingv'o. La merkat'o praktik'e aplik'is la ne-neŭtral'a'n solv'o'n kaj dev'ig'is sen inter'konsent'o ĉiu'j'n ali'a'j'n sub'met'iĝ'i en inter'naci'a eŭrop'a komunik'ad'o al la centr'a funkci'o de la angl'a.
La 28an de juni'o cent'o'j da serb'o'j vizit'is de'nov'e la monument'o'n Gazimestan apud Priŝtin'o, la ĉef'urb'o de Kosovo. Tie, sam'tag'e en 1389, okaz'is grand'a batal'o inter unu'iĝ'int'a'j balkanaj arme'o'j (serb'a'j, alban'a'j, hungar'a'j, bosniaj, bulgar'a'j ktp) kaj otoman'a'j fort'o'j. En la batal'o mort'is kaj la serb'a princ'o Lazaro kaj la otoman'a sultan'o Murat, tamen fin'fin'e venk'is la otoman'o'j. Sekv'is 500-jar'a jug'o de Balkani'o far'e de la otoman'a imperi'o.
Malgraŭ komplet'a mal'venk'o ankaŭ de serb'o'j, ĉi last'a'j, tut'e strang'e, konsider'as la tag'o'n sankt'a kaj glor'a. Des pli ili ne kompren'as, ke tem'as pri komun'a batal'o de balkanaj popol'o'j, ne nur serb'o'j, kiu'j eĉ mal'pli'mult'is en la batal'o. Ĉiu'jar'e ili marŝ'as amas'e al Gazimestan, por fest'i „venk'o'n”.
Strang'e est'as, ke ven'as serb'o'j ankaŭ nun, kiam Kosovo est'as sen'de'pend'a de Serbi'o kaj propr'a'ŝtat'e ekzist'as. Tamen ili venad'as, instig'it'e de politik'ist'o'j radikal'a'j en Beogrado. La kosova polic'o ne mal'help'is ili'n kaj zorg'is nur pri sekur'ec'o. Alban'o'j montr'is si'n de'nov'e prudent'a'j kaj pacienc'em'a'j.
La antaŭ'a'n tag'o'n serb'o'j de la nord'a part'o de Mitr'o'vic'a aranĝ'is antaŭ'anonc'it'a'n kun'ven'o'n por star'ig'i propr'a'n parlament'o'n, paralel'a'n al tiu elekt'it'a en 2007 en Kosovo. Kvankam la parlament'o est'as mal'leĝ'a kaj ne kapabl'as influ'i en'land'a'n politik'o'n, alban'o'j kaj inter'naci'a'j instanc'o'j en Kosovo konsider'as ĝi'n ali'a provok'o de la flank'o de serb'a'j ekstrem'ist'o'j. Tiu'j dezir'as nek agnosk'i real'ec'o'n, nek kun'labor'i por re'konstru'i la plej nov'a'n, ankoraŭ mal'fort'a'n, ŝtat'o'n de Eŭrop'o.
Edwin de Kock rang'as inter ni'a'j plej kon'at'a'j kaj talent'a'j poet'o'j. Ke li ankaŭ kapabl'as, tre leg'ind'e, verk'i proz'e, dev'us ne surpriz'i ni'n. En ĉi tiu libr'o li regal'as ni'n ne nur per 51 poem'o'j (plej'part'e tre mal'long'a'j) sur 64 paĝ'o'j, sed ankaŭ per 192 paĝ'o'j da proz'o. Kaj en tiu proz'o ni renkont'as iom intim'e la hom'o'n, kiu streb'as don'i al ni'a poezi'o ver'e aŭtokton'a'n, sam'e kiel ankaŭ aŭtentik'a'n, karakter'o'n pri'fier'ind'a'n.
Mi ne est'as kon'at'a kiel poet'o. (Kvankam Auld inkluziv'is unu poem'traduk'o'n mi'a'n en si'a'n Nov'a esperant'a krestomati'o, kaj mi doktor'iĝ'is per tre profund'a stud'o de la struktur'a'j princip'o'j de la antikv'a hebre'a poezi'o. Sed mi'a'j recenz'o'j de la traduk'o'j de Purgatori'o de Dant'e, kaj de Faŭst'o de Goethe, ne renkont'is entuziasm'a'n aklam'o'n. Pli ĝust'e: preciz'e la mal'o'n.) Do mi ne risk'os plu en'danĝer'ig'i mi'a'n literatur'a'n reputaci'o'n per taks'o de la poem'o'j en ĉi libr'o; tio'n far'u la disput'ant'o'j pri la poezi'o de de Kock.
Anstataŭ'e, mi ja aŭdac'as dir'i, ke la koment'o'j de de Kock, en plur'a'j ese'o'j, pri la esperant'a poezi'o, renkont'as en mi entuziasm'eg'a'n jes'o'n. Li tondr'as pri la tro'am'ad'o al traduk'o'j de ali'lingv'a poezi'o; pri la tim'o (mal'permes'o, eĉ) for'ĵet'i la katen'o'j'n de la pseŭdo'latin'grek'a poezi'art'o, kiu iel sukces'is rang'iĝ'i, kiel ortodoks'a, en la esperant'a literatur'o; pri la rifuz'o de ni'a'j plej honor'it'a'j poet'o'j akcept'i indiĝen'e kre'it'a'n poet'ik'o'n; pri la venk'o de cent'procent'a obe'o al form'regul'o'j, super en'hav'o, iniciat'em'o; pri la mal'akcept'o de la unik'a ebl'o kre'i propr'a'n poezi'a'n art'form'o'n, ven'int'a'n el la anim'o de la struktur'o de ni'a lingv'o mem – ĉio'n ĉi fort'e kondamn'as de Kock, kaj, laŭ mi, li plen'e prav'as. Kial ne kun'protest'as ali'a'j literatur'ist'o'j sagac'a'j?
Ni ja sukces'is kre'i proz'a'n literatur'o'n, kvalit'e egal'a'n al la proz'a literatur'o de kiu ajn ali'a lingv'o. Inter ni'a'j roman'ist'o'j kaj novel'ist'o'j trov'iĝ'as kelk'a'j, kies geni'o kaj esprim'kapabl'o egal'as, argument'ebl'e, eĉ kelk'a'foj'e super'as, tiu'j'n de la naci'lingv'a'j verk'ist'o'j. Sed rilat'e al poezi'o, kiu ni'a'lingv'ul'o kompar'ebl'as kun la kvalit'o de Homero, Chaucer, Ŝekspiro, Eliot ...? Traduk'o ne kapabl'as egal'e impon'i kvalit'e kun la original'o. Tio'n laŭt'e (kaj, laŭ mi, ne'pri'disput'ebl'e) kri'as de Kock. Ĉu ial ni mis'supoz'as, ke imit'i ali'lingv'a'n poezi'o'n est'as ia honor'ind'a ag'o?
En ali'a'j ese'o'j ni renkont'as ali'a'j'n flank'o'j'n de de Kock. Ni leg'as pri la detal'o'j de la histori'o de la origin'a Stafet'o (kiu'n de Kock nom'as „la regul'a Stafet'o”). Ni leg'as pri la problem'o'j sufer'at'a'j, kiam oni trans'loĝ'iĝ'as el unu land'o al ali'a land'o, kie la lok'a'j kutim'o'j est'as ne'familiar'a'j; pri religi'a'j problem'o'j de minoritat'ul'o'j (de Kock konvert'iĝ'is al la eklezi'o de Advent'ist'o'j de la Sep'a Tag'o. Tio mal'facil'ig'as la viv'o'n: oni ne vol'as akcept'i, ke li rifuz'as labor'i sabat'e).
En kelk'a'j ese'o'j li rakont'as pri tio, kiel li'a vetur'em'o konduk'as li'n al divers'a'j part'o'j de la mond'o, kie li kon'at'iĝ'as person'e, kaj ne nur per'leter'e, kun mult'a'j tre bon'e kon'at'a'j esperant'ist'o'j. Ankaŭ tiu'j ese'o'j est'as verk'it'a'j per interes'a, amik'ig'a stil'o. En'tut'e, ĉi libr'o est'as kelk'a'senc'e aŭtobiografi'o.
Ĉiam klar'e verk'it'a, lingv'aĵ'o apenaŭ riproĉ'ebl'a. Li'a'n apologi'o'n pri la tiel nom'at'a'j neolog'ism'o'j mi rekomend'as; li ver'e prav'as.
Nask'it'e en 1930, de Kock retro'rigard'as si'a'n viv'o'n, si'a'j'n decid'o'j'n sukces'a'j'n kaj fiask'a'j'n, mal'kaŝ'e kaj honest'e. Ni vid'as ver'a'n hom'o'n, ne publik'a'n mask'o'n, kaj per tio la libr'o ne nur ni'n inform'as, sed ankaŭ kapt'as ni'a'n simpati'o'n. Li'a'n pret'o'n mal'kaŝ'e dir'i si'a'j'n opini'o'j'n mi admir'as.
Sub fremd'a'j ĉiel'o'j est'as volum'o 32 en la seri'o Stafet'o de Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel) kaj merit'as tiu'n disting'o'n. Gratul'o'j'n al Fel kaj al Edwin de Kock.
Ĵus vid'int'e la film'o'n Be'n X, oni iĝ'as silent'a. Oni silent'as, ĉar oni pri'pens'as la tem'ar'o'n de la rakont'o kaj oni silent'as, ĉar oni ankoraŭ dev'as digest'i ĝi'n: kio nun ver'e okaz'is? La kulmin'o de la film'o aper'as nur en la last'a'j minut'o'j, antaŭ'konstru'at'a ad'e kaj ad'e tra la tut'a histori'o. La rakont'o, baz'it'a sur ver'a histori'o, tem'as pri la jun'ul'o Be'n, kiu est'as moder'e aŭtism'a. Por pov'i eskap'i el la real'ec'o kaj precip'e por pov'i toler'i la daŭr'a'n ĉikan'ad'o'n kaj turment'ad'o'n de si'a'j kun'lern'ant'o'j en teknik'a lern'ej'o, li kaŝ'as si'n en si'a person'a mond'o de komput'il'a'j lud'o'j, en kiu li iĝ'as ver'a majstr'o. Li ating'as eĉ nivel'o'n 80! Sed kiam amik'in'o li'a, kiu'n li „renkont'is” en Inter'ret'o, hav'as kontakt'o'n kun li en la real'a mond'o, Be'n dev'as iom ŝanĝ'i si'a'n viv'o'n. Pli pri la en'hav'o ne ebl'as dir'i, ĉar tio ruin'ig'us ĉio'n. Oni dev'as „sub'met'iĝ'i” al la film'o.
Be'n X est'as la unu'a long'lud'a film'o de Nic Balthazar, iam'a film'kritik'ist'o kaj mult'jar'a prezent'ist'o kaj produkt'ant'o de VRT, Vlaamse Radi'o en Televisieomroep, la flandr'a radi'o kaj televid'o. La tem'o de Be'n X ia'senc'e ne est'as nov'a. La film'o est'as baz'it'a sur furor'libr'o de Balthazar Niets is alles wat hij ze'i (Li dir'is neni'o'n krom neni'o), kiu post'e est'is si'a'vic'e uz'at'a kiel baz'o de la teatr'aĵ'o Niets (Neni'o). Neni'o nov'a do? Tamen!
Por pov'i ig'i viv'a al la spekt'ant'o'j la mond'o'n de Be'n, la produkt'ant'o ne hezit'is miks'i en la ĉef'a'n rakont'o'n scen'o'j'n el komput'il'a lud'o, ĉi-okaz'e la lud'o Archlord de Codemasters. „Ni ven'ig'is ses lud'ant'o'j'n de la lud'o al mi'a ofic'ej'o, pet'is ili'n lud'i laŭ mi'a'j instrukci'o'j kaj uz'i mi'a'n scen'ar'o'n, kaj post'e ni pet'is al la teknik'ist'o'j de Codemasters registr'i la lud'ad'o'n sur disk'o”, klar'ig'as Nic Balthazar. Ĉio tio est'is miks'it'a kun real'a'j scen'o'j, kaj liver'as spir'halt'ig'a'n spektakl'o'n.
Be'n X pli-mal'pli nun aper'as en ĉiu'j kin'ej'o'j. Tamen ĝi jam aĝ'as unu jar'o'n. En la film'festival'o de Montreal'o de 2007 Nic Balthazar sukces'is ar'ig'i tri premi'o'j'n, nom'e la trofe'o'n Grand'a Premi'o de la Amerik'o'j, la premi'o'n pri la plej popular'a film'o kaj la premi'o'n de la eŭkumena ĵuri'o. En la Sedona International Film Festival de 2008 Be'n X ricev'is la menci'o'n „plej bon'a ekster'land'a film'o”.
Est'as ne'kred'ebl'e, kiel ies unu'a film'o tiel proksim'iĝ'as al perfekt'ec'o. Kapt'u la okaz'o'n por spekt'i ĝi'n, se ĝi aper'as en vi'a region'o. La film'o ankaŭ jam aper'is kiel aĉet'ebl'a vid'disk'o.
Litovoj viv'as dek jar'o'j'n mal'pli ol eŭrop'an'o'j ĝeneral'e, kaj litov'in'o'j kvar jar'o'j'n mal'pli. En la grup'o 20-64-jar'aĝ'a mort'ec'o en Litovio est'as unu el la plej alt'a'j en Eŭrop'o. La viv'o'long'o de litovaj vir'o'j eĉ post'rest'as je tri jar'o'j tiu'n de vir'o'j en land'o'j, kiu'j en'ir'is Eŭrop'a'n Uni'o'n kun Litovio. Vir'in'a viv'o'long'o super'as je 0,3 jar'o'j la EU-nov'ul'o'j'n. La mem'mort'ig'a kvot'o est'as preskaŭ la plej grand'a en EU.
Laŭ spert'ul'o'j la situaci'o ne pli'bon'iĝ'os, ĝis oni lim'ig'os alkohol'konsum'o'n kaj fum'ad'o'n kaj manĝ'os pli raci'e. Ĉio ĉi lig'iĝ'as kun kronik'a'j mal'san'o'j kaj kancer'o. La sekretari'o de la ministr'ej'o pri san'protekt'ad'o opini'as: „Neces'as instru'i, ke san'o est'as pli grav'a, ol hom'o'j imag'as.”
Sam'temp'e kurac'ist'o'j ĝoj'as, ke inter litov'in'o'j mort'o'j pro mal'san'o'j, kiu'j'n kaŭz'as tabak'o, est'as unu el la plej mal'alt'a'j en Eŭrop'o. Bon'e efik'is lim'ig'o'j de tabak'a reklam'o.
Rimark'ind'e est'as, ke krim'ul'o'j en'land'e kondamn'it'a'j al dum'viv'a en'karcer'ig'o tamen ekster'land'e akir'as politik'a'n azil'o'n. Last'a'temp'e juĝ'ej'o en Tiran'o, post 12 jar'o'j da proces'ad'o, kondamn'is tri membr'o'j'n de la grup'o „Venĝ'o pro Just'ec'o” al dum'viv'a en'prizon'ig'o. La grup'o respond'ec'is pri plur'a'j murd'o'j. Tamen an'o'j de la tri'op'o jam fuĝ'is al Nederlando kaj Svedi'o kaj tie ricev'is azil'o'n.
Sam'e pri la „Band'o de Lushnja”, kies ĉef'o ricev'is azil'o'n en Turki'o, kaj pri la „Band'o de Haklaj”, el kiu rest'as nur du (ali'a'j est'as en'land'e mort'ig'it'a'j dum krim'ul'a'j inter'batal'o'j) en azil'o en Svedi'o. Ankaŭ Uson'o propon'as azil'o'n al kondamn'it'o'j ne nur el Albanio. Laŭ ĵurnal'o Uson'o pas'int'jar'e don'is azil'o'n al 26 113 hom'o'j, inkluziv'e de 548 alban'o'j. Nederlando promes'is azil'o'n al 30 000 hom'o'j okaz'e de amnesti'o por ĉiu'j, kiu'j pet'is antaŭ april'o 2001.
Loĝ'ant'o'j de Irlando spert'is en mal'long'a period'o ne'kred'ebl'a'j'n ekonomi'a'j'n ŝanĝ'o'j'n. Antaŭ nur du aŭ tri jar'dek'o'j mal'mult'a'j irland'an'o'j est'is sufiĉ'e bon'stat'a'j por pov'i feri'i ekster'land'e. Sed nun la viv'o de mult'a'j el ili pli'bon'iĝ'is dank'e al la tiel nom'at'a „Kelt'a tigr'o”, la prosper'a konjunktur'o, kiu sekv'is la al'iĝ'o'n de Irlando al la Eŭrop'a Komun'um'o (hodiaŭ Eŭrop'a Uni'o). Kvankam ankoraŭ trov'iĝ'as en la land'o mal'riĉ'ul'o'j, kiu'j neniel profit'is la „tigr'a'n” ekonomi'o'n, tamen grand'a nombr'o da hom'o'j dron'as en nov'a riĉ'ec'o. Kelk'a'j ĝu'as ne nur po unu ekster'land'a'n feri'ad'o'n ĉiu'jar'e, sed tri aŭ kvar: ekzempl'e semajn'o'n aŭ du semajn'o'j'n printemp'e en Portugali'o, somer'a'n kroz'ad'o'n ĉirkaŭ la Antiloj, aŭtun'a'n rest'ad'o'n en Hispanio kaj vintr'a'n ski'ad'o'n en Svis'land'o aŭ Aŭstrio. Mult'eg'a'j irland'an'o'j aĉet'as dom'o'j'n kiel invest'aĵ'o'n aŭ konstant'a'n feri'ej'o'n en land'o'j kiel Bulgario, Turki'o aŭ Franci'o.
Kompren'ebl'e la irland'an'o'j ne est'as la sol'a'j, kiu'j invad'as la popular'a'j'n feri'ej'o'j'n de Eŭrop'o kaj pli for'a'j land'o'j kiel Taj'land'o, Peruo ktp. Mal'feliĉ'e, trans'loĝ'iĝ'int'e al tiu'j lok'o'j, ili per si'a ĉe'est'o plej'oft'e detru'as la al'log'aĵ'o'j'n, kiu'j komenc'e al'tir'is ili'n. Lok'a'j kutim'o'j kaj vid'ind'aĵ'o'j mal'aper'as. Laŭ'long'e de bel'a'j plaĝ'o'j est'as konstru'at'a'j sen'nombr'a'j hid'a'j stri'o'j da mult'etaĝ'a'j hotel'o'j, apartament'o'j kaj vila'o'j, okup'at'a'j de ekster'land'an'o'j. Sekv'e, en kelk'a'j region'o'j de Hispanio kaj Portugali'o apenaŭ aŭd'iĝ'as la respektiv'a naci'a lingv'o aŭ ne trov'iĝ'as lok'an'o'j. Oni hav'as la impres'o'n, ke tiu'j region'o'j est'as koloni'o'j de iu nov'a spec'o de imperi'ist'o'j.
Pro tio mi rev'as pri ali'a spec'o de turism'o. Se mi est'us pli jun'a, pli riĉ'a kaj mal'pli pigr'a, mi dezir'us vizit'i ne kun'e kun milion'o'j da filistr'o'j tiu'j'n ne're'bon'ig'ebl'e difekt'it'a'j'n region'o'j'n, kiu'j iam est'is bel'a'j, natur'e aŭtent'a'j kaj posed'is riĉ'a'n kultur'o'n, sed kelk'a'j'n el la „mikro'ŝtat'o'j” de la mond'o. Per tiu termin'o mi cel'as la sep'dek'o'n da ŝtat'et'o'j, kies are'o est'as mal'pli ol mil'o da kvadrat'a'j kilo'metr'o'j. Fakt'e, kelk'a'j el ili est'as tiom et'a'j, ke ili aspekt'as kiel nur'a'j poŝ'tuk'o'j sur la map'o de mond'o. Mi sci'as, ke mal'mult'a'j el tiu'j mikro'ŝtat'o'j sukces'is evit'i la amas'turism'a'n virus'o'n, sed ankoraŭ rest'as sufiĉ'e da motiv'o'j por ek'kon'i ili'n.
Jen mi'a list'o da mikro'ŝtat'o'j (ord'ig'it'a de la plej mal'grand'a ĝis la plej grand'a kaj kun indik'o de la are'o en kvadrat'a'j kilo'metr'o'j) el kiu'j la pli'mult'o est'as ĉarm'a'j kaj vizit'ind'a'j:
| ŝtat'o | are'o |
| 1. Vatikan'o | 0,44 |
| 2. Monak'o | 1,60 |
| 3. Naur'o | 21 |
| 4. Tuvalo | 24,6 |
| 5. San-Marin'o | 61 |
| 6. Liĥtenŝtejno | 160 |
| 7. Sent-Kristofo kaj Neviso | 262 |
| 8. Malto | 316 |
| 9. Barbad'o | 430 |
| 10. Antigvo-Barbudo | 442 |
| 11. Andoro | 465 |
| 12. Singapur'o | 616 |
| 13. Sent-Luci'o | 616 |
| 14. Barejno | 661 |
| 15. Tong'o | 691 |
| 16. Kiribat'o | 717 |
| 17. Sao-Tomeo (kaj Principeo) | 964 |
En mi'a hipotez'a itiner'o mi ebl'e ne inkluziv'us Barejnon aŭ Naur'o'n. Mi hav'as neniu'n obĵet'o'n kontraŭ ambaŭ ŝtat'o'j, kies loĝ'ant'o'j cert'e est'as afabl'a'j kaj gast'am'a'j. La unu'a'n mi el'las'us, ĉar mi sent'as mi'n mal'komfort'a en varm'eg'a'j, sek'a'j, sabl'a'j dezert'a'j land'o'j. La du'a'n ankaŭ, ĉar la edz'o de amik'in'o de mi'a edz'in'o antaŭ'e labor'is sur insul'o Naur'o (tiam nom'at'a Ocean-insul'o), kaj pri'skrib'is mal'al'log'a'n bild'o'n pri ĝi. Ek'de jar'o'j la brit'o'j tie produkt'as fosf'at'o'n, kiu abund'is sur Naur'o kaj nun preskaŭ el'ĉerp'iĝ'is. La amik'o dir'is, ke la ekspluat'ad'o tut'e detru'is la medi'o'n, soci'o'n kaj etos'o'n de la insul'o. Do, ni don'u prioritat'o'n al la ceter'a'j land'et'o'j sur la ĉi-supr'a list'o.
Ni pren'u ekzempl'e Vatikan'o'n, San-Marin'o'n, Liĥtenŝtejnon. Est'as ver'o, ke ĉiu'jar'e milion'o'j da turist'o'j vizit'as ili'n. Sed, mal'e al la situaci'o en Andaluzi'o (Hispanio) kaj Algarvo (Portugali'o), kiu'j nun hav'as grand'eg'a'j'n konstant'a'j'n aŭ provizor'a'j'n ekster'land'a'j'n loĝ'ant'o'j'n kaj feri'ant'o'j'n, la menci'it'a'j tri mikro'ŝtat'o'j est'as cel'o de efemer'a'j ekskurs'ant'o'j, kiu'j kutim'e pas'ig'as tie nur kelk'a'j'n hor'o'j'n, kaj post'e for'ir'as sen post'las'i grav'a'n influ'o'n al la kultur'o kaj soci'o de tiu'j land'et'o'j.
Do, kiam mi feri'is en Romo, mi hav'is okaz'o'n vizit'i Vatikan'o'n kaj eĉ vid'i la pap'o'n. Feri'ant'e en la region'o de Bregenco en Aŭstrio, mi'a edz'in'o kaj mi iu'foj'e far'is unu'tag'a'n ekskurs'o'n per aŭtobus'o al Vaduz'o. Ni ne pas'ig'is eĉ unu nokt'o'n en Liĥtenŝtejno, sed re'ven'is al ni'a hotel'et'o en Aŭstrio. Kompren'ebl'e, tiu'j ŝtat'o'j est'as tiom mal'grand'a'j, ke kelk'a'j hor'o'j sufiĉ'as por vid'i ĉiu'j'n tie'a'j'n vid'ind'aĵ'o'j'n.
Simil'e, se oni feri'as en Rimini, aŭ en iu ajn part'o de Italio, oni facil'e pov'as far'i tut'tag'a'n ekskurs'o'n al San Marin'o. Al Andoro oni pov'as vojaĝ'i de sud'a Franci'o aŭ de nord'a Hispanio. La menci'it'a'j insul'o'j krom Malto, kiu est'as facil'e ating'ebl'a, prezent'as pli grand'a'n defi'o'n, ĉar kelk'a'j situ'as tre mal'proksim'e de la land'o'j, en kiu'j kred'ebl'e loĝ'as la pli'mult'o de la leg'ant'o'j de MONATO, kaj ekster normal'a'j turism'a'j trafik'voj'o'j. Tio, tamen, cert'e pli'ig'os la sent'o'n de aventur'em'o kaj propon'os mal'kutim'a'j'n feri'o'j'n al plej ambici'a'j turist'o'j.
Mi konfes'u, ke ĝis nun mi sukces'is vizit'i mal'mult'a'j'n el tiu'j mikro'ŝtat'o'j, sed mi tre ĝu'is la lim'ig'it'a'n spert'o'n, kiu'n mi hav'is en ili. Pri la ali'a'j ... oni viv'as kaj esper'as, ke la okaz'o prezent'os si'n.
Antaŭ ne'long'e la Inter'naci'a Pun-Tribunal'o por Eks'a Jugoslavio en Hag'o arest'ig'is por'temp'e la kosov'an ĵurnal'ist'o'n Bat'o'n Haxhiu, direktor'o de la tag'ĵurnal'o Ekspres. Oni akuz'is li'n pri dis'kon'ig'o de la nom'o de unu el la atest'ant'o'j en la proces'o de Ramush Hajradinaj, eks'a ĉef'ministr'o de Kosovo, kiu'n fakt'e la tribunal'o deklar'is fin'fin'e sen'kulp'a.
La prokuror'o postul'is, ke Haxhiu pag'u mon'pun'o'n de 15 000 eŭr'o'j, por ke ne plu est'u publik'ig'it'a'j fakt'o'j, kiu'j kompromit'us la labor'o'n de la tribunal'o. La gazet'ar'o en Albanio kaj Kosovo protest'is, dir'ant'e, ke ĵurnal'ist'o ne bezon'u gard'i la sekret'o'j'n de tribunal'o.
Sen'dub'e mult'a'j leg'ant'o'j memor'as la period'o'n inter la fin'o de la du'a mond'milit'o kaj la dis'fal'o de la komun'ist'a'j reĝim'o'j. Sed ver'ŝajn'e por pli jun'a'j leg'ant'o'j tio jam est'as part'o de la antikv'a epok'o, pri kies detal'o'j ili mal'mult'o'n sci'as.
La en'hav'o de ĉi tiu verk'o pri'tem'as la viv'o'n en Transilvani'o dum tiu period'o. Por kompren'i ĝi'n, neces'as kon'ig'i al si iom el la soci'a fon'o de Transilvani'o.
Transilvani'o est'as teritori'o, aparten'int'a jen al Hungari'o, jen al Rumani'o. En 1947, ĝi est'is plen'e trans'don'it'a al Rumani'o, kvankam plu loĝ'is en ĝi mult'a'j hungar'o'j. Dum la fin'o de la du'a mond'milit'o la rus'a arme'o brutal'e konker'is Rumani'o'n, kaj la komun'ist'a mov'ad'o sukces'is establ'i Rumani'o'n kiel komun'ist'a'n reĝim'o'n, sub la jug'o de Sovetio, kies diktator'o est'is Stalin'o.
Post la mort'o de Stalin'o (1953) kaj li'a denunc'iĝ'o en 1956 okaz'is ribel'o'j en Hungari'o, kiu'j'n sub'prem'is la sovetia milit'ist'ar'o. Sovetio plu direkt'is la soci'o'n en la sub'jug'it'a komun'ism'a Rumani'o.
En 1974 Ceauşescu [ĉaŭŝesku] iĝ'is plen'potenc'a diktator'o de Rumani'o. Li sen'de'pend'ig'is Rumani'o'n de Sovetio kaj daŭr'ig'is stalin'ism'a'n reg'sistem'o'n tre sever'a'n, ĝis, en 1989, kontraŭ'komun'ist'a ribel'o en Rumani'o ekzekut'is li'n. Konsekvenc'e la soci'a situaci'o en Transilvani'o est'is kaos'a dum tre long'a period'o.
La aŭtor'o Stephan Lang nask'iĝ'is en Transilvani'o en 1945. En 1975, do tuj post kiam Ceauşescu firm'e establ'is si'n kiel aŭtokrat'a'n diktator'o'n, li fuĝ'is el Rumani'o al Nederlando. Ĉu la rakont'o en la verk'o prezent'as roman'ig'it'a'n rakont'o'n pri part'o de la viv'o de la aŭtor'o, ne est'as dir'it'e.
La scen'ej'o de la intrig'o est'as mal'grand'a transilvani'a vilaĝ'o, ne'long'e post la ekzekut'o de Ceauşescu en 1989. Vir'o, krom'nom'at'a la talp'o'ĉas'ist'o, kiu fuĝ'is el Rumani'o en 1975, re'ven'as al la vilaĝ'o por last'foj'e renkont'i si'a'n mort'ant'a'n patr'in'o'n. Ŝi kuŝ'as en lit'o, en si'a dom'o, vart'at'e kaj fleg'at'e de frat'in'o de la talp'o'ĉas'ist'o. Li mal'vol'is pli fru'e vizit'i si'a'n iam'a'n hejm'land'o'n, kaj nun iom ne'volont'e tio'n far'as. Li re'ven'as, part'e por re'pac'iĝ'i kun si'a mort'ant'a patr'in'o, kaj part'e por trov'i, kia nun est'as la vilaĝ'o, kiu est'is la lok'o de tiom da terur'aĵ'o'j.
Naŭz'as li'n fleg'i la mort'ant'a'n patr'in'o'n, kiu perd'is ĉi'a'n kapabl'o'n reg'i si'a'j'n fek'ad'o'n kaj urin'ad'o'n kaj kiu altern'e konsci'as kaj ne'konsci'as. Tamen li vol'as klar'ig'o'n pri event'o'j en la vilaĝ'o dum li'a'j infan'o'jar'o'j; pri la demand'o, kiu est'is li'a biologi'a patr'o; kaj pri la spert'o'j de li'a patr'in'o, far'e de la rus'a'j soldat'o'j.
Ŝi rakont'as, iom post iom, si'a'j'n spert'o'j'n, kaj la sekret'o'n pri li'a biologi'a patr'o. Tre detal'e rakont'as la mort'ant'a patr'in'o pri la propr'a'j spert'o'j kaj la event'o'j okaz'int'a'j. Inter epizod'o'j de tiu rakont'ad'o, la vizit'ant'a talp'o'ĉas'ist'o tra'aŭtomobil'as la vilaĝ'o'n, por vid'i, kiel ĝi inter'temp'e ŝanĝ'iĝ'is. Li ne est'as tre bon'ven'a pro si'a hungar'ec'o. Plej'part'e la ruman'o'j en la vilaĝ'o kulp'ig'as la hungar'o'j'n, pro kies ribel'o kontraŭ Sovetio la rus'a'j milit'ist'o'j tiom fi'e trakt'is la transilvani'an'o'j'n.
Ne anticip'u trov'i trankvil'ig'a'j'n event'o'j'n aŭ pens'o'j'n en ĉi tiu verk'o, por mild'ig'i la ŝok'o'n, kiu'n kaŭz'as la raport'o'j pri la viv'o tiam'a. Ja anticip'u kun'sent'i la naŭz'o'n kaj la mal'trankvil'eg'o'n, kaj, fin'int'e la leg'ad'o'n, de'met'i la libr'o'n kun mal'esper'o en la kor'o.
En la somer'o de 2006 Ninomija Masahito, tiam respond'ec'a pri instru'ist'o-ekzamen'o'j en la guberni'o Ooita, kaj nun estr'o de la instru'ist'a komitat'o de la urb'o Yufu, montr'is nom'o'j'n de dek hom'o'j al Etoo Kacujoŝi, sekretari'o de element- kaj mez-lern'ej'a fak'o. Ninomija ordon'is al Etoo, ke tiu sukces'ig'u la dek kandidat'o'j'n en ekzamen'o okaz'int'a en juli'o. Etoo obe'is, kaj ĉiu ekzamen'it'o sukces'is.
Komenc'e de juli'o 2008 la polic'o arest'is Etoo (52-jar'a) kaj Ninomija (61-jar'a), suspekt'ant'e, ke ili ricev'is po milion'o'n da en'o'j de la patr'o de unu el la dek ekzamen'it'o'j kontraŭ fals'ad'o de la rezult'o'j. Jen kred'ebl'e la unu'a foj'o, ke korupt'o tia est'as mal'kaŝ'it'a. Tamen laŭ oni'dir'o'j, probabl'e ver'o, okaz'as jam de jar'o'j afer'o'j tia'j.
Por far'iĝ'i instru'ist'o en publik'a'j lern'ej'o'j, kandidat'o ricev'u kvalifik'o'n pri instru'ad'o en si'a universitat'o, akir'int'e plej'part'e alt'a'j'n not'o'j'n en la lern'objekt'o'j. Post la universitat'o, se oni vol'as far'iĝ'i instru'ist'o, nepr'as ekzamen'iĝ'i en la guberni'o, kie oni vol'as labor'i. Kandidat'o sukces'u en la ekzamen'o.
Parlament'an'o
Tamen tiom mult'a'j vol'as far'iĝ'i instru'ist'o'j, ke est'as mal'facil'e sukces'i. Ekzempl'e, en tiu urb'o Yufu, 481 hom'o'j ekzamen'iĝ'is, kaj nur 41 est'is akcept'it'a'j de la instru'ist'a komitat'o. Diligent'e lern'i ne sufiĉ'as, kaj kelk'a'j kandidat'o'j, pli preciz'e la ge'patr'o'j, turn'as si'n al mal'just'a'j manier'o'j. Foj'foj'e ili pet'as per'ad'o'n de parlament'an'o ĉe la instru'ist'a komitat'o, mem'evident'e kontraŭ pag'o.
Not'ind'as, ke infan'o'j de aktiv'ist'o'j en la sindikat'a mov'ad'o neniam est'as akcept'it'a'j (mi kaj mi'a edz'in'o est'is aktiv'ul'o'j: tial mi'a'j ge'fil'o'j de'komenc'e rezign'is iĝ'i instru'ist'o'j). Tia'manier'e famili'an'o'j de mal'riĉ'ul'o'j kaj mal'dekstr'em'ul'o'j, kiu'j aŭ ne pov'as aŭ rifuz'as pag'i korupt'aĵ'o'j'n, ne far'iĝ'as instru'ist'o'j.
Ankaŭ por far'iĝ'i lern'ej'estr'o, parlament'an'o'j hav'as grand'a'n influ'o'n en la last'a ŝtup'o. Tamen antaŭ tio, ambici'a'j instru'ist'o'j de'komenc'e dum mult'a'j jar'o'j flat'u si'a'j'n super'ul'o'j'n. Karier'ist'o'j tia'j ne aparten'as al la instru'ist'a sindikat'o, labor'eg'ant'e humil'e kaj si'n'don'e por la super'ul'o'j. En instru'ist'a'j kun'sid'o'j, ili ĉiam sub'ten'as la lern'ej'estr'o'n, kiu dis'don'as posten'o'j'n laŭ la lojal'ec'o.
Lern'ej'estr'o
Ebl'e post 20 jar'o'j tiu hav'os ebl'ec'o'n ekzamen'iĝ'i pri posten'o de vic-lern'ej'estr'o, tamen nur kun lern'ej'estr'a rekomend'o. Kiam oni vol'as far'iĝ'i lern'ej'estr'o, per'ad'o de konservativ'a parlament'an'o pov'as pozitiv'e influ'i – kontraŭ trans'don'o de laŭ'a sum'o. Tiam la parlament'an'o rekomend'as la kandidat'o'n al la instru'ist'a komitat'o.
Mi est'is instru'ist'o kaj aktiv'ist'o de la sindikat'o. Kiam mi ek'labor'is kiel instru'ist'o en la 1960aj jar'o'j, labor'is mult'a'j honest'a'j kaj estim'at'a'j lern'ej'estr'o'j. Post'e aper'is pli kaj pli da ne'estim'ind'a'j lern'ej'estr'o'j. Mi do konklud'as, ke ju pli mal'kapabl'a'j est'as instru'ist'o'j, des pli ili vol'as far'iĝ'i lern'ej'estr'o'j kaj fakt'e ja far'iĝ'as.
Foj'e mal'kapabl'a instru'ist'o sent'as prem'o'j'n en la klas'ĉambr'o: tiu ne pov'as bon'e instru'i, kaj lern'ej'an'o'j pri'mok'as kaj mal'respekt'as. La plej bon'a rimed'o eskap'i tortur'o'n tia'n est'as far'iĝ'i lern'ej'estr'o: tiam oni ricev'as estim'o'n de ekster'ul'o'j, pli alt'a'n salajr'o'n, kaj ne dev'as instru'i.
Tamen eĉ kiel lern'ej'estr'o, nepr'as flat'i. Tial estr'o'j blind'e sekv'as la ordon'o'j'n de la instru'ist'a komitat'o kaj la ministr'ej'o pri instru'ad'o. Sub'prem'ant'e kapabl'a'j'n instru'ist'o'j'n, ili dir'as al lern'ej'an'o'j, ke neces'as en la viv'o honest'i. Tiu'j tamen flar'as hipokrit'o'n kaj mensog'o'j'n.
Neces'as pur'ig'i la japan'a'n instru'a'n mond'o'n. Japani'o tamen ĉiu'flank'e mal'pur'as, do ne ebl'os pur'ig'i nur la instru'ad'o'n.
En la artikol'o pri la dat're'ven'o de Atomiumo (MONATO 2008/7, p. 13) Lod'e Van de Veld'e dir'as, ke la arkitekt'o de tiu konstru'aĵ'o est'is „André Waterkeyn, flandr'a inĝenier'o (1917-2005), kiu far'iĝ'is en 1954 ekonomi'a direktor'o de la federaci'o de la flandr'a metal'industri'o, Fabrimetal”.
Ĉu Waterkeyn est'is flandr'o, tio'n mi ne sci'as. Li'a fil'in'o est'as franc'lingv'a brusel'an'in'o. Sed ebl'e ŝi lern'is la franc'a'n nur de si'a patr'in'o? Ni las'u la dub'o'n.
Sed ke tiu sinjor'o Waterkeyn neniam labor'is por la „federaci'o de la flandr'a metal'industri'o”, pri tio mi est'as tut'e cert'a. Fabrimetal est'is kaj ankoraŭ est'as la federaci'o de la tut'belg'a metal'industri'o. En 1958 (jar'o de Atomiumo) la plej grav'a sub'sektor'o de tiu industri'o est'is la fer'o- kaj ŝtal-industri'o, kiu tiam est'is tut'e valon'a afer'o. La grand'a uzin'o de Sidmar en Zelzate (Flandri'o) dat'iĝ'as de post 1960.
En 2007 la ekonomi'a bilanc'o de la Sankt'a Seĝ'o – koncern'e la sfer'o'j'n instituci'a'j'n, financ'a'j'n, ne'mov'ebl'aĵ'a'j'n kaj amas'komunik'il'a'j'n – ferm'iĝ'is kun deficit'o de proksim'um'e 9 milion'o'j da eŭr'o'j, post tri jar'o'j de pozitiv'a'j rezult'o'j. La komunik'a dokument'o de Vatikan'o rimark'ig'is, ke pez'is sur la fin'a bilanc'o precip'e la tendenc'o de financ'a sektor'o, inter'ali'e la kurz'o'fal'o de la uson'a dolar'o.
En la sektor'o de instituci'a'j ag'ad'o'j – la Vatikan'a Radi'o, la Vatikan'a Tip'o'grafi'o, la ĵurnal'o L'Osservatore Roman'o, la El'don'ej'o kaj Libr'ej'o kaj la Vatikan'a Televid'a Centr'o – registr'iĝ'is negativ'a sald'o de 14,6 milion'o'j da eŭr'o'j, ŝuld'at'a precip'e al la Vatikan'a Radi'o kaj al L'Osservatore Roman'o, dum la sektor'o'j televid'o kaj tip'o'grafi'o hav'is pozitiv'a'j'n rezult'o'j'n. Pozitiv'as ankaŭ la en'spez'o'j de la vatikan'a'j muze'o'j, precip'e pro la pli'mult'iĝ'o de vizit'ant'o'j (en 2007 4,5 milion'o'j da pag'int'o'j).
Al la „Obol'o de Sankt'a Petro”, konsist'ant'a el la ofer'o'j destin'it'a'j help'i la pap'o'n en li'a'j misi'o'j apostol'a kaj mon'asist'a, flu'is 79 milion'o'j da uson'a'j dolar'o'j.
En la leter'o'j de la aŭgust'a-septembr'a numer'o de MONATO aper'is du re'ag'o'j al mi'a artikol'o „La jud'a ŝtat'o – 60-jar'a” (MONATO 2008/7, p. 10-11). Skrib'as František Horáček: „Est'is mal'bon'e elekt'it'a la lok'o por la nov'a ŝtat'o ... post la est'iĝ'o de la nov'a ŝtat'o komenc'iĝ'is la batal'o'j kun la origin'a loĝ'ant'ar'o”, kaj en la du'a leter'o skrib'as Andre'a Fontan'a, ke la jud'o'j dev'is elekt'i la tiam al ili propon'it'a'n region'o'n en Afrik'o, ĉar en Palestino ja trov'iĝ'is lok'a loĝ'ant'ar'o.
Ambaŭ leter'o'j eg'e ofend'is mi'n: mi est'as fil'o de la antikv'a jud'a popol'o, kiu nask'iĝ'is en Israellando (Palestino) antaŭ mil'o'j da jar'o'j. Sur la sam'a ter'o, kie mi sid'as nun, viv'is tiam mi'a'j pra'patr'o'j, kiu'j kre'is la mir'ind'a'n etern'a'n jud'a'n kultur'o'n, parol'is la sam'a'n lingv'o'n uz'at'a'n nun'temp'e en mi'a hejm'o kaj preĝ'is al la sam'a Di'o. La cion'ist'a'j pionir'o'j, kiu'j komenc'is re'ven'i al Israellando en la fin'o de la 19a jar'cent'o, kultur'is ties ne'loĝ'at'a'j'n teren'o'j'n (tem'as pri ter'o'j, sur kiu'j ne sid'is arab'o'j!), sek'ig'is marĉ'o'j'n kaj kre'is de'nov'e si'a'n antikv'a'n soci'o'n-lingv'o'n-kultur'o'n-ŝtat'o'n, nepr'e ne dev'is kaj ne pov'is elekt'i ali'a'n lok'o'n en la mond'o. Sam'e kiel mi ne kuraĝ'os dir'i hodiaŭ al la palestinaj arab'o'j ir'i ali'lok'e'n kaj fond'i tie ili'a'n ŝtat'o'n, oni ne rajt'as mal'permes'i al la jud'a popol'o konstru'i si'a'n ŝtat'o'n kaj si'a'n est'ont'ec'o'n en si'a origin'a sankt'a patr'uj'o.
Mi dezir'as ankaŭ sub'strek'i, ke la sang'o'verŝ'ad'o'n ne komenc'is la jud'o'j. UN decid'is en 1947 fond'i du ŝtat'o'j'n: jud'a'n kaj palestin'an. La jud'o'j tuj akcept'is divid'i la land'o'n en du ŝtat'o'j'n, sed la arab'o'j rifuz'is. Anstataŭ ek'konstru'i si'a'n Palestinon ili komenc'is paf'i, kaj la ceter'a'j'n okaz'int'aĵ'o'j'n ĉiu el vi kon'as ...
Por ke la leg'ant'o'j kompren'u mi'n pli bon'e, jen ver'a rakont'o. En la komenc'o de la 20a jar'cent'o Ĥajim Weizmann, fam'a cion'ism'a gvid'ant'o, mult'e klopod'is ĉe la lok'a'j politik'ist'o'j por akir'i en Londono sub'ten'o'n al la cion'ism'a projekt'o. Demand'is li'n unu el la membr'o'j de la Ĉambr'o de Lord'o'j: „Kial vi, jud'o'j, insist'as setl'i ĝust'e en Palestino? Ĉu vi ne pov'as trov'i pli oportun'a'n lok'o'n por kre'i vi'a'n ŝtat'o'n?” Respond'is Weizmann: „Tio est'as sam'a, kiel se vi demand'us mi'n, kial mi vetur'is 20 mejl'o'j'n por vizit'i mi'a'n mal'jun'a'n patr'in'o'n, dum en mi'a kvartal'o loĝ'as kelk'a'j mal'jun'a'j vir'in'o'j vizit'ebl'a'j ...”
La inter'kolegi'a'j sport'a'j lud'ant'o'j kaj team'o'j de Ohi'a Ŝtat'a Universitat'o (OŜU) est'as nom'at'a'j Buckeye [bak'a'j], laŭ la ŝtat'a arb'o, la amerik'a hipokaŝtan'o, kaj ili part'o'pren'as en la part'o 1 de la Naci'a Kolegi'a Atlet'a Asoci'o en ĉiu'j sport'o'j kaj la Konferenc'o de la Grand'a Dek'o en la pli'mult'o de la sport'o'j. (La vir'a hoke'a program'o konkurs'as en la Centr'a Kolegi'a Hoke'a Asoci'o kaj la vir'in'a hoke'a program'o konkurs'as en la Okcident'a Kolegi'a Hoke'a Asoci'o). La kolor'o'j de la universitat'o est'as skarlat'o kaj griz'o. La talisman'o de OŜU est'as Brut'us Buckeye [Bak'a'j].
Ohi'a Ŝtat'a Universitat'o est'as unu el nur tri universitat'o'j (la ali'a'j est'as la universitat'o de Miĉigan'o kaj la universitat'o de Kalifornio en Berkeli'o), kiu'j gajn'is ĉampion'ec'o'n de la Naci'a Kolegi'a Atlet'a Asoci'o en basbal'o, korb'o'pilk'o kaj uson'a futbal'o. Ohi'a Ŝtat'a Universitat'o gajn'is ankaŭ naci'a'j'n ĉampion'ec'o'j'n en vir'a naĝ'ad'o kaj plonĝ'ad'o, vir'a sub'ĉiel'a individu'a atlet'ism'o, vir'a golf'o, vir'a gimnastik'o, du-seks'a skerm'ad'o kaj sinkron'a naĝ'ad'o. Ek'de la komenc'o de la Pokal'o de la Direktor'o'j pri Atlet'ism'o, Ohi'a Ŝtat'a Universitat'o fin'iĝ'is en la supr'a 25o ĉiu'n jar'o'n, inkluziv'ant'e fin'iĝ'o'j'n en la supr'a ses'o en tri el la last'a'j kvin jar'o'j. Dum la akademi'a jar'o 2005-2006 Ohi'a Ŝtat'a Universitat'o far'iĝ'is la unu'a team'o en la Konferenc'o de la Grand'a Dek'o, kiu gajn'is la konferenc'a'n ĉampion'ec'o'n en uson'a futbal'o, vir'a korb'o'pilk'o kaj vir'in'a korb'o'pilk'o en la sam'a sezon'o. Ili ripet'is ĉi tiu'n ating'o'n dum la sezon'o 2006-2007, kiu inkluziv'is korb'o'pilk'a'n lud'o'n de la 25a de februar'o 2007, kiam la Hipokaŝtan'o'j venk'is la Mel'o'j'n de la Universitat'o de Viskonsin'o – la unu'a korb'o'pilk'a lud'o en la Konferenc'o de la Grand'a Dek'o en kiu la unu'a-rang'a team'o kaj la du'a-rang'a team'o lud'is unu kontraŭ la ali'a.
El'star'a'j sport'a'j figur'o'j, kiu'j est'is student'o'j-atlet'o'j ĉe Ohi'a Ŝtat'a Universitat'o, inkluziv'as Jesse Owens [Ĝesi Oŭenz] („La hipokaŝtan'a kugl'o”; individu'a atlet'ism'o), John Havlicek, Jerry Lucas kaj Katie Smith (korb'o'pilk'o), Frank Howard (basbal'o), Jack Nicklaus (golf'o) kaj Chic Harley, Les Horvath, Vic Janowić, „Hopalong” Cassaday, Archie Griffin, Eddy Georg'e kaj Troy Smith. Trejn'ist'o'j de OŜU, kiu'j est'as honor'ig'it'a'j en la Hal'o de Fam'o inkluziv'as Paul Brown kaj Woody Hayes por uson'a futbal'o, Fred Taylor por korb'o'pilk'o, Larry Snyder por sub'ĉiel'a individu'a atlet'ism'o kaj Mike Peppe por naĝ'ad'o kaj plonĝ'ad'o.
Babiloni'o civiliz'is la pra'a'j'n hebre'o'j'n, tamen jud'o'j, kun get'a mens'o, rest'as ĉe mit'o'j kaj mem'grandioz'ig'o. Per la last'a holokaŭst'o oni ne vol'is murd'i ĉiu'j'n jud'o'j'n. Per la post'viv'int'o'j Okcident'o kre'is Israelon, ne pro promes'o en libr'o, sed kiel „posten'o'n en fremd'a kultur'uj'o” (International Herald Tribun'e). Oni rab'is hejm'land'o'n, kiu'n Josef Shemer nom'as „loĝ'ej'o'j”, kaj for'pel'is ties popol'o'n. Tial neniam est'is pac'o dum la last'a'j 60 jar'o'j. Demokrati'o kaj ras'ism'o ne est'as ĝemel'o'j. Israelo rest'as vasal'o de Vaŝington'o, kiu detru'as Irakon kaj nun prepar'as Israelon por bat'eg'i Iranon. La noci'o pri „lert'a jud'o” est'as superstiĉ'o, kiu ne sav'as Israelon de konstant'a tim'o. Neces'as ver'a kuraĝ'o – posed'at'a ekzempl'e de Hizbullah front'e al Israelo – por ke ĉi tiu liber'iĝ'u de si'a mastr'o. Tiam – ebl'e pro profet'ec'a mirakl'o – cion'ism'o fin'e konfes'os si'a'j'n krim'o'j'n kaj pent'o'pag'os al si'a'j viktim'o'j, por ke Israelo proksim'iĝ'u al pac'o.
La 13a eŭrop'a ĉampion'ec'o pri futbal'o EURO 2008 okaz'is de la 7a ĝis la 29a de juni'o en Aŭstrio kaj Svis'land'o. Ĝi'n organiz'is Unu'iĝ'o de Eŭrop'a'j Futbal'asoci'o'j (UEFA). En la turnir'o part'o'pren'is 16 land'a'j team'o'j, kiu'j lud'is unu'e en kvar grup'o'j kaj post'e en elimin'a sistem'o unu kontraŭ la ali'a. Eŭrop'a ĉampion'o por 2008 est'iĝ'is la team'o de Hispanio, kiu venk'is la team'o'n de Germanio je 1:0 en final'a matĉ'o en Vieno.
Por la tri'semajn'a turnir'o, kiu okaz'is sub la deviz'o „Tra'viv'u la emoci'o'n”, est'is vend'it'a'j pli ol unu milion'o da bilet'o'j por 31 matĉ'o'j, kiu'j okaz'is en ok stadion'o'j en la land'o'j gast'ig'ant'a'j. Pli mult'e da vizit'ant'o'j hav'is nur la eŭrop'a ĉampion'ec'o en Angli'o (1,27 milion'o'j, en 1996) kaj Portugali'o (1,16 milion'o'j, en 2004). Krom la spekt'ant'o'j en la stadion'o'j ĉe'est'is plur'a'j milion'o'j da fanatik'ul'o'j en la oficial'a'j zon'o'j de la lud'urb'o'j, en kiu'j sur film'mur'o'j ebl'is spekt'i la matĉ'o'j'n.
La ĉampion'ec'o est'is pozitiv'e pri'juĝ'it'a de la organiz'ant'o'j, land'o'j-gast'ig'ant'o'j kaj ekspert'o'j. Krom'e oni pri'trakt'as ĝi'n kiel turnir'o'n, kiu plen'um'is la alt'a'j'n cel'o'j'n. La prezid'ant'o de UEFA, Michel Platin'i, laŭd'is la organiz'ant'o'j'n pro la bon'eg'a'j kondiĉ'o'j rilat'e transport'o'n, loĝ'ig'o'n, stadion'o'j'n kaj sekur'ec'o'n.
La publik'o montr'is si'n akcept'em'a, sed ne tre eŭfori'a kiel antaŭ'e ĉe simil'a'j konkurs'o'j. Tio cert'e okaz'is pro la fru'a elimin'o de la team'o'j de ambaŭ gast'ig'ant'a'j land'o'j, sed ankaŭ pro la mal'bon'a veter'o kaj oft'a pluv'o. La veter'o kulp'is ankaŭ pri la plej grand'a'j problem'o'j. Oni dev'is ŝanĝ'i en'tut'e la herb'a'n kovr'aĵ'o'n de la stadion'o en Basel post la pluv'batal'o inter la futbal'team'o'j de Svis'land'o kaj Turki'o, kaj fulm'o'tondr'a pluv'o en Vieno kaŭz'is la inter'romp'o'n de televid'a signal'o al la tut'a mond'o en la du'on'final'o inter Germanio kaj Turki'o.
La prognoz'o'j pri amas'a al'ven'o de turist'o'j al la gast'ig'ant'a'j land'o'j ne real'iĝ'is. La zelot-zon'o'j en la lud'urb'o'j oft'e ne plen'iĝ'is.
El sport'a vid'punkt'o EURO 2008 okaz'is sur alt'a nivel'o. Apart'e la de la team'o'j praktik'at'a ofensiv'a futbal'o kun la ating'it'a'j 77 gol'o'j cert'e entuziasm'ig'is. Krom'e la turnir'o disting'iĝ'is pro la grand'a sport'honest'ec'o, ĉar la juĝ'ist'o'j montr'is nur tri ruĝ'a'j'n kart'o'j'n. Kiel atend'it'e, oni ne demonstr'is nov'a'j'n lud'sistem'o'j'n, tamen la intens'ec'o kaj rapid'ec'o de la futbal'a lud'o pli'alt'iĝ'is. Andy Roxburg, an'o de la teknik'a stud'grup'o de UEFA, pri'skrib'is la spekt'it'a'j'n matĉ'o'j'n kiel „ne'kred'ebl'a'n miks'aĵ'o'n el dinamik'o kaj alt'a teknik'o”. La defensiv'e lud'ant'a'j team'o'j, kiel la antaŭ kvar jar'o'j sukces'int'a'j grek'o'j, kiu'j post tri mal'venk'o'j en la grup'a faz'o dev'is for'las'i la konkurs'o'n, ne lud'is en tiu turnir'o grav'a'n rol'o'n.
Krom la grek'o'j sen'iluzi'ig'is ankaŭ la team'o'j de la gast'ig'ant'o'j Aŭstrio kaj Svis'land'o, kiu'j ne sukces'is trans'pas'i la grup'a'n faz'o'n. Ankaŭ Franci'o kaj Italio hav'is pli alt'a'j'n cel'o'j'n, sed ankaŭ ili ĉes'ig'is si'a'n part'o'pren'o'n en la grup'a faz'o respektiv'e en la kvar'on'final'o. En la kvar'on'final'o fin'iĝ'is la turnir'o ankaŭ por Portugali'o kaj Nederlando, kiu'j lud'is en la grup'a faz'o la rol'o'n de pretend'ant'o'j je la ĉampion-titol'o. Pozitiv'e surpriz'is la team'o'j de Rusio kaj Turki'o. La jun'a rus'a team'o sub la gvid'o de la nederlanda trejn'ist'o Guus Hiddink montr'is en kelk'a'j lud'o'j tre al'log'a'n futbal'o'n.
En la turnir'o plej bon'e kaj konstant'e lud'is la team'o de Hispanio, kiu pruv'is si'a'n super'ec'o'n en ĉiu'j matĉ'o'j, escept'e de la lud'o kontraŭ Italio. En la final'a matĉ'o ĝi demonstr'is, est'int'e kun nur unu avan'ul'o, ofensiv'a'n futbal'o'n kaj merit'e venk'is la team'o'n de Germanio, en kiu mank'is ide'o'j kaj gol'ŝanc'o'j.
EURO 2008 al'port'is rekord'a'n en'spez'o'n de 1,3 miliard'o'j da eŭr'o'j, el kiu la profit'o est'as 700 milion'o'j da eŭr'o'j. Per tiu sum'o oni financ'os futbal'a'j'n evolu'projekt'o'j'n en la membr'o'ŝtat'o'j de UEFA.
La ese'o Unu'ec'o kaj divers'ec'o de Zlatko Tišljar (MONATO 2008/8-9, p. 13) jen kaj jen far'as impres'o'n de tro'ec'o, kaj kiu tro pruv'as, risk'as neni'o'n pruv'i. Li skrib'as: „Ekzempl'e la egal'rajt'ec'o de religi'o'j (sekular'ec'o) daŭr'e trov'iĝ'as en danĝer'o, ke la plej fort'a religi'o (ekzempl'e katolik'a) dev'ig'os ali'a'j'n cert'a'manier'e akcept'i du'a'grad'a'n pozici'o'n. La postul'o'j, ke en la EU-konstituci'o'n oni en'met'u special'a'n rol'o'n de la katolik'a religi'o, montr'as tiu'n tendenc'o'n.”
Ĉu iu'j oficial'e postul'is, ke tiu aberaci'o aper'u en la EU-konstituci'o? La postul'int'o'j est'as inteligent'a'j kaj kler'a'j! Kial pentr'i ili'n tiel stult'a'j? Ili sugest'is, oficial'e al la kompil'int'o'j, nur pri alud'o, kun'e kun ali'a'j font'o'j, al „krist'an'a'j” radik'o'j, ne al „katolik'a'j”, pli preciz'e al „hebre'a'j-krist'an'a'j” radik'o'j.
Ankaŭ la fin'a ese'et'a konklud'o ne for'ig'as ĉiu'j'n dub'o'j'n. Dum flu'as la pruv'o, fakt'e, ke est'as bezon'at'a lingv'o neŭtral'a por Eŭrop'a Uni'o, oni tra'mens'e ek'serĉ'as tia'n lingv'o'n. Kaj facil'e oni memor'as, ke Esperant'o en pli ol unu jar'cent'o tiom plen'iĝ'is je bel'o'j kaj prerogativ'o'j, kiu'j far'as ĝi'a'n „intern'a'n ide'o'n” io ... ne'neŭtral'a. Tiu'j ide'o'j tendenc'us al special'a hegemoni'o. Oni pov'as konsent'i kun tiu'j ide'o'j kaj ideal'o'j, sed cert'e ili ne est'as „neŭtral'a'j” ... Aŭ ĉu est'as bezon'at'a nov'a ide'o de neŭtral'ec'o?
La konvenci'o de Bazel'o, kiu ek'est'is en 1989 kaj ek'valid'is en 1992, hav'is kiel ĉef'a'n cel'o'n evit'i, ke la land'o'j de la tri'a mond'o iĝ'u la amas'rub'ej'o de toks'a'j for'ĵet'aĵ'o'j de la riĉ'a nord'o. Bon'a intenc'o cert'e, sed la praktik'o montr'as, ke intenc'o'j ne ĉiam plen'e real'iĝ'as.
Laŭ la uson'a Basel Action Network (www.ban.org) en la haven'o de la niĝeria ĉef'urb'o Lagoso ĉiu'monat'e al'ven'as 500 kontener'o'j plen'a'j je for'ĵet'it'a'j elektron'ik'a'j aparat'o'j, ĉef'e komput'il'o'j kaj mal'nov'a'j televid'il'o'j. En 2007 la uson'an'o'j aĉet'is probabl'e 30 milion'o'j'n da nov'a'j televid'il'o'j kaj for'ĵet'is preskaŭ sam'e mult'e da mal'nov'a'j aparat'o'j. Ili grand'part'e ir'is al Niĝerio, Barato kaj Ĉini'o por „re'cikl'ig'o”, sed plej oft'e re'cikl'ig'o tut'e ne okaz'as. La aparat'o'j ven'as sur grand'a'j'n rub'mont'o'j'n. Klasik'a televid'aparat'o pov'as en'hav'i ĝis kvar kilo'gram'o'j'n da plumb'o, kiu iom post iom en'penetr'as en la ter'o'n. Oni taks'as, ke ĉi-moment'e ekzist'as unu miliard'o da privat'a'j komput'il'o'j en la mond'o, ĉef'e en la industri'a'j land'o'j, kaj ke en 2008 oni for'ĵet'os 180 milion'o'j'n el ili.
Kvankam Uson'o sub'skrib'is la konvenci'o'n de Bazel'o, ĝi ne ratif'is ĝi'n. Ne ekzist'as tie federaci'a leĝ'ar'o, kiu regul'as la re'cikl'ig'o'n de elektron'ik'a rub'o. Pro tio la organiz'aĵ'o Electronics Takeback (Re'pren'u elektron'ik'aĵ'o'j'n) lanĉ'is kampanj'o'n, kiu cel'as stimul'i la produkt'ant'o'j'n liber'vol'e re'pren'i la mal'nov'a'j'n elektron'ik'a'j'n aparat'o'j'n okaz'e de aĉet'o de nov'a'j. Laŭ ni'a'j inform'o'j nur la gigant'o Sony ĝis nun pret'as trans'pren'i mal'nov'a'j'n televid'il'o'j'n. Ceter'e, est'as ankaŭ Sony Ericsson kaj Sony, kiu'j aper'as pint'e en la list'o de „verd'a'j” entrepren'o'j laŭ list'o de Greenpeace. Tut'e fin'e en la ruĝ'a part'o de la list'o aper'as Nintendo, Microsoft, Siemens kaj Philips.
En Eŭrop'a Uni'o (EU) la re'pren'o de difekt'it'a'j aŭ mal'nov'a'j elektron'ik'a'j aparat'o'j iĝ'is dev'ig'a ek'de la 13a de aŭgust'o 2005 pro la regul'ar'o 2002/96/Ec pri elektr'a kaj elektron'ik'a rub'o. Produkt'ant'o'j kaj distribu'ant'o'j de elektr'a'j kaj elektron'ik'a'j aparat'o'j dev'as propr'a'kost'e re'pren'i ili'n post fin'uz'ad'o kaj inform'i si'a'j'n klient'o'j'n pri tio. Tamen ankaŭ tie ĉi la nobl'a cel'o kaj la nigr'a real'o diverĝ'as. La firma'o'j ne rajt'as send'i tiu'n rub'o'n al la tri'a mond'o, sed neni'u leĝ'o mal'permes'as al ili mal'mult'e'kost'e vend'i „brokant'a'j'n” aparat'o'j'n al Afrik'o kaj Azi'o por du'a uz'o. Ceter'e, la pli'mult'o de la aparat'o'j ne est'as re'port'it'a al la vend'ist'o post uz'ad'o. Poŝ'telefon'o'j, MP3-lud'il'o'j kaj ali'a'j et'a'j aparat'o'j plej oft'e est'as ĵet'it'a'j en rub'sak'o'n kaj ating'as la rub'forn'o'n.
Kvin el'cent'o'j de la eŭrop'a rub'o konsist'as nun el elektron'ik'a kaj elektr'a rub'o, sam'e mult'e do kiel plast'a pak'material'o, sed mult'e pli danĝer'a ol pak'material'o, kaj tiu el'cent'aĵ'o ĉiu'jar'e kresk'ad'as. Sed ne nur en Eŭrop'o kaj Uson'o ekzist'as tiu tendenc'o. En la ven'ont'a'j du jar'o'j al'don'iĝ'os 200 milion'o'j da komput'il'o'j en la ĉin'a'j hejm'o'j, kaj Barato antaŭ'vid'as en tiu period'o 80 milion'o'j'n da nov'a'j uz'ant'o'j. Se oni konsider'as la fakt'o'n, ke poŝ'telefon'o kaj tek'o'komput'il'o hav'as mez'um'a'n viv'o'daŭr'o'n de 3-4 jar'o'j, la problem'o ĉiu'jar'e iĝ'os pli kaj pli gigant'a.
Transitiv'ec'o de verb'o'j est'as unu el la plej mal'facil'a'j element'o'j de Esperant'o, kaj ĝi pov'as erar'ig'i eĉ spert'a'j'n parol'ant'o'j'n. Kiu fraz'o est'as ĝust'a: ĉu La lign'o fum'as aŭ ĉu Mi fum'as cigared'o'n? Ĉu La kompat'ind'ul'o dron'is en Skeld'o, aŭ ĉu dron'iĝ'is en Skeld'o? Ĉu Tiu ĉi dom'o dat'as de la 17a jar'cent'o, aŭ ĉu dat'iĝ'as de la 17a jar'cent'o? Ĉu La ter'o turn'as en 24 hor'o'j, aŭ ĉu turn'iĝ'as? (Ambaŭ ekzempl'o'j kun fum'i est'as ĝust'a'j, kaj dron'i, dat'iĝ'i kaj turn'iĝ'i est'as ĝust'a'j.)
Tio, kio'n oni kutim'e nom'as transitiv'ec'o aŭ ne'transitiv'ec'o, fakt'e simpl'e est'as part'o de la signif'o de la verb'o. Oni pov'as dir'i, kiu'j el la supr'a'j fraz'o'j est'as ĝust'a'j, se oni sci'as, ekzempl'e, ke dron'i signif'as „pere'i pro sufok'iĝ'o en akv'o” (laŭ Plen'a Ilustr'it'a Vort'ar'o 2005). Tiam est'as klar'e, ke la ĝust'a form'o est'as, ke La kompat'ind'ul'o dron'is – tio est'as, pere'is pro sufok'iĝ'o en akv'o – en Skeld'o.
Instru'ant'e Esperant'o'n, oni indik'u klar'e, ĉu verb'o est'as transitiv'a aŭ ne'transitiv'a, ne per nur'a uz'ad'o de tiu'j termin'o'j, sed klar'ig'ant'e la signif'o'n mem de la verb'o, prefer'e per ekzempl'o'j. Lern'ant'o, kiu aŭd'as la ekzempl'a'n fraz'o'n La esplor'ist'o dat'is la el'trov'aĵ'o'n, uz'ant'e karbon'o'n 14 kapabl'os post'e uz'i la verb'o'n dat'i eĉ pli ĝust'e, ol se oni simpl'e est'us dir'int'a al li, ke tiu verb'o est'as transitiv'a.
La libr'et'o de André Cherpillod, ŝajn'e, est'as cel'it'a kiel simpl'a klar'ig'o pri transitiv'ec'o por lern'ant'o'j. (La titol'o asert'as, ke ĝi „for'ig'as la mit'o'j'n pri transitiv'ec'o de verb'o'j sen pen'o”.) Se ver'e tio est'as ĝi'a cel'o, tiam la libr'et'o komplet'e fiask'as. Prov'i lern'i pri transitiv'ec'o de verb'o'j kaj pri la uz'ad'o de la akuzativ'o per tiu libr'et'o est'us kiel prov'i lern'i Esperant'o'n per parker'ig'o de Piv kaj de PMEG.
La libr'et'o est'as mult'e pli util'a en preciz'e la mal'a rol'o, nom'e kiel monografi'o pri la tem'o. Ĝi hav'as abund'o'n da klar'ig'o'j, nur en la franc'a, kaj da ekzempl'o'j, en la franc'a kaj en Esperant'o. Fakt'e, ĝi est'as monografi'o ne nur pri Esperant'o, sed ankaŭ pri la franc'a: ĝi klar'ig'as, ekzempl'e, kiel ĝust'e uz'i, en la franc'a lingv'o, particip'o'j'n kun la verb'o'j, kiu'j nom'iĝ'as verbes pronominaux en tiu lingv'o. Cherpillod em'as dir'i ĉio'n, kio'n li sci'as pri iu tem'o, sen'konsider'e, ĉu ĝi rilat'as al la anonc'it'a cel'o de la libr'o.
La aŭtor'o, ŝajn'e, est'as „at'ist'o”: li klar'ig'as la uz'ad'o'n de la esperant'a'j particip'o'j laŭ at'ism'a vid'punkt'o, kaj tio dev'ig'as li'n kuraĝ'e, sed mal'saĝ'e, asert'i, ke est'as erar'o'j en la Fundament'o de Esperant'o kaj en la Bibli'o. Kaj iom rid'ind'a'j est'as la not'et'o'j komenc'e de ĉiu'j ĉapitr'o'j, kiu'j avert'as, ke oni prefer'e unu'e leg'u la antaŭ'a'j'n ĉapitr'o'j'n. Mal'a asert'o, tamen, aper'as komenc'e de ĉapitr'o 7, kvankam ne est'as klar'e, kial oni vol'us tie komenc'i la leg'ad'o'n de la libr'et'o.
Resum'e, la libr'et'o pov'as util'i al spert'a'j esperant'ist'o'j, kiu'j est'os kapabl'a'j ident'ig'i la okaz'o'j'n – ja mal'oft'a'j'n – kiam Cherpillod mal'prav'as, sed ne al la lern'ant'o'j, kiu'j'n la aŭtor'o, ŝajn'e, cel'is.
La aŭstr'a parlament'o akcept'is sever'a'n leĝ'o'n kontraŭ fum'ad'o en restoraci'o'j. La leĝ'o postul'as lim'ig'it'a'j'n zon'o'j'n por fum'ant'o'j. Nur en establ'o'j kun are'o ĝis maksimum'e 50 m2 la estr'o liber'e pov'as decid'i, ĉu li permes'as fum'ad'o'n.
En restoraci'o'j kun are'o inter 50 kaj 80 m2 la kompetent'a aŭtoritat'o dev'as pri'juĝ'i, ĉu divid'o de la ej'o je fum'ant'a kaj ne'fum'ant'a zon'o'j ebl'as konform'e al la protekt'o de monument'o'j. Ĉe pli grand'a'j restoraci'o'j est'as dev'ig'e dispon'ig'i preskrib'it'a'n zon'o'n por fum'ant'o'j, se la restoraci'estr'o en'tut'e permes'as la nikotin'ĝu'o'n. Ej'o'j, en kiu'j oni rajt'as fum'i, dev'as hav'i sur bon'e vid'ebl'a lok'o avert'o'n: „Fum'ad'o minac'as vi'a'n san'o'n kaj san'o'n de vi'a'j kun'ul'o'j.”
Krom'e la leĝ'o kontraŭ fum'ad'o en'hav'as apart'a'j'n paragraf'o'j'n por protekt'i en restoraci'o'j labor'ist'o'j'n, apart'e jun'ul'o'j'n kaj patr'in'iĝ'ont'o'j'n. Tiu'j ne dev'as labor'i en ej'o'j, en kiu'j ili en'spir'as tabak'fum'o'n. Krom'e, oni dev'as fiks'i en labor-kontrakt'o'j, ke tiu rajt'as ricev'i kompens'o'n, kiu romp'as si'a'n dung'o'rilat'o'n pro pasiv'a fum'ad'o.
Restoraci'estr'o'j, kiu'j ne al'konform'iĝ'as al la leĝ'o, risk'as mon'pun'o'j'n ĝis 2000 eŭr'o'j kaj, okaz'e de recidiv'o, 10 000 eŭr'o'j. Kontraŭ'ag'ant'a'j gast'o'j pov'as ricev'i mon'pun'o'j'n inter 100 kaj 1000 eŭr'o'j. La leĝ'o kontraŭ fum'ad'o ek'valid'os la 1an de januar'o 2009, kaj trans'ir'a period'o por re'konstru'i restoraci'o'j'n daŭr'os ĝis la mez'o de 2010.
Dank'e al la politik'o de re'form'ad'o kaj pord'o-mal'ferm'o iam'a mal'grand'a vilaĝ'o Hengdian (provinc'o Zhejiang, orient'a Ĉini'o) grav'e evolu'is. Unu'e ĝi prosper'is pro sukces'o de silk'a entrepren'o, lig'e kun dispon'ebl'a magnet'a material'o kaj kiel lok'o de elektron'ik'a kaj medikament'a industri'o'j, kaj nun ankaŭ kiel evolu'ant'a film'ej'o kaj turism'a lok'o.
Last'a'temp'e Hengdian al'tir'is la atent'o'n en Ĉini'o lig'e kun la intenc'o konstru'ig'i model'o'n de palac'o Yuanming-Yuan – mal'nov'a Somer'a palac'o en Pekino, detru'it'a de angl'a'j kaj franc'a'j trup'o'j en 1860 – cel'e al prezent'o de ĝi'a pomp'o.
En 1995 fam'a ĉin'a reĝisor'o Xie Jin ek'plan'is produkt'i film'o'n „La Opi'a Milit'o”. Loĝ'ant'o'j de Hengdian don'is grand'a'n help'o'n al la reĝisor'o, ĉar li hav'is grand'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n en la prepar'o. Rezult'e de la labor'o'j de hengdiananoj dum mal'pli ol kvin monat'o'j ĉi tie aper'is model'o'j de mal'nov'a'j Kanton'o kaj Honkongo. La film'o hav'is sukces'o'n kaj iĝ'is la plej grav'a en la karier'o de reĝisor'o Xie.
Kun grand'a ĝoj'o Xie Jin sci'ig'is si'a'j'n amik'o'j'n: „Est'is saĝ'a decid'o film'i en Hengdian.” Post li ĉi tie labor'is fam'a'j reĝisor'o'j kaj ge'aktor'o'j ĉin'a'j kaj ali'land'a'j: Zhang Yimou, Chen Kaige, John McTiernan, Kim Heeseon. Tie oni produkt'is ankaŭ ali'a'j'n film'o'j'n: „Hero'o” de Zhang Yimou, „Promes'o” de Chen Kaige, kaj ali'a'j.
Se vi vizit'us Hengdian, vi ebl'e trov'us tie i'o'n familiar'a'n. Kompren'ebl'e ĝi'n vi jam vid'is en iu film'o, aŭ vi kon'as ĝi'n de histori'a'j libr'o'j. En tiu mont'ar'a lok'o en Orient'a Ĉini'o vi pov'as vid'i „palac'o'j'n” de dinasti'o'j Qin- kaj Ming-Qing, ir'i laŭ strat'o de dinasti'o Song, spert'i ankaŭ la Long'a'n marŝ'ad'o'n de Ruĝ'a Arme'o en 1934-1935. Do, se oni intenc'as prezent'i afer'o'j'n histori'a'j'n, cert'e trov'ebl'as ĉi tie bon'a'j lok'o'j por tio.
En Hengdian nun est'as sep grand'a'j pejzaĝ'a'j zon'o'j, en kiu'j trov'iĝ'as 13 film'studi'o'j. La unu'a plej grand'a modern'a film'studi'o hav'as are'o'n de 1944 m2 kun alt'ec'o de 23 m, kaj la du'a are'o'n de 1080 m2. En 2003 la ĉin'a reg'ist'ar'o decid'is konstru'ig'i ŝtat'a'n film'industri'a'n eksperiment'a'n park'o'n en Hengdian. Tiu special'a park'o est'as tre grav'a por la film'industri'o, ĉar ĝi est'as la sol'a film'ej'o en Ĉini'o kaj la plej grand'a en Azi'o. Ĉiam film'produkt'a'j grup'o'j labor'as ĉi tie pro la bel'a'j pejzaĝ'o'j, modern'a'j serv'o'j, bon'a'j kondiĉ'o'j kaj ali'a'j.
Hengdian est'as unu el la turism'a'j lok'o'j, kiu'j akir'is turism'a'n atest'o'n AAAA, kiu est'as la plej alt'a turism'a kategori'o en Ĉini'o. Ĉi tie inter la natur'a'j bel'aĵ'o'j menci'ind'as ankaŭ Ping Yan, la unu'a grot'o en la sud'a part'o de river'o Yangzi.
Teritori'a disput'o inter Rusio kaj Ĉini'o, kiu daŭr'is 40 jar'o'j'n, fin'e solv'iĝ'is. La du ministr'o'j pri ekster'land'a'j afer'o'j, respektiv'e Sergej Lavrov kaj Yang Jiechi, sub'skrib'is en Pekino inter'konsent'o'n, kiu ĝust'ig'as la lim'o'n inter la land'o'j. Tiel ili don'os impuls'o'n al bon'a'j najbar'a'j rilat'o'j inter la du ŝtat'o'j kaj al ekonomi'a kun'labor'o.
Laŭ la inter'konsent'o Ĉini'o ricev'as la insul'o'n Tarabarov kaj part'o'n de la insul'o Bolŝoj Usurijskij. Ambaŭ insul'o'j situ'as mez'e de la river'o Amur'o apud la urb'o Ĥabarovsk. Ek'de nun la insul'o Tarabarov nom'iĝ'os Yinlong Da'o, ĉin'e „Insul'o de la Arĝent'a Drak'o”. La okcident'a part'o de la insul'o Bolŝoj Ussurijskij ĉin'e nom'iĝ'os Heixiazi Da'o, aŭ „Insul'o de la Nigr'a Urs'o”.
La unu'a konsent'o pri la inter'ŝtat'a lim'o inter Rusio kaj Ĉini'o est'is sub'skrib'it'a en 1991. Tiam est'is ĝust'ig'it'a'j 98 % de la long'ec'o de la lim'o. Inter'konsent'o'n pri la rest'int'a'j 2 % oni sub'skrib'is nur en 2004.
Mi mir'as, ke neni'u menci'is la opini'o'n de Zamenhof en la re'ag'o'j pri la israela konflikt'o (MONATO 2008/7, p. 10-11). Li ja est'is jud'o, sed rezign'is pri cion'ism'o. Sed li mal'prav'is pri la re'viv'ig'o de jud'a lingv'o, la hebre'a. Per la re'viv'ig'it'a lingv'o est'is kre'it'a la nov'a israela ŝtat'o. Bedaŭr'ind'e ne est'is kre'it'a ŝtat'o por esperant'ist'o'j.
Se daŭr'ig'i unu plu'a'n foj'o'n la tem'o'n „Israelo 60-jar'a”, koment'it'a'n de Josef Ŝemer, jen spert'o en Torin'o, kie okaz'as ĉiu'jar'e grand'a inter'naci'a libr'o'foir'o kaj kie'n est'as invit'it'a'j kaj kun'ven'ig'it'a'j verk'ist'o'j de unu land'o kiel special'a'j gast'o'j. Ĉi-jar'e, por fest'i la 60-jar'iĝ'o'n de Israelo, oni invit'is israelajn verk'ist'o'j'n. Ne'antaŭ'vid'it'a'j kontraŭ'a'j re'ag'o'j kaj pretekst'o'j en divers'a'j ital'a'j urb'o'j kaj el divers'a'j politik'a'j kaj kultur'a'j asoci'o'j, precip'e flank'e de intelekt'ul'o'j de la mal'dekstr'a'j politik'a'j tendenc'o'j, prov'is mal'help'i tiu'n renkont'iĝ'o'n.
Preskaŭ hazard'e mi vizit'is iu'n el tiu'j preleg'o'j por vid'i la „amas'a'n” – kiel anonc'it'e – part'o'pren'ant'ar'o'n, kiu, mal'e, montr'iĝ'is kvin'dek'o da person'o'j. La preleg'ant'o'j ĉe rond'a tabl'o asert'is:
a) ke la palestin'an'o'j est'as ras'e hebre'o'j. Fakt'e, kiam arab'o'j invad'is Palestinon, ĝi'a hebre'a loĝ'ant'ar'o est'is du'on'e krist'an'a kaj du'on'e jud'a. Ili iom post iom (precip'e pro tio, ke nur islam'an'o'j pov'is ne pag'i impost'o'j'n ...) far'iĝ'is islam'an'o'j, vend'ant'e, praktik'e, si'a'n ident'ec'o'n;
b) ke UN mal'rajt'e de'ĉeval'ig'is palestin'an'o'j'n;
c) ke palestin'an'o'j est'is praktik'e for'ig'it'a'j, se ne buldoz'e en'ter'ig'it'a'j sub si'a'j hejm'o'j. Unu preleg'ant'o montr'is fot'o'j'n (kiu'j'n tamen mi ne klar'e vid'is);
ĉ) ke Israelo dev'as re'ven'i al la unu'a'j lim'o'j kaj for'las'i la setl'ej'o'j'n kaj divid'i ĉiu'spec'a'n potenc'o'n kun la palestin'an'o'j, kaj, eventual'e, „far'iĝ'i gast'a partner'o”.
La publik'o ŝajn'is konsent'i, krom kelk'a'j, kiu'j propon'is akcept'i la fakt'o'j'n kaj inter'naci'e zorg'i, por ke pac'e kun'ekzist'u du ŝtat'o'j. Eĉ iu el tiu'j pret'is pruv'i, ke la hebre'o'j ne plu rajt'as posed'i la ter'o'n, kiu est'is promes'it'a kaj donac'it'a al la popol'o kred'ant'a je la Di'o de Moseo kaj la profet'o'j.
Dum la foir'o la invit'it'a'j verk'ist'o'j part'o'pren'is amas'e, evident'e honor'ig'it'a'j de la publik'o, kiu ignor'is polemik'o'j'n kaj kverel'o'j'n. Iu'j verk'ist'o'j, marĝen'e de la manifestaci'o, si'n deklar'is kritik'a'j koncern'e la politik'o'n de si'a israela reg'ist'ar'o. Sed mi ne kompren'is preciz'e pri kio.
Mi pens'as, ke est'as erar'e vol'i sci'i, kiu prav'as, kiu far'is kio'n en kiu jar'o, kiu komenc'is kaj kiu rajt'as far'i kio'n ... Oni dev'as hav'i sen'pasi'a'n trankvil'a'n histori'a'n rigard'o'n kaj por la est'ont'ec'o serĉ'i praktik'a'j'n solv'o'j'n, por ke hom'o'j pli bon'e viv'u. Simpl'e.
Pri la util'o de la sport'o mi hav'as tut'e ali'a'n opini'o'n, ol Stefan Maul (MONATO 2008/8-9, p. 5). Li pen'e uz'as statistik'o'n por pruv'i, ke – rilat'e la viv'o'daŭr'o'n – temp'o'gajn'o per sport'o est'as nul'a. Mi vol'as memor'ig'i, ke ankaŭ manĝ'ad'o, dorm'ad'o kaj amor'ad'o rab'as temp'o'n. Mir'ind'a'j rab'ist'o'j.
Ĉar mi preskaŭ ĉiu'n tag'o'n praktik'as sport'o'n, mi kutim'e sent'as trankvil'anim'ec'o'n, korp'a'n kaj psik'a'n kontent'ec'o'n; mal'san'o'n mi preskaŭ ne kon'as. Maul skrib'is: „Kiu sport'um'as, ne viv'as pli long'e, sed mort'as pli san'a. Kia konsol'o!” Ĝust'e tio'n mi vol'as: iam mort'i rapid'e. Kio'n mi ne vol'as, est'as long'e kaduk'i aŭ eĉ veget'ad'i. Je ni'a san'o!
Kial alban'o'j kosovaj rajt'as deklar'i si'a'n land'o'n sen'de'pend'a, sed oset'o'j ne? Oset'o'j est'as popol'o loĝ'ant'a en Kaŭkazo. Ili'a lingv'o aparten'as al la irana lingv'a famili'o. En la 12a kaj 13a jar'cent'o'j la alanoj, la pra'av'o'j de nun'a'j oset'o'j, kre'is si'a'n ŝtat'o'n, kiu'n ruin'ig'is mongol'o'j, kaj post'e la ŝtat'o ne re'nask'iĝ'is. En la 20a jar'cent'o oset'o'j iĝ'is divid'it'a popol'o: nord'a Oseti'o en Rusia Federaci'o, sud'a Oseti'o en Kartveli'o. Ĝis la 80aj jar'o'j de la 20a jar'cent'o oset'o'j en sud'a Oseti'o pov'is part'e efektiv'ig'i si'a'n rajt'o'n je naci'a mem'difin'o. Sed en 1989 komenc'iĝ'is kartvel'a-oset'a konflikt'o: la oset'o'j postul'is firm'ig'o'n de si'a aŭtonomi'o, sed la kartvel'o'j mal'e klopod'is ĝi'n nul'ig'i. Rezult'e de la milit'a'j ag'o'j en la jar'o'j 1990-1992 pere'is cent'o'j da loĝ'ant'o'j kaj dek'o'j da mil'o'j da kartvel'a'j kaj oset'a'j rifuĝ'int'o'j perd'is si'a'n hejm'o'n. Al la jar'o 1999 la ŝtat'a status'o de Oseti'o rest'is disput'ebl'a. La oset'o'j en Rusio hav'as si'a'n ŝtat'o'n, la respublik'o'n Nord'a Oseti'o-Alanio.
Miĥail Saakaŝvili, la prezid'ant'o de Kartveli'o, far'is krim'o'n, eĉ kelk'a'j'n. Li sub'ig'is Aĝarion, li milit'as kun Abĥazio, li detru'ig'is la urb'o'n Cĥinval. Li fakt'e est'as peon'o de Uson'o.
Mi ne vol'as, kiel iu'j, trov'i pac'solv'o'n anstataŭ la koncern'at'a'j popol'o'j. Tamen mi cert'as, ke ia ajn pac'o por tiu konflikt'o ebl'as nur, se la israel'an'o'j komenc'e pet'as pardon'o'n pro la mal'just'a sen'kial'a rab'o de la palestina land'o kaj la konsekvenc'a'j sufer'o'j. Post tia pardon'pet'o pac'konsent'o iel ebl'os.
La belg'a kaj la nederlanda polic'o ĵus tra'viv'is iom ne'kutim'a'n kun'labor'o'n. Est'is trov'it'a mort'ig'it'o en dorm'o'ĉambr'o, kiu trov'iĝ'as part'e en la belg'a vilaĝ'et'o Baarle-Hertog [barle hertoĥ], part'e en la nederlanda municip'o Baarle-Nassau [barle nasaŭ]. Kaj, la pint'o de la problem'o, eĉ la korp'o unu'a'vid'e kuŝ'is du'on'e en Belgi'o, du'on'e en Nederlando.
La ŝtat'a lim'o inter Nederlando kaj Belgi'o oft'e pas'as tra ĝarden'o'j kaj privat'a'j dom'o'j, sed mal'oft'e ĝi kaŭz'as tiel komplik'a'j'n jur'a'j'n problem'o'j'n. Kial? Nu, imag'u, ke la nederlanda polic'o trakt'as la kaz'o'n, kaj ke post'e la advokat'o de la murd'int'o pov'as pruv'i, ke la krim'o okaz'is en Belgi'o. Tiam la murd'int'o probabl'e est'os liber'ig'it'a „pro procedur'a'j erar'o'j”.
Nek la belg'a nek la nederlanda polic'o vol'is risk'i far'i procedur'a'j'n erar'o'j'n, kaj pro tio est'is ven'ig'it'a'j special'ist'a'j ter'mezur'ist'o'j el ambaŭ ŝtat'o'j, kiu'j kun'e kaj koleg'e desegn'is long'a'n blank'a'n land'lim'o'n en la fatal'a dom'o. Post tri tag'o'j da labor'o est'is decid'it'e, ke fakt'e kaj scienc'e pruv'it'e la korp'o kuŝ'as en Nederlando. „En lim'region'o ni tre oft'e dev'as konsult'i la koleg'o'j'n de la ali'a land'o,” dir'as Mart'in'e Pillaar de la nederlanda krim'polic'o, „sed tiel komplik'a'n kaz'o'n mi neniam spert'is. Sed la sort'o tamen est'is iom ni'a'flank'e, ĉar fin'fin'e montr'iĝ'is, ke la mort'int'o est'as plen'e en Nederlando, kaj ne en du ŝtat'o'j. Krom'e la ĉef'a akuz'it'o est'as nederland'an'o.”
Kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e la gazet'ar'o inform'is, ke la mort'ig'it'o est'is belorus'a. Do ebl'e la sort'o tamen ne favor'is la nederland'an polic'o'n per „facil'a kaz'o” ...
La lim'o inter Belgi'o kaj Nederlando est'as tre kapric'a.
Islam'an'in'o kun kap'tuk'o (MONATO 2008/6, p. 11) cert'e est'us bon'e akcept'it'a en monaĥ'in'ej'o. Tamen est'as apenaŭ imag'ebl'e, ke monaĥ'in'o'j est'as permes'at'a'j preĝ'i en moske'o sam'e normal'e, kiel en katolik'a kirk'o. Ĉu ni ĉi tie pov'as aplik'i ni'a'j'n vid'punkt'o'j'n ja sam'e okcident'a'j'n pri hom'a'j rajt'o'j?
Ebl'e est'as diferenc'o inter ekster'e bril'a farise'ec'o kaj person'a, privat'a honest'a fid'o. Tio kompren'ebl'e valid'u por ĉiu. Nepr'e la Bibli'o mal'permes'as juĝ'ad'o'n pri ali'a'j kaj mem'glor'ig'o'n. Se ni est'us pli modest'a'j, tiam ni ne pretend'us reg'ad'o'n super ali'a'j sen eksplic'it'a'j kompetent'o'j. I'o'n ali'a'n la mit'o pri Adamo kaj Evo ne signif'as. Kaj hom'o'j ĉiam montr'is si'n mal'bon'eg'a'j reg'ant'o'j precip'e rilat'e al religi'o'j.
La opini'o de Zlatoje Martinov (MONATO 2008/6, p. 8), laŭ kiu Kosovo est'as perd'it'a por Serbi'o kaj oni dev'as akcept'i tio'n pro est'ont'ec'o kaj pro membr'iĝ'o en Eŭrop'a Uni'o, est'as opini'o de mal'mult'a'j serb'o'j (ĉirkaŭ 6 %), kiu'j sub'ten'as la politik'ist'o'j'n de la Liberal'a Demokrat'a Parti'o. Do 94 % de la serb'o'j neniam akcept'os de'ŝir'ad'o'n de Kosovo kaj Metohio el Serbi'o.
Zlatoje Martinov grav'e erar'as, kiam hodiaŭ, en la 21a jar'cent'o, li sub'ten'as la politik'o'n de milit'a invad'o por ŝanĝ'i ŝtat'lim'o'j'n, kiu'j aparten'as al pas'int'a'j sang'a'j jar'cent'o'j. Li ankaŭ erar'as, kiam li ripet'as ĉiu'j'n mal'ver'o'j'n pri „milit'a'j krim'o'j kaj ali'a'j terur'aĵ'o'j” kontraŭ la alban'o'j. Ni, esperant'ist'o'j, dev'as sub'ten'i pac'a'n kun'viv'ad'o'n laŭ la ĉart'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j kaj dev'as kondamn'i erar'a'n politik'o'n, ĉar ĝi re'ven'ig'us la hom'ar'o'n al sang'a'j jar'cent'o'j.
La 11an de juli'o en plur'a'j urb'o'j de Eŭrop'o star'is vic'o'j antaŭ vend'ej'o'j, kelk'foj'e eĉ la nokt'o'n antaŭ'e. Ĉie plur'a'j dek'o'j da em'ul'o'j atend'ad'is por pov'i aĉet'i si'a'n ekzempler'o'n de iPhone 3G, la plej freŝ'a produkt'o de Apple. Kio est'as iPhone 3G, kaj ĉu ver'e valor'as vic'o'star'i por pov'i akir'i ĝi'n? MONATO test'is la aparat'et'o'n kaj raport'as.
iPhone 3G est'as tiel nom'at'a person'a cifer'ec'a asist'il'o, mal'grand'a poŝ'komput'il'et'o, kiu pov'as ig'i vi'a'n viv'o'n pli facil'a kaj agrabl'a. Vi pov'as per ĝi telefon'i, kroz'i en Inter'ret'o, kontrol'i vi'a'n ret'poŝt'o'n, send'i tekst'o'mesaĝ'o'j'n (SMS), ek'sci'i, ĉu hodiaŭ pluv'os aŭ ne, trov'i la plej rekt'a'n voj'o'n al iu ajn adres'o en la mond'o, kontrol'i vi'a'n agend'o'n, aŭskult'i vi'a'n ŝat'at'a'n muzik'o'n, rigard'i film'o'j'n, kaj kaj kaj. La ebl'o'j ŝajn'as est'i sen'fin'a'j.
Tre praktik'a por la ĉiu'tag'a viv'o est'as la adres'ar'o. Ĝi montr'as kompren'ebl'e adres'o'n, telefon'numer'o'j'n kaj ret'adres'o'j'n kaj vi pov'as al'don'i ĉiu'j'n dezir'at'a'j'n inform'o'j'n. Sed se per la fingr'o vi tuŝ'as ret'adres'o'n, aŭtomat'e mal'ferm'iĝ'os la ret'poŝt'a program'o kaj ĝi montr'os fenestr'o'n, en kiu ebl'os tuj tajp'i ret'mesaĝ'o'n. La adres'o de la al'skrib'ot'o kaj vi'a adres'o kompren'ebl'e jam est'os indik'it'a'j. Se per la fingr'o vi tuŝ'as telefon'numer'o'n, aŭtomat'e la person'o est'as vok'at'a. Se per la fingr'o vi indik'as strat'adres'o'n, tuj mal'ferm'iĝ'os map'o de la region'o, kie la person'o viv'as kaj ruĝ'a pingl'o indik'os la dom'o'n. Se hazard'e vi vol'as sci'i, kiom for loĝ'as tiu person'o, aŭ laŭ kiu voj'o vi vetur'u por ating'i la loĝ'ej'o'n, vi tuŝ'u la ekran'o'n de'nov'e, kaj tuj vi vid'os la tut'a'n itiner'o'n. La aparat'et'o ja hav'as ankaŭ bir'il'o'n en si, kaj do ĉiam sci'as, kie vi est'as en ajn'a moment'o.
La aparat'et'o ebl'ig'as ret'um'i kiam ajn kaj kie ajn per la makintoŝa kroz'il'o Safari. Kompren'ebl'e, la grand'a ekran'o de tek'o'komput'il'o aŭ de tabl'a komput'il'o est'as pli facil'a. Sed se vi sid'as en tram'o, kaj vol'as mal'long'e i'o'n kontrol'i en Inter'ret'o, grand'a komput'il'o ne est'as hav'ebl'a, kaj tiam iPhone 3G tre bon'e help'as vi'n. La ekran'et'o est'as 5 cm larĝ'a kaj 8 cm alt'a (aŭ 8 cm larĝ'a kaj 5 cm alt'a, ĉar oni pov'as laŭ'plaĉ'e ten'i ĝi'n horizontal'a aŭ vertikal'a). Kiam oni ating'as kutim'a'n ret'paĝ'o'n, oni dev'os iom zom'i en la paĝ'o por pov'i ĉio'n bon'e vid'i, sed pli kaj pli da ret'paĝ'o'j, ekzempl'e tiu'j de Google, sci'as, ke vi uz'as poŝ'komput'il'o'n kaj aŭtomat'e montr'as al vi adapt'it'a'n versi'o'n, kiu est'as perfekt'e leg'ebl'a sen apart'a zom'ad'o.
Ĉu vi forges'is vi'a'n ekzempler'o'n de MONATO en la hejm'o, kaj tamen ŝat'us leg'i ĝi'n nun? En'e de kelk'a'j sekund'o'j vi'a iPhone montr'os ĝi'n al vi, kaj vi pov'os leg'i ĝi'n (la serv'o est'as sen'pag'a por MONATO-abon'ant'o'j; neces'as nur pet'i ĝi'n). Kaj vi vol'us re'ag'i al artikol'o? Kelk'a'j klav'tuŝ'o'j sufiĉ'as, kaj vi ret'poŝt'as al la redakci'o!
La aparat'o re'kon'as la plej divers'a'j'n sistem'o'j'n. Se vi est'as en hotel'o aŭ restoraci'o, kie est'as WiFi-konekt'o, ĝi tuj uz'os ĝi'n. Se en vi'a hejm'o vi hav'as sen'drat'a'n ret'o'n, ĝi kapt'os ĝi'n tuj, kaj uz'os ĝi'n. Se vi for'las'os la dom'o'n, kie ne plu est'as ret'konekt'o, ĝi ŝalt'os aŭtomat'e al la sistem'o EDGE aŭ 3G, de'pend'e de tio, kio'n liver'as vi'a telefon'kompani'o.
Se vi ŝat'as de temp'o al temp'o lud'i, ne mank'os al vi ebl'o'j. iPhone 3G est'as ia'senc'e post'e'ul'o de iPod. Do klar'as, ke ĝi perfekt'e taŭg'as por aŭskult'i vi'a'n prefer'at'a'n muzik'o'n, vi'a'j'n aŭd'libr'o'j'n aŭ por spekt'i film'o'j'n. Lud'il'o'j'n la baz'a versi'o ne hav'as, sed en'e de kelk'a'j sekund'o'j vi pov'as al'ŝut'i popular'a'j'n kaj mal'pli popular'a'j'n program'o'j'n, kiel ekzempl'e Sudokon, la lud'o'n Tur'o'j de Hanojo kaj simil'a'j'n.
Kontrast'e al la produkt'o'j de Microsoft, iPhone 3G ne hav'as tekst'o'pri'labor'a'n program'o'n kiel Word, nek tabel'program'o'n kiel Excel. Ĝi tamen posed'as iu'n baz'a'n tekst'o'verk'il'o'n. Tekst'o'j'n vi do pov'as verk'i en la trajn'o kaj ekzempl'e de tie ret'poŝt'e send'i al vi'a hejm'o aŭ ofic'ej'o por plu'a pri'trakt'o. Leg'ebl'a'j per iPhone est'as dokument'o'j, kiu'j'n vi al'ŝut'is al vi'a Google-spac'o, nom'e dokument'o'j kre'it'a'j per Word, Excel kaj OpenOffice.org, sed vi ankoraŭ ne pov'as pri'labor'i ili'n. Google tamen inform'as, ke baldaŭ tiu ebl'o ekzist'os. Ek'de tiam iPhone do serv'os ankaŭ kiel ofic'ej'a il'ar'o.
iPhone est'as liver'it'a en la lingv'o de vi'a region'o kaj vi pov'as ŝalt'i al ali'a „grav'a” lingv'o sen'problem'e. Esperant'o bedaŭr'ind'e ankoraŭ ne est'as grav'a, kaj probabl'e daŭr'os iom, ĝis volont'ul'o'j fin'verk'os esperant'lingv'a'n inter'fac'o'n por ĝi.
La aparat'o est'as tre bel'a (ekzist'as nun nigr'a kaj blank'a versi'o'j) kaj fortik'a. Test'o'raport'o'j de sen'de'pend'a'j organiz'aĵ'o'j montr'is, ke hazard'a fal'ig'o kutim'e ne detru'as ĝi'n. Ali'flank'e fluid'aĵ'o'j'n ĝi tim'as. Do ne fal'ig'u ĝi'n en sitel'o'n da akv'o, ĉar tio pov'us signif'i la fin'o'n de vi'a plezur'o. La ekran'o est'as tut'e klar'a, eĉ sub tre lum'a'j cirkonstanc'o'j. Se vi intensiv'e uz'as la aparat'o'n, neces'as re'ŝarg'i la bateri'o'n ĉiu'tag'e.
Ne dec'us parol'i nur pri la bon'a'j flank'o'j de la aparat'o. Ĝi cert'e hav'as kelk'a'j'n mal'avantaĝ'o'j'n. Uz'ant'o'j, kiu'j hav'as nur Linuks'o'n, kaj neni'o'n ali'a'n, hav'os problem'o'j'n. Por aktual'ig'i la sistem'o'n, por far'i sav'kopi'o'j'n, por al'ŝut'i nov'a'j'n program'o'j'n, vi bezon'as komput'il'o'n kun XP aŭ Vist'a aŭ makintoŝan komput'il'o'n.
La nun'a versi'o (ni test'is versi'o'n 2.0.1) ne hav'as la ebl'o'n kopi'i kaj glu'i, kio est'as tiel praktik'a en la grand'a'j sistem'o'j. En la ret'paĝ'o de Apple est'as indik'it'e, ke baldaŭ tiu ebl'o est'os al'don'it'a, sed ne est'as indik'it'e, kiom baldaŭ est'as baldaŭ.
iPhone 3G est'as ankaŭ fot'il'o, sed ĝi'a kvalit'o (2 milion'o'j da bild'o'punkt'o'j) est'as klar'e sub la kvalit'o, kiu nun est'as kutim'a en poŝ'telefon'o'j. Krom'e est'as iom mal'facil'e ten'i la aparat'o'n fiks'a, dum oni puŝ'as la ek'ig'a'n buton'o'n.
Resum'e, la aparat'o est'as tre praktik'a help'il'o por ĉiu'tag'a uz'o, sed iu'j el ĝi'a'j ec'o'j bezon'as ankoraŭ pli'bon'ig'o'n. Tre supoz'ebl'e tiu'j pli'bon'ig'o'j iom post iom al'don'iĝ'os. La ĉef'a kaj ĉiam'a demand'o do est'as: ĉu jam nun aĉet'i ekzempler'o'n, kaj ĝu'i tuj ĝi'a'j'n serv'o'j'n, aŭ atend'i unu jar'o'n, kaj nur tiam ek'ĝu'i pli da serv'o'j?
Okcident'a Eŭrop'o fort'e de'pend'as de energi-import'ad'o el Rusio, kiu liver'ad'as naft'o'n kaj gas'o'n kaj tiel konsider'ind'e riĉ'iĝ'is dum la pas'int'a'j jar'dek'o'j kaj tial ankaŭ de'nov'e far'iĝ'is grav'a mond'potenc'o. Sed en Eŭrop'a Uni'o (EU) oni jam plur'foj'e tim'is, last'e okaz'e de la konflikt'o inter Kartveli'o kaj Rusio, ke tiu de'pend'ec'o pov'us kaŭz'i grav'a'n mank'o'n de energi'o, se Rusio inter'romp'us si'a'n liver'ad'o'n pro politik'a'j motiv'o'j (kio'n ĝi foj'foj'e jam far'is). Krom'e ja est'as kon'at'e, ke la rezerv'o'j de naft'o kaj ter'gas'o iam el'ĉerp'iĝ'os. Jen do du grav'a'j kial'o'j, serĉ'i alternativ'a'n solv'o'n por hav'ig'i ankaŭ est'ont'e al EU la bezon'at'a'n energi'o'n. Sed ŝajn'as, ke tio'n ĝis nun ne ver'e kompren'as la potenc'ul'o'j de EU.
Kiam drast'e pli'kost'iĝ'is naft'o kaj ter'gas'o dum la pas'int'a'j jar'o'j, en EU oni ne dir'is, ke nun neces'as akcel'i alternativ'a'j'n energi'font'o'j'n, sed iu'j simpl'e kaj stult'e argument'is, ke do neces'as konstru'i pli'a'j'n atom'central'o'j'n, neglekt'ant'e la gigant'a'n danĝer'o'n, kiu trov'iĝ'as en tiu energi'font'o. Kontrast'e re'nov'ig'ebl'a'j energi'o'j en'hav'as neni'a'j'n ver'a'j'n risk'o'j'n. Eŭrop'o dispon'as pri ĉiu'j form'o'j de re'nov'ig'ebl'a'j energi'o'j, per kiu'j oni pov'as produkt'i elektr'o'n kaj varm'o'n: vent'o, river'o'j, sun'o, ter'varm'o, mar'ond'a fort'o, bio'mas'o. Ili pov'as – ne nepr'e en ĉiu land'o kaj ĉiu region'o – est'i evolu'ig'at'a'j kaj uz'at'a'j. Sed ĝis nun EU uz'as nur iom pli ol dek'on'o'n el la dispon'ebl'a font'ar'o por produkt'i elektr'o'n. Nur akv'o'fort'o'n oni el'ĉerp'as jam je 60 el'cent'o'j.
Cert'e, iu'j el la instal'aĵ'o'j por gener'i alternativ'a'n energi'o'n ne est'as apart'e bel'a'j. Vent'o'generator'o'j kun si'a'j gigant'a'j fost'o'j kaj grand'eg'a'j al'o'j ne hav'as la ĉarm'o'n de nederlandaj vent'muel'il'o'j. Tial ne mal'oft'e najbar'a'j loĝ'ant'o'j protest'as kontraŭ tiu'j grand'eg'a'j dinam'o'maŝin'o'j, ĉar ili ĝen'as bel'a'j'n pejzaĝ'o'j'n (krom'e bru'as). Simil'e panel'o'j por gener'i varm'o'n aŭ elektr'o'n el sun'energi'o sur tegment'o'j kaj sur vast'a'j kamp'o'j ne est'as tiel bel'a'j kiel kolor'a'j tegol'o'j kaj maiz'o'kamp'o'j. Sed ĉu atom'central'o'j kun si'a'j monstr'a'j vapor'tur'o'j est'as pli bel'a'j? Oni simpl'e dev'as atent'i, ke vent'o'generator'o'j kaj sun'panel'o'j ne detru'u pejzaĝ'a'j'n idili'o'j'n, sed adapt'iĝ'u al taŭg'a'j teren'o'j. Ekzempl'e oni plan'as en mal'dens'e loĝ'at'a region'o de Rumani'o instal'i ĝis 2010 vent'o'generator'o'j'n, kiu'j produkt'os 600 mega'vat'o'j'n. Sen'dub'e tio ne ebl'as en turist'a region'o.
Ignor'ant'o'j oft'e asert'as, ke neniam ebl'os anstataŭ'i naft'o'n, ter'gas'o'n kaj atom'energi'o'n per la supr'e nom'it'a'j alternativ'a'j (nom'at'a'j ankaŭ „verd'a'j”) energi'font'o'j. Sed nun la german'a federaci'a ministr'ej'o pri medi'protekt'ad'o komisi'is German'a'n Centr'o'n por Avi'o- kaj Spac'o-Vojaĝ'ad'o esplor'i detal'a'n taks'o'n por gener'ad'o de verd'a elektr'o inkluziv'e de region'a dis'divid'o. La rezult'o de tiu scienc'a taks'o por EU kaj najbar'a'j land'o'j est'as evident'a: la ekonomi'e gener'ebl'a kvant'o est'as kun pli ol 5700 tera'vat'hor'o'j mult'e pli grand'a ol la hodiaŭ'a konsum'ad'o de 3700 tera'vat'hor'o'j aŭ la bezon'o prognoz'at'a por la est'ont'ec'o. (Unu tera'vat'hor'o egal'as al unu miliard'o da kilo'vat'hor'o'j.) EU kaj en'tut'e Eŭrop'o do ne'diskut'ebl'e pov'us produkt'i si'a'n komplet'a'n bezon'o'n per alternativ'a'j energi'o'j.
Ceter'e neces'as (kaj ebl'as) por real'ig'i tio'n, ke tiu'j land'o'j, kiu'j facil'e pov'as gener'i tiu'n aŭ ali'a'n energi'o'n, eksport'u tro'a'n elektr'o'n al ali'a'j land'o'j. Hispanio ekzempl'e pov'us eksport'i tiom da energi'o, ke ĝi kontent'ig'us pli ol tri'on'o'n de la bezon'o en EU. Aŭ Norvegi'o, kiu jam nun kovr'as si'a'n komplet'a'n energi'bezon'o'n el re'nov'ig'ebl'a'j font'o'j, pov'us produkt'i pli ol du'obl'e tiom da verd'a elektr'o ol ĝi mem bezon'as.
Sed kio'n far'as EU? Ĝi ekzempl'e dispon'ig'as por la jar'o'j 2007 ĝis 2011 jar'e 550 milion'o'j'n da eŭr'o'j por esplor'ad'o de nukle'a energi'o. Kaj por evolu'ig'o kaj konstru'ad'o de fuzi'o'reaktor'o Iter EU pas'int'jar'e fond'is komun'a'n entrepren'o'n por la daŭr'o de 35 jar'o'j kun subvenci'o de 7,6 miliard'o'j da eŭr'o'j el la EU-buĝet'o. Est'as urĝ'a temp'o, fond'i simil'a'n program'o'n por re'nov'ig'ebl'a'j energi'o'j, kiu pov'us util'ig'i la region'a'j'n font'o'j'n en tut'eŭrop'a ret'o. En EU oni oft'e plend'as, ke mank'as komun'a konkret'a cel'o, kiu ver'e interes'as hom'o'j'n simil'e kiel tiu'temp'e kre'ad'o de komun'a valut'o. Post en'konduk'o de eŭr'o jen la re'nov'ig'ebl'a energi'o cert'e de'nov'e pov'us konvink'i EU-civit'an'o'j'n pri valor'o de la komun'a organiz'aĵ'o. Neces'as nur iom da energi'o por tiu est'ont'a energi'o ...
Ĉu vi ankoraŭ memor'as pri danĝer'o'j, kiu'j oni'dir'e grav'e minac'is ni'n, jen en iu'j part'o'j de la mond'o, jen tut'mond'e. Est'is ekzempl'e mal'san'o'j aŭ venen'o'j. Kiam vi la last'a'n foj'o'n aŭd'is aŭ leg'is pri Ĉernobilo? Frap'is mi'n menci'o pri ĝi okaz'e de akcident'o'j en franc'a'j atom'central'o'j ĉi-somer'e. Sed ĝeneral'e la gigant'a atom'katastrof'o, kiu minac'is grand'a'j'n part'o'j'n de Eŭrop'o kaj Azi'o, est'as forges'it'a. Do mi tra'kribr'is mi'a'n memor'o'n pri ali'a'j danĝer'o'j, kiu'j tim'ig'is ni'n en pas'int'ec'o. Ĉu vi ankoraŭ sci'as, kio est'is „bov'o'frenez'o” (laŭ la popular'a nom'o)? Mal'san'o de ŝaf'o'j kaj bov'o'j, kiu est'is risk'a ankaŭ por hom'o'j, kiel oni dis'trumpet'is dum mult'a'j jar'o'j. Kiel mal'aper'is (kun la mil'o'j da mort'ig'it'a'j mal'san'a'j best'o'j) ŝajn'e komplet'e tiu mal'san'o, sen ke ver'e mult'a'j hom'o'j infekt'iĝ'is? Sekv'is tiel nom'at'a „bird'o'grip'o”, pro kiu oni avert'is infan'o'j'n, kolekt'i plum'o'j'n. Jes, mort'is ne mal'mult'a'j anas'o'j, anser'o'j kaj ali'a'j sovaĝ'a'j kaj kort'a'j bird'o'j, sed ankaŭ en tiu okaz'o mi nek leg'is nek aŭd'is pri grav'a'j infekt'iĝ'o'j en Eŭrop'o (jes en Azi'o, de kie ven'is tiu mal'san'o). Inter'temp'e neni'u plu parol'as pri bird'o'grip'o.
Pli danĝer'a evident'e est'is mal'san'o nom'at'a „sars'o”, pro kiu (de'nov'e en Azi'o) mort'is relativ'e mult'a'j hom'o'j, sed ankaŭ ĉi-foj'e avert'o'j por Eŭrop'o est'is tro'ig'it'a'j. Nur eg'e mal'mult'a'j eŭrop'an'o'j infekt'iĝ'is (kutim'e dum vojaĝ'o en Azi'o). Ĉi-jar'e en Germanio oni ĝoj'ig'is ni'n per la inform'o, ke tiu ĉi land'o definitiv'e est'as sen'rabi'a. Fier'e la fak'ul'o'j inform'is, ke tiu'n sukces'o'n oni dank'as al ampleks'a program'o por vakcin'ad'i vulp'o'j'n kontraŭ rabi'o.
Kiel ajn, la rilat'a'j histeri'o'j, kiu'j'n est'ig'is ne'last'e mi'a'j ĵurnal'ist'a'j koleg'o'j en amas'komunik'il'o'j, montr'iĝ'is tro'a'j kaj super'flu'a'j. Tiu'j histeri'o'j nun est'as histori'a'j. Ĉi-jar'e en Germanio oni emfaz'e avert'is pri kresk'int'a danĝer'o per'e de iksod'o'j, kiu'j pli abund'as pro klimat'o'ŝanĝ'o. Sed jam est'as aŭtun'o, kaj mi leg'is kaj aŭd'is pri eĉ ne unu grav'a infekt'iĝ'o ... Do de'nov'e histeri'o, kiu nur irit'as hom'o'j'n. Rest'as tamen unu grav'a mal'san'o mort'danĝer'a: aidos'o. Sed ankaŭ pri ĝi oni preskaŭ ne plu parol'as en evolu'int'a'j land'o'j, neglekt'ant'e hejm'a'j'n mal'san'ul'o'j'n. Jes, en Afrik'o daŭr'e amas'e mort'as hom'o'j pro aidos'o. Sed Afrik'o est'as ekster la interes'o'sfer'o de la nord'a hemisfer'o.
Sincer'e vi'a
Antaŭ ne'long'e komenc'iĝ'is real'ig'o de komun'a alban'a-serb'a film'o La miel'a monat'o. Tem'as pri du par'o'j, unu alban'a kaj la ali'a serb'a, kun'iĝ'int'a'j dank'e al el'migr'ad'o. Ĝi mesaĝ'as pac'a'n kaj bon'a'n kun'viv'ad'o'n kaj najbar'ec'o'n, kaj model'as kiel komunik'pont'o inter ambaŭ naci'o'j spert'int'a'j almenaŭ dum la last'a jar'cent'o tiom da mal'amik'ec'o.
La scen'arist'o est'as Genc Permeti el Albanio, kaj la reĝisor'o Goran Pakalević el Serbi'o. La scen'o'j lud'iĝ'as jen en Albanio, jen en Serbi'o, kaj jen ie en okcident'o. Ne est'is facil'e por la film'ist'o'j trov'i voj'o'n al kun'labor'o, sed nun ili kontent'as kaj cert'as pri la sukces'o de si'a film'o.
Fin'e de la 15a jar'cent'o fuĝ'is kelk'mil'o'j da alban'o'j post la dis'fal'o de la arme'o komenc'e al Bulgario kaj post'e al Ukrainio. Nun'temp'e trov'iĝ'as almenaŭ 5000 ili'a'j post'e'ul'o'j en la odesa provinc'o, kie ili konserv'is la lingv'o'n, mor'o'j'n, kostum'o'j'n kaj ali'a'j'n tradici'aĵ'o'j'n de si'a'j pra'patr'o'j.
Ili fest'as ekzempl'e la tag'o'n de Sankt'a Georg'o, honor'e al Gjergj Kastrioti Skanderbeg, la naci'a hero'o de alban'o'j. Ĝeneral'e ili ge'edz'iĝ'as nur en si'a komun'um'o, kaj, malgraŭ pli facil'a kontakt'o kun Albanio dum 1945-1961, kiam flor'is amik'ec'o kun Sovetio, kaj post 1990, kiam ambaŭ'land'e establ'iĝ'is plur'ism'a politik'a sistem'o, la tie'a'j alban'o'j plu rest'is en Ukrainio.
Rimark'ind'as, ke inter 48 milion'o'j da loĝ'ant'o'j de Ukrainio tra'viv'as et'a komun'um'o tia. Tamen nun la alban'o'j en Odeso bezon'as lern'o'libr'o'j'n kaj instru'ist'o'j'n, kiu'j ver'ŝajn'e ven'os el Albanio. La de'ven'land'o, kvankam mem ankoraŭ ekonomi'e mal'fort'a, plan'as ili'n komplez'i – inter'konsent'e kun la koncern'a'j instru-instanc'o'j ukrainaj.
La 1an de septembr'o 2008 la ĉef'ministr'o Fukuda Jasuo anonc'is si'a'n demisi'o'n. Fukuda ĉef'ministr'iĝ'is la 26an de septembr'o 2007, post subit'a eks'iĝ'o de la antaŭ'a ĉef'ministr'o Abe Ŝinzoo.
Salut'ant'e si'a'n ĉef'ministr'iĝ'o'n, Fukuda dir'is, ke li'a est'as „kabinet'o, kiu sen'el'ir'e batal'as kun river'o mal'antaŭ si”, kio signif'is, ke eĉ unu mal'grand'a fuŝ'o dron'ig'us la Liberal'a'n Demokrat'a'n Parti'o'n (LDP). Ver'dir'e li ja dron'ig'is si'a'n parti'o'n pro si'a abrupt'a, sen'respond'ec'a demisi'o.
Li klar'ig'is si'a'n demisi'o'n tiel: „La plej grand'a opozici'a Demokrat'a Parti'o (DP) fort'e kontraŭ'is ĉiu'j'n grav'a'j'n leĝ'projekt'o'j'n en la last'a sesi'o. Se mi plu est'os la ĉef'ministr'o, la sam'o okaz'os en la ven'ont'a sesi'o, tiel ke mi vol'as las'i tiu'n task'o'n al ali'a”.
Ekzist'as ĉef'e tri kial'o'j por la demisi'o. Unu'e, rilat'e Uson'o'n, la politik'o de LDP tut'e ne konven'as al la dezir'o'j de japan'o'j, kiu'j sufer'as pro mal'facil'a viv'o. LDP ĉiam direkt'as si'n al Uson'o, sekv'ant'e ĝi'n kaj akcept'ant'e ĝi'a'j'n postul'o'j'n kiel sub'ten'o'n al la Iraka Milit'o.
Du'e, LDP mult'e de'pend'as de la parti'o Koomei, sen ties help'o ĝi ne pov'as venk'i en elekt'o'j. Tamen Koomei hezit'is sub'ten'i la ĉef'ministr'o'n rilat'e sub'ten'ad'o'n de uson'a ŝip'ar'o en la Hind'a Ocean'o. Ceter'e ĝi postul'is mal'alt'ig'o'n de impost'o'j por mal'riĉ'ul'o'j, de kiu'j Koomei de'pend'as. Fukuda ne vol'is akcept'i mal'alt'ig'o'n tia'n, sed dev'is, tim'ant'e, ke Koomei ne plu help'os dum elekt'o'j.
Tri'e, tem'as pri la ne'kapabl'o de Fukuda mem. Li far'iĝ'is parlament'an'o je la aĝ'o de 54. Antaŭ ol ĉef'ministr'iĝ'i, li labor'is kiel ĝeneral'a sekretari'o en antaŭ'a kabinet'o, sed li ne hav'is spert'o'n kiel ministr'o. Ankaŭ de tiu ĉi posten'o li fin'e demisi'is.
Last'a'temp'e sub'ten'is li'n nur ĝis 30 % de la popol'o. Oni kritik'is li'n, dir'ant'e: „Li parol'as ĉio'n kiel fremd'aĵ'o'j'n”, kaj „Ni ne pov'as vid'i, kio'n li vol'as far'i”. Sum'e al li mank'is gvid'kapabl'o kiel ĉef'ministr'o. Ŝajn'e li pens'is nur pri si'a honor'o, ne pri Japani'o.
LDP dev'as elekt'i nov'a'n parti'estr'o'n, sub kiu ĝi pov'os venk'i en la ĝeneral'a elekt'o. Tamen Abe kaj Fukuda demisi'is sam'e abrupt'e, ĝust'e antaŭ parlament'a sesi'o. Tiel ili sen'iluzi'ig'is la popol'o'n, kiu pri'dub'as la reg'manier'o'n kaj la kapabl'o'n de la parti'o. Est'os mal'facil'e al la parti'o re'akir'i fid'o'n inter la popol'o. Sam'temp'e perd'is Japani'o si'a'n konfid'o'n en la mond'o.
En 1966 fum'is 84 % de la vir'o'j kaj 18 % de la vir'in'o'j en Japani'o, sed en 2007 fum'is nur 40 % de la vir'o'j kaj 13 % de la vir'in'o'j. Dum la pas'int'a'j 40 jar'o'j akir'is hom'o'j pli da san-konsci'o, dum pli'fort'iĝ'is mov'ad'o kontraŭ'fum'ad'a.
Ekzempl'e en 2002 la kvartal'o Ĉijoda en Tokio far'is leĝ'o'n por mal'permes'i sur'strat'a'n fum'ad'o'n. Ĝis februar'o 2008 sekv'is 105 komun'um'o'j. Simil'e, la urb'o Ooita mal'permes'is fum'i en taksi'o'j: sekv'is pli'a'j 16 guberni'o'j. La guberni'o Kanagaŭa nun plan'as nov'a'n leĝ'o'n, ke en 16 spec'o'j de konstru'aĵ'o'j, inkluziv'e de loĝ'ej'o'j, lern'ej'o'j, hospital'o'j, magazen'o'j, hotel'o'j, restoraci'o'j kaj amuz'ej'o'j, oni ne rajt'os fum'i. Fort'e kontraŭ'as posed'ant'o'j de paĉinko-lud'ej'o'j, ĉar 80 % de ties vizit'ant'o'j est'as fum'ant'o'j.
En juli'o 2008 est'is en'konduk'it'a kart'o nom'at'a taspo. Ĝi cel'as plen'kresk'ul'o'j'n, kiu'j aĉet'as tabak-var'o'j'n el aŭtomat'a'j vend'o'maŝin'o'j. La kart'o en'hav'as inform'o'n pri la posed'ant'o kaj atest'as, ke tiu, est'ant'e plen'kresk'ul'o, rajt'as fum'i. Laŭ enket'o 70 % de ge'knab'o'j aĉet'is cigared'o'j'n el aŭtomat'o'j. Oni esper'as, ke taspo tio'n mal'help'os.
Krom'e konstat'ebl'as, ke taspo ali'manier'e influ'as. Ĝen'as mend'i la kart'o'n, kaj do mult'a'j ne plu uz'as aŭtomat'o'j'n. En la guberni'o Kagoŝima, kie oni prov'e en'konduk'is la kart'o'n, 69 el 11600 tabak'o-vend'ej'o'j jam ferm'iĝ'is. Iu tabak'ist'o plend'is, ke la vend'o'sum'o ĉe li'a aŭtomat'o iĝ'is preskaŭ nul'o, mal'pli'iĝ'int'e je 90 %.
En mart'o 2008 Sasagaŭa Joohei, la estr'o de la Japan'a Fondus'o, propon'is preskaŭ kvar'obl'ig'i la prez'o'n de skatol'o kun 20 cigared'o'j, de 273 en'o'j ĝis 1000 en'o'j (pli-mal'pli de 1,70 eŭr'o'j ĝis 6 eŭr'o'j). Tiel li vol'is pli'bon'ig'i kaj la san'o'n de la naci'o kaj la ŝtat'a'n en'spez'o'n. Laŭ li, se la prez'o tiel alt'iĝ'us, impost'o'j ating'us 900 miliard'o'j'n da en'o'j. Eĉ se tri'on'o de la nun'a'j fum'ant'o'j ĉes'us, impost'o'j sum'us 300 miliard'o'j'n (pli ol la 220 miliard'o'j da tabak-impost'o'j en 2007).
Kontraŭ'is la propon'o'j'n divers'a'j tabak'o-kompani'o'j, inkluziv'e de Japan'a Tabak'o, Asoci'o de Tabak-vend'ej'o'j, Asoci'o de Tabak'o-kultiv'ist'o'j ktp. Ili argument'is, ke la kalkul'o'j sen'baz'as. Mal'prosper'us la tabak-industri'o'j, sen'labor'us dung'it'o'j, kaj do la ŝtat'o mal'pli da impost'o'j rikolt'us.
Ali'a'j argument'is, ke la nun'a kontraŭ'fum'ad'a mov'ad'o est'as faŝism'a, ĉar ĝi trakt'as fum'ant'o'j'n kiel krim'ul'o'j'n. Iu verk'ist'o dir'is, ke fum'ad'o est'as japan'a kultur'a fenomen'o, kiu dat'iĝ'as de antaŭ 400 jar'o'j. Ali'flank'e atent'ig'is kontraŭ'fum'ant'o'j, ke tiu, kiu labor'tag'e ses foj'o'j'n dum 10 minut'o'j fum'paŭz'as, dum tut'a hor'o fakt'e ne labor'as. Tiu re'don'u al si'a firma'o el'cent'aĵ'o'n de si'a salajr'o.
La reg'ist'ar'o mult'e de'pend'as de tabak-impost'o'j. Pri kontraŭ'fum'ad'o ĝi ŝajn'as pozitiv'a, sed unu'e ĝi serv'as kapital'ist'o'j'n, nur du'e la popol'o'n. Kiam ĝi propon'is dum kontraŭ'kancer'a kampanj'o du'on'ig'i la nombr'o'n de fum'ant'o'j, la kompani'o Japan'a Tabak-industri'o protest'is ĉe la ministr'o de bon'fart'o kaj labor'o. Subit'e ŝanĝ'iĝ'is la kampanj'o, kaj la cel'o du'on'ig'i la nombr'o'n de fum'ant'o'j mal'aper'is.
Tia'manier'e la reg'ist'ar'o profit'as de popol'a mal'san'o. Ne ebl'as tuj mal'permes'i vend'i tabak'o'n (kio'n far'is la reg'ist'ar'o de But'an'o). Ebl'as tamen alt'ig'i la prez'o'n, eventual'e al 2000 en'o'j, por ke hom'o'j ne plu fum'u.
En Ĉini'o ĝi est'as kon'at'a kiel jiao-zi; en Japani'o kiel gjooza. Ĝi ven'is al Japani'o el nord-orient'a Ĉini'o post la du'a mond'milit'o. Ĉi tiu'n manĝ'aĵ'o'n en Ĉini'o oni konsum'as aŭ bol'ig'it'a aŭ frit'it'a kiel ĉef'a'n manĝ'aĵ'o'n. En Japani'o oni konsum'as ĝi'n plej oft'e frit'it'a kun muel'it'a viand'o, tuberos'o, ajl'o kaj ĉin'a brasik'o kiel akompan'a'n manĝ'aĵ'o'n apud bovl'o da riz'o.
Kuir'i gjooza-on est'as iom pen'ig'e. Neces'as unu'e far'i (aŭ aĉet'i) kovr'aĵ'o'n el farun'a past'o; post'e oni dev'as prepar'i viand'o'n kaj divers'a'j'n legom'o'j'n, volv'i tiu'j'n en la kovr'aĵ'o'n kaj fin'e frit'i la tut'aĵ'o'n. Pro la pen'ec'o mult'a'j nun aĉet'as frost'ig'it'a'j'n gjooza-o'j'n kaj hejm'e ili'n frit'as.
Fin'e de 2007 kaj komenc'e de 2008 34 hom'o'j mal'san'iĝ'is, manĝ'int'e frost'ig'it'a'j'n gjooza-o'j'n el Ĉini'o. La polic'o mal'kovr'is la venen'o'n metamidofoso, organik'a fosfor'a kombinaĵ'o uz'at'a kiel insekt'o-mort'ig'il'o. La venen'o trov'iĝ'is en'e de la sak'et'o'j aŭ ĉe la kovr'aĵ'o'j kaj la ingredienc'o'j de gjooza-oj. Tial oni kred'is, ke ĝi en'miks'iĝ'is ĉe la fabrik'o, kie la manĝ'aĵ'o est'as prepar'at'a.
La japan'a ministr'ej'o pri bon'fart'o kaj labor'o publik'ig'is, ke ek'de januar'o 2007 19 japan'a'j kompani'o'j import'is 3800 tun'o'j'n da manĝ'aĵ'o'j kiel frost'ig'it'a'j gjooza-oj kaj viand'aĵ'o'j el mezskala fabrik'o en Hebei-provinc'o, Ĉini'o. La ministr'ej'o admon'is, ke oni ne aĉet'u manĝ'aĵ'o'j'n el tiu ĉi ĉin'a fabrik'o.
Re'ag'e, la ĉin'a polic-agent'ej'o anonc'is: „Ni pri'demand'is 55 labor'ist'o'j'n en la fabrik'o kaj far'is ĉi'a'j'n ekzamen'o'j'n kaj eksperiment'o'j'n, kaj ni konklud'is, ke preskaŭ ne ebl'is tiu'j venen-miks'aĵ'o'j en Ĉini'o.”
Si'a'vic'e re'ag'is japan'a'j vend'ej'o'j kaj restoraci'o'j. Mult'a'j super'bazar'o'j akcept'is, ke aĉet'int'o'j de ĉin'a'j manĝ'aĵ'o'j re'don'u si'a'j'n var'o'j'n, dum ali'a'j ĉes'is vend'i ĉin'a'j'n frost'ig'it'aĵ'o'j'n. La por'famili'a restoraci'a ĉen'o Skylark ĉes'is uz'i 73 spec'o'j'n de ĉin'a'j manĝ'aĵ'o'j. Respond'ec'ul'o dir'as, ke la manĝ'aĵ'o'j ne de'ven'as de la koncern'a fabrik'o en Hebei-provinc'o, sed klient'o'j tim'as ĉin'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n ĝeneral'e.
Instru'ad'a komitat'o en la urb'o Koorijama, Fukuŝima, deklar'is, ke ĝi ne uz'os ĉin'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n por prepar'i lern'ej'an'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n. Kvin hor'o'j'n post'e, tamen, ĝi nul'ig'is la decid'o'n, dir'ant'e, ke, se oni eksklud'us ĉiu'j'n ĉin'a'j'n ingredienc'o'j'n, ne ebl'us prepar'i plad'o'j'n kontent'ig'a'j'n por lern'ant'o'j.
Japan'a'j manĝ'aĵ'o'j mult'e de'pend'as de Ĉini'o. Dum la pas'int'a'j dek jar'o'j la import'o 2,4-obl'iĝ'is kaj kvar'on'o da manĝ'aĵ'o'j ven'as de Ĉini'o. Japan'a'j komerc'ist'o'j trov'as ĉin'a'j'n kompani'o'j'n, kie ebl'as produkt'i laŭ japan'a norm'o. Dank'e al tiu ĉi sistem'o, kaj al mal'mult'e'kost'a'j labor'fort'o'j, japan'o'j manĝ'as mal'alt'prez'e. Special'ist'o dir'as, ke por'temp'e hom'o'j evit'as frost'ig'it'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n, precip'e ĉin'a'j'n, sed baldaŭ ili re'ven'os al si'a antaŭ'a kutim'o, ĉar oni konsider'as grav'a mal'mult'e'kost'o'n de manĝ'aĵ'o'j.
En juni'o 2008 la gjooza-oj produkt'it'a'j en la Hebei-fabrik'o kaj tie konserv'it'a'j pro la esplor'o'j tamen est'is konsum'it'a'j kaj ĉi-foj'e venen'is ĉin'o'j'n. La ĉin'a polic-agent'ej'o komenc'is de'nov'e enket'i. Laŭ raport'o'j, labor'as en la fabrik'o 850 ne'regul'a'j dung'it'o'j mal'kontent'a'j pro mal'bon'a'j labor-kondiĉ'o'j.
La long'temp'e kresk'ant'a ekonomi'o de Litovio fin'fin'e kaŭz'as problem'o'j'n, kiu'j kap'dolor'ig'as la reg'ist'ar'o'n kaj loĝ'ant'ar'o'n. Unu el la plej grav'a'j est'as la inflaci'o, kiu en aŭgust'o ating'is 12,2 % sur jar'a baz'o. La reg'ist'ar'o lanĉ'is plan'o'n por brems'i la inflaci'o'n. Dum'e loĝ'ant'o'j vol'e-ne'vol'e komenc'is ŝpar'i.
En tia situaci'o iom strang'e aspekt'as al'vok'o de financ'a'j makler'ist'o'j de la kompani'o FinHill, kiu'j propon'as ne batal'i kontraŭ la inflaci'o. Ili konsil'as ne sekv'i la ekzempl'o'n de najbar'a'j Latvi'o kaj Estoni'o, kies prevent'plan'o'j baz'iĝ'as sur eg'a ŝpar'o, ĉar pro ŝpar'ad'o stagn'os ankaŭ la ekonomi'o. „Pov'as okaz'i, ke post tri aŭ kvar monat'o'j, pro ekster'a influ'o, la ekonomi'o tiom mal'rapid'iĝ'os, ke ne plu ind'os batal'i kontraŭ inflaci'o, ĉar ĝi aŭtomat'e ĉes'os”, opini'as la financ'ist'o'j.
Laŭ ili, nun'temp'e la ekonomi'o de Litovio – kaj de la tut'a Eŭrop'o – est'as fort'e influ'at'a de deflaci'a'j procez'o'j: mal'kresk'o de la valor'o de ne'mov'ebl'aĵ'o'j, mal'alt'iĝ'o de prez'o'j de krud'material'o'j kaj fal'o de la postul'o en la ĉef'a'j eksport'merkat'o'j. Tamen tiu'j'n ĉi procez'o'j'n hodiaŭ kaŝ'as la alt'iĝ'o de prez'o'j de energi'o kaj nutr'aĵ'produkt'o'j, kiu'j respond'ec'as pri ĉirkaŭ du'on'o de la nun'a inflaci'o. Sen tio, el la nun'a du'cifer'a inflaci'o en Litovio rest'us nur ĉirkaŭ 6 % kaj en eŭr'o-zon'o apenaŭ 1,8 %.
Ajn'a strikt'ig'o de fisk'a politik'o kun cel'o halt'ig'i inflaci'o'n brems'os ekonomi'a'n evolu'o'n kaj tut'e ne influ'os inflaci'o'n, ĉar la litoviaj rimed'o'j ne kapabl'os influ'i la mond'a'j'n prez'o'j'n de nutr'aĵ'o kaj energi'o. La inflaci'o el'ĉerp'iĝ'os aŭtomat'e, kiam la energi'prez'o'j mal'kresk'os, kaj ŝajn'e tiu ĉi procez'o jam ek'is.
Ĉu vi est'as jun'a ĵurnal'ist'o, aspir'ant'a est'i fam'a kaj sukces'a? Vi ebl'e dev'as stud'i la labor'manier'o'j'n de ĵurnal'ist'o'j, kiu'j jam ating'is tio'n dum mult'jar'a'j labor'o'j por okcident'a'j inform'agent'ej'o'j kaj televid'ej'o'j kiel BBC, CNN, AP, Reuters ktp. Mi foj'foj'e leg'is kaj spekt'is ili'a'j'n raport'o'j'n kaj nun sci'as, kiel bat'as ili'a'j kor'o'j, kiam ili raport'ad'as pri Afrik'o.
Ebl'e neni'a labor'o est'as pli simpl'a ol raport'i pri Afrik'o! Fakt'e ĉio'n vi pov'as far'i sen vizit'o al la kontinent'o. Vi pov'as akir'i help'o'n sekv'ant'e la paŝ'o'j'n de la raport'ist'o'j de la menci'it'a'j organiz'aĵ'o'j, kiu'j jam kre'is cert'a'j'n ne'for'ig'ebl'a'j'n impres'o'j'n en la kor'o'j de ne-afrik'an'o'j. Tamen, raport'i pri Afrik'o est'as ankaŭ grand'a defi'o: vi dev'as hav'i la kapabl'o'n silent'ig'i la voĉ'o'n de vi'a konscienc'o. Se vi ne pov'as far'i tio'n, vi ne sukces'os. Silent'ig'i vi'a'n konscienc'o'n ankaŭ help'os al vi la imag'o, ke la afrik'an'o'j ne hav'as emoci'o'j'n. Liber'e per vi'a plum'o traf'u ili'a'j'n kor'o'j'n, ĉar ili sent'as tut'e neni'o'n.
Nun, por ŝajn'ig'i ver'o'n, en ĵurnal'ism'o oni mult'e uz'as bild'o'j'n. Fakt'e oni kred'as, ke unu bild'o valor'as pli ol mil vort'o'j. Modern'a teknologi'o help'as ni'n manipul'i bild'o'j'n. Do unu bild'o jam kapabl'as mensog'i pli ol mil vort'o'j. Do fot'u nur en vilaĝ'o'j kaj mal'bel'a'j part'o'j de urb'o'j. Amas'ig'u ge'knab'o'j'n sen'vest'a'j'n kaj vir'in'o'j'n kun velk'a'j nud'a'j mam'o'j por fot'ad'o. Tio est'as la ver'a vizaĝ'o de Afrik'o. Ankaŭ ĉiu vir'in'o dev'as port'i i'o'n grand'a'n sur si'a sen'har'a kap'o kaj beb'o'n dors'e. Memor'u, ke nur Afrik'o hav'as kurb'a'j'n aĉ'a'j'n voj'o'j'n, Ali'lok'a'j voj'o'j est'as or'a'j. Se vi skrib'as pri Afrik'o ĉe vi'a skrib'tabl'o el vi'a distanc'a land'o, AP, Reuters, BBC ktp. pov'as mal'avar'e hav'ig'i al vi bild'o'j'n el si'a'j etern'a'j arkiv'o'j.
Mult'e parol'u en vi'a raport'o, ke est'as ĉiam varm'eg'e kaj humid'e en Afrik'o. Tamen se vi raport'as dum mal'varm'a sezon'o, evit'u menci'o'n pri tio. Lern'u ĝeneral'ig'i preskaŭ ĉio'n. Ekzempl'e, se vi vizit'as vilaĝ'et'o'n, kie iu hom'o manĝ'as moskit'o'j'n, vi pov'as uz'i la titol'o'n „Afrik'an'o'j manĝ'as moskit'o'j'n”. Memor'u, ke Afrik'o est'as unu grand'a vilaĝ'o, kie oni parol'as sam'a'n lingv'o'n, kaj ĉio „est'as” sam'a! Se tem'as pri hom'o'j, kiu'j'n polic'an'o'j kapt'is, dum ili kontraŭ'leĝ'e prov'is en'ir'i Eŭrop'o'n, raport'u en manier'o kiu las'os vi'a'j'n leg'ont'o'j'n konklud'i, ke neni'u afrik'an'o hav'as viz'o'n. Memor'u, ke afrik'an'o'j vol'as vojaĝ'i ali'land'e'n nur pro mal'sat'o kaj batal'o'j.
Vi bezon'as mult'a'j'n bild'o'j'n aĉ'a'j'n; se vi vol'as raport'i pri Afrik'o: Nud'a'j hom'o'j (memor'u, ke nud'ec'o pri'skrib'as primitiv'ec'o'n, se tem'as pri Afrik'o, se tem'as pri ali'a'j lok'o'j, nud'ec'o montr'as modern'ec'o'n); kurb'a'j tru-plen'a'j voj'o'j; vir'o'j kun dek'o'j da edz'in'o'j; famili'o'j kun dek'o'j da infan'o'j, kiu'j per fingr'o'j manĝ'as el sam'a uj'o. Not'u ke, se vi'a bild'o ne hav'as arb'o'j'n aŭ best'o'j'n ĉe la fon'o, oni ebl'e ne kred'os ke ĝi est'as ver'e el Afrik'o. Ne dir'u, ke en tut'a Afrik'o oni batal'as, sed per vi'a art'ist'a lert'ec'o las'u la leg'ont'o'j'n mem konklud'i, ke en la tut'a kontinent'o oni etern'e batal'as. La batal'o'j laŭ vi'a skrib'o pov'us est'i pri iu put'o sen'akv'a aŭ io ajn laŭ vi'a imag'o. Memor'u, ke ĉia imag'o pri Afrik'o est'as ver'o en la kor'o'j de ne-afrik'a'j leg'ant'o'j.
Est'u subtil'a, kiam vi skrib'as pri Afrik'o: Ekzempl'e, sci'u kiel pri'skrib'i Afrik'o'n kiel komplet'a'n dezert'o'n, kiam vi raport'as pri ter'glob'a varm'iĝ'o, sen'arb'ig'ad'o kaj mank'o de manĝ'o; kaj pri'skrib'u la kontinent'o'n kiel komplet'a'n ĝangal'o'n, se vi'a raport'o tem'as pri primitiv'ec'o. Uz'u la raport'o'n pri abund'o de sovaĝ'a'j best'o'j eĉ sur la strat'o'j, por ŝajn'ig'i, ke Afrik'o est'as sovaĝ'a kontinent'o, aŭ pri la preskaŭ'a for'mort'o de ĉia best'o, por ŝajn'ig'i ke en Afrik'o mank'as ĉio. Mult'e menci'u, kiam la koncern'at'a afrik'a land'o gajn'is sen'de'pend'ec'o'n de si'a okcident'a koloni'a mastr'o. Tio pov'as help'i vi'n kre'i en la kor'o'j de vi'a'j leg'ont'o'j la ide'o'n, ke tiu land'o ek'hav'is problem'o'j'n soci'a'j'n, post kiam ĝi ek'hav'is lok'a'j'n estr'o'j'n. Skrib'u pri la milion'o'j da dolar'o'j, kiu'j'n okcident'a'j reg'ist'ar'o'j jam send'is por help'i, sed kies efik'o'j'n oni ne vid'as pro oficial'a korupt'ec'o en la kontinent'o. Parol'u nur pri mal'san'o, mal'sat'o kaj batal'o'j, ĉar ali'okaz'e oni ne leg'os vi'a'j'n raport'o'j'n.
Liber'e skrib'u i'o'n ajn. Se tem'as pri Afrik'o, neni'u plend'os kaj est'os neni'a proces'o kontraŭ vi. Reuters, AP, CNN, BBC kaj ali'a'j simil'a'j jam liver'as bizar'a'j'n raport'o'j'n, kaj oni pov'as facil'e konjekt'i, ke post kelk'a'j jar'o'j trov'iĝ'os pli da bizar'a'j raport'o'j, ĉar hom'o'j prefer'as (aŭ ĝoj'as) leg'i bizar'a'j'n raport'o'j'n, se tem'as pri ali'a'j hom'o'j. Pri tio kulp'as ni ĉiu'j! Kulp'as ni'a'j nigr'a'j kor'o'j! Kulp'as la diabl'o en ni ĉiu'j!
Antaŭ ol fin'i tiu'n ĉi artikol'o'n, mi dev'as menci'i i'o'n grav'a'n: pro iu ne'klar'a kial'o oni evit'as rekt'e menci'i, ke afrik'an'o'j kulp'as pro natur'katastrof'o'j kiel long'a mank'o de pluv'ad'o kaj pro diluv'o. Do skrib'u pri tio en manier'o, kiu las'os la leg'ont'o'j'n kred'i, ke afrik'an'o'j aŭ Di'o aŭ ambaŭ kulp'as! Memor'u, ke en ali'a'j kontinent'o'j la hom'o'j est'as tiel lert'a'j, ke ili majstr'as Di'o'n kaj natur'o'n.
Nu, mi pens'as, ke vi jam hav'as sufiĉ'e da inform'o'j kiel skrib'i raport'o'n pri Afrik'o. Se vi pov'us lert'e sekv'i mi'a'n pri'skrib'o'n, jam en mal'long'a temp'o vi'a plum'o, sam'e kiel tiu de ali'a'j pri-afrik'a'j raport'ist'o'j, est'us pli sovaĝ'a (kaj vi'a kor'o pli mal'lum'a) ol la kontinent'o Afrik'o.
En septembr'o la litova ministr'o pri defend'ad'o, Juozas Olekas, sub'skrib'is dekret'o'n por nul'ig'i dev'ig'a'n milit'serv'ad'o'n. Anstataŭ'e la parlament'o decid'is trans'ir'i al profesi'a kaj liber'vol'a arme'o.
Laŭ Olekas rest'as konstituci'a dev'o defend'i la patr'uj'o'n. Tial, al'don'is la ministr'o, tiu'j, kiu'j rev'as pri soldat'a karier'o, est'os akcept'it'a'j en nov'stil'a arme'o. Tiu'j, kiu'j nun dev'ig'e milit'serv'as, est'os demisi'ig'it'a'j antaŭ la 1a de juli'o 2009.
La decid'o'n traf'is la parlament'o post la konflikt'o inter Kartveli'o kaj Rusio. Tiam est'iĝ'is diskut'o'j, ĉu Litovio – najbar'e al Rusio – pov'as sent'i si'n sekur'a. Argument'is Olekas, ke litov'an sekur'ec'o'n garanti'as membr'ec'o en Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO). La task'o de la ŝtat'o, dir'is Olekas, konsist'as en kun'labor'o kun NATO kaj part'o'pren'ad'o en pac'defend'a'j misi'o'j.
En intervju'o kun german'a gazet'o esprim'is kontraŭ'a'n opini'o'n la prezid'ant'o de Litovio, Valdas Adamkus. Li dir'is, ke, se frenez'ul'o'j en Rusio vol'us invad'i Litovion, tio'n ili pov'us far'i en'e de kelk'a'j minut'o'j. Tamen li'a ministr'o pri defend'ad'o atent'ig'is, ke nun Litovio est'as mult'e pli sekur'a ol antaŭ 2004, ne nur pro membr'ec'o en NATO, sed ankaŭ pro pli bon'a arm'ad'o kaj pro pli kvalit'a soldat'a prepar'ad'o.
Viv'as en Japani'o mult'a'j mal'jun'ul'o'j kaj do furor'as la „mal'jun-industri'o”. Konstru'at'a'j est'as ĉiam pli da mal'jun'ul'ej'o'j, al kiu'j universitat'o'j kaj ali'a'j lern'ej'o'j send'as diplom'it'a'j'n pri'zorg'ist'o'j'n. Tamen pro sever'a'j labor'kondiĉ'o'j kaj mal'alt'a'j salajr'o'j tiu'j baldaŭ ĉes'as tiel labor'i. Laŭ'dir'e ekzist'as en Japani'o 200 000 diplom'it'o'j ne plu labor'ant'a'j en la sektor'o.
Por solv'i la mank'o'n de pri'zorg'ist'o'j, la reg'ist'ar'o decid'is import'i help'ant'o'j'n el Indonezio. La unu'a'j 208 ven'is al Japani'o en aŭgust'o. Ili ĉiu'j jam kvalifik'iĝ'is kiel fleg'ist'o'j. En Japani'o ili lern'os dum du'on'jar'o la japan'a'j'n lingv'o'n kaj kultur'o'n. Post'e ili ek'labor'os en hospital'o'j kaj mal'jun'ul'ej'o'j.
Por est'i agnosk'at'a'j en Japani'o kiel fleg'ist'o'j, ili dev'as en tri jar'o'j sukces'i en ŝtat'a ekzamen'o – en kvar jar'o'j por far'iĝ'i pri'zorg'ist'o. Se ili mal'sukces'os, ili dev'os re'ven'i al si'a hejm'land'o. Japani'o konsent'is akcept'i 400 fleg'ist'o'j'n kaj 600 pri'zorg'ist'o'j'n, tamen fakt'e la ven'int'o'j est'is eg'e mal'pli mult'a'j ol la cel'nombr'o.
Ne ĉiu'j organiz'aĵ'o'j en Japani'o sub'ten'as la iniciat'o'n. La Asoci'o de Pri'zorg'ist'o'j opini'as, ke Japani'o ne de'pend'u de ekster'land'an'o'j pri mal'jun'ul-pri'zorg'o, ĉar mal'facil'os akcept'i hom'o'j'n el mal'sam'a'j kultur'o'j. Ankaŭ la Asoci'o de Fleg'ist'o'j kontraŭ'as, opini'ant'e, ke la unu'a task'o de la reg'ist'ar'o est'u aranĝ'i bon'a'j'n labor'kondiĉ'o'j'n por japan'a'j fleg'ist'o'j kaj pri'zorg'ist'o'j. Ĝi dub'as, ĉu ekster'land'an'o'j pov'os bon'e kompren'i la delikat'a'j'n esprim'o'j'n de pacient'o'j.
Mal'e, la Asoci'o de Mal'jun'ul'ej'o'j aprob'as la projekt'o'n. Ĝi esper'as, ke, se la ekster'land'a'j pri'zorg'ist'o'j est'os glat'e akcept'at'a'j, kaj se ven'os pli'a'j nov'ul'o'j el Indonezio, tiel solv'iĝ'os la problem'o de pri'zorg'ist'o-mank'o.
Tamen, se oni kred'as, ke ekster'land'an'o'j ne pov'os adapt'iĝ'i al la japan'a'j cirkonstanc'o'j, tio est'as antaŭ'juĝ'o, kiu'n japan'o'j oft'e em'as hav'i. Sed ali'flank'e est'as esper'o tro optimism'a, ke ven'os el Indonezio kaj ali'a'j land'o'j pli da hom'o'j por pri'zorg'i japan'a'j'n mal'jun'ul'o'j'n, ĉar la baz'a'j kondiĉ'o'j por tiu'j labor'ist'o'j est'as mal'bon'a'j.
Krom'e Japani'o hav'as pli mal'favor'a'n kondiĉ'o'n por ekster'land'a'j labor'ist'o'j ol ali'a'j land'o'j kiel Kanado, Israelo, Briti'o kaj Kuvajt'o, kiu'j mult'e akcept'as ekster'land'an'o'j'n. En Japani'o mal'help'as la lingv'o'problem'o: tra'pas'i fak'a'j'n ekzamen'o'j'n post tri aŭ kvar jar'o'j en fremd'a lingv'o neniel facil'as.
Laŭ'dir'e filipinaj vir'in'o'j direkt'as si'n al Kanado, kie ili sen'problem'e pov'as uz'i la angl'a'n, kaj kie la kanada reg'ist'ar'o propon'as bon'a'n trejn'ad'o'n por akir'i kvalifik'o'j'n kaj kun'e la rajt'o'n tie civit'an'iĝ'i. Mal'e en Japani'o: tial ne surpriz'as, ke mult'a'j kapabl'a'j hom'o'j prefer'as ir'i al Kanado kaj ali'a'j land'o'j.
La unu'a task'o de la japan'a reg'ist'ar'o est'as aranĝ'i kaj garanti'i pli bon'a'j'n kondiĉ'o'j'n por instig'i japan'a'j'n pri'zorg'ist'o'j'n de'nov'e labor'i en sektor'o, por kiu'j ili trejn'iĝ'is. Sen tio, trud'i sever'a'n labor'o'n kun mal'alt'a salajr'o al ekster'land'an'o'j apenaŭ permes'ebl'as.
Super la river'o Tar'a est'as unu el la plej bel'a'j pont'o'j de Montenegro. Ĝi trov'iĝ'as je 24 km for de Žabljak en la nord-okcident'a part'o de la land'o. La pont'o est'is konstru'it'a de 1938 ĝis 1940 laŭ projekt'o de Mijat Trojanović, kon'at'a serb'a arkitekt'o. Ĝi est'as unu el li'a'j plej grav'a'j konstru'projekt'o'j.
La pont'o est'as long'a 370 metr'o'j'n, larĝ'a 6 metr'o'j'n kaj ĝi'a alt'ec'o super la river'o est'as 150 metr'o'j. Ĝi hav'as kvin ark'o'j'n kaj tiu super la river'o mem est'as la plej grand'a.
Tuj post la fin'konstru'ad'o de la pont'o Jugoslavio en'ir'is la du'a'n mond'milit'o'n. La tiam'a jugoslav'a milit'ist'ar'o ordon'is al inĝenier'o Lazar Jauković, part'o'pren'int'a en la konstru'ad'o de la pont'o, ke li tiel detru'ig'u ĝi'n, ke ĝi est'u rapid'e re'konstru'ebl'a post la milit'fin'o. Bedaŭr'ind'e soldat'o'j de nazi'a'j trup'o'j arest'is kaj paf'mort'ig'is li'n sur la detru'it'a pont'o. Sur la pont'o nun star'as memor'tabul'o omaĝ'e al inĝenier'o Jauković.
Post la fin'o de la du'a mond'milit'o la projekt'ant'o Trojanović, re'ven'int'e el milit'kapt'it'ej'o, gvid'is la labor'o'j'n por re'konstru'o de la pont'o super Tar'a. La trafik'o laŭ ĝi ek'funkci'is fin'e de 1945.
Ven'ont'jar'e oni not'os la sep'dek'jar'iĝ'o'n de konstru'fin'o de la vid'ind'a pont'o, kiu est'as er'o de nun'a naci'a natur'park'o Durmitor. Ĝi'a konstru'ad'o en la kanjon'o de river'o Tar'a antaŭ'e est'is ver'a hero'aĵ'o, kaj nun prezent'as grav'a'n vid'ind'aĵ'o'n kaj rar'aĵ'o'n inter la pont'o'j.
La pont'o, alt'a kaj graci'a, ne difekt'is la bel'ec'o'n kaj natur'medi'o'n de river'o Tar'a. Ĝi'a kanjon'o aparten'as al la plej bel'a'j en la mond'o. La flos'ad'o laŭ Tar'a est'as turism'a al'log'aĵ'o.
Sol'o, la funkci'ant'a prototip'o de la unu'a hungar'a hibrid'a aŭt'o, est'is antaŭ ne'long'e prezent'it'a. Ĝi est'as la rezult'o de plur'jar'a labor'o. La vetur'il'famili'o, al kiu al'don'iĝ'os pli'a'j model'o'j en la est'ont'ec'o, propon'as alternativ'o'n por kontraŭ'pez'i la de'pend'ec'o'n de tradici'a'j energi'font'o'j, por mild'ig'i la problem'o'j'n de urb'a trafik'o, por redukt'i la ŝarĝ'o'n de natur'a medi'o kaj por ŝanĝ'i la viv'manier'o'n mal'riĉ'a'n je mov'iĝ'o.
Nun'temp'e aŭt'o por la pli'mult'o est'as pli ol nur'a trafik'il'o; ĝi est'as form'o de mem'esprim'o. Aŭt'o taŭg'as ankaŭ por deklar'i soci'a'n status'o'n kaj rilat'o'n de la posed'ant'o al la komun'um'o kaj al la natur'o. La cel'o de Sol'o est'as montr'i en la gigant'a aŭt'o'merkat'o tia'n viv'koncept'o'n, kiu fokus'as al la mond'o kre'iv'a, mal'ferm'it'a al ŝanĝ'o'j kaj hom'o'centr'a.
En 2007 vend'iĝ'is 66,5 milion'o'j da nov'a'j aŭt'o'j en la mond'a merkat'o, kaj tiu nombr'o kresk'as de jar'o al jar'o. Aŭt'o'industri'a'j gigant'o'j, pro si'a'j organiz'a struktur'o kaj grand'ec'o, pov'as re'ag'i nur mal'rapid'e al la akcel'iĝ'ant'a teknik'a-teknologi'a evolu'o kaj al la soci'a'j, ekonomi'a'j kaj teknik'a'j ŝanĝ'o'j. En la mal'ferm'iĝ'ant'a inter'spac'o inter solv'o'j de seri'o'produkt'ad'o kaj de nov'a'j teknologi'o'j nask'iĝ'as pli kaj pli da alternativ'a'j aŭt'o'evolu'ig'ant'a'j firma'o'j dis'e en la mond'o. Ankaŭ la ne'profit'cel'a firma'o Antr'o, fond'it'a en 2001, sekv'as tiu'n voj'o'n. Rezult'e de plur'a'j subvenci'it'a'j projekt'o'j ĵus pret'iĝ'is la unu'a funkci'ant'a prototip'o, kiu don'as ebl'o'n al la re'nask'iĝ'o de la kar'memor'a, sed iam grand'a hungar'a aŭt'o'industri'o.
Konstru'i tiu'n ĉi aŭt'o'n est'is ver'a defi'o kaj postul'is mult'e da ofer'o, sed al'port'is enorm'a'n kvant'o'n da spert'o. Tio form'as la baz'o'n de plu'a'j evolu'ig'o'j, kies fin'a cel'o est'as kre'i plen'valor'a'n alternativ'o'n al la nun'temp'a'j aŭt'o'j. La fram'o kaj karoseri'o de la tri'person'a vetur'il'o est'as konstru'it'a'j el tre mal'pez'a miks'it'a karbon'fibr'o, sed ĝi tra'ir'os signif'a'n „svelt'ig'a'n terapi'o'n” antaŭ la komenc'o de seri'o'produkt'ad'o. La tri'obl'a'n hibrid'a'n transmisi'o'n kre'as la plej modern'a'j liti'o-jon'a'j akumulator'o'j, la mult'fuel'a motor'o-generator'o, kiu ek'funkci'as ĉe pli grand'a rapid'ec'o (tiu ĉi unu'a prototip'o ankoraŭ ne en'hav'as ĝi'n) kaj la pedal'generator'o'j, kiu'j ebl'ig'as eĉ gimnastik'o'n dum la vojaĝ'o. La alt-efik'a'j sun'ĉel'o'j sur la tegment'o kolekt'as energi'o'n sufiĉ'a'n por vetur'i averaĝ'e 15-25 km tag'e je urb'a rapid'ec'o.
Rezult'e de la evolu'ig'o'j, la karbon'di'oksid-el'las'o de Sol'o est'as 2,0-3,3 kg/100 km, kaj ĉio ĉi est'as ating'ebl'a eĉ per la eventual'a uz'o de alternativ'a'j energi'font'o'j. Tiu ĉi nombr'o est'as nur kvar'on'o de tiu de la hodiaŭ'a'j plej modern'a'j aŭt'o'j. La est'ont'a'n rapid'ec'o'n de 140 km/h kaj dinamism'o'n de la vetur'il'o hav'ig'as 4 elektr'a'j nab'o'motor'o'j. La 3,12 metr'o'j'n long'a kaj 1,92 metr'o'j'n larĝ'a Sol'o konsum'os nur 1,5-2 litr'o'j'n da fuel'o en 100 km.
Ĝis la plan'it'a en'konduk'o al la merkat'o en 2012 la aktual'a prototip'o bezon'as plu'a'j'n evolu'ig'o'j'n. Inter tiu'j est'as la „per'drat'a” (plen'e elektron'ik'a) reg'ad'o, en'konstru'o de motor'o-generator'o kaj adapt'o de Sol'o por ebl'ig'i la inter'konekt'o'n de du „Sol'o'j” al unu Du'o. La rezult'a 6-person'a vetur'il'o, kiu hav'os konsum'o'n de 2-2,5 l/100 km, pov'os ver'e konkurenc'i kun la hodiaŭ tre popular'a'j famili'a'j bus'et'o'j. Al la merkat'a en'konduk'o antaŭ'os test'ad'o'j, prepar'o de nul'seri'o kaj de seri'o'produkt'ad'o, akir'o de neces'a'j permes'o'j kaj fond'ad'o de vend'o'ret'o. La ĉef'a cel'grup'o est'as individu'o'j, famili'o'j kaj entrepren'o'j, kiu'j sent'as respond'ec'o'n al la natur'a medi'o. Laŭ'plan'e la vend'o'prez'o de Sol'o simil'os tiu'n de konkurenc'a'j aŭt'o'j en la mal'supr'a tavol'o de la mez'a kategori'o.
La aŭstr'a organiz'aĵ'o pri protekt'o de la natur'medi'o Glob'al 2000 prezent'is alarm'a'n prognoz'o'n pri la klimat'o en Tirolo ĝis 2100. La esplor'o montr'as, ke en la alp'a region'o la sekv'o'j de pli'varm'iĝ'o intens'e aper'as. La Alp'o'j re'ag'as tre sent'em'e al la tut'mond'a klimat'ŝanĝ'iĝ'o kaj tial pov'us est'i traktat'a'j kiel „sistem'o de fru'a avert'o”.
Laŭ la prognoz'o en la sekv'a'j jar'dek'o'j la somer'o'j kaj aŭtun'o'j est'os je tri grad'o'j pli varm'a'j. Pro ne'evit'ebl'a klimat'ŝanĝ'iĝ'o ĝis la fin'o de la jar'cent'o oni tim'as temperatur'lev'iĝ'o'n de ĝis kvin grad'o'j. Tio konform'as preciz'e al la diferenc'o en la temperatur'o ek'de la last'a glaci-epok'o ĝis nun.
La somer'o'j est'os pli sek'a'j, la vintr'o'j tamen riĉ'a'j je precipit'aĵ'o'j. Je alt'o sub 2000 m ne neĝ'os, sed nur pluv'os. En la vintr'o pluv'os ĝis 30 procent'o'j'n pli ol nun. Ĝis la fin'o de la jar'cent'o ĉiu'j glaci'ej'o'j degel'os en Aŭstrio. Inund'o'j kaj lavang'o'j en la alt'a mont'ar'o okaz'os pli oft'e.
Nek hom'o'j, nek natur'o pov'as adapt'iĝ'i dum mal'long'a temp'o al la klimat'ŝanĝ'iĝ'o. La efik'o'j al la viv'o kaj natur'o est'os grand'skal'a'j: apart'e san'problem'o'j minac'os infan'o'j'n kaj pli aĝ'a'j'n hom'o'j'n, mult'a'j best- kaj plant-speci'o'j ne post'viv'os la temperatur'lev'iĝ'o'n. Tial la pli alt'a'j temperatur'o'j kaŭz'os la for'mort'o'n de neĝ'lepor'o kaj marmot'o. Ĉiu'j ĉi mal'bon'a'j evolu'o'j postul'as urĝ'a'n inter'ven'o'n de la ŝtat'o.
La pli'varm'iĝ'o hav'os efik'o'n ankaŭ al la energi'produkt'ad'o: la akv'o'energi'a'j central'o'j, kiu'j de'pend'as de akv'o, hav'os grav'a'j'n problem'o'j'n. Akv'o minac'as mal'mult'iĝ'i pro la long'a'j sek'a'j somer'period'o'j. Do, se oni ne antaŭ'zorg'os, la ruin'iĝ'o de la energi'a sistem'o cert'e okaz'os.
La organiz'aĵ'o Glob'al 2000 postul'as ampleks'a'n leĝ'o'n pri la protekt'o de la klimat'o. Tiu last'a dev'as est'i proklam'it'a kiel grav'a ŝtat'cel'o. Por redukt'o de la karbon'a di'oksid'o oni dev'as mal'pli'ig'i la rapid'ec'o'n de la trafik'o. Tial la organiz'aĵ'o pled'as por ĝeneral'a lim'ig'o de la aŭt'o'rapid'o je 80 kaj 110 km hor'e. Krom'e ĝi postul'as, ke oni ĉes'ig'u la subvenci'o'j'n por flug'trafik'o, pli'sever'ig'u la konstru-regul'ar'o'n kaj est'ig'u al'don'a'j'n verd'aĵ'are'o'j'n.
Kiam mi vojaĝ'as en ekster'land'o, oni oft'e demand'as mi'n, kiu est'as la ĉef'a japan'a religi'o. Mi respond'as, ke tio est'as budh'ism'o, ĉar la statistik'o dir'as, ke 80 % de la japan'o'j kred'as ĝi'n. Tamen, respond'ant'e tia'manier'e, en mi'a kor'o mi ĉiam sent'as la demand'o'n, ĉu tiu statistik'o est'as ver'a.
En histori'a'j libr'o'j est'as skrib'it'e, ke en Japani'o'n ven'is budh'ism'o en la jar'o 538 tra Korei'o. Post'e Ŝootoku, regent-princ'o, kaj ali'a'j iniciat'is en'konduk'i budh'ism'o'n en Japani'o'n kiel la naci'a'n religi'o'n fin'e de la 6a jar'cent'o, kaj en 604 li proklam'is la tiel nom'at'a'n Konstituci'o'n de 17 artikol'o'j, kies 2a artikol'o tekst'is: „La popol'o sincer'e respekt'u tri trezor'o'j'n: Budh'o'n, la sankt'a'n leĝ'o'n kaj bonz'o'j'n”. De tiam budh'ism'o far'iĝ'is ŝtat'a religi'o, kaj tia'manier'e iĝ'is la ĉef'a religi'o en Japani'o.
En la 17a jar'cent'o, en Ed'o-epok'o, la ŝogun'o Tokugaŭa Iejasu leĝ'ig'is la tiel nom'at'a'n Leĝ'o'n pri Templ'o'j kaj met'is la templ'o'j'n sub si'a reg'ad'o (1615), ĉar oft'e kongregaci'o'j est'is grav'a'j minac'o'j por la reg'ant'o'j, kontraŭ'batal'ant'e la reg'ist'ar'o'n. En 1613 la reg'ist'ar'o mal'permes'is krist'an'ism'o'n en Japani'o, kaj por plen'um'i tio'n perfekt'e, ĝi ordon'is, ke ĉiu'j loĝ'ant'o'j aparten'u al iu templ'o kaj est'u registr'it'a'j en tiu'templ'a Registr'o pri Kred'ant'o'j, sam'e kiel nun ĉiu'j hom'o'j est'as registr'it'a'j kiel civit'an'o'j en iu vilaĝ'o aŭ urb'o. En tiu sistem'o la popol'an'o'j komenc'is hav'i si'a'famili'a'n tomb'o'n en „si'a” templ'o kaj sezon'e vizit'i tiu'n aŭ invit'i bonz'o'n al si'a hejm'o por la ceremoni'o.
Post la japan'a modern'iĝ'o en 1868, la nov'a reg'ist'ar'o permes'is krist'an'ism'o'n, sed tiu ne mult'e dis'vast'iĝ'is kaj eĉ nun la proporci'o de krist'an'o'j est'as nur 1% de la tut'a loĝ'ant'ar'o. Ankaŭ mult'a'j nov'a'j religi'o'j kiel Oomot'o nask'iĝ'is, sed ankoraŭ budh'ism'o est'as la plej potenc'a religi'o en Japani'o.
Mi neniam est'is enket'it'a pri mi'a religi'o, sed cert'e mi est'as klasifik'it'a kiel budh'ist'o, ĉar mi'a famili'o pet'is de iu templ'o la serv'o'n okaz'e de la mort'o de mi'a patr'o. Kiam ven'as enket'o al tiu templ'o pri la nombr'o de kred'ant'o'j far'e de ministr'ej'o aŭ de la centr'a ofic'ej'o de tiu budh'ism'a sekt'o, tiu cert'e en'kalkul'as mi'a'n famili'o'n kiel si'a'n kred'ant'a'n famili'o'n. Tia'manier'e la sum'o de „budh'ist'o'j” ating'as 80 % de la japan'o'j. La sam'a afer'o okaz'as pri ŝinto'ism'o, japan'a pra-religi'o. Laŭ statistik'o 80 % de la japan'o'j aparten'as ankaŭ al ŝinto'ism'o. En preskaŭ ĉiu'j distrikt'o'j ekzist'as ŝinto'ism'a templ'o, kaj tiu en'kalkul'as la loĝ'ant'o'j'n kiel si'a'j'n kred'ant'o'j'n. Tia'manier'e, strang'e, mult'a'j japan'o'j est'as sam'temp'e kred'ant'o'j de budh'ism'o kaj de ŝinto'ism'o. Ĉu tio ne signif'as, ke tia'j hom'o'j est'as nenies kred'ant'o'j?
Ĝeneral'a la noci'o de kred'ant'o de iu religi'o est'as „hom'o, kiu oft'e vizit'as la templ'o'n, preĝ'ej'o'n aŭ sankt'ej'o'n, leg'as sutr'o'n kaj kondut'as laŭ la edif'o de tiu religi'o”. Kio'n mi far'as kiel „kred'ant'o”? Mi (mi'a famili'o) ja vizit'as la templ'o'n, al kiu mi'a famili'o aparten'as, kaj invit'as bonz'o'n, sed nur okaz'e de funebr'o'j kaj festival'o'j de mort'int'a'j famili'an'o'j laŭ kutim'o. Kaj provizor'e kaj imit'ant'e, mi voĉ'leg'as sutr'o'n tut'e ne kompren'ebl'a'n. Tamen ali'okaz'e mi neniam vizit'as templ'o'n, mi neniam leg'as sutr'o'n, mi neniam kondut'as laŭ la edif'o de budh'ism'o, kvankam mi ebl'e ag'as budh'ist'e, sekv'ant'e kutim'o'n kaj mor'o'n de ni'a soci'o mult'e influ'it'a de budh'ism'o. Mi ne est'as escept'o. Leg'u la sub'a'n statistik'o'n.
Laŭ enket'o far'e de ĵurnal'o Asahi (2008 08 02), vizit'as si'a'famili'a'n tomb'o'n
3 %: kelk'a'j'n foj'o'j'n monat'e
58 %: kelk'a'j'n foj'o'j'n jar'e
18 %: unu foj'o'n dum kelk'a'j jar'o'j
15 %: preskaŭ neniam
6 %: ali'a'j respond'o'j.
Antaŭ'e vizit'i tomb'o'n signif'is vizit'i templ'o'n, kie est'as famili'a tomb'o, sed nun'temp'e vizit'i tomb'o'n oft'e ne hav'as rilat'o'n al templ'o, krom special'a okaz'o, ĉar mult'a'j ne hav'as si'a'n tomb'o'n en templ'o sed en grand'a publik'a tomb'ej'o.
Laŭ statistik'o en Japani'o est'as 86.000 templ'o'j kaj 91 milion'o'j da kred'ant'o'j el 127 milion'o'j da loĝ'ant'o'j, tamen pro ne-religi'a etos'o de mult'a'j japan'o'j nun ĉiu'j templ'o'j sufer'as pro financ'a mal'facil'o. Mal'mult'iĝ'as famili'o'j en provinc'a'j urb'o'j kaj vilaĝ'o'j. Jun'a'j generaci'ul'o'j for'las'is si'a'n hejm'o'n en provinc'o, kie oft'e sol'a'j plu loĝ'as ili'a'j ge'patr'o'j, gard'ant'e si'a'n tomb'o'n, sed post ili'a'j mort'o'j, neni'u zorg'os pri ili'a tomb'o. Tio signif'as, ke la templ'o perd'as si'a'n klient'o'n. En grand'a'j urb'o'j jun'a'j generaci'ul'o'j ne hav'as interes'o'n pri religi'o.
Laŭ la spec'o'j de en'spez'o oni pov'as klasifik'i templ'o'j'n en tri grup'o'j'n:
1. templ'o'j, kiu'j de'pend'as de mon'donac'o de si'a'j kred'ant'o'j, far'ant'e budh'ism'a'j'n serv'o'j'n.
2. templ'o'j, kiu'j de'pend'as de turist'o'j, kiu'j pag'as por la art'aĵ'o'j hered'it'a'j en tiu'j.
3. templ'o'j, kiu'j de'pend'as de honorari'o por preĝ'o'j kiel ekzempl'e preĝ'o'j por trafik'a sekur'ec'o al aŭtomobil'o.
Pli ol 90 % de la templ'o'j aparten'as al la unu'a grup'o. Se templ'o ne hav'as pli ol 300 famili'o'j'n kiel si'a'n kred'ant'ar'o'n, est'as mal'facil'e administr'i la templ'o'n, sed last'a'temp'e oni ne vol'as hav'i grand'skal'a'n funebr'o'n. Iu'j famili'o'j eĉ ne hav'as funebr'o'n kaj transport'as la cindr'o'n al si'a tomb'o sen la serv'o de bonz'o. Kiam hom'o mort'as, li/ŝi ricev'as post'mort'a'n nom'o'n konsist'ant'a'n el kelk'a'j ĉin'a'j ideogram'o'j; tamen tio kost'as mult'e. Por mi'a for'pas'int'a patr'o mi pag'is 300 mil en'o'j'n (20 mil eŭr'o'j'n) laŭ la konsil'o de la templ'o, ke tiu sum'o est'as averaĝ'a. Ne mal'mult'a'j famili'o'j opini'as, ke est'as sen'util'e pag'i tiom mult'e da mon'o al mort'int'o. Oni prefer'us uz'i ĝi'n por viv'ant'a'j famili'an'o'j.
Tia'manier'e la administr'ad'o de templ'o'j iĝ'as pli kaj pli mal'facil'a. Iu grand'a kongregaci'o, kiu konsist'as el 10 milion'o'j da kred'ant'o'j, hav'as pli ol mil sen'bonz'a'j'n templ'o'j'n administr'at'a'j'n de help'ant'a'j bonz'o'j el ali'a templ'o kaj 150 ne'funkci'ant'a'j'n templ'o'j'n eĉ sen help'ant'o'j. Por bon'ig'i la situaci'o'n, iu'j templ'o'j komenc'is bus'serv'o'n por kred'ant'o'j, ĉar mult'a'j est'as tiel mal'jun'a'j, ke est'as mal'facil'e pied'e vizit'i la templ'o'n. Iu'j mal'ferm'is mal'jun'ul'ej'o'n aŭ infan'ej'o'n en si'a teren'o por hav'i pli da kontakt'o kun la lok'an'o'j. Iu'j lu'is lokal'o'n en Tokio kaj hav'as kontrakt'o'n kun funebr'a kompani'o pri la serv'o.
Japan'a budh'ism'o jam de antaŭ long'e est'as mok'at'a kiel „por'funebr'a budh'ism'o”, ĉar hom'o'j vizit'as templ'o'n nur okaz'e de funebr'o'j kaj templ'o'j ne hav'as influ'o'n kiel religi'o al la loĝ'ant'o'j, sed nun tiu „por'funebr'a budh'ism'o” est'as velk'ant'a eĉ en la epok'o de mult'a'j funebr'ad'o'j en mal'jun'a Japani'o.
Mi re'ven'as al mi'a unu'a demand'o: Ĉu budh'ism'o est'as la ĉef'a japan'a religi'o? Ĉu ver'e 80 % de la japan'o'j kred'as budh'ism'o'n? Mi'a konklud'o est'as, ke statistik'e la japan'a ĉef'a religi'o est'as budh'ism'o, sed en efektiv'ec'o nur mal'mult'a'j kred'as budh'ism'o'n, kaj oni uz'as/util'ig'as budh'ism'o'n ne kiel religi'o'n sed kiel unu sistem'o'n por glat'ig'i la viv'o'n.
La japan'a ibis'o hav'as la scienc'a'n nom'o'n Nipponia nippon kaj est'as la sol'a bird'o kun la vort'o Nippon (Japani'o) en si'a nom'o. La japan'a ibis'o (ankaŭ nom'at'a ruĝ'a ibis'o) est'as grand'a, bel'a bird'o, 80 centi'metr'o'j'n alt'a kun plum'o'j hel'ruĝ'a'j. En la Ed'o-epok'o viv'is mult'e da ibis'o'j en tut'a Japani'o kaj last'e en insul'o Sad'o, guberni'o Niigata, sed post la du'a mond'milit'o ili mal'mult'iĝ'is, ver'ŝajn'e pro la uz'o de tro da insekt'mort'ig'il'o'j. Kiam en 1952 la reg'ist'ar'o komenc'is protekt'i la bird'o'j'n, ili'a nombr'o est'is nur 24. En 1981 oni kapt'is la rest'ant'a'j'n 6 bird'o'j'n kaj komenc'is fleg'i tiu'j'n en protekt'a centr'o por pli'mult'ig'i ili'n, sed van'e. En 2003 la last'a japan'a ibis'o en Japani'o mort'is en la aĝ'o de 36 jar'o'j (100 jar'o'j por hom'o). Post'e Ĉini'o donac'is par'o'n al Japani'o kaj oni komenc'is fleg'i tiu'j'n en la centr'o kaj sukces'is el'kov'i la id'o'j'n, kaj nun la nombr'o ating'is 122. En 2003 la buro'o pri medi'o cel'is, ke 60 ibis'o'j viv'u en natur'o ĝis 2015.
La 25an de septembr'o Ibis'a Protekt'a Centr'o liber'ig'is 10 individu'o'j'n (1-3-jar'a'j'n, 5 maskl'o'j'n kaj 5 in'o'j'n) en la natur'o'n. Tiu'j trejn'is si'n ek'de juli'o 2007 pri flug'ad'o kaj nutr'aĵ'kapt'ad'o. Ili est'is ekip'it'a'j per bir'il'o.
Simil'a prov'o jam okaz'is en la urb'o Tojooka en la guberni'o Hjoogo pri cikoni'o'j. Japan'a'j cikoni'o'j eksterm'iĝ'is en 1971, kaj post'e oni komenc'is fleg'i donac'it'a'j'n kaj el'ekster'land'e al'flug'int'a'j'n, kaj sukces'is hav'i 100 cikoni'o'j'n en 2005. En septembr'o de la sam'a jar'o oni liber'ig'is 5 cikoni'o'j'n, kaj en maj'o 2007 oni trov'is id'o'n en la nest'o sur 12,5 metr'o'j'n alt'a tur'o. Tio okaz'is la unu'a'n foj'o'n dum la pas'int'a'j 43 jar'o'j. Nun pli da id'o'j nask'iĝ'is kaj la liber'ig'it'a'j cikoni'o'j viv'as sovaĝ'e. La urb'o fam'iĝ'is pro la cikoni'o'j, tiel ke mult'a'j turist'o'j vizit'as la park'o'n „Vilaĝ'o de cikoni'o'j”. Ankaŭ la ekonomi'a efik'o est'as grand'a. Ter'kultur'ist'o'j produkt'as sen uz'o de insekt'mort'ig'il'o legom'o'j'n, riz'o'n kaj sake'o'n (riz'vin'o'n), kiu'j'n la urb'o atest'as kiel „produkt'aĵ'o'j'n de cikoni'a danc'o”. Tiu'j tre bon'e vend'iĝ'as kaj mult'a'j hom'o'j atend'as si'a'n vic'o'n.
„Kio est'as la Vulgat'o,” dir'as Armand'o Zecchin en la oktobr'a numer'o de MONATO, p. 20, „mal'facil'e trov'ebl'as hom'o, kiu tio'n ne sci'as.” Mi pov'as cert'ig'i li'n – eĉ ĵur'ant'e je la Vulgat'o! –, ke ekster li'a ital'a katolik'a medi'o tre facil'e kaj tre oft'e trov'ebl'as hom'o'j, kiu'j tio'n ne sci'as. En mi'a hejm'land'o Greki'o, kie religi'a instru'ad'o (laŭ ortodoks'a doktrin'o, kompren'ebl'e) est'as ankoraŭ nun dev'ig'a en la lern'ej'o'j, mi klar'e memor'as jen'a'n unu'sol'a'n menci'o'n en la oficial'a'j lern'o'libr'o'j: „post'e ek'est'is ali'a'j traduk'o'j de la Bibli'o, kiel Peŝitto, Ital'a kaj Vulgat'a” – kaj mi pret'us vet'i, ke al la grand'a pli'mult'o de la grek'o'j, eĉ fin'stud'int'a'j gimnazi'o'n (pri la ali'a'j ni eĉ ne parol'u), Vulgat'o est'as sam'e ne'kon'at'a kiel Peŝitto. Neniam sub'taks'u la ne'sci'o'n de la vast'a publik'o!
Kiam la cion'ism'o komenc'is ag'ad'i politik'e en Eŭrop'o, instig'e de Theodor Herzl, post la antisemit'a kriz'o en Franci'o pri Dreyfus, la politik'e mal'dekstr'a flank'o de la jud'a popol'o, i.a. la labor'ist'a sindikat'o Bund, atent'ig'is la hom'o'j'n pri danĝer'o kre'i ŝtat'o'n tie sur raci'a'j baz'o'j, kiu pov'us okaz'ig'i sen'fin'a'n milit'o'n. Ĉu ili ne iom'et'e prav'is? Oni ne forges'u, ke en la jud'a popol'o ekzist'as mal'dekstr'ul'o'j, centr'ul'o'j, naci'ist'o'j ktp ... Fort'a est'is kaj ankoraŭ est'as la batal'o de ide'o'j inter jud'a'j naci'ist'o'j kaj jud'a'j progres'em'ul'o'j. Divid'i la mond'o'n inter jud'o'j kaj ne'jud'o'j est'as prezent'i mal'ĝust'a'n vid'punkt'o'n.
La histori'o vid'it'a de Josef Ŝemer est'as ne mal'ver'a, sed tamen iom'et'e ideal'ig'it'a, ĉar li forges'as pri teror'ist'a'j grup'o'j de naci'ist'o'j, kiu'j ekzempl'e eksplod'ig'is la hotel'o'n Reĝ'o David (grup'o Irgun, 91 mort'int'o'j, inter kiu'j brit'o'j, arab'o'j kaj jud'o'j) inter mult'a'j ali'a'j teror'ism'aĵ'o'j.
La ver'a kaj nur'a solv'o est'as, ke la hom'o'j dev'as viv'i sen ŝtat'o kaj mem organiz'iĝ'i en respekt'o de kultur'o'j kaj tradici'o'j. Mi ne vid'as i'o'n ali'a'n por Israelo/Palestino.
Frap'is mi'n leg'ant-leter'o pri aŭtomobil'o'j en mi'a ĵurnal'o. La skrib'int'o atent'ig'is pri rilat'o inter pez'o'j de hom'o kaj aŭt'o: averaĝ'a aŭt'o hav'as 1,5 tun'o'j'n da ŝtal'o kaj plast'o por transport'i hom'o'n 80-kilo'gram'a'n. La sam'a hom'o pov'as mov'iĝ'i per bicikl'o, kiu pez'as nur 0,02 tun'o'j'n! Kiom da mal'ŝpar'o de energi'o, li avert'as. Krom'e, laŭ li, la pli'mult'o de la aŭt'o'j preskaŭ tut'tag'e star'as sen'util'e sur strat'o aŭ en garaĝ'o.
La skrib'int'o atent'ig'as pri ali'a grav'a faktor'o: por ating'i grand'a'n rapid'o'n, aŭt'o bezon'as grand'a'n, do pez'a'n, motor'o'n. Sed grand'a'j'n rapid'o'j'n oni bezon'as ne oft'e, ĉar dum la pli'part'o de la temp'o oni vetur'as ja nur en urb'o'j, kutim'e eĉ ne grand'a'j'n distanc'o'j'n. Do, li konklud'as, grand'a'j rapid'o'j util'as al neni'u. Ili nur detru'as mal'vast'a'j'n struktur'o'j'n kaj kvazaŭ kre'as vast'eg'a'j'n struktur'o'j'n (ekzempl'e ret'o'n da aŭt'o'voj'o'j), por kiu'j oni fakt'e bezon'as grand'a'j'n aŭt'o'j'n. Ni ne pov'as kontrol'i li'a'j'n indik'o'j'n, sed ili ŝajn'as al mi probabl'a'j.
Kiel kon'at'e, aŭt'o'j emisi'as grand'eg'a'n part'o'n de karbon'di'oksid'o, kiu kulp'as pri venen'ad'o de la atmosfer'o kaj konsekvenc'e pri la tut'mond'a varm'iĝ'o. Cert'e, dum pas'int'a'j jar'dek'o'j oni klopod'is redukt'i tiu'n emisi'ad'o'n per pli'bon'ig'o de motor'o'j, sed ĉar drast'e pli'mult'iĝ'as aŭt'o'j, precip'e en tiel nom'at'a'j sojl'o'land'o'j (ekzempl'e Ĉini'o kaj Barato), la rezult'o est'as: la hom'ar'o produkt'is en 2007 tiom da karbon'di'oksid'o, kiom neniam antaŭ'e dum la histori'o! Est'is 36,5 miliard'o'j da tun'o'j, kio signif'as kresk'o'n je 2,8 el'cent'o'j kompar'e al 2006. Dum la pas'int'a'j dek jar'o'j la kresk'o est'is en'tut'e 22 el'cent'o'j.
Tio'n ĵus komunik'is la Tut'mond'a Karbon-Projekt'o (TKP). Kvar kvin'on'o'j de karbon'di'oksid'o est'iĝ'as per brul'ig'o de fosili'a'j karbur'aĵ'o'j (karb'o, naft'o kaj gas'o). La rest'o'n kaŭz'as precip'e eksterm'ad'o de arb'ar'o'j. La esplor'ist'o'j de TKP atent'ig'as, ke la karbon'di'oksid-emisi'ad'o nun trov'iĝ'as konsider'ind'e super eĉ la plej pesimism'a supoz'o de la last'a raport'o de la mond'a klimat-konsil'ant'ar'o. Sur ties baz'o ĝi prognoz'is kresk'o'n de la temperatur'o'j je 2,4 ĝis 6,3 celsi'a'j grad'o'j.
La TKP-fak'ul'o'j krom'e atent'ig'as, ke en 2007 ĉirkaŭ 47 el'cent'o'j de la emisi'it'a forc'ej-gas'o rest'is en la atmosfer'o kaj 53 el'cent'o'j'n absorb'is ocean'o'j kaj plant'o'j. Sed tiu kapabl'o de la natur'o, redukt'i la kresk'o'n de karbon'di'oksid'o, iom post iom regres'as. En jar'dek'o'j inter 1960 kaj 1990 mar'o kaj biosfer'o absorb'is averaĝ'e 57 el'cent'o'j'n, de post 2000 nur 54 el'cent'o'j'n. Ankaŭ tial la venen'a gas'o mult'iĝ'as pli kaj pli.
Kio'n konklud'i el ĉi ĉio? Unu'e ni pov'as konstat'i, ke ni ja jam de'long'e sci'as pri la problem'o'j, do la nov'a'j indik'o'j est'as konfirm'o. Sed ke la nun'a'j cifer'o'j est'as tiom katastrof'a'j, tamen tim'ig'as. Ŝajn'as, ke efektiv'e ni dev'as definitiv'e konsci'i, ke la tut'mond'a varm'iĝ'o ne plu est'as halt'ig'ebl'a, ke la klimat'o ne plu est'as sav'ebl'a. La du'a konklud'o do est'as: tem'os nur pri tio, ĉu la hom'ar'o ebl'e sukces'os iom'et'e brems'i la evolu'o'n. Por tio neces'as mult'a'j plej divers'a'j rimed'o'j kaj ag'ad'o'j kaj en industri'a'j kaj en sojl'o'land'o'j kaj en sub'evolu'int'a'j land'o'j. Ni sci'as pri tiu long'eg'a list'o da far'end'aĵ'o'j, sed ni sci'as ankaŭ, ke naci'ism'a'j ego'ism'o'j tre oft'e mal'help'as efik'a'j'n paŝ'o'j'n en la ĝust'a direkt'o. Ni nur memor'u, kiom long'e bezon'is la uson'a reg'ist'ar'o por konced'i, ke la klimat'ŝanĝ'o est'as fakt'o! Batal'i kontraŭ ĝi, laŭ Vaŝington'o, signif'us damaĝ'i la hejm'a'n ekonomi'o'n.
En la antaŭ'a numer'o ĉi-lok'e mi atent'ig'is pri neces'o kaj ebl'ec'o redukt'i fosili'a'j'n karbur'aĵ'o'j'n favor'e al re'nov'ig'ebl'a'j energi'font'o'j. Jen grav'a kontribu'o por brems'i la klimat-ŝanĝ'o'n. Sed eĉ se ni energi'e aktiv'as por tio, daŭr'os jar'dek'o'j'n, ĝis ni vid'os efik'o'j'n. Kaj, bedaŭr'ind'e, ĵus ating'as ni'n pli'a katastrof'a inform'o: la antarkt'a ozon-tru'o ĉi-jar'e est'as tiom gigant'a, kiom neniam antaŭ'e! Sed jen ankaŭ iom'et'e konsol'a ĵus'a inform'o: la bicikl'o ĝu'as renesanc'o'n. Pli kaj pli mult'a'j hom'o'j, kiel mi, rezign'as pri aŭt'o favor'e al bicikl'ad'o. Ebl'e ili ankaŭ leg'is la komenc'e cit'it'a'n leter'o'n en mi'a ĵurnal'o ...
La 24an de septembr'o As'o Tar'o est'is elekt'it'a la 92a japan'a ĉef'ministr'o. As'o aparten'as al elit'a kaj riĉ'eg'a famili'o. Li'a patr'in'o est'as fil'in'o de ĉef'ministr'o Joŝida Ŝigeru, kiu gvid'is Japani'o'n post la du'a mond'milit'o. Li'a pra'av'o As'o Takiĉi posed'is karb'o'min'ej'o'j'n kaj elektr'a'n, fer'voj'a'n kaj bank'a'n entrepren'o'j'n.
En intervju'o dir'is As'o: „Inter la loĝ'ant'o'j est'as mal'trankvil'o pri la ekonomi'o, mal'kontent'o pri la viv'o kaj mal'fid'o pri la politik'o. Mi'a task'o est'as ig'i Japani'o'n seren'a kaj fort'a.” Mal'trankvil'iĝ'is mult'a'j japan'o'j: „fort'a” ĝeneral'e signif'as „arm'e fort'a”.
La antaŭ'last'a ĉef'ministr'o Abe uz'is la slogan'o'n „Bel'a land'o Japani'o”, per kiu li cel'is, ke Japani'o kapabl'u batal'i kun Uson'o en ekster'land'o. Japan'o'j nun kred'as, ke ebl'e la vort'o „fort'a” sam'signif'as, kaj ke As'o intenc'as milit'e kaj arm'e fort'ig'i Japani'o'n.
Antaŭ'a ĉef'ministr'o Koizumi Ĵuniĉiro apog'is la milit'o'j'n de Uson'o en Afgani'o kaj Irako kaj, kontraŭ la konstituci'o, send'is japan'a'j'n soldat'o'j'n al Irako kaj liver'is naft'o'n al ŝip'ar'o sub'ten'ant'a la milit'o'n en Afgani'o. En'land'e li sekv'is uson'a'n konsil'o'n kaj liber'ig'is la merkat'o'j'n, tiel mal'stabil'ig'ant'e la soci'o'n kaj nask'ant'e mult'a'j'n mal'riĉ'ul'o'j'n, precip'e inter ge'jun'ul'o'j.
Ĉar Koizumi klar'e parol'is kaj tiel kred'ig'is, ke li ŝanĝ'os la soci'o'n, mult'a'j li'n sub'ten'is. Pro tio venk'eg'is en la last'a'j elekt'o'j la reg'ant'a Liberal'a Demokrat'a Parti'o. Tamen iom post iom sen'iluzi'iĝ'is la popol'o, kaj li'a abrupt'a eks'iĝ'o klar'e montr'is karakter'o'n ŝanĝ'iĝ'em'a'n.
Kiam Koizumi anonc'is si'a'n intenc'o'n hered'ig'i al si'a fil'o si'a'n elekt'o'distrikt'o'n, japan'o'j fin'e vid'is, ke ankaŭ li est'as fin'e nur banal'a politik'ist'o, kiel la ali'a'j, kiu'j'n li kritik'is.
Ni ja kutim'iĝ'is al nutr'aĵ'o'skandal'o'j, ĉiu'okaz'e en mi'a land'o, Germanio. Dum la pas'int'a'j jar'o'j ĉiam de'nov'e kon'at'iĝ'is iu'j skandal'o'j pro ekzempl'e degener'int'a viand'o, kiu'n, spit'e al danĝer'o por san'o de hom'o'j, mon'avid'a'j kapital'ist'o'j vend'is. Tia'j skandal'o'j okaz'is ankaŭ en Ĉini'o, kie oni propon'is venen'it'a'n pork'viand'o'n. Sed la nov'a skandal'o, kiu okaz'is en Ĉini'o, hav'as tut'e nov'a'n, terur'a'n dimensi'o'n, ĉar tem'as pri la plej sen'defend'a'j est'aĵ'o'j, beb'o'j. Oni al'don'is akv'o'n al lakt'o kaj ĥemi'aĵ'o'n, kiu ŝajn'ig'as normal'a'n nutr'o'valor'o'n. El tio oni produkt'is lakt'o'pulvor'o'n. Sed la ĥemi'aĵ'o al'don'it'a est'as venen'a, tiel ke plur'a'j beb'o'j mort'is kaj mil'o'j mal'san'iĝ'is. Ne'kred'ebl'e, ke pro profit'em'o ĉin'a'j kapital'ist'o'j risk'as la viv'o'n de beb'o'j, sen iu'j skrupul'o'j, trans'e de ĉia moral'o! Sed la skandal'o est'as mult'e pli grand'a, ĉar la aŭtoritat'o'j sci'is jam antaŭ la Olimpi'a'j Lud'o'j en Pekino pri la skandal'o, sed ne inform'is la publik'o'n, mal'e sub'prem'is ĉi'a'j'n komunik'o'j'n. Tial patr'in'o'j tut'e ne sci'is pri la danĝer'o, tiel ke mal'san'iĝ'is mil'o'j da beb'o'j anstataŭ ebl'e kelk'a'j cent – se la publik'o est'us inform'it'a. La komun'ist'a parti'o ne vol'is mal'hel'ig'i la bel'a'j'n bild'o'j'n de la Lud'o'j, kiu'j'n ĝi prezent'is al la mond'o. Do moral'o mank'is ne nur ĉe kelk'a'j kapital'ist'o'j, sed ĉe ĉiu'j instanc'o'j ĝis la pint'o de la parti'o!
Kiel io tia pov'as okaz'i? Ŝajn'as, ke en Ĉini'o kresk'is soci'o, kiu perd'is si'a'n kompas'o'n por moral'o. Vast'iĝ'is evident'e sen'lim'a avid'o je materi'a riĉ'ec'o, je ĉiu prez'o. Tial ekzempl'e en tiu land'o oni kopi'as ĉio'n, prestiĝ'a'j'n okcident'a'j'n aŭtomobil'o'j'n sam'e kiel renom'a'j'n vest'aĵ'o'j'n. Ne mir'ig'e, ke el tia land'o ven'as ankaŭ venen'a infan'lud'il'ar'o. (Bon'ŝanc'e por la ceter'a mond'o, la venen'a lakt'o'pulvor'o vend'iĝ'is nur en la land'o mem, ne est'is eksport'it'a.) Pli'a skandal'o est'as, ke jam antaŭ jar'o'j mort'is beb'o'j pro venen'it'a lakt'o'pulvor'o; se tio nun ripet'iĝ'as, tio montr'as, ke la komun'ist'a gvid'ant'ar'o ne kapabl'as majstr'i la kompleks'a'j'n defi'o'j'n de konsum'soci'o. La parti'o, mal'e, est'as part'o de la mal'moral'a sistem'o mem, part'o de la problem'o. La fenomen'o'n de krim'a kapital'ism'o, ceter'e, ni kon'as el plur'a'j eks'social'ism'a'j land'o'j, kie post en'konduk'o de kapital'ism'a'j sistem'o'j aper'is mafi'a'j struktur'o'j, oft'e kun help'o de (eks)parti'an'o'j. Sed ili almenaŭ ne mort'ig'is beb'o'j'n ...
Sincer'e vi'a
Rest'as sol'a'j en la hungar'a reg'ist'ar'o la social'ist'o'j, ĉar post referendum'o pri san-kost'o'j for'las'is la kabinet'o'n la liberal'demokrat'o'j. La ministr'ar'o propon'is, ke mal'san'ul'o'j pag'u por vizit'i kurac'ist'o'n. Tio kost'us iom'et'e pli ol unu eŭr'o'n, tamen en referendum'o preskaŭ la tut'a popol'o kontraŭ'is la propon'o'n.
Rezult'is minoritat'a kabinet'o. La dekstr'a blok'o tuj postul'is ekster'ordinar'a'n balot'o'n, dum ali'a'j insist'is aŭ star'ig'i laŭ'okaz'a'n kabinet'o'n aŭ for'ig'i la ĉef'ministr'o'n.
La dekstr'ul'o'j prezent'is ne'konfid'o-propon'o'n en la parlament'o, sed la liberal'demokrat'o'j apog'is la kabinet'o'n. Ili esper'is tiel fort'ig'i si'a'n parti'o'n, kaj do for'ig'i la kabinet'o'n kaj al'iĝ'i al la dekstr'a blok'o est'us sen'senc'e. Sed tia politik'ad'o montr'iĝ'is ne'kompren'ebl'a al la publik'o.
La nun'a kabinet'o hav'as mandat'o'n ĝis printemp'o 2010. Tiam, laŭ opini'sond'ad'o'j, grand'skal'e venk'os la dekstr'ul'o'j, dum la liberal'demokrat'o'j adiaŭ'os al la parlament'o.
En 2009 Litovio celebr'os mil jar'o'j'n de post si'a nomad'o. Tial 120 litovaj vel'ŝip'ist'o'j kun slogan'o „Jar'mil'a odise'ad'o. Unu nom'o – Litovio” komenc'is naŭ-monat'a'n ekspedici'o'n ĉirkaŭ la mond'o por instig'i litovajn komun'um'o'j'n kun'e fest'i la jar'mil'o'n.
La ekspedici'o hav'os 11 etap'o'j'n, kiu'j'n laŭ'vic'e gvid'os 10 profesi'a'j kapitan'o'j kun si'a'j skip'o'j. La jaĥt'o Ambersail (Vel'o sukcen'a) navig'os 37 000 mar'mejl'o'j'n (68 500 km) kaj vizit'os 19 land'o'j'n en ĉiu'j kvin kontinent'o'j.
Ambersail aparten'as al la jaĥt'o-klas'o Volv'o 60. Ĝi long'as 19 m, larĝ'as 5 m kaj pez'as 13 500 kg. En la jaĥt'o mal'mult'as komfort'o: ne ekzist'as apart'a'j kajut'o'j kaj la ŝip'an'o'j divid'as neces'ej'o'n kaj konsum'as sam'spec'a'n manĝ'aĵ'o'n.
Laŭ la kapitan'o'j, la plej danĝer'a etap'o est'os la rond'navig'ad'o de la Horn'a Kab'o en Sud'a Amerik'o, kiu divid'as Atlantik'o'n kaj Pacifik'o'n. Tie ond'o'j alt'as 25 m kaj long'as 150 m. Se komplez'os la veter'o, flirt'os la litova flag'o ĉe la Horn'a Kab'o la 16an de februar'o 2009, la tag'o'n de la litova sen'de'pend'ec'o.
La jaĥt'o re'ven'os en Litovion la 6an de juli'o 2009, kiam litovoj tra la tut'a mond'o kun'fest'os la jar'mil'o'n.
Tim'ig'ad'o de la leg'ant'o'j ja alt'ig'as la vend'o'j'n de gazet'o'j (Histori'a histeri'o, MONATO 2008/10, p. 5), sed ŝajn'as, ke anonc'o'j pri sukces'o'j en kurac'ad'o, ekzempl'e de aidos'o, kvazaŭ neniu'n interes'as. Almenaŭ Esperant'o-parol'ant'o'j pov'as inform'iĝ'i pri kurac'metod'o'j pri'silent'at'a'j de la oficial'a medicin'o dank'e al traduk'o de profesor'o Jacques Roux el Strasburgo, kiu help'is al inter'naci'a dis'kon'ig'ad'o de la franc'lingv'a libr'o de profesor'in'o doktor'in'o Yvette Pares, gvid'ant'in'o de la sen'egal'a tradici'a hospital'o Keur Massar. La esperant'lingv'a titol'o est'as: La afrik'a medicin'o, mir'ig'e efik'a. La leg'ant'o'j konstat'os, ke la dis'kon'ig'o de ne'kontest'ebl'a'j sukces'o'j post kurac'ad'o per tradici'a'j lok'a'j plant'o'j est'as eg'e mal'facil'a.
„Pi'o la 12a est'u proklam'it'a ‚just'ul'o inter la naci'o'j’, ĉar li est'is la gvid'ant'a person'o, kiu pli ol ĉiu'j engaĝ'iĝ'is dum la du'a mond'milit'o por sav'i jud'o'j'n persekut'at'a'j'n de Hitler. Do mal'prav'as kiu'j, de Cornwell ĝis Hitchens, mark'as pap'o'n Pacelli [paĉelli] kiel simpati'ant'a'n al nazi'a Germanio, sekv'e kontraŭ'jud'a'n.” Jen tez'o de Gary L. Krupp, uson'a jud'o, prezid'ant'o de la fond'aĵ'o Pav'e the Way (Prepar'u la voj'o'n) el Nov-Jork'o (kiu en 2005 organiz'is la plej mult'nombr'a'n renkont'iĝ'o'n de raben'o'j kun pap'o Johano Paŭlo la 2a). Li al'port'is antaŭ'e ne'kon'at'a'j'n sci'ig'o'j'n pri la rol'o de Pi'o la 12a por for'sav'i ar'o'j'n da hebre'o'j. Ekzempl'e tiu'n, laŭ kiu la ĉef'pontifik'o fuĝ'ig'is hom'o'j'n, per plur'mil'o'j da viz'o'j, al la respublik'o Domingo.
Pri ĉi tio oni parol'is en septembr'o pas'int'a, en Romo, en vila'o Salviati, dum kun'ven'o kun'vok'it'a de la menci'it'a fond'aĵ'o, kaj en kiu part'o'pren'is el'star'a'j intelekt'ul'o'j, inter kiu'j Mart'in Gilbert, biograf'o de Churchill kaj aŭtor'o de La Just'ul'o'j. La ne'kon'at'a'j hero'o'j de la holokaŭst'o, kaj divers'a'j vatikan'ist'o'j.
Doktor'o Krupp, kiu labor'as kiel sen'de'pend'a esplor'ist'o, klar'ig'is kiel hazard'e li trov'is dokument'o'j'n kaj tag'libr'o'j'n kaj person'a'j'n memor'aĵ'o'j'n ktp, kaj fin'e sent'is moral'a'n dev'o'n ŝanĝ'i si'a'n opini'o'n, kaj propon'i plur'detal'e revizi'o'n kontraŭ la ĝeneral'a konvink'o. Fin'a'n bat'o'n kontraŭ si'a antaŭ'juĝ'o al Pi'o la 12a li ricev'is el la mal'kovr'o de dokument'o'j kaj atest'aĵ'o'j pri la jen'o:
La nunci'o en Domingo, Johano Perrofino, kiu naŭ'dek-kvin-jar'a ankoraŭ viv'as en Franci'o, ricev'is ĉiu'n ses'a'n monat'o'n ĉifr'it'a'n telegram'o'n rekt'e de la pap'o, por ke li pet'u kaj akir'u de la reg'ist'ar'o de tiu land'o 800 viz'o'j'n por jud'o'j, kiu'j inter'temp'e el la „nazi'a'j” zon'o'j for'fuĝ'is al Portugali'o, Hispanio kaj ali'land'e'n. Rafael Leónidas Trujillo [truhijjo], tiam'a diktator'o de Domingo, plen'um'is la dezir'o'j'n de la pap'o ok ĝis dek foj'o'j'n dum la ses'jar'a milit'o, kontribu'ant'e tiel al sav'o de plur'mil'o'j da jud'o'j, kiu'j post'e el tiu lok'o el'migr'is al ali'a'j land'o'j.
Nun Krupp est'as serĉ'ant'a, kun si'a'j help'ant'o'j, pli'a'j'n dokument'o'j'n, ĉar ebl'as, ke simil'a'j afer'o'j real'iĝ'is ĉe ali'a'j sud-amerik'a'j reg'ist'ar'o'j. Ebl'as, ke tia'j dokument'o'j mal'mult'as, ĉar la prudent'a sekret'ec'o al'trud'is ne las'i spur'o'j'n, eĉ en vatikan'a'j arkiv'o'j est'as ebl'e, ke ne plu ekzist'as tia'j spur'o'j, ĉar la nazi'o'j minac'e „promen'ad'is” en Romo sur la Plac'o de Sankt'a Petro. Sed ebl'as, ke en kancelari'o'j de mal'grand'a'j kaj grand'a'j land'o'j kuŝ'us plu'a'j dokument'o'j. Krupp inform'is, ke tiu pap'o laŭ inform'o'j de J. Perrofino mir'is, dolor'e mir'eg'is, pri la ne'help'o de la alianc'a'j reg'ist'ar'o'j.
La fin'a cel'o de Krupp kaj de la fond'aĵ'o Pav'e the Way est'as ankaŭ sci'ig'i la mal'kaŝ'it'a'j'n pruv'o'j'n pri la efik'a ag'ad'o de la pap'o al jud'a'j medi'o'j. „Kiel jud'o, mi pov'as ankaŭ dir'i, ke en la ag'ad'o por sav'ad'i jud'o'j'n, Pi'o la 12a far'is konkret'e pli ol ĉiu'j politik'a'j kaj religi'a'j gvid'ant'o'j kun'e. Mi kred'as ke la jud'o'j, se inform'it'a'j, pret'os pag'i si'a'n ŝuld'o'n de dank'em'o al tiu pap'o.”
En april'o la polic'o arest'is 22-jar'a'n vir'o'n en la orient-flandr'a municip'o Sint-Gillis-Waas, dum li sid'is en si'a aŭt'o kaj inter'ret'um'is, uz'ant'e la ne'protekt'it'a'n ret'o'n de apud'a dom'o. Najbar'o'j est'is plur'foj'e rimark'int'a'j la sam'a'n scen'o'n kaj pro tio avert'is la polic'o'n. Post not'ad'o de li'a'j deklar'o'j la polic'ist'o'j liber'ig'is la vir'o'n kaj plu'send'is la dokument'o'j'n al la esplor'juĝ'ist'o. En oktobr'o la ret'um'ant'o ven'is antaŭ la tribunal'o'n. La juĝ'ist'o deklar'is li'n kulp'a pri regul'a en'penetr'ad'o en komput'il'a'n sistem'o'n de ali'a person'o sen ties permes'o kaj pun'is li'n per unu'jar'a en'karcer'ig'o. La leĝ'o, kiu mal'permes'as tia'n uz'o'n de Inter'ret'o, jam de mult'a'j jar'o'j ekzist'as, sed unu'a'foj'e okaz'is verdikt'o kun la maksimum'e ebl'a pun'o.
Kun tiu slogan'o en septembr'o en la litova urb'et'o Šiluva est'is vast'e celebr'at'a la 400a dat're'ven'o de la aper'o de la Sankt'a Virg'ul'in'o Maria, oficial'e konsider'at'a kiel ŝi'a unu'a aper'o en Eŭrop'o kaj unu el la kvin aper'o'j agnosk'at'a'j de la rom'katolik'a eklezi'o.
La et'a litova urb'et'o Šiluva, en la centr'o de la land'o, ĉiu'septembr'e fest'as la tradici'a'n nask'iĝ'tag'o'n de Maria. La nombr'o de apenaŭ 800 loĝ'ant'o'j tiam mult'obl'iĝ'as. Tamen tiom da gast'o'j, pilgrim'ant'o'j, kiom ĝi vid'is dum la ĉi-jar'a jubile'a fest'ad'o, la urb'et'o ne spert'is antaŭ'e. En la inaŭgur'a jubile'a patr'o'n'fest'ad'o en Šiluva dum kvar tag'o'j part'o'pren'is ĉirkaŭ 50 000 kred'ant'o'j. Dum la naŭ fest'o'tag'o'j la lok'o'n vizit'is ĉirkaŭ milion'o da hom'o'j. Per'pied'e tiu'n sankt'a'n urb'et'o'n ating'is pli ol du mil pilgrim'ant'o'j el divers'a'j lok'o'j de Litovio. Al Šiluva tra tut'a Eŭrop'o est'is per'pied'e port'at'a kruc'o el Lourdes. Special'e por la ĉi-jar'a patron'fest'o est'is dediĉ'it'a skulpt'aĵ'o de la Sankt'a Virg'ul'in'o Maria muld'it'a en la pol'a urb'o Krakovo.
Ĉiu solen'a tag'o inter la 6a kaj la 15a de septembr'o est'is riĉ'a je divers'a'j aranĝ'o'j. La jubile'a fest'ad'o fin'iĝ'is per sankt'a mes'o sur la apud'bazilik'a plac'o. La solen'aĵ'o'n ankaŭ part'o'pren'is ekster'ordinar'a nunci'o de pap'o Benedikto la 16a, kardinal'o Joachim Meisner. La kardinal'o reprezent'is la pap'o'n, kiu tiu'temp'e gast'is en la franc'a urb'et'o Lourdes, en kiu sam'spec'a aper'o okaz'is antaŭ 150 jar'o'j.
La ekster'ordinar'a nunci'o de la pap'o gvid'is la solen'a'n eŭkaristi'o'n sur la plac'o inter bazilik'o kaj kapel'o de la aper'o.
La Sankt'a Virg'ul'in'o Maria en Šiluva aper'is en 1608. Knab'o'j de najbar'a vilaĝ'o paŝt'is greg'o'n sur la herb'ej'o, kie en la mez'o de la 15a jar'cent'o star'is mal'nov'a katolik'a preĝ'ej'o. Subit'e sur grand'a ŝton'o ili ek'vid'is plor'ant'a'n vir'in'o'n kun beb'o en la man'o'j. La paŝt'ist'o'j tuj kur'is al kalvina kateĥist'o de Šiluva. Li vok'is la instru'ist'o'n Salamono. Kun'e ili proksim'iĝ'is al la ŝton'o kaj ek'vid'int'e la plor'ant'a'n vir'in'o'n, ili ek'parol'is al ŝi: „Knab'in'et'o, kial vi plor'as?” Ŝi respond'is: „Mi plor'as pro tio, ke antaŭ'e sur tiu ĉi lok'o est'is ador'at'a mi'a Fil'o kaj nun ĉi tie oni plug'as kaj sem'as”. La rakont'o pri la aper'o de Maria tuj dis'vast'iĝ'is kaj la urb'et'o baldaŭ fam'iĝ'is per mirakl'a'j re'san'iĝ'o'j de mal'san'ul'o'j.
La 7an de septembr'o 1993 en Šiluva gast'is kaj ĉi tie preĝ'is pap'o Johano Paŭlo la 2a. Por omaĝ'i la 15an dat're'ven'o'n de tiu ĉi vizit'o est'is inaŭgur'it'a monument'o pri pap'o Johano Paŭlo la 2a. La inaŭgur'a'n leter'o'n sub'skrib'is ĉiu'j episkop'o'j, kiu'j part'o'pren'is la solen'aĵ'o'n kaj la aŭtor'o de la monument'o. La ĉe'est'ant'o'j esprim'is la spert'it'a'n ĝoj'o'n pri la valor'a donac'o por Šiluva.
La solen'aĵ'o en Šiluva fin'iĝ'is per dank'fest'o.
Tri mond'fam'a'j arkitekt'o'j part'o'pren'is konkurs'o'n por la projekt'o de nov'a mult'flank'a kultur'a centr'o en la litova ĉef'urb'o Vilnius. La centr'o far'iĝ'us fili'o de nov'jork'a modern-art'a muze'o Guggenheim kaj sankt-peterburga Ermitaĝo. En ĝi lok'iĝ'us ne nur ekspozici'o'j de tiu'j muze'o'j, sed ankaŭ bild'art'a centr'o de Jon'as Mek'as, litov'de'ven'a uson'a film'kre'ant'o, art'ist'o oft'e nom'at'a „bapt'o'patr'o de uson'a avan'gard'a kin'o”, kultur'centr'o de litov'de'ven'a'j jud'o'j, jun'ul'ar'a eduk'centr'o, kaj du kin'ej'o'j de ne'komerc'a'j film'o'j.
Ĉiu'j tri konkurs'ant'o'j fam'iĝ'is per divers'a'j projekt'o'j. Daniel Libeskind koncept'is mult'a'j'n dek'o'j'n da arkitektur'a'j muze'o'j, kultur'a'j centr'o'j, komerc'a'j kaj loĝ'a'j konstru'aĵ'o'j en nord'a Amerik'o, Azi'o kaj okcident'a Eŭrop'o. Unu el li'a'j last'a'j plej fam'a'j verk'o'j est'as la tur'o de liber'ec'o en Nov'jork'o, konstru'at'a sur la lok'o de la detru'it'a'j nub'skrap'ul'o'j. Kun Libeskind konkurs'is unu el la plej mod'a'j en la mond'o irak'de'ven'a brit'a arkitekt'o Zaha Hadid kaj la fam'a ital'o Massimiliano Fuksas.
Tiu ĉi konkurs'o de arkitekt'a'j projekt'o'j est'is organiz'it'a de fondus'o Solomon R. Guggenheim kaj ŝtat'a muze'o Ermitaĝo. Ili'a cel'o est'is pri'taks'i arkitektur'a'j'n, ekonomi'a'j'n kaj kultur'a'j'n ebl'o'j'n por fond'o de la nov'a muze'o en Vilnius. La plej ĉef'a'j postul'o'j – la kost'o de la projekt'o ne dev'us super'i 65-70 milion'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j kaj la are'o – ne pli ol 15 000 kvadrat'a'j'n metr'o'j'n. La reprezent'ant'o'j de la centr'o de bild'art'o de J. Mek'as, kiu iniciat'is la konkurs'o'n, ne dub'as, ke por Vilnius, kiu sekv'ont'jar'e far'iĝ'os ĉef'urb'o de eŭrop'a kultur'o, nov'a muze'o pov'us est'i serioz'a instig'o por al'log'i spert'ul'o'j'n pri modern'a art'o, kin'o kaj arkitektur'o.
Inter'naci'a komision'o decid'is, ke la plej bon'a projekt'o est'as tiu de la brit'a arkitekt'o Z. Hadid, premi'it'o de la plej prestiĝ'a arkitekt'a premi'o Pritzker. Ŝi'a'j plej fam'a'j verk'o'j est'as la transport'a muze'o en Glasgovo (Briti'o), la centr'o Aquatics por la Olimpi'a'j Lud'o'j de 2012 en Londono, la muze'o de art'o'j de la 21a jar'cent'o en Romo, la muze'o Guggenheim en Tajvano.
Anticip'a'j kalkul'o'j montr'is, ke real'ig'o de la projekt'o kost'us ĉirkaŭ 118 milion'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j. Tamen ĉef'ministr'o de litova reg'ist'ar'o Gediminas Kirkilas dir'is, ke la ŝtat'o pov'us trov'i nur ĉirkaŭ 10-15 procent'o'j'n de la bezon'at'a sum'o. Ali'a part'o dev'us ven'i de la urb'a municip'o, privat'a'j mecenat'o'j, kaj help'o de EU-fondus'o'j. La muze'o dev'us mal'ferm'iĝ'i en la jar'o 2013.
En 2009 ni'a gazet'o ating'os si'a'n 30an jar'o'n. Tiu'n ĉi jubile'o'n ni ne fest'os tiom abund'e kiom la 25an; 30 ne est'as tiel „magi'a” cifer'o kiel 25, laŭ ĝeneral'a opini'o. Tamen, ke la revu'o ĝis'viv'as ĝi'n, ja est'as kial'o por ĝoj'i. Kaj por demand'i, ĉu ĝi mult'e ŝanĝ'iĝ'is de post la antaŭ'a jubile'o. Dum diskut'o'j kun abon'ant'o'j mi pli kaj pli aŭd'as plend'o'j'n, ke la en'hav'a nivel'o de ni'a magazin'o fal'is. Unu ekzempl'e dir'is: „Mi ne aĉet'as ĝi'n por vid'i mult'a'j'n bild'o'j'n, sed por leg'i interes'a'j'n kaj inteligent'a'j'n artikol'o'j'n.” Cert'e, daŭr'e aper'as inteligent'a'j artikol'o'j, sed mi ne pov'as komplet'e refut'i tia'n kritik'o'n. Mi nur pov'as atent'ig'i, ke fal'o de nivel'o est'as nun ĝeneral'a tendenc'o en ĵurnal'ism'o kaj amas'komunik'il'o'j, kiu'j prefer'as liver'i banal'a'j'n kaj distr'a'j'n en'hav'o'j'n anstataŭ serioz'a'j'n al si'a'j klient'o'j, oni'dir'e, ĉar ili dezir'as tio'n. Tiu'n ĉi tendenc'o'n MONATO ne simpl'e pov'as evit'i. Tiu'n fal'o'n de nivel'o ni ŝuld'as precip'e al komerc'a televid'o, kiu furor'is dum la pas'int'a'j jar'dek'o'j. Ties program'o'j'n ĵus eminent'a german'a literatur-kritik'ist'o Reich Ranicki [rajĥ ranicki] karakteriz'is Dreck (= kot'o). Ali'flank'e – almenaŭ en Germanio – serioz'a'j tut'land'a'j ĵurnal'o'j daŭr'e hav'as si'a'n grand'a'n abon'ant'ar'o'n, part'e eĉ kresk'ant'a'n. Tio ja kontest'as la asert'o'n, ke leg'ant'o'j dezir'as nur distr'o'n kaj amuz'o'n. Ranicki, ceter'e, rikolt'is mult'a'n laŭd'o'n pro si'a kritik'o, el la publik'o, sed ankaŭ mult'a'n mal'laŭd'o'n – el televid'o ...
En mi'a ĉef'a artikol'o okaz'e de la 25-jar'a jubile'o mi fin'e star'ig'is la demand'o'n, ĉu ebl'e la ret'o mal'util'os al pres'it'a'j komunik'il'o'j, kaj skrib'is: „Neni'u pov'as sci'i aŭ prognoz'i. De'pend'os precip'e de leg'ant'o'j kaj abon'ant'o'j, ĉu kaj kiom long'e el'ten'os la revu'o.” Nu, ĝi ja el'ten'is pli'a'j'n 5 jar'o'j'n, kun sam'a konstant'a el'don'kvant'o. Ŝajn'as al mi, ke la ret'o ja por mult'a'j est'as grav'a, sed nur kiel komplet'ig'a komunik'il'o. Tamen daŭr'e hom'o'j prefer'as la mult'e pli praktik'a'j'n pres'it'a'j'n komunik'il'o'j'n, almenaŭ ne vol'as rezign'i pri ili. Ni'a magazin'o do daŭr'e hav'as si'a'n ŝanc'o'n, kaj tial kun optimism'o ni en'ir'u ni'a'n 30an jar'o'n, spit'e al la nov'a ekonomi'a kriz'o!
Sincer'e vi'a
El'kor'a'n dank'o'n al Josef Ŝemer pro li'a leter'o en la oktobr'a numer'o de MONATO (2008/10, p. 6). Leg'int'e tiu'n leter'o'n, oni tut'e klar'e kompren'as tio'n, kio okaz'as en Palestino.
Antikv'ec'o de (real'a aŭ supoz'at'a) popol'o tut'e ne grav'as. La fakt'o, ebl'o aŭ supoz'o, ke iu (real'a aŭ supoz'at'a) popol'o nask'iĝ'is ĉe iu lok'o tut'e ne grav'as. La koncept'o „pra'patr'o'j” tut'e ne hav'as senc'o'n, kiam oni parol'as pri mil'o'j da jar'o'j (pens'u, ke la nombr'o de vi'a'j pra'patr'o'j dum la last'a'j tri mil jar'o'j est'as grand'eg'a, do ĉiu'j hom'o'j sen'escept'e kun'hav'as la sam'a'j'n pra'patr'o'j'n, kiel jud'o'j tiel arab'o'j!). 20a-jar'cent'a'j jud'o'j ne „re'ven'is” i'e'n, ili simpl'e for'ir'is el iu lok'o kaj ir'is Palestinen. Sur tiu ter'o ja sid'is arab'o'j: se ne, de kie ven'as, do, tiu'j mil'o'j da rifuĝ'int'o'j sen'hejm'a'j? Ĉu ili fal'is el la ekster'a spac'o? Palestino ne est'as „origin'a sankt'a patr'uj'o” de iu, ĝi tut'simpl'e est'as lok'o, kie'n plur'a'j jud'o'j ven'is, for'pel'is la lok'a'n loĝ'ant'ar'o'n kaj konstru'is nov'a'n ŝtat'o'n.
La soci'o, lingv'o, kultur'o kaj ŝtat'o, kiu'j nun reg'as Palestinon, ne est'as la sam'a'j soci'o, lingv'o, kultur'o aŭ ŝtat'o de vi'a'j histori'o'j, mit'o'j, rev'o'j aŭ dezir'o'j. Oni simpl'e konstat'u, ekzempl'e, ke la nun'temp'a hebre'a lingv'o est'as art'e'far'it'e re'viv'ig'it'a kre'it'aĵ'o. Neni'u jud'o en la mond'o parol'is la hebre'a'n (sam'e kiel neni'u krist'an'o nun'temp'a parol'as la latin'a'n!) antaŭ la kre'o de vi'a nov'a ŝtat'o. Kaj oni eĉ rajt'as dub'i, ĉu la hebre'a est'is histori'e pli taŭg'a elekt'o, ol, ekzempl'e, la arame'a aŭ la jud'german'a (jid'a).
La fakt'o, ke Josef Ŝemer eg'e ofend'iĝ'as pro la leg'ad'o de tiu'j simpl'a'j mem'evident'a'j asert'o'j, est'as bon'a mezur'o de ĝis kiu punkt'o la afer'o est'as ne'solv'ebl'a. Nur katastrof'o pov'as solv'i ĉi tiu'n problem'o'n, sam'e kiel nur for'tranĉ'o pov'is mal'lig'i la gordi'a'n nod'o'n. Kaj tiu katastrof'o al'ven'os.
Kre'i la jud'a'n ŝtat'o'n (ie ajn, des pli ĉe jam loĝ'at'a spac'o kaj kontraŭ la vol'o de la lok'a loĝ'ant'ar'o) est'is eg'e tragik'a erar'o, per kiu kulmin'is la brit'a koloni'ad'o en tiu region'o.
Ahmed Aboutaleb [amed abutaleb] est'as nederlanda politik'ist'o, kiu nask'iĝ'is en 1961 kiel fil'o de imam'o en vilaĝ'o en Rif-mont'ar'o en Maroko. En 1976 kun patr'in'o kaj frat'o'j li ven'is al Nederlando, far'iĝ'is nederlanda ŝtat'an'o, rapid'e lern'is la naci'a'n lingv'o'n, stud'is kaj baldaŭ ek'labor'is kiel ĵurnal'ist'o, unu'e ĉe radi'o kaj post'e ĉe divers'a'j komerc'a'j televid'a'j kompani'o'j.
Post'e li far'iĝ'is raport'ist'o por la amas'komunik'il'o'j ĉe la ministr'ej'o pri bon'fart'o, popol'san'o kaj kultur'o. En Amsterdamo li ek'aktiv'is politik'e, far'iĝ'is en 2004 skaben'o por la social'ism'a Parti'o de la Labor'o. En 2007 kiel unu'a „nov'nederland'an'o” li far'iĝ'is vic'ministr'o pri soci'a'j afer'o'j kaj labor'o. Mez'e de oktobr'o 2008 la roterdam'a urb'a konsil'ant'ar'o elekt'is li'n nov'a urb'estr'o.
Fort'e protest'is la lok'a dekstr'ism'a parti'o „Roterdam'o Viv'ebl'a”, kiu ĝeneral'e kontraŭ'as influ'o'n de ne-aŭtokton'a'j nederland'an'o'j kaj precip'e de islam'an'o'j. Aboutaleb est'as islam'an'o.
Dum li'a skaben'a period'o en Amsterdamo okaz'is la murd'o je la dekstr'a politik'ist'o Theo van Gogh [van ĥoĥ]. Je tiu okaz'o Aboutaleb si'n montr'is ver'a gvid'ant'o inspir'a. Inter'ali'e li emfaz'is, ke Nederlando prefer'as mult'kultur'ec'o'n, kaj, se iu ne pov'as akcept'i la ideal'o'j'n de la nederlanda soci'o, prefer'e tiu simpl'e – laŭ Aboutaleb – „pak'u si'a'j'n kofr'o'j'n kaj for'ir'u al ali'a land'o”. Krom'e: „Ni ne ŝat'as for'send'i hom'o'j'n, sed oni ja simpl'e pov'as mem ir'i.”
Unu el la problem'o'j ĉe li'a kandidat'ig'o – ankoraŭ oficial'e efektiv'ig'ot'a de la koncern'a ministr'o – supoz'ebl'e re'e est'as la fakt'o, ke Aboutaleb, kiel marok'de'ven'a, est'as du'ŝtat'an'a: nederlanda kaj maroka. Laŭ'leĝ'e en Maroko ne ebl'as rezign'i pri ies ŝtat'an'ec'o: est'as jam de long'e tem'o de diskut'o'j inter ambaŭ land'o'j. Kiam Aboutaleb far'iĝ'is vic'ministr'o, tio ankaŭ konduk'is al fort'eg'a'j debat'o'j kaj protest'o'j el dekstr'ism'a naci'ism'a rond'o.
Belgi'o est'as la plej „bon'kondut'a” ŝtat'o rilat'e la re'cikl'ig'o'n de mal'plen'a'j pil'o'j kaj bateri'o'j. Pli ol 50 % de la vend'it'a'j ekzempler'o'j post iom da temp'o est'as re'port'it'a'j al la butik'o'j por re'cikl'ig'o. Tio'n ĵus klar'ig'is la belg'a Fonds Ophaling Batterijen (Fondus'o por re'akir'ad'o de bateri'o'j). „La cel'o de Eŭrop'a Uni'o (EU) est'as, ke ek'de la jar'o 2012 unu kvar'on'o de ĉiu'j pil'o'j est'u re'port'it'a. Belgi'o jam do mult'e super'as tiu'n norm'o'n”, dir'as Katrien Busselot el la fondus'o. Ĉu do la norm'o de EU est'as tro mal'strikt'a? „Ne,” plu'koment'as Busselot, „tiu minimum'o de 25 % valid'as por ĉiu'j ŝtat'o'j de EU, sed ne ĉie ekzist'as la sam'a'j kutim'o'j pri dis'divid'o de la hejm'a rub'o. En iu'j ŝtat'o'j eĉ ne 10 % est'as re'port'it'a'j. Por ili do 25 % est'as bon'a cel'o.” La fondus'o komenc'is kolekt'i pil'o'j'n kaj bateri'o'j'n en la jar'o 1996, kaj nun en ĉiu butik'o de la land'o vid'ebl'as uj'o'j por en'met'i ili'n.
La uz'o de re'ŝarg'ebl'a'j pil'o'j est'us eĉ pli bon'a, ol la re'port'ad'o de mal'plen'a'j ekzempler'o'j, sed pri tio la statistik'o neni'o'n klar'ig'as.
La kore'a milit'o komenc'iĝ'is en 1950 kaj daŭr'is tri jar'o'j'n. Armistic'o est'is sub'skrib'it'a. Pac'o'traktat'o ankoraŭ ne ven'is. Ĉu ni dir'u, ke la tut'a land'o atend'as ĝi'n? Ebl'e ne, ĉar okaz'e ke tia oficial'a paŝ'o est'us far'it'a, la nun'temp'e vid'ebl'a lim'o est'us firm'ig'it'a, kaj tio'n kore'o'j ne vol'as. Mult'a'j sud-kore'o'j dezir'as re'unu'iĝ'o'n, tio'n montr'as la paper'et'o'j, kiu'j trov'iĝ'as ĉe la mur'o en la staci'dom'o de Imjingang [imĝingan]. Kio'n dezir'as la nord-kore'o'j? Oni ne pov'as sci'i ...
Por vart'i la lim'o'n, Sud-Korei'o elekt'is en 1953 du neŭtral'a'j'n ŝtat'o'j'n: Svis'land'o'n kaj Svedi'o'n. Nord-kore'o'j elekt'is tiam Pollandon kaj Ĉeĥ'o'slovaki'o'n. Tamen ĉio ŝanĝ'iĝ'is en Eŭrop'o en 1989: Sovetio dis'fal'is. Konsekvenc'e Pollando far'iĝ'is demokrati'o kaj Ĉeĥ'o'slovaki'o dis'iĝ'is kaj sam'e evolu'is al du demokrat'a'j ŝtat'o'j. Tio ne pov'is plaĉ'i al Nord-Korei'o, fam'a komun'ism'a land'o. Do la nord-kore'o'j for'ĉas'is la soldat'o'j'n de tiu'j du help'em'a'j ŝtat'o'j. Tio okaz'is per'fort'e: Nord-kore'o'j ĉes'is liver'i elektr'o'n kaj akv'o'n al la pol'a taĉment'o. Dum kelk'a'j monat'o'j svis'o'j liver'is al si'a'j koleg'o'j i'o'n por manĝ'i, sed la situaci'o far'iĝ'is ne'el'ten'ebl'a. Pol'o'j for'ir'is. Nun'temp'e ili re'ven'as unu'foj'e jar'e, tamen tra Sud-Korei'o, ili tut'e ne plu pov'as en'ir'i Nord-Korei'o'n. En 2008 deĵor'as en tiu zon'o kvin oficir'o'j svis'a'j kaj kvin oficir'o'j sved'a'j.
Panmunjom [panmunĝom] est'as urb'o sur la sen'arm'il'a lini'o inter la du kore'a'j ŝtat'o'j. Por klopod'i ating'i tiu'n lok'o'n, Mir'ej'o kontakt'is en april'o la svis'a'n reg'ist'ar'o'n en Berno, ĉef'urb'o de Svis'land'o. Ŝi pet'is invit'o'n valid'a'n por si kaj por tri kore'o'j el la sud'a part'o. End'as sci'i, ke ekzist'as turism'a'j ekskurs'o'j por ir'i tie'n, sed ke sud-kore'o'j dev'as ricev'i permes'o'n ĉe si'a reg'ist'ar'o por al'iĝ'i, kaj tio ne oft'e okaz'as. Rezult'e la tri sam'ide'an'o'j est'is tre kontent'a'j est'i invit'it'a'j de la svis'a delegaci'o.
Sabat'e la 20an de septembr'o 2008 vetur'il'o de NNSC (Neutral Nations Supervisory Commission) atend'is ni'n en la mal'grand'a staci'dom'o Imjingang ĉirkaŭ 60 km nord'e de Seulo. Svis'a kolonel'o Albert Ulrich [ulriĥ] atend'is ni'n en'e. Li ĉio'n klar'ig'is al ni, li don'is al ni kaf'o'n aŭ te'o'n, li far'is prezent'o'n per'e de komput'il'o. Li ankaŭ respond'is al ĉiu'j ni'a'j demand'o'j. Li kaj Mir'ej'o inter'parol'is en la franc'a lingv'o kaj Mir'ej'o traduk'is al Esperant'o por si'a'j tri kun'ul'o'j, sinjor'o Le'e Jung Ke'e, sinjor'o Kim kaj sinjor'o Lim. Oficir'o sved'a ven'is salut'i ni'n.
Tre impres'a est'as tiu lok'o. Tiom da histori'a'j kaj hom'a'j event'o'j okaz'is tie. Tiom da trist'ec'o nask'iĝ'as de tiu ne'normal'a situaci'o, ke land'o, popol'o, est'as tiel dis'ŝir'it'a ...
El la prezent'o de la situaci'o far'e de la svis'a kolonel'o Albert Ulrich la 20an de septembr'o 2008 kompren'iĝ'as, ke 9 faktor'o'j pov'as influ'i la est'ont'ec'o'n de Korei'o:
- la san'stat'o de la ŝtat'estr'o de Nord-Korei'o kaj la problem'o de la sekv'o;
- la evolu'o de la politik'a situaci'o en Sud-Korei'o (dekstr'a reg'ist'ar'o aŭ mal'dekstr'a ...);
- la dis'volv'iĝ'o de nukle'a'j arm'il'o'j en Nord-Korei'o kaj ebl'a'j sekv'a'j pun'o'j far'e de UN;
- la politik'a ekvilibr'o en la region'o, kiu en'ten'as Korei'o'n, sud'a'n part'o'n kaj nord'a'n part'o'n, Rusion, Ĉini'o'n kaj Japani'o'n;
- la konsekvenc'o'j de la trans'don'o de la decid'pov'o de Uson'o al Sud-Korei'o, kiu ek'valid'os en 2012;
- la nov'a organiz'ad'o de uson'a'j soldat'o'j en Sud-Korei'o;
- la diskut'o'j inter „ses ŝtat'o'j” en'plekt'it'a'j en trakt'ad'o pri Korei'o;
- la du'ŝtat'a'j rilat'o'j nord'o-sud'o;
- la est'ont'ec'o de United Nations Command (Unc), organ'o kre'it'a de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en 1953 por mastr'um'i kaj administr'i tiu'n ĉi region'o'n de la mond'o kaj trans'don'it'a al Uson'o.
Germanio ating'is re'unu'iĝ'o'n. Vjetnami'o ating'is re'unu'iĝ'o'n. Kiam ven'os la vic'o de Korei'o, kiu est'as la sol'a land'o divid'it'a pro ideologi'o sur ni'a ter'glob'o?
La inter'naci'a vojaĝ'gvid'il'o Lonely Plan'et ek'de tiu ĉi jar'o list'ig'as Antverpenon en si'a prestiĝ'a list'o de la 10 nepr'e vid'ind'a'j turism'a'j urb'o'j. La gvid'il'o ĉiu'jar'e aktual'ig'as si'a'n list'o'n kaj rekomend'as, kiu urb'o en la ven'ont'a jar'o cert'e merit'as vizit'o'n. „La urb'o, kiu est'as riĉ'a je histori'o, est'as la plej sub'taks'at'a turism'a cel'o en Belgi'o”, skrib'as Lonely Plan'et. „Mal'mult'a'j lok'o'j regal'as vi'n per tia al'log'a miks'aĵ'o de modern'a'j kaj klasik'a'j element'o'j. Eklektik'a'j nov-art'a'j dom'o'j star'as tuj apud nov-renesanc'a'j vila'o'j, kaj mez'epok'a'j kastel'o'j don'as magi'a'n dekoraci'o'n al tiu'j, kiu'j sid'as en la sen'nombr'a'j trink'ej'o'j kaj teras'o'j.”
La 9 ali'a'j elekt'it'a'j urb'o'j, kiu'j laŭ la gvid'libr'o nepr'e vid'ind'as, est'as Bejrut'o, Ĉikago, Glasgovo, Lisbon'o, Meksiko, Sao Paŭlo, Ŝanhajo, Varsovio kaj Zurik'o. Lonely Plan'et est'as angl'a'lingv'a gvid'libr'o, kiu'n aĉet'as kaj uz'as ĉef'e dors'o'sak'a'j turist'o'j.
Ĉar mi est'as nek kapital'ist'o nek bors'o'ĵongl'ist'o, la nun'a tut'mond(iĝ)a financ-kriz'o el'ir'int'a de Uson'o nek tuŝ'is nek fuŝ'is mi'a'n viv'o'n. Do mi ne mal'gajn'is, sed tre mal'gaj'is, kiam mi leg'is pri „mizer'o'n sufer'ant'a'j kredit'o'j”. Mi tre kompat'is ili'n kaj cerb'um'is, kiel help'i – ebl'e per kolekt'ad'o de almoz'o'j? Sed post'e mi leg'is, ke ili est'as (en german'a lingv'o) ankaŭ „faule Kredit'e”, kaj tio trankvil'ig'is mi'n; la german'a vort'o „faul” [faŭl] nom'e signif'as kaj „mal'diligent'a” kaj „putr'a”. Mi decid'is, ke tiu'j kreten'a'j kredit'o'j est'as mal'diligent'a'j, do mem kulp'as pri si'a mis'a mizer'o, kaj tial mi ne help'u ili'n.
Tia'n help'o'n ankaŭ ne bezon'as ital'a riĉ'ul'o Silvi'o Berlusconi [berluskoni], kiu ĉi-jar'e furor'e re'ven'is en la posten'o'n de ĉef'ministr'o, ankaŭ dank'e al la fakt'o, ke en li'a'j man'o'j fakt'e trov'iĝ'as preskaŭ ĉiu'j amas'komunik'il'o'j de Italio. Tial ital'a verk'ist'o Andre'a de Carlo mir'admir'e dir'is: „Ĉiu miliard'ul'o pov'as akir'i propr'a'j'n ŝip'o'n kaj aviad'il'o'n, sed Berlusconi posed'as propr'a'n ŝtat'o'n!” Tio signif'as, ke Italio sekv'e de la financ-kriz'o ne, kiel ekzempl'e mal'varm'a Islando, bankrot'os, ĉar Berlusconi kompren'ebl'e far'os ĉio'n por ne perd'i si'a'n kar'a'n posed'aĵ'o'n. Feliĉ'a'j varm'land'a'j ital'o'j!
Tial al la rigor'a reg'ist'ar'o en Romo ankaŭ ne minac'as tia danĝer'o, kiu'n dev'is tim'i la turment'at'a turk'a reg'ist'ar'o. La ĝeneral'a ŝtat'prokuror'o vol'is proces'i kontraŭ la reg'ant'a parti'o AKP por mal'permes'i ĝi'n, kvankam ĝi venk'is en demokrati'a'j elekt'o'j kaj hav'as 340 el 550 mandat'o'j en la parlament'o, do absolut'a'n pli'mult'o'n. La tut'a modern'a mond'o rid'is pri mal'moder(n)a Turki'o kaj ties real-satir'o; pro tiu mond'a mok'o pri justicofar(s)o fin'e la juĝ'ist'o'j decid'is mal'permes'i ne la progres'a'n parti'o'n sed la protest'a'n proces'o'n. Tamen: ĉu ne ankaŭ vi foj'e em'us mal'permes'i vi'a'n reg'ist'ar'o'n, kiam tuj post elekt'iĝ'o ĝi elegant'e forges'is ĉiu'j'n pomp'a'j'n promes'o'j'n don'it'a'j'n antaŭ'balot'e?
Se oni vol'us malic'e mal'permes'i la reg'ist'ar'o'n en Kamboĝo, tem'us pri amas'proces'o, ĉar ĝi ampleks'as ne mal'pli ol 460 person'o'j'n: 1 ĉef'ministr'o, 9 vic-ĉef'ministr'o'j, 16 ŝtat'ministr'o'j, 34 krom'ministr'o'j, 198 ŝtat'sekretari'o'j, 205 sub'ŝtat'sekretari'o'j, sum'e do 460 reg'ist'ar'an'o'j. Do preskaŭ popol'demokrati'o, se oni pri'pens'as, ke ĉiu el tiu'j reg'ist'ar'an'o'j ja hav'as si'a'j'n asist'ant'o'j'n, sekretari'o'j'n, ŝofor'o'j'n, sekur'ec-gard'ist'o'j'n, tajp'ist'o'j'n, pur'ig'ist'o'j'n, friz'ist'o'j'n, kuir'ist'o'j'n, serv'ist'o'j'n ... sed Kamboĝo est'as konstituci'a monarki'o kaj hav'as nur unu reĝ'o'n! Kio pri sub- kaj vic-reĝ'o'j? Nu, „monarki'o” laŭ la helen'a de'ven'o de la vort'o signif'as, ke nur unu person'o reg'as. Domaĝ'e, Kamboĝo!
Ho jes, kurioz'aĵ'o'j abund'as en la mond'o, ekzempl'e ankaŭ en Hungari'o. Tie por aŭtomobil'ist'o'j valid'as nul-promil'a alkohol-lim'ig'o. Sed katolik'a'j pastr'o'j en mes'o trink'as vin'o'n, jam de pli ol 2000 jar'o'j. Nun la hungar'a'j episkop'o'j avert'is, ke pastr'o post tri mes'o'j pov'as ating'i 0,2 promil'o'j'n en si'a sang'o, sed por di'serv'o'j en divers'a'j lok'o'j bezon'as aŭt'o'n. Se polic'ist'o kontrol'as, la pastr'o perd'as si'a'n ŝofor-licenc'o'n. Kio'n far'i? La problem'o'n ja pov'us solv'i koncern'a direktiv'o de Vatikan'o, kiu permes'as al pastr'o'j, kiu'j ne toler'as alkohol'o'n, nur lek'i la vin'o'n aŭ uz'i vin'ber'suk'o'n. Sed tio valid'as nur por medicin'a argument'o. Pri aŭt'o'trafik'o la pap'o nek pens'is nek pen'is ... Ho sankt'a ebri'o!
Tia'j'n alkohol'problem'o'j'n ne hav'as islam'a Afgani'o, ĉar tiu ĉi drog'o est'as mal'permes'it'a en la opi'o'paradiz'o. Ĉar spit'e al bon'eg'a'j profit'o'j el opi'o'vend'ad'o Afgani'o bezon'as help'o'n, ankaŭ Germanio tie financ'as projekt'o'j'n. Fier'e do german'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j inaŭgur'is trink'akv'o'sistem'o'n en la urb'o Herat kaj trans'don'is ĝi'n al afgan'o'j. La re'nov'ig'o'n de la antikv'a urb'o'centr'o li arbitr'e atribu'is al german'a help-ag'ad'o. Krom'e li inaŭgur'is loĝistik'o'lern'ej'o'n de la afgan'a arme'o en ĉef'urb'o Kabul'o. Sed la trink'akv'o'n en Herat jam de pli ol unu jar'o administr'as afgan'o'j, la urb'o're'nov'ig'o'n ne financ'is Germanio sed la Aga-Khan-Fond'aĵ'o, kaj la lern'ej'o'n en Kabul'o oni inaŭgur'is jam plur'foj'e ... Sed tio'n ja ne pov'is sci'i hejm'a'j german'o'j, kiu'j respekt'e spekt'is koncern'a'j'n bild'o'j'n sam'e fier'e kiel la ministr'o.
Esper'ebl'e la konstru'aĵ'o'j en Afgani'o el'ten'os ter'trem'o'j'n, precip'e la lern'ej'o. Ĉar lern'ej'o'j em'as dis'fal'i pli facil'e ol ali'a'j dom'o'j, almenaŭ en Ĉini'o. Tio'n ge'patr'o'j en mult'a'j urb'o'j mal'esper'e spert'is dum la terur'a ter'trem'o en somer'o. Lern'ej'o'j preskaŭ ĉie tuj komplet'e detru'iĝ'is, konstru'aĵ'o'j de komun'ist'a parti'o ĉie preskaŭ neniel difekt'iĝ'is. Mort'is mil'o'j da infan'o'j sed preskaŭ neni'u parti'bonz'o. Ebl'e sankt'a Maŭ simpl'e pli bon'e protekt'as si'a'j'n parti'an'o'j'n ol lern'ant'o'j'n, kiu'j ankoraŭ ne est'as stabil'a'j komun'ist'o'j.
Maŭ hav'is vizi'o'j'n, kaj tiu'j'n oft'e hav'as ankaŭ nun'a'j politik'ist'o'j, ekzempl'e 16 potenc'a'j reg'ist'o'j, kiu'j dum G8-renkont'iĝ'o (G8 = ok grand'a'j ŝtat'o'j) ĉi-somer'e decid'is pri oficial'a vizi'o. Laŭ ĝi tut'mond'a emisi'o de klimat-detru'a karbon'di'oksid'o est'os du'on'ig'it'a ĝis la jar'o 2050 – do post 42 jar'o'j! Kiu en 2050 kontrol'os, ĉu tiu ĉi vizi'o est'as real'ig'it'a? Sam'e mi pov'us promes'i, ke en 2050 ĉiu'j hom'o'j parol'os Esperant'o'n – ankaŭ bel'a vizi'o, ĉu ne? Bon'vol'u kontrol'i post 42 jar'o'j!
Ne vizi'o sed jam real'a progres'o est'as nov'a super-sekur'ec-rimed'o: skan-aparat'o, kiu montr'as hom'o'j'n en flug'haven'o'j tut'e nud'a'j, tiel ke oni pov'as mal'kovr'i ekzempl'e ceramik'a'n tranĉ'il'o'n (unu el la plej oft'a'j teror'ist'a'j arm'il'o'j), kio ĝis nun ne ebl'is. Ke la skan'il'o montr'as ankaŭ seks'organ'o'j'n kaj mam'o'protez'o'n, ne ĝen'u ni'n – vid'as ili'n ja ne la publik'o, sed nur sekur'ec-gvat'ul'o'j. EU-komision'o vol'as en'konduk'i tiu'n ĉi revoluci'a'n sistem'o'n en ĉiu'j flug'haven'o'j. Kritik'i, ke tio signif'us vitr'ig'i hom'o'j'n, preter'as la ver'a'n intenc'o'n. Avi-kompani'o'j ja prefer'e nom'as si'a'j'n pasaĝer'o'j'n „flug-gast'o'j”; est'ont'e ni do gast'os en nud'ist'a orgi'o. Kia bel'a perspektiv'o (aŭ vizi'o), almenaŭ por prudent'a'j ne'prud'ul'o'j.
Jam plur'foj'e la mond'o tra'viv'is financ'a'n kriz'o'n. La plej kon'at'a est'as tiu de 1929, kiu'n sekv'is grand'a depresi'o. Ankaŭ nun la mond'o'n tra'fulm'as tia kriz'o. Ĝi mal'simil'as pro si'a'j kaŭz'o'j, pro la ĝeneral'a ekonomi'a situaci'o kaj pro la rimed'o'j solv'i ĝi'n.
La kriz'o'n origin'e kaŭz'is la hipotek'a situaci'o en Uson'o. Mult'a'j famili'o'j aĉet'is dom'o'n per tiel nom'at'a sub'kvalit'a prunt'o, tio est'as prunt'o kun vari'a interez'o don'it'a al person'o'j, kiu'j fakt'e ne merit'is kredit'o'n. Tio okaz'is en period'o kun eg'e mal'alt'a'j interez'o'j. Pro la pli'alt'iĝ'o de la interez'o'j inter'temp'e mult'a'j famili'o'j ne plu kapabl'as re'pag'i la prunt'o'n. Ili dev'as vend'i si'a'n dom'o'n, kaj pro tio la dom'prez'o'j fal'as: la komenc'o de mort'ig'a spiral'o. Okaz'e de dev'ig'a vend'o la bank'o'j ne plu sukces'as re'akir'i la prunt'it'a'n mon'o'n, ili iĝ'as pli strikt'a'j pri re'pag'o'j, ali'a'j hom'o'j ne pov'as re'pag'i kaj do dev'as ankaŭ vend'i si'a'n dom'o'n ktp. Jen la unu'a problem'o solv'end'a.
Tio est'us nur uson'a problem'o, se la bank'o'j ne est'us tro mal'pacienc'a'j. Ili „en'pak'is” la hipotek'a'j'n prunt'o'j'n en komplik'a'j financ'a'j produkt'o'j, kiu'j'n ili vend'is al ali'a'j bank'o'j. Tiel ili re'hav'is la mon'o'n kaj pov'is de'nov'e prunt'e'don'i ĝi'n al ali'a'j. Ili do uz'is la sam'a'n mon'o'n plur'foj'e, sed sam'temp'e iĝ'is pli vund'ebl'a'j kaj risk'hav'a'j. Tiel aper'is la du'a problem'o: la risk'o je kolaps'o de la bank'o'j pli'grand'iĝ'is. Ni vid'is la rezult'o'n: unu bank'o bankrot'is, mult'a'j ali'a'j bank'o'j est'is sav'it'a'j nur per ŝtat'ig'o aŭ per ali'a'j mult'e'kost'eg'a'j rimed'o'j.
Pro la favor'a'j kondiĉ'o'j de tiu'j financ'a'j produkt'o'j ali'a'j bank'o'j volont'e aĉet'is ili'n. Ne mal'trankvil'ig'is ili'n, ke la bank'o, kiu vend'is la prunt'o'j'n al ili, mem konserv'is neni'a'n risk'o'n, eĉ ne ekzempl'e kelk'a'j'n procent'o'j'n. Al'don'e fam'a'j firma'o'j kiel Moody's, Standard and Poor's kaj koleg'o'j, kiu'j difin'as kvalit'juĝ'o'n pri financ'a'j produkt'o'j, don'is tro favor'a'n juĝ'o'n. Tiel ili kred'ig'is, ke tiu'j produkt'o'j don'is sam'temp'e alt'a'n interez'o'n kaj mal'alt'a'n risk'o'n. Jen la tri'a problem'o. Tiu last'a inter'temp'e est'as solv'it'a: ĉiu'j de'nov'e konsci'as, ke en financ'o'j daŭr'e valid'as sen'escept'e la fundament'a regul'o, ke risk'o kaj valor'o est'as proporci'a'j inter si: ne ebl'as, ke iu financ'a produkt'o kun alt'a interez'o est'as mal'alt'risk'a.
Tiel la problem'o ne rest'is en Uson'o, sed est'is transport'it'a al la tut'a mond'o. La prunt'int'o'j en Uson'o ne pov'is re'pag'i, la bank'o'j dev'is not'i grand'a'j'n perd'o'j'n, kiu'j'n ili trans'don'is al la bank'o'j tra la tut'a mond'o, kiu'j volont'e est'is aĉet'int'a'j tia'j'n financ'a'j'n produkt'o'j'n, sed tiel sam'temp'e hered'is la risk'o'j'n.
La last'a'j'n jar'o'j'n ek'valid'is nov'a'j libr'o'ten'a'j norm'o'j, nom'at'a'j International Financial Reporting Standards (Inter'naci'a'j Financ'a'j Raport'ad'a'j Norm'o'j), mal'long'e IFRS. Tiu'j dev'ig'as ĉiu'j'n bank'o'j'n libr'o'ten'i financ'a'j'n produkt'o'j'n, kiel akci'o'j'n de ali'a'j kompani'o'j, je la aktual'a vend'o'valor'o. Pro la mal'pli'valor'iĝ'o de iu'j kompani'o'j, ali'a'j kiu'j posed'is ties akci'o'j'n libr'o'ten'e ankaŭ mal'pli'valor'iĝ'is. Jen ali'a mort'ig'a spiral'o. Tiu kvar'a problem'o ver'ŝajn'e est'os iom solv'it'a per re'difin'o de la libr'o'ten'a'j norm'o'j. Eĉ jam nun EU kaj Uson'o permes'as mal'pli rigor'a'n aplik'ad'o'n de IFRS ek'de la tri'a kvar'on'o de 2008. Tio ebl'ig'is al Deutsche Bank, kiel la unu'a, aper'ig'i eĉ profit'o'n en tiu jar'kvar'on'o. Inter'temp'e tiu'j norm'o'j kaŭz'is, ke ĉiu'j financ'a'j kompani'o'j mal'pli'valor'iĝ'is, kvankam nur sur'paper'e. Iam la merkat'o de'nov'e pli'pozitiv'iĝ'os, kaj sekv'os la akci'o'j, kaj do sekv'os nov'a spiral'o, ĉi-foj'e pozitiv'a.
Grav'a element'o est'as, ke la bank'o'j ne plu fid'as unu la ali'a'n. Normal'e inter la bank'o'j ja ĉiu'tag'e flu'as mult'eg'e da mon'o per mal'long'daŭr'a'j prunt'o'j. Tiu mon'flu'o halt'is, ĉar la bank'o'j, kiu'j prunt'e'don'u al ali'a'j, ne plu fid'is je la re'pag'o en la sekv'a'j tag'o'j, kaj do ne plu vol'is prunt'e'don'i. Tiel aper'is problem'o'j ĉe la bank'o'j, kiu'j urĝ'e bezon'as mon'o'n: aŭ ili pag'u tre alt'a'n interez'o'n, aŭ ili ne ricev'os la mon'o'n kaj do ne pov'os mem re'pag'i si'a'j'n ŝuld'o'j'n kaj bankrot'os. San'a bank'o pov'as bankrot'i en'e de kelk'a'j tag'o'j pro mank'o de tuj hav'ebl'a mon'o. Jenla kvin'a problem'o.
Ni ne tim'u la situaci'o'n de la 1930aj jar'o'j. Ja est'as grand'a'j diferenc'o'j, ne nur pro la kaŭz'o'j de la kriz'o. Tiam la kompani'o'j ĝeneral'e hav'is mult'e pli da ŝuld'o'j ol nun kaj regul'ig'o pri bank'o'j preskaŭ ne ekzist'is. Nun, kompar'e al pli fru'a'j kriz'o'j, la ŝtat'o'j inter'ven'is rapid'e kaj amas'e. Kaj precip'e: tiam la ŝtat'o'j las'is bank'o'j'n bankrot'i. Tio'n ili ĉi-foj'e absolut'e vol'as evit'i. Ŝajn'as, ke la nun'a kriz'o ne bezon'os dek jar'o'j'n por solv'iĝ'i.
Por brems'i kaj halt'ig'i la kriz'a'n spiral'o'n urĝ'e dev'is inter'ven'i la ŝtat'o'j. Kompren'ebl'e Uson'o dev'is ek'ag'i la unu'a, ĉar tie ek'est'is la problem'o'j. Oni komenc'e ŝajn'e iom improviz'is: Uson'o sav'is la bank'o'n Bear Stearns, post'e ne sav'is ali'a'n bank'o'n Lehman Brothers, kiu bankrot'is. Est'is sav'it'a'j la plej grand'a'j hipotek'bank'o'j Freddie Mac kaj Fannie Mae kaj eĉ la plej grand'a asekur'ist'o en la mond'o, AIG. Fin'e oni kre'is „mal'bon'a'n bank'o'n” al kiu la ali'a'j bank'o'j rajt'as vend'i si'a'j'n fi'kredit'o'j'n. La ide'o est'as, ke tiam la bank'o'j mem de'nov'e est'os „pur'a'j” kaj la inter'bank'a'j mon'prunt'o'j de'nov'e ek'flu'os. Tamen post'e oni decid'is uz'i la 700 miliard'o'j'n da dolar'o'j destin'it'a'j al tiu bank'o part'e por kelk'jar'a du'on'ŝtat'ig'o de problem'bank'o'j, laŭ la ekzempl'o de Eŭrop'o.
Sam'temp'e kulmin'is la kampanj'o'j por la prezid'ant'elekt'ad'o en Uson'o. La demokrat'a kandidat'o Obama plej mult'e profit'is el la financ'a kriz'o.
En Belgi'o dum oktobr'o 2008 la bank'a pejzaĝ'o plen'e ŝanĝ'iĝ'is. Fort'is krom la menci'it'a'j'n problem'o'j'n hav'is al'don'a'n: mez'e de 2007 kaj do ĵus antaŭ la ek'est'o de la kriz'o, ĝi je alt'eg'a prez'o aĉet'is la nederland'an bank'o'n ABN-AMRO. Pro la kriz'o ĝi ne pov'is kolekt'i la bezon'at'a'n mon'o'n kaj fin'e preskaŭ bankrot'is. La ŝtat'o inter'ven'is kaj en du semajn'fin'o'j split'ig'is la bank'o'n en nederlanda part'o, vend'it'a al la nederlanda ŝtat'o, kaj belg'a-luksemburga part'o, vend'it'a al la franc'a bank'grup'o BNP Paribas. Post'rest'is la holding'o kun inter'ali'e grand'a part'o de la fi'kredit'o'j, kies valor'o sur'paper'e fal'is ĝis preskaŭ nul'o. Jen la fin'o de la plej grand'a bank'o de Belgi'o. Inter'temp'e jam ek'est'is la unu'a'j jur'a'j atak'o'j flank'e de la akci'ul'o'j kontraŭ la ŝtat'o. Al'don'e oni akuz'as la ĉef'o'j'n de Fort'is, ke ili intenc'e mensog'e inform'is la merkat'o'n pri ĝi'a'j kriz'perd'o'j. La Fort'is-kriz'o ver'ŝajn'e post'vibr'os plur'a'j'n jar'o'j'n.
Tuj sekv'is Dexia, sed tiu est'is sav'it'a per kun'labor'o belg'a-franc'a. Ambaŭ ŝtat'o'j grand'part'e ŝtat'ig'is ĝi'n. Tiu bank'o tamen ne perd'iĝ'is. Klaĉ'o'j dir'as ke la ŝtat'o ne pov'is permes'i ĝi'a'n bankrot'o'n aŭ split'iĝ'o'n, pro tio ke sam'temp'e ĝi, per'e de la municip'o'j, est'as la plej grav'a klient'o de Dexia kaj do perd'us amas'o'n da mon'o.
KBC tiel iĝ'is la sol'a grand'a bank'o de Belgi'o sen ŝtat'a inter'ven'o. Plur'a'j element'o'j ig'as ĝi'n mal'pli vund'ebl'a: 54 % de ĝi'a'j akci'ul'o'j est'as lig'it'a'j inter si; ĝi ĉiam est'is pli si'n'gard'a rilat'e al komplik'a'j financ'a'j produkt'o'j; ĝi hav'as pozitiv'a'n proporci'o'n inter mon'depon'o'j kaj prunt'o'j kaj do mal'pli de'pend'as de la inter'bank'a'j mon'flu'o'j; ĝi est'as kapital'e tre sekur'a kaj ĝi aktiv'as en Centr'a Eŭrop'o, kiu ĝis nun mal'pli sufer'as pro la kredit'kriz'o. Tio ceter'e ebl'ig'is al ĝi de'skrib'i en unu mov'o, la 15an de oktobr'o 2008, valor'mal'pli'ig'o'j'n je 1,6 miliard'o'j da eŭr'o'j (mult'e pli ol ĝi nepr'e dev'is), por ke ne aper'u surpriz'o'j en la est'ont'ec'o.
Sed ankaŭ la kurz'o de ĝi'a akci'o eg'e fal'is: de 106 eŭr'o'j en maj'o 2007 al 20,6 eŭr'o'j je la 24a de oktobr'o 2008. En la sekv'a semajn'fin'o ĝi pet'is kaj ricev'is ŝtat'a'n kapital'prunt'o'n de 3,5 miliard'o'j da eŭr'o'j, sen perd'o por la akci'ul'o'j. Oni de'nov'e emfaz'is, ke la baz'a kapital'proporci'o de la bank'o sufiĉ'us dum normal'a'j temp'o'j, ĉar ĝi est'is preskaŭ la du'obl'o de la leĝ'e dev'ig'a'j 4 %. Tamen pro la nun'a kriz'o akci'ul'o'j postul'as pli ol 10 %, kaj tial KBC alt'ig'is si'a'n ĝis 10,6 %. Tio'n sekv'is pli'alt'iĝ'o de la akci'a kurz'o. Ĝi post'viv'os la kriz'o'n, sam'e kiel ver'ŝajn'e la pli'mult'o de la mal'pli grand'a'j bank'o'j.
En Nederlando Ing jam antaŭ'e pet'is kaj ricev'is 10 miliard'o'j'n da eŭr'o'j de la nederlanda ŝtat'o por pli'fort'ig'i si'a'n kapital'baz'o'n. La asekur'ist'o Aegon post'e ricev'is 3 miliard'o'j'n. Ali'a'j sekv'os.
Sam'e bon'e kiel KBC tra'viv'os la kriz'o'n la hispan'a'j bank'o'j, inter'ali'e ĉar la hispan'a bank'kontrol'ad'o okaz'is pli sever'e ol en la pli'mult'o de la land'o'j. Banco Santander, la plej grand'a en Hispanio, eĉ trans'pren'is en la last'a'j monat'o'j brit'a'n kaj uson'a'n bank'o'j'n kaj rest'as profit'don'a.
La brit'a Northern Rock en Eŭrop'o est'is la unu'a atak'it'a bank'o, mez'e de septembr'o 2007. La ŝpar'ant'o'j ne plu fid'is ĝi'n, en'vic'iĝ'is ĉe la giĉet'o'j kaj re'postul'is si'a'n mon'o'n. Tio kaŭz'is tiom grand'a'n el'flu'o'n de mon'o, ke ĝi dev'is est'i sav'it'a per ŝtat'a inter'ven'o. Plur'a'j'n ali'a'j'n bank'o'j'n minac'is simil'a scen'ar'o, se la ŝtat'o ne est'us inter'ven'int'a tuj. En Briti'o post'e sekv'is inter'ali'e ŝtat'ig'o de HBOS kaj RBS.
Post'e eĉ Svis'land'o dev'is inter'ven'i per preskaŭ 4 miliard'o'j da eŭr'o'j por sav'i si'a'n plej grand'a'n bank'o'n, UBS. La plej grand'a aŭstr'a bank'o, Erste Bank, ricev'is preskaŭ 3 miliard'o'j'n de la ŝtat'o, malgraŭ grand'a jar'profit'o kaj solid'a kapital'baz'o. Mult'as tia'j ekzempl'o'j.
La situaci'o en Islando est'as apart'e mal'bon'a. Tie ĉiu'j tri plej grand'a'j bank'o'j, Kaupthing, Landsbanki kaj Glitnir, dev'is est'i sav'it'a'j de la ŝtat'o por ne bankrot'i, sed pro tio la islanda ŝtat'o mem bankrot'is. Ĝi jam antaŭ'e hav'is grand'eg'a'n ŝtat'a'n ŝuld'o'n (la kvin'obl'o'n de la jar'a mal'net'a en'land'a produkt'o) kaj do ne dispon'is pri la mon'o por sav'i si'a'j'n bank'o'j'n. Part'e inter'ven'is Svedi'o kaj la islanda ŝtat'o trakt'is kun Rusio kaj Norvegi'o pri mon'injekt'o. Fin'e la Inter'naci'a Mon'a Fondus'o inter'ven'is kaj, kun'e kun Japani'o kaj la skandinav'a'j land'o'j, al'juĝ'is prunt'o'n je 4 miliard'o'j da eŭr'o'j al la islanda ŝtat'o. La IMF en'tut'e rezerv'is ĉirkaŭ 160 miliard'o'j'n da eŭr'o'j por tia'j inter'ven'o'j, el kiu'j en oktobr'o 13 jam ir'is al Ukrainio kaj 20 al Hungari'o.
Post long'a hezit'ad'o, en la du'a semajn'fin'o de oktobr'o, la eŭr'o'land'o'j kaj post'e la tut'a Eŭrop'a Uni'o kun'ord'ig'it'e ag'is, pli'alt'ig'ant'e la garanti'o'n je ŝpar'depon'o'j ĉe ĉiu'j si'a'j bank'o'j al minimum'e 50 000 eŭr'o'j, injekt'ant'e cent milion'o'j'n da eŭr'o'j en la inter'bank'a'n merkat'o'n kaj permes'ant'e pli facil'a'n ŝtat'ig'o'n de problem'bank'o'j. Tio'n sekv'is kelk'tag'a pli'bon'iĝ'o en la bors'o, sed post'e re'aper'is tamen la pesimism'o. La batal'o ne jam fin'iĝ'is, kvankam grav'a faktor'o, la kvin'a problem'o ĉi-supr'a, est'is solv'it'a sam'e en Uson'o kiel en Eŭrop'o.
Est'as ankoraŭ tro fru'e por prognoz'i, kiel fin'iĝ'os ĉi tiu kriz'o. Ĉu la ŝtat'o'j pov'as far'i pli ol kiom ili jam far'as? Grav'a faktor'o pov'us est'i dev'ig'o al la bank'o'j klar'e mal'kaŝ'i ĉiu'j'n si'a'j'n ebl'a'j'n financ'a'j'n konsekvenc'o'j'n de la kredit'kriz'o. La fakt'o, ke ili inter si ne sci'as, kiu hav'as aŭ ne hav'as kredit'problem'o'j'n ja kaŭz'as, ke ili ĉiu'j ne pov'as fid'i unu la ali'a'n kaj tiel la inter'bank'a'j mon'flu'o'j rest'as mult'e'kost'a'j kaj ne'sufiĉ'a'j. Tio'n ŝanĝ'i ebl'as nur per ŝtat'a inter'ven'o.
Ĉu la amas'a'j mon'injekt'o'j far'e de la ŝtat'o'j kaj ties centr'a'j bank'o'j sufiĉ'os por halt'ig'i la negativ'a'n spiral'o'n? Ĉu oni re'form'os la financ'a'n sistem'o'n por evit'i ripet'o'n de la sam'a'j problem'o'j? Kiam est'os re'gajn'it'a'j la 2000 miliard'o'j da eŭr'o'j el'spez'it'a'j por de'skrib'o'j kaj perd'o'j pro la kriz'o?
Antaŭ'vid'ebl'e, la bank'o'j dum mult'a'j jar'o'j ne plu sam'e facil'e kaj ne'si'n'gard'e prunt'e'don'os mon'o'n al si'a'j klient'o'j, kio solv'os la unu'a'n problem'o'n. Sed la memor'kapabl'o de tia'j kompani'o'j ne est'as por'etern'a kaj iam cert'e re'aper'os simil'a'j erar'o'j.
Oni pov'as atend'i, ke la ŝtat'a kontrol'o de financ'a'j instituci'o'j iĝ'os pli sever'a kaj inter'naci'a, por ke bank'o'j ne akcept'u tro grand'a'j'n risk'o'j'n, ne nur en la hipotek'a merkat'o, sed ankaŭ inter si. La komplik'a'j financ'a'j produkt'o'j est'os pli sever'e pri'juĝ'at'a'j, la bank'o'j, kiu'j per ili vend'as si'a'j'n risk'o'j'n, est'os dev'ig'it'a'j konserv'i part'o'n de la risk'o ktp.
Oni pov'as atend'i mal'strikt'iĝ'o'n de la IFRS-norm'o'j, tiel ke dum'temp'a problem'o en la financ'a merkat'o ne plu tuj infekt'os la tut'a'n merkat'o'n.
Ne nur Obama profit'is el la kriz'o. Sam'temp'e la vend'ej'o'j pri uz'it'a'j var'o'j furor'as, sam'e kiel vend'o'j de mon'ŝrank'o'j kaj la tut'a sekur'ec'sektor'o.
Ŝajn'as, ke oktobr'o 2008 sign'is la plej profund'a'n punkt'o'n de la kriz'o, almenaŭ koncern'e la financ'a'n sektor'o'n. Ali'flank'e, la problem'o'j nun iom post iom ek'trans'ir'as al la tiel nom'at'a real'a ekonomi'o. Ili ne rest'os lim'ig'it'a'j al bank'o'j kaj asekur'kompani'o'j. Ĉar por sav'i si'n la bank'o'j iĝ'is pli si'n'gard'a'j, kompani'o kiu vol'as invest'i, mal'pli facil'e trov'os bank'o'n pret'a prunt'e'don'i la bezon'at'a'n mon'o'n. Invest'ad'o do mal'pli'iĝ'os kaj la ekonomi'a kresk'ad'o halt'os. Oni eĉ tim'as mal'kresk'ad'o'n, precip'e en Uson'o. Sam'temp'e kompani'o'j, kiu'j bezon'as prunt'o'j'n por la ekzist'ant'a funkci'ad'o, dev'os pag'i pli alt'a'j'n interez'o'j'n kaj tiu'n al'don'a'n kost'o'n trans'kalkul'os al si'a'j propr'a'j prez'o'j. Tial prez'o'j ĝeneral'e pli'alt'iĝ'os. Ili ankaŭ pli atent'os la kost'o'j'n, inter ali'a'j salajr'o'j'n, do minac'as mal'dung'o'j. Kompani'o'j kiel General Motors kaj Ford est'is inter la unu'a'j, kiu'j spert'is tia'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n.
La praktik'o provizor'e indik'as tamen, ke tiu scen'ar'o est'as tro'ig'it'a. La prunt'ad'o laŭ real'a'j cifer'o'j eĉ kresk'as. Feliĉ'e inter'temp'e la interez'o de la centr'a'j bank'o'j mal'pli'iĝ'is (en Uson'o ekzempl'e fin'e de oktobr'o jam al nur 1 %) kaj pro la iniciat'o'j de la ŝtat'o'j ankaŭ la inter'bank'a interez'o jam konsider'ind'e mal'pli'iĝ'ad'as. Tio stimul'os la re'lanĉ'o'n de la ekonomi'o'j.
La kriz'o nun ankaŭ ek'etend'iĝ'as al Rusio, Sud-Korei'o, Brazilo kaj simil'a'j „kresk'o'land'o'j”. Laŭ Morgan Stanley, en tiu'j land'o'j pov'us ek'est'i pli'a centr'o de la financ'a kriz'o.
Post jar'o ni pov'os retro'rigard'i. Tiam ekonomik'ist'o'j de'nov'e pov'os far'i, kio'n ili plej bon'e kapabl'as far'i: klar'ig'i post la fakt'o'j, kio'n oni est'us dev'int'a far'i dum la kriz'o antaŭ jar'o kaj klar'ig'i kial oni erar'is mez'e de la ŝtorm'o.