• monato200712
  • monato200711
  • monato200710
  • monato20070809
  • monato200707
  • monato200706
  • monato200705
  • monato200704
  • monato200703
  • monato200702
  • monato200701
 
 
 
 
 
 
 
Por skribi al ni
MONATO
Nova!
 
Kolofono
Tarifoj
Kontoj kaj perantoj
Abonhelpa fonduso
Abonilo
Malnovaj numeroj
Ciferecaj numeroj
 
Verki
Leteroj al MONATO
Konvencioj
Etiko
 
Por abonantoj
Filmetoj
Indeksoj kaj arkivoj
 
Anoncoj
Oftaj demandoj
>> Retbutiko
>> Ĉefa FEL-indekso
Facebook Amikiĝu kun ni ankaŭ en Facebook
Serĉi en MONATO

Indekso de MONATO 2007

Arto

Ekonomio

El mia ridpunkto

El mia vidpunkto

Enkonduko

Eseo

Fotografado

Hobio

Komputado

Leteroj

Libroj

Lingvo

Medio

Moderna vivo

Novelo

Poezio

Politiko

Scienco

Ŝerco kaj satiro

Spirita vivo

Turismo

Kio est'as sklav'o kaj kiu est'is Krist'o

Arn'e la ĉef'id'o est'as et'a libr'o de iom pli ol cent paĝ'o'j pri la dek'jar'a knab'o Arn'e. La rakont'o okaz'as dum la period'o de la viking'o'j. Arn'e est'as la fil'o de la ĉef'o Björn. Ili loĝ'as en mal'grand'a vilaĝ'o en Svedi'o ĉe golf'et'o, kie viv'as liber'a'j hom'o'j kun si'a'j sklav'o'j.

Arn'e lern'is de si'a patr'o, ke sklav'o'j dev'as labor'i kaj ke li ne rajt'as lud'i kun la sklav'id'o'j. Li kutim'is lud'i kun Trumbe, sklav'id'o, kiu est'is sam'aĝ'a kiel li. Li obe'as si'a'n patr'o'n, sed ne bon'e kompren'as, kial li ne rajt'as amuz'iĝ'i kun Trumbe. Kiam li ek'sci'as, ke ankaŭ liber'a'j hom'o'j pov'as est'iĝ'i sklav'o'j, li komenc'as pri'pens'i, kiel est'as ili'a viv'o. Li'a amik'o Gunnar, unu el la liber'a'j infan'o'j, tut'e ne okup'iĝ'as pri tia'j afer'o'j.

Ankaŭ Krist'o est'as io, pri kio Arn'e mult'e pens'as kaj demand'as. Li rimark'as, ke mult'a'j sklav'o'j kaj la fremd'ul'o'j far'as kruc'sign'o'n sur la frunt'o, kaj li vol'as sci'i kial. Ĉi tiu'j grav'a'j kaj serioz'a'j tem'o'j est'as miks'it'a'j kun pli streĉ'a'j part'o'j – ĉas'ad'o de alk'o'j, al'ven'o de fremd'ul'o'j, fuĝ'o pro pirat'o'j ktp – tiel ke la rakont'o cert'e neniam enu'ig'as dum la leg'ad'o.

La libr'et'o taŭg'as por sufiĉ'e jun'a'j infan'o'j por laŭt'leg'i kaj por iom pli aĝ'a'j, kiu'j jam bon'e mem'star'e leg'as. Kio est'as sklav'o kaj kiu est'is Krist'o est'as bon'e klar'ig'it'a'j, tiel ke ĉiu infan'o facil'e pov'as sekv'i, pri kio tem'as. Ankaŭ la rest'o de la rakont'o est'as facil'e sekv'ebl'a kaj bon'e el'labor'it'a, kaj la tut'o est'as bel'e verk'it'a en facil'a lingv'o.

La libr'o est'as pres'it'a en mal'grand'a format'o kaj en'hav'as kelk'a'j'n nigr'a-blank'a'j'n, simpl'e desegn'it'a'j'n bild'o'j'n de Pavel Rak. Mi rekomend'us al ĉiu'j ge'patr'o'j aĉet'i ĉi tiu'n libr'o'n por si'a'j infan'o'j, ĉar ĝi ver'e ind'as kaj est'as tre amuz'a por leg'i.

Karlijn VAn DAMME
Leif Nordenstorm: Arn'e, la ĉef'id'o. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2006. Ilustr'is: Pavel Rak. 112 paĝ'o'j glu'bind'it'a'j. ISBN 80-85853-77-9.

Ezop(ec)aj fabl'o'j el Japani'o

Jen ĉarm'a libr'et'o, bel'e ilustr'it'a, kiu'n ebl'as ek'leg'i sufiĉ'e rapid'e post fin'o de baz'a kurs'o pri Esperant'o. Precip'e por japan'lingv'ul'o'j est'as util'e, ke pied'not'e trov'iĝ'as klar'ig'o'j pri plur'a'j vort'kun'met'aĵ'o'j kaj esprim'o'j ne tuj unu'a'rigard'e tra'vid'ebl'a'j, kiel, ekzempl'e, „griz-iĝ-ant-a” aŭ „kiel ebl'e”. Libr'o'fin'e oni trov'as vort'o'list'o'n Esperant'o-japan'a'n.

Tem'as pri kolekt'aĵ'o de 50 mal'long'a'j rakont'o'j, fabl'o'j, en kiu'j tre oft'e rol'as best'o'j, sed ne nur. En'hav'e ili est'as tut'e tradici'a'j, kun simpl'a moral'aĵ'o ĉe la fin'o. La stil'o est'as klar'a.

La ĝenr'o de'ven'as de iom enigm'a figur'o el la helen'a literatur'o, Ezop'o, pri kies viv'o neni'o est'as ver'e sci'at'a. Li verk'is si'a'j'n mal'long'a'j'n rakont'o'j'n proz'e, en sen'ornam'a stil'o; ankoraŭ nun lern'ant'o'j pri la klasik'a helen'a lingv'o oft'e uz'as li'a'j'n tekst'o'j'n sufiĉ'e fru'e. La latin'a Phaedrus (Fedr'o) kiel unu'a fam'ig'is la ĝenr'o'n en form'o de poem'et'o'j. Kon'at'a'j daŭr'ig'ant'o'j est'as, inter ali'a'j, Je'a'n de la Font'ain'e en la franc'a, Krilov en la rus'a, kaj Kalocsay en Esperant'o.

Al tiu ĉi tradici'o aparten'as ankaŭ ĉi tiu libr'et'o de Nakagaki.

Gerrit BERVELING
Nakagaki Koĵiro: 50 Fabl'o'j de Ezop'o. Nov'a revizi'it'a el'don'o. Eld. Japan'a Esperant'a Libr'o'kooperativ'o, Toyonaka-si, 2004. 87 paĝ'o'j. ISBN 4930785510.

Sep citron'sem'o'j

Ok person'o'j labor'is en la ofic'ej'o. Sep vir'in'o'j kaj unu vir'o. La ĉef'o.

La vir'in'o'j pac'e kun'labor'is. Nur la ĉef'o est'is mal'pac'em'a. La vir'in'o'j ne am'is li'n. Li'a vort-uz'o est'is tre aĉ'a. Konstant'e li blasfem'is. Krom'e li fum'is. La vir'in'o'j ne fum'is, sed sufok'iĝ'ad'is. Ĉiu'tag'e ili kverel'is kun li, ke li fum'u ekster'e, ne en la ofic'ej'o. Sed van'e.

Maria est'is la plej kompat'ind'a, ĉar ŝi ankaŭ hejm'e hav'is simil'a'n vir'o'n. Ŝi'a edz'o terur'e kondut'is kun ŝi. Oft'e ŝi al'ven'is maten'e al la ofic'ej'o plor'ant'e kaj nur ni'a'j konsol'o'j help'is ŝi'n, ke tamen ŝi labor'u, ne nur plor'u.

Gizela est'is ĉiam rid'et'ant'a kaj ŝi est'is feliĉ'a edz'in'o. Ŝi ne kompren'is kaj ne pov'is kred'i, ke ne ĉiu'j vir'o'j est'as ankaŭ bon'a'j edz'o'j, kiel ŝi'a edz'o.

Est'is du Magdalenoj. La pli aĝ'a est'is tre mal'dik'a, silent'em'a; diligent'e ŝi labor'is, sed ŝi ne atent'is la problem'o'j'n de ali'a'j. La pli jun'a est'is feliĉ'a fianĉ'in'o; iom naiv'e ŝi aŭskult'is la diskut'o'j'n de la koleg'in'o'j.

Katarina est'is tre mal'riĉ'a, sed fier'a. Ŝi ne vol'is akcept'i help'o'n de la ali'a'j. Por ŝi est'is almoz'o, se iu don'is al ŝi pom'o'n aŭ iu'n ajn manĝ'aĵ'o'n. Kelk'foj'e ŝi sen'vort'e mal'sat'is.

Elizabeto hav'is grand'a'n fil'o'n, kiu'n ŝi nask'is kiel fraŭl'in'o. Post kiam ŝi edz'in'iĝ'is, ŝi nask'is ali'a'n fil'o'n, sed la edz'o ne vol'is akcept'i la unu'a'n infan'o'n, do Elizabeto dev'is sekret'e help'i si'a'n unu'e'nask'it'o'n.

Post'e aper'is mi. La plej jun'a el ĉiu'j. La vir'in'o'j est'is tre amik'em'a'j, help'em'a'j; tiel rapid'e mi al'kutim'iĝ'is al ili kaj al la labor'o.

Sed mi tut'e ne pov'is akcept'i la kondut'o'n de la ĉef'o. Sekv'e mi pet'is li'n, ke li ne fum'u, ĉar ni ne pov'as el'ten'i la fum'o'n. Mi ne kverel'is kun li; ĉiam tre bel'e, kun mild'a voĉ'o mi pet'is tiu'n favor'o'n. Tiel mi ating'is, ke preskaŭ neniam li ek'fum'is en la ofic'ej'o.

Post'e mi komenc'is la batal'o'n kontraŭ li'a mal'bel'eg'a parol'manier'o. Eg'e mal'facil'e mi sukces'is. Foj'foj'e mi demand'is li'n, se li'a patr'in'o est'us ĉi tie, ĉu ankaŭ tiam li parol'us tiel aĉ'e? Li ofend'iĝ'is, ke mi kuraĝ'as menci'i li'a'n patr'in'o'n, sed tamen iom'et'e pli mal'oft'e li uz'is mal'bel'a'j'n vort'o'j'n. Fakt'e mi sukces'is mal'sovaĝ'ig'i li'n.

La 19an de novembr'o ni fest'is la nom'tag'o'n de Elizabeto. Ŝi al'port'is kuk'aĵ'o'j'n, kaj eĉ la ĉef'o part'o'pren'is ni'a'n et'a'n fest'et'o'n en la du'on'hor'a paŭz'o. Ni donac'is al Elizabeto flor'o'j'n, libr'o'n kaj inter ni'a'j donac'o'j est'is ankaŭ grand'eg'a citron'o. Ni far'is citron'suk'o'n, ĉar est'is mal'permes'it'e trink'i alkohol'aĵ'o'n en la ofic'ej'o.

La citron'o hav'is sep sem'o'j'n. Ĝust'e sep, kiom da vir'in'o'j labor'is kun'e, en la sam'a ĉambr'o. „Ni sem'u ili'n!” mi propon'is.

Ni serĉ'is sep flor'pot'o'j'n kaj plen'ig'is kun bon'a ter'o, post'e ni sem'is la citron'sem'o'j'n. Sur ĉiu pot'o est'is skrib'it'a la nom'o de la posed'ant'in'o. Diligent'e ni akv'um'is ili'n, ĝis aper'is la et'a'j verd'a'j ĝerm'o'j.

Kaj la plant'o'j komenc'is kresk'i. Sed ne simil'e! Post mal'long'a temp'o tri citron'plant'o'j ek'velk'is. La rest'int'a'j kvar bel'e progres'is en la kresk'ad'o ...

Inter'temp'e la pli jun'a Magdalena edz'in'iĝ'is kaj ne plu okup'iĝ'is pri si'a plant'o. Ĝi komplet'e velk'is sen akv'o kaj neni'iĝ'is, kiel la ali'a'j tri. Jam viv'is nur la plant'et'o'j de Elizabeto kaj Maria, krom la mi'a, kiu est'is la plej alt'a el ili!

Mi'a citron'plant'o pli kaj pli kresk'is. Mi pet'is la lign'aĵ'ist'o'n de la fabrik'o, ke li far'u kest'o'n por ĝi, ĉar la radik'o de la plant'o bezon'is jam pli grand'a'n lok'o'n.

Iu'tag'e Maria de'nov'e plor'ant'e al'ven'is al la ofic'ej'o. Ŝi'a edz'o ebri'e hejm'e'n'ven'is post nokt'o'mez'o kaj ili kverel'is ĝis'maten'e. Eĉ minut'o'n ili ne dorm'is. Ŝi plor'eg'is kaj dir'is, ke ŝi ne plu pov'as el'ten'i la kondut'o'n de si'a edz'o.

Mi komenc'is konsol'i ŝi'n. Ĝust'e antaŭ Pask'o'fest'o ni est'is. Mi pens'ad'is pri am'o kaj pardon'o. Mi ne sci'as, kiel al'ven'is al mi la ide'o, sed mi konsil'is al ŝi, ke ek'de nun ŝi tut'e ne kverel'u kun li! Ŝi est'u mild'a, kiel sankt'ul'in'o! Konstant'e ŝi rid'et'u! Ŝi parol'u mal'laŭt'e! Kuir'u bon'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n, la plej ŝat'at'a'j'n de li! Se li ven'os hejm'e'n ebri'a, ŝi eĉ ne rimark'u tio'n! Rid'et'e ŝi don'u al li manĝ'aĵ'o'n, kares'u li'a'n kap'o'n! Minimum'e unu monat'o'n ŝi kondut'u tiel! Mi est'as cert'a, ke li ŝanĝ'iĝ'os!

Kaj tiel okaz'is! Maria vol'is sav'i si'a'n ge'edz'ec'o'n kaj ŝi hav'is anim'a'n fort'o'n por far'i ĉio'n ebl'a'n por ĝi. Al'ven'is Pask'o kaj en ili'a famili'o nov'a viv'o komenc'iĝ'is. Venk'is la am'o kaj la pardon'o, kiu'j reg'is ŝi'a'n anim'o'n. Nask'iĝ'is mirakl'o. Nom'e, post unu jar'o nask'iĝ'is la du'a infan'o kaj ili feliĉ'e kun'viv'is. Kaj ankaŭ ŝi'a citron'plant'o kresk'is.

Elizabeto est'is ne'konsol'ebl'a. Mort'is ŝi'a pli grand'a fil'o. La sen'patr'a. Li mal'san'iĝ'is kaj mal'aper'is. Ŝi van'e serĉ'is li'n. Li vojaĝ'is al iu vilaĝ'o, al la parenc'o'j de Elizabeto. Nur antaŭ si'a mort'o li vol'is sci'ig'i si'a'n patr'in'o'n. Mal'feliĉ'a li viv'is kaj mort'is. Est'is grand'a tragedi'o por Elizabeto la mort'o de la fil'o, ĉar ŝi sent'is, ke ĝis la mort'o ŝi hav'os konscienc'riproĉ'o'n. Strang'e, de unu tag'o al la ali'a, ŝi'a citron'plant'o sen'viv'iĝ'is.

Pas'is kelk'a'j jar'o'j. Mi ŝanĝ'is mi'a'n labor'lok'o'n, sed la citron'arb'et'o'n mi kun'port'is. Fin'e, mi for'las'is la fabrik'o'n kaj mi hejm'e'n port'is ĝi'n en mi'a'n loĝ'ej'o'n.

La ĝarden'ist'o de la fabrik'o prov'is greft'i ĝi'n, sed sen'sukces'e. Du'foj'e mi vok'is ali'a'j'n ĝarden'ist'o'j'n en mi'a'n hejm'o'n, sed ankaŭ ili ne sukces'is produkt'ig'i mi'a'n citron'arb'o'n. Sed ĝi jam tiel kresk'is, ke mi dev'is far'ig'i nov'a'n kest'o'n por ĝi. Jam ĝi est'is unu metr'o'n alt'a, kaj ĝi'a trunk'o est'is kiel mi'a artik'o, la foli'o'j kiel hom'a man'plat'o. Ĝi fakt'e plen'kresk'iĝ'is.

Mi'a citron'arb'o iĝ'is sep'jar'a. Kaj kio'n ne sukces'is far'i la ĝarden'ist'o'j, la natur'o solv'is. Aper'is la unu'a flor'o! Ĝi est'is bel'eg'a kaj la odor'o est'is ĉiel'a! Mi'a feliĉ'o est'is sen'lim'a! Post iom da temp'o aper'is la du'a flor'o, kaj post mal'long'a temp'o mi jam ne pov'is kalkul'i ili'n. En'tut'e ĉirkaŭ 600 flor'o'j aper'is. La verd'a arb'o iĝ'is blank'a. Ĝi aspekt'is kiel grand'eg'a, bel'eg'a, neĝ'blank'a fianĉ'in'buked'o!

Ĉirkaŭ 50-60 citron'o'j est'is la rezult'o de la kelk'cent flor'o'j. Fin'fin'e rest'is ses citron'o'j. La unu'a flor'o bezon'is ĝust'e unu jar'o'n, por ke ni pov'u rikolt'i la unu'a'n citron'o'n. Ĝi est'is grand'eg'a, en la apotek'o mi ir'is por ek'sci'i, ke ĝi'a pez'o est'as 300 gram'o'j! La ses'a, nom'e la plej mal'grand'a 250-gram'a est'is. La ali'a'j fal'is, kiam ili ating'is la grand'ec'o'n de piz'et'o, aŭ avel'o, aŭ nuks'o.

La gust'o de la citron'o'j, kiu'j matur'iĝ'as sur arb'o – ne kiel la verd'e rikolt'it'a'j kaj vojaĝ'ig'it'a'j ŝip'e – est'as sensaci'a! Ili est'as dolĉ'a'j!

La unu'a'n citron'o'n mi dis'pec'ig'is, kaj ĉiu'j mi'a'j famili'an'o'j ricev'is el ĝi kaj ĝu'is la gust'o'n de la dolĉ'a citron'o de mi'a unu'a rikolt'o!

Pas'is unu jar'o, post'e ankoraŭ unu, mi atend'is sen'pacienc'e, ke mi'a citron'arb'o de'nov'e ek'flor'u. Van'e!

Mi kaj mi'a patr'o, ni skrib'is leter'o'n al iu scienc'a gazet'o, kun la demand'o, kio'n ni dev'us far'i, ke la citron'arb'o de'nov'e ek'flor'u kaj iĝ'u frukt'o'don'a.

Al'ven'is la respond'o! Ver'ŝajn'e la citron'arb'o tro lac'iĝ'is pro tro mult'a'j flor'o'j; ĝi dev'as nun ripoz'i, sed se ĝi tiel „sovaĝ'e” komenc'is de si mem frukt'i, tio signif'as, ke ĝi iĝ'is frukt'o'don'a arb'o. Ni nur atend'u pacienc'e! Ni atend'is.

Inter'temp'e mi'a patr'o mort'is.

Mi'a citron'arb'o iĝ'is pli grand'a, sed eĉ unu flor'o ne aper'is.

Mi ŝanĝ'is mi'a'n loĝ'ej'o'n kaj ankaŭ la citron'arb'o ricev'is pli grand'a'n kest'o'n. Ja ĝi jam ating'is du metr'o'j'n.

Mort'is ankaŭ mi'a patr'in'o.

Ni rest'is nur du: la citron'arb'o kaj mi.

La kvin'dek'jar'a citron'arb'o mal'san'iĝ'is kaj ankaŭ ĝi mort'is.

Ĝi'a kest'o nun trov'iĝ'as sur mi'a balkon'o. Mi plant'is rubus'uj'o'n kaj mi atend'as nun: ĉu iam mi manĝ'os rubus'o'j'n de sur mi'a plant'o?

Mi'a'n citron'arb'o'n mi ne pov'as forges'i. En mi'a anim'o ĝi viv'as, kiel la ali'a'j ge'kar'ul'o'j, kiu'j feliĉ'ig'is mi'a'n viv'o'n kaj don'is senc'o'n al ĝi.

Sigmond JÚLIA

Atent'ind'a solv'o por kompleks'eg'a problem'o

De temp'o al temp'o, ie en la mond'o, okaz'as grand'a simpozi'o de scienc'ist'o'j pri viv'ant'aĵ'o'j: biolog'o'j, botanik'ist'o'j, virologoj, bakteri'olog'o'j, paleontolog'o'j ktp, por prov'i unu'ec'ig'i si'a'j'n labor'metod'o'j'n kaj inter'ŝanĝ'i freŝ'dat'a'j'n inform'o'j'n interes'a'j por ĉiu'j. Ili ja komun'e pri'trakt'as la „Arb'o'n de la Viv'o”. Konstant'a plad'o de tiu'j inter'naci'a'j kun'ven'o'j, sam'e kiel de apart'fak'a'j inter'konsil'iĝ'o'j, est'as la scienc'a (t.e. grek'latin'a) nom'don'ad'o al dis'branĉ'iĝ'o'j kaj speci'o'j. Nun oni agnosk'as la ekzist'o'n de jam kvin „regn'o'j”: Mon'er'a, Protista, Fung'i, Plantae, Animalia. Do neces'as kiom ebl'e plej unu'ec'ig'i.

Mult'a'j laik'o'j, eĉ tiu'j kiu'j kutim'as aplik'i la grek'latin'a'j'n nom'o'j'n al best'o'j aŭ plant'o'j, ŝat'okup'e aŭ profesi'e, pens'as, ke tiu(j) nomenklatur'o(j) est'as absolut'e ekzakt'a(j) kaj rigor'a(j), mal'e al la bunt'ec'o kaj alegori'ec'o de popular'a'j nom'o'j (ekz. unu ĝeneral'a ne'forges'u'min'o por tri'op'a Myosotis arvenis / sylvatica / palustris). Jen grand'a erar'o! Nud'a kaj krud'a fakt'o est'as, ke abund'eg'as erar'o'j kaj fuŝ'aĵ'o'j en tiu'j scienc'a'j nom'o'j, ne last'instanc'e ĉar koncern'a'j regul'o'j (mult'nombr'a'j) kutim'as kun'tren'i plur'a'j'n escept'o'j'n, tiom ke preskaŭ neni'u kapabl'as ili'n memor'i – nek em'as tio'n far'i.

Kaŭz'o'j por tiu pri'plor'ind'a situaci'o est'as plur'a'j: ne'sufiĉ'a reg'ad'o de Latin'o kaj/aŭ la grek'a, mal'zorg'o kaj indiferent'ec'o de nom'don'ant'o'j, oft'a bezon'o re'situ'ig'i speci'o'n en ali'a'n branĉ'o'n, etern'ig'it'a'j skrib'erar'o'j. Sed ver'ŝajn'e la plej idiot'a kutim'o kaj regul'o est'as tiu pri la „prioritat'o”: se oni hazard'e mal'kovr'as en la arĥiv'o'j nom'o'n pli antikv'a'n, ol tiu kiu ĝis nun est'as uz'at'a, tiu ĉi last'a dev'as mal'aper'i kaj ced'i lok'o'n al la antikv'ul'o, sen'rigard'e, ĉu tiu est'as prav'e kaj ekzakt'e don'it'a aŭ ne; plej'oft'e ne. Oni ja tiom'eg'e ŝat'as memor'ig'i la post'e'ul'ar'o'n pri si'a grand'a mal'kovr'o kaj pri si'a ekzist'o en la mond'o! La absurd'ec'o, ja frenez'o, tra la jar'cent'o'j el'kresk'is ĝis tia proporci'o, ke hodiaŭ ekzist'as en Inter'ret'o apart'a ret'lok'o, kiu kolekt'as la mal'raci'aĵ'o'j'n: hom'e.earthlink.net/~misaak/taxonomy.html.1

Tiu'n dorn'o'plen'a'n vepr'ej'o'n, kresk'int'a'n dum jar'cent'o'j da kapric'a evolu'ad'o, intenc'as drast'e kaj tut'raci'e en'ord'ig'i Nov'a Biologi'a Nomenklatur'o, propag'at'a de la sam'nom'a Asoci'o fond'it'a de d-ro W. M. A. De Smet. La sistem'o re'konsider'as ĉio'n ek'de nul'o. Nur la baz'a du'element'a metod'o, kiu'n la fam'a sved'a natur'scienc'ist'o Carl Linnæus iniciat'is en la 18a jar'cent'o, est'as konserv'at'a: substantiv'a genr'o'nom'o (kun majuskl'o) plus adjektiv'a karakteriz'o (sen majuskl'o). Esenc'a diferenc'o tamen: ambaŭ element'o'j iĝ'as pur'a'j Esperant'o-vort'o'j, kio per unu bat'o for'ig'as la bezon'o'n konsider'i la komplik'it'a'j'n postul'o'j'n pri ortografi'o de la grek'a kaj latin'a lingv'o'j, ties norm'a'n prononc'o'n, la signif'o'n, sam'e kiel la labirint'o'n de tradici'a'j nomenklatur'a'j regul'o'j, diferenc'a'j'n eĉ en diferenc'a'j fak'o'j.

La Asoci'o konsider'as Genr'o'n sam'nivel'a kiel Famili'o kaj metod'e don'as al ĉiu'j membr'o'j de Famili'o unu sol'a'n nom'o'n, proviz'it'a'n laŭ'neces'e per koncern'a karakteriz'o, kio for'ig'as la bezon'o'n memor'i kapric'a'j'n genr'o'nom'o'j'n tradici'e sen'rilat'a'j'n al la centr'a noci'o. Ekzempl'e la ŝlos'il'a „Fok'o” hav'ig'as: *Fok'o'j* (por ĉiu'j intim'a'j parenc'ec'o'j), dum *Orel'fok'o'j* kaj *Tuskofokoj* (por iom pli for'a'j parenc'ec'o'j) anstataŭ Phoca, Pus'a, Hydrurga, Zalophus, Arctocephalus, Odobenus. Do, ankaŭ plu neni'u bezon'o je la koncern'a latin'a fin'aĵ'o ida'e. Pli simpl'a metod'o apenaŭ imag'ebl'as, sen ke per tio la disting'ebl'o inter la speci'o'j perd'iĝ'us; eĉ mal'e: la drast'a re'organiz'o permes'as don'i pli traf'a'j'n epitet'o'j'n por disting'i inter la speci'o'j: *Fok'o krud'a'har'a, kaspi'a, long'kol'a*, anstataŭ vitulina, hispida, caspica, leptonyx ktp. Pli'e, NBN elekt'as la plej karakteriz'a'n por rol'i kiel tip'a'n reprezent'ant'o'n por la tut'a grup'o, kiu tial ricev'as konsekvenc'e la adjektiv'o'n „famili'tip'a” *Fok'o famili'tip'a*. La sam'a proced'o est'as sen'pli'e aplik'ebl'a al pli vast'a'j grup'ig'o'j (takson'o'j) „ord'o, klas'o, filum'o”, kiu'j ricev'as koncern'a'j'n epitet'o'j'n: ord'o'tip'a, klas'o'tip'a, filum'tip'a, regn'o'tip'a. (Kiu'n plant'o'n vi elekt'us por reprezent'i la tut'a'n regn'o'n de veget'aĵ'o'j? Aŭ kiu'n best'o'n por la regn'o de animal'o'j?) Tio avantaĝ'e for'ig'as ĉiu'n cerb'um'ad'o'n pri la neces'a'j grek'latin'a'j fin'aĵ'o'j (-ide'a, -inae, -ales, -formes?). Simpl'ec'o kaj raci'ec'o ĉie, kaj aplik'ebl'a al ĉiu ajn regn'o!

Ankaŭ sur la mal'super'a nivel'o de sub'speci'o'j, kiu'j tradici'e konsist'as el tri vort'o'j, NBN en'konduk'as pli taŭg'a'n adjektiv'o'n por la tri'a membr'o, pli'part'e preciz'em'a'n geografi'a'n situ'ig'o'n: *Orel'fok'o famili'tip'a japan'mar'a* (Zalophus californianus japonicus). Not'u, ke la tradici'a nom'o ĉi-okaz'e komplet'e kontraŭ'dir'as si'n, kio neniel est'as escept'o.

Krom tio, por facil'ig'i re'trov'o'n de speci'o'nom'o (aŭ takson'o'nom'o) en la long'a list'o – NBN jam determin'is kaj bapt'is laŭ si'a'j rigor'a'j regul'ar'o kaj pri'pens'ad'o jam pli ol 3000 speci'o'j'n – la Asoci'o proviz'as nova'spec'a'n liter'cifer'a'n metod'o'n al'don'a'n, imit'e al ident'ig'a'j verk'o'j pri plant'o'j aŭ best'o'j, kiu'j don'as unu'part'e alfabet'a'n nombr'o'list'o'n, ali'part'e proviz'ant'e ĉiu'n bild'o'n per referenc'a numer'o.

La libr'o cit'as mult'nombr'a'j'n ekzempl'o'j'n, tiom pri la absurd'ec'o de Tradici'o, kiom pri la avantaĝ'o'j de la nov'a sistem'o, kaj ĝi trakt'as nombr'o'n da detal'a'j problem(et)oj. La protokol'am'o de la aŭtor'o tamen instig'is li'n, ne nur skiz'i est'iĝ'o'n kaj dis'volv'iĝ'o'n de NBN, sed ankaŭ kiu lanĉ'is kiu'n dekret'o'n (regul'o'n), kiam kaj pro kio. Ĉu tio ver'e neces'is? Iom pez'as ankaŭ la stil'o en ambaŭ versi'o'j (la angl'a ceter'e sufer'as pro art'e'far'it'ec'o), sed est'as ja teknik'a pri'trakt'o, ne roman'o. Oni ricev'as la impres'o'n, ke la verk'o rest'is en krud'a stat'o kaj ne ricev'is atent'a'n post'kontrol'o'n.

Ŝajn'as, ke la sort'o de NBN est'as tiel intim'e lig'it'a al la sort'o de Esperant'o mem, ke venk'o de l' unu de'pend'os de la venk'o de l' ali'a. Ĉiel ajn, la task'o kiu atend'as la asoci'o'n est'as gigant'a; sen'dub'e tro vast'a por nur mal'grand'a skip'o da fak'ul'o'j. Tri mil termin'o'j est'as jam admir'ind'a ating'aĵ'o, cert'e, sed nur gut'et'o kompar'e al la ocean'o de milion'o'j da kandidat'o'j, kiu'j atend'as en'ord'ig'o'n, se konsider'i ĉiu'j'n regn'o'j'n kun'e, plus fosili'o'j'n. Tial task'o por iu komplet'a institut'o pri nomenklatur'o, kvankam ni ne neglekt'u, ke ankaŭ neces'os sufiĉ'a unu'anim'ec'o – ja postul'is 35 jar'o'j'n antaŭ ol la tradici'a Komision'o pri Zoologi'o sukces'is ating'i inter'konsent'o'n pri definitiv'a nom'o por la ĉimpanz'o!

En'tut'e: ver'e atent'ind'a solv'o por kompleks'eg'a kaj mult'fac'et'a problem'o, interes'a ne nur por biolog'o'j en vast'a senc'o, sed ankaŭ por ali'a'j fak'ul'o'j, kiu'j lukt'as kun nomenklatur'a'j demand'o'j.

1. Tiel'e la simpozi'an'o'j bedaŭr'ind'eg'e sukces'as nur „kurac'i la simptom'o'j'n” sen real'e atak'i la nomenklatur'a'n mal'san'o'n je la radik'o.
Manuel HALVELIK
W. M. A. De Smet: Analiz'o de Nov'a Biologi'a Nomenklatur'o / An Analysis of New Biological Nomenclature. Eld. SAIS Nitr'a 2005. 262 paĝ'o'j glu'e bind'it'a'j. ISBN 80-967425-7-4.

Astr'olog'o'j progres'as

Litovio est'as katolik'a kaj sufiĉ'e kler'a land'o. Malgraŭ tio ĉi tie progres'as ag'ad'o de astr'olog'o'j kaj divers'a'j futur'diven'ist'o'j, ja por mult'a'j hom'o'j la tag'o komenc'iĝ'as per leg'ad'o de horoskop'o'j, kiu'j abund'as preskaŭ en ĉiu gazet'o. Dum'e psikolog'o'j kaj scienc'ist'o'j asert'as, ke al horoskop'o'j, kiu'j ne hav'as scienc'a'n fundament'o'n, konfid'as nur person'o'j sen klar'a mond'koncept'o.

„Se antaŭ'e ni viv'is en soci'o, en kiu ĉiu'j est'is ateist'o'j tamen katolik'o'j, nun ni viv'as en soci'o, en kiu ĉiu'j est'as katolik'o'j tamen ne kred'ant'o'j. Rezult'e person'o'j sen firm'a kaj klar'a mond'koncept'o kvazaŭ trov'iĝ'as en griz'a zon'o. La situaci'o'n fort'e influ'as ŝaman'o'j, diven'ist'o'j kaj ali'a'j ĉarlatan'o'j”, tiel la popular'ec'o'n de horoskop'o'j kompren'as psikolog'o Gediminas Navaitis. Li'a'opini'e, se hom'o'j est'us firm'a'j kred'ant'o'j aŭ ateist'o'j, ili ne konfid'us al horoskop'o'j. „Se hom'o fort'e kred'us al Di'o, est'us firm'a katolik'o aŭ ali'religi'a kred'ant'o, li ne serĉ'us help'o'n kaj solv'o'j'n ekster si'a religi'o. Se li est'us fort'a ateist'o, materi'ist'o, des pli li ne lig'us si'a'n viv'o'n kun dub'ind'a'j klar'vid'o'j”, klar'ig'is la psikolog'o.

Pas'int'semajn'a horoskop'o

Li propon'as al tiu'j, kiu'j pasi'as pri horoskop'o'j, leg'i ne nur la hodiaŭ'a'n, sed ankaŭ la pas'int'semajn'a'n horoskop'o'n por cert'iĝ'i, ĉu ambaŭ ne taŭg'as por hodiaŭ'a tag'o. Ŝerc'em'e li dir'is, ke li mem facil'e pov'us verk'i horoskop'o'n, kiu taŭg'us por ĉiu'j. „Taŭg'as divers'a'j kaj signif'o'plen'a'j ŝanĝ'o'j, kies senc'o'n probabl'e hodiaŭ vi ne rimark'os. ‚La sekv'a semajn'o est'as escept'e taŭg'a por invest'ad'o, gard'u vi'n kontraŭ malic'ul'o'j kaj fripon'o'j.’ (Se vi sukces'e invest'os, vi memor'os pri bon'eg'a horoskop'o. Kaj se vi est'os tromp'it'a, vi ankaŭ memor'os pri tio, ke la horoskop'o avert'is pri si'n'gard'o kontraŭ fripon'o'j.) ‚Post'tag'mez'e vi est'os lac'a, ne forges'u zorg'i pri vi'a ripoz'o kaj san'stat'o. Est'u pli atent'em'a'j al vi'a'j amik'o'j kaj proksim'ul'o'j. Vi hav'as sekret'a'n mal'amik'o'n, kiu plan'as, kia'manier'e mal'help'i vin’”, ironi'e parol'is la psikolog'o.

Pas'int'jar'e du litovaj fizik'ist'o'j, Kazimieras Pyragas kaj Vytautas Straižys, publik'ig'is leter'o'n, en kiu ili pen'is pruv'i la kontraŭ'scienc'ec'o'n de la fundament'o de astr'ologi'o. Ili asert'is, ke la popol'o kred'as je tio, je kio ĝi vol'as kred'i. „Kutim'e oni prezent'as ĝeneral'a'j'n astr'ologi'a'j'n futur'diven'o'j'n, por ke tiu'spec'a'j kred'ant'o'j tie trov'u almenaŭ iom'e taŭg'a'n er'o'n. Tio, kio mal'taŭg'as aŭ ne real'iĝ'as, tuj mal'aper'as el la memor'o. Tio, kio real'iĝ'as, en'cerb'iĝ'as por long'a temp'o. Do, po iom'et'e form'iĝ'as mit'o pri fid'ind'ec'o de futur'diven'o'j”, tiam skrib'is la fizik'ist'o'j.

La psikolog'o re'ag'is, al'don'int'e, ke fort'a konfid'o je horoskop'o'j ne est'as bon'a afer'o. „Tio pov'as est'i si'a'spec'a si'n'program'ad'o. Se mi sci'as, ke post'tag'mez'e ne ind'as far'i grav'a'j'n decid'o'j'n, do probabl'e mi ne far'os tio'n”, klar'ig'is G. Navaitis, kiu kred'as, ke en la katolik'a Litovio neces'us sekv'i la eklezi'a'n si'n'ten'o'n rilat'e al ŝaman'o'j, astr'olog'o'j kaj ali'a'j futur'diven'ist'o'j.

Kaj la ali'a'j planed'o'j?

Dum'e la menci'it'a'j fizik'ist'o'j mir'as, ke Litovio, kiu uz'as kaj kre'as modern'a'j'n teknologi'o'j'n, ne sukces'as liber'iĝ'i de la mez'epok'o kun ties astr'ologi'a'j, magi'a'j, sorĉ'ist'a'j antaŭ'vid'o'j. Ili asert'as, ke la astr'ologi'a'j klar'vid'o'j ver'e est'as kontraŭ'scienc'a'j. Ekzempl'e, ĝis nun la astr'olog'o'j atent'as nur la pozici'o'j'n de la sun'o, lun'o kaj kvin planed'o'j kaj tut'e neglekt'as la post'e mal'kovr'it'a'j'n Uran'o'n, Neptun'o'n, Pluton'o'n1, asteroid'o'j'n kaj komet'o'j'n, ĉar tiu'j ĉi kosm'a'j objekt'o'j est'is ne'kon'at'a'j tiam, kiam est'is kre'at'a'j la astr'ologi'a'j dogm'o'j.

Laŭ astr'ologi'a'j regul'o'j, sun'a, lun'a kaj planed'a influ'o al la hom'o ne de'pend'as de ili'a distanc'o ĝis la ter'o. Tamen la fizik'ist'o'j demand'as, kial la hom'o est'as liber'a de la influ'o de ankoraŭ pli mal'proksim'a'j stel'ar'o'j kaj galaksi'o'j. La fizik'ist'o'j rimark'ig'as, ke astr'ologi'o atribu'as mistik'a'n fort'o'n al la zodiak'a'j stel'ar'o'j, tamen tiu'j stel'ar'o'j est'as hazard'a'j ar'iĝ'o'j de stel'o'j, kiu'j situ'as je mal'sam'a'j distanc'o'j de la hom'o'j. Post iu temp'o pro stel'a mov'iĝ'o la stel'ar'a bild'o ŝanĝ'iĝ'as kaj ili po iom'et'e dis'iĝ'as.

Krom'e la fizik'ist'o'j demand'as, se la astr'olog'o'j tiel klar'e antaŭ'vid'as la futur'o'n kaj soci'a'j'n event'o'j'n, kial ili ne uz'as tiu'n ĉi trezor'a'n kapabl'o'n por avert'i pri minac'ant'a'j milit'o'j, kriz'o'j, financ'a'j tumult'o'j, kataklism'o'j.

La psikolog'o konsent'as kun la opini'o de la fizik'ist'o'j kaj ŝerc'em'e al'don'as: „Kiam mi vid'os astr'olog'o'n, kiu gajn'is milion'o'n en kazin'o, tiam mi ek'kred'os li'n.”

Last
1. Por ne parol'i pri la dek'a ankoraŭ sen'nom'a planed'o 2003 UB313.

Tiran'a kresk'o

Post la grek'a ĉef'urb'o Ateno la plej dens'e loĝ'at'a ĉef'urb'o en Eŭrop'o est'as Tiran'o. Statistik'o'j indik'as, ke Tiran'o hav'as 586 000 loĝ'ant'o'j'n sur ĉirkaŭ 48 kvadrat'a'j kilo'metr'o'j. La urb'o ek'kresk'is en 1990, kiam fal'is la centraliz'it'a ŝtat'o, kiu mal'permes'is dom'konstru'ad'o'n kaj liber'a'n mov'iĝ'o'n de hom'o'j. Ek'de tiam la loĝ'ant'ar'o tri'obl'iĝ'is, kaj ek'de 2001 la urb'o kresk'is je 24 %.

En 1930 ital'a'j fak'ul'o'j prognoz'is, ke Tiran'o kresk'os ĝis la jar'o 2020 ĝis la urb'et'o Vor'a (14 km for). Ŝajn'as, ke la fak'ul'o'j ne erar'is, ĉar Tiran'o kresk'as laŭ tia ritm'o.

Bardhyl SElim'i

Sekret'o'j de la konfes'ej'o

(El la Anal'o'j de Bailenambeann)

Unu el la plej respekt'at'a'j loĝ'ant'o'j de Bailenambeann est'as Gobnait Malon'e. Je la 70a dat're'ven'o de ŝi'a nask'iĝ'o, ŝi'a'j kun'civit'an'o'j organiz'is por ŝi apart'a'n akcept'o'n, dum kiu kelk'a'j eminent'ul'o'j kaj mult'a'j ge'amik'o'j omaĝ'is ŝi'n per long'a'j, sed sincer'a'j orator'aĵ'o'j, en kiu'j ili laŭd'is ŝi'a'j'n abund'a'j'n serv'o'j'n al la komun'um'o. Kompren'ebl'e, kiel ĉiam en tia'j okaz'o'j, oni iom tro mult'e drink'is kaj manĝ'is. Gobnait mem est'is kor'tuŝ'it'a, sed sam'temp'e embaras'at'a, ĉar tia'n regal'o'n ŝi ne atend'is nek dezir'is.

Gobnait est'as emerit'iĝ'int'a fleg'ist'in'o. Mult'a'j'n jar'o'j'n ŝi pas'ig'is labor'ant'e en mal'san'ul'ej'o'j en Irlando, Angli'o kaj precip'e en divers'a'j arab'a'j land'o'j. En tiu'j temp'o'j, la postul'o'j de la islam'a'j leĝ'o'j en Saŭda Arabi'o kaj en la ŝtat'o'j de la Persa Golf'o est'is eĉ pli rigor'a'j ol hodiaŭ. Kiel ĉiu'j vir'in'o'j, Gobnait ne rajt'is el'ir'i el la hospital'o aŭ el la stab'a loĝ'kvartal'o sen kovr'i per long'a nigr'a vest'aĵ'o si'a'n tut'a'n korp'o'n, krom la okul'o'j, kaj sen akompan'o de iu membr'o de la vir'a seks'o. Tiu'j'n leĝ'o'j'n ŝi sen'plend'e obe'is. Ŝi sent'is si'n pli feliĉ'a en tia'j lim'ig'a'j kondiĉ'o'j ol iu vir'a koleg'o – gigant'a blond'a, blu'okul'a aŭstrali'an'o, kiu tim'is vizit'i la urb'o'n sen est'i protekt'e eskort'at'a de unu el la et'a'j fleg'ist'in'o'j aŭ doktor'in'o'j kun kiu li deĵor'is. En tiu epok'o (esper'ebl'e mal'kiel nun) jun'a'j arab'o'j hav'is neniu'n okaz'o'n, ekster si'a'j famili'o'j, vid'i aŭ renkont'i jun'ul'in'o'j'n, do kompren'ebl'e sufer'is de konstant'a seks'a frustraci'o. Do, ĉiu'foj'e kiam la aŭstrali'an'o prov'is el'ir'i sen in'a akompan'o, li dev'is sufer'i pinĉ'ad'o'n, tuŝ'ad'o'n kaj simil'a'j'n mal'agrabl'aĵ'o'j'n per la man'o'j de seks'e soif'ant'a'j vir'o'j. Fin'fin'e, li rifuz'is for'las'i la mal'san'ul'ej'o'n sol'a. Kontrast'e, la vir'in'a'j stab'an'o'j ne est'is persekut'at'a'j, kondiĉ'e ke ili respekt'is la regul'o'j'n de la ŝari'a leĝ'o.

Kvankam ŝi neniam edz'in'iĝ'is, dank'e al si'a profesi'a labor'o kaj si'a'j spert'o'j en tiom da land'o'j kaj inter tiom da divers'a'j popol'o'j, Gobnait hav'as profund'a'n kon'o'n de la trajt'o'j, kutim'o'j kaj ekscentr'aĵ'o'j de la hom'ar'o. Pli'e, kvankam irlanda katolik'in'o, ŝi est'as tre mal'prud'a kaj pov'as rakont'i mult'a'j'n iom'et'e mal'dec'a'j'n anekdot'o'j'n. Tia'n mal'naiv'a'n si'n'ten'o'n vid-al-vid'e al la hom'a soci'o ŝi lern'is tre fru'e. Ŝi'a eduk'ad'o pri la mond'o komenc'iĝ'is, kiam ŝi est'is nur sep'jar'aĝ'a knab'in'et'o kaj dev'is far'i si'a'n unu'a'n konfesi'o'n. Fakt'e, en tiu tener'a aĝ'o, ŝi hav'is neniu'n pek'o'n por konfes'i, sed ne vol'is ŝajn'i infan'ec'a aŭ desapont'i la pastr'o'n, kiu, kiel ŝi bon'e sci'is, dev'is gajn'i si'a'n pan'o'n ĉiu'tag'a'n per religi'a'j serv'o'j kaj sakrament'o'j. Ceter'e, ŝi dedukt'is el si'a'j katekism'a'j klas'o'j, ke sen pek'o'j ŝi ne pov'is ricev'i absolv'o'n, kaj sen absolv'o ŝi ne pov'is for'las'i la preĝ'ej'o'n kaj aĉet'i si'a'n kutim'a'n sabat'a'n glaci'aĵ'o'n. Do ŝi decid'is invent'i grav'a'n pek'o'n. Ŝi konfes'is al la sacerdot'o, ke ŝi ŝtel'is ŝiling'o'n el la mon'uj'o de si'a patr'in'o. La pastr'o est'is tre sever'a. Li postul'is ke ŝi dir'u sep Salut'o'n-Mariajn kaj re'don'u la mon'o'n al la pa'nj'o, re'pag'ant'e ĉiu'semajn'e unu penc'o'n el si'a poŝ'mon'o, ĝis ating'i la total'a'n sum'o'n de unu ŝiling'o. Kiam ŝi re'foj'e far'is konfesi'o'n, ŝi rakont'is al la pastr'o, ke ŝi jam re'pag'is el si'a ŝpar'mon'a pork'et'o la ŝiling'o'n al si'a patr'in'o. Kompren'ebl'e, ĉar ŝi'a unu'a konfesi'o ne est'is ver'a, ankaŭ la du'a mal'ver'is.

Ŝi surpriz'iĝ'is kiam, dum la religi'a klas'o en la lern'ej'o, la instru'ist'o parol'is pri mensog'ad'o kaj klar'ig'is, ke ĝi est'as grav'a pek'o. Antaŭ'e Gobnait ne est'is konsci'a pri tio, kvankam ŝi sci'is, ke la ge'patr'o'j prefer'as, ke oni ĉiam dir'u la ver'o'n. Sekv'e, je ŝi'a tri'a foj'o en la konfesi'ej'o Gubnait dev'is konfes'i, ke nek la ŝtel'ad'o, nek la re'pag'o iam okaz'is. La pastr'o montr'is si'n ŝok'it'a. Mi'a infan'o, mensog'i est'is grand'a pek'o. Kiel pent'o'farad'o dir'u dek Salut'o'n-Mariajn kaj dek Patr'o-ni'a'j'n.

En tiu moment'o, Gubnait unu'a'foj'e konstat'is, ke la hom'o'j est'as ne nur mal'just'a'j, sed ankaŭ mal'logik'a'j, konfuz'it'a'j kaj absurd'a'j. Laŭ ili, ne konfes'i est'as pek'o, sed konfes'i ankaŭ est'as pek'o. Ŝi'a konklud'o: la plen'kresk'ul'o'j est'as sen'sprit'a'j idiot'o'j. Pli'e, la pli'mult'o da ili est'as tut'e sen'humur'a'j. En la lern'ej'o, la monaĥ'in'o'j, kiu'j tie instru'is, konstant'e avert'is si'a'j'n mal'grand'a'j'n lern'ej'an'in'o'j'n kontraŭ la terur'a'j seks'a'j tent'o'j kaj danĝer'o'j, kiu'j'n ili al'front'os en la viv'o. Precip'e la knab'o'j kaj vir'o'j prezent'as okaz'o'j'n por grav'eg'a'j pek'o'j, kaj est'as nepr'e evit'end'a'j. Tiu'j fakt'o'j sugest'is al la sep'jar'aĝ'a Gobnait pli interes'a'j'n pek'o'j'n por konfes'i. Do iu'tag'e, ŝi konfes'is al si'a konfes'pren'ant'o, ke dum la mes'o ŝi rigard'ad'is la nuk'o'j'n de la knab'o'j sid'ant'a'j sur la benk'o antaŭ ŝi, admir'ant'e la lini'o'n de ili'a har'ar'o. La pastr'o supoz'is, ke tio est'as atest'aĵ'o de la unu'a ek'aper'o en la viv'o de la infan'o de unu el la plej grav'a'j tent'o'j, nom'e la seks'a. Li far'is long'a'n disertaci'o'n pri la divers'a'j form'o'j, kiu'j'n la seks'a'j pek'o'j pov'as al'pren'i: volupt'o, masturb'o, mal'ĉast'o, adult'o, ktp. Kompren'ebl'e, la ver'o est'as tio, ke Gobnait, al kiu mank'is ankoraŭ sufiĉ'e da jar'o'j por ating'i la status'o'n de adolesk'ul'o, tut'e ne interes'iĝ'is pri la knab'o'j, kiu'j'n, kiel ĉiu normal'a et'ul'in'o de ŝi'a aĝ'o, ŝi fervor'e mal'am'is kaj mal'estim'is. Ties nuk'o'j kaj har'ar'o mal'pli al'log'is ŝi'n ol la verm'o'j kaj limak'o'j en la ĝarden'o. Do, re'foj'e, ŝi'a konfes'o est'is mal'sincer'a kaj mal'ver'a. Pro tiu pruv'o, ke la plen'kresk'ul'o'j est'as hipokrit'a'j kaj mal'inteligent'a'j (kaj pro divers'a'j ali'a'j motiv'o'j), en post'a'j jar'o'j Gobnait est'as tre kontent'a, ke ŝi ne edz'in'iĝ'is.

Ver'dir'e unu'foj'e, kiam ŝi est'is jun'a vir'in'o, ŝi amik'iĝ'is dum'temp'e kun jun'ul'o, sed nur ĉar li posed'is motor'cikl'o'n, kaj ĉiu jun'a vir'in'o sci'as, ke rajd'i sur motor'cikl'o est'as mult'e pli ekscit'a ol amor'o. Ge'edz'iĝ'o est'as ali'a afer'o, precip'e kiam ĝi implic'as, ke la edz'in'o dev'as dum la tut'a viv'o toler'i la kompani'o'n kaj stult'ec'o'n de unu'nur'a vir'o. Ŝi sci'as, ke la vir'in'o'j oft'e far'as kaj dir'as stult'aĵ'o'j'n, sed al la pli'mult'o de la vir'o'j tut'e mank'as saĝ'ec'o kaj prudent'o. Ŝi ĝoj'as, ke ŝi neniam sent'is em'o'n kun'divid'i si'a'n viv'o'n kun an'o de tiu'j ne'konsekvenc'a kaj libid'a seks'o. Sen edz'o, ŝi'a mon'o aparten'as sol'e al ŝi; ŝi est'as liber'a; ŝi pov'as vojaĝ'i kiom kaj kie'n ŝi vol'as, far'i ĉio'n kio ven'as al ŝi en la kap'o'n; kaj fajf'i pri la opini'o'j de ali'ul'o'j. Kiel fleg'ist'in'o, Gobnait neniam gajn'is grand'a'n salajr'o'n, krom dum mal'long'a temp'o kiam ŝi labor'is en Saŭda Arabi'o, sed ŝi sufiĉ'e mult'o'n ŝpar'is dum la viv'o por pov'i ĝu'i sen'zorg'a'n emerit'iĝ'o'n. Pri mal'san'o kaj medicin'o Gobnait kred'as, ke ŝi oft'e sci'as pli ol la kurac'ist'o'j en Bailenambeann. Kvankam mal'jun'a, ŝi mal'oft'e mal'san'iĝ'as. En ĉi tiu moment'o ŝi part'o'pren'as kurs'o'n pri ekologi'a teologi'o, ne pro pi'a motiv'o, sed ĉar ŝi trov'as la dogmatikan part'o'n de la stud'o kaj la bizar'a'j'n kun'student'o'j'n eg'e humur'a'j. Ŝi est'as mal'grand'a vir'in'o, loĝ'as en mal'grand'a dom'o, konduk'as mal'grand'a'n aŭtomobil'o'n, kaj hav'as kiel kun'ul'in'o'n et'a'n kaj sufiĉ'e mal'jun'a'n hund'in'o'n, kiu nom'iĝ'as Fifi. Sum'e, ŝi est'as komplet'a person'o. Do, se oni bezon'as konsil'o'n pri la san'o, humur'a'n sen'pez'ig'o'n, aŭ bon'a'n kompani'o'n, pli bon'e est'as pas'ig'i du-tri hor'o'j'n kun ŝi ol mal'ŝpar'i la temp'o'n kun'e kun puc'e ornam'it'a'j vent'kap'a'j jun'a'j ĉarm'ul'o'j.

Albisturo KVink'e

Mi'a estr'in'o est'as vampir'o

Vir'in'o rakont'is, ke en ŝi'a ofic'ej'o est'as strang'a estr'in'o. Se oni komunik'as kun ŝi dum tut'a tag'o, vesper'e oni sent'as si'n tiel lac'eg'a, ke oni apenaŭ pov'as mov'i fingr'o'n aŭ konversaci'i kun famili'an'o'j. Se la estr'in'o for'est'as, oni si'n sent'as tut'e vigl'a, malgraŭ ke labor'o ĉiam abund'as. Ŝajn'as, ke en la ofic'ej'o oni absorb'iĝ'as tiel, ke eĉ hejm'e mal'facil'as halt'i: la ĉiu'tag'a'j hejm'a'j labor'o'j bol'as, la kontakt'o'j kun proksim'ul'o'j harmoni'as ...

Ali'a re'ag'is al'don'ant'e, ke en ŝi'a mal'nov'a labor'ej'o est'is sam'e. Koleg'in'o'j ĉio'n el'prov'is, inkluziv'e ben'it'a'n akv'o'n, divers'a'j'n sur'kol'a'j'n agraf'o'j'n, kiu'j'n ili port'as por prevent'i iu'n negativ'a'n influ'o'n ... Neni'o help'is ĝis tiu vir'in'aĉ'o trans'lok'iĝ'is en ali'a'n part'o'n de la buro'o.

Ambaŭ vir'in'o'j decid'is, ke ili hav'is kontakt'o'j'n kun tiel nom'at'a'j energetik'a'j vampir'o'j, kiu'j suĉ'is ili'a'n energi'o'n.

„Cert'e tio est'as tip'a ekzempl'o de vampir'ism'o: mal'fort'ul'o suĉ'as energi'o'n el la fort'ul'o, kaj tiu ĉi sufer'as”, – asert'is la prezid'ant'o de litova asoci'o de para'psikolog'o'j bio'energetik'ist'o Jon'as Algimantas Dainauskas. Pri tia fenomen'o li rakont'is iom pli.

Vampir'o'j abund'as

La tut'land'e kon'at'a bio'energetik'ist'o sub'strek'is, ke la tut'a hom'a ekzist'ad'o de'pend'as de la stat'o de la bio'energetik'a struktur'o, ni dir'u, la bio'kamp'o. Komunik'ant'e kun proksim'ul'o'j aŭ ne'kon'at'a'j person'o'j, tiu bio'kamp'o oft'e difekt'iĝ'as. Unu el tia'j fenomen'o'j nom'iĝ'as vampir'ism'o. Tio ne lig'iĝ'as al Drak'ul'o suĉ'ant'a sang'o'n. Tem'as pri energi'o'suĉ'a vampir'ism'o, kun kiu preskaŭ ĉiu kolizi'as en si'a ĉiu'tag'a viv'o kaj eĉ ne ĉiam oni percept'as tio'n.

Se est'as vampir'o, dev'as est'i ankaŭ don'ant'o. Est'as du person'o'j, kiu'j rekt'e aŭ distanc'e inter'kontakt'as per si'a'j bio'kamp'o'j: don'ant'o for'don'as si'a'n energi'o'n kaj vampir'o pren'as ĝi'n.

Vampir'ism'o pov'as esprim'iĝ'i divers'manier'e. La plej kutim'a est'as natur'a fenomen'o, ekvivalent'a al la fizik'a princip'o de la inter'konekt'it'a'j uj'o'j. Se en la famili'o est'as lac'eg'a'j, mal'san'a'j person'o'j, kies ceter'a'j bio'energetik'a'j struktur'o'j est'as difekt'it'a'j, ali'a'j famili'an'o'j kun pli fort'a energetik'o, sen'konsci'e, for'don'as si'a'n energi'o'n al ili. En la famili'o tio est'as mem'kompren'ebl'a, ĉar unu ja help'as la ali'a'n. Tio est'as mal'long'daŭr'a efik'o, krom se oni kun'est'as long'e, ekzempl'e dum oni ripoz'as aŭ dorm'as.

La bio'energetik'ist'o spert'is, ke foj'e jun'a famili'o plend'as pri tio, ke post long'a kun'est'ad'o unu el la par'o sent'as fort'a'n el'ĉerp'iĝ'o'n. Oni'dir'e tip'a vampir'ism'o en la famili'a medi'o est'as reciprok'a'j riproĉ'o'j – „vi mal'bon'e kuir'is”, „kial vi tiel mal'fru'e re'ven'is?” ktp. Don'ant'o en la kirl'o de famili'a'j kverel'o'j eĉ ek'sent'as kulp'o'n malgraŭ ke li/ŝi for'don'as si'a'n energi'o'n al la vampir'a partner'o.

Al tiu ĉi grup'o est'as atribu'ind'a ankaŭ energi'a dis'part'iĝ'o inter infan'o'j kaj aĝ'a'j person'o'j, ekzempl'e, ge'av'o'j. Foj'e tio eĉ kaŭz'as problem'o'n. Ja korp'o mal'jun'iĝ'ant'a, mal'san'a, streb'as al „sav'iĝ'o” – suĉ'as energi'o'n de infan'o'j. Se tio est'as long'daŭr'a, la infan'o pov'as ek'mal'san'i. Tiu ĉi fenomen'o est'is kon'at'a jam antaŭ de'long'e. Apud soldat'o vund'it'a en la milit'o kuŝ'iĝ'is jun'a'j fraŭl'in'o'j, kiu'j per si'a energi'o help'is li'n fort'iĝ'i. Eĉ se ni ten'as man'o'n de la mal'san'ul'o, ni help'as li'n san'iĝ'i.

Pli danĝer'a'j vampir'o'j

La bio'energetik'ist'o atent'ig'as je pli danĝer'a vampir'ism'a form'o, kiu esprim'iĝ'as per distanc'a energi'a suĉ'o, eĉ se la vampir'o tio'n ne sci'as. Tio kutim'e rilat'as al estr'o'j. Kiu replik'as al ali'a person'o, aŭ ofend'as li'n, tia person'o sent'as kvazaŭ grand'a'n al'flu'o'n de al'don'a energi'o. Tio ekzempl'e okaz'as, se la ricev'ant'o de la furioz'o ofend'iĝ'as aŭ ek'koler'as ne mal'kaŝ'ant'e tio'n, kaj rezult'e sufer'as. Li'a energi'o mal'fort'iĝ'as, la fort'o'j li'n for'las'as, la humor'o mal'bon'iĝ'as. Foj'foj'e pov'as okaz'i pli danĝer'a afer'o – difekt'iĝ'as la energetik'a'j centr'o'j-ĉakroj kaj aper'as ebl'ec'o de mal'san'o.

Vampir'ism'o rivel'iĝ'as ne nur inter individu'o'j, sed ankaŭ inter divers'a'j grup'o'j, ekzempl'e, inter politik'a'j parti'o'j, kiu'j en'tren'iĝ'ant'e al reciprok'a batal'o, insult'as unu la ali'a'n.

Vampir'ism'o ankaŭ pov'as hav'i form'o'n de polp'o kaj real'iĝ'i en skal'o mond'vast'a, kiam spac'a'j struktur'o'j nutr'iĝ'as per minac'o, koler'o, dolor'o. Tiu ĉi form'o reg'as precip'e en amas'komunik'il'o'j.

Evident'iĝ'as, ke ekzist'as ankoraŭ unu vampir'ism'a fenomen'o, ver'e iom strang'a. Dum akr'a konflikt'o iam ek'int'a la energetik'a lig'o inter du person'o'j – vampir'o kaj don'ant'o – pov'as konserv'iĝ'i dum long'a temp'o kaj lig'i ambaŭ per ne'vid'ebl'a energetik'a ŝnur'et'o, eĉ, ekzempl'e se unu trov'iĝ'as en Kaunas kaj la ali'a – en Nov'jork'o. Iom post iom la don'ant'o el'ĉerp'iĝ'as, kaj la energi'o, kiu'n el'suĉ'as la vampir'o, mal'fort'iĝ'as. Je mal'san'o de la don'ant'o, ankaŭ la vampir'o ek'mal'san'as, eĉ ambaŭ pov'as mort'i en simil'a period'o.

Laŭ asert'o de la bio'energetik'ist'o unu el la plej interes'a'j nov'tip'a'j vampir'a'j fenomen'o'j est'as tiu, pri kiu la hom'o'j oft'e eĉ ne konsci'as. Ĝi ek'as tiam, kiam en si'a'j mens'o'j aŭ konversaci'o'j oni memor'as pri iam'a'j insult'o'j, eĉ pri iam'a'j donac'o'j. Tiu'okaz'e subit'e de'form'iĝ'as la ceter'a'j bio'energetik'a'j struktur'o'j. Tiel la hom'o'j pov'as vampir'ig'i si'n ankaŭ mem'star'e, se ili sen'ĉes'e memor'as pri si'a mal'facil'a pas'int'ec'o, ne pov'as for'tir'i si'n de ĝi, blok'iĝ'as en si'a'j pens'o'j.

Kiel help'i si'n?

Kio'n konsil'i al la person'o, kiu spert'as atak'o'n de vampir'o? Iu'j propon'as blok'ig'i si'n, ali'a'j – komunik'i kun tia person'o, inter'kruc'ig'ant'e man'o'j'n aŭ pied'o'j'n, kovr'i la vizaĝ'o'n per ajn'a objekt'o, ekzempl'e, per man'sak'et'o aŭ karton'tek'o, imag'i inter la du'op'o akv'o'fal'o'n aŭ brik'a'n mur'o'n. Ankaŭ est'as hom'o'j, kiu'j help'o'n serĉ'as ĉe bio'energetik'ist'o'j por ke ili „ripar'u” la difekt'it'a'n bio'kamp'o'n.

La bio'energetik'ist'o asert'as, ke por vampir'o'j la plej efik'a arm'il'o est'as mal'obe'o al ili'a'j emoci'o'j, koler'o, kiu foj'foj'e rivel'iĝ'as kvazaŭ provok'o. „Memor'u, ke energetik'a'j'n difekt'o'j'n kaŭz'as ne la atak'int'o sed ni'a re'ag'o. Sen'ĉes'a'j plend'o'j pri si'a destin'o, mizer'o, san'o pov'as far'iĝ'i danĝer'a'j dum rekt'a aŭ eĉ dum telefon'a konversaci'ad'o. Ili vampir'as. Se vi profund'iĝ'os en la problem'o'j de la vampir'o, rezult'e vi pov'as est'i el'suĉ'it'a. Grav'as evit'i emoci'a'n plonĝ'o'n en la problem'o'j'n de ali'a'j”, – klar'ig'is la bio'energetik'ist'o kaj li al'don'is, ke se vi sur vi'a vizaĝ'o met'os sen'kulp'a'n rid'et'o'n, furioz'a kaj koler'a vampir'o eĉ pov'as spert'i kor'atak'o'n.

La bio'energetik'ist'o Dainauskas rimark'ig'is, ke difekt'it'a bio'kamp'o oft'e ripar'iĝ'as mem'star'e tuj, kiam oni for'las'as la vampir'ig'a'n geo'patogen'a'n zon'o'n, ekzempl'e, el la hejm'o ir'as al la labor'ej'o aŭ invers'e. Ali'okaz'e est'as neces'a'j tri afer'o'j: pur'a kor'o, seren'a mens'o kaj kapabl'o pardon'pet'i. Tio'n tut'fort'e ĉiu neces'us praktik'i.

Radi'o'teknik'a spert'o

La 65-jar'aĝ'a litova bio'energetik'ist'o rakont'is, ke oft'e li'n vizit'as deprim'it'a'j in'o'j. Oft'a kial'o est'as ili'a'j drink'em'a'j edz'o'j. Help'o'n serĉ'as ankaŭ grav'a'j mal'san'ul'o'j.

La vir'o dir'is, ke ne ĉiu'foj'e neces'as vizit'i li'n. Li pov'as help'i ankaŭ distanc'e, ekzempl'e, se oni send'as fot'o'n per ret'poŝt'o. Sur li'a tabl'o vid'ebl'as nur kandel'o, il'o por mezur'i bio'kamp'a'n intens'ec'o'n, kristal'o reg'at'a per la mens'o de la bio'energetik'ist'o kaj kelk'a'j bio'gener'il'o'j, kiu'j pov'as don'i energi'o'n kaj protekt'i kontraŭ danĝer'a minac'o de la ĉirkaŭ'o.

La bio'energetik'ist'o ne'as, ke li anstataŭ'as kurac'ist'o'n. Li est'as nur san'ig'ant'o, help'ant'a de'tir'iĝ'i de mal'san'o'j. Foj'e eĉ kurac'ist'o'j rekomend'as help'o'n de bio'energetik'ist'o'j. La bio'energetik'ist'o asert'as, ke li akcept'as ĉiu'kaz'e, sed post'a'j ag'o'j de'pend'as de la respond'o'j al tri demand'o'j, kiu'j'n li ĉiam star'ig'as antaŭ si: ĉu mi pov'as labor'i, ĉu mi pov'as help'i kaj ĉu ind'as help'i? „Foj'e okaz'as, ke mi pov'as sed ne ind'as”, – iom enigm'e klar'ig'is la vir'o.

La vir'o, kiu nun okup'iĝ'as pri bio'energetik'o, antaŭ'e preleg'is en politeknik'a institut'o de Kaunas. Li'a fak'o est'as radi'o'teknik'o. En la institut'o li profund'iĝ'is en kosm'a'j'n program'o'j'n, kaj esplor'is la sekret'o'j'n de la t.n. „nigr'a'j skatol'o'j” de aviad'il'o'j. Kiam li ŝanĝ'is si'a'n fak'o'n al la ali'a – korp'kultur'a –, li pen'is kombin'i si'a'j'n radi'o'teknik'a'j'n sci'o'j'n kun konstat'o'j far'it'a'j en fizik'a korp-esplor'ad'o. Tio gvid'is li'n al ekster'sens'aĵ'o'j kaj help'is trov'i solv'o'j'n pri mult'a'j mister'a'j fenomen'o'j.

Laimius STRAŽNICKAS

La ĉef'a'j murd'ist'o'j de HIV-infekt'it'o'j

Jam preskaŭ kvar'on'jar'cent'o'n aidos'o daŭr'e etend'iĝ'as sur la planed'o, al'port'ant'e sen'nombr'a'j'n sufer'o'j'n kaj viktim'o'j'n. Nun'temp'e la nombr'o de infekt'it'o'j per HIV, la imun-detru'a virus'o, en la mond'o oficial'e super'as 40 milion'o'j'n. Ĉirkaŭ 30 milion'o'j jam pere'is pro aidos'o. Aidos'o'n jam oni pov'as egal'ig'i al arm'il'ar'o de amas'mort'ig'ad'o. Apart'e minac'a la situaci'o far'iĝ'is sur la afrik'a kontinent'o, kie en plur'a'j region'o'j est'as infekt'it'a'j pli ol 15-20 % el la loĝ'ant'o'j. Daŭr'e pli'grand'iĝ'as la epidemi'o en orient'a Eŭrop'o. En Rusio oficial'e est'as registr'it'a'j pli ol 330 000 HIV-infekt'it'o'j, sed fakt'e, laŭ inform'o de rus'a'j epidemi'olog'o'j, tiu nombr'o ver'ŝajn'e super'as unu milion'o'n.

Malgraŭ tio, ke nun'temp'e ekzist'as kurac'il'o'j, kiu'j mal'grand'ig'as la kvant'o'n de virus'o'j en la organism'o kaj halt'ig'as la evolu'o'n de la mal'san'o, la pli'mult'o de la HIV-infekt'it'o'j ne pov'as ricev'i modern'a'n kontraŭ'virus'a'n terapi'o'n pro ĝi'a mult'e'kost'ec'o. Do, post kelk'a'j jar'o'j, se ili'a situaci'o ne ŝanĝ'iĝ'os, ĉe mult'a'j HIV-infekt'it'o'j, la mal'san'o trans'form'iĝ'os en la stadi'o'n de aidos'o kaj aper'os simptom'o'j de tiel nom'at'a'j aidos'o-rilat'a'j mal'san'o'j. Preciz'e ek'de tiam HIV-infekt'o nom'iĝ'as aidos'o. Kio est'as la kaŭz'o de tia'j mal'san'o'j?

Normal'e ne-patogen'a'j mikro'organism'o'j

Apud ni – en akv'o, aer'o, grund'o ktp – viv'as mult'e'nombr'a'j mikro'organism'o'j. Mult'a'j el ili est'as endogen'a'j, t.e., ili viv'as intern'e de organism'o'j – en buŝ'o'j, intest'ar'o'j ktp. La pli'mult'o de tiu'j ne kaŭz'as mal'san'o'j'n, tial ili nom'iĝ'as ne'patogen'a'j aŭ kondiĉ'e patogen'a'j. Sed ili ne est'as danĝer'a'j, precip'e pro la imun'a sistem'o de la organism'o. Jam antaŭ la aper'o de aidos'o, al kurac'ist'o'j est'is kon'at'a'j imun'difekt'a'j stat'o'j – rezult'e de de'nask'a'j genetik'a'j difekt'o'j, rezult'e de radi'ad'o, kaj post trans'plant'ad'o de organ'o'j, kiam mal'san'ul'o'j uz'is special'a'j'n medikament'o'j'n, kiu'j sub'prem'as imun'a'n re'ag'o'n por prevent'i mal'akcept'o'n de trans'plant'it'a'j organ'o'j. Sed tiu'j kaz'o'j est'is sufiĉ'e mal'oft'a'j kaj tial ne prezent'is grand'a'n minac'o'n por la hom'ar'o.

La situaci'o radikal'e ŝanĝ'iĝ'is pro la epidemi'o de aidos'o, kiam redukt'o de imun'ec'o ĉe mal'san'ul'o'j akir'is amas'a'n karakter'o'n. Tiu trans'form'o de normal'a'j benign'a'j mikrob'o'j inspir'as la termin'o'n „oportun'ism'a'j mal'san'o'j”. Est'iĝ'is unik'a kaz'o: la virus'o de aidos'o mem re'produkt'iĝ'as en ĉel'o'j de la imun'a sistem'o kaj neni'ig'as ili'n. Dum aidos'o, precip'e sufer'as la ĉel'a imun'ec'o – detru'iĝ'as la tiel nom'at'a'j t-limfocit'o'j. Pro for'est'o de grand'a kvant'o de t-limfocit'o'j, la organism'o'n atak'as mult'e'nombr'a'j mikrob'o'j, de kiu'j la pli'mult'o aparten'as al protozo'o'j kaj fung'o'j (micet'o). La virus'o, kiu plej oft'e minac'as mal'san'ul'o'j'n, est'as la herpet-virus'o. Sub'e ni konciz'e pri'skrib'as kelk'a'j'n el la plej danĝer'a'j aidos'o-rilat'a'j mal'san'o'j.

Protozo'a'j kaj micet'a'j mal'san'o'j

Inter protozo'a'j mal'san'o'j est'as pneŭmo'cist'a pneŭmoni'o, aŭ pneŭmo'cist'oz'o, kaŭz'it'a de protozo'o'j (pneumocystis carinii), kiu evident'iĝ'as ĉe 60-70% de la infekt'it'o'j. La mal'san'o est'is diagnoz'it'a ĉe la plej unu'a'j aidos'o-mal'san'ul'o'j, mort'int'a'j en Uson'o en 1981. Hom'o'j infekt'iĝ'as aer'gut'e (tio signif'as trans'don'o'n per mal'grand'a'j gut'et'o'j en la aer'o, ekzempl'e pro tus'ad'o aŭ tern'ad'o). Por san'a'j hom'o'j, tiu'j protozo'o'j ne est'as danĝer'a'j. Sed ĉe aidos'o-mal'san'ul'o'j, ili kaŭz'as grav'a'n pulm'o-inflam'o'n (pneŭmoni'o'n).

Ali'a aidos'o-rilat'a protozo'a mal'san'o, toks'o'plasm'oz'o, est'as kaŭz'it'a de protozo'o'j (toks'o'plasm'a gondii). Hom'o'j infekt'iĝ'as pli oft'e dum kontakt'o kun fek'aĵ'o de infekt'it'a'j kat'o'j kaj manĝ'ad'o de ne'sufiĉ'e kuir'it'a viand'o. En 15-20 % el san'a'j hom'o'j trov'iĝ'as tiu'j protozo'o'j. Toks'o'plasm'o'j prezent'as danĝer'o'n por embri'o'j kaj nov'nask'it'o'j. Ĉe aidos'o-mal'san'ul'o'j pli oft'e toks'o'plasm'o'j traf'as cerebr'o'n (encefal'it'o) kaj okul'o'j'n (kori'o'retin'it'o). Inter micet'oz'o'j la plej minac'a'j por HIV-infekt'it'o'j est'as kandid'oz'o'j. Baldaŭ post infekt'iĝ'o, en la buŝ'o de mult'a'j HIV-infekt'it'o'j aper'as mult'e'nombr'a'j dolor'ig'a'j blank'a'j makul'o'j, inklin'a'j al ulcer'iĝ'o (kandid'oz'a stomat'it'o). Sed en la stadi'o de aidos'o, kandid'oz'a'j ŝanĝ'o'j jam port'as dis'vast'ig'it'a'n karakter'o'n (kandid'oz'a ezofag'it'o, bronk'it'o, seps'o kaj ali'a'j).

Virus'a'j mal'san'o'j

El herpet-virus'a'j infekt'o'j ĉe HIV-infekt'it'o'j la plej oft'e trov'it'a est'as herpet'o, kaŭz'it'a de virus'o'j (herpes simplex kaj herpes zoster). Mal'mult'e da hom'o'j neniam est'as infekt'it'a'j de herpes simplex. Por la mal'san'o est'as tip'a'j dolor'ig'a'j vezik'et'o'j en la buŝ'o, sur la lip'o'j. Post re'san'iĝ'o, la virus'o'j rest'as dum'viv'e en la gangli'o'j de la nerv'a sistem'o. Por herpes zoster-infekt'o est'as tip'a'j tre dolor'ig'a'j vezik'et'o'j sur la haŭt'o de la torak'o kaj dors'o en inter'rip'a'j inter'spac'o'j, ĉar est'as traf'it'a'j inter'rip'a'j nerv'o'j. La mal'san'o aper'as pli oft'e ĉe mal'jun'ul'o'j rezult'e de mal'fort'iĝ'o de imun'ec'o (ĉe infan'o'j tiu virus'o est'as kaŭz'o de varicel'o). Ĉe aidos'o-mal'san'ul'o'j herpet'o konstant'e recidiv'as kaj oft'e atak'as faring'o'n, ezofag'o'n, hepat'o'n, cerebr'o'n kaj ali'a'j'n organ'o'j'n.

Por aidos'o-mal'san'ul'o'j prezent'as grand'a'n danĝer'o'n cit'o'megalo'virus'o'j, kiu'j ankaŭ grup'iĝ'as kun herpet-virus'o'j. La virus'o'j tiel nom'iĝ'as, ĉar la ĉel'o'j infekt'it'a'j de ili est'as kelk'foj'e pli'grand'ig'it'a'j (megal'o = pli'grand'iĝ'o). Cit'o'megalo'virus'o'j trans'iĝ'as aer'gut'e, per sang'o, trans'placent'e kaj ali'e. Kvankam la virus'o'j pov'as est'i kaŭz'o de grav'a'j anomali'o'j de nov'nask'it'o'j, por san'a'j plen'aĝ'ul'o'j ili ne est'as danĝer'a'j (antikorp'o'j al ili est'as trov'it'a'j en 80-90% de la plen'aĝ'ul'o'j). Sed ĉe aidos'o-mal'san'ul'o'j, cit'o'megalo'virus'o'j oft'e kaŭz'as grav'a'j'n inflam'a'j'n procez'o'j'n – en cerebr'o (encefal'it'o), okul'o'j, pulm'o'j kaj ali'a'j organ'o'j, kio postul'as sen'prokrast'a'n intens'a'n kurac'ad'o'n.

Tuberkul'oz'o

El aidos'o-asoci'iĝ'int'a'j mal'san'o'j, kaŭz'it'a'j de patogen'a'j bakteri'o'j, la plej danĝer'a est'as tuberkul'oz'o. Sekv'e de imun'o'difekt'o aktiv'iĝ'as en pulm'o'j antaŭ'a'j aŭ iam'a'j tuberkul'oz'a'j rest'aĵ'o'j (pli ol tri'on'o de la mond'a loĝ'ant'ar'o ten'as en la pulm'o'j ne'aktiv'a'j'n tuberkul'oz'a'j'n bakteri'o'j'n). Ĉe aidos'o-mal'san'ul'o'j tuberkul'oz'o hav'as inklin'o'n al dis'vast'iĝ'o. En la patologi'a'n procez'o'n oft'e en'tir'iĝ'as la ost'a kaj nerv'a sistem'o'j, kaj la intest'ar'o. Pro tio, ke mikrob'o'j akir'is rezist'ec'o'n al mult'a'j medikament'o'j, neces'as uz'i por kurac'ad'o sam'temp'e 3 aŭ 4 kurac'il'o'j'n.

Pro aidos'o tuberkul'oz'a mal'san'ec'o nun'temp'e pli'grand'iĝ'is eĉ en mult'a'j riĉ'a'j land'o'j. En mal'riĉ'a'j land'o'j tuberkul'oz'o prezent'as grand'eg'a'n minac'o'n por la loĝ'ant'ar'o, kio postul'as sen'prokrast'a'n en'miks'iĝ'o'n kaj help'o'n de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j.

Tumor'o'j

Krom la menci'it'a'j infekt'mal'san'o'j, al aidos'o-rilat'a'j mal'san'o'j oni rilat'ig'as iu'j'n tumor'o'j'n. El ili la plej oft'a'j est'as Kaposi-sarkom'o, nom'it'a laŭ la kurac'ist'o, kiu pri'skrib'is la mal'san'o'n antaŭ 130 jar'o'j. Nun'temp'e scienc'ist'o'j opini'as, ke la kaŭz'o de la tumor'o'j est'as herpet-virus'o'j de la 8a tip'o, kiu'j aktiv'iĝ'as pro imun'o'difekt'o. Ĝis la aper'o de aidos'o, la Kaposi-sarkom'o aper'is tre mal'oft'e, kaj precip'e ĉe mal'jun'ul'o'j. Dum aidos'o, la tumor'o'j kutim'e aper'as ĉe pli jun'a'j person'o'j. Por la mal'san'o est'as tip'a'j mult'e'nombr'a'j ruĝ'a'j makul'o'j kaj nod'et'o'j sur la haŭt'o de vizaĝ'o, kap'o, kol'o kaj torak'o, kiu'j baldaŭ ulcer'iĝ'as. La mal'san'o oft'e komplik'iĝ'as kaj en la patologi'a'n procez'o'n en'tir'iĝ'as la intern'a'j organ'o'j.

La est'ont'ec'o de aidos'o

Supr'e ni pri'skrib'is kelk'a'j'n el la plej oft'a'j aidos'o-rilat'a'j mal'san'o'j. Mult'a'j'n oni eĉ nom'as aidos'o-indik'il'o'j, ĉar ili suspekt'ig'as HIV-infekt'o'n jam antaŭ laboratori'a'j esplor'o'j. Est'as ver'ŝajn'e, ke intens'a dis'vast'iĝ'o de aidos'o en mult'a'j land'o'j pov'as grav'e mal'pli'alt'ig'i la post'vakcin'ad'a'n imun'ec'o'n de la loĝ'ant'ar'o al iu'j jam venk'it'a'j infekt'a'j mal'san'o'j, kaj mal'facil'ig'i la epidemi'a'n situaci'o'n.

Por prevent'i aidos'o-rilat'a'j'n mal'san'o'j'n inter HIV-infekt'it'o'j, neces'as kiel ebl'e plej fru'e komenc'i kaj daŭr'ig'i modern'a'n aktiv'eg'a'n kontraŭ'virus'a'n kurac'ad'o'n de ĉiu'j HIV-infekt'it'o'j, ne atend'ant'e mal'pli'iĝ'o'n de la imun'ec'o. Tre grav'as ĝust'a'temp'e diagnoz'i la unu'a'j'n simptom'o'j'n de aidos'o-rilat'a'j mal'san'o'j. Por tio, neces'as pli'perfekt'ig'i la sci'o'j'n de kurac'ist'o'j, konsider'ant'e la aper'o'n de mal'bon'e kon'at'a'j mal'san'o'j en la epok'o de aidos'o. Krom intens'a kurac'ad'o de aidos'o-rilat'a'j mal'san'o'j, tre grav'as util'ig'i kurac'il'o'j'n por profilakt'a'j cel'o'j.

Cert'e, por radikal'a elimin'o de aidos'o-rilat'a'j mal'san'o'j neces'as romp'i la epidemi'o'n de aidos'o. Tamen la tut'mond'a sen'brid'a seks'em'o kaj narkot'ism'o nun'temp'e ig'as tia'j'n esper'o'j'n ne'real'ig'ebl'a'j.

Vladimir LEMELEV

Feri'o'j pli kaj pli for'a'j

Ordinar'a litovo feri'as 28 tag'o'j'n jar'e. Kutim'e tio okaz'as dum somer'a'j monat'o'j. Turism'a'j spert'ul'o'j rimark'as, ke post la an'iĝ'o de Litovio en Eŭrop'a Uni'o kresk'is je 30 % la nombr'o de feri'ant'o'j, kiu'j direkt'as si'n al land'o'j de Eŭrop'o. Ali'a'j ŝat'at'a'j lok'o'j est'as Turki'o, Egipti'o kaj ceter'a'j afrik'a'j land'o'j.

Oni kalkul'is, ke en 2005 ĉirkaŭ 200 000 litovoj feri'is ekster'land'e, precip'e en Turki'o, Hispanio kaj sur la grek'a insul'o Kreto. En Litovio funkci'as 238 turism'a'j agent'ej'o'j, rimark'ind'e grand'a nombr'o en mal'grand'a land'o. Sed malgraŭ tio, nur 3 % de la litovoj ripoz'as ekster'land'e, kompar'e kun 10 % de la german'o'j.

Last/pg

Printemp'a etos'o ĉe la lag'o de Ohrid

Makedonio – la mal'grand'a respublik'o de eks'a Jugoslavio, najbar'a al Albanio, Kosovo, Bulgario kaj Greki'o, nun tra'viv'as „printemp'o'n” en la figur'a senc'o de tiu vort'o. Loĝ'at'a de plur'a'j etn'o'j, ĉef'e makedon'o'j, alban'o'j, serb'o'j kaj grek'o'j, ĝi konstant'e al'tir'as la atent'o'n ne nur de la respektiv'a'j ŝtat'o'j najbar'a'j, cel'ant'a'j protekt'i la rajt'o'j'n de si'a'j sam'etn'an'o'j, sed ankaŭ la atent'o'n de la inter'naci'a komun'um'o. Pri tio atest'as ankaŭ tio, ke Milošević ne aŭdac'is mal'permes'i la sen'de'pend'iĝ'o'n de Makedonio en la jar'o 1991, kiel li far'is rilat'e al Sloveni'o, Kroati'o kaj Bosnio-Hercegovin'o, kaj ankaŭ post'e rilat'e al Montenegro kaj Kosovo. Ankaŭ nun'temp'e oni klar'e konstat'as, ke Eŭrop'a Uni'o (EU) kaj Uson'o far'as ĉio'n ebl'a'n, por ke neni'u tuŝ'u la mem'star'ec'o'n kaj stabil'ec'o'n de tiu land'o. Antaŭ ne'long'e Makedonio komenc'is inter'parol'o'j'n por al'iĝ'i al EU.

Tut'jar'e la land'o'n vizit'as turist'a'j grup'o'j el Albanio, Kosovo, Bulgario kaj Greki'o. Dum mi'a vizit'o al Makedonio komenc'e de mart'o ĉi-jar'e, mi vid'is plur'a'j'n, kiu'j loĝ'is en hotel'o'j ĉe la bord'o de bel'eg'a lag'o de Ohrid. Bulgar'o'j kaj grek'o'j ven'as ĉi tie'n por vizit'i la monaĥ'ej'o'j'n (Sankt'a Naumo, Kaliŝte kaj ali'a'j), sam'e kiel la kastel'o'n kaj mal'nov'a'n urb'o'part'o'n sur la mont'et'o en Ohrid (iam'a ĉef'sid'ej'o de reg'ant'o'j bulgar'a'j kaj bizancaj). En la mal'nov'a urb'o'part'o ĉe la lag'o el'star'as tre mal'nov'a monaĥ'ej'o el la 11a jar'cent'o, dum en Kaliŝte est'as preĝ'ej'o'j el la 14a jar'cent'o. En la monaĥ'ej'o Sankt'a Naumo, situ'ant'a proksim'e al Ohrid, oni ekspozici'is fam'a'j'n ikon'o'j'n mez'epok'a'j'n, kre'it'a'j'n de alban'a'j pentr'ist'o'j.

Alban'o'j ven'as ĉi tie'n por feri'i kaj pas'ig'i semajn'fin'o'n, kaj ankaŭ por ĝu'i la trankvil'ec'o'n de tiu region'o, situ'ant'a je 800 metr'o'j super la mar'nivel'o, kaj en'spir'i la freŝ'a'n kaj pur'a'n aer'o'n de Ohrid, ĉirkaŭ'at'a de alt'a'j mont'o'j kovr'it'a'j de neĝ'o. Ili ven'as ankaŭ aĉet'ad'i en la bazar'o'j de urb'o'j Ohrid kaj Struga, kie la prez'o'j est'as relativ'e mal'pli alt'a'j ol en Albanio. Ne'last'e ili vizit'as Ohrid ankaŭ por frand'i la tre bon'gust'a'n fiŝ'o'n Kor'a'n, viv'ant'a'n nur en tiu lag'o. Oni'dir'e en la antikv'ec'o Dar, reĝ'o de Persi'o, vol'is manĝ'i tiu'n fiŝ'o'n ĉiu'tag'e kaj ĉeval'rajd'ist'o'j stafet'e liver'ad'is ĝi'n al li en mal'pli ol 24 hor'o'j.

Alban'o'j sen'problem'e vizit'as ankaŭ monaĥ'ej'o'j'n kaj ali'a'j'n sankt'ej'o'j'n ortodoks'a'j'n. Ĉe la monaĥ'ej'o Sankt'a Naumo ili ĝu'as ankaŭ la navig'ad'o'n per boat'o laŭ river'et'o ĉe la lag'o mem. Ĝi'n pri'zorg'as Nikol'a, simpati'a kaj bon'humor'a makedon'o. Li akompan'as plur'a'j'n grup'et'o'j'n de fremd'a'j turist'o'j el plur'a'j land'o'j, pri kio li rakont'as dum la du'on'hor'a navig'ad'o. Nikol'a kant'as kant'o'j'n makedon'a'j'n, alban'a'j'n, ital'a'j'n kaj angl'a'lingv'a'j'n por agrabl'ig'i la akompan'o'n.

Tut'e proksim'e al la makedon'a-alban'a land'lim'o, sed sur alban'a teritori'o, trov'iĝ'as la bel'et'a du'on'insul'o Li'n, sur kies mont'et'o vid'ebl'as spur'o'j de pli ol 3000 jar'o'j'n aĝ'a civilizaci'o. Tie trov'iĝ'as inter'ali'e ankaŭ la tomb'o de Bardhyl, reĝ'o de la iliria gent'o de la enkelejteranoj. Mult'a'j arkeologi'aĵ'o'j trov'iĝ'as ankaŭ ĉe la lag'o'bord'o, aparten'ant'a al Albanio (apud la urb'o Pogradec).

En la jar'o 2001 eksplod'is ver'a milit'o de makedon'o'j kontraŭ ribel'ant'a'j alban'o'j, kiu'j kompakt'e loĝ'as en okcident'a Makedonio. Tamen fin'fin'e oni trov'is kompromis'o'n per la Inter'konsent'o de Ohrid, laŭ kiu alban'o'j ek'ĝu'is pli da rajt'o'j kaj la alban'a lingv'o iĝ'is oficial'a en la lok'o'j, kie ĝi'a'j parol'ant'o'j est'as pli ol 20 el'cent'o'j de la loĝ'ant'ar'o.

Se oni parol'as pri not'ind'a progres'o tiu'rilat'e, unu'e menci'ind'as, ke est'is oficial'ig'it'a la alban'lingv'a Universitat'o de Tet'ov'o. La hom'o'j labor'as kaj komunik'iĝ'as pac'e kaj amik'e. Tamen okul'frap'as, ke ĉiam ankoraŭ la dung'it'o'j en ofic'ej'o'j (eĉ en poŝt'ofic'ej'o, dogan'ej'o kaj hotel'o'j) parol'as nur makedon'e, ankaŭ en la urb'o Struga, loĝ'at'a plej'part'e de alban'o'j. Ekzempl'e ĉe la akcept'ej'o de la hotel'o Drim en Struga, ne est'as ŝild'o nur en la alban'a lingv'o. Ĉe la makedon'a-alban'a lim'o oni avert'as pri „danĝer'a are'o” nur makedon'e kaj angl'e, neglekt'ant'e la fakt'o'n, ke tie'n ir'as plej'part'e ankaŭ alban'o'j. Nur unu alban'lingv'a ĵurnal'o est'as vend'at'a en la gazet'kiosk'o'j, kaj apenaŭ est'as alban'lingv'a'j program'er'o'j en la lok'a televid'a staci'o. Tamen se vi sur'strat'e al'parol'us alban'e vend'ist'o'j'n, kaf'ej'ist'o'j'n kaj lok'ul'o'j'n, vi cert'e ricev'us respond'o'n kontent'ig'a'n.

Tre grav'as, ke tiu plur'etn'a respublik'o plu est'u stabil'a kaj fort'a, ĉar tia'manier'e oni kontribu'us al pac'o kaj amik'a kun'ekzist'ad'o sur la mal'sekur'a balkana du'on'insul'o.

Bardhyl SElim'i

Impon'a popol'fest'o en Monso

Monso est'as bel'eg'a belg'a urb'et'o, situ'ant'a inter Lille, en Franci'o, kaj Bruselo, en Belgi'o. En ĝi ĉiu'jar'e dum Trinitat'o (la dimanĉ'o post Pentekost'o) okaz'as grand'a procesi'o en'kadr'e de grandioz'a popol'fest'o. Kaj tio jam daŭr'as jar'cent'o'j'n. La fest'o est'as re'kon'at'a de Unesk'o kiel „ĉef'verk'o de parol'a kaj ne'materi'a komun'a hered'aĵ'o de la hom'ar'o” ek'de la jar'o 2005.

La procesi'o de la Or'a Ĉar'o

En la jar'o 1349 pest'o traf'is la urb'o'n Monso kaj ĝi'a'n region'o'n, kaŭz'ant'e grand'a'j'n mal'feliĉ'o'j'n. Por for'ig'i tiu'n plag'o'n, mon'san'o'j si'n turn'is al sankt'a Waudru, fond'int'in'o de la urb'o. Ili decid'as procesi'e promen'ig'i la korp'a'j'n post'rest'aĵ'o'j'n de sankt'a Waudru, kiel ili jam far'is antaŭ'e, sed ĉi-foj'e kun pli da pomp'o, kun pli da fervor'o kaj pli da pastr'o'j.

Okaz'is mirakl'o! La pest'o mal'aper'is kaj la dank'em'a'j mon'san'o'j ek'de tiam organiz'as ĉiu'jar'a'n procesi'o'n omaĝ'e al la sankt'ul'in'o. La procesi'o ek'as je la 9:30 hor'o kaj fin'iĝ'as tag'mez'e, kiam oni re'vetur'ig'as la relikv'uj'o'n de la sankt'ul'in'o en la preĝ'ej'o'n, nom'at'a'n honor'e al ŝi: Preĝ'ej'o sankt'a Waudru. Ĝi est'as la plej grand'a kaj plej bel'a el ĉiu'j preĝ'ej'o'j en Monso.

La relikv'uj'o'n, kiu en'hav'as la korp'a'j'n post'rest'aĵ'o'j'n de sankt'a Waudru, oni met'as komenc'e de la procesi'o sur grand'a'n ĉar'o'n, far'it'a'n el or'it'a lign'o, ebur'o kaj velur'o, kiu'n la mon'san'o'j nom'as „la or'a ĉar'o”. La ĉar'o pez'as ĉirkaŭ 1,2 tun'o'j'n kaj aĝ'as pli-mal'pli 250 jar'o'j'n. Ĝi est'as tir'at'a de ses fort'a'j ĉeval'o'j.

La procesi'o en'hav'as mult'a'j'n religi'a'j'n kaj folklor'a'j'n grup'o'j'n kaj oni dir'as, ke ĝi fakt'e est'as unu el la plej bel'a'j kaj grav'a'j procesi'o'j en la franc'lingv'a part'o de Belgi'o. La plej grav'a er'o en ĝi est'as, kiam la or'a ĉar'o re'ven'as en la preĝ'ej'o'n de sankt'a Waudru. Tiam ĝi dev'as vetur'i sur krut'a dekliv'o. Oni dir'as, ke se la ĉar'o halt'us sur la dekliv'o, tiu'okaz'e grand'a kaj grav'a sufer'o traf'us Monson. Oni'dir'e en la jar'o'j 1914 kaj 1940 la ĉar'o halt'is! Ĉiu'jar'e cent'o'j da mon'san'o'j puŝ'as la ĉar'o'n sub la bru'kri'ad'o de hom'amas'o, por ke ĝi nepr'e ating'u la preĝ'ej'o'n. Iu'foj'e est'as ankaŭ vund'it'o'j.

Sankt'a Georg'o kaj la drak'o

Tag'mez'e sur la grand'a plac'o okaz'as ali'a grav'a event'o: la batal'o inter sankt'a Georg'o, kiu simbol'as la bon'o'n, kaj drak'o, kiu nom'iĝ'as ĉi tie El Doudou (La Dudu) kaj simbol'as la mal'bon'o'n. Dum du'on'hor'o, antaŭ la okul'o'j de mil'o'j da spekt'ant'o'j, ili inter'batal'as help'e de si'a'j kun'ul'o'j: arb'ar'hom'o'j, diabl'o'j kaj ali'a'j. Sankt'a Georg'o bezon'os si'a'n sabr'o'n, post'e si'a'n lanc'o'n kaj fin'fin'e si'a'n paf'il'et'o'n por venk'i la terur'a'n best'o'n. Kaj tiu grand'a venk'o est'as aplaŭd'at'a de ĝoj'eg'a hom'amas'o sub sun'a ĉiel'o, ĉar tiu'n tag'o'n Di'o mem est'as mon'san'o!

La batal'o est'as tre, tre mal'nov'a, ebl'e pli mal'nov'a ol la procesi'o de sankt'a Waudru. Sed la aktual'a batal'o de'ven'as de du er'o'j: unu'e, de teatr'aĵ'o'j, kiu'j'n oni lud'is ĉe la preĝ'ej'o'j dum la mez'epok'o kaj kiu'j prezent'is la batal'o'n inter Di'o kaj Diabl'o; du'e, post la Kruc'milit'o de Godfred'o de Bouillon dum la 11a jar'cent'o, oni terur'iĝ'is en Monso, ĉar drak'o est'is en la region'o kaj oni'dir'e manĝ'is hom'o'j'n! Feliĉ'e kavalir'o Gilles el Chin trov'is la best'o'n kaj mort'ig'is ĝi'n. La okaz'aĵ'o en'hav'as part'e histori'a'n fakt'o'n: ebl'e kruc'milit'ist'o re'ven'is ĉi tie'n kaj kun'vetur'ig'is krokodil'o'n el Nil'o. Ebl'e la best'o fuĝ'is kaj manĝ'is hom'o'j'n, kiu'j konsider'is ĝi'n drak'o ... Jen, el tiu'j du er'o'j mon'san'o'j kun'met'is la nun'a'n lud'o'n de drak'o kaj kavalir'o.

Dum la batal'o la sonor'il'o'j de la monsa belfrid'o sen'ĉes'e lud'as ari'o'n de El Doudou, kiu'n neni'u forges'as, aŭd'int'e ĝi'n foj'foj'e. Pli'e, oni danc'as kaj rid'as, est'as grand'a fest'o kaj ĉiu'j amuz'iĝ'as. Dum'e hom'o'j, kiu'j star'as proksim'e al la batal'lok'o, prov'as el'tir'i har'o'j'n el la vost'o de la monstr'o, ĉar oni'dir'e ĝi'a fel'o al'port'as feliĉ'o'n. La monstr'o, tiu best'aĉ'o, dis'don'as vost'o'frap'o'j'n al la amas'o, ĉirkaŭ'ant'a la batal'ej'o'n! Fel'o'n vi pov'os hav'i, se vi kun rid'et'o kaj afabl'ec'o pet'as pri tio iu'n, kiu sukces'is el'tir'i pec'o'n el la drak'a vost'o.

La batal'o est'as fin'it'a, post kiam sankt'a Georg'o plen'e venk'as. Tiam al'ven'as temp'o por manĝ'i i'o'n kaj post'e daŭr'ig'i la fest'o'n en la tut'a urb'o.

Unik'a etos'o

Vi nepr'e ven'u al Monso almenaŭ unu foj'o'n en vi'a viv'o dum Trinitat'o. La etos'o tie est'as unik'a, ne'kompar'ebl'a kaj la mon'san'o'j fier'as pri si'a'j bel'a urb'o kaj folklor'o! Ili ĝoj'eg'os, divid'ant'e kun vi si'a'n feliĉ'o'n dum trink'ad'o de bon'a belg'a bier'o!

Sed vi pov'as vizit'i la urb'o'n ankaŭ en ali'a temp'o: la urb'o kaj ties muze'o'j cert'e interes'us vi'n! Bedaŭr'ind'e, laŭ ni'a sci'o, ne est'as Esperant'o-broŝur'o en la urb'o. Do, ebl'e vi parol'as la franc'a'n aŭ la angl'a'n. La turism'a ofic'ej'o, kiu trov'iĝ'as sur la Grand'a Plac'o, dispon'ig'as broŝur'o'j'n en ambaŭ lingv'o'j.

Dominique VALLET

Ruz'a lepor'o kaj ĉiu'j ali'a'j

Ĉu vi mult'o'n sci'as pri literatur'o en Esperant'o el Afrik'o? Ver'ŝajn'e, ne. Se vi kapabl'os re'memor'i tuj sen'pri'pens'e pli ol du libr'o'j'n aŭ aŭtor'o'j'n el la grand'a kontinent'o, vi est'as ne'ordinar'a erudici'ul'o. Ĉiu'okaz'e libr'o'j'n de'ven'ant'a'j'n de tie ebl'as kalkul'i per fingr'o'j de la man'o'j sen help'o de la pied'o'j. Do rilat'e esperant'lingv'a'n literatur'o'n la nigr'a kontinent'o est'as blank'a makul'o.

Kaj jen aper'is la aŭtentik'e afrik'de'ven'a libr'o (pres'it'a, tamen, en Pollando): la libr'o, kies aŭtor'o'j, kvankam loĝ'ant'a'j kaj ag'ant'a'j en Kamerun'o, insist'as pri ties komun'afrik'a esenc'o. Ĝi konsist'as el elekt'it'a'j kaj pri'labor'it'a'j de la aŭtor'o'j popol'a'j rakont'o'j – en'tut'e dek kvin, pri kiu'j amuz'is si'n vilaĝ'an'o'j dum jar'cent'o'j kaj jar'mil'o'j vesper'e, post fin'o de labor'o'j, kaj el kiu'j ili ĉerp'is sci'o'j'n pri la mond'o kaj soci'a'j moral'a'j valor'o'j. Post ĉiu rakont'o est'as koment'o de la aŭtor'o'j pri tio, kiu'n moral'a'n instru'o'n la rakont'o dev'as hav'i. Krom'e, fin'e de la libr'o est'as prezent'it'a kolekt'o el dek proverb'o'j, en akompan'o de klar'ig'o'j pri kultur'a'j special'aĵ'o'j kaj ĝeneral'a signif'o, kiu'j'n la proverb'o'j hav'as. Do est'as folklor'o, koment'at'a de la hom'o'j, kiu'j mem aparten'as al tiu popol'a kultur'o, kiu'n la aŭtor'o'j koment'as. Por kompren'i la prezent'at'a'n kultur'o'n tio est'as tre grav'a.

La libr'o est'as aranĝ'it'a por du cel'grup'o'j. Unu'e, por infan'o'j, kiu'j ĉie en la mond'o ŝat'as fabel'o'j'n pri la best'o'j. Du'e, por plen'kresk'ul'o'j, kiu'j interes'iĝ'as pri la afrik'a kultur'o kaj per prezent'at'a'j folklor'aĵ'o'j vol'as kompren'i apart'aĵ'o'j'n de ĝi, ĝi'a'j'n valor'o'j'n, sam'ec'o'n kaj mal'sam'ec'o'n al kultur'o'j de ali'a'j part'o'j de la mond'o. La du'a'n task'o'n la libr'o plen'um'as tre bon'e – ne nur per la rakont'o'j mem, sed ankaŭ per lingv'aĵ'o, uz'o de apart'a'j vort'o'j ktp, pri kio ili mem ja ne pens'is.

La ĉef'a ide'o, kiu, laŭ la aŭtor'o'j, trov'iĝ'as en la kern'o de la afrik'a folklor'o, est'as la tri ĉef'a'j tip'o'j de hom'o'j (prezent'at'a'j en la rakont'o'j kiel cert'a'j best'o'j): la saĝ'ul'o'j, ruz'ul'o'j kaj idiot'o'j. La rilat'o'j inter tiu'j tri ĉef'a'j karakter'o'j, sukces'o'j kaj fiask'o'j en karakteriz'a'j kondut'o'j de ili est'as la esenc'o de la en'hav'o. Nu, prezent'o de la hom'o'j kiel best'o'j en folklor'o est'as fenomen'o tut'mond'a. Sed la tradici'o'j, kiu best'o respond'as al kiu hom'a trajt'o, est'as eg'e mal'sam'a'j. Ekzempl'e, en la eŭrop'a folklor'o kaj de'ven'ant'a el ĝi skrib'a kultur'o – fabel'o'j kaj fabl'o'j – la lepor'o (aŭ kunikl'o) est'as simbol'o de mal'kuraĝ'o kaj naiv'ec'o. Sed en la prezent'at'a'j afrik'a'j fabel'o'j ĝi (li!) est'as reprezent'ant'o de ruz'ec'o, kiu'n por eŭrop'an'o'j reprezent'as vulp'o. Ruz'a'j est'as ankaŭ la hund'o kaj ĉimpanz'o. La hien'o kaj pork'o est'as idiot'a'j. Kaj la plej saĝ'a best'o est'as testud'o.

Kelk'a'j rakont'o'j hav'as specif'o'n pur'e afrik'a'n, kaj iu'j'n analog'o'j'n por mi kutim'a folklor'o ne en'ten'as. Sed la ali'a'j est'as tre kutim'a'j. Ekzempl'e, la rakont'o pri diabl'o kaj ter'kultur'ist'o, en kiu ili divid'as rikolt'o'n je supr'aĵ'o'j kaj mal'supr'aĵ'o'j, kaj komenc'e la diabl'o ricev'as supr'aĵ'o'j'n de arakid'o'j kaj post'e mal'supr'aĵ'o'j'n de maiz'o, est'as ja de fru'a infan'aĝ'o kon'at'a al mi fabel'o pri urs'o kaj vilaĝ'an'o, kiu'j simil'e divid'is supr'aĵ'o'j'n kaj mal'supr'aĵ'o'j'n de rap'o kaj tritik'o! Ceter'e, iu'j kutim'a'j tem'o'j pov'as est'i ne'kutim'e vest'it'a'j. Ekzempl'e, kun grand'a amuz'o mi leg'as komenc'o'n de unu rakont'o: „Vir'o hav'is du edz'in'o'j'n, ĉiu nask'is unu fil'in'o'n”. Tamen post'e sekv'as kutim'a histori'o pri tio, kiel vir'in'o mis'trakt'as la ne'propr'a'n fil'in'o'n, kiu, tamen, fin'fin'e gajn'is.

Tre interes'a, kaj karakteriz'ant'a kultur'o'n, est'as la lingv'o'uz'o. Ĝi nenio'kaz'e est'as erar'a, sed cert'a uz'o de la vort'o'j, vort'ord'o, esprim'manier'o est'as iu'foj'e ne'kutim'a'j por esperant'ist'o'j el ali'a'j mond'o'part'o'j. Ekzempl'e, kiam la hund'o kaj ĉimpanz'o ir'as svat'iĝ'i al la hom'a'j fil'in'o'j, tiu'j fianĉ'in'o'j est'as konstant'e kaj insist'e nom'at'a'j ĝust'e „fil'in'o'j”, sed ne knab'in'o'j aŭ jun'ul'in'o'j! Aŭ jen'a ne'kutim'a uz'o de transitiv'ec'o: „loĝ'i la ter'o'n”. Kaj jen proverb'o: „Ĉio ajn kio'n far'as iu, li tio'n sur si'n mem met'as”. Sen'dub'e, ju pli da popol'o'j uz'as Esperant'o'n, des pli ĝi riĉ'iĝ'as.

Strang'a impres'o ven'as de la ilustr'aĵ'o'j. Ili est'as far'it'a'j bel'e, profesi'e; du'on'o el ili est'as kolor'a'j kaj, ĝeneral'e, tre taŭg'as por la en'hav'o de la libr'o. Sed la desegn'ist'o, plej ver'ŝajn'e pol'a (indik'o'j pri tiu person'o en la libr'o mank'as, sed klar'as, ke li ne est'as afrik'an'o), hav'as nul'a'n noci'o'n pri zoologi'o, kio est'as grav'a mank'o por ilustr'ant'o de libr'o, kie tem'as pri best'o'j, eĉ se fabel'a'j rol'ul'o'j. Ial hien'o est'as pli simil'a al lup'o, anstataŭ ĉimpanz'o est'as desegn'it'a pavian'o, kaj anstataŭ panter'o (=leopard'o) – tigr'o! La last'a erar'o est'as des pli bedaŭr'ind'a, ke la tigr'o'j tut'e ne loĝ'as en Afrik'o. Do, bel'a'j, sed drast'e erar'a'j ilustr'aĵ'o'j est'as sen'dub'a mank'o de la libr'o.

La plej ĉef'a mank'o de la libr'o est'as, tamen, ali'a. Malgraŭ tio, ke la libr'o est'as, unu'a'vic'e, direkt'at'a al infan'o'j, al infan'o'j ĝi est'as tut'e ne rekomend'ind'a pro la ĉef'a liter'tip'ar'o, per kiu est'as pres'it'a la tekst'o. La tekst'o imit'as man'skrib'it'a'j'n leter'o'j'n, kaj la leg'ad'o pro tio est'as mal'facil'a. Por'infan'a'j libr'o'j dev'as est'i pres'at'a'j per la plej klar'a'j pres'liter'o'j, kaj ĉiu'j norm'o'j pri tio insist'as. Do, al infan'o'j ind'as nur laŭt'leg'i la rakont'o'j'n.

Do, la libr'o est'as tre interes'a, grav'a por ĉiu'flank'a pli'riĉ'ig'o de la esperant'lingv'a kultur'o per afrik'a dimensi'o kaj tial nepr'e akir'ind'a kaj leg'ind'a. Ni esper'u, ke la kamerun'a'j sam'ide'an'o'j daŭr'ig'os si'a'n labor'o'n kaj prepar'os nov'a'j'n libr'o'j'n, el kiu'j ni pli ek'sci'os pri la afrik'a kultur'o kaj pens'manier'o. Sed, bedaŭr'ind'e, tiu ĉi libr'o ne tre taŭg'as por unu el si'a'j ĉef'a'j cel'o'j – sen'per'a leg'ad'o far'e de infan'o'j.

Nikolao GUDSKOV
Herm'a'n Nyeck Liport, Chamberline Nguefack Zedong: Histori'o'j ... Rakont'u! Aŭ la Saĝ'ul'o, la Ruz'ul'o, kaj la Idiot'ul'o. Instru'a'j rakont'o'j el Afrik'o. Eld. AfrikNaturo-Esperant'o, Douala, Kamerun'o, 2006. 125 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Resum'e de l' mi'o

Malto est'as mal'grand'a land'o, pri kies ekzist'o eŭrop'an'o'j apenaŭ konsci'is, kaj sci'vol'e interes'iĝ'is pri ĝi okaz'e de la al'ven'o de la mediterane'a insul'o en la Eŭrop'a'n Uni'o'n. La Esperant'o-mov'ad'o, tamen, nask'iĝ'is en Malto jam en la plej unu'a'j jar'o'j de la du'dek'a jar'cent'o, sam'temp'e kun la mov'ad'o en Italio kaj Angli'o. Malt'an'o'j fier'is pri ĉi tiu tre fru'a ĉe'est'o en la inter'naci'a etos'o: la unu'a'j grup'o'j en Msida kaj en La-Valet'o est'is fond'it'a'j en 1903. La mov'ad'o'n ĉef'e star'ig'is kurac'ist'o Gustav Busuttil, esperant'ist'o ek'de 1903, numer'o 8831 de la zamenhofa adres'ar'o, reprezent'ant'o de la malta esperant'ist'ar'o en Bulonj'o kaj tie elekt'it'a en la Lingv'a'n Komitat'o'n, en kiu li membr'is ĝis si'a mort'o en 1928. Ali'a tre fru'temp'a kun'ul'o est'is apotek'ist'o Arkanĝelo Agius; tre ag'em'a propagand'ist'o est'is farmaci'ist'o kaj notari'o Aŭgust'o Levanzin, numer'o 12925 de la zamenhofa adres'ar'o, kiu instru'ad'is la lingv'o'n en divers'a'j vesper'a'j kurs'o'j kaj star'ig'is plur'a'j'n Esperant'o-grup'o'j'n. Levanzin post'e trans'ir'is al Id'o ĉirkaŭ 1912-1913, kvankam sam'temp'e li ankoraŭ instru'is Esperant'o'n.

La unu'a malta esperant'ist'o, se tiel nom'i person'o'n, kiu lern'is aŭtodidakt'e la lingv'o'n kaj tut'e ne part'o'pren'is la mov'ad'o'n, est'is la naci'a poet'o, pastr'o, post'e monsinjor'o, Du'n Karm (pseŭdonim'o de Carmelo Psaila), kiu verk'is divers'a'j'n poem'ar'o'j'n antaŭ'e en la ital'a, post'e en la malta kaj unu'nur'a'n mal'long'a'n poezi'aĵ'o'n en Esperant'o, Pens'o printemp'a, dat'it'a'n jam la 1an de april'o 1901. Li neniam membr'is en Esperant'o-grup'o'j, sed mult'eg'a'j'n jar'o'j'n post'e, en 1961, renkont'iĝ'is kun membr'o de la Malta Esperant'o-Societ'o kaj mem donac'is kopi'o'n de si'a poezi'aĵ'o.

La faden'o'n de ĉi miks'it'a poezi'o ital'a, malta, Esperant'a plen'e daŭr'ig'as la sanitar'a inspektor'o Carmel Mallia, nun 78-jar'a, kiu per la nun'a verk'o ating'as si'a'n kvar'a'n poem'libr'o'n. Mallia akir'is merit'o'j'n ankaŭ en la histori'a kamp'o: li verk'is tre kompetent'e dokument'it'a'n artikol'o'n, Histori'o de la Esperant'o-mov'ad'o en Malto, aper'int'a'n en la Ese'o'j memor'e al Iv'o Lapenna (2001), kaj nur al li ni ŝuld'as la element'o'j'n, kon'at'a'j'n pri tiu tem'o. Redaktor'o kaj traduk'int'o de la Antologi'o de Maltaj poet'o'j, li fond'is en 1986 kaj redakt'is dum kvar jar'o'j revu'o'n pri la malta poezi'o, kiu est'as daŭr'e aper'ig'at'a de la Societ'o de la Maltaj Poet'o'j, kaj ankaŭ du'a'n, kiu viv'is tri jar'o'j'n. Verk'int'o en la malta de libr'o pri Zamenhof, inspir'it'a de la biografi'o verk'it'a de Boulton, traduk'int'o en la malt'an de la Zagreba kurs'o kaj de la Sekelj-verk'o Kumeŭaŭa, verk'int'o de ese'o pri la paralel'ec'o inter Du'n Karm kaj Zamenhof, aper'int'a en Klar'o kaj elast'o, la fest'libr'o por Fernand'o de Dieg'o aper'int'a ĉe Iltis en 2003; verk'int'o de stud'o pri la spirit'a itiner'o de Du'n Karm (2003), traduk'int'o el la malta de la epos'o La Malta Epope'o de V. M. Pellegrini, Mallia est'as prav'e honor'a membr'o de la Societ'o de la Maltaj Poet'o'j. Preskaŭ nur li per'is al la esperant'lingv'a publik'o la malt'an kultur'o'n, apenaŭ kon'at'a'n ekster la insul'a'j rif'o'j, kaj est'as honor'o por la Akademi'o de Esperant'o, ke tiel el'star'a person'ec'o membr'as en ĝi jam de 1995.

La nun'a poem'ar'o montr'as pli intim'a'n inspir'o'n kompar'e kun la antaŭ'a'j vers'kolekt'o'j. Kvankam plej'mult'o ne hav'as dat'o'n (kelk'a'j poem'o'j indik'as jar'o'n 2004), la plej grand'a part'o est'is verk'it'a en la last'a'j du-tri jar'o'j. Poet'o ĉiam akr'avid'a, sed kun iom distanc'a rigard'o'punkt'o. Kelk'io respekt'as la tradici'a'j'n strof'o'j'n, sed plur'o est'as ver'e distr'e verk'it'a, kun ne'fiks'a, tamen preskaŭ abrupt'e aper'ant'a, rim'o, kaj kun ond'ant'a ritm'o: Mallia ver'e ek'sid'is kaj „paŭz'e manĝ'et'is”, kiel li mem konsil'as al person'o, kies pens'o'j zigzag'as, kaj verk'is, kiel li mem dir'as, „resum'o'n de l' mi'o”. Ne ĉio facil'as ĉe unu'a'leg'a kompren'o: pens'o'j kelk'foj'e kirl'iĝ'as ŝajn'e sen'faden'e. Tem'as pri moment'a'j impres'o'j, pri post'kur'at'a'j, eĉ ni dir'u post'flug'at'a'j, pens'o'j, mal'preciz'a'j, mal'net'e kontur'it'a'j; ne grav'as, poezi'o est'as ĝust'e por esprim'i liber'o'n:

Kiam la sun'o mal'aper'os kaj nokt'iĝ'os,
kiam neni'u son'o bru'os kaj neni'u vizaĝ'o serpent'um'os tra la strat'o'j,
sci'u, ke for'ir'is ul'o por ripoz'i
kaj liber'i for de la naŭz'a etos'o de ferm'it'a'j pord'o'j.
Ne grumbl'u, ne mal'esper'u,
ĉar la viv'o sen'fin'os
ĉiam ŝanĝ'iĝ'ant'a en i'o'n nov'a'n.

Mallia sent'as si'n jam al'ven'int'a al la konklud'o de la viv'o, do li rajt'as rigard'i seren'e al la pas'int'o, tamen ankoraŭ kun mal'ferm'it'ec'o ankaŭ al la est'ont'o:

[...] mi klopod'as naĝ'i
ĝis la morgaŭ'a tempest'o-furor'o
kiu post rapid'a hajl'o – kaj vent'o-blov'minac'o –
kviet'ig'e silent'ig'os
mi'a'j'n hieraŭ'o'n kaj hodiaŭ'o'n.

Aŭ, eĉ pli klar'e:

For'ir'as lant'e mi sur rem'boat'o
kiel nub'et' sen'zorg'a trans la blu'o
[...]
Zigzag'e-rekt'e, cert'a aŭ dub'em'a,
mi rem'as tra la ŝtorm'o, tra l' seren'o;
neni'o mi'n tim'ig'as aŭ for'ĉas'as;
mi'n ĉarm'as la for'ir' liber-sen'skem'a.

Mallia al'proksim'iĝ'as al la japan'a poezi'o per kvin'dek hajk'o'j kaj kvin'dek tanka'o'j, montr'ant'e plen'a'n kapabl'o'n kompakt'ig'i en mal'pli ol du'dek silab'o'j impres'o'n, maksim'o'n, humur'o'n:

Ĝis la re'vid'o
cert'e en etern'ec'o
post ter'a mit'o

aŭ

Eĉ Paradiz'o
kverel'as kun Infer'o;
kie la kriz'o?

Mallia ne est'as regul'a vizit'ant'o de kongres'o'j, tial li'a'j humur'o, ĉarm'o kaj modest'ec'o ne est'as tre kon'at'a'j de la vast'a publik'o. Do tre bon'ven'a est'as li'a nun'a verk'o, kiu'n ornam'as kelk'a'j traf'a'j ilustr'aĵ'o'j, kaj el kies dors'a kovr'il'paĝ'o salut'as ni'n li'a rid'et'o.

Carlo MINNAJA
Carmel Mallia: Distr'e-liber'e. El'don'is Malta Esperant'o-Societ'o, 2005. 68 paĝ'o'j broŝur'it'a'j.

Mal'utopi'o

El'don'ej'o Ber'o, en si'a Seri'o utopi'a, re'el'don'is ĉi tiu'n kurioz'a'n novel'o'n de H. G. Wells. Konform'e al la tradici'a struktur'o de rakont'o'j pri fantazi'a'j land'o'j Wells komenc'as per pri'skrib'o de mir'ind'a, kaŝ'it'a, mont'a land'et'o en And'o'j, kiu, pro natur'a katastrof'o, est'is apart'ig'it'a dis'de la ceter'a kontinent'o, tiel ke neni'u pov'is en'ir'i, nek el'ir'i. La land'et'o konsist'is el tre fekund'a val'o, kun preskaŭ ĉio bezon'at'a por la viv'o. Sed mister'a mal'san'o atak'is la mal'grand'nombr'a'n loĝ'ant'ar'o'n de tiu land'et'o, tiel ke la vid'pov'o de ĉiu'j hom'o'j mal'fort'iĝ'is, ili'a'j id'o'j nask'iĝ'is blind'a'j, kaj fin'e ĉio, rilat'ant'a al la kapabl'o vid'i, est'is forges'it'a. Kompens'e pro la blind'ec'o la ali'a'j sens'o'j de la loĝ'ant'o'j akr'iĝ'is. Ili'a kapabl'o palp'i, aŭd'i eĉ plej et'a'j'n son'o'j'n, flar'i ktp est'as ne'kred'ebl'e grand'a.

Mont'o'grimp'ist'o tra'fal'as neĝ'fend'eg'o'n kaj post mult'a pen'o trov'as si'n en la land'o de la blind'ul'o'j. Tie la ge'loĝ'ant'o'j konvink'iĝ'as, ke li est'as frenez'a, pro li'a konstant'a parol'ad'o pri „vid'o”. Kaj, malgraŭ mult'a'j prov'o'j far'e de li, montr'iĝ'as, ke ili, per si'a'j akr'a'j sens'o'j, pov'as super'i li'a'n vid'percept'o'n.

Iom post iom li en'am'iĝ'as al knab'in'o, kies bel'a aspekt'o egal'as al ŝi'a karakter'a bel'ec'o. Ili vol'as ge'edz'iĝ'i. Sed oni postul'as, ke por ke tio est'u ebl'a, li dev'os est'i blind'ig'it'a. Kontraŭ'vol'e li konsent'as.

Tamen, preskaŭ last'moment'e, la bel'ec'o de la natur'o, de la mont'o'j, de la ĉiel'o, bedaŭr'ig'as li'n pri li'a konsent'o. Li eskap'as, re'ir'as al la civilizaci'o kaj mir'as pro si'a iam'a pret'o akcept'i blind'iĝ'o'n.

„Utopi'ec'a” est'as tiu Land'o de la Blind'ul'o'j nur tiu'senc'e, ke malgraŭ si'a plen'a blind'ec'o la loĝ'ant'o'j de tiu land'o hav'as ekspert'a'j'n inĝenier'o'j'n, konstru'ist'o'j'n, skulpt'ist'o'j'n, poet'o'j'n, kapabl'as detal'e detekt'i kaj kon'i direkt'o'j'n ktp. Ili ankaŭ hav'as propr'a'j'n mit'ologi'o'n, religi'em'o'n, imag'at'a'n, sed detal'a'n koncept'o'n pri la struktur'o de la „univers'o” (= la ferm'it'a val'o, en kiu ili loĝ'as).

La novel'o est'as tre Wells-ec'a; kiu am'as la scienc'fikci'o'n de H. G. Wells, tiu trov'os ĉi tiu'n el'don'aĵ'o'n salut'ind'a. Ĝi est'as tre bon'e kaj klar'e pres'it'a, kaj kompost'erar'o'j mal'oft'as. La etos'o de la pens'o'mond'o de Wells ĉirkaŭ la jar'o 1900 est'as tre evident'a.

Donald BROADRIBB
H. G. Wells: La land'o de la blind'ul'o'j. Traduk'is el la angl'a E. W. Am'os. Du'a el'don'o. Eld. Ber'o, Rotterdam, 2006. 26 paĝ'o'j vinkt'it'a'j. Neni'u ISBN indik'it'a.

Pri eduk'ad'o de geni'ul'o'j

La tri frat'in'o'j-ŝak'ist'o'j Polgár est'as fam'eg'a'j ne nur en Esperant'uj'o. Jen nur kelk'a'j el ili'a'j mult'eg'a'j ating'o'j: Zsuzsa (nask'iĝ'is en 1969) est'is en 1991 inter la unu'a'j vir'in'o'j, kiu'j ricev'is la titol'o'n „grand'majstr'o” laŭ la kriteri'o'j aplik'at'a'j al vir'o'j. Zsófia (nask'iĝ'is en 1974) en Romo en 1989 venk'is en turnir'o, en kiu part'o'pren'is plur'a'j fort'a'j grand'majstr'o'j, tiel kre'ant'e nov'a'n Guinness-mond'rekord'o'n. Kaj Judit (nask'iĝ'is en 1976) romp'is en 1991 la rekord'o'n por plej jun'a grand'majstr'o kaj est'as kun grand'a marĝen'o la plej fort'a vir'in'a ŝak'ist'o en la histori'o.

En ĉi tiu libr'o ili'a patr'o-instru'int'o-trejn'ist'o László Polgár (nask'iĝ'is en 1946) klar'ig'as, kiel li eduk'is ili'n kaj ankaŭ kial. Jen li'a'j propr'a'j vort'o'j: „Mi don'as ne recept'o'n, nur vid'manier'o'n kaj vol'as persvad'i neniu'n al eduk'ad'o de geni'ul'o'j. Mi vol'as nur montr'i, ke ebl'as eduk'i geni'ul'o'j'n. Mi al'vok'as neniu'n, instig'as neniu'n, ĉiu dev'as mem decid'i, kio'n li vol'as far'i. Mi nur trans'don'as mi'a'n pedagogi'a'n sistem'o'n kaj konduk'as ĉiu'n sur la voj'o, kiu'n ankaŭ mi tra'ir'is, kun la cert'ec'o, ke ebl'as eduk'i geni'ul'o'n kaj ankaŭ ind'as, ĉar el geni'ul'o far'iĝ'as feliĉ'a hom'o” (p. 119).

Ali'vort'e, la aŭtor'o pretend'as hav'i pedagogi'a'n sistem'o'n, per kiu li pov'us el ĉiu san'a infan'o eduk'i geni'ul'o'n pri iu ajn fak'o, kaj la eduk'ad'o'n de si'a'j infan'o'j li nom'as pedagogi'a eksperiment'o, per kiu li pruv'is la efik'ec'o'n de si'a sistem'o.

Tamen, evident'e, en ĉi tiu 144-paĝ'a libr'o tiu pedagogi'a sistem'o ne est'as plen'e pri'skrib'it'a, kvankam ja en'est'as kelk'a'j interes'a'j detal'o'j pri la manier'o, en kiu li unu'a'foj'e prezent'is ŝak'o'n al si'a'j jun'a'j fil'in'o'j. Ceter'e, la koncept'o „geni'ul'o” neniam est'is, almenaŭ por mi, adekvat'e difin'it'a, kaj tro preciz'a'j taks'o'j pri la nombr'o'j de „super'geni'ul'o'j” kaj „geni'kandidat'o'j” en la mond'o don'as pseŭdo'scienc'a'n arom'o'n. Laŭ mi, la aŭtor'o est'as pli interes'a, kiam li skrib'as pri emancip'iĝ'o de vir'in'o'j (por li'a'j fil'in'o'j komenc'e ne est'is tut'e facil'e konkurs'i kiel ŝak'ist'o'j kaj ne nur kiel ŝak'ist'in'o'j), pri la diskriminaci'o, kiu'n li'a famili'o sufer'is far'e de politik'a'j gvid'ant'o'j, kiel li evit'is send'i si'a'j'n fil'in'o'j'n al lern'ej'o'j (ĉar lern'ej'an'o'j persekut'as el'star'ul'o'j'n), kaj pri la mir'ind'a kaj admir'ind'a diligent'ec'o de si'a tut'a famili'o.

La tekst'o est'as en form'o de intervju'o, kio iom ĝen'is mi'n, ĉar mi prefer'as tekst'o'n kun pli logik'a struktur'o. Est'as mal'facil'e re'trov'i fakt'o'j'n en la flu'o de la inter'parol'o. Kvankam la Esperant'o-el'don'o aper'is en 2004, ĝi, ver'ŝajn'e, est'as traduk'o de hungar'a original'o aper'int'a en 1989 (kiu'n mi ne vid'is) kun nur la biografi'a'j inform'o'j aktual'ig'it'a'j. La kovr'il'o est'as tre bel'a, kaj ankaŭ intern'e trov'iĝ'as 19 paĝ'o'j da interes'a'j bild'o'j, sed la intern'a pres'kvalit'o iom mal'help'as aprez'i ili'n.

Mi rekomend'as la libr'o'n, ĉar ĝi lev'as kaj pri'lum'as tre interes'a'j'n demand'o'j'n pri la rol'o'j de eduk'ad'o kaj de'nask'a talent'o. Tamen, kompren'ebl'e, oni ne atend'u trov'i en la libr'o definitiv'a'n respond'o'n al tia'j etern'a'j demand'o'j.

Edmund GRIMLEY EVANS
László Polgár: Eduk'u geni'ul'o'n! Traduk'is J. Horvath. Eld. Polgár Kft., Budapeŝto, 2004. 144 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 963-86531-0-8.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Bel'a sonĝ'o

Oni telefon'is al Kristin'a, ke hispan'a famili'o dezir'as adopt'i knab'o'n kaj pet'is ŝi'n aranĝ'i la jur'a'j'n formal'aĵ'o'j'n. Tio ne est'is nov'a por Kristin'a. Kiel advokat'in'o ŝi plur'foj'e aranĝ'is simil'a'j'n adopt'o'j'n. La hispan'a famili'o foj'e jam est'is en Bulgario kaj elekt'is la knab'o'n.

Kiam Kristin'a ven'is en la orf'ej'o'n en urb'o Pleven, ŝi tre mir'is. Ivan'o – la knab'o est'is sep'jar'a, frekvent'is lern'ej'o'n kaj ne simil'is al cigan'o, kiel la plur'a'j infan'o'j en la orf'ej'o. Li est'is mal'alt'a kun grand'a'j kapreol'a'j okul'o'j kaj palpebr'o'j kiel cejan'o'j. Li rigard'is Kristin'a'n mal'amik'e kiel koler'ig'it'a hund'et'o. La ge'patr'o'j for'las'is Ivan'o'n kiam li est'is beb'o kaj ĝis nun neni'u dezir'is adopt'i li'n, ebl'e pro li'a balbut'o, aŭ ebl'e oni konsider'is li'n cigan'o.

Post du semajn'o'j la hispan'a famili'o dev'is ven'i por Ivan'o.

– Mi ne dezir'as en His-pa-ni'o'n – balbut'is Ivan'o, kaj tio est'is la unu'a fraz'o, kiu'n Kristin'a aŭd'is de li.

– Kial? – ŝi demand'is. – Vi hav'os pa'nj'o'n, pa'ĉj'o'n, vi loĝ'os en bel'a land'o, vi el'lern'os hispan'a'n lingv'o'n.

– Mi ne de-zi-ras loĝ'i en His-pa-ni'o – sulk'ig'is frunt'o'n Ivan'o kaj al'rigard'is ŝi'n koler'e sub la kun'tir'it'a'j brov'o'j.

Kristin'a pet'is la direktor'o'n de la orf'ej'o, ke li permes'u al ŝi pren'i Ivan'o'n dum kelk'a'j tag'o'j ĝis la al'ven'o de la hispan'a famili'o. Ebl'e tiel li al'kutim'iĝ'os al la hejm'a'j cirkonstanc'o'j. Tio ne est'is kutim'a, sed la direktor'o permes'is al Kristin'a.

Ŝi pren'is Ivan'o'n en si'a'n aŭt'o'n kaj vetur'ig'is li'n al si'a loĝ'ej'o en Sofio. Dek jar'o'j'n Kristin'a loĝ'is sol'a. Dum mal'long'a temp'o ŝi est'is edz'in'iĝ'int'a, sed kun Ljudmil ŝi ne pov'is kun'viv'i. Ili ne hav'is infan'o'n kaj la famili'o dis'fal'is. Ankaŭ post'e Kristin'a ne hav'is ŝanc'o'n kun la vir'o'j. Ŝi ne plaĉ'is al tiu'j, kiu'j plaĉ'is al ŝi kaj invers'e. Fin'fin'e ŝi plu ne pens'is pri edz'in'iĝ'o.

Kristin'a aĉet'is por Ivan'o piĵam'o'n, pantofl'o'j'n, dent'bros'o'n. Al li ŝi dispon'ig'is la dorm'o'ĉambr'o'n kaj ŝi okup'is la kanap'o'n en la gast'o'ĉambr'o. Maten'e, kiam Kristin'a en'ir'is en la dorm'o'ĉambr'o'n, ŝi trov'is Ivan'o'n dorm'ant'a sur la plank'o. Li de'met'is de la lit'o la kusen'o'n, la lit'tuk'o'n kaj ek'kuŝ'is sur la tapiŝ'o. Kristin'a dir'is neni'o'n.

Ili maten'manĝ'is kaj ek'ir'is al la zoologi'a ĝarden'o. Kiam Kristin'a kaj Ivan'o el'ir'is el la dom'o, du najbar'in'o'j mir'e kaj sci'vol'em'e al'rigard'is ili'n. Ver'ŝajn'e ili ne kred'is al si'a'j okul'o'j, ke ili vid'as Kristin'a'n kun infan'o. Interes'e kio'n ili supoz'is, sed ebl'e post semajn'o ili demand'os ŝi'n inter'ali'e kiu est'is la infan'o kun ŝi.

Dum la voj'o al la zoologi'a ĝarden'o Ivan'o silent'is kaj rigard'is Kristin'a'n mal'amik'e kaj suspekt'em'e. Tio ŝi'n amuz'is. Ĝis nun Kristin'a ne okup'iĝ'is pri infan'o. Ŝi ankoraŭ ne pov'is kompren'i kiel ŝi decid'is pren'i Ivan'o'n por kelk'a'j tag'o'j. Kristin'a ne hav'is frat'o'n, nek frat'in'o'n. Ŝi'a'j ge'patr'o'j, jam mal'jun'a'j, ambaŭ jur'ist'o'j, loĝ'is mal'proksim'e, en Kotelo, la nask'a urb'o de Kristin'a.

Kristin'a tre amuz'iĝ'is. Ivan'o vag'is de kaĝ'o al kaĝ'o kiel liber'ig'it'a best'et'o, li'a'j lip'o'j mov'iĝ'is, sed ne aŭd'iĝ'is son'o. Li kelk'foj'e turn'is si'n al ŝi, serĉ'is ŝi'a'n man'o'n kaj demand'is ŝi'n:

– Kial la bes-toj est'as ŝlos'it'a'j?

Kristin'a ne pov'is tuj respond'i kaj nur dir'is:

– Ĉar tio est'as zoologi'a ĝarden'o.

Ŝi'a respond'o son'is iom stult'e, sed neni'o'n ali'a'n ŝi pov'is el'pens'i, tamen ŝi promes'is al si mem, ke ven'ont'foj'e, kiam Ivan'o demand'os i'o'n, ŝi pli logik'e kaj pli saĝ'e respond'os al li.

– Ni sam'e est'is ŝlos'it'a'j tie – dir'is Ivan'o.

„Tie” signif'is la orf'ej'o'n. Kristin'a silent'is. Ŝi ne sci'is kio'n dir'i.

Post la zoologi'a ĝarden'o ili ir'is en restoraci'o'n por tag'manĝ'i. Ebl'e Ivan'o est'is tre mal'sat'a, ĉar li tuj for'manĝ'is du farĉ'bul'et'o'j'n.

– Ĉu vi i'o'n dezir'as ankoraŭ? – demand'is Kristin'a.

Li ne'is kap'e kaj ŝi rimark'is, ke la glaci'o en li'a'j kapreol'a'j okul'o'j komenc'is degel'i.

Vesper'e ili ek'sid'is antaŭ la televid'il'o. Kristin'a bedaŭr'is, ke ŝi ne hav'as vide'o'aparat'o'n por projekci'i al li i'a'n infan'a'n bild'film'o'n. Ŝi mal'oft'e televid'is. Kutim'e ŝi mal'fru'e vesper'e re'ven'is hejm'e'n kaj prefer'is tuj en'lit'iĝ'i kaj forges'i ĉio'n, kio okaz'is dum la tag'o.

La okul'o'j de Ivan'o komenc'is ferm'iĝ'i kaj li'a kap'o ŝancel'iĝ'is kiel pez'a tritik'a spik'o. Li apog'is si'a'n kap'o'n al ŝi'a ŝultr'o kaj Kristin'a aŭd'is li'a'n mal'pez'a'n ritm'a'n spir'o'n. Li'a et'a kap'o varm'ig'is ŝi'a'n ŝultr'o'n. Atent'e Kristin'a ek'star'is, ĉirkaŭ'brak'is li'n kaj port'is li'n en la dorm'o'ĉambr'o'n. Ŝi paŝ'is eg'e lant'e por ne stumbl'i. Unu'a'n foj'o'n en la viv'o ŝi man'port'is infan'o'n. Ivan'o dorm'is prem'ant'e si'n al ŝi'a brust'o. Li'a'j mal'mol'a'j kiel pin'a'j pik'il'o'j har'o'j odor'is je ment'o kaj falĉ'it'a herb'o pro la sap'ŝaŭm'o, per kiu ŝi ban'is li'n maten'e. Tio narkot'is ŝi'n, ŝi'a kor'o kun'tir'iĝ'is kaj ŝi'a'j pied'o'j iĝ'is mol'a'j, kvazaŭ ili est'us el kaŭĉuk'o. Neniam ŝi supoz'is, ke iu dorm'ant'a knab'o pov'us tiel emoci'i ŝi'n. Mal'rapid'e Kristin'a en'ir'is la ĉambr'o'n. Atent'e ŝi met'is li'n en la lit'o'n kaj kovr'is li'n per la dorm'o'kovr'il'o. Kelk'a'j'n sekund'o'j'n ŝi star'is super li, rigard'ant'e li'a'n bel'a'n infan'a'n vizaĝ'o'n. Li'a'j nigr'a'j bukl'o'j fal'is sur la frunt'o'n kiel hirund'a flug'il'o. Li ne vek'iĝ'is, sed en la dorm'o li kvazaŭ rid'et'is kaj tiu ĉi li'a rid'et'o est'is kiel sun'radi'o en mal'lum'a ĉambr'o.

Dum la tut'a nokt'o Kristin'a ne ek'dorm'is. Ŝi plur'foj'e star'is, trink'is akv'o'n kaj atent'e mal'ferm'is la pord'o'n por vid'i, ĉu Ivan'o dorm'as. Li dorm'is tiel, kiel ŝi met'is li'n en la lit'o. Ŝi rigard'is li'n, post'e ferm'is la pord'o'n, apog'is la dors'o'n al la mur'o, kvazaŭ ŝi ankoraŭ sent'us la ment'a'n kaj herb'a'n arom'o'j'n de li'a har'ar'o.

Ne'sent'ebl'e Kristin'a ek'dorm'is ĉe maten'iĝ'o. Subit'e ŝi vek'iĝ'is, salt'is de la lit'o kaj kur'is al la dorm'o'ĉambr'o. Ŝi supoz'is, ke Ivan'o ne est'as tie. Rapid'e ŝi mal'ferm'is la pord'o'n kaj kur'ant'e en'ir'is la ĉambr'o'n, ŝi apenaŭ ne stumbl'is. La lit'o est'is mal'plen'a, sed Ivan'o star'is ĉe la fenestr'o kaj rigard'is ekster'e'n. La fru'a'j sun'radi'o'j lum'ig'is li'a'n vizaĝ'o'n kaj li'a'j okul'o'j nun bril'is kiel lavend'o. Kristin'a halt'is ĉe la pord'o konfuz'it'a. Ŝi ne sci'is kio'n dir'i. Eĉ ŝi forges'is dir'i „Bon'a'n maten'o'n”. Ivan'o ebl'e est'is de'long'e vek'it'a, sed li rest'is en la ĉambr'o silent'e por ne vek'i ŝi'n.

Kristin'a prepar'is la maten'manĝ'o'n kaj ambaŭ sid'is por maten'manĝ'i. Ili ne konversaci'is, sed Kristin'a sent'is, ke Ivan'o atent'e observ'as ŝi'n. Li ŝmir'is la pan'pec'o'n per buter'o ĝust'e kiel ŝi kaj atent'e li pren'is per la fork'o la oliv'o'j'n. Ŝi dezir'is demand'i li'n kiel li dorm'is aŭ kio'n li sonĝ'is, sed ŝi ne kuraĝ'is. Li est'is infan'o kaj ebl'e li ne memor'is si'a'j'n sonĝ'o'j'n. Kaj ŝi, kio'n ŝi sonĝ'is? I'a'n arb'ar'o'n. Ŝi vag'is tra ĝi. Ŝi jam ne memor'is, ĉu ŝi el'ir'is el la arb'ar'o aŭ rest'is en ĝi inter la arb'o'j kaj arbust'o'j. Strang'a sonĝ'o. Ŝi mal'oft'e sonĝ'is. Turment'is ŝi'n tio, ke ŝi ne sci'as kiel konversaci'i kun infan'o. Pri kio Ivan'o medit'as? Ŝi tre sci'vol'is ek'sci'i kio'n li dezir'as, kiel li dezir'as ir'i hodiaŭ ... Ivan'o daŭr'e observ'is ŝi'n suspekt'em'e kaj tim'em'e kiel lepor'o, met'it'a sur la tapiŝ'o en la centr'o de la ĉambr'o.

Post la maten'manĝ'o Kristin'a dev'is iom labor'i. Ili sid'is unu apud la ali'a antaŭ la komput'il'o. Ŝi klar'ig'is al Ivan'o, ke ŝi hav'as labor'o'n kaj morgaŭ ŝi montr'os al li kiel funkci'as la komput'il'o. Por li ŝi aĉet'os komput'il'lud'o'j'n kaj klar'ig'os al li kiel lud'i per la komput'il'o.

– Nun mi dev'as labor'i – ŝi dir'is.

– Ki-on vi labor'as? – mir'e li ŝi'n al'rigard'is.

Kiel klar'ig'i, ke ŝi est'as advokat'in'o? Li ne kompren'us ŝi'n.

– Mi leg'as kaj skrib'as – dir'is Kristin'a. – Post'e mi renkont'iĝ'as kun onkl'o'j kaj onkl'in'o'j kaj mi don'as al ili tio'n, kio'n mi skrib'is.

– Ĉu tiu'j'n ĉi libr'o'j'n vi leg'as? – kaj li montr'is la leĝ'volum'o'j'n, kiu'j amas'iĝ'is sur la skrib'o'tabl'o.

– Jes.

– Ili est'as grand'e-gaj.

Ivan'o al'rigard'is ŝi'n suspekt'em'e, sed neni'o'n li plu demand'is. Kristin'a komenc'is labor'i kaj li sen'mov'a sid'is apud ŝi, ebl'e pli ol du'on'hor'o. Ŝi demand'is li'n, ĉu li ne dezir'as spekt'i televid'o'n, sed li respond'is, ke li dezir'as rigard'i ŝi'n kiel ŝi labor'as. Por Kristin'a est'is agrabl'e, ke li sid'as ĉe ŝi.

Post'tag'mez'e ili ir'is en dolĉ'aĵ'ej'o'n por manĝ'i tort'o'n. Kiam ili re'ven'is la telefon'o ek'sonor'is. Oni telefon'is el la orf'ej'o. La konversaci'o est'is mal'long'a. Oni inform'is Kristin'a'n, ke la hispan'a famili'o rezign'is adopt'i Ivan'o'n.

Kristin'a re'met'is la telefon'aŭskult'il'o'n. Ivan'o proksim'iĝ'is al ŝi. El la telefon'a konversaci'o li kompren'is, ke tem'as pri li.

– Mi ne dezir'as ir'i en His-pa-ni'o'n – li flustr'is kaj ĉirkaŭ'brak'is ŝi'n.

– Vi rest'os ĉe mi – ŝi dir'is.

Li al'rigard'is ŝi'n per larĝ'e mal'ferm'it'a'j okul'o'j.

– Jes, – ripet'is Kristin'a – vi rest'os ĉe mi. Por ĉiam!

Dum tiu'j ĉi du aŭ tri sekund'o'j ŝi decid'is adopt'i li'n.

Juli'a'n MODEST

Ir'ig'u vi'n tra intrig'o vintr'a

Rest'as mal'mult'a'j verk'o'j de Ŝekspiro traduk'end'a'j esperant'e'n. Inter tiu'j est'is La vintr'a fabel'o, unu el li'a'j mal'fru'a'j dram'o'j, verk'it'a en ĉirkaŭ 1610. La verk'o koncern'as la reĝ'a'j'n famili'o'j'n de Sicilio kaj Bohemi'o kaj est'as baz'it'a sur la proz'a rakont'o Pandosto, verk'it'a de Robert Greene en 1588, kun al'don'a influ'o el grek'a mit'ologi'o.

La traduk'int'o don'as tre bon'ven'a'n en'konduk'o'n, kiu ne nur resum'as la intrig'o'n, sed lok'as la verk'o'n en la riĉ'a'n gam'o'n de la tut'a verk'ar'o de Ŝekspiro. Ĝi klar'ig'as, ke ĉi tiu verk'o, sam'e kiel la sam'temp'e verk'it'a La tempest'o, esplor'as la rilat'o'j'n inter art'o kaj natur'o, kaj pli specif'e inter la hom'a natur'o kaj eduk'ad'o. La sezon'a'n alud'o'n de la titol'o oni interpret'u metafor'e. Komenc'e la viv'o de la protagonist'o'j est'as en ord'o; sekv'as ĵaluz'o, akuz'o, for'fuĝ'o, tragedi'o, mis'imag'o'j, surpriz'o'j kaj sufer'o'j – tio est'as la vintr'o – sed fin'e just'ec'o triumf'as, erar'o'j est'as mal'far'it'a'j, mis'kred'int'o'j pent'as, re'star'iĝ'as harmoni'o kaj ĝoj'o. Tia cikl'o re'spur'ebl'as en plur'a'j ŝekspiraj verk'o'j, ĉu komedi'a'j, ĉu dram'a'j.

La kvin-akt'a verk'o est'as inter la pli mal'facil'e traduk'ebl'a'j. Defi'o est'as traduk'i tiom komplet'e kaj fidel'e al la original'o, kiom ebl'as, sen perd'i la esenc'a'n ritm'o'n kaj elan'o'n, kiu nepr'as por sukces'a en'scen'ig'o. La traduk'o ne uz'as neolog'ism'o'j'n, kaj obskur'a'j vort'o'j rar'as. Tamen ne tro simpl'as kapt'i la en'hav'a'n senc'o'n kaj riĉ'ec'o'n sen plur'foj'a leg'ad'o. Tiu'senc'e, la traduk'o fidel'as al la original'o! Iom'a pied'not'ad'o neces'as por averaĝ'a'j leg'ant'o'j; bon'ven'e tio ĉe'est'as.

La vort'uz'o en la angl'a original'o ne est'as tre mal'facil'a – Ŝekspiro ja verk'is por la popol'o – sed la signif'o'j est'as dens'a'j kaj mult'tavol'a'j. Kompren'ebl'e, iu'j arĥaik'a'j vort'o'j tie trov'ebl'as, kaj ali'a'j angl'a'j vort'o'j ŝanĝ'is si'a'j'n signif'o'j'n aŭ uz'manier'o'j'n tra la inter'ven'int'a'j jar'cent'o'j, pri kio ne ĉiu nun'temp'a leg'ant'o konsci'as. Tial ebl'as pretend'i, ke la verk'o far'iĝ'as pli al'ir'ebl'a en si'a esperant'a traduk'o ol per la angl'a original'o, eĉ por de'nask'a'j angl'a'lingv'an'o'j sen apart'a literatur'a aŭ lingv'ist'ik'a fon'o!

Stefan MAcGILL
William Shakespeare: La vintr'a fabel'o. El la angl'a traduk'is Humphrey Tonkin. Eld. UEA, Roterdam'o, 2006. 156 p. ISBN 92 9017 091 3.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Kred'o kaj angl'a lingv'o

La patr'o de abiturient'in'o plend'is al la koncern'it'a instanc'o, ke dum ŝtat'a fin'ekzamen'o de la angl'a lingv'o la abiturient'o'j de Litovio ricev'is la task'o'n pri'skrib'i la tag'o'n de ĉiu'j sankt'ul'o'j kaj krist'nask'a'n vesper'o'n (litove Kučios) kaj klar'ig'i, kio'n tiu'j fest'o'j signif'as por ili. Laŭ la opini'o de la plend'int'o tiel est'is sub'prem'it'a'j la rajt'o'j de kred'ant'o'j de ali'a'j religi'o'j kaj sen'motiv'e est'is atribu'it'a avantaĝ'o al katolik'o'j.

La task'o'j en la ĉi-jar'a skrib'a ekzamen'o konsist'is el du dev'ig'a'j part'o'j: unu'e, formal'a leter'o, per kiu oni si'n propon'as por labor'o ekster'land'e kaj, du'e, leter'o al ekster'land'a amik'in'o.

En la ekzamen'a task'o imag'it'a amik'in'o el Tajvano skrib'as, ricev'int'e kalendar'o'n el Litovio, sur kiu ŝi rimark'is, ke Litovio hav'as fest'o'j'n, kiu'j en Tajvano ne est'as kon'at'a'j, kaj ŝi demand'as: „Kia'n senc'o'n hav'as tiu'j fest'o'j kaj kio'n ili signif'as por vi?” La abiturient'o'j dev'is respond'i al la demand'o per 140-160 vort'o'j.

Laŭ asert'o de la plend'int'o, tiu task'o pov'as kontraŭ'i la konstituci'o'n, kiu deklar'as, ke ne ebl'as atribu'i avantaĝ'o'j'n al iu ajn pro religi'o. En Litovio loĝ'as mult'a'j, kiu'j hav'as ali'a'j'n religi'o'j'n, kaj part'o de la civit'an'o'j en'tut'e ne est'as religi'em'a'j. Sekv'e, en la ekzamen'o aper'is task'o, kiu hav'as signif'o'n por nur part'o de la litovoj – nom'e la katolik'o'j.

La aŭtor'o de la plend'o asert'as, ke plen'um'ant'e tiu'n ĉi task'o'n, la ceter'a'j abiturient'o'j front'is problem'o'j'n. Kvankam ekzempl'e, islam'an'o aŭ ortodoks'ul'o pov'is klar'ig'i la senc'o'n de la fest'o'j, tamen est'is dub'ind'e, ke li pov'is indik'i, kio'n ili signif'as por li person'e. Ali'flank'e katolik'o'j sen'problem'e pov'is respond'i ambaŭ demand'o'j'n.

La estr'o de la parlament'o de lern'ej'an'o'j Just'as Plank'is konfirm'is, ke la ceter'a'j'n abiturient'o'j'n ĉi tiu task'o mult'e konfuz'is. Por plen'um'i ĝi'n neces'is special'a vort'trezor'o, neces'is antaŭ'e lern'i, kiel angl'a'lingv'e esprim'iĝ'as la ceter'a'j religi'a'j koncept'o'j. Por ali'religi'a'j lern'ant'o'j tio est'is mal'facil'a afer'o.

Abiturient'o de lern'ej'o de Vilniuso, Dmitrij Lemeŝov, konfes'is pri si'a konfuz'iĝ'o, kiam li ek'vid'is la task'o'n pri la krist'nask'a vesper'o kaj pri la tag'o de ĉiu'j sankt'ul'o'j. Cert'e, li skrib'is, ke dum tiu tag'o oni vizit'as la tomb'o'j'n de proksim'ul'o'j, malgraŭ tio, ke ortodoks'ul'o'j tio'n far'as ne dum la tag'o de ĉiu'j sankt'ul'o'j. „Ni ali'manier'e fest'as tiu'j'n ĉi fest'o'j'n kaj mal'pli sci'as, kiel katolik'o'j fest'as ili'n. En la ekzamen'o neces'is pri'skrib'i mult'a'j'n detal'o'j'n, pri kiu'j mi ne sci'is”, dir'is la jun'ul'o.

La afer'o kaŭz'is diskut'o'j'n. La direktor'o de la institut'o pri soci'a'j esplor'o'j, Arvydas Matulionis, indik'is, ke por ŝtat'a matur'ig'a ekzamen'o neces'us evit'i tem'o'j'n, fort'e lig'it'a'j'n kun la etn'a, naci'a aŭ religi'a ident'ec'o de lern'ant'o'j, ĉar la ceter'a'j grup'o'j de la abiturient'o'j pov'as est'i tikl'iĝ'em'a'j pri ili.

Dum'e psikolog'o Ras'a Bieliauskaite opini'as, ke tia'j ekzamen'a'j task'o'j ne pov'is kaŭz'i grav'a'j'n psik'a'j'n problem'o'j'n por person'o'j de ali'a'j religi'o'j, se ili est'as firm'e integr'it'a'j al la soci'o. Kaj abiturient'o'j ja est'as tia'j.

La direktor'o de la ekzamen'a centr'o, Vidmantas Jurgaitis, ne vol'is diskut'i, ĉar li demisi'as.

Laimius STRAŽNICKAS

Litova MEP kresk'as

Litovio paŝ'o'n post paŝ'o proksim'iĝ'as al la mez'a viv'nivel'o de Eŭrop'a Uni'o (EU). Pas'int'jar'e la mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP) je loĝ'ant'o de Litovio super'is du'on'o'n de la EU-averaĝ'o.

La statistik'o konfirm'as, ke en la jar'o 2005 la MEP por unu litovo est'is 52 % de la averaĝ'o de EU, kompar'e kun 48 % en la jar'o 2004. Litovio iom super'as du najbar'a'j'n ŝtat'o'j'n: Pollandon (50 % de la averaĝ'o) kaj Latvi'o'n (47 %). Oni kalkul'is, ke la MEP en Litovio en la last'a jar'o kresk'is je 7,5 %, dum en pli riĉ'a'j EU-land'o'j ĝi kresk'is nur je 1,6 %. Malgraŭ tio, la viv'nivel'a diferenc'o rest'as grand'eg'a. Ekzempl'e, la luksemburga MEP je loĝ'ant'o eĉ kvin'obl'e super'as tiu'n de Litovio.

Last

Knab'in'o'j, cign'o'j, burĝon'o'j

Jen kompakt'a disk'o, kiu prezent'as 16 kant'o'j'n, ĉiu'j krom unu nov'a'j. Krom la titol'aĵ'o'j: am'ant'in'o'j, printemp'o, Parizo – jen komenc'a'j kaj tra'kur'a'j tem'o'j de la kolekt'o. Kiel kutim'e, Bronŝtejn mem aŭtor'is la tekst'o'j'n kaj melodi'o'j'n. En'konduk'e li pled'as, ke oni atent'u la tekst'o'j'n kaj ili'a'j'n alud'o'j'n. Feliĉ'e tio facil'as, ĉar la kant'ad'o est'as klar'a kun bon'kvalit'a registr'ad'o, en pri'zorg'o de Lev Rumjancev. Krom'e est'as al'don'it'a'j ĉiu'j tekst'o'j en al'log'a kolor'e pres'it'a 16-paĝ'a libr'et'o. Por al'don'i vari'o'n al la aŭskult'ad'o, kun'labor'is profesi'a'j kant'ist'in'o'j Tatjana Belova, Ver'a Vlasova kaj Evelin'a Sokolova, kies fot'o'j'n vi vid'as fin'e de la libr'et'o. Por la kant'o'j gitar'o est'as la baz'a instrument'o, sed suplement'e son'as plur'a'j pli'a'j.

Er'o'j 8-14 form'as komplet'o'n omaĝ'e al la 200-jar'iĝ'o de la eminent'a poet'o Aleksandr Puŝkin. En la unu'a kant'o el tiu'j la aŭtor'o mem omaĝ'as; sekv'as iom ŝerc'a'j kontribu'o'j de deleg'it'o'j divers'land'a'j: brit'a, pol'a, franc'a, sved'a kaj ĉin'a. Ili alud'as iu'j'n okaz'aĵ'o'j'n aŭ si'n'ten'o'j'n de si'a'j land'an'o'j al la omaĝ'at'o. La brit'o kompar'as li'n kun Byron, la pol'o kun Mickiewicz; la franc'o montr'iĝ'as la pra'nep'o de tiu, kiu duel'e mort'paf'is la poet'o'n en 1837. Fremd'lingv'a'j esprim'o'j kaj histori'a'j alud'o'j ricev'as klar'ig'o'n en la libr'et'o.

En'hav'e okul'frap'as, almenaŭ al mi, vers'par'o de Adiaŭ Par'is!:

... en la kor'o rest'as nun
cikatr'o inter sen kaj kun ...

La last'a kant'o Por Ĵomart re'pren'as la sezon'a'n faden'o'n de la unu'a kaj la kor-centr'ec'o'n de la ĵus'a cit'o. Du el'tir'aĵ'o'j:

... en kor'o'j apenaŭ aŭtun'as
la fajr'e jun'ul'a am'em' ...

... re'tril'os printemp'o ek'verd'e
en ni'a amik'a ĝarden' ...

Por tiu, kiu kon'as kaj aprez'as la kant'o'j'n de Mikael'o, jen ind'a al'don'o al vi'a disk'o-kolekt'o.

Stefan MAcGILL
Mikael'o Bronŝtejn: Printemp'o blu'ĵins'a. Kompakt'a disk'o kun 16 kant'o'j. Eld. la aŭtor'o, Tiĥvin (Rusio), 2006. Lud'o'daŭr'o: 50 minut'o'j.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Gratul'ind'a bulgar'a iniciat'o

En april'o 2002 la Balkana Bibliotek'o est'is fond'it'a de la verk'ist'o Georg'i Grozdev. Li est'as ankaŭ estr'o de la el'don'ej'o Balkani (Balkani'o) kaj fond'int'o kaj ĉef'redaktor'o de la tri'monat'a el'don'o Literaturni Balkani (Literatur'a Balkani'o) en la bulgar'a kaj angl'a lingv'o'j; tiu ĉi revu'o (n-ro 1 aper'is en maj'o 2002) est'as la unu'a period'aĵ'o, kiu trakt'as pri la tut'a balkana literatur'o kaj kultur'o.

En intervju'o kun redaktor'o de la ĵurnal'o Dum'a (Vort'o) Todor Koruev en maj'o 2006 deklar'is: „Tre grav'as parol'i pri inter'komunik'ad'o inter la balkanaj verk'ist'o'j, ĉar ŝajn'e ni ver'e bon'e kon'as la okcident'a'j'n aŭtor'o'j'n, sed ne kon'as ni'n mem, ni ne kon'as ni'a'n region'o'n. Per'e de la Balkana Bibliotek'o okaz'as dis'romp'o de ĉi tiu ferm'it'ec'o. La bibliotek'o respond'as al la hodiaŭ'a'j defi'o'j en la spirit'a kamp'o, kie situ'as la parol'o kaj la super'a'j valor'aĵ'o'j, kiu'j super'kresk'as la mal'am'o'n kaj la antaŭ'juĝ'o'j'n en Balkani'o. Ĝi konfirm'as la nobl'a'n rol'o'n de la verk'ist'o'j kiel ambasador'o'j de toler'em'o kaj human'ec'o kaj kre'as kondiĉ'o'j'n por kompar'o kaj reciprok'a kon'at'iĝ'o inter la bulgar'a'j aŭtor'o'j kaj tiu'j el la ceter'a'j balkanaj land'o'j.”

La bibliotek'o est'as orient'it'a al publik'o kun serioz'a'j kultur'a'j interes'o'j, inkluziv'e la jun'ul'o'j'n, kaj ĝi ten'as ĝis nun konstant'a'n prez'o'n de po 5 lev'o'j (egal'valor'e al 2,5 eŭr'o'j) por unu'op'a volum'o, por ke ĝi est'u al'ir'ebl'a por kiel ebl'e plej grand'a rond'o de leg'ant'o'j.

En la traduk'o, selekt'o kaj prezent'o de la aŭtor'o'j part'o'pren'as la plej bon'a'j traduk'ist'o'j kaj kritik'ist'o'j pri balkanaj literatur'o'j en Bulgario. Ĝis nun est'as el'don'it'a'j 24 libr'o'j. La unu'a'j tri aŭtor'o'j est'as Nobel'premi'it'o'j: Iv'o Andrić, Giorgos Seferis kaj Odysseas Elytis. Sekv'as Ljubiŝa Georgievski, Ismail Kadare, Izet Sarajlić, Miroslav Krleža (du volum'o'j), Hristos Haĝipapas, Josip Ost'i, Giorgos Pierid'is, Dragoslav Mihajlović, Besnik Mustafaj, Jov'a'n Hristić. La 16an de maj'o 2006 en la libr'o'vend'ej'o Helikon-Vitoŝa en Sofio en ĉe'est'o de gast'o'j el plur'a'j balkanaj land'o'j est'is prezent'it'a'j dek nov'a'j libr'o'j de la bibliotek'o de jen'a'j aŭtor'o'j: Andre'as Stajkos, grek'a, Izmini Kapandai, grek'a, Yannis Ritsos, grek'a, Jevrem Brković, montenegra, An'a Blandiana, ruman'a, Mir'o Gavran, kroat'a, Slobodan Selenić, serb'a, Drag'i Mihajlovski-Pismoto, makedon'a, Slavko Pregl, sloven'a, Goran Petrović, serb'a.

Oni pov'as konstat'i, ke la Balkana Bibliotek'o plu est'as unik'a en la balkanaj land'o'j. En ili mank'as sistem'a prezent'ad'o de la verk'ist'o'j de ĉiu'j popol'o'j de Balkani'o, sen'escept'e pro antaŭ'juĝ'o'j. Esper'e la ag'ad'o de Grozdev est'os imit'at'a!

Dimitar HAĜIEV

Aŭt'o'komerc'o pli strikt'e regul'it'a

En la centr'o de la ĉef'urb'o de Madagaskaro est'as park'at'a'j bel'a'j aŭt'o'j import'it'a'j el Eŭrop'o, Sud-Afrik'o kaj Reunio. Foj'foj'e tem'as pri negoc'o, kiu eskap'as el la ŝtat'a kontrol'o.

Vari'as la tip'o de la vetur'il'o mend'at'a de la klient'ar'o: ŝarĝ'aŭt'o por konstru'ist'o'j kaj riĉ'a'j kamp'ar'an'o'j, bus(et)o por transport'ist'o'j kaj plezur'a aŭt'o por la ceter'ul'o'j. Aŭt'o'negoc'ist'o'j cel'as mez'nivel'a'n klient'ar'o'n (kurac'ist'o'j'n, komerc'ist'o'j'n, kadr'o'j'n de ŝtat'ofic'ej'o'j) por la plezur'a'j aŭt'o'j. Por facil'ig'i la task'o'n de la aĉet'ant'o, la aŭt'o jam port'as la ŝtat'a'n ident'ig'numer'o'n. Prez'o est'as pli-mal'pli al'ir'ebl'a por tia'j klient'o'j. Bon'stat'a franc'a dizel'a ŝarĝ'aŭt'et'o Renault Express kun kvin sid'lok'o'j, ek'uz'it'a en 1998, kost'as proksim'um'e 6 milion'o'j'n da arjaroj (1 eŭr'o = 2600 arjaroj). Sed la prez'o de tre luks'a aŭt'o kiel BMW aŭ Mercedes al'proksim'iĝ'as al 200 milion'o'j. Ĝeneral'e, la aĉet'ant'o dev'as far'i iom da ripar'ad'o. Tre ŝat'at'a de transport'ist'o'j est'as aŭt'o el Germanio pro ĝi'a kvalit'o. Aŭt'o el Reunio est'as mal'pli dezir'at'a, ĉar oft'e ĝi'a'n karoseri'o'n jam korod'is la tie'a mar'a vent'o.

Antaŭ'e est'is facil'e eĉ por ordinar'ul'o import'i mal'nov'a'n aŭt'o'n, sed nun la dogan'o iĝ'as pli postul'em'a. Import'ist'o dev'as kun'labor'i kun inter'naci'a kontrol'firma'o SGS por kontrol'ig'i la aŭt'o'n. La kontrol'ad'o kost'as po minimum'e 30 eŭr'o'j'n. Kaj de'pend'e de la rezult'o de la kontrol'ad'o oni pag'as dogan'impost'o'n, kiu foj'foj'e est'as pli alt'a ol tiu de nov'a aŭt'o, ĝis 80 % de la faktur'prez'o. Pli'e, la reg'ist'ar'o em'as „pun'i” la mal'nov'a'j'n aŭt'o'j'n je la nom'o de la medi'protekt'ad'o. Tial fal'as la import'ad'kvant'o de mal'nov'a'j aŭt'o'j kaj la prez'o'j en la lok'a merkat'o alt'iĝ'as. Koncesi'ul'o'j vend'ant'a'j nov'a'j'n aŭt'o'j'n profit'as el tiu situaci'o, kaj ĉiu'jar'e pli'alt'iĝ'as ili'a vend'ad'o. Tamen, mult'a'j profesi'ul'o'j plend'as pro la mal'favor'a si'n'ten'o de la ŝtat'o. Ĝi ja ne favor'as la transport'ist'o'j'n, kaj koncesi'ul'o'j ne ĉiam propon'as kredit'o'n al ili. Sekv'e, nur tre riĉ'a hom'o hav'as la ebl'o'n aĉet'i nov'a'n aŭt'o'n.

Ali'a profesi'o, kiu'n viv'ig'as la mal'nov'a'j vetur'il'o'j, est'as tiu de meĥanik'ist'o. En ĉiu strat'angul'o star'as garaĝ'o por rapid'a aŭt'o'ripar'ad'o. Kaj hind'o'pakistan'o'j riĉ'iĝ'as rapid'e pro vend'ad'o de nov'a'j, sed tamen fuŝ'a'j aŭt'o'pec'ar'o'j.

Mal'bon'a surpriz'o por koncesi'ul'o'j est'as la al'ven'o de aŭt'o'j fabrik'it'a'j en Ĉini'o. Dum la last'a aŭt'o-ekspozici'o en la ĉef'urb'o iu ĉia-teren'a 4x4 de ĉin'a mark'o aĉet'ebl'is kontraŭ nur la tri'on'a prez'o de sam'tip'a aŭt'o el Eŭrop'o aŭ Japani'o. Sed ali'flank'e, malagas'o plu tim'as la kvalit'o'n de la ĉin'a produkt'aĵ'o.

FIDILALAO Henriel

Kin'o malagas'a furor'as

Jam de'long'e malagas'o'j kutim'as rigard'i film'o'j'n eŭrop'de'ven'a'j'n en la franc'a lingv'o. Des pli mal'bon'e, ke ne ekzist'as ĉi tie stud'fak'o pri bel'art'o ĝeneral'e kaj pri kin'o apart'e. La mal'mult'a'j fak'ul'o'j pri kin'o prefer'as rest'i ekster'land'e.

Sed de kvin aŭ ses jar'o'j kelk'a'j prov'o'j pri malagas'a film'o aper'as. Pro la uz'ad'o de amator'a kamera'et'o, pro la balbut'ec'o de la verk'aĵ'o kaj pro divers'a'j problem'o'j pri financ'o ne est'is alt'nivel'a kvalit'o. Tiam praktik'ant'o'j de la lukt'art'o kungfu'o en'scen'ig'is rakont'tem'o'n pri venĝ'o, tio'n sekv'is mult'a'j ali'a'j produkt'ant'o'j, kiu'j fak'is precip'e pri krim'a rakont'o. Kaj aper'is pli post'e komedi'a film'o. Malgraŭ la mal'perfekt'ec'o de tiu'j produkt'aĵ'o'j, ili furor'as, ĉar ili est'as en la malagas'a lingv'o kaj ili ja montr'as part'o'n de la lok'a real'aĵ'o. Pli'e, simpl'a spekt'ant'o, kiel kamp'ar'an'o, tre ŝat'as tem'o'n pri per'fort'o.

Nun oni pov'as konstat'i pli'bon'iĝ'o'n kaj evolu'o'n de la malagas'a film'o. Almenaŭ se tem'as pri teknik'a flank'o. Produkt'ant'o'j iĝ'as pli profesi'a'j, mon'invest'ad'o alt'iĝ'as, kaj ili jam kuraĝ'as lu'i kin'ej'o'j'n (tiu'j ĉi jam de'long'e ferm'iĝ'is pro bankrot'iĝ'o) en la urb'o'centr'o, dispon'as distribu'ant'o'j'n en la ali'a'j provinc'o'j kaj el'don'as film'o'j'n sur vid'disk'o'j.

Ne'atend'it'a sukces'o ven'as ankaŭ de la malagas'a komun'um'o en ekster'land'o, kiu tre frand'as la malagas'a'j'n film'o'j'n. Kelk'a'j produkt'ant'o'j jam trov'is merkat'o'n en Franci'o kaj en la insul'et'o Reunio apud Madagaskaro. Ali'a'j aktor'o'j akir'is kun'labor'kontrakt'o'n kun film'ist'o'j en Taj'land'o.

Pro mank'o de ver'a'j profesi'ul'o'j ni'a film'art'o ne pov'as konkurenc'i en la inter'naci'a merkat'o. Fakt'e, produkt'ant'o'j labor'as sol'a'j, neni'u lok'a entrepren'ist'o em'as invest'i tiu'kamp'e, dum la reg'ist'ar'o nur observ'as. Kaj pirat'o'j gajn'as pli el vend'ad'o de mil'o'j da disk'o'j.

En la 80aj sam'sukces'a fenomen'o okaz'is al la malagas'a bild'stri'o. Sed nun tiu last'a rest'as sen'valor'a memor'aĵ'o en ĉies tir'kest'o. Kulp'as la mank'o de taŭg'a kultur'a politik'o.

FIDILALAO Henriel

Kler'ul'o'j, re'ven'u

Ne ebl'as preciz'e dir'i, kiom da kler'ul'o'j for'las'is Litovion dum la 16 jar'o'j de post la sen'de'pend'iĝ'o. Tamen la ministr'ej'o pri kler'ig'o kaj scienc'o konstat'is, ke jun'a'j kler'ul'o'j el'migr'is pro mizer'a'j materi'a'j kondiĉ'o'j kaj pro mank'o de scienc'a ekip'aĵ'o neces'a por far'i esplor'o'j'n. Nun la reg'ist'ar'o vol'as, ke la scienc'ist'o'j re'ven'u.

Dank'e al iniciat'o de Eŭrop'a Uni'o, kler'ul'o'j, kiu'j dezir'as daŭr'ig'i si'a'j'n karier'o'j'n en la iam'a patr'uj'o, est'os invit'it'a'j dum kvar'on'jar'o preleg'i en Litovio, gvid'i seminari'o'j'n aŭ part'o'pren'i en'land'a'j'n esplor'o'j'n.

Scienc'ist'o, kiu antaŭ plur'a'j jar'o'j for'las'is Litovion, dir'is, ke li vol'as re'ven'i, por ke li'a'j infan'o'j lern'u la litov'an. Li al'don'is: „Patr'uj'o ja est'as patr'uj'o. Krom'e la situaci'o en Litovio dum la last'a'j dek jar'o'j mult'e pli'bon'iĝ'is.”

Tamen la re'ven'int'o'j al'front'os problem'o'j'n. La salajr'o'j en Litovio ne ating'is tiu'j'n en ali'a'j land'o'j, kaj ne ĉiu fak'estr'o vol'as hav'i sub'ul'o'n pli spert'a'n ol li. Kaj foj'foj'e kolektiv'o'j, precip'e scienc'a'j, mal'em'as akcept'i hom'o'n ne'kon'at'a'n, apart'e pro tio, ke ŝtat'a'j scienc'a'j instituci'o'j administr'as si'n mem.

Laimius STRAŽNICKAS

La mov'ad'a kor'o sur vid'disk'o

Se vi ne jam vizit'is la Centr'a'n Ofic'ej'o'n (CO) de Universal'a Esperant'o-Asoci'o (UEA), kapt'u nun la okaz'o'n: vi ne dev'os rezerv'i flug- aŭ trajn-bilet'o'n. Sufiĉ'as ŝalt'i vi'a'n DVD-leg'il'o'n. Nu, jes, neni'u vid'vizit'o anstataŭ'as fizik'a'n vizit'o'n, sed per ĉi tiu disk'o vi almenaŭ antaŭ'gust'um'os la plezur'o'n kon'at'iĝ'i kun la „dom'o de esperant'ist'o'j”. Mal'antaŭ la kamera'o'j gvid'as oni'n tra la koridor'o'j, ĉambr'o'j kaj ŝtup'ar'o'j de la kvar'etaĝ'a dom'o Francisco Veuthey, mem eks'a CO-ofic'ist'o, kaj Peter Baláž, slovak'a Esperant'o-el'don'ist'o. Antaŭ'lud'e, oni ĵet'as rapid'a'n rigard'o'n al la situ'o kaj histori'o de Roterdam'o por post'e sekv'i la paŝ'o'j'n de litova bel'ul'in'o (Indré Pileckyté), kiu, de roterdam'a trajn'staci'o, konduk'as la spekt'ant'o'n al la plej fam'a esperant'ist'a adres'o, kun jar'libr'o en'man'e.

Oni traf'as la „nerv'o'centr'o'n” de UEA en special'a okaz'o, kiu jam far'iĝ'is konstituci'a por plur'a'j: la Mal'ferm'a Tag'o. Du'obl'e special'a okaz'o, ĉar en tiu novembr'o 2005 oni fest'is ankaŭ la 50-jar'iĝ'o'n de la CO en Roterdam'o. Do, krom la kon'at'a'j vizaĝ'o'j, oni renkont'as tie kaj tie vizit'ant'o'j'n kaj eks-ofic'ist'o'j'n, jen ĉe kaf'o'tabl'o, jen ĉe interes'a parol'ad'o aŭ tut'simpl'e en vigl'a koridor'a babil'ad'o.

Post kelk'a'j vort'o'j de Osmo Buller, inter'ali'e pri la cel'o'j de UEA kaj de la CO, Clay Magalhães, post'e'ul'o de Nikol'a Rašić en organiz'ad'o de UK-oj, kart'o'grafi'as la dom'o'n, ĉiĉeron'ant'e ĉambr'o'n post ĉambr'o. Bedaŭr'ind'e, la son'kvalit'o ne tre bon'as kaj la voĉ'o'j de la parol'ist'o'j ne ĉiam rival'as sufiĉ'e laŭt'e kun la fon'a muzik'o. Sed kontraŭ tio sufiĉ'as streĉ'i la orel'o'j'n.

Tri al'don'aĵ'o'j riĉ'ig'as la ĉef'a'n film'o'n: Bild-histori'o de CO, Fot'o'galeri'o kaj la er'o Mal'antaŭ la kurten'o, kiu prezent'as sur fot'o'j la kulis'o'j'n de la produkt'ad'o de la DVD.

Reinaldo Marcel'o FERREIRA
Peter Baláž (reĝisor'o): Vizit'o al la Centr'a Ofic'ej'o. Eld. Esper'o kaj UEA, Roterdam'o, 2006. 24 minut'o'j, format'o 4:3.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Inter'lingv'ist'ik'o por ĉiu'j

Promen'i tra la pad'o'j de inter'lingv'ist'ik'o ĉiam est'as minimum'e kurioz'a kaj instru'a aventur'o. Kurioz'a, ĉar oni per ĝi est'as en'konduk'it'a en la mir'ig'a'n histori'o'n de hom'o'j, kiu'j, ĉu pro pur'e filozofi'a'j konsider'o'j, ĉu pro praktik'a'j cel'o'j, kre'is lingv'o'j'n aŭ teori'um'is pri ĝi'a'j divers'a'j aspekt'o'j kaj ebl'ec'o'j. Instru'a, inter ali'e, ĉar, se tem'as pri inter'naci'a'j lingv'o'j, ĝi montr'as, inter ali'e, ke tiu'j ĉiam vari'as tra la histori'o laŭ politik'a'j kaj ekonomi'a'j cirkonstanc'o'j (hodiaŭ la angl'a, morgaŭ ... kiu sci'as?).

Pro la situaci'o de parol'ant'o'j de Esperant'o, tiu'j fakt'o'j evident'e aper'as al ni kiel neni'a nov'aĵ'o. Tamen al laik'a publik'o, al kiu adres'iĝ'as ĉi tiu inter'lingv'ist'ik'a verk'o en si'a original'a versi'o (en la rus'a), ili pov'as est'i mir'ig'a'j. Ja nek inter'lingv'ist'ik'o nek Esperant'o ĝu'as grand'a'n popular'ec'o'n en la mond'o.

Dank'e al klopod'o'j de hom'o'j, kia'j Aleksandr Duliĉenko, renom'a lingv'ist'o kaj slav'ist'o disting'it'a en 2005 per esplor'premi'o de la Fond'aĵ'o Alexander-von-Humboldt, inter'lingv'ist'ik'o pov'as ek'aper'i sur la kultur'a kaj intelekt'a horizont'o de pli larĝ'a nombr'o de hom'o'j. Li'a verk'o cel'as ĝust'e tio'n, ĉar ĝi est'is verk'it'a kiel popular'scienc'a referenc'il'o, en kiu la lingv'aĵ'o est'as klar'a kaj sen'ig'it'a je tro fak'a'j termin'o'j, kiel dec'as en tia'spec'a'j labor'o'j. La traduk'o de Aleksander Korĵenkov prezent'as nur mal'mult'a'j'n mal'glat'aĵ'o'j'n, ne ĝen'ant'a'j'n la leg'ad'o'n.

La libr'o'n komenc'as ĉapitr'o pri la nun'temp'a „lingv'a ĝangal'o” (kiu daŭr'e mal'kresk'as pro mal'aper'o de lingv'o'j), sed, mal'kiel oni pov'us atend'i de inter'lingv'ist'o, oni ne trov'as en tia tekst'o pri la mond'a lingv'a panoram'o lingv'o'ekologi'a'n diskurs'o'n, kiu kondamn'us la tiel nom'at'a'n „lingv'a'n genocid'o'n” kaj ali'a'j'n negativ'a'j'n soci'lingv'ist'ik'a'j'n fenomen'o'j'n, oft'e politik'e determin'it'a'j'n. Anstataŭ'e, la aŭtor'o rimark'ig'as, ke la „lingv'a ĝangal'o” eĉ pli'grand'iĝ'as pro mal'kovr'o de lingv'o'j en mond'region'o'j, ankoraŭ ne bon'e esplor'it'a'j. Tio ebl'e iom frustr'os la atend'o'j'n de cert'a tavol'o de la esperant'ist'ar'o, kiu eventual'e pov'us vid'i en tiu ĉapitr'o bon'a'n okaz'o'n por asoci'i lingv'a'n ekologi'o'n al Esperant'o.

Mal'kutim'e por inter'lingv'ist'ik'a verk'o, la tem'o „poliglot'ec'o” ricev'as spac'o'n en apart'a ĉapitr'o, kun'e kun interes'a demand'o pri tio, kiom mult'e da lingv'o'j hom'o pov'as lern'i, demand'o rilat'a ne nur al kogn'o kaj si'n'dediĉ'o, sed ankaŭ al mon'o, kiel ni ĉiu'j bon'e sci'as. Kiel ekzempl'o'n de mir'ind'a poliglot'ec'o la aŭtor'o menci'as, inter ali'a'j, la ital'o'n Giuseppe Gaspar'o Mezzofanti (1774-1849), si'a'temp'e kon'at'a kiel „la plej poliglot'a poliglot'o”, kiu, laŭ divers'a'j taks'o'j, parol'is de 70 ĝis 100 lingv'o'j'n. Kiom da ver'o aŭ romantik'ig'o est'as en la lingv'a kapabl'o de Mezzofanti, oni ver'ŝajn'e ne sci'as, sed mir'ind'a'j kaz'o'j de poliglot'ec'o ja ekzist'is kaj ekzist'as, malgraŭ tio, ke ili est'as escept'o'j, ne regul'o'j. Tiu fakt'o, tio est'as, la ĝeneral'a ne'ebl'ec'o lern'i tiom mult'e da lingv'o'j por profund'e komunik'iĝ'i inter'naci'skal'e jam konsist'ig'as unu el la mult'a'j argument'o'j por adopt'o de pli demokrati'a komunik'rimed'o, kio ig'as util'a la pri'trakt'o'n de poliglot'ec'o en la verk'o.

Kompren'ebl'e en'est'as prezent'o'j de divers'a'j skiz'o'j de art'e'far'it'a'j lingv'o'j aŭ art'e'far'it'a'j lingv'o'j mem. De inter'slav'a projekt'o de la kroat-de'ven'a Jur'a'j Križanić, ne tre kon'at'a en inter'lingv'ist'ik'o, ĝis post-esperant'a'j projekt'o'j, kiel Latin'o sin'e flexione, Novial kaj ali'a'j, la leg'ant'o kon'at'iĝ'os kun kelk'a'j ili'a'j karakteriz'aĵ'o'j kaj est'os inic'it'a en noci'o'j'n, util'a'j'n por kompren'o de baz'a'j inter'lingv'ist'ik'a'j tekst'o'j: „aprior'a”, „aposterior'a”, „naturalism'a”, „skem'a” ktp. Ĉio tio en al'ir'ebl'a lingv'aĵ'o kaj sen tre preciz'a'j font'indik'o'j aŭ pied'not'o'j, kio stamp'as la tut'o'n per leĝer'a kolor'o, malgraŭ la serioz'ec'o de la tem'o.

Parentez'e, pro la natur'o mem de la zorg'o'j de lingv'o-propon'int'o'j, est'as facil'e trov'i ĉe ili misi'ism'a'n kompon'ant'o'n, ne'mal'oft'e esprim'it'a'n per patos'a kaj bombast'a lingv'aĵ'o lim'ant'a la komik'o'n. Se la zamenhofaj parol'o'j ŝajn'is al la franc'o'j de la 19a jar'cent'o, en'radik'iĝ'int'a'j en la tradici'o de sen'kompromis'a raci'ism'o, danĝer'e emoci'a'j, ekstravaganc'a'j ŝajn'as al ni la vort'o'j de Aleksej Kovaljov antaŭ'parol'e al si'a Lern'o'libr'o de inter'naci'a-scienc'a lingv'o (1912), re'pren'it'a'j en la 12a ĉapitr'o: „Mi star'as mez'e de la ŝpruc'ant'a turbul'o de la viv'o, atent'e rigard'as al hom'a'j vizaĝ'o'j kaj al'vok'as ... (...) Mi'a anim'o soif'as kun'iĝ'i kun vi, mi'a brak'um'o est'as mal'ferm'it'a por ni'a renkont'iĝ'o ... Mi kre'is lingv'o'n, rimed'o'n pro vi'a'j rilat'o'j kun la mond'o, simbol'o'n de sen'ĉes'a antaŭ'e'n'ir'ad'o de la hom'a soci'o ...”. Ind'us iam pri'esplor'i la histori'o'n de ide'o'j pri la universal'a lingv'o el psikologi'a vid'punkt'o.

Flanklasante tia'n, ni dir'u, anekdot'a'n flank'o'n de la histori'o de la universal'a lingv'o, ni plu menci'u etap'o'j'n de la voj'o de Duliĉenko en li'a libr'o: li jen pri'trakt'as, jen nur tanĝ'as divers'a'j'n ali'a'j'n demand'o'j'n, kiel re'viv'ig'o de lingv'o'j (la hebre'a kaj, cert'a'senc'e, la latin'a), soci'a regul'ig'o de lingv'o'j, piĝin'o'j kaj kreol'o'j, ideogram'o'j, pazigrafi'o'j k.a. Je la fin'o la aŭtor'o formul'as kvin ĉef'a'j'n (ebl'a'j'n) voj'o'j'n de la aper'o de la komun'a lingv'o: 1) per promoci'iĝ'o de unu aŭ kelk'a'j (etn'a'j) lingv'o'j al rol'o de komun'a lingv'o; 2) per tut'mond'a kun'flu'iĝ'o de etn'a'j lingv'o'j; 3) per kre'ad'o de tut'mond'a lingv'o etn'e neŭtral'a; 4) per teknik'o (komput'il'a teknologi'o); 5) per kombin'o de la supr'e'cit'it'a'j voj'o'j. En la prognoz'it'a unu'a voj'o (promoci'iĝ'o de etn'a'j lingv'o'j), mal'est'as koment'o'j pri ĝi'a'j ebl'a'j sekv'o'j sur la mond'a lingv'a bild'o. Ne nur pro tio, sed ankaŭ pro for'est'o de pli kritik'a diskut'ad'o en ali'a'j ĉapitr'o'j, oni ricev'as la impres'o'n, ke Duliĉenko vid'as tiu'j'n lingv'a'j'n procez'o'j'n tra roz'kolor'a prism'o (ekzempl'e, li nur preter'pas'e menci'as leĝ'o'j'n pri lingv'o'protekt'ad'o). Ebl'e tia'j mank'o'j ŝuld'iĝ'as al postul'o'j pri temp'o aŭ dimensi'o'j de la libr'o, sed se bilanc'i la tut'o'n, la fin'a sald'o est'as tre favor'a ne nur al la ĝeneral'a publik'o: al inter'lingv'ist'o'j, ĉu amator'a'j, ĉu profesi'a'j, la recenz'it'a verk'o sen'dub'e al'port'as signif'a'n kontribu'o'n.

Reinaldo Marcel'o FERREIRA
Aleksandr Duliĉenko: En la serĉ'ad'o de la mond'o'lingv'o. Traduk'is el la rus'a Aleksander Korĵenkov. Eld. Sezon'o'j, Kaliningrado, 2006. 159 paĝ'o'j, broŝur'it'a. Sen ISBN.

Mi est'as hom'o

Ebl'e pro la cent'jar'iĝ'o de la intern'a ide'o aŭ pro la 120a dat're'ven'o de la lingv'o mem, ebl'e pro la 90-jar'a memor'ig'o de la mort'o de Zamenhof aŭ eĉ antaŭ'vid'e al la 150-jar'a jubile'o de li'a nask'iĝ'o, la interes'o pri la koncept'o'j de „la Majstr'o”, ne nur lingv'a'j sed ankaŭ filozofi'a'j kaj etik'a'j, plu kaj plu kresk'as. En 2003 aper'is en Toruń, ĉe Esperant'o-societ'o Flam'o Kongres'a'j parol'ad'o'j de L. L. Zamenhof kiel manifest'o de esperant'ism'o de Jitka Skalická; en maj'o 2006 aper'is ĉe Krakova Societ'o Esperant'o Esperant'a verk'ar'o de frat'o'j Zamenhof de Marian Kostecki; en la ital'a ĵus aper'is kolekt'o de tekst'o'j pri inter'lingv'o'j, kun apart'a rigard'o al Esperant'o, far'e de Paolo Valor'i.

Kvankam ebl'e neni'u esperant'a tekst'ar'o est'is tiom stud'it'a kaj el'don'it'a kiom la zamenhofa, tamen mank'is sintez'a kolekt'o de li'a'j mult'a'j tekst'o'j ankaŭ ali'lingv'a'j, dis'dat'e kaj dis'lok'e aper'int'a'j inter divers'a'j rus'lingv'a'j kaj jud'lingv'a'j gazet'o'j, plus unu intervju'o angl'a'lingv'a. „Kanon'a'j libr'o'j” oni nom'as tiu'j'n, kiu'j form'as la baz'o'n, laŭ kiu oni ĝust'e analiz'u iu'n doktrin'o'n: nepr'e neces'u kon'i tiu'j'n, kaj kon'i tiu'j'n plen'e sufiĉ'u.

Konsult'ad'o de fak'ul'o'j

Nu, la nun recenz'at'a verk'o de Aleksander Korĵenkov, aper'int'a en Kaliningrado kiel n-ro 6 de la seri'o Sci'o, difin'as tiu'n kanon'o'n por la zamenhofa filozofi'o. Ĉar ĉiu ajn decid'o pri tio, kio est'as baz'a kaj kio akcesor'a, kun'tren'as cert'a'n marĝen'o'n de subjektiv'ec'o, la aŭtor'o ne ag'is laŭ propr'a arbitr'o, sed konsult'is divers'a'j'n fak'ul'o'j'n, de Blank'e al Lins, de Sikosek (nun van Dijk) al Künzli. La tekst'o'j, kiu'j'n li esplor'is, est'is jam publik'ig'it'a'j, sed, ekzempl'e, tiu'j traduk'it'a'j el la rus'a (ĉef'e de Holzhaus) prezent'is makul'o'j'n; Korĵenkov tre skrupul'e re'traduk'is aŭ, minimum'e, ĝust'ig'is, tiel ke la kolekt'o'n ebl'as rigard'i ankaŭ kiel en'hav'ant'a'n original'aĵ'o'j'n.

La rezult'o de ĉi tiu grand'a kaj temp'okup'a labor'o pentr'as la figur'o'n de la iniciat'int'o de Esperant'o en si'a plen'ec'o, mult'e pli ampleks'e ol ĝi est'as kutim'e kon'at'a ĉe esperant'ist'o'j. La ide'o de komun'a lingv'o sukces'is, eĉ se nur et'part'e, ĉar ĝi est'is facil'e kompren'ebl'a kaj al'pren'ebl'a: ĉiu'j uz'u sam'a'n lingv'o'n por inter'komunik'i inter mal'sam'lingv'an'o'j. Fin'fin'e tio est'is ne mal'kutim'a situaci'o ĉe divers'lingv'a'j civit'an'o'j de unu ŝtat'o, reg'at'a de unu etn'o: la lingv'o de la reg'ant'o'j iĝ'is la lingv'o de la tut'ŝtat'a komunik'ad'o. Al'pren'i do unu'nur'a'n lingv'o'n kiel komunik'il'o'n ŝajn'is oportun'e al mult'a'j; ke tiu lingv'o est'as art(efarit)a, gard'is egal'rajt'ec'o'n por ĉiu'j: neni'u rezign'is si'a'n lingv'o'n, neni'u la si'a'n trud'is.

Kontraŭ'dir'a'j koncept'o'j

Sed la lingv'a aspekt'o est'is nur part'o de mult'e pli ampleks'a mond'rigard'o kaj eg'e pli ambici'a cel'o de Zamenhof: kre'i hom'o'n, kiu, rezign'ant'e nek je si'a lingv'o, nek je si'a kultur'o, nek, precip'e, je si'a religi'o, sent'u si'n egal'a al la ali'a'j hom'o'j, est'u al ĉiu'j respekt'em'a kaj de ĉiu'j respekt'at'a. Ĉi tiu cel'o ne est'is matur'a en la temp'o'j de Zamenhof, kaj ankoraŭ ne est'as matur'a hodiaŭ: religi'o mem postul'as, minimum'e, kred'o'n je iu potenc'a sen'korp'a mister'o, fort'eg'o, la mond'o'n reg'ant'a, kaj la koncept'o de religi'o „neŭtral'e hom'a”, kun „neŭtral'e hom'a'j templ'o'j” est'as part'e kontraŭ'dir'a en si mem.

Est'i eduk'at'a en iu religi'o ne est'is, nek nun est'as, konsider'at'a iu histori'a hazard'o, sam'kiel la nask'iĝ'o en unu aŭ ali'a lok'o, aŭ en unu aŭ ali'a lingv'a medi'o, sed ĝi kun'tren'as sent'o'n de super'ec'o, de „prav'o” en la kompar'o kun ali'kred'an'o'j. Religi'o'n oni konsci'e akcept'as je aĝ'o de mem'star'a pens'o'kapabl'o; trans'ir'o de unu religi'o al ali'a est'as konsider'at'a apostat'ec'o, dum trans'pas'o al ali'a lingv'o est'as fenomen'o sent'at'a kiel mult'e pli normal'a kaj en'tut'e ne apart'e kondamn'ind'a (tiel ke ne ekzist'as specif'a termin'o por tio). La koncept'o de „elekt'it'a popol'o”, kiu'n hebre'o'j hav'is kaj post'e trans'don'is al krist'an'o'j, ne est'as akord'ig'ebl'a kun sent'o de egal'ec'o sur la religi'a teren'o; la koncept'o de „revelaci'o” evident'ig'it'a al unu popol'o sed ne al la ali'a'j, aŭ la koncept'o pri goj'o konflikt'as kun egal'ec'o. Tial la koncept'o de „neŭtral'a religi'o” pov'as plu'viv'i nur ĉe komplet'a abolici'o de la kred'o en'tut'e.

Neŭtral'e hom'a

Sed Zamenhof kontraŭ'is tio'n, ĉar laŭ li la ekster'a'j form'o'j de la religi'o, fest'o'j, ceremoni'o'j, rit'o'j est'as afer'o'j ne'rezign'ebl'a'j sen grand'a spirit'a kaj soci'a mal'gajn'o. Li firm'e kred'is kaj asert'is, ke sen religi'o hom'o ne pov'as hav'i riĉ'a'n spirit'a'n viv'o'n, kaj ke sen'religi'ul'o'j, origin'ant'a'j el kred'o'j divers'a'j, eĉ post la for'las'o de si'a'j respektiv'a'j kred'o'j rest'os fremd'a'j, sam'e kiel divers'kred'a'j religi'ul'o'j. Tamen ne ebl'as spur'i konvink'a'n raci'a'n prav'ig'o'n de tia ripet'it'a asert'o. Se pren'i nur simptom'o'n, la traduk'o mem al naci'a'j lingv'o'j de la esprim'o „neŭtral'e hom'a”, „hom'ar'an'o”, „hom'ar'an'ism'o” kaŭz'is plur'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n, ĝust'e ĉar la zamenhofa koncept'o est'as fremd'a al la ordinar'a hom'a mens'o, kaj la etn'a'j lingv'o'j ne produkt'is specif'a'n termin'o'n por tiu koncept'o.

Zamenhof est'is hom'o ekstrem'e aŭdac'a kaj ekstrem'e tim'em'a sam'temp'e. Li ek'paŝ'is per tre avan'gard'a'j ide'o'j kompar'e kun si'a temp'o, sed sen la kuraĝ'o ili'n sub'skrib'i propr'a'nom'e. Li tim'is, ke pro la sam'ec'o de la propon'int'o la kontraŭ'ec'o kaŭz'ot'a de avan'gard'a ide'o, kiel hom'ar'an'ism'o, en'danĝer'ig'os la stabil'ec'o'n de ide'o jam pli facil'e akcept'ebl'a kaj eĉ preskaŭ larĝ'publik'e akcept'it'a, kiel inter'naci'a lingv'o. La broŝur'o, el'don'it'a rus'e en 1901, est'is pseŭdonim'e sub'skrib'it'a Hom'o sum. En ĝi „hilel'ism'o” est'as difin'it'a kiel nov'a religi'a parti'o en la sin'o de la jam ekzist'ant'a hebre'a religi'o, do tem'is pri la sam'a hebre'a Mose-de'ven'a religi'o, sen'ig'it'a de flank'a'j „al'miks'aĵ'o'j”. La tut'a esenc'o de la zamenhofa projekt'o est'is pur'ig'i la hebre'a'n religi'o'n el ĉio kaŭz'ant'a mal'help'o'n, kre'i por la hebre'o'j propr'a'n lingv'o'n, trov'i por la hebre'o'j difin'it'a'n lok'o'n.

Sed la ide'o evolu'is, kaj en januar'o 1906 la dogm'o'j de hilel'ism'o, intenc'it'a por la hebre'a diaspor'o, est'is etend'it'a'j al la tut'a hom'ar'o: la nov'a nom'o hom'ar'an'ism'o aper'as en broŝur'o anonim'a (!) en mart'o 1906. Kio est'is okaz'int'a inter'temp'e? Ja, la fenomen'o „Bulonj'o”. La unu'a UK montr'is, ke la lingv'o funkci'as, kaj ke la adept'o'j, kiu'j pov'as pri'konsent'i universal'a'n ide'o'n ne nur pri lingv'o sed ankaŭ pri hom'ec'o, est'as ja ankoraŭ minoritat'o, sed minoritat'o ne tro mal'grand'a. La tiom tim'it'a'j vers'o'j Al Vi, ho potenc'a sen'korp'a mister'o [...] Ni ĵur'is labor'i, ni ĵur'is batal'i / por re'unu'ig'i l' hom'ar'o'n. / Sub'ten'u ni'n, Fort'o, ne las'u ni'n fal'i / [...] La Fort'o mister'a de l' mond'o ni'n ben'os est'is vek'int'a'j grand'a'n aplaŭd'o'n. Kiel Zamenhof mem dir'as en ne'ferm'it'a leter'o al Beaufront, aper'int'a en Ruslanda Esperant'ist'o, la impres'o'j de la Bulonj'a kongres'o rapid'ig'is la decid'o'n publik'ig'i la Deklaraci'o'n pri Hom'ar'an'ism'o; kaj tiu'j impres'o'j don'is al Zamenhof la kuraĝ'o'n el'paŝ'i per la du'a parol'ad'o en Ĝenevo pri la intern'a ide'o kaj la tri'a pri la cel'o de la Esperant'o-kongres'o'j, kiu'j'n li intenc'is kiel kongres'o'j'n de la hom'ar'an'a'j ide'o'j.

Kio'n Zamenhof rifuz'is el la si'a'temp'a soci'o, kaj kio'n li ne kapabl'is rifuz'i? Li rifuz'is, intim'e, la ide'o'n de imperi'o, kiu egal'ig'as ĉiu'j'n per sub'prem'ad'o; sed li ne kapabl'is rifuz'i la ide'o'n de ŝtat'o, unu ŝtat'o por ĉiu popol'o. Zamenhof rev'is pri (ĉu ebl'a?) demokrat'a ŝtat'a struktur'o, do tut'e dis'ig'ant'e si'n de Marx kaj de Bakunin. Uson'o pov'is est'i unu'a'pens'e model'o por la soci'o de li rev'at'a, sed la rezult'o de jud'a'j grup'o'j, migr'int'a'j en Uson'o'n, ne est'is konserv'ad'o de la propr'a'j specif'ec'o'j, sed ja asimil'ad'o, kaj tio'n Zamenhof mal'konsent'is. La jud'o'j, kiu'j ir'is en Uson'o'n, ne sukces'is konstru'i tie jud'a'n ŝtat'o'n, sed nur jud'de'ven'a'n minoritat'o'n, rigard'at'a'n tiom suspekt'em'e, kiom ĝi cel'as rest'i apart'a. Zamenhof rev'is pri 60.000-membr'a jud'a komun'um'o en Uson'o, kiu post'e pov'u, laŭ la Uson'a konstituci'o, pet'i agnosk'o'n kiel mem'star'a federaci'a ŝtat'o. En si'a cion'ism'a epok'o li favor'is unu'a'temp'e tiu'n trans'lok'iĝ'o'n de jud'o'j al Uson'o, sed post'e trans'ir'is inter la favor'ant'o'j'n de jud'a ŝtat'o en Palestino.

Laŭ'etn'a ŝtat'o kaj religi'o

Sed du tut'e grav'a'j'n ide'o'j'n Zamenhof ne kapabl'is rifuz'i. La ide'o'n de laŭ'etn'a ŝtat'o kaj tiu'n de religi'o. Etn'a'n ŝtat'o'n li vid'is kiel solv'o'n de la problem'o'j de la unu'op'a'j popol'o'j, precip'e klas'at'a'j laŭ la lingv'o'j: soci'a'j'n tavol'o'j'n li preskaŭ neglekt'is aŭ eĉ preskaŭ ne rimark'is. En tre atent'ind'a recenz'o de la nun'a verk'o, aper'int'a en La Ond'o de Esperant'o, n. 10, 2006, Walter Želazny rilat'ig'as la zamenhof'an vid'punkt'o'n pri ŝtat-etik'o al la franc'revoluci'a slogan'o „liber'ec'o, egal'ec'o, frat'ec'o”. Sed la recenz'int'o refut'as, ke tiu revoluci'o ver'e cel'is egal'ec'o'n: ĝi for'tranĉ'is tut'a'n ar'o'n da ne'franc'e parol'ant'a'j minoritat'o'j. La „egal'ec'o” est'is nur por franc'lingv'a'j franc'o'j. Efektiv'e, Zamenhof ne kapabl'is liber'iĝ'i el la ide'o de etn'a ŝtat'o, kie etn'o'j est'as kontur'it'a'j laŭ la lingv'o'j.

Ali'flank'e, la religi'o'n li vid'is kiel solv'o'n de la anim'a'j problem'o'j de la individu'o, tamen ne en person'a dimensi'o, sed en tut'soci'a. Iu ver'e neŭtral'e-hom'a religi'o (tamen ĉiu'kaz'e strikt'e monoteism'a), kun si'a'j neŭtral'e-hom'a'j rit'o'j kaj fest'o'j, est'as la antaŭ'ĉambr'o de ateism'o, sed trans tiu'n antaŭ'ĉambr'o'n Zamenhof ne sukces'is plu'ir'i.

La evolu'o de la zamenhofa pens'ad'o

La 77 tekst'o'j, kun'ig'it'a'j en la verk'o, laŭ'as diakron'e la voj'o'n de la evolu'o de la pens'o de Zamenhof dum la jar'dek'o'j, ek'de li'a part'o'pren'o en la cion'ism'a mov'ad'o ĝis la hom'ar'an'ism'a rev'o. Diakron'ism'o tut'e oportun'as, ĉar, ekzempl'e, la Plen'a Verk'ar'o, redakt'it'a de Dietterle, grup'ig'as la zamenhofajn verk'o'j'n laŭ kategori'o'j (antaŭ'parol'o'j, gazet'artikol'o'j, parol'ad'o'j, trakt'aĵ'o'j, leter'o'j) kaj nur la esperant'a'j'n original'o'j'n, tiel ke la re'konstru'o de la pens'evolu'o est'as mal'facil'a. La unu'a pec'o de la nun'a kolekt'o est'as long'a artikol'o, popart'e aper'int'a en rus'a gazet'o dum plur'a'j numer'o'j de 1882, pri tio, kiel est'u solv'it'a la „hebre'a demand'o”, t. e. la trov'o de lok'o, kie hebre'o'j pov'u viv'i ne est'ant'e persekut'at'a'j. Ni rimark'u la dat'o'n: 1882, do mult'e pli fru'e ol Zamenhof ek'paŝ'is per Esperant'o, sed mult'e pli mal'fru'e ol li ek'pens'is pri inter'naci'a lingv'o. Tia'n inter'naci'a'n lingv'o'n li koncept'is por for'ig'o de la mal'amik'et'e de las nacjes, sed li koncept'is ĝi'a'n aplik'o'n tut'unu'e al la diaspor'a hebre'a popol'o. La last'a pec'o est'as fragment'o'j pri Di'o kaj sen'mort'ec'o, trov'it'a'j sur la skrib'o'tabl'o de Zamenhof ĉe li'a mort'o, kiel atest'it'e de Privat.

Oni preskaŭ ne trov'os en la libr'o Esperant'o'n, sed Zamenhofon kiel hom'o'n. Malgraŭ la rigor'a selekt'o, kelk'io est'as ripet'it'a: Zamenhof ne est'is konciz'a, li iel predik'is kvazaŭ el pupitr'o, per ekzempl'o'j, en'ŝov'ant'e hipotez'a'j'n kontraŭ'a'j'n opini'o'j'n de hipotez'it'a aŭskult'ant'o kaj refut'ant'e ili'n.

Mult'o est'us ankoraŭ pri'trakt'ind'a kaj komentari'ind'a, sed recenz'o ne iĝ'u ese'o. Ni nur konklud'e dir'u, ke en la rond'o'n de la zamenhof'olog'o'j Aleksander Korĵenkov en'paŝ'as aŭtoritat'e per ĉi tiu saĝ'e kompil'it'a kolekt'o de zamenhofaj tekst'o'j: verk'o absolut'e rekomend'ind'a, leg'ebl'a, dank'e al la bel'a stil'o de Zamenhof, kun interes'o preskaŭ de spur-avid'a detektiv'o, kaj facil'e kompren'ebl'a dank'e al ampleks'a not'ar'o kompetent'e kun'met'it'a.

Carlo MINNAJA
Aleksander Korĵenkov: Mi est'as hom'o – original'a'j verk'o'j de d-ro L.-L. Zamenhof. Eld. Sezon'o'j, 2006, 288 broŝur'it'a'j paĝ'o'j.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Kial la mal'estim'o je la afrik'a medicin'o?

Yvette Parès est'is diplom'it'a en la fak'o bakteri'ologi'o kaj ser'ologi'o en la Universitat'o de Lion'o en Franci'o, post'e ŝi dediĉ'is si'n al laboratori'a esplor'ad'o kaj doktor'iĝ'is pri mikro'biologi'o. Post'e ŝi akir'is medicin'a'n diplom'o'n kun la cel'o kombin'i si'a'j'n bakteri'ologi'a'j'n stud'o'j'n kun la praktik'a kurac'ad'o de pacient'o'j, ĉar ŝi'n frap'is la grand'eg'a distanc'o inter scienc'ist'o'j, labor'ant'a'j en laboratori'o'j, kaj ĝeneral'a'j kurac'ist'o'j, kiu'j dev'as per'i la medicin'o'n al real'a'j hom'o'j.

De'long'e Yvette dezir'is ek'kon'i Afrik'o'n, kaj en oktobr'o 1960 posten'o en la Scienc'a Fakultat'o de Dakar'o, en Sen'egal'o, far'iĝ'is vak'a, tiel dispon'ig'ant'e al ŝi ebl'o'n, salajr'at'e, spert'i esplor'ad'o'n en Afrik'o. En 1968 al'ven'is ne'anticip'it'a oportun'o: en la Universitat'o de Dakar'o (kie Yvette post'e far'iĝ'is profesor'o) la medicin'direktor'o propon'is al ŝi, ke ŝi esplor'ad'u lepr'o'n. Tiu'temp'e oni sci'is, ke lepr'o'n kaŭz'as la bacil'o Mycobacterium leprae, sed ĝis tiam neni'u sukces'is kultiv'i tiu'n bacil'o'n en laboratori'o, por ebl'ig'i detal'a'j'n stud'o'j'n pri ĝi kaj precip'e por ebl'ig'i eksperiment'o'j'n, cel'ant'a'j'n nul'ig'i ĝi'a'n kresk'ant'a'n rezist'o'n al antibiotik'o'j, kaj, pli grav'e, efektiv'ig'i i'a'n vakcin'o'n, kiu protekt'os la hom'o'j'n kontraŭ lepr'o. La vakcin'o ne efektiv'iĝ'is, sed long'a pen'a eksperiment'ad'o, fin'e, ja ebl'ig'is trov'i nutr'o'medi'o'n por laboratori'e kultiv'ad'i la bakteri'o'n.

Kvankam antibiotik'o'j trov'at'a'j aŭ sintez'at'a'j en la okcident'a'j land'o'j pov'is iom efik'i kontraŭ la lepr'a bacil'o, ili'a kost'o, kaj ne'dezir'ind'a'j flank'efik'o'j, dezir'indig'is trov'i nov'a'n medikament'o'n, por kontraŭ'batal'i lepr'o'n. Ĉu ebl'e inter la indiĝen'a flaŭr'o afrik'a, ankoraŭ preskaŭ tut'e ne stud'it'a de medicin'a'j special'ist'o'j, trov'ebl'as natur'a antibiotik'o, kapabl'a inhib'i kaj detru'i la bacil'o'n? Almenaŭ por Sen'egal'o, kie lepr'o est'is abund'eg'a, tia trov'o est'us kvazaŭ di-send'it'a mirakl'o.

Sed neces'us ekzamen'i detal'e cent'mil'o'j'n da indiĝen'a'j veget'aĵ'o'j afrik'a'j – herkul'a task'o, ne'ebl'a por mal'grand'a medicin'a fakultat'o de universitat'o. Ĉu neni'u antaŭ nun akir'is spert'o'j'n pri la karakter'o de medikament'o'j, baz'it'a'j sur afrik'a'j kresk'aĵ'o'j? Nu jes, kvankam scienc'ist'o'j okcident'land'a'j ne em'is konsider'i ili'n: la tradici'a'j'n medicin'ist'o'j'n de Afrik'o.

Laŭ la kutim'a vid'punkt'o en Okcident'o, tradici'a'j medicin'ist'o'j afrik'a'j est'is rigard'at'a'j kiel ŝaman'o'j, sorĉ'ist'o'j, eĉ ĉarlatan'o'j, kiu'j kun'miks'is superstiĉ'o'j'n, religi'a'j'n tradici'o'j'n, tranc'o'j'n, esoter'a'j'n rit'o'j'n kaj plant'aĵ'o'j'n, do apenaŭ scienc'ist'o'j raci'a'j kaj fid'ind'a'j. Ĉu tiu okcident'land'a antaŭ'juĝ'o est'as prav'a? Yvette Parès decid'is, ke, se ekzist'as ia ajn esper'o trov'i fid'ebl'a'j'n inform'o'j'n pri la medikament'efik'a karakter'o de la indiĝen'a flaŭr'o, neces'os trov'i ne'ĉarlatan'a'n, tradici'a'n special'ist'o'n, kapabl'a'n (kaj vol'ant'a'n) inic'i ŝi'n en la mister'o'j'n de la medikament'a uz'ad'o de afrik'a'j plant'o'j.

Tia'n special'ist'o'n ŝi fin'e trov'is. Li, tamen, mult'e mal'simil'is la okcident'ul'a'n karikatur'o'n de indiĝen'a kurac'sorĉ'ist'o. Li akcept'is inic'i ŝi'n en la tradici'a'n kurac'art'o'n, avert'ant'e, ke ŝi dev'os mult'eg'e stud'i kaj praktik'ad'i por trov'i efik'aĵ'o'j'n kaj ili'n pret'ig'i por praktik'a uz'ad'o. Cert'a'j part'o'j de difin'it'a'j plant'o'j kapabl'as influ'i febr'o'n, help'i vund'o'j'n re'san'iĝ'i, mild'ig'i dolor'o'j'n ktp. Tamen neces'as ne nur trov'i, sed ankaŭ pri'labor'i tiu'j'n plant'aĵ'o'j'n, por ekstrakt'i la efik'aĵ'o'j'n, kaj, tre grav'e, profund'e stud'i la doz'ologi'o'n, propr'a'n al ĉiu individu'a medikament'aĵ'o. Task'o mult'jar'a, kaj prov'ad'o de la efik'o'j de divers'a'j medikament'aĵ'o'j je lepr'ul'o'j en la real'a viv'o, ne nur en la laboratori'o'j, est'us ne'facil'a, se eĉ teori'e ebl'a.

Lepr'ul'o'j abund'is, sed ĉu iu'j el ili akcept'us est'i pri'eksperiment'at'a'j per afrik'plant'a'j deriv'aĵ'o'j kaj ekstrakt'aĵ'o'j? Man'plen'et'o trov'iĝ'is, sed kie far'i la praktik'a'n prov'ad'o'n? Neces'as konstant'e akir'i specif'a'j'n plant'o'j'n, ili'n pri'labor'i (long'e'daŭr'a kaj oft'e delikat'a task'o), loĝ'ig'i la pacient'o'j'n, kaj, tre grav'e, iel evit'i atak'ad'o'n far'e de najbar'a'j hom'o'j, kiu'j tim'eg'as la apud'est'o'n de lepr'ul'o'j.

Post kelk'a'j mal'sukces'o'j, lok'o trov'iĝ'is. Kompren'ebl'e, mank'is elektr'o, akv'o'proviz'o (escept'e de kelk'a'j mal'nov'a'j put'o'j), transport'il'o'j, komunik'il'o'j; kaj la trov'it'a'j loĝ'ej'o'j est'is mal'nov'a'j, ripar'end'a'j, por ebl'ig'i ili'a'n uz'ad'o'n. Ke mank'is ankaŭ mon'o kaj oficial'a'j permes'o'j, est'is ne'evit'ebl'e. Tamen Yvette Parès kun la special'ist'o pri indiĝen'a'j medikament'aĵ'o'j kaj grup'et'o da lepr'ul'o'j entrepren'is establ'i klinik'et'o'n. Kelk'a'j lepr'ul'o'j ankoraŭ est'is sufiĉ'e fort'a'j por pov'i help'i al Yvette kaj la special'ist'o'n rilat'e al kuir'ad'o, fleg'ad'o de mal'san'eg'ul'o'j, el'serĉ'ad'o de taŭg'a'j plant'o'j kaj la mal'facil'a pri'labor'ad'o de la plant'o'j por akir'i la efik'aĵ'o'j'n el ili.

Dum pas'is la jar'o'j, la klinik'et'o kresk'is, far'iĝ'is grand'skal'a, oficial'e nom'iĝ'is la Tradici'a Hospital'o de Keur Massar. Tri-kvar ali'a'j terapi'ist'o'j al'iĝ'is al la special'ist'ar'o. En 1994 elektr'a'j drat'o'j ating'is la hospital'o'n, en 1995 telefon'instal'aĵ'o ebl'iĝ'is, en 1996 eĉ flu'ant'a akv'o al'ven'is. Kaj iom post iom akir'iĝ'is kelk'a'j vetur'il'o'j. En 2000 okaz'is la du'dek'a dat're'ven'o de la establ'iĝ'o de la klinik'et'o.

Inter'temp'e aidos'o far'iĝ'is la ĉef'a san'problem'o. Kaj re'komenc'iĝ'is la streb'o trov'i kurac'medikament'aĵ'o'j'n indiĝen'a'j'n. Kiel ni ĉiu'j sci'as, ĝis nun neni'u trov'is ver'a'n solv'o'n por la aidos'a pandemi'o.

La ĉi tie pri'diskut'at'a libr'o est'as kronik'o pri la labor'o'j de Yvette Parès, la problem'o'j, kiu'j'n ŝi renkont'is, la prov'o'j solv'i tiu'j'n problem'o'j'n. Kiam mi unu'e vid'is la libr'o'n, kies kolor'o'plen'a kovr'il'bild'o tre mal'log'is mi'n, mi preskaŭ ek'tim'is leg'i ĝi'n. Sed komenc'int'e la leg'ad'o'n, mi trov'is klar'a'n kaj, ebl'e surpriz'e, literatur'e bon'kvalit'a'n kronik'o'n, kies ne'formal'a stil'o kaj human'a karakter'o mult'e entuziasm'ig'is mi'n. Libr'o pens'ig'a.

Donald BROADRIBB
Yvette Parès: La afrik'a medicin'o, mir'ig'e efik'a. El la franc'a traduk'is Jacques Roux. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2006. ISBN 80-85853-89-2. 199 paĝ'o'j glu'it'a'j.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Klasik'a vers'a roman'o

Aleksandr Puŝkin rang'as inter la ĉef'a'j klasik'a'j verk'ist'o'j de la rus'a literatur'o. Esenc'e poet'o, li verk'is poezi'e la roman'o'n Eŭgen'o Onegin, roman'o'n, kiu est'as, efektiv'e, nov'a literatur'a spec'o. En la verk'o ĉef'e rol'as Eŭgen'o Onegin mem; fraŭl'in'o Tatjana; Lenskij, amik'o de Eŭgen'o Onegin (kiu'n Eŭgen'o, tamen, murd'as duel'e); la poet'o Puŝkin mem (kiu si'n indik'as per la pronom'o „mi”); kaj en'est'as ar'o da ali'a'j mal'pli ĉef'a'j rol'ant'o'j.

Resum'e: ni renkont'as Eŭgen'o'n, kies karakter'o'n tre detal'e pri'skrib'as Puŝkin. Eŭgen'o est'as diletant'o, rilat'e al pretend'at'a kler'ec'o, sed afekt'as i'a'n super'ec'o'n; laŭ mi'a gust'o, li ne est'as tre simpati'el'vok'a person'o. Najbar'e al la loĝ'ej'o de Eŭgen'o loĝ'as la jun'ul'in'o Tatjana. Ŝi ĝis'fund'e ek'am'as Eŭgen'o'n; tiom, ke, kontraŭ'e al la etiket'o tiu'temp'a, ŝi send'as al li leter'o'n, en kiu ŝi deklar'as si'a'n am'o'n, kaj pet'as, ke li ven'u renkont'iĝ'i kun ŝi.

Eŭgen'o ja ven'as, sed li emfaz'as, ke li neniom am'as ŝi'n, kaj ke ŝi ne plu ĝen'u li'n. Li parol'as tre krud'e, tut'e sen human'a sent'o pri la fakt'o, ke tem'as pri kun'hom'o kun emoci'o'j, almenaŭ egal'e valor'a'j kiel li'a'j. Ĝeneral'e, ke Eŭgen'o opini'as nur si'n mem ind'ul'o, est'as klar'e tra la plej'part'o de la libr'o.

Post iom'a temp'o amik'o li'a, Lenskij, kred'as si'n insult'it'a de Eŭgen'o kaj postul'as duel'o'n. Eŭgen'o, tre mal'varm'sang'e, iom sen'serioz'e, konsent'as al la duel'o, dum kiu li mort'paf'as Lenskij-on jam unu'a'moment'e. Ŝajn'e, tut'e sen konscienc'a si'n'ĝen'o pri la murd'o li for'ir'as, las'ant'e la kadavr'o'n. Por li tem'as pri nur pli'a event'o, ne'grav'a.

Pas'as la jar'o'j. Preskaŭ je la fin'o de la verk'o Eŭgen'o re'renkont'as Tatjanan. Ŝi est'as nun riĉ'a edz'in'o, princ'in'o. Kompren'ebl'e, ĉar ŝi ne plu est'as akir'ebl'a, Eŭgen'o'n subit'e obsed'as ek'am'o al Tatjana. Ŝi mem, fin'e, konfes'as, ke ankoraŭ rest'as en ŝi iom de la iam'a am'eg'o al Eŭgen'o. Sed ŝi rifuz'as li'n, sam'e firm'e, kiel li rifuz'is ŝi'n antaŭ tiom long'a temp'o. Eŭgen'o dev'as akcept'i tiu'n fakt'o'n, kiu tiom ofend'as li'a'n orgojl'o'n.

Event'o'j mem ne est'as la el'star'a kor'o de la rakont'o. Puŝkin est'as pri'skrib'ant'o, kiu vol'as vid'i kaj prezent'i la ekster'a'n kaj intern'a'n karakter'o'j'n de si'a'j tem'o'j. Li ankaŭ alud'as abund'e al la verk'o'j de ali'a'j aŭtor'o'j, plej'part'e rus'a'j franc'a'j. (Eŭgen'o spegul'as tiu'n gust'o'n; li leg'as preskaŭ nur franc'lingv'aĵ'o'j'n.)

Feliĉ'ig'e, la editor'o de la el'don'aĵ'o, Aleksandr Korĵenkov, don'as tre detal'a'n 40-paĝ'a'n not'ar'o'n pri la nom'o'j kaj alud'o'j en la verk'o. La leg'ant'o bezon'as ten'i fingr'o'n ĉe tiu not'ar'o, en la last'a part'o de la libr'o, por konsult'i individu'a'j'n not'o'j'n tre bezon'a'j'n. La not'o'j est'as kler'a'j kaj help'o'plen'a'j. Korĵenkov ankaŭ proviz'as ali'a'j'n help'il'o'j'n al la leg'ant'o: konciz'a'n biografi'o'n de Puŝkin kaj map'o'n de Rusio komenc'e de la 1820aj jar'o'j, por ke la leg'ant'o pov'u orient'i si'n kaj ne perd'iĝ'i inter la amas'o da nom'o'j, menci'it'a'j en la rakont'o.

La traduk'int'o, Valentin Melnikov, tre flu'e kaj sukces'e re'don'as la sent'o'n de la verk'aĵ'o, kiu est'as en vers'a form'o, kun rim'o'j kaj rigor'a vers'metrik'o. Koment'as en si'a antaŭ'parol'o la traduk'int'o, ke li streb'is imit'i la kvalit'o'n de la puŝkin'a poezi'o, kiu mult'e vari'as en la verk'o. La rim'o'j vari'as, kelk'foj'e est'as preskaŭ infan'ec'a'j, kelk'foj'e kler'a'j, plej'oft'e „normal'a'j”; laŭ la traduk'int'o, ili sekv'as la karakter'o'n de la rim'o'j en la original'o.

Plej traf'as la leg'ant'o'n tio, ke la last'a -o de la singular'a'j nominativ'a'j substantiv'o'j preskaŭ ĉiam est'as anstataŭ'ig'it'a per '. Kutim'iĝ'int'e al tio, la leg'ant'o, krom'e, mir'as pri la abund'a uz'o de l' ankaŭ en tekst'o'j, kie ĝi est'as mal'facil'e prononc'ebl'a. La zamenhofa koncept'o, esprim'it'a en la Fundament'o, ke oni uz'u l' nur post prepozici'o, fin'iĝ'ant'a per vokal'o, jam de long'e est'as ignor'at'a de verk'ist'o'j en Esperant'o. Sed en ĉi tiu verk'o ĝi est'as uz'at'a, almenaŭ laŭ'ŝajn'e, kiam ajn neces'as uz'i la artikol'o'n sen est'ig'i pli'a'n silab'o'n. Ankaŭ al tio la leg'ant'o, ebl'e iom mal'facil'e (precip'e se sub'voĉ'e parol'e leg'ant'e la tekst'o'n), kutim'iĝ'as1.

La tekst'o leg'iĝ'as relativ'e facil'e. Nur mal'oft'e la vort'ord'o est'as iom tord'it'a, por konform'i al la vers'a skem'o. Ĉiam la gramatik'o est'as ĝust'a, tiel ke la leg'ant'o pov'as, kvankam kelk'foj'e kun pen'o, deĉifr'i la senc'o'n. Mult'e pli ĝen'e, sed pri tio ja ne kulp'as la traduk'int'o, est'as ne ĉiam sci'i, kiu „parol'as” en la verk'o. Oft'e oni supoz'as, ke pri'skrib'o tem'as pri Eŭgen'o, sed post'e ek'trov'as, ke parol'as la aŭtor'o pri si mem. Ĉi-rilat'e la not'o'j mult'e help'as, per si'a ident'ig'o de la font'o de cit'o'j, alud'o'j al verk'ist'o'j, sam'temp'a'j kiel Puŝkin.

Mi ne kon'as la original'o'n rus'a'n, nek iu'n el la antaŭ'a'j traduk'o'j de la verk'o (laŭ la traduk'int'o, jam aper'is almenaŭ sep esperant'a'j versi'o'j, ĉu komplet'a'j, ĉu part'a'j). Do taks'i la fidel'ec'o'n de la traduk'o mi ne pov'as. Tamen, ĉi tekst'o est'as bon'e prezent'it'a kaj pli facil'e legat'a, ol oni antaŭ'supoz'us. La libr'o est'as ne luks'a, sed bon'gust'aspekt'a. Do al am'ant'o'j de la verk'o'j de Puŝkin, kiel ankaŭ al person'o'j, dezir'ant'a'j gust'um'i ĉef'verk'o'n de la klasik'a rus'a literatur'o, mi rekomend'as ĝi'n.

1. Tamen, en mult'a'j lingv'o'j la son'o l est'as kvazaŭ'vokal'o kaj pov'as est'i mem silab'o. En la angl'a tre oft'e. Ĉu en la rus'a, mi ne sci'as.
Donald BROADRIBB
Aleksandr Puŝkin: Eŭgen'o Onegin. El la rus'a traduk'is Valentin Melnikov. Eld. Sezon'o'j, Kaliningrado, 2005. 256 paĝ'o'j glu'it'a'j.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Majstr'a verk'o de aŭtor'o preskaŭ ne'kon'at'a

Ĉi tiu kolekt'o de rakont'o'j, el kiu'j nur man'plen'et'o aper'is antaŭ nun en kelk'a'j revu'o'j, ŝajn'as est'i la sol'a literatur'o, kiu'n iam ni hav'os, de preskaŭ neniam renkont'it'a aŭtor'o ni'a'lingv'a. Pri Sen Rodi'n ni sci'as preskaŭ neniom: nur ke la nom'o est'as pseŭdonim'o de Filippo Franceschi, ital'a esperant'ist'o, kon'at'a pro si'a'j lingv'a kaj traduk'a talent'o'j.1

Mi tamen aŭdac'as asert'i, ke ĉi tiu kolekt'o de 51 rakont'o'j rang'as inter la plej majstr'a'j verk'o'j de la aktual'a esperant'a literatur'o. Cert'e ĝi rang'as apud la novel'o'j de Trevor Steele; kaj el la ĉef'a'j novel'majstr'o'j de ni'a pas'int'ec'o, apud tiu'j de Stellan Engholm kaj Ferenc Szilágyi.

Kio karakteriz'as la verk'o'j'n de tiu'j eminent'a'j literatur'ul'o'j, kiel egal'e ĉi tiu'n rakont'ar'o'n? Ili rigard'as la viv'o'n, baz'ant'e si'a'j'n verk'o'j'n pli-mal'pli sur propr'a'j spert'o'j, kaj ĉerp'ant'e el tiu'j epizod'o'j la etern'a'n fundament'e hom'a'n karakter'o'n, sam'e valid'a'n antaŭ kelk'mil jar'o'j, nun'temp'e, kaj post kelk'mil jar'o'j. Ĉiu rakont'o konvink'as la leg'ant'o'n pri si'a real'o; ĉio efemer'a menci'iĝ'as nur por relief'ig'i la esenc'a'j'n anim'o'j'n de la rol'ant'o'j.

Ebl'e kelk'a'j ekzempl'o'j help'os kompren'ig'i mi'a'n konstat'o'n. La unu'a'j 32 rakont'o'j parol'as al ni pri la impres'o'j, far'it'a'j al ital'a jun'ul'o, en'am'iĝ'int'a kun sved'a jun'ul'in'o, kiam li vizit'as la hejm'land'o'n kaj hejm'vilaĝ'o'n de tiu jun'ul'in'o. Ĉiu'monat'e, en tag'libr'a stil'o, li kon'ig'as al ni iu'n spert'o'n, kiu mark'as permanent'e en li'a memor'o la etos'o'n de tiu land'o tia, kia li renkont'as ĝi'n, kaj la hom'o'j, kiu'j loĝ'ig'as ĝi'n. La natur'o de la spert'o'j mult'e vari'as; pov'as est'i simpl'a karikatur'o unu-du-paĝ'a de event'o amuz'a, distr'a, mal'plezur'ig'a. Pov'as est'i mult'e'paĝ'a pri'skrib'o de spert'o'j kun li'a dung'int'o, kies art'ist'a talent'o divers'manier'e interpret'ebl'as, laŭ oni'a vid'punkt'o. Neniam ted'a, oft'e surpriz'a, trov'iĝ'as la viv'o en tiu nord'a land'o, kiel ĝi'n renkont'as la sud'land'an'o.

Post tiu'j 32 rakont'o'j, kiu'j ŝajn'e konsist'ig'is la original'o'n de la rakont'o'kolekt'o (en 1960 ĝi est'is rekomend'at'a de Gast'o'n Waringhien al Ju'a'n Régulo, por el'don'o en la tiam'a seri'o Stafet'o, sed pro divers'a'j kaŭz'o'j la el'don'o est'is prokrast'it'a, kaj post'e ĝi ne pov'is real'iĝ'i pro la abrupt'a mort'o de Régulo), sekv'as 19 rakont'o'j el divers'a'j period'o'j, ĉu el la temp'o de la du'a mond'milit'o, ĉu el jar'dek'o'j post la 1960a.

Inter mi'a'j plej am'at'a'j rakont'o'j rang'as la si'n'sekv'a'j rakont'o'j Belfagor kaj Belfagor standard'o, en kiu'j rakont'iĝ'as sukces'a projekt'o, far'e de kelk'a'j jun'ul'o'j, flirt'ig'i ruĝ'a'n standard'o'n ĉe la plej'supr'o de alt'a, mal'larĝ'eg'a, kamen'tub'o de iam'a fabrik'o. Ordon'as unu'e la urb'estr'ar'o, post'e la naci'a reg'ist'ar'o mem, mal'munt'i tiu'n politik'a'n manifest'aĵ'o'n. Sed ĉiu'j streb'o'j de la polic'o, de la fajr'o'brigad'o, de ĉi'a'j ist'o'j, fiask'as. La rakont'o est'as sobr'a, tre simpati'a al la jun'ul'o'j kaj ili'a defi'o al la aŭtoritat'ul'o'j, kaj pens'ig'a.

Tut'e ali'spec'a est'as la rakont'o Konflikt'o inter viand'o kaj spinac'o'j, kiu prezent'as la spert'o'j'n de jun'a knab'o, vid'ant'a la buĉ'ad'o'n de best'o'j por la fest'o'manĝ'o'j, kaj naŭz'at'a de la fi'odor'o de la kadavr'o'j. Li konsekvenc'e rifuz'as manĝ'i viand'o'n, ne pro filozofi'a'j konsider'o'j, sed pro la ribel'o de li'a korp'o, kontraŭ la fetor'o de la kadavr'aĵ'o'j, eĉ post ili'a plen'a kuir'iĝ'o. Ĉiu ali'a en la famili'o am'as manĝ'i viand'o'n; la patr'in'o ĉef'e opini'as la infan'o'n mens'e mal'san'a. Solv'as la situaci'o'n nur la inter'ven'o de parenc'o, honor'at'a psikolog'o, kiu sukces'as konvink'i la famili'an'o'j'n, ke vegetar'ism'o ne est'as mens'mal'san'o.

Selekt'i la plej el'star'a'j'n el ĉi tiu rakont'ar'o est'as ne'ebl'a task'o. Preskaŭ ĉiu rakont'o est'as mal'grand'a gem'o, kelk'a'foj'e grand'a gem'o, kiu por la literatur'am'ant'o est'as ver'e plezur'ig'a leg'aĵ'o.

Klar'a pres'o; intern'a marĝen'o iom'et'e tro mal'larĝ'a, por facil'e leg'i la tekst'o'n, sen damaĝ'i la glu'o'n kun'ten'ant'a'n la paĝ'o'j'n; bel'aspekt'a kovr'il'bild'o.

Donald BROADRIBB
Sen Rodi'n: Bild'o'j pri Nord'a Land'o kaj ali'a'j rakont'o'j. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, 2006. Seri'o Stafet'o n-ro 30. 359 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 90 77066 22 5.
1. Aper'is de Sen Rodi'n la novel'o Negr'o iĝ'as nigr'ul'o en MONATO 2006/7, p. 11, kaj la leter'o, sed kvazaŭ novel'o Modern'a poŝt'o en MONATO 2006/4, p. 18.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Inter'naci'a'j respond'kupon'o'j: ĉu fin'o al'proksim'iĝ'as?

El ekonomi'a vid'punkt'o la sistem'o de inter'naci'a'j respond'kupon'o'j (Irk) est'as unik'aĵ'o: per ĝi ebl'as protekt'i si'a'n invest'o'n kontraŭ inflaci'o kaj kontraŭ valut'ŝanĝ'o'j. Tamen, pro nov'tip'a'j komunik'il'o'j la Irk risk'as mal'aper'i.

Kiel oni aranĝ'u, ke ekster'land'a korespond'ant'o ne dev'u el'spez'i mon'o'n por respond'i al leter'o? Ek'de 1907 ebl'as aĉet'i en poŝt'ofic'ej'o Irk, kiu'n oni al'don'as al la korespond'aĵ'o kaj kiu'j'n ekster'land'an'o'j pov'as inter'ŝanĝ'i kontraŭ poŝt'mark'o por inter'naci'a leter'o. Tiel tiu nur dev'as port'i la mal'grav'a'j'n kost'o'j'n de paper'o kaj kovert'o. La sistem'o de la Universal'a Poŝt'a Uni'o (UPU) funkci'as ĉie; krom'e est'as kelk'a'j sistem'o'j lim'ig'it'a'j al iu'j region'o'j, ekzempl'e la eks'a'j brit'a kaj franc'a imperi'o'j.

Ĉar la Irk rest'is ĉiam valid'a'j kaj ĉie est'is proksim'um'e sam'valor'a'j (nom'e afrank'o de inter'naci'a leter'o), oni en praktik'o mal'oft'e ŝanĝ'is ili'n, sed konserv'is ili'n por iu post'a uz'o. Ili oft'e est'is uz'at'a'j kiel inter'naci'a valut'o por mal'grand'a'j pag'o'j, ekzempl'e membr'o'kotiz'o de asoci'o aŭ aĉet'o de libr'o.

Irk neniam est'is grand'skal'e uz'at'a'j, sed nun ili'a ekzist'o est'as minac'at'a de du flank'o'j. Unu'flank'e ret'poŝt'o pli kaj pli for'puŝ'as la tradici'a'n paper'a'n leter'o'n, ankaŭ en tri'a'mond'a'j land'o'j. Ali'flank'e, en nun'temp'a rapid'a ŝanĝ'iĝ'ant'a ekonomi'o, pag'il'o etern'e stabil'a kaj valid'a iĝ'is anakronism'o. Eĉ en grand'a'j poŝt'ofic'ej'o'j oni risk'as renkont'i giĉet'ist'o'j'n, kiu'j neniam vid'is Irk kaj nur post iom da diskut'ad'o kaj inform'pet'ad'o pret'as akcept'i ili'n. Sur nov'tip'a'j Irk est'as pres'it'a valid'o'period'o, kiu ĉiu'foj'e est'as mal'pli long'a.

Kvankam oficial'e ne est'as plan'o'j por nul'ig'i la sistem'o'n de Irk, antaŭ'vid'ebl'as, ke ĝi'a uz'o post kelk'a'j jar'o'j iĝ'os tiel mal'oft'a, ke ĝi'a plu'ekzist'o ne hav'os senc'o'n. Est'as do konsil'ind'e inter'ŝanĝ'i si'a'n stok'o'n de Irk kaj ne plu met'i ili'n en tir'kest'o'n por iu post'a uz'o. Ĉe nov'tip'a'j Irk oni nepr'e atent'u pri la valid'o'dat'o.

Roland ROTSAERT

www.upu.int/irc/fr/index.shtml: oficial'a'j paĝ'o'j de Universal'a Poŝt'a Uni'o.
www.couponreponse.fr: paĝ'o'j de privat'a person'o kun pli detal'a'j inform'o'j.

Sen'kost'a serv'o mult'e kost'as

Ĉiu ŝtat'o zorg'as, ke civit'an'o'j obe'u al la leĝ'o'j. Sed ĉu ŝtat'o'j obe'u al si'a'j leĝ'o'j, est'as ali'a afer'o. En Ukrainio akcept'it'e est'as en 1996, laŭ paragraf'o 53 de la konstituci'o, ke ĉiu'j civit'an'o'j rajt'as ricev'i sen'pag'a'n kler'ig'o'n en mez'a'j, profesi-teknik'a'j kaj super'a'j ŝtat'a'j lern'ej'o'j.

Tamen klar'e est'as, ke almenaŭ en super'a'j lern'ej'o'j pli ol du'on'o de la stud'ant'ar'o ne lern'as sen'pag'e, sed el'poŝ'ig'as relativ'e grand'a'j'n sum'o'j'n. Efektiv'e kler'ig'ad'o en Ukrainio est'as divid'it'a en du part'o'j'n: la buĝet'a'n kaj kontrakt'a'n.

La „buĝet'ul'o'j” neniom pag'as, sed la „kontrakt'ul'o'j” pag'as de'pend'e de la universitat'o kaj de la fak'o. Ekzempl'e en la du'a plej grand'a urb'o en Ukrainio, Ĥarkovo, student'o'j pri konstru'ad'o/arĥitektur'o ĉe teĥnik'a universitat'o pag'as jar'e ekvivalent'o'n de ĝis 470 eŭr'o'j.

Tamen student'o'j pri jur'o pag'as pli ol tri'obl'e – ĝis 1560 eŭr'o'j'n. Sam'a'j diferenc'o'j ekzist'as ĉe ali'a'j, ne'ŝtat'a'j universitat'o'j. Sam'temp'e memor'ind'as, ke jar'a salajr'o en Ukrainio ĝeneral'e ne ating'as mult'e pli ol 1000 eŭr'o'j'n.

Dmitrij CIBULEVSKIJ/pg

Lviv kaj mort'

La ukraina urb'o Lviv fest'is en septembr'o 2006 si'a'n 750-jar'iĝ'o'n. En'e de du'on'jar'o ven'is mult'a'j turist'o'j, inkluziv'e de proksim'um'e 1,5 milion'o'j da pol'o'j, el kiu'j (laŭ inform'o'j de lim'gard'ist'o'j) 70 % est'is vir'in'o'j.

Tamen klar'e est'as, ke kelk'a'j vir'in'o'j ne ven'is por ĝu'i la vid'ind'aĵ'o'j'n de Lviv. Ili ven'is, ĉar en Pollando, ek'de la fin'o de la 90aj jar'o'j abort'ig'o est'as mal'permes'it'a (krom se est'as minac'at'a la viv'o de patr'in'o aŭ beb'o). Tial pol'in'o'j vizit'as ali'a'j'n eŭrop'a'j'n land'o'j'n, se abort'ig'o'n ili cel'as.

Klinik'o

Do pol'in'o'j el la orient'a part'o de si'a land'o vizit'as ne nur Lviv, sed ankaŭ ali'a'j'n ukrainajn urb'o'j'n, ekzempl'e Ivan'o-Frankivsjk aŭ Ternopil. En Ukrainio kost'as abort'ig'o en ŝtat'a hospital'o aŭ privat'a klinik'o ekvivalent'o'n de proksim'um'e 100 uson'a'j dolar'o'j. En Pollando, se escept'okaz'e kaj kontraŭ'leĝ'e est'us far'at'a la operaci'o, la kost'o egal'us al 5000 dolar'o'j.

Ironi'e, dum kelk'a'j pens'as pri abort'ig'o, ali'a'j pens'as pri nask'o. Last'a'temp'e 20-jar'a Aljona Savickaja, el la ukraina provinc'o Ĵitomir, nask'is infan'o'n, est'ant'e sen'konsci'a. Ĉar ne ven'is tuj al la patr'in'iĝ'ont'o kurac'ist'o, ŝi perd'is konsci'o'n – kaj re'konsci'iĝ'is nur tri semajn'o'j'n post sukces'a nask'o. Raport'is gazet'o'j, ke jen la unu'a foj'o, ke nask'is vir'in'o sen'konsci'a.

Dmitrij CIBULEVSKIJ/pg

Kio'n signif'as la noci'o laŭ'natur'e?

La artikol'o Mi'a religi'o de Gbeglo Koffi (MONATO 2006/12, p. 26) al'tir'as atent'o'n kaj merit'as koment'o'n cel'e al ne nur'a'j komplet'ig'o'j. Li skrib'as: „Religi'o de hom'o'j ne hav'u nom'o'n aŭ oni simpl'e ne konsider'u la nom'o'j'n de la religi'o'j, ĉar tio nask'as disput'o'j'n.” Sed eĉ tia li'a opini'o pri la nom'o'j de religi'o'j nask'as ja ankaŭ disput'o'j'n, do ne est'us propon'ind'a. Tamen, se la (bagatel'a) afer'o rilat'us nur la nom'o'j'n, ĉu ver'e ĝi divid'us ni'n, hom'o'j'n? Ĉu tem'as ver'e nur pri nom'o'j, aŭ ĉu sub la nom'o trov'ebl'as io ali'a?

Ŝajn'as, ke por Gbeglo Koffi la san'a religi'o redukt'iĝ'as al viv'i „en harmoni'o kun la natur'o”, kaj ke por tio'n ating'i li „ne bezon'as sci'i, ĉu Di'o ekzist'as”.

Oni tuj vid'as, ke tiu'okaz'e la vort'o „natur'o” est'as koncept'o ne'difin'it'a: se oni prov'as ĝi'n difin'i, oni risk'as frakas'iĝ'i kontraŭ krut'a rif'ar'o. Fakt'e: ĉu viv'as harmoni'e kun la natur'o la hom'o, kiu lukt'as kontraŭ malign'a tumor'o super'abund'ant'a en li'a korp'o? Ĉu viv'as harmoni'e kun la natur'o tiu, kiu agoni'as sub ter'trem'a'j ruin'aĵ'o'j? Aŭ kiu opini'as si'a'j'n religi'a'j'n konvink'o'j'n pli valor'a'j ol si'a viv'o?

Kaj krom'e, la koncept'o pri natur'o ne nur mal'facil'e difin'ebl'as, sed ĝi ankaŭ est'as el'met'it'a al fatal'a'j (disput'ig'a'j, do) variaci'o'j(!). Ekzempl'e, ĉu al la natur'o harmoni'us sam'e la hom'o, kiu kred'as vid'i en ĝi i'o'n mem-origin'int'a'n (do, la natur'o est'us io aŭtonom'a), kaj la hom'o, kiu kred'as, ke ĝi est'is kre'it'a kaj evolu'as laŭ la plan'o de iu kre'int'o? Tia du'a okaz'o postul'e propon'as harmoni'iĝ'o'n ankaŭ kun io ali'a!

Plu'e: la mort'o cert'e est'as laŭ'natur'a, sed ĉiu dezir'as ĝi'n evit'i kaj vol'us ne el'ir'i „el la natur'o”. Ĉu do est'us mal'bon'a la prov'o ne obe'i la diktat'o'n de la natur'o? Paralel'e kun tio, jen la murd'o de sen'kulp'ul'o, jen ego'ism'o, kiu akumul'as kaj mal'sat'ig'as, jen la kri'o de just'ul'o prem'it'a de mal'just'ul'o ktp. Kiu aŭ kio kapabl'as liber'ig'i el tiu'j? Ĉu la harmoni'iĝ'o kun la natur'o, kiu sen'sufer'e rigard'as la bird'o'n manĝ'ant'a la insekt'o'n kaj la serpent'o'n manĝ'ant'a la bird'o'n? Oni bon'vol'u leg'i la poem'o'n Ginestra (Sparti'o) de Giacomo Leopard'i.

Sed plu'e: kaj kio pri la hom'o far'int'a mal'bon'o'n, la plej mal'bon'a'n mal'bon'o'n, kaj kiu nun cel'as re'hom'ec'iĝ'i – ĉu por tiu ĉi sufiĉ'us harmoni'iĝ'i kun la natur'o?

Est'as la mal'bon'o, ĉiu'spec'a natur'a mal'bon'o, specif'e tiu moral'nivel'a mal'bon'o, kiu postul'as precip'e ali'spec'a'n harmoni'iĝ'o'n. „La sur'haŭt'a konstat'o pri sufer'o orient'as oni'n al ali'a mond'o kaj kaŭz'as mal'kontent'o'n pri tiu ĉi mond'o”, „Est'as la natur'a mal'bon'o, kiu postul'as ali'ul'o'n kaj far'as li'n serĉ'at'a”, „Mem la moral'a mal'bon'o ne pens'ebl'as sen Di'o, kiu est'as la fin'a adres'it'o de la kontraŭ'natur'a mal'observ'o kaj de la princip'o de la re'hom'ec'iĝ'o kaj de la dezir'o natur'e sekv'ant'a” (cit'aĵ'o'j el la filozof'o Lu'ig'i Pareyson, kiu'n ĉi-moment'e mi leg'as).

Jes, eĉ „de la dezir'o”. Oni sci'as, ke la dezir'o pov'as iluzi'i (la majstr'o'j de la suspekt'o eĉ tro pri tio atent'ig'as), sed oft'e ĝi cel'traf'as, sam'e kiel kiam ni serĉ'is am'o'n kaj ĝi'n trov'is aŭ amik'ec'o'n kaj nun pri ĝi ni ĝu'as.

Armand'o ZECCHIN

Pli'fort'ig'o de BA-CA en'kadr'e de la ital'a bank'o'grup'o

La ital'a bank'o'grup'o UniCredit, al kiu ek'de 2005 aparten'as la aŭstr'a Bank Austria Creditanstalt (BA-CA) kaj la german'a HypoVereinsbank (HVB), decid'is far'i grav'a'j'n paŝ'o'j'n cel'e al simpl'ig'o de la konzern'a struktur'o.

UniCredit trans'don'os si'a'j'n bank'o'j'n en Ĉeĥ'a Respublik'o, Slovaki'o, Kroati'o, Rumani'o, Bulgario kaj Turki'o al BA-CA. Kompens'e ĝi ricev'os akci'o'j'n de BA-CA. La aŭstr'a bank'o ricev'os en'kadr'e de la grup'o la respond'ec'o'n pri negoc'ad'o en centr'a kaj orient'a Eŭrop'o. Ĝi'a ag'ad'spac'o mult'e pli'iĝ'os: BA-CA funkci'os ek'de nun en 24 land'o'j (anstataŭ kiel ĝis nun en 12) kun pli ol 300 milion'o'j da loĝ'ant'o'j (anstataŭ ĝis nun kun 100 milion'o'j).

Evgeni GEORGIEV

Atent'ind'a dram'art'aĵ'o

Leg'i dram'tekst'o'n est'as iom mal'esper'ig'e, ĉar neces'as bild'ig'i al si la scen'ej'o'n, la aspekt'o'n de la aktor'o'j, la son'o'n de ili'a'j voĉ'o'j, la gest'o'j'n kaj esprim'o'j'n, kiu'j real'ig'as, kiel hom'o'n, la nom'o'n sur la paĝ'o. Tial reĝisor'o est'as kvazaŭ du'a aŭtor'o, ĉar ŝi/li decid'as, ĝust'e kio'n vid'os la spekt'ant'ar'o, don'ant'e viv'o'n al la skrib'it'a'j vort'o'j.

Mank'e de rigard'ebl'aĵ'o/aŭskult'aĵ'o dram'o ĉes'as est'i art'o kaj far'iĝ'as nur pseŭdo'literatur'aĵ'o. (Mi dev'as escept'i, kompren'ebl'e, kelk'a'j'n dram'o'j'n, neniam ver'e cel'it'a'j'n por en'teatr'iĝ'i.) Ĉi tiu dram'o en pres'it'a form'o risk'as perd'i si'a'n esenc'o'n, ĉar la leg'ant'o dev'as est'i sam'temp'e reĝisor'o kaj spekt'ant'o. Kiam oni raport'as pri spekt'it'a dram'o, oni'a raport'o, tamen, est'as tre subjektiv'a, kaj ĉiu spekt'ant'o kompren'as ĝi'n propr'a'manier'e. Sed kiam oni nur leg'as ne'spekt'it'a'n dram'o'n, oni'a raport'o nepr'e est'as tiom subjektiv'a, ke ĝi valor'as preskaŭ neni'o'n. Tial mi ne vol'as taks'i ĉi tiu'n dram'o'n, ĉar mi sci'as, ke neniu'j du hom'o'j sam'manier'e koncept'os ĝi'n.

Tem'as pri preskaŭ sen'scen'ej'a scen'ar'o, t.e. preskaŭ mal'plen'a lud'lok'o. Da mebl'o'j est'as nur kvin tabl'o'j. La leg'ant'o (kaj ankaŭ la spekt'ant'o) dev'as imag'i por si mem, ke tem'as pri ofic'ej'o en ia komerc'a entrepren'o. Da vid'ebl'a'j aktor'o'j est'as ses'o; krom'e kelk'foj'e aŭd'iĝ'as ekster'a'j voĉ'o'j.

Preskaŭ ĉiu rol'ant'o hav'as almenaŭ du apart'a'j'n nom'o'j'n. Spekt'ant'e la dram'o'n, oni sen'dub'e ne konfuz'iĝ'as pri tio, kiu dir'as/far'as kio'n. Dum leg'ad'o help'as skrib'i por si list'o'n de la rol'ant'o'j kun la nom'o'j, kiu'j'n ili pretend'as por si. Preskaŭ sen'escept'e la tem'o de la dram'o est'as la inter'rilat'o'j de la rol'ant'o'j. Ekster'a'j event'o'j kelk'foj'e menci'iĝ'as, sed est'as ne'centr'aĵ'o.

Krom'e, mult'e help'as almenaŭ du'foj'e tra'leg'i la dram'o'n. (Kaj, mi suspekt'as, du- aŭ pli-da-foj'e spekt'i la aktor'at'a'n dram'o'n.) Ĉar eksplik'o'j plej'part'e mank'as en la dialog'o; kaj la ag'o'j, ebl'e eĉ pli preciz'e la mien'o'j, de la aktor'o'j esprim'as mult'o'n, kio'n ne klar'ig'as la dialog'o.

Ĉu iel ebl'us, ke la el'don'ist'o met'u vid'disk'o'n de la dram'o en'scen'ig'it'a? Mi kred'as, ke per tio mult'obl'e profit'us la dram'o.

La aŭtor'o klar'e est'as talent'a. La dram'o, laŭ si'a manier'o, est'as koher'a. Mi kred'as, ke ĝi pov'us ind'e rang'i apud la antaŭ ne'long'e el'don'it'a vid'disk'o de La du'on'okul'vitr'o kaj tiel kre'i la fundament'o'n de ver'a dram'art'o esperant'lingv'a.

Kritik'et'o neces'as, ne pri la dram'o, sed pri la pres'it'a tekst'o. Kompost'erar'o'j ĝen'as kaj almenaŭ unu'foj'e mis'gvid'as la leg'ant'o'n. Abund'as mank'ant'a'j akuzativ'o'j, do ankaŭ ili'n la leg'ant'o dev'as imag'i por si mem.

Atent'ind'a dram'art'aĵ'o.

Donald BROADRIBB
Anna Maria Dall'Olio: Tabel'o. Eld. Edistudio, Pis'a, 2006. 61 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a. ISBN 978-88-7036-074-5.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Bel'e prezent'it'a roman'o

Tem'as pri traduk'o de ital'lingv'a roman'o, el'don'it'a en 1881. Tiu'temp'e la tut'naci'a ital'a lingv'o est'is ankoraŭ relativ'e nov'a – oni plej'part'e parol'is ar'o'n da dialekt'o'j, en la divers'a'j urb'o'j kaj vilaĝ'o'j. Kiel part'o de klopod'o establ'i ŝtat'o'n ital'a'n, kun tut'land'a reg'ist'ar'o, oni sam'temp'e klopod'is unu'ig'i la lingv'o'n.

„Malemuloj” est'as la krom'nom'o de famili'o, loĝ'ant'a en tre mal'grand'a ital'a vilaĝ'o, en Sicilio. Kvankam la roman'o fokus'iĝ'as sur la Malemuloj, ĝi ampleks'as ankaŭ la viv'o'n, pens'o'j'n kaj ag'o'j'n de kelk'a'j ali'a'j famili'o'j, part'e parenc'a'j al la Malemuloj.

Kvankam preskaŭ ĉiu person'o en la roman'o, da kiu'j est'as kvin'dek'o, hav'as propr'a'n nom'o'n, preskaŭ ĉiu'j hav'as ankaŭ krom'nom'o'n. Plej'oft'e uz'iĝ'as la krom'nom'o'j, inter'miks'it'a'j kun la propr'a'j nom'o'j, tiel ke la leg'ant'o facil'e konfuz'iĝ'as, kiam du nom'o'j, divers'lok'e aper'ant'a'j, montr'iĝ'as aparten'i al unu'sol'a person'o. Sed feliĉ'ig'e, jam komenc'e de la verk'o, la traduk'int'o'j proviz'is du'paĝ'a'n list'o'n de ĉiu'j person'o'j, divid'it'a'j laŭ kategori'o'j, en kiu ĉiu person'o est'as prezent'at'a kun ĉiu'j si'a'j nom'o'j kaj kun ne'long'a pri'skrib'o. La leg'ant'o profit'e, kaj neces'e, oft'e konsult'u tiu'n list'o'n.

La epok'o de la roman'o est'as, ĝeneral'e, la 1880aj jar'o'j. La aŭtor'o detal'e pri'skrib'as la viv'o'n en la vilaĝ'o, kun nur mal'oft'a'j menci'o'j pri ekster'vilaĝ'a'j event'o'j. Unu el la konstant'a'j tem'o'j est'as la mal'dezir'o de la vilaĝ'an'o'j akcept'i la nov'a'n reg'ist'ar'o'n kaj ties reĝ'o'n, impost'o'j'n, regul'o'j'n kaj leĝ'o'j'n – kaj dev'ig'a'n milit'serv'o'n. Ali'a, plej ĉef'a tem'o, est'as la ĉiu'tag'a'j viv'o'j de la an'o'j de la malemula famili'o.

La malemulan famili'o'n traf'as plur'a'j katastrof'o'j, fizik'a'j kaj emoci'a'j. Komenc'e bon'stat'a, kvankam ne ver'e riĉ'a, la famili'o akir'as si'a'n ĉiu'tag'a'n pan'o'n per fiŝ'kapt'ad'o kaj sporad'a komerc'ad'o per'ŝip'a. La unu'a katastrof'o okaz'as, kiam ŝtorm'o pere'ig'as la ŝip'o'n, posed'at'a'n de la famili'o, dum ĝi vetur'as sur la mar'o. Ne nur perd'iĝ'as la karg'o, sed ankaŭ mort'as ĉiu'j ŝip'an'o'j, inter ili la patr'o de la famili'o.

La valor'o de la ŝip'o est'is grand'a, sed la valor'o de la karg'o est'is pere'ig'e grand'a, ĉar la var'o port'at'a est'is lupen'o'j, prunt'e'pren'it'a karg'o, do re'pag'end'a. Per tiu unu'sol'a averi'o la famili'o perd'as preskaŭ tut'a'n si'a'n hav'aĵ'o'n: la ŝip'o'n mem, la mort'ul'o'j'n kaj la kapabl'o'n re'pag'i la kost'o'n de la lupen'o'j. Ĝi ek'iĝ'as mal'riĉ'a, posed'ant'a nur si'a'n dom'o'n, kaj sen kapabl'o per'labor'i si'a'n pan'o'n. Sam'temp'e ĝi perd'as si'a'n soci'a'n rang'o'n. Ĉar en tia vilaĝ'o ge'edz'iĝ'o'j est'as aranĝ'at'a'j de la ge'patr'o'j kaj la pag'o de dot'o'j est'as grav'eg'a, subit'e la plan'it'a'j aŭ esper'it'a'j ge'edz'iĝ'o'j de la famili'an'o'j montr'iĝ'as ne plu real'a esper'o. Dot'o'j'n ne pov'as ĝi pag'i, kaj ali'a'j bon'stat'a'j famili'o'j ne vol'as si'n kun'lig'i kun la subit'e mal'riĉ'iĝ'int'a, nun soci'e mal'alt'rang'a, malemula famili'o.

Sed hom'o'j est'as entrepren'em'a'j, kaj mal'facil'e la sort'o eksterm'as ili'n. Iom post iom la famili'o sukces'as re'star'iĝ'i, kaj, kvankam ĝi ne re'ating'as si'a'j'n iam'a'j'n riĉ'o'n kaj soci'a'n rang'o'n, ĝi preskaŭ ating'as tiom.

Pli-mal'pli simil'e ripet'iĝ'as, tamen, katastrof'o, kiu re'mal'riĉ'ig'as kaj sen'esper'ig'as la famili'o'n. Krom'e, la famili'o pli'aĝ'iĝ'as, la infan'o'j kresk'as, kelk'a'j membr'o'j mort'as, la situaci'o ŝanĝ'iĝ'as ... Sed plus ça change, plus c'est la même chose (ju pli io ŝanĝ'iĝ'as, des pli ĉio rest'as sam'a).

Mal'mult'o efektiv'e okaz'as en la roman'o. La ĉef'a trajt'o de la roman'o est'as la prezent'ad'o de la ĉiu'tag'a karakter'o de la divers'a'j rol'ant'o'j, de ili'a'j pens'o'j, de la ne'rapid'a ĉiu'tag'a viv'o en la vilaĝ'o. Oni preskaŭ pov'us karakteriz'i la roman'o'n kiel psikologi'a'n/soci'ologi'a'n roman'o'n, tre lert'e verk'it'a'n, kun bon'a stil'o, sed neniel ekscit'e event'o'plen'a'n.

La traduk'o'n pri'zorg'is grup'o de tri person'o'j, la kvalit'o de la traduk'o est'is zorg'e revizi'it'a de ankoraŭ du ali'a'j person'o'j. Rezult'e, la stil'o est'as glat'a, la lingv'aĵ'o klar'a. La traduk'int'o'j proviz'is kvar antaŭ'parol'o'j'n, kiu'j detal'e inform'as pri la person'o'j de la roman'o, pri la geografi'a, histori'a kaj lingv'a kun'tekst'o'j de la roman'o, pri la aŭtor'o kaj pri la traduk'ad'o kaj la revizi'ad'o. Krom'e, ili don'is 272 pied'not'o'j'n tra la roman'o, por klar'ig'i alud'o'j'n, kompren'ig'i la senc'o'n de parol'turn'o'j kaj ĝeneral'e orient'i la leg'ant'o'n. Tiu'j not'o'j, plus la antaŭ'parol'o'j, est'as model'o de prezent'o por inter'naci'a leg'ant'ar'o.

En'sum'e: tre enu'ig'a verk'o por la leg'ant'o, kiu vol'as ekscit'a'n aventur'roman'o'n; tre impon'a prezent'o de la viv'o en ital'a vilaĝ'et'o dum la mal'fru'a part'o de la 19a jar'cent'o por la leg'ant'o, kiu'n interes'as la ĉiu'tag'a viv'o de hom'o'j.

Donald BROADRIBB
Giovanni Verg'a: La Malemuloj. Traduk'is Giancarlo Rinald'o, Anselmo Ruffatti kaj Paola Tosato. Eld. Edistudio, Pis'a, 2006. 261 paĝ'o'j kudr'it'a'j. ISBN 978-88-7036-076-9.

Histori-roman'o

Ĉi tiu verk'o est'as roman'ig'o de histori'a'j event'o'j, okaz'int'a'j plej'part'e dum la unu'a du'on'o de la du'dek'a jar'cent'o. Ĝeneral'a tem'o, tra'ir'ant'a la verk'o'n, est'as histori'e grav'a art'ist'o, Ferdinand Hodler, pli ĝust'e, kelk'a'j li'a'j pentr'aĵ'o'j; eĉ pli preciz'e, la plej'part'o de la roman'o detal'e pri'tem'as model'in'o'n li'a'n, nom'at'a'n Jeanne Charles [ĵan ŝarl] Cerani-Ćišić.

Ni komenc'as per Ferdinand mem, kies mem'portret'o est'as la bild'o sur la kovr'il'o de la libr'o, kaj kies desegn'aĵ'o'j est'is uz'at'a'j por la kvin'dek-frank'a svis'a mon'bilet'o dum mult'a'j jar'o'j. Sur unu flank'o de tiu'j mon'bilet'o'j est'is desegn'it'a bild'o de li'a model'in'o Jeanne. Ekzist'is du variant'o'j de tiu'j mon'bilet'o'j, kaj fot'o'j klar'e montr'as ili'n en la libr'o.

La libr'o komenc'iĝ'as per la renkont'iĝ'o de Ferdinand Hodler kaj Jeanne, kiu far'iĝ'as long'a'temp'a model'in'o por li. Ferdinand, tamen, neniam edz'iĝ'is kun Jeanne, kaj fin'e ili apart'iĝ'is. Ŝi, tamen, tut'viv'e memor'is li'n kaj kolekt'is pentr'aĵ'o'j'n li'a'j'n. Li mem, post la apart'iĝ'o, ŝajn'e prefer'is forges'i pri Jeanne, kiu por li rol'is kvazaŭ efemer'e kiel seks'kun'ul'in'o kaj al'log'aspekt'a model'in'o.

Post la apart'iĝ'o de Ferdinand kaj Jeanne ni sekv'as la viv'o'n de Jeanne dum la ceter'a'j du tri'on'o'j de la roman'o. Ŝi'a viv'o est'is mal'facil'a. Dum fleg'ad'o de milit'vund'it'o'j de la unu'a mond'milit'o Jeanne renkont'is vund'it'o'n, nom'at'a'n Meho Ćišić, kaj edz'in'iĝ'is al li. Li far'iĝ'is ne'alt'rang'a konsul'ej'an'o de la nov'a jugoslavia reĝim'o kaj konsekvenc'e est'is re'lok'at'a ĉiu'n du'a'n aŭ tri'a'n jar'o'n al nov'a urb'o, komenc'e al urb'o'j en Uson'o, post'e Kanado, post'e Eŭrop'o, fin'e Jugoslavio, kie li rest'is ĝis la emerit'iĝ'o; kaj, kompren'ebl'e, Jeanne dev'is akompan'i li'n. Kun ŝi ir'is ar'o da pentr'aĵ'o'j kaj desegn'aĵ'o'j, far'it'a'j de Ferdinand Hodler.

Pas'is la jar'o'j. Okaz'is kaj pas'is la du'a mond'milit'o. Meho elekt'is loĝ'i en Most'ar, do li'n fidel'e akompan'is Jeanne.

En 1965 Jeanne mort'is. La sekv'a'n jar'o'n ŝi'a nev'in'o, kiu hered'is la ar'o'n da hodleraj verk'o'j, kiu'j'n konserv'is Jeanne, vend'is la kolekt'o'n al art'galeri'o, kiu dispon'ig'is ĝi'n al Kunstmuseum en Berno. En 1978 tiu art'muze'o publik'e ekspozici'is la kolekt'o'n kaj el'don'is dik'a'n katalog'o'n de la kolekt'o.

Ĉar per Inter'ret'o mi ne sukces'is trov'i pli da inform'o'j pri Jeanne Ćišić, ol ke ŝi est'is model'in'o por Ferdinand Hodler, kaj ke, post ŝi'a mort'o, ŝi'a kolekt'o est'is vend'it'a al art'muze'o, mi ne pov'is kontrol'i la mult'a'j'n detal'o'j'n pri ŝi'a viv'o, kiel ili est'as rakont'it'a'j en ĉi tiu libr'o. Ver'ŝajn'e, tem'as, kiel kutim'e en histori-roman'o'j, pri fakt'o'j, konjekt'o'j kaj ver'simil'a'j el'pens'aĵ'o'j de la aŭtor'o.

Ankaŭ menci'ind'as, ke en la unu'a du'on'o de la roman'o aper'as kelk'a'j, jam bon'e kon'at'a'j, fakt'o'j pri la fil'o de Ferdinand, Hector Hodler, esperant'ist'o, kiu grav'e rol'is dum la unu'a jar'dek'o de la du'dek'a jar'cent'o.

Kiel roman'o, aŭ histori'rakont'o, la verk'o ne kontent'ig'is mi'n. Ĝi est'as epizod'em'a, kun, kiel ŝajn'as al mi, ne'mult'a, aŭ eĉ preskaŭ neniom da, inter'rilat'o inter la ĉapitr'o'j. La stil'o est'as klar'a, sed mi mem sent'as ĝi'n nek kiel bon'a'n roman'o'n, nek kiel bon'a'n histori'rakont'o'n. La titol'o de la libr'o, en la plej'last'a part'o de la libr'o, rilat'as al la fakt'o, ke la Hodler-pentr'aĵ'kolekt'o fin'vetur'is, kun Jeanne, al la urb'o Most'ar, antaŭ ol est'i vend'it'a. Sed kvankam Ferdinand Hodler evident'e est'is cel'it'a est'i kern'a tem'o de la roman'o, li kvazaŭ perd'iĝ'as en la plej grand'a part'o de la roman'o, kiu tem'as pri Jeanne.

Sen'dub'e, ali'a'j leg'ant'o'j opini'os ali'e. De gustibus n'o'n est disputandum.

Donald BROADRIBB
Spomenka Štimec: Hodler en Most'ar. Eld. Edistudio, Pis'a, 2006. 105 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 978-88-7036-073-8.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

La karakter'o de la ĉin'a lingv'o kaj la sekv'o'j por Esperant'o

La ĉin'a lingv'o, eĉ nur ĝi'a sub'lingv'o, la mandaren'a, est'as la plej parol'at'a lingv'o en la mond'o. Ĝi'a'j trajt'o'j larĝ'e distanc'ig'as ĝi'n de la hind'eŭrop'a'j lingv'o'j, el kiu'j kvar – la angl'a, hind-urdu'a, hispan'a kaj rus'a – rol'as inter la plej parol'at'a'j lingv'o'j. Kontrast'e, la ĉin'a eĉ ne hav'as parenc'o'j'n ekster Ĉini'o, se oni ekskluziv'as la birman kaj ali'a'j'n disput'at'a'j'n tre mal'proksim'a'j'n parenc'o'j'n. Tial ne est'as surpriz'e, ke Zamenhof baz'is Esperant'o'n sur la hind'eŭrop'a'j lingv'o'j – pli preciz'e sur la eŭrop'a'j. Ĉu, do, Esperant'o taŭg'as por la ĉin'o'j?

Pro (aŭ ĉu malgraŭ?) la ĉi-supr'a'j fakt'o'j lev'iĝ'is kritik'o'j kontraŭ Esperant'o, pretend'ant'a'j, ke ĝi est'as tro eŭrop'ec'a por ĉin'o'j, kaj tiu'n asert'o'n mi en ĉi tiu artikol'o vol'as ekzamen'i antaŭ ol konklud'i, ke tiu'j kritik'o'j est'as ne'prav'ig'ebl'a'j.

Unu'e, ĉu est'us ebl'e, ke Esperant'o est'u konstru'it'a tut'e neŭtral'e per baz'iĝ'o sur, ekzempl'e, la kvin lingv'o'famili'o'j plej grav'a'j laŭ nombr'o de parol'ant'o'j, nom'e inkluziv'e de la lingv'o'famili'o'j al kiu'j aparten'as la lingv'o'j arab'a, malaj-indonezia, kaj tamila? Fakt'e est'as, ke bedaŭr'ind'e la struktur'o'j de tiu'j lingv'o'j est'as tut'simpl'e ne'akord'ig'ebl'a'j inter si. Tia „Esperant'o” plaĉ'us al neni'u.

Tamen, ĉu Esperant'o est'us pov'int'a almenaŭ evit'i iu'j'n ne'dezir'ind'a'j'n eŭrop'a'j'n trajt'o'j'n? Pli specif'e, ĉu Esperant'o est'us pov'int'a i'o'n lern'i de la ĉin'a? La jen'a'j tem'o'j merit'as pri'pens'ad'o'n.

Ni pren'u la nom'o'j'n de la monat'o'j kaj de la tag'o'j de la semajn'o. En la ĉin'a oni simpl'e numer'as ili'n (sol'a escept'o: dimanĉ'o). En Esperant'o la ĉin'o'j dev'as lern'i 19 apart'a'j'n, por ĉin'o'j tut'e strang'a'j'n, vort'o'j'n. Kaj kio'n dir'i pri la person'a'j pronom'o'j? La ĉin'a sistem'o est'as evident'e pli simpl'a ol la esperant'a. La plural'a'j pronom'o'j est'as regul'e form'it'a'j per al'don'o de la sam'a sufiks'o. En Esperant'o „vi”, escept'e, eĉ ne hav'as apart'a'n plural'a'n form'o'n. Kial ne?

Pri kun'met'it'a'j vort'o'j: la ĉin'a lingv'o montr'as, kiel Esperant'o pov'us est'i evit'int'a mult'a'j'n apart'a'j'n radik'o'j'n. En la ĉin'a ekzempl'e „hodiaŭ” est'as „nun'tag'”, „demokrati'o” est'as „popol'reg'”, kaj „vulkan'o” est'as „fajrmont'”. Pro jam'a inter'naci'ec'o (kiu fakt'e ekskluziv'as ĉin'o'j'n) Esperant'o en'las'is mult'a'j'n apart'a'j'n radik'o'j'n tut'e ne'bezon'at'a'j'n. Kial, ekzempl'e, „hemisfer'o”, kiam „du'on'sfer'o” tut'e taŭg'as?

Ankoraŭ pri la nom'o'j de la monat'o'j: en grand'a part'o de Ĉini'o silab'komenc'a „l-” kaj silab'komenc'a „n-” est'as alofon'o'j de unu sam'a fonem'o, kaj est'as mal'facil'e por la tie'a'j ĉin'o'j disting'i inter la du. Kiel bedaŭr'ind'e, do, kaj ne nur por ĉin'o'j, ke en Esperant'o ni hav'as la tro simil'a'j'n „juni'o” kaj „juli'o” anstataŭ ekzempl'e „juni'o” kaj „juljo”. Kompren'ebl'e, por mult'a'j ĉin'o'j ankaŭ „li” kaj „ni” prezent'as problem'o'n, sed est'us ne'ebl'e, ke ia ajn mond'lingv'o evit'u en'tut'e tia'j'n bedaŭr'ind'aĵ'o'j'n (ekzempl'e, pens'u nur pri la japan'a konfuz'o inter „l” kaj „r”). Modif'ant'e la kon'at'a'n proverb'o'n, ankoraŭ neni'o plaĉ'us al ĉiu'j.

Sed laŭ mi la argument'o favor'e al Esperant'o klar'e super'as la kontraŭ'a'n. Kial? Nu, por lern'i ajn'a'n fremd'a'n lingv'o'n, la ĉin'o'j front'as gigant'a'n task'o'n, kompar'e al kiu lern'i Esperant'o'n, inkluziv'e de ĝi'a'j (de ili'a vid'punkt'o) eŭrop'ec'a'j difekt'o'j, est'as plur'obl'e pli facil'e. Por la ĉin'o'j Esperant'o mal'ferm'as pord'o'n al la ekster'a mond'o, kiu est'as plej'part'e eŭrop'lingv'a mond'o. La eŭrop'ec'o de Esperant'o ne mal'instig'as al la ĉin'a'j esperant'ist'o'j akcept'i ni'a'n lingv'o'n kiel ĝi est'as, kio'n atest'as la fakt'o, ke la ĉin'a Esperant'o-mov'ad'o est'as inter la plej aktiv'a'j.

Kia'n lecion'o'n ne'ĉin'o'j pov'us lern'i el ĉi tiu afer'o? Nu, en korespond'ad'o kun ĉin'a plum'amik'o, almenaŭ vi prefer'e ne skrib'u „hemisfer'o”, krom se vi sci'as, ke hazard'e li aŭ ŝi kon'as la grek'a'n ...

Vilhelm'o ROWE

Unu vir'o valor'as du vir'in'o'j'n (2)

Oni pov'as mis'pruv'i ĉio'n ajn per selekt'em'a cit'ad'o el la Koran'o. Bedaŭr'ind'e tio ver'as ne nur por ne-islam'an'o'j, sed ankaŭ por islam'an'o'j mem. La Koran'o est'as tut'aĵ'o, kaj neces'as, ke oni leg'u ĝi'n tiel'e. Mi atent'ig'as pri du punkt'o'j en la leter'o de Jomo Ipfelkofer (Unu vir'o valor'as du vir'in'o'j'n, MONATO 2006/10, p. 6).

Nur en unu kun'tekst'o en la Koran'o trov'iĝ'as tiu egal'ec'o inter unu vir'o kaj du vir'in'o'j kiel atest'ant'o'j. Tie tem'as pri negoc'a kontrakt'o. Oni argument'as, ke en la Arabi'o de la 7a jar'cent'o (kaj, bedaŭr'ind'e, en mult'a'j land'o'j eĉ nun) vir'in'o'j ne kutim'is part'o'pren'i negoc'a'j'n afer'o'j'n.

Pri hered'aĵ'o: vir'o ricev'u la sam'o'n kiel du vir'in'o'j. Oni memor'u, ke en islam'o la famili'o est'as la norm'o; laŭ la islam'a leĝ'o la edz'o dev'as sub'ten'i la edz'in'o'n kaj la infan'o'j'n. La edz'in'o rajt'as el'spez'i si'a'n mon'o'n, kia'manier'e plaĉ'as al ŝi.

Angus WILKINSON
Briti'o

Grand'a sum'o, mal'grand'a aparat'o

La plej grand'a'n subvenci'o'n dum la histori'o de israela scienc'o, 1,75 milion'o'j da eŭr'o'j, ricev'is 31-jar'a kurac'ist'o Hossam Haick pro aparat'o kapabl'a laŭ odor'o diagnoz'i pulm'kancer'o'n.

La mon'o, el Eŭrop'a Uni'o, ebl'ig'os fond'i esplor'laboratori'o'n kaj real'ig'i la ide'o'n de Haick kre'i miniatur'a'n diagnoz'il'o'n, kiu re'kon'as je la komenc'o tumor'spec'o'j'n. Haick profesor'as ĉe la plej prestiĝ'a israela teknik'a alt'lern'ej'o, Teĥnion, en la urb'o Hajfo.

Amik

Bus'vojaĝ'o

Ebl'e mi bon'ŝanc'is: la bus'o est'is preskaŭ plen'a, sed lok'o apud mi liber'is. Se konsider'i, ke en la voj'o mi dev'os pas'ig'i pli ol 9 hor'o'j'n (plej'part'e nokt'e), tio don'is al mi i'a'n avantaĝ'o'n. Mi pov'is simpl'e ripoz'i dum la tut'a voj'o du'on'kuŝ'ant'e, ne aŭskult'ant'e la kutim'e ted'a'j'n najbar'o'j'n, kiu'j dum simil'a'j long'distanc'a'j vojaĝ'o'j ŝat'as rakont'ad'i i'a'j'n si'a'j'n event'o'j'n, okaz'int'aĵ'o'j'n aŭ simpl'e babil'i.

La komenc'a'j kilo'metr'o'j de la voj'o, kiam la bus'o vetur'is tra la urb'a'j strat'o'j, est'is ne interes'a'j, des pli, ke la bus'o vetur'is tra la urb'o eg'e mal'rapid'e. Kvankam la urb'o ne est'is mal'grand'a, ĝi'a'j strat'o'j est'is relativ'e mal'larĝ'a'j kaj ne pov'is tra'las'i amas'o'n da urb'trafik'a'j mal'modern'a'j aŭtobus'o'j Ikarus, produkt'it'a'j en Hungari'o, aŭ tiu'j de la bus-uzin'o el Lviv Laz; sam'e mal'nov'a'j tram'o'j, produkt'it'a'j en la fam'a ĉeĥ'a uzin'o Škoda. Kaj tiu'j kaj la ali'a'j jam de'long'e atend'is si'a'n emerit'ec'o'n, ĉiu'j ebl'a'j ili'a'j resurs'o'j est'is jam de'long'e for'uz'it'a'j. Mal'help'is al liber'a vetur'ad'o de ni'a bus'o ankaŭ amas'o da modern'a'j aŭtomobil'o'j, plej'part'e ven'ig'it'a'j el ekster'land'o.

Mi en'bus'iĝ'is kaj komenc'is re'memor'ad'i la last'a'n period'o'n de mi'a viv'o. Oni dir'as, ke la unu'a'n part'o'n de la voj'o hom'o kutim'e pens'as pri la las'it'a hejm'o kaj hejm'an'o'j, sed la du'a'n jam pri tio, kio al li dev'os okaz'i en la nov'a lok'o, kie'n li vetur'as. Ebl'e oni prav'as.

Mi sid'is apud fenestr'o kaj dum'e sen'pens'e, aŭ preskaŭ sen'pens'e, rigard'is tra ĝi. Jen ni tra'vetur'is la centr'a'n plac'o'n, kie'n unu'period'e mi ŝat'is venad'i por simpl'e spir'i la etos'o'n de mal'nov'a urb'o'part'o, de'nov'e kaj de'nov'e rigard'i mal'nov'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n. Laŭ'oni'dir'e en divers'a'j land'o'j la centr'a plac'o de ĉef'urb'o est'as la plej vid'ind'a lok'o kaj kutim'e tre ĉarm'a. Mi est'is en kelk'a'j eŭrop'a'j ĉef'urb'o'j kaj hav'as ebl'ec'o'n kompar'i. Ver'e ankaŭ ni'a ĉef'plac'o est'as vid'ind'a: la dom'o de la urb'estr'o, bel'e farb'it'a kaj ĉarm'e lum'ig'it'a vesper'e, palac'o de la Justic'o, mult'nombr'a'j privat'a'j butik'o'j, vend'ant'a'j kaj divers'spec'a'j'n bier'o'j'n kaj manĝ'et'aĵ'o'j'n kaj memor'aĵ'o'j'n, sen kiu'j ne ekzist'as ajn'a urb'o, ajn'a ŝtat'o.

Ni'a urb'o etend'iĝ'is laŭ'long'e de lok'a river'o. La nun'a urb'estr'o est'as ne'mal'bon'a mastr'o, ver'e zorg'ant'a pri la urb'o; pro tio ĝi po'iom'et'e komenc'is aspekt'i pli kaj pli bon'e: la voj'o'j est'is jam relativ'e bon'e asfalt'it'a'j sen la sen'ĉes'a'j kav'o'j kaj mal'glat'aĵ'o'j ordinar'e kutim'a'j en ni'a land'o, apud loĝ'dom'o'j aper'is lok'o'j por ripoz'o, benk'o'j, kie pov'is sid'i kaj emerit'o'j, atend'ant'a'j si'a'j'n nep'o'j'n, kaj mez'aĝ'ul'o'j, leg'ant'a'j freŝ'a'j'n period'aĵ'o'j'n. Obl'iĝ'is ankaŭ flor'ej'o'j, kies mult'kolor'ec'o ĝoj'ig'is la okul'o'j'n.

Mi eg'e ŝat'as mi'a'n urb'o'n. Mi ĉi tie nask'iĝ'is, mi loĝ'as ĉi tie la tut'a'n ne tiom long'a'n viv'o'n, kaj mi ne est'as indiferent'a al ĝi.

Jen antaŭ la el'urb'iĝ'o la bus'o preter'vetur'as stadion'o'n, situ'ant'a'n ĉe la urb'o'rand'o. Si'a'temp'e en jun'ec'o mi ŝat'is ĝi'n vizit'ad'i por iom kur'ad'i, ne por sport'a'j ating'o'j kaj rekord'o'j, sed simpl'e por iom fort'ig'i la korp'o'n. Ankaŭ ĉi tie mi kun grup'o de mi'a'j amik'o'j oft'e lud'is pilk'o'n, prefer'ant'e ne kutim'e pied'pilk'a'n lud'o'n, sed volejbal'o'n.

Mi kapt'is mi'a'n pens'o'n pri jun'ec'o. Mi ja est'as ne tiom aĝ'a, nur preskaŭ 30-jar'a. Sed mi pens'as pri mi jam kiel pri ne tre jun'a person'o. Jes-jes, pas'os ankoraŭ du monat'o'j, kaj mi iĝ'os jam tri'dek'jar'a. Mult'o'n mi sukces'is ating'i. Kaj la institut'o'n mi sukces'is bon'e fin'stud'i, kaj defend'is doktor'a'n disertaci'o'n. Mi hav'as bon'a'n kaj interes'a'n labor'o'n, pro kiu oni pag'as al mi taŭg'a'n salajr'o'n.

Sed ĝis nun mi est'as fraŭl'o. Mi neniam hav'is temp'o'n por kon'at'iĝ'i kun iu vir'in'o kaj edz'iĝ'i. La tut'a'n temp'o'n mi dediĉ'ad'is al lern'ad'o, al esplor'a'j labor'o'j. Kaj en'tut'e laŭ'natur'e mi'a karakter'o est'as ne tiom distr'iĝ'em'a. Ebl'e ankaŭ pro tio mi ne pov'is ĝis nun edz'iĝ'i.

Kaj jen ni preter'vetur'as lok'o'n, kiu situ'as tut'e proksim'e al la urb'o, sed est'as cert'e jam iom ekster ĝi. Ĉi tie komenc'iĝ'as la vast'a'j kamp'o'j de ni'a region'o. Kaj ĝust'e ĉi tie mi si'a'temp'e perd'is mi'a'n virg'ec'o'n. Iam mi promen'ad'is ĉi tie, streb'ant'e ating'i proksim'e trov'iĝ'ant'a'n akv'uj'o'n kun pur'a akv'o. Kaj tie mi sukces'is trov'i aventur'o'n.

La tiu'jar'a aŭtun'o est'is kolor'riĉ'a. Kaj la veter'o konstant'e ĉarm'is. Mi ĉiam ŝat'is rigard'i natur'a'j'n kolor'o'j'n kaj promen'ad'is oft'e tra apud'urb'a'j lok'o'j simpl'e por spir'i freŝ'a'n ne'gas'ig'it'a'n de la aŭt'o'j aer'o'n, rigard'i bel'a'j'n vid'aĵ'o'j'n kaj cert'e uz'i la ebl'ec'o'n naĝ'i en pur'a akv'o de la apud'urb'a akv'uj'o.

Ŝi est'is proksim'um'e sam'aĝ'a kiel mi, pli post'e evident'iĝ'is, ke sam'e virg'a. Ni renkont'iĝ'is ĉe la akv'uj'o. Kvazaŭ ne atent'ant'e la najbar'o'n, ni komenc'e nur kaŝ'rigard'is unu al la ali'a. Mi'a de'nask'a modest'ec'o ne permes'is al mi la unu'a komenc'i i'a'n flirt'ec'o'n, eĉ i'a'n parol'o'n. Est'as ĝust'e ŝi, kiu far'is la unu'a'j'n tiu'rilat'a'j'n paŝ'o'j'n. Mi jam ne memor'as, pri kio est'is tiu'j demand'o'j aŭ kiel komenc'iĝ'is tiu ni'a unu'a inter'parol'o. Ŝajn'as, ke ankaŭ ŝi tut'e ne atend'is de si tiu'n kuraĝ'ec'o'n ek'parol'i al mi. Ebl'e unu'e ni parol'is pri veter'o, ordinar'e neni'o'n signif'ant'a babil'ad'o; post'e, se mi ne erar'as, ni iom tuŝ'is politik'a'j'n event'o'j'n, parol'is pri literatur'o, muzik'o. Kaj jam post'e est'is stak'o el fojn'o. Mi not'is ŝi'a'n telefon'numer'o'n ie sur paper'et'o, sed la sort'o ankoraŭ ne favor'is mi'n (aŭ ebl'e mal'e?), kaj tiu paper'et'o ie perd'iĝ'is. Do, tiu ni'a unu'a tut'e hazard'a renkont'iĝ'o rest'is sol'a, malgraŭ mi'a'j prov'o'j ie ŝi'n trov'i.

Oni dir'as, ke ĉiu vir'in'o memor'as si'a'n unu'a'n vir'o'n. Sed la sam'o est'as, ver'ŝajn'e, ankaŭ pri la vir'o'j. Almenaŭ mi la mi'a'n memor'as tre bon'e.

Tiu por mi memor'ig'a lok'o rest'is ie mal'antaŭ'e. Komenc'iĝ'is apud'urb'a'j vilaĝ'o'j, tut'a seri'o da sen'ĉes'a'j unu'tip'a'j vilaĝ'o'j, sam'e bon'e kon'at'a'j de mi, ĉar ankaŭ ĉi tie mi sufiĉ'e oft'e est'is pro ofic'a'j bezon'o'j.

Do, mi daŭr'e rest'as fraŭl'o, malgraŭ jam sufiĉ'a aĝ'o. Kie fakt'e mi pov'as kon'at'iĝ'i kun vir'in'o? Por mult'a'j el la vir'o'j tio ne est'as problem'o: ili vizit'as kaf'ej'o'j'n, danc'plac'et'o'j'n, kin'ej'o'j'n. Sed por mi ... Mi ĉio'n ĉi ne ŝat'as. Mi ne sci'as, pro kio, sed mi opini'as, ke vizit'i tiu'j'n lok'o'j'n signif'as (almenaŭ por mi) simpl'e perd'i temp'o'n, kaj danc'i mi ne ŝat'as, ebl'e pro tio, ke mi ne sci'pov'as bon'e danc'i, sed simpl'e sku'i la korp'o'n, kiel tio'n far'as la nun'temp'a jun'ul'ar'o: por mi tio est'as ne interes'a. En kaf'ej'o'j oni kutim'e prepar'as aĉ'a'n kaf'o'n, plezur'o'n ĝi'n trink'i ne ebl'as ricev'i. Mi hejm'e prepar'as por mi kaf'o'n mult'e pli bon'gust'a'n. Mi hav'as bon'a'j'n kon'at'o'j'n kaj amik'o'j'n en Armeni'o, kie fakt'e tre majstr'e oni kuir'as ver'e bon'gust'a'n kaf'o'n, kaj tiu'j amik'o'j iom ankaŭ mi'n instru'is pri tiu ne tiom simpl'a procedur'o. Nu, kaj pri kin'ej'o'j eĉ ebl'as ne parol'i. Nun'temp'e, kiam preskaŭ ĉiu jam hav'as hejm'e vide'o'magnetofon'o'n, ne neces'as vizit'i kin'ej'o'j'n: ĉio'n ebl'as rigard'i hejm'e.

Do, kio'n ebl'as far'i nun al unu'op'ul'o'j simil'a'j al mi? En la ofic'ej'o ĉe ni ĉiu'j vir'in'o'j jam de'long'e est'as edz'in'iĝ'int'a'j. Hazard'a'j kon'at'iĝ'o'j sur'strat'e aŭ en kaf'ej'o'j, tio'n mi person'e ial prefer'as evit'i. Ĉu rest'as nur kon'at'iĝ'i per'e de last'a'temp'e mult'nombr'e aper'int'a'j anonc'ĵurnal'o'j? Sed ankaŭ tie plur'foj'e aper'as sufiĉ'e strang'a'j anonc'o'j, simil'a'j al la sekv'ant'a: „Jun'a vir'in'o, kiu konservativ'e rilat'as al seks'um'ad'o, kon'at'iĝ'us kun sam'orient'it'a vir'o, aŭ pli bon'e kun du aŭ tri sam'temp'e”. Cert'e tiu anonc'o plej ver'ŝajn'e aper'is ŝerc'e. Eĉ mi supoz'as, ke la telefon'numer'o est'is not'it'a absolut'e ne ĝust'a, fals'a. Sed se rigard'i ali'a'j'n anonc'o'j'n, preskaŭ ĉiu'j simil'as unu la ali'a'n: „Ĉarm'a blond'ul'in'o kun si'a 6-jar'a fil'o esper'as renkont'i 25 - 30-jar'a'n vir'o'n, kiu pov'os est'i bon'a mastr'o en la hejm'o kaj patr'o por la infan'o”... „50-jar'a vidv'in'o, kies infan'o'j est'as jam mem'star'a'j, em'as trov'i proksim'um'e sam'aĝ'a'n vir'o'n por kun'e mastr'um'i”... „Kie vi est'as – zorg'em'a 25-35-jar'a vir'o, ŝat'ant'a aventur'o'j'n, vojaĝ'o'j'n?”

Pas'is iom da temp'o, kaj ni'a bus'o halt'is en ne'grand'a urb'o ĉe'lim'e kun ni'a provinc'o. Por iom gimnastik'i mi el'ir'is. Eĉ kvin'minut'a'n paŭz'o'n mi prefer'as uz'i por iom'et'e labor'ig'i la korp'o'n.

El'ir'ant'e, mi kapt'is, eĉ iel ek'sent'is i'a'n kaŝ'rigard'o'n, ĵet'it'a'n al mi de antaŭ'a'j sid'lok'o'j de la bus'o. Komenc'e mi ĝi'n ne atent'is. Simpl'e io atent'ig'is mi'n. Star'ant'e flank'e de fum'ant'o'j (mi neniel pov'as kompren'i tia'n kategori'o'n de hom'o'j: ajn'a'n minut'o'n ili em'as uz'i por en'spir'i cigared'a'n fum'o'n, ĉu ver'e tio al'port'as i'a'n ĝu'o'n?), mi indiferent'e rigard'is ĉirkaŭ'e'n, ankaŭ al pasaĝer'o'j de ni'a bus'o. Kaj mi kompren'is, ke inter tiu'j est'as iu de mi kon'at'a. Pli ĝust'e, unu el la vir'in'a'j vizaĝ'o'j al mi i'o'n memor'ig'is, i'o'n mal'nov'a'n, de'long'e forges'it'a'n.

Mi prov'is fos'i en mi'a memor'o, kie mi pov'is vid'i tiu'n vizaĝ'o'n, tiu'n vir'in'o'n. Ebl'e tio est'is jam antaŭ mult'a'j jar'o'j – la kap'o ne vol'is al mi help'i. Ĉu io lig'it'a kun mi'a lern'ad'o? Ne! Samlernantojn mi memor'as sufiĉ'e bon'e. Ĉu kun la ofic'a'j afer'o'j? Des pli ne. Pri labor'o mi est'as frenez'a fanatik'ul'o kaj forges'i iu'n, kun kiu mi kontakt'iĝ'is iam ajn pro la ofic'a'j afer'o'j, mi cert'e ne pov'is. Sed kie mi tamen ŝi'n kontakt'is?

Najbar'a tri'op'o da fum'ant'o'j iom mal'help'is mi'n: ili tro bru'e inter'parol'is, rakont'ant'e unu al ali'a'j laŭ si'a opini'o „freŝ'a'j'n” anekdot'o'j'n1 kaj tro laŭt'e rid'aĉ'is. Ŝajn'as, ke ankaŭ ali'a'j'n ili mal'help'is, sed neni'u al ili i'o'n dir'is. Mi iom flank'e'n mov'iĝ'is kaj hazard'e trov'iĝ'is tuj apud iu vir'in'o, kiu est'is sam'vojaĝ'ant'o de la unu'a'j vic'o'j de ni'a bus'o.

„Tiu vent'et'o est'as eg'e agrabl'a”, mi ek'aŭd'is ŝi'a'j'n vort'o'j'n. La voĉ'o est'is agrabl'a, bel'son'a, trankvil'ig'a. Mi rigard'is ŝi'n. Jes, tio est'is ĝust'e tiu vir'in'o, pri kiu mi opini'is, ke ŝi'a vizaĝ'o est'as iom kon'at'a de mi. Mult'e pli kon'at'a de mi est'is ŝi'a voĉ'o. Kie kaj kiam mi pov'is kun ŝi kontakt'iĝ'i?

Ĝi est'as ne nur agrabl'a, sed eĉ kares'em'a, mi sub'ten'is tiu'n ek'parol'o'n. Jes la voĉ'o est'is eg'e kon'at'a de mi, sam'e kiel la vizaĝ'o. Sen tiu ĉi vent'et'o eg'e sent'ebl'us ŝvit'ig'a varm'eg'o. Eĉ nun, vesper'e.

Ni ek'silent'is. Ankoraŭ pri kio ebl'as parol'i? La ordinar'a'j pri'veter'a'j fraz'o'j. Ĉu sekv'us la parol'o pri kultur'a'j aŭ politik'a'j demand'o'j? Mi'a cerb'o labor'is prov'ant'e re'memor'i, kie mi ŝi'n vid'is kaj aŭd'is. Ja ne est'is dub'o'j pri tio, ke tio ĉi iam okaz'is.

– Nu sufiĉ'as, Ĵenja. Vi kvazaŭ ne re'kon'as mi'n.

Kaj ĉi-moment'e mi ĉio'n re'memor'is. Jes, est'as ŝi'a voĉ'o, kiu help'is mi'n, kiu'n ne ebl'is ne re'kon'i. Ĝi son'is kvazaŭ najtingal'a kant'o. Kiel mi pov'is ŝi'n forges'i? ...

Tio okaz'is dum unu el mi'a'j ripoz'period'o'j, proksim'um'e antaŭ kvin jar'o'j. Mi est'is ripoz'ant'a post serioz'a operaci'o, ŝajn'e la unu'a'n foj'o'n uz'ant'e serv'o'j'n de ripoz'dom'o, kio'n mi fakt'e tut'e ne ŝat'as, ĉiam prefer'ant'e aktiv'a'n ripoz'o'n, ĉu vojaĝ'ant'e i'e'n, ĉu ripoz'ant'e ie proksim'e al river'o, en ordinar'a tend'o, kaj okup'iĝ'ant'a pri fiŝ'kapt'ad'o aŭ kolekt'ad'o de fung'o'j kaj ber'o'j. Se mi ne erar'as, tio est'is la unu'a foj'o, kiam mi absolut'e ne pens'is pri mi'a labor'o, pri eksperiment'o'j, pri flank'e'n'met'it'a ne'fin'verk'it'a artikol'o pri last'a'j ni'a'j ating'o'j. Tut'a'j'n tag'o'j'n mi sid'is ie sur'benk'e kaj leg'is i'a'j'n roman'o'j'n, kriminal'a'j'n, fantast'a'j'n. Vesper'e mi ŝat'is venad'i al danc'plac'et'o por simpl'e rigard'i la danc'ant'o'j'n, inter kiu'j fakt'e ne est'is bon'a'j danc'ist'o'j. Kaj ĝust'e dum tiu'j vesper'o'j mi rimark'is ŝi'n. De la ceter'a'j ŝi diferenc'iĝ'is ĝust'e per si'a danc'manier'o elegant'a, al'log'a por rigard'i.

Kiel ŝi nom'iĝ'as? Nun por mi tio est'is problem'o. Nadeĵda? Ne. Maria? Ankaŭ ne tiu'n nom'o'n ŝi hav'is. Sed mi ja dev'as nepr'e re'memor'i ŝi'a'n nom'o'n por iel turn'i mi'n al ŝi. Ho, jes. Svetlana. Ĝust'e Svetlana. Ŝajn'as, ke mi kares'e tiam nom'is ŝi'n Svetik. Kiel mi pov'is ĉio'n ĉi forges'i?

Cert'e mi ne kuraĝ'is la unu'a ek'kontakt'i ŝi'n. La event'o'j tiam evolu'is laŭ ŝi'a ord'o: foj'e dum mi'a ripoz-leg'ad'o de libr'o sur'benk'e ŝi al'ir'is kaj ek'sid'is apud'e, kompren'ebl'e pet'ant'e permes'o'n. Post'e kiel kutim'e komenc'iĝ'is neni'o'n signif'ant'a babil'ad'o. Tiam ni kon'at'iĝ'is. Kaj jam ne la leg'ad'o log'is mi'n. Mi jam konstant'e pens'is pri ni'a plu'a renkont'iĝ'o kaj inter'parol'o. Ŝi evident'iĝ'is sufiĉ'e eduk'it'a person'o. Ŝi'a profesi'o est'is pedagog'o (en est'ont'ec'o, ĉar tiu'temp'e ŝi ankoraŭ student'is), eduk'ant'o de la plej jun'a'j lern'ej'an'o'j. Hejm'e ŝi hav'is nur patr'in'o'n, ali'a'j'n parenc'o'j'n ŝi ne hav'is. Jen fakt'e ĉio'n, kio'n mi sukces'is ek'sci'i pri ŝi, krom la nom'o.

Tiu ni'a ĉiu'tag'a babil'ad'o po'iom'et'e ek'ali'aspekt'is kaj trans'form'iĝ'is je pli proksim'a'j rilat'o'j. Jes-jes, ebl'as esprim'i tre proksim'a'j'n rilat'o'j'n. Subit'e ŝi mal'aper'is el la ripoz'dom'o, tut'e ne atend'it'e por mi, ne dir'int'e eĉ adiaŭ'a'n vort'et'o'n. Ebl'e io al ŝi okaz'is. Domaĝ'e, ke mi ĝis tiu moment'o ne ek'sci'is, kie ŝi loĝ'as, kaj cert'e ne pov'is ŝi'n trov'i.

Kaj jen tiu hazard'a renkont'iĝ'o en la bus'o.

Kompren'ebl'e, post tiu halt'o en la bus'o ni sid'is jam apud'e fin'e de la maŝin'o. Kaj ĉi tie ni daŭr'ig'is ni'a'n inter'parol'o'n.

– Mi sci'as, ke ĉe vi ĉio bon'ord'as. Kaj bon'a labor'o, kaj defend'it'a disertaci'o ...

– Ĉu vi interes'iĝ'is pri mi'a sort'o? Sed kiel? Kial? Kaj mi: Mi ja neni'o'n sci'as pri vi'a nun'a stat'o. Ĉu edz'o, infan'o'j?

– Mi ne sci'as, kiel al vi klar'ig'i. Jes, mi iom interes'iĝ'is pri vi'a viv'o, pri vi'a sort'o. Kaj mi ĝoj'is pro ĉiu'j vi'a'j ating'o'j. La edz'o ... Ne, edz'o'n mi ne hav'as. Pri tio mi ebl'e iam al vi rakont'os. Sed la infan'o ... mi hav'as ĉarm'a'n 4-jar'a'n knab'in'o'n Ir'in'a (la nom'o est'is elekt'it'a memor'e al mi'a patr'in'o). Se vi ŝi'n vid'us (kaj mi tio'n ver'e vol'us), ankaŭ al vi ŝi plaĉ'us.

„Kvar'jar'a?” mi komenc'is cerb'um'i. Kaj ni renkont'iĝ'is antaŭ kvin jar'o'j. Ĉu ebl'e? ...

Tiu'j pens'o'j plu mi'n turment'is. Mi jam pov'is pens'i pri neni'o ali'a. Jes, tiam kun ŝi est'is interes'e kaj iel trankvil'e, ia trankvil'a sent'o ie intern'e de la anim'o. Kun ne'mult'a'j vir'in'o'j mi sent'is mi'n sam'e trankvil'a. Ebl'e sufiĉ'as serĉ'i ankoraŭ iu'n ali'a'n. Nur ŝi est'u liber'a, sen'edz'a!

– Pri kio vi pens'as? mi ek'aŭd'is ŝi'n. – Vi tut'e mi'n ne aŭskult'as.

– Pardon'u, nu, cert'e pri vi, vi ja est'as apud'e.

– Kaj se mi est'us for'e? ...

– Nu, mi ne sci'as, ni ne vid'is unu la ali'a'n kvin jar'o'j'n ...

– Cert'e mi kulp'as, ke tiam mi ne'atend'it'e por vi las'is la ripoz'dom'o'n. Hejm'a'j mal'facil'aĵ'o'j. Mi eĉ ne sukces'is adiaŭ'i. Pardon'u.

– Kaj mi pens'is, ke est'as ĝust'e mi, kiu kulp'as.

– Neni-okaz'e. Kun vi mi sent'is mi'n bon'e, iel trankvil'e. Kvankam tiam mi vi'n fakt'e tut'e ne kon'is.

Ĉu ebl'e jam fin'iĝ'is mi'a'j serĉ'o'j? Kaj la person'a viv'o iel normal'iĝ'os?

La est'ont'ec'o montr'os! ...

1. „freŝ'a” anekdot'o: rus'ism'o, kiu signif'as novel'pens'it'a'n anekdot'o'n, ne ankoraŭ iam son'ig'it'a'n.
Dmitrij CIBULEVSKIJ

Nukle'a energi'o rest'u en Litovio

El la du Ĉernobil-tip'a'j reaktor'o'j de la nukle'a central'o en Ignalina la unu'a jam est'is ferm'it'a la 31an de decembr'o 2004 kaj la du'a est'as ferm'ot'a fin'e de 2009. Tio est'is la kondiĉ'o por al'iĝ'o de Litovio al Eŭrop'a Uni'o. Tamen, Litovio por si'a elektro'proviz'o eg'e de'pend'as de nukle'a energi'o.

Estr'o'j de energi'a'j kompani'o'j de la tri balt'a'j land'o'j – Lietuvos energija el Litovio, Eesti Energi'a el Estoni'o kaj Latvenergo el Latvi'o – inter'konsent'is pri konstru'o de nov'a nukle'a central'o en Ignalina kaj financ'ad'o de konstru'labor'o'j. Ĝi ek'funkci'os ĉirkaŭ la jar'o 2015 kaj produkt'os mal'pli mult'e'kost'a'n energi'o'n por balt'a'j land'o'j, tiel mal'pli'ig'ant'e la energi'a'n de'pend'ec'o'n de Rusio. La plan'o'j'n ankoraŭ dev'as aprob'i reg'ist'ar'o'j kaj parlament'o'j de la tri land'o'j.

Oni plan'as, ke la nov'a central'o est'os konstru'at'a sur la lok'o de la tri'a, plan'it'a sed neniam fin'konstru'it'a, reaktor'o. Ĝi'a projekt'ad'o daŭr'us kvar jar'o'j'n. La kost'o est'os ĉirkaŭ 10,36 miliard'o'j da eŭr'o'j. Si'a'n intenc'o'n pri part'o'pren'o en la konstru'projekt'o jam esprim'is la german'a energi'a konzern'o E.On, kaj si'a'j'n nukle'a'j'n teknologi'o'j'n propon'as la japan'a'j kompani'o'j Mitsubishi kaj Mitsubishi Heavy Industries, la franc'a konzern'o Areva kaj la kanada AECL. El 26 tip'o'j de nukle'a'j reaktor'o'j est'is elekt'it'a'j 11, kiu'j observ'as ĉiu'j'n regul'o'j'n. Inter ili est'as ankaŭ rus'a'j reaktor'o'j.

Konsil'ist'o'j asert'as, ke la kompani'o'j de la tri balt'a'j land'o'j est'as kapabl'a'j financ'i la konstru'o'n de reaktor'o kun potenc'o de 1600 mega'vat'o'j. Ne est'as klar'e ankoraŭ, kiom da reaktor'o'j neces'as. Ĉi-moment'e en Ignalina funkci'as unu reaktor'o kun potenc'o de 1350 mega'vat'o'j. Kiam en la central'o funkci'is du reaktor'o'j, ili'a potenc'o ating'is 3000 mega'vat'o'j'n.

Last

Vizit'o al Takahaŝi

En la sud-japan'a prefekt'uj'o Okajama situ'as urb'o Takahaŝi. En ĝi loĝ'as mi'a'j Esperant'o-amik'o'j ge'sinjor'o'j Miajatani, kiu'j invit'is mi'n kaj mi'a'n edz'in'o'n gast'i ĉe ili kaj ek'kon'i la vid'ind'aĵ'o'j'n de ties urb'o kaj ĉirkaŭ'aĵ'o. Profit'ant'e ili'a'n afabl'ec'o'n, ni akcept'is la invit'o'n.

Al'ven'int'e al Takahaŝi, ni unu'e vizit'is templ'o'j'n Jakuŝi-in-Ŝooren-ĵi kaj Raikjuu-ĵi. La unu'a est'as fam'a pro la 32a film'o el la japan'a televid'a film'seri'o de „Mal'facil'a est'as ja vir'a viv'o”. Reĝisor'o Jamada Jooĵi film'is tiu'n seri'o'n, konsist'ant'a'n el 48 film'o'j du'foj'e jar'e, ĝis la ĉef'rol'ul'o Acumi Kijoŝi mort'is. Jamada tre ŝat'is tiu'n urb'o'n kaj li du'foj'e film'is en ĝi. Jun'a bonz'o en la templ'o tre afabl'e montr'is al ni fot'o'j'n pri la film'ad'o.

Templ'o Raikjuu-ĵi est'as fam'a pro si'a japan'stil'a ĝarden'o, projekt'it'a de Kobori Enŝuu, kiu reg'is tiu'n region'o'n komenc'e de la 17a jar'cent'o. Li est'is tre talent'a hom'o en divers'a'j fak'o'j: arkitektur'o, ĝarden'ad'o, te'o-ceremoni'o'j ktp. La ĝarden'o en la templ'o konsist'as el rok'o'j, sabl'o kaj arbust'o'j. En la sabl'a mar'o est'as gru- kaj testud'insul'et'o'j. Je la fon'o star'as ond'form'e ĉirkaŭ'tond'it'a'j azale'o'j kun ruĝ'a'j flor'o'j. Dum la pas'int'a'j 400 jar'o'j oni zorg'em'e fleg'is la ĝarden'o'n, por ke ĝi konserv'u si'a'n original'a'n form'o'n kaj bel'ec'o'n. Ĝi est'as registr'it'a kiel „Ĝarden'a trezor'o” en 1974. Sid'ant'e sur ĝi'a verand'o, ni medit'is, kvazaŭ ni est'us en la mal'nov'a temp'o.

Feliĉ'e Takahashi ne sufer'is aer'atak'o'j'n de bomb'aviad'il'o'j de Uson'o dum la du'a mond'milit'o. Tial mal'nov'a'j strat'o'j kaj konstru'aĵ'o'j tie est'as plen'e konserv'it'a'j. Plu ekzist'as ankaŭ loĝ'kvartal'o de samuraj'o'j (japan'a'j milit'ist'o'j). Mult'a'j'n dom'o'j'n oni jam re'konstru'is kaj trans'form'is en modern'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n, tamen rest'is du dom'o'j, kiu'j prezent'as la viv'o'n de samuraj'o-famili'o. Ili est'as lign'a'j modest'a'j dom'o'j, konstru'it'a'j antaŭ 170 jar'o'j, kun kelk'a'j ĉambr'o'j por la famili'an'o'j, unu ĉambr'o por serv'ist'in'o'j, kuir'ej'o, ban'ej'o kaj neces'ej'o. Apud la pord'o est'as stal'o kaj ĉambr'o por serv'ist'o'j. En la mal'grand'a ĝarden'o oni plant'is pin'o'j'n kaj kelk'a'j'n arbust'o'j'n. Tie ni ĝu'is ankaŭ bel'a'j'n kant'o'j'n de mal'grand'a bird'o ugvis'o.

En Japani'o last'a'temp'e urb'o'centr'o'j mal'vigl'as, ĉar ek'de plur'a'j jar'o'j est'as mal'fermat'a'j grand'vend'ej'o'j ekster la urb'o'j. Proksim'e al ili oni ek'loĝ'as, for'las'ant'e mal'nov'a'j'n kvartal'o'j'n. Tamen Takahaŝi est'as ĉirkaŭ'it'a de mont'o'j kaj pro tio ne ekzist'as vast'a teren'o ekster ĝi por konstru'i grand'vend'ej'o'j'n. Tial la urb'o konserv'is tradici'a'n japan'a'n etos'o'n, kiu al'log'is reĝisor'o'n Jamada kaj ĉiu'jar'e al'tir'as turist'o'j'n. Takahaŝi est'as modest'a urb'o, kaj ĝust'e pro tio mi tre ŝat'as ĝi'n. Ĝi'a'j kastel'o, mal'nov'a'j strat'o'j, templ'o'j kun bel'a'j ĝarden'o'j, river'o kaj kompren'ebl'e agrabl'a'j loĝ'ant'o'j re'memor'ig'as la jam „perd'it'a'n japan'a'n etos'o'n” de la pas'int'ec'o.

Hukija

Vilaĝ'o Hukija trov'iĝ'as je 20 km for de Takahashi. En la pas'int'ec'o ĝi est'is fam'a pro la produkt'ad'o de kupr'o kaj kolkotar'o (ruĝ'a okr'o). Laŭ mal'nov'a'j dokument'o'j, oni mal'kovr'is kupr'o'n en Hukija ankoraŭ en la jar'o 807 post Krist'o, sed la plej prosper'a epok'o de kupr'o'produkt'ad'o est'is inter 1690 kaj 1930. Kolkotar'o'n oni produkt'is en 1707 en la vilaĝ'o (la unu'a'n foj'o'n en Japani'o). Ĝi est'is uz'at'a kiel glazur'o por ceramik'aĵ'o'j kaj kiel farb'o por lign'o'dom'o'j kaj ŝip'o'j. Eĉ nun ĝi est'as tre util'a material'o por modern'a'j aparat'o'j kaj produkt'aĵ'o'j. La vilaĝ'o tre prosper'is pro ambaŭ produkt'ad'o'j. Tamen ili ĉes'is. Oni ferm'is la kupr'o'min'ej'o'n en 1972, kaj la kolkotar'o'produkt'ad'o'n en 1974.

Unu'e ni vizit'is Dom'o'n de kolkotar'a ceramik'aĵ'o, kie art'ist'in'o instru'is ceramik'ad'o'n al lok'ul'o'j kaj turist'o'j, uz'ant'e kolkotar'o'n kiel glazur'o'n. Ni'a gast'ig'ant'o sinjor'o Mijatani est'as ŝi'a lern'ant'o kaj en si'a hejm'o li konserv'as bel'a'j'n ceramik'aĵ'o'j'n. Post'e ni ir'is al la eks'a kupr'o'min'ej'o. Ni pov'is imag'i al ni, kia'manier'e min'ist'o'j labor'is tie en mal'bon'a'j kondiĉ'o'j.

Ni tra'rigard'is ankaŭ dom'eg'o'n de famili'o Hirokane. Kiam ni el'aŭt'iĝ'is en park'ej'o, ni est'is konstern'it'a'j de la kastel'simil'a konstru'aĵ'o. Antaŭ ni'a'j okul'o'j etend'iĝ'is alt'a ŝton'mur'eg'o, sur kiu star'is lign'a dom'eg'o. Komenc'e de la 19a jar'cent'o la famili'o ek'posed'is kupr'o- kaj kolkotar'o'min'ej'o'j'n kaj eg'e prosper'is. La dom'eg'o est'is konstru'it'a en 1810. Antaŭ ne'long'e la famili'o donac'is ĝi'n al urb'o Takahaŝi, kiu konserv'as ĝi'n kiel valor'a'n hered'aĵ'o'n de la pas'int'a epok'o.

En la centr'a part'o de Hukija est'as mal'larĝ'a strat'o, kie star'as dom'o'j kaj vend'ej'o'j, konstru'it'a'j en la 1a jar'cent'o. Ĉiu'j konstru'aĵ'o'j est'as harmoni'e mal'hel'ruĝ'a'j kaj kun kupr'a'ruĝ'a'j tegol'o'j. Menci'ind'as, ke la posed'ant'o'j de tiu'j konstru'aĵ'o'j invit'is ĉarpent'ist'o'j'n el la najbar'a region'o Sekiŝuu (nun'a prefekt'uj'o Ŝimane) por el'form'i la strat'o'n laŭ unu'ec'a koncept'o. Pro tio la strat'o iĝ'is tre ĉarm'a kaj harmoni'a. Ni vizit'is ankaŭ element'a'n lern'ej'o'n, konstru'it'a'n komenc'e de la 20a jar'cent'o. Ĝi est'as tre bel'aspekt'a konstru'aĵ'o, en kiu ĉi-moment'e nur 20 lern'ant'o'j lern'as.

Jam krepusk'is kaj mal'hel'is, kaj en la strat'o nur du-tri vend'ej'o'j est'is mal'ferm'a'j. Ne vid'ebl'is hom'o'j. Ni sent'is ni'n trist'a'j, rimark'int'e, ke tiu strat'o est'as jam mort'int'a. Mult'a'j dom'o'j jam ne est'as loĝ'at'a'j.

Kastel'o Bitĉuu-Macujama

La sekv'a'n tag'o'n ni ek'vetur'is bicikl'e al kastel'o ĉe la pint'o de mont'o Gagjuu-san, sed la voj'o tie'n est'is tro krut'a. Tial ni dev'is las'i la bicikl'o'j'n en park'ej'o mez'e de la mont'o kaj pied'ir'i supr'e'n. Kastel'o Bitĉuu-Macujama star'as ĉe la 430 metr'o'j'n alt'a mont'o'pint'o. En 1240 ĉi tie est'is konstru'it'a la unu'a fortik'aĵ'o, kaj post'e oni ripar'is kaj pli'fort'ig'is ĝi'n. La nun ekzist'ant'a'n kastel'o'n konstru'ig'is en 1684 tiam'a reg'ant'o Mizutani Katumune.

Kiam Japani'o komenc'is modern'iĝ'i en 1867, mult'a'j kastel'o'j est'is mal'konstru'it'a'j. Ankaŭ tiu kastel'o hav'us la sam'a'n sort'o'n de mult'a'j ali'a'j, sed ĝi star'is ĉe la mont'o'pint'o tiel krut'e, ke tro mal'facil'e ebl'is mal'konstru'i ĝi'n. Kelk'a'j'n ĉirkaŭ'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n sur ĝi'a teren'o oni tamen mal'konstru'is, krom'e la ĉef'a part'o de kastel'o est'is for'las'it'a dum mult'a'j jar'o'j.

En 1941 oni registr'is la kastel'o'n kiel naci'a'n trezor'o'n. Dum la du'a mond'milit'o mult'a'j ali'a'j ne'mal'konstru'it'a'j kastel'o'j, star'ant'a'j en la urb'o'centr'o for'brul'is rezult'e de aer'atak'o'j de uson'a'j bomb'aviad'il'o'j. Tamen tiu kastel'o post'viv'is, ĉar ĝi sol'a star'is en la mont'ar'o. Inter 1997 kaj 2003 ĝi'a'j pord'eg'o'j, mur'o'j ktp est'is re'konstru'it'a'j, tiel ke ĝi re'akir'u si'a'n antaŭ'a'n glor'o'n. La kastel'o ne est'as tiel grand'a kiel ali'a'j en Osaka kaj Nagoj'a, sed ĝi est'as tre bel'a pro la kontrast'o de nigr'a'j tegment'o'j kaj blank'a'j mur'o'j. Se ni est'us en printemp'o aŭ en aŭtun'o, ĉirkaŭ'us ni'n flor'o'j de sakur'o aŭ flav'a'j kaj ruĝ'a'j foli'o'j.

Tiu'n vesper'o'n atend'is ni'n ali'a ĝoj'o, nom'e tra'nokt'ad'o en Motonakada-te'i – dom'eg'o de riĉ'a komerc'ist'o-produkt'ist'o de riz'a vin'o, konstru'it'a antaŭ 100 jar'o'j. La posed'ant'o donac'is la dom'o'n al la urb'o kaj oni trans'form'is ties magazen'o'n en ok hotel'ĉambr'o'j'n. Vesper'manĝ'e tie ni ricev'is bon'gust'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n, kuir'it'a'j'n ĉef'e el lok'a'j produkt'aĵ'o'j.

La sekv'a'n maten'o'n iom pluv'is, sed la mont'et'o'j kaj riz'kamp'o'j aspekt'is mult'e pli bel'a'j en si'a fru'somer'a hel'verd-kolor'o. Ni promen'is al la najbar'a sankt'ej'o kaj plen'e ĝu'is la kamp'ar'a'n etos'o'n.

HOr'i Yasuo

Gigant'a projekt'o

La israela ministr'ej'o pri turism'o help'as kre'i la unu'a'n israel'an elefant'o-park'o'n. Plan'it'e est'as ven'ig'i kelk'dek'o'j'n da elefant'o'j el Taj'land'o kaj ali'a'j azi'a'j land'o'j. La best'o'j – ĉef'e elefantin'o'j, ĉar ili est'as pli amik'em'a'j – viv'os liber'e, sen kaĝ'o'j, ĉe kibuc'o Nahal-Oz, kie vizit'ant'o'j pov'os ili'n manĝ'ig'i, tuŝ'i kaj eĉ rajd'i.

La elefant'o-park'o aspekt'os kiel azi'a ĝangal'o, kiel oni jam far'is sur insul'o Bali'o en Indonezio. La park'o, mal'ferm'ot'a en 2008, kost'os 1,1 milion'o'j'n da eŭr'o'j, kaj laŭ'plan'e al'log'os jar'e 400 000 vizit'ant'o'j'n.

Amik

Last'a manovr'o

La nov'a konstituci'o de sen'de'pend'a Serbi'o, voĉ'don'it'a antaŭ ne'long'e, apenaŭ diferenc'as de la mal'nov'a. Tamen en la en'konduk'o ĉi-foj'e est'as sub'strek'it'e, ke Kosovo plur'est'as integr'a part'o de Serbi'o. Tia'manier'e la „demokrat'a'j” gvid'ant'o'j en Serbi'o esper'is pri popol'a apog'o por la ven'ont'a'j ĝeneral'a'j balot'o'j. Tamen nur mal'mult'e da serb'o'j voĉ'don'e sub'ten'is la nov'a'n konstituci'o'n. Ili kompren'is, ke la nov'a reĝim'o ne mult'e diferenc'as de tiu de Milošević.

Por alban'o'j en Kosovo, konsist'ig'ant'a'j 93 % de la loĝ'ant'ar'o de la provinc'o iam aŭtonom'a en eks'a Jugoslavio, la referendum'o est'is ne nur grand'a provok'o naci'ism'a far'e de serb'o'j, sed ankaŭ last'a manovr'o de reg'ant'o'j en Beogrado por sav'i tio'n, kio sav'ebl'as, kaj por prokrast'i la difin'o'n de la status'o de Kosovo. Tiu ĉi difin'o, long'e atend'at'a, ebl'ig'us al Kosovo plu'evolu'ig'i si'a'n ekonomi'o'n kaj prosper'ig'i la viv'o'n de si'a'j loĝ'ant'o'j. Aktual'e Kosovo rajt'as nek akcept'i fremd'a'j'n invest'o'j'n, nek administr'i si'a'j'n financ'o'j'n, nek al'iĝ'i al inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j. Difin'o de la status'o de Kosovo ankaŭ mal'pli'ig'us la el'spez'o'j'n de la inter'naci'a komun'um'o kaj ĝi'a administraci'o kaj arme'o.

Sang'e aŭ pac'e

Not'ind'as, ke ĉiu'j eks'a'j respublik'o'j de Jugoslavio jam sen'de'pend'iĝ'is, ĉu sang'e (Sloveni'o, Kroati'o, Bosnio kaj Hercegovin'o), ĉu pac'e (Makedonio kaj Montenegro). Kosovo, tamen, kun loĝ'ant'ar'o plej'mult'e ne'slav'a kaj la tri'a plej grand'a en eks'a Jugoslavio, ankoraŭ ne sen'de'pend'iĝ'is. Prezid'ant'o Tadić de Serbi'o, demand'it'e, kial Montenegro rajt'as sen'de'pend'iĝ'i, dum Kosovo ne, deklar'is simpl'e, ke Kosovo diferenc'as de Montenegro. Simil'e la ĉef'ministr'o de Serbi'o Koštunica, kon'at'a kiel naci'ist'o, klar'ig'is plur'foj'e, ke Serbi'o ne pov'as ced'i 15 % de si'a teritori'o (do Kosovon). Li forges'as, ke alban'o'j inter 1878 kaj 1945 dev'ig'e ced'is al serb'o'j ĉirkaŭ 50 % de si'a'j etn'a'j teritori'o'j.

Kiel ajn, la difin'o de la status'o de Kosovo, kvankam de'nov'e prokrast'ot'a, fin'e solv'iĝ'os favor'e ne nur al alban'o'j, sed ankaŭ al ali'a'j mal'pli'mult'o'j en la region'o. Sen'de'pend'a Kosovo, eĉ sen propr'a arme'o, propr'a ministr'ej'o pri ekster'a'j afer'o'j, sid'lok'o en Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j kaj ali'a'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j, far'iĝ'os tamen stabil'ig'a kaj trankvil'ig'a faktor'o en Balkani'o. Tiel ĝi est'os mal'ferm'it'a egal'e al Serbi'o kaj Albanio kaj pac'e kun'viv'os kun ĉiu'j najbar'a'j balkanaj land'o'j.

Bardhyl SElim'i

Lard'o-ard'o

Ekzist'as en la mond'o mult'a'j konkurs'o'j. En Ukrainio, tamen, oni el'pens'is ankoraŭ unu. En la urb'o Lucjk (region'a centr'o de la nord-okcident'a part'o) okaz'is konkurs'o pri rapid'a manĝ'o de lard'o. La venk'int'o, loĝ'ant'o de Lucjk, en'e de 30 minut'o'j sukces'is konsum'i unu kilo'gram'o'n da lard'o, delikat'aĵ'o de Ukrainio, plus pan'o'n kaj cep'o'j'n. Dum la konkurs'o est'is inaŭgur'it'a maket'o de monument'o, dediĉ'it'a al la pork'o kaj konstru'ot'a en Lucjk.

Dmitrij CIBULEVSKIJ

Decid'o aŭtok(r)at'a

Svelt'iĝ'os la jerusalema leon'o: tem'as ne pri best'o'ĝarden'a kat'eg'o sed pri simbol'o vid'ebl'a sur la urb'a blazon'o. La jerusalema leon'o tro simil'as al tiu de la franc'a aŭt'o-kompani'o Peugeot. Ironi'e, oni unu'e rimark'is la simil'ec'o'n, kiam ekster'land'an'o'j ricev'is medal'o'j'n pri la evolu'o de la urb'o: la medal'o-ceremoni'o est'as sponsor'it'a ĝust'e de la sam'a firma'o. Tial la urb'a reg'ist'ar'o decid'is mal'gras'ig'i la jerusalem'an kat'o'n, por ke ĝi ne est'u konfuz'at'a kun ĝi'a franc'a kuz'o.

Amik

Kiom grand'as la virtual'a mond'o?

En novembr'o 2006 la kvant'o de registr'it'a'j Ttt-ej'o'j ating'is 101 435 253 – je 3,5 milion'o'j pli, ol monat'o'n antaŭ'e. Tiel raport'as la kompani'o Netcraft, kiu esplor'as la virtual'a'n mond'o'n. Ĉi tie est'is kalkul'it'a'j nur tiu'j Ttt-ej'o'j, kiu'j en'hav'as iu'n inform'o'n. El tiu grand'eg'a kvant'o, tamen, pli-mal'pli regul'e re'nov'iĝ'as 47-48 milion'o'j da ret'ej'o'j. Plej rapid'e kresk'as la virtual'a mond'o en Uson'o, Germanio, Ĉini'o, Sud-Korei'o kaj Japani'o.

La Ttt-ej'o'j est'is kontrol'it'a'j per special'a robot-program'o, kiu mal'kovr'is, ke 60,3 % de tiu'j Ttt-servil'o'j, kiu'j re'eĥ'is al la program'o, est'as reg'at'a'j de la liber'a program'o Apache, kaj nur 31 % el ili baz'iĝ'as sur servil'o'j de Mikrosoft'o.

Ankoraŭ en maj'o 2004 la kvant'o de Ttt-ej'o'j est'is nur iom pli ol 50 milion'o'j; por du'obl'iĝ'o neces'is nur 30 monat'o'j. Special'ist'o'j opini'as, ke tia kresk'o ĉef'e okaz'is pro Ttt-ej'o'j, kiu'j aŭ est'as blog'ej'o'j (lok'o'j por liber'a skrib'ad'o pri iu ajn tem'o) aŭ serv'as al mal'grand'a'j entrepren'ist'o'j. Ja dum la last'a'j du jar'o'j pli facil'e ebl'as per'labor'i mon'o'n per'e de Ttt-ej'o (jam ekzist'as lok'o'j en la mond'o, kie, se iu entrepren'o ne hav'as Ttt-ej'o'n, ĝi kvazaŭ ne ekzist'as), kaj ankaŭ konstru'i Ttt-ej'o'n ne est'as problem'o.

Jen dinamik'a kresk'o de la virtual'a mond'o: en 1997 ekzist'is 1 milion'o da Ttt-ej'o'j; en februar'o 2000 jam est'is registr'it'a'j 20 milion'o'j; maj'e 2004 – 50 milion'o'j; april'e 2006 – 80 milion'o'j kaj aŭgust'e 2006 – 90 milion'o'j.

Amik

Kroz'i en glaci'o

Finnlando hav'as naŭ glaci'romp'il'o'j'n, kiu'j laŭ'bezon'e help'as ŝip'o'j'n al'ir'i 23 haven'o'j'n de la Finn'a kaj Botni'a Golf'o'j en la Balt'a Mar'o. La glaci'romp'il'o'j est'as proviz'it'a'j per plej modern'a komunik'ad'teknik'o, satelit'a'j telefon'o'j, Inter'ret'o uz'ant'a'j la alt'a'j'n radi'o'frekvenc'o'j'n. Vintr'e oni ricev'as krom regul'a'j avert'o'j ankaŭ urĝ'a'j'n help'o'pet'o'j'n de ŝip'o'j, sci'ig'o'j'n pri veter'ŝanĝ'iĝ'o kaj stat'o de glaci'o. Somer'e plur'a'j el la glaci'romp'il'o'j plen'um'as ali'a'j'n task'o'j'n. Ili lev'as pez'a'j'n ŝarĝ'o'j'n de la mar'fund'o, pri'serv'as mar'a'j'n petrol'kamp'o'j'n kaj bor'staci'o'j'n, met'as kaj pri'zorg'as komunik'ad'kabl'o'j'n kaj tub'o'j'n sur la fund'o, help'as ŝip'o'j'n ĉe ankr'o'problem'o'j. Ĉiu glaci'romp'il'o hav'as si'a'n navig'ad'are'o'n.

Glaci'romp'il'o serv'e al turist'o'j

Ĉe la haven'o de lapon'a urb'o Kemi en la nord'a part'o de Botni'a Golf'o ankr'as glaci'romp'il'o SAMPO (la nom'o signif'as magi'a'n riĉ'ig'il'o'n kaj de'ven'as de la finn'a epope'o Kalevala). Ĝi est'as konstru'it'a en 1961, romp'is glaci'o'n dum 30 jar'o'j kaj post'e far'iĝ'is kroz'ŝip'o por turist'o'j. Nun tiu „emerit'o” serv'as ankaŭ kiel konferenc'ej'o, fest'ej'o kaj restoraci'o kaj pov'as akcept'i 180 person'o'j'n.

Vintr'e la veter'o en la plej nord'a part'o de Botni'a Golf'o est'as sever'a kaj rapid'e ŝanĝ'iĝ'as. La aer'temperatur'o vari'as de +20 grad'o'j en la period'o mart'o-april'o ĝis -40 grad'o'j en decembr'o-februar'o. La ŝip'an'ar'o de SAMPO, konsist'ant'a el 16 person'o'j, est'as trejn'it'a labor'i en tiu'j veter'kondiĉ'o'j. Al la pasaĝer'o'j oni dispon'ig'as vest'o'j'n por ĉia veter'o. La restoraci'o'j sur la glaci'romp'il'o ofert'as lapon'a'j'n kaj inter'naci'a'j'n frand'aĵ'o'j'n sam'kiel distr'a'n program'o'n. En la ŝip'a vend'ej'o aĉet'ebl'as alt'kvalit'a'j man'labor'aĵ'o'j kaj memor'aĵ'o'j. Dum 4-hor'a kroz'ad'o tag'e en la period'o decembr'o-april'o la vetur'ant'o'j ek'kon'as la motor'o'j'n, komand'ej'o'n kaj funkci'ad'o'n de la kroz'ŝip'o, kiu pov'as tra'penetr'i eĉ 8 metr'o'j'n dik'a'n prem'glaci'o'n.

Dum la kroz'ad'o la glaci'romp'il'o halt'as en la mar'o por el'las'i kuraĝ'em'ul'o'j'n, vest'it'a'j'n per akv'o'imun'a'j varm'o'kostum'o'j, en'akv'iĝ'i aŭ pli preciz'e sur'akv'iĝ'i, ĉar pro la special'a vest'o ili nur flos'as. Dum'e ali'a'j pasaĝer'o'j el'ŝip'iĝ'as por promen'i sur la ĉirkaŭ'a glaci'kamp'o, kie ili pov'as ankaŭ daŭr'ig'i la aventur'o'n, vetur'ant'e per hund'a aŭ motor'a sled'o aŭ per helikopter'o. Ĉiu'j part'o'pren'ant'o'j en ambaŭ aranĝ'o'j fin'e ricev'as atest'il'o'n pri si'a kuraĝ'o, manifest'it'a en la arkt'a'j kondiĉ'o'j.

Pri la glaci'romp'il'o SAMPO est'as ret'paĝ'o en 10 lingv'o'j: www.sampotours.com

SALIKO

Mal'feliĉ'ig'a televid'o

Jam plur'foj'e en tiu ĉi revu'o mi plend'is pri unu el la plej grav'a'j amas'komunik'il'o'j, televid'o. Mi asert'is, ke ĝi far'iĝ'is pli kaj pli banal'a kaj trivial'a, ke ĝi degener'is. Tiel mi juĝ'is ja fak'e, kiel ĵurnal'ist'o, tamen laŭ person'a'j impres'o kaj spert'o. Nun mi'a'n kritik'o'n sub'ten'as scienc'a esplor'o kun rezult'o surpriz'a eĉ por mi: televid'o mal'feliĉ'ig'as! Israela stud'aĵ'o, far'it'a en 45 land'o'j kun okcident'a civilizaci'o, montr'as, ke hom'o'j est'as ekstrem'e mal'kontent'a'j pri la tv-program'o'j. Kaj oni trov'is klar'a'n moment'o'n, ek'de kiam televid-spekt'ant'o'j sent'as tio'n: post en'konduk'o de privat'a'j, komerc'a'j televid-kanal'o'j. 28 el'cent'o'j de la pri'demand'it'o'j dir'is, ke ili est'is pli kontent'a'j antaŭ'e, kiam en mult'a'j land'o'j ekzist'is nur kelk'a'j ŝtat'a'j aŭ du'on'ŝtat'a'j televizi'o'j kun serioz'a'j, inform'riĉ'a'j kaj dign'e distr'a'j program'o'j. Nun, kun abund'o da privat'a'j kanal'o'j, ili sufer'as pro mank'o de dorm'o, pro inkub'o'j post horor'film'o'j, pro mal'kresk'o de soci'a'j kontakt'o'j, pro mank'o de inter'parol'ad'o, pro enu'o(!). Iu'j plend'as eĉ pri redukt'iĝ'o de fizik'a fort'o, pri problem'o'j de sang'o'cirkul'ad'o kaj tro alt'a sang'o'prem'o. 41 el'cent'o'j dir'as, ke ili spert'as per televid'o mal'avantaĝ'o'j'n por la person'a evolu'o.

Sed, ĉu la komerc'a'j televid-kanal'o'j ne asert'as, ke ili kontent'ig'as ĉiu'j'n per si'a abund'a program'ar'o kun bunt'a'j revu'o'j, distr'ad'o, amuz'o kaj kler'ig'o? Jes, la program'o'j est'as bunt'a'j, sed sur kiu nivel'o! Ili grand'part'e kontent'ig'as la plej primitiv'a'j'n instinkt'o'j'n. Bon'ŝanc'a'j est'as tiu'j hom'o'j, kiu'j anstataŭ televid'i vizit'as trink'ej'o'j'n por renkont'i amik'o'j'n, kiu'j invit'as gast'o'j'n por kun'e fest'i, kiu'j sport'as ekster'e aŭ simpl'e nur promen'as, renkont'ant'e ali'a'j'n hom'o'j'n

Kio'n signif'as la rezult'o'j de la menci'it'a stud'aĵ'o por ni ĵurnal'ist'o'j de pres'it'a'j komunik'il'o'j? Ĉu ebl'e por ni est'as pli facil'e feliĉ'ig'i ni'a'j'n konsum'ant'o'j'n? Ni'a'j aŭtor'o'j kaj redaktor'o'j ĉiu'okaz'e klopod'as kontent'ig'i vi'n. Do ni esper'as, ke ankaŭ dum tiu ĉi nov'a, la 28a jar'o de ni'a revu'o, vi est'os feliĉ'a dum leg'ad'o ...

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Ret'o 2.0

Ret'o 2.0 (angl'e Web 2.0) est'as ne'formal'a nom'o por la plej last'a'j evolu'o'j en la Ttt (Tut-Ter'a Teks'aĵ'o). Tiu nom'o ek'uz'iĝ'is en konferenc'o en oktobr'o 2004. Oni rimark'is, ke en la Ret'o aper'as interes'a'j nov'spec'a'j aplik'aĵ'o'j, kiu'j est'as tre util'a'j por ordinar'a'j uz'ant'o'j.

Kiam Tim Berners-Le'e invent'is la Ttt, li intenc'is, ke ĝi est'u medi'o por kun'labor'ad'o, tiu'temp'e de scienc'ist'o'j, sed post'e de ĉi'a'j hom'o'j. Li eĉ verk'is ret'foli'um'il'o'n, kiu ebl'ig'as al la uz'ant'o redakt'i la ret'paĝ'o'n vid'at'a'n, ne nur vid'i ĝi'n. Divers'a'j kompani'o'j ne ŝat'is tiu'n ide'o'n kaj puŝ'is la ide'o'n, ke la Ret'o est'u por publik'ig'ad'o kaj pasiv'a leg'ad'o, ne por kun'labor'ad'o. Grand'a'j kompani'o'j prov'is kapt'i la Ret'o'n kaj pag'ig'i uz'ant'o'j'n pro ĝi'a uz'ad'o. Dum la 1990aj jar'o'j tio far'iĝ'is pli oft'a afer'o, sed en la jar'o'j 2004-2006 la tendenc'o est'as, ke la Ret'o pli kaj pli est'as por sen'pag'a liber'a uz'ad'o. Nun est'as pli facil'e uz'i la Ret'o'n ne nur por inform'a'j cel'o'j, sed ankaŭ por kun'labor'a'j cel'o'j.

La Semantik'a Ret'o

La Semantik'a Ret'o est'as metod'o por don'i signif'o'n al termin'o'j en ret'paĝ'o'j. Tio ebl'ig'as pli preciz'a'n indeks'ad'o'n, ol ebl'as per simpl'a vort'a kongru'o. Unu bon'a ekzempl'o est'as la ret'ej'o nzetc.org, kiu publik'ig'as (sen'pag'e) histori'a'j'n dokument'o'j'n, ekzempl'e la eks'a'n revu'o'n Te Ao Hou (La nov'a mond'o) kaj divers'a'j'n dokument'o'j'n pri Nov-Zelando kaj la du'a mond'milit'o. Tamen la Semantik'a Ret'o postul'as mult'a'n kler'a'n labor'ad'o'n por en'met'i etiked'o'j'n. Tial ĝi ankoraŭ ne far'iĝ'is tre uz'at'a. Nun la Semantik'a Ret'o ŝajn'e est'as preter'pas'it'a de ali'a'j evolu'o'j.

Liber'a'j program'ar'o'j

Dum la last'a'j dek jar'o'j est'iĝ'is mult'a'j projekt'o'j por verk'i liber'a'j'n program'o'j'n. Nun'temp'e la nombr'o est'as cent'mil'o'j. Est'as ankaŭ mult'a'j projekt'o'j, kiu'j rilat'as al Esperant'o, ekzempl'e la projekt'o produkt'i esperant'lingv'a'n ofic'ej'a'n program'ar'o'n. Team'o de esperant'o'parol'ant'o'j traduk'as la program'ar'o'n OpenOffice.org en Esperant'o'n kun la intenc'o, ke ĝi est'u hav'ebl'a en 2006. Al'don'e al tio, oni nun pov'as hav'i komput'il'o'n kaj uz'i ĝi'n ĉef'e en Esperant'o. La mastr'um'a sistem'o Linuks'o kun la labor'tabl'o KDE est'as hav'ebl'a en Esperant'o, kaj ankaŭ mult'a'j program'o'j est'as hav'ebl'a'j kun la menu'o'j kaj help'o en Esperant'o. Ŝajn'as, ke mult'a'j nov'a'j aplik'aĵ'o'j en la Ret'o est'as tie pro la influ'o de la tendenc'o al liber'a'j program'ar'o'j.

Kalendar'o'j de event'o'j

Jam de kelk'a'j jar'o'j oni hav'as en Esperant'uj'o la ret'ej'o'n event'o'j.hu, kiu list'ig'as ĉiu'j'n event'o'j'n, pri kiu'j oni inform'is la pri'zorg'ant'o'j'n. Nun ekzist'as ankaŭ la Kalendar'o de Ĝangal'o gxangalo.com/modules/piCal.

Last'a'temp'e aper'is ret'ej'o'j, kiu'j permes'as al praktik'e iu ajn rekt'e al'don'i inform'o'n pri okaz'ont'a'j event'o'j, ekzempl'e eventful.com kaj upcoming.org.

Uz'ant'o'j est'as uz'at'o'j

La grand'eg'a'j sukces'o'j de la antaŭ'a epok'o est'as tiu'j projekt'o'j, kiu'j ekspluat'is la intelekt'o'n kaj kun'labor'em'o'n de uz'ant'o'j. Yahoo! (Yahoo.com) est'as katalog'o de la Ret'o far'it'a de milion'o'j da uz'ant'o'j.

Ali'a tre sukces'a projekt'o est'as Am'az'o'n.com (am'az'o'n.com). Ĝi util'ig'as uz'ant'o'j'n por recenz'i verk'o'j'n, kaj ĝi inform'as, kiu'j'n libr'o'j'n aĉet'is ali'a'j uz'ant'o'j, kiu'j'n interes'as la sam'a tem'o. Ali'a'j libr'o'vend'ist'o'j en la Ret'o ŝajn'e ne tiel sukces'is, ĉar ili ne hav'as tiom da aktual'a'j inform'o'j: ili ne kompren'is la valor'o'n, kiu'n la uz'ant'o'j pov'as al'port'i.

En la Ret'o util'as la lig'il'o'j, kiu'j'n aŭtor'o'j de ret'a inform'o en'met'as en si'a'j'n paĝ'o'j'n. Google (google.com) ekspluat'as tiu'j'n lig'il'o'j'n por rang'ig'i ĉiu'j'n paĝ'o'j'n laŭ sekret'a formul'o, kiu ŝajn'e inkluziv'as, kiel oft'e ĉiu paĝ'o est'as modif'it'a, kaj kiel oft'e ĝi est'as referenc'it'a. Kiam uz'ant'o'j serĉ'as inform'o'n per Google, ili gajn'as pro la valor'o, kiu'n ĉiu'j uz'ant'o'j al'don'is al tiu indeks'o.

Viki'o'j

Vikipedio (Wikipedia) est'as ret'a enciklopedi'o iniciat'it'a de Jimmy Wales, profesi'e help'at'a de nur tri stab'an'o'j. Ĉiu'j ali'a'j hom'o'j est'as bon'ven'a'j kontribu'i al ĝi. Oni ebl'e pens'us, ke tia'n ret'ej'o'n difekt'us la mal'kontent'ul'o'j, kiu'j verk'as virus'o'j'n, send'as rub'poŝt'aĵ'o'j'n kaj far'as ali'a'j'n mal'bon'aĵ'o'j'n por la Ret'o. Tamen, tio mal'oft'e okaz'is ĝis nun. Konkur'ant'o'j de Vikipedio asert'as, ke ĝi en'hav'as mult'a'j'n erar'o'j'n, sed stud'o publik'ig'it'a de la revu'o Natur'e (2005-12) montr'is, ke ĝi est'as preskaŭ sam'e fid'ind'a kiel Encyclopædia Britannica. Wikipedia.org est'as unu el la cent plej popular'a'j ret'ej'o'j en la mond'o kaj ankoraŭ pli'popular'iĝ'as, ĉar ĝi pli'ampleks'iĝ'as tag'o'n post tag'o. Ĝi jam en'hav'as pli da inform'o'j, ol la ret'a versi'o de Encyclopædia Britannica. Vikipedio hav'as pli ol du milion'o'j'n da paĝ'o'j en pli ol 200 lingv'o'j. La revu'o Newsweek (2006-01-09, p. 38) taks'as, ke Vikipedio est'as la plej grand'a unu'op'a font'o de inform'o'j en la histori'o de la mond'o.

En januar'o 2006 Vikipedio nombr'is 31 000 esperant'a'j'n paĝ'o'j'n. La rang'o de Esperant'o inter la 212 lingv'o'j tiam est'is la 16a. Oni pov'as kompar'i tio'n kun la angl'a kun 935 000 paĝ'o'j (rang'o 1a), Id'o kun preskaŭ 13 000 (31a), Interlingua kun 2860 (59a) kaj Volapuk'o kun 46 (131a). La relativ'e alt'a rang'o de Esperant'o rezult'is el la konstant'a labor'ad'o de mult'a'j fervor'ul'o'j, kiu'j kontribu'as per artikol'o'j pri si'a'j fak'o'j, hobi'o'j kaj ali'a'j interes'o'j kaj korekt'as erar'o'j'n en ali'a'j artikol'o'j.

Post la sukces'o de Vikipedio Jimmy Wales decid'is kre'i simil'a'j'n rimed'o'j'n por vort'ar'o'j, cit'aĵ'o'j, nov'aĵ'o'j kaj lern'o'libr'o'j; ĉiu'j est'as liber'a'j rimed'o'j en la Ret'o. La esperant'lingv'a Vikivortaro komenc'iĝ'is en maj'o 2004 kaj progres'is ĝis 221 kap'vort'o'j en januar'o 2006. Komenc'iĝ'is ankaŭ Vikilibroj kaj Vikicitaĵoj en Esperant'o.

Imit'e al la ekzempl'o de Vikipedio est'as grand'eg'a nombr'o da ret'ej'o'j, kiu'j nun hav'as propr'a'n viki'o'n, tre facil'e uz'ebl'a'n de iu ajn per ret'a foli'um'il'o. Mult'a'j ret'ej'o'j pri liber'a program'ar'o hav'as viki'o'n, kie uz'ant'o'j dokument'as la koncern'a'n program'o'n.

Nov'aĵ'o'j – digg

La nov'aĵ'o'j en digg.com, al'don'at'a'j de uz'ant'o'j, tem'as ĉef'e pri teknologi'o. En mart'o 2006 en'est'is nur du er'o'j pri Esperant'o: pri lern'u.net kaj pri la nov'a televid'a kanal'o esperant'a. Ĉiu nov'a er'o met'iĝ'as en provizor'a vic'o; uz'ant'o'j pov'as vizit'i ili'n kaj mark'i tiu'j'n, kiu'j plaĉ'as. Kiam nov'aĵ'er'o ricev'is sufiĉ'e da aprob'a'j mark'o'j, ĝi mov'iĝ'as al konstant'a lok'o. Se er'o ne ricev'as sufiĉ'a'n sub'ten'o'n, ĝi aŭtomat'e mal'aper'as.

Babil'ej'o'j

Babil'ej'o'j'n oni uz'ad'as de kelk'a'j jar'o'j. En tia ret'ej'o oni pov'as tajp'e babil'i kun ali'a'j babil'em'ul'o'j, sed ili ebl'ig'as ne nur distr'a'n babil'ad'o'n, sed ankaŭ kun'labor'ad'o'n. Babil'ej'o.org est'as ekzempl'o de tia ret'ej'o; ĝi funkci'as per mult'a'j lingv'o'j inkluziv'e Esperant'o'n.

La Esperant'o-klub'o de Austin (Teksaso, Uson'o) aranĝ'is labor'fest'o'n per babil'ej'o.org dum la semajn'fin'o de la 6a ĝis la 8a de januar'o 2006 kun la cel'o komplet'ig'i la nov'a'n ret'ej'o'n de Esperant'o-Lig'o por Nord'a Amerik'o (ELNA). Post'e la nov'a ret'ej'o ek'hav'is modern'a'n en'hav-administr'a'n sistem'o'n, kiu permes'as al ĉiu'j membr'o'j de ELNA publik'ig'i artikol'o'j'n.

Blog'o'j

La nom'o blog'o de'ven'as de la angl'a esprim'o web log. Ĝi est'as virtual'a tag'libr'o, leg'ebl'a por iu ajn aŭ nur por registr'it'a'j leg'ant'o'j, laŭ la prefer'o de la aŭtor'o. Plur'a'j ret'ej'o'j dispon'ig'as serv'o'n, per kiu iu ajn pov'as verk'i propr'a'n blog'o'n.

Blog'o'j oft'e hav'as funkci'o'n, per kiu leg'ant'o'j pov'as al'don'i koment'o'j'n pri la en'hav'o de la blog'o, kaj la rezult'o est'as babil'ad'o inter la blog'ant'o kaj la leg'ant'o'j. Ĉar blog'o'j est'as oft'e ŝanĝ'at'a'j, ili ating'as alt'a'n rang'o'n en la serĉ'sistem'o de Google.

Blog'o'j unu'e aper'is en 1996, sed pro la nov'spec'a'j blog'il'o'j, kiu'j est'as pli facil'e uz'ebl'a'j, la nombr'o de blog'o'j mult'e kresk'is dum la last'a'j kvin jar'o'j. Nun en la Ret'o aper'as pli ol kvar'dek mil nov'a'j blog'o'j ĉiu'tag'e. En la komenc'o de 2006 proksim'um'e 50 tag'e est'is en Esperant'o.

Esperant'a'j blog'o'j trov'iĝ'as ĉe mult'a'j ret'ej'o'j, ekzempl'e ĉe liber'a'foli'o.org;
e-planed'o.kern'o.org;
gxangalo.com/modules/weblog/;
bertilow.com/blog'o/;
skrib'it'a'j-pens'o'j.blog'spot.com.

Nov'a ret'indeks'o – StumbleUpon

stumbleupon.com est'as ret'ej'o, kie oni pov'as don'i kaj ricev'i propon'o'j'n pri ret'ej'o'j, kiu'j tem'as pri divers'a'j afer'o'j. Komenc'e oni dev'as instal'i il'bret'o'n por la foli'um'il'o Firefox. Post'e oni elekt'as tem'o'n kaj esplor'as. Oni pov'as ankaŭ propon'i lig'il'o'j'n por ali'a'j ret'em'ul'o'j, pri'not'ant'e opini'o'n pri la ret'ej'o – ĉu ĝi est'as util'a aŭ ne. La rezult'o'j de serĉ'o'j est'as ord'ig'it'a'j laŭ la interes'o'j de ĉiu uz'ant'o. Kiam oni serĉ'is pri Esperant'o per stumbleupon.com en januar'o 2006, oni ricev'is ĉirkaŭ 18 milion'o'j'n da traf'o'j.

Nov'spec'a indeks'o – del.icio.us

Ali'a komun'a indeks'o est'as del.icio.us (la nom'o signif'as „delekt'ind'a” en la angl'a). Ties servil'o konserv'as leg'o'sign'o'j'n pri la favor'at'a'j ret'ej'o'j de uz'ant'o'j. Ĉiu uz'ant'o pov'as al'ir'i si'a'j'n propr'a'j'n leg'o'sign'o'j'n ĉe iu ajn komput'il'o. Kiam oni al'don'as ret'ej'o'n al la propr'a list'o, oni pov'as vid'i la uz'ant'o'nom'o'j'n de tiu'j, kiu'j list'ig'is la sam'a'n ret'ej'o'n. Ebl'as lim'ig'i al'ir'o'n al la propr'a'j leg'o'sign'o'j; se ne, ali'a'j uz'ant'o'j pov'as leg'i ili'n. Del.icio.us instig'as uz'ant'o'j'n pri'not'i ĉiu'n leg'o'sign'o'n per etiked'o unu'vort'a, kiu'n ĝi uz'as por en'klas'ig'i ret'ej'o'j'n kaj pli'facil'ig'i al ali'a'j trov'i ili'n. Uz'ant'o'j pov'as difin'i nov'a'j'n etiked'o'j'n. Iu'j argument'as, ke tia ne'formal'a en'klas'ig'ad'o (angl'e folksonomy – klasifik'o de ordinar'ul'o'j) est'as pli fleks'ebl'a kaj util'a, ol tradici'a'j sistem'o'j. Tamen, en lingv'o kun mult'a'j sinonim'o'j kaj idiotism'o'j, atend'u mult'a'j'n mal'traf'o'j'n kaj mis'traf'o'j'n.

Ret'e montr'i fot'o'j'n – flickr

Jam ekzist'as ret'ej'o'j, kie oni pov'as konserv'i propr'a'j'n fot'o'j'n kaj ebl'ig'i, ke ali'a'j rigard'u ili'n. Flickr.com est'as nov'spec'a ret'ej'o por montr'i fot'o'j'n. Oni pov'as lim'ig'i al list'ig'it'a'j hom'o'j la permes'o'n rigard'i la fot'o'j'n aŭ las'i ili'n publik'a'j. Oni pov'as al'don'i etiked'o'j'n por pli'facil'ig'i serĉ'ad'o'n kaj permes'i al ali'a'j hom'o'j al'don'i koment'o'j'n. Oni pov'as trov'i mult'a'j'n fot'o'j'n kun la etiked'o „Esperant'o”. Simil'a ret'ej'o por vid'bend'o'j est'as vimeo.com.

Hibrid'a'j ret'a'j aplik'aĵ'o'j

Kelk'a'j ret'em'ul'o'j mal'kovr'is, ke ili pov'as kombin'i la rezult'o'j'n de divers'a'j ret'a'j serv'o'j por produkt'i hibrid'a'n aplik'aĵ'o'n (angl'e mashup). Ekzempl'e, iu kombin'is inform'o'n pri lu'ot'a'j hejm'o'j per unu aplik'aĵ'o kun map'o'j el aplik'aĵ'o de Google por montr'i sur la map'o la situ'o'n de ĉiu lu'ot'a hejm'o. Post'e li prezent'is si'a'n hibrid'a'n aplik'aĵ'o'n en la Ret'o, kaj ĝi far'iĝ'is tre popular'a. Ali'a hibrid'o montr'as en unu paĝ'o la prez'o'j'n de libr'o'j reklam'it'a'j de Am'az'o'n.com kaj de kelk'a'j konkur'ant'a'j libr'o'vend'ej'o'j. Am'az'o'n komenc'e prov'is mal'help'i tiu'n ret'ej'o'n, sed post'e ŝanĝ'is tiu'n decid'o'n.

Hibrid'a'j aplik'aĵ'o'j est'as ali'a rimed'o por uz'i la kontribu'o'j'n de uz'ant'o'j por pli'bon'ig'i la Ret'o'n. La plej'mult'o de la nov'a'j rimed'o'j en Ret'o 2.0 est'as kre'it'a'j de unu'op'ul'o'j, ne de grand'a'j kompani'o'j. Jen tre grav'a tendenc'o en Ret'o 2.0.

Ankaŭ kelk'a'j grav'a'j komerc'a'j afer'o'j komenc'iĝ'is en la man'o'j de individu'o'j. Ekzempl'e, la nov'zeland'an'o Sam Morgan star'ig'is la ret'ej'o'n trademe.co.nz en 1999 por facil'ig'i vend'ad'o'n de divers'a'j var'o'j per ret'a aŭkci'o. TradeMe (Brokant'u mi'n) hav'as nur 55 dung'it'o'j'n. Morgan kaj la mal'mult'a'j ali'a'j akci'ul'o'j vend'is si'a'n ret'ej'o'n en mart'o 2006 al la grand'a kompani'o John Fairfax Holdings kontraŭ 700 milion'o'j da nov'zeland'a'j dolar'o'j (ĉirkaŭ 385 milion'o'j da eŭr'o'j). Fairfax [féafaks] vol'is aĉet'i la ret'ej'o'n, ĉar ĝi jam posed'is ĵurnal'o'j'n, kiu'j konkurenc'as kontraŭ ret'a'j aŭkci'o'j. Fairfax agnosk'is, ke ekzist'as grav'a'j mal'help'o'j por ali'a'j kompani'o'j, ĉar la unu'a kompani'o en tiu merkat'o (TradeMe) est'as jam establ'it'a. Fairfax dezir'as super'reg'i tiu'n merkat'o'n en Nov-Zelando.

Potenc'o por la uz'ant'o'j

La Ret'o de'pend'as de inter'funkci'ad'o. Ret'o 2.0 est'as la epok'o de blog'o'j, viki'o'j, kun'labor'ad'o, hibrid'a'j aplik'aĵ'o'j kaj liber'a program'ar'o. Sukces'o en la Ret'o ne plu de'pend'as de riĉ'a'j sub'ten'ant'o'j. Volont'ul'a'j kaj ali'a'j ne'riĉ'a'j grup'o'j trov'iĝ'as nun en pli bon'a situaci'o, ol iam antaŭ'e, por inform'i la mond'o'n pri si'a'j cel'o'j kaj ag'ad'o kaj por kun'labor'ig'i hom'o'j'n dis'e tra la mond'o.

D. E. ROGERS
La supr'a artikol'o datum'as de 2007. Est'as klar'e, ke inter'temp'e aper'is nov'aĵ'o'j kaj mal'aper'is program'o'j kaj ret'ej'o'j. Menci'ind'as kiel plej popular'a'n blog'ej'o'n Ipernity, la kalendar'o'n Mond'a kalendar'o kaj la kupol'a'n ret'ej'o'n klak'u.

Elekt'it'a al la kenja parlament'o

En MONATO 2006/12, p. 21, Edward Kusters skrib'is, ke „Wangari Maathai [...] ne est'is ver'e elekt'it'a demokrat'e far'e de la kenja parlament'o kun 98 % de la voĉ'o'j”. Kvankam ebl'as diskut'i, ĉu elekt'o kun 98 % de la voĉ'o'j est'as ver'e demokrat'a, ŝi cert'e est'is elekt'it'a ne „far'e de”, sed „al” la kenja parlament'o.

André RUYSSCHAERT
Luksemburgo

Pedal'ant'e al Jerusalemo

Pilgrim'ul'o'j ili est'is, cert'e, kaj ankaŭ proviz'it'a'j per modern'a arm'il'o, nom'e bicikl'o. Kun'ven'int'e el divers'a'j land'o'j, ili renkont'iĝ'is en Milano por du'dek ses etap'o'j, tri mil kvin'cent kilo'metr'o'j, tri'dek'tag'a bicikl'ad'o. Est'is grup'o bicikl'e pilgrim'ant'a, kiu en si'a vojaĝ'o tra plur'a'j land'o'j esper'is post'las'i ĉie sur'voj'e, sed precip'e ankaŭ en la cel'at'a'j region'o'j de Israelo kaj Palestino mem, si'a'n pac-mesaĝ'o'n, kiu en'hav'e est'as ident'a kun la pac-mesaĝ'o, kiu unu'a'foj'e est'is anonc'it'a ĝust'e en tiu'j part'o'j de la mond'o.

Fin'e de juli'o 2006 ili for'ir'is el Milano, pedal'is tra la Sankt'a Voj'o de la Longobard'o'j ĝis Brindizo por tie en'ŝip'iĝ'i. Post el'ŝip'iĝ'o ĉe Ĉesme en Turki'o, sekv'is tra'ir'o tra intern'a Anatoli'o, laŭ Efezo, Tars'o kaj Antioĥio, la urb'o, kie unu'a'foj'e la sekv'ant'o'j de Jesuo ricev'is la nom'o'n krist'an'o'j. Sekv'is Sirio kaj Jordanio.

Okaz'is sur'voj'e mult'a'j halt'ad'o'j kaj renkont'iĝ'o'j en komun'um'o'j de miks'it'a religi'o krist'an'a-islam'a, kaj ĉie son'is la sam'a mesaĝ'o, kiu'n ili don'is kaj ricev'is! Fascin'a halt'o, inter'ali'e, est'is tiu sur la mont'o Nebo, fam'a pro Moseo, kaj en Madaba', fam'a pro la tie'a'j fru'krist'an'a'j arkeologi'aĵ'o'j.

Fin'e de aŭgust'o, dum ankoraŭ unu israela-hezbola milit'o, sub mir'ant'a'j rigard'o'j la bicikl'ant'a karavan'o en'ir'is la cel'it'a'j'n teritori'o'j'n, ating'is Israelon kaj vizit'is la Sankt'a'n Tomb'o'n, kie lok'a gard'ist'o-ĉiĉeron'o kuraĝ'ig'is ili'n daŭr'ig'i si'a'n pac'o-anonc'ad'o'n per pilgrim'a vizit'o al la Sankt'a'j Lok'o'j!

Armand'o ZECCHIN

Dank'o al Koffi

Pro la artikol'o Mi'a religi'o de Gbeglo Koffi (MONATO 2006/12, p. 26) mi fin'fin'e sci'as, al kiu religi'o mi aparten'as! Kun dank'o,

Je'a'n Pierre VAnd'e'nDAELE
Belgi'o

Sukces'a teror'ism'o

La batal'o kontraŭ teror'ism'o daŭr'as nun jam mult'a'j'n jar'o'j'n, sed la rezult'o'j kaj sukces'o'j est'as nur bagatel'a'j. Ŝajn'as, ke ĝis nun oni ne trov'is taŭg'a'n strategi'o'n por elimin'i teror'ism'o'n – mal'e: la uz'at'a'j rimed'o'j evident'e kre'as nur pli'iĝ'o'n de teror'ism'o. La uson'a prezid'ant'o Georg'e W. Bush [ĝorĝ dablju buŝ] proklam'is tiu'n batal'o'n „milit'o kontraŭ teror'ism'o”, kio klar'e indik'as, ke li kaj li'a'j kun'reg'ist'o'j kaj alianc'an'o'j opini'as, ke oni pov'as eksterm'i ĝi'n per milit'ist'a'j rimed'o'j kaj metod'o'j. La komplet'a fiask'o de okcident'a'j trup'o'j en Irako (kaj part'e en Afgani'o) pruv'as, ke tio est'as fund'a erar'o. Ankaŭ en Proksim'a Orient'o israelaj milit'ist'o'j ne sukces'as sufok'i teror'ism'o'n de palestin'an'o'j.

Ali'a cel'o

Ankaŭ polic'o, ceter'e, ne kapabl'as per si'a'j metod'o'j sukces'e batal'i kontraŭ la nun'a'j teror'ist'o'j. En pas'int'a jar'cent'o teror'ist'o'j cel'is precip'e al instituci'o'j kaj ties reprezent'ant'o'j, murd'ant'e ekzempl'e politik'ist'o'j'n. Jes, tio okaz'as ankoraŭ, sed la precip'a strategi'o de nun'a islam'ist'a teror'ism'o est'as ali'a: la fanatik'ul'o'j per bomb'o'j eksplod'ig'as trajn'o'j'n, kiel okaz'is en Londono kaj Madrido, per suicid-atenc'o'j murd'as amas'e ordinar'a'j'n hom'o'j'n, kiel okaz'is antaŭ kvin jar'o'j en Nov'jork'o per avi'o'j detru'int'a'j komerc'a'j'n tur'o'j'n. La teror'ist'o'j murd'as hom'o'j'n en israelaj kaf'ej'o'j kaj sur irakaj bazar'o'j. Ju pli mult'a'j hom'o'j mort'as, des pli triumf'as la krim'ul'o'j, ĉar tio kaŭz'as horor'o'n kaj angor'o'n inter la civit'an'o'j – kaj ĝust'e tio'n cel'as la aktual'a teror'ism'o.

La teror'ist'o'j vol'as mal'stabil'ig'i okcident'a'j'n demokrat'a'j'n soci'o'j'n – kaj plen'e sukces'as. Oni redukt'is en okcident'a'j land'o'j rajt'o'j'n de civit'an'o'j kaj don'is preskaŭ ĉiu'j'n rajt'o'j'n al polic'o kaj sekret'a'j serv'o'j. Oni instal'is ĉie en grand'a'j urb'o'j gvat-kamera'o'j'n, en staci'dom'o'j kaj plac'o'j, antaŭ kaj en publik'a'j konstru'aĵ'o'j. Oni sub'aŭskult'as telefon'ad'o'n de ĉiu ajn, por tiel el'spion'i eventual'a'j'n teror'ist'o'j'n. Oni en'konduk'is en flug'haven'o'j strikt'a'j'n kontrol'o'j'n kaj preskrib'o'j'n, tiel ke nun ni ne rajt'as kun'port'i en la pasaĝer'ej'o'n eĉ limonad'o'n, ĉar ĝi pov'us en'hav'i eksplod'il'o'n. Ĉio tio est'as ne nur absurd'a, sed grand'part'e mal'human'a, detru'as la demokrat'a'n liber'ec'o'n de la okcident'a'j soci'o'j.

Mal'ĝust'a'j re'ag'o'j

La triumf'o de tiu teror'ism'o est'as ne la krim'a'j ag'o'j mem, sed ĝust'e tiu'j histeri'a'j kaj panik'a'j re'ag'o'j, per kiu'j la okcident'a'j sistem'o'j detru'as si'n kvazaŭ mem. Kaj mal'venk'is precip'e Bush, ĉar li ne percept'is tiu'n strategi'o'n. Li komenc'is krim'a'n milit'o'n kontraŭ Irako per mensog'o'j kaj ignor'ant'e inter'naci'a'n jur'o'n kaj nun dev'as ek'kon'i, ke eĉ plej bon'e ekip'it'a'j uson'a'j soldat'o'j ne sukces'as sufok'i teror'ism'o'n en Irako, mal'e kaŭz'is sang'a'n inter'civit'an'a'n milit'o'n en tiu land'o, kiu'n laŭ'deklar'e oni vol'is liber'ig'i el despot'ism'o. Li vol'is defend'i demokrati'o'n en okcident'o kaj instal'i demokrati'o'n en Irako, sed li detru'is demokrati'o'n hejm'e kaj ali'land'e.

Kiam la uson'a prezid'ant'o kaj li'a'j sam'ide'an'o'j fin'e kompren'os, ke la „milit'o” kontraŭ teror'ism'o fiask'is, dev'as fiask'i, precip'e se oni perfid'as pro ĝi la propr'a'j'n valor'o'j'n? Ne, venk'i sur tiu kamp'o oni pov'as nur per politik'o, per ide'o'j kaj valor'o'j. Per ili oni dev'as kontraŭ'batal'i teror'ism'o'n, se la okcident'o ne vol'as pere'i per mem'detru'a re'ag'o.

Stefan MAUL

Kontrol'i ne egal'as al reg'i!

Plur'foj'e Josef Mendl en si'a artikol'o Ĉu milit'o'j sav'os Uson'o'n? (MONATO, 2006/10, p. 24-26) uz'is la vort'o'n „kontrol'i” (ver'ŝajn'e kiel fals'a'n amik'o'n), kiam li cel'is „reg'i”, „gvid'i” aŭ „direkt'i”: „Ili rajt'as posed'i kaj plen'e kontrol'i ...”, „Tem'is pri kontrol'o de naft'o ...”.

Laŭ plur'a'j vort'ar'o'j (inkluziv'e de Piv kaj Piv2) tio est'as erar'o. Aŭ ĉu MONATO mal'konsent'as, ke tia uz'o de „kontrol'i” est'as erar'a?

Russ WILLIAMS
Pollando
Efektiv'e tem'as pri oft'a erar'o, kaj la revizi'ant'o eĉ plur'foj'e anstataŭ'ig'is „kontrol'o” per „reg'ad'o” en la koncern'a artikol'o. Tamen kelk'a'j'n okaz'o'j'n li preter'vid'is, pro kio ni pardon'pet'as.

Edz'in'iĝ'o al mort'int'o

Ekster'ordinar'a'n rimed'o'n trov'is la alban'a'j ge'frat'o'j Margjoni [marĝoni] por ek'posed'i dom'o'n kaj riĉ'aĵ'o'j'n. La frat'in'o Vjollca „edz'in'iĝ'is” al mort'int'a fraŭl'o, Jet'o'n Bizhga [biĵga].

La ge'frat'o'j kon'is la fraŭl'o'n kaj decid'is profit'i de li'a mort'o. Falsinte dokument'o'j'n, ebl'e help'e de korupt'a ofic'ist'o, ili anonc'is la ge'edz'iĝ'o'n de Vjollca kun Jet'o'n, por ke la frat'in'o far'iĝ'u la sol'a hered'ont'o. Tamen la patr'o de la mort'int'o, surpriz'it'a pro la „edz'iĝ'o”, denunc'is la afer'o'n al la polic'o. Montr'is enket'o'j, ke Bizhga mort'is antaŭ la dat'o de la „ge'edz'iĝ'o”. Nun la ge'frat'o'j est'as akuz'it'a'j pro fals'ad'o de oficial'a'j dokument'o'j.

Bardhyl SElim'i

Tri disk'o'j kun ses parol'ad'o'j de Iv'o Lapenna

Imag'u muzik'not'o'j'n de solo-sonat'o por violonĉel'o. Vi tra'leg'as ili'n kaj konklud'as: interes'a. Imag'u, ke la sam'a'n sonat'o'n vi aŭskult'as plen'um'at'a de ordinar'a violonĉel'ist'o per mez'kvalit'a muzik'il'o. Vi aŭskult'as kaj koment'as: bel'a. Nun imag'u, ke la sam'a'n sonat'o'n vi aŭskult'as plen'um'at'a de Pablo Casals per violonĉel'o de Stradivari'us1. Vi aŭskult'as, kaj vi'a anim'o fascin'iĝ'as.

Anstataŭ'ig'u la violonĉel'o'n per lingv'o+voĉ'o kaj la lud'ant'o'n per orator'o: tuj vi kompren'as, kial la registr'it'a'j preleg'o'j de Iv'o Lapenna rav'as la aŭskult'ant'o'j'n, don'ant'e al ili intens'a'n emoci'o'n.

Antaŭ 20 jar'o'j mi leg'ig'is al mi'a fil'in'o Seren'a (de'nask'a) la tekst'o'n de la fest'parol'ad'o de Iv'o Lapenna por la 39a UK en Harlemo (1954): fam'a tekst'o, kon'at'a kiel La kultur'a valor'o de Esperant'o. Ŝi dir'is: „bel'a, iom'et'e pomp'a”. Nun mi aŭd'ig'is al ŝi la registr'it'a'n preleg'o'n. Kvazaŭ sorĉ'it'e, ŝi aŭskult'is atent'e ek'de la unu'a ĝis la last'a vort'o – afer'o ne'kutim'a ĉe ŝi – kaj je la fin'o ŝi dir'is emoci'it'e: „mir'ind'a, konvink'a”. Mal'aper'is la pomp'ec'o, aper'is sen'rezerv'a aprob'o.

La diferenc'o'n klar'ig'as la fakt'o, ke tekst'o de orator'aĵ'o, sam'kiel muzik'a partitur'o, trans'don'as la koncept'o'j'n: ĝi al'parol'as ĉef'e ni'a'n mal'dekstr'a'n cerb'o'du'on'o'n. Muzik'plen'um'o, sam'kiel viv'a orator'aĵ'o, tuŝ'as sam'temp'e ni'a'n dekstr'a'n cerb'o'du'on'o'n, tiel aktiv'ig'ant'e ni'a'n tut'a'n hom'a'n sent'em'o'n (vid'u Claude Pir'o'n). Kaj se la lud'ant'o est'as Pablo Casals, aŭ la orator'o est'as Iv'o Lapenna, jen la mir'ig'a, emoci'ant'a rezult'o.

La supr'a'n metafor'o'n sugest'is al mi la fakt'o, ke Iv'o Lapenna, mem violonĉel'o'lud'ant'o, est'is tip'a „muzik'o'hom'o”: li posed'is fort'a'n sent'em'o'n pri la muzik'a, emoci'a valor'o de la hom'a voĉ'o. En si'a Retor'ik'o (1950) li dediĉ'is 23 paĝ'o'j'n al tiu ĉi tem'o. Kaj li dispon'is pri fort'a, varm'a, modul'ebl'a, eg'e esprim'o'kapabl'a bariton'a voĉ'o. Tiu'n ĝi'a'n karakter'o'n atent'a'j aŭskult'ant'o'j jam rimark'is kaj sub'strek'is2.

Ceter'e, ni ne forges'u, ke li al'don'e dispon'is pri lingv'o eg'e muzik'ec'a. Evident'e, la 27-jar'a Ludovik'o est'is ne nur lingv'o'geni'o – kvankam „amator'a” laŭ Prof. Blinkenberg –, sed ankaŭ person'o, de'nask'e en'hav'ant'a kaŝ'it'a'n muzik'inklin'o'n. Plur'a'j element'o'j tio'n pruv'as. Pri la fonetik'a flank'o de si'a kre'aĵ'o li inspir'iĝ'is ĉef'e de la ital'a lingv'o, universal'e konsider'at'a lingv'o el'star'e muzik'a (fakt'e, la mond'a muzik'a termin'ar'o baz'iĝ'as sur ĝi). La kristal'a klar'ec'o de la kvin fundament'a'j vokal'o'j kaj de la net'a'j disting'it'a'j konsonant'o'j, la for'est'o de dub'a'j mez'a'j-miaŭ'a'j-naz'a'j-gargar'a'j-tus'a'j-kraĉ'a'j son'o'j, la vari'ec'a takt'o, liver'at'a de regul'a akcent'ad'o kun ebl'ec'o de elizi'o, la „kaj”, la oft'ec'o de diftong'o'j „aŭ-eŭ-aj-ej-oj-uj” – ĉio ĉi star'ig'as son'kompleks'o'n eminent'e muzik'a'n.

Jen kial ne'esperant'ist'o'j, aŭskult'int'e esperant'a'n parol'ad'o'n, oft'e koment'as, ke „ĝi iel simil'as la helen'a'n” – unu el la plej estetik'a'j lingv'o'j, kre'it'a'j de la hom'ar'o. Ne sen'kaŭz'e ĉiu'j prov'o'j pli'bon'ig'i ĝi'n fiask'is – ek'de la re'form'o'propon'o de 1894 ĝis la sen'nombr'a'j Id'o'j, Esperant'id'o'j, Okcidentaloj, Inter'lingv'o'j, IALAoj ktp.

Esperant'o nask'iĝ'is jam kvazaŭ-perfekt'a – mal'oft'a okaz'o en la hom'a histori'o (la universal'a gravit'o de Newton, la relativ'ec'o de Einstein, la nedetermin-princip'o de Heisenberg ...). Tia lingv'a ĉef'verk'o merit'is si'a'n Casals. Kaj jen aper'is Iv'o Lapenna.

La muzik'a'j element'o'j de li'a parol'manier'o est'as evident'a'j. La pint'o'j supr'e'n, por sub'strek'i pivot'a'j'n fraz'element'o'j'n („hom'o'j!”); la diferenc'a'j paŭz'o'j; la abrupt'a'j mal'supr'e'n'iĝ'o'j al bas'a gam'o por konvink'e konfirm'i kaj konklud'i; la akcel'o'j, kiam analog'a'j koncept'o'j si'n sekv'as ĝis apoge'o; la fort'a'j ŝanĝ'o'j de la voĉ'laŭt'ec'o ek'de susur'e, por mal'gaj'a'j aŭ pens'ig'a'j imag'o'j, ĝis laŭt'eg'e por indign'i aŭ solen'i aŭ ekzalt'i; la takt'o'ŝanĝ'o'j ek'de lant'a-majest'a ĝis torent'a-galop'a; la tonal'o'ŝanĝ'o'j de maĵor'a al minor'a ... Li majstr'e util'ig'as ĉiu'j'n rimed'o'j'n de la hom'a voĉ'o, tut'e sam'e kiel majstr'a violonĉel'ist'o kapabl'as el'tir'i el si'a muzik'il'o ĉiu'j'n ebl'a'j'n esprim'o'j'n.

La parol'ad'o'j de Iv'o Lapenna est'as aŭskult'end'a'j ne nur pro la intern'a'j koncept'o'j – inter kiu'j el'star'as la „human'ism'a inter'naci'ism'o” kaj la „aktiv'a neŭtral'ec'o”, – sed ankaŭ pro si'a'j muzik'a'j son'valor'o'j, per kiu'j iu ajn aŭskult'ant'o konvink'iĝ'as pri la el'star'a valor'o de ni'a lingv'o – el'pens'it'a de 27-jar'a jun'ul'o kaj en'hav'ant'a la tut'a'n arom'o'n de la tiu'aĝ'a ideal'ism'o. Eĉ iu, kiu tut'e ne kon'as la lingv'o'n, pov'as ili'n aŭskult'i kvazaŭ koncert'o'j'n de klasik'a muzik'o.

Jen kial mi aŭdac'as konsil'i vi'n: se vi dezir'as influ'i sur ne'esperant'ist'a'j'n kon'at'o'j'n, prov'u aŭd'ig'i al ili pec'o'n de tiu'j ĉi parol'ad'o'j. La efik'o surpriz'os vi'n. Tio'n mi mem plur'foj'e spert'is.

1. Pablo Casals (1876-1973) – violonĉel'ist'o, inter la plej alt'a'j interpret'ist'o'j de la pas'int'a jar'cent'o, port'ant'o de plej sever'a, rigor'a muzik-koncept'o. Stradivari'us – latin'ig'it'a nom'o de Antonio Stradivari (1644-1737), la plej mond'fam'a meti'ist'o, neniam super'it'a, de arĉ'o-muzik'il'o'j.

2. Birthe Lapenna: „Mi komplet'e rav'iĝ'is pro li'a bel'son'a parol'ad'o, ĝi son'is kiel klasik'a muzik'o”; C. Minnaja: „La muzik'a'n talent'o'n li import'is ankaŭ en si'a'j'n parol'ad'o'j'n”; J.-L. Tortel: „La voĉ'o de Iv'o Lapenna ek'flu'is kiel mont'a river'et'o, ĝi susur'is, vigl'is, tondr'is, mild'iĝ'is, rid'is”; G. Silfer: „La bariton'ec'o de li'a varm'a voĉ'o, kombin'e kun la vast'a leksik'o kaj perfekt'a lingv'o'uz'o ... cert'e help'is al la sukces'o de li'a'j parol'ad'o'j” – en Ese'o'j memor'e al Iv'o Lapenna, paĝ'o'j 28, 177, 194, 200.

Sen ROdin (Filippo FRANCESCHI)

Nov'a krim'roman'o el Aŭstrali'o

Ronald Cecil Gates jam est'as bon'e kon'at'a pro si'a seri'o de krim'roman'o'j kaj krom'rakont'ar'o'j, lok'it'a'j en universitat'o aŭstrali'a. Ĉi tiu est'as ankoraŭ pli'a al'don'o al la sezon'seri'o, konsist'ant'a el La sep'tag'a murd'enigm'o, Koler'a afer'o, kaj Mort'o de scienc'ist'o, kiu'j reprezent'is intrig'o'j'n en la somer'o, aŭtun'o kaj vintr'o, respektiv'e.

Ĉi-foj'e tem'as pri docent'o de botanik'o, kiu, dum klas'ekskurs'o en arb'ar'o, ek'mal'aper'as kaj trov'iĝ'as mort'int'a pro paf'iĝ'o. Ĉu li'n murd'is unu el li'a'j klas'an'o'j? Ali'a universitat'ul'o? Aŭ ĉu tem'as pri kverel'o, tut'e sen rilat'o al la universitat'o? Dum sekur'gard'ist'o Petro Tomson kaj polic'komisar'o Roberto El'is enket'as, ili trov'as, ke la mort'int'a docent'o est'is implik'it'a en iu'j kontraŭ'leĝ'a'j mon'gajn'a'j entrepren'o'j. Kaj, ke en tiu arb'ar'o oni ne'atend'it'e mal'kaŝ'is kultiv'aĵ'o'n de ..., nu, leg'u la libr'o'n por trov'i, pri kio tem'as.

La stil'o de Ronald Cecil Gates est'as relativ'e facil'a, kaj oni ne bezon'as mult'e cerb'um'i por kompren'i la intrig'o'n. Tio est'as kaj plus'o kaj minus'o literatur'a'j. Mal'simil'e al tio, kiam oni leg'as krim'roman'o'n de Agatha Christie, oni ne trov'as lert'e kaŝ'it'a'j'n spur'o'j'n, en la si'n'sekv'o de event'o'j. Kaj la ident'o de la kulp'ul'o est'as ne diven'ebl'a ĝis la fin'o de la libr'o. Do tiel intelekt'o'streĉ'a la roman'o ne est'as. Tamen ĝi est'as interes'a kaj ne pretend'as est'i pli ol distr'a leg'aĵ'o por ordinar'a esperant'ist'o. Jen cel'o, kiu'n ĝi tre bon'e plen'um'as. Vi ĝu'os ĝi'n.

Mi rimark'is, leg'ant'e la verk'o'n, ke la last'a'temp'a kutim'o uz'i form'o'j'n, kia'j'n -at'is, -int'as, -int'is ktp konduk'as al la ek'aper'o de verb'o'form'o'j, intenc'e el'las'it'a'j el Esperant'o de Zamenhof: perfekt'o, pluskvamperfekt'o, imperfekt'o k.a. Ĉu tio est'as ver'a pli'riĉ'ig'o de la esperant'a verb'o'sistem'o? Mi ne cert'as.

Donald BROADRIBB
Ronald Cecil Gates: Mort'ig'a Ekskurs'o. El'don'is Flandr'a Esperant'o-Lig'o, 2006. 111 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 90 77066 23 3.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Delikat'e ...

Kiel kontraŭ'leĝ'e vetur'i al for'a land'o kaj tamen tie est'i gast'am'e akcept'at'a? La respond'o simpl'as, kiam oni est'as kat'o. En novembr'o pas'int'jar'e haven'labor'ist'o'j en la brit'a urb'o Liverpol'o mir'is, kiam en kontener'o el Hajfo (Israelo) ili trov'is blank'a'n kat'o'n. La kvar'pied'ul'o est'is ŝlos'it'a sen nutr'aĵ'o kaj akv'o dum 17 tag'nokt'o'j kaj tamen rest'is viv'a.

Mal'facil'e est'is kapt'i la kat'o'n sed post kvin hor'o'j fiŝ'odor'o el'ig'is la best'o'n el ĝi'a kaŝ'ej'o. Veterinar'o kontrol'is la kat'o'n, kiu sat'a kaj feliĉ'a kvaranten'is. En Israelo per gazet'o-anonc'o'j oni serĉ'is la posed'ant'o'n.

Amik

Robot'e batal'e'n

El'labor'as israelaj scienc'ist'o'j miniatur'a'n robot'o'n kapabl'a'n post'sekv'i, fot'i kaj, se neces'e, mort'ig'i teror'ist'o'n. La robot'o sufiĉ'e mal'grand'as por tra'pas'i mal'larĝ'a'j'n tru'o'j'n kaj en'penetr'i lok'o'j'n ali'manier'e ne'ating'ebl'a'j'n.

Esplor'o'j'n pri la robot'o'j instig'is la pas'int'somer'a konflikt'o kontraŭ la organiz'aĵ'o Hizbolaho. Lukt'i kontraŭ teror'ist'o'j en urb'o'j mal'facil'as: danĝer'e est'as uz'i soldat'o'j'n, mult'e'kost'e uz'i aviad'il'o'j'n. La ankoraŭ ne prov'it'a teĥnologi'o pret'os post proksim'um'e tri jar'o'j.

Amik

Toler'em'o kaj la rajt'o insult'i

Post long'a silent'o redaktor'o-pastor'o Gerrit Berveling de'nov'e kaj pli ampleks'e (MONATO 2006/12, p. 22-23) esprim'as si'a'n konstern'iĝ'o'n pri la propr'a konstat'o, ke fakt'o'j pov'as est'i interpret'at'a'j kiel insult'o'j. Li menci'as ne nur membr'o'j'n de religi'o(j), sed ankaŭ „membr'o'j'n de neni'u religi'o”. Ĉu? Por la grand'a dis'a grup'o de „kler'ul'o'j”, do por tiu'j, kiu'j kapabl'as, per ĝust'a uz'ad'o de akir'it'a'j sci'o'j, klar'e juĝ'i afer'o'j'n (inkluziv'e an'o'j'n de agnosk'ism'o), est'as insult'o, ke membr'o'j de religi'o'j tiel pri'skrib'as ili'n negativ'e. Kvazaŭ ili ne hav'us mult'valor'a'n mond'o'rigard'o'n kaj eg'e alt'nivel'a'n kaj respekt'ind'a'n moral'o'n. Kvazaŭ kred'i est'us la sol'a, evident'a kaj decid'it'a viv'si'n'ten'o en la mond'o.

Last'a'temp'e kred'ant'o'j instig'as al „inter'religi'a dialog'o”. Prav'e, sed kial ne al „inter'hom'a dialog'o”, kun'e kun kler'ul'o'j? Ĉu pro mal'aprob'o aŭ pro kontaĝ'tim'eg'o? Por ĉiu'j kler'ul'o'j est'as insult'o est'i konsider'at'a'j kiel moral'a'j kaj spirit'a'j lepr'ul'o'j, eĉ ne menci'ind'a'j en la rond'o'j de „grand'a'j” religi'o'j. Islam'an'o'j eĉ aŭdac'as konsider'i kler'ul'o'j'n kiel est'aĵ'o'j'n mal'pli respekt'ind'a'j'n ol hund'o'j kaj pork'o'j. Kiu do insult'as kiu'n?

Ĉiel ajn, tia'j fakt'o'j est'as por mi pli ŝok'a'j ol propon'i la pac'premi'o'n al Hirsi Al'i.

Bert BO'o'n
Belgi'o

Help'i financ'i eduk'ad'o'n por eŭrop'a konsci'o

Intervju'as Zlatko Tišljar d-ro'n Mark'o Pavliha, la vic'prezid'ant'o'n de la sloven'a naci'a asemble'o. La intervju'ant'o help'is formul'i kaj ali'manier'e sub'ten'i la iniciat'o'n, pri kiu parol'as d-ro Pavliha.

MONATO: Estim'at'a sinjor'o vic'prezid'ant'o, en novembr'o 2006 vi pet'is, ke en 2008, kiam Sloveni'o prezid'os la Konsili'o'n de la Eŭrop'a Uni'o (EU), la sloven'a reg'ist'ar'o propon'u al la Eŭrop'a Komision'o en'konduk'i nov'a'n fond'aĵ'o'n por financ'i en mez'lern'ej'o'j eduk'ad'o'n por eŭrop'a konsci'o, kiu en'hav'us ankaŭ instru'ad'o'n de Esperant'o. Ĉu vi opini'as, ke Esperant'o pov'us est'i bon'a rimed'o por pli fort'a kaj ampleks'a kun'labor'o inter ge'jun'ul'o'j de Eŭrop'o?

Pavliha: Jes, mi efektiv'e send'is al la reg'ist'ar'o la iniciat'o'n, en kiu la centr'a'n rol'o'n hav'as Esperant'o, kaj mi kor'e esper'as, ke ĝi trov'os fekund'a'n teren'o'n. Sed permes'u, ke mi pli detal'e pri'skrib'u la iniciat'o'n. Eduk'ad'o por eŭrop'a konsci'o konsist'us el 80 lern'ej'a'j hor'o'j (du hor'o'j semajn'e) kaj en'hav'us ankaŭ dev'ig'a'n sep-tag'a'n renkont'iĝ'o'n kun simil'a jun'ul'ar'a grup'o el ali'a ŝtat'o, en kiu oni lern'as laŭ la sam'a program'o.

La en'hav'o de la program'o est'us la sekv'a: 26 hor'o'j (po unu hor'o por ĉiu EU-ŝtat'o, krom la propr'a) pri kultur'o kaj histori'o kaj kontribu'o de la ŝtat'o'j al EU), 38 hor'o'j da lern'ad'o de Esperant'o, 6 hor'o'j pri eŭrop'a'j valor'o'j kaj ident'ec'o, 6 hor'o'j pri diskriminaci'o kaj la batal'o kontraŭ ĝi, kaj 4 hor'o'j pri la struktur'o kaj organiz'ad'o de EU. Fin'e de la eduk'program'o la ge'jun'ul'o'j vizit'us sam'aĝ'ul'o'j'n en ekster'land'o, kiu'j eduk'iĝ'is per la sam'a program'o.

Instru'i Esperant'o'n ebl'ig'us kontakt'o'n inter ge'jun'ul'o'j mal'sam'lingv'a'j, kiu'j en lern'ej'o'j ne sukces'is akir'i parol'kapabl'o'n de fremd'a lingv'o. Per 38 hor'o'j da Esperant'o-lern'ad'o akir'us preskaŭ ĉiu'j ge'lern'ant'o'j (90-95 %) sufiĉ'a'n sci'o'n por inter'parol'i je baz'a „turism'a” nivel'o kun ali'lingv'an'o'j. Post'a cel'o est'as iom post iom pli'grand'ig'i la nombr'o'n de urb'o'j, en kiu'j almenaŭ unu lern'ej'o efektiv'ig'as tia'n eduk'ad'o'n, stimul'i praktik'a'n kun'labor'ad'o'n de ge'jun'ul'o'j kaj fort'ig'i la eŭrop'a'n konsci'o'n. Kiel stimul'il'o'n oni pov'us real'ig'i ret'o'n da Esperant'o-urb'o'j (kiel ekzempl'e Herzberg en Germanio).

La eduk'ad'o'n real'ig'us du instru'ist'o'j: unu por Esperant'o (kiu hav'u atest'il'o'n pri Esperant'o de si'a'land'a pedagogi'a instanc'o aŭ Esperant'o-asoci'o) kaj unu por la du'a part'o de la program'o. Tiu'n du'a'n part'o'n pov'us instru'i iu ajn lern'ej'a instru'ist'o, kiu pas'us al'don'a'n ekzamen'o'n pri tiu ĉi stud'objekt'o. Al la konkurs'o'j por star'ig'i ĉi tiu'n program'o'n pov'us si'n anonc'i iu ajn lern'ej'o aŭ ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o, kiu pov'us pruv'i, ke ĝi dispon'as pri la menci'it'a'j du instru'ist'o'j.

MONATO: Ĉu la nun'a stat'o de formal'a lingv'a egal'rajt'ec'o, laŭ la princip'o de mult'lingv'ism'o, efektiv'e cert'ig'as egal'rajt'a'n pozici'o'n sur lingv'a kamp'o por ĉiu'j eŭrop'a'j civit'an'o'j, kvankam ni sci'as, ke en la inter'naci'a komunik'ad'o praktik'e super'reg'as unu'nur'a lingv'o?

Pavliha: Absolut'e ne, ĉar ja super'reg'as la angl'a, kiu sen jur'a baz'o privilegi'as la angl'e'parol'ant'a'j'n ŝtat'o'j'n kaj sam'temp'e ebl'ig'as al ili gigant'a'j'n gajn'o'j'n. Tial neces'us dediĉ'i mult'e pli da energi'o por konsci'ig'i la hom'o'j'n kaj proksim'ig'i al ili la ide'o'n de Esperant'o kiel la plej just'a kaj, grav'e, la plej facil'a form'o de komunik'ad'o en la Eŭrop'a Uni'o.

MONATO: Kiam vi ek'interes'iĝ'is pri Esperant'o kiel ebl'ec'o por inter'naci'a'j rilat'o'j, kaj ĉu vi hav'as rilat'e al ĝi pli'a'j'n plan'o'j'n?

Pavliha: Pri Esperant'o la unu'a'n foj'o'n rakont'is al mi d-ro Jernej Sekolec, sekretari'o de la Komision'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri Komerc'a Jur'o. Post'e mi ricev'is interes'a'j'n inform'o'j'n de jur'ist'o kaj traduk'ist'o Tomaž Longyka kaj ankaŭ de vi. Apart'e entuziasm'ig'is mi'n vi'a libr'o Eŭrop'o, vi baldaŭ mort'os!1 kaj tiu de Vink'o Ošlak Pojasnilo prijateljem o esperant'u (Klar'ig'o por ge'amik'o'j pri Esperant'o). Esperant'o'n mi bedaŭr'ind'e ankoraŭ ne reg'as, sed tio est'as unu el mi'a'j lingv'a'j prioritat'o'j en proksim'a est'ont'ec'o.

MONATO: Cert'e, en vi'a karier'o vi al'front'is lingv'a'j'n bar'o'j'n, kiu'j lim'ig'is aŭ mal'ebl'ig'is kontakt'o'j'n aŭ sci'o'j'n. Kiel vi solv'is ili'n?

Pavliha: Lingv'a'j'n bar'o'j'n oni pov'as venk'i nur per lern'ad'o de fremd'a'j lingv'o'j, kvankam oni kutim'e uz'as nur tiu'n, kiu'n oni kon'as plej bon'e, kiu en mi'a okaz'o est'as la angl'a. Tial nepr'e sufer'as ali'a'j lingv'o'j, kiu'j'n ni ebl'e ankaŭ pov'as parol'i, leg'i kaj skrib'i. Ankaŭ ĉi tie valid'as la regul'o „pro ne'uz'o konfuz'o”. Kompren'ebl'e okaz'is al mi plur'foj'e, ke mi'a kun'parol'ant'o parol'is nur si'a'n ge'patr'a'n lingv'o'n (ekzempl'e la japan'a'n), kio mal'esper'ig'is mi'n aŭ pel'is al pantomim'o kaj komik'a korp'a esprim'ad'o.

MONATO: Eksperiment'o'j montr'as, ke unu'jar'a Esperant'o-lern'ad'o en la baz'a lern'ej'o pli'rapid'ig'as je 30 % sekv'a'n akir'ad'o'n de ekzempl'e la angl'a aŭ la german'a. Ĉu do vi kred'as, ke tiu ĉi tiel nom'at'a propedeŭtik'a rol'o de Esperant'o pozitiv'e influ'os pedagog'o'j'n kaj ali'a'j'n, kiu'j respond'ec'as pri instru-sistem'o'j? Ĉu tio pov'us est'i bon'a kaŭz'o por en'konduk'i Esperant'o'n en element'a'j'n lern'ej'o'j'n?

Pavliha: Komplet'e mi konsent'as kun vi kaj kun la dir'it'a'j konstat'o'j. Tial mi pret'as help'i, kiel politik'ist'o, kiel universitat'a profesor'o kaj, ne'last'e, kiel civit'an'o. Ja neces'as pli penetr'i en amas'komunik'il'o'j'n, kiu'j pov'us grand'mezur'e help'i la fort'ig'o'n de konfid'o al Esperant'o.

MONATO: Kiel jur'ist'o, ĉu vi opini'as, ke por cert'ig'i lingv'a'n egal'rajt'ec'o'n en la labor'lingv'o'j de la Eŭrop'a Uni'o oni uz'u sistem'o'n, ke anstataŭ la angl'a'n (kiu sen'konsider'e pri la nombr'o de labor'lingv'o'j ĉiam est'as unu el ili) oni en'konduk'u Esperant'o'n? Do, ke ĉiu organiz'ant'o de inter'naci'a renkont'iĝ'o, konferenc'o aŭ event'o mem decid'u, kiom da labor'lingv'o'j uz'at'os kaj kiu'j, sed ke ĉiam unu el ili est'u Esperant'o?

Pavliha: Por tia decid'o ni cert'e bezon'us konven'a'n eŭrop'a'n jur'a'n baz'o'n, kiu'n dev'us pret'ig'i la Eŭrop'a Komision'o. Tial dev'us est'i tiu'senc'a'j klopod'o'j kaj iniciat'o'j dis'vast'ig'at'a'j en laŭ'ebl'e mult'a'j land'o'j. Neces'as lobi'i je ĉiu'j ebl'a'j nivel'o'j. Bedaŭr'ind'e ankaŭ ĉi tie valid'as la regul'o, ke ne tiom grav'as kon'o'j, sed kon'at'o'j.

Zlatko TIŠLJAR
1. Not'o de la intervju'ant'o: en sloven'a traduk'o.

Propon'o al ĉiu'j politik'ist'o'j

Kompren'ebl'e, mi tut'e konsent'as kun Stefan Maul (MONATO 2006/12, p. 5) kaj mi far'as propon'o'n al ĉiu'j politik'ist'o'j, lingv'ist'o'j, instru'ist'o'j ktp, kiu'j favor'as lern'ad'o'n de la angl'a lingv'o (eĉ pli ĝeneral'e, de naci'a lingv'o): Ir'u ĝis la fin'a etap'o de vi'a ide'o, kuraĝ'u propon'i, ke ĉiu'j'n lingv'o'j'n krom la angl'a oni tuj ĉes'u instru'i, kaj tio'n en ĉiu'j part'o'j de la ter'o. Ĉar fakt'e ĉiu pov'as konstat'i, ke tio tre baldaŭ (post 50 jar'o'j maksimum'e) okaz'os, se ni daŭr'ig'as laŭ la voj'o kaj la manier'o nun'a'j. Kio'n tiu'j hom'o'j respond'us?

Louis ENSUQUE
Franci'o

Serioz'e revizi'i la histori'o'n

Kun interes'o mi leg'is la artikol'o'n pri religi'o'j en Bulgario (MONATO 2006/12, p. 24-25), tamen mi mal'konsent'as pri ĝi'a'j vid'punkt'o'j. La aŭtor'o sekv'as la tradici'a'n opini'o'n, ke en Bulgario est'as unu tradici'a religi'o (ortodoks'a krist'an'ism'o). Li klar'ig'as, ke islam'o al'ven'is en la land'o'n ĉef'e pro per'fort'o kaj ankaŭ „pro ekonomi'a'j konsider'o'j”. Kvazaŭ tio ne est'us okaz'int'a pri krist'an'ism'o. Ceter'e, la grad'o de per'fort'o en la al'pren'o de islam'o est'as diskut'ind'a, kaj cert'e la grad'o de per'fort'o en la krist'an'ig'o de la land'o post la sen'de'pend'iĝ'o est'as pli ol evident'a: la kvant'o de islam'an'o'j de 1878 ĝis hodiaŭ fal'is de proksim'um'e du'on'o de la loĝ'ant'ar'o al nun'a'j 10 %. Last'a epizod'o de tiu per'fort'ad'o est'is la amas-for'pel'o'j de juni'o kaj juli'o 1989, kiam 300 000 islam'an'o'j est'is puŝ'it'a'j en Turki'o'n.

Ali'flank'e, la konsider'o, ke unu religi'o est'as pli tradici'a en la land'o, ĉar ĝi est'is oficial'ig'it'a antaŭ 1100 jar'o'j dum ali'a „nur” antaŭ 600, est'as pli ol diskut'ind'a. Sub ĝi kaŝ'iĝ'as la koncept'o de unu'etn'a ŝtat'o, kiu fajr'ig'is Balkani'o'n en la last'a'j 200 jar'o'j. Pri tio mi permes'as al mi dir'i, ke la otoman'a imperi'o, dum la plej grand'a part'o de si'a ekzist'o, est'is mult'e pli permes'em'a, mult'eg'e pli, ol sam'epok'a'j okcident-eŭrop'a'j krist'an'a'j ŝtat'o'j (pri tio spert'as ekzempl'e preskaŭ ĉiu'j bulgar'a'j jud'o'j, kies pra'patr'o'j tie trov'is rifuĝ'o'n post si'a for'pel'o el Iberio). Est'us dezir'ind'e, ke bulgar'o'j – kiel ali'a'j balkanaj popol'o'j – tre serioz'e revizi'u si'a'n histori'o'n kaj el'sark'u el ĝi naci'ism'a'j'n mit'o'j'n kov'ant'a'j'n nov'a'j'n konflikt'o'j'n. Inter'ali'e, la pri'trakt'o de la 500-jar'a otoman'a reg'ad'o en la bulgar'a'j lern'o'libr'o'j est'as eg'e unu'flank'a, mank'a de ĉia nuanc'o kaj oft'e ofend'a por islam'a'j bulgari'an'o'j (kaj apart'e por la etn'e turk'a'j).

Last'e, sed ne balast'e, tro'is al mi plur'a'j adjektiv'o'j. La aŭtor'o parol'as pri „moder'a'j ŝijaist'o'j”, dum li ne disting'as inter „moder'a'j” kaj „fundament'ism'a'j” krist'an'o'j – kaj tamen ili ja ekzist'as. Li tim'as pri tio, ke kelk'a'j islam'an'o'j vizit'as privat'a'j'n ne'laik'a'j'n lern'ej'o'j'n, sed tio'n ja far'as ankaŭ krist'an'o'j. Li tim'as, ke pi'a'j islam'an'o'j ir'as stud'i ekster'land'e'n, sed ankaŭ ja tio'n far'as krist'an'o'j. Mi ne sub'taks'as la danĝer'o'n de eventual'a en'ŝtel'iĝ'o de per'fort'em'a islam'a fundament'ism'o en Bulgarion, sed mi cert'as, ke plen'a akcept'ad'o de la sam'legitim'ec'o de ĉi'a'j kred'o'j en la land'o kaj apart'a re'honor'ig'o de islam'an'o'j, mis'trakt'at'a'j kaj diskriminaci'at'a'j dum pli ol unu jar'cent'o, est'as la plej solid'a sekur'ig'il'o por Bulgario.

Hektor ALOS I FOnt
Kataluni'o

Ne rev'u ag'u!

Neces'as nun ek'plan'i kampanj'o'n por la eŭrop'uni'a'j elekt'o'j en 2009, almenaŭ laŭ la organiz'ant'o'j de unu el la plej nov'a'j politik'a'j parti'o'j en Eŭrop'o.

Debut'is la parti'o Eŭrop'o Demokrati'o Esperant'o (Ed'e) en 2004, kiam ĝi rikolt'is 25 000 voĉ'o'j'n. Sed organiz'ant'o'j vol'as, ke ek'aktiv'u pli da land'a'j Ed'e-sekci'o'j por dis'vast'ig'i la mesaĝ'o'n, ke la lingv'a problem'o est'as obstakl'o kontraŭ'demokrati'a.

La franc'in'o Elisabeth Barbay, kandidat'o en Parizo dum la elekt'o'j de 2004, dir'is: „Ni propon'as al Eŭrop'o rimed'o'n por inter'konsent'a kaj demokrati'a konstru'iĝ'o. Ne plu rev'o'j, sed ag'o'j konduk'os ni'n al la komun'a cel'o.”

Pli'a'j inform'o'j pri Ed'e leg'ebl'as ĉe www.e-d-e.org.

PPG

Du'a inter'naci'a kin'o'festival'o en Duŝanb'o

De la 26a ĝis la 30a de oktobr'o 2006 en Duŝanb'o (Taĝiki'o) okaz'is la du'a inter'naci'a kin'o'festival'o Didor („Renkont'o”). La mot'o de la festival'o est'is „Orient'o est'as delikat'a afer'o”. Laŭ la ĝeneral'a direktor'o de la festival'o S. Hakdodov tio signif'as, ke oni ne mezur'u orient'a'n kultur'o'n nur per il'o'j de la okcident'a.

La festival'o hav'is kvin fak'o'j'n: inter'naci'a konkurs'o de art'a'j film'o'j, taĝik'a'j film'o'j, Afgani'o: rigard'o de intern'o kaj de ekster'o, dokument'a'j kaj eksperiment'a'j film'o'j el Irano, prezent'ad'o el la kolekt'o'j de Gulnara Abikeeva. Est'is montr'it'a'j 73 film'o'j el 13 land'o'j: Afgani'o, Armeni'o, Ĉini'o, Franci'o, Irano, Italio, Japani'o, Kartveli'o, Kazaĥi'o, Kirgizi'o, Rusio, Taĝiki'o kaj Uzbeki'o.

Post la mal'ferm'o, est'is montr'it'a taĝik'a film'o Vag'ant'o (reĝ. D. Rahmatov kaj G. Muhabatova), kiu eg'e ek'plaĉ'is al la spekt'ant'o'j. En ĝi est'is spegul'it'a unu el la ĉef'a'j hodiaŭ'a'j problem'o'j de Taĝiki'o: labor'migr'ad'o al Rusio. Plen'kresk'ul'o'j dev'as las'i la patr'uj'o'n kaj famili'o'n por serĉ'i labor'o'n en ali'a'j land'o'j. La infan'o'j kresk'as ne vid'ant'e ge'patr'o'j'n. Sed tamen ĉiam atend'as kaj atent'e rigard'as al ne kon'at'a'j vir'o'j, kiu'j ven'as al la vilaĝ'o: ĉu ebl'e li est'as la patr'o?

La inter'naci'a juĝ'ant'ar'o (prezid'ant'o Naum Klejman) al'juĝ'is la unu'a'n premi'o'n al la film'o de M. Ahmadi Poet'o de rub'aĵ'o'j. En ĝi est'is rakont'it'e pri strat'pur'ig'ist'o, kiu pur'ig'ant'e apud dom'o'j trov'as inform'o'j'n pri la viv'o de famili'o'j, ili'a'j sekret'o'j kaj est'as en'volv'it'a en divers'a'j aventur'o'j. La kre'int'o'j ricev'is la ĉef'a'n premi'o'n de la Svis'land'a Ofic'ej'o pri Kun'labor'o kaj premi'o'n de la Organiz'aĵ'o pri Sekur'ec'o kaj Kun'labor'o en Eŭrop'o.

La centr'o de dokument'a kaj eksperiment'a film'o el Irano al'juĝ'is premi'o'n al la kre'int'o'j de taĝik'a film'o Nov'a Penelop'o, kie la aŭtor'o'j rakont'as pri la viv'o de hodiaŭ'a'j Penelop'o'j, kiu'j sen'inter'romp'e atend'as si'a'j'n Ulis'o'j'n, kiu'j esper'ebl'e iam re'ven'os el si'a'j labor'migr'ad'o'j.

La plej jun'a part'o'pren'int'o Javonmard Paiez est'as reĝisor'o el Afgani'o. Kvankam li est'as 8-jar'a, li jam aktor'is en kelk'a'j film'o'j. En la festival'o li montr'is sep'minut'a'n film'o'n Malic'o. Knab'o, kiu ne est'as bon'eduk'it'a, ne pov'as kontakt'i la ĉirkaŭ'ant'o'j'n. Li'a plag'o est'as en tio, ke li mem ne kompren'as kial li mal'sukces'as.

La mond'kon'at'a famili'o Mahmalbaf prezent'is du film'o'j'n de Samira Mahmalbaf: Je la kvin'a post'tag'mez'e kaj 11a de septembr'o. Antaŭ la prezent'o s-in'o Samira inter'ali'e parol'is pri „taliboj – tio est'as ne nur taliboj, kiu'j reg'is en Afgani'o, sed ankaŭ tiu'j taliboj, kiu'j ĉirkaŭ'as faŝist'o'n Bush. Ankaŭ en ĉiu'j ni trov'iĝ'as iom da talibaĵo.”

La 3a kin'o'festival'o Didor okaz'os en Kabul'o.

Firdaus ŜUKUROV

Ne plu serĉ'u!

Gbeglo Koffi serĉ'as nom'o'n por si'a „religi'o” (MONATO 2006/12, p. 26). Ne plu serĉ'u! Tiu, kiu vol'as „viv'i en harmoni'o kun la natur'o”, kiu opini'as, ke la nom'o'j de religi'o'j „nask'as disput'o'j'n”, ke „ne vort'o'j'n ni bezon'as por lig'i ni'n kun ali'a'j est'ul'o'j/est'aĵ'o'j ... sed ni'a'j'n si'n'ten'o'j'n/ag'o'j'n, por ke ni est'u util'a'j al ĉiu'j”, est'as human'ist'o. Human'ist'o est'as tiu, kiu en si'a viv'o centr'as hom'o'j'n, ne di'o'j'n; raci'o'n, ne superstiĉ'o'n; fakt'o'j'n, ne fantazi'o'j'n. Opini-enket'o'j en mi'a land'o (ekzempl'e la plej'last'a, de Ipsos Mor'i, en novembr'o 2006) indik'as, ke la pli'mult'o de la popol'o human'ism'e pens'as (ĉu ag'as, kiel ĉe ĉiu'j konfesi'o'j, est'as ali'a afer'o). Oft'e, tamen, kiel Gbeglo Koffi, hom'o'j ne sci'as, kiel ĝust'e etiked'i si'a'j'n opini'o'j'n – per human'ism'o.

Paul GUBBINS
Briti'o

Kie suker'o iĝ'as or'o

En 2005 burund'an'o'j elekt'is nov'a'n reg'ist'ar'a'n parti'o'n, la eks'ribel'ul'a'n CNDD-FDD. Ĝi est'as task'it'a re'star'ig'i demokrati'o'n perd'it'a'n post la mort'o en 1993 de la unu'a demokrati'e elekt'it'a prezid'ant'o, Melchior Ndandaye.

Por burund'an'o'j prioritat'is pac'o, sekur'ec'o, liber'ec'o, just'ec'o kaj demokrati'o. Venk'is CNDD-FDD, ĉar elekt'ant'o'j opini'is, ke nur tiu ĉi parti'o kapabl'os plen'um'i popol'a'j'n postul'o'j'n.

Tamen neni'u pov'is imag'i la nun'a'n situaci'o'n en Burundo. Ankoraŭ mank'as pac'o, sekur'ec'o kaj liber'ec'o. En'karcer'ig'it'a'j est'as ĵurnal'ist'o'j kaj opozici'ul'o'j, kaj mal'liber'ul'o'j'n murd'as polic'an'o'j. Pro mal'sat'o mort'as la popol'o; suker'o, grand'kvant'e produkt'at'a en Burundo, iĝ'as kvazaŭ or'o. Prez'o'j en vend'ej'o'j alt'iĝ'as pro impost'o'j kaj pro korupt'o de la flank'o de ŝtat'a'j aŭtoritat'ul'o'j.

Grav'a'j posten'o'j

Miks'iĝ'as la rol'o'j de la ŝtat'a kaj la parti'a prezid'ant'o'j. La prezid'ant'o de CNDD-FDD kondut'as, kvazaŭ li est'us ŝtat'a prezid'ant'o, nom'um'ant'e hom'o'j'n al grav'a'j posten'o'j kaj kaŭz'ant'e, ke eks'iĝ'u la vic'prezid'ant'in'o, ĉar ŝi li'n kritik'is.

Dum'e la ŝtat'a prezid'ant'o vojaĝ'as tra la mond'o, ŝajn'ig'ant'e, ke reg'as en Burundo pac'o kaj sekur'ec'o kaj ke ĵurnal'ist'o'j plen'e liber'as si'n esprim'i. Tamen li hipokrit'as. Tri ĵurnal'ist'o'j de privat'a'j radi'o-staci'o'j (du el Afrik'a Publik'a Radi'o kaj unu, la direktor'o, de Radi'o Isanganiro) sid'as en la centr'a mal'liber'ej'o de Burundo, kun'e kun la eks'prezid'ant'o, eks'vic'prezid'ant'o kaj opozici'ul'o'j.

Léonce Ngendakumana, la prezid'ant'o de la ĉef'opozici'a parti'o, dir'is: „Tim'ig'i ĵurnal'ist'o'j'n, mal'liber'ig'i opozici'ul'o'j'n kaj mensog'i al la inter'naci'a komun'um'o, ke ĉio est'as en ord'o, ne venk'ig'os en la ven'ont'a balot'o post kvar jar'o'j. La sol'a manier'o est'as kun'ig'i ĉiu'j'n burund'an'o'j'n por re'star'ig'i pac'o'n.”

SABIYUMVA Jérémie/pg

Pac'procez'o, ne kapitulac'a procez'o

Mi tut'e mal'konsent'as kun la fin'a verdikt'o de Santiag'o López Fernández-Aguado en li'a artikol'o pri la eŭsk'a pac'procez'o (MONATO, 2006/12, p. 8). Li dir'as, ke ver'ŝajn'e oni ne progres'os ĝis Et'a trans'don'os ĉiu'j'n arm'il'o'j'n kaj ĝis Batasuna publik'e kondamn'os per'fort'o'n. Do laŭ la aŭtor'o pac'o ne al'ven'os ĝis unu el la du flank'o'j implik'it'a'j en la konflikt'o komplet'e kaj sen kondiĉ'o'j kapitulac'os. Do kial ne dir'i, ke ver'ŝajn'e oni ne progres'os ĝis la hispan'a polic'o ĉes'os tortur'i la eŭsk'a'j'n prizon'ul'o'j'n, ĝis ĉi tiu'j prizon'ul'o'j est'os trans'loĝ'ig'it'a'j al eŭsk'a'j mal'liber'ej'o'j kaj ĝis la mem'decid'a rajt'o por Eŭski'o est'os agnosk'it'a de la hispan'a reg'ist'ar'o?

Kio okaz'as en Eŭski'o nun'temp'e, est'as pac'procez'o, ne kapitulac'a procez'o, far'e de unu el la du flank'o'j implik'it'a'j en la konflikt'o, kaj en pac'procez'o'j, se oni vol'as ating'i pac'o'n, neni'u flank'o pov'as tut'e al'trud'i si'a'j'n kondiĉ'o'j'n.

EB
Eŭski'o

Politik'a histori'o de la neŭtral'a UEA

Dum la en'komput'il'ig'o de mi'a tekst'o la radi'o aŭd'ig'as la akademi'a'n fest'uvertur'o'n de Johano Brahms. Ideal'a etos'ig'o do, ĉar Brahms kompon'is ĝi'n por aŭd'ig'o en Breslau okaz'e de si'a (honor'a) doktor'iĝ'o, en la koncip'o'temp'o de Esperant'o (1879). Li inter student'o'j kant'is student'e, ĉar la uvertur'o iĝ'is en'vic'ig'o de popular'a'j student'a'j kant'o'j. Rilat'o? Nu, ni'a recenz'at'a tekst'o est'as ja german'lingv'a doktor'iĝ'a disertaci'o de Marcus Sikosek, publik'e, kaj sukces'e, defend'it'a en Utreĥto (Nederlando), la 3an de novembr'o 2006.

Unik'a perl'o en perl'ar'o

Scienc'a labor'o kon'as tri faz'o'j'n: kolekt'o de material'o, ord'ig'o de tiu material'o, koment'ad'o kaj inter'lig'ad'o de la material'o. Ni'a'j esperant'a'j ĝis'nun'a'j histori(et)oj ne ĉiam ating'is tiu'n tri'a'n faz'o'n, dum tiu ĉi verk'o nepr'e jes ja. Eĉ pli, ĝi lig'as la esperant'a'n histori'o'n al la tut'mond'a (politik'a) histori'o kaj montr'as la inter'rilat'o'j'n kaj influ'o'j'n, kiu'j, kompren'ebl'e, ne est'as egal'e grand'a'j en ambaŭ direkt'o'j! La konduk'a faden'o en la rakont'o est'as „neŭtral'ec'o”. Trakt'it'a do est'as ĉef'e la daŭr'a kaj mal'facil'a barakt'ad'o por konserv'ad'o de la neŭtral'ec'o de la neŭtral'a mov'ad'o. En si mem „neŭtral'ec'o” ne est'as facil'a koncept'o, kaj ne ĉiu difin'os ĝi'n en la sam'a manier'o. Ankaŭ tiu fac'et'o est'as trakt'it'a: kiel kompren'i la noci'o'n „neŭtral'ec'o” ... aŭ kiel adapt'i ĝi'n al la mond'a situaci'o; kiel trov'i kompromis'o'n por sat'ig'i la kapr'in'o'n kaj konserv'i la brasik'o'n. En la libr'o tem'as pri aktiv'a neŭtral'ec'o, pasiv'a neŭtral'ec'o, sed ankaŭ pri ŝim'a neŭtral'ec'o (kiel en la Esperant'o-original'o? En la german'a schimmelige, p. 328 kaj 339). Tamen, pri'skrib'o de la fakt'a pragmat'a neŭtral'ism'o est'as trov'ebl'a fin'e de paĝ'o 157a.

Inter fremd'a'j profesor'o'j flustr'u fremd'profesor'e

La tekst'o ne est'is verk'it'a por mov'ad'an'o'j, kaj tio sent'iĝ'as. La aŭtor'o tre bon'e konsci'is tio'n, kaj lert'e adapt'is si'a'n tekst'o'n. Kio est'as mem'kompren'ebl'a por verd'ul'o oft'e est'as tut'e kontraŭ'a (= la kontraŭ'o est'as por li mem'kompren'ebl'a) por eĉ profesor'ec'a laik'ul'o. La baz'a'j ide'o'j, kiu'j aparten'as al ni'a alfabet'o, dev'as minimum'e est'i klar'ig'it'a'j al tia publik'o, kaj prefer'e en ne'emoci'a manier'o. En tiu kun'tekst'o oni eĉ akcept'u la mem'kompren'ebl'a'n ide'o'n de unu el la juĝ'ant'a'j profesor'o'j „ke utopi'a Esperant'o est'as tut'e fiask'int'a afer'o de la pas'int'ec'o”. Mi ĉiam pens'is, ke histori'ist'o'j nur pri unu afer'o absolut'e cert'as, nom'e pri tio, ... ke la est'ont'o'n oni tut'e ne kon'as, kaj ke ĉiu'j supoz'o'j pri ĝi nepr'e fals'as. Feliĉ'e, ke tiu rimark'o ven'is ĉe la fin'o de la defend'o kaj ke Ziko do pov'is lert'e evit'i fund'a'n respond'o'n. Nu, minimum'e tiu profesor'o ne plu uz'os la argument'o'n, ke Esperant'o ne hav'as histori'o'n! La pendol'o de la histori'o mov'iĝ'as ond'e, sed ne strikt'e sinus'e, kun regul'a'j pint'o'j kaj val'o'j. Ĉiam est'as komplik'it'a ond'o'mov'o, kun divers'a'j pli mal'pli grand'a'j pint'o'j. Cert'e en ni'a mov'ad'o est'is apoge'o en la period'o inter la du mond'milit'o'j, sed el tiu ĉi verk'o montr'iĝ'as, ke la kolizi'o'j kun kaj pro la ekster'a politik'a mond'o oft'iĝ'is kun la matur'iĝ'o de la du'dek'a jar'cent'o, post la du'a mond'milit'o kaj precip'e dum la mal'varm'a milit'o. Do klar'e ni tiam est'is (kaj est'as) konsider'at'a'j konsider'ind'a'j!

Laŭ la frukt'o oni supoz'as la arb'o'n

La dokt'a, kaj nun doktor'a, aŭtor'o est'as frukt'o post'milit'a. Avantaĝ'o: li ne est'as tro influ'it'a de ĝi kaj star'as liber'a antaŭ la fakt'o'j. Danĝer'o: li ver'ŝajn'e ne pov'as imag'i al si viv'o'n en mal'liber'a land'o, viv'o'n en diktator'ec'a ŝtat'o. Li ebl'e ne tut'e konsci'as, ke en iu'j land'o'j la ŝtat'o rigard'is de trans vi'a ŝultr'o, kiam vi verk'is leter'o'n al ekster'land'a amik'o, kaj ke fin'a salut'o de leter'o pov'as est'i dikt'it'a de la ŝtat'o. Mal'facil'e est'as ankaŭ liber'ig'i si'n de la kon'o de la histori'o! Se iu german'o en 1934 fin'is leter'o'n al ekster'land'a esperant'ist'o per Heil Hitler! li ver'ŝajn'e esprim'is si'a'n entuziasm'o'n por iu, kiu'n la pli'mult'o de li'a'j sam'land'an'o'j konsider'is kiel sav'ont'o'n de la ŝtat'o kaj la ekonomi'o. Se en 1939, li ankoraŭ pov'is est'i iom honest'a. Se sam'e en 1942, tiam tiu german'o ebl'e sci'is, ke li risk'us si'a'n viv'o'n per for'las'o de la salut'o, kaj ne nepr'e pens'is, kio'n li skrib'is. Pli'e neni'u, aŭ preskaŭ neni'u, pov'is imag'i, ke la terur'aĵ'o'j, kiu'j'n oni en la okup'it'a mond'o foj'foj'e aŭd'is rakont'i pri la german'a'j monstr'aĵ'o'j, ver'e ne est'is invent'aĵ'o'j de la alianc'an'o'j. Ni ne pov'as juĝ'i la sub'skrib'int'o'n kvazaŭ li sci'is la ver'o'n. Se en 1980, tiam ver'ŝajn'e tem'as pri frenez'ul'o. Nu, Ziko – tiel plej mult'a'j kon'as li'n – plej oft'e rest'as sufiĉ'e atent'a por mem al'don'i avert'o'n pri tiu ebl'o.

Vojaĝ'o tra verd'a'j verdun'a'j kamp'o'j

Ziko sid'is ĉe la font'o kaj ĉerp'is el ĝi. Dum kelk'a'j jar'o'j li ord'ig'is la arĥiv'o'j'n en la Centr'a Ofic'ej'o de Universal'a Esperant'o-Asoci'o (UEA) en Roterdam'o. Li do dispon'is pri dokument'o'j, kiu'j'n ĝis nun neni'u pov'is konsult'i. En tio la libr'o est'as unik'aĵ'o. Oni ne leg'os la kutim'a'j'n histori'o'j'n, kolekt'it'a'j'n el revu'o'j kaj kongres'libr'o'j, sed oni leg'as histori'o'j'n, viv'o'j'n de person'o'j kaj ili'a'j'n per'leter'a'j'n kontakt'o'j'n. Pri mult'a'j afer'o'j oni neni'o'n trov'as en la disertaci'o, ĉar ili neniel tuŝ'as la tem'o'n de neŭtral'ec'o. Tibor Sekelj aper'as en la libr'o (ne en la indeks'o) nur pro la ĝen'o politik'a, kiu'n kaŭz'is al li la fi'fam'a uson'a makartisto Connor (p. 279-280). Li'a Institut'o por Oficial'ig'o de Esperant'o ekzempl'e tut'e ne aper'as. Ankaŭ Baghy kaj Kalocsay aper'as nur 4 aŭ 5 foj'o'j'n en la indeks'o. Ne abund'as aŭ tut'e mank'as la laŭd'a'j pri'skrib'o'j de kultur'a'j ating'o'j. La histori'o trakt'as afer'o'j'n, pri kiu'j 99 el'cent'o'j de la mov'ad'an'o'j neni'o'n sci'as, kaj kiu'j eĉ de ili ne est'is kon'ebl'a'j, oft'e eĉ nepr'e kaŝ'it'a'j por ili. Feliĉ'e ke ni'a'j arĥiv'o'j ne est'as vatikan'a'j (do al'ir'ebl'a'j nur en for'eg'e for'a'j temp'o'j). Est'as politik'a histori'o, do tem'as pri konflikt'o'j, batal'o'j, skandal'o'j ... el kiu'j cert'e mult'a'j verdun'ec'a'j (por ekster'ter'an'o: Verdun'o est'as franc'a urb'o, ĉe kiu okaz'is terur'a kaj politik'e sen'senc'a batal'o inter la franc'a kaj german'a arme'o'j en 1916). En la pri'skrib'it'a'j batal'o'j oft'e ambaŭ flank'o'j sieĝ'is sub la flag'o de (iu form'o de) neŭtral'ec'o!

Politik'a furz'o en neŭtral'a botel'o!

Jen kaj jen amuz'a skeĉ'o hel'ig'as la batal'kamp'o'n. Neŭtral'ec'o dev'as atent'i la long'a'j'n pied'fingr'o'j'n de la ebl'a'j opon'ant'o'j. UEA kutim'is far'i tio'n. Sed foj'foj'e pied'fingr'o'j est'as tre long'a'j kaj delikat'a'j. En la fin'o de 1959 al la Centr'a Ofic'ej'o dek'o'j da protest'o'j ven'is el Sovetio kaj ali'a'j komun'ism'a'j land'a'j pri romp'o de la neŭtral'ec'o far'e de UEA. En la oktobr'a numer'o de la revu'o aper'is kruc'vort'enigm'o kun insult'a difin'o! „en tia politik'a sistem'o la civit'an'o'j ne hav'as mult'e da rajt'o'j”. Aŭtomat'e – ili ja plej bon'e pov'is sci'i – ven'is la supoz'o, ke la respond'o nepr'e est'u „komun'ism'o”. Sed ... ebl'e la enigm'o est'is tro mal'facil'a, aŭ la leg'ant'o'j tro mal'spert'a'j, ĉar, feliĉ'e, la ĝust'a respond'o est'is „total'ism'o” (p. 258). Kaj nun mi ĉi tie met'u et'a'n kritik'o'n! Mi dev'is serĉ'i jar'kolekt'o'n 1959 de la revu'o Esperant'o por cert'ig'i mi'n pri la tut'a kun'tekst'o. En la disertaci'o aper'as pied'not'o'j, sed ne est'as la original'a'j tekst'o'j en Esperant'o. Mi ŝat'is sci'i ekzakt'e la vort'o'n, kiu est'is en la revu'o por la Bürger de la german'a tekst'o kaj mi ankaŭ kontrol'is ĉu ver'e la solv'o est'is „total'ism'o” kaj ne liber'a elekt'o inter ambaŭ vort'o'j (per zorg'a distribu'o de la nigr'a'j kvadrat'o'j).

Amik'o de amik'o (ne nepr'e) est'as amik'o

Krom la arĥiv'o'j grav'a font'o est'is La danĝer'a lingv'o de Ulrich Lins. Kompren'ebl'e ses'on'o de la histori'o pri'trakt'as la „afer'o'n Lapenna”. Ziko ver'ŝajn'e neniam renkont'is Lapenna, Ulrich est'is amik'o de Iv'o. Klar'e ke Ziko ne est'is impon'it'a, kaj li prav'e atent'ig'as (p. 133), ke Lins ne juĝ'as hom'o'j'n laŭ la sam'a'j kriteri'o'j, do objektiv'e. Li kritik'e uz'as Lins kaj korekt'as li'n se neces'e. Ceter'e Ziko dispon'is pri mult'e da material'o, kiu ne est'is kon'at'a al Lins. La resum'o pri la tut'a afer'o Lapenna cert'e ne plaĉ'os al ĉiu'j leg'ant'o'j (p. 331), sed unu fakt'o est'as pli fort'a ol kvin Centr'a'j Ofic'ej'o'j! De'nov'e mi ŝat'us dispon'i pri la original'a esperant'a tekst'o de la el'dir'o de Emilja Lapenna Wo immer mein ehemaliger Man'n ist, dort gibt es Konflikt'e ... precip'e la ekzakt'e uz'at'a vort'o por gibt. Mi'a traduk'o: „Kie ajn est'as/aper'as mi'a edz'o, tie est'as/est'os/est'iĝ'as konflikt'o'j.”

La penik'o montr'as la majstr'o'n

Mult'e oni okup'iĝ'as last'a'temp'e por, precip'e el la pentr'aĵ'o'j de la flandr'a'j primitiv'ul'o'j, far'i medicin'a'n diagnoz'o'n de la mal'san'o'j, kiu'j'n la bild'ig'it'a'j person'o'j sufer'is. Oni esper'as baldaŭ deĉifr'i, kiom da infan'o'j hav'is Mon'a Lis'a, kaj kiom da ili est'is mam'nutr'at'a'j de ŝi ... El la libr'o de Ziko oni pov'os diagnoz'i, ĉu ebl'e iu el ni'a'j gvid'ant'o'j ver'e sufer'is paranoj'o'n.

Lern'u lingv'o'n!

La disertaci'o est'as tiel unik'a, nov'a, serioz'a, profund'a, komplet'et'a, ... ke merit'as lern'i la german'a'n lingv'o'n por hav'i la ebl'o'n leg'i kaj stud'i ĝi'n. Aŭ ... ni dev'as konvink'i Zikon (nun Ziko van Dijk), ke li re'verk'u ĝi'n en neŭtral'a Esperant'o. Tiu ĉi last'a ide'o est'us plej bon'a, ĉar traduk'o'j tamen nepr'e las'as dub'o'j'n. En p. 156 oni cit'as el iu Oficial'a Inform'il'o, pri la deleg'it'o'j en Sudetio und di'e Delegierten dort werden verschwinden (kaj la deleg'it'o'j tie mal'aper'os) ... sed ĉu ĝust'e tiel tekst'is la original'a tekst'o? ĉar Krause menci'as du traduk'o'j'n por verschwinden: mal'aper'i kaj perd'iĝ'i ... kaj cert'e ankoraŭ ali'a'j traduk'o'j ebl'as. Mi'a person'a ide'o pri cit'aĵ'o'j en fremd'a'j lingv'o'j est'as: cit'u en traduk'o, tiam vi montr'as, kiel vi kompren'as la tekst'o'n, sed al'don'u la original'a'n tekst'o'n, tiam oni pov'os diskut'i. Do ambaŭ versi'o'j est'as nepr'e neces'a'j.

Petro DESMET'
Marcus Sikosek: Di'e neutrale Sprache - Eine politische Geschichte des Esperant'o-Weltbundes. Eld. Skonpress, Bydgoszcz, 2006. 460 paĝ'o'j kudr'e bind'it'a'j. ISBN 978-83-89962-03-4.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Ateism'o el'raci'a, ateism'o elvola

Gbeglo Koffi tuŝ'as (MONATO 2006/12, p. 26), kvankam ebl'e sen'cel'e, hom'a'n kaj soci'a'n fenomen'o'n. Li skrib'as: „Mi'n oni konsider'as ateist'o, kiam en la sam'a medi'o mi dir'as, ke organiz'iĝ'i en grup'o por hav'i komun'a'n regul'ar'o'n nur por ne'i la ekzist'o'n de Di'o signif'as, ke oni ne'as ne la ekzist'ad'o'n mem de Di'o, sed la ne'ad'o'n de ĝi'a ekzist'ad'o.” Puŝ'it'e antaŭ'e'n, tiu subtil'a disting'o trov'iĝ'as en kaj, ebl'e, koincid'as kun ali'vort'a disting'o konstat'ebl'a en la medi'o de ateist'o'j: ateist'o'j konvink'iĝ'int'a'j per el'raci'a'j argument'ad'o'j (konsent'ebl'a'j aŭ ne) kaj ateist'o'j decid'iĝ'int'a'j kontraŭ la ekzist'o de Di'o.

Kun la unu'a'j ebl'as inter'ŝanĝ'i opini'o'j'n kaj pri'diskut'i la kial'o'j'n inklin'ig'ant'a'j'n al ateism'o; kun la du'a'j ebl'as nur inter'ŝanĝ'o de afabl'aĵ'o'j kaj ekzamen'a el'vid'ig'o pri la psikologi'a'j kial'o'j absolut'ig'ant'a'j tiu'n si'n'ten'o'n.

Armand'o ZECCHIN
Italio

Enigm'o

Eminent'a flandr'a sonor'il'ar-koncert'ist'o mal'kovr'as verk'et'o'n de ital'o kaj el'don'as ĝi'n. Li send'as ĝi'n por recenz'o al ruslanda hebre'o el'migr'int'a al Uson'o. Tiu ĉi send'as la verk'et'o'n al uson'an'o el'migr'int'a al Aŭstrali'o. Tiu ĉi skrib'as la recenz'o'n kaj send'as ĝi'n al revu'o el'don'at'a en Belgi'o. Tiu ĉi dis'send'as ĝi'n al cent'o da mond'land'o'j.

La tut'a kanvas'o okaz'as per'e de unu sol'a lingv'o – kiu ne est'as la angl'a. Per kiu ali'a el la 9500 ankoraŭ viv'ant'a'j lingv'o'j tio okaz'is? Ĉu cert'as, ke per la angl'a lingv'o tio pov'us okaz'i?

Dolĉ'a'n pens'o'n al la solv'ont'o'j.

Filippo FRANCESCHI
Italio

Seks'a mutil'ad'o ankaŭ en Eŭrop'o

Al la rimark'o'j de Gerrit Berveling (MONATO 2006/12, p. 22-23) mi pov'as al'don'i, ke seks'a mutil'ad'o de vir'in'o'j okaz'as ne nur en Afrik'o, sed ankaŭ ĉe afrik'an'in'o'j loĝ'ant'a'j en Eŭrop'o. Por avert'i, defend'i, protekt'i la knab'in'o'j'n, asoci'o en Belgi'o el'don'is en la franc'a kaj en la angl'a bild'stri'o'n Diariatou fac'e à la tradition (Diariatou front'e al la tradici'o) kun la help'o de la program'o Dafn'o de la Eŭrop'a Komision'o. Por kontakt'i la asoci'o'n: GAMS, ru'e Brialmont 11, 1210 Bruselo; info@gams.be; www.gams.be.

Renée TRIOLLE
Franci'o

Amik'ec'o-pont'o

Antaŭ ne'long'e la ital'a ambasad'o en Tiran'o aranĝ'is konferenc'o'n pri la tem'o „Dek kvin jar'o'j da alban'a en'migr'ad'o en Italion” okaz'e de la el'don'o de nov'a libr'o (ital'e: L'immigrazione albanese in Italia).

La aŭtor'o, Rand'o Devole, mem el'migr'int'o, verk'is la libr'o'n pri la alban'a komun'um'o en Italio. Oficial'e 325 000 alban'o'j loĝ'as en Italio, sed, laŭ la ital'a ambasador'o Massimo Ianucci, ne'oficial'e pov'as est'i ĉirkaŭ 500 000. El'migr'is alban'o'j, ĉar fin'e de la 1980aj jar'o'j Albanio est'is la mal'plej re'form'it'a land'o en Orient'a Eŭrop'o. Kiam dis'fal'is la ŝtat'o, kiu est'is la sol'a propriet'ul'o kaj dung'ant'o de alban'o'j, hom'o'j si'n sent'is for'las'it'a'j kaj do ekster'land'e serĉ'is viv'rimed'o'j'n.

Profesi'o'j

Menci'is la aŭtor'o karakteriz'aĵ'o'j'n de la alban'a el'migr'int'o-komun'um'o. Alban'o'j koncentr'iĝ'is ne en unu aŭ du lok'o'j, sed trov'iĝ'as dis'e tra la land'o. Ceter'e ili loĝ'as kutim'e en famili'o'j kun infan'o'j, kio ig'as ili'n fid'ind'a'j kaj integr'iĝ'em'a'j. Ili praktik'as divers'a'j'n profesi'o'j'n, kontrast'e al ali'a'j en'migr'int'o-grup'o'j, kiu'j special'ist'iĝ'as, ekzempl'e pri dom'serv'ad'o aŭ konstru'ad'o. La alban'o'j est'as ĝeneral'e kler'a'j hom'o'j kaj, laŭ raport'o'j de divers'a'j universitat'o'j, trov'iĝ'as inter la plej sukces'a'j student'o'j.

Krom'e la alban'o'j fond'is divers'a'j'n asoci'o'j'n, kun gazet'o'j kaj revu'o'j, kaj aktiv'e part'o'pren'as la soci'a'n viv'o'n. Ili star'ig'is mil'o'j'n da mal'grand'a'j entrepren'o'j, kaj mem dung'as ital'o'j'n, tiel kontribu'ant'e al la ekonomi'a bon'fart'o de la land'o.

La konferenc'o konklud'is, ke la alban'a diaspor'o en Italio en'ir'is stabil'iĝ'faz'o'n, propon'ant'e al ital'o'j fenestr'o'n al ali'a mond'a kultur'o kaj pont'o'n de amik'ec'o inter la du popol'o'j.

Bardhyl SElim'i

Fest'o de ĝemel'o'j

Interes'a kaj ĝis nun unik'a tradici'o est'iĝ'is en la bulgar'a ripoz'ej'o Zlatni pjasaci (Or'a'j sabl'o'j) ĉe la Nigr'a Mar'o. Ek'de 1991 tie ĉiu'jar'e en septembr'o okaz'as land'a renkont'iĝ'o de ĝemel'o'j.

La pas'int'jar'a renkont'iĝ'o est'is jubile'a. Ĝi'n part'o'pren'is 300 ĝemel'o'j. La plej jun'a'j part'o'pren'ant'o'j est'is par'o de la ses'monat'a'j beb'o'j Iv'a'n kaj Georg'i el Varno, ven'ig'it'a'j de si'a patr'o Ivajlo. La plej mal'jun'a par'o est'is 83-jar'a'j Zlatka kaj Vasilka Trifonov el Sofio. Part'o'pren'is ankaŭ 2 tri'ĝemel'in'o'j – la 17-jar'a'j bel'ul'in'o'j el urb'o Rus'e kun nom'o'j de la fil'in'o'j de Sankt'a Sofia – Ver'a (Kred'o), Nadeĵda (Esper'o) kaj Ljubov (Am'o) kaj Iv'a, Nedelina kaj Diljana el la urb'o Tvardica. La du'jar'a'j knab'in'o'j Viktoria kaj Joana, vest'it'a'j en egal'a'j koket'a'j rob'et'o'j, est'is ven'ig'it'a'j de si'a'j du av'in'o'j – la 63-jar'a'j ĝemel'in'o'j Slavka kaj Stefka Krumovski el Varno.

Du par'o'j – la 21-jar'a'j student'o'j Mil'e'n kaj Veselin kaj ĝemel'in'o'j Mim'i Marinova kaj Pep'i Patronova, nask'it'a'j la 2an de septembr'o 1963, fest'is si'a'n nask'iĝ'tag'o'n. Mim'i Marinova si'a'flank'e est'as patr'in'o de ge'ĝemel'o'j Ĵanet kaj Pavel, kiu'j ven'is en la viv'o'n la 2an de oktobr'o 1999. Ĉiu'j ĝemel'o'j, kiu'j fest'is si'a'n nask'iĝ'tag'o'n, ricev'is donac'o'n de la gast'ig'ant'o'j de la fest'o – tort'o'n kaj botel'o'n da ruĝ'a vin'o de la mark'o Zlatni pjasaci.

Ĉiu'j par'o'j kaj tri'op'o'j sur'hav'is sam'a'j'n vest'o'j'n. Kaj tio eg'e bon'e efik'is. Tial la ĉiu'tag'a ĵurnal'o Standart, detal'e raport'ant'e pri la event'o, inform'as pri panik'o, obsed'int'a ekster'land'a'j'n turist'o'j'n. German'o'j kaj angl'o'j mir'is ĉu ili ne traf'is film'ad'o'n. Apud'e ja promen'is egal'e vest'it'a'j par'o'j kun sam'a'j vizaĝ'o'j kaj figur'o'j. Fakt'e la ekster'land'an'o'j hazard'e traf'is la kulmin'o'n de la amuz'fest'o de ĝemel'o'j de Bulgario.

La program'o de la fest'o est'is tre vari'a. La feliĉ'a'j par'o'j kaj tri'op'o'j danc'is la tradici'a'n bulgar'a'n rond'o'danc'o'n. Dum la 15-jar'a ekzist'o de tiu iniciat'o pli ol 10 mil ĝemel'o'j renkont'iĝ'is. Kvin par'o'j, kiu'j part'o'pren'is ĉiu'j'n ĝis'nun'a'j'n renkont'iĝ'o'j'n, ricev'is invit'o'n de la ripoz'ej'o. Ili est'os gast'o'j de la ripoz'ej'o Zlatni pjasaci okaz'e de ties du'on'jar'cent'a jubile'o, fest'ot'a ĉi-jar'e.

Dimitar HAĜIEV

Mal'flug'em'o

Mi neniam ŝat'is flug'ad'o'n, sed nun, post plej freŝ'a spert'o, mi decid'is definitiv'e ne plu flug'i. Oni invit'is mi'n preleg'i dum katalun'a Esperant'o-kongres'o; mi akcept'is, kaj ĉar la distanc'o inter Aŭgsburg'o kaj Barcelono est'as sufiĉ'e long'a, ni flug'is, uz'ant'e la serv'o'n de la german'a kompani'o Lufthansa. Ŝajn'is al mi, ke mi el'ten'os, ĉar la flug'daŭr'o de Munkeno al la katalun'a ĉef'urb'o est'as mal'pli ol du hor'o'j. Sed mi konstat'is, ke oni evident'e far'as ĉio'n por for'tim'ig'i mi'n de flug'vojaĝ'ad'o. Kvazaŭ ne jam sufiĉ'us la kutim'a'j tortur'aĵ'o'j, kiel sid'i en mal'larĝ'a'j seĝ'o'j sen la ebl'o liber'e mov'iĝ'i – eĉ star'i ne ebl'as, ĉar mi frap'us la kap'o'n kontraŭ la mal'alt'a plafon'o! – oni invent'as pli'a'j'n mal'komfort'aĵ'o'j'n.

Kiam ni al'ven'is ĉe la giĉet'o de Lufthansa tie star'is gard'ist'o'j, kiu'j instru'is al ni, ke por hav'ig'i ni'a'j'n flug'bilet'o'j'n, ni dev'as manipul'i komput'il'a'n aŭtomat'o'n. „Vi dev'as unu'e en'ŝov'i vi'a'n kredit'kart'o'n,” dir'is la uniform'ul'in'o. „Sed mi jam pag'is mi'a'n flug'o'n, kial mi do bezon'as kredit'kart'o'n, kiu'n mi ne hav'as?” demand'e mi respond'is. Oni klar'ig'is, ke tio neces'as nur por ident'ig'i mi'n (?), kaj montr'iĝ'is, ke mi'a'n ordinar'a'n bank'o'kart'o'n la inteligent'a aŭtomat'o ne akcept'as. Do ni dev'is star'i en long'eg'a vic'o de sen'kredit'kar'tul'o'j por ricev'i ni'a'n bilet'o'n. Ni sent'is ni'n pari'o'j. Kaj mi est'as cert'a, ke post kelk'a temp'o ankaŭ tiu'j konsil'ant'o'j est'os mal'aper'int'a'j, kaj pasaĝer'o'j star'os sen iu help'o antaŭ tiu'j stult'a'j aŭtomat'o'j, kiu'j kompren'ebl'e kost'as mal'pli ol dung'it'a'j hom'o'j. Pro sever'a'j kontrol'o'j pro histeri'o pri teror'ism'o ni est'is trakt'it'a'j kiel krim'ul'o'j arest'at'a'j: mi dev'is el'poŝ'ig'i ĉio'n, eĉ mi'a'j'n paper'a'j'n naz'tuk'et'o'j'n (pov'us ja kaŝ'iĝ'i bomb'o inter ili). En la flug'haven'o de Barcelono la sekur'ist'o insist'is krom'e, ke mi de'met'u mi'a'n pantalon'a'n rimen'o'n. Bon'ŝanc'e en Kataluni'o ni tiom bon'e manĝ'is, ke mi'a pantalon'o ne fal'is de sur mal'plen'a ventr'o ...

Jen nur kelk'a'j detal'o'j, kiu'j ĉagren'is mi'n tiel, ke mi decid'is rezign'i pri flug'ad'o. En mi'a aĝ'o tio ebl'as; mi ne plu dev'as uz'i avi'o'n, ĉar kiel pensi'ul'o long'distanc'a'j'n vojaĝ'o'j'n mi ne bezon'as entrepren'i (ekzempl'e pro profesi'a'j kial'o'j). Ankaŭ antaŭ'e mi prov'is evit'i flug'ad'o'n, ĉar la maŝin'o'j tre'eg'e polu'as la atmosfer'o'n, sed nun oni detru'as ankaŭ mi'a'n dign'o'n. Se vi do vol'as invit'i mi'n, konsider'u, ke mi ven'os nur per trajn'o aŭ ŝip'o kaj do bezon'os long'a'n temp'o'n. Ĝis tiam!

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Solv'o ne tut'e ortodoks'a

Jud'ism'o mal'permes'as uz'i elektr'o'n sabat'e kaj fest'o'tag'e. Ortodoks'a'j jud'o'j solv'as tiu'n problem'o'n, uz'ant'e ekzempl'e aŭtomat'a'n horloĝ'o'n, kiu mem en- kaj el-ŝalt'as elektr'o'n dum tiu'j tag'o'j. Tamen la plej ortodoks'a'j loĝ'ant'o'j en la jerusalema kvartal'o Mea Ŝearim prefer'as neniel uz'i elektr'o'n.

Nun ŝajn'e la problem'o est'as solv'it'a. Loĝ'ant'o de la ortodoks'a kvartal'o produkt'as tiel nom'at'a'n koŝer'a'n elektr'o'n per generator'o, kiu'n en'ŝalt'as arab'o. La koŝer'a generator'o proviz'as sabat'e ĉirkaŭ 500 famili'o'j'n kaj unu sinagog'o'n per elektr'o.

La ŝtat'a elektr'a kompani'o nun el'labor'as plan'o'n por tiel koŝer'e elektr'iz'i jerusalemajn religi'a'j'n kvartal'o'j'n. Varb'ot'a'j est'as 150 ne'jud'o'j, sed est'iĝ'is nov'a problem'o. Ĉu ortodoks'a'j raben'o'j permes'os al jud'o'j sabat'e estr'i tiu'j'n ĉi ne'jud'o'j'n?

Amik

Mond'a'j gren'prez'o'j lev'iĝ'as

En decembr'o 2006 la Nutr'aĵ'a kaj Agr'o'kultur'a Organiz'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j publik'ig'is raport'o'n, kiu asert'as, ke en 2006 en la mond'o la gren'prez'o'j ating'is la plej alt'a'n nivel'o'n de la last'a'j dek jar'o'j.

La raport'o montr'as, ke en 2006 la ĉef'a'j produkt'ant'a'j land'o'j redukt'is si'a'n produkt'o'kvant'o'n kaj ke sam'temp'e la postul'ad'o de gren'o grand'iĝ'is. Ĉio ĉi kaŭz'is, ke en la inter'naci'a merkat'o la gren'prez'o'j sen'ĉes'e plu lev'iĝ'as.

Pro la pli'alt'iĝ'o de la prez'o'j en 2006 la tut'mond'a'j el'spez'o'j por gren'o, laŭ antaŭ'kalkul'o, pli'iĝ'is je 2 % kompar'e kun 2005, ĝis 734 miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j, la plej alt'a cifer'o de la pas'int'a'j dek jar'o'j. Por la dis'volv'iĝ'ant'a'j land'o'j la pli'a'j el'spez'o'j por import'ad'o de manĝ'o'gren'o kresk'is drast'e kaj ating'is eĉ 5 %. Mal'e, la import'o'kvant'o de gren'o al tiu'j land'o'j, kiu'j urĝ'e postul'is nutr'aĵ'o'j'n, neniom kresk'is.

Laŭ antaŭ'kalkul'o, en 2006 la mond'a produkt'o'kvant'o de tritik'o est'is 592 milion'o'j da tun'o'j, je 33 milion'o'j da tun'o'j mal'pli ol en 2005. En 2007 la mond'a produkt'o'kvant'o de tritik'o esper'ebl'e est'os pli grand'a. La organiz'aĵ'o opini'as, ke oni streĉ'u la pens'o'j'n kaj la ag'o'j'n, por ke la nun'a mult'e'kost'o de gren'o mal'lev'iĝ'u.

Pro divers'a'j natur'a'j katastrof'o'j, kiel sek'ec'o, uragan'o'j, inund'o'j, fi'insekt'o'j ktp, en 2006 ankaŭ la produkt'o'kvant'o de riz'o iom fal'is, dum en 2007 la perspektiv'o en la sud'a hemisfer'o ne est'as ĝoj'ig'a.

MU Binghua

Gazet'ar'a komunik'o (plur'lingv'a): www.fa'o.org/newsroom/en/news/2006/1000459/index.html, raport'o (angl'a): ftp://ftp.fa'o.org/docrep/fa'o/009/j8126e/j8126e00.pdf.

Okcident'o insult'is Islam'o'n ...

Okcident'o insult'is Islam'o'n pro instal'ad'o de Sadam Husajn kiel reg'int'o de Irako, ĝi insult'is Islam'o'n pro instig'ad'o de irak-irana milit'o, ĝi insult'is Islam'o'n, kiam ĝi eksped'is Sadamon al Kuvajt'o, ĝi insult'is Islam'o'n pro la okup'ad'o de Irako, kaj last'e, tamen ne plej mal'grav'e, ĝi insult'is Islam'o'n pro ekzekut'o de la islam'a ŝtat'prezid'ant'o, kio'n la mond'o de Islam'o pov'is vid'i kaj aŭd'i. Tiel arab'o'j kaj islam'an'o'j vid'as tia'n demokrati'o'n, kia'n Okcident'o propon'as al Islam'o!

Husejn AL-AMILY
Briti'o

Mal'san'a'j statistik'o'j

Mal'ĝoj'ig'a'n statistik'o'n prezent'is demograf'o'j pri la loĝ'ant'ar'o de Ukrainio. El pli ol 25 milion'o'j de ukrain'an'o'j fum'as preskaŭ du'on'o. Sam'temp'e pri sport'o okup'iĝ'is nur dek'on'o de la popol'o. Tial „jun'iĝ'as” mal'san'o'j: pro kor'mal'san'o'j kaj aidos'o mort'as hom'o'j je ĉiam pli jun'a'j aĝ'o'j. La mez'a viv'o'daŭr'o por vir'o'j est'as 62,23 jar'o'j, por vir'in'o'j 73,97. Laŭ kurac'ist'o'j, proksim'um'e tri'on'o de la vir'o'j ne post'las'os id'o'j'n.

Dmitrij CIBULEVSKIJ/pg

Land'o dis'fal'os

Fin'e de 2006 la franc'lingv'a'j tv-el'send'o'j en Belgi'o subit'e est'is halt'ig'it'a'j kaj est'is anonc'it'e, ke Flandri'o, la nord'a part'o de la ŝtat'o, proklam'is si'a'n sen'de'pend'ec'o'n. La ministr'ej'o pri ekster'land'a'j afer'o'j est'is super'ŝut'it'a de telefon'vok'o'j: „Ĉu ebl'as ankoraŭ sekur'e flug'i al Belgi'o?”, „Ĉu mi bezon'as nov'a'n pasport'o'n?”. En la ministr'ej'o oni tamen sci'is pri neni'o. Tem'is pri „ŝerc'o” de kelk'a'j valon'a'j ĵurnal'ist'o'j, ŝerc'o, kiu'n supoz'ebl'e mult'a'j est'us aprez'int'a'j en la ŝerc'o'tag'o de la 1a de april'o, sed kiu sku'is mult'a'j'n en la antaŭ'krist'nask'a period'o. Guido Van Damme raport'as.

Ebl'e vi em'as leg'i la titol'o'n kiel asert'o'n. Tamen, kiel aŭgur'o ĝi est'as eĉ mal'pli cert'a ol el'dir'aĵ'o'j pri veter'o aŭ evolu'o de la bors'o. Ĉu efektiv'e io tia iam okaz'os, jen retor'ik'a demand'o. Se oni konsider'as la tendenc'o'j'n en Eŭrop'o, oni pov'as konstat'i, ke, dum la tut'a kontinent'o evolu'as al pli grand'a unu'ec'o, divers'a'j region'o'j sekv'as voj'o'n al sen'de'pend'iĝ'o. Pac'a ekzempl'o est'as la iam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o, dum la fi'fam'a'j milit'o'j en Balkani'o montr'as la pli kruel'a'n al'ir'o'n.

Last'a'n decembr'o'n la mond'o'n sku'is la nov'aĵ'o, ke ankaŭ Belgi'o al'iĝ'is al tiu milit'am'a klub'o. La franc'lingv'a ĉef'a televid'o'staci'o halt'ig'is si'a'j'n kutim'a'j'n el'send'o'j'n kaj anstataŭ'e montr'is nov'aĵ'raport'o'n, laŭ kiu la flandr'a parlament'o anonc'is unu'flank'a'n sen'de'pend'iĝ'o'n de Flandri'o dis'de Belgi'o. Nur post iom da temp'o al mult'a'j spekt'ant'o'j klar'iĝ'is, ke tem'is ne pri ver'a nov'aĵ'el'send'o, sed pri satir'a ŝerc'o de la nov'aĵ'redakci'o de tiu staci'o. Laŭ ili'a dir'aĵ'o, la ĵurnal'ist'o'j vol'is sond'i, kia'j est'us la sekv'o'j, se iu scen'ar'o tiu'spec'a ver'e okaz'us.

Tri spec'o'j de re'ag'o'j

La inform'o'j'n sekv'is tri specif'a'j re'ag'o'j. Est'is tiu de la inter'naci'a'j „observ'ant'o'j”, tiu de la flandr'o'j, precip'e de flandr'a'j politik'ist'o'j kaj koment'ist'o'j, kaj fin'e – kvankam kronologi'e unu'a – tiu de la valon'o'j.

Plej ne'kompren'ebl'a est'is la re'ag'o de la inter'naci'a'j observ'ant'o'j kaj nov'aĵ'kolekt'ant'o'j. En'e de mal'long'a temp'o la nov'aĵ'o rond'ir'is tra la plej renom'a'j nov'aĵ'agent'ej'o'j. Ek'de la milit'o en Irako ni sci'as, ke est'as sufiĉ'e facil'e erar'ig'i ĵurnal'ist'o'j'n, kaj ke ili tro facil'e kaj sen'kritik'e akcept'as i'o'n ajn sen taŭg'a kontrol'o de la font'o'j. Eĉ la renom'a CNN tuj dis'send'is la nov'aĵ'o'n pri la sen'de'pend'iĝ'o de Flandri'o.

Tamen, por man'u milit'ar'i, per'fort'e sen'de'pend'iĝ'i, land'o bezon'as iom da antaŭ'prepar'o'j, kiu'j'n oni ne pov'as ne'rimark'it'e plen'um'i. Tia'j antaŭ'prepar'o'j en'tut'e ne okaz'is en Flandri'o. Eĉ la plej mal'diligent'a observ'ant'o ne kapabl'us preter'vid'i la aktiv'ec'o'n de tia'j antaŭ'prepar'o'j. Kaj tamen la inter'naci'a gazet'ar'o sufiĉ'e serioz'e akcept'is la „fakt'o'j'n”. Pov'as est'i, ke la valon'a'j tv-ĵurnal'ist'o'j per profesi'a lert'ec'o vual'is la ver'a'n karakter'o'n de la el'send'o; tamen rest'as tut'e ne'kompren'ebl'e, ke tiu mok'o ating'is la ĉef'titol'o'j'n de la inter'naci'a gazet'ar'o.

La du'a re'ag'o sekv'is nur la post'a'n tag'o'n, precip'e en Flandri'o. Ĝi precip'e est'is sent'o de indign'o. Kial serioz'a'j ĵurnal'ist'o'j aŭdac'as risk'i si'a'n kred'ind'ec'o'n per tia program'o? Ne la inform'o'j kaŭz'is la indign'o'n, sed la fakt'o, ke la tv-staci'o uz'is la form'o'n de subit'a nov'aĵ'el'send'o por kre'i satir'a'n program'o'n. Tamen iu ajn, kiu kompren'as i'o'n pri satir'o, sen'hezit'e re'kon'os, ke la ŝajn'a aŭtent'ec'o de satir'o est'as nepr'a kvalit'o neces'a, por ke ĝi est'u sukces'a.

Histori'a'j radik'o'j

Ceter'e, en Flandri'o neni'u kred'is, ke la scen'ar'o est'is serioz'a. Jam dum pli ol du'on'a jar'cent'o Flandri'o klopod'as per'e de inter'konsent'o'j kaj parol'o'j ating'i pli grand'a'n mem'star'ec'o'n. La land'part'o sent'as la bezon'o'n stir'i si'n mem kaj atak'i si'a'j'n propr'a'j'n problem'o'j'n laŭ propr'a manier'o. Ĝi vol'as decid'i mem pri si'a est'ont'ec'o. Tiu sent'o hav'as si'a'j'n histori'a'j'n radik'o'j'n, ĉar malgraŭ la fakt'o, ke ĝi daŭr'e est'is unu el la plej bon'fart'a'j land'o'j de Eŭrop'o, ĝi dum si'a tut'a histori'o est'is reg'at'a de fremd'ul'o'j, kiu'j pump'is la riĉ'aĵ'o'j'n el la land'o al si'a'j propr'a'j kas'o'j.

La tri'a re'ag'o okaz'is nur en Valoni'o – la franc'lingv'a part'o de Belgi'o. Tie la program'o kaŭz'is ŝok'o'n kaj horor'o'n. Ĉu ver'e Flandri'o el'ir'is el la belg'a ŝtat'o? Sed, kio nun okaz'os al ili, la valon'o'j, kiu'j tiom de'pend'as – financ'e – de la unu'ec'a ŝtat'o? Ili apenaŭ pov'is imag'i, ke ek'de nun ekzist'os iu fer'a kurten'o, kie antaŭ'e est'as nur lingv'o'lim'o – vid'ebl'a nur per'e de strat'nom'o'j kaj voj'indik'il'o'j. Ili jam vid'is la berlin'an mur'o'n transport'it'a'n ĉirkaŭ Bruselo. Ili tim'is, ke ek'de nun ili bezon'os permes'il'o'n simil'a'n al tiu, kiu al palestin'an'o'j ebl'ig'as ir'i labor'i en Israelo, kaj kiam ajn flandr'o'j sent'os la bezon'o'n, ili ferm'os la pord'o'j'n, halt'ig'os la (mon)flu'o'n kaj mal'ebl'ig'os la liber'a'n vojaĝ'o'n al la sabl'a'j strand'o'j de la Nord'a Mar'o. En Valoni'o reg'is la panik'o.

Ĉu fikci'o real'iĝ'os?

Ĉiu'j, kiu'j iom sekv'as la politik'o'n en Flandri'o, sci'as, ke, kvankam en la politik'a medi'o reg'as la em'o je pli grand'a mem'reg'ad'o, ne ver'e ekzist'as de la tut'a loĝ'ant'ar'o apog'it'a plan'o al sen'de'pend'iĝ'o. Tio tamen ne signif'as, ke la scen'ar'o est'as tut'e ne'ebl'a.

La fakt'o'j pri Belgi'o est'as tia'j, ke la du land'part'o'j apenaŭ ankoraŭ kon'as unu la ali'a'n. Ne ekzist'as tut'land'a radi'o'staci'o, kiu inform'as pri tut'land'a'j star'punkt'o'j, problem'o'j, kultur'o, okaz'int'aĵ'o'j ktp. Ne ekzist'as tut'land'a gazet'ar'o. Malgraŭ tio, ke Valoni'o kaj Flandri'o est'as la plej apud'a'j najbar'o'j, ili plej mal'bon'e kon'as unu la ali'a'n.

Je la politik'a nivel'o la sol'a unu'ig'a faktor'o est'as la reĝ'a famili'o. Ĝi tamen pli kaj pli perd'as apog'o'n en Flandri'o, unu'flank'e pro mult'a'j skandal'o'j en ĝi, ali'flank'e pro si'a tro grand'a orient'iĝ'o al la franc'lingv'an'o'j – almenaŭ laŭ la sent'o'j de mult'a'j flandr'o'j. Ironi'e est'as, ke fin'e de la du'a mond'milit'o la apog'o al la reĝ'a famili'o est'is invers'a.

Ĉef'ministr'o

La pozici'o de ĉef'ministr'o de la land'o est'as mult'e pli tikl'a. Dum la pozici'o postul'as tre strikt'a'n neŭtral'ec'o'n, la person'o, kiu plen'um'as la task'o'n, nepr'e aparten'as ĉu al Flandri'o, ĉu al Valoni'o, kaj est'as mal'facil'e ten'i la ekvilibr'o'n sur la loz'a ŝnur'o de politik'a'j inter'trakt'ad'o'j. La ĉef'ministr'o dev'as est'i akcept'ebl'a en ambaŭ land'part'o'j, kio ekzempl'e signif'as, ke li dev'as reg'i la du – ebl'e eĉ tri – lingv'o'j'n de la land'o (la nederland'an, franc'a'n kaj german'a'n) sufiĉ'e bon'e, kaj ke li sam'temp'e ne pov'as defend'i tro region'a'j'n star'punkt'o'j'n.

Not'ind'as ankaŭ la mal'sam'ec'o de la politik'a kaj ekonomi'a kultur'o. Eĉ se la bild'o de la diligent'a flandr'o kaj la pigr'a valon'o est'as ne'just'a karikatur'o, tamen statistik'o'j montr'as, ke sam'a'j leĝ'o'j kaj regul'o'j en la nord'o kaj la sud'o de la land'o est'as aplik'at'a'j laŭ mal'sam'a'j kriteri'o'j. Tio ekzempl'e evident'iĝ'as en la manier'o, kiel trafik'o est'as regul'it'a: pli da trafik'kamera'o'j kaj pli da trafik'pun'o'j en Flandri'o, kvankam ne nepr'e valon'o'j ĉe aŭt'o'stir'il'o est'as pli obe'em'a'j.

Nov'e konstru'it'a'j dom'o'j

Pli klar'e fin'e de decembr'o montr'iĝ'is tiu ĉi ne'egal'ec'o en raport'o pri impost'o rilat'e nov'e konstru'it'a'j'n dom'o'j'n. Evident'iĝ'is, ke en Flandri'o ĉiu nov'e konstru'it'a dom'o est'as kontrol'it'a, dum en Valoni'o nur 70 % kaj en Bruselo eĉ nur 30 %. En Flandri'o unu el kvar konstru'ant'o'j dev'as krom'pag'i, dum en Valoni'o nur unu el dek sep. Simil'a'j cifer'o'j est'as akir'ebl'a'j pri kontrol'o je nigr'a labor'o, je mal'em'o akcept'i propon'it'a'n labor'o'n, pri pag'o'j el la mal'san'asekur'a'j kas'o'j ktp.

Dum ĉiu flandr'o pov'as sen'problem'e akcept'i la ide'o'n de solidar'ec'o trans'lim'a – ne grav'as, ĉu tem'as pri lingv'o'lim'o aŭ land'lim'o – mal'pli facil'e li toler'as, ke iu'j sekret'e kaj insid'e klopod'as je propr'a profit'o akir'i pli grand'a'n part'o'n ol tiu, je kiu ili just'e rajt'as.

Ne est'as tre ver'ŝajn'e, ke Flandri'o per'fort'e al'ir'os sen'de'pend'ec'o'n. Tamen est'as bon'e imag'ebl'e, ke pro mal'sam'a'j al'ir'o'j al plur'a'j problem'o'j la du land'part'o'j ankoraŭ pli driv'os for unu de la ali'a, tiel ke fin'fin'e la lingv'o'lim'o iĝ'os tia ne'trans'ir'ebl'a abism'o inter la du part'o'j, ke la dis'iĝ'o laŭ natur'a'j leĝ'o'j efektiv'iĝ'os.

Guido VAn DAMME

Mil'o'j da arm'il'o'j

La jar'o 1991 trov'is Albanion ekonomi'e mal'riĉ'a kaj politik'e izol'it'a. Tamen abund'is en'land'e divers'tip'a'j arm'il'o'j, produkt'it'a'j dum 40 jar'o'j de la total'ism'a ŝtat'o. Tiu'temp'e la land'o kun pli ol tri milion'o'j da loĝ'ant'o'j dispon'is pri 22 arme'a'j divizi'o'j kun ĉirkaŭ 200 000 soldat'o'j komplet'e arm'it'a'j kaj ekip'it'a'j por long'a milit'o.

La fal'o de komun'ism'o super'flu'ig'is grand'a'n arsenal'o'n. Pro tio en 1991 la reg'ist'ar'o fond'is la ŝtat'a'n organiz'aĵ'o'n MEICO, ag'ant'a'n en'e de la ministr'ej'o pri defend'ad'o, por eksport'i la eksces'a'j'n arm'il'o'j'n, inkluziv'e de helikopter'o'j kaj sub'mar'ŝip'o'j. Inter la arm'il'o'j trov'iĝ'is ne plu uz'ebl'a'j kapt'it'a'j dum la du'a mond'milit'o. Tiu'j ir'is rekt'e al la fand'ej'o'j de la import'int'a'j land'o'j. En'tut'e inter 1992 kaj 2004 est'is vend'it'a'j arm'il'o'j kun valor'o de pli ol 150 milion'o'j da uson'a'j dolar'o'j.

Sekur'ec'o

Ĉef'a'j cel'o'j por la eksport'aĵ'o'j est'is Germanio kaj Uson'o. Sed alban'a'j arm'il'o'j est'as uz'at'a'j, inter'ali'e, de ŝtat'a'j sekur'ec'o-fort'o'j en Afgani'o kaj Irako.

En 1997, kiam ĝeneral'a mal'obe'o sku'is la ŝtat'a'j'n fundament'o'j'n, est'is pri'ŝtel'it'a'j 1200 arme'a'j kaj polic'a'j depon'ej'o'j. El tiu'j mal'aper'is ĉirkaŭ 550 000 arm'il'o'j, 3600 tun'o'j da eksplod'aĵ'o'j, milion'o da kontraŭ'hom'a'j min'o'j, 3,5 milion'o'j da man'grenad'o'j kaj 1,5 miliard'o'j da kartoĉ'o'j. Grand'part'e tiu'j ĉi arm'il'o'j est'as ne'leĝ'e vend'it'a'j al najbar'a'j land'o'j, precip'e Kosovo, Makedonio kaj Montenegro.

Nun la ŝtat'o not'ind'e redukt'is la kvant'o'n de arm'il'o'j uz'at'a'j de la arme'o kaj polic'o. Ĝi plu ofert'as arm'il'o'j'n al interes'at'o'j, sam'temp'e aĉet'ant'e pli modern'a'j'n ekip'aĵ'o'j'n.

Bardhyl SElim'i

15 jar'o'j'n post la pere'o de la imperi'o

Tuj post la dis'fal'o de Sovetio Jegor Gajdar respond'ec'is pri la ekonomi'a politik'o en la unu'a reg'ist'ar'o de sen'de'pend'a Rusio. Li mem nom'is si'a'n posten'o'n kamikaz'a, kaj sen'dub'e prav'is. Nun'temp'e popol'ist'o'j en Rusio ŝat'as mal'ben'i la nom'o'j'n de la tiu'temp'a'j „jun'a'j re'form'ist'o'j”, kaj kulp'ig'i ili'n, kun'e kun Miĥail Gorbaĉov, pri la kraŝ'o de la imperi'o. Kaj mal'antaŭ ili, kompren'ebl'e, star'is la mal'amik'a'j okcident'a'j land'o'j, kiu'j konspir'is por pere'ig'i la kar'memor'a'n Uni'o'n de Sovetiaj Social'ism'a'j Respublik'o'j.

Pri tiu dis'fal'o de super'potenc'o Jegor Gajdar nun verk'is esplor'o'n. La recenz'o de li'a nov'a libr'o en la ret'ej'o de la ekonomi'a period'aĵ'o Ekspert tuj nask'is long'a'n ret'diskut'o'n. Jam la unu'a diskut'ant'o don'is la ton'o'n: „Gajdar mem ja est'as marŝ'ant'a klar'ig'o pri pere'o de la imperi'o ... La libr'o'n li dev'is nom'i Mi'a spert'o pri dis'fal'ig'o de imperi'o.”

En si'a verk'o Гибель империи - уроки для современной России (La pere'o de la imperi'o - lecion'o'j por la nun'temp'a Rusio), aper'int'a en juni'o 2006, Jegor Gajdar konvink'e, kun mult'a'j cit'aĵ'o'j el oficial'a korespond'o de la sovetia temp'o, montr'as ke la konspir-teori'o'j nun'temp'e furor'ant'a'j en Rusio, est'as nur'a'j mit'o'j – sed ja mit'o'j tip'a'j por la post'imperi'a intelekt'a etos'o, kaj tut'e kompar'ebl'a'j kun la fam'a ponard'a legend'o en Germanio post la unu'a mond'milit'o.

Sovetio ne est'is intenc'e dis'fal'ig'it'a de okcident'a'j land'o'j, kiel mult'a'j kred'ant'o'j je la nov'a rus'a ponard-legend'o asert'ad'as. Eĉ mal'e, Jegor Gajdar montr'as en si'a libr'o, ke grav'a'j aktor'o'j en la ekster'a mond'o nepr'e vol'is, ke Sovetio plu'ekzist'u, prefer'e en demokrati'a form'o, kompren'ebl'e – por evit'i la risk'o'n de intern'a milit'o en land'o kun nukle'a'j arm'il'o'j. Tiu'n dezir'o'n klar'e esprim'is ankaŭ prezident'o Bush (la patr'o) dum vizit'o en Ukrainio somer'e 1991, tuj antaŭ la efektiv'a dis'fal'o de la sovetia imperi'o.

La ver'a'j kial'o'j de la pere'o est'is kompren'ebl'e tut'e ali'a'j, kaj inter ili el'star'as la katastrof'a evolu'o de la sovetia ekonomi'o. Sovetio ne est'is stabil'a, ekonomi'e fort'a grand'potenc'o, kiel ŝat'as asert'i la nun'temp'a'j rus'a'j imperi'ist'o'j, sed enorm'a ŝancel'iĝ'ant'a konstru'aĵ'o sur mis'a fundament'o, kies dis'fal'o est'is nur demand'o pri temp'o. La alt'a prez'o de naft'o en la komenc'o de la 1980aj jar'o'j don'is al Sovetio temp'o'n prov'i solv'i iu'j'n el la intern'a'j problem'o'j, sed anstataŭ ŝanĝ'i i'o'n, la parti'estr'o'j nur sid'is sur si'a tron'o.

La kern'o'n de la problem'o Gajdar vid'as jam en la kolektiv'ig'o de la ter'kultur'ad'o en la 1920aj jar'o'j kaj la industri'ig'a politik'o de Stalin, ĉar tiu politik'o baz'iĝ'is sur per'fort'a mal'riĉ'ig'o kaj sklav'ig'o de la kamp'ar'o. Komenc'e tio ebl'is, ĉar la proporci'o de urb'an'o'j est'is ne'grand'a, sed la kresk'ant'a'j urb'o'j bezon'is ĉiam pli da ter'kultur'a'j produkt'o'j, kaj post la 2a mond'milit'o neces'is far'i i'o'n radikal'a'n por solv'i la problem'o'n.

La parti'o ne vol'is aŭ ne kuraĝ'is liber'ig'i la kamp'ar'o'n kaj uz'i merkat'a'j'n metod'o'j'n por pli'ig'i la produkt'ad'o'n de manĝ'aĵ'o'j. Anstataŭ'e oni uz'is la kutim'a'j'n plan-ekonomi'a'j'n rimed'o'j'n, kaj decid'is ek'kultur'i nov'a'j'n, antaŭ'e ne'uz'it'a'j'n teren'o'j'n en mal'pli fekund'a'j part'o'j de la land'o. Tie oni fond'is nov'a'j'n ŝtat'a'j'n bien'o'j'n, kiu'j est'is de'pend'a'j ne nur de la mal'favor'a'j veter-kondiĉ'o'j, sed ankaŭ de ĉiam pli da ŝtat'a'j invest'o'j. La konsekvenc'o est'is, ke Sovetio iĝ'is ĉiam pli de'pend'a de import'it'a gren'o. Sam'temp'e kun la import'ad'o de gren'o kresk'is la eksport'ad'o de naft'o. La ekonomi'a kaj politik'a stabil'ec'o de la land'o iĝ'is ĉiam pli de'pend'a de la prez'o'j de gren'o kaj naft'o en la mond'a merkat'o.

La parti'a'j gvid'ant'o'j de Sovetio tamen ŝajn'e ne bon'e kompren'is la kresk'ant'a'n de'pend'ec'o'n, kaj tut'e ne kompren'is la natur'o'n de la kapital'ism'a merkat'o de krud'aĵ'o'j. Mal'e ol la prez'o'j de mult'a'j ali'a'j var'o'j, la prez'o'j de krud'aĵ'o'j kiel naft'o kaj gren'o pov'as tre akr'e kaj ne'antaŭ'vid'ebl'e vari'i, atent'ig'as Jegor Gajdar. Tial neces'as sekur'ec-marĝen'o'j kaj stabil'ig'a'j fondus'o'j, sed tia'j tut'e mank'is en Sovetio. Mal'e, dum mal'bon'a'j rikolt-jar'o'j oni uz'is ĉiam pli el la or-rezerv'o de Sovetio por aĉet'i gren'o'n ekster'land'e.

Kiam mez'e de la 1980aj jar'o'j la prez'o de naft'o drast'e sink'is, dum la prez'o de gren'o est'is sur ne'kutim'e alt'a nivel'o, la rezult'o est'is katastrof'o. Baldaŭ ek'mank'is mon'o por import'o, la sovetia reg'ist'ar'o komenc'is prunt'ad'i mon'o'n en ekster'land'o en daŭr'e kresk'ant'a'j kvant'o'j, kaj post kelk'a'j jar'o'j la en'spez'o'j el naft'o'eksport'o apenaŭ sufiĉ'is por io pli'a ol pag'ad'o de la interez'o.

Sam'e kiel mult'a'j ali'a'j industri'o'j en Sovetio, ankaŭ la naft'o'industri'o est'is tut'e de'pend'a de import'it'a'j maŝin'part'o'j, tub'o'j, kemi'aĵ'o'j kaj ali'a'j var'o'j, kiu'j'n la sovetia industri'o ne pov'is mem produkt'i en sufiĉ'a'j kvant'o'j. Kiam ek'mank'is valut'o, en Sovetio mal'aper'is ne nur manĝ'aĵ'o'j kaj medikament'o'j, sed ankaŭ la import'aĵ'o'j bezon'at'a'j por la sub'ten'o de funkci'ant'a naft'o'industri'o. Por kresk'ig'i la valut'a'j'n en'spez'o'j'n neces'us kresk'ig'i la eksport'o'n de naft'o, sed anstataŭ'e la produkt'ad'o kaj eksport'o de naft'o daŭr'e mal'kresk'is, pro mank'o de maŝin'part'o'j, pro mank'o de tub'o'j, kaj pro mank'o de labor'em'o ĉe la labor'ist'o'j, kiu'j pov'is aĉet'i ĉiam mal'pli por si'a'j daŭr'e sen'valor'iĝ'ant'a'j sovetiaj rubl'o'j.

Jam komenc'e de la 80aj neces'is drast'a'j re'form'o'j por evit'i la komplet'a'n kraŝ'o'n de la sovetia ekonomi'o, sed tia'j re'form'o'j est'is politik'e ne'ebl'a'j. Eĉ ĉirkaŭ la jar'o 1990, kiam la katastrof'a situaci'o jam est'is vid'ebl'a por ĉiu'j, radikal'a'j merkat'a'j re'form'o'j ne pov'is est'i entrepren'it'a'j. Fin'e de la sovetia period'o Miĥail Gorbaĉov ĉirkaŭ'vetur'ad'is la mond'o'n por almoz'pet'i kelk'cent milion'o'j'n en Seulo por la diplomati'a re'kon'o de Sud-Korei'o, kelk'cent milion'o'j'n en Kuvajt'o por la afabl'a si'n'ten'o de Sovetio dum la golf'a milit'o, ankoraŭ iom ĉe Kohl por la re'don'o de orient'a Germanio, kaj por la for'ĵet'ind'a arme'a material'o, kiu'n Sovetio afabl'e las'is je la dispon'o de Germanio, kiam la soldat'o'j est'is urĝ'e vetur'ig'at'a'j hejm'e'n. La valut'o jam mank'is ne nur por aĉet'o de gren'o, mon'o eĉ ne sufiĉ'is por vetur'ig'i ĝi'n al Sovetio, kaj sovetiaj ŝip'o'j est'is arest'it'a'j en ekster'land'a'j haven'o'j pro ne'pag'it'a'j faktur'o'j.

La fars'ec'a puĉ'o en aŭgust'o 1991 ne pov'int'us ŝanĝ'i la ekonomi'a'j'n real'aĵ'o'j'n eĉ se ĝi sukces'us. Sed anstataŭ'e okaz'is tio, kio'n la sovetiaj reg'ant'o'j tim'is de ĉiam: la arme'o rifuz'is uz'i si'a'j'n arm'il'o'j'n kontraŭ la popol'o. Tio kun plen'a klar'ec'o montr'is, ke la sovetia centr'a potenc'o ne plu ekzist'as, kaj ne pas'is mult'a'j monat'o'j antaŭ ol la ruĝ'a flag'o est'is mal'his'it'a en Kreml'o. Post'e, jam en sen'de'pend'a Rusio, la kamikaz'a team'o de Jegor Gajdar trans'pren'is la sink'ant'a'n ŝip'o'n kaj prov'is ĝi'n sav'i per si'a mal'fru'int'a ŝok'a terapi'o. Sed tio est'as ali'a histori'o.

Kalle KNIIVILÄ

Heroin'o-mal'heroin'o

Fru'januar'e la makedon'a'j aŭtoritat'o'j konfisk'is la plej grand'a'n kvant'o'n de heroin'o iam ajn trafik'int'a'n en Balkani'o. La du'on'tun'o super'is la kvant'o'n konfisk'it'a'n en 2002. Ambaŭ'okaz'e komenc'is la heroin'o si'a'n vojaĝ'o'n en Venezuelo.

Mal'antaŭ la fi'negoc'ad'o est'as Stanislava Čočorovska-Poletan. Al serb'a ĵurnal'o ŝi dir'is, ke ŝi est'as arest'it'a en Makedonio kiel serb'a spion'o, ankaŭ kiel fi'negoc'ist'o de narkot'aĵ'o'j, cigared'o'j kaj alkohol'aĵ'o'j favor'e al la serb'a'j sekret'a'j serv'o'j. Ŝi asert'is, ke kosov'an'o'j kaŝ'e en'met'is la heroin'o'n en ŝi'a'n kamion'o'n, kaj ke la makedon'a'j aŭtoritat'o'j est'as bulgar'a'j aŭ alban'a'j.

Kon'at'e est'as, ke la akuz'it'in'o membr'as en la klan'o de la iam'a inter'naci'a krim'ul'o Željko Ražnatović Ark'a'n, est'ant'e la edz'in'o de li'a korp'o'gard'ist'o Ranko Poletan. Ŝi hav'as rilat'o'j'n kun politik'ist'o'j en Serbi'o kaj Makedonio, inkluziv'e de tiu, kiu nun reprezent'as serb'a'j'n interes'o'j'n en Makedonio.

Sekret'a polic'o

Rilat'o'j inter organiz'at'a krim'ad'o en Serbi'o kaj naci'ism'a'j politik'ist'o'j ĉiam intim'is, precip'e dum la reg'ad'o de Slobodan Milošević [milóŝeviĉ]. Profit'o'j de krim'ad'o help'is la sekret'a'n polic'o'n en Serbi'o likvid'i kontraŭ'ul'o'j'n de la reĝim'o.

Not'ind'as, ke la inter'naci'a'j decid'a'j instanc'o'j en Eŭrop'o kondut'as tre indulg'e rilat'e organiz'at'a'n krim'ad'o'n en Serbi'o, kiu lud'as gvid'a'n rol'o'n en Balkani'o. Se oni konfisk'us kilo'gram'o'n da heroin'o en Kosovo, tuj lev'iĝ'us grand'a bru'o. Oni re'ag'us politik'e, dir'ant'e, ke Kosovo est'as centr'o de krim'ad'o kaj do tial ne merit'as mem'star'i.

La ĉef'ministr'o de Kosovo Agim Çeku, pri'koment'ant'e la konfisk'o'n de la heroin'o, dir'is, ke la inter'naci'a komun'um'o fort'e prem'u Serbi'o'n, por ke ĝi ne plu eksport'u aŭ organiz'u krim'ad'o'n en Balkani'o.

Bardhyl SElim'i

Kial pere'is la last'a imperi'o?

La subit'a kolaps'o de la ŝajn'e potenc'eg'a Sovetio nask'is mult'e da mit'o'j pri ties kaŭz'o. Precip'e en Rusio inter naci'ist'o'j cirkul'as teori'o de konspir'o, akuz'ant'a Okcident'o'n pri detru'o de tiu last'a imperi'o. La sam'a mit'o kaj divers'a'j ali'a'j mit'o'j cirkul'as en la mond'o.

Se vi interes'iĝ'as pri la ver'a kaŭz'o, kiu est'as pli simpl'a kaj proz'ec'a, leg'u la libr'o'n de la el'star'a ruslanda ekonomi'ist'o Jegor Gajdar (ceter'e, nep'o de la fam'a sovetia verk'ist'o Arkadi'j Gajdar, kies kelk'a'j libr'o'j aper'is en esperant'a traduk'o) La pere'o de la imperi'o – lecion'o'j por la nun'temp'a Rusio. Sed se vi ne sci'as la rus'a'n lingv'o'n, tra'leg'u almenaŭ la vid'punkt'o'n de Kalle Kniivilä 15 jar'o'j post la pere'o de la imperi'o (MONATO, 2007/2, p. 7-8). La artikol'o konciz'e kaj klar'e prezent'as la en'hav'o'n de tiu libr'o kaj la ver'a'j'n kaŭz'o'j'n de la pere'o de tiu kolos'o sur argil'a'j krur'o'j.

Bor'is KOLKER
Rusio-Uson'o

Religi'o aŭ ne

Ne oft'e okaz'as, ke mi sent'as la em'o'n re'ag'i al preskaŭ ĉiu leg'ant'o-leter'o (MONATO 2007/2, p. 6). Sed nun ja.

Unu'e Hektor Al'os i Font: mi komplet'e konsent'as, ke oni est'u kiel ebl'e plej honest'a koncern'e la histori'o'n – kaj cert'eg'e la tiam'a Otoman'a Imperi'o est'is mult'rilat'e pli bon'a koncern'e inter'etn'a'j'n kaj religi'a'j'n afer'o'j'n, ol la grand'a pli'mult'o de l' ceter'a'j tiu'temp'a'j regn'o'j, pri kiu'j mi stud'is. Do prav'e, tio'n oni laŭd'u. Kaj la fakt'o, ke difin'it'a religi'o en cert'a lok'o trov'iĝ'is pli fru'e, ol ali'a religi'o, kompren'ebl'e absolut'e neniom signif'as koncern'e ĝi'a'j'n rajt'o'j'n, ĝust'ec'o'n ktp. Laŭ mi jam tut'e princip'e est'as mal'bon'e, se iu ajn ŝtat'o konsider'as si'n unu'gent'a aŭ unu'religi'a aŭ unu'ideologi'a ... La mond'o est'as de ni ĉiu'j.

Du'e: se mi bon'e kompren'as, Bert Bo'o'n est'as ofend'it'a, ĉar mi parol'is pri hom'o'j, kiu'j membr'as en religi'o'j, kaj hom'o'j, kiu'j ne membr'as en religi'o'j. Tio'n mi ne kompren'as: laŭ mi per tio la tut'a'n hom'ar'o'n mi indik'is, sen eĉ ebl'o ofend'i iu'n ajn. Sed li prefer'as disting'i – ĉu ver'e ĝust'e mi kompren'is? – inter hom'o'j, kiu'j membr'as en religi'o'j, kaj ali'flank'e kler'ul'o'j ... Mi supoz'as, ke mi ne est'as sen'kial'e arogant'a, se mi konsider'as mi'n kler'ul'o, sed tio ne implic'as, ke mi ne aparten'as al la hom'o'j, kiu'j ja membr'as en religi'o'j. Ĉar tiu'j du indik'o'j ja neniel est'as du kontrast'a'j kategori'o'j: oni pov'as est'i la du sam'temp'e (religi'a kaj kler'a) aŭ nur po unu (religi'a aŭ kler'a) aŭ eĉ neni'u el ambaŭ (nek religi'a nek kler'a) ...

Tri'e: mi bon'e ŝajn'as kompren'i, ke Paul Gubbins em'as dir'i al Gbeglo Koffi: „Ne plu hezit'u, kar'a: vi est'as human'ist'o!” Sed en viv'koncept'a'j afer'o'j, laŭ mi'a opini'o, oni neniam trud'u al iu ali'a iu'n pri'skrib'o'n, titol'o'n, afiŝ'o'n, „nom'ŝild'o'n” k.s., se la koncern'a hom'o ĝi'n ne mem elekt'as. De human'ism'o, mi'a'sci'e, nun'temp'e oni uz'as minimum'e du signif'o'j'n: unu religi'a'n (mi mi'n cert'e konsider'as human'ist'o, sed mi ja est'as ankaŭ krist'an'o – laŭ mi bel'eg'a ekvilibr'o – vid'u ekzempl'e jam ĉe Erasm'o) kaj la ali'a'n ne'religi'a'n (ankaŭ Gubbins est'as human'ist'o, supoz'ebl'e ne religi'a, se mi bon'e kompren'as el li'a leter'o).

Gerrit BERVELING
Nederlando

Bush ne tiel stult'a

Ŝajn'as al mi, ke Bush, aŭ almenaŭ li'a konsil'ant'ar'o, ne est'as tiel stult'a, kiel Stefan Maul ŝajn'as pens'i (Sukces'a teror'ism'o, MONATO 2007/1, p. 7). Laŭ mi la cel'o de Uson'o neniam est'is star'ig'i demokrati'o'n en Irako, nek kontraŭ'batal'i teror'ism'o'n. Ili dir'is tio'n nur por tromp'i naiv'ul'o'j'n. Ebl'e vi kon'as la el'dir'o'n „Kiu per'fort'e en'ir'as bank'o'n, neniam far'as tio'n por lav'i la plank'o'n”. Ili ja vol'as ŝtel'i mon'o'n! Ĉu ne klar'as, ke nur la iraka naft'o ver'e interes'is ili'n? Ĉu la uson'a reg'ist'ar'o iam ajn interes'iĝ'is pri la star'ig'o de ver'a demokrati'o en kiu ajn land'o sub'ig'it'a al ĝi?

Teror'ism'o kaj tiel nom'at'a kontraŭ'teror'ism'o ŝajn'as al mi objektiv'a'j alianc'an'o'j: ĉiu „profit'as” el la ag'o'j de la ali'a. Inter'ali'e, la dis'vast'ig'o de tim'o pov'as est'i tre profit'don'a por politik'ist'o dezir'ant'a firm'ig'i si'a'n pov'o'n. Dum'e la loĝ'ant'ar'o'j ambaŭ'flank'e mal'profit'eg'as, kompren'ebl'e. Infer'a, sen'esper'ig'a situaci'o. Neces'us komplet'a „ŝanĝ'o de paradigm'o”. Sam'e en Israelo/Palestino. Kia'j tragedi'o'j!

Francisko LORRAIN
Kanado

Vojaĝ'o en Iberio

Por la pas'int'a somer'o mi plan'is instru'i en la franc'a Esperant'o-Kultur'dom'o Grésillon [grezijó] kaj post'e vetur'i tra Franci'o. Tamen ĉi last'a intenc'o ne real'iĝ'is. Mi'a'n parol'ig'a'n Esperant'o-kurs'o'n en Grésillon part'o'pren'is hom'o'j el divers'a'j land'o'j, inter kiu'j ankaŭ portugal'a ge'edz'a par'o Miguel [migél] kaj Manuel'a Boieiro [bojajru]. Ambaŭ invit'is mi'n gast'i ĉe ili. Tio ver'e pens'ig'is mi'n pri vizit'o al Portugali'o, en kiu mi antaŭ'e ne est'is. Fin'e mi akcept'is la invit'o'n. Mi pens'is: Ĉu mi sukces'us ek'kon'i tiu'n land'o'n kaj ties mult'fac'et'a'n viv'o'n dum mal'long'a temp'o?

Al Portugali'o mi vetur'is trajn'e tra Tuluz'o. Mi tra'pas'is la franc'a'n-hispan'a'n land'lim'o'n ĉe la Atlantik'a Ocean'o. Pirene'o'j ne tiel impres'is al mi, kiel la mult'e pli alt'a'j Alp'o'j. La apud'ec'o de la ocean'o kaj super'mar'a alt'ec'o influ'as la veter'o'n: mi hav'is la impres'o'n vetur'i ne al la sud'o de Eŭrop'o, sed al aŭtun'a Rusio, mi'a patr'o'land'o, kun ties griz'a'j nub'o'j, vent'o kaj mal'varm'o.

Ating'int'e Lisbon'o'n, kun pri'skrib'it'a itiner'o en la man'o, mi ek'paŝ'is sur kaj'o de la modern'a ne'ordinar'e vast'a, plen'sun'a Orient'a staci'dom'o. Ne est'is problem'o trov'i la bezon'at'a'n bus'halt'ej'o'n: tiel preciz'a'j est'is la inform'o'j de la gast'ig'ant'a famili'o. Kaj jen mi ek'vetur'is al Alcochete [al'kuŝ'et'e], kiu trov'iĝ'as je 20 km for de la ĉef'urb'o. Sur'voj'e al ĝi mi pas'is laŭ la 16-kilo'metr'a pont'o „Vasco [vask'u] da Gam'a”, kiu est'as plej long'a en Eŭrop'o.

Fest'o de Alcochete

Komenc'e de mi'a rest'ad'o famili'o Boieiro invit'is mi'n al la urb'a fest'o. Antaŭ'e Miguel est'is 19 jar'o'j'n urb'estr'o de Alcochete. Antaŭ kvar jar'o'j li el'posten'iĝ'is, tamen li plu aktiv'as en la urb'a konsili'o kaj en mult'a'j lok'a'j organiz'aĵ'o'j. Ankaŭ Manuel'a aktiv'e part'o'pren'as en la soci'a viv'o de Alcochete. Dank'e al tio ni tri'op'e al'iĝ'is al la oficial'a akcept'o de la urb'estr'o.

Ofic'ist'o'j de la urb'o'dom'o, vest'it'a'j en kostum'o'j (kompat'ind'ul'o'j: ekster'e ja est'is varm'eg'e – 35 grad'o'j!), ir'is tra la urb'a'j strat'o'j, vizit'ant'e divers'a'j'n profesi'a'j'n kaj amator'a'j'n meti- kaj pentr'aĵ'ekspozici'o'j'n, trink'ant'e kaj manĝ'ant'e bon'gust'aĵ'o'j'n (i.a. daktil'o'j'n kun fromaĝ'o!). Sur'met'int'e dec'a'j'n vest'o'j'n por la okaz'aĵ'o, ankaŭ mi stoik'e sufer'is la varm'eg'o'n.

La solen'a mal'ferm'o de la fest'o fin'iĝ'is per his'ad'o de naŭ divers'a'j flag'o'j sur la ĉef'a plac'o de Alcochete. Miguel his'is la flag'o'n de Eŭrop'a Uni'o. Tiel komenc'iĝ'is la tradici'a aŭgust'a fest'o de la urb'o Fest'as do Barrete Verd'e e das Salinas (Fest'o'j de la verd'a ĉap'o kaj la sal'ej'o'j), kiu hav'is tre riĉ'a'n kaj al'log'a'n program'o'n. Tiu'n vesper'o'n, bel'e ornam'it'a per divers'kolor'a'j lamp'o'j kaj ruband'o'j, Alcochete plen'plen'is je hom'o'j: ne nur urb'an'o'j, sed ankaŭ gast'o'j el najbar'a'j urb'o'j ĝu'is la varm'a'n vesper'o'n kaj fest'a'n etos'o'n, spekt'ant'e koncert'o'n de folklor'a ensembl'o.

Tore'ad'o

Lig'e kun mi'a gast'ad'o unu el la amik'o'j de famili'o Boieiro donac'is bilet'o'j'n por taŭr'o'batal'o. Iu'n vesper'o'n mi kaj Manuel'a ek'sid'is antaŭ'ĝu'e sur centr'a'j sub'tegment'a'j lok'o'j, ĉar je 6a hor'o post'tag'mez'e ankoraŭ varm'eg'as en Portugali'o. La tore'ad'o post'las'as ne'forges'ebl'a'j'n impres'o'j'n. La afiŝ'o anonc'is, ke en ĝi part'o'pren'os ses kvar'jar'a'j taŭr'o'j, kiu'j pez'as proksim'um'e po 550 kg. Feliĉ'e, dum la portugal'a'j taŭr-batal'o'j oni ne mort'ig'as taŭr'o'j'n kontrast'e kun la hispan'a'j. La tore'ad'o'j, organiz'at'a'j ĉi tie, reprezent'as du'part'a'n spektakl'o'n. Post la impon'a el'ir'o de bel'e vest'it'a lok'a orkestr'o, kiu lud'is la himn'o'j'n de Portugali'o kaj Alcochete, sekv'is majest'a si'n'prezent'o de la ĉeval'rajd'ant'o'j – rajd'ant'o'j kaj matador'o'j, kiu'j est'is varm'e bon'ven'ig'at'a'j de la ĉe'est'ant'a publik'o. Post'e komenc'iĝ'is la tore'ad'o mem. La lert'a rajd'ad'o de rajd'ant'o'j kaj ili'a profesi'ec'o entuziasm'ig'is la publik'o'n, kiu emoci'e re'ag'is kaj fort'e aplaŭd'is. Fin'e, ok brav'ul'o'j, hav'ant'a'j si'a'spec'a'j'n kostum'o'j'n kun verd'a'j ĉapel'o'j sur'kap'e, kapt'is la best'o'n: unu el ili salt'is sur ĝi'a'j'n korn'o'j'n, ali'a tir'is la vost'o'n por mal'fort'ig'i ĝi'n, ali'a'j ĉirkaŭ'is kaj salt'is sur la taŭr'o'n. Ver'e tiu'j vir'o'j elekt'is tre danĝer'a'n ŝat'okup'o'n!

La urb'a fest'o daŭr'is ses tag'o'j'n kaj ĉiu el ili hav'is tip'e portugal'a'j'n program'er'o'j'n: katolik'a'n procesi'o'n, koncert'o'j'n de gitar'ist'o'j kaj blov'orkestr'o, profesi'a'j'n aŭ amator'a'j'n plen'um'o'j'n de la fam'a'j fadu'o'j, lok'a'n foir'o'n. Okaz'is ankaŭ spektakl'o, kiu est'is reprezent'a por la tut'a fest'o. En'kadr'e de ĝi la urb'estr'o honor'is kelk'a'j'n urb'an'o'j'n pro ili'a'j merit'o'j, i.a. ankaŭ la plej kuraĝ'a'n verd'ĉapel'ul'o'n. En tiu spektakl'o est'is ankaŭ miniatur'a tore'ad'o, en kiu krom plen'kresk'ul'o'j aktor'is ankaŭ infan'o'j kaj taŭr'id'o. La fest'o de Alcochete fin'iĝ'is per mez'nokt'a mal'his'ad'o de la flag'o'j kaj per prezent'aĵ'o de piroteknik'aĵ'o'j.

Vizit'o al Lisbon'o

Mi rest'ad'is kelk'a'j'n tag'o'j'n en Lisbon'o, tra'rigard'ant'e vid'ind'aĵ'o'j'n sol'a laŭ la indik'o'j de Manuel'a kaj Miguel. Neces'as menci'i, ke en Portugali'o mult'a'j hom'o'j bon'e kompren'as aŭ parol'as la franc'a'n lingv'o'n: tradici'e tie oni lern'as la franc'a'n kiel la unu'a'n fremd'a'n lingv'o'n, sed ek'de cert'a temp'o la land'o'n ĉiam pli invad'as la angl'a.

La veter'o mal'bon'iĝ'is: ek'blov'is tre fort'a kaj iom mal'varm'a vent'o kaj eĉ pluv'et'is. La relativ'e frisk'a veter'o ne mal'help'is mi'n ek'kon'i la antikv'a'n ĉef'urb'o'n de Portugali'o, kiu kon'is invad'o'j'n de visigot'o'j kaj arab'o'j, romi'an'o'j kaj hispan'o'j. Sur ties strat'o'j paŝ'is Vasco da Gam'a, Kolumb'o kaj Magelan'o. Nun pri tio kaj mult'o ali'a atest'as arkitektur'a'j kaj histori'a'j monument'o'j. Ver'e la temp'o ne sufiĉ'is tra'rigard'i ĉio'n, sed mi uz'is la turist'a'n bus'o'n por vetur'i tra la urb'o.

En Lisbon'o mi ne preter'las'is la okaz'o'n vetur'i ankaŭ per la tip'a unu'vagon'a tram'o, kiu est'as mult'e ŝat'at'a de ekster'land'a'j turist'o'j. Est'is interes'e vizit'i ankaŭ urb'o'n Sintr'a – perl'o de Portugali'o, kiu trov'iĝ'as ĉe la atlantik'a mar'bord'o kaj est'is somer'a rezid'ej'o de portugal'a'j reĝ'o'j en la mez'epok'o. Vetur'ant'e el Lisbon'o al Setúbal, ban'lok'o kaj sam'temp'e industri'a centr'o, sur mont'et'o vid'ebl'is mal'nov'a arab'a fortik'aĵ'o de urb'o Palmela. Tie ale'o de alt'statur'a'j palm'o'j eg'e impres'is al mi pro ties kun'ig'it'a'j kron'o'j.

La last'a'n tag'o'n de mi'a rest'ad'o en Portugali'o mi vizit'is kun'e kun mi'a'j gast'ig'ant'o'j du muze'o'j'n de Lisbon'o. En unu el ili, tiu de Calouste Gulbenkian, est'as ekspon'at'a'j ekster'ordinar'a'j art'aĵ'o'j, kolekt'it'a'j de la petrol'a magnat'o mem. Kelk'a'j el ili datum'as de 2800 jar'o'j antaŭ Krist'o. La kastel'o de São Jorge [saŭn ĵorĵe], al kiu mal'rapid'e grimp'is ni'a bus'et'o, est'is konstru'it'a sur la plej alt'a pint'o de la urb'o. De tie perfekt'e ni ĝu'is bel'eg'a'n panoram'o'n de la urb'o kaj ties plej mal'nov'a'j kvartal'o'j.

En la hispan'a ĉef'urb'o

Por re'ven'i al mi'a hejm'urb'o Ivanovo en Rusio mi dev'is tra'vetur'i Hispanion. Do, mi profit'is la okaz'o'n vizit'i ankaŭ tiu'n ali'a'n iberi'an land'o'n. La vetur'o al Madrido est'is plan'it'e efektiv'iĝ'i per tag'a bus'o (pri tio insist'is Manuel'a), por ke mi pov'u pli bon'e vid'i la iberiajn pejzaĝ'o'j'n. La sid'ad'o sur komfort'a kaj larĝ'a fotel'o en klimat'iz'it'a bus'o agord'is al dorm'et'o, la ŝose'o ja est'is tiel glat'a, ke oni ne sent'is sku'ad'o'n. Tamen la vigl'a divers'spec'a muzik'o en la aŭskult'il'o'j, per kiu'j est'is ekip'it'a ĉiu sid'lok'o, kaj la al'log'a pejzaĝ'o direkt'is mi'a'j'n okul'o'j'n ekster'e'n. Ili „fot'is” kaj tia'manier'e memor'fiks'is por'long'e vit'ej'o'j'n kaj pom'arb'a'j'n kamp'o'j'n, eben'aĵ'o'j'n kun paŝt'iĝ'ant'a'j ŝaf'o'j kaj bov'in'o'j, mont'et'o'j'n kun sovaĝ'a'j oliv'arb'o'j, kurb- kaj rekt-lini'a'j'n ŝose'o'j'n, eg'e blu'a'n ĉiel'o'n kaj sen'kompat'a'n aŭgust'a'n sun'o'n.

Mi dispon'is nur pri kvar tag'o'j por ek'kon'i la hispan'a'n ĉef'urb'o'n. Ambaŭ mi'a'j madridaj gast'ig'ant'o'j (hispan'a ge'edz'a par'o) labor'is dum'tag'e, do mi vag'ad'is sol'a. En Madrido funkci'is ankaŭ turist'a bus'o, en kiu ricev'ebl'is inform'o'j en kelk'a'j lingv'o'j, inkluziv'e la rus'a'n. Dum'tag'e bus'o vetur'is tra la urb'o. Oni pov'as ĝi'n for'las'i en iu ajn halt'ej'o, promen'i en cert'a kvartal'o, kaj post'e de'nov'e en'bus'iĝ'i, daŭr'ig'ant'e la vetur'o'n al ali'a interes'a lok'o. Do, mi uz'is tiu'n bus'o'n por tra'rigard'i la hispan'a'n ĉef'urb'o'n.

La sekv'a tag'o est'is dediĉ'it'a al fam'a muze'o El Prado, en kiu mi sukces'is ankaŭ vizit'i la ekspozici'o'n de Picasso-pentr'aĵ'o'j. Post'tag'mez'e mi vizit'is la reĝ'a'n palac'o'n. Konstru'it'a en klasik'a barok'o sub franc'a kaj ital'a influ'o'j, laŭ la princip'o de kvar'angul'a fasad'o, ĝi hav'as egal'a'j'n flank'o'j'n. Do, proviz'it'a per franc'lingv'a parol'il'o (pro mank'o de inform'o'j en la rus'a) mi trans'ir'is de unu riĉ'e ornam'it'a ej'o al ali'a, de porcelan'a salon'o al la tron'a, admir'ant'e sur'plafon'a'j'n skulpt'aĵ'o'j'n, enorm'a'j'n spegul'o'j'n, kelk'tun'a'j'n lustr'o'j'n, ktp.

Vesper'e madridaj ge'esperant'ist'o'j ven'ig'is mi'n al lok'o'j, kiu'j ne ĉiam ating'ebl'as por organiz'it'a'j turist'o'j. Ni ir'is laŭ mal'nov'a'j strat'o'j, ating'is la plac'o'n Mayor [majór], la ĉef'a'n plac'o'n, kies fond'iĝ'o est'as lig'it'a al la nom'o de Filip'o la Tri'a. 136 kvar'nivel'a'j sam'stil'a'j dom'o'j kun 437 balkon'o'j est'as kun'lig'it'a'j kaj form'as grand'eg'a'n kvadrat'o'n. Ĝust'e ĉi tie okaz'ad'is divers'a'j fest'o'j kaj event'o'j: turnir'o'j, lukt'o'j de bov'o'j, proklam'o'j kaj ge'edz'iĝ'o'j de reĝ'o'j, ekzekut'o'j, popol'fest'o'j. Ankaŭ nun la plac'o rest'as lok'o de renkont'iĝ'o'j kaj promen'o'j. Apart'e vigl'as la viv'o sur la plac'o dimanĉ'e maten'e, kiam sub ark'o'j funkci'as bazar'o de antikv'a'j poŝt'mark'o'j kaj mon'er'o'j. Iom lac'a'j pro la long'a, tamen tre interes'a promen'o, ni ek'sid'is en sur'strat'a kaf'ej'o kaj gust'um'is iom ebri'ig'a'n sangri'o'n, tre re'freŝ'ig'a'n trink'aĵ'o'n kun vin'o kaj pec'o'j de divers'a'j frukt'o'j.

Ali'a'n tag'o'n bus'o vetur'ig'is mi'n al Toledo, antikv'a kastilia ĉef'urb'o. Ĝi distanc'as je unu'hor'a vetur'ad'o de Madrido. Promen'i laŭ la pavim'o de mal'nov'a urb'o kun mal'larĝ'a'j strat'o'j est'as mal'facil'e: ŝton'o'j kaj ŝton'et'o'j dolor'ig'as la pied'o'j'n, kiu'j sen'lac'e plu paŝ'as. Tamen ind'is vizit'i ankaŭ la antikv'a'n katedral'o'n, super'ant'a'n ĉiu'j'n konstru'aĵ'o'j'n en Toledo, la kastel'o'n kaj la et'a'n preĝ'ej'o'n de Santo Tomé (Sankt'a Tomeo), en kiu est'as ekspon'it'a unu el fam'a'j pentr'aĵ'o'j de El Greco [el grek'o] El Entierro del Conde de Orgaz (La en'ter'ig'o de la graf'o de Orgaz).

Ĉiu'j voj'o'j konduk'as al Barcelono

La inter'urb'a'j bus'o'j est'as relativ'e mal'mult'e'kost'a'j en Hispanio, kompar'e kun la trajn'o'j. Tial se oni bus'vetur'as tag'e, la vetur'o agrabl'as. Ĝis Zaragoza [saragosa] la bus'o du'on'plen'is, sed post'e ĉiu'j sid'lok'o'j est'is okup'it'a'j. (Ĉu en Hispanio ĉiu'j voj'o'j konduk'as al Barcelono?) Profit'ant'e la long'a'n somer'a'n tag'o'n, mi ek'ir'is tra la urb'o. Tie apud'as long'e konstru'at'a kaj tre kurioz'a laŭ'form'e templ'o Sagrada Família (Sankt'a Famili'o), kies talent'a kre'ant'o est'as arkitekt'o Gaudí. Sen'ĉes'e al'ven'is bus'o'j kun fremd'land'a'j turist'o'j, kiu'j rigard'is, fot'is kaj film'is la fam'a'n mult'pint'a'n preĝ'ej'eg'o'n. Ĉiu'tag'e hom'o'j sub'sun'e star'is en'vic'e por en'ir'i ĝi'n.

Barcelona esperant'ist'o vol'is nepr'e montr'i al mi ali'a'n al'log'aĵ'o'n de la vesper'a urb'o. Vetur'ant'e per la modern'a metro'o, ni el'ir'is ĉe Plaça d'Espanya (Plac'o de Hispanio). Antaŭ ni, sur la mont'et'o Montjuïc [munĝuík], vid'ebl'is la majest'a konstru'aĵ'o de Palau Nacional [paláu nasiunál] (Naci'a Palac'o), kaj mal'antaŭ ties kupol'o vid'iĝ'is naŭ projekci'at'a'j lum'radi'o'j (laŭ la nombr'o de liter'o'j en la vort'o Barcelono), kiu form'is ŝajn'kron'o'n. La hom'a tumult'o ig'is ni'n rapid'i al la grand'a fontan'o: ni sukces'is al'ven'i por la komenc'o de akv'a spektakl'o. Ek'son'is muzik'o kaj ek'mov'iĝ'is stri'o'j de flu'ant'a akv'o: kurt'a'j kaj long'a'j, rapid'a'j kaj lant'a'j, gaj'a'j kaj trist'a'j de'pend'e de la akompan'a melodi'o kaj divers'kolor'a lum'ig'ad'o, daŭr'e altern'ant'a'j. La prezent'aĵ'o daŭr'as dek minut'o'j'n, sed ni, kiel plej'mult'o de ĉe'est'ant'o'j, em'is spert'i ankoraŭ'foj'e tiu'n bel'a'n spektakl'o'n. Ĝi ripet'iĝ'is post du'on'hor'o, absolut'e nov'a laŭ form'o'j, kolor'o'j kaj muzik'o. La sekv'a'n tag'o'n mi pas'ig'is en la urb'o, uz'ant'e jam kon'at'a'n du'etaĝ'a'n turism'a'n bus'o'n. Sed, bedaŭr'ind'e, ĉi-foj'e aŭskult'il'o'j mank'is. Help'e de magr'a'j franc'lingv'a'j klar'ig'o'j en broŝur'et'o mi inform'iĝ'as pri la vid'ind'aĵ'o'j de la urb'o. Ĉiĉeron'in'o'j ne'e respond'is mi'a'j'n demand'o'j'n pri gvid'ad'o en la rus'a, franc'a aŭ Esperant'o. Ili parol'is pri Barcelono en la katalun'a kaj en la angl'a lingv'o'j. Tio surpriz'is mi'n, ĉar Kataluni'o ja est'as part'o de Hispanio kaj ĝis Franci'o ja est'as mal'pli ol 200 kilo'metr'o'j!

Do, fin'iĝ'is mi'a tri'semajn'a rest'ad'o. Mi iom trist'e adiaŭ'is Iberion. Tamen por ĉiam rest'os en mi'a memor'o ambaŭ vizit'it'a'j land'o'j kaj ties loĝ'ant'o'j, kiu'j'n kun'ig'as geografi'o, histori'o kaj kultur'o. Krom'e, varm'a gast'am'ec'o est'as unu el la komun'a'j ĉef'trajt'o'j de iberi'an'o'j.

Tatjana LOSKUTOVA

Bankrot'o kaj la bank'o

Bankrot'o'n evit'is la aŭstr'a sindikat'o post la kolaps'o de si'a bank'o. La labor'ist'a'n bank'o'n BAWAG fond'is en 1922 la social'demokrat'a politik'ist'o Karl Renner por est'i „sen'de'pend'a de la kapital'ist'o'j”. La bank'o iĝ'is posed'aĵ'o de la aŭstr'a sindikat'o ÖGB.

Dum 2006 okaz'is ekonomi'a katastrof'o, kaj la sindikat'o dev'is vend'i BAWAG al uson'a invest'firma'o. La sindikat'o est'as nun sen'ŝuld'a, sed la kotiz'o'j de 1,4 milion'o'j da sindikat'an'o'j est'as por ĉiam perd'it'a'j. La afer'o est'as tiom tikl'a, ke la sindikat'o ne plu pov'as fin'konstru'i si'a'n sid'ej'o'n en Vieno kaj dev'as redukt'i la nombr'o'n de si'a'j ofic'ist'o'j. Sekv'os drast'a re'form'o de la sindikat'o.

Walter KLag

Promes'o'j ne'plen'um'it'a'j

Ek'de januar'o 2007 Aŭstrio hav'as nov'a'n reg'ist'ar'o'n. Tem'as pri koalici'o inter la venk'int'a'j social'demokrat'o'j kaj la mal'venk'int'a Popol'a Parti'o. La nov'a ĉef'ministr'o, Alfred Gusenbauer, ne plen'um'is tri ĉef'a'j'n promes'o'j'n far'it'a'j'n antaŭ la voĉ'don'ad'o: nul'ig'i stud'kotiz'o'j'n, rezign'i pri aĉet'o de nov'a'j milit'aviad'il'o'j Eurofighter, kaj star'ig'i komun'a'j'n lern'ej'o'j'n por infan'o'j inter 10 kaj 15 jar'o'j. Sekv'is vigl'a'j protest'o'j de social'demokrat'a'j student'o'j kontraŭ la ĉef'ministr'o.

Walter KLag

Bird'o de la jar'o

Est'is seren'a, trankvil'a mal'fru'somer'a antaŭ'tag'mez'o. Subit'e la elektr'a lum'o flagr'is. Tra la fenestr'o ni vid'is lev'iĝ'ant'a'n fum'nub'o'n proksim'e de ni'a dom'o. Post'e ni vid'is rost'it'a'n tur'falk'o'n en mast'o de alt'tensi'a kondukt'line'o. Ebl'e ĝi post'flug'is paser'o'n kaj tuŝ'is elektr'a'j'n drat'o'j'n. Tuj la bird'o mort'is.

Pli da bon'ŝanc'o hav'is tur'falk'in'o, kiu romp'et'is al si flug'il'o'n. Ni trov'is ŝi'n en heĝ'o de ni'a ĝarden'o. Najbar'o trans'don'is ŝi'n al ĉas'ist'o, kiu zorg'is pri ŝi. Unu monat'o'n post'e la bird'o pov'is de'nov'e flug'i.

La tur'falk'o est'as la plej oft'a rab'o'bird'o en Aŭstrio. En Eŭrop'o viv'as 350 000 par'o'j. Tiu ĉi adapt'iĝ'em'a bird'o ne tim'as hom'o'j'n, tamen la nombr'o mal'kresk'as pro redukt'iĝ'ant'a'j viv'medi'o kaj ebl'o'j nutr'i si'n. Tial la organiz'aĵ'o Birdovivo Aŭstrio kaj la German'a Asoci'o pri Natur'protekt'o deklar'is la tur'falk'o'n Bird'o de la Jar'o 2007.

Viv'manier'o

La tur'falk'o viv'as en alt'a'j arb'o'j, tur'o'j, mast'o'j kaj simil'e alt'a'j konstru'aĵ'o'j. Falk'o ne mem konstru'as nest'o'n, sed re'uz'as tiu'n de korv'o. Ĉar falk'o est'as tro mal'fort'a por for'puŝ'i korv'o'n, ĝi uz'as for'las'it'a'n nest'o'n de la pas'int'a jar'o. La in'o al'vok'as la vir'o'n al par'iĝ'o. Mez'e de april'o ŝi de'met'as tri ĝis ses ov'o'j'n, kiu'j long'as 4 cm. La id'o'j el'ov'iĝ'as post 28 tag'o'j. Dum la unu'a'j tag'o'j ŝi protekt'as la bird'id'o'j'n sub si'a'j plum'o'j. Post'e la ge'patr'o'j serĉ'as nutr'aĵ'o'n por la id'o'j. Dum la tri'a viv'semajn'o ili ek'hav'as jam la mas'o'n de plen'kresk'ul'o'j. Tur'falk'o'j pov'as viv'i maksimum'e 16 jar'o'j'n.

Tur'falk'o volont'e manĝ'as mus'o'j'n, talp'o'j'n, lacert'o'j'n kaj insekt'o'j'n. Por ili'n ĉas'i ĝi ŝveb'as alt'e en la aer'o. Post'e ĝi fal'e al'puŝ'iĝ'as al si'a viktim'o. Por kapt'i mus'o'n ĝi foj'e dev'as flug'i 3 km. Ali'a ĉas'manier'o est'as la kapt'ad'o de flug'ant'a'j mal'grand'a'j bird'o'j.

Aspekt'o

La latin'a nom'o Falco tinn'unc'ul'us ven'as de la tint'ant'a kri'ad'o de la bird'o: ti! ti! ti! Ekzist'as pli ol dek tia'j „vort'o'j”. Star'ant'e, bird'o'j de ambaŭ seks'o'j alt'as 35 cm; la etend'it'a'j flug'il'o'j est'as kun'e 75 cm larĝ'a'j; la mas'o est'as 200 gram'o'j. Rimark'ind'a'j est'as la divers'a'j aspekt'o'j laŭ kolor'o: la kap'o de la vir'a bird'o est'as hel'griz'a, de la in'a ruĝ-brun'a. Ĉar la kol'spin'o konsist'as el 15 vertebr'o'j, la bird'o – tip'e por falk'o'j – pov'as turn'i la kap'o'n 180 grad'o'j'n.

Ĉar oni mark'is la bird'o'j'n per ring'o'j, oni sci'as la migr'ad'voj'o'j'n. Kelk'a'j tra'vintr'as en Eŭrop'o, se kapt'ebl'as sufiĉ'e da mus'o'j. Ali'a'j ŝanĝ'as si'a'n loĝ'region'o'n nur iom'et'e. Ali'a'j for'flug'as aŭtun'e pli sud'e'n kaj rest'as en la tropik'a pluv'arb'ar'o, kiam en Eŭrop'o mal'varm'as.

Walter, Renat'e, Iren'e, Stefan KLag

Lul'il'o de cikoni'o'j

Hospital'o en la guberni'o Kumamoto instal'is beb'uj'o'n nom'at'a'n „lul'il'o de cikoni'o'j”. En mur'o est'as far'it'a et'a fenestr'o kaj, kiam patr'in'o ĝi'n mal'ferm'as, tie est'as lul'il'o, en kiu'n ŝi pov'as met'i si'a'n beb'o'n, kiu'n ŝi ne kapabl'as pri'zorg'i. Kiam en'met'it'a est'as beb'o, aŭd'iĝ'as sonor'il'o, kaj iu ven'as por ĝi'n ricev'i. Post'e la hospital'o konfid'os la beb'o'n al orf'ej'o aŭ serĉ'os adopt'ont'o'n.

La ĉef'o de la hospital'o, d-ro Hasuda Ŝooiĉi, klar'ig'is: „Beb'o'j est'as bon'ven'a'j al mult'a'j hom'o'j, tamen ekzist'as ne'dezir'at'a'j beb'o'j pro tio, ke la patr'in'o'j est'as tro jun'a'j aŭ tro mal'riĉ'a'j. De kvar jar'o'j ni help'as tia'j'n patr'in'o'j'n. Inter tiu'j est'is jun'ul'in'o'j kaj lern'ant'in'o'j, kiu'j neniam vizit'is hospital'o'n ĝis la nask'o aŭ ne pov'is konfes'i si'a'n graved'iĝ'o'n al si'a'j ge'patr'o'j. Se ili ne konsil'iĝ'us ĉe ni, ili for'ĵet'us aŭ mort'ig'us si'a'j'n beb'o'j'n.” Post kiam la kurac'ist'o publik'ig'is la projekt'o'n, 70 000 hom'o'j kontakt'is li'a'n ret'paĝ'o'n.

En Japani'o kresk'as la nombr'o de infan'o'j vart'at'a'j en orf'ej'o'j. Ĉiu'tag'e ebl'as leg'i gazet'ar'e pri mis'trakt'it'a'j beb'o'j, ĉu pro neglekt'o, ĉu pro per'fort'o. Kelk'a'j opini'as, ke tio indik'as dis'romp'iĝ'o'n de japan'a soci'o. Tial diskut'ebl'as, ĉu la cikoni'o-lul'il'o montr'as soci'a'n progres'o'n aŭ mal'progres'o'n.

HOr'i Jasuo/pg

Makul'o'j ankoraŭ ne viŝ'it'a'j

Antaŭ 15 jar'o'j, en januar'o 1992, Eŭrop'a Uni'o agnosk'is la nov'a'n ŝtat'o'n Sloveni'o. En la tag'o de tiu dat're'ven'o komplet'e ek'valid'is la nov'a valut'o, eŭr'o. Por fest'i la dat're'ven'o'n kun'ven'is membr'o'j de la eŭrop'a elit'o en Ljubljan'a, la ĉef'urb'o de tiu ĉi et'a du'milion'a land'o. La solen'aĵ'o'n ĉe'est'is la prezid'ant'o de la Eŭrop'a Komision'o, José Manuel Barosso, la prezid'ant'o de la Eŭrop'a Centr'a Bank'o, Je'a'n-Claude Trichet, kaj la prezid'ant'o de la Eŭrop'a Konsili'o kaj la german'a kancelier'o Angel'a Merkel.

Ĉe'est'is ankaŭ ses ali'a'j reg'ist'ar'a'j prezid'ant'o'j, ministr'o'j pri ekster'land'a'j afer'o'j kaj ekonomik'ist'o'j kaj financ'ist'o'j. Laŭd'it'a'j est'is la ating'aĵ'o'j de Sloveni'o, la unu'a eks'komun'ism'a land'o en'ir'int'a la eŭr'o-zon'o'n. La sukces'a organiz'ad'o de la event'o far'iĝ'is test'o pri la kapabl'o de Sloveni'o prezid'i Eŭrop'a'n Uni'o'n dum la unu'a du'on'o de 2008.

Tamen spegul'iĝ'as en la publik'a opini'o de tiu ĉi land'o du makul'o'j: la skandal'a trakt'ad'o de la roma'a famili'o Strojan kaj la ne'solv'it'a problem'o pri la tiel nom'at'a'j for'viŝ'it'o'j. Somer'fin'e de 2006 la 30-membr'a roma'a famili'o loĝ'ant'a en kontraŭ'leĝ'e konstru'it'a dom'o sur si'a teren'o est'is for'pel'at'a de la lok'a sloven'a loĝ'ant'ar'o. Jam mult'is disput'o'j kun membr'o'j de tiu ĉi famili'o kaj pro tio la lok'a'j vilaĝ'an'o'j atak'is ĝi'n.

Ras'ism'o

Por „protekt'i” la famili'o'n la polic'o transport'is ĝi'n 100 kilo'metr'o'j'n for al rifuĝ'ej'o. Malgraŭ inter'ven'o'j de divers'a'j politik'ist'o'j, la vilaĝ'an'o'j ne permes'is la re'ven'o'n de la famili'o. En novembr'o la ŝtat'o for'ig'is la kontraŭ'leĝ'e konstru'it'a'n dom'o'n kaj trov'is loĝ'ej'o'n por la roma'o'j proksim'e al Ljubljan'a. La afer'o el'vok'is fort'a'n ras'ism'o'n ĉe la sud-sloven'a'j vilaĝ'an'o'j kontraŭ roma'o'j kaj montr'is la ne'pret'ec'o'n de la ŝtat'o defend'i minoritat'o'n atak'at'a'n de majoritat'o. La problem'o ankoraŭ ne est'as solv'it'a.

Ali'a makul'o rilat'as al ĉirkaŭ 4000 person'o'j, kiu'j ankoraŭ hav'as la tiel nom'at'a'n for'viŝ'it'o-status'o'n. Tem'as pri hom'o'j, kiu'j formal'e ne ekzist'as. En 1992, post la sen'de'pend'iĝ'o, la sloven'a reg'ist'ar'o decid'is, ke hom'o'j kun fremd'a de'ven'o viv'ant'a'j en Sloveni'o apart'e pet'u, ke ili vol'as far'iĝ'i ŝtat'an'o'j. Tio'n la sloven'o'j kun sloven'a de'ven'o ne dev'is far'i.

Rajt'o'j

Kiam proksim'um'e 18 000 hom'o'j, nask'it'a'j ne en Sloveni'o aŭ hav'ant'a'j ne'sloven'a'j'n ge'patr'o'j'n, ne pet'is ŝtat'an'ec'o'n, ĉar ili ne est'is pri tio inform'it'a'j, la reg'ist'ar'o simpl'e for'viŝ'is ili'n el ĉiu'j registr'o'j kaj for'pren'is de ili la ŝtat'an'ec'o'n kaj rest'ad'rajt'o'n. Tiu'j ĉi hom'o'j, toler'at'a'j en Sloveni'o, hav'is neni'a'j'n rajt'o'j'n, ĉar for'pren'it'a'j est'as ĉiu'j person'a'j dokument'o'j.

Antaŭ kvar jar'o'j la Konstituci'a Tribunal'o de Sloveni'o juĝ'is, ke la tiam'a sloven'a reg'ist'ar'o kontraŭ'leĝ'e ag'is, kaj ke la reg'ist'ar'o re'don'u la ŝtat'an'ec'o'n. La sloven'a reg'ist'ar'o re'don'is al plur'a'j, sed ankoraŭ rest'as pli ol 4000 person'o'j, kiu'j rest'as for'viŝ'it'a'j.

Tiel la reg'ist'ar'o montr'as, ke ĝi ne obe'as al la decid'o'j de la Konstituci'a Tribunal'o. La ŝtat'o ne kondut'as, kiel en jur'a ŝtat'o neces'as kondut'i, kaj daŭr'e rifuz'as baz'a'j'n rajt'o'j'n al mil'o'j da hom'o'j. Ankaŭ tiu ĉi afer'o makul'as la ekonomi'a'j'n kaj ali'a'j'n sukces'o'j'n de la sud'eŭrop'a respublik'o.

Zlatko TIŠLJAR

Kiu est'os pun'it'a?

Kiu pun'os tiu'j'n, kiu'j mort'ig'is pli ol ses milion'o'j'n da hom'o'j en Irako? Mi atend'as! Kiam la milit'o halt'os?

Navin SHRESTHA
Nepalo

Ni esper'u pri demokrati'a'j re'form'o'j

En decembr'o mort'is Saparmyrat Nyýazow [Saparmurat Nijazov], la diktator'o de Turkmeni'o, unu el la last'a'j diktator'o'j inter la post-sovetiaj reg'ant'o'j en la post-sovetia spac'o.

Mi esper'as, ke en Turkmeni'o fin'fin'e okaz'os demokrati'a'j re'form'o'j kaj ke la land'o iĝ'os demokrati'a tiom, kiom ebl'as en centr'a Azi'o. Mi esper'as, ke ankaŭ baldaŭ liber'iĝ'os fin'fin'e Nord-Korei'o kaj Kubo de si'a'j tiran'o'j.

Sergeo YURJICH
Rusio

Geni'a ide'o

Gratul'o'j'n Louis, geni'a est'as vi'a ide'o Propon'o al ĉiu'j politik'ist'o'j (MONATO 2007/2, p. 6). Kial prokrast'i? Ili brul'ig'u naci'a'j'n libr'o'j'n, por rapid'ig'i la afer'o'n.

Danuta KOWALSKA
Pollando

Ses miniatur'a'j humur'aĵ'o'j

Bomb'atak'o

Bomb'o eksplod'as
la kamera'o
ĉio'n vigl'e not'as:
„Je bon'a Di'o, hom'o'j,
kur'u elegant'e
kaj sincer'e rid'u,
vi est'os sur'ekran'e
ĝi'n vi nepr'e fid'u.”

Potenc'o

Sam'kiel est'iĝ'is kaj pere'is
la Roma Imperi'o
sam'tiel pere'is
mi'a am'pasi'o.

Diabl'e

Diabl'o propon'is:
„Mi leg'as vi'a'j'n poem'o'j'n
se vi en'ir'os la infer'o'n,
la paradiz' mal'ŝat'as ili'n
ĉar tie oni ne toler'as ver'o'n.”

La Bel'o

En mi'a dom'o
bel'as ĉio
krom
mi'a mi'o.

Sizif'e

Mi'a'j'n poem'o'j'n mi rulad'is
ĝis la pint'o de l' mont'o.
Tie star'is recenz'ist'o
kaj for'rul'ig'is ili'n
en abism'o'n.

Metamorfoz'o

Post operaci'o
li iĝ'is in'o
kaj li'a edz'in'o
ŝi'a bo'frat'in'o.

Zora HEIDE

Meti'o kaj form'o tradici'o kaj progres'o

Progres'o pov'as okaz'i ne nur en metropol'o'j, sed sam'e en periferi'a'j region'o'j. Impres'e pruv'iĝ'is tio aŭtun'e en Andelsbuch, vilaĝ'o en Bregenca Arb'ar'o, okcident'a Aŭstrio. Ĝi situ'as en alp'a val'o, geografi'e iom ferm'it'a, sed kultur'e vigl'a kaj ne'ferm'it'a. Jam en la pas'int'ec'o la kamp'ar'a loĝ'ant'ar'o, sub la prem'o de mizer'a'j viv'kondiĉ'o'j, send'is en la mond'o'n lert'a'j'n mason'ist'o'j'n kaj konstru'majstr'o'j'n, pentr'ist'o'j'n kaj ali'a'j'n meti'ist'o'j'n, kiu'j konstru'is la fam'a'j'n barok'a'j'n katedral'o'j'n pli-mal'pli proksim'e de la Konstanc'a Lag'o. La plej fam'a far'iĝ'is Angelik'a Kauffmann (1741-1807), art'pentr'ist'in'o, fil'in'o de tiu preĝ'ej'a pentr'ist'o, kiu fin'e de si'a viv'o, vast'e agnosk'it'a, rezid'is en Romo, Ŝi'a'n salon'o'n frekvent'is la korife'o'j de la tiam'a eŭrop'a kultur'a sfer'o.

Ili'a'j post'e'ul'o'j est'as meti'e sam'e talent'a'j. Ili ne plu dev'as serĉ'i si'a'n fortun'o'n ekster'land'e. Nun oni ven'as eĉ el ekster'land'o por lok'e admir'i kaj aĉet'i la divers'a'j'n meti'art'aĵ'o'j'n. Ek'de 1999 la instituci'o Werkraum („Labor'ej'o” / „Produkt'ej'o”), lig'o de la region'a'j meti'ist'o'j, okaz'ig'as ekspozici'o'j'n de la plej montr'ind'a'j produkt'o'j kun ambici'o je mond'skal'a merkat'o. Specif'a'j trajt'o'j est'as la lig'o al la region'a'j krud'material'o'j, precip'e lign'o, metal'o, led'o, ŝtof'o, ŝton'o, la daŭr'ig'o de meti'ist'a'j tradici'o'j, la preciz'ec'o de la produkt'o'j kaj ties praktik'a funkci'kapabl'o.

Tamen la produkt'o'j ne montr'as post'rest'int'ec'o'n, sed ja modern'ec'o'n kun dezajn'o laŭ la pint'o de mond'vast'e aktual'a evolu'o. Plej konvink'a'j est'as ili'a'j simpl'a'j, klar'a'j struktur'o'j kaj form'o'j. Ili el'radi'as original'ec'o'n, modest'a'n nobl'ec'o'n, daŭr'em'o'n, estetik'a'n kaj materi'a'n valor'o'n, foj'e eĉ humur'o'n.

Last'a'temp'e okaz'is en iam'a'j meti'ej'o'j la kvar'a tia ekspozici'o en Andelsbuch kun 98 kontribu'ant'o'j, el kiu'j oni honor'is per laŭd'o'j kaj premi'o'j ĉirkaŭ la tri'on'o'n. La ĵuri'o klar'ig'is si'a'n verdikt'o'n en modern'stil'a pavilon'o el norm'a'j EU-paled'o'j, por'temp'a centr'a konstru'aĵ'o de la ekspozici'o. Apart'e ĝi aprez'is la invent'em'o'n kaj la lud'em'a'n kre'o'impuls'o'n ĉe kelk'a'j produkt'o'j, la taŭg'ec'o'n de la material'o'j, la preciz'a'n aŭ plur'flank'a'n funkci'ad'o'n. Tiu'j ekspozici'aĵ'o'j nek vol'as nek pov'as far'iĝ'i industri'produkt'o'j, sed individu'a'j ŝat'at'a'j viv'akompan'ant'o'j, kiu'j'n la posed'ant'o'j kun ĝoj'o uz'ad'as.

El inter la mult'a'j tabl'o'j, seĝ'o'j, benk'o'j, ŝrank'o'j, libr'o'bret'o'j, vest'o'j, ŝu'o'j, ĉiu'j kun individu'a'j trajt'o'j, el'star'is precip'e fromaĝ'o'tek'o kun mult'a'j ebl'o'j dis'pec'ig'i grand'a'j'n region'a'j'n fromaĝ'o-„rad'o'j'n”, mov'ebl'a kurten'o por pord'eg'o'j el beton'a'j segment'o'j, pend'ant'a'j laŭ plast'a ret'o, aŭ lign'a stapl'ebl'a kofr'o, kiu taŭg'as hotel'ĉambr'e kiel tir'kest'o. Iom makabr'e impres'is la urn'o'bul'o'j el beton'o, kiu'j en'hav'as, firm'e en'ig'it'e, la cindr'o'n de mort'int'o, hav'ebl'a'j en divers'a'j kolor'o'j laŭ'gust'e de la post'rest'int'o'j. Al'don'e oni ofert'as dign'a'n miks'maŝin'o'n por cement'o kaj cindr'o.

Sed la val'an'o'j de la Bregenca Arb'ar'o nur flank'e kult'as la mort'o'n. Prefer'e ili ofert'as si'a'n bel'eg'a'n alp'a'n region'o'n inter la Konstanc'a Lag'o kaj la mond'fam'a Arlberg-ski'pejzaĝ'o tut'jar'e al turist'o'j. Al'tir'aĵ'o'j est'as la vizit'ind'a'j lok'o'j de la Käsestrasse (Fromaĝ'o'strat'o), ating'ant'a eĉ mont'o'pint'o'n super du'mil metr'o'j, kie oni gast'ej'e propon'as region'a'j'n fromaĝ'plad'o'j'n kaj inform'as pri la est'iĝ'o de la lok'a fromaĝ'o kaj la krom'produkt'o'j. Somer'a plus'o est'as la sen'pag'a'j util'ig'ad'o de lift'o'j al la mont'a'j alt'aĵ'o'j kaj al'ir'o al val'a'j naĝ'ej'o'j. Krom'e la vizit'ant'o'j mult'lok'e pov'as renkont'i la lok'a'n kultur'o'n, el kiu la ekspozici'o en Andelsbuch est'as nur por'temp'a part'o. La ven'ont'a ekspozici'o okaz'os post tri jar'o'j. Dum'e oni pov'as vid'i kaj aĉet'i la iam premi'it'a'j'n produkt'o'j'n en prezent'ej'o en la najbar'a vilaĝ'o Schwarzenberg, nask'iĝ'lok'o de Angelik'a Kauffmann kaj inter'temp'e far'iĝ'int'a inter'naci'e renom'a koncert'a centr'o mez'e de bov'in'paŝt'ej'a pejzaĝ'o.

Rit'a RÖSSLER-BUCKEL

Genetik'a analiz'o konfirm'as la origin'o'n de HIV-1

Inter'naci'a team'o de scienc'ist'o'j konfirm'is, ke la hom'a HIV-1-virus'o, la kaŭz'o de aidos'o, de'ven'as el la simil'spec'a SIVcpz-a virus'o de ĉimpanz'o'j. Kvankam tiu fakt'o jam long'e est'is supoz'at'a, solid'a'j pruv'o'j mank'is, ĉar nur mal'mult'a'j kapt'it'a'j ĉimpanz'o'j fakt'e port'is SIVcpz. Pro tiu kaŭz'o, ĝis nun mult'a'j person'o'j dub'is, ke ĉimpanz'o'j pov'as est'i la natur'a rezerv'uj'o de la virus'o. La team'o analiz'is ĉimpanz'a'j'n fek'aĵ'o'j'n, kolekt'it'a'j'n el sol'ec'a'j region'o'j de la arb'ar'o de Kamerun'o, pri la ĉe'est'o de virus'a hered'ec'a substanc'o (la RNA) kaj antikorp'o'j kontraŭ la virus'o. Tiu'j antikorp'o'j est'is produkt'it'a'j kiel re'ag'o de la ĉimpanz'a imun'a sistem'o kontraŭ la virus'o. La analiz'o montr'is, ke ĝis 35 % de la sovaĝ'a'j ĉimpanz'o'j el kelk'a'j grup'o'j port'as SIVcpz-n.

La team'o izol'is la virus'a'n RNA-n el la fek'aĵ'o por sekv'a'j esplor'o'j. Tiel ili konduk'is la unu'a'n molekul'a'n epidemi'a'n esplor'o'n de SIVcpz, ebl'ig'ant'e la kompar'ad'o'n de la hom'a HIV-1 kun la simi'a virus'o. Laŭ Brand'o'n Keele, la ĉef'aŭtor'o de la raport'o, „la mal'kovr'o de tiu natur'e infekt'it'a ĉimpanz'a grup'o ebl'ig'os la eksplik'o'n de la natur'a histori'o kaj de la kondut'o de SIVcpz en la natur'o kaj help'as ni'n mal'kovr'i kial kaj kiam SIVcpz trans'pas'is la ĉimpanz'a'n-hom'a'n lim'o'n.” La esplor'o, real'ig'it'a de scienc'ist'o'j ĉe la uson'a universitat'o de Alabam'o en Birmingam'o, est'os publik'ig'it'a en sekv'a numer'o de la ĵurnal'o Scienc'e (Scienc'o).

Oliver KIM

Robot'a man'o reg'at'a de pens'o'j

Japan'a'j scienc'ist'o'j, estr'at'a'j de Yukiyasu Kamitani de la ATR Computational Neuroscience Laboratories en Kiot'o, prezent'is robot'a'n man'o'n tut'e reg'at'a'n de la pens'o'j de la uz'ant'o. Tiu man'o imit'as la mov'ad'o'n de la natur'a man'o per'e de real'temp'a analiz'o de la cerb'a aktiv'ec'o. Part'o'pren'ant'o'j en eksperiment'o, kuŝ'ant'a'j en cerb'a skan'il'o, est'is petit'a'j far'i „ŝton'a'n, paper'a'n kaj tond'il'a'n figur'o'n” per la dekstr'a man'o. La skan'il'o registr'is la respond'a'n cerb'a'n aktiv'ec'o'n, mezur'ant'e la sang'a'n flu'o'n en la cerb'o. La inform'o'j est'as plu'send'at'a'j al komput'il'o, kiu reg'as la robot'a'n man'o'n. Post mal'long'a trejn'ad'o la komput'il'o pov'as asoci'i la cerb'a'j'n si'n'sekv'o'j'n kun la far'it'a'j figur'o'j. Kiam la person'o far'as pugn'o'n („ŝton'o”), la komput'il'o instrukci'as la robot'a'n man'o'n far'i sam'e, uz'ant'e nur la cerb'a'n signal'o'n. Kvankam la metod'o funkci'as mal'rapid'e kaj est'as mult'e'kost'a, ĝi reprezent'as grav'a'n mejl'o'ŝton'o'n en la konstru'ad'o de protez'o'j kaj komput'il'o'j tut'e reg'at'a'j de la pens'o'j de la uz'ant'o'j.

Ankaŭ german'a team'o de la Fraunhofer Institut für Rechnerarchitektur und Softwaretechnik konstru'is hom'a'n-komput'il'a'n inter'fac'o'n. Dum la last'a CeBIT (elektron'ik'a foir'o en Hanovro) ili prezent'is si'a'n „mens'a'n tajp'il'o'n”. Tiu instrument'o mezur'as la elektr'a'n cerb'a'n aktiv'ec'o'n, la elektro'encefal'o'gram'a'n signal'o'n, tiel reg'ant'e la mov'o'n de kursor'o sur ekran'o. Uz'ant'o, port'ant'e kuf'o'n kun elektrod'o'j, imag'as la mov'o'n de si'a man'o por elekt'i la dezir'at'a'j'n liter'o'j'n per la kursor'o. Gabriel Curio de la mal'san'ul'ej'o Charité dir'is, ke uz'ant'o'j pov'as uz'i la instrument'o'n post nur 20 minut'o'j da trejn'ad'o. Ankaŭ tiu teknik'o util'ig'as program'ar'o'n kun art'e'far'it'a intelekt'o. La scienc'ist'o'j nun intenc'as konstru'i komerc'a'n versi'o'n de si'a „tajp'il'o” por help'i amput'it'o'j'n kaj paraliz'it'o'j'n.

Oliver KIM

Bon'e nutr'at'a'j aŭt'o'j

Kiam komenc'e de la jar'o subit'e por kelk'a'j tag'o'j ĉes'is flu'i naft'o el dukt'o el Rusio trans Belorusio, en okcident'a'j land'o'j ek'est'is histeri'a'j re'ag'o'j. Oni tim'is, ke dum vintr'o oni hav'os tro mal'mult'e da hejt'petrol'o kaj karbur'aĵ'o por aŭtomobil'o'j. Histeri'e, tamen, re'ag'is ne okcident'a'j energi-industri'o'j, sed precip'e politik'ist'o'j. La industri'o prov'is trankvil'ig'i la konsum'ant'o'j'n: pro ĝis tiam mild'a vintr'o oni hav'is sufiĉ'e grand'a'n kvant'o'n da rezerv'o'j en okcident'a'j naft'o'cistern'o'j, tiel ke facil'e oni pov'us el'ten'i plur'a'j'n semajn'o'j'n sen nov'a rus'a naft'o. Ankaŭ la merkat'o re'ag'is prudent'e; energi'prez'o'j rest'is stabil'a'j.

La naft'o'flu'o halt'is pro kverel'o inter Moskvo kaj Minsk'o. Rusio jam de kelk'a temp'o adapt'is prez'o'j'n de naft'o kaj gas'o al mond'a nivel'o por eks'a'j sovetiaj kaj nun sen'de'pend'a'j land'o'j, last'e por Ukrainio kaj nun por Belorusio. La najbar'a'n kaj oficial'e „amik'a'n” land'o'n ĝis tiam Moskvo subvenci'is per „amik'a'j” prez'o'j, tiel ke ties diktator'o Lukaŝenko pov'is kaŝ'i, ke la ŝtat'o est'as du'on'bankrot'a. Li ne vol'is akcept'i prez'alt'ig'o'n kaj minac'is inter'romp'i sur si'a teritori'o flu'ad'o'n en naft'o'dukt'o, krom'e postul'is dogan'impost'o'n por naft'o'transit'o. Daŭr'is ĉirkaŭ unu semajn'o'n, ĝis Moskvo kaj Minsk'o trov'is nov'a'n inter'konsent'o'n; dum'e naft'o de'nov'e flu'is.

Alternativ'a'j energi'o'j

Sed okcident'a'j politik'ist'o'j montr'is si'n ŝok'it'a'j, parol'is jam pri „naft'o'kriz'o” kaj admon'is la rus'a'n prezid'ant'o'n Putin garanti'i liver'ad'o'n. En si'a histeri'o ili ignor'is, ke dum mult'a'j jar'dek'o'j Sovetio kaj post'e Rusio fid'ind'e liver'ad'is gas'o'n kaj naft'o'n, fidel'e al kontrakt'o'j. En Okcident'o oni nun rezon'ad'is pri tro'a de'pend'ec'o de Rusio kaj pri alternativ'a'j energi'font'o'j. En Germanio ekzempl'e iu'j postul'is halt'ig'i la plan'o'n iom post iom mal'ŝalt'i atom'central'o'j'n; laŭ ni'a sci'o tamen neni'u nukle'a reaktor'o produkt'as karbur'aĵ'o'n por aŭtomobil'o'j.

Hejt'i dom'o'j'n oni ne dev'as nepr'e per petrol'o; oni pov'as uz'i divers'a'j'n ali'a'j'n brul'aĵ'o'j'n, kiel lign'o kaj gas'o produkt'it'a laŭ natur'a'j metod'o'j el natur'a'j material'o'j, ekzempl'e gas'o el best-urin'o kaj brul'aĵ'o el cereal'o'j. Sed kio pri aŭt'o'j? Benzin'o'n kaj dizel'a'n karbur'aĵ'o'n rafin'it'a'n el naft'o plej taŭg'e kaj simpl'e pov'as anstataŭ'i tiel nom'at'a „bio'karbur'aĵ'o”, kiu'n liver'as divers'a'j plant'o'j. En Brazilo ekzempl'e jam de jar'dek'o'j aŭt'o'j uz'as alkohol'aĵ'o'n el suker'kan'o; en mal'pli varm'a Eŭrop'o oni precip'e pren'as ĝi'n el kolz'o, kaj en ali'a'j land'o'j el maiz'o.

Drast'a prez'alt'iĝ'o

Sed ankaŭ tio pov'as al'port'i problem'o'j'n, kia'j'n ĵus spert'is Meksiko. Tie ĉiu ordinar'a famili'o ĉiu'tag'e manĝ'as tortilj'o'n bak'it'a'n el maiz-farun'o. Sed en januar'o la prez'o por unu kilo'gram'o da tortilj'o kresk'is en'e de kelk'a'j semajn'o'j de 50 al 75 eŭr'o'cend'o'j, tiel ke la reg'ist'ar'o spit'e al liber'a merkat'o dev'is fiks'i la prez'o'n je maksimum'e 60 cend'o'j. Kaŭz'is la kriz'o'n, ke maiz'o mond'vast'e pli'kost'iĝ'is je 60 el'cent'o'j kompar'e al januar'o 2005; en la plej grav'a maiz'o'bors'o en uson'a Ĉikago la prez'o por 25 kilo'gram'o'j kresk'is de 2,50 al pli ol 4 uson'a'j dolar'o'j. Est'as tri precip'a'j kial'o'j por tiu drast'a prez'o'salt'o: tro'a sek'ec'o en Aŭstrali'o, pro kiu redukt'iĝ'is rikolt'o'j tie; minac'ant'a mal'kresk'o de rikolt'o ankaŭ en Uson'o – kaj kresk'ant'a bezon'o de bio'karbur'aĵ'o.

Uson'o est'as la mond'e plej grand'a produkt-land'o de maiz'o, 70 el'cent'o'j de eksport'o ven'as de tie. Se ŝanĝ'iĝ'as io en Uson'o, tio do efik'as al la tut'a mond'o. Antaŭ unu jar'o en Uson'o oni uz'is nur 11 el'cent'o'j'n de la maiz'o'rikolt'o por bio'karbur'aĵ'o, nun est'as jam 20 kaj en la ven'ont'a jar'o probabl'e 31 el'cent'o'j. Mond'vast'e oni nun konstru'as 70 pli'a'j'n alkohol-rafin'ej'o'j'n. En Germanio nun 7 el'cent'o'j'n de benzin'konsum'o liver'as bio'karbur'aĵ'o, mond'vast'e est'as ĉirkaŭ 27 el'cent'o'j. Se la evolu'o daŭr'os, iam ni re'ven'os al la epok'o antaŭ industri'ig'o; tiam oni uz'is ĉirkaŭ tri'on'o'n de la agr'o'j por ebl'ig'i transport'ad'o'n: oni kultiv'is aven'o'n por la ĉeval'o'j ...

Risk'o de konflikt'o

Est'us utopi'e atend'i, ke hom'o'j rezign'os grand'kvant'e pri aŭtomobil'o'j kaj tiel prudent'e re'ag'os al mank'o de energi'font'o'j. Sed est'us mult'e pli prudent'e kaj mal'pli kost'e produkt'i aŭt'o'j'n, kiu'j konsum'as mal'mult'a'n karbur'aĵ'o'n, ol konstru'i pli kaj pli mult'a'j'n alkohol-rafin'ej'o'j'n kaj risk'i konflikt'o'n inter aŭtomobil'ist'o'j kaj hom'o'j, kiu'j ne plu pov'os pag'i si'a'n ĉiu'tag'a'n nutr'aĵ'o'n. La ekzempl'o de Meksiko dev'us avert'i eĉ la potenc'a'j'n aŭtomobil-lobi'o'j'n – kaj la politik'ist'o'j'n.

Stefan MAUL

Ne'kutim'a uragan'o

Esper'ebl'e vi'n ne traf'is la katastrof'a uragan'o Ciril'o, kiu en januar'o kaŭz'is mult'eg'a'j'n damaĝ'o'j'n en Eŭrop'o, eĉ mort'ig'is kelk'a'j'n hom'o'j'n. Tia ŝtorm'eg'o por eŭrop'an'o'j est'is tut'e ne'kutim'a, kontrast'e al nord-amerik'an'o'j, kiu'j ĉiu'jar'e sufer'as mult'a'j'n uragan'o'j'n, tiel ke ili eĉ hav'as special'a'j'n nom'o'j'n por divers'a'j uragan'o'j. Bon'ŝanc'e mete'olog'o'j kapabl'as tre preciz'e prognoz'i ŝtorm'o'j'n laŭ temp'o, lok'o'j kaj daŭr'o, tiel ke la loĝ'ant'o'j, help- kaj ali'a'j publik'a'j serv'o'j ĝust'a'temp'e pov'as prepar'i si'n. En Germanio ekzempl'e la fer'voj'o tial komplet'e ĉes'ig'is la trafik'o'n, tiel ke fal'int'a'j arb'o'j kaj ali'a'j mal'help'aĵ'o'j ja kaŭz'is damaĝ'o'j'n, sed ne vund'is pasaĝer'o'j'n kaj fer'voj'ist'o'j'n. La unu'a'n foj'o'n post la 2a mond'milit'o en Germanio dum tut'a diurn'o vetur'is eĉ ne unu trajn'o – tut'e nov'a spert'o por post'milit'a'j generaci'o'j.

Est'as ver'e, ke tiom gigant'a uragan'o super tut'a Eŭrop'o neniam okaz'is antaŭ'e. Tamen ekstrem'a'j veter-fenomen'o'j ĉiam ebl'as, sed ali'flank'e oni rajt'as supoz'i, ke Ciril'o iel tiel ŝuld'iĝ'as ankaŭ al la kon'at'a klimat-ŝanĝ'o. Klimat'olog'o'j jam de'long'e avert'as, ke ekstrem'a'j veter'o'j pli kaj pli oft'iĝ'as kaj oft'iĝ'os. Ne'kutim'e est'is ankaŭ, ke la eŭrop'a vintr'o ĝis la fin'o de januar'o est'is ekstrem'e mild'a. Tial, ceter'e, la damaĝ'o'j de Ciril'o ne est'is tiom terur'a'j, kiom ili probabl'e est'us, se sam'temp'e la vintr'o est'us sever'a kun mult'a neĝ'o.

En Germanio, ceter'e, la varm'a vintr'o hav'is ali'a'n, kurioz'a'n efik'o'n. En tiu land'o ek'valid'is leĝ'o, laŭ kiu neni'u rajt'as uz'i aŭtomobil'o'n sur neĝ'o, se ĝi ne hav'as vintr'a'j'n pneŭmatik'o'j'n. Kiam fin'e de aŭtun'o fal'is kelk'a'j neĝ'er'o'j, ĉiu'j rapid'is aĉet'i vintr'a'j'n pneŭmatik'o'j'n. Sed dum du monat'o'j ne plu neĝ'is. Kiel kon'at'e, sur sek'a'j strat'o'j la mol'a'j vintr'a'j pneŭmatik'o'j rapid'e el'uz'iĝ'as. La pneŭ-produkt'ist'o'j ĝoj'as pri bon'eg'a negoc'ad'o pro super'flu'a leĝ'o. Tiel klimat'o'ŝanĝ'o al'port'as por iu'j ankaŭ ne'atend'it'a'j'n avantaĝ'o'j'n.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Ornam'it'a'j manuskript'o'j

„Land'o de sankt'ul'o'j kaj dokt'ul'o'j” – tiel Irlando est'is kon'at'a, dum Eŭrop'o dorm'et'is tra la mez'epok'a mal'lum'o. Monaĥ'o'j el la insul'o el'migr'is al tut'a Eŭrop'o, fond'ant'e monaĥ'ej'o'j'n kaj kun'pren'ant'e la krist'an'a'n mesaĝ'o'n. Tiu'temp'e ne ekzist'is pres'it'a'j libr'o'j kaj grand'a part'o de la labor'o de la monaĥ'o'j est'is kopi'ad'o de part'o de la Bibli'o (precip'e la evangeli'o'j). La kopi'o'j est'is far'at'a'j sur velen'o laŭ hodiaŭ ne plu uz'at'a irlanda skrib'sistem'o. Kutim'e la kopi'o komenc'iĝ'is per tut'a sen'tekst'a paĝ'o de desegn'o'j, la tiel nom'at'a „tapiŝ'a paĝ'o”. La du'a paĝ'o nom'iĝ'is „incipito”, el latin'a vort'o signif'ant'a „ek'komenc'o”. Tie la unu'a'j vort'o'j de la evangeli'o aper'is, kun bel'e ornam'it'a'j majuskl'o'j kaj kelt'a inter'plekt'aĵ'o, oft'e kun hom'a'j kaj best'a'j element'o'j.

La plej kon'at'a libr'o est'as la Libr'o de Kells. Ĝi origin'as de la insul'o Ion'a, hebrida insul'o de Skot'land'o okcident'a, kie sankt'a Kolumb'a (Columcille) fond'is monaĥ'ej'o'n. Kiam la viking'o'j atak'is la insul'o'n, la monaĥ'o'j eskap'is, pren'ant'e la libr'o'n kun si al ali'a monaĥ'ej'o de sankt'a Kolumb'a en Kells (irland'gael'e: Ceannanas Mór [kjananas moor]), en Irlando. Ali'a, pli antikv'a, est'as la Libr'o de Durrow [daru] (gael'e: Dearmagh [djarma]) apud Tullamore en mez'a Irlando. Tie Columcille fond'is monaĥ'ej'o'n antaŭ ol ir'i al Ion'a, I' Caluimcille [i kalmkilje].

La Evangeli'o'j de MacRegol

En septembr'o 2006 okaz'is konferenc'o en Birr, mez'a Irlando, pri la Libr'o de Birr, ankaŭ nom'at'a la Evangeli'o'j de MacRegol (angl'e: the MacRegol Gospels). MacRegol est'is abat'o de la monaĥ'ej'o de Birr, kiu mort'is en 822, do la libr'o est'is kopi'it'a antaŭ tio. Sankt'a Brendan „la navig'ist'o” fond'is tiu'n monaĥ'ej'o'n, sed de ĝi ne rest'is eĉ ruin'o'j. La libr'o est'as la sol'a relikv'o de ĝi kaj est'is „perd'it'a” dum 700 jar'o'j kaj trov'it'a en Angli'o en 1681, kiam iu John Rushworth [raŝŭef] donac'is ĝi'n al la bibliotek'o Bodleian de Oksford'o. Tie ĝi rest'is ĝis hodiaŭ, sed nun, pro la grand'a streb'o de kelk'a'j hom'o'j en Birr, la publik'o pov'as rigard'i kaj foli'um'i bel'eg'a'n faksimil'aĵ'o'n, kiu ek'de nun est'os gard'at'a en la publik'a bibliotek'o de Birr.

Dum la semajn'fin'o est'is rakont'at'a la mir'ind'a histori'o de tiu kopi'o. La koncern'a'j spert'ul'o'j kaj la organiz'a komitat'o preleg'is pri la komplet'a fotograf'ad'o de la libr'o en Oksford'o, la kopi'ad'o sur 59 kompakt'a'j disk'o'j, la send'ad'o per apart'a kurier'o al Birr, la pres'ad'o de Brosna Press, Ferbane, kaj la bind'ad'o de Tony Cains, Trinity College, Dublin. La libr'o est'is tiom grand'a, ke dev'is est'i bind'it'a'j (en bel'eg'a ruĝ'a kapr'o'haŭt'o) du volum'o'j. Tiu'j spert'ul'o'j (fotograf'ist'o James Allan de Bodleian, direktor'o de Brosna Press Diarmuid Guinan, bind'ist'o Tony Cains el Dublino) renkont'iĝ'is la unu'a'n foj'o'n en tiu semajn'fin'o. Kelk'a'j ali'a'j spert'ul'o'j pri kelt'a art'o kaj skrib'sistem'o preleg'is pri la bel'ec'o kaj signif'o de la art'element'o'j.

La psalm'ar'o de Fadden Mor'e

Nur unu monat'o'n antaŭ la konferenc'o okaz'is la mirakl'a trov'o de ali'a manuskript'o, dum vir'o fos'is en torf'ej'o. Io simil'a al bul'o de lasanj'o'j (kiel dir'is Pat Wallace [ŭalis], direktor'o de la Muze'o de Irlando) ven'is al la surfac'o de la grund'o. Feliĉ'e, Edward Fogarty, la trov'int'o, sci'is, ke ĝi dev'as est'i tuj re'kovr'it'a per mal'sek'a torf'o, por ke ĝi ne dis'er'iĝ'u. Li re-en'ter'ig'is la trov'aĵ'o'n kaj inform'is la muze'o'n. Kelk'a'j jar'o'j de konsult'ad'o kaj trakt'ad'o dev'os okaz'i, antaŭ ol ĝi pov'os est'i montr'at'a en la muze'o. Ĝis nun oni konstat'is, ke ĝi est'as kopi'o de psalm'o 82 kaj ke ĝi en'hav'as desegn'aĵ'o'n, sed ne est'as cert'e, ke ĝi pov'os est'i sav'it'a kaj konserv'it'a. Esper'ebl'e okaz'os ali'a konferenc'o en Birr post kelk'a'j jar'o'j por rakont'i la histori'o'n de la psalm'ar'o de Fadden Mor'e.

Garbhan MAcAOIDH

Ne'kon'at'a geni'o

Angl'a'lingv'a'j irlandaj verk'ist'o'j kaj poet'o'j est'as tut'mond'e kon'at'a'j kaj admir'at'a'j. En tiu rilat'o sufiĉ'as menci'i nom'o'j'n kiel James Joyce [ĝejmz ĝojs], Oscar Wilde [oskar ŭajld], William Butler Yeats [ŭiljm botlr jejts] kaj Georg'e Bernard Shaw [ĝorĝ bernrd ŝo], sed oni pov'us list'ig'i mult'e da ali'a'j verk'ist'o'j. Unik'a inter ili est'is Samuel Beckett [bek'et], kiu verk'is kaj en la angl'a, kaj en la franc'a. Ĝis nun la Nobel-premi'o pri literatur'o est'is al'juĝ'it'a al ne mal'pli ol kvar irlandaj verk'ist'o'j.

Tamen, preskaŭ ne'kon'at'a – eĉ inter mult'a'j el si'a'j sam'land'an'o'j – est'as unu el la plej el'star'a'j verk'ist'o'j, nom'e Máirtín Ó Cadhain (1906-1970), kies verk'ar'o en la irlanda (gael'a) lingv'o est'as rigard'at'a tiom alt'valor'a kiom la plej bon'a irlanda literatur'o en la angl'a. Ĉar la gael'a, mal'kiel la angl'a, ne est'as vast'e dis'vast'iĝ'int'a lingv'o, Ó Cadhain apenaŭ est'as fam'a ekster la et'a mond'o de gael'parol'ant'o'j. Pli'e, li oft'e uz'is dialekt'a'j'n vort'o'j'n kaj trop'o'j'n, kiu'j ne est'is kutim'a'j krom en mal'grand'a region'o en okcident'a Irlando. La kontribu'int'o de la artikol'o en la Enciklopedi'o de Irlando pri ĉi tiu verk'ist'o asert'as: „Ó Cadhain sci'pov'is plen'um'i per majstr'ec'a kaj kelk'foj'e inkandesk'a proz'o delikat'a'j'n stud'aĵ'o'j'n pri konscienc'o kaj karakter'o.”

Máirtín Ó Cadhain, aŭtor'o, akademi'an'o kaj lingv'a aktiv'ist'o, nask'iĝ'is en la graf'land'o Galway [golŭej] (gael'e: Gaillimh [galjiv]). Kiel inteligent'a student'o, li gajn'is stipendi'o'n, kiu ebl'ig'is al li daŭr'ig'i si'a'n stud'ad'o'n en alt'lern'ej'o en Dublino. Post tiu period'o (1924-1926) li est'is dung'it'a kiel lern'ej'a instru'ist'o sur et'a insul'o. Li trans'lok'iĝ'is al ali'a lok'o (Camus [kam'as]) en la graf'land'o Galway, kie li ricev'is posten'o'n de lern'ej'estr'o. Dum si'a rest'ad'o en Camus li komenc'is si'a'n tut'viv'a'n kolekt'ad'o'n de folklor'aĵ'o'j kaj material'o'j rilat'a'j al la divers'a'j gael'a'j dialekt'o'j de tiu region'o. Kiam li for'las'is Camus en 1932, li akcept'is ali'a'n lern'ej'estr'a'n posten'o'n en Carnmore, Galway, sed en la jar'o 1936 li est'is mal'dung'it'a pro gvid'ad'o de grup'o kiu part'o'pren'is en politik'a aranĝ'o ne aprob'it'a de la kler'ig'a'j aŭtoritat'o'j. Li fond'is la organiz'aĵ'o'n Muinntir na Gaedhealtachta [mujntjir na gejltaĥta] (Popol'o de la gael'a region'o) kaj est'is unu el la ĉef'a'j instig'ant'o'j de kampanj'o por trans'loĝ'ig'i gael'parol'ant'o'j'n de la mal'fekund'a teritori'o de Conamara [konamara] en okcident'a Galway, al agrikultur'a region'o en la graf'land'o Meath [mit] (gael'e: Mi’), je kelk'a'j kilo'metr'o'j nord'e de Dublino. Tiel, en 1930 est'is kre'it'a la unu'a gael'a distrikt'o en orient'a Irlando de post la grand'a mal'sat'o en la 19a jar'cent'o. Tiu gael'parol'ant'a distrikt'o ankoraŭ ekzist'as.

Dum'temp'e Ó Cadhain est'is oficir'o en la Irlanda Respublik'ism'a Arme'o (Ir'a) kaj du'foj'e est'is intern'ig'it'a (1939 kaj 1940-1944). Post si'a liber'ig'o li hejm'iĝ'is konstant'e en Dublino, kie li daŭr'ig'is si'a'n verk'ad'o'n, kiu publik'ig'e komenc'iĝ'is per la el'don'o de novel'ar'o sub la titol'o Idir Shúgradh ag'us Dáiríre [idir hugra ag'as dor'ir'e] (Inter ŝerc'o kaj serioz'ec'o). Sekv'is mult'a'j grav'a'j verk'o'j en la gael'a kaj kelk'a'j skrib'aĵ'o'j en la angl'a. En Dublino li labor'is kiel traduk'ist'o ĉe reg'ist'ar'a instanc'o, sed en 1956 li iĝ'is lektor'o en la prestiĝ'a universitat'o Trinity College. En 1969 tiu alt'lern'ej'o nom'um'is li'n katedr'a profesor'o de la lingv'o'j gael'a kaj kelt'a'j. Dum si'a tut'a viv'o li abund'e verk'is kaj labor'is por la lingv'o kaj por si'a gael'a popol'o. Li'a last'a el'don'it'a verk'o est'is An tSraith Tógtha (La lev'iĝ'int'a falĉ'aĵ'o).

Al ĉi tiu mal'long'a biografi'o mi pov'as al'don'i person'a'n post'skrib'o'n. En iu somer'o antaŭ kelk'a'j jar'dek'o'j, kiam mi feri'is en la For'a'j Hebridoj en okcident'a Skot'land'o, mi renkont'is Máirtín Ó Cadhain. Li est'is vizit'ant'a la skot'gael'a'j'n insul'o'j'n por kon'at'iĝ'i kun la tie'a popol'o kaj ili'a'j dialekt'o'j. Dum kun'a promen'ad'o li dir'is al mi, ke (kvankam li est'as katolik'o) li ŝat'as ĉe'est'i la dimanĉ'a'j'n skot'gael'a'j'n di'serv'o'j'n en la lok'a'j presbiterian'a'j preĝ'ej'o'j, ĉar li admir'as kaj ĝu'as la bel'a'n lingv'aĵ'o'n kaj la elokvent'o'n de la predik'ant'o'j kaj la konversaci'o'j'n pri komplik'a'j teologi'a'j tem'o'j de la ador'ant'o'j, kiam ili hejm'e'n pied'ir'as post la di'serv'o. Ĉef'e plaĉ'is al li aŭskult'i la riĉ'a'n gael'a'n vort'proviz'o'n kaj ĝu'i la inteligent'o'n de la insul'an'o'j. Antaŭ'e li menci'is, ke li iam est'is membr'o de Ir'a, kaj, ĉar mi est'is jun'a kaj ne hav'is grand'a'n spert'o'n pri la kompleks'ec'o de la hom'a spirit'o, mi iom mir'is, ke tiu mild'a kaj ĝentil'a person'o est'is eks'batal'ant'o en arm'it'a organiz'aĵ'o. Sam'temp'e, por mi est'is grand'eg'a privilegi'o kon'i tiom grav'a'n verk'ist'o'n kaj simpati'a'n hom'o'n.

Garbhan MAcAOIDH

Fot'il'e kapt'it'a'j

En januar'o 2007 la alban'a polic'o far'iĝ'is 90-jar'a. Tem'as pri la polic'o de la sen'de'pend'a alban'a ŝtat'o fond'it'a en 1912. Tiam, post 500 jar'o'j sub otoman'a jug'o, la nov'a ŝtat'o front'is al anarĥi'o. Ekzempl'e, ŝtel'ist'o'j pri'rab'is kaj terur'ig'is la popol'o'n. Pro tio neces'is polic'o por establ'i publik'a'n ord'o'n.

Kapt'it'a'j en rar'a fot'o est'as tiam'a'j polic'ist'o'j. Mez'e, apog'it'e kontraŭ la mur'o, est'as mort'int'a ŝtel'ist'o, kiu sur'hav'as mal'long'a'n fustanelon. Ĉi tiu est'as karakteriz'a alban'a plur'fald'a jup'o, kiu ebl'ig'as facil'e kur'i kaj eskap'i el la man'o'j de ĉas'ant'o'j. Ĝi est'as griz'kolor'a kaj ŝmir'it'a per gras'o, por ke ĝi est'u ne rimark'ebl'a kaj rezist'u al humid'ec'o.

Bardhyl SElim'i

Gvat'u la tur'o'n!

Farise'o'j admon'is Jesuon pro tio, ke li mal'respekt'is la leĝ'o'n de Di'o, dum li plur'foj'e re'san'ig'is mal'san'ul'o'j'n dum sabat'o1. Jesuo mem prav'ig'as mal'respekt'o'n al la leĝ'o de Di'o per „Mi dezir'as bon'farad'o'n, sed ne ofer'o'n”2. Laŭ Jesuo re'san'ig'i mal'san'ul'o'n pli grav'as ol la leĝ'o.

Mi'a patr'in'o

Antaŭ kelk'a'j tag'o'j mi'a patr'in'o kaŭz'is al ni grand'a'n mal'trankvil'o'n. Ŝi'a pied'o est'is operaci'ot'a, kaj antaŭ la kirurgi'ad'o ni ir'is vizit'i la kurac'ist'o'n. Surpriz'e el si'a man'sak'o ŝi el'tir'is dokument'o'n sub'skrib'ot'a'n de ŝi kaj de la kirurg'o, en kiu ŝi konstat'ig'is si'a'n vol'o'n tut'e mal'akcept'i sang'o'trans'verŝ'ad'o'n. Kaz'e de komplik'iĝ'o dum la operaci'o, mi'a patr'in'o prefer'is pere'i.

De antaŭ kelk'a'j tag'o'j Jehovo-atest'ant'o'j vizit'ad'is ŝi'n kaj far'is tiu'j'n – de ili nom'at'a'j'n – bibli'a'j'n stud'ad'o'j'n. Inter'temp'e mi interes'iĝ'is pri tiu organiz'aĵ'o kaj pri'inform'iĝ'is el plur'a'j font'o'j. Ne neces'as tro esplor'i por mal'kovr'i, ke la societ'o Watch Tower Bible and Track Society of Pennsylvania est'as pervers'a. Ĉiu'n norm'o'n, dogm'o'n, stud'o'n kaj decid'o'n oni pren'as en centr'a ofic'ej'o, tiel do, ke kiu'j fier'as stud'i la bibli'o'n, tiu'j, fakt'e, nur sekv'as la instrukci'o'j'n el'pens'it'a'j'n en la centr'a ofic'ej'o situ'ant'a en Nov'jork'o.

Est'as suspekt'ind'a la fakt'o, ke ĝi'a sid'ej'o en Hispanio trov'iĝ'as en Torrejón de Ardoz, urb'o apud Madrido, kie trov'iĝ'as uson'a milit'a baz'o. Ankaŭ est'as suspekt'ind'a la fakt'o, ke ties instru'aĵ'o'j asert'as, ke Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j est'as kre'aĵ'o de Satan'o, ke ĝi'a an'ar'o ne rajt'as voĉ'don'i nek opini'i politik'e, kaj ke oni neniel dev'as ag'i por pli bon'a mond'o, ĉar tio'n Jehovo-di'o far'os mem.

El krist'an'a vid'punkt'o, tia doktrin'o est'as tut'e sen'fundament'a. Ili uz'as propr'a'n kaj tre fals'it'a'n versi'o'n de la bibli'o, rekt'e traduk'it'a'n el la angl'a'lingv'a model'o. Neni'u sci'as, kiu kre'is tiu'n model'o'n en la angl'a, tiel do, ne ebl'as sci'i, kiu'j est'as la fak'ul'o'j, kiu'j korupt'e traduk'is al la angl'a la tekst'o'j'n el la klasik'a'j grek'a kaj hebre'a. Kaj tamen, eĉ tiel, mult'a'j el ili'a'j instru'aĵ'o'j tut'e ne plu kongru'as kun ili'a bibli'o, kaj plur'a'j el'don'aĵ'o'j – kiel lern'o'libr'o'j kaj revu'o'j – est'as neces'a'j por pli'fort'ig'i ili'a'n doktrin'o'n.

Risk'o

El raci'a vid'punkt'o la afer'o est'as eĉ pli grav'a. La organiz'aĵ'o konvink'as bon'kor'a'j'n hom'o'j'n fal'int'a'j'n en ĝi'a'n kapt'il'o'n pri tio, ke tiu ili'a religi'o est'as la sol'a ver'a religi'o kaj ke ne est'as rekomend'ind'e hav'i amik'o'j'n ekster la organiz'aĵ'o. Krom'e, ĉiu'j est'as konvink'it'a'j, ke se iam iu sukces'as konvink'i iu'n an'o'n pri la fals'ec'o de ili'a'j instru'o'j, efektiv'e est'as Satan'o mem, kiu parol'as per'e de tiu ĉi hom'o.

Bon'ŝanc'e mi'a patr'in'o est'is sukces'e operaci'it'a sen komplik'aĵ'o'j, kaj neni'u sang'o'trans'verŝ'ad'o est'is neces'a, ali'okaz'e la kirurg'o est'us dev'ig'it'a las'i ŝi'n pere'i. Mi est'as cert'a, ke ne tem'as pri tio, kio'n vol'is ŝi, sed pri tio, kio'n la organiz'aĵ'o Watch Tower vol'ig'is al ŝi.

Ŝi'a'j sam'religi'an'o'j rekomend'is ne atent'ig'i la famili'o'n pri la ekzist'o de tiu leĝ'a dokument'o mal'permes'ant'a la kurac'ist'o'n don'i sang'o'n al ŝi, eĉ okaz'e de bezon'o.

Antaŭ ne'long'e mi leg'is en ekzempler'o de la revu'o La gvat'o-tur'o tre detal'e, kiel testament'i favor'e al la organiz'aĵ'o sen hav'i leĝ'a'j'n problem'o'j'n kun famili'an'o'j. Mi nun tim'as ne nur pri la san'o de mi'a patr'in'o, mi ankaŭ tim'as perd'i mi'a'n loĝ'ej'o'n post ŝi'a for'pas'o.

Ferriol MACIP I BONET
1. Mt 12:12; Lk 13:10-17; Lk 14:1-6; Jn 5:9; Jn 7:22; Jn 9:13.
2. Mt 12:7.

Ŝanĝ'iĝ'ant'a feliĉ'o-fest'o

La printemp'a fest'o est'as la plej grav'a kaj mov'o'plen'a fest'o de la ĉin'a popol'o. Ĝi est'as nov'jar'a fest'o laŭ la lun'a kalendar'o kaj okaz'as la unu'a'n tag'o'n de la unu'a monat'o de tiu ĉi kalendar'o. En 2007 la printemp'a fest'o okaz'is la 18an de februar'o en la jar'o de la pork'o, laŭ la ĉin'a kultur'o.

La printemp'a fest'o font'as el la kult'ad'o de di'o'j kaj pra'patr'o'j antaŭ ĉirkaŭ 3000 jar'o'j. Ĝi anonc'as la al'ven'o'n de printemp'o, la re'freŝ'ig'a period'o, kiam komenc'iĝ'as nov'a sezon'o de sem'ad'o kaj rikolt'ad'o. De la 23a ĝis la 30a de la last'a monat'o de la lun'a kalendar'o okaz'as „tag'o'j por bon'ven'ig'i printemp'o'n” aŭ „tag'o'j por pur'ig'ad'o”. Kutim'e ĉin'o'j pur'ig'as si'a'j'n hejm'o'j'n antaŭ la printemp'a fest'o.

Dum 10 tag'o'j antaŭ la fest'o famili'o'j aĉet'ad'as, ekzempl'e kort'o'bird'o'n, fiŝ'aĵ'o'n, viand'o'n, te'o'n, drink'aĵ'o'j'n, spic'aĵ'o'j'n, nuks'o'j'n, suker'aĵ'o'j'n, frukt'o'j'n ktp. Krom'e ili prepar'as donac'o'j'n: nov'a'j'n vest'aĵ'o'j'n por la infan'o'j. Ceter'e, dum tiu ĉi period'o ili glu'as nov'jar'a'n vers'par'o'n sur la pord'o'n de la loĝ'ej'o por esprim'i bon'dezir'o'j'n. La vers'par'o est'as skrib'it'a sur ruĝ'a paper'o. Apud'pord'e pend'as grand'a ruĝ'a lantern'o, kaj sur la pord'klap'o leg'ebl'as paper'o kun ideogram'o signif'ant'a „feliĉ'o”.

Best'o

Laŭ'mit'e aper'as jar'fin'e minac'ant'a best'o. Ĝi est'u for'pel'it'a per petard'o'j: eksplod'ig'i fajr'aĵ'o'j'n far'iĝ'is do kutim'a printemp'fest'a amuz'aĵ'o. Sed tem'as pri temp'o ne nur por petard'o'j, sed ankaŭ por famili'a'j renkont'iĝ'o'j. Dum la tiel nom'at'a jar'fin'a vesper'o famili'an'o'j kun'iĝ'as por ĝu'i bon'gust'aĵ'o'j'n: tiu'j, kiu'j labor'as for de la hejm'o, re'ven'u antaŭ la fest'o.

Ĉe la unu'a kokerik'o kaj la son'ad'o de sonor'il'o, famili'an'o'j eksplod'ig'as si'a'j'n petard'o'j'n. Ĉiu sur'met'as nov'a'j'n vest'aĵ'o'j'n, salut'as la mal'jun'ul'o'j'n kaj donac'as mon'o'n al la infan'o'j. La unu'a'n nov'jar'a'n tag'o'n oni kun'manĝ'as; la du'a'n vizit'as amik'o'j'n kaj parenc'o'j'n. Sur'strat'e oni danc'as kaj parad'as.

„Riĉ'iĝ'o'n!”

Tamen la fest'o ŝanĝ'iĝ'as. Dum mal'jun'ul'o'j kaj mez'aĝ'ul'o'j ankoraŭ fleg'as tradici'a'n fest'o'n, jun'ul'o'j vol'as kart'lud'i, inter'ret'um'i aŭ simpl'e mal'streĉ'iĝ'i kaj eskap'i la prem'o'j'n de la ĉiu'tag'a viv'o. Kelk'a'j jun'ul'o'j eĉ ne hejm'e'n'ir'as por fest'i kun si'a'j ge'patr'o'j. Anstataŭ person'e salut'i per tradici'a „Riĉ'iĝ'o'n!” aŭ „Gratul'o'n!”, ili send'as telefon'a'j'n aŭ elektron'ik'a'j'n mesaĝ'o'j'n. Pli da famili'o'j feri'as dum la fest'period'o, elekt'ant'e hotel'o'j'n anstataŭ la propr'a hejm'o.

Laŭ sond'aĵ'o, 81 % de ĉin'o'j opini'as, ke la tradici'a printemp'a fest'o est'u trans'don'it'a de generaci'o al generaci'o. Preskaŭ sam'nombr'e ili kred'as, ke kelk'tag'a printemp'a feri'ad'o util'as al famili'ec'o kaj soci'a harmoni'o. Tamen jam velk'as la tradici'o'j. Mal'pli oni atent'as manĝ'aĵ'o'j'n kaj nov'a'j'n vest'aĵ'o'j'n. Pli oni atent'as hom'a'n kontakt'o'n. Kaj est'as ali'a'j, kiu'j vid'as en la printemp'a fest'o manier'o'n akcel'i konsum'ad'o'n kaj stimul'i ekonomi'o'n.

CHen Lin'a/pg

Kapt'i la mal'grand'a'j'n moment'o'j'n

En la ven'ont'a'j numer'o'j MONATO prezent'os al vi verk'o'j'n de kelk'a'j el'star'a'j fot'ant'o'j, ĉu profesi'a'j, ĉu amator'a'j, kiu'j per si'a'j verk'o'j iel „frap'is” la redaktor'o'n. Kial iu fot'o apart'e tuŝ'as la rigard'ant'o'j'n kaj ali'a ne? Nu, la respond'o est'as relativ'e mal'facil'e don'ebl'a. Jen pov'as tem'i pri frap'a'j kolor'o'j, jen pri ne'kutim'a rigard'o-angul'o, jen pri apart'e bel'a fot'it'a person'o aŭ objekt'o ... MONATO pov'os prezent'i en si'a'j paĝ'o'j nur kelk'a'j'n fot'o'j'n, sed ĉiam est'os don'it'a la ret'adres'o, kie vi pov'os trov'i pli da bild'o'j de la prezent'at'a aŭtor'o.

En tiu ĉi unu'a artikol'o MONATO prezent'as la verk'ar'o'n de sinjor'in'o Kerstin Wichmann, kiu loĝ'as en Stadland, mal'grand'a german'a vilaĝ'o, kun si'a amik'o Mario kaj si'a'j du ge'fil'o'j Marcel (baldaŭ 18) kaj Jessica (13). Pri si mem Kerstin Wichmann skrib'as: „Mi fot'as, ĉar mi tre ŝat'as kapt'i mal'grand'a'j'n moment'o'j'n. Mi am'as rigard'i bild'o'j'n de'nov'e kaj de'nov'e kaj re'memor'i.” Ŝi plej ŝat'as makro'fot'o'j'n de flor'o'j aŭ ali'a'j objekt'o'j, kaj la bild'o Kandel'lum'o est'as ŝi'a plej ŝat'at'a.

Kerstin Wichmann uz'as nun la cifer'ec'a'n aŭtomat'a'n fot'il'o'n FinePix Z3 kun tri'obl'ig'a optik'a zom'objektiv'o kaj kun dis'er'iĝ'o de 5,1 megapikseloj. La grand'a avantaĝ'o est'as ĝi'a mal'pez'ec'o (nur 130 g!), sed la ne'ebl'o fiks'i ĝi'n al stativ'o est'as laŭ Kerstin grav'a mank'o.

Se ankaŭ vi'n rav'as la fot'o'j de Kerstin Wichmann, vi pov'as trov'i kelk'cent'o'n da ali'a'j en http://www.flickr.com/photos/patr'in'o/sets.

Kiu est'as human'ist'o?

Kurioz'e son'as la invit'o de Paul Gubbins (MONATO 2007/2, p. 6) al Gbeglo Koffi en'ir'i la rot'o'j'n de human'ist'o'j. Kiu ne konsent'us kun tiu invit'o? Sed strang'as la implic'it'a difin'o de human'ist'o, kiu, laŭ li, est'as „tiu, kiu en si'a viv'o centr'as hom'o'j'n, ne di'o'j'n; raci'o'n, ne superstiĉ'o'n; fakt'o'j'n, ne fantazi'o'j'n”. Ĉu Thomas Mor'e kaj Erasm'o (kaj cent mil ali'a'j) est'is human'ist'o'j sen'raci'a'j, for'don'int'a'j si'n al fantazi'aĵ'o'j? Krom'e: kiam intelekt'ul'o kaj ne'naiv'a hom'o el skeptik'ec'o aŭ dub'em'o ascend'as al „di'kred'o”, kiel cert'as Gubbins, ke tiu'j ĉi rezign'is raci'o'n por fantazi'aĵ'o'j? Kaj ĉes'is est'i human'ist'o'j? Ĝust'a difin'o pri „human'ist'o” implic'as uz'ad'o'n de la tut'a raci'o ĝis'fund'e. El tiu Gubbins-a difin'o pri „human'ist'o” lik'as, cert'e sen'intenc'e, pli ol aplomb'o, io mal'respekt'a al hom'o'j sincer'e serĉ'ant'a'j aŭ raci'motiv'it'a'j di'kred'ant'o'j.

Armand'o ZECCHIN
Italio

Kiu est'as human'ist'o? (2)

Respond'e al Paul Gubbins (MONATO 2007/2, p. 6) mi konstat'as, ke mi estim'as kaj religi'an'o'j'n kaj agnostik'ul'o'j'n. Nepr'e por ne est'i fanatik'a kiel krist'an'a kred'em'ul'o mi ĉe tia'j demand'o'j favor'e cit'as la bibli'o'n, por ke mi ne arog'u la ver'o'n al mi person'e.

Ebl'e la human'ism'o kaj human'ist'o centr'as hom'o'n kaj ne i'a'n di'o'n. Superstiĉ'o'n, do fals'a'n kred'o'n, ankaŭ serioz'a krist'an'o ne centr'as, sed tre konsci'e evit'as. Ankaŭ kun fakt'o'j mi ne hav'as problem'o'n. Sed la jud'a – kaj la bibli'a – real'ism'o est'as iom ali'a, ol fakt'o'j. Ankaŭ tio ĉi est'as konsider'ebl'a kiel real'ism'a:

Hom'o'j jam iam rifuz'is akcept'i Di'o'n kiel majstr'o'n. Ili mem vol'is est'i tia'j. Sed est'i bon'a majstr'o ankaŭ inkluziv'as venk'i mal'bon'o'n. Evident'e ni est'as mal'bon'a'j majstr'o'j. Ĉiel la sub'met'ad'o de la ter'o al si ne signif'as reg'ad'o'n.

Kaj tiu'j, kiu'j akcept'as Di'o'n tia, kiel majstr'o kaj ili'a sinjor'o sam'e kiel am'o'plen'a patr'o? Ili mem ne est'as sekur'a'j de sort'o'bat'o'j. Jesuo ankaŭ asert'is, ke li'a regn'o ne est'as de tiu ĉi mond'o. Sed ili ankaŭ ne tiel facil'e detru'iĝ'as je traf'o de mal'bon'o. Oni konstat'is, ke de'long'a'j fid'em'ul'o'j pli facil'e re'san'iĝ'as de mal'san'o'j, ekzempl'e.

Frieder WEIGOLD
Germanio

Last'a manovr'o

Interes'a est'as la artikol'o Last'a manovr'o (MONATO 2007/1, p. 8), sed ne'sufiĉ'e preciz'a. Not'ind'as, ke:

1. la nov'a konstituci'o de Serbi'o est'as sub'ten'at'a de sufiĉ'a pli'mult'o da loĝ'ant'o'j, kio'n konstat'is ĉiu'j inter'naci'a'j instituci'o'j; ja ne ebl'as, ke ĝi est'is trud'it'a de mal'pli'mult'o;

2. la prokrast'o difin'i la status'o'n de Kosovo okaz'is pro la dezir'o de alban'a'j politik'ist'o'j, ke Kosovo est'u apart'ig'it'a de Serbi'o. Tio est'as ne'akcept'ebl'a laŭ la Ĉart'o de UN, la Organiz'aĵ'o pri Sekur'ec'o kaj Kun'labor'o en Eŭrop'o kaj inter'naci'a jur'o. Sen tio Kosovo ricev'us rapid'e si'a'n status'o'n;

3. menci'end'as la jar'o 1912, kiam Serbi'o sukces'is for'pel'i turk'a'j'n okup'int'o'j'n el Kosovo kaj Metohio (Kosmet). Kvankam alban'o'j loĝ'is en serb'a Kosmet dum la turk'a okupaci'o, kaj arme'e serv'is turk'o'j'n, Serbi'o ne for'pel'is ili'n. Sam'e okaz'is kun alban'o'j en Makedonio kaj Greki'o.

Por sekur'ig'i pac'o'n ne permes'ebl'as re'difin'i ŝtat'a'j'n lim'o'j'n. Al Kosmet neces'as re'ven'ig'i ĉirkaŭ 200 000 for'pel'it'a'j'n serb'o'j'n, kies dom'o'j'n kaj kultur'a'j'n monument'o'j'n detru'is alban'o'j.

Gavrilo POPOVIĆ kaj Atanasije MARJANOVIĆ
Serbi'o

Semajn'o pri ne'el'ĉerp'iĝ'ont'a energi'o

De la 29a de januar'o ĝis la 2a de februar'o 2007 en la belg'a ĉef'urb'o Bruselo (kaj et'skal'e ankaŭ en franc'a Grenobl'e kaj hispan'a Murcia) okaz'is preleg'o'j kaj diskut'o'j pri inteligent'a uz'o de energi'o. La aranĝ'o'n organiz'is la Eŭrop'a Komision'o (Ek) kaj kelk'a'j ĝi'a'j agent'ej'o'j. Est'is forum'o, kie eŭrop'a'j ofic'ist'o'j, scienc'ist'o'j kaj reprezent'ant'o'j de la industri'o pov'as inter'ŝanĝ'i ide'o'j'n. Est'is la unu'a tia semajn'o, kaj ĝi est'ont'e ver'ŝajn'e okaz'os ĉiu'jar'e.

La eŭrop'a'j instanc'o'j kaj la kun'labor'ant'a'j scienc'ist'o'j prezent'is la kur'ant'a'j'n kaj est'ont'a'j'n projekt'o'j'n, por kiu'j dispon'ebl'as subvenci'o'j. La industri'o klar'ig'is si'a'n vid'punkt'o'n pri la sekv'ot'a'j voj'o'j. Ĉar plur'a'j aranĝ'o'j okaz'is sam'temp'e, mi pov'as raport'i pri nur kelk'a'j er'o'j.

Urb'a publik'a transport'o

Ĝis nun Ek ne mult'o'n entrepren'is rilat'e al urb'a publik'a transport'o, ĉar laŭ la tiel nom'at'a „subsidiar-princip'o”1, Ek ne inter'ven'u pri afer'o'j, kiu'j plej bon'e pov'as est'i far'at'a'j sur land'a aŭ lok'a nivel'o. Tamen ek'est'as ĝeneral'a dezir'o por hav'i pli da eŭrop'nivel'a regul'ig'ad'o. Ekzempl'e bus'o'j reprezent'as nur mal'grand'a'n part'o'n de la tut'a merkat'o de transport'il'o'j, kaj se ĉiu urb'o apart'e lanĉ'as mend'o'j'n laŭ la propr'a'j kriteri'o'j pri komfort'o, motor'o'j, dimensi'o'j ktp, la merkat'o ankoraŭ pli dis'pec'iĝ'as. El tio rezult'as pli alt'a'j prez'o'j kaj mal'pli alt'a kvalit'o. Pli bon'e est'us inter'konsent'i sur eŭrop'a nivel'o pri baz'a'j afer'o'j.

La brusela diskut'o okaz'is prepar'e al la aper'ig'o en aŭtun'o 2007 de „verd'a libr'o”, tio est'as diskut'dokument'o, en kiu Ek prezent'os tem'o'j'n kiel tarif- kaj pag-sistem'o'j, mezur'ad'o de kvalit'o, propuls'o-sistem'o'j, minimum'a'j serv'o'j, kiu'n ĝi dezir'as trakt'i eŭrop'nivel'e. Ĉiu'j civit'an'o'j rajt'os send'i si'a'j'n rimark'o'j'n pri tiu'j propon'o'j.

Uz'o de energi'o en konstru'aĵ'o'j

Jam de jar'dek'o Ek pri'stud'as metod'o'j'n por ig'i la publik'a'j'n kaj privat'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n mal'pli energi'vor'a'j. Nun la prepar'a'j labor'o'j fin'iĝ'is, kaj ar'o da norm'o'j, inform'o'j kaj help'il'o'j est'as preskaŭ pret'a'j por en'konduk'i ver'a'n ag'ad'plan'o'n. Oni unu'a'vic'e cel'os grand'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n, ĉar ili est'as plej facil'e mastr'um'ebl'a'j kaj liver'os plej rapid'a'j'n kaj grand'a'j'n ŝpar'o'j'n. Antaŭ'vid'ebl'as, ke jam post kvin jar'o'j sur ĉiu tia konstru'aĵ'o est'os ŝild'o, kompar'ebl'a al la jam ekzist'ant'a ŝild'o sur kelk'a'j kategori'o'j de hejm'a'j aparat'o'j en eŭrop'a'j vend'ej'o'j, kiu montr'as al la publik'o, kiom ŝpar'em'a la aparat'o est'as. Io simil'a ven'os por privat'a'j loĝ'ej'o'j, kvankam ĝi ne est'os publik'a, sed nur montr'end'a ekzempl'e okaz'e de lu'o aŭ vend'o de dom'o.

Mult'o rest'as far'end'a. Neces'as pli'detal'ig'i la metod'o'j'n por kalkul'i la energi'konsum'o'n kaj difin'i la energi'kategori'o'n, kaj neces'as trejn'i kaj agnosk'i teknik'ist'o'j'n, kiu'j kapabl'as far'i tia'j'n kalkul'o'j'n. Plur'a'j ret'ej'o'j jam don'as inform'o'j'n: ec.europa.eu/energy/intelligent/index en.html kaj www.buildingsplatform.eu est'as la Ek-paĝ'o'j pri la tem'ar'o; www.eplabel.org est'as paĝ'o de privat'a firma'o, kiu montr'as, kiel pov'us aspekt'i la ŝild'o. Ĝis nun la inform'o'j est'as preskaŭ nur en la angl'a lingv'o, sed oni promes'as traduk'o'n al dek'o da ali'a'j lingv'o'j.

La rol'o de elektr'o

Tiu'n kun'ven'o'n organiz'is Eurelectric, la unu'iĝ'o de la eŭrop'a elektro'produkt'ant'a industri'o (www.eurelectric.org). Elektr'o kovr'as proksim'um'e (de'pend'as de la kalkul'metod'o) du'on'o'n de la tut'a energi'bezon'o; nukle'a'j central'o'j liver'as tri'on'o'n de la elektr'o. Grav'a nun'temp'a problem'o est'as la oft'a satur'iĝ'o de la inter'konekt'o'j, de la grand'a'j alt'tensi'a'j line'o'j kaj de la gas'o'dukt'o'j, kiu'j lig'as land'o'j'n kaj region'o'j'n. Tio mal'help'as konkurenc'o'n kaj ig'as la Eŭrop'a'n Uni'o'n (EU) vund'ebl'a, kiam okaz'as katastrof'o. La preleg'ant'o'j sub'strek'is la bezon'o'n plu atent'i pri ekvilibr'o inter konkurenc'pov'a kost'prez'o, fid'ind'a proviz'ad'o kaj daŭr'ig'ebl'a produkt'ad'o, elekt'ant'a ne'el'ĉerp'iĝ'ont'a'j'n energi'font'o'j'n.

En printemp'o 2007 Eurelectric publik'ig'os la rezult'o'j'n de du'jar'a stud'o pri la rol'o de elektr'o, por ating'i tiu'n ekvilibr'o'n je mez'long'a (2030) kaj long'a (2050) temp'o. Tem'o'j en la stud'o est'os inter ali'a'j ŝpar'o de elektr'o kiam ebl'as, prefer'o por elektr'o, kiam ĝi plej efik'as (ekzempl'e en transport'o), kaj nov'a atent'o pri karb'o por elektro'produkt'ad'o, ĉar tiu energi'font'o hav'as plej stabil'a'n prez'o'n kaj ĝi'a uz'ad'o ne nepr'e est'as polu'a.

Inteligent'a energi'o

EU sub'ten'is kaj sub'ten'os projekt'o'j'n por pli inteligent'e uz'i energi'o'n. Interes'a jam uz'ebl'a real'ig'o est'as www.topten.info, kiu list'ig'as por dek'o da land'o'j la dek plej efik'e funkci'ant'a'j'n hejm'a'j'n aparat'o'j'n. En 2007 ek'os nov'a subvenci'program'o, kies detal'o'j aper'os ĉe ec.europa.eu/energy/intelligent/index en.html. La program'o ne sub'ten'os teknologi'o'n, sed klopod'os pli'bon'ig'i la kondut'o'n de la civit'an'o'j. Projekt'o'j hav'u partner'o'j'n en plur'a'j EU-ŝtat'o'j. Sam'lok'e est'as ankaŭ inform'o'j pri pas'int'a'j aŭ daŭr'ant'a'j projekt'o'j.

Konklud'o

La semajn'o2 montr'is la voj'o'j'n, kiu'j'n la Ek kaj la industri'o em'as ir'i rilat'e al energi-politik'o. La inter'ŝanĝ'o de ide'o'j cert'e help'os por kongru'ig'i la vid'punkt'o'j'n. Kvankam la aranĝ'o est'is mal'ferm'it'a al ĉiu'j, en real'o la ĉe'est'ant'a'j „ordinar'a'j” civit'an'o'j est'is rar'a'j. Part'e ili est'is reprezent'at'a'j de prem'grup'o'j, kiu'j el'star'ig'as nur si'a'j'n ide'o'j'n kaj silent'as pri kontraŭ'a'j opini'o'j. Tamen, per iniciat'o kiel „verd'a libr'o” ĉiu'j ankoraŭ hav'os ŝanc'o'n esprim'i si'a'n opini'o'n.

Roland ROTSAERT
1. Subsidiar-princip'o: laŭ tiu princip'o ĉiu super'a unu'o de soci'o kaj ŝtat'o dev'as plen'um'i nur tiu'j'n task'o'j'n kaj uz'i nur tiu'j'n rajt'o'j'n, kiu'j'n la sub'a unu'o ne kapabl'as real'ig'i, sed ĉiam la super'a unu'o dev'as ebl'ig'i (help'i) al la sub'a'j unu'o'j mem laŭ'ebl'e bon'e plen'um'i si'a'j'n task'o'j'n kaj aplik'i si'a'j'n rajt'o'j'n.
2. www.eusew.eu est'as la ĉef'paĝ'o de la semajn'o. Kiel la ali'a'j paĝ'o'j, ĝi est'as preskaŭ ekskluziv'e angl'a'lingv'a.

Spert'o'j de amator'a lobi'ant'o

Komenc'e de 2007 mi ricev'is invit'o'n por part'o'pren'i tut'semajn'a'n aranĝ'o'n en Bruselo pri la projekt'o'j de la Eŭrop'a Komision'o rilat'e al zorg'a uz'o de energi'o. Kvankam mi ne est'as fak'ul'o pri tiu tem'o, est'is ŝanc'o por kon'at'iĝ'i kun medi'o, kiu'n oni kon'as nur el gazet'a'j artikol'o'j kaj televid'a'j program'o'j. Ankaŭ est'is interes'e far'i kompar'o'n kun ali'a'j tut'semajn'a'j konferenc'o'j, kiu'j'n mi kutim'as part'o'pren'i.

La urb'o

Kvankam mi profesi'e labor'as en Bruselo, mi nur mal'oft'e ven'as en ĝi'a'n eŭrop'a'n kvartal'o'n. Origin'e ĝi est'is burĝ'a kvartal'o ekster la urb'o'centr'o, nov'e plan'it'a en la 19a jar'cent'o, kun nom'o „Leopoldkvartalo” (laŭ la unu'a belg'a reĝ'o), kun grand'a, sam'nom'a park'o. Jam de jar'dek'o'j ĝi aspekt'as al mi kiel eg'a, sen'fin'a konstru'ej'o. Mal'nov'a'j'n kaj eĉ sufiĉ'e nov'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n oni detru'as kaj anstataŭ'e ven'as grand'a'j konstru'aĵ'o'j. De la mal'nov'a'j strat'o'j rest'as nur kelk'a'j part'o'j, jen bon'e pri'zorg'it'a'j, jen kun pere'ant'a'j dom'o'j, kiu'j atend'as mal'konstru'ist'o'n. Traf'a ekzempl'o est'as la Luksemburga Staci'dom'o, kiu iam est'is la ĉef'a inter'naci'a staci'dom'o de Bruselo. Ĝi ankoraŭ ekzist'as, sed ĝi iĝ'is liliput'a, kompar'e kun la nov'a'j ofic'ej'o'j ambaŭ'flank'e kaj kun la Eŭrop'a Parlament'o mal'antaŭ ĝi. De maj'o ĝis aŭgust'o 2007 en tiu (nun eks'a) staci'dom'o okaz'os ekspozici'o pri la urb'o'plan'ad'o en la eŭrop'a kvartal'o (vid'u www.brusselseurope2007.be).

La konferenc'ej'o'j

En la invit'leter'o est'is klar'ig'it'e, kie kaj kiam okaz'os la preleg'o'j kaj diskut'o'j. Tamen, la adres'o'j est'is simpl'ig'it'a'j: mi ekzempl'e ne tuj sci'is, kiel trov'i „Charlemagne S3”. „K-Nal (Bassin Beco) (150)” est'is eĉ pli mister'a adres'o. La du'a adres'o ŝajn'e est'is apud kanal'o, sed mi ne trov'is ĝi'n (kaj honest'e dir'it'e, mi ne ver'e serĉ'is, sed profit'is de liber'a tag'o). Pli detal'e tra'serĉ'ant'e la inform'o'j'n, mi ek'sci'is, ke Charlemagne trov'iĝ'as apud Berlaymont, la ĉef'a dom'eg'o de la Eŭrop'a Komision'o en Bruselo, kies situ'o'n mi kon'is. „S3” simpl'e est'as la numer'o de salon'o en ĝi.

La akcept'o kaj la dung'it'o'j

For'pas'is la temp'o, kiam ebl'is en'ir'i iu'n ajn ofic'ej'o'n, salut'i la hom'o'n ĉe la akcept'ej'o kaj plu'ir'i al la ĉambr'o, kie oni hav'as rendevu'o'n. Ĉie nun neces'as unu'e kontrol'ig'i sak'o'j'n, mal'plen'ig'i poŝ'o'j'n kaj met'i nom'ŝild'o'n. Post tiu proced'o abund'as help'ant'o'j, kiu'j montr'as la voj'o'n kaj dis'don'as dokument'o'j'n. Menci'ind'as la lingv'o'uz'o: la gard'ist'o'j ĉe la en'ir'ej'o est'as belg'o'j, kun kiu'j oni pov'as parol'i nederlande aŭ franc'e; kun la help'ant'o'j oni parol'u franc'e aŭ angl'e; kun la organiz'ant'o'j de la aranĝ'o oni parol'u prefer'e angl'e. Foj'foj'e vid'ebl'as pur'ig'ist'o aŭ teknik'ist'o, sed tiu'j plej'oft'e klar'e ne est'as eŭrop'de'ven'a'j kaj ne parol'as.

La publik'o

En Charlemagne mi nombr'is tri aŭ kvar kun'ven'ej'o'j'n kun kapacit'o inter 100 kaj 500 person'o'j. Ili est'is ĉiam preskaŭ plen'a'j. Apud la en'ir'ej'o ĉiu'foj'e est'is dis'don'at'a'j program'o kaj list'o de part'o'pren'ant'o'j. El tiu'j list'o'j evident'iĝ'is, ke proksim'um'e du'on'o ven'is el ekster'land'o kiel reprezent'ant'o'j de kompani'o'j kaj asoci'o'j. Ankaŭ la „belg'o'j” fakt'e plej'part'e est'is ekster'land'an'o'j, ĉar tem'is pri (kelk'a'j) ofic'ist'o'j de la eŭrop'a'j instanc'o'j kaj pri reprezent'ant'o'j de divers'a'j inter'naci'a'j asoci'o'j kaj prem'grup'o'j establ'it'a'j en Bruselo. Mi jam aŭd'is, ke est'as mult'a'j lobi'ist'o'j en Bruselo, sed mi ne konsci'is, ke ili'a kvant'o est'as tiom grand'a. La divid'o vir'o'j-vir'in'o'j en la publik'o est'is en ekvilibr'o, sed sur la podi'o vir'in'o'j mal'oft'is.

La lingv'o'j

Ĉar la prepar'a'j inform'o'j est'is nur angl'a'lingv'a'j, ne est'is surpriz'o, ke ankaŭ dum la preleg'o'j reg'as la angl'a. En la plej grand'a salon'o est'is interpret'ad'o al la ĉef'a'j lingv'o'j. Ĝeneral'e la preleg'ant'o'j est'is bon'e kompren'ebl'a'j, sed est'is kelk'a'j person'o'j, kiu'j parol'is mal'bon'e kompren'ebl'a'n angl'a'n kaj kiu'j'n mi prefer'is aŭskult'i per'e de iu interpret'ist'o. Kiam preleg'ant'o parol'is angl'e, ebl'e dek'on'o met'is la kap'aŭskult'il'o'n; por franc'parol'ant'o du'on'o uz'is ĝi'n kaj por pli ekzotik'a'j lingv'o'j kiel german'a, ital'a aŭ hispan'a nur dek'on'o ne bezon'is interpret'ad'o'n. La ne-angl'e'parol'ant'o'j est'is politik'ist'o'j, kiu'j raport'is pri projekt'o'j el si'a region'o. Ŝajn'as, ke la fak'ul'o'j bezon'as kuraĝ'o'n kaj persist'em'o'n por ne parol'ad'i angl'e.

Konklud'o

La tut'a semajn'o est'is perfekt'e organiz'it'a; apenaŭ est'is teknik'a'j problem'o'j. Por la part'o'pren'ant'o'j est'is okaz'o por parol'i kun sam'fak'ul'o'j kaj por re'vid'i amik'o'j'n. Cert'e la inter'ŝanĝ'o de ide'o'j util'os por pli bon'e kompren'i la reciprok'a'j'n vid'punkt'o'j'n. Por mi est'is interes'a spert'o, sed post la semajn'o mi ne ver'e est'as pli bon'e inform'it'a. Mi nun ja sci'as, ke la Eŭrop'a Komision'o mult'o'n entrepren'as rilat'e al energi'o kaj medi'o, kaj ke est'as plen'temp'a okup'o por sekv'i ĉiu'j'n projekt'o'j'n. Dum la ven'ont'a'j semajn'o'j mi pri'stud'u la ricev'it'a'j'n dokument'o'j'n por iom pli'kler'iĝ'i.

Roland ROTSAERT

Kon'at'a voĉ'o re'e son'as

La voĉ'o de Iv'o Lapenna est'is kon'at'a al generaci'o'j de esperant'ist'o'j. Li'a orator'ad'o vibr'ig'is, entuziasm'ig'is, emoci'is, plur'foj'e profund'e kor'tuŝ'is mil'o'j'n da hom'o'j. Sed li ĉes'is oficial'e parol'i en 1987, nur mal'mult'a'j'n semajn'o'j'n antaŭ si'a mort'o: pas'is do jam du'dek jar'o'j, kaj la person'o'j, kiu'j hav'as memor'o'n pri la verv'o de li'a voĉ'o, iom post iom esting'iĝ'as. Generaci'o'j sekv'as unu la ali'a'n, kaj memor'o'j perd'iĝ'as.

Iv'o Lapenna post'las'is en ĉiu'spec'a'j revu'o'j cent'o'j'n kaj cent'o'j'n da grav'a'j artikol'o'j: la mov'ad'o tra'pas'is li'a'j'n pens'o'j'n, kaj ĉio mov'ad'a est'is de li analiz'at'a kaj interpret'at'a. Revu'o'j kaj parol'ad'o'j est'is li'a'j per'il'o'j al la inter'naci'lingv'a publik'o, publik'o, kiu rapid'e konsum'as sensaci'o'j'n kaj emoci'o'j'n, sed ne hav'as temp'o'n aŭ em'o'n leg'i plen'a'n libr'o'n. Tial libr'o'j de li verk'it'a'j, kolekt'ant'a'j li'a'n orator'ec'o'n, est'is princip'e nur du, kvankam fundament'a'j: Retor'ik'o kaj Elekt'it'a'j parol'ad'o'j kaj preleg'o'j.

Ceter'e, la orator'a flank'o tut'e fad'as en skrib'it'a paĝ'o. Tial la el'don'o de parol'ad'o'j de Iv'o Lapenna tra kompakt'a'j disk'o'j est'as absolut'e neces'a instrument'o por kon'ig'i la ĉef'a'n aspekt'o'n de li'a filozofi'o kaj, spegul'e, de li'a popular'ec'o. Jam en 2003 li'a vidv'in'o Birthe Lapenna est'is real'ig'int'a du disk'o'j'n kaj est'is plan'int'a (kaj et'kvant'e jam el'don'int'a) tut'a'n seri'o'n de la parol'ad'o'j. La unu'a'j du disk'o'j en'hav'is la last'a'j'n parol'ad'o'j'n, far'it'a'j'n en 1987: Lapenna est'is jam 79-jar'a, li'a voĉ'o est'is ankoraŭ potenc'a, kaj la tem'o'j est'is pli glor'ig'a'j pri la pas'int'ec'o, ol stimul'a'j por est'ont'ec'o.

La freŝ'e el'don'it'a'j tri disk'o'j en'ten'as ses preleg'o'j'n de ali'a'j temp'o'j, el kiu'j kvar est'as de la kvin'dek'a'j jar'o'j: ali'a elan'o, ali'a'j propon'o'j, ebl'e ali'a'j esper'o'j. En du el tiu'j parol'ad'o'j oni percept'as la si'n'ten'o'n de Lapenna kontraŭ la tiam'a UEA: est'is fend'o, est'ig'it'a de la estr'ar'a'j kaj komitat'a'j elekt'o'j en Hamburg'o en 1974, kiu'j kaŭz'is la for'ir'o'n de Lapenna de UEA kaj la aranĝ'o'n de la konferenc'o'j de la Neŭtral'a Esperant'o-Mov'ad'o (NEM) kaj post'e de la Inter'naci'a Centr'o de NEM. Pas'is pli ol 30 jar'o'j, kaj pri ĝi histori'ist'o'j eventual'e plu diskut'os, analiz'os kaj definitiv'e verdikt'os. Sed ankoraŭ interes'a laŭ la histori'a vid'punkt'o est'as la pozici'o de Lapenna, esprim'it'a en preleg'o, en'konduk'ant'a al la labor'program'o por la cent'jar'a jubile'o de Esperant'o en 1987, labor'program'o, lanĉ'it'a de Lapenna jam en 1981.

La plej interes'a dokument'o est'as, tamen, la registr'aĵ'o de la plej glor'a event'o de la Lapenna-period'o, la sesi'o de la Ĝeneral'a Konferenc'o de Unesk'o en Montevide'o, de la 10a de decembr'o 1954. Mal'long'a klar'ig'o de la antaŭ'a'j fakt'o'j antaŭ'as la registr'aĵ'o'n, en kiu aŭd'iĝ'as la prezent'o de la fam'a moci'o, kiu leg'ebl'as en ĉiu jar'a el'don'o de la UEA-jar'libr'o, kaj kiu agnosk'as la rezult'o'j'n, ating'it'a'j'n per Esperant'o en la kamp'o de kultur'o. La meksika delegaci'o prezent'as (hispan'e), la svis'a deleg'it'o apog'as franc'lingv'e, dir'ant'e, ke la antaŭ'a voĉ'don'o el la program'komision'o matur'iĝ'is en ne'favor'a situaci'o, la brit'a deleg'it'o propon'as amend'o'n (angl'e), la prezid'ant'o voĉ'don'ig'as kaj la rezult'o est'as 30 por, 5 kontraŭ kaj 17 si'n'de'ten'o'j. La verv'a aplaŭd'o kun'tren'as ankaŭ la nun'a'n aŭskult'ant'o'n.

Jes ja, Montevide'o est'is la plej alt'a pint'o de la sukces'o'j de Lapenna, almenaŭ la plej vid'ebl'a, tiu, kiu don'is la plej'a'j'n ebl'o'j'n por ŝtat'a instru'ad'o. Pri ĝi Lapenna verk'is mult'lok'e, inter'ali'e, en Esperant'o en perspektiv'o kaj en la revu'o Horizont'o. Tiu'j'n emoci'a'j'n tag'o'j'n mi hav'is la okaz'o'n si'a'temp'e tra'viv'i kun grand'a part'o'pren'o: mi'a kar'memor'a Patr'o, tiam redaktor'o de Radi'o Roma, est'is inter tiu du'cent'o da aktiv'ul'o'j, kiu'j ricev'is broŝur'o'n kun el'tir'aĵ'o'j el la leter'o'j de Lapenna al la CO de UEA. Plen'a raport'o, kun ĉiu'j dokument'o'j, aper'is neniam, sed el'ĉerp'a est'as la artikol'o, aper'int'a en la verk'o Ese'o'j memor'e al Iv'o Lapenna sub la titol'o Pasi'o, raci'o kaj emoci'o: de Parizo al Montevide'o.

Ali'a'j parol'ad'o'j est'as sam'e emoci'ant'a'j. La kultur'a valor'o de la inter'naci'a lingv'o est'as la tem'o de la fest'parol'ad'o en 1954 en Harlemo: princip'o'j ĉiam valid'a'j, bon'e en'kadr'ig'it'a'j per preciz'a orator'a skem'o. La aparten'o al la gent'o kaj al la lingv'o est'as super'a al la aparten'o al naci'o, kaj la aparten'o al la hom'ar'o manifest'iĝ'as per la uz'ad'o kaj dis'vast'ig'o de la inter'naci'a lingv'o. Dek jar'o'j'n post'e, de'nov'e en Nederlando, en Hag'o, la kongres'o ĝu'is la alt'a'n protekt'ad'o'n de nederlanda reĝ'in'o, kaj Iv'o Lapenna salut'is la reprezent'ant'o'j'n de la reg'ist'ar'o'j, ĉe'est'ant'a'j la inaŭgur'o'n. Kiel domaĝ'a diferenc'o de la nun'a situaci'o, kiam reprezent'ant'o'j de reg'ist'ar'o'j kaj ambasador'o'j apenaŭ send'as salut'mesaĝ'o'n al ni'a'j UKoj! La skem'o de la parol'ad'o'j de Lapenna, precip'e la fest'parol'ad'o'j, est'is ĉiam la sam'a: salut'o al la oficial'a'j part'o'pren'ant'o'j, memor'ig'o pri la ĉef'a'j person'o'j de la gast'ig'ant'a land'o, paralel'ig'o de la ide'o'j de tiu'j grand'ul'o'j kaj la ide'o'j, dis'vast'ig'at'a'j de esperant'ism'o, kern'a tuŝ'o de la kongres'a tem'o: jen la inter'naci'a kun'labor'o, jen la hom'a'j rajt'o'j, jen la inter'naci'a jar'o de eduk'ad'o.

Malgraŭ la evolu'o de la lingv'o, kaj ankaŭ de la orator'a stil'o, natur'e okaz'int'a'j dum la jar'dek'o'j, la voĉ'o, la gramatik'o, la stil'o de Iv'o Lapenna est'as plu model'a'j; la vort'o'j de la akompan'a foli'o, kiu deklar'as la disk'o'j'n „stil'e kaj en'hav'e la plej bon'a kaj instru'a model'o kaj por la nun'a kaj por la est'ont'a'j generaci'o'j”, est'as ankoraŭ nun konsent'ebl'a'j. Lapenna kon'is si'a'n publik'o'n: ĝi est'is la mez'a kongres'ant'a esperant'ist'o, bon'a aŭskult'ant'o de la lingv'o, sed ne'ŝat'ant'o de strang'a'j nov'ism'o'j; facil'e entuziasm'iĝ'ant'a ĉe la agnosk'o de la propr'a'j ide'o'j, tiel bril'e kaj preciz'e prezent'at'a'j, facil'e tren'ebl'a al fraz-post-fraz'a aplaŭd'o. Li'a'j parol'ad'o'j est'as kor'varm'ig'a'j, labor'instig'a'j, lingv'e plaĉ'a'j, tiel ke ordinar'a aŭskult'ant'o sen'dub'e mir'is, vid'ant'e si'a'j'n propr'a'j'n ide'o'j'n esprim'at'a'j tiel simpl'e kaj tiel bon'e.

Absolut'e alt'rang'a est'as la kvalit'o de la sur'disk'ig'o: bru'o'j, akut'o'j kaj akustik'a'j difekt'o'j, ne'evit'ebl'a'j dum rekt'a registr'ad'o, est'as komplet'e for'ig'it'a'j, tiel ke la el'parol'o est'as ver'e model'e aŭskult'ebl'a; kaj tamen la aplaŭd'o'j plu don'as la impres'o'n sen'per'e aŭskult'i en la kongres'a hal'o. Por la grup'o'j kaj kurs'o'j, kiu'j ne hav'as grand'a'n ebl'ec'o'n aŭskult'i ali'a'j'n person'o'j'n, krom la lok'a'n estr'o'n aŭ la kurs'gvid'ant'o'n, jen eg'e rekomend'ind'a help'il'o por la prononc'o kaj stil'o en'tut'e.

Carlo MINNAJA
Iv'o Lapenna: Du parol'ad'o'j. Eld. Fond'aĵ'o Iv'o Lapenna, Kopenhago, 2003, 2006. Kvin kompakt'a'j disk'o'j (kun po du parol'ad'o'j).
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Tri fuĝ'ant'o'j

Terur'a'j kaj sovaĝ'a'j far'iĝ'as hom'o'j en ekstrem'o. Ŝok'a est'as la rakont'o de la kontrol'ist'o de la japan'a'j milit'kapt'it'o'j.

„Kial ni ne for'kur'u? Ni'a mal'amik'o neniam las'os ni'n hejm'e'n ir'i, pro mank'o de labor'ist'o'j,” propon'is unu kapt'it'o.

„Ni'a hejm'o tamen est'as tro mal'proksim'a, ebl'e pli ol kvar mil kilo'metr'o'j'n for,” kontraŭ'parol'is ali'a. „Mult'a'j arb'ar'eg'o'j, river'eg'o'j, kaj ebl'e mont'o'j star'as antaŭ ni.”

Kvankam la milit'o fin'iĝ'is jam de long'e per mal'venk'o de Japani'o, neni'a inform'o pri la hejm'e'n'ir'o de milit'kapt'it'o'j est'is aŭd'ebl'a. Kapt'it'o'j far'iĝ'is pli kaj pli mal'esper'a'j. Ne mir'ind'e, ke la ide'o pri for'kur'o el'iĝ'is. Sed aktual'a ag'ad'o est'is tro mal'prudent'a kaj danĝer'a. Ver'e la kazern'o ne est'is ŝlos'it'a. La kapt'it'o'j est'is konsider'ind'e liber'a'j. La gard'ist'o'j est'is eĉ amik'a'j al la kapt'it'o'j. La loĝ'ant'o'j ĉirkaŭ la kazern'o ankaŭ est'is bon'kor'a'j, kaj de temp'o al temp'o propon'is akv'o'n al la kapt'it'o'j post pez'a labor'o. La gard'ist'o'j komplic'is pri tio, ĉar ili eĉ trink'is la sam'o'n kun'e. Ne reg'is sever'a mal'sat'o, kvankam la manĝ'porci'o ne est'is sufiĉ'a. Sed la sopir'o al hejm'o natur'e pli'mult'iĝ'is post la labor'o ĉiu'tag'a, precip'e pro mank'o de inform'o'j el la ekster'a mond'o. Mult'foj'e inter'konsil'iĝ'is la du kapt'it'o'j pri la ebl'ec'o for'kur'i. Ver'e ŝajn'is facil'a la for'kur'o. Sed ĉu oni pov'as al'ven'i al si'a hejm'o kvar mil kilo'metr'o'j'n for? Oni ne pov'as uz'i fer'voj'o'n, kiu est'as sub sever'a kontrol'o de la arme'o.

„Nu, ni pied'ir'u. Ni pov'os trov'i manĝ'aĵ'o'n sur'voj'e. Kio'n ajn best'o'j pov'as far'i, tio'n hom'o'j ankaŭ far'u! Post kelk'a'j monat'o'j, ni ating'os la mar'o'n, kie ni ŝtel'u boat'o'n!”

Unu tag'o'n tri kapt'it'o'j for'kur'is. La kontrol'ist'o mal'kovr'is la for'est'o'n de la kapt'it'o'j post kelk'a'j hor'o'j. Taskeskadro de ĉas'arme'o est'is tuj organiz'it'a. La eskadr'o hav'is vetur'il'o'j'n, ĉeval'o'j'n kaj eĉ maŝin'paf'il'o'j'n.

„La fuĝ'ant'o'j ne pov'as ir'i mal'proksim'e. La voj'o'j est'as ne'facil'a'j kaj tre lim'ig'it'a'j, nur unu aŭ du elekt'o'j, en'tut'e,” dir'is la ĉef'oficir'o, decid'em'a kaj trankvil'a.

Li ja est'is prav'a, ĉar jam antaŭ la nokt'o'mez'o de la sekv'ant'a tag'o, la ĉas'arme'o re'ven'is kun la re'kapt'it'o'j. Jes, re'kapt'it'o'j. Sed la fuĝ'int'o'j nun est'is sen'viv'a'j sub jut'a'j kovr'il'o'j.

„Kio ja okaz'is? Ĉu vi paf'is ili'n al mort'o?” mi demand'is tim'em'e de la ĉef'oficir'o.

„Jes, ni mort'ig'is du el ili,” respond'is la oficir'o mal'laŭt'e kaj dir'is neni'o'n pli.

La nombr'o de la kadavr'o'j est'is tri. Tamen la ĉas'arme'o mort'ig'is nur du. Kio'n signif'as tio? Ĉiu'j est'is mut'a'j. Eĉ la soldat'o'j, ordinar'e gaj'a'j, vol'is parol'i nek al ni nek inter si. Kaj ili ŝajn'is tre mal'ĝoj'a'j, kvankam ili'a task'o est'is sukces'e plen'um'it'a. Post unu tag'o, la oficir'o iom post iom rakont'is al mi pri la okaz'aĵ'o. La ĉas'ant'o'j facil'e trov'is la fuĝ'ant'o'j'n en fru'a nokt'o apud klar'e vid'ebl'a fajr'o. Du vir'o'j brul'ig'is i'o'n per lign'et'o'j. La brul'ig'it'a est'is tranĉ'it'a karn'o de hom'a korp'o! La du fuĝ'ant'o'j kri'eg'is ne'hom'a'n kri'o'n kaj sen'esper'e kontraŭ'atak'is la ĉas'ant'o'j'n por tuj'a mort'ig'o per paf'il'o'j. La for'kur'ant'o'j est'is tro optimism'a'j. Ili ne kon'is la real'a'n sever'ec'o'n de la vast'a Siberio. Preskaŭ neni'o'n manĝ'ebl'a'n ili pov'is trov'i dum tag'long'a kur'ad'o. Ĉe'vesper'e de la sekv'ant'a tag'o, ebl'e mal'sat'o far'iĝ'is ne'toler'ebl'a. La plej mal'fort'a far'iĝ'is viktim'o. Iom kompat'ind'a'j est'is la du pli fort'a'j, kiu'j est'is paf'it'a'j, antaŭ ol ili sat'ig'is si'a'n apetit'o'n. La viktim'o tamen est'is venĝ'it'a!

„Ĉu vi, japan'o'j sovaĝ'ul'o'j, manĝ'as hom'a'n karn'o'n?” demand'is sever'e de mi la oficir'o.

Reg'is tomb'a silent'o inter ni. Mi re'memor'as la dir'o'n de mi'a amik'o pri kankr'o'j. En infan'ec'o, li kapt'is naŭ kankr'o'j'n kaj for'las'is ili'n long'e en kest'o. Li trov'is post kelk'a'j tag'o'j nur du gigant'a'j'n kankr'o'j'n en la kest'o. Sen'dub'e la kankr'o'j manĝ'is unu la ali'a'n, ĝis la fin'a grand'iĝ'o de du post'viv'ant'o'j. Mi plu'e re'memor'as la rakont'o'n pri post'viv'ant'o'j sur sav'boat'o, kiu'j decid'is loti pri manĝ'viktim'o. Simil'a tragedi'o okaz'is inter ni'a'j koleg'o'j. Hom'o cert'e est'as mal'fort'a, jes, precip'e mal'fort'a kontraŭ mal'sat'o. Ver'e nur post mal'pli ol du tag'o'j la for'kur'ant'o'j al'ven'is al tia ekstrem'o! Mi ne vol'is tio'n kred'i. Sed kiel mi pov'us kondamn'i ili'n? Di'o sci'as, kio'n mi far'us en simil'a situaci'o. Ĉiu'okaz'e ni'a hejm'land'o est'is sen'esper'e for je kvar mil kilo'metr'o'j!

Post tri monat'o'j, ne'atend'it'e ven'is al ni bel'a nov'aĵ'o: – Ni pov'as ir'i hejm'e'n laŭ akord'o inter'naci'a.

Eizo OTSUKA

Unu'dimensi'a vid'punkt'o

La 15-jar'a dat're'ven'o de la dis'fal'o de Sovetio est'as bon'a pretekst'o por analiz'i tiu'n histori'a'n okaz'aĵ'o'n, kaj atest'int'o de tiu'j event'o'j Kalle Kniivilä, tiam trov'iĝ'ant'a en Moskvo, pov'us mult'o'n interes'a'n rakont'i pri tio. Sed, bedaŭr'ind'e, anstataŭ si'a vid'punkt'o (kio'n sub'kompren'as met'ad'o de li'a artikol'o en la koncern'a'n rubrik'o'n de la februar'a numer'o de MONATO), li publik'ig'is simpl'a'n refer'aĵ'o'n de la libr'o de Jegor Gajdar, la unu'a kaj la plej mal'talent'a ĉef'ministr'o de Rusio en la post'soveti'a epok'o.

La faktor'o'j, kiu'j kaŭz'is la pere'o'n de Sovetio, est'is plur'a'j kaj divers'karakter'a'j: ekonomi'a'j, politik'a'j, etn'o-naci'a'j, federaci'a'j (ekzempl'e divers'nivel'a'j konflikt'o'j de la centr'a'j kaj region'a'j elit'o'j), kiu'j'n analiz'i est'as tre interes'e – sed komplik'e. Pri tio ekzist'as jam grand'a literatur'o. Tamen Gajdar interes'iĝ'as nur pri la ekonomi'a'j, kaj ne la plej grav'a'j kaŭz'o'j, sed pen'as pruv'i, ke ĝust'e ili est'as la ĉef'a'j. Tia unu'dimensi'a pri'trakt'o de la tem'o taŭg'as por Gajdar, des pli pro tio, ke li'a ĉef'a task'o est'as sen'kulp'ig'i si'n pro la ekonomi'a kolaps'o, kiu'n el'vok'is li'a'j propr'a'j metod'o'j gvid'i la ekonomi'a'n viv'o'n en la land'o, sed por serioz'a ĵurnal'ist'o sen'rezerv'e re'rakont'i si'n'prav'ig'a'j'n primitiv'a'j'n asert'o'j'n de fiask'int'a politik'ist'o est'as tut'e ne serioz'e.

Nikolao GUDSKOV
Rusio
Ndlr.: Lok'i la artikol'o'n en la rubrik'o „El mi'a vid'punkt'o” ne decid'is la aŭtor'o, sed la redakci'o. Ceter'e, referenc'i al fak'ul'o'j supoz'at'a'j aŭ ver'a'j est'as kutim'a metod'o ĵurnal'ist'a.

Litovio, ĉu Mitovio?

Por mult'a'j ekster'land'an'o'j Litovio est'as ne'kon'at'a kaj foj'foj'e eĉ mit'a land'o, ne'kompren'at'a kaj mis'reprezent'at'a en film'o'j kaj libr'o'j. Tio'n indik'as enket'o'j en 18 land'o'j de la Eŭrop'a Uni'o.

Ekzempl'e en la roman'o Hannibal, sur kiu film'e baz'iĝ'as la kanibal'o Hannibal Lecter, la aŭtor'o Thomas Harris nom'as litovojn jen balt'o'j, jen slav'o'j. Menci'at'a'j est'as geografi'a'j nom'o'j ne tip'a'j por Litovio. La bien'o apud Vilnius, de kie ven'as la Lecter-famili'o, asoci'iĝ'as kun tip'e gotik'a franc'a kastel'et'o. Famili'a'j nom'o'j en la roman'o son'as pli inter'naci'e ol litove, kaj kant'o'j en la film'o rilat'as pli al german'a folklor'o ol la litova.

La holivud'a aktor'o Mel Gibson antaŭ kelk'a'j jar'o'j en intervju'o parol'is pri „akr'a'dent'a'j litovoj, arm'it'a'j per basbal'a'j baston'o'j”. Ceter'e en film'o „Infan'o'j el la 402a klas'o” oni prezent'is rus'a'j'n special'aĵ'o'j'n, kvazaŭ ili est'us litovaj. Kaj irlanda gazet'o en 2004 publik'ig'is artikol'o'n, en kiu Litovio est'is prezent'at'a kiel land'o de mal'feliĉ'ul'o'j, sur kies strat'o'j rul'iĝ'is nur mal'nov'a'j rus'a'j aŭt'o'j kaj kie, fin'stud'int'e, jun'ul'o'j pov'is nur lav'i teler'o'j'n, ĉar ali'a labor'o mank'as.

Manĝ'i ĉeval'aĵ'o'n

Uson'a verk'ist'o, Jonathan Franzen, en Korekt'o'j aper'int'a en 2001, not'is, ke Vilnius est'as urb'o reg'at'a de bandit'o'j. Krom'e la ĉef'urb'an'o'j sufer'as pro mank'o de nutr'aĵ'o kaj est'as dev'ig'at'a'j manĝ'i ĉeval'aĵ'o'n.

Laŭ la enket'o'j, litovoj kapabl'as solv'i komplik'a'j'n viv'situaci'o'j'n kaj obstin'e ating'as si'a'j'n cel'o'j'n. Sub'strek'it'a'j est'as la al'log'o kaj la stil'o de litov'in'o'j, sam'temp'e tamen krud'o, mal'atent'o kaj mank'o de kapabl'o flank'e de litovaj vir'o'j respekt'i vir'in'o'j'n.

Litovion oni ne taks'as sport'a land'o. Nur litovoj mem opini'as, ke ili est'as bon'a'j sport'ist'o'j. Supoz'ebl'e la rezult'o de enket'o'j help'os al litovoj kre'i ĝust'a'n bild'o'n pri si.

Laimius STRAŽNICKAS

Kial ver'e kolaps'is la tri tur'o'j de MKC?

Ĵurnal'ist'o'j raport'is pri la kolaps'o de du tur'o'j de la Mond'a Komerc'a Centr'o (MKC) la 11an de septembr'o 2001, kiam ili'n traf'is du flug'maŝin'o'j. Nun special'ist'o'j pri'demand'as la oficial'a'n raport'o'n. Kio ver'e okaz'is en tiu sort'o'turn'a event'o, kaj kio est'as la fon'o de tia katastrof'a mond'sku'a atak'o? I'a'n Fantom pri'esplor'as ...

Preskaŭ ĉiu, kiu sufiĉ'e aĝ'as por memor'i la murd'o'n de la uson'a prezid'ant'o Kennedy [kénedi] en 1963, memor'as preciz'e, kie li est'is en la moment'o, en kiu li aŭd'is la nov'aĵ'o'n. Ver'ŝajn'e simil'e est'os pri la murd'o de preskaŭ tri mil hom'o'j en la du tur'o'j de la Mond'a Komerc'a Centr'o en Nov'jork'o la 11an de septembr'o 2001.

Mi mem est'is tuj el'ir'ont'a al vojaĝ'agent'ej'o por mend'i flug'bilet'o'n, kiam mi aŭd'is la unu'a'n anonc'o'n, kaj mez'e de la negoc'o'j, kiam mi aŭd'is pri la sugest'o de teror'ist'a atak'o. Post'e mi vid'is la kolaps'o'n de la du tur'o'j, kaj, kiel ĉiu ali'a, mir'is pri la disciplin'a manier'o, en kiu la tur'o'j fal'is, ĝust'e kvazaŭ ili est'us mal'konstru'it'a'j de special'ist'a mal'konstru'a kompani'o.

Mi tamen ne est'is fak'ul'o, kaj mi'a atent'o rapid'e trans'ir'is al la hom'a situaci'o, al la konfes'vid'bend'o de Osama bi'n Lad'e'n, al la teror'ism'a ag'ad'o de Al'kaid'o, al la supoz'at'a sub'ten'o de ili'a teror'ism'a ag'ad'o far'e de la reg'ist'ar'o de Afgani'o, kaj, kiel preskaŭ ĉiu ali'a, mi est'is konvink'it'a pri la bezon'o for'ig'i tiu'n font'o'n de teror'ism'o.

Prov'o mal'mask'i

En decembr'o 2006 pro moment'a impuls'o, mi en'tajp'is en Google, sed angl'a'lingv'e, „David Shayler, event'o'j, 2006”. David Shayler [dejvid ŝejla] est'as kon'at'a nom'o en Briti'o, ek'de kiam li for'las'is la milit'inteligent'a'n serv'o'n Mi5 fin'e de 1995, kun'e kun si'a tiam'a partner'o Annie Machon [an'i maĉ'o'n]. Ili hav'is zorg'o'j'n pri eksces'o'j de la brit'a milit'a inteligent'o, kaj decid'is, ke jam ven'is la temp'o mal'mask'i la afer'o'n, risk'ant'e la sekv'o'j'n de tiu romp'o de la Akt'o pri Oficial'a'j Sekret'o'j1,2.

David Shayler raport'is pri inter'ven'o'j de Mi5 en brit'a'j organiz'aĵ'o'j – eĉ et'a'j – kiu'j prezent'as neni'a'n minac'o'n al la brit'a sekur'ec'o3, 4. Tem'is ne nur pri gvat'ad'o, sed ankaŭ pri rekt'a inter'ven'o por mal'munt'i asoci'o'j'n pro cel'o'j ali'a'j ol naci'a sekur'ec'o. Ĝeneral'e tem'is pri mal'dekstr'a'j organiz'aĵ'o'j, kiel la Komun'ist'a Parti'o de Grand'a Briti'o, la Social'ist'a Labor'ist'a Parti'o, sed ankaŭ la Kampanj'o por Nukle'a Mal'arm'ad'o (CND). Aper'as nun eĉ raport'o'j, ke Tony Blair [teŭni blea] est'is agent'o de Mi5 en la Labor'parti'o kaj CND, antaŭ ol li far'iĝ'is ĉef'ministr'o5.

Por kompren'i, kiel tio pov'as funkci'i, neces'as hav'i kompren'o'n pri la temp'o'skal'o de tia'j projekt'o'j. Laŭ la estr'o de la londona metropol'a polic'o, Sir Iain Blair [i'a'n blea], oni bezon'is du'dek jar'o'j'n por penetr'i la Irland'an Respublik'a'n Arme'o'n6. Por penetr'i je tia nivel'o, la ĉef'a rol'o est'as gajn'i kred'ind'ec'o'n. Por teror'ism'a organiz'aĵ'o oni hav'us iu'j'n spion'o'j'n en strategi'e grav'a'j pozici'o'j, kiu'j don'us al la kaŝ'serv'o'j inform'o'j'n, sed la inter'ven'o ven'us de la polic'o, aŭ de ali'a'j branĉ'o'j de la milit'a'j serv'o'j.

Tro'ig'o'j de sekret'a'j serv'o'j

El ali'a'j font'o'j ni sci'as, ke dum la mal'varm'a milit'o Mi5 tro'ig'is la minac'o'n de sovetia komun'ism'o7, 8. Ĝeneral'e la hom'o'j supoz'is, ke la Komun'ist'a Parti'o est'as sub reg'o de Moskvo; ĝi ne est'is. La sovetia sekret'a serv'o KGB est'is hezit'em'a pri la Komun'ist'a Parti'o de Grand'a Briti'o, ĉar ĝi sci'is, ke ĝi est'as serioz'e penetr'it'a de Mi53.

David Shayler raport'is, ke kiam oni pet'is, ke li trans'pren'u la operaci'o'n mal'munt'i la Komun'ist'a'n Parti'o'n, kaj ali'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n, est'is kvar'dek agent'o'j en la parti'o, kaj ke tem'is pri tre long'daŭr'a projekt'o. Mi5, li raport'is, sci'is pli mult'e pri tio, kio okaz'as en la parti'o ol la komun'ist'o'j mem. Unu teknik'o uz'at'a est'is kverel'ig'i la hom'o'j'n inter si. La parti'o est'is facil'e penetr'ebl'a, li raport'is, ĉar la komun'ist'o'j ne est'is konsci'a'j pri sekur'ec'o. Li fin'is tiu'n operaci'o'n, sed la parti'o kolaps'is ĉiu'okaz'e.

Tamen la ĉef'a kaŭz'o de li'a eks'ig'o de Mi5 lev'iĝ'is, kiam li el'trov'is pri ne'rajt'ig'it'a plan'o murd'i la prezid'ant'o'n de Libio, kolonel'o'n Muammar Gadafi. Mi5 pri'trakt'as en'land'a'n sekur'ec'o'n, kaj ekster'land'a'n sekur'ec'o'n pri'trakt'as Mi6. Pri la afer'o Gadafi li ek'sci'is, kiam li trakt'is kun si'a ekvivalent'ul'o en Mi6. Ŝajn'e la reg'ist'ar'o sci'is neni'o'n pri tiu plan'o. Tio signif'us, kompren'ebl'e, ke la kaŝ'serv'o'j funkci'as ekster la reg'o de demokrati'e elekt'it'a'j politik'ist'o'j, kaj ke ili pov'us hav'i la propr'a'n tag'ord'o'n en plan'ad'o de murd'o'j kaj inter'ven'o'j tut'mond'e sen demokrat'ec'a reg'o aŭ kontrol'o.

David Shayler fuĝ'is al Parizo, sed post'e liber'vol'e re'ven'is al Briti'o por al'front'i jur'a'n proced'o'n, por argument'i defend'o'n de publik'a interes'o. Li'n defend'is jur'ist'o de Liberty (Liber'o), la organiz'aĵ'o por civit'an'a'j rajt'o'j en Briti'o. Li tamen pas'ig'is du monat'o'j'n en brit'a mal'liber'ej'o.

Perpleks'it'a'j brit'o'j

En 2003 eksplod'is la milit'o en Irako, kaj la mond'o mir'is pri la milit'a inteligent'o proviz'it'a de Mi6 kaj la uson'a sekret'a serv'o Ci'a pri arm'il'o'j de amas'a detru'o. La brit'o'j est'is perpleks'it'a'j. Brit'o'j konsider'as si'n la lul'il'o de demokrati'o, kaj ili tut'simpl'e ne fals'as afer'o'j'n por don'i pretekst'o'j'n en'ir'i agres'a'j'n milit'o'j'n. Cert'e oni supoz'us, ke la reg'ist'ar'o sci'as i'o'n, kio'n la popol'o ne sci'as. Post'e, iom post iom, la ver'o evident'iĝ'is, kaj la brit'o'j dev'is akcept'i la ebl'ec'o'n, ke la propr'a reg'ist'ar'o lanĉ'is agres'a'n kaj kontraŭ'leĝ'a'n milit'o'n kontraŭ Irako.

Tamen ne est'is la ag'ad'o de Mi6, kiu ig'is mi'n en'tajp'i tiu'j'n vort'o'j'n en la serĉ'il'o'n de Google; mi hav'is kelk'a'j'n zorg'o'j'n rilat'e al Mi5. Mi est'is nov'a membr'o de Liberty, kaj ĉe'est'is unu jar'kun'ven'o'n. La membr'o'nombr'o kresk'is en tiu jar'o de sep mil ĝis naŭ mil. Oni dir'is, ke tio est'as rezult'o de membr'o'kampanj'o, sed mi kiel membr'o ne est'is konsci'a pri membr'o'kampanj'o. Pli ver'ŝajn'e ĝi est'is rezult'o de grand'skal'a publik'a zorg'ad'o pri la civit'an'a'j rajt'o'j en la land'o.

Mi intenc'is rest'i kviet'a en la jar'kun'ven'o, sed rapid'e mi mal'trankvil'iĝ'is. Ven'is propon'o don'i al la komitat'o la rajt'o'n eks'ig'i iu'n ajn komitat'an'o'n, kiu dir'as i'o'n al ĵurnal'ist'o'j ne aprob'it'a'n de la komitat'o. Tuj mi avert'is, ke ĝust'e i'o'n tia'n oni atend'us de hom'o'j, kiu'j vol'as for'pren'i civit'an'a'j'n rajt'o'j'n, ne protekt'i ili'n. Oni pov'us serioz'e mis'uz'i tiu'n rajt'o'n por silent'ig'i hom'o'j'n. Mi mem vid'is i'o'n simil'a'n en ali'a organiz'aĵ'o. Mult'a'j kontribu'ant'o'j sekv'is per simil'a'j argument'o'j, kaj oni el'ĵet'is la propon'o'n. Privat'e, mi demand'is mi'n, ĉu Mi5?

En decembr'o mi sci'vol'is, kio'n far'as David Shayler nun'temp'e. Tuj mi trov'is, ke li preleg'as divers'lok'e en Briti'o, kun si'a partner'o Annie Machon, pri la atak'o kontraŭ MKC.

Ver'o-kampanj'o

La Brit'a Ver'o-Kampanj'o pri „9-11” ag'ad'as, por ke la mond'o sci'u ĝust'e, kio okaz'is en la amas'murd'o de la 11a de septembr'o 20019. La ide'o, ke tio pov'us est'i intern'e organiz'it'a fals'flag'a operaci'o unu'e ŝajn'is bizar'a, sed la unu'a impres'o pri la kolaps'o de la tur'o'j ja est'is, ke est'as io strang'a pri tio, ke ĝi ver'e aspekt'as kiel reg'it'a mal'konstru'o, kun antaŭ'plant'it'a'j eksplod'aĵ'o'j divers'lok'e en la tur'o'j por kaŭz'i vertikal'a'n kolaps'o'n. Tiu'n ide'o'n stud'is profesor'o pri fizik'o, kaj li konklud'is, ke ĝust'e tio ĝi est'is10. Neniel, li argument'is, du flug'maŝin'o'j pov'int'us fal'ig'i tia'j'n tur'o'j'n. La tur'o'j est'as konstru'it'a'j por rezist'i tia'n eventual'aĵ'o'n. Eĉ la post'a brul'o ne ating'us sufiĉ'e alt'a'n temperatur'o'n por sufiĉ'e mol'ig'i la ŝtal'a'n struktur'o'n por kolaps'ig'i la konstru'aĵ'o'n. Li kalkul'is la tut'a'n energi'o'n de flug'ant'a avi'o, kinet'a'n kaj ĥemi'a'n, kaj konklud'is ke tio est'us bagatel'o kompar'e kun la energi'o bezon'at'a por kaŭz'i la kolaps'o'n.

La metal'o rapid'e for'konduk'us la varm'o'n, kaj oni dev'us proviz'i sufiĉ'a'n varm'o'n por alt'ig'i la temperatur'o'n de pli-mal'pli la tut'a struktur'o. Eĉ se tio okaz'us, la struktur'o ne fal'us simetri'e, sed fal'us dis'e, ĥaos'e. Vid'bend'o'j de la kolaps'o'j montr'as klar'e fort'eg'a'j'n eksplod'o'j'n, unu'e ĉe la baz'o de la konstru'aĵ'o'j, kaj post'e en sinkron'iz'it'a manier'o de la supr'o mal'supr'e'n. La sinkron'iz'ad'o est'is tia, ke la supr'a etaĝ'o fal'is liber'e, sen'rezist'e, kio ne okaz'us, se ĉiu etaĝ'o fal'us pro la frap'fort'o de la pli alt'a'j etaĝ'o'j. La oficial'a versi'o est'is laŭ li rid'ind'a.

Enigm'a'j kolaps'o'j

Ankaŭ ĥemi'ist'o stud'is la ĥemi'o'n de la post'rest'aĵ'o'j, kaj konklud'is, ke plej ver'ŝajn'e la tur'o'j kolaps'is pro eksplod'o de termit'o (thermite), aŭ de milit'grad'a termato (thermate), alt'temperatur'a eksplod'aĵ'o uz'at'a ĝust'e en la mal'konstru'o de tia'j struktur'o'j11, 12. Kiel indik'o'n de la alt'ec'o de tiu'j temperatur'o'j, li atent'ig'is, ke eĉ unu semajn'o'n post'e trov'ebl'is ankoraŭ likv'a alumini'o. La ĥemi'ist'o'n oni mal'dung'is.

Ebl'e la plej enigm'a kolaps'o est'is tri'a tur'o, kiu eĉ ne est'is frap'it'a de flug'maŝin'o, kaj kiu sufer'is nur de relativ'e mal'grand'a'j brul'o'j, sed kiu tamen kolaps'is kelk'a'j'n hor'o'j'n post'e. Enigm'a est'is ankaŭ la damaĝ'o en Pentagon'o (la uson'a ministr'ej'o pri defend'o); la tru'o ne est'is sufiĉ'e grand'a, mank'is sign'o'j de flug'maŝin'a'j motor'eg'o'j, kaj est'is trov'it'a motor'o de misil'o.

Tuj oni kulp'ig'is Osama bi'n Lad'e'n, teror'ist'o'n loĝ'ant'a'n en Tor'a Bor'a, grot'o'j en la for'a mont'ar'o de Afgani'o, ĉef'figur'o'n en la teror'ist'a organiz'aĵ'o Al'kaid'o, sub'ten'at'a de la afgan'a taliba reg'ist'ar'o. Tamen la konfes'vid'bend'o de Osama bi'n Lad'e'n evident'iĝ'is est'i fals'it'a, kaj Al'kaid'o est'is nom'o invent'it'a en Uson'o. Oni trov'is ankaŭ memorand'o'n de la Bush-team'o, verk'it'a'n antaŭ li'a elekt'iĝ'o kiel prezid'ant'o, kiu asert'is: „Ni bezon'as nov'a'n Pearl Harbor.”13.

Sed ĉu pov'us est'i kred'ebl'e, ke iu kre'us tia'n fals'flag'a'n atak'o'n je tia skal'o, kiel pretekst'o'n komenc'i milit'o'n, kiu mal'stabil'ig'os la tut'a'n mez-orient'o'n, en'karcer'ig'ant'e sep cent „mal'amik'a'j'n batal'ant'o'j'n” en Guantánamo Bay [be'j], kaj, kiel oni nun raport'as, send'ant'e cent'o'j'n da kapt'it'o'j por pri'demand'ad'o sub tortur'o en tut'e ne'rilat'a'j land'o'j?14 Kio pov'us est'i la fon'o mal'antaŭ tiu ne'kred'ebl'aĵ'o, kaj kiel ĝi pov'us est'i evolu'iĝ'int'a, sen ke la uson'a aŭ la brit'a publik'o eĉ suspekt'u, ke est'as io mal'ĝust'a?

Danĝer'o'j al demokrati'o

Ebl'e la solv'o trov'ebl'as en la adiaŭ'a preleg'o de la uson'a prezid'ant'o Dwight Eisenhower [dŭajt ájzenhaŭer] la 17an de januar'o 196115. Li parol'is pri la danĝer'o'j al demokrati'o de tro fort'a lig'o inter gigant'a milit'establ'aĵ'o kaj grand'a milit'serv'a industri'o – la „milit-industri'a kompleks'o”. „La potencial'o por katastrof'a mis'lok'ad'o de potenc'o ekzist'as kaj persist'os”, li konklud'is.

Evident'iĝ'is, ke en la du'a mond'milit'o Ci'a kaj la mafi'o kun'labor'is por invad'i Italion16. Evident'iĝ'is, ke tiu alianc'o daŭr'is, kun en'plekt'iĝ'o de sekret'a'j societ'o'j. La mafi'o, oni raport'as, en'plekt'iĝ'is en la arm'il'industri'o.

La post'e'ul'o de Eisenhower, prezid'ant'o John Kennedy [ĝon kénedi], fam'e preleg'is pri la minac'o de sekret'a'j societ'o'j al demokrati'o kaj liber'o de la inform'komunik'il'o'j. Pasi'e li pled'is por demokrati'o17. La 22an de novembr'o 1963 en Dallas, Teksaso, prezid'ant'o Kennedy est'is mort'paf'it'a, kaj mult'a'j atest'ant'o'j post'e mister'e mort'is.18

Nun la parol'o est'as pri kaŝ'a influ'o de tiu'j sekret'a'j societ'o'j, kiu'j laŭ'dir'e hav'as milion'o'j'n da membr'o'j tut'mond'e, kaj kiu'j de'long'e parol'is kviet'e pri „Nov'a Mond'a Ord'o”. Jen afer'o har'hirt'ig'a por tiu'j, kiu'j streb'as al harmoni'o kaj mond'o'pac'o.

Refer'aĵ'o'j:

1. Mi5 Bugged Mandelson, Mail on Sunday, 1997-08-24, p. 1.
2. Ex-Mi5 spy arrested as he claims Gadaffi death plot, Sunday Times, 1998-08-02, p. 1.
3. Defending the Realm: Insid'e Mi5 and The War on Ter'ror'ism, Mark Hollingworth kaj Nick Fielding, Andre Deutsch Ltd (2003-06-02, paper'bind'it'a, tri'a revizi'it'a el'don'o), 376 p., ISBN 0233000100.
4. Spies, Lies and Whistleblowers: Mi5 and the David Shayler Affair, Annie Machon, 420 p., The Book Guild Ltd (2005-05, tol'e bind'it'a), ISBN 185776952X.
5. Preleg'o en Bristol, 911 Truth Campaign, Bristol Evening Post, 2005-09.
6. Intervju'o en BBC Radi'o 4, program'o Today, 2007-01.
7. The Plot Against Harold Wilson, BBC-televid'o, BBC2, 2006-03-16 21:00.
8. Wilson „plot”: The secret tapes, Bri'a'n Wheeler, news.bbc.co.uk, 2006-04-09.
9. British 9/11 Truth Campaign (www.nineeleven.co.uk).
10. Why indeed did the WTC Buildings Collapse?, Professor Steven E. Jones, 9-11 Truth Campaign (www.nineeleven.co.uk), 30 p. (vid'bend'o'j ĉe vide'o.google.com).
11. Kevin Ryan on Guns and Butter – Lies about the WTC, www.911truth.org | multimedia.
12. 9/11 – A Closer Look, Kevin Ryan, Vid'bend'o: www.nineeleven.co.uk/board/viewtopic.php?t=1990
13. The New Pearl Harbor: Disturbing Questions about the Bush Administration and 9/11, David Ray Griffin kaj Michael Meacher MP, 214 p., Arris Books (2004-04-06, paper'bind'it'a), ISBN 1844370364.
14. Ghost Plan'e: The Insid'e Story of the Ci'a's Secret Rendition Programme, Stephen Grey, Hurst & Company, London, (2006, tol'e bind'it'a), 305 p., ISBN 1-85065-850-1.
15. vide'o.google.com serĉ'u sub „Eisenhower”.
16. Italy and the legacy of the Cold War, Anna Bull, European Research Institut'e, Occasional Paper 8, inaŭgur'a preleg'o ĉe Universitat'o de Bath, Briti'o, 1997-05-22.
17. vide'o.google.com: serĉ'u: Speech on Secret Societies and Freedom of the Press.
18. Analysis of reports and Dat'a Bearing on Circumstances of Death of Twenty-on'e individuals connected with the Assassination of President John F. Kennedy, Thomas H. Neale, The Library of Congress Congressional Research Servic'e, 1978-06-05.
I'a'n FANTOM

Kio est'as spirit'ec'o?

Religi'ul'o'j oft'e dir'as, ke human'ist'o'j ne'as spirit'ec'o'n; tiam oni konfuz'as spirit'ec'o'n, kiu'n posed'as ĉiu'j hom'o'j, kun religi'o. Sed ni ĉiu'j evolu'ig'as, per spert'ad'o, person'a'n perspektiv'o'n, kaj ni rajt'as nom'i tio'n spirit'ec'o. Kaj human'ist'o'j kaj religi'ul'o'j estim'as la fenomen'o'n. Sed oft'e la hom'o'j supoz'as, ke „spirit'a” kaj „religi'a” est'as sam'valor'a'j. Ĉiu'okaz'e „spirit'a” est'as iom mal'preciz'a koncept'o.

En Briti'o eĉ inspekt'ist'o'j de lern'ej'o'j asert'as, ke „spirit'a” ne est'as sinonim'a kun „religi'a”. Oni ne plu don'as difin'o'n ekzakt'a'n al „spirit'a”. Tio'n oni pov'as kompren'i, ĉar la vort'o hav'as mult'a'j'n divers'a'j'n signif'o'j'n. Ĝi est'as aktual'a. Oni oft'e uz'as la vort'o'n, kvazaŭ ĝi hav'us la sam'a'n senc'o'n kiel „religi'a”. Sed mi opini'as, ke religi'o oft'e asoci'iĝ'as kun fundament'ism'o kaj milit'o, kaj ankaŭ kun persekut'o'j, sub'prem'ad'o, superstiĉ'o ktp.

Kia'j'n spert'o'j'n ni, human'ist'o'j, nom'as „spirit'a'j”? Unu'e, muzik'o. Ne neces'as est'i fak'ul'o pri muzik'o: perfekt'a modul'ad'o dum prezent'ad'o en koncert'ej'o pov'as emoci'i iu'n ajn. Mi eĉ re'kon'as tio'n, kiam mi lud'as iu'j'n akord'o'j'n de himn'o'j.

Est'as tre mal'facil'e en'vort'ig'i tiu'j'n spert'o'j'n; se oni far'as tio'n, la spert'o far'iĝ'as nur memor'o. Dum la pas'int'a jar'cent'o mult'a'j hom'o'j ĝu'is kvazaŭ spirit'a'j'n spert'o'j'n eĉ en kin'ej'o.

Ni rigard'u la natur'a'n mond'o'n; ni ĉiu'j kontempl'as la mir'ig'a'n mond'o'n, ĉu la komplik'a'n rapid'ec'o'n de et'a'j kre'it'o'j, ĉu la vast'ec'o'n de la nokt'a ĉiel'o.

Imag'o'pov'o apart'ig'as ni'n, hom'o'j'n, de la best'o'j. Foj'e la tre kon'at'a human'ist'o Fenner Brockway pri'skrib'is stat'o'n, kiu'n mult'a'j hom'o'j re'kon'us; li star'is apud la mar'o dum sun'sub'ir'o kaj pri'skrib'is spirit'a'n afer'o'n: „Mi absorb'iĝ'is en la bel'ec'o'n de la vid'aĵ'o ... mi miks'iĝ'is kun la spirit'o de la mar'o kaj ĉiel'o ... mi mir'is pri la stel'o'j ... mi sent'is mi'n est'i pli ol individu'o; la viv'o de ĉio est'is intern'e de mi kaj ĉirkaŭ mi.”

Est'as signif'e, ke oni oft'e trov'as tia'n spirit'ec'o'n, kiam oni est'as sol'a. Spirit'a'j spert'o'j ankaŭ oft'e ŝajn'as melankoli'a'j, ekzempl'e ĉe muzik'o, kiu est'as tiel perfekt'a, ke ĝi est'as iel trist'a.

Supoz'ebl'e Brockway sci'is pri la sent'o'j de Matthew Arnold, kiu'j'n tiu esprim'is en la rimark'ind'a poem'o Dover Beach: „La mar'o est'as seren'a ĉi-nokt'e ...”. Poem'o pov'as afekci'i spirit'e. La spert'o'j de Brockway est'as part'e estetik'a'j („mi absorb'iĝ'is ... ”); la du'a part'o esprim'as i'o'n ali'a'n ol la okup'at'a tag'o („mi sent'is mi'n est'i pli ol individu'o ...”), kaj en la tri'a part'o li imag'as si'n mem kiel part'o'n de la evolu'a procez'o („la viv'o de ĉio ...”).

Human'ist'o'j est'as special'e sen'antaŭ'juĝ'a'j pri spirit'a'j spert'o'j, ĉar ili est'as sent'em'a'j pri mort'em'o; ni'a'j mens'o'j koncentr'iĝ'as je tiu ĉi viv'o kiel la sol'a viv'o. Krom'e, la spirit'a viv'o est'as person'a; grup-spirit'ec'o, en kult'o, est'as la rezult'o de mil'jar'o'j da pra'histori'o, kiam hom'o'j loĝ'is en trib'a'j komun'um'o'j. Nun'temp'e ni ĉef'e viv'as per efemer'a'j renkont'o'j; ni ankaŭ hav'as fremd'ul'o'j'n en „skatol'o” en ni'a'j loĝ'o'ĉambr'o'j; ĉiu'okaz'e, ni viv'as en art'e'far'it'a medi'o.

Do, kio est'as spirit'ec'o? Nur moment'o'j de emoci'o, memor'o kaj imag'o, kiu'j don'as al ni apart'a'n konsci'o'n. Spirit'ec'o est'as laŭ'okaz'a spert'o. Ĝi ne pov'as est'i baz'o por konstru'i kred'o'sistem'o'n.

En tiu senc'o oni uz'as la vort'o'n bagatel'ig'e por pri'skrib'i i'o'n plaĉ'a'n de'pend'e de divers'a'j cirkonstanc'o'j. Ne pov'as ekzist'i „spirit'a viv'o”; spirit'ec'o est'as rezult'o de ekzalt'a'j, sublim'a'j moment'o'j tra'viv'it'a'j.

W. H. SIMCOCK

Ĉu ver'e okaz'is sang-ofer'a'j pask'o'j?

Laŭ ital'a jud'a histori'ist'o tio ebl'e okaz'is. El'ir'as el la el'don'ej'o en tiu'j ĉi tag'o'j en Italio libr'o titol'it'a Sang'a'j Pask'o'j. Jud'o'j en Eŭrop'o kaj rit'a'j mort'ig'o'j de hebre'de'ven'a Ariel Toaff. Jam est'as anonc'it'a'j traduk'o'j al divers'a'j lingv'o'j, kaj ankaŭ jam ek'sent'ebl'as kultur'a bru'o, jen flank'e de ital'a'j jud'o'j, jen ali'flank'e.

La histori'ist'o Ariel Toaff est'as fil'o de fam'a antaŭ'a ĉef'raben'o de la roma sinagog'o (inter ali'e, li fest'e ricev'is pap'o'n Johano Paŭlo la 2-a dum la unu'a histori'a pap'a vizit'o al sinagog'o). Per si'a iniciat'o li intenc'e, per histori'a'j metod'o'j kaj proced'o'j, esplor'is la fi'fam'a'n akuz'o'n al la jud'o'j pri infan'mort'ig'o. Est'as akuz'o sam'e fam'a kiel trist'a. Laŭ'asert'e ili mort'ig'is krist'an'a'n infan'o'n jen por fest'i sankt'a'n ofer'o'n, jen por obskur'e kaj mok'e ripet'i, per hom'a sang'o, kio'n krist'an'o'j celebr'as en la eŭkaristi'o.

Iom da histori'o

Ni komenc'u el'for'e. Est'as kon'at'a la histori'o de sankt'a Simonino: mez'e de la jar'o 1475 fam'a „aĉ'aĵ'o” okaz'is en la urb'o Trent'o (nord'a Italio). La tut'a jud'a lok'a komun'um'o, gvid'at'a de estim'at'a kaj respekt'ind'a pli'aĝ'ul'o, est'is akuz'at'a pri mal'am'eg'a infan'mort'ig'o: La viktim'o est'us la krist'an'a infan'o Simono. Okaz'is proces'o kaj kondamn'o: 15 kulp'ig'it'o'j est'is mort'kondamn'it'a'j kaj ekzekut'it'a'j. De post tiam (est'u dir'at'e parentez'e) sankt'a Simonino (la ital'a nom'o signif'as Simoneton) ek'ĝu'is kult'o'n kiel sankt'a martir'o; sed ĝust'e tia kult'o ne tut'e plaĉ'is al roma'j pap'a'j kongregaci'o'j, kiu'j mal'permes'is la kult'o'n pro mank'o de klar'a neces'o, ke ĝi est'u fest'at'a en la tut'a eklezi'o; sekv'e la kult'o est'is mal'permes'it'a aŭ sub'prem'at'a ankaŭ en la diocez'o de Trent'o. Sed la disput'o pri la proces'o, pri la juĝ'o'verdikt'o kaj pri la koncern'a (sen)kulp'ec'o daŭr'is plu, kun divers'a'j konklud'o'j, jen inter histori'ist'o'j ĉe krist'an'a flank'o jen inter sam'fak'ul'o'j jud'a'j.

Mult'a'j dokument'o'j simil'as tra la jar'cent'o'j al tiu proces'o pri la tiel nom'at'a sankt'a Simonino: ekzempl'e, ek'de la naŭ'a jar'cent'o, tia'j suspekt'o'j kaj akuz'o'j pri krist'an'a'j infan'o'j, laŭ'dir'e kapt'it'a'j kaj sang'e ofer'it'a'j, svarm'is inter la okcident'a'j popol'o'j, precip'e en german'a'j region'o'j, kaj kaŭz'is persekut'o'j'n kontraŭ jud'o'j, precip'e dum la prepar'o'j al la du'a kruc'milit'o en Germanio kaj Hungari'o ktp.

Eklezi'a prov'o je refut'o

Pri tiu „oni'dir'o” sen'honor'ig'a, la kardinal'o Ganganelli kre'is komision'o'n por vid'i, ĉu io tia ver'e okaz'as kaj okaz'is, kaj la komision'o de eklezi'ul'o'j konklud'is, ke la oni'dir'o ne est'as fond'it'a sur serioz'a'j pruv'o'j! La sentenc'o est'is redakt'it'a de la kardinal'o mem, kiu'n post'e oni elekt'is pap'o sub la nom'o Klement'o la 14a (for'pas'int'a en 1769). Li tiu'temp'e est'is la komisi'it'o de la Sankt'a Ofic'o. La enket'o origin'is el la akuz'o'j pri „rit'a murd'o” kontraŭ jud'a komun'um'o en Pollando en 1759.

La histori'ist'o Ariel Toaff

Ni re'ven'u al ni'a histori'ist'o Ariel Toaff: kio'n li ese'as? Jen la surpriz'o. Laŭ li, ebl'as, ke foj'e ver'e okaz'is sang'a'j pask'a'j (Pesach) ofer'o'j, por kiu'j viktim'iĝ'is krist'an'a'j infan'o'j! Li dir'as, ke li ne posed'as pruv'o'j'n el histori'a vid'punkt'o, sed li'a'j „pruv'o'j” ven'as, kiel hodiaŭ oni dir'as, el la kultur'a antrop'ologi'o, kiu inspir'iĝ'as de la ese'o'j de Mircea Eliade kaj simil'ul'o'j kaj de modern'a'j pri'soci'ologi'a'j stud'o'j. La rezon'ad'o est'as pli-mal'pli: Ĉu ver'e est'as ne'ebl'e, ke „inter tiom da persekut'it'a'j hebre'o'j sen'kulp'a'j kaj silent'a'j, iu – pli feroc'a, pli mal'esper'a kaj mal'pli rezignaci'a ol la ali'a'j – koncept'is kaj plen'um'is tiu'n kruel'e terur'a'n krim'o'n de venĝ'o?”

Laŭ li, la 15 atest'o'j de krim'konfes'ant'o'j est'as tro detal'e preciz'ig'it'a'j kaj sam'form'a'j por ne suspekt'ig'i la trist'ig'a'n ver'o'n. Pel'as al tiu konklud'o ankaŭ la ne'okaz'a est'iĝ'o de gnostik'a'j herez'o'j inter mez'epok'a'j jud'o'j konstant'e kondamn'at'a'j de la oficial'a raben'ar'o, kiu si'n turn'is al la Inkvizici'o por publik'a'j denunc'o kaj pun'o (kiel est'as definitiv'e montr'at'e de Gersom Scholem, fam'a ne'mult'e ortodoks'a berlina jud-asimil'it'a pens'ist'o, 1897-1982). Prosper'is (kaj tio fortik'ig'as la asert'o'j'n de la histori'ist'o) inter mez'epok'a'j jud'o'j ankaŭ katastrof'a kaj apokalips'a teologi'o, en kiu est'is propon'it'a kaj stimul'at'a la sang'ofer'o de hom'o'j, kiel kompens'o de la mal'just'aĵ'o'j al'trud'it'a'j de la krist'an'a pli'mult'o. Help'as al la konklud'o ankaŭ la fakt'o, ke oni for'ig'is el la sinagog'o'j la sub'ten'ant'o'j'n de legitim'ec'o de pask'a sang'ofer'o.

Li'a argument'ad'o etend'iĝ'as je 300 paĝ'o'j, kiu'j'n pov'as sekv'i la leg'ant'o de la libr'o.

Re'ag'o'j

Util'us halt'i ĉe la re'ag'o'j el jud'a medi'o. Ĝis nun kompetent'a'j jud'o'j montr'as iom da embaras'o, sed ankaŭ laŭd'o'j'n pro la kuraĝ'o de la histori'ist'o; oni sub'strek'as ankaŭ kiel original'a'n kontribu'o'n al la histori'a sci'o (sed ne nur li'a kontribu'o!), ke li insist'as pri tio, ke inter oficial'a jud'ar'o kaj oficial'a krist'an'ar'o la kon'at'a'j period'o'j de amik'ec'o far'iĝ'as pli nombr'a'j ol tiu'j de mal'amik'ec'o. „Se tiu'j mank'us, kiel ja ebl'us kompren'i, ke la mal'pli'mult'a'j minoritat'o'j ne for'fuĝ'is tra la jar'cent'o'j el Eŭrop'o?” Inter la ne'jud'a'j sam'fak'ul'o'j ne mank'as ek'konsent'o. Est'os cert'e interes'e sekv'i la est'ont'a'n debat'o'n.

Se konklud'i per not'o trist'a, kiu ĉe iu'j far'iĝ'as rekt'a riproĉ'o al la kuraĝ'o de Ariel Toaff: oni cert'e ne mal'memor'as, ke ĉi tiu'n akuz'o'n si'a'temp'e la nazi'o'j el'fos'is el la mez'epok'a'j kulp'ig'o'j je la jud'a popol'o, kaj kiel ili mis'uz'is ankaŭ ĉi tio'n por prav'ig'i si'a'j'n kontraŭ'jud'a'j'n persekut'o'j'n. La histori'ist'o tio'n sci'as kaj antaŭ'vid'is tia'j'n re'ag'o'j'n, sed li supoz'as, ke por si'a'j tez'o'j pri eventual'a, mal'oft'a sang'a ofer'o de krist'an'a'j infan'o'j en pask'a'j rit'o'j li ne dev'as tim'i mis'uz'ad'o'n de ekster'ul'o'j.

Ĉiu'okaz'e neni'u ne'hebre'a aŭdac'us esprim'i dub'o'j'n kaj formul'i hipotez'o'j'n simil'a'j'n al tiu'j, kiu'j'n, kun prudent'o kaj mem'kritik'o laŭd'ind'a'j, nun propon'as al ni Ariel Toaff.

Armand'o ZECCHIN

Ĉu nov'a vet'arm'ad'o?

La rus'a prezid'ant'o Vladimir Putin montr'is si'n tre ĉagren'it'a. Dum la ĉi-jar'a sekur'ec-konferenc'o en Munkeno akr'e kaj laŭt'e li kritik'is Uson'o'n kaj Nord-Atlantik'a'n Traktat-Organiz'aĵ'o'n (NATO). Li memor'ig'is, ke NATO promes'is ne lok'i avi-trup'o'j'n sur teritori'o'j de nov'a'j (orient-eŭrop'a'j) membr'o'j-ŝtat'o'j, – ĝi ne plen'um'is tiu'n promes'o'n. Li kritik'is, ke NATO ankaŭ ne real'ig'is la traktat'o'n pri lim'ig'o de konvenci'a'j trup'o'j en Eŭrop'o. Al Uson'o li riproĉ'is, sen inter'naci'jur'a prav'ig'o milit'i kontraŭ ali'a'j'n ŝtat'o'j'n (ekzempl'e Irakon). Krom'e la prezid'ant'o avert'is, ke NATO kaj Rusio komplet'e rezign'is pri mez'distanc'a'j kaj mal'long'distanc'a'j raket'o'j kun nukle'a'j eksplod'aĵ'o'j, sed ke nun Barato, Pakistano, Israelo kaj Nord'a Korei'o al'don'as al si'a'j arsenal'o'j ĝust'e tia'j'n arm'il'o'j'n.

Mal'klar'a defend-sistem'o

Apart'e Putin atak'is Uson'o'n, asert'ant'e, ke Vaŝington'o detru'as la strategi'a'n balanc'o'n inter la du ŝtat'o'j. Precip'e li tiu'kamp'e kritik'is la uson'a'n plan'o'n por defend-sistem'o kontraŭ long'distanc'a'j, strategi'a'j raket'o'j, do tia'j, kiu'j kapabl'as port'i nukle'a'j'n eksplod'aĵ'o'j'n. Rusio en tio vid'as evolu'o'n, kiu pov'os protekt'i Uson'o'n, sed sam'temp'e ebl'ig'as al ĝi uz'i si'a'n propr'a'n strategi'a'n potencial'o'n ofensiv'e. Grav'a fakt'o ĉi-rilat'e est'as ankaŭ, ke Uson'o ĝis nun ne ratif'is la plej nov'a'n traktat'o'n pri pli'a redukt'ad'o de nukle'strategi'a'j potencial'o'j.

Ĉiu'j tiu'j fakt'o'j est'as kon'at'a'j, sam'e kon'at'a'j est'as la kritik'o'j pri ili plur'foj'e el'dir'it'a'j en Moskvo. Sed Putin uz'is la forum'o'n de la mond'vast'e atent'at'a sekur'ec-konferenc'o, por kompakt'e list'ig'i tiu'j'n okcident'a'j'n (precip'e uson'a'j'n) ag'o'j'n ne konform'a'j'n al la intenc'o'j de mal'arm'ad'o post la mal'varm'a milit'o. Est'is ver'a filipik'o, kiu ne mal'traf'is si'a'n cel'o'n, ĉar ĝi est'is plej'part'e prav'a.

Uson'o asert'as, ke la nov'a kontraŭ'raket'a sistem'o ne direkt'os si'n kontraŭ Rusio, sed kontraŭ eventual'a'j evolu'o'j „en Irano kaj ali'lok'e”. Ĉu ver'e? Irano ja dispon'as inter'temp'e pri raket'o'j, kiu'j kapabl'as flug'i 1300 km, kaj baldaŭ ebl'e ĝis 2000 km. Sed tia'j raket'o'j ankoraŭ ne taŭg'as por ating'i Eŭrop'o'n, des mal'pli Uson'o'n. Por tio'n real'ig'i, Irano bezon'os minimum'e pli'a'j'n kvin jar'o'j'n. Kaj por instal'i en tia'j raket'o'j nukle'a'j'n eksplod'aĵ'o'j'n, Irano bezon'os krom'a'j'n kvin jar'o'j'n. Se en'tut'e, por detru'i iranajn raket'o'j'n Uson'o dev'us instal'i si'a'n defend-sistem'o'n en sud'a Eŭrop'o, ne en Pollando kaj Ĉeĥi'o, najbar'e de Rusio.

Rus'a'j tim'o'j

Moskvo do konsekvenc'e modern'ig'is si'a'n strategi'a'n potencial'o'n: ĝi evolu'ig'is nov'a'n inter'kontinent'a'n raket'o'n (Topol-M), kiu kapabl'as flug'i 10 000 aŭ eĉ 12 000 km kaj apenaŭ pov'us est'i detru'at'a per uson'a'j defend-raket'o'j. Uson'o ĝis nun parol'is pri si'a'j plan'o'j nek kun unu'op'a'j alianc'an'o'j, nek kun Rusio, nek (eĉ) kun NATO. Est'as do unu'flank'a projekt'o, kiu'n Uson'o prav'ig'as per tia'j kaj ali'a'j argument'o'j, tiel ke neni'u sci'as konkret'e, kio'n ĝi cel'as. Se Uson'o ver'e tim'as iran'an nukle-atak'o'n, la tem'o dev'as est'i diskut'at'a en NATO kaj kun Rusio, kiu'n ja sam'e pov'us ating'i iranaj raket'o'j.

Mi ne vid'as i'o'n ali'a'n por karakteriz'i tiu'n ĉi evolu'o'n, ol tim'i nov'a'n vet'arm'ad'o'n. Se ĝi daŭr'as, ni baldaŭ de'nov'e al'ven'os al la fi'fam'a „ekvilibr'o de horor'o”, bon'e kon'at'a el la epok'o de mal'varm'a milit'o. Horor'a imag'o! Iom konsol'as nur, ke ĝis nun la plej mult'a'j test'o'j por la uson'a raket-defend'a sistem'o fiask'is. Ebl'e ja tem'as nur pri ĥimer'o. Ĉu vi memor'as, ke antaŭ mult'a'j jar'o'j Uson'o jam hav'is simil'a'n, eĉ pli ambici'a'n plan'o'n? Tiam ni du'on'mok'e parol'is pri „stel-milit'o”. Kiam montr'iĝ'is, ke nek teknik'e, nek financ'e oni pov'is real'ig'i tiu'n frenez'aĵ'o'n, sen'bru'e oni en'tomb'ig'is ĝi'n. Sed ĉar neni'u sci'as preciz'e, ĉu la nun'a plan'o ebl'e tamen pov'os real'iĝ'i, ali'a'j reg'ist'ar'o'j re'ag'as per propr'a vet'arm'ad'o. Atend'as ni'n mal'trankvil'a'j jar'o'j.

Stefan MAUL

Avid'a'j pirat'o'j defend'as just'ec'o'n

Mi pens'as, ke la sekv'a logik'a enigm'o dir'as al ni i'o'n pri demokrati'o.

Cent raci'a'j kaj avid'a'j pirat'o'j dev'as divid'i trezor'o'n inter si, kaj ili uz'as la sekv'a'n metod'o'n. Unu'e la plej aĝ'a pirat'o propon'as divid'o'n, kaj ĉiu'j voĉ'don'as por aŭ kontraŭ tiu propon'o. Se ne est'as pli'mult'o kontraŭ la propon'o, ĝi est'as akcept'it'a kiel la definitiv'a divid'o. Ali'e, oni mort'ig'as la propon'int'o'n, kaj la plej aĝ'a rest'ant'a pirat'o dev'as propon'i divid'o'n, kaj tiel plu. Kiu'n divid'o'n propon'u la plej aĝ'a pirat'o?

Est'as facil'e solv'i la enigm'o'n, se oni unu'e solv'as ĝi'n por unu pirat'o, post'e por du pirat'o'j, post'e por tri pirat'o'j, kaj tiel plu. Se est'as nur unu aŭ du pirat'o'j, evident'e la plej aĝ'a pirat'o pren'u la tut'a'n trezor'o'n; ne est'os pli'mult'o por voĉ'don'i kontraŭ la propon'int'o. Se est'as tri pirat'o'j, la plej aĝ'a pov'as rezon'i jen'e: se mi'a propon'o est'os mal'akcept'it'a, la du'e plej aĝ'a pren'os ĉio'n; tial, sufiĉ'as donac'i unu groŝ'o'n al la plej jun'a pirat'o, por ke li sub'ten'u mi'a'n propon'o'n. Do la plej aĝ'a pirat'o propon'as don'i unu groŝ'o'n al la plej jun'a kaj la ceter'o'n al si mem. La plej jun'a sub'ten'as la propon'o'n, kaj la mez'a pirat'o ricev'as neni'o'n.

Se est'as kvar pirat'o'j, la plej aĝ'a rezon'as jen'e: se mi'a propon'o est'os mal'akcept'it'a, la du'e plej aĝ'a propon'os don'i unu groŝ'o'n al la plej jun'a kaj la ceter'o'n al si mem, kaj tiu propon'o est'os akcept'it'a; tial, sufiĉ'as don'i unu groŝ'o'n al la tri'e plej aĝ'a pirat'o, por ke li sub'ten'u mi'a'n propon'o'n. Do la plej aĝ'a pirat'o propon'as don'i unu groŝ'o'n al la tri'e plej aĝ'a kaj la ceter'o'n al si mem, kaj la propon'o est'os akcept'it'a.

Daŭr'ig'ant'e tiel, oni vid'as, ke la solv'o de la enigm'o pri cent pirat'o'j est'as jen'a: la plej aĝ'a propon'as don'i po unu groŝ'o'n al pirat'o'j 3, 5, 7, ktp, dum la ceter'o'n ricev'as li mem. Tiu'j, kiu'j ricev'as i'o'n, sub'ten'os la propon'o'n, kaj la propon'o est'os akcept'it'a, ĉar du'on'o de la pirat'o'j voĉ'don'os jes'e.

Ĉu ver'e el tia enigm'o oni pov'as konklud'i i'o'n pri la ver'a mond'o? Kompren'ebl'e, ne rekt'e. En la enigm'o tem'as pri simpl'a kaj ideal'a situaci'o, dum la ver'a mond'o est'as mult'e pli komplik'a. Tamen, se avid'o, raci'o kaj demokrati'o logik'e konduk'as al tia mal'just'ec'o en simpl'a, teori'a situaci'o, est'us strang'e kred'i, ke la sam'a'j faktor'o'j konduk'os al just'ec'o en la ver'a, kompleks'a mond'o.

Kaj fakt'e la solv'o de la pirat'enigm'o hav'as analogi'o'n en la ver'a mond'o. Vid'u, kio'n propon'as la plej aĝ'a pirat'o: li don'as iom'et'e da mon'o al du'on'o de la pirat'o'j kaj kvazaŭ dir'as jen'e: „Vi, kiu'j ricev'as iom'et'e da mon'o, voĉ'don'u por mi, ĉar se vi ne voĉ'don'os por mi, sam'e avid'a hom'o mi'n anstataŭ'os, kaj tiam vi ebl'e ricev'os tut'e neni'o'n.”

Politik'ist'o en demokrati'a land'o pov'as ag'i simil'e: li nur dev'as konvink'i iom'et'e pli ol du'on'o'n de la balot'ant'o'j, ke ili est'as iom'et'e pli riĉ'a'j sub li'a reg'ad'o ol sub la reg'ad'o de ali'a, sam'e avid'a politik'ist'o de ali'a parti'o, kaj tiu'j balot'ant'o'j volont'e sub'ten'os li'n, malgraŭ tio, ke la politik'ist'o pren'as preskaŭ ĉio'n por si mem.

Mi tez'as, ke ĝust'e tio ne'evit'ebl'e okaz'as en demokrati'a land'o kun tradici'a balot'sistem'o, se hom'o'j kondut'as avid'e kaj raci'e – kiel ekonomik'ist'o'j ja vol'as, ke ili kondut'u!

Sed vid'u la ironi'o'n: oni apenaŭ pov'as imag'i, ke tiom'a mal'just'ec'o okaz'us inter ver'a'j pirat'o'j. Ver'a'j pirat'o'j ne est'us sufiĉ'e raci'a'j. Se ili'a ĉef'o propon'us tia'n mal'just'a'n divid'o'n, ili koler'us; ili ignor'us la regul'o'j'n kaj el'tir'us si'a'j'n glav'o'j'n.

Bedaŭr'ind'e, al la civit'an'o'j en tip'a „demokrati'a” land'o mank'as la pirat'a spirit'o, kaj mank'as al ili ankaŭ glav'o'j. Ili ŝaf'e obe'as la regul'o'j'n kaj akcept'as mal'just'ec'o'n, tim'ant'e pri la propr'a'j kap'o'j, aŭ ebl'e rezon'ant'e: „Nu, ni ja voĉ'don'is, kaj tiu parti'o venk'is, do ni dev'as nun akcept'i ties reg'ad'o'n.”

Se la tez'o est'as ĝust'a, ebl'e la sol'a manier'o cert'ig'i just'ec'o'n est'as, ke almenaŭ kelk'a'j hom'o'j est'u mal'raci'a'j, koler'em'a'j kaj arm'it'a'j. Hodiaŭ oni (mis)nom'as tiu'j'n hom'o'j'n „teror'ist'o'j”. Tamen, mi propon'as, ke ni salut'u ili'n kiel la gard'ant'o'j'n de just'ec'o.

Edmund GRIMLEY EVANS

Babel

Reĝisor'o: Alejandro González Iñárritu
Scen'ar'o: Guillermo Arriaga
Aktor'o'j: Brad Pitt, Cate Blanchett, Rinko Kikuchi, Adrian'a Barraza kaj ali'a'j
142 mi'n. / Uson'o / 2006

La meksika reĝisor'o Alejandro González Iñárritu [injáritu] sci'as, kiel li dev'as kapt'i si'a'n publik'o'n. Dum 142 minut'o'j – film'o de du hor'o'j kaj du'on'o est'as escept'a – li kapt'as la atent'o'n de la spekt'ant'o'j.

Papili'a teori'o

La rakont'o dis'volv'iĝ'as ĉirkaŭ la teori'o de la ĥaos'o. Se papili'o ek'flug'as en unu kontinent'o, pov'as est'i, ke la vent'et'o kre'it'a ĉiam ad'e fort'iĝ'as kaj fin'fin'e en ali'a kontinent'o kaŭz'as cunam'o'n. Est'us mal'saĝ'e mal'kaŝ'i al vi, kio aŭ kiu est'as la papili'o en tiu ĉi film'o, ĉar nur en la last'a'j minut'o'j de la rakont'o la spekt'ant'o konstat'as, kio en tri kontinent'o'j kaŭz'is ĉio'n, kio est'as montr'at'a en la film'o.

Yussef kaj Ahmed, du marokaj knab'o'j, kies patr'o ĵus aĉet'is paf'il'o'n, enu'as dum la ŝaf'paŝt'ad'o kaj decid'as iom prov'i la arm'il'o'n. Hazard'e ili traf'as uson'a'n turist'in'o'n (Cate Blanchett), kiu vojaĝ'as en aŭtobus'o. La vir'in'o est'as sever'e vund'it'a, kaj ŝi'a edz'o (Brad Pitt) port'as ŝi'n al najbar'a vilaĝ'o. Tie ili atend'as help'o'n, sed la sol'a pret'a kaj kapabl'a iom help'i est'as lok'a berber'a veterinar'o. La uson'a ambasad'o sci'ig'as, ke la paf'o'n lanĉ'is marokaj teror'ist'o'j, kaj ke send'ad'o de ambulanc'o ne'neces'e en'danĝer'ig'us la viv'o'n de la fleg'ist'a skip'o.

Sam'temp'e ni ek'sci'as, ke la infan'o'j de la uson'a par'o est'as ĉe meksika vart'ist'in'o (Adrian'a Barraza) en San-Dieg'o, kaj ke ŝi – pro la akcident'o – dev'as vart'i ili'n mult'e pli long'e ol antaŭ'vid'it'e. Ŝi decid'as kun'port'i la infan'o'j'n al Meksiko, kie edz'iĝ'os ŝi'a fil'o, okaz'aĵ'o, kiu'n ŝi ja ne vol'as mal'traf'i. La re'ven'vojaĝ'o al San-Dieg'o tamen dis'volv'iĝ'as ne kiel plan'it'e. La hiper'labor'em'a uson'a lim'gard'ist'ar'o ne pret'as kred'i, ke ŝi est'as la vart'ist'in'o, kaj arest'as ŝi'n pro kidnap'ad'o de uson'a'j infan'o'j.

En tri'a mond'part'o, Azi'o, japan'a surd'mut'a adolesk'ul'in'o (Rinko Kikuchi), kiu daŭr'e lukt'as kun la fakt'o, ke ŝi'a patr'in'o mem'mort'ig'is si'n, sopir'as je iom da atent'o. Unu'a'vid'e la spekt'ant'o'j ne kompren'as, kiel tiu rakont'o inter'plekt'iĝ'as kun la du ali'a'j rakont'o'j, sed fin'fin'e la puzl'o ja komplet'iĝ'os.

La fatal'a moment'o

González Iñárritu ĉiam est'is fascin'it'a de la fakt'o, ke unu'sekund'a ag'o pov'as komplet'e ŝanĝ'i hom'a'n viv'o'n. En li'a antaŭ'a film'o Amores perros (Hund'a am'o) tio est'is la sekund'o, en kiu tri aŭt'o'j kolizi'is unu kun ali'a, en 21 Grams (21 gram'o'j) la moment'o, kiam patr'o kun si'a'j du infan'o'j hav'as akcident'o'n. En Babel (Babelo) tem'as pri tiu unu paf'o, kiu ne est'as lanĉ'it'a pro mal'am'o aŭ politik'a'j motiv'o'j, sed dum infan'a lud'o.

Babelo

Pri la signif'o de la titol'o ebl'as iom filozof'i. Unu'flank'e la film'o est'as plur'lingv'a. Ĝi ne est'as la kutim'a uson'a kliŝ'o, en kiu franc'o'j, german'o'j, hispan'o'j kaj ali'a'j ĉiu'j parol'as la angl'a'n. Ne, la marok'an'o'j parol'as berber'e kaj arab'e, la turist'o'j franc'e kaj kelk'a'j angl'e, la vart'ist'in'o dum la nupt'a ceremoni'o parol'as kun ĉiu hispan'e, la japan'o'j japan'e kaj la japan'a knab'in'o eĉ la japan'a'n gest'o'lingv'o'n.

Sed la babela konfuz'o ne est'as nur lingv'a. En la maroka rakont'o la edz'o de la paf'it'a vir'in'o ne hav'as problem'o'j'n lingv'e kompren'ig'i si'n, sed emoci'e li ne pov'as trans'ig'i si'a'j'n sent'o'j'n al si'a'j kun'vojaĝ'ant'o'j. Tiu'j vol'as kiel ebl'e plej rapid'e for'vojaĝ'i kaj las'i la par'o'n sol'a en la berber'a vilaĝ'et'o. La meksika vart'ist'in'o van'e prov'as kompren'ig'i al la uson'a'j lim'gard'ist'o'j, ke ŝi kon'as la infan'o'j'n ek'de ili'a nask'iĝ'o kaj neniel hav'as mal'bon'a'j'n intenc'o'j'n. Kaj en Japani'o la patr'o de la adolesk'ul'in'o nur konstat'as, ke li ne plu kompren'as si'a'n fil'in'o'n, malgraŭ la komun'a lingv'o.

Se vi leg'os plur'a'j'n recenz'o'j'n pri Babel, vi konstat'os, ke tre mult'a'j laŭd'eg'as ĝi'n kaj nom'as ĝi'n grandioz'a kre'aĵ'o nepr'e vid'ind'a. Tio'n konfirm'as ankaŭ la fakt'o'j, ke la film'o ricev'is la Or'a'n Glob'o'n kaj ke Alejandro González Iñárritu en Cannes ricev'is la titol'o'n de la plej bon'a reĝisor'o. Ali'flank'e vi vid'os, ke plur'a'j trov'as la film'o'n enu'a, mal'interes'a, ne spekt'ind'a. Ŝajn'e en iu'j nederlandaj lok'o'j, kie la film'o aper'is komenc'e de la jar'o, du'on'o de la ĉe'est'ant'o'j for'las'is la kin'ej'o'n antaŭ la fin'o de la film'o. Ĉu rub'a aŭ rav'a film'o? Nu, por pov'i mem juĝ'i, vi rigard'u ĝi'n!

Paul PEERAERTS

Dis'fal'em'a alianc'o

Kiam la uson'a prezid'ant'o Georg'e W. Bush [ĝorĝ dablju buŝ] plan'is si'a'n krim'a'n milit'o'n kontraŭ Irakon, li serĉ'is komplic'o'j'n. Tiu'n band'o'n eŭfemism'e li nom'is „alianc'o de bon'vol'ul'o'j” – pli traf'e oni dev'us dir'i „alianc'o de supl'ul'o'j”. Fin'e membr'is 36 reg'ist'ar'o'j en tiu band'o; ni ne parol'u en tiu ĉi kun'tekst'o pri ŝtat'o'j, ĉar en mult'a'j el la koncern'a'j land'o'j la popol'o pli'mult'e kontraŭ'is la decid'o'n de si'a'j reg'ist'o'j. Unu el la plej supl'a'j est'is la brit'a ĉef'ministr'o Tony Blair [teŭni blea]; sed nun li anonc'is re'tir'i si'a'j'n trup'o'j'n el Irako, kiel antaŭ li far'is jam 14 ali'a'j komplic'o'j. Mal'fru'e ankaŭ Blair percept'is, kio'n ni ordinar'a'j hom'o'j de'komenc'e dir'is, nom'e ke en tiu milit'o oni ne pov'as venk'i, sed nur provok'i inter'civit'an'a'n milit'o'n. Sed Bush mem kred'as, ke li dev'os nur send'i pli'a'j'n 21 500 soldat'o'j'n al Irako por tamen venk'i, kvankam eĉ li'a'j propr'a'j konsil'ant'o'j de tiel nom'it'a Baker-komision'o rekomend'is re'tir'i la uson'a'j'n trup'o'j'n.

Kiam mi leg'is, ke do ankoraŭ soldat'o'j el 22 land'o'j milit'as en Irako, mi tre mir'is pri tiu nombr'o. Mi hav'ig'is al mi list'o'n de tiu'j land'o'j – kaj eĉ pli mir'is. Nur el 5 land'o'j ven'as 1000 (Kartveli'o) aŭ pli mult'a'j soldat'o'j: 130 000 el Uson'o, 7100 el Briti'o, 2300 el Sud'a Korei'o kaj 1240 el Aŭstrali'o. Ankaŭ Sud'a Korei'o, ceter'e, intenc'as redukt'i si'a'j'n trup'o'j'n. Pollando dispon'ig'is 900 kaj Rumani'o 754 soldat'o'j'n. Dani'o intenc'as re'tir'i si'a'j'n 463 batal'ant'o'j'n. Rest'as 300 el Salvadoro. Kaj la ali'a'j? Mi demand'as mi'n, kiu'j'n ali'a'j'n grav'a'j'n task'o'j'n, krom komplez'i al Bush, pov'as plen'um'i 150 soldat'o'j el Azerbajĝano aŭ Albanio, kio'n far'as 125 el Latvi'o, 120 el Bulgario kaj 100 el Ĉeĥi'o aŭ Mongolio? Sekv'as Litovio (50), Armeni'o (46), Bosnio-Hercegovin'o (36), Estoni'o (35), Makedonio (33) kaj Kazaĥi'o (23). Fin'e rest'as Moldavio kun 12 (supoz'ebl'e unu general'o kaj unu oficir'o kun si'a'j serv'ist'o'j, ŝofor'o'j kaj kuir'ist'o). Ver'e impon'a alianc'o, ĉu ne? Sed la bon'vol'a'j reg'ist'o'j de tiu'j land'o'j fier'e pov'as dir'i: „Ni help'is liber'ig'i la irak'an popol'o'n!” Ke pro tiu bon'vol'em'o mort'is dek'mil'o'j da irak'an'o'j kaj ankoraŭ ĉiu'tag'e suicid-atenc'ul'o'j murd'as ĝis 100 civit'an'o'j'n aŭ eĉ pli mult'a'j'n, tio ĝen'as nek la uson'a'n prezid'ant'o'n nek li'a'j'n komplic'o'j'n. Ĉu neni'u pun'os ili'n?

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Du'on'kor'e don'at'a

Fin'fin'e est'as prezent'it'a la plan'o de Martti Ahtisaari, la special'a komisi'it'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) pri la status'o de Kosovo. La plan'o tamen apenaŭ menci'as la vort'o'j'n „sen'de'pend'ec'o” kaj „suveren'ec'o”, kiu'j'n la alban'o'j en Kosovo long'e pri'rev'as kaj atend'as.

Ceter'e la plan'o en'hav'as mult'o'n konfuz'a'n, ambigu'a'n kaj dub'ind'a'n, kio pov'us en'danĝer'ig'i la est'ont'ec'o'n de nov'a Kosovo. Alban'a eminent'ul'o, la inter'naci'e kon'at'a verk'ist'o Ismail Kadare, atent'ig'as, ke rimark'ebl'as neglekt'o rilat'e alban'o'j'n, ke tio don'at'a al alban'o'j est'as kvazaŭ du'on'kor'e don'at'a. Apenaŭ menci'at'a'j est'as ili'a nom'o, ili'a kultur'a hered'aĵ'o kaj ili'a lingv'o.

Emfaz'at'a en la plan'o est'as la serb'a mal'pli'mult'o kaj ĝi'a hered'aĵ'o, parlament'a'j seĝ'o'j, preĝ'ej'o'j kaj municip'o'j. Tial ne sen'motiv'e okaz'is en Priština en februar'o kaj mart'o popol'a'j manifestaci'o'j de alban'o'j. Dum la unu'a manifestaci'o mort'is du alban'a'j jun'ul'o'j pro la re'ag'o de UN-polic'an'o'j (ĉef'e ukrainaj polic'ist'o'j).

La alban'o'j esper'as, ke la jun'ul'o'j est'os la last'a'j martir'o'j de la long'e sufer'ant'a alban'a popol'o de Kosovo, sopir'ant'a pri propr'a ŝtat'o.

Bardhyl SElim'i

Tri'a triumf'o

Post maraton'a antaŭ'balot'a kampanj'o elekt'iĝ'is Ed'i Ram'a jam la tri'a'n foj'o'n urb'estr'o de Tiran'o. Li kandidat'iĝ'is sub egid'o de la Social'ist'a Parti'o, kiu'n li prezid'is, kiam en 2005 la demokrat'o'j gajn'is la pli'mult'o'n en la alban'a parlament'o.

Sukces'is Ram'a malgraŭ kritik'o'j kaj akuz'o'j rilat'e kondut'o'n kaj person'a'n kaj publik'a'n. Kvar'foj'e divorc'int'a, li neglekt'is urb'a'j'n plan'o'j'n kaj permes'is liber'a'n konstru'o'n de alt'a'j dom'o'j, kio sufok'as la ĉef'urb'o'n. Tamen li akir'is ekster'land'e reputaci'o'n de unu el la plej kapabl'a'j urb'estr'o'j en Eŭrop'o.

La kandidat'o de la demokrat'a koalici'o Sokol Olldashi, pli jun'a, kun model'a famili'a viv'o, kaj eks'a sukces'a ministr'o pri intern'a'j afer'o'j, mal'venk'is. Tamen ekster Tiran'o la opozici'a koalici'o venk'is en ĉiu'j grav'a'j urb'o'j de la land'o.

La ven'ont'a'j parlament'a'j balot'o'j okaz'os en 2009. Inter'temp'e alban'o'j sci'vol'as, kiel post mult'e'kost'a elekt'a kampanj'o la nov'a urb'estr'o gvid'os kaj la urb'o'n kaj la Social'ist'a'n Parti'o'n.

Bardhyl SElim'i

Problem'o pro salajr'o'j

La plej grav'a ekonomi'a problem'o en Litovio, kaj sam'temp'e la plej mal'gaj'a por la popol'o, est'as la salajr'o'j, kiu'j alt'iĝ'as pli rapid'e ol kresk'as la labor'efik'o. Tio signif'as, ke la dung'ant'o'j pag'as pli ol la dung'it'o'j merit'as. Ĉi-moment'e neni'u konsil'as mal'alt'ig'i la salajr'o'j'n, tamen halt'ig'o de ili'a kresk'o est'as serioz'a rekomend'o.

Spert'ul'o'j de Inter'naci'a Mon'a Fondus'o avert'is, ke se Litovio ne solv'os la kresk'ant'a'n inflaci'o'n, la tro'a'n alt'iĝ'o'n de la salajr'o'j kaj la daŭr'a'n buĝet'a'n deficit'o'n, ĝi ebl'e al'front'os long'daŭr'a'n halt'iĝ'o'n de si'a progres'o. En 2006 la mez'a salajr'o kresk'is je 5,1 % pli ol la labor'efik'o. La mez'a mal'net'a salajr'o kresk'is je 17,6 % ĝis 435 eŭr'o'j kaj la net'a je 19,6 % ĝis 317 eŭr'o'j. La pli grand'a'j salajr'o'j instig'is la konsum'o'n. Tio kontribu'is al kresk'o de la import'o kaj al pli alt'a deficit'o de la kur'ant'a kont'o.

Last'a'temp'e la labor'merkat'o mem dikt'is la kondiĉ'o'j'n. Tial dung'ant'o'j unu'e klopod'is konserv'i si'a'j'n labor'fort'o'j'n kaj ne serĉ'is ebl'ec'o'n por alt'ig'i la labor'efik'o'n. „Dung'ant'o'j simpl'e ne sukces'is alt'ig'i la labor'efik'o'n sam'grad'e kiel kresk'is la salajr'o'j, ĉar ek'est'is mal'ordinar'a situaci'o: mult'a'j hom'o'j el'migr'is kaj la neces'o al'tir'i pli'a'n labor'fort'o'n est'is urĝ'a, ĉar la dung'ant'o'j vast'ig'is si'a'n produkt'ad'o'n. Do ili simpl'e dev'is unu'e akcept'i la postul'o'j'n de la dung'it'o'j, kiu'j vol'as pli alt'a'n salajr'o'n por ek'labor'i. Dung'ant'o'j ne sukces'is unu'e ating'i pli grand'a'n labor'efik'o'n kaj nur post'e pag'i pli”, deklar'is financ'a analiz'ist'in'o Daiva Rakauskaite.

Tamen labor'ist'a'j sindikat'o'j ne konsent'as, ke salajr'o'j kresk'as tro rapid'e kaj sen'senc'e. „Se kresk'as profit'o, kresk'as produkt'ad'o, sekv'e dev'as kresk'i ankaŭ la financ'a'j rimed'o'j por salajr'o'j. Kie'n nun ili traf'as? Statistik'o montr'as, ke preskaŭ 80 % de la labor'ist'o'j ricev'as mal'pli ol la oficial'a'n mez'a'n salajr'o'n. Sam'temp'e la statistik'o asert'as, ke ankaŭ la mez'a salajr'o kresk'as. Do, jen la respond'o: la mez'a salajr'o kresk'as pro la salajr'o'kresk'iĝ'o de entrepren'ist'o'j kaj manaĝer'o'j”, dir'is Algirdas Kvedaravičius, vic'prezid'ant'o de la litova sindikat'a konfederaci'o.

Vytautas Juščius, ekonomik'ist'o de la klaipeda universitat'o, rimark'is, ke la labor'efik'o en Litovio ating'as nur 40 ĝis 50 % de la averaĝ'o en Eŭrop'a Uni'o (EU). Dum 2006 la labor'efik'o kresk'is je ĉirkaŭ 5 % kaj la real'a salajr'o je 8 ĝis 15 %. „Neces'us apart'ig'i labor'efik'o'n kaj labor'intens'ec'o'n. Mi'a'opini'e, hodiaŭ en Litovio precip'e kresk'as labor'intens'ec'o: vend'ej'a kas'ist'in'o dev'as labor'i pli long'e. En la situaci'o de efik'a labor'o la intens'ec'o ne dev'us kresk'i, sed dum la sam'long'a temp'o ni dev'us produkt'i pli. Sed tio de'pend'as de teknik'a ekip'iĝ'o, uz'at'a'j teknologi'o'j kaj kvalifik'o de labor'fort'o. La litovoj labor'as mult'e, sed mi'a slogan'o est'us: ni ne dev'us labor'i pli mult'e, sed neces'us labor'i pli raci'e, do pli bon'e organiz'i la labor'o'n, uz'i pli modern'a'j'n kaj efik'a'j'n labor'rimed'o'j'n”.

Post tia'j diskut'o'j la litovoj demand'as si'n, ĉu la dung'ant'o'j ne frost'ig'os la salajr'o'j'n. Financ'a analiz'ist'in'o trankvil'ig'as: „La salajr'o'j alt'iĝ'os, almenaŭ ĉi-jar'e kaj sekv'ont'jar'e, je ĉirkaŭ 10 ĝis 15 %. La loĝ'ant'ar'o ja ne kresk'as, sed mal'kresk'as, kaj la produkt'ad'o dis'vast'iĝ'as. Dung'ant'o'j ne pov'os frost'ig'i la salajr'o'j'n, ĉar al ili mank'us labor'fort'o. Sam'temp'e ili invest'os en nov'a'j teknologi'o'j. La mon'o dispon'ig'at'a de EU est'as uz'at'a por la dis'vast'ig'o de entrepren'ad'o. La rezult'o'j'n de tio ni probabl'e spert'os nur post unu aŭ du jar'o'j”.

Almenaŭ est'as klar'e, ke baston'o ĉiam hav'as du fin'aĵ'o'j'n. Pag'ant'e tro mal'alt'a'j'n salajr'o'j'n, entrepren'o risk'as perd'i spert'a'j'n labor'ist'o'j'n. En okaz'o de tro rapid'a salajr'o-alt'ig'o entrepren'o risk'as bankrot'iĝ'i. Do la sol'a solv'o, por ke la popol'o ne sent'u si'n per'fort'at'a, kaj por ke la land'o aspekt'u modern'a, rest'as invest'i en rimed'o'j, kiu'j pli'alt'ig'as la labor'efik'o'n.

Laimius STRAŽNICKAS

El intest'o'j laĉ'o'j

Antaŭ ne'long'e alban'o loĝ'ant'a en Stokholmo serĉ'is inter'ret'e inform'o'j'n pri arme'o'j de la Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO). Li trov'is film'o'n pri trejn'ad'o de grek'a taĉment'o apud la turk'a land'lim'o. La grek'a'j soldat'o'j kant'is kontraŭ'alban'a'j'n kaj kontraŭ'turk'a'j'n kant'o'j'n.

La grek'o'j kant'is, ke ili far'os laĉ'o'j'n el la intest'o'j de alban'o'j kaj ŝu'o'j'n el la haŭt'o de „otoman'o'j”. La alban'o inform'is grek'a'j'n kaj alban'a'j'n amas'komunik'il'o'j'n pri la vid'bend'o. La grek'a ĵurnal'o Ta Ne'a publik'ig'is la inform'o'j'n, kaj ankaŭ alban'a'j televid'a'j staci'o'j dis'send'is er'o'j'n el la vid'bend'o. Fort'e koler'is alban'o'j.

Oficir'o

Unu semajn'o'n post'e manifestaci'is alban'a'j jun'ul'o'j labor'ant'a'j en Greki'o. Brul'ig'it'a est'as la grek'a flag'o. La grek'a reg'ist'ar'o kondut'is prudent'e, atend'ant'e re'ag'o'n kaj respond'o'n de koncern'a'j hom'o'j kaj instituci'o'j. La grek'a oficir'o, kiu en'met'is la vid'bend'o'n en Inter'ret'o'n, klar'ig'is, ke tio'n li far'is por entuziasm'ig'i si'a'j'n soldat'o'j'n.

Laŭ alban'o'j, la vid'bend'o – nun re'tir'it'a, sed plen'a de mal'am'o kontraŭ alban'o'j kaj turk'o'j – indik'as, kiel eduk'iĝ'as grek'a'j soldat'o'j. Alban'o'j kred'as, ke ankoraŭ reg'as ŝovinism'o kaj ras'ism'o en politik'a'j kaj eduk'a'j rond'o'j en Greki'o. Antaŭ unu jar'o est'is murd'it'a alban'a jun'ul'o sur la insul'o Kreto, ĉar li port'is bluz'o'n sur'hav'ant'a'n la alban'a'n naci'a'n standard'o'n.

Bardhyl SElim'i

Port'ebl'a'j hejm'o'j

En Finnlando la entrepren'o Teijo-talot (talot = dom'o'j) patent'ig'is nov'a'n manier'o'n transport'i tut'a'n dom'o'n el fabrik'o al elekt'it'a loĝ'lok'o.

Por tio bezon'at'as kvin'aks'a vetur'il'o kaj hidraŭlik'a'j lev'il'o'j, per kiu'j ebl'as preciz'e kaj sen'sku'e met'i la dom'o'n sur prepar'it'a'n gruz'o'baz'o'n. La baz'o hav'u akv'o'tub'o'j'n, de'flu'tub'o'j'n kaj elektr'a'j'n drat'o'j'n pret'a'j por konekt'i, antaŭ ol la dom'o est'os sur'met'at'a. La teknik'o taŭg'as por transport'ad'o de ne tro grand'a'j konstru'aĵ'o'j, ĉar la dimensi'o'j de la vetur'il'o kaj la aŭt'o'voj'o'j lim'ig'as la ebl'o'j'n. La entrepren'o dispon'ig'as kvin dom'o'model'o'j'n al aĉet'ant'o'j.

Nukle'a central'o

La firma'o fabrik'as el lign'o kiosk'o'j'n, garaĝ'o'j'n, stok'ej'o'j'n, kaf'ej'o'j'n kaj saŭn'o'j'n, al'don'e al la famili'a'j kaj ali'a'j loĝ'dom'o'j. Ĝi transport'is al la konstru'ej'o de la nukle'a central'o en Olkiluoto 40 dom'o'j'n por la labor'ist'o'j, kelk'a'j el ili ekster'land'an'o'j, kiu'j loĝ'os tie dum du aŭ tri jar'o'j. Kiam la central'o est'os pret'a, la dom'o'j est'os transport'at'a'j ali'lok'e'n.

La tut'a dom'o est'as konstru'it'a, farb'it'a kaj laŭ'vol'e ankaŭ mebl'it'a en la fabrik'o. Fenestr'o'j, pord'o'j, fajr'uj'o'j, plank'o'j, mur'paper'o'j kaj lamp'o'j est'as pret'ig'at'a'j laŭ la dezir'o'j de la aĉet'int'o. Nek aĉ'a veter'o, nek pluv'o aŭ frost'o pov'as pli'long'ig'i la konstru'temp'o'n aŭ damaĝ'i la konstru'aĵ'o'n. Ebl'as tuj ek'loĝ'i, kaj nek rub'o'j, nek mal'ord'o mal'bel'ig'as la ĉirkaŭ'aĵ'o'n. Se la posed'ant'o post kelk'a'j jar'o'j dezir'as trans'lok'iĝ'i, ebl'as kun'pren'i la dom'o'n.

SALIKO

In-terese ...

Komenc'e de 2007 en Litovio loĝ'is 1 807 000 vir'in'o'j. Tio signif'as, ke vir'in'o'j super'is vir'o'j'n je 229 000, do por 100 vir'o'j est'is 115 in'o'j.

Ĉu in'o'j super'as vir'o'j'n nur kvant'e? Tut'e ne. In'o'j disting'iĝ'as per pli'a em'o al stud'ad'o; vir'o'j tamen al pli oft'a uz'o de komput'il'o'j kaj Inter'ret'o. Ceter'e ĉirkaŭ 60 % de la litovaj student'o'j kaj 58 % de la doktor'iĝ'int'o'j est'as vir'in'o'j.

Vir'in'o'j koncentr'iĝ'as precip'e en urb'o'j: en kelk'a'j kvartal'o'j est'as por 100 vir'o'j 120 in'o'j. En 2006 la mez'a aĝ'o de litova vir'in'o est'is 40,7 jar'o'j, de vir'o 35,9.

last

La mond'o laŭ la vid'punkt'o de leopard'o

Ĉi tiu tre bon'aspekt'a libr'o est'as riĉ'e ilustr'it'a, per naiv'stil'a'j desegn'aĵ'o'j, far'it'a'j de la aŭtor'o. La libr'o precip'e cel'as infan'o'j'n, mi'a'konjekt'e ĉirkaŭ 13-jar'a'j'n. Hav'ant'e la form'o'n de roman'o, la verk'o ankaŭ cel'as instru'i. Verk'is ĝi'n special'ist'o pri kamp'ar'a best'kurac'ad'o. La lok'o de la roman'o est'as Sud-Afrik'o. La best'ar'o, menci'it'a en la rakont'o, est'as sud-afrik'a, do valor'as hav'i ĉe'man'e vort'ar'o'n por kon'at'iĝ'i kun ili, ĉar plej'part'e ili'a'j nom'o'j ne est'as kon'at'a'j al ekster'afrik'an'o. La roman'o est'as facil'e legat'a, kun klar'a stil'o, kaj la traduk'o est'as sen'pek'a. Ankaŭ la kompost'o'kontrol'o est'as tre zorg'e far'it'a; se en'est'as pres'erar'o'j, mi ne trov'is ili'n.

Per la viv'o'spert'o'j de nov'e nask'it'a, kaj fru'e orf'ig'it'a, sovaĝ'a leopard'o Ĵimo ni lern'as ne nur pri la pejzaĝ'o sud-afrik'a kaj la sent'o'j kaj bezon'o'j de rab'o'best'o, sed ankaŭ pri mult'a'j danĝer'o'j, kiu'j'n al'front'as tia best'o. Inter tiu'j danĝer'o'j est'as ne nur la minac'o de ali'a'j rab'o'best'o'j, sed ankaŭ la problem'o evit'i hom'o'j'n. Leopard'o'j est'as protekt'at'a speci'o, sed bien'ul'o'j em'as forges'i la leĝ'o'j'n, rilat'ant'a'j'n al tiu fakt'o.

Dis'ŝut'it'a'j tra la roman'o est'as ne'long'a'j skiz'o'j pri apart'a'j famili'o'j hom'a'j, kiu'j pen'as viv'ten'i si'n per paŝt'ad'o de „dom'best'o'j” (ŝaf'o'j, kapr'o'j, bov'o'j k.c.), kiu'j'n am'as atak'i kaj vor'i ne nur la leopard'o'j, sed ankaŭ divers'a'j ali'a'j rab'o'best'o'j sovaĝ'a'j. Ankaŭ la ĉie uz'at'a hom'protekt'ant'o, la hund'o, est'as bon'gust'a frand'aĵ'o por sovaĝ'a best'o.

Ni trov'as, ke la dezir'o protekt'i „en'danĝer'ig'it'a'j'n” sovaĝ'a'j'n speci'o'j'n est'as laŭd'ind'a, sed ne ĉiam bon'e plan'it'a. En la last'a part'o de la roman'o la aŭtor'o kon'ig'as al ni la danĝer'o'j'n, kiu'j'n pov'as prezent'i al rab'o'best'o la viv'o en bon'cel'a kapt'it'ec'o. La mank'o de taŭg'a manĝ'aĵ'o: la digest'o'sistem'o de sovaĝ'a leopard'o evolu'is, spert'ant'e iom putr'a'j'n best'o'kadavr'o'j'n, kaj ne ĉiu part'o de mort'a best'o est'as egal'e nutr'a por sovaĝ'a leopard'o. La proviz'ad'o de nur freŝ'a viand'o efektiv'e mal'san'ig'as Ĵimon, kiu re'san'iĝ'as nur post eskap'o el la „protekt'a region'o”, kiu'n pri'zorg'as bon'cel'a'j hom'o'j. Ankaŭ la mank'o de sen'lim'a liber'o vag'ad'i kaj trov'i natur'a'j'n kaŝ'lok'o'j'n por tra'nokt'ad'o aŭ por nask'i kaj vart'i id'o'j'n pov'as en'danĝer'ig'i kaj la korp'a'n kaj la psikologi'a'n san'o'n de la rab'o'best'o.

Ali'flank'e, la bezon'o'j de la hom'o'j, klopod'ant'a'j viv'ten'i si'n, bred'ant'e best'o'j'n kaj kresk'ig'ant'e neces'a'j'n veget'aĵ'o'j'n por la hom'a nutr'ad'o, konflikt'as kun la viv'bezon'o'j de la sovaĝ'a'j best'o'j. Ĉu ekzist'as ebl'o solv'i tiu'n dilem'o'n? La aŭtor'o, per si'a tre hom- kaj best-am'a detal'ig'o de la viv'o en tia'j region'o'j, tre klar'e montr'as al ni la natur'o'n de tiu dilem'o. Ĉiu viv'ant'o renkont'as grav'a'j'n, kaj ne ĉiam super'ebl'a'j'n, problem'o'j'n. Ni ne tro ideal'ism'e imag'u, ke la pac'a kun'ekzist'o est'as fundament'a part'o de la natur'o. La natur'o est'as tiom pere'ig'a, kiom viv'efik'a.

Kvankam valor'a kaj ĝu'don'a roman'o por infan'o'j, ankaŭ por plen'kresk'a'j hom'o'j la verk'o taŭg'as. Ne atend'u kutim'a'n aventur'roman'o'n, plen'a'n de ekscit'a'j, sed mal'facil'e kred'ebl'a'j event'o'j. Sed ja atend'u tre ver'simil'a'n pri'skrib'o'n de la real'a viv'o, kiel ĝi'n spert'as real'a'j viv'ant'o'j. Kaj pret'u etend'i la varm'o'n de vi'a kor'o kaj al sovaĝ'a best'o, pen'ant'a viv'ten'i si'n en danĝer'o'plen'a medi'o, kaj al la hom'o'j, kiu'j simil'e pen'as viv'ten'i si'n en egal'e danĝer'o'plen'a medi'o.

Verk'o rekomend'ind'a por serioz'a leg'ant'o, ĉu infan'a, ĉu aĝ'e post'infan'a.

Donald BROADRIBB
Siegfried Stamp'a: Ĵim' la migr'ul'o. Traduk'is Rüdiger Sachs. Eld. Kava-Pech, 2007. 175 paĝ'o'j kudr'it'a'j. ISBN: 978-80-85853-92-6.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Opini'o'j plej kompetent'a'j

Kiu est'as Humphrey Tonkin, ne neces'as klar'ig'i al kiu ajn, almenaŭ iom'et'e engaĝ'it'a en Esperant'o-mov'ad'o'n: ja dum pli ol 40 jar'o'j li okup'is ŝlos'il'a'j'n pozici'o'j'n en ĝi – jen formal'e, kiel prezid'ant'o aŭ estr'ar'an'o de TEJO kaj UEA, jen simpl'e influ'ant'e ĝi'n per si'a aŭtoritat'o. Kaj resum'o de li'a'j medit'o'j pri tio, kio est'as la verd'a popol'o kaj mov'ad'o, kia'j ili est'as kaj est'u, ne pov'as est'i ne'interes'a por ĉiu'j, kiu'j'n tuŝ'as tiu'j problem'o'j. Ĉar, ideal'e, tia est'as ĉiu esperant'ist'o, la libr'o dev'as far'iĝ'i furor'a en la esperant'lingv'a merkat'o. Se tiel ne okaz'os, do, ni'a lingv'a komun'um'o jam tro degener'is.

Ne nur pro la ne'nombr'ebl'a'j mov'ad'a'j aktiv'ec'o'j fam'as Tonkin, sed ankaŭ kiel bril'eg'a orator'o kaj stil'ist'o. Mi simpl'e envi'as al la student'o'j, kiu'j'n li instru'as! Tial la libr'o est'as ne nur interes'a en'hav'e, sed ankaŭ bon'e leg'ebl'as. Leg'ant'e la lini'o'j'n, mi kvazaŭ aŭd'is li'a'n voĉ'o'n, riĉ'a'n je taŭg'a'j intonaci'o'j. Fakt'e, la baz'o de la libr'o est'is origin'e preleg'ar'o, kiu'n li pret'ig'is por la Inter'lingv'ist'ik'a'j stud'o'j en la Universitat'o Adam Mickiewicz en Poznano en 2005. Dank'e al la el'don'o de la libr'o, nun ĉiu'j pov'as kon'at'iĝ'i kun la skiz'o de la spert'o'j kaj pens'o'j de la eminent'a person'o.

Komenc'ant'a esperant'ist'o-aktiv'ul'o trov'os en la libr'o, ver'ŝajn'e, tre mult'e, kio help'os ŝi'n aŭ li'n akir'i ĝeneral'a'j'n sci'o'j'n pri la mov'ad'o kaj kompren'i, kiel neces'as pli bon'e plan'i si'a'n ag'ad'o'n. Aktiv'ul'o spert'a, long'e kuir'iĝ'int'a en la esperant'ist'a medi'o ĉirkaŭ UEA, ricev'os, ebl'e, ne tro mult'e da nov'a'j inform'o'j – kaj ja ne por tiu'j spert'ul'o'j est'as ĉef'e destin'it'a la libr'o. Sed ankaŭ ili pov'as trov'i en ĝi mult'o'n interes'a'n – ekzempl'e, bon'a'j'n kaj preciz'a'j'n formul'o'j'n de cert'a'j problem'o'j, klar'e esprim'it'a'j'n resum'o'j'n de plur'jar'a'j medit'o'j. Afer'o'j, kiu'j ŝajn'is jam rutin'a'j pro long'a ripet'ad'o, aper'as freŝ'aspekt'e, kaj en tiu form'o pov'as el'vok'i pli'a'j'n medit'o'j'n tiu'direkt'a'j'n.

La libr'o konsist'as el ok ĉapitr'o'j-preleg'o'j: La lingv'o kaj ĝi'a rol'o: ide'ar'o kaj ideologi'o; Lingv'a politik'o intern'a kaj ekster'a; Kio est'as lingv'o'politik'o?; Lingv'o'kultiv'ad'o; Ekster'a'j rilat'o'j: UN kaj Unesk'o; Nun'a'j kaj est'ont'a'j struktur'o'j; La Esperant'o-komun'um'o en la mond'o; Esplor'o'j kaj est'ont'ec'o. Tre larĝ'a kaj vari'a tem'ar'o!

Mult'a'j afer'o'j en prezent'o de Tonkin aspekt'as freŝ'e pro tio, ke li, tut'e ne fokus'ant'e la atent'o'n je iu'j problem'o'j de lingv'o mem (ĉar li tut'e prav'e atent'ig'as, ke Esperant'o est'as unu'a'vic'e interes'a ne de lingv'a vid'punkt'o, sed de la soci-lingv'a), parol'as, uz'ant'e si'a'j'n sci'o'j'n de eminent'a lingv'ist'o. Tial ni'a mond'et'o kaj ĝi'a'j rilat'o'j al la grand'a mond'o aspekt'as iom ali'manier'e, en pli vast'a perspektiv'o, ol en prezent'o de esperant'ist'o, kiu kiel lingv'ist'o est'as amator'o. Por mi, ekzempl'e, la unu'a'n foj'o'n far'iĝ'is klar'e, kio ja est'as „lingv'o'plan'ad'o” en ĉiu'j si'a'j flank'o'j kaj aspekt'o'j, divers'ec'o en kompren'o de eĉ simpl'a'j noci'o'j, kiel „du'lingv'ec'o”, kaj simil'e. Kun grand'a kontent'o mi kompren'is, ke mi'a'j ĉiam'a'j klar'ig'o'j pri tio, ke ne pov'as ekzist'i objektiv'a'j manier'o'j por statistik'o de la nombr'o de esperant'ist'o'j, est'as tut'e ĝust'a'j de la scienc'a vid'punkt'o.

Cert'e, ĉar Tonkin ĉiam est'is aktiv'ul'o en la kadr'o'j de UEA, li'a'j imag'o'j est'as iom UEA-centr'ism'a'j. Ebl'e tio est'as ĝust'a – ja viv'o de ni'a lingv'o'komun'um'o real'e turn'iĝ'as ĉirkaŭ tiu organiz'aĵ'o, kaj ĝi'a stat'o kaj est'ont'ec'o, inkluziv'e tiu'j'n eĉ de Esperant'o-Civit'o, fin'fin'e de'pend'as de la stat'o kaj est'ont'ec'o de UEA. Tamen fokus'iĝ'o je nur UEA, kaj neglekt'o de ide'a'j ating'o'j en ali'a'j rond'o'j de la komun'um'o, foj'e konduk'as la aŭtor'o'n al „invent'o'j de bicikl'o”. Ekzempl'e, kiam en la 1970aj jar'o'j li, diskut'ant'e kun Lapenna, dir'is, ke en cert'a'j okaz'o'j plen'a politik'a neŭtral'ec'o en form'o de distanc'iĝ'o de kiu ajn politik'o est'as, real'e, apog'o de la plej dekstr'a politik'o, tio est'is nur ripet'o de tio, kio'n mal'kovr'is Lant'i kaj ali'a'j fond'int'o'j de la labor'ist'a E-mov'ad'o 50 jar'o'j'n pli fru'e. Ali'flank'e, li bon'e konsci'as pri cert'a'j dekstr'ism'a'j danĝer'o'j, kiu'j'n en'hav'as sub'ten'o de „konserv'ad'o de divers'ec'o'j”, vast'e apog'at'a en UEA kaj ĉirkaŭ ĝi. Ĝeneral'e la libr'o don'as grand'a'n material'o'n por kvankam ne konklud'a, tamen frukt'o'don'a medit'ad'o pri tio, kio fakt'e est'as neŭtral'ec'o.

Ĉar en la libr'o tem'as mult'e pri ideologi'a'j problem'o'j de la mov'ad'o kaj komun'um'o, fin'e est'as al'don'it'a'j tri mult'foj'e cit'it'a'j en ĝi dokument'o'j: Deklaraci'o de Tyresö, Manifest'o de Raŭmo kaj Manifest'o de Prago. Tio help'as kon'at'iĝ'i kun la aŭtentik'a'j tekst'o'j kaj kompren'i ili'a'n esenc'o'n sen special'a serĉ'ad'o kaj tial est'as apart'e util'a al nov'a'j aktiv'ul'o'j. Do, tre saĝ'a libr'o de grand'a saĝ'ul'o, nepr'e legend'a por ĉiu, kiu kontribu'as aŭ vol'as kontribu'i al la Esperant'o-mov'ad'o.

Nikolao GUDSKOV
Humphrey Tonkin: Lingv'o kaj popol'o. Eld. UEA, Rotterdam, 2006. 159 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 92 9017 093 X.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Kiel oni (trans)viv'as en Kroati'o

Est'as interes'e analiz'i la datum'o'j'n pri la ekonomi'a viv'o en la Respublik'o Kroati'o dum la last'a'j dek ĝis dek kvin jar'o'j. Por tio ekzist'as divers'a'j oficial'a'j font'o'j, i.a. la Ŝtat'a Institut'o pri Statistik'o kaj la Kroati'a Ekonomi'a Ĉambr'o (www.hgk.hr). Por kon'i la real'a'n stat'o'n est'as neces'e al'proksim'iĝ'i al la ĉiu'tag'a viv'o de la „mal'grand'a hom'o”.

Kio okaz'is en la ekonomi'a viv'o post la demokrati'a'j ŝanĝ'o'j (en'konduk'o de la merkat'a ekonomi'o kaj la plur'parti'a sistem'o) en la jar'o 1990 kaj post la milit'a period'o 1991-1995? Malgraŭ la mal'pli'iĝ'o de la loĝ'ant'ar'o (nun est'as 4,4 milion'o'j da loĝ'ant'o'j), la aktiv'a loĝ'ant'ar'o pli'grand'iĝ'is je 4,3 % ĝis 1,7 milion'o'j. Ankaŭ kresk'is la sen'labor'ec'o, de 14,5 % al 17,9 %, ĝis 300 000. Apenaŭ ŝanĝ'iĝ'is la nombr'o de dung'it'a'j labor'ist'o'j kaj ofic'ist'o'j inter 1995 kaj nun; ĝi rest'as sur la nivel'o de 1,4 milion'o'j. Dum la sam'a period'o la mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP) en kur'ant'a'j prez'o'j pli'grand'iĝ'is je 104,7 % ĝis 38 505,6 milion'o'j da uson'a'j dolar'o'j; la real'a kresk'o est'is 48,6 %.

Produkt'ad'o stagn'as

En 2005 la nivel'o de la MEP je loĝ'ant'o ating'is la nivel'o'n de 1990, sed la industri'a produkt'ad'o ating'is nur 81,3% de tiu de 1990. Ali'flank'e, la averaĝ'a net'a salajr'o en la menci'it'a period'o pli'grand'iĝ'is nominal'e je 140,6 % ĝis 4376 kunaoj. La real'a ampleks'o de la po'mal'grand'a komerc'o pli'grand'iĝ'is je 81,4 %. Ekzist'as do evident'a'j mal'kongru'o'j inter la nivel'o de la MEP je loĝ'ant'o, la salajr'o'j, la industri'a produkt'ad'o kaj la real'a ampleks'o de po'mal'grand'a komerc'o.

Kroati'o jam de kelk'a'j jar'o'j est'as laŭ nominal'a sum'o de salajr'o'j en la du'a lok'o (post Sloveni'o) inter la trans'iĝ'ant'a'j land'o'j, sed pro la alt'a'j viv'kost'o'j la viv'nivel'o en Ĉeĥi'o kaj Hungari'o est'as pli alt'a, ol en Kroati'o. Mult'a'j pensi'ul'o'j ne pov'as viv'i normal'e pro la mal'alt'a'j pensi'o'j. Ekzempl'e, la averaĝ'a pensi'o por decembr'o 2006 est'is laŭ oficial'a statistik'o 1907 kunaoj (260 eŭr'o'j). En ĉi tiu situaci'o amas'o'n da loĝ'ant'o'j sav'as la „griz'a ekonomi'o” (laŭ esprim'o en Kroati'o), aŭ, pli bon'e esprim'it'e, la „nigr'a labor'o”. Krom'e mult'a'j hom'o'j plu'viv'as per kredit'o'j kaj ŝuld'o'j.

Ŝtat'a'j ŝuld'o'j pli'grand'iĝ'as

En la jar'o 2005 la pag'o'bilanc'o hav'is negativ'a'n sald'o'n de 9,8 miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j, en 2006 8,8 miliard'o'j. Ek'de la jar'o 1993 tiu deficit'o est'as konstant'a fenomen'o. Ekonomik'ist'o'j unu'a'vic'e kiel kaŭz'o'n konsider'as la ne'real'ism'a'n kurz'o'n de la kroat'a kunao. En la period'o 1995-2005 la averaĝ'a kurz'o rilat'e al la dolar'o kresk'is je 13,7 % kaj rilat'e al la eŭr'o je 9,5 %. Neni'u kroat'a reg'ist'ar'o akcept'is devalut'o'n de la kunao kiel rimed'o'n por san'ig'i la komerc'a'n bilanc'o'n.

Sam'temp'e la ekster'land'a ŝuld'o ok'obl'iĝ'is, ating'ant'e sum'o'n de 30,2 miliard'o'j da dolar'o'j. Kelk'jar'e la ŝuld'o'j super'is 80 % de la MEP. Pli'a ne'favor'a fakt'o est'as la pli ol tri'obl'iĝ'o de la ŝtat'a buĝet'o, kiu ating'as sum'o'n de el'spez'o'j de 87,9 miliard'o'j da kunaoj. La buĝet'o inkluziv'as nov'a'j'n kost'o'j'n, kiel san'a kaj pensi'a asekur'o'j. Publik'a konsum'ad'o en Kroati'o en la last'a'j jar'o'j super'is 50 % de la MEP, tro grand'a ŝarĝ'o por la kroat'a ekonomi'o.

Turism'o, ĉef'a pozitiv'a faktor'o

Pozitiv'a'j tendenc'o'j vid'ebl'as en la turism'o. La nombr'o de tra'nokt'ad'o'j de turist'o'j jar'e kvar'obl'iĝ'is ĝis 51 milion'o'j (inter kiu'j 46 milion'o'j est'as ekster'land'an'a'j). La valut'a'j en'spez'o'j de la turism'o ating'is 7,4 miliard'o'j'n da dolar'o'j. Okaz'is grand'a'j invest'o'j en konstru'ad'o de aŭt'o'ŝose'o'j. Unu'flank'e tio kaŭz'is pli'a'j'n ŝuld'o'j'n kaj ŝarĝ'o'j'n, sed ali'flank'e est'is uz'it'a'j en'land'a'j labor'fort'o'j kaj kapacit'o'j. La rekt'a'j ekster'land'a'j invest'o'j en Kroati'o kresk'is 14,2-foj'e ĝis 1,3 miliard'o'j da eŭr'o'j, sed mank'as invest'o'j en tut'e nov'a'j fabrik'o'j.

Kroati'o tiel far'iĝ'is land'o de kontraŭ'dir'o'j. Unu'flank'e est'as mult'e'kost'a'j invest'o'j en infra'struktur'o kaj ali'flank'e mal'bon'a'j perspektiv'o'j por la loĝ'ant'ar'o. La Mond'a Bank'o riproĉ'as al Kroati'o mal'ĝust'a'n dis'divid'o'n de la naci'a produkt'o. La privat'ig'o'j de 1990 perd'ig'is kelk'a'j'n cent'mil'o'j'n da labor'lok'o'j kaj kre'is amas'o'n da sen'labor'ul'o'j sen perspektiv'o'j. Sur'baz'e de privilegi'a'j kondiĉ'o'j ek'est'is, sen mult'e da labor'o, pen'o kaj mon'o, nov'a klas'o de riĉ'ul'o'j. Post la san'ig'o de la pli'mult'o de la bank'o'j per mon'o de la impost'pag'ant'o'j, sekv'is ili'a privat'ig'o al fremd'a'j propriet'ul'o'j, kiu'j trans'ig'as la profit'o'j'n ekster'land'e'n. La bank'o'j al'log'as la loĝ'ant'ar'o'n per mal'alt'a'j interez'o'j (pli favor'a'j, ol por entrepren'o'j) kaj tiel kresk'ig'as la ŝuld'ec'o'n. Mult'a'j ekster'land'a'j firma'o'j mal'ferm'is nov'a'j'n komerc'a'j'n centr'o'j'n, pli'grand'ig'ant'e la konkurenc'o'n kaj sam'temp'e stimul'ant'e la konsum'ad'o'n. Ekzempl'e, kroat'o'j hav'as, malgraŭ si'a ekonomi'a mal'potenc'o, pli da aŭtomobil'o'j, ol iu'j ajn loĝ'ant'o'j de la Eŭrop'a Uni'o, sed pli neces'a'j bezon'o'j est'as neglekt'at'a'j.

Zlatko HINŠT

Kiu est'os pun'it'a?

Navin Shrestha demand'as, kiu pun'os tiu'j'n, kiu'j mort'ig'is pli ol ses milion'o'j'n da hom'o'j en Irako (MONATO 2007/3, p. 6). Neni'u sci'as ekzakt'e, kiom da hom'o'j mort'is en Irako, sed cert'e ne ses milion'o'j. La 16an de mart'o la kalkul'il'o de la ret'ej'o Iraq Body Count (www.iraqbodycount.org) ating'is 64 729 viktim'o'j'n, sed ekzist'as plur'a'j ali'a'j taks'o'j. La plej alt'a cifer'o trov'ebl'as en (ceter'e tre kritik'it'a) stud'o aper'int'a en The Lanc'et (www.thelancet.com) la 21an de oktobr'o 2006. Laŭ ĝi est'is pli ol 650 000 viktim'o'j. Amik'o est'as kar'a, sed ver'o pli kar'a ...

André RUYSSCHAERT
Luksemburgo

Alt'prez'a pic'o-pec'o

Prezent'it'a al la nov'jork'a publik'o est'as pic'o kun valor'o de 1000 uson'a'j dolar'o'j (ĉ. 750 eŭr'o'j). Kre'is ĝi'n alban'a el'migr'int'o, Nino Selimaj, el ses kaviar'o-spec'o'j. La pic'o, hav'ant'a diametr'o'n de 30 cm, est'as divid'it'a en ok part'o'j'n. Ĉiu pec'o kost'is ekvivalent'o'n de preskaŭ 100 eŭr'o'j.

„Mi sci'as, ke tio'n pov'as aĉet'i nur mal'mult'a'j, tamen ekzist'as hom'o'j, kiu'j, ĝi'n manĝ'int'e, dezir'as ĝi'n de'nov'e hav'i,” dir'is Selimaj. Li esplor'is dum unu jar'o, ĝis li trov'is la ĝust'a'j'n ingredienc'o'j'n. Neces'as mend'i la pic'o'n 24 hor'o'j'n antaŭ ol ĝi'n manĝ'i, por ke la kuir'ist'o'j trov'u la ĝust'a'n kaviar'o'n.

Bardhyl SElim'i

Mal'permes'o'j

Ĉu vi jam rimark'is, ke ni viv'as en epok'o de mal'permes'o'j? En Germanio pro plend'o'j de ne'krist'an'o'j oni mal'permes'is krucifiks'o'j'n en klas-ĉambr'o'j. (Kiam ven'os mal'permes'o de voj'kruc'iĝ'o'j?) En plur'a'j land'o'j oni mal'permes'is al islam'an'a'j instru'ist'in'o'j port'i kap'tuk'o'j'n (en Turki'o tiu'j tuk'o'j en universitat'o'j est'as mal'permes'it'a'j). En iu'j uson'a'j lern'ej'o'j darvin'ism'o est'as mal'permes'it'a. Jam en mult'a'j land'o'j oni mal'permes'is fum'ad'o'n en publik'a'j konstru'aĵ'o'j kaj restoraci'o'j. En mi'a urb'o oni mal'permes'is for'ĵet'i cigared'stump'o'n aŭ maĉ'gum'o'n sur la strat'o (se vi far'as, vi risk'as alt'a'n mon'pun'o'n). Flug'pasaĝer'o'j ne rajt'as kun'port'i normal'a'j'n botel'o'j'n kun fluid'aĵ'o. En Germanio oni diskut'as pri rapid'lim'ig'o por aŭt'o'j, kiu valid'as jam en mult'a'j ali'a'j land'o'j. Sed en Germanio pro konstant'a trafik'ŝtop'iĝ'o sur aŭt'o'voj'o'j oni praktik'e pli mult'e star'as, ol vetur'as ... En Eŭrop'a Uni'o (EU), protagonist'o de mal'permes'o'j, oni nun ankaŭ diskut'as pri mal'permes'o de alkohol'aĵ'o'j, almenaŭ por jun'a'j hom'o'j. (Ni memor'as, ke en Uson'o iam ĉia alkohol'aĵ'o est'is mal'permes'it'a – kial ne plu?) En EU-land'o'j baldaŭ oni mal'permes'os al aŭt'o'j, kiu'j el'las'as tro grand'a'n kvant'o'n da venen'o kaj fulg'o, vetur'i en urb'o'centr'o'j'n dum tag'o'j kun tre mult'a mikro'polv'o en la aer'o. Mi demand'as mi'n, kial ili dum la ali'a'j tag'o'j rajt'as polu'i la medi'o'n. Grandioz'a ekzempl'o de sagac'a mal'permes'o est'as, ke en Germanio oni ne rajt'as uz'i aŭt'o'j'n sen vintr'a'j pneŭmatik'o'j, kiam neĝ'as. Ĉar pro la klimat'ŝanĝ'iĝ'o en plej grand'a part'o de Germanio ne plu neĝ'as, tiu mal'permes'o valid'as nur dum kelk'a'j tag'o'j jar'e (sed kiu sci'as antaŭ'e, dum kiu'j tag'o'j?).

Nu ja, iu'j mal'permes'o'j ja est'as prav'a'j (ekzempl'e pri fum'ad'o), sed mi demand'as mi'n, kiu'j'n lim'ig'o'j'n de ni'a individu'a liber'ec'o ni ankoraŭ dev'os sufer'i? Kaj kiu kontrol'as ĉiu'j'n ĉi mal'permes'o'j'n? Ĉu ni dev'as por tio rekrut'ig'i arme'o'n da denunc'ant'o'j? Ceter'e, mi hav'as pli'a'j'n prudent'a'j'n propon'o'j'n por mal'permes'o. Ekzempl'e oni pov'us mal'permes'i stult'ig'a'j'n televid'program'o'j'n kaj rub'aĵ'o'n en Inter'ret'o. Kaj oni dev'us mal'permes'i al best'o'j kaj hom'o'j furz'ad'o'n, ĉar ties intest'a'j gas'o'j venen'as la aer'o'n. Tamen i'o'n mi ne atend'as: ke oni mal'permes'os hom'a'n stult'ec'o'n ĝeneral'e kaj milit'o'n apart'e.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Rest'u tajlor'o ĉe vi'a labor'o

Do'n Broadribb est'as, sen'dub'e, tre kler'a kaj lert'a kun'labor'ant'o de MONATO. Tamen koncern'e recenz'o'j'n est'as jen'a princip'o dezir'ind'a: Por la juĝ'o de la traduk'kvalit'o, egal'e el kiu lingv'o io est'as traduk'it'a, est'as tre grav'e, ke la original'a lingv'o ĝust'e est'u la ge'patr'a lingv'o de la recenz'ant'o. Ekzempl'e por la traduk'o de la fam'a Eŭgen'o Onegin Bor'is Kolker est'us konven'a recenz'ant'o. Koncern'e traduk'o'j'n el angl'a'lingv'a'j verk'o'j sen'dub'e Donald Broadribb est'as tre kompetent'a pri'juĝ'ant'o.

Bertil ENGLUND
Germanio

Adapt'iĝ'o

Ĉu vi leg'is la alarm'a'n raport'o'n de la Inter'reg'ist'ar'a Komision'o pri Klimat-Ŝanĝ'o (kon'at'a per la angl'a mal'long'ig'o IPCC)? Mi lern'is per ĝi, ke definitiv'e oni ne plu pov'as halt'ig'i tiu'n ŝanĝ'o'n, eĉ se oni tuj far'us ĉio'n ebl'a'n por redukt'i emisi'o'n de venen'o'j kaj simil'e – simpl'e est'as tro mal'fru'e. Maksimum'e oni pov'us iom brems'i la katastrof'a'n evolu'o'n. Do mi krom'e konklud'as el la raport'o de tiu mond'a klimat-konsili'o, ke ni dev'as viv'i kun la sekv'o'j, kaj tio signif'as, ke ni dev'as adapt'iĝ'i al la klimat-ŝanĝ'o.

La demand'o est'as, kio'n mi person'e pov'as kaj dev'as far'i en tia situaci'o. Kio atend'as mi'n, viv'ant'a'n en mez'a Eŭrop'o, en grand'urb'o situ'ant'a inter Danub'o kaj la Alp'o'j? Ni'a veter'o jam de jar'o'j ŝanĝ'iĝ'as: sezon'o'j ne plu est'as sam'a'j kiel en mi'a jun'aĝ'o; ni nun hav'as mild'a'j'n vintr'o'j'n kaj varm'eg'a'j'n somer'o'j'n. La sled'o'j'n ni pov'as brul'ig'i, ĉar en ni'a region'o preskaŭ ne plu neĝ'as; se ni'a'j ge'nep'o'j vol'as sled'i, ni dev'us vetur'i al la Alp'o'j (kaj eĉ tie oft'e mank'as neĝ'o) – sed ni'a aŭt'o ja venen'as la atmosfer'o'n kaj do tiel ni damaĝ'us la klimat'o'n. Do fin'o de la vintr'a amuz'aĵ'o por infan'o'j! Sed la veter'o kapric'as; pas'int'a'n jar'o'n en mart'o (printemp'a monat'o ĉi tie) dum du semajn'o'j ni hav'is abund'a'n neĝ'o'n kaj frost'o'n. Sekv'e infan'o'j tamen pov'is sled'i, sed la flor'o'j de ni'a pom'arb'o frost'iĝ'is, tiel ke en aŭtun'o ni rikolt'is nur man'plen'o'n da frukt'o'j ...

Abel'o'j mort'as

Ceter'e mort'is ankaŭ abel'o'j, ĉar ili ne trov'is (post la frost'o) sufiĉ'e da nutr'aĵ'o. Ĉi-jar'e ni hav'is varm'a'j'n januar'o'n kaj februar'o'n, do abel'o'j vek'iĝ'is pli fru'e el vintr'a dorm'o ol kutim'e; sed ne ĉiu'j plant'o'j jam adapt'iĝ'is al la klimat-ŝanĝ'o, kaj do de'nov'e kompat'ind'a'j abel'o'j ne trov'as la neces'a'n nektar'o'n, kaj de'nov'e ili mal'sat-mort'as. Do baldaŭ ni dev'os rezign'i pri miel'o aŭ akir'i mult'e'kost'a'n import'it'a'n natur'a'n dolĉ'aĵ'o'n. Kaj de'nov'e ni hav'os ebl'e nur mal'mult'a'j'n pom'o'j'n el ni'a arb'o.

Politik'ist'o'j apelaci'as al ni ŝpar'i energi'o'n. Do ni aĉet'is nov'a'n frid'uj'o'n, sur kiu ni leg'as „super-ek'o” kun la epitet'o „energi-ŝpar'a”. En ni'a loĝ'ej'o jam de mult'a'j jar'o'j ni uz'as tiel nom'at'a'j'n ŝpar-ampol'o'j'n, sed nur tie, kie ni oft'e kaj mult'e bezon'as lum'o'n vesper'e kaj nokt'e. Nun en Aŭstrali'o oni jam mal'permes'as ĉiu'j'n ordinar'a'j'n elektr'a'j'n ampol'o'j'n, ĉe ni oni (ĝis nun) nur konsil'as. Do ni aĉet'os pli'a'j'n mult'e'kost'a'j'n ŝpar'ampol'o'j'n por sav'i la natur'o'n. Sed kio'n far'i pri mal'nov'a'j tamen ankoraŭ perfekt'e funkci'ant'a'j elektr'a'j aparat'o'j, kiu'j vor'as energi'o'n? Ni'a'j modest'a'j pensi'o'j ne permes'as al ni for'ĵet'i ili'n kaj aĉet'i nov'a'j'n. Ĉu do ni plu kulp'u pri energi-mal'ŝpar'o?

Klimat'iz'il'o'j?

Ali'flank'e, pro la nun pli varm'a'j vintr'o'j ni ŝpar'as aŭtomat'e hejt-energi'o'n. Sed kio pri la nun varm'eg'a'j somer'o'j? Ĉu ni ŝvit'u mal'normal'e aŭ instal'u energi'vor'a'j'n klimat'iz'il'o'j'n por el'ten'i la temperatur'o'j'n? Se ni tre mult'e ŝvit'as, ni dev'as pli mult'e lav'i vest'aĵ'o'j'n – kaj de'nov'e konsum'as energi'o'n (tamen ni'a relativ'e nov'a lav-maŝin'o ankaŭ est'as „energi-ŝpar'a” laŭ asert'o de la produkt'int'o). Ceter'e, ni cert'e akir'os pli'a'j'n kul'o-ret'o'j'n por protekt'i ne nur ni'a'n dorm'ĉambr'o'n, sed ankaŭ ĉiu'j'n fenestr'o'j'n kontraŭ la baldaŭ abund'a'j pik'ul'o'j. Kiel mult'a'j german'o'j pas'int-temp'e ni oft'e liber'temp'is en varm'a'j sud'eŭrop'a'j land'o'j. Nun ni pov'as rest'i hejm'e kaj ĝu'i propr'a'n varm'o'n; sed pro tio sufer'os turism'a industri'o en sud'eŭrop'a'j land'o'j – ĉu ni rajt'as damaĝ'i tiel ital'o'j'n, grek'o'j'n kaj hispan'o'j'n?

Ali'flank'e tia'manier'e ni ne plu damaĝ'as la atmosfer'o'n, ĉar ni ne plu flug'os. Hejm'e jam de mult'a'j jar'o'j ni uz'as ni'a'n aŭt'o'n nur en urĝ'a'j okaz'o'j, ceter'okaz'e bicikl'as aŭ uz'as tram'o'n kaj bus'o'n. En ni'a grand'a urb'o ni bon'ŝanc'as tiu'rilat'e. Sed por vizit'i ni'a'n feri'a'n dom'o'n je 30 km sud'e de Aŭgsburg'o ni dev'as uz'i la aŭt'o'n; per trajn'o aŭ bus'o ni ne pov'as ating'i ĝi'n, por bicikl'i la distanc'o est'as tro grand'a. Tamen tie ni konsum'us mal'pli da energi'o, ekzempl'e ĉar ni hejt'as la dom'o'n per lign'o, kiu ne tiom polu'as la aer'o'n. Ĉu ni, pensi'ul'o'j, do trans'lok'iĝ'u tie'n? Sed loĝ'i en la vilaĝ'et'o sen aŭt'o ne ebl'as, ĉar krom viand'aĵ'o'n kaj pan'o'n ni pov'as preskaŭ neni'o'n aĉet'i pro mank'o de vend'ej'o'j; do ni dev'us uz'i aŭt'o'n por ating'i super'bazar'o'j'n en urb'o'j – jen la sam'a dilem'o.

Pir'o'j el Argentino?

Ho jes, super'bazar'o! Tie oni ofert'as nutr'aĵ'o'j'n el la tut'a mond'o. Sed ĉu plu ni rajt'as aĉet'i produkt'o'j'n el for'a'j land'o'j, kiu'j'n oni import'as per konsum'ad'o de mult'a energi'o? Ĉu ni rajt'as aĉet'i tomat'o'j'n kaj oranĝ'o'j'n el sud'a Hispanio, se frid-kamion'o'j dum mil-kilo'metr'a vetur'ad'o polu'as la atmosfer'o'n kaj tiel varm'ig'as ĝi'n pli? Ĉu plu mi rajt'as manĝ'i pir'o'j'n el Sud-Afrik'o aŭ Argentino?

Abund'as konsili'o'j por help'i la natur'o'n. Ekzempl'e oni rekomend'as al ni vojaĝ'i ne per aŭt'o, sed per trajn'o. Por vizit'i parenc'o'j'n en distanc'o de ĉirkaŭ 500 km mi pov'as vetur'i per trajn'o; tio kost'as mal'pli ol uz'i la aŭt'o'n. Sed se ni vojaĝ'as du'op'e, por la trajn'o ni pag'as konsider'ind'e pli da mon'o, ol per la aŭt'o, kiu sam'prez'e transport'as unu aŭ kvin person'o'j'n.

Ne, ver'e ne est'as facil'e por ni, ordinar'a'j hom'o'j, kontraŭ'batal'i la klimat-ŝanĝ'o'n. Do ni adapt'iĝ'u al pli mult'a'j uragan'o'j, fort'a'j pluv'eg'o'j kaj inund'o'j. Kaj ebl'e, ebl'e, ja ankaŭ reg'ist'ar'o'j lern'as el la raport'o de la mond'a klimat-konsili'o ...

Stefan MAUL

Modern'antikv'a'j fabel'o'j

Ĉi tiu modest'aspekt'a libr'o konsist'as el re'rakont'o de sep budh'ism'a'j fabel'o'j, baz'it'a'j sur, sed ne kopi'it'a'j el Dhammapada kaj Jaataka. En ĉiu el ili, bodisatv'o (est'ont'a Budh'o) part'o'pren'as, kelk'foj'e kiel la protagonist'o, kelk'foj'e kiel la kompat'em'a re'ĝust'ig'ant'o. Trans'form'int'e si'n en best'o'n, li help'as protekt'i ali'a'j'n best'o'j'n kontraŭ mort'o far'e de hom'o'j; trans'form'int'e si'n en hom'o'n, li help'as en'danĝer'ig'it'a'n hom'o'n; trans'form'int'e si'n en hom'o'n, li kon'ig'as kaj instru'as la Ver'o'n al erar'int'a hom'o kaj tiel ebl'ig'as ties eventual'a'n bodisatv'iĝ'o'n.

Eksplik'o por tiu, kiu ne kon'as la termin'o'j'n: bodisatv'o est'as person'o, kiu efektiv'e ating'akir'is la kvalit'o'j'n de budh'o, sed decid'is ne budh'iĝ'i (= en'ir'i nirvan'o'n) dum plu rest'os hom'o'j help'end'a'j aŭ help'ind'a'j. Budh'o est'as person'o, kiu jam en'ir'is nirvan'o'n, do ne plu est'as en la kosm'o de ekzist'o, sed en la ekster'ekzist'a stat'o nirvan'a. Nirvan'o est'as stat'o ne'pri'skrib'ebl'a, tut'e ekster la hom'a kompren'kapabl'o kaj ekster la dual'ism'a koncept'o „ekzist'o/mal'ekzist'o” kaj „viv'o/mort'o”. Kvankam en la hom'a histori'o ni sci'as pri nur unu budh'o kaj li'n do nom'as la Budh'o, la mond'o kon'is ankaŭ ali'a'j'n person'o'j'n, kiu'j budh'iĝ'is; kaj la nombr'o de bodisatv'o'j est'as ne'kalkul'ebl'a. Tiu koncept'ar'o est'as la fundament'o de la fabel'o'j budh'ism'a'j, do ankaŭ de la sep fabel'o'j en ĉi tiu libr'o.

En la budh'ism'a doktrin'o ekzist'as ankaŭ di'o'j; ili est'as ul'o'j, kiu'j per si'a mult'merit'iĝ'o post si'a mort'o re'nask'iĝ'is en iu el la ĉiel'o'j. La ĉiel'o'j kaj la di'o'j est'as part'o de la ekzist'ant'a kosm'o, kaj inter ili viv'as la bodisatv'o'j. Kiam en ni'a nun'a fabel'ar'o est'as parol'at'e pri la Budh'o, efektiv'e tem'as pri la histori'a person'o, kiu, antaŭ ol en'ir'i nirvan'o'n, pro si'a merit'eg'o viv'is, kiel bodisatv'o, en iu el la ĉiel'o'j kaj foj'foj'e re'ven'as al la ter'o por help'i est'ul'o'j'n bezon'hav'a'j'n.

Ĉiu viv'ant'o, ĉu hom'o, ĉu best'o, nask'iĝ'as kaj post'e mort'as, kaj post la mort'o re'nask'iĝ'as; ne nepr'e kiel sam'spec'a est'ul'o: hom'o pov'as re'nask'iĝ'i kiel best'o, se li perd'is iom el si'a nobl'a karakter'o; best'o pov'as re'nask'iĝ'i kiel hom'o, se ĝi akir'is pli da nobl'ec'o. Do ni'n ne mir'ig'u, ke en la fabel'o'j hom'o'j kaj best'o'j trakt'iĝ'as egal'rang'e.

La unu'a fabel'o en la libr'o, La reg'rifuz'ant'o, rakont'as pri princ'o, kiu decid'as nenial far'iĝ'i reĝ'o, ĉar reĝ'o far'as fi'aĵ'o'j'n. Plen'um'i tiu'n decid'o'n est'as por li mal'facil'eg'e. Sed fin'e li sukces'as instig'i eks'reĝ'iĝ'i kaj anstataŭ'e far'iĝ'i monaĥ'o ne nur si'a'n patr'o'n, sed ankaŭ kelk'a'j'n ali'a'j'n reĝ'o'j'n.

La last'a fabel'o en la libr'o hav'as tre mal'simil'a'n tem'o'n. Student'o, kiu rajt'as akir'i si'a'n diplom'o'n, est'as kalumni'at'a. Li'a instru'ist'o tial postul'as, ke, kiel pun'o, li mort'ig'u mil person'o'j'n kaj al'port'u la dekstr'a'n et'fingr'o'n de ĉiu el ili. La student'o do far'iĝ'as mort'ig'ist'o, kiu'n tim'as kaj evit'as ĉiu'j person'o'j. Por akir'i si'a'n mil'a'n dekstr'a'n et'fingr'o'n, li est'as murd'ont'a si'a'n propr'a'n patr'in'o'n. Sed last'a'moment'e la Budh'o li'n renkont'as kaj instig'as medit'ad'i. Per si'a medit'ad'o li ek'konsci'as pri la ver'o kaj rezign'as si'a'n fi'ec'o'n. Li monaĥ'iĝ'as. La ali'a'j hom'o'j li'n bat'ad'as, sang'ig'as, preskaŭ mort'ig'as.

Li renkont'as la Budh'o'n, kiu dir'as al li: „Mult'a'j'n fi'aĵ'o'j'n vi far'is, do neniel mir'ind'as, ke ĉi tio okaz'is. Ĝoj'u, ke post vi'a'j fi'aĵ'o'j vi viv'is tiel merit'ig'e. Ali'okaz'e okaz'us mult'e pli, ne nur dum ĉi tiu viv'o, sed ankaŭ dum ven'ont'a'j viv'o'j, dum cent'o'j kaj mil'o'j da jar'o'j. Ag'o'j nask'as sekv'o'j'n.”

Mi rekomend'as leg'i ĉi tiu'j'n fabel'o'j'n. Ili edif'as dum'distr'e, tre efik'e.

Kelk'a'j vort'o'j pri la el'don'metod'o: oni nun pov'as mem, sen'kost'e, el'don'ig'i si'a'j'n verk'o'j'n, per'e de www.lul'u.com. Oni send'as pres'pret'a'n elektron'ik'a'n kompost'aĵ'o'n de si'a verk'o. Lul'u pres'ig'as ekzempler'o'n de verk'o, nur kiam ven'as mend'o. Ricev'int'e pag'it'a'n mend'o'n, la entrepren'o ricev'as procent'o'n de la vend'o'prez'o; kaj post de'pren'o de la pres'kost'o'j la aŭtor'o ricev'as la rest'o'n de la vend'o'prez'o. La proced'o ebl'ig'as sen'risk'e el'don'i si'a'j'n verk'o'j'n.

Gunnar Gällmo dispon'ig'as per www.lul'u.com plur'a'j'n si'a'j'n esperant'o'lingv'a'j'n verk'o'j'n. La prez'o'j est'as tre moder'a'j, kaj vi pov'as leg'i detal'o'j'n pri la libr'o'j ĉe Lul'u.

Donald BROADRIBB
Gunnar Gällmo: „La reg'rifuz'ant'o” kaj ali'a'j budh'ism'a'j fabel'o'j. Eld. la aŭtor'o per Lul'u. 84 paĝ'o'j glu'it'a'j. Mend'ebl'a ĉe www.lul'u.com kontraŭ 6,21 USD + 4,25 USD afrank'o.

Ekster'land'a'j invest'ant'o'j rapid'e aĉet'as ne'mov'ebl'aĵ'o'j'n

Antaŭ ne'long'e ekster'land'a invest'fondus'o aĉet'is parcel'o'n de ĉ. 24 000 kvadrat'a'j metr'o'j en Ŝanhajo. Ĝi plan'as invest'i 1,3 miliard'o'j'n da ĉin'a'j juan'o'j por tie konstru'i mult'etaĝ'a'n ofic'ej'a'n dom'eg'o'n kaj uz'i la rest'ant'a'n part'o'n por ali'a komerc'a cel'o.

Jen ekzempl'o kiel en plur'a'j provinc'o'j kaj municip'o'j de Ĉini'o ali'land'a'j entrepren'o'j special'ig'it'a'j en negoc'o de ne'mov'ebl'aĵ'o'j aĉet'as ter'pec'o'j'n kaj mem'star'e konstru'as kaj vend'as nov'a'j'n dom'o'j'n. Ankaŭ almenaŭ 100 fam'a'j ĉin'a'j entrepren'o'j el la sam'a sektor'o kun'labor'as kun ali'land'an'o'j, kondiĉ'e ke tiu'j grand'kvant'e kun'invest'as.

La cifer'o'j de la Ŝtat'a Statistik'a Buro'o de Ĉini'o montr'as, ke en 2006 la ekster'land'a kapital'o, kiu en'ir'is la ĉin'a'n merkat'o'n de teren'o'j kaj dom'o'j, ating'is 8,23 miliard'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j. Tio est'as pli'iĝ'o je 51,9 % kompar'e kun la antaŭ'a jar'o. La Buro'o antaŭ'vid'as ke la kresk'a tendenc'o daŭr'os en 2007.

Ali'land'a'j entrepren'o'j stimul'as konkurenc'o'n

Ĉar en la pas'int'a'j jar'o'j en la ĉin'a land'intern'o la dom'prez'o'j sen'ĉes'e lev'iĝ'is, dom'komerc'ist'o'j facil'e gajn'is profit'eg'o'j'n. La blind'a ekspansi'o kaj la sen'ord'a konkurenc'o mal'bon'e influ'is la tut'a'n soci'o'n kaj kaŭz'is grand'a'n atent'o'n ĉe la reg'ist'ar'o. Ek'de la du'a part'o de 2006, la reg'ist'ar'o praktik'as sever'a'n regul'ig'a'n politik'o'n. Unu'flank'e la ŝtat'o lim'ig'as grand'a'j'n invest'o'j'n kaj elimin'as ne'bon'a'j'n entrepren'o'j'n. Ali'flank'e, por romp'i la monopol'o'n de la en'land'a'j entrepren'o'j, ekster'land'a'j entrepren'o'j pli facil'e ricev'as invest'permes'o'j'n. Do est'as evident'e ke tiu'j lud'os pli kaj pli grav'a'n rol'o'n en unu el la plej vigl'a'j industri'o'j de la land'o.

Trans'don'o de projekt'o'j

La ŝtat'o mult'e pli'alt'ig'is la grund-impost'o'j'n. Pro tio, mez'a'j kaj mal'grand'a'j en'land'a'j entrepren'o'j unu post ali'a for'las'as la origin'e plan'it'a'j'n projekt'o'j'n. Por ali'land'a'j entrepren'o'j est'as ŝanc'o por rapid'e akir'i i'o'n. Ali'a faktor'o est'as la alt'a kurz'o de la ĉin'a mon'o. Tio stimul'as la ekster'land'a'j'n invest'ant'o'j'n, kiu'j jam de'long'e rezerv'is ĉin'a'n mon'o'n, por tuj aĉet'i projekt'o'n kaj gajn'i alt'a'n profit'o'n. En januar'o, entrepren'o el Hanzhou, orient'a Ĉini'o, ofert'is du parcel'o'j'n en pitoresk'a lok'o kontraŭ kontant'a mon'o. Du aŭ tri ali'land'a'j entrepren'o'j tuj lig'is kontakt'o'j'n.

Alt'a'j profit'marĝen'o'j

La decid'ig'a motiv'o por ekster'land'a'j entrepren'o'j est'as la alt'a'j profit'o'j, kiu'j nun'temp'e ebl'as. Laŭ raport'o, antaŭ ne'long'e publik'ig'it'a de RREEF, invest'fili'o de la german'a Deutsche Bank (www.rreef.com), la mal'net'a profit'marĝen'o de loĝ'dom'a projekt'o en Ĉini'o jam ating'as 20 ĝis 30 % kaj ebl'e baldaŭ super'os tiu'n de Uson'o. Pekino kaj Ŝanhajo okup'is la unu'a'n lok'o'n, antaŭ uson'a'j urb'eg'o'j. En Parizo, Sidnej'o kaj Honkongo la profit'marĝen'o est'as nur 4 ĝis 5 %.

MU Binghua

Neni'u konsol'o

En 1993 la japan'a reg'ist'ar'o agnosk'is la ekzist'o'n de tiel nom'at'a'j konsol-vir'in'o'j, kiu'j serv'is japan'a'j'n milit'ist'o'j'n dum la du'a mond'o'milit'o kiel seks-sklav'in'o'j. Tamen last'a'temp'e la nov'a japan'a ĉef'ministr'o, Shinzo Abe, ne'is ili'a'n ekzist'o'n.

Fort'e re'ag'is Uson'o kaj Nederlando. En la uson'a senat'o oni apelaci'is al Japani'o oficial'e agnosk'i la konsol-vir'in'o'j'n kaj ili'n financ'e kompens'i. Sed japan'a'j konservativ'ul'o'j koler'is, dir'ant'e, ke la vir'in'o'j est'is nur'a'j prostitu'it'in'o'j.

Vir'in'o, kiu dum 16 jar'o'j batal'as por la 200 000 vir'in'o'j, ĉef'e el Korei'o, est'as amsterdam'an'in'o Berthy Korv'in'us. En 1944, kiel ses'jar'ul'in'o en tend'um'ej'o Muntilan sur Mez'a Jav'o, ŝi vid'is, kiel jun'a'j vir'in'o'j est'is per'fort'e pel'varb'it'a'j de la japan'a arme'a polic'o al bordel'o en Magelang.

Proces'o

En 1991 Korv'in'us ĉe'est'is konferenc'o'n en Seulo, Sud'a Korei'o, kiam unu'a'foj'e prezent'is si'n publik'e la tiel nom'at'a'j jungshindeoj, ali'vort'e kore'in'o'j per'fort'e tir'it'a'j el si'a'j dom'o'j por far'iĝ'i seks-sklav'in'o'j. Tiam tri el la vir'in'o'j iniciat'is en Tokio proces'o'n kontraŭ la japan'a ŝtat'o. Unu jar'o'n post'e, la japan'a reg'ist'ar'o agnosk'is la ekzist'o'n de konsol-vir'in'o'j kaj pardon'pet'is per leter'o al la kore'in'o'j, „rekrut'it'a'j por prostitu'ad'o kaj sufer'int'a'j ne'pri'skrib'ebl'a'j'n fi'ag'o'j'n”.

En 1994 sinjor'in'o Korv'in'us renkont'is profesor'o'n Yoshimi en Washeda-universitat'o en Tokio. Li posed'is dokument'o'j'n el arme'a'j arkiv'o'j, kiu'j ne'dub'ebl'e pruv'as, ke ekzist'is sistem'ec'a plan'o pri dev'ig'a prostitu'ad'o dum la du'a mond'milit'o.

Milit-tribunal'o

Ceter'e not'is la Inter'naci'a Vir'in'a Tribunal'o pri Milit'krim'o'j de Japan-arme'a Seks'um'a Sklav'ig'o, okaz'int'a en 2000 en Tokio, ke la alianc'an'o'j ne proces'is kontraŭ japan'a'j respond'ec'ul'o'j dum la inter'naci'a milit-tribunal'o en Tokio inter 1946 kaj 1948, „malgraŭ la fakt'o, ke ili posed'is pruv'o'j'n pri ĉi tiu seks'um'a sklav'ig'o”.

La nun'a japan'a ĉef'ministr'o, Shinzo Abe, admir'as si'a'n av'o'n, kiu est'as registr'it'a kiel A-kategori'a milit'krim'ul'o. Ne mir'ind'e, ke la ĉef'ministr'o re'pren'as la iam'a'n ne'ad'o'n pri konsol-vir'in'o'j. Sub'ten'as li'n oficial'a japan'a raport'o, publik'ig'it'a en mart'o pas'int'jar'e, kiu asert'as, ke mank'as fizik'a pruv'o pri la seks'a ekspluat'ad'o de ekster'land'a'j vir'in'o'j.

Johan DERKS

La tri tur'o'j de MKC

Mi leg'is la ese'o'n Kial ver'e kolaps'is la tri tur'o'j de MKC? de I'a'n Fantom (MONATO 2007/4, p. 24-26). Kiu plu interes'iĝ'as pri la tem'o, rigard'u la (angl'a'lingv'a'n) ret'ej'o'n www.loosechange911.com.

Detlev BLANKE
Germanio

Not'o ne'kontent'ig'a por german'a'j lern'ej'o'j

Post 1998 okaz'is la tiel nom'at'a'j Pis'a-stud'o'j, per kiu'j kompar'ebl'as lern'ant'o'j, lern'ej'o'j kaj kler'ig'a'j sistem'o'j en part'o'pren'ant'a'j ŝtat'o'j. La stud'o'j'n organiz'as la Organiz'aĵ'o por Ekonomi'a'j Kun'labor'o kaj Evolu'ig'o (OEKE). En 2000 est'is ekzamen'at'a precip'e la leg'kapabl'o de 15-jar'aĝ'ul'o'j; en 2003 matematik'o; en 2006 natur'scienc'o'j. En ĉi-last'a'j test'o'j part'o'pren'is 57 ŝtat'o'j el ĉiu'j kontinent'o'j kaj en'tut'e 275 000 ge'lern'ant'o'j.

La rezult'o'j en Germanio ne kontent'ig'is. Evident'iĝ'is, ke infan'o'j oft'e ne kompren'as, kio'n ili lern'as. Ŝajn'as, ke instig'as ili'n not'o'j kaj la ven'ont'a test'o anstataŭ sci'vol'o kaj interes'o. Kelk'a'j ge'lern'ant'o'j lern'as kvazaŭ „bulimi'e”: ili en'kap'ig'as la lern'end'aĵ'o'n, parker'e ĝi'n „el'vom'as” kaj post la ekzamen'o ĉio'n forges'as. Jam fru'e en si'a lern'ej'a karier'o ili lern'as tromp'i kaj fraŭd'i.

Kontrast'e neces'as lern'i, mem'star'e pri'pens'i, serĉ'i solv'o'j'n kaj el'prov'i kaj kompar'i la rezult'o'j'n kun tiu'j de ali'a'j lern'ant'o'j. Neces'as ankaŭ liber'ec'o por erar'i kaj, per la erar'o'j, lern'i. Parker'i vort'o'j'n, fraz'o'j'n, formul'o'j'n ne taŭg'as por la est'ont'ec'o.

Instru'plan'o'j

En german'a'j lern'ej'o'j valid'as mal'sam'a'j instru'plan'o'j en la 16 federaci'a'j region'o'j. Pri lern'ej'a instru'ad'o laŭ'konstituci'e respond'ec'as la koncern'a region'o. Sed la Pis'a-stud'o'j montr'as, ke en Germanio mal'sukces'as ge'lern'ant'o'j. Ĉiu 15a lern'ej'an'o pov'as nek leg'i, nek kompren'i simpl'a'n tekst'o'n. Plej'part'e ili apenaŭ pov'as kalkul'i element'lern'ej'a'j'n task'o'j'n.

La lern'ej'a sistem'o baz'iĝ'as sur selekt'ad'o. Kiam lern'ej'an'o hav'as 10 jar'o'j'n, not'o'j determin'as, kiu en'ir'os gimnazi'o'n, kiu mez'lern'ej'o'n kaj kiu rest'os ĉe „ĉef'a” popol'a lern'ej'o, la Hauptschule. Fin'fin'e decid'as „la vol'o de la ge'patr'o'j”. Tamen en neni'u ali'a Pis'a-land'o tiom de'pend'as lern'ej'a sukces'o de la soci'a de'ven'o kaj la financ'a situaci'o de la ge'patr'o'j. Infan'o de riĉ'ul'o aŭ de universitat'a diplom'it'o hav'as pli ol ses'obl'a'n ŝanc'o'n ating'i plej alt'a'j'n not'o'j'n en lern'ej'o kompar'e kun sam'e inteligent'a infan'o de labor'ist'o.

Hom'a'j rajt'o'j

Raport'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, publik'ig'it'a en mart'o, indik'is, ke la german'a instru-sistem'o, kaj apart'e selekt'ad'o, romp'as hom'a'j'n rajt'o'j'n. Ge'patr'o'j kaj lern'ej'an'o'j al'front'as grav'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n, kaj apart'e sufer'as infan'o'j de en'migr'int'o'j. La reg'ist'ar'o, kaj precip'e la krist'an'parti'a'j ministr'o'j pri kultur'o, kritik'is la konklud'o'j'n de la raport'o. Ali'flank'e social'demokrat'o'j kaj sindikat'an'o'j akcept'is la raport'o'n kaj postul'is komun'a'n ag'ad'o'n por pli'bon'ig'i lern'ej'o'j'n.

Per Inter'ret'o ordinar'a'j german'o'j pri'koment'is la raport'o'n. Iu konsent'is kun la konklud'o'j, dir'ant'e, ke la lern'ej'a sistem'o est'as „tut'e kaduk'a, mal'social'a kaj ne'fleks'em'a”. Pli'a'j opini'o'j trov'ebl'as ĉe www.ftd.de/debatte/showthread.html?t=206.

Jomo IPFELKOFER

Canaletto: Impon'a'j pentr'aĵ'o'j de eŭrop'a'j urb'vid'aĵ'o'j

Per la organiz'o de pentr'aĵ-ekspozici'o de la ital'o Bernardo Bellotto (ĉ. 1721-1780), iu'foj'e nom'at'a Canaletto [kanal'et'o], la Art'histori'a Muze'o en Vieno plen'um'is si'a'n mult'jar'a'n dezir'o'n ebl'ig'i la al'ir'o'n de vast'a publik'o al la art'aĵ'o'j de tiu fam'a pentr'ist'o, kiu en ili etern'ig'is vid'ind'a'j'n lok'o'j'n de vic'o da eŭrop'a'j urb'o'j.

Vigl'a kun'labor'o de la viena muze'o kun la plej grav'a'j pol'a'j muze'o'j est'ig'is la fundament'o'n de tiu ekspozici'o. Pro la restaŭr'ad'o de la Reĝ'palac'o en Varsovio kaj ties „Canaletto-Hal'o” grav'a'j pentr'aĵ'o'j de la pol'a cikl'o de Canaletto – kiu'j tie est'as konstant'e ekspozici'at'a'j – pov'is ven'i al Vieno. Tie ili est'is montr'at'a'j kun'e kun pentr'aĵ'o'j el la Naci'a Muze'o de Varsovio kaj el ali'a'j eŭrop'a'j kaj ekster-eŭrop'a'j kolekt'o'j, nom'e el Sankt-Peterburgo, Dresdeno, Budapeŝto, Dublino, Londono, Milano, Torin'o, Vaŝington'o, Vieno, sam'kiel el privat'a'j kolekt'o'j.

La ekspozici'o de Canaletto en Vieno prezent'is la viv'o'voj'o'n de la pentr'ist'o el Italio tra Dresdeno, Vieno, Munkeno kaj Varsovio sur'baz'e de li'a'j impres'a'j pentr'aĵ'o'j, kre'it'a'j en la menci'it'a'j urb'o'j.

Bernardo Bellotto, kiu nask'iĝ'is en Venecio ĉirkaŭ 1721, est'as unu el la ĉef'a'j reprezent'ant'o'j de la tiel nom'at'a panoram-pentr'ad'o, la ĝenr'o de kvazaŭ topografi'e ĝust'a re'don'o de urb'a'j vid'aĵ'o'j. Tiu specif'a form'o de pentr'ad'o de urb'a'j pejzaĝ'o'j evolu'is en Venecio dum la 18a jar'cent'o lig'e kun la pli'iĝ'ant'a nombr'o de vojaĝ'ant'o'j cel'e al mem'kler'iĝ'o. Ĉef'majstr'o de tiu specif'a ĝenr'o, ek'est'int'a ĝust'e en Venecio, est'is Antonio Canale [kanal'e], onkl'o kaj instru'ant'o de Bellotto, kiu de li trans'pren'is la al'nom'o'n Canaletto.

Bellotto aktiv'is post si'a'j lern'o'jar'o'j ĉe Antonio Canale ankaŭ ekster Venecio, en Romo, Florenco, Lucca, Milano, Torin'o kaj Veron'o. En 1747 li for'las'is si'a'n nask'iĝ'urb'o'n Venecio por ĉiam kaj trans'loĝ'iĝ'is al Dresdeno en sud-orient'a Germanio. En la sekv'a'j 11 jar'o'j li pentr'is tie kiel kort'eg'a pentr'ist'o ĉe princ'o-elekt'ist'o Frederik'o Aŭgust'o la 2a vic'o'n da grand'a'j pejzaĝ-pentr'aĵ'o'j de la flor'ant'a mal'fru'barok'a rezident'ej'urb'o Dresdeno, sam'kiel de la mez'epok'a urb'o Pirn'a kaj ties fortik'aĵ'o. Per tiu'j pentr'aĵ'o'j li trans'don'is la ĝis tiam specif'a'n veneci'an form'o'n de urb'vid'aĵ'a pentr'ad'o al mez'a Eŭrop'o. Li'a'j pentr'aĵ'o'j mir'ig'as per la topografi'a ekzakt'ec'o kaj detal-fid'ind'ec'o, kvankam Canaletto far'is grav'a'j'n ŝanĝ'o'j'n favor'e al la koher'ec'o de kompon'aĵ'a konstru'o kaj efik'e divid'is la kompon'aĵ'o'j'n per fort'a'j lum'a'j kaj ombr'a'j kontrast'o'j.

En 1759 kaj 1760 la pentr'ist'o rest'ad'is en Vieno, kie li, komisi'e de la aŭstr'a-hungar'a imperi'estr'in'o Maria Terez'a, kre'is pentr'aĵ'o'j'n de vid'aĵ'o'j de Vieno kaj de la imperi'estr'a'j kastel'o'j Schönbrunn kaj Schloss Hof, kiu'j est'as konstant'a'j ekspozici'aĵ'o'j de la Art'histori'a Muze'o en Vieno.

Post'e Canaletto re'ven'is tra Munkeno al Dresdeno, kaj ek'de 1767 ĝis si'a mort'o en 1780 li est'is kort'eg'a pentr'ist'o ĉe la pol'a reĝ'o Stanisław August Poniatowski. Tie li pentr'is por la reĝ'a palac'o grand'a'n nombr'o'n da pejzaĝ-pentr'aĵ'o'j de Varsovio kaj ĝi'a ĉirkaŭ'aĵ'o.

Evgeni GEORGIEV

Kiom valor'as kapt'it'ec'o?

En april'o est'as liber'ig'it'a'j 15 brit'a'j mar'arme'an'o'j kapt'it'a'j de iranaj milit'ist'o'j kaj en'karcer'ig'it'a'j dum preskaŭ du semajn'o'j en Irano. Laŭ la irana reg'ist'ar'o, la brit'o'j – deĵor'ant'a'j laŭ mandat'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j – kontraŭ'leĝ'e en'ir'is iran'an mar'spac'o'n, kiam ili kontrol'is pro kontraband'aĵ'o'j var'ŝip'o'n. La brit'a reg'ist'ar'o mal'e insist'is, ke la milit'ist'o'j ne trans'ir'is permes'at'a'j'n irakajn lim'o'j'n.

En Irano, la kapt'it'o'j „konfes'is” antaŭ televid'a'j kamera'o'j, ke ili navig'is en irana mar'o mal'permes'at'a. Sam'temp'e kelk'a'j kapt'it'o'j, inkluziv'e de la unu'sol'a vir'in'o en la grup'o, leter'is, agnosk'ant'e si'a'n kulp'o'n kaj laŭd'ant'e si'a'n human'a'n trakt'ad'o'n en la mal'liber'ej'o. Tamen evident'is, pro la kripl'ig'it'a kaj ne'natur'a angl'a lingv'o, ke la leter'o'j est'as traduk'it'a'j kaj dikt'it'a'j al la „aŭtor'o'j”.

Milit'a muskol'o

Ne'atend'it'e, la irana prezid'ant'o Mahmoud Ahmadinejad liber'ig'is la kapt'it'o'j'n kiel „pask'a'n donac'o'n” al la brit'a popol'o. Motiv'o'j tiel por kapt'i kiel por liber'ig'i ne est'as klar'a'j: supoz'ebl'e Irano vol'is protest'i kontraŭ brit'a'j arme'an'o'j en la region'o kaj montr'i si'a'n milit'a'n muskol'o'n. Dum'e la brit'a reg'ist'ar'o, kiu antaŭ kelk'a'j semajn'o'j decid'is re'nov'ig'i si'a'j'n nukle'a'n sub'mar'ŝip'ar'o'n, dev'is not'i, ke kontraŭ atenc'o'j tia'j ne protekt'as nukle'a'j arm'il'o'j.

La brit'a publik'o, vip'at'a de bulvard'a gazet'ar'o, koler'is kontraŭ la humil'ig'o de la ostaĝ'o'j. Apart'e agac'is fot'o'j pri la kapt'it'in'o, dev'ig'it'a konform'e kun religi'a'j mor'o'j kovr'i la har'ar'o'n. Film'et'o'j tamen vid'ig'is la mal'liber'ig'it'o'j'n en bon'a san'stat'o, manĝ'ant'a'j kaj kun'e konversaci'ant'a'j. Plej'part'e la gazet'ar'o, indign'a pro la trakt'ad'o de brit'a'j milit'ist'o'j, amnezi'is pri la kondut'o de brit'a'j soldat'o'j en Irako kaj ali'lok'e, kiu'j humil'ig'is, seks'per'fort'is kaj murd'is si'a'j'n kapt'it'o'j'n.

Hero'o'j kaj mal'hero'o'j

Hejm'e'n'ir'int'e, la iam'a'j kapt'it'o'j anonc'is, ke ili vend'os si'a'j'n histori'o'j'n al amas'komunik'il'o'j. Raport'it'e est'is, ke la unu'sol'a vir'in'o ricev'os ĝis 150 000 eŭr'o'j'n pro ekskluziv'a'j intervju'o'j kun televid'o-staci'o kaj gazet'o. Tuj la „hero'o'j” trans'form'iĝ'is en mal'hero'o'j'n. Ofend'iĝ'is i.a. parenc'o'j de soldat'o'j, kiu'j mort'is last'a'temp'e en Irako kaj ali'lok'e. La profit'em'o de la mar'arme'an'o'j, kiu'j ofer'is nur 13 tag'o'j'n da liber'ec'o kontrast'e al tut'a viv'o, insult'is la memor'o'n de la perd'it'a'j ge'fil'o'j, tondr'is famili'an'o'j.

Unu'e la reg'ist'ar'o sankci'is la sur'merkat'ig'o'n de la tra'viv'aĵ'o'j. Ĝi argument'is, ne'logik'e, ke, se la koncern'it'o'j vend'os si'a'j'n histori'o'j'n, pli facil'e ebl'os determin'i la en'hav'o'n. Tamen post dimanĉ'a'j gazet'o'j plen'a'j de „ekskluziv'a'j” raport'o'j, kaj post laŭt'a'j publik'a'j protest'o'j kontraŭ la komerc'ism'o de soldat'o'j relativ'e bon'e salajr'at'a'j por al'front'i danĝer'o'j'n, la reg'ist'ar'o, embaras'it'e, subit'e anonc'is, ke en la est'ont'ec'o (kiel fakt'e en la pas'int'ec'o) milit'ist'o'j ne plu pov'os tiel riĉ'iĝ'i de si'a'j spert'aĵ'o'j.

Simpl'a'j soldat'o'j

Tiel fin'iĝ'is event'o, kiu de plur'a'j vid'punkt'o'j post'las'as fi'odor'o'n. Argument'ebl'as, ke brit'a'j milit'ist'o'j ne serv'u en region'o mil'o'j'n da kilo'metr'o'j for de la patr'uj'o, kie ili'a reg'ist'ar'o ne en'miks'iĝ'u en tie'a politik'o, kaj kie ili lud'as ne defend'a'n sed agres'a'n rol'o'n; argument'ebl'as, ke la irana reg'ist'ar'o ne propagand'o'cel'e ekspluat'u simpl'a'j'n soldat'o'j'n – apart'e vir'in'o'n – far'ant'a'j'n foj'e mal'agrabl'a'n dev'o'n; argument'ebl'as, ke la gazet'ar'o ne ĉeklibrumu por plen'ig'i si'a'j'n paĝ'o'j'n kaj, koler'iĝ'int'a pro la sur'sokl'ig'o de kapt'it'in'o, mem ne sur'sokl'ig'u la sam'a'n liber'ig'it'in'o'n.

Tio ne signif'as, ke la kapt'it'o'j ne publik'ig'u si'a'j'n versi'o'j'n pri 13 tag'o'j da kapt'it'ec'o. Nepr'as, ke ili'a'j pretend'o'j ekvilibr'ig'u la pretend'o'j'n de la irana reg'ist'ar'o, i.a. ke la kapt'it'o'j – paradoks'e – „plen'e liber'is” en si'a mal'liber'ej'o. Sed aĉet'it'a'j nov'aĵ'o'j est'as – ĝeneral'e – ne'fid'ind'a'j nov'aĵ'o'j. Nov'aĵ'o'j, ali'vort'e propagand'o, public'o, inform'o'j, est'u liber'e don'it'a'j: ver'a'j nov'aĵ'o'j, ali'vort'e sekret'o'j, skandal'o'j, kaŝ'aĵ'o'j, est'u liber'e el'fos'it'a'j. Nov'aĵ'o'j'n vend'i sen'dign'ig'as aĉet'ant'o'j'n, aĉet'at'o'j'n kaj, fin'e, soci'o'n.

Paul GUBBINS

Nanoq la unu'a arkt'a muze'o

Dum si'a'j long'a'j vojaĝ'o'j, ekspedici'o'j kaj rest'ad'o'j en boreal'a'j region'o'j, kiu'j daŭr'is 25-30 jar'o'j'n, finn'o Pentti Kronqvist lern'is profund'e respekt'i kaj admir'i loĝ'ant'o'j'n en Kanado kaj Gronland'o, kiu'j viv'as en natur'kondiĉ'o'j ne el'ten'ebl'a'j por hom'o'j el la sud'a'j mond'part'o'j. Ni oft'e nom'as ili'n eskim'o'j, tamen ne ĉiu'j el ili ŝat'as tiu'n nom'o'n. Ĝi de'ven'as de indi'an'a'j lingv'o'j kaj signif'as „manĝ'ant'o'j de krud'a viand'o”. Tial prefer'e ni nom'u ili'n inuit'o'j (la sol'a'j hom'o'j). Antaŭ'e en ties region'o'j ili ja ne renkont'is ali'a'j'n hom'o'j'n, kiam la „blank'ul'o'j” ĉiam ankoraŭ ne interes'iĝ'is pri ili.

Kronqvist ek'dezir'is fond'i muze'o'n kaj stud'centr'o'n pri la arkt'a'j region'o'j kaj ties loĝ'ant'o'j. Li entuziasm'ig'is si'a'j'n ge'amik'o'j'n kaj kun'e ili kre'is la muze'o'n Nanoq (blank'a urs'o), inaŭgur'it'a en 1991 apud la okcident'finn'a, part'e sved'lingv'a urb'o Pietarsaari/Jakobstad. La muze'o'n oni konstru'is ĉef'e el torf'o laŭ la ekologi'a'j teknik'o kaj model'o'j, uz'at'a'j de inuit'o'j mem. Ĝi bon'e kaŝ'iĝ'as en si'a arb'ar'a kaj rok'a ĉirkaŭ'aĵ'o.

La muze'o nun'temp'e posed'as pli ol mil libr'o'j'n pri Arkt'o, film'o'j'n kaj fot'o'j'n pri inuit'o'j, far'it'a'j'n de Kronqvist mem, aŭtent'a'j'n man'labor'aĵ'o'j'n, vest'aĵ'o'j'n, fiŝ'kapt'il'o'j'n kaj ali'a'j'n ĉas'il'o'j'n, objekt'o'j'n de la ĉiu'tag'a viv'o kaj memor'aĵ'o'j'n de fam'a'j ekspedici'o'j mal'sukces'a'j aŭ bon'ŝanc'a'j ek'de la 18a jar'cent'o. Ĝi est'iĝ'is grav'a stud'centr'o por en- kaj ekster-land'a'j esplor'ist'o'j. Kor'tuŝ'a kaj admir'ind'a est'as la kolekt'o de mult'form'a'j skulpt'aĵ'et'o'j el steatit'o. Oni pov'as kon'at'iĝ'i ankaŭ kun inuit'a'j rit'o'j, tomb'o'j, kapt'ad'o de fok'o'j, kapt'ad'o de balen'o'j en la 16a kaj 17a jar'cent'o'j, kiu ne en'danĝer'ig'is la speci'o'n.

Apud la en'ir'ej'o de muze'o star'as figur'o de impon'a blank'a urs'o. Ĉirkaŭ ĝi vizit'ebl'as divers'a'j dom'et'o'j el torf'o. Oni pov'as ankaŭ re'freŝ'ig'i si'n en la kaf'ej'o. Si'a'n aŭt'o'n oni tamen las'u en park'ej'o, kiu situ'as iom pli for'e. Al la muze'o oni ven'as pied'e laŭ pad'o inter rok'o'j kaj pin'o'j de la Botni'a Golf'o.

Salik'o

Lingv'a divers'ec'o

Iom post iom la lingv'a divers'ec'o de la mond'o pli kaj pli mal'riĉ'iĝ'as. En preskaŭ ĉiu'j kontinent'o'j kaj land'o'j lingv'o'j konstant'e mort'as. Kompren'ebl'e, tiu fenomen'o ĉiam okaz'is. Mal'aper'is la lingv'o'j de la antikv'a Egipti'o, de Babiloni'o, de Ugarito, kaj la latin'a antaŭ long'e ĉes'is est'i parol'at'a idiom'o kaj komunik'il'o de la kler'ig'it'a'j klas'o'j en Eŭrop'o. Sed hodiaŭ tiu procez'o drast'e akcel'iĝ'as. Ĝi okaz'as pro divers'a'j kial'o'j: milit'o, migr'ad'o, eksterm'ad'o de trib'o'j kaj komun'um'o'j, mal'agnosk'o kaj mal'permes'o de lok'a'j lingv'o'j, tut'mond'iĝ'o ktp. Nov'a faktor'o est'as la aktiv'ec'o de prem'grup'o'j, kiel la tiel nom'at'a Project for the New American Century (Projekt'o por la nov'a uson'a jar'cent'o), kiu cel'as fort'ig'i la influ'o'n kaj potenc'o'n de Uson'o en la tut'a mond'o kaj trud'i la uson'angl'a'n kiel unu'nur'a'n mond'a'n lingv'o'n. Eĉ grand'a'j prestiĝ'a'j lingv'o'j est'as minac'at'a'j kaj perd'as si'a'n iam'a'n status'o'n, kiel vehikl'o'j de kultur'o, scienc'o kaj komerc'o. Strang'e, plur'a'j popol'o'j kaj ŝtat'o'j ŝajn'as bon'ven'ig'i tiu'n eklips'o'n de si'a'j lingv'a grav'ec'o kaj kultur'a influ'o.

Tamen, est'as kelk'a'j indik'o'j, ke ekzist'as lingv'a'j komun'um'o'j, kiu'j dezir'as konserv'i si'a'n lingv'a'n hered'aĵ'o'n kaj intenc'as obstin'e rezist'i ĝi'a'n mal'aper'o'n aŭ marĝen'iĝ'o'n. Oni pov'us prezent'i plur'a'j'n ekzempl'o'j'n el ĉiu'j part'o'j de la mond'o, sed ni pren'u nur unu: tiu'n de la indiĝen'a'j idiom'o'j de Skot'land'o. En la pas'int'ec'o Skot'land'o est'is ver'e plur'lingv'a. Sen en'kalkul'i la esting'iĝ'int'a'n lingv'o'n de la pra'a pikta popol'o, pri kiu preskaŭ neni'o est'as sci'at'a, kaj la angl'a'n, antaŭ ne tre long'e almenaŭ kvin lingv'o'j est'is parol'at'a'j en tiu mal'grand'a teritori'o, nom'e la gael'a (kelt'a lingv'o de irlanda de'ven'o), la skot'a (konsist'ant'a el divers'a'j dialekt'o'j kaj oft'e iom mal'ĝust'e nom'at'a „skot'angl'a”), la ŝetlanda (antaŭ'e nom'at'a „norn'a”), la ŝelta (idiom'o de la ne'cigan'a nomad'a popol'o de Briti'o kaj Irlando) kaj la roma'a (lingv'o de la ver'a'j cigan'o'j). El tiu'j lingv'o'j la ŝelta kaj la roma'a efektiv'e mal'aper'is en Skot'land'o; la urb'a'j dialekt'o'j de la skot'a persist'as en modern'a form'o inter mal'pli kler'ig'it'a'j hom'o'j, dum la uz'ad'o de la kamp'ar'a'j dialekt'o'j (t.e. la ver'a skot'a) mult'e ŝrump'is; sam'temp'e de'nask'a'j parol'ant'o'j de la gael'a plu mal'pli'mult'iĝ'as en si'a'j tradici'a'j alt'ej'a'j kaj insul'a'j region'o'j, kvankam last'a'temp'e interes'o pri la lingv'o sufiĉ'e vigl'iĝ'is ekster tiu'j region'o'j.

Pesimism'a Auld

En si'a'j skrib'aĵ'o'j William Auld, ni'a renom'a skot'a poet'o de la esperant'a lingv'o, esprim'is si'n tre pesimism'e pri la situaci'o kaj est'ont'ec'o de la indiĝen'a'j idiom'o'j de Skot'land'o. En si'a'j not'o'j al la du'a el'don'o de La infan'a ras'o (1968) li skrib'as: „Gael'o: La kelt'a'j loĝ'ant'o'j en nord-okcident'a Skot'land'o kaj sur la skot'a'j insul'o'j parol'as la lingv'o'n gael'a'n, kiu iom post iom for'mort'as ...”, kaj en si'a broŝur'et'o La skot'a lingv'o hodiaŭ kaj hieraŭ (1988) li asert'as: „Mi opini'as, ke la skot'a lingv'o kiel lingv'o apart'a rapid'eg'e mort'as ... Se Esperant'o est'as ‚lingv'o sen popol'o’, kiel iu'j pretend'as, do la skot'o'j est'as ‚popol'o sen lingv'o’.”

Ebl'e Auld prav'as; tamen ali'flank'e, pov'as est'i, ke tiu pesimism'o ne est'as tut'e prav'ig'it'a. Ek'de la restaŭr'o en 1997 de la skot'a parlament'o oni konstat'as en Skot'land'o re'nov'ig'it'a'n interes'o'n pri la apart'a naci'ec'o kaj pri la indiĝen'a'j lingv'o'j de la skot'o'j. Pruv'o de tio est'as nov'a re'flor'ad'o de aŭtent'a skot'a literatur'o kaj pli'iĝ'o de el'don'a aktiv'ec'o en la land'o. Kvankam hodiaŭ oni mal'oft'e aŭd'as la skot'a'j'n dialekt'o'j'n en „pur'a” tradici'a form'o sur la strat'o'j kaj eĉ en la kamp'ar'o, kaj malgraŭ la ŝrump'ad'o de de'nask'a'j gael'parol'ant'o'j en la lok'o'j, kie la gael'a iam est'is la ĉiu'tag'a lingv'o de la tut'a loĝ'ant'ar'o, tiu literatur'a re'flor'ad'o est'as tre evident'a, precip'e rilat'e al la gael'a. Neniam antaŭ'e en la histori'o de Skot'land'o est'is tiom alt'a la kvalit'o de la art'o'j roman'a kaj novel'a, kaj neniam pli abund'a la publik'ig'o de libr'o'j en tiu lingv'o.

Literatur'a'j revu'o'j

Signif'o'plen'a est'as la fakt'o, ke du el la plej bon'a'j literatur'a'j revu'o'j en Skot'land'o est'as publik'ig'at'a'j ne en la majoritat'a kaj plej prestiĝ'a angl'a, sed en la gael'a kaj la skot'a. Tem'as pri la revu'o'j Gath (gael'lingv'a), kaj Lallans. Gael'lingv'a'j poet'o'j kaj el'don'ist'o'j ŝat'as don'i plur'senc'a'j'n titol'o'j'n (kiu'j abund'as en la gael'a). „Gath” signif'as „lum'fask'o”, „radi'o”, „insekt'a pik'o”, „lanc'o” ktp, kaj la elekt'o de tiu plur'senc'a titol'o est'as intenc'a. „Lallans” est'as la nom'o de la literatur'a form'o de la mal'alt'ej'a skot'a lingv'o.

Ambaŭ revu'o'j publik'ig'as proz'o'n kaj poezi'o'n ne nur de jam kon'at'a'j aŭtor'o'j, sed ankaŭ de nov'a'j jun'a'j verk'ist'o'j, kiu'j hodiaŭ tut'e ne mank'as. Kelk'a'j el la jun'a'j kontribu'ant'o'j al Gath est'as ge'fil'o'j de ge'patr'o'j el mal'sam'a'j land'o'j – ekzempl'e Germanio kaj Skot'land'o – kiu'j dezir'as est'i kultur'it'a'j en la gael'a (supoz'ebl'e la pra'patr'a lingv'o de unu el la ge'patr'o'j). Ali'a'j regul'a'j kontribu'ant'o'j est'as irland'an'o'j, kiu'j verk'as kaj en la irland'gael'a kaj en la skot'gael'a. Unu el la kontribu'ant'o'j, kiu de'ven'as de Nord-Irlando, komenc'is verk'i en la skot'gael'a, prefer'e al la irland'gael'a, ĉar dum la period'o de mal'pac'o en tiu teritori'o (kiu feliĉ'e jam ĉes'is) uz'ant'o'j de la irlanda lingv'o est'is suspekt'at'a'j de por'brit'a'j uni'ist'o'j.

La redaktor'o'j de Lallans uz'as pli-mal'pli norm'ig'it'a'n kaj iom art'e'far'it'a'n skot'a'n, sed mult'a'j kontribu'ant'o'j verk'as en si'a'j lok'a'j dialekt'o'j, inkluziv'e de la tre diverĝ'a ŝetlanda. La rezult'o de tia liber'ec'o est'as tio, ke kelk'foj'e leg'ant'o'j bezon'as iom da mens'o'streĉ'o aŭ spert'o'n pri divers'a'j dialekt'o'j, por bon'e kompren'i la tekst'o'j'n. Precip'e la kvalit'o de la poezi'a'j kontribu'aĵ'o'j en la skot'a est'as alt'a.

Gath est'as sekv'ant'o aŭ „post'e'ul'o” de ali'a tre sukces'a gael'a literatur'a revu'o, nom'e Gairm (Al'vok'o), kiu daŭr'is 50 jar'o'j'n, ĉiam kun la sam'a redaktor'o, ĝis li'a eks'iĝ'o de la redaktor'ec'o en la aĝ'o de preskaŭ 80 jar'o'j. Kiam tiu revu'o ĉes'is, oni tim'is, ke la gael'a literatur'a aktiv'ec'o en Skot'land'o sufer'os grav'a'n frap'o'n pro ĝi'a mal'aper'o, sed Gath est'as dign'a kaj kompar'ebl'a publik'ig'aĵ'o, kiu hav'as la pli'a'n avantaĝ'o'n, ke ĝi al'log'as pli kaj pli da jun'a'j verk'ist'o'j kaj poet'o'j.

Mal'kiel la publik'a si'n'ten'o rilat'e al la gael'a lingv'o, kiu last'a'temp'e iĝ'is pli pozitiv'a, tro da skot'o'j rigard'as la parol'at'a'n skot'a'n kiel idiom'o'n de mal'pli kler'ig'it'a'j hom'o'j. Tamen, oft'e person'o'j, kiu'j neniam apert'e parol'as ĝi'n, pret'as verk'i en ĝi. Kred'ebl'e, la nur'a fakt'o, ke ili kapabl'as verk'i en la skot'a (aŭ en iu ajn lingv'o), el'montr'as, ke ili ne est'as ne'kler'ig'it'a'j!

Antaŭ'juĝ'o'j

Supoz'ebl'e simil'a'j si'n'ten'o'j kaj antaŭ'juĝ'o'j trov'iĝ'as en ali'a'j part'o'j de la mond'o, kie ekzist'as lok'a'j lingv'o'j kaj dialekt'o'j, rigard'at'a'j kiel idiom'o'j de mal'super'a status'o, parol'at'a'j de nur'a'j kamp'ar'an'o'j aŭ sen'sci'ul'o'j. La aŭtor'o de ĉi tiu ese'et'o pas'ig'is si'a'n fru'a'n infan'ec'o'n en Galegi'o (nord-okcident'a Hispanio), kie, inter la kler'ig'it'a'j klas'o'j, la region'a idiom'o est'is mal'pli estim'at'a ol la ŝtat'a kastilia hispan'a lingv'o, kvankam, iom paradoks'e, ĉiu'j ŝajn'is estim'i si'a'j'n galeg'lingv'a'j'n poet'o'j'n, kiel la tre am'at'a Rosalía de Castro, „poet'in'o de la sen'pat'ru'jul'o'j”, kiu pri'skrib'is si'n kiel „fremd'ul'in'o'n en si'a patr'uj'o”.

Tro mal'fru'e la plej percept'a'j inter ni komenc'as re'kon'i, ke ĉiu lingv'o kaj ĉiu kultur'o konsist'ig'as valor'a'n part'o'n de la komun'a hered'aĵ'o de la hom'ar'o, kiu merit'as est'i estim'at'a kaj konserv'at'a. Kelt'a dir'aĵ'o traf'e asert'as: „Tír gun chánan, tír gun anam” (Land'o sen lingv'o est'as land'o sen anim'o).

Garbhan MAcAOIDH

Kultiv'i bonsaj'o'n

Oni de'long'e prov'as kultiv'i ne nur en Japani'o miniatur'a'j'n arb'o'j'n en ĝarden'o'j aŭ pot'o'j. Tial en la modern'a mond'o ŝajn'e sol'e la nom'o „bonsaj'o” asoci'as la hobi'o'n kun ĝi'a de'ven'land'o.

Por en'ĉambr'a bonsaj'o oni elekt'as mal'profund'a'n uj'o'n el ceramik'o aŭ plast'o. En la nord'a'j klimat'kondiĉ'o'j oni pov'as kresk'ig'i bonsaj'o'n ekzempl'e el pom'arb'a sem'o, el pin'id'o, kresk'ant'a en arid'a lok'o, el sorp-arb'id'o, el betul'et'o. Mult'a'j bonsaj-ŝat'ant'o'j aĉet'as si'a'n unu'a'n bonsaj'o'n en vend'ej'o aŭ ricev'as ĝi'n kiel donac'o'n. Tiu'okaz'e en la pot'o kutim'e kresk'as plant'o pli ekzotik'a ol en la natur'kondiĉ'o'j de la koncern'a land'o.

Est'us bon'e ek'de la komenc'o en'skrib'i ĉio'n pri si'a bonsaj'o en kajer'o'n, kiu post'e est'us ties „tag'libr'o”. En ĝi leg'ebl'us pri sukces'o'j, danĝer'o'j kaj problem'o'j, pri la tut'a evolu'o de la plant'o kaj ties kultiv'ant'o. El tiu kajer'o ali'a'j bonsaj-ŝat'ant'o'j plezur'e ĉerp'us konsil'o'j'n, kaj se oni donac'us la bonsaj'o'n al amik'o, li pov'us ek'kon'i la plant'o'n ek'de ĝi'a aper'o.

Ne ĝust'as la asert'o, ke kultiv'i bonsaj'o'n signif'as tortur'i la plant'o'n. Kvankam oni dev'as zorg'em'e tond'i branĉ'o'j'n, radik'o'j'n kaj lig'i jun'a'j'n branĉ'o'j'n, por ke ili kresk'u en ĝust'a direkt'o, la tond'ad'o neniam est'as drast'a kaj la lig'aĵ'o'j'n oni neniam ig'as vund'i aŭ sufok'i la plant'o'n. Mal'e, oni dorlot'as la bonsaj'o'n per ĉiu'tag'a ŝpruc'ad'o, taŭg'a sterk'o, kontrol'o de la temperatur'o kaj lum'o en la ĉambr'o. Mult'a'j bonsaj-ŝat'ant'o'j ankaŭ „parol'as” aŭ „kant'et'as” al si'a plant'o-amik'o. Foli'arb'a'j'n bonsaj'o'j'n oni aŭtun'e trans'ig'as en mal'varm'et'a'n lok'o'n, la plej nord'a'j'n speci'o'j'n oni dev'as vintr'e met'i en kel'o'n aŭ ŝirm'i en kest'o sur balkon'o dum la frost'a'j monat'o'j.

Bonsaj'o en bel'a pot'o, por kiu oni zorg'em'e elekt'is konven'a'j'n ŝton'et'o'j'n, musk'o'n kaj herb'et'o'j'n, kresk'ont'a'j'n sur la surfac'o, pov'as far'iĝ'i tre kar'a miniatur'a ĝarden'et'o. En ties ĉe'est'o la posed'ant'o-kultiv'ant'o mal'streĉ'iĝ'as, medit'as kaj re'freŝ'iĝ'as post labor'tag'o'j aŭ dum person'a'j problem'o'j. Bonsaj'o'n oni pov'us kompar'i kun dorlot'best'o. Tamen ĝi'n oni ne bezon'as promen'ig'i, kaj ĝi pov'as viv'i mult'e pli long'e. Kultiv'i bonsaj'o'n ĉiam est'as silent'a aventur'o.

Salik'o

Dialog'o unu'direkt'a

Ĉeĥ'a tag'ĵurnal'o test'is komision'an'o'j'n de Eŭrop'a Uni'o (EU) en Bruselo. La ĵurnal'o, Deníky Bohemi'a, vol'is sci'i, kiel komision'an'o'j respond'os al demand'o'j de ordinar'a'j civit'an'o'j. El 27 komision'an'o'j respond'is ĉeĥ'e nur du: Margot Wallström kaj Ján Figel'; angl'e kun sen'kulp'ig'o respond'is Danuta Hübner. Re'ag'is neniu'j ali'a'j.

Antaŭ jar'o kaj du'on'o la prezid'ant'o de la komision'o, José Barroso, lanĉ'is iniciat'o'n por pli'bon'ig'i dialog'o'n inter EU kaj ĝi'a'j civit'an'o'j. Evident'as, ke la atend'at'a'j ŝanĝ'o'j ne okaz'is. Teori'e, ĉeĥ'o'j rajt'as skrib'i ĉeĥ'e kaj ricev'i respond'o'n ĝis post 15 tag'o'j. Tamen kvar komision'an'o'j, inkluziv'e de Barroso, eĉ ne indik'as Inter'ret-adres'o'n.

Sekretari'in'o de Vladimír Špidla, komision'an'o pri labor'o kaj soci'a'j afer'o'j, koment'is: „Mi ne kompren'as, kiel tio pov'is okaz'i. Ni respond'as zorg'em'e al ĉiu'j.” Ŝi promes'is esplor'i la afer'o'n.

Jindriska DRAHOTOVÁ

Esperant'o por surd'ul'o'j

Mi est'as surd'a, kaj mi kred'as, ke est'as tre dezir'ind'e, ke surd'a'j esperant'ist'o'j posed'u man'gest'a'n inter'komunik'ebl'o'n. Ekzist'as gest'o'lingv'o por inter'naci'a uz'o nom'it'a „Gestuno”, sed ĝi ne est'as pli ol vort'ar'o, sen gramatik'o. Ŝajn'as, ke ĉiu uz'ant'o pov'as liber'e sekv'i la sintaks'o'n de la de'nask'a lingv'o, recept'o por plen'a ĥaos'o! Gest'i sur'baz'e de Esperant'o en Gestuno apenaŭ ebl'as, ĉar tut'e mank'as ekvivalent'o de la gramatik'a'j fin'aĵ'o'j.

Mi do interes'iĝ'is, kiam mi el'trov'is, ke ekzist'as gest'o'lingv'o Signuno, difin'it'a kiel „Gestuno + Esperant'o”. Mi prov'is esplor'i ĝi'n per'e de Inter'ret'o, sed ho ve! Kvankam klar'e montr'iĝ'as man'gest'o'j por la alfabet'o, inkluziv'e de la ĉapel'it'a'j liter'o'j, por la ceter'o de la lingv'o aper'as nur grand'a ar'o da mister'a'j ideografi'aĵ'o'j sen sufiĉ'a klar'ig'o, kiel real'ig'i ili'n. Eĉ en ret'ej'o'j, kiu'j pri'diskut'as Signunon, oni ne koment'as tiu'n kod'o'n, kvazaŭ la kontribu'ant'o'j al la diskut'o'j jam mem kompren'as ĝi'n, sed por mi tio est'as ne'penetr'ebl'a defi'o.

Unu kritik'ant'o skrib'is, ke kontrast'e al la divers'a'j naci'a'j gest'o'lingv'o'j Signuno (kiel ceter'e ankaŭ Gestuno) ne sufiĉ'e ekspluat'as la vid'a'n dimensi'o'n, sed nur lam'e sekv'as Esperant'o'n, radik'o'n post radik'o.

Evident'e ni bezon'as nov'a'n Zamenhof por kre'i bon'a'n kaj efik'a'n silent'a'n lingv'o'n, prefer'e sur'baz'e de Gestuno, kiu funkci'u paralel'e kun Esperant'o por surd'ul'o'j. Inter'temp'e mi ĝoj'us ricev'i help'o'n de iu ajn, kiu pov'us deĉifr'i la simbol'o'j'n de Signuno. Por trov'i ret'ej'o'j'n, ir'u ekzempl'e al Google kaj uz'u la serĉ'vort'o'n „Signuno”.

Vilhelm'o ROWE
Briti'o

Pli da riĉ'eg'ul'o'j

La ekonomi'a revu'o Forbes en mart'o 2007 aper'ig'is list'o'n de la plej riĉ'a'j person'o'j en 2006. En la unu'a lok'o, jam de 13 jar'o'j, rest'as Bill (oficial'e William) Gates, estr'o de Microsoft. La nombr'o de riĉ'eg'a'j person'o'j en Rusio, Barato kaj Ĉini'o pli'grand'iĝ'is rimark'ind'e.

Bill Gates posed'as 56 miliard'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j. Li'n sekv'as Warren Buffett, talent'ul'o pri akci'o'j, kiu posed'as propr'a'n riĉ'aĵ'o'n de 52 miliard'o'j da dolar'o'j. Li'n sekv'as Carlos Slim Helú, tele'komunik'ad'a magnat'o de Meksiko; li'a riĉ'aĵ'o dum 2006 ating'is la plej grand'paŝ'a'n kresk'o'n de 19 miliard'o'j.

Laŭ la list'o de Forbes, la nombr'o de person'o'j, kies riĉ'aĵ'o'j super'is unu miliard'o'n da dolar'o'j, ating'is 946 – nov'a rekord'o en la histori'o.

En la pas'int'a jar'o 53 rus'o'j en'list'iĝ'is. Tiu cifer'o jam al'proksim'iĝ'as al tiu de Germanio, kaj Rusio ebl'e baldaŭ iĝ'os, post Uson'o, la du'a land'o de la mond'o laŭ la nombr'o de riĉ'eg'ul'o'j. Kompar'e kun 2005, la nombr'o de riĉ'eg'ul'o'j el Barato kaj Ĉini'o preskaŭ du'obl'iĝ'is. Barato nun hav'as 36. Inter ili tri est'is vic'ig'it'a'j inter la 20 unu'a'j de la mond'o.

Ĉin'a'j region'o'j super'as la azi'a'j'n

En 2005 en la ĉin'a land'intern'o est'is sep super'riĉ'ul'o'j, kiu'j hav'is kapital'o'n de po miliard'o da dolar'o'j aŭ pli. En la pas'int'a jar'o tiu cifer'o kresk'is ĝis 20. En Honkongo la kvant'o de riĉ'eg'ul'o'j pli'iĝ'is je kvin kaj ating'is 21. Tajvano hav'as ok. Se oni kalkul'as la sum'o'n de la riĉ'eg'ul'o'j en la tri region'o'j de Ĉini'o, sum'e est'is 49, kaj laŭ tio Ĉini'o jam super'as la ali'a'j'n azi'a'j'n land'o'j'n.

MU Binghua

Model'a lern'o'libr'o

Furor'as aŭstr'a lern'o'libr'o pri la Eŭrop'a Uni'o. Unu'e EU por vi est'is el'don'it'a en 2005 en 50 000 ekzempler'o'j, sed nun aper'as du'a, plen'e re'verk'it'a kaj aktual'ig'it'a el'don'o.

Kiam la libr'o est'is uz'at'a en ĉiu'j baz'a'j lern'ej'o'j kaj gimnazi'o'j en Aŭstrio, ek'est'is ankaŭ ekster'land'a interes'o. Rezult'e est'as el'don'it'a'j nun 265 000 ekzempler'o'j. Ekzempl'e, prepar'e por si'a EU-en'ir'o, Kroati'o proviz'is ĉiu'j'n ge'lern'ant'o'j'n en la dev'ig'a'j lern'ej'o'j per tiu ĉi en'konduk'o en la cel'o'j'n kaj funkci'ad'o'n de la Eŭrop'a Uni'o.

Sam'temp'e oni traduk'is la libr'o'n en la sloven'a'n kaj turk'a'n lingv'o'j'n, kaj ĉi-moment'e est'as prepar'at'a el'don'o en la eston'a. Ceter'e, plur'a'j ali'a'j EU-land'o'j jam esprim'is interes'iĝ'o'n pri la libr'o. Ĉiu'j ekster'land'a'j traduk'o'j en'ten'os ĉapitr'o'n pri la rilat'o'j en la koncern'a land'o al EU.

Rekomend'at'a

En la lern'o'jar'o 2007-2008 la libr'o vic'iĝ'os inter oficial'a'j aŭstr'a'j lern'o'libr'o'j. Ĝi est'as rekomend'at'a por la lern'objekt'o'j „Geografi'o kaj Ekonomi'o”, „Histori'o kaj Soci'ologi'o” kaj por „Soci'ologi'o/Politik'a Klar'ig'o” ek'de la 8a klas'o de aŭstr'a'j lern'ej'o'j.

Aŭtor'o'j de la libr'o est'as Wolfgang Böhm de la viena tag-ĵurnal'o Di'e Presse kaj Othmar Lahodynsky de la magazin'o Profil. Ambaŭ est'as spert'a'j ĵurnal'ist'o'j, kiu'j ek'de mult'a'j jar'o'j verk'as artikol'o'j'n pri EU.

La prezid'ant'o de la Eŭrop'a Komision'o, José Manuel Barroso, karakteriz'is la lern'o'libr'o'n kiel model'o'n de „plej bon'a praktik'o” pri inform'ad'o. Li al'vok'is al EU-membr'o'j traduk'i la libr'o'n kaj ĝi'n uz'i en lern'ej'o'j.

Evgeni GEORGIEV

Dik'ec'o

Mi pli'dik'iĝ'is. Dum jar'dek'o'j mi ten'is mi'a'n ideal-pez'o'n laŭ la formul'o „alt'o en centi'metr'o'j min'us 100 min'us 10 el'cent'o'j”. Sed ek'de plur'a'j jar'o'j ad'e mi pli'pez'iĝ'is kaj nun hav'as 10 kilo'gram'o'j'n pli. Tio mir'ig'as mi'n, ĉar mi tut'e ne ŝanĝ'is mi'a'j'n viv'o- kaj manĝ'o-kutim'o'j'n. De mult'a'j jar'dek'o'j mi manĝ'as ekzempl'e mal'mult'a'n gras'o'n, ĉiam mi mov'is mi'n bicikl'ant'e ĉiu'tag'e unu hor'o'n kaj oft'e marŝ'ant'e. Jes, nun mi est'as pensi'ul'o kaj ebl'e ne plu hav'as tiom da streĉ'o, kiom dum la deĵor'a period'o. Mi'a edz'in'o asert'as, ke kulp'as la bier'o. Est'as ver'e, ke mi ŝat'as la bon'a'n bavar'a'n bier'o'n, kiu laŭ la indiĝen'o'j est'as ne alkohol'aĵ'o sed – nutr'aĵ'o. Fakt'e bavar'a bier'o bon'e nutr'as. Sed ankaŭ antaŭ'e mi trink'is bier'o'n. Kial do, fin'fin'e, mi iĝ'is pli dik'a?

Mi supoz'as, ke kulp'as la statistik'o. Laŭ freŝ'a esplor'o, du tri'on'o'j de plen'kresk'ul'o'j en Germanio est'as tro dik'a'j aŭ eĉ gras'a'j. Ili nun ten'as inter la EU-land'o'j la plej alt'a'n rang'o'n de dik'ec'o, krom'e est'as sam'e dik'a'j kiel uson'an'o'j. Tio ne mir'ig'as, ĉar german'o'j tradici'e ne nur ador'as sed ankaŭ kopi'as la uson'a'n viv'manier'o'n. Por mi mem mi pov'as konklud'i, ke mi kun mi'a dik'ec'o trov'iĝ'as en bon'a societ'o, ĉu ne? La nov'a statistik'o tiom alarm'is la german'a'n federaci'a'n ministr'o'n Horst Seehofer, en kies respond'ec'o est'as ankaŭ la sekci'o „nutr'ad'o”, ke li tuj anonc'is kampanj'o'n por kler'ig'i kaj inform'i la loĝ'ant'ar'o'n pri san'a nutr'ad'o kaj instig'i hom'o'j'n pli mult'e mov'iĝ'i. Sed fak'ul'o'j, kiu'j esplor'is tia'j'n program'o'j'n en mult'a'j land'o'j, trov'is, ke tia'j kampanj'o'j efik'as neniom. Ili postul'as tial ne plu reklam'i por energi'riĉ'a'j nutr'aĵ'o'j, kiel tio'n rekomend'as Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS). Sed, pardon'u, estim'at'a'j MOS-moŝt'o'j, mi neniam atent'as reklam'o'n de nutr'aĵ'o'j kaj ekzempl'e eĉ ne kon'as reklam'o'j'n de Makdonaldo; mi aĉet'as kaj manĝ'as tio'n, kio'n mi ĉiam ŝat'is kaj manĝ'is. Konsol'as mi'n ali'a fak'ul'o, kiu atent'ig'as, ke pri dik'ec'o kulp'as precip'e gen'o'j. Efektiv'e, laŭ mult'a'j indic'o'j mi hered'is precip'e gen'o'j'n de mi'a av'o, kiu dum si'a tut'a viv'o est'is svelt'a, tamen manĝ'is mult'a'n gras'o'n. Ceter'e, mi nun ne plu hav'as ideal'a'n, sed normal'a'n pez'o'n laŭ la menci'it'a formul'o – kaj sent'as mi'n tut'e bon'e. Kio'n do ni lern'as el tio? Ebl'e, ke statistik'o est'as unu afer'o kaj real'a individu'a viv'o io tut'e ali'a. Dezir'ant'e al vi, ke vi ne tro dik'iĝ'u, mi rest'as

sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Reĝ'o kaj leĝ'o

Antaŭ la jar'o 1990 oni ne rajt'is en Nepalo laŭ'leĝ'e parol'i pri la reĝ'o aŭ pri li'a famili'o. Oni el'turn'iĝ'is, dir'ant'e ekzempl'e: „Mi aŭd'is pri la reĝ'o, ke li far'is ĉi tio'n ... sed bon'vol'u ne dir'i al ali'a'j”. Oni parol'is mal'antaŭ ferm'it'a'j pord'o'j kaj fenestr'o'j: tia'manier'e sekret'o'j mal'sekret'iĝ'is kaj far'iĝ'is kon'at'a'j tra la land'o.

Last'a'temp'e la leĝ'ar'o koncern'e la reĝ'o'n ŝanĝ'iĝ'is. Ĝis antaŭ ne'long'e la reĝ'o ne pov'is est'i pun'at'a. Mult'a'j nepal'an'o'j taks'is li'n di'o. Kaj nun la unu'a fil'o aŭ la unu'a fil'in'o de la reĝ'a famili'o rajt'as sen'diskriminaci'e far'iĝ'i reĝ'o aŭ reĝ'in'o. Ceter'e ne plu neces'as uz'i apart'a'j'n, tiel nom'at'a'j'n reĝ'a'j'n vort'o'j'n – long'a'j'n kaj ne'facil'a'j'n – por prezent'i nov'aĵ'o'j'n pri la reĝ'o.

Ĉef'ministr'o

Tamen ĉio ĉi ne mult'e help'as. La reĝ'o kaj li'a unu'a fil'o aparten'as al la plej mal'ŝat'at'a'j hom'o'j en la land'o. Nepal'an'o'j pli kaj pli vol'as for'ig'i la reĝ'o'n kaj li'a'n famili'o'n, kiu'j nun kaŝ'as si'n en la reĝ'a palac'o, el kiu ven'as de temp'o al temp'o mesaĝ'o'j al la popol'o, ke la reĝ'o plu reg'as. Efektiv'e, tamen, reg'as la ĉef'ministr'o.

Ribel'ant'o'j, kiu'j jam de dek jar'o'j batal'as por star'ig'i respublik'o'n kaj kiu'j nun en'ir'is la reg'ist'ar'o'n, kred'as, ke baldaŭ ili real'ig'os si'a'n cel'o'n. Sed ankoraŭ ne ebl'as dir'i kun cert'ec'o, ĉu aŭ kiam Nepalo far'iĝ'os respublik'o.

Navin SHRESTHA/pg

La tri tur'o'j de MKC (2)

Al'don'e al la kred'ebl'a analiz'o de I'a'n Fantom en li'a ampleks'a ese'o Kial ver'e kolaps'is la tri tur'o'j de MKC? (MONATO 2007/4, p. 24-26) oni pov'as rimark'i, ke tio ne est'is la unu'a okaz'o, en kiu ŝtat'o komplot'e plan'as tia'j'n atak'o'j'n kontraŭ propr'a'j instal'aĵ'o'j kaj akuz'as ali'a'j'n pretekst'e por atak'i ili'n. Tio'n far'is Hitler, kiam li en'scen'ig'is okup'ad'o'n de radi'o'staci'o en Gliwice (Gleiwitz) en 1939, akuz'is Pollandon kaj tuj atak'is ĝi'n. I'o'n simil'a'n far'is Sadam Husajn en 1980 kaj atak'is Iranon. Tio'n far'is Uson'o en 1983 per sud-kore'a aviad'il'o, en kiu est'is grav'a'j uson'an'o'j. Ĝi dum hor'o'j flug'ad'is super Sovetio en spion'ad'a misi'o, malgraŭ van'a ripet'a postul'o de la sovetiaj aŭtoritat'o'j sur'ter'iĝ'i, kio fin'iĝ'is per ĝi'a fal'ig'o en la mar'o'n.

Unu'hor'a program'o pri la sam'a tem'o en la brit'a televid'o (Channel-4, septembr'o 2004) trakt'is la politik'a'n motiv'o'n por tiu ĉi komplot'o. Laŭ tiu program'o vic'prezid'ant'o Richard Bruce (Dick) Cheney skrib'is leter'o'n al Bush antaŭ la fam'a 11a de septembr'o, en kiu li pled'is, ke por etend'i la uson'a'n influ'o'n en la mond'o we need something big, lik'e Pearl Harbor (ni bezon'as i'o'n grand'a'n, kiel Pearl Harbor). En Pearl Harbor okaz'is la atak'o, kiu komenc'is la milit'o'n kontraŭ Japani'o en la du'a mond'milit'o.

Husejn AL-AMILY
Briti'o

Kie'n la or'o?

Last'a'temp'e la alban'a naci'a bank'o sci'ig'is, ke ĝi'a'j or-rezerv'o'j est'as nur 372 kg. Sed antaŭ la du'a mond'o'milit'o Albanio est'is kvazaŭ or'a insul'o en Balkani'o. Ekzempl'e, en 1938, unu jar'o'n antaŭ la okup'ad'o ital'a, trov'iĝ'is en la ŝtat'a trezor'ej'o 2400 kg da or'o. Tamen ĉe ordinar'a'j civit'an'o'j trov'iĝ'is mult'e pli da or'o, ĉar tiam ili posed'is or'a'j'n mon'er'o'j'n kaj bank'bilet'o'j'n kun or'a ekvivalent'o. Rilat'e or'o'n Albanio kalkul'iĝ'is inter la plej riĉ'a'j land'o'j.

Laŭ dokument'o'j de la ministr'ej'o pri intern'a'j afer'o'j, la komun'ist'a reĝim'o est'is sekvestr'int'a ĝis la jar'o 1948 en'tut'e 43 816 682 or'a'j'n mon'er'o'j'n kun pez'o de 320 000 kg, aŭ 320 tun'o'j. Tiam, en la bank'o, trov'iĝ'is 90 kg da or'o, do plej'part'e la or'o est'is en la man'o'j de civit'an'o'j. En tiu epok'o cent'o'j da alban'a'j famili'o'j, sen'ig'it'a'j de si'a or'o, est'is persekut'at'a'j de la sekret'a polic'o.

Lig'o de Naci'o'j

Albanio sen'de'pend'iĝ'is de Turki'o en 1912. Cirkul'is en la land'o krom turk'a'j or'a'j mon'er'o'j ankaŭ ali'a'j, inkluziv'e de brit'a'j. En 1920 la reg'ist'ar'o emisi'is unu'a'foj'e alban'a'j'n mon'er'o'n kaj bank'not'o'n kun or'a ekvivalent'o. Laŭ raport'o antaŭ la Lig'o de Naci'o'j Albanio dispon'is tiu'temp'e ankaŭ pri grand'a kvant'o da valor'a'j metal'o'j. En 1926 ek'cirkul'is mon'er'o'j kun valor'o de 100 or'a'j frank'o'j kaj jar'o'n post'e ankaŭ 20 or'a'j frank'o'j.

La reĝ'o Zog la 1a for'las'is la patri'o'n en april'o 1939 kaj for'port'is ĉirkaŭ 183 kg da or'o el la ŝtat'a trezor'ej'o. Post la kapitulac'o de Italio german'o'j for'rab'is alban'a'n or'o'n el bank'o en Romo, kie trov'iĝ'is ĉirkaŭ 2,5 tun'o'j. Post la kolaps'o de Germanio for'pren'is la alban'a'n or'o'n brit'o'j, kiu'j ne re'don'is ĝi'n pro la tiel nom'at'a korfua incident'o, kiam Briti'o taks'is Albanion komplic'a en la dron'ig'o en 1946 de du brit'a'j mar'ŝip'o'j.

Bardhyl SElim'i

Pli grand'a, pli aĝ'a

Antaŭ'vid'ebl'as, ke ĝis 2030 la loĝ'ant'ar'o de Svisio – en 2005 7 459 100 hom'o'j – ating'os ok milion'o'j'n, ĉef'e pro en'migr'int'o'j. De jar'dek'o'j la land'o sufer'as pro mal'alt'a nombr'o de nask'o'j: po 1,42 infan'o'j'n nask'as averaĝ'a vir'in'o. Ne sufiĉ'as en'land'a'j labor'fort'o'j por ebl'ig'i normal'a'n kresk'o'n de la ekonomi'o.

En la 1970aj jar'o'j la reg'ist'ar'o invit'is ekster'land'an'o'j'n labor'i en Svisio. Ond'e al'ven'is en'migr'ant'o'j el sud-eŭrop'a'j land'o'j, precip'e Italio, tim'ig'ant'e grand'a'j'n sekci'o'j'n de la svis'ar'o, kiu ne kutim'is vid'i tiom da fremd'ul'o'j en'e de la land'lim'o. La reg'ist'ar'o el'pens'is labor'permes'il'o-sistem'o'n kaj nun'temp'e labor'as en Svisio divers'a'j etn'o'j pli-mal'pli akcept'at'a'j de la pra'svis'o'j. Ekster'land'an'o'j konsist'ig'as 20,7 % de la hodiaŭ'a loĝ'ant'ar'o.

Spit'e si'a'n kresk'o'n, la loĝ'ant'ar'o mal'jun'iĝ'as. Laŭ ĵus'a raport'o de la Svis'a Statistik'a Ofic'ej'o la nombr'o de loĝ'ant'o'j aĝ'ant'a'j pli ol 65 jar'o'j'n pli'grand'iĝ'os de la nun'a'j 16 % ĝis 24 % en 2030, kaj eĉ pli ol 30 % en iu'j kanton'o'j. La ŝvel'iĝ'o de la aĝ'ul'ar'o kaj la ŝrump'iĝ'o de la jun'ul'ar'o pov'us hav'i sekv'o'j'n en sektor'o'j kiel eduk'ad'o, san'serv'o'j, labor'o, social'a asekur'o kaj la nombr'o de hejm'o'j.

Marten'o ECOTT

Sed Tamiflu ne flu'as

La svis'a farmaci'a firma'o Roche [roŝ] kritik'as mond'a'j'n reg'ist'ar'o'j'n, ĉar ili ne stok'as sufiĉ'e da ĝi'a kontraŭ'virus'a medikament'o Tamiflu por kontraŭ'star'i grand'skal'a'n epidemi'o'n de grip'o.

La Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS) ne indik'is, kiom da Tamiflu est'u stok'at'a, sed esprim'is kontent'o'n pri la prepar'o'j en membr'o'ŝtat'o'j. MOS ripet'is si'a'n avert'o'n, ke nov'a stam'o de grip'o, ebl'e el mutaci'o de la bird'a grip'a virus'o, est'as iam atend'at'a, kaj konfirm'is, ke Tamiflu est'as esenc'a element'o por mal'arm'i la minac'o'n.

Tamen Roche anonc'is en april'o, ke reg'ist'ar'a'j mend'o'j de la medikament'o esting'iĝ'is dum la unu'a jar'kvar'on'o de 2007, malgraŭ tio, ke la firma'o pli'grand'ig'is si'a'n produkt'o'kapabl'o'n.

Intenc'o'j

Dum la du last'a'j jar'o'j konstat'ebl'is, ke la pli'mult'o de la reg'ist'ar'o'j en la mond'o for'ir'is de si'a'j origin'a'j intenc'o'j. Do kred'ebl'e rest'as mult'o far'end'a por ating'i plej bon'a'n prepar'it'ec'o'n. Efik'ec'o de la medikament'o ne pri'dub'ebl'as. Tem'as pri mend'o'j kaj kiom prepar'it'a'j vol'as est'i la reg'ist'ar'o'j. Laŭ William Burns, estr'o pri farmaci'a'j produkt'o'j, la firma'o ne pov'as amas'ig'ad'i var'o'j'n sen klient'o'j.

Roche kapabl'as produkt'i 400 milion'o'j'n da doz'o'j (po dek kapsul'o'j) jar'e, sed intenc'as lim'ig'i produkt'ad'o'n laŭ hodiaŭ'a mend'ad'o, t.e. 215 milion'o'j da doz'o'j jam mend'it'a'j de reg'ist'ar'o'j. MOS antaŭ'vid'as, ke ebl'e infekt'iĝ'os ĝis miliard'o da hom'o'j kaj mort'os inter 2 kaj 7,4 milion'o'j. En'tut'e 170 el la 193 MOS-membr'o'ŝtat'o'j hav'as plan'o'n por trakt'i grip-epidemi'o'n. Amas'ig'ad'o de Tamiflu est'as nur unu el gam'o de rimed'o'j rekomend'at'a'j de MOS.

Svis'land'o intenc'as vakcin'i la tut'a'n loĝ'ant'ar'o'n okaz'e de virulent'a virus'o.

Marten'o ECOTT

Sang'o kaj rang'o

La nov'aĵ'o, ke jun'a arme-oficir'o vol'as plen'um'i si'a'n dev'o'n, ŝultr'o'n ĉe ŝultr'o kun si'a'j regiment'an'o'j, serv'ant'e kaj la patr'uj'o'n kaj la monark'in'o'n, ne apart'e surpriz'as. Arme'an'o'j arme'as, sam'e kiel instru'ist'o'j instru'as kaj bus'ŝofor'o'j ŝofor'as. Tamen pli komplik'as la situaci'o, kiam la oficir'o est'as la du'a fil'o de la brit'a kron'princ'o, do la tri'a tron-hered'ont'o, kies regiment'o est'as ek'milit'ont'a en Irako.

Princ'o Harry, kiu nur antaŭ ne'long'e fin'is si'a'n trejn'ad'o'n ĉe la arme'a alt'lern'ej'o Sandhurst, laŭ divers'a'j raport'o'j fort'e dezir'as milit'serv'i. Li trejn'iĝ'is, laŭ amik'o'j, ne por sid'i ĉe arme'a skrib'o'tabl'o, dum li'a'j koleg'o'j al'front'as ĉiu'tag'a'j'n danĝer'o'j'n en Irako. Tiel kelk'a'j brit'o'j atent'ig'as pri la „kuraĝ'o” de la princ'o.

Dum'e en Irako, laŭ ali'a'j raport'o'j, partizan'o'j kaj geril'an'o'j jam saliv'um'as pro la ide'o, ke la princ'o deĵor'os en nur leĝer'e kiras'it'a skolt'ad-vetur'il'o sur ili'a'j strat'o'j kaj ŝose'o'j. En simil'a'j vetur'il'o'j jam mort'is dek'o'j da brit'a'j soldat'o'j. Jam anonc'is irakaj milici'an'o'j, ke pro spion'o'j en la brit'a'j kazern'o'j ili perfekt'e sci'os, kie kaj kiam la princ'o el'ir'os el la relativ'a sekur'ec'o de si'a baz'o.

Trejn'it'a'j trup'o'j

Por protekt'i la princ'o'n – ironi'e, ĉar la princ'o kaj la brit'a soldat'ar'o okup'as Irakon teori'e por protekt'i la popol'o'n – la brit'a arme'o plan'as send'i apart'e trejn'it'a'j'n trup'o'j'n al Irako. Kia'manier'e ili protekt'os, sekret'as. Sed taĉment'o'j tia'j kaŭz'as pli'a'n financ'a'n ŝarĝ'o'n port'ot'a'n de brit'a'j impost-pag'ant'o'j, kiu'j plej'part'e kontraŭ'is kaj plu kontraŭ'as la milit'o'n, argument'ebl'e kontraŭ'leĝ'a'n, entrepren'it'a'n de ĉef'ministr'o Tony Blair sen antaŭ'a parlament'a debat'o.

Est'iĝ'as ali'a kaj pli grav'a konsider'o ol pur'e financ'a: la hom'a. La ĉe'est'o de la princ'o en Irako preskaŭ cert'e en'danĝer'ig'os la viv'o'j'n de koleg'o'j. Ili est'os el'met'at'a'j al krom'a'j risk'o'j, nur pro privilegi'a kaj dorlot'it'a jun'ul'o, kiu pro sang'o kaj rang'o pov'us facil'e okup'i skrib'o'tabl'o'n anstataŭ fremd'a'n kaj mal'amik'a'n land'o'n.

Ĉu do princ'o hav'u la rajt'o'n tiel lud'i kun la viv'o'j de ali'a'j hom'o'j? Ĉu ne „noblesse obl'ig'e”; ĉu ne rang'o postul'as ne ofer'ad'o'n, sed iu'foj'e si'n'ofer'ad'o'n? Ĉu ne la princ'o – jun'a maskl'o vol'ant'a si'n pruv'i en la mond'o – fakt'e montr'us si'n pli kuraĝ'a, pli hero'a, pli matur'a, rezign'ant'e pri si'a – kio? ĉu glor'o? – en Irako, sam'temp'e akcept'ant'e, ke la ag'ad'kamp'o eĉ de princ'o'j – apart'e de princ'o'j – est'as strikt'e lim'ig'it'a pro konsider'o'j pli vast'a'j ol nur person'a'j?

Decid'is ne mi

Tony Blair opini'as, ke la decid'o milit'serv'ig'i la princ'o'n en Irako est'u tiu de la arme'o, ne la reg'ist'ar'o. Tiam, kiam mort'paf'it'a princ'o hejm'e'n're'ven'os, kiel jam cent'o'j da arme'an'o'j, en ĉerk'o, li pov'os si'n sen'kulp'ig'i: decid'is ne mi, sed la general'o'j. Sam'temp'e tiu'j, kiu'j vol'as, ke la princ'o montr'u si'n vir'o en Irako, est'os inter la unu'a'j, kiu'j plej laŭt'e hurl'os kontraŭ la monstr'o'j, kiu'j send'is jun'a'n princ'o'n al mort'o en for'a land'o pro milit'o, pri kiu neni'u plu kred'as.

Fund'e de la debat'o pri la soldat'o-princ'o kuŝ'as la monarki'o – anakronism'a karbunkl'o, kies hered'a'j princip'o'j insult'as la noci'o'n de demokrati'o. Jam de jar'dek'o'j la brit'a monarki'o laŭ'dir'e vol'as prezent'i pli modern'a'n, pli mild'a'n vizaĝ'o'n. Tamen la du fil'o'j de la kron'princ'o rest'is fidel'a'j al si'a klas'o kaj trejn'iĝ'is ĉe la arme'a alt'lern'ej'o. Nepr'as, ŝajn'e, ke est'ont'a brit'a monark'o lern'u mort'ig'i kaj ne, ekzempl'e, kuir'i, kont'ad'i, kurac'i aŭ ali'manier'e util'i al si'a popol'o.

Fakt'e, modern'a monarki'o est'as kontraŭ'dir'o. Monarki'o kaj modern'ec'o tiom simil'as, kiom tag'o kaj nokt'o. En Briti'o pli kaj pli montr'iĝ'as la abism'o inter la anakronism'a'j postul'o'j de hered'a monarki'o kaj la bezon'o'j de modern'a, demokrat'a ŝtat'o. La sol'a manier'o abol'i la dilem'o'n pri la milit'serv'ad'o de Harry en Irako est'as abol'i la monarki'o'n.

Fin'e decid'is la general'o'j. La vol'o de la princ'o est'os respekt'at'a: Harry milit'serv'os en Irako. Evident'e: kial princ'i, se general'o'j ne obe'os? Inter'temp'e imag'ebl'as, ke irakaj milici'an'o'j ben'as la general'o'j'n, kiu'j send'os al ili pred'o'n tiel princ'a'n.

Tri semajn'o'j'n post la decid'o send'i la princ'o'n al Irako, la general'o'j – bon'e, ke Briti'o posed'as tiom da klar'vid'a'j kaj firm'decid'a'j milit'ist'o'j – anonc'is, ke Harry tamen rest'os hejm'e. Est'os tro danĝer'e por la princ'o, opini'is la general'o'j. Tuj replik'is la patr'in'o de ordinar'a soldat'o mort'ig'it'a en Irako: „Se tro danĝer'as por Harry, ankaŭ tro danĝer'as por ni'a'j knab'o'j.”

Paul GUBBINS

La tri tur'o'j de MKC (3)

Kiel novjork'an'o, kiu atest'is la detru'o'n de MKC, mi ĉagren'iĝ'is vid'i, ke MONATO pres'is sen'senc'a'n artikol'o'n (MONATO 2007/4, p. 24-26) pri konspir'teori'o'j. Tiu artikol'o baz'iĝ'as sur la vort'o'j de kelk'a'j disident'a'j scienc'ist'o'j. Hazard'e la „teori'o”, ke ŝtal'o ne pov'as fand'iĝ'i pro petrol'a fajr'o, ĵus pruv'iĝ'is mal'ver'a per la dis'fal'o de ŝtal'a pont'o en Oakland (Kalifornio) la 29an de april'o.

Krom'e la artikol'o ver'e ne prezent'is raci'a'n politik'a'n klar'ig'o'n, kial la uson'a reg'ist'ar'o dezir'us pren'i la viv'o'j'n de kelk'a'j el la plej bon'a'j respublik'an'a'j sub'ten'ant'o'j de Georg'e Bush, kiu'j labor'is en la tur'o'j. Ĉu pretekst'o por la milit'o en Afgani'o? Evident'iĝ'is, ke Bush ne bezon'is pretekst'o'n por milit'i en Irako.

Por inform'o'j de ver'a'j inĝenier'o'j pri la dis'fal'o de la tur'o'j, bon'vol'u vid'i wtc.nist.gov. Ebl'e ĉiam rest'os kelk'a'j mister'o'j pri tiu event'o, ĉar, kiel ĉiu scienc'ist'o sci'as, oni neniam pov'as klar'ig'i ĉio'n. Laŭ mi pli util'e est'us esplor'i la ver'a'n kial'o'n, kial Bush invad'is Irakon.

Thomas ECCARDT
Uson'o

Epidemi'a'j sekv'o'j en Eŭrop'o

Ĉu la ter'o far'iĝ'os saŭn'o? – tiu'n elokvent'a'n titol'o'n port'is la kovr'il'o de la revu'o fin'e de 2005 (MONATO 2005/11). En tiu sam'a numer'o aper'is artikol'o de la ĉef'redaktor'o Stefan Maul Migr'o'bird'o'j, kie la aŭtor'o tre bedaŭr'as, ke la hirund'o'j pro pli'varm'iĝ'o „jam ne plu ven'as al Germanio en mez'a Eŭrop'o”. Nu, ja, efektiv'e, ŝanĝ'o'j de migr'o'voj'o'j de la bird'o'j est'as preskaŭ objektiv'a kriteri'o de la tut'mond'a pli'varm'iĝ'o. Sed kio'n pri tio dir'as la scienc'ist'o'j? La pli'mult'o el ili fakt'e konfirm'as la real'ec'o'n de la tut'mond'a pli'varm'iĝ'o kaj cert'as, ke la klimat'ŝanĝ'o'j est'as precip'e kaŭz'at'a'j de hom'a ag'ad'o. Ili indik'as, ke long'daŭr'a kresk'o de industri'a'j el'las'o'j de forc'ej'a'j gas'o'j (ĉef'e karbon'di'oksid'o, sed ankaŭ met'an'o kaj iu'j ali'a'j gas'o'j) pov'as drast'e alt'ig'i la tut'mond'a'n averaĝ'a'n temperatur'o'n. Rezult'e de tio komenc'os degel'i la glaĉer'o'j de Arkt'o kaj Antarkt'o, de mult'a'j mont'ar'o'j (ekzempl'e, de Alp'o'j), Gronland'o ktp, kio konduk'os al vast'eg'a'j apud'bord'a'j inund'o'j kaj eĉ al mal'aper'o de mult'a'j apud'bord'a'j urb'o'j.

Est'as ankaŭ mal'mult'a'j scienc'ist'o'j, kiu'j opini'as, ke la klimat'ŝanĝ'o'j ne est'as kaŭz'at'a'j de hom'o'j, sed de'pend'as de natur'a'j procez'o'j. Mi ne intenc'as diskut'i la kaŭz'o'j'n de la tut'mond'a ter'varm'iĝ'o, ĉar mi ne est'as special'ist'o pri klimat'ologi'o. Tial por mi nur grav'as, ke sen'de'pend'e de la kaŭz'o'j, pli'varm'iĝ'o est'as objektiv'a fenomen'o. Kiel epidemi'olog'o, sub'e mi atent'as la epidemi'a'j'n sekv'o'j'n en Eŭrop'o rezult'e de la tut'mond'a pli'varm'iĝ'o. Antaŭ ĉio mi trakt'os la probabl'a'n dis'vast'iĝ'o'n de iu'j infekt'mal'san'o'j.

Paradiz'o por insekt'o'j kaj akar'o'j

Ekzist'as mult'a'j infekt'mal'san'o'j, kies dis'vast'iĝ'o plej'e de'pend'as de temperatur'a'j kondiĉ'o'j. Tiu'j est'as la mal'san'o'j, kiu'j transmisi'iĝ'as per sang'o'suĉ'ant'a'j insekt'o'j kaj akar'o'j. El ili la plej minac'a est'as malari'o, kaŭz'at'a de protozo'o'j (plasmodi'o'j), kiu'j transmisi'iĝ'as per kul'o'j de la genr'o anofel'o (Anopheles). Antaŭ ĉirkaŭ 60-70 jar'o'j malari'o en Eŭrop'o ankoraŭ est'is dis'vast'iĝ'int'a mal'san'o. Rezult'e de util'ig'ad'o de nov'a'j persist'a'j insekt'icid'o'j kaj efik'a'j kurac'il'o'j epidemi'o'j de malari'o en Eŭrop'o iom post iom komenc'is re'tir'iĝ'i kaj baldaŭ est'is praktik'e likvid'it'a'j. Nun'temp'e en la eŭrop'a'j land'o'j est'as registr'it'a'j unu'op'a'j kaz'o'j de malari'o, precip'e en'port'it'a'j el endemi'a'j region'o'j. Sed en mult'a'j land'o'j de la mond'o ĝis nun malari'o est'as terur'a plag'o por la loĝ'ant'o'j. Do en Afrik'o ĉiu'jar'e aper'as pli ol 500 milion'o'j da nov'infekt'it'a'j malari'a'j mal'san'ul'o'j, el kiu'j pli ol du milion'o'j pere'as, precip'e rezult'e de malari'a'j cerb'a'j komplik'aĵ'o'j. La plej danĝer'a plasmodi'o, Plasmodium falciparum, kaŭz'ant'a tropik'a'n malari'o'n, en mult'a'j region'o'j far'iĝ'is rezist'a al mult'a'j antaŭ'e efik'a'j kurac'il'o'j. Pro klimat'pli'varm'iĝ'o en Eŭrop'o aper'os la plej favor'a'j kondiĉ'o'j por re'produkt'iĝ'o de kul'o'j. Alt'a temperatur'o rapid'ig'os la evolu'o'n de kul'a'j larv'o'j. Krom'e, pli varm'a vintr'o permes'os al mult'a'j kul'o'j tra'vintr'i en la matur'a stadi'o. Rezult'e de en'migr'ad'o al Eŭrop'o de mult'a'j rifuĝ'int'o'j el tropik'a'j region'o'j, kie tut'mond'a pli'varm'iĝ'o pov'as kaŭz'i klimat'sek'ec'o'n kaj sen'rikolt'ec'o'n, ver'ŝajn'e ven'os hom'o'j, infekt'it'a'j de malari'o, kio kun'e kun abund'ec'o de malari'a'j kul'o'j pov'as konduk'i al epidemi'a eksplod'o de malari'o en Eŭrop'o.

Kul'o'j kaj moskit'o'j

Pro pli'varm'iĝ'o en Eŭrop'o aper'os favor'a'j kondiĉ'o'j por dis'vast'iĝ'o de ali'a mal'san'o: okcident-nil'a febr'o. Tio est'as danĝer'a virus'a infekt'mal'san'o, transmisi'at'a de kul'o'j, por kiu est'as karakter'a grav'a komplik'aĵ'o: mening'it'o-encefal'it'o. La mal'san'o jam de'long'e el'ir'is el Afrik'o kaj antaŭ ne'long'e est'is registr'it'a en mult'a'j land'o'j: Uson'o, Kanado, Israelo, Rumani'o, Rusio kaj ali'a'j. En Rusio preskaŭ ĉiu'jar'e epidemi'o'j de la mal'san'o okaz'as en la volgograda kaj astraĥan'a region'o'j. Grand'a'n rol'o'n en la dis'vast'ig'o de la mal'san'o lud'as migr'ant'a'j bird'o'j. Rezult'e de pli'varm'iĝ'o oni ne pov'as escept'i aper'o'n en Eŭrop'o de tiel danĝer'a'j virus'a'j hemoragi'a'j mal'san'o'j, kiel deng'a febr'o kaj flav'a febr'o. La vehikl'o'j de ili'a'j virus'o'j est'as kul'o'j, precip'e de la genr'o Aedes, kiu'j est'as tre sen'kapric'a'j kaj pov'as re'produkt'iĝ'i rezult'e de pli'varm'iĝ'o en i'a'j ajn flak'o'j.

Dum pli'varm'iĝ'o aper'os favor'a'j kondiĉ'o'j por re'produkt'iĝ'o de moskit'o'j, kiu'j en Eŭrop'o transmisi'as la protozo'a'n mal'san'o'n viscer'a lejŝmani'oz'o. Ĝi est'as tre danĝer'a mal'san'o, kiu atak'as la medol'o'n, sang'o'n, hepat'o'n, lien'o'n. Sen kurac'ad'o ĝi est'as absolut'e mort'ig'a (por kurac'ad'o est'as sukces'e aplik'at'a'j precip'e prepar'aĵ'o'j de antimon'o). En Eŭrop'o la mal'san'o precip'e renkont'iĝ'as en la land'o'j mediterane'a'j (Italio, Hispanio kaj ali'a'j). Nun'temp'e, laŭ inform'o de scienc'ist'o'j de tiu'j land'o'j, viscer'a lejŝmani'oz'o est'as pli dis'vast'iĝ'int'a pro oft'iĝ'o de aidos'o, kiu detru'as la imun'stat'o'n de infekt'it'o'j.

La klimat'pli'varm'iĝ'o en Eŭrop'o kontribu'os al pli'mult'iĝ'o de akar'o'j kaj trans'ig'o'j de ili'a'j mal'san'o'j. La plej aktual'a kaj dis'vast'iĝ'int'a est'as la akar'a boreli'oz'o, kaŭz'at'a de la spiral'ec'a'j bakteri'o'j Borrelia burgdorferi. Ali'a nom'o de tiu mal'san'o est'as „Lajm-mal'san'o” (Lyme [lajm] est'as urb'o en Uson'o, kie pli ol 30 jar'o'j'n antaŭ'e est'is disting'it'a tiu mal'san'o). Dum la mal'san'o precip'e est'as atak'at'a'j la derm'o (per migr'ant'a eritem'o), artik'o'j, nerv'a sistem'o, kor'o. Kvankam la mal'san'o est'as bon'e kurac'ebl'a per antibiotik'o'j, ĝi pov'as trans'ir'i al kronik'a form'o. La Lajm-mal'san'o transmisi'iĝ'as per la mord'o de akar'o'j de la genr'o Ixodes. La mal'san'o est'as registr'at'a preskaŭ en ĉiu'j kontinent'o'j. Plej oft'e ĝi renkont'iĝ'as en Uson'o, sed est'as registr'at'a ankaŭ en Kanado kaj en mult'a'j land'o'j de centr'a, nord-okcident'a kaj orient'a Eŭrop'o. En Rusio la mal'san'o est'as diagnoz'at'a precip'e en orient'a'j kaj nord'a'j region'o'j.

Ali'a virus'a mal'san'o, kiu transmisi'iĝ'as precip'e per mord'o de akar'o'j de la genr'o Ixodes, est'as akar'a encefal'it'o. La mal'san'o est'as precip'e dis'vast'iĝ'int'a en la azi'a part'o de Rusio (Siberio, Mal'proksim'a Orient'o kaj ali'a'j region'o'j). Last'a'n temp'o'n, pro pli'varm'iĝ'o, la akar'a encefal'it'o far'iĝ'is pli dis'vast'iĝ'int'a en mult'a'j land'o'j de nord-okcident'a, orient'a kaj centr'a Eŭrop'o.

Unu el la plej danĝer'a'j virus'a'j mal'san'o'j, kiu oft'iĝ'is pro pli'varm'iĝ'o, est'as la konga-krimea hemoragi'a febr'o. La virus'o transmisi'iĝ'as per mord'o aŭ hazard'a dis'prem'ad'o de infekt'it'a'j akar'o'j precip'e de la genr'o Hyalomma kaj dum kontakt'o kun sang'o de mal'san'ul'o'j. Por la mal'san'o est'as tip'a'j mult'nombr'a'j hemoragi'o'j. La mal'san'o est'as oft'e registr'at'a en mult'a'j region'o'j de Afrik'o kaj Azi'o. Last'a'n temp'o'n pro pli'varm'iĝ'o oft'iĝ'is epidemi'o'j de la mal'san'o en la sud'a'j region'o'j de Rusio. En Eŭrop'o la mal'san'iĝ'int'o'j de la konga-krimea hemoragi'a febr'o est'is registr'it'a'j ankaŭ precip'e en sud'a'j region'o'j (Greki'o, Bulgario, Serbi'o kaj ali'a'j).

Kiu est'as avert'it'a, tiu est'as arm'it'a

Do, la tut'mond'a pli'varm'iĝ'o est'as danĝer'a ne nur pro tia'j terur'a'j sekv'o'j, kiel sub'akv'ig'o'j de la mult'a'j apud'bord'a'j urb'o'j, uragan'o'j ktp, sed ankaŭ pro kred'ebl'a aper'o de mult'nombr'a'j epidemi'o'j de la danĝer'a'j infekt'a'j mal'san'o'j. Tial tre grav'as anticip'e entrepren'i prevent'a'j'n ag'ad'o'j'n kontraŭ probabl'a'j epidemi'o'j ... Est'as mal'facil'e prevent'i la aper'o'n de infekt'mal'san'o'j transmisi'iĝ'ant'a'j per sang'o'suĉ'ant'a'j insekt'o'j. Neces'as el'labor'i efik'a'j'n teknik'a'j'n rimed'o'j'n por prevent'ad'o de la aper'o de marĉ'ej'o'j ktp. Al scienc'ist'o'j tre grav'as kre'i nov'a'j'n efik'a'j'n kaj sen'danĝer'a'j'n insekt'icid'o'j'n. Nun'temp'e jam ekzist'as vakcin'o'j kontraŭ la akar'a encefal'it'o. Est'as ricev'it'a'j la unu'a'j esper'ig'a'j rezult'o'j de la prov'o'j de la malari'a vakcin'o, kvankam por la fin'o'far'a bat'o ankoraŭ neces'os kelk'a'j jar'o'j. Antaŭ ne'long'e est'is ricev'it'a'j nov'a'j kontraŭ'malari'a'j kurac'il'o'j far'it'a'j el la ĉin'a kresk'aĵ'o Artemisia annua. Est'as kre'it'a vakcin'o kontraŭ la Lajm-mal'san'o, sed ĝi'a praktik'a util'ig'ad'o el'vok'as akut'a'j'n diskut'o'j'n, precip'e en Uson'o, pro eventual'a'j komplik'aĵ'o'j. Plej grav'as ĉiam est'i atent'eg'a'j rilat'e al la aper'o kaj dis'vast'iĝ'o en Eŭrop'o de infekt'mal'san'o'j rezult'e de la tut'mond'a pli'varm'iĝ'o. Eĉ pli simpl'a solv'o est'us evit'i la tut'mond'a'n pli'varm'iĝ'o'n, la kaŭz'o'n de tiom da ne'brid'ebl'a'j komplik'aĵ'o'j.

Vladimir LEMELEV

Navig'e tra pra'histori'o

Arkeolog'o'j en Bosnio mal'kovr'is last'a'temp'e en la river'o Neretva rest'aĵ'o'j'n de du iliriaj ŝip'et'o'j pli ol 2200 jar'o'j aĝ'a'j. Trov'iĝ'is en la bark'o'j, 14 metr'o'j'n long'a'j kaj 4 metr'o'j'n larĝ'a'j, nom'at'a'j Liburne, divers'a'j relikv'o'j, inkluziv'e de amfor'o'j kun sam'aĝ'a vin'o.

El pri'skrib'o'j far'e de antikv'a'j histori'ist'o'j kaj arkeolog'o'j oni sci'as, ke iliriaj bark'o'j kaj ŝip'et'o'j est'is tre fort'a'j kaj rapid'a'j. Dank'e al ili, iliri'an'o'j (pra'ul'o'j de hodiaŭ'a'j alban'o'j) reg'is long'a'temp'e Adriatik'o'n de Istri'o ĝis Ambrakio, antaŭ la tri iliriaj-romiaj milit'o'j (la last'a 168-167 antaŭ Krist'o).

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j bosnia-uson'a arkeolog'o trov'is en mont'et'o'j proksim'e al Sarajevo spur'o'j'n de grand'a piramid'o ver'ŝajn'e 30 000 jar'o'j'n aĝ'a. Ĝi est'as konstru'it'a de antikv'a'j loĝ'ant'o'j de okcident'a Balkani'o, probabl'e pelasg'o'j aŭ antaŭ'ul'o'j de iliri'an'o'j.

Se la teori'o'j konfirm'iĝ'os dank'e al pli'a sam'lok'a fos'ad'o, tio indik'os, ke la civilizaci'o pelasg'a est'as pli antikv'a ol la egipta aŭ la helen'a-romia. Tio not'ind'e revoluci'ig'os ĝis'nun'a'n histori'a'n pens'ad'o'n.

Bardhyl SElim'i

Stel'ul'o'j ĉe la stir'il'o

Komenc'e de maj'o, dum dek hor'o'j, la plac'o Patr'in'o Terez'a en la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o trans'form'iĝ'is en grand'a'n park'ej'o'n – ne por ordinar'a'j aŭt'o'j, sed por la plej luks'a'j aparten'ant'a'j al stel'ul'o'j el la mond'o'j de kin'o kaj mod'o.

La konduk'ant'o'j, divers'naci'a'j riĉ'eg'ul'o'j, part'o'pren'is la aŭt'o'konkurs'o'n Gumball 3000. Tiel, en si'a'j Porsche (en'tut'e 21), Fer'rar'i, Lamborghini kaj ali'a'j plej mult'e'kost'a'j kaj potenc'a'j sport'aŭt'o'j ili tra'vetur'is plur'a'j'n eŭrop'a'j'n land'o'j'n (sed nek Germanion, nek Turki'o'n, kiu'j mal'permes'is al la konduk'ant'o'j tra'pas'i si'a'n teritori'o'n).

La alban'a'j instanc'o'j taks'is la vizit'o'n grand'a turism'a event'o. Eĉ la ĉef'ministr'o Sal'i Berisha bon'ven'ig'is la milion'ul'o'j'n kaj vesper'manĝ'is kun ili. Tamen la vizit'o ne sen'problem'e okaz'is. Brit'a konduk'ant'o kaŭz'is akcident'o'n kaj mort'ig'is mal'jun'a'n par'o'n en Makedonio. La lok'a polic'o arest'is la konduk'ant'o'n kaj ne permes'is al li for'las'i la land'o'n.

Ne ebl'as dir'i, ke la aŭt'o'j kapt'is la interes'o'n de la alban'o'j. En Albanio oni kutim'iĝ'is al luks'a'j aŭt'o'j: tie trov'ebl'as grand'a kvant'o da Mercedes-aŭt'o'j (plej'part'e ŝtel'it'a'j aŭ kontraŭ'leĝ'e import'it'a'j). Ŝajn'e la stel'ul'o'j al'log'is la spekt'ant'o'j'n.

Bardhyl SElim'i

Komenc'e kor'a, fin'e rankor'a

Post dek jar'o'j kiel brit'a ĉef'ministr'o Tony Blair [teŭni blea] anonc'is en maj'o la dat'o'n de si'a eks'iĝ'o – la 27an de juni'o. Ke Blair intenc'is eks'iĝ'i iam antaŭ la ven'ont'a'j tut'land'a'j elekt'o'j (ne okaz'ont'a'j ĝis post du jar'o'j), ne est'is sekret'o: la ĉef'ministr'o ek'adiaŭ'is jam antaŭ la pas'int'a'j elekt'o'j, sed rifuz'is indik'i preciz'a'n eks'iĝ'o-dat'o'n. Tiel, dum la last'a'j jar'o'j li far'iĝ'is ia'senc'e nur provizor'a ĉef'ministr'o, kies pov'o kaj influ'o ne'evit'ebl'e vapor'iĝ'is.

Li post'las'as ŝtat'o'n plur'punkt'e pli fort'a'n kaj pli prosper'a'n ol en 1997, sed, kontrast'e, pli cinik'a'n kaj konfuz'it'a'n. Ekonomi'e la land'o de Blair flor'is, apart'e dum la fru'a'j jar'o'j, ver'dir'e dank'e al la ministr'o pri financ'o Gordon Brown (ver'ŝajn'e la ĉef'ministr'a post'e'ul'o de Blair). Sen'labor'ec'o, kompar'e ekzempl'e kun tiu en Germanio aŭ Franci'o, rest'is mal'alt'a, ankaŭ inflaci'o. Help'at'a'j est'is la plej mal'riĉ'a'j en la soci'o, ekzempl'e pensi'ul'o'j kaj ge'patr'o'j kun jun'a'j infan'o'j. Edz'iĝ'i rajt'as sam'seks'em'ul'o'j; ne plu toler'ebl'as vulp'o-ĉas'ad'o; kaj baldaŭ en publik'a'j lok'o'j oni ne rajt'os fum'i.

Tro'a'j kaj tim'a'j

Sed ĉu tio sufiĉ'as? Pro enorm'a'j parlament'a'j pli'mult'o'j, kaj pro la bon'vol'o de la brit'a popol'o (kontraŭ'e, tamen, de la konservativ'a, kontraŭ'eŭrop'a kaj potenc'a bulvard'a gazet'ar'o), Blair posed'is mandat'o'n ŝanĝ'i kaj modern'ig'i Briti'o'n. Tamen la re'form'o'j montr'iĝ'is tro'a'j kaj tim'a'j. Tro'a'j en la senc'o, ke la reg'ist'ar'o sufer'is pro iniciat'oz'o: sen'ĉes'e el'flu'is el reg'ist'ar'a'j ofic'ej'o'j plan'o'j kaj projekt'o'j, skem'o'j kaj skiz'o'j, plej'part'e ĵargon'o-riĉ'a'j, sed praktik'o-povr'a'j, tiel ke fin'e neni'u plu kred'is ministr'a'j'n el'dir'o'j'n kaj ali'a'j'n anonc'o'j'n el la reg'ist'ar'a aparat'o.

Elekt'ot'e, Blair indik'is kiel prioritat'o'n kler'ig'ad'o'n. Nun, anstataŭ tra'vid'ebl'a ŝtat'a lern'ej'a sistem'o, ekzist'as miriad'o da lern'ej'o'j, privat'a'j, du'on'privat'a'j, reg'at'a'j de fondus'o'j, firma'o'j aŭ lok'a'j instanc'o'j, ĉiu'j propon'ant'a'j la ŝtat'a'n stud'program'o'n, sed kelk'a'j special'iĝ'ant'a'j pri natur'scienc'o'j, inĝenier'ad'o aŭ art'o'j. Ceter'e, reg'ist'ar'a'j special'ist'o'j pri publik'a'j rilat'o'j insist'as, ke la kler'ec-nivel'o jar'o'n post jar'o alt'iĝ'as. Dum'e plend'as industri'ist'o'j kaj ali'a'j dung'ant'o'j, ke mank'as baz'a'j kapabl'o'j pri matematik'o kaj la angl'a lingv'o. Kiu'n kred'i? Tiel en'ŝov'iĝ'as en la land'a'n mens'o'n cinik'ism'o kaj konfuz'o.

Privat'a'j kurac'ej'o'j

Sam'e la land'a san'sistem'o. La reg'ist'ar'o invest'is rekord'e kaj, cert'e, pacient'o'j ne tiom long'e atend'as operaci'o'j'n. Ali'flank'e, la san'serv'o est'as tiom oft'e re'form'it'a, ke kurac'ist'o'j kaj fleg'ist'o'j, kies posten'o'j kaj eĉ foj'e hospital'o'j est'os elimin'it'a'j, sen'iluzi'iĝ'as. Krom'e, malgraŭ la invest'o'j, en plur'a'j part'o'j de Briti'o ne plu labor'as kadr'e de la ŝtat'a san'serv'o dent'ist'o'j. Pacient'o'j est'as dev'ig'it'a'j vizit'i privat'a'j'n kurac'ej'o'j'n kaj, mem'evident'e, pag'i pli ol laŭ la ŝtat'a sistem'o.

Parlament'o'j

Ali'a'j re'form'o'j montr'iĝ'as supr'aĵ'a'j kaj sen'kuraĝ'a'j. Anstataŭ abol'i la ne'elekt'it'a'n, ne'demokrati'a'n super'a'n parlament'a'n ĉambr'o'n – la t.n. Ĉambr'o'n de Lord'o'j – okaz'is du'on'bak'it'a re'form'o, kiu ne for'bala'is la baz'a'n mal'just'ec'o'n de parlament'an'o'j ne'elekt'it'a'j. En'konduk'it'a'j est'is naci'a'j asemble'o en Kimri'o kaj parlament'o en Skot'land'o, kun mal'simil'a'j pov'o'j, sed neni'u naci'a parlament'o en Angl'uj'o. Kimr'a'j kaj skot'a'j deput'it'o'j est'as elekt'it'a'j per proporci'a voĉ'don'ad'o – ankoraŭ permes'it'a'j nek en lok'a'j elekt'o'j en Angli'o, nek en brit'a'j tut'land'a'j elekt'o'j. De'nov'e: politik'o ne'koher'a, kiu konfuz'as kaj cinik'ig'as. Almenaŭ en Nord-Irlando funkci'as provinc'a parlament'o (sed ne nur Blair respond'ec'as pri ĝi'a star'ig'o).

Nukle'a'j sub'mar'ŝip'o'j

Rest'as ali'a'j far'end'aĵ'o'j. Brit'o'j demand'as si'n, kial ili'a land'o, la kvin'a plej riĉ'a en la mond'o, posed'as ĥaos'a'n kaj, rilat'e fer'voj'o'j'n, eg'e mult'e'kost'a'n transport-sistem'o'n; kial rub'aĵ'o'j plu makul'as komun'um'o'j'n kaj kamp'o'j'n; kial politik'ist'o'j parol'as pri, sed ne ag'as kontraŭ polu'ad'o, plan'ant'e, ekzempl'e, nov'a'j'n flug'haven'o'j'n por ekologi'e ne'defend'ebl'a'j rabat-flug'o'j; kial, kiam en'posten'iĝ'is pli da polic'an'o'j, kresk'as krim'ad'o. Ali'vort'e, brit'o'j si'n demand'as, kial trov'ebl'as mon'o ekzempl'e por nov'a'j nukle'a'j sub'mar'ŝip'o'j, sed oft'e ne por lok'a'j lern'ej'o'j, hospital'o'j aŭ ali'a'j serv'o'j.

Cert'a'grad'e mank'as financ'a'j rimed'o'j por pli'bon'ig'i la ĉiu'tag'a'n viv'o'n de ordinar'a'j brit'o'j pro la ekster'land'a politik'o de Blair, kiu resum'ebl'as unu'vort'e: Irako. Irako, kiu tag'e konsum'as milion'o'j'n da pund'o'j (ankaŭ jun'a'j'n soldat'o'j'n); Irako, kiu konsum'is ankaŭ la reputaci'o'n de Blair. Blair, kiu en 1997 promes'is lud'i pli kern'a'n rol'o'n en Eŭrop'a Uni'o ol antaŭ'a'j brit'a'j ĉef'ministr'o'j, tamen pro Irako pel'is si'n en la brak'o'j'n de Georg'e Bush kaj en milit'o'n, kiu'n kontraŭ'is – nun eĉ pli kontraŭ'as – la brit'a popol'o. Sincer'e, sed mis'gvid'at'e sur'baz'e de plej dub'ind'a'j inform'o'j, Blair prav'ig'is la Irak-milit'o'n, dir'ant'e, ke posed'as Irako amas'detru'a'j'n arm'il'o'j'n, per kiu'j ebl'us minac'i kaj atak'i Briti'o'n. Brit'o'j ne forges'os, kaj ne pardon'os, ĉi tiu'n erar'o'n.

Histori'ist'o'j verdikt'os pri Blair, ke li mis'uz'is, aŭ eĉ tut'e ne uz'is, la ebl'o'j'n don'it'a'j'n al li de la brit'a popol'o. Li rest'is esenc'e konservativ'a ĉef'ministr'o, kiu tro tim'is la bulvard'a'n gazet'ar'o'n, sam'temp'e ne sufiĉ'e fid'is parlament'o'n, por real'ig'i fund'a'j'n, radikal'a'j'n kaj long'daŭr'a'j'n re'form'o'j'n. Ia'senc'e Blair far'iĝ'is ali'a viktim'o de la t.n. kontraŭ'teror'ism'a milit'o, cert'e de la Irak-milit'o. Tiel tio, kio kor'e komenc'iĝ'is en 1997, rankor'e fin'iĝ'is en 2007.

Paul GUBBINS

Bus'a'j serv'o'j pli'bon'ig'end'a'j

Freŝ'a inform'o de la Administr'ej'o pri Urbaniz'ad'o montr'as, ke en plur'a'j urb'eg'o'j de Ĉini'o la rapid'ec'o de aŭtobus'o'j pli kaj pli mal'kontent'ig'as la urb'an'o'j'n. Precip'e maten'e, kiam la urb'an'o'j dev'as vetur'i al si'a'j labor'lok'o'j, preskaŭ ĉiam la rapid'ec'o fal'as sub 10 kilo'metr'o'j'n hor'e pro trafik'ŝtop'iĝ'o.

En la ĉef'urb'o'j de kelk'a'j provinc'o'j, kiel Xi'an, Chengdu kaj Hangzhou, la mez'a rapid'ec'o de bus'o'j est'as mal'pli ol tiu de bicikl'o'j, kiu'j facil'e pov'as ating'i 12 kilo'metr'o'j'n hor'e. Oft'e okaz'as, ke eĉ grand'aĝ'ul'o'j, por mal'long'ig'i la vojaĝ'temp'o'n, prefer'as bicikl'o'n. Kompar'e kun la period'o 2005-2006 en 2007 vetur'ant'o bezon'is po dek minut'o'j'n pli por bus'vetur'ad'o. Tio jam plur'foj'e provok'is akr'a'j'n plend'o'j'n ĉe la ministr'ej'o pri trafik'o.

Ankaŭ ali'a'j plend'o'j

Apart'e de tio, la pasaĝer'o'j est'as ne'kontent'a'j ankaŭ pri la prez'o de la bilet'o'j kaj pri la kondut'o de ŝofor'o'j kaj konduktor'o'j. Por ordinar'a bus'o oni por unu vetur'ad'o pag'as unu juan'o'n, sed por luks'a, klimat'iz'it'a bus'o du juan'o'j'n aŭ eĉ pli. Por ir'i labor'i, ofic'ist'o nepr'e uz'as bus'o'j'n ĉiu'tag'e kvar foj'o'j'n kaj kutim'e en unu monat'o el'spez'as pro trafik'kost'o'j sum'e 200 juan'o'j'n, tio est'as sep'on'o de li'a monat'a salajr'o. Ge'jun'ul'o'j, kiu'j mal'hav'as rimed'o'j'n, est'as embaras'it'a'j pro la alt'a prez'o de bilet'o'j. Sen'mon'a'j student'o'j kelk'foj'e ŝtel'e en'bus'iĝ'as por evit'i aĉet'i bilet'o'n.

Oft'e kompani'o pri urb'a trafik'o proviz'as bus'o'n nur per unu ŝofor'o kaj unu konduktor'o. Dum la vetur'o ili est'as plen'e okup'it'a'j de vetur'ad'o, vend'o de bilet'o'j kaj anonc'ad'o de halt'ej'o. Ĉar pli'mult'o de la lini'o'j hav'as pli ol 20 halt'ej'o'j'n kaj est'as super'ŝarĝ'it'a'j, est'as apenaŭ evit'ebl'a fenomen'o, ke la long'a vetur'ad'o kaj la lac'ig'a serv'ad'o far'as ŝofor'o'n kaj konduktor'o'n de temp'o al temp'o mal'bon'humor'a'j kaj ke ili don'as al la pasaĝer'o'j mal'bon'kvalit'a'n serv'o'n.

Kvankam dum la last'a'j du-tri jar'o'j en ĉin'a'j urb'eg'o'j la publik'a trafik'o relativ'e rapid'e dis'volv'iĝ'is, rest'as grand'a diferenc'o inter la trafik'a kapabl'o kaj la postul'o'j far'e de la urb'a ekonomi'o. La estr'o de la Administr'ej'o pri Urb'a Trafik'o konfes'is al la gazet'ar'o, ke nun en ĉin'a'j urb'o'j la publik'a trafik'o est'as tre lim'ig'it'a pro la ne'sufiĉ'a infra'struktur'o. La urb'a bus'trafik'o ĝis hodiaŭ ankoraŭ ne ating'is radikal'a'n ŝanĝ'iĝ'o'n. Est'as du ĉef'a'j problem'o'j. Unu'flank'e, post la perd'o de agr'o'j, ar'o'j da kamp'ar'an'o'j en'ir'as en la urb'o'j'n por labor'i kaj oft'e elekt'as relativ'e mal'alte'kost'a'n bus'o'n kiel kutim'a'n vetur'il'o'n. Ali'flank'e, sen pli da mon'o la urb'a reg'ist'ar'o pov'as nur mal'fort'e sub'ten'i la publik'a'n trafik'o'n kaj ne pov'as pli'mult'ig'i aŭ re'nov'ig'i bus'o'j'n.

Statistik'o'j konfirm'as

La statistik'a'j don'it'aĵ'o'j, kiu'j last'a'temp'e aper'is en la ekonomi'a bulten'o de la Ŝtat'a Statistik'a Buro'o, konfirm'as la situaci'o'n. La real'a stat'o de aŭtobus'o'j, alud'at'a de la don'it'aĵ'o'j, ver'e pens'ig'as la trafik'a'j'n instanc'o'j'n de la ĉin'a reg'ist'ar'o. Unu'e, nun'temp'e en la urb'a trafik'o la aŭtobus'a transport'o okup'as proporci'o'n de mal'pli ol 10 % de la tut'a transport'o'kvant'o. En kelk'a'j urb'eg'o'j, kiel Pekino, Ŝanhajo kaj Kanton'o, tiu proporci'o est'as pli alt'a, sed rest'as sub 20 %. Du'e, la nombr'o de bus'o'j ne sufiĉ'as. Ekzempl'e en Chengdu, la ĉef'urb'o de Siĉuan-provinc'o, por ses milion'o'j da oft'e vojaĝ'ant'a'j urb'an'o'j oni hav'as mal'pli ol mil bus'o'j'n. Tri'e, dum en la pli'mult'o de la grand'a'j urb'o'j en Eŭrop'o, Japani'o kaj Sud'a Amerik'o bus'vetur'ant'o'j reprezent'as 40 ĝis 60 % de la uz'ant'o'j de publik'a'j trafik'il'o'j, en Ĉini'o ili konsist'ig'as nur tri'on'o'n ĝis du'on'o'n de la uz'ant'ar'o de la publik'a transport'o. Ceter'e, por aŭtobus'o'j baldaŭ trov'iĝ'os fort'a konkurenc'ul'o, ĉar plur'a'j urb'eg'o'j nun konstru'as metro'o'j'n, kiu'j laŭ'plan'e ek'funkci'os jam en 2007 aŭ 2008.

Konsider'ant'e la nun'a'n ne'bon'a'n stat'o'n de la urb'a publik'a trafik'o, antaŭ ne'long'e la ministr'ej'o pri trafik'o okaz'ig'is en Pekino tut'land'a'n kun'ven'o'n. La ĉe'est'ant'o'j decid'is antaŭ ĉio potenc'e progres'ig'i la aŭtobus'a'n afer'o'n por moder'ig'i la trafik'a'n problem'o'n kaj ig'i la vetur'ad'o'n de ordinar'a'j urb'an'o'j pli oportun'a kaj pli komfort'a.

MU Binghua

EU-mal'san'o

Ĉu vi hav'as bir'il'o'n? Est'as tiu komput'il'et'o, kiu indik'as al vi itiner'o'n de urb'o A al urb'o B per map'et'o kaj per cifer'ec'a voĉ'o, kiu dir'as „Ĉe la kruc'iĝ'o turn'u dekstr'e'n!” Se vi posed'as bir'il'o'n, vi sci'as, ke ĝi funkci'as help'e de GPS. Tiu'n satelit'a'n sistem'o'n instal'is la uson'a arme'o por si'a'j soldat'o'j, sed post'e dispon'ig'is al ĉiu'j. Sed ĉu vi ankaŭ sci'as, ke la uson'a arme'o sen'avert'e pov'as mal'ŝalt'i la sistem'o'n? En tiu okaz'o vi star'us mez'e de grand'a fremd'a urb'o kaj ne plu sci'us, kie'n stir'i la aŭt'o'n por trov'i la loĝ'ej'o'n de vi'a amik'o! Cert'e, ĝis nun tio neniam okaz'is, sed ja pov'us okaz'i, ekzempl'e por mal'help'i teror'ist'o'j'n trov'i si'a'j'n atenc'o'cel'o'j'n. Pro tiu terur'a eventual'a risk'o Eŭrop'a Uni'o (EU) plan'as propr'a'n satelit'a'n bir-sistem'o'n kun la bel'a nom'o „Galile'o”. Ĝi est'os, laŭ la promes'o'j, mult'e pli potenc'a kaj preciz'a ol GPS kaj ankaŭ mult'e pli kapabl'a ol sistem'o'j de Rusio aŭ Ĉini'o. Por real'ig'i la plan'o'n, la EU-reg'ist'ar'o'j kun'ig'is ĉiu'j'n kompetent'a'j'n kompani'o'j'n de EU en unu komun'a konsorci'o.

Sed ho ve! Nun montr'iĝ'as, ke tiu konsorci'o sufer'as tip'e eŭrop'a'n mal'san'o'n: naci'ism'a'n ĵaluz'o'n. Laŭ la plan'o'j, la central'o de Galile'o trov'iĝ'os en Germanio. Sed nun ankaŭ Italio kaj Hispanio postul'as tia'n central'o'n – kiel infan'o'j en sabl'o'kest'o, kiu'j nepr'e vol'as hav'i la sam'a'n muld'il'o'n, per kiu lud'as najbar'a infan'o. Krom'e tia projekt'o bezon'as long'daŭr'a'n financ'a'n invest'ad'o'n kun grand'a'j risk'o'j; sed tiu'j'n risk'o'j'n nek la unu'op'a'j entrepren'o'j, nek la konsorci'o vol'as ŝultr'i. Kio'n far'u EU? Kutim'e en tia'j okaz'o'j oni trans'don'as la task'o'n al ali'a kompetent'a kompani'o, sed ĉar oni ja kun'ig'is ĉiu'j'n por tio taŭg'a'j'n kompani'o'j'n, rest'as neni'u konkurenc'o ... la konsorci'o hav'as monopol'o'n kaj pov'as dikt'i al la politik'ist'o'j si'a'j'n postul'o'j'n. Por evit'ig'i fiask'o'n de la projekt'o, EU nun vol'as pag'i la sistem'o'n per la mon'o de la impost'pag'ant'o'j. Tio kost'os por la EU-civit'an'o'j minimum'e 2,4 miliard'o'j'n da eŭr'o'j. Dum'e mi dezir'as al vi bon'a'n vojaĝ'o'n per GPS kaj esper'as, ke la uson'a arme'o ne mal'ŝalt'os ĝi'n.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Kiam ministr'o far'iĝ'is eks'a

Ĉi-jar'e alban'o'j memor'as si'a'n rol'o'n en la eks'ig'o antaŭ 50 jar'o'j de la sovetia ministr'o pri defend'ad'o, marŝal'o Georgij Ĵukov. En oktobr'o 1957 la sovetia parti'gvid'ant'o Nikita Ĥruŝĉov ordon'is al Ĵukov vizit'i Balkani'o'n. Tiel Ĥruŝĉov el'land'ig'is si'a'n ministr'o'n por pli facil'e eks'ig'i li'n.

Ĵukov, kiu disting'iĝ'is, defend'ant'e en 1941 Leningradon, kaj kiu kvar'foj'e far'iĝ'is Hero'o de Sovetio, prezent'is kaj por Stalin en 1946 kaj por Ĥruŝĉov post 1953 potenc'a'n rival'o'n, malgraŭ tio, ke li okup'iĝ'is nur pri la arme'o kaj ne pri pli vast'a'j politik'a'j afer'o'j.

La ministr'o est'is pomp'e kaj gast'am'e ricev'at'a en Albanio la 17an de oktobr'o 1957. Aranĝ'it'a'j est'is milit'lud'o, banked'o'j kaj renkont'iĝ'o'j kun alt'rang'ul'o'j. La alban'a parlament'o pret'ig'is por Ĵukov la prestiĝ'a'n Orden'o'n de Skanderbeg, la naci'a hero'o de Albanio.

Dum'e en Moskvo Ĥruŝĉov plan'is la eks'ig'o'n de Ĵukov. Post dek tag'o'j en Albanio la ministr'o hejm'e'n'ir'is. El la aviad'il'o li send'is tradici'a'n dank-telegram'o'n al si'a'j alban'a'j gast'ig'int'o'j. Li sub'skrib'is ĝi'n simpl'e kiel marŝal'o Ĵukov, ne ministr'o. Tiel oni ek'sci'is, ke li est'as inform'it'a pri si'a eks'ig'o. Ceter'e la Orden'o'n de Skanderbeg li ne ricev'is.

Bardhyl SElim'i

Elekt'o'j sen elekt'il'o'j

Inter la 14a kaj 21a de april'o 2007 pli ol 60 milion'o'j da niĝeri'an'o'j rajt'is voĉ'don'i por nov'a prezid'ant'o, estr'o'j de la 36 ŝtat'o'j kaj nov'a'j federaci'a'j kaj ŝtat'a'j parlament'an'o'j. La inter'naci'a komun'um'o send'is ne nur observ'ant'o'j'n, sed ankaŭ mon'o'n por facil'ig'i la labor'o'n de Sen'de'pend'a Elekt'a Komision'o.

En la histori'o de Niĝerio el ĉiu'j voĉ'don'o'j rezult'is kriz'o'j kaj post'e ŝtat'renvers'o far'e de la niĝeria arme'o. Tial niĝeri'an'o'j pens'is, ke ebl'e, post pli ol 25 jar'o'j da arme'a reg'ad'o, la politik'ist'o'j jam lern'is si'a'n lecion'o'n. Tiel ne est'is.

El 50 registr'it'a'j parti'o'j 24 prezent'is kandidat'o'j'n por la ofic'o de prezid'ant'o. La el'posten'iĝ'ant'a prezid'ant'o, Olusegun Obasanjo, kies Popol'a Demokrati'a Parti'o (PDP) estr'is kaj la centr'a'n reg'ist'ar'o'n kaj 26 ŝtat'o'j'n, promes'is sen'fraŭd'a'n voĉ'don'o'n. Tamen la federaci'a reg'ist'ar'o uz'is si'a'n pov'o'n por bar'i fort'a'j'n kandidat'o'j'n.

Tri'a mandat'o

Fakt'e al ĉiu'j opozici'an'o'j kaj eks'a'j amik'o'j de la prezid'ant'o, kiu'j kontraŭ'is li'a'n prov'o'n ŝanĝ'i la konstituci'o'n, por ke li ricev'u tri'a'n mandat'o'n, est'is mal'permes'it'e kandidat'i. Mult'a'j, i.a. la vic-prezid'ant'o Alhaji Atik'u Abubakar, plend'is ĉe tribunal'o'j kaj kort'um'o'j. Sukces'is kandidat'i nur Atik'u.

Ceter'e Obasanjo elekt'is kiel prezid'ant'o-kandidat'o'n la estr'o'n de la nord'a ŝtat'o Katsina, Umaru Yar'Adua. PDP akcept'is la decid'o'n de Obasanjo, kaj ĉiu'j ali'a'j kandidat'o'j dev'is rezign'i. Simil'e li elekt'is la ŝtat'estr'o-kandidat'o'j'n. Tiel li kandidat'ig'is por PDP nur si'a'j'n prefer'at'a'j'n sub'ten'ant'o'j'n.

Dum la elekt'o-tag'o niĝeri'an'o'j ir'is por voĉ'don'i, sed trov'is mank'o'n de elekt'il'o'j, sekur'ec-agent'o'j'n por for'tim'ig'i opozici'an'o'j'n, per'fort'o'n kaj mort'ig'o'n. Fin'e de la elekt'ad'o eĉ tie, kie ne okaz'is voĉ'don'ad'o, oni anonc'is rezult'o'j'n kaj deklar'is PDP-on venk'a.

Per'fort'o kaj fraŭd'ad'o

La opozici'o pet'is nul'ig'o'n de la balot'o'j, sed van'e. Inter'naci'a'j observ'ant'o'j sub'ten'is la opozici'o'n kaj sen'de'pend'e konfirm'is, ke ja okaz'is per'fort'o kaj fraŭd'ad'o. Tamen la Sen'de'pend'a Elekt'a Komision'o, sub'aĉet'it'a de Obasanjo kaj la reg'ant'a parti'o, deklar'is Umaru Yar'Adua prezid'ant'o. La komision'o don'is al li pli ol 80 % de la federaci'a parlament'o kaj 28 el la 36 ŝtat'o'j.

Komenc'e ali'a'j land'o'j rifuz'is re'kon'i la nov'a'n prezid'ant'o'n. Tamen post'e pli kaj pli da ŝtat'o'j ek'gratul'is la nov'ul'o'n. Nur Uson'o kaj kelk'a'j eŭrop'a'j land'o'j insist'is, ke oni korekt'u la erar'o'j'n en la voĉ'don'ad'o, kaj konsil'is, ke opozici'an'o'j ir'u al la tribunal'o'j anstataŭ al strat-manifestaci'o'j. Kelk'a'j opozici'an'o'j sekv'is la konsil'o'n, sed kred'ebl'e mal'mult'o'n ating'os.

Inter'temp'e opozici'an'o'j pet'is, ke niĝeri'an'o'j protest'e rest'u hejm'e, dum est'os inaŭgur'at'a la nov'a prezid'ant'o. Ankoraŭ ne cert'os, ĉu ripet'iĝ'os la histori'o, kaj ĉu inter'ven'os la arme'o.

Princ'o Henrik'o OGUINYE/pg

Monument'a kriz'o

Post long'a politik'a disput'o la reg'ist'ar'o de Estoni'o decid'is for'mov'i la tomb'o'j'n de 12 sovetiaj soldat'o'j kaj la tomb'o'monument'o'n el la centr'o de la ĉef'urb'o. La decid'o konduk'is al nokt'o de rab'ad'o en Talin'o kaj al monument'a kriz'o en rilat'o'j kun Rusio.

La „Bronz'a soldat'o” en la centr'o de Talin'o ne ver'e est'is la ĉef'a kaŭz'o de la kriz'o, sed nur kataliz'il'o. La „Bronz'a soldat'o” est'is star'ig'it'a en 1947 de la sovetia reg'ist'ar'o de Estoni'o honor'e al la „Liber'ig'int'o'j de Talin'o”. Por mult'a'j eston'o'j la monument'o tamen simbol'is ne liber'ig'o'n, sed soveti'an okupaci'o'n de la land'o. Post la sen'de'pend'iĝ'o de Estoni'o en 1991 la tekst'o sur la monument'o est'is ŝanĝ'it'a al pli neŭtral'a „Por la pere'int'o'j en la du'a mond'milit'o”.

Spit'e la pli neŭtral'a'n tekst'o'n, la sovetia monument'o en la centr'o de la ĉef'urb'o plu irit'is mult'a'j'n eston'o'j'n, precip'e ĉar rus'lingv'a'j milit-veteran'o'j kun ruĝ'a'j flag'o'j kutim'is kolekt'iĝ'i ĉe la monument'o dum la tradici'a sovetia venk'o'tag'o, la 9a de maj'o. La statu'o est'is kelk'foj'e farb'it'a de ne'kon'at'o'j.

„Faŝism'a” for'mov'o

Antaŭ la elekt'o'j, okaz'int'a'j en mart'o 2007, la ĉef'ministr'o Andrus Ansip promes'is for'mov'i la statu'o'n, se li'a dekstr'a parti'o gajn'os. Li'a parti'o venk'is en la elekt'o'j, kaj fin'e de april'o oni komenc'is prepar'i la mov'o'n de la statu'o. Mult'a'j rus'lingv'a'j loĝ'ant'o'j de Estoni'o fort'e mal'ŝat'is la decid'o'n trans'lok'i la soveti'an monument'o'n. La plej mult'a'j el ili regul'e sekv'as rusiajn ŝtat'a'j'n televid'kanal'o'j'n, kiu'j apart'e atent'ig'is pri la konflikt'o. La rusiaj kanal'o'j alud'is, ke est'us „faŝism'e” for'mov'i statu'o'n honor'ant'a'n sovetiajn soldat'o'j'n, kiu'j batal'is kontraŭ la nazi'a Germanio.

Fru'maten'e la 26an de april'o bar'il'o est'is rapid'e star'ig'it'a ĉirkaŭ la „Bronz'a soldat'o”, kaj labor'ist'o'j komenc'is konstru'i grand'a'n tend'o'n super ĝi. Ĉe la bar'il'o, gard'at'a de mult'a'j polic'an'o'j, kolekt'iĝ'is cent'o da koler'a'j rus'lingv'a'j loĝ'ant'o'j de Talin'o.

„Ĉi tio est'as ja faŝism'o, ali'manier'e ne ebl'as nom'i ĉi tio'n,” dir'is 28-jar'a Artur Bujlo, kiu fiks'is ruĝ'a'j'n diant'o'j'n sur la bar'il'o'n. Sed li'a ĉef'a plend'o ne tem'is pri la statu'o. „Mi nask'iĝ'is en Talin'o kaj loĝ'as ĉi tie mi'a'n tut'a'n viv'o'n. Tamen mi dev'us tra'pas'i lingv'a'n ekzamen'o'n pri la eston'a por rajt'i iĝ'i civit'an'o. Nun mi hav'as neni'a'j'n rajt'o'j'n,” li dir'is.

Tranĉ'il'a vund'o

La sam'a'n nokt'o'n jun'ul'o'j, ĉef'e rus'lingv'a'j, amas'iĝ'is en la strat'o'j de Talin'o, dis'romp'is fenestr'o'j'n kaj pri'rab'is butik'o'j'n. Dum la amas'a ribel'o est'is mort'ig'it'a 20-jar'a rus'lingv'an'o kaj civit'an'o de Rusio, Dmitrij Ganin. Li mort'is pro tranĉ'il'a vund'o, kaj tri semajn'o'j'n post'e du jun'ul'o'j kun eston'a'j nom'o'j est'is arest'it'a'j lig'e al la kaz'o. Post la per'fort'a nokt'o la „Bronz'a soldat'o” est'is urĝ'e for'port'it'a kaj baldaŭ star'ig'it'a en si'a nov'a lok'o, en milit'ist'a tomb'ej'o kelk'a'j'n kilo'metr'o'j'n for.

La rusia propagand'a kampanj'o intens'iĝ'is. En Moskvo agres'em'a'j manifestaci'ant'o'j el por-reg'ist'ar'a'j jun'ul'ar'a'j organiz'aĵ'o'j dum semajn'o blok'ad'is la ambasad'o'n de Estoni'o. Aper'is subit'a'j „teknik'a'j problem'o'j” pri trajn-trafik'o inter Rusio kaj Estoni'o. La pont'o ĉe la lim'o de Rusio kaj Estoni'o en Narva est'is ferm'it'a kontraŭ kamion'a trafik'o sur la rusia flank'o, rusiaj politik'ist'o'j admon'is hom'o'j'n bojkot'i eston'a'j'n var'o'j'n, kaj reprezent'ant'o'j de por-reg'ist'ar'a'j jun'ul'ar'a'j organiz'aĵ'o'j vizit'ad'is vend'ej'o'j'n por kontrol'i ĉu est'as vend'at'a'j eston'aĵ'o'j.

Pint-renkont'iĝ'o

La rilat'o'j inter Estoni'o kaj Rusio en maj'o 2007 ating'is si'a'n plej mal'alt'a'n punkt'o'n post la sen'de'pend'iĝ'o de Estoni'o en 1991, kaj la konflikt'o influ'is ankaŭ la rilat'o'n inter Eŭrop'a Uni'o kaj Rusio. Dum la pint-renkont'iĝ'o de EU kaj Rusio, fin'e de maj'o, Rusio est'is kritik'at'a pro per'fort'a dis'pel'o de pac'a'j manifestaci'o'j, kaj arest'o de hom'o'j, kiu'j ankoraŭ neni'o'n far'is, sed nur plan'is manifestaci'i.

„En Estoni'o oni ne nur dis'pel'as manifestaci'o'j'n, tie oni mort'ig'as manifestaci'ant'o'j'n,” replik'is prezid'ant'o Putin, kaj akuz'is la eston'a'n polic'o'n pri la mort'o de Dmitrij Ganin. La prezid'ant'o de la super'a ĉambr'o de la rusia parlament'o, Sergej Mir'o'nov, si'a'vic'e oficial'e propon'is, ke la strat'o, kie situ'as la ambasad'o de Estoni'o en Moskvo, ricev'u la nom'o'n „Strat'o de Dmitrij Ganin”.

La reg'ant'a'j politik'ist'o'j de Rusio dum la last'a temp'o konstant'e serĉ'as ekster'a'j'n mal'amik'o'j'n, ĉu por for'turn'i la atent'o'n de intern'a'j problem'o'j kaj mank'o de demokrati'o, ĉu por alt'ig'i si'a'n profil'o'n. Nun est'as la vic'o de Estoni'o est'i tia mal'amik'o. Sed la konflikt'o ĉirkaŭ la „Bronz'a soldat'o” tamen est'as intern'a afer'o de Estoni'o, kaj ĝi est'as nur la pint'o de glaci'a mont'o, kies ĉef'a part'o rest'is ĝis nun sub la surfac'o.

Tra'pas'i ekzamen'o'n

Proksim'um'e tri'on'o de la loĝ'ant'o'j de Estoni'o de'nask'e parol'as la rus'a'n, sed la rus'a lingv'o hav'as neni'a'n oficial'a'n status'o'n en la land'o. Publik'a'j ŝild'o'j dev'as est'i en la eston'a eĉ en region'o'j, kie preskaŭ neni'u parol'as la eston'a'n. Du'on'o de la rus'lingv'an'o'j en Estoni'o ne ricev'is civit'an'ec'o'n de la land'o, kvankam mult'a'j el ili eĉ nask'iĝ'is tie, kaj por far'iĝ'i civit'an'o'j ili dev'as tra'pas'i ekzamen'o'n pri la eston'a lingv'o. Tial iu'j el ili anstataŭ'e pren'is la civit'an'ec'o'n de Rusio.

Est'as facil'e kompren'i la eston'o'j'n, se konsider'i, ke pro Sovetio ili'a land'o perd'is si'a'n sen'de'pend'ec'o'n en 1940 kaj ili est'is sub'prem'at'a'j dum jar'dek'o'j. Sed sam'e facil'e est'as kompren'i la rus'lingv'an'o'j'n de Estoni'o, kiu'j nun sent'as si'n sub'prem'at'a'j en si'a nask'iĝ'land'o.

Por mal'pli'ig'i la kontraŭ'star'o'n inter la popol'grup'o'j neces'us, ke ankaŭ la rus'lingv'a minoritat'o pov'u sent'i si'n aprez'at'a part'o de la estoni'a soci'o. Oficial'a du'lingv'ec'o apenaŭ ebl'os en la reg'ant'a politik'a klimat'o de Estoni'o, sed evident'e la april'a'j okaz'aĵ'o'j mal'ferm'is la okul'o'j'n de mult'a'j eston'o'j al la problem'o. Oni eĉ ĉe alt'a nivel'o ek'diskut'is la ebl'ec'o'n fond'i rus'lingv'a'n ne'komerc'a'n televid'kanal'o'n en Estoni'o.

Ali'flank'e plu valid'as la plan'o por pli'a eston'lingv'ig'o de la rus'lingv'a'j lern'ej'o'j en Estoni'o. Tiu plan'o ne est'as popular'a inter ĉiu'j rus'lingv'an'o'j.

Kalle KNIIVILÄ

Histori'a'j fakt'o'j pri Estoni'o

Estoni'o iĝ'is sen'de'pend'a ŝtat'o fin'e de la unu'a mond'milit'o, lig'e kun la rusia revoluci'o. Si'a'n sen'de'pend'ec'o'n Estoni'o perd'is, post kiam Sovetio kaj la nazi'a Germanio divid'is orient'a'n Eŭrop'o'n laŭ la traktat'o Molotov-Ribbentrop. En 1939 Sovetio dev'ig'is la tri balt'a'j'n land'o'j'n akcept'i sovetiajn milit'a'j'n baz'o'j'n, kaj kun sub'ten'o de la sovetiaj trup'o'j la land'o rapid'e est'is sovet'ig'it'a.

En parlament'a'j elekt'o'j somer'e de 1940 rajt'is part'o'pren'i nur kandidat'o'j de la nov'a Eston'a Labor'ist'a Alianc'o, kre'it'a ĉirkaŭ la Eston'a Komun'ism'a Parti'o, kiu ankoraŭ printemp'e de 1940 hav'is nur 133 membr'o'j'n. La nov'a parlament'o tuj decid'is, ke Estoni'o iĝ'u part'o de Sovetio. Proksim'um'e 2000 person'o'j est'is ekzekut'it'a'j dum la unu'a jar'o de sovetia reg'ad'o, 19 000 mal'liber'ig'it'a'j kaj send'it'a'j al la intern'a'j part'o'j de Sovetio.

Kun'labor'o kun komun'ist'o'j

Germanio atak'is Sovetion en juni'o 1941 kaj la german'a'j trup'o'j ating'is Estoni'o'n jam en juli'o. Dum la german'a okupaci'o est'is ekzekut'it'a'j proksim'um'e 6000 loĝ'ant'o'j de Estoni'o, ĉef'e jud'o'j, komun'ist'o'j, aŭ hom'o'j, kiu'j'n oni oft'e sen'baz'e akuz'is pri kun'labor'o kun komun'ist'o'j. Proksim'um'e 100 000 person'o'j fuĝ'is el la land'o en 1944, kiam la sovetia arme'o de'nov'e proksim'iĝ'is. Aŭtun'e de 1944 la sovetiaj trup'o'j re'ven'is al Estoni'o, kaj baldaŭ pli'a'j 5000 eston'o'j est'is mal'liber'ig'it'a'j kaj ekzil'it'a'j.

Estoni'o est'is reg'at'a de komun'ist'o'j send'it'a'j el Rusio ĝis la jar'o 1988, kiam unu'a'foj'e de'nask'a estoni'an'o kaj eston'o, Vaino Väljas, iĝ'is la unu'a sekretari'o de la Eston'a Komun'ism'a Parti'o. Dum la sovetia reg'ad'o la proporci'o de eston'lingv'an'o'j en la land'o mal'kresk'is de pli ol 90 % al iom pli ol 60 %. Aŭtun'e de 1991 Estoni'o iĝ'is sen'de'pend'a. En 2004 Estoni'o al'iĝ'is al Eŭrop'a Uni'o.

Kant'ad'o en la gael'a lingv'o

Tuj post la fin'o de mi'a'j lern'ej'a'j jar'o'j, mi provizor'e labor'is en kelk'a'j mal'long'temp'a'j posten'o'j. Unu el la plej interes'a'j – sed ne tre profit'o'don'a'j – est'is aĉet'ad'o de antikv'a'j gramofon'disk'o'j, kiu'j'n mi post'e send'is al Uson'o, kie ili est'is vend'it'a'j al kolekt'ant'o'j. Tem'is pri disk'o'j de oper'a'j ari'o'j kant'it'a'j de la plej fam'a'j kant'ist'o'j: Caruso [karuzo], Gall'i-Curci [gall'i-kurĉi], Ĉaliapin, Supervia ktp. Por trov'i tia'j'n muzik'a'j'n antikv'aĵ'o'j'n, mi dev'is mult'e vojaĝ'i en Portugali'o kaj Hispanio, serĉ'ant'e ili'n en brokant'ej'o'j kaj en privat'a'j dom'o'j. Dum tiu'j vojaĝ'o'j mi hav'is divers'a'j'n agrabl'a'j'n spert'o'j'n, inkluziv'e de renkont'iĝ'o kun du mal'jun'a'j sinjor'in'o'j, kiu'j iam est'is honor'dam'o'j en la kort'eg'o de la reĝ'in'o de Hispanio.

La tekst'o de la ari'o'j est'is en divers'a'j lingv'o'j: ital'a (kompren'ebl'e la plej oft'a), franc'a, german'a kaj rus'a. Tre mal'mult'a'j est'is en mal'pli dis'vast'iĝ'int'a'j idiom'o'j. Por leg'i la etiked'o'j'n sur la rus'a'j disk'o'j mi dev'is lern'i la ciril'a'n alfabet'o'n. Inform'o'j'n pri la kompon'aĵ'o'j kaj la kant'ist'o'j mi trov'is en referenc'libr'o'j pri la histori'o de oper'o. Ĉar mi'a hejm'a lingv'o est'as la gael'a, mi serĉ'is en tiu'j libr'o'j kaj katalog'o'j por konstat'i, ĉu la libr'et'o de iu ajn oper'o iam est'is verk'it'a en ĝi. Nur unu mi trov'is – irlanda verk'o, kies titol'o'n mi tut'e forges'is. Tamen en la Enciklopedi'o de Irlando mi leg'as, ke la teatr'aĵ'o'j jam prezent'it'a'j en la gael'lingv'a teatr'o Taibhdhearc na Gaillimhe [tajvjarak na gajljive] en la okcident-irlanda urb'o Galway [golŭej] inklud'is oper'o'j'n, sed ĉu est'is original'a'j, ĉu traduk'it'a'j, ne est'as indik'it'e.

Ĝis nun, laŭ mi'a sci'o, neniam est'is kompon'it'a aŭ prezent'it'a gael'lingv'a oper'o en Skot'land'o. Antaŭ la du'a mond'milit'o est'is verk'it'a muzik'a teatr'aĵ'o en la gael'a, sed ne tem'is pri ver'a oper'o, kaj mi ne sci'as, ĉu la publik'o iam spekt'is kaj aŭd'is ĝi'n. Last'a'temp'e, tamen, la radi'o kaj la gael'a gazet'ar'o raport'is, ke entuziasm'ul'o'j pri oper'o nun hav'os okaz'o'n ĝu'i nov'a'n oper'o'n en la skot'gael'a. Ĝi'a titol'o est'as Hiort – Mac Talla n'a'n Eun (Sankt'a Kilda – eĥ'o de la bird'o'j). La oper'o tem'as pri la plej for'a kaj plej sol'ec'a insul'o de Skot'land'o – angl'e nom'at'a Saint Kilda, kaj gael'e Hiort [hirŝt]. Tiu insul'o – aŭ pli ĝust'e insul'ar'o – situ'as je ĉirkaŭ 100 kilo'metr'o'j de la ekstrem'a okcident'a mar'bord'o de Skot'land'o. Dum du mil jar'o'j la plej grand'a insul'o de tiu grup'o est'is loĝ'at'a, sed en la jar'o 1930 la insul'an'o'j tim'is mort'o'n pro mal'sat'o kaj eg'e mal'volont'e akcept'is la decid'o'n for'las'i si'a'n antikv'eg'a'n hejm'o'n. Ĝis tiam ĉiam rest'is sufiĉ'e da serv'o'kapabl'a'j vir'o'j por ekip'i si'a'j'n mal'grand'a'j'n rem'boat'o'j'n kaj por ĉas'i kaj kapt'i la mar'bird'o'j'n, kiu'j est'is ili'a plej grav'a font'o de nutr'aĵ'o.

La vir'o'j kutim'is mal'lev'iĝ'i per ŝnur'o'j laŭ la krut'eg'a'j kvar'cent'metr'a'j klif'o'j, por mort'ig'i bird'o'j'n kaj kolekt'i ili'a'j'n ov'o'j'n. Ĉar tiu danĝer'a labor'o est'is tiom grav'a por la ekzist'o de la insul'an'o'j, jun'a'j vir'o'j ne rajt'is edz'iĝ'i antaŭ ol montr'i si'a'j'n kuraĝ'o'n kaj rezist'o'n al vertiĝ'o, star'ant'e sur alt'a rok'o super la mar'o, ĉe la rand'o de la klif'o'j.

Por simbol'i tia'n pend'ad'o'n sur la klif'o'j, la oper'o inklud'as spektakl'a'n kaj sensaci'a'n „balet'o'n” en kiu'j vir'a'j danc'ist'o'j balanc'iĝ'as sur ŝnur'o'j super la scen'ej'o.

Oni intenc'as prezent'i la gael'a'n oper'o'n ne nur en Skot'land'o, sed ankaŭ en Aŭstrio, Belgi'o, Franci'o kaj Germanio.

Garbhan MAcAOIDH

Casals hispan'ig'it'a

Konstern'is mi'n leg'i en la recenz'o de Sen Rodi'n (MONATO 2007/6, p. 22) la nom'o'n de la fam'a violonĉel'ist'o Pau Casals [paŭ kazals] hispan'ig'it'a. Pau Casals nask'iĝ'is en El Vendrell (Kataluni'o) la 29an de decembr'o de 1876 kaj est'is unu el la plej bon'a'j violonĉel'ist'o'j de la 20a jar'cent'o.

Krom muzik'ist'o, la fam'kon'at'a violonĉel'ist'o est'is pac'a hom'o. En 1933 li rifuz'is lud'i en la filharmoni'o de Berlino pro la reg'ad'o de Adolf Hitler kaj pro la persekut'o'j de li'a nazi'a reĝim'o. Unu jar'o'n post'e est'is inaŭgur'it'a en Barcelono la avenu'o Pau Casals. En 1939, kiam la arme'o de la general'o Franc'o pren'is Barcelonon, li ekzil'iĝ'is en Parizo, kaj en 1940, pro invad'o de la german'a arme'o, li for'fuĝ'is en Amerik'o'n. Dum la tut'a diktatur'o de Franc'o li help'ad'is ekzil'it'a'j'n hispan'o'j'n. Dum si'a tut'a viv'o, Pau Casals konstant'e ag'ad'is favor'e al pac'o, al just'ec'o, al liber'ec'o kaj al si'a land'o Kataluni'o.

Kiam en 1971 U Thant, ĝeneral'a direktor'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, don'is al li la Medal'o'n de la Pac'o, Casals dir'is: „Tio ĉi est'as la plej grand'a honor'o, kiu'n mi ricev'is en mi'a viv'o. Pac'o ĉiam est'as mi'a plej grand'a zorg'o. Jam dum mi'a infan'ec'o mi lern'is ĝi'n am'i [...]. Permes'u al mi dir'i i'o'n al vi. Mi est'as katalun'o, an'o de nun'temp'a provinc'o de Hispanio. Sed kio est'is Kataluni'o? Kataluni'o est'is la plej grand'a land'o en la mond'o. Kataluni'o hav'is la unu'a'n parlament'o'n long'e antaŭ ol Angli'o. Kataluni'o hav'is la komenc'o'n de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Ĉiu'j aŭtoritat'o'j de Kataluni'o kun'ven'is dum la 11a jar'cent'o en franc'a urb'o – tiu'temp'e katalun'a – por pri'parol'i pac'o'n [...]. Jen kio est'is Kataluni'o.” Tiu'j ĉi parol'o'j de Pau Casals est'as spekt'ebl'a'j en Youtube per'e de la lig'il'o youtube.com/watch?v=AKlkO3Tt3Kw.

Pau Casals est'as por la katalun'o'j ne nur unu el la plej grand'a'j muzik'ist'o'j de ni'a temp'o, sed ankaŭ el'star'a kontraŭ'faŝist'o, pac'batal'ant'o kaj defend'ant'o de la rajt'o'j de la katalun'a popol'o. Unu el la plej grand'a'j pet'o'j de la katalun'o'j est'as respekt'i la katalun'ec'o'n de li'a nom'o, oft'a pet'o ĝis nun ĉiam ignor'it'a.

Ferriol MACIP I BONET
Kataluni'o

Nek publik'a'j, nek sekur'a'j

Evident'iĝ'as, ke sam'seks'em'ul'o'j en Litovio ankoraŭ ne sent'as si'n plen'rajt'a'j civit'an'o'j. Tio'n montr'as prov'o'j de la lig'o de sam'seks'em'ul'o'j de Litovio iniciat'i inform'a'n kampanj'o'n kadr'e de la tut'mond'a tag'o kontraŭ hom'o'fobi'o.

Part'o de la kampanj'o cel'is afiŝ'o'j'n sur trole'bus'o'j en la ĉef'urb'o Vilnius kaj en Kaunas. La bus'o'j est'us ornam'it'a'j per ŝild'o'j kun la ĉiel'ark'a'j kolor'o'j – simbol'o de la sam'seks'em'ul'o'j – kun slogan'o'j: „Sam'seks'em'a'j dung'it'o'j rajt'as est'i publik'a'j kaj sekur'a'j”, „Ankaŭ gej'o pov'as serv'i en la polic'o”, „Lesb'an'in'o pov'as labor'i en lern'ej'o”. Tamen nek en unu, nek en la ali'a urb'o aprob'is magistrat'o'j la kampanj'o'n.

La ĉef'urb'estr'o de Vilnius, Juozas Imbrasas, dir'is: „Ni est'as toler'em'a'j rilat'e ajn'a'n seks'a'n inklin'o'n, tamen ni don'as prioritat'o'n al tradici'a'j famili'o'j kaj streb'as propagand'i famili'a'j'n valor'o'j'n. Tial ni ne sub'ten'as la ide'o'n pri publik'a demonstr'ad'o de sam'seks'em'a'j ide'o'j”.

Ĉiel'ark'a flag'o

Fiask'is ankaŭ iniciat'o organiz'i du'tag'a'n fest'o'n, „Ĉiel'ark'a'j tag'o'j 2007”, por dis'vast'ig'i egal'a'j'n rajt'o'j'n de sam'seks'em'ul'o'j kaj lukt'i kontraŭ diskriminaci'o kaj mal'toler'em'o. Tiu ĉi fest'o est'us part'o de eŭrop'a iniciat'o kulmin'ant'a per publik'a event'o, dum kiu etend'iĝ'us 30 m long'a ĉiel'ark'a flag'o.

La prezid'ant'o de la lig'o de sam'seks'em'ul'o'j de Litovio, Vladimir Simonko, bedaŭr'is, ke la iniciat'o, kiu komenc'u dialog'o'n, fiask'is, ĉar la soci'o evident'iĝ'as „ne'sufiĉ'e matur'a”.

Esplor'o'j indik'as, ke 61 % de la loĝ'ant'ar'o de Litovio ne vol'us aparten'i al organiz'aĵ'o, en kiu membr'as ankaŭ sam'seks'em'ul'o'j; 51 % ne voĉ'don'us por parlament'a kandidat'o, se tiu publik'e deklar'us si'a'n sam'seks'em'o'n; kaj 47 % opini'as, ke sam'seks'em'o est'as mal'san'o kurac'end'a.

Last

Insul'o de verk'ist'o'j

Je kelk'a'j kilo'metr'o'j for de la sud-okcident'a atlantik'a mar'bord'o de Irlando situ'as la et'a insul'ar'o Blasket (gael'e: Na Blascaodaí [blaskejdí]). La plej mal'proksim'a insul'o de tiu arkipelag'o est'as Tiaracht [tjiaraĥt], kiu konsist'ig'as la last'a'n okcident'a'n ekstrem'aĵ'o'n de la eŭrop'a kontinent'o. En la insul'ar'o est'as ses insul'o'j. La plej grand'a, An Blascaod Mór, est'is loĝ'at'a ĝis la jar'o'j 1953/4, sed tiam la insul'an'o'j fin'fin'e dev'is rezign'i pri si'a konstant'a batal'o kontraŭ mal'favor'a'j kondiĉ'o'j kaj mal'volont'e trans'lok'iĝ'is al la irlanda ĉef'ter'o. Kelk'a'j el la ali'a'j pli mal'grand'a'j insul'o'j iam est'is ankaŭ loĝ'at'a'j, sed de post la 19a jar'cent'o ili rest'as tut'e sen loĝ'ant'o'j.

An Blascaod Mór est'as krut'a insul'et'o kun are'o de nur 4,6 kvadrat'a'j kilo'metr'o'j. En la orient'o ĝi est'as sufiĉ'e eben'a por ebl'ig'i lim'ig'it'a'n kultiv'ad'o'n de ter'pom'o'j kaj aven'o. La rest'aĵ'o'j de la vilaĝ'o (ruin'ig'it'a, sed kun kelk'a'j restaŭr'it'a'j dom'o'j) trov'iĝ'as en tiu relativ'e eben'a orient'a part'o. Al la vilaĝ'o tut'e mank'is soci'a'j aŭ social'a'j serv'o'j. Eĉ por ĉe'est'i la mes'o'n la insul'an'o'j dev'is vetur'i al preĝ'ej'o sur la ĉef'ter'o. La sol'a transport'rimed'o konsist'is el et'a'j fragil'a'j tradici'a'j boat'o'j (tiel nom'at'a'j „korakl'o'j”, far'it'a'j el lign'a fram'o kun gudr'it'a kanvas'a teg'aĵ'o, antaŭ'e el fel'o). Ĉar oft'e okaz'as ŝtorm'o'j sur tiu region'o de la Atlantik'a Ocean'o, kaj la insul'o'j est'as tut'e sen'protekt'a'j kontraŭ la vent'eg'o kaj la veter'o, tiu'j vojaĝ'o'j pov'is est'i danĝer'a'j kaj oft'e ne'ebl'a'j.

Konserv'at'a'j tradici'o'j

Ne mult'a'j el la loĝ'ant'o'j kutim'is leg'i libr'o'j'n. Ili'a'j distr'aĵ'o'j konsist'is el kant'ad'o, danc'ad'o, rakont'ad'o kaj konversaci'o. Ili'a'j tradici'o'j est'is mens'e konserv'at'a'j kaj buŝ'e rakont'at'a'j, kaj inklud'is antikv'a'j'n legend'o'j'n – el kiu'j kelk'a'j est'is pli antikv'a'j ol la angl'o'saks'a Beowulf – kaj poem'o'j'n kaj kant'o'j'n, kiu'j dat'iĝ'is de la dek-sep'a kaj dek-ok'a jar'cent'o'j. Nur fragment'o'j de tiu abund'a tradici'a trezor'o est'as hodiaŭ kolekt'it'a'j kaj registr'it'a'j. La pli'mult'o est'as por ĉiam perd'it'a. En la last'a'j jar'o'j de ekzist'o de la komun'um'o la insul'an'o'j ek'far'is lert'e konstru'it'a'j'n violon'o'j'n.

Ĉiu'j el la insul'an'o'j est'is gael'parol'ant'o'j, kaj, kvankam la angl'a lingv'o est'is instru'at'a en la mal'grand'a lern'ej'o, nur la gael'a est'is parol'at'a inter la loĝ'ant'o'j. Kelk'a'j el la insul'an'o'j posed'is bov'in'o'j'n kaj ŝaf'o'j'n. La ĉef'a okup'o est'is kapt'ad'o de omar'o'j dum'somer'e kaj de skombr'o'j dum'vintr'e, ver'e danĝer'a kaj ne'cert'a por'viv'aĵ'o.

La plej grand'a iam'a nombr'o da loĝ'ant'o'j (176) est'is ating'it'a en 1916, sed post tiu jar'o ĝi konstant'e mal'kresk'is pro el'migr'ad'o, precip'e al Uson'o. Kiam An Blascaod Mór est'is evaku'it'a pro mal'riĉ'ec'o kaj mank'o de preskaŭ ĉiu'j rimed'o'j, la loĝ'ant'ar'o ne nombr'is pli ol 150 person'o'j'n.

Malgraŭ la ekstrem'a mal'riĉ'ec'o kaj klimat'a mal'mild'ec'o konstant'e sufer'at'a'j de la loĝ'ant'ar'o, Blascaodaí est'is hejm'o de ekster'ordinar'a kaj tut'e unik'a kultur'o. La insul'an'o'j parol'is bel'eg'a'n irland'gael'a'n lingv'o'n, kiu ankoraŭ montr'is mez'epok'a'n influ'o'n kaj posed'is riĉ'eg'a'n vort-trezor'o'n, kies element'o'j ornam'is ili'a'n konversaci'o'n kiel lingv'a'j juvel'o'j, kontrast'e kun hodiaŭ'a mal'riĉ'ig'it'a irlanda lingv'aĵ'o, ĉu angl'a, ĉu gael'a. Ili'a'j tradici'o'j, legend'o'j, poem'o'j, kant'o'j, rakont'o'j kaj folklor'o est'is abund'a'j kaj riĉ'a'j.

Tiu izol'it'a, mal'grand'a kaj mal'riĉ'a komun'um'o est'ig'is unu el la plej rimark'ind'a'j kaj ver'e sen'egal'a'j skol'o'j de verk'ist'o'j en la mond'o. Ili'a'j simpl'a'j sed elokvent'a'j kontribu'aĵ'o'j al la mond'a literatur'o est'as ĝeneral'e fervor'e laŭd'at'a'j de tiu'j, kiu'j kon'as ili'n. Kelk'a'j el ili'a'j verk'o'j eĉ est'as uz'at'a'j en irlandaj lern'ej'o'j por instru'i la jun'ul'o'j'n pri imit'ind'a gael'a lingv'aĵ'o kaj pri est'int'a okcident-irlanda viv'manier'o.

La kre'ad'o de tia literatur'a trezor'o komenc'iĝ'is per la el'don'o de la mem'biografi'a'j memor'aĵ'o'j de iu insul'an'in'o, nom'e Peig (aŭ Peg) Sayers (1873-1958). Peig sci'pov'is leg'i kaj skrib'i, sed nur en la angl'a (por ŝi fremd'a lingv'o), ĉar lern'ej'a instru'ad'o, kiu'n ŝi ricev'is sur la ĉef'ter'o, ne okaz'is tiam en la gael'a lingv'o. Do ŝi dikt'is si'a'n nun fam'a'n libr'o'n en ŝi'a bel'a ge'patr'a idiom'o.

En tiu temp'o (precip'e inter 1910 kaj 1930) divers'a'j erudici'ul'o'j kaj esplor'ant'o'j de la gael'a lingv'o kaj insul'a kultur'o vizit'ad'is la insul'ar'o'n. Unu el la plej kon'at'a'j el tiu'j vizit'ant'o'j est'is Robin Flower [flaŭer], gael'e krom'nom'it'a Bláithin'. Li kaj kelk'a'j ali'a'j instig'is la insul'an'o'j'n skrib'i si'a'j'n memor'aĵ'o'j'n pri tiu mal'aper'ont'a insul'a viv'o kaj pri ĝi'a'j tradici'o'j. La unu'a, kiu propr'a'man'e verk'is, est'is Tomás Ó Criomhthainn [o krohajn] (1854-1937). Li est'is aŭtor'o de libr'o'j kies titol'o'j est'as La insul'an'o kaj Tradici'o'j el la okcident'a insul'o. Je la fin'o de la unu'e nom'it'a verk'o, li'a mem'biografi'o, Ó Criomhthainn skrib'is ĉi tiu'n kor'tuŝ'a'n kaj oft'e citat'a'n fraz'o'n: „Detal'e mi skrib'is pri mult'e el tio, kio'n ni far'is, ĉar est'is mi'a dezir'o, ke ie rest'u memor'aĵ'o de la tut'aĵ'o, kaj mi streb'is pri'skrib'i la karakter'o'n de la hom'o'j ĉirkaŭ mi, por ke post ni daŭr'u iu kronik'o pri ni, ĉar neniam plu est'os popol'o simil'a al ni.”

La tiam plej jun'a el tiu'j insul'a'j verk'ist'o'j est'is Muiris Ó Suilleabháin [mŭrís o sulavójn] (1904-1950), aŭtor'o de Du'dek jar'o'j'n kresk'ant'e kaj Du'dek jar'o'j'n flor'ant'e. Ó Suilleabháin verk'is en elegant'a indiĝen'a gael'a. Bedaŭr'ind'e, li dron'is relativ'e jun'a dum naĝ'ad'o. Ankaŭ la frat'in'o de Muiris, Eibhlín Ní Shúilleabháin, verk'is libr'o'n kun la titol'o Tag'fin'o, sed laŭ'ŝajn'e ĝi neniam est'is publik'ig'it'a.

La last'a el tiu unik'a grup'o da poet'o'j kaj rakont'ist'o'j de la Blasket-insul'ar'o est'is Micheál Ó Gaoithín [miĥól o gejhín], fil'o de Peig Sayers, kiu verk'is la libr'o'n Domaĝ'e, ke la jun'ec'o ne daŭr'as.

Apenaŭ eduk'it'a'j

Tiu'j libr'o'j est'is post'e angl'ig'it'a'j por pli vast'a publik'o, kaj plur'a'j est'is traduk'it'a'j en divers'a'j'n ali'a'j'n lingv'o'j'n. En'tut'e, oni kalkul'as, ke almenaŭ 15 libr'o'j est'is verk'it'a'j de la insul'an'o'j. Est'as preskaŭ ne'imag'ebl'e, ke en iu ajn ali'a part'o de la mond'o, tiom da literatur'o est'us kre'at'a de tiom et'a soci'o de simpl'a'j, apenaŭ eduk'it'a'j hom'o'j. Est'u rimark'it'a, ke la loĝ'ant'ar'o ne super'is en'tut'e 150 hom'o'j'n!

Mal'kiel kelk'a'j dis'vast'ig'it'a'j erar'a'j ide'o'j pri la kelt'a karakter'o, la Blasket-insul'an'o'j (kaj ali'a'j an'o'j de la kelt'a famili'o) ne est'is mistik'a'j romantik'ul'o'j loĝ'ant'a'j en magi'a'j krepusk'a'j region'o'j. Ili neniel est'is vent'kap'ul'o'j, sed praktik'a'j kaj solid'a'j boat'ist'o'j kaj kamp'ar'an'o'j, kiu'j dev'is batal'i por apenaŭ viv'i sur si'a vent'a, sen'ŝirm'a, sen'arb'a, sen'komfort'a kaj sen'rimed'a – sed sever'e bel'a – insul'et'o, ĉe la tut'last'a marĝen'o de Eŭrop'o.

Star'ant'e sur la okcident'a rand'o de la du'on'insul'o Dingle [dingl] (gael'e: Daingean), kaj rigard'ant'e la vast'a'n Atlantik'o'n, iu ajn vizit'ant'o pov'as admir'i la impon'a'n panoram'o'n de la sol'ec'a Blasket-insul'ar'o. Tamen, se oni hav'as okaz'o'n sur'ter'iĝ'i sur Blascaod Mór ekster la turism'a sezon'o, oni ne plu aŭd'os hom'a'n voĉ'o'n – nur la melankoli'a'n kri'eg'o'n de la mar'bird'o'j, kaj la son'o'n de la mar'ond'o'j frakas'iĝ'ant'a'j sur la rok'o'j'n. La voĉ'o'j de la insul'an'o'j rest'os por etern'o silent'a'j. Eĉ ili'a'j skrib'aĵ'o'j – krom kelk'a'j mal'mult'a'j – ne plu est'as facil'e trov'ebl'a'j en la libr'o'vend'ej'o'j aŭ bibliotek'o'j.

Tomás Ó Criomhthainn prav'is: „Neniam plu est'os popol'o simil'a al ni.”

Garbhan MAcAOIDH

Gej'o'j en Moskvo

La urb'estr'o de Moskvo Jurij Luĵkov deklar'is pri gej'o-fest'o okaz'ont'a en la rus'a ĉef'urb'o: „Ĝi est'as spektakl'o de Satan'o. Neniam, neniam mi permes'os tia'n pork'aĵ'o'n en mi'a urb'o!” Ni preter'las'u la mal'estim'o'n pri pork'o'j (kiu'j'n tamen li manĝ'as); ni ankaŭ preter'las'u, ke sekv'e de tiu milit'proklam'o oni baston'is kaj arest'is pac'a'j'n manifestaci'ant'o'j'n, inter kiu'j est'is tri deput'it'o'j (eŭrop'a, rus'a, ital'a). Ja tia'j bagatel'o'j okaz'as jam ĉie, sub ia ajn reĝim'o. Tem'as ja pri sekur'ec'o.

Rest'as la kern'o: sen'kulp'a'j civit'an'o'j est'as sen'ig'at'a'j de civit'an'a'j rajt'o'j kaj traktat'a'j kiel krim'ul'o'j simpl'e kaj ekskluziv'e pro la fakt'o, ke ili'a'j seks'a'j inklin'o'j est'as diferenc'a'j dis'de la seks'a'j inklin'o'j de la pli'mult'o. Tio ŝajn'as al mi mal'facil'e kompren'ebl'a kaj toler'ebl'a, ĉef'e en land'o, kies estr'ar'o proklam'as si'n „demokrat'a”.

Mi est'as nek gej'o nek viand'o'manĝ'ant'o. Tamen, kiel hom'o kaj kiel vegetar'an'o, mi firm'e, obstin'e defend'ad'as la rajt'o'n de ĉiu hom'o est'i gej'o aŭ viand'o'manĝ'ant'o aŭ ion-ajn-kred'ant'o, se tiu tio'n liber'e elekt'as sen damaĝ'i ali'a'j'n hom'o'j'n. I'o'n simil'a'n dir'is iam Voltaire, sed oni forges'is.

Nur reciprok'a'j kon'at'iĝ'o, inter'aŭskult'ad'o kaj respekt'o pov'as sav'i ni'a'n feroc'a'n speci'o'n dis'de la mem'detru'o. Ni esper'u, ke ne est'as jam tro mal'fru'e.

Filippo FRANCESCHI
Italio

Neŭtral'e hom'a: kiom da interpret'o'j?

Mi ĉiam opini'is, ebl'e pro mal'mult'a aŭ mal'simil'a fundament'o, ke la zamenhofa esprim'o „neŭtral'e hom'a” est'u interpret'at'a laŭ la lum'o de ali'a li'a esprim'o rilat'ant'a al religi'o: „potenc'a sen'korp'a mister'o, fort'eg'o, la mond'o'n reg'ant'a”. Ĉiu'j religi'o'j pov'as si'n re'kon'i en tiu minimum'a denominator'o, al kiu ili pov'as al'don'i si'a'j'n propr'a'j'n dogm'o'j'n; kaj per tia re'kon'o ili en'ir'as en la mond'koncept'o'n de „neŭtral'e hom'a”. Sed nun, leg'ant'e kaj re'leg'ant'e la recenz'o'n de Carlo Minnaja pri la libr'o Mi est'as hom'o (MONATO 2007/5, p. 19-21), mi tent'iĝ'as ŝanĝ'i mi'a'n opini'o'n, kvankam tio ig'us Zamenhofon iom zigzag'ant'a kaj ebl'e ne tre koher'a.

Se mi persist'us en tiu mi'a interpret'o pri la zamenhofa „neŭtral'e hom'a”, mi trov'us, mal'e al Minnaja, ke eĉ religi'o'j, kiel la hebre'a kaj krist'an'a, kiu'j si'a'n an'ar'o'n epitet'as (aŭ epitet'is) „popol'o elekt'it'a”, perfekt'e inklud'iĝ'as en tiu mi'a (nur mi'a, cert'e!) interpret'o pri „neŭtral'e hom'a”, ĉar eĉ ili esenc'e kred'as je tiu komun'a denominator'o. Kaj, krom'e, cert'e ankaŭ Zamenhof sci'is, ke ĉiu religi'o pretend'as est'i la ver'a, la unik'a ver'a, kaj ke tiu konvink'o ne mult'e disting'iĝ'as de tiu de „elekt'it'a popol'o”.

Armand'o ZECCHIN
Italio

Plan'o'j sen'mask'ig'it'a'j

Kvankam mal'oft'as en ĵurnal'a'j titol'o'j menci'o'j pri bird'a grip'o, la Svis'a Ofic'ej'o pri Publik'a San'o (SOPS) plu klopod'as prepar'i la loĝ'ant'ar'o'n kontraŭ la epidemi'o. Ĝi ĵus rekomend'is, ke ĉiu svis'o akir'u 50 higien'a'j'n mask'o'j'n. Tiu'j est'u uz'at'a'j, se la virus'o tiel evolu'os, ke ĝi pov'os trans'ir'i de hom'o al hom'o.

Laŭ Thomas Zeltner [tómas céltner], la estr'o de SOPS, grav'as nun akir'i mask'o'j'n por evit'ig'i panik'a'n amas'a'n aĉet'ad'o'n kaj la risk'o'n, ke fabrik'ant'o'j ne plen'um'os mend'o'j'n. La mask'o'j ne tut'e prevent'os kontaĝ'o'n, ĉar la mikrob'o'j rest'as en la aer'o kaj mask'o'j ne est'as hermetik'a'j. Tamen ili mal'pli'ig'as la risk'o'n de mal'san'ig'o, apart'e en ferm'it'a'j lok'o'j, ekzempl'e en publik'a'j vetur'il'o'j.

Vakcin'o

Zeltner opini'as, ke la ĉef'a kontraŭ'grip'a ŝirm'il'o est'as vakcin'o. Do la svis'a reg'ist'ar'o stapl'as vakcin'o'n por proksim'um'e ok milion'o'j da person'o'j. Dank'e al komplet'ig'a aktiv'il'o la vakcin'o ver'ŝajn'e kontraŭ'star'os nov'a'j'n virus-mutaci'o'j'n.

Laŭ prognoz'a model'o, epidemi'o daŭr'os ĉirkaŭ ses semajn'o'j'n, kiel tradici'a grip'o. En la plej bon'a okaz'o la publik'o pov'os normal'e plu viv'i. Tamen lern'ej'o'j probabl'e est'os ferm'it'a'j, ĉar port'i mask'o'n est'os tro'a trud'o ĉe infan'o'j.

La mask'o'j jam hav'ebl'as en super'bazar'o'j kontraŭ 4,90 svis'a'j frank'o'j (ĉ. 2,90 eŭr'o'j) karton'e po 50 mask'o'j. La Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o stud'os la spert'o'n en Svis'land'o, antaŭ ol decid'i, ĉu rekomend'i, ĉu mond'skal'e aĉet'i mask'o'j'n.

Marten'o ECOTT

Leg'ant'o'j mem decid'u

Aper'is antaŭ ne'long'e furor'libr'o en la angl'a lingv'o pri la japan'a kron'princ'in'o Masako. La japan'a traduk'o dev'is aper'i en mart'o, sed ĝi est'as nul'ig'it'a. La aŭtor'o, Be'n Hills [hilz], en si'a libr'o (esperant'e: Princ'in'o Masako. Mal'liber'ul'in'o de la Krizantem'a Tron'o. La tragik'a ver'a rakont'o de japan'a kron'princ'in'o) kritik'is la mal'modern'a'n kaj burokrat'a'n influ'o'n de la Buro'o pri Kort'eg'a'j Afer'o'j (BKA), kaj nun japan'o'j demand'as si'n, ĉu BKA iel sub'prem'is la traduk'o'n.

Masako nask'iĝ'is en 1963. Ŝi kresk'is ĉef'e ekster'land'e kaj parol'as mult'a'j'n lingv'o'j'n. Stud'int'e ĉe la universitat'o'j de Oksford'o, Harvard kaj Tokio, ŝi ek'labor'is ĉe la ministr'ej'o pri ekster'land'a'j afer'o'j. Ŝi est'as ĉiel modern'a kaj kapabl'a vir'in'o kun inter'naci'a'j spert'o'j.

Tamen ŝi'a viv'o ŝanĝ'iĝ'is post la edz'in'iĝ'o en 1993 al la japan'a kron'princ'o Naruhito. Viv'ad'o en la imperi'estr'a famili'o far'iĝ'is sufok'a pro mult'a'j konvenci'o'j. Ŝi ne pov'is util'ig'i si'a'j'n spert'o'n kaj kapabl'o'j'n. Masako dev'is far'iĝ'i obe'em'a edz'in'o kaj nask'i vir'a'n beb'o'n kiel kron'hered'ant'o'n. Baldaŭ ŝi mens'e mal'san'iĝ'is (oficial'e „al'ĝust'ig'a mal'ord'o”, sed laŭ Hills „depresi'o”) kaj preskaŭ mal'aper'is el publik'a vid'o.

Konservativ'a'j

La angl'a'lingv'a original'o trov'iĝ'as inter la plej furor'a'j ekster'japan'a'j libr'o'j ĉe www.am'az'o'n.co.jp. Tie, laŭ leg'ant'o-rekomend'o'j, ĝi hav'as nur du stel'o'j'n kaj du'on'o'n, dum ali'a'j furor'libr'o'j ĝeneral'e hav'as pli. Supoz'ebl'e mult'a'j konservativ'a'j japan'o'j kritik'is la libr'o'n.

Kutim'e japan'o'j ne skrib'as mal'estim'e pri la imperi'estr'a famili'o, part'e pro ĝeneral'a respekt'o kaj part'e pro tim'o de minac'o'j aŭ eĉ fizik'a'j atak'o'j far'e de ekstrem-dekstr'ul'o'j. Tamen ĉi-foj'e la „mal'permes'o” de la traduk'o de la kritik'a Hills-libr'o cert'ig'as la impres'o'n, ke la princ'in'o pro la burokrat'a prem'o de BKA ver'e mal'san'iĝ'is.

Nul'ig'i la traduk'o'n neni'o'n solv'os. La ĉe'est'o de tiel nom'at'a'j mal'preciz'a'j fraz'o'j en la libr'o ne est'as sufiĉ'a kial'o por mal'permes'i japan'lingv'a'n el'don'o'n. Leg'ant'o'j mem decid'u.

HAYASI Kaneyuki

Spart'an'a sort'o

Est'is iom ne'sukces'a la ŝtat'a vizit'o de la litova prezid'ant'o Valdas Adamkus al Portugali'o. La vesper'o'n antaŭ la vizit'o ankoraŭ ne est'is klar'e, kiu flug'kompani'o transport'os la prezid'ant'o'n. Fin'e Adamkus flug'is kiel ordinar'a pasaĝer'o – kaj per unu'direkt'a bilet'o – en ĉeĥ'a aviad'il'o.

Litovio ne posed'as propr'a'n aviad'il'o'n por oficial'a'j vizit'o'j. Oni intenc'is tiu'cel'e adapt'i nov'e akir'it'a'n milit-transport'il'o'n de la mark'o Spart'an. Tamen ministr'o, re'ven'int'e el Centr'a Azi'o, plend'is, ke Spart'an tro mal'varm'is. Oni vetur'as, laŭ ofic'ist'o'j de la prezid'ant'a administr'ej'o, kvazaŭ per kamion'o kun ŝtat'a flag'o.

Ŝtat'a orden'o

Adamkus ne est'as la sol'a prezid'ant'o, kiu tiel sufer'is. Antaŭ'ul'o, Algirdas Brazauskas, iam flug'is al Argentino. Sur'voj'e perd'iĝ'is valiz'o'j, inkluziv'e de unu, kiu en'ten'is ŝtat'a'n orden'o'n por la argentina prezid'ant'o. Kaj kiam Litovio est'is formal'e akcept'ot'a en la Eŭrop'a'n Uni'o'n, la tiam'a prezid'ant'o Rolandas Paksas flug'is al Ateno per la litova kompani'o Aurela. Mult'a'j, vid'ant'e divers'a'j'n ŝtat'a'j'n aviad'il'o'j'n, demand'is: „Kiu est'as tiu ĉi land'o Aurela?”

Re'ven'int'e el Portugali'o, Adamkus pet'is, ke la reg'ist'ar'o baldaŭ decid'u pri aviad'il'o por ŝtat'a'j ekster'land'a'j vizit'o'j, por ke la prestiĝ'o de la land'o ne plu sufer'u.

Last

Diant'o'j ... kaj dorn'o'j

Post 48 jar'o'j da diktator'ec'o la portugal'a popol'o fin'is la faŝism'a'n reĝim'o'n la 25an de april'o 1974 per sen'sang'a revoluci'o. Portugal'o'j nom'as ĝi'n la „Diant'a Revoluci'o”, ĉar la popol'o en'met'is diant'o'j'n en la paf'il'o'j'n de la soldat'o'j.

Pas'is 33 jar'o'j. La portugal'a popol'o star'ig'is demokrati'a'n soci'o'n, kaj la land'o est'as membr'o de Eŭrop'a Uni'o. Tamen, ĉef'e de antaŭ du jar'o'j, la sign'o'j pri politik'a retro'ir'o est'as mal'trankvil'ig'a'j. Portugal'o'j vid'as iom post iom, kiel est'as detru'at'a'j liber'ec'o kaj demokrati'o. Tio ne est'as tro'ig'o. Diktator'o'j est'as polp'o'j, kapabl'a'j ali'vestiĝ'i, kiu'j kresk'as rapid'e, etend'ant'e si'a'j'n tentakl'o'j'n sur la tut'a'n soci'o'n ĝis en la person'a'n viv'o'n de ĉiu.

Korupt'o dis'vast'iĝ'as tra la soci'o. Skandal'o'j enorm'a'j koncern'is ĉef'e politik'ist'o'j'n, privat'a'j'n universitat'o'j'n kaj futbal'estr'o'j'n. Sen'labor'ec'o kresk'is ĝis preskaŭ du'on'milion'o da hom'o'j, kaj est'as pli ol unu milion'o da person'o'j, kies labor'kontrakt'o'j est'as lim'dat'ig'it'a'j.

Infan'krim'ul'o'j eskap'as de la justic'o. En land'o, kie korupt'ul'o'j kaj infan'krim'ul'o'j est'as apenaŭ pun'it'a'j post mult'a'j jar'o'j da tribunal'a'j sesi'o'j, amas'komunik'il'o'j ĵus sci'ig'is, ke sinjor'in'o 76-jar'aĝ'a est'is akuz'it'a pro ŝtel'ad'o de haŭt-krem'o kun valor'o de 3,99 eŭr'o'j. La sinjor'in'o laŭ'dir'e tio'n far'is post re'ven'o de kurac'konsult'o en la Portugal'a Institut'o Kancer'ologi'a. Tro da rigor'o por et'a'j krim'o'j, mal'rigor'o por ver'a'j krim'ul'o'j.

Arm'il-komerc'ad'o

Antaŭ ne'long'e la amas'komunik'il'o'j suspekt'is, ke la licenci'iĝ'o de la ĉef'ministr'o José Sócrates [ĵuzé sókrates] kiel inĝenier'o est'is plen'um'it'a iel strang'e. Sócrates, membr'o de la Social'ist'a Parti'o, ne fin'is la super'a'n kurs'o'n pri inĝenier'ad'o pro mank'o de kvin fak'o'j. Fin'e li akir'is la kvin fak'o'j'n en Univers'id'ad'e Independente, privat'a universitat'o akuz'it'a pro inter'lig'o kun arm'il-komerc'ad'o.

La amas'komunik'il'o'j dub'is pri la sukces'o en la kvin fak'o'j, i.a., ĉar kvar el ili li akir'is la sam'a'n jar'o'n kun la sam'a profesor'o. Ankaŭ est'as dat'o'j, kiu'j ne koincid'as kun la licenci'iĝ'o. Ceter'e telefon'vok'o'j el la reg'ist'ar'o prov'is tim'ig'i ĵurnal'ist'o'j'n kaj dokument'o'j mister'e mal'aper'is. Mok'as televid'a'j humur'ist'o'j, ke la ĉef'ministr'o est'as fals'a inĝenier'o.

Al la portugal'a popol'o ne grav'as, ĉu la ĉef'ministr'o est'as aŭ ne est'as inĝenier'o. Grav'as, ke li prezent'is ident'ig'il'a'j'n paper'o'j'n en la parlament'o kvazaŭ inĝenier'o, kiam li ankoraŭ ne hav'is la licenci'o'n. Ankaŭ grav'as, ĉu li honest'e plen'um'is si'a'n stud'program'o'n.

Anekdot'o

Est'as ali'a'j, rilat'a'j afer'o'j. Instru'ist'o Fernand'o Charrua [fernándu ŝaĥúa], kiu labor'is dum 19 jar'o'j en la Ĝeneral'a Estr'ar'o pri Eduk'ad'o de la Nord'o, kaj membr'as en la Social'demokrat'a Parti'o, okup'iĝ'is ĝis antaŭ ne'long'e pri re'kon'ad'o de licenci'iĝ'o'j kaj ali'a'j stud'grad'o'j en tiu ŝtat'a instituci'o.

Kiel normal'a portugal'o li rakont'is anekdot'o'n pri la ĉef'ministr'o al koleg'o. La koleg'o sci'ig'is la estr'in'o'n, kiu suspend'is la instru'ist'o'n. Post'e la ministr'ej'o pri eduk'ad'o nul'ig'is la suspend'o'n, sed ir'ig'is la instru'ist'o'n al la mez'grad'a lern'ej'o, kie li labor'is antaŭ 20 jar'o'j. La anekdot'o tem'is pri la ne'inĝenier'ec'o de Sócrates. La kaz'o'n diskut'is la portugal'a parlament'o, kies deput'it'o'j, de ĉiu'j parti'o'j, unu'a'foj'e inter'konsent'is pri io: nom'e, ke la reg'ist'ar'o fal'ig'as la liber'o'n en Portugali'o.

Ĵurnal'ist'o'j, instru'ist'o'j, kurac'ist'o'j, esplor'polic'ist'o'j kaj ĝeneral'e la profesi'ul'o'j bon'e funkci'as en Portugali'o. Tamen ne est'as facil'e bon'e labor'i, kiam la instituci'o'j est'as plen'a'j je polp'a'j tentakl'o'j. Kelk'a'j blog'o'j en Portugali'o est'as kontrol'at'a'j de la polp'o. Se iam mi mal'aper'os el la ret'o, sen antaŭ'a inform'o, bon'vol'u suspekt'i.

Ĉi tiu'j situaci'o'j ebl'e est'as komun'a'j en ali'a'j membr'o'ŝtat'o'j de Eŭrop'a Uni'o. Ĉu pro tio la eŭrop'a'j popol'o'j dub'as kaj ŝancel'iĝ'as pri sub'skrib'ad'o de la Konstituci'a Traktat'o en ĉi tia Eŭrop'o?

João José SAnt'os

Nov'a mon'o por mal'nov'a'j dom'o'j

En la guberni'o Shitai de Anhui, Ĉini'o, situ'as la mal'nov'a dom'o Cuipingju, konstru'it'a kiel te'trink'ej'o antaŭ pli ol 200 jar'o'j. Dum mult'a'j jar'o'j ĝi kaduk'iĝ'as pro mank'o de ripar'o'j. Pas'int'jar'e la posed'ant'o de la dom'o intenc'is vend'i ĝi'n al sved'a te'komerc'ist'o kontraŭ 200 000 juan'o'j (ĉ. 20 000 eŭr'o'j).

Kiam amas'komunik'il'o'j pri'raport'is la negoc'o'n, inter'ven'is la lok'a reg'ist'ar'o kaj mal'help'is la vend'o'n, dir'ant'e, ke la konstru'aĵ'o est'as kultur'a hered'aĵ'o protekt'at'a.

Li Yikun, 63-jar'a, est'as la 9a hered'ant'o de la mal'nov'a dom'o. Pri la vend'o li klar'ig'is: „La dom'o est'as konstru'it'a kontraŭ gigant'a el'spez'o. Tiam ses meti'ist'o'j energi'e labor'is dum tri jar'o'j por kre'i lign'o'skulpt'aĵ'o'j'n por la dom'o. En la last'a'j jar'o'j mi plur'foj'e pet'is la reg'ist'ar'o'n en'ig'i ĝi'n en la list'o'n de kultur'a'j hered'aĵ'o'j. Tamen mi'a klopod'o est'is van'a.”

Grand'a ŝarĝ'o

Li daŭr'ig'is: „Mi el'spez'as ĉiu'jar'e pli ol 2000 juan'o'j'n por ripar'i la dom'o'n. Tio est'as grand'a ŝarĝ'o por mi'a famili'o. Mi decid'is ĝi'n for'vend'i, kiam la sved'a komerc'ist'o propon'is aĉet'o'n. Fakt'e mi ne vol'as for'vend'i ĝi'n, tamen est'as pli bon'e vend'i ĝi'n ol vid'i ĝi'n dis'fal'i.”

Antaŭ naŭ jar'o'j okaz'is simil'a afer'o en la guberni'o Xiuning de la sam'a provinc'o. La mal'nov'a dom'o Yinyutang de la vilaĝ'o Huangcun est'is vend'it'a al Uson'o post sep-jar'a trakt'ad'o. Oni mal'munt'is de la mal'nov'a dom'o 700 lign'aĵ'o'j'n, 8500 brik'o'j'n kaj 500 ŝton'aĵ'o'j'n, kiu'j est'is en'met'it'a'j en 40 kontener'o'j'n.

La aĉet'ant'o el'spez'is 125 milion'o'j'n da dolar'o'j por transport'i la mal'munt'it'a'n dom'o'n al Uson'o. Post'e oni re'konstru'is ĝi'n en uson'a muze'o. En juni'o 2006 la muze'o mal'ferm'iĝ'is al la publik'o. Por la muze'o oni instal'is ret'paĝ'ar'o'n, kiu en'vic'iĝ'is inter la 10 plej furor'a'j ret'paĝ'ar'o'j en Uson'o.

Mank'o de mon'rimed'o'j

Chu Xiaohua, direktor'o de la guberni'a kultur'a administraci'o, dir'is, ke la dom'o Yinyutang est'as konstru'ig'it'a de lok'a komerc'ist'o Huang en la 17a jar'cent'o, kaj ĝi est'as hered'it'a de post'e'ul'o'j de li'a famili'o. Laŭ tiam'a'j norm'o'j la kultur'a administraci'o ne pov'is konfirm'i ĝi'n kultur'a hered'aĵ'o. Pro mank'o de mon'rimed'o'j, la dom'o sen ripar'ad'o est'us dis'fal'ont'a, se la posed'ant'o ne for'vend'us ĝi'n.

Antaŭ cent'o'j da jar'o'j komerc'o prosper'is en la sud'a region'o de Anhui. Lok'a'j riĉ'ul'o'j konstru'ig'is grand'a'n nombr'o'n da delikat'a'j dom'o'j, pra'ul'a'j templ'o'j, memor'a'j ark'aĵ'o'j kaj pont'o'j laŭ ĉin'a tradici'a arkitektur'o. Sed tiu'j konstru'aĵ'o'j est'as nek en'list'ig'it'a'j kiel kultur'a'j hered'aĵ'o'j nek protekt'at'a'j de la reg'ist'ar'o.

Ironi'e est'as, ke last'a'temp'e iu ĉin'a kultur'a institut'o kolekt'is ĉirkaŭ 10 milion'o'j'n da juan'o'j por re'konstru'i la dom'o'n Yingyutang sur la origin'a lok'o. La institut'o plan'as iom post iom restaŭr'i ĉiu'j'n konstru'aĵ'o'j'n de la vilaĝ'o Huangcun.

Alic'e LIu

Abiturient'a ov-acio

Ek'de kelk'a'j jar'o'j, fin'e de la lern'ej'a jar'o, abiturient'o'j per strang'a kutim'o montr'as si'a'n ĝoj'o'n. Ili aĉet'as abund'e farun'o'n kaj ov'o'j'n kaj super'ŝut'as unu la ali'a'j'n per ili. Krom'e ili kondut'as tut'e ekster'ordinar'e, bru'ant'e kaj drink'ant'e, kaj farb'ant'e kaj sur'skrib'aĉ'ant'e la lern'ej'a'j'n mur'o'j'n.

Antaŭ'e tiel ne okaz'is, ne nur pro la komun'ism'a reĝim'o, sed ankaŭ pro tradici'o. Oni ne sci'as, de kie ven'is tiu ĉi nov'a mor'o. Tamen instru'ist'o'j kaj ali'a'j civit'an'o'j ĝi'n ne ŝat'as kaj esper'as, ke baldaŭ ĝi ne plu okaz'os.

Bardhyl SElim'i

La tri tur'o'j de MKC (4)

En la artikol'o de I'a'n Fantom Kial ver'e kolaps'is la tri tur'o'j de MKC? (MONATO 2007/4, p. 24-26) mi trov'is teknik'a'j'n hipotez'o'j'n por klar'ig'i la dis'fal'o'n de la tur'o'j. Thomas Eccardt (MONATO 2007/6, p. 6) kontraŭ'as per tio, kio aper'as en wtc.nist.gov. En la cit'it'a ret'paĝ'o mi ne sukces'is trov'i teknik'a'j'n hipotez'o'j'n sam'cel'a'j'n. Ĉu s-ro Eccardt bon'vol'us montr'i ili'n al mi? Mi est'as inĝenier'o kun pli ol tri'dek jar'o'j da spert'o pri ŝtal'o kaj ĝi'a'j kvalit'o'j.

Ram'o'n PERERA
Kataluni'o

Histori'a vizit'o

La 10an de juni'o vizit'is Albanion la uson'a prezid'ant'o Georg'e Bush. Ek'de la fin'o de la unu'a mond'milit'o, kiam la tiam'a uson'a prezid'ant'o Wilson deklar'is si'n ĉe la Lig'o de Naci'o'j favor'a al popol'a rajt'o pri mem'decid'o, kio influ'is ankaŭ la akcept'o'n inter'naci'a'n de Albanio kiel sen'de'pend'a ŝtat'o, neni'u uson'a prezid'ant'o vizit'is Albanion.

Post la komun'ism'a reĝim'o re'star'iĝ'is diplomati'a'j rilat'o'j inter Albanio kaj Uson'o en 1991. Tiam Uson'o far'iĝ'is preskaŭ la sol'a inter'naci'a advokat'o pri alban'a'j afer'o'j. La milit'a inter'ven'o en Kosovo de la Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO), kun ĉe'kap'e Uson'o, dum printemp'o 1999 konfirm'is la fid'o'n de la alban'o'j al la uson'an'o'j kaj ili'a reg'ist'ar'o.

Prezid'ant'o Bush rest'is nur sep hor'o'j'n en Albanio. Li est'as akcept'it'a ĉe la prezid'ant'a palac'o kaj ricev'is la plej alt'a'n land'a'n medal'o'n. Post'e li renkont'iĝ'is kun la ĉef'ministr'o, parlament'estr'o'j kaj du special'a'j invit'it'o'j, la ĉef'ministr'o'j de Makedonio kaj Kroati'o, rilat'e prepar'o'j'n por akcept'i la tri land'o'j'n ven'ont'jar'e en NATO. Ceter'e, dum la vizit'o Bush de'nov'e deklar'is si'a'n sub'ten'o'n por sen'de'pend'a kaj mem'star'a Kosovo.

La vizit'o de Bush, malgraŭ ekstrem'a sekur'ec'o (deĵor'is pli ol dek mil lok'a'j polic'an'o'j kaj eĉ mil uson'a'j soldat'o'j), montr'is, ke alban'o'j est'as ebl'e la plej uson'em'a naci'o en Eŭrop'o. For'est'is ekzempl'e la kontraŭ'uson'a'j manifestaci'o'j vid'it'a'j last'a'temp'e en Ĉeĥi'o kaj Italio. Civit'an'o'j ven'is per aŭt'o'j kaj eĉ per bicikl'o'j el ĉiu'j angul'o'j de la land'o por bon'ven'ig'i la uson'a'n prezid'ant'o'n.

Bardhyl SElim'i

Flickr mal'bon'e flik'as

Flickr (www.flickr.com), unu el la mult'a'j serv'o'j de la gigant'a firma'o Yahoo!, est'as la plej grand'a ret'a foto-arkiv'o de la mond'o. Cent'mil'o'j da fot'o'amator'o'j kaj profesi'ul'o'j montr'as tie si'a'j'n verk'o'j'n. La 13an de juni'o la german'lingv'a'j vizit'ant'o'j de Flickr subit'e rimark'is, ke mult'a'j bild'o'j, kiu'j'n ili en la antaŭ'a'j tag'o'j pov'is vid'i, nun subit'e ne plu est'as al'ir'ebl'a'j. Anstataŭ la fot'o ven'is mesaĝ'o: „Tiu ĉi fot'o ne est'as dispon'ebl'a al vi”.

Komenc'e oni em'is kred'i, ke tem'as pri cim'o en la program'ar'o, sed post kelk'a'j hor'o'j la real'o montr'iĝ'is ali'a. Iu rimark'is mal'grand'a'n ŝanĝ'o'n – tut'e ne anonc'it'a'n – en la regul'ar'o: „Se vi'a ident'ig'a numer'o hav'as kiel baz'o'n Singapur'o, Germanio, Honkongo aŭ Korei'o vi pov'os vid'i nur bild'o'j'n kun sekur'a en'hav'o”.

Tiu ĉi ek'sci'o en'e de kelk'a'j hor'o'j kaŭz'is lavang'o'n da protest'o'j. Mil'o'j da fotograf'o'j kaj fotograf'a'j grup'o'j el la tut'a mond'o afiŝ'is protest-tekst'o'n aŭ -fot'o'n sur si'a ĉef'paĝ'o: „Ne al la cenzur'o!” Tut'e strang'e, Flickr dum preskaŭ 24 hor'o'j ne re'ag'is. Nur la post'a'n tag'o'n ven'is mal'long'a komunik'aĵ'o: „La nun'a situaci'o est'as por ni [Flickr] tre mal'agrabl'a, sed – kred'u ni'n – ni ne hav'as alternativ'o'n.”

Lok'a'j leĝ'o'j

Inter'temp'e la protest'o'j daŭr'is kaj mult'a'j minac'is ven'ont'jar'e ne re'kotiz'i. Kelk'a'j protest'afiŝ'o'j iĝ'is eĉ tiel popular'a'j, ke ili aper'is en la ĉef'paĝ'o inter la plej vid'at'a'j fot'o'j. Post plen'a'j du tag'o'j da protest'ad'o ven'is nov'a oficial'a komunik'aĵ'o: „La decid'o ŝanĝ'i la Flickr-spert'o'n en Germanio neniam rilat'is cenzur'o'n. Ĝi est'as far'it'a en prov'o cert'ig'i, ke Yahoo!-Germanio est'u konform'a al la lok'a'j leĝ'o'j.”

Pri kiu'j leĝ'o'j tem'as, ne est'is dir'it'e. German'a'j jur'ist'o'j diskut'is, sed ne trov'is preciz'a'j'n leĝ'o'j'n. Ebl'e la cenzur'ad'o baz'iĝ'as sur Jugendschutzgesetz (leĝ'ar'o por protekt'i ge'jun'ul'o'j'n), pli'strikt'ig'it'a, post kiam en 2002 19-jar'aĝ'ul'o en Erfurt mort'ig'is instru'ist'o'j'n kaj lern'ant'o'j'n.1

Laŭ tiu ĉi leĝ'o montr'i „danĝer'a'j'n fot'o'j'n” al jun'ul'o'j est'as krim'o. Sed Flickr bar'is al'ir'o'n ne nur al jun'ul'o'j, sed al ĉiu'j german'lingv'a'j abon'ant'o'j. Ceter'e ĝi bar'is milion'o'j'n da fot'o'j, kies „danĝer'o” est'as rid'ind'a. Tiel Flickr prov'is flik'i si'a'n paĝ'ar'o'n laŭ mal'bon'e pri'pens'it'a manier'o.

1. Du semajn'o'j'n post'e oni inform'is, ke la koncern'a leĝ'o est'as Staatsvertrag über de'n Schutz der Menschenwürde und de'n Jugendschutz in Rundfunk und Telemedien (Federaci'a traktat'o pri la protekt'ad'o de la hom'a dign'o kaj de la jun'ul'ar'o en radi'o, televid'o kaj Inter'ret'o).
pp

Favor'e al turism'o

Zhongdian [ĝongdjan] est'as mal'grand'a guberni'o en la nord-okcident'a part'o de la ĉin'a provinc'o Yunnan [jun'a'n], kiu situ'as najbar'e de Tibeto. Antaŭ'e tre mal'mult'a'j kon'is ĝi'n, sed nun la guberni'o ĝu'as grand'a'n fam'o'n. Ĉiu'jar'e ĝi al'tir'as milion'o'j'n da turist'o'j. Tiu grand'a interes'iĝ'o ek'est'is rezult'e de la deklar'o de la lok'a reg'ist'ar'o en 1997, ke la fikci'a lok'o Ŝangrilao (angl'e Shangri-La), unu'a'foj'e menci'it'a en la roman'o Perd'it'a horizont'o de la brit'a aŭtor'o James Hilton, trov'iĝ'as en la guberni'o.

En 1933 Hilton verk'is la libr'o'n, en kiu li pri'skrib'as bel'a'n lok'o'n, en kiu est'as long'a kaj mal'larĝ'a val'o Blu'a Lun'o kaj lama'ej'o Ŝangrilao, situ'ant'a sur krut'aĵ'o ĉe la pied'o de la neĝ'kovr'it'a mont'o Karakal. Laŭ la roman'o iam en la 30aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o okaz'is tumult'o en la urb'o Baskul en iu land'o najbar'e de Barato. Brit'a diplomat'o, li'a sekretari'o, uson'an'o kaj misi'ist'in'o decid'is for'las'i la urb'o'n. Ili flug'is per mal'grand'a aviad'il'o al Peshawar [peŝavar], en la nun'a Pakistano (tiam part'o de la brit'a koloni'o Hindio). Tamen la aviad'il'o est'is kapt'it'a kaj sur'ter'ig'it'a en dezert'a lok'o. Gvid'at'e de ĉin'a mal'jun'ul'o, sci'pov'ant'a la angl'a'n, ili ven'is al la lama'ej'o Ŝangrilao. Ĝi reg'is la val'o'n Blu'a Lun'o, kie loĝ'is mil'o'j da hom'o'j de plur'a'j gent'o'j, aparten'ant'a'j al mal'sam'a'j religi'o'j. Ili harmoni'e viv'is laŭ la princip'o de moder'ec'o kaj ĝeneral'e est'is long'viv'ul'o'j. En la lama'ej'o oni kolekt'is mult'a'j'n trezor'o'j'n, libr'o'j'n kaj instrument'o'j'n ekster'ordinar'a'j'n el la orient'a kaj okcident'a civilizaci'o'j. Ĉiu'j lama'o'j est'is bon'e kler'ig'it'a'j ...

Post dek'o'j da jar'o'j en iu'j land'o'j hom'o'j deklar'is, ke Ŝangrilao trov'iĝ'as sur ili'a teritori'o: Ladakh de Kaŝmir'o, Nepalo, But'an'o, val'o Hunza en Pakistano kaj en sud-okcident'a Ĉini'o. En la last'a region'o, pli preciz'e en la guberni'o Zhongdian, trov'ebl'as neĝ'mont'o, profund'a val'o kaj lama'ej'o, menci'it'a'j en la roman'o Perd'it'a horizont'o. Tie est'as 470 mont'o'j, kiu'j alt'as je pli ol 4000 metr'o'j super la mar'nivel'o. Inter ili kuŝ'as val'o'j, step'o'j, lag'o'j, virg'a'j arb'ar'o'j kaj glaci'ej'o'j. Pro specif'a'j situ'o kaj klimat'o tie form'iĝ'is mir'ind'a'j vid'ind'aĵ'o'j, konsist'ant'a'j el komplik'a geomorfologi'a struktur'o. Tie est'as ankaŭ rar'a'j best'o'j kaj plant'o'j. En la antikv'ec'o la guberni'o serv'is kiel grav'a trans'ŝarĝ'a staci'o ĉe la sud-okcident'a Silk'a Voj'o. Nun ĝi hav'as ĉirkaŭ 130 000 loĝ'ant'o'j'n el 13 etn'o'j kaj el mal'sam'a'j religi'o'j. Ĉiu etn'o trankvil'e viv'as laŭ si'a'j propr'a'j mor'o'j kaj kutim'o'j. En 2002 la guberni'o Zhongdian trans'pren'is la nom'o'n Ŝangrilao.

Alic'e LIu

Spir'rab'a rekord'o

Litova iluzi'ist'o Arvydas Gaičiunas kaj li'a frat'in'o Dian'a kre'is nov'a'j'n rekord'o'j'n, kiam ili plej long'e rest'is sen'spir'e sub akv'o. Arvydas pas'ig'is 15 minut'o'j'n 58 sekund'o'j'n sub'akv'e kaj Dian'a 11 minut'o'j'n 7 sekund'o'j'n. La antaŭ'a'j rekord'o'j: respektiv'e 13 minut'o'j 42 sekund'o'j kaj 7 minut'o'j 30 sekund'o'j.

Post el'akv'iĝ'o, ĉiu'n el ili ekzamen'is kurac'ist'o. Antaŭ ne'long'e la par'o kre'is ali'a'n rekord'o'n, kiam ili pas'ig'is pli ol 63 hor'o'j'n en glaci'o-dom'et'o.

Last

Tri milion'o'j da aŭt'o'j en Pekino

La Pekina Komitat'o pri Trafik'o anonc'is, ke en maj'o 2007 en la ĉin'a ĉef'urb'o est'is almenaŭ tri milion'o'j da privat'a'j aŭtomobil'o'j. Tio montr'as, ke la urb'o en'ir'is la aŭt'a'n soci'o'n.

Ek'de la pas'int'a jar'o la nombr'o de privat'a'j aŭt'o'j en la urb'o kresk'is kun rapid'ec'o de po 1000 en unu tag'o. Kiam en 1950 la nov'a Ĉini'o fond'iĝ'is, en Pekino trov'iĝ'is nur 2300 civil'a'j aŭt'o'j. En februar'o 1997 la nombr'o ating'is unu milion'o'n; por tio est'is bezon'at'a'j pli ol 40 jar'o'j. Pas'is nur iom pli ol ses jar'o'j, ĝis en aŭgust'o 2003 la nombr'o super'is du milion'o'j'n. Por pli'mult'iĝ'i ĝis tri milion'o'j est'is bezon'at'a'j nur tri jar'o'j kaj naŭ monat'o'j. Tiu cifer'o est'is ating'it'a mult'e pli fru'e ol la special'ist'o'j pri urb'a dis'volv'iĝ'o antaŭ'kalkul'is.

Ĉu est'as ekonomi'a sukces'o?

Oni pov'us konklud'i, ke la ekonomi'a konstru'ad'o de la urb'o bril'e sukces'is, sed tio est'as unu'flank'a vid'punkt'o. Dum intervju'o kun la inter'naci'e fam'a profesor'o Lu Huapu, estr'o de la Trafik'a Institut'o ĉe Quinghua-Universitat'o, ĵurnal'ist'o trov'is, ke kompar'e kun privat'ul'o'j en evolu'int'a'j land'o'j, kiu'j plej'part'e posed'as aŭt'o'j'n por per ĝi pas'ig'i liber'temp'o'n aŭ mal'streĉ'i si'n, la aĉet'cel'o de pli'mult'o de la pekin'an'o'j est'as nur por evit'i la embaras'o'n, kaŭz'at'a'n de mal'bon'a publik'a trafik'o.

Lu Huapu sub'strek'is: „Pekino nun al'front'as pez'a'n trafik'a'n ŝarĝ'o'n. Preskaŭ ĉiu'tag'e est'as terur'a trafik'ŝtop'iĝ'o. La plej ŝlos'il'a problem'o est'as, ke al la urb'o Pekino, dens'e loĝ'at'a, mank'as kapabl'a sistem'o de publik'a trafik'o. Laŭ statistik'o nun'temp'e en Pekino la publik'a trafik'o hav'as porci'o'n de nur 20 % de la tut'a urb'a trafik'o, dum en Nov'jork'o, Tokio kaj ali'a'j urb'o'j, la publik'a trafik'o ĝeneral'e hav'as 70 %.”

Atent'ig'a signal'o

Unu el la zorg'ig'a'j problem'o'j est'as, ke special'ist'o'j kaj koncern'a'j instanc'o'j de la ĉin'a reg'ist'ar'o nepr'e bezon'as far'i pli scienc'a'n prognoz'o'n pri la kresk'o de aŭt'o'kvant'o en Pekino kaj ali'a'j urb'eg'o'j. Est'ont'e, la temp'o'period'o, en kiu la civil'a'j aŭt'o'j de Pekino ating'os kvar milion'o'j'n, cert'e pli mal'long'os ol la bezon'it'a temp'o de du milion'o'j ĝis tri milion'o'j.

La trafik'ŝtop'iĝ'o iĝ'is por pekin'an'o'j tre dolor'ig'a problem'o. La pli'grand'ig'o de la aŭt'o'kvant'o cert'e ne pov'os ĝi'n solv'i. Neces'as sen'prokrast'e plan'i rimed'o'j'n por adapt'iĝ'i al rapid'eg'a intens'iĝ'o de trafik'o. Sen aplik'o de scienc'a'j metod'o'j kaj efik'a administr'ad'o, la kombin'o de efik'o'j, kaŭz'it'a'j de la aŭtomobil'a soci'o kiel, ekzempl'e, kresk'o de energi'konsum'o kaj grand'kvant'a el'iĝ'o de noc'a'j gas'o'j, pov'as konduk'i al katastrof'o. Do, tri milion'o'j da aŭt'o'j kiel turn'o'punkt'o lev'is por la ĉin'a ĉef'urb'o atent'ig'a'n signal'o'n.

MU Binghua

Kaj Pilato lav'is si'a'j'n man'o'j'n ...

La 20an de april'o 2004 la ĉin'a reg'ist'ar'o el'don'is dokument'o'n n-ro 11 Inform'o pri la labor'o por konserv'i stabil'ec'o'n, en kiu ĝi avert'is, ke okaz'e de la 15a dat're'ven'o de la protest'o'j en la plac'o Tiananmen ĉin'a'j disident'o'j pov'us ven'i al la kontinent'o, kio pov'us en'danĝer'ig'i la politik-soci'a'n stabil'ec'o'n de la ŝtat'o. La reg'ist'ar'o insist'e pet'is ĉiu'j'n ĵurnal'ist'o'j'n neni'o'n raport'i pri la tiel nom'at'a'j „event'o'j de la 4a de juni'o”.

Shī Tāo est'as ĉin'a ĵurnal'ist'o, kiu labor'is en 2004 por la ekonomi'a revu'o Contemporary Business News, el'don'it'a en la ĉin'a provinc'o Hun'a'n. Ankaŭ li ricev'is la reg'ist'ar'a'n pet'o'n. Pri la „event'o'j” li neni'o'n raport'is, sed hejm'e, per si'a privat'a ret'adres'o de Yahoo!, li send'is resum'o'n de la dokument'o al la trans'mar'a ret'ej'o Asia Democracy Foundation (Fond'aĵ'o por demokrati'o en Azi'o), kiu publik'ig'is ĝi'n en si'a'j paĝ'o'j. Kiam la ĉin'a reg'ist'ar'o rimark'is tio'n, ĝi pet'is la honkong'an ofic'ej'o'n de Yahoo! kontrol'i, kie est'is la lik'o, kaj trans'don'i la person'a'j'n don'it'aĵ'o'j'n de la send'int'o. Yahoo! don'is la inform'o'j'n, ne demand'ant'e, kial ili est'as bezon'at'a'j. Tuj post'e, la 24an de novembr'o 2004, Shī Tāo est'is arest'it'a. Komenc'e de 2005 li est'is „aŭd'at'a” kaj pun'it'a per dek'jar'a mal'liber'ec'o pro lik'ig'o de ŝtat'a'j sekret'o'j.

Ĉio ĉi do okaz'is jam antaŭ pli ol du jar'o'j. Tamen la inter'naci'a gazet'ar'o re'pri'koment'is la kaz'o'n, kiam en juni'o la World Organization for Hum'a'n Rights Us'a (La mond'a organiz'aĵ'o por hom'a'j rajt'o'j, Uson'o), kun'e kun la ĉin'a disident'o Wang Xiaoning kaj li'a edz'in'o Yu Ling, antaŭ tribunal'o en Kalifornio (Uson'o) postul'is de Yahoo! financ'a'n sen'damaĝ'ig'o'n en ne'kon'at'a sum'o. La organiz'aĵ'o dir'as, ke Yahoo! per la trans'don'o de privat'a'j don'it'aĵ'o'j sever'e en'danĝer'ig'is la ĵurnal'ist'o'n Shī Tāo kaj ali'a'j'n politik'a'j'n disident'o'j'n.

Bedaŭr'o

Pro'parol'ant'o de Yahoo! bedaŭr'is, ke „uz'ant'o'j de ĝi'a ret'serv'o en Ĉini'o est'is en'karcer'ig'it'a'j, ĉar ili dis'send'is si'a'j'n politik'a'j'n ide'o'j'n tra Inter'ret'o”, sed argument'is, ke Yahoo!, sam'e kiel ĉiu'j ali'a'j ekster'land'a'j firma'o'j en Ĉini'o, dev'as obe'i la lok'a'j'n leĝ'o'j'n. La grand'a pli'mult'o de la akci'ul'o'j de Yahoo! ŝajn'e sam'opini'as. La pet'o de ĉin'a'j uz'ant'o'j, ke Yahoo! en'tut'e ne plu konserv'u la person'a'j'n don'it'aĵ'o'j'n de si'a'j ret'ul'o'j, por ke tiu'j ne pov'u est'i mis'uz'at'a'j, est'is rifuz'it'a de 85 % de la akci'ul'o'j de la entrepren'o. Kontraŭ ali'a propon'o, ke Yahoo! kre'u komision'o'n, kiu kontrol'u, ke ne est'u help'at'a'j total'ism'a'j politik'a'j reĝim'o'j, kiu'j ne sub'ten'as hom'a'j'n rajt'o'j'n, oni voĉ'don'is per preskaŭ 96 % ... La inter'naci'a renom'a firma'o decid'is lav'i si'a'j'n man'o'j'n kiel Pilato: tem'as ja pri intern'a politik'a decid'o de ali'a ŝtat'o, tio ne est'as ni'a afer'o.

Kiel fin'iĝ'os la proces'o kontraŭ Yahoo! est'as ĉi-moment'e ankoraŭ ne kon'at'a, sed ĉiu'j mir'us, se mal'grand'a Davido, la asoci'o por hom'a'j rajt'o'j, gajn'us kontraŭ la bors'a gigant'o kaj ties nov'a – ironi'e ĉin'de'ven'a – estr'o Jerry Yang.

Ĉiu al'klak'o grav'as

Ĉu ni pov'as iom puŝ'i al just'ec'o, se est'ont'e ni ne plu uz'os la ret'serĉ'il'o'n de Yahoo!, sed uz'os tiu'n de Google, kaj se ni instig'os ali'a'j'n far'i sam'e? Nu ja, teori'e jes. „Ĉiu al'klak'o grav'as”, iam dir'is ret'special'ist'o. Sed ekzist'as ankoraŭ ali'a'j metod'o'j por protest'i. Mil'o'j da klient'o'j de pag'at'a'j serv'o'j de Yahoo!, inter ali'a'j de Flickr (vid'u artikol'o'n ĉi-pri'e ali'lok'e en tiu ĉi numer'o), nul'ig'is si'a'j'n kont'o'j'n en juni'o, inter'ali'e pro la kaz'o de Ĉini'o. Tio est'as la „intern'a politik'a afer'o” de tiu'j klient'o'j, kontraŭ kiu neni'u pov'as i'o'n far'i. Kaj ĉar „la klient'o reĝ'as”, precip'e en Uson'o, ili'a'j et'a'j, sed mult'nombr'a'j protest'o'j ebl'e tamen util'os al Shī Tāo kaj li'a'j koleg'o'j.

Paul PEERAERTS

Mal'favor'e fer'voj'e

Ĉi-jar'e mi mult'e aviad'as. Mult'e pli ol en pas'int'a'j jar'o'j. Fakt'e, mi rond'ir'as la ter'glob'o'n: el Eŭrop'o unu'e al Uson'o, post'e al Japani'o, tiam hejm'e'n al Eŭrop'o. Kaj, antaŭ la rond'ir'ad'o, mi sam'jar'e jam flug'is de Briti'o al Italio.

Kiom da mejl'o'j mi est'os ĉi-jar'e flug'int'a, mi ne sci'as. Mi ne kalkul'is kaj, ver'dir'e, mi ne vol'as kalkul'i. Mi sci'as nur, ke, de medi'o'protekt'a vid'punkt'o, mi tro aviad'as. Ali'vort'e, mi'a ĉi-jar'a tiel nom'at'a karbon'a pied'spur'o est'os hont'ind'e grand'a. Eĉ ne pac'ig'as mi'a'n konscienc'o'n la fakt'o, ke mi polu'as pro Esperant'o: ĉiu'j ĉi-jar'a'j flug'o'j est'os far'it'a'j per, pro kaj por Esperant'o.

Do, kiam mi akcept'is invit'o'n re'ir'i en mal'fru'a somer'o de'nov'e al Italio (ankoraŭ'foj'e pro Esperant'o), mi decid'is far'i mi'a'n plej'ebl'o'n por sav'i la planed'o'n kaj tie'n trajn'i. Per Inter'ret'o mi ek'esplor'is kaj, post iom da temp'o, trov'is, ke ebl'us vojaĝ'i en'e de 24 hor'o'j de mi'a hejm'o en nord'a Angli'o al mi'a cel'o en nord'a Italio.

Suplement'o

Ebl'us aĉet'i kvin-tag'a'n rabat-bilet'o'n kontraŭ 275 eŭr'o'j. Bon'e, sed la bilet'o ne valid'as en Briti'o. Neces'us aĉet'i krom'a'n bilet'o'n por ating'i minimum'e Londonon (fakt'e, ne klar'is, ĉu la rabat-bilet'o valid'us en Eurostar inter Londono kaj Parizo). Do al la 275 eŭr'o'j nepr'us al'don'i minimum'e pli'a'j'n 80 eŭr'o'j'n. Ceter'e est'u al'kalkul'it'a suplement'o por kuŝ'lok'o en nokt'a trajn'o el Parizo (jam de jar'dek'o'j ne plu student'o, mi ne pret'as dum'nokt'e sid'ad'i en kutim'a kupe'o).

Ĝis nun, post esplor'ad'o de plur'a'j ret'ej'o'j, ĉio ĉi toler'ebl'us. Tamen jen tuber'o. Ebl'as mend'i nur ses semajn'o'j'n antaŭ la vojaĝ'o. Ĝis tiam, laŭ la ret'ej'o'j, la trajn'hor'ar'o'j ne hav'ebl'as. Do kio'n far'i? Ses semajn'o'j'n antaŭ la plan'at'a Italio-vojaĝ'o mi est'os sur'voj'e al Japani'o – sen propr'a komput'il'o kaj sen al'ir'o al Inter'ret'o. Se mi atend'us ĝis mi'a re'ven'o, ebl'e est'us tro mal'fru'e por akir'i bilet'o'j'n ... almenaŭ rabat'it'a'j'n.

Est'ant'e sen'kuraĝ'ul'o, mi ne vol'as risk'i. Do mi de'nov'e gugl'as, serĉ'ant'e flug'bilet'o'j'n por la koncern'a'j dat'o'j. Post sekund'o'j jen ĉio: flug'kompani'o'j, hor'ar'o'j, prez'o'j ktp. Ho ... la prez'o'j. Anstataŭ minimum'e 350 eŭr'o'j, mi trov'as konven'a'n flug'o'n kontraŭ 175 eŭr'o'j. El mi'a lok'a flug'haven'o rekt'e tie'n, kie'n mi vol'as ir'i, kontraŭ du'on'o de la kost'o de la trajn'bilet'o'j. Mi tuj mend'is.

Klient'o'plaĉ'a'j agent'o'j

Amik'o'j post'e dir'is, ke est'as apart'a'j ret'ej'o'j, kiu'j special'ist'iĝ'as pri eŭrop'a'j trajn'vojaĝ'o'j, ke est'as agent'ej'o en Londono, kiu pov'as konsil'i kaj mem mend'i bilet'o'j'n. Bon'e ... sed la ret'ej'o'j'n mi ne trov'is, kaj en Londono mi ne loĝ'as. Kaj, se ne ebl'as mend'i ĝis ses semajn'o'j antaŭ la vojaĝ'o, la plej inform'o'riĉ'a'j ret'ej'o'j, la plej klient'o'plaĉ'a'j agent'o'j ne mult'e util'os. Kred'ebl'e – esper'ebl'e – la situaci'o ekster Briti'o est'as pli bon'a: mi ne sci'as.

Tamen ĝis la trajn'kompani'o'j proviz'os la sam'a'n, tuj'a'n Inter'ret-serv'o'n kiel la flug'kompani'o'j, ordinar'ul'o'j kiel mi, eĉ tiu'j, kiu'j vol'as flik'i si'a'j'n konscienc'o'j'n, se ne la medi'o'n, kiu'n ili mis'trakt'is, elekt'os aviad'il'o'n kaj ne trajn'o'n. Ne tem'as simpl'e pri kost'o. Mi pret'as pag'i pli por trajn'i, kaj mal'pli polu'i: feliĉ'e, est'ant'e almenaŭ mon'hav'et'a, mi pov'as toler'i la krom'a'n el'spez'o'n. Tio, tamen, kio'n mi ne toler'as, est'as la ĝen'o'j, la inform'o-tru'o'j, la atend'ad'o ... resum'e, la amator'ec'o de la trajn'kompani'o'j.

Kaj, ĝis la kompani'o'j kun'labor'os, ĝis mi pov'os de mi'a hejm'a komput'il'o mend'i kontraŭ dec'a prez'o dec'a'n trajn'bilet'o'n al eŭrop'a cel'staci'o, mi'a karbon'a pied'spur'o – bedaŭr'ind'e – eĉ pli grand'iĝ'os.

Paul GUBBINS

Amik'a paf'ad'o

La furioz'a paf'ad'o kontraŭ la gej'o'j far'e de la katolik'a eklezi'o est'as rimark'ind'a ekzempl'o de amik'a paf'ad'o.

Filippo FRANCESCHI
Italio

Pri ŝtup'o'j kaj sup'o'j ...

Kvankam la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o tri'obl'iĝ'is dum la last'a'j 17 jar'o'j, mal'oft'e oni star'ig'is nov'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n. Plej'part'e oni re'nov'ig'is kaj pli'grand'ig'is ekzist'ant'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n, ekzempl'e lern'ej'o'j'n. Mank'as mon'o por nov'a konstru'ad'o.

Tamen oft'e la mal'nov'a'j konstru'aĵ'o'j ne el'ten'as al'don'a'j'n etaĝ'o'j'n aŭ intern'a'j'n modern'ig'o'j'n. Okaz'as akcident'o'j, kiel ekzempl'e antaŭ ne'long'e ĉe la tut'land'a hotel'um'ad'a kaj turism'a mez'lern'ej'o. Dum instal'ad'o de nov'a'j ŝtup'ar'o'j mason'ist'o'j tiom mal'fort'ig'is la struktur'o'n, ke ĝi ne plu el'ten'is. Fal'is tri etaĝ'o'j kaj mort'is du labor'ist'o'j, ali'a'j grav'e vund'iĝ'is. Feliĉ'e for'est'is lern'ej'an'o'j.

Pro la akcident'o la reg'ist'ar'o re'konsider'as si'a'n konstru-politik'o'n, apart'e rilat'e lern'ej'o'j'n. Oni dev'as fin'fin'e kompren'i, ke pli bon'e est'us konstru'i nov'a'n lern'ej'o'n, ol re'konstru'i mal'nov'a'n. Mal'kar'a sup'o brul'ig'as vi'a'j'n lip'o'j'n, dir'as proverb'o. Ankaŭ nur'a re'konstru'ad'o brul'ig'as la urb'o'dom'a'n kas'o'n.

Bardhyl SElim'i

Kiam en'migr'as mon'o

En mult'a'j land'o'j turism'o kaj komerc'o viv'ten'as la ekonomi'o'n. En Albanio, tamen, tio'n far'as la mon'o de el'migr'int'o'j. Ĉirkaŭ 1,5 milion'o'j da alban'o'j loĝ'as precip'e en Greki'o kaj Italio kaj jar'e send'as hejm'e'n 934 milion'o'j'n da eŭr'o'j. Tio konsist'ig'as 13 % de la mal'net'a en'land'a produkt'o.

Ĉirkaŭ 26 % de la alban'a'j famili'o'j de'pend'as de membr'o'j ekster'land'e labor'ant'a'j. Kalkul'it'e est'as, ke dum la last'a'j 15 jar'o'j la el'migr'int'o'j send'is en'tut'e 6,3 miliard'o'j'n da eŭr'o'j. La mon'o konvert'iĝ'is ne nur en nutr'aĵ'o'j'n kaj vest'aĵ'o'j'n, sed ankaŭ en nov'a'j'n hejm'o'j'n kaj produkt'ej'o'j'n. Ĝi far'iĝ'is ankaŭ ŝpar'mon'o en bank'o'j.

Laŭ la Inter'naci'a Migr'ad'a Organiz'aĵ'o (IMO), el'migr'int'o-mon'o super'as je 65 % tiu'n de komerc'ad'o kaj je 132 % tiu'n de turism'o. De'nov'e laŭ IMO, alban'a'j el'migr'int'o'j en'vic'iĝ'as la unu'a'j inter el'migr'int'o'j de 20 ali'a'j land'o'j, kiam tem'as pri send'ad'o hejm'e'n de si'a mon'o. Mal'bon'a, tamen, est'as tio, ke la mon'o cirkul'as plej'part'e ekster bank'o'j, kio mal'help'as la ekonomi'o'n.

Bardhyl SElim'i

Reputaci'o ĉe la lim'o

Antaŭ ne'long'e okaz'is pli'a alban'a-grek'a land'lim'a incident'o. Grek'a'j gard'ist'o'j paf'is alban'a'n jun'ul'o'n klopod'ant'a'n kontraŭ'leĝ'e trans'pas'i al la ekonomi'e pli prosper'a najbar'a land'o. La jun'ul'o far'is tio'n, kio'n cent'mil'o'j da alban'o'j jam far'is.

La paf'ad'o vek'is profund'a'n indign'o'n ne nur en Albanio, sed ankaŭ en Greki'o. Okaz'is sur'strat'a'j protest'o'j organiz'it'a'j de asoci'o'j de alban'a'j en'migr'int'o'j kaj grek'a'j asoci'o'j por hom'a'j rajt'o'j. La indign'o'n pli'fort'ig'is televid'a el'send'o de scen'o en polic'ej'o en Ateno, kie polic'ist'o'j bat'as du en'migr'int'a'j'n adolesk'a'j'n ŝtel'ist'o'j'n, el kiu unu est'as alban'o. La polic'an'o'j dev'ig'as ili'n plur'foj'e man'frap'i unu la ali'a'n.

La last'a land'lim'a incident'o est'as unu inter mil'o'j da simil'a'j. Tamen grav'as, ke la grek'a reg'ist'ar'o kaj ali'a'j instanc'o'j re'ag'u pozitiv'e kaj kondamn'u la kulp'ul'o'j'n. Tio help'os pli'bon'ig'i la reputaci'o'n de Greki'o en'e de la Eŭrop'a Uni'o.

Bardhyl SElim'i

Spirit'ec'o unu'a- kaj du'a-grad'a

Se facil'as re'kon'i en human'ist'o'j tio'n, per kio W. H. Simcock ili'n ekip'as (MONATO 2007/6, p. 18), nom'e emoci'kapabl'o'n ktp, kvazaŭ komenc'a'grad'a'n spirit'ec'o'n, mal'pli facil'as kompren'i, kial Simcock obstin'as en'vic'ig'i en la human'ist'a'n list'o'n nur al la hom'ar'o bon'far'a'j'n kler'ig'ist'o'j'n, kondiĉ'e ke ili est'u ne'di'kred'ant'a'j. Ĉu tio ne kontraŭ'as histori'o'n kaj konstant'a'n konstat'o'n? Se for'las'i mil'o'j'n da nom'o'j, ĉu ne ind'us en'stel'ig'i en la nobl'a'n list'o'n Tolkien, Lewis, Milton, Newton?

Feliĉ'e Simcock asert'as: „Spirit'ec'o est'as laŭ'okaz'a spert'o. Ĝi ne pov'as est'i baz'o por konstru'i kred'o'sistem'o'n.” Konsent'ebl'a sam'e kiel la simil'a „spirit'a ne signif'as religi'a”, malgraŭ ke (grumbl'us kelk'a'j) human'ist'o'j trov'is en tia spirit'ec'o puŝ'a'n invit'o'n por enket'i, laŭ mal'sam'a'j voj'o'j cert'e, pri ne'sens'ebl'a, ne'emoci'a kaj ne'materi'a est'ul'o, tut'e ekster'emoci'a ...

Feliĉ'a'j koncept'o'j, ĉar pli'kler'iĝ'int'a'j human'ist'o'j ĉi-punkt'e'n al'ven'as (mi konsider'as precip'e krist'an'ism'o'n) post ampleks'a uz'o de la raci'o: oni komenc'as kaj proced'as per la raci'o ĝi'a, kiam ĝi inform'as, ke iu respond'as kaj kun'ig'as al la raci'o mem.

Armand'o ZECCHIN
Italio

Ni renkont'iĝ'u ĉe la monument'o al Korczak

La 1an de juni'o 2006, simbol'e en la inter'naci'a tag'o de la infan'o'j1 en Varsovio est'is inaŭgur'it'a monument'o omaĝ'e al Janusz Korczak [januŝ korĉak] kaj la orf'o'j, kiu'j'n dum si'a viv'o li protekt'is, am'is kaj estim'is. Ĝi est'as star'ig'it'a sur tragedi'e simbol'a lok'o, kie trov'iĝ'is la last'a orf'ej'o de Korczak.

De tie, maten'e la 6an de aŭgust'o 1942, laŭ ordon'o de german'a'j nazi'o'j, oni for'pel'is d-ro'n Korczak (Henryk Goldszmit) kun li'a'j ĉirkaŭ 200 pri'zorg'at'o'j kaj li'a dung'it'ar'o. Dum terur'e mal'varm'a tag'o ili dev'is pied'ir'i tra la get'o al la Umschlagplatz (Trans'ŝarĝ'a plac'o). Kaj de tie inter amas'o da ali'a'j viktim'o'j ili for'vojaĝ'is si'a'n last'a'n voj'o'n al koncentr'ej'o Tre'blink'a. Sam'tag'e ili est'is gas'um'it'a'j kaj for'brul'ig'it'a'j ...

La ide'o konstru'i monument'o'n honor'e al Korczak ek'est'is baldaŭ post la fin'o de la du'a mond'milit'o. Fond'iĝ'is komitat'o: amik'o'j, kelk'a'j sav'it'o'j, iom da kun'labor'int'o'j. Sed pas'is jar'o'j.

Korczak far'iĝ'is kon'at'a

Dum'e plur'lok'e en la mond'o oni omaĝ'is li'n, dis'kon'ig'is li'a'j'n profund'e human'ism'a'j'n ide'o'j'n. Nur en Varsovio, kie dum la tut'a viv'o li labor'is, est'is silent'ad'o ...

En la 70aj jar'o'j oni star'ig'is bust'o'n pri li, antaŭ la en'ir'ej'o al la orf'ej'o ĉe strat'o Krochmalna 92 (nun Jaktorowska), kie 30 jar'o'j'n li labor'is ĝis en 1940 li est'is en'ig'it'a en la get'o'n de Varsovio.

Komenc'e de la 80aj jar'o'j oni konstru'is tre kor'tuŝ'a'n monument'o'n, sed lok'is ĝi'n ... en jud'a'n tomb'ej'o'n, ĉe strat'o Okopowa. La solen'a mal'kovr'o okaz'is la 28an de oktobr'o 1982. Ĉe'est'is amik'o'j kaj adept'o'j de la ide'o'j de Korczak el la tut'a mond'o. Krist'an'a'j klerik'o'j kun'e kun raben'o preĝ'is. Sed mi sub'strek'as: ne ie en la centr'o de Varsovio, sed en jud'a tomb'ej'o.

Simil'e pri Zamenhof

Ind'as memor'ig'i mal'ĝoj'ig'a'n fakt'o'n el pli for'a pas'int'ec'o: kiam dum la post'kongres'o en Bjalistoko, en 1931, est'is met'it'a baz'angul'a ŝton'o por monument'o al d-ro L.L. Zamenhof, laŭ permes'o de lok'a'j instanc'o'j en tre bon'a lok'o, la dekstr'ul'a gazet'ar'o – precip'e la eklezi'a – protest'is, ke prefer'e oni lok'u tiu'n monument'o'n en park'o, kie „la jud'o'j kutim'as promen'i”. Trud'iĝ'as demand'o ... al kiu mal'facil'e est'as respond'i: ĉu la hom'ar'o iam al'kresk'os al tia hom'ec'o, ke ĝi kompren'os ke hom'o'j kiel Zamenhof aŭ Korczak per si'a streb'ad'o pli'bon'ig'i la mond'o'n aparten'as ne al unu etn'o sed form'as trezor'o'n por la tut'a hom'ar'o ...?

Kiel menci'it'e, la kor'tuŝ'a monument'o pri Korczak est'is star'ig'it'a en la jud'a tomb'ej'o, oft'e vizit'at'a, sed la varsovi'an'o'j ĝeneral'e kaj cert'e la ali'region'a'j aŭ ekster'land'a'j vizit'ant'o'j, krom la jud'o'j, mal'oft'e tie'n venad'as. Krom'e, ĝi est'is konstru'it'a el sintez'a rezin'o, kaj iom post iom ĝi komenc'is difekt'iĝ'i. Form'iĝ'is do de'nov'e komitat'o por star'ig'i, laŭ la sam'a aspekt'o, pli firm'a'n bronz'a'n monument'o'n sam'lok'e.

Ind'e okaz'is ĝi'a inaŭgur'o la 6an de aŭgust'o 2002, je la 60a dat're'ven'o de la neni'ig'o de d-ro Korczak kaj li'a'j ge'orf'o'j. Pri'skrib'o pri tio aper'is en Monat'o de septembr'o 2002.

Nov'a monument'o

Nun, post de'nov'e plur'a'j jar'o'j, oni far'is decid'a'n nov'a'n paŝ'o'n: fin'e nun est'as star'ig'it'a je li'a omaĝ'o, kiel dir'it'e sur simbol'a lok'o lig'it'a al la last'a'j monat'o'j de li'a viv'o, la monument'o, centr'e de Varsovio, kiu ver'e proksim'ig'os Korczak kaj li'a'j'n ide'o'j'n al pli vast'a publik'o kaj pol'a kaj ekster'land'a. Fin'e okaz'is simbol'a „for'konduk'o” de tiu grand'a human'ist'o el la izol'ej'o ĝis'nun'a.

Korczak plur'foj'e montr'is si'a'n kor'lig'it'ec'o'n kun Varsovio, eĉ en'pel'it'e en la lim'ig'it'a'n spac'o'n de la get'o, eĉ viv'ant'e en terur'a'j kondiĉ'o'j. Li skrib'is inter'ali'e: „Mi am'as Vistul'o'n varsovi'an, kaj de'ŝir'it'a de Varsovio mi sent'as ne'el'ten'ebl'a'n sopir'o'n. Varsovio est'as mi'a, kaj mi est'as ĝi'a. Mi dir'os pli – mi est'as ĝi! Kun'e kun ĝi mi ĝoj'is, kun'e kun ĝi mi mal'ĝoj'is. [...]” Ĉi-lok'e valor'as sub'strek'i, ke ĉi cit'aĵ'o trov'iĝ'as en li'a Tag'libr'o je la dat'o 15 V 1942, do mal'pli ol tri monat'o'j'n antaŭ li'a neni'iĝ'o ...

La iniciat'o'n real'ig'i la nun'a'n monument'o'n entrepren'is en 1999 la Pol'a Asoci'o Janusz Korczak kaj la Fond'aĵ'o „Shalom”. En la honor'a komitat'o est'is art'ist'o'j, scienc'ist'o'j, politik'ist'o'j. Honor'a'n protekt'ad'o'n je la tut'o akcept'is la edz'in'o de la tiam'a prezident'o de la pol'a respublik'o, s-in'o Jolanta Kwaśsniewska. Grandelane kun'labor'is prof-in'o Jadwiga Binczyska (de Pol'a Asoci'o J. Korczak) kaj s-in'o Gołda Tencer (Fond'aĵ'o „Shalom”). Por kolekt'i la neces'a'n mon'o'n oni aranĝ'is inter'ali'e koncert'o'j'n, dum kiu'j okaz'is aŭkci'o'j de art'aĵ'o'j kaj unik'a'j libr'o'j donac'it'a'j tiu'cel'e. Simil'a'j aranĝ'o'j okaz'is ankaŭ ekster'land'e, precip'e en Briti'o.

En 2001 est'is konkurs'o por projekt'i la monument'o'n. Prezid'is la ĵuri'o'n prof-o Adam Myjak de la Akademi'o de Bel'art'o'j de Varsovio. El la plej eminent'a'j projekt'o'j fin'e oni elekt'is por real'ig'ad'o tiu'n de Zb. Wilma kaj B. Chmielewski. En septembr'o 2003, sub grand'a interes'o ankaŭ de urb'a'j aŭtoritat'ul'o'j, oni met'is la baz'angul'a'n ŝton'o'n. Bedaŭr'ind'e, la real'ig'o prokrast'iĝ'is ĉar la komitat'o ne sukces'is kun'ig'i la bezon'at'a'n mon'sum'o'n. Tiam la ĉef'a'j iniciat'int'a'j organiz'aĵ'o'j si'n turn'is al la instanc'o'j de Varsovio mem. Tiu'j trans'pren'is la task'o'n.

Antaŭ unu jar'o.

La 1an de juni'o 2006 okaz'is do fin'e la mal'kovr'o de la monument'o. El tut'a Pollando infan'o'j, precip'e el lern'ej'o kun la nom'o Korczak, ven'is al la solen'aĵ'o; ankaŭ de ali'lok'e. Ĉe'est'is la membr'o'j de la komitat'o, kaj plur'a'j gast'o'j. La prezident'o de la respublik'o, Lech Kaczyński en si'a parol'ad'o esprim'is kontent'o'n, ke la monument'o star'as en la centr'o de Varsovio, vid-al-vid'e al la Palac'o de la Jun'ul'ar'o. Li ankaŭ dir'is ke „pri tiu monument'o Varsovio atend'is tro long'e. Ni ŝuld'is tio'n al li jam tuj post la milit'o. Tamen, ni dev'as est'i kontent'a'j, ke fin'e ĝi real'iĝ'is”.

Post la oficial'a'j parol'ad'o'j la gvid'ad'o'n trans'pren'is la infan'o'j. Sur la podi'o aper'is laŭ'vic'e ensembl'o'j kun scen'o'j baz'it'a'j je la verk'o'j de Korczak. La program'o est'is ver'e vari'a: korus'o kun tekst'o'j li'a'j, sur'scen'ej'ig'o de er'o'j el li'a'j plej kon'at'a'j libr'o'j, kiel ekzempl'e Reĝ'o Maĉjo la Unu'a, poem'o'j, danc'o'j en popol'a'j kostum'o'j.

La alt'nivel'a'j prezent'ad'o'j de la infan'o'j fund'e kor'tuŝ'is la hom'o'j'n. Zb. Wilma emfaz'is ke „ ... la plej grav'a, plej bel'a omaĝ'o al Korczak cert'e est'is la amuz'iĝ'ant'a'j infan'o'j ĉe la piedestal'o de li'a monument'o”.

Sur la grand'a plac'o, kie ĝi nun star'as, jam de jar'o'j renkont'iĝ'as la jun'ul'ar'o. Ĝi nun riĉ'iĝ'is per bel'a esprim'pov'a monument'o.

Ver'ŝajn'e ankaŭ la esperant'ist'o'j, kiu'j vizit'os Varsovion, ne preter'pas'os ĉi tiu'n monument'o'n indiferent'e. Oni honor'u li'n en la urb'o, kie li viv'is kaj labor'is. Ni tie renkont'iĝ'u.

La tag'o de la infan'o'j jam en kelk'a'j land'o'j est'as fest'at'a, inter'ali'e en Ĉini'o, Germanio, Barato, Pollando, Uson'o. Ndlr.
Zofia BAnet-FORNALOWA

Rajt'o pri re'bat'o

En MONATO 2007/4, p. 23, aper'is la artikol'o Gvat'u la tur'o'n! de Ferriol Macip i Bon'et pri la Jehovo-atest'ant'o'j.

Stud'o de la institut'o SOFRES rimark'ig'is, ke la medicin'a ĝeneral'a kontrol'o de la Jehovo-atest'ant'o'j est'as ident'a al tiu de ili'a'j sam'land'an'o'j kaj do ne montr'as apart'ec'o'n. Pri la mal'akcept'o de sang'o'trans'verŝ'ad'o la franc'a leĝ'o nepr'e antaŭ'kalkul'as, ke ĉiu'j kurac'at'o'j pov'as elekt'i si'a'j'n medicin'a'j'n kurac'ad'o'j'n. La plej alt'a administr'a jurisdikci'o en Franci'o, la Ŝtat'konsili'o, ceter'e juĝ'is, ke la rajt'o de la kurac'at'a'j Jehovo-atest'ant'o'j mal'akcept'i tiu'n ĉi terapi'o'n, aparten'as al ili'a fundament'a liber'ec'o.

Iu'j aŭtor'o'j ceter'e ne hezit'as klasifik'i la mal'akcept'o'n de sang'o'trans'verŝ'ad'o inter la konscienc'a'j obĵet'o'j.

Ĉiel ajn, la Jehovo-atest'ant'o'j est'as sukces'e kurac'at'a'j de mil'o'j da kurac'ist'o'j, kiu'j uz'as ali'a'j'n kurac'o'j'n ol la sang'o'trans'verŝ'ad'o'n. Don'ant'e privilegi'o'n al la alternativ'a'j form'o'j, la Jehovo-atest'ant'o atest'as si'a'n vol'o'n elekt'i kler'e kaj pri'pens'em'e. Ili ceter'e ne est'as la sol'a'j por elekt'i tiu'n ĉi alternativ'o'n. Pli kaj pli da kurac'at'o'j mal'akcept'as sang'o'trans'verŝ'ad'o'n pro ali'a'j motiv'o'j ol religi'a'j.

Kiel atest'it'e en la SOFRES-stud'o, la Jehovo-atest'ant'o'j est'as perfekt'e integr'it'a'j en la soci'o. Ili part'o'pren'as en la soci'a'j ag'ad'o'j, kaj kultur'a'j kaj asoci'a'j, kaj ili sub'met'iĝ'as al la dev'o en'skrib'i si'n en la elekt'ant'ar'a'j'n list'o'j'n. La Jehovo-atest'ant'o'j est'as tre lig'it'a'j al la krist'an'a'j valor'o'j, sur kiu'j fond'iĝ'as la harmoni'a famili'a viv'o. Baz'iĝ'ant'e sur la evangeli'a'j princip'o'j, la Jehovo-atest'ant'o'j rekomend'as akord'iĝ'em'a'n konduk'o'n, respekt'o'n pri la konvink'o'j de la famili'an'o'j, kiu'j ne sam'opini'as pri ili'a fid'o kaj la neces'a'n pen'o'n por antaŭ'ŝirm'i la famili'o'n, kiu'n ili rigard'as kiel di'a'n instituci'o'n.

La Ŝtat'potenc'o agnosk'is la Jehovo-atest'ant'o'j'n kiel kult'a'n asoci'o'n part'o'pren'a'n, tiel konfirm'ant'e la religi'a'n disting'aĵ'o'n de ili'a praktik'ad'o, kaj konstat'is, ke ili neniel mal'trankvil'ig'as la publik'a'n ord'o'n.

Je'a'n-Marie BOCKAERT
Franci'o

Ret-mal'san'o

En mart'o 1994 la el'don'ej'o de MONATO serĉ'is nov'a'n redaktor'o'n por la rubrik'o Kuir'ad'o post la demisi'o de Marco Gazzetta. Unu'a'foj'e tiu serĉ'ad'o okaz'is ret'e, kaj inter la kondiĉ'o'j por iĝ'i redaktor'o est'is eĉ al'ir'o al la ret'o. La ret'adres'o de la el'don'ej'o en tiu anonc'o est'is paul@knooppt.hacktic.nl? Ĉu do en tiu temp'o la el'don'ej'o est'is en Nederlando? Ne, ĝi ĉiam est'is en Antverpeno, sed en tiu temp'o ankoraŭ ne ekzist'is publik'a'j ret'per'ant'o'j en Belgi'o, kaj Fel do dev'is – se ĝi vol'is hav'i ret'adres'o'n – akir'i tiu'n ĉe ekster'land'a per'ant'o, nom'e Hacktic.

Hacktic est'is la unu'a per'ant'o en Nederlando, kiu mal'ferm'is Inter'ret'o'n por la publik'o. En tiu „hero'a” temp'o al'ir'i la ret'o'n ne est'is tiel facil'e kiel nun, sed, se oni fin'fin'e sukces'is, oni ja est'is cert'a pri la rezult'o. Se fin'e de la pas'int'a jar'cent'o oni send'is ret'leter'o'n, oni cert'is pri ĝi'a al'ven'o. Kaj se foj'foj'e tamen io mis'ir'is, oni ricev'is leter'o'n, kiu konciz'e klar'ig'is, kial la mesaĝ'o ne pov'is est'i liver'it'a.

Nun tamen, nur iom pli ol dek jar'o'j'n post'e, la situaci'o est'as tut'e ali'a. Se oni send'as ret'leter'o'n, oni pov'as nur esper'i je ĝi'a al'ven'o. Cert'i ne plu ebl'as. Tiu'n situaci'o'n ni ŝuld'as al la sinjor'o'j kaj sinjor'in'o'j spam'ist'o'j. Ĉar pli ol 90 % de la ret'mesaĝ'o'j est'as spam'o, do ne'pet'it'a kaj al'trud'it'a reklam'o, ret'per'ant'o'j prov'as per divers'a'j filtr'o'sistem'o'j evit'i la plen'ŝtop'iĝ'o'n de si'a'j line'o'j. Iu'j el tiu'j filtr'il'o'j est'as tre efik'a'j, sed ali'a'j est'as pri'mok'ind'a'j. Antaŭ ne'long'e iu grand'eg'a belg'a ret'per'ant'o konfes'is, ke ĝi filtr'is spam'o'n laŭ la lingv'o. Esperant'o est'is por la filtr'il'o ne'kon'at'a lingv'o, kaj do ĉiu'j Esperant'o-leter'o'j en'rub'uj'iĝ'is.

Kio'n konklud'i? Se al leter'o send'it'a al MONATO, aŭ al iu ajn, vi ne ricev'os respond'o'n en'e de normal'a temp'o'period'o, ind'as suspekt'i, ke vi'a leter'o est'is barit'a de iu mis'agord'it'a spam'filtr'il'o. Ne hezit'u pet'i konfirm'o'n per du'a ret'leter'o kaj, se ankaŭ al tiu ne sekv'as respond'o, per pra'a'j pas'int'jar'cent'a'j metod'o'j, kiel telefon'o aŭ eĉ paper'a leter'o!

Esperant'e, ke tiu ĉi numer'o de MONATO ating'os vi'n, sincer'e salut'as

Paŭl PEERAERTS

La tri tur'o'j de MKC (6)

Husejn Al-Amily (MONATO 2007/6, p. 6) list'ig'as okaz'o'j'n, en kiu'j ŝtat'o komplot'e plan'as atak'o'j'n kontraŭ propr'a'j instal'aĵ'o'j por akuz'i ali'a'j'n pretekst'e por atak'i ili'n. Mi al'don'as unu pli'a'n, kiu est'as la du'a tia'spec'a far'o de Hitler. Tem'as pri la brul'ig'o de la Reichstag (parlament'o) en Berlino la 27an de februar'o 1933 far'e de nazi'o'j, pro kiu est'is akuz'it'a'j la tri bulgar'a'j ŝtat'an'o'j Georg'i Dimitrov, Vasil Tanev kaj Blag'o'j Popov kaj la german'o Ernst Torgler, kiu'j est'is arest'it'a'j kaj juĝ'it'a'j de la imperi'a tribunal'o en Lejpcig'o de la 21a de septembr'o ĝis la 23a de decembr'o 1933. Kun ili est'is akuz'it'a la nederland'an'o Marin'us van der Lubbe, kiu est'is post'e ekzekut'it'a de nazi'o'j.

Dum kontraŭ'proces'o en Londono en septembr'o 1933 est'is pruv'it'e, ke la brul'ig'o de la Reichstag est'is far'o de nazi'o'j. Est'as tamen ali'a'j pruv'o'j, kiu'j far'iĝ'is kon'at'a'j post'e. En si'a 48-paĝ'a raport'o la german'a ekspert'o prof. Emil Josse, al kiu la juĝ'esplor'ist'o komisi'is esplor'i la teknik'a'n flank'o'n de la evolu'o de la incendi'o, konklud'is, ke la konstru'aĵ'o, kiu hav'as ampleks'o'n de pli ol 10 000 m3, ne pov'as est'i brul'ig'it'a de nur unu hom'o per torĉ'o, ke por tio est'is uz'it'a'j likv'a'j brul'aĵ'o'j.

En si'a'j atest'o'j la super'a direktor'o de la berlina fajr'o'brigad'o Walter Gempp eksklud'is, ke Van der Lubbe pov'is sol'a kaŭz'i la incendi'o'n, ke la prepar'o de la incendi'o postul'is long'a'n temp'o'n kaj est'is far'it'a de kelk'a'j person'o'j. Neces'is minimum'e 20 kg da likv'a brul'aĵ'o. Gempp est'is arest'it'a kaj strangol'it'a en si'a ĉel'o, por ke li ne denunc'u la efektiv'a'j'n brul'ig'int'o'j'n.

Est'as konserv'it'a leter'o de Karl Ernst, komand'ant'o de sturm'taĉment'o, murd'it'a la 30an de juni'o 1934 laŭ ordon'o de Hitler. Jen cit'aĵ'o el la leter'o:„Ni decid'is, ke van der Lubbe dev'as en'ir'i tra fenestr'o de la restoraci'o. Mi kaj mi'a'j kamarad'o'j est'is vest'it'a'j en ŝu'o'j kun gum'a'j pland'um'o'j. Ni ŝmir'is la seĝ'o'j'n kaj la tabl'o'j'n per fosfor'o kaj sur'verŝ'is la kurten'o'j'n kaj la kanap'o'j'n per petrol'o. Post'e ni ek'brul'ig'is en kelk'a'j lok'o'j en la kun'sid'a salon'o kaj en la salon'o de imperi'estr'o Vilhelm'o. Je kvar'on'o post la 9a ĉio est'is fin'it'a kaj ni el'ir'is. Van der Lubbe est'is cert'a ĝis la last'a moment'o, ke li ag'as sol'a ...”.

Dimitar HAĜIEV
Bulgario

Pont'o'j de amik'ec'o

En la artikol'o Du'on'kor'e don'at'a (MONATO, 2007/5, p. 11) oni cit'as la plan'o'n de Martti Ahtisaari pri la status'o de Kosovo. Anstataŭ tio, ke la trakt'ad'o'j inter Beogrado kaj Priŝtin'o baz'iĝ'u sur inter'naci'a jur'o, Ahtisaari surpriz'e konklud'is, ke inter'konsent'o inter ili du ne ekzist'as, kaj li propon'as nov'a'n status'o'n de Kosovo.

Balkani'o kaj Eŭrop'o dev'us fleg'i la ide'o'n, ke naci'a'j mal'pli'mult'o'j est'as pont'o'j de amik'ec'o inter ŝtat'o'j kaj popol'o'j. Tial la alban'a mal'pli'mult'o en Serbi'o rezign'u pri kre'ad'o de nov'a ŝtat'o en ekzist'ant'a Serbi'o kaj komenc'u la fleg'ad'o'n de amik'ec'o inter Albanio kaj Serbi'o.

Atanasije MARJANOVIĆ
Serbi'o

La tri tur'o'j de MKC (5)

Ĉu I'a'n Fantom (MONATO 2007/4, p. 24-26) ŝerc'e mok'is la leg'ant'ar'o'n? Kiu ver'e est'as la mister'a „fantom'o”, kiu komisi'e verk'is la ese'o'n sub la tem'titol'o La nov'a mond'a ord'o? Tiu esprim'o est'is mot'o uz'at'a de la respublik'an'a parti'o de prezid'ant'o Bush (patr'o), kiam li kampanj'is por tiu posten'o.

Ĉu la „fantom'o” alud'as, ke ia sekret'a en'land'a societ'o detru'is la ĝemel'a'j'n tur'o'j'n kaj tra'bat'is la mur'o'n de Pentagon'o per la kvar'a pirat'a aviad'il'o? Laŭ mi'a memor'o la teror'ism'a ag'o est'is far'it'a plej'part'e de civit'an'o'j de Saŭda Arabi'o. Kvankam Bush (fil'o) intim'e amik'iĝ'as kun la reg'ant'a nobel'ar'o de tiu land'o, est'as dub'ind'e, ke ia en'land'a konspir'o ekzist'as.

Ankaŭ est'as ekstrem'e dub'ind'e, ke la fam'a adiaŭ'a avert'parol'o pri „milit'industri'a kompleks'o” de la for'pas'int'a Dwight Eisenhower iel rilat'as al la nun'temp'a kriz'o pri teror'ism'a ag'ad'o en Irako aŭ en iu ajn ali'a land'o. Konspir'a'j teori'o'j est'as popular'a'j, sed ankaŭ ŝajn'as al mi sen'baz'e rilat'ig'i la politik'a'n murd'o'n de John Kennedy al la nun'a'j „inter'naci'a'j afer'o'j” en la region'o mez-orient'a. Kia'n signif'o'n en tiu ĉi ese'o hav'as la bild'o pri la uson'a milit'prizon'o en Kubo?

Mi ne est'as inĝenier'o kaj ne pov'as klar'ig'i, kiel la ĝemel'a'j tur'o'j dis'pec'iĝ'is en tiu 11a tag'o de septembr'o. Tamen ankaŭ I'a'n Fantom ne prezent'is pli fort'a'n argument'o'n por klar'ig'i, kiel la konstru'aĵ'o'j est'is detru'it'a'j.

Mi konsent'as, ke la administraci'o de Bush mensog'as pri la stat'o de inter'naci'a'j afer'o'j. La uson'a reg'ist'ar'o, kiel ĉef'redaktor'o Stefan Maul prav'e dir'is, respond'ec'as pri la mort'o de mil'o'j da person'o'j en Irako. Sed mal'honest'a reg'ist'ar'o ne est'as kial'o por mal'honest'a ĵurnal'a raport'ad'o! Kiu ver'e est'as la fantom'o?

El'son B. SNOW
Uson'o

De la mort'o al la sen'mort'ec'o

Mi tre ĝoj'as leg'i pri ind'a, vid'ebl'a montr'o de honor'o al la memor'o de Janusz Korczak en oft'e vizit'at'a part'o de Varsovio (MONATO 2007/8-9, p. 16-17).

Pas'int'jar'e mi traf'is – kaj tuj aĉet'is – bengal'lingv'a'n roman'o'n de Narayan Sanyal, kon'at'a verk'ant'o de biografi'a'j roman'o'j. Tiu ĉi li'a roman'o port'as la sanskrit'a'n titol'o'n „Mritjor ma amritam ...” (De la mort'o al la sen'mort'ec'o ...), cit'o'n el antikv'a preĝ'o, kaj kun'plekt'as er'o'j'n el la viv'o'j de Janusz Korczak, Anne Frank kaj Sim'o'n Wiesenthal. Sen'dub'e por pli'vid'ebl'ig'i la event'o'j'n al la bengal'a leg'ant'ar'o, Sanyal relief'ig'as la fakt'o'n, ke ĝust'e antaŭ la for'pas'o Korczak aranĝ'is en si'a orf'ej'o sur'scen'ig'o'n de la teatr'aĵ'o La poŝt'ofic'ej'o de Rabindranath Tagor. Tiu teatr'aĵ'o, kiu don'as la kuraĝ'o'n al'front'i la mort'o'n kaj kompren'i, ke la hom'o est'as pli grand'a ol li'a pere'o, ekzist'as ankaŭ en Esperant'o. Ĝi aper'is en Literatur'a mond'o en la inter'milit'a period'o; el'bengal'ig'is ĝi'n Prov'at Kumar Bos'e.

Mi ĝoj'as pov'i dir'i, ke ankaŭ en tiu ĉi mond'part'o ne est'as ne'kon'at'a la vizaĝ'o de Janusz Korczak, kiu aper'as sur la roman'kovr'il'o kun mal'jun'ul'a rid'et'o, ĉirkaŭ'at'a de infan'e rid'et'ant'a'j vizaĝ'o'j de ge'orf'o'j.

Probal DASGUPTA
Barato

Bus'o'j, bicikl'ant'o'j kaj kavalir'a'j kutim'o'j

Part'o'pren'int'o'j en la Universal'a Kongres'o en Jokoham'o cert'e rimark'is, inter mult'a'j ekzot'aĵ'o'j, kelk'a'j'n strang'aĵ'o'j'n, ekzempl'e vetur'ad'o'n sur la mal'dekstr'a flank'o: vagon'ar'o'j sur fer'voj'o'j, aŭtomobil'o'j sur aŭt'o'ŝose'o'j kaj urb'o'strat'o'j, eĉ hom'o'j sur trotuar'o'j kur'as mal'dekstr'e.

Tiu praktik'o est'is ĝeneral'a jam mez'e de la 19a jar'cent'o, sed oni ne sci'as kial. Iu'j prov'is el'trov'i la kial'o'n tia'manier'e: kiam renkont'iĝ'is mez'epok'a'j kavalir'o'j1, ili em'is pied'ir'i sur la mal'dekstr'a flank'o. Ali'e ili'a'j glav'o'j port'at'a'j mal'dekstr'e ĉe la koks'o tuŝ'us unu la ali'a'n, minac'ant'e est'i kaŭz'o de kverel'o'j kaj eĉ duel'o'j. Est'as tamen iom strang'e, ke en la okcident'o oni ne neces'e ir'as mal'dekstr'e, kvankam oni port'as la glav'o'n sam'e mal'dekstr'e (oportun'a kutim'o por la pli'mult'o de hom'o'j, kiu'j est'as dekstr'a'man'a'j).

Hered'aĵ'o

Ekster Japani'o trov'iĝ'as land'o'j, kie oni vetur'as sur la mal'dekstr'a flank'o: Briti'o, sed tiu inkluziv'as nun sen'de'pend'a'j'n eks'koloni'o'j'n escept'e de Kanado, kiu hav'as pli intim'a'j'n rilat'o'j'n kun Uson'o. Japan'o'j vojaĝ'ant'a'j ekster'land'e sent'as si'n hejm'e en mult'a'j land'o'j pro la hered'aĵ'o de la brit'a imperi'o.

Japani'o hav'is ŝanc'o'n trans'ir'i al dekstr'a'flank'a vetur'ad'o. Tio okaz'is post la du'a mond'milit'o, sed ĝi rezign'is pro la neces'o re'far'i pord'o'j'n de aŭtobus'o'j. Tio est'as tip'a logik'o de burokrat'o'j ĉe la ministeri'o pri transport'o. Tiam, en la mal'fru'a'j 40aj jar'o'j, aŭtomobil'o'j est'is mal'mult'a'j sur tokiaj strat'o'j pro uson'a'j aer'atak'o'j. Eĉ bus'o'j est'is mal'mult'a'j. Tia'manier'e Japani'o fiask'is kapt'i ŝanc'o'n nov'ig'i la trafik'sistem'o'n.

Status'o-simbol'o'j

Supoz'ebl'e part'o'pren'int'o'j en la UK en Jokoham'o trov'is japan'a'j'n aŭtomobil'o'j'n pli pur'a'j ol en si'a hejm'land'o. Japan'o'j pri'zorg'as si'a'j'n vetur'il'o'j'n, malgraŭ tio, ke ili jam est'as riĉ'a'j. Por mult'a'j japan'o'j, aŭt'o'j est'as status'o-simbol'o'j. Semajn'fin'e, en loĝ'kvartal'o'j de Tokio, vir'o'j lav'as si'a'n aŭtomobil'o'n kun kaŭĉuk'a akv'o'tub'o en la man'o. Tio vid'ebl'as mal'oft'e en Uson'o aŭ ekzempl'e Parizo. Japan'o'j far'iĝ'is riĉ'a'j, sed ili'a psiĥ'ologi'o rest'as tip'e et'burĝ'a.

Inter la aĵ'o'j, kiu'j'n japan'o'j lern'is de uson'an'o'j post la du'a mond'milit'o, est'as t.n. vid-al-vid'a trafik'o. Kie trov'iĝ'as neni'u trotuar'o, pied'ir'ant'o'j ten'u si'n sur la dekstr'a flank'o. Tio ŝajn'as raci'a. Sed tiu regul'o konfuz'as. Tiu'j, kiu'j hav'as vetur'permes'o'n, facil'e kompren'as la regul'o'n, sed por ali'a'j, precip'e mal'jun'ul'in'o'j, la regul'o est'as tro komplik'a. Est'us do pli bon'e las'i pied'ir'ant'o'j'n observ'i mal'nov'a'n regul'o'n ĉiam pied'ir'i sur la mal'dekstr'a flank'o kaj pet'i vetur'ig'ant'o'j'n ir'i dekstr'e. Tio tamen est'as revoluci'a, kaj universal'a krom ĉe la brit'o'j.

Trotuar'o

En Japani'o la instituci'o de trotuar'o est'as nov'a. Ĝi nask'iĝ'is nur mez'e de la 19a jar'cent'o. Kio est'is ĉiu'tag'aĵ'o por la antikv'a'j romi'an'o'j est'is ne'kon'at'a en Japani'o ĝis la modern'a epok'o. Eĉ nun ekster grand'a'j urb'o'j ne trov'iĝ'as trotuar'o'j.

Kio al'don'is al konfuz'o est'as nov'a regul'o, ke bicikl'o'j pov'as ir'i sur trotuar'o. Tia'manier'e trotuar'o'j ĉes'is est'i sen'danĝer'a'j. Bicikl'ant'o'j est'is viktim'o'j sur la vetur'il'spac'o. Ili ŝanĝ'iĝ'as nun en fort'ul'o'j'n. Ili insult'as sur trotuar'o'j mal'jun'ul'o'j'n mal'rapid'e pied'ir'ant'a'j'n. La polic'o dev'us insist'i, ke bicikl'ant'o'j uz'u aŭt'o'zon'o'j'n.

Nun est'as temp'o, ke oni mal'grand'ig'u la nombr'o'n de aŭtomobil'o'j. La gvid'ant'o'j de la Federaci'o de Japan'a'j Entrepren'o'j neniam konsent'os pri tio, kio mal'pli'ig'us ili'a'n profit'o'n. Se tamen oni ne far'os, tut'a Japani'o est'os kovr'it'a de aŭt'o'ŝose'o'j. Burokrat'o'j ĉe la ministr'ej'o pri financ'o kaj ekonomi'o kaj universitat'a'j profesor'o'j de ekonomik'o neniam konsent'os, sed, por la kvalit'o de viv'o, oni dev'us pens'i pri minus'a kresk'o de la ekonomi'o.

YAMASAKI Seikô
1. Arm'it'a'j bien'ul'o'j en la antaŭ'modern'a Japani'o ne est'is nom'at'a'j „kavalir'o'j”, kvankam ili rajd'is ĉeval'o'n. En la japan'a li est'as simpl'e „sinjor'o, bien'ul'o”; mi ne nom'is ili'n feŭd'a'j, ĉar genealogi'e ili est'is en la antikv'ec'o sklav'ten'ant'o'j.

La mal'long'a politik'a karier'o de Hortensi'a Kvinke

Mi'a kar'a edz'in'o ne nom'iĝ'as Hortensi'a, sed, por konserv'i ŝi'a'n anonim'ec'o'n, mi prunt'e'pren'as la nom'o'n de la edz'in'o de mi'a fikci'a amik'o Kvinke. Tamen ĉi tiu raport'o est'as aŭtentik'a. Tio, kio'n mi rakont'os, ver'e okaz'is: ne en la Mir'land'o de Alic'o, sed en Irlando, la Verd'a Insul'o.

Verd'a ankaŭ est'as Hortensi'a, aŭ, por preciz'ig'i, ŝi est'as membr'o de la irlanda Verd'a Parti'o, antaŭ'e nom'it'a la Ekologi'a Parti'o (fond'it'a, parentez'e, de respekt'at'a esperant'ist'o, onkl'o de eks'redaktor'o de ali'a kon'at'a esperant'lingv'a revu'o).

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j, dum la last'a elekt'o'kampanj'o por la Dáil [dojl], la mal'supr'a ĉambr'o de la parlament'o de Irlando, la verd'ul'o'j persvad'is Hortensi'a'n kandidat'iĝ'i en ni'a elekt'o'distrikt'o. Laŭ'leĝ'e, ŝi dev'is prezent'i si'n ĉe la ofic'ej'o de la elekt'o'registr'ist'o en najbar'a urb'o. Ĉar nek ŝi, nek mi posed'as motor'a'n vetur'il'o'n (est'ant'e ambaŭ konvink'it'a'j medi'o-amik'o'j), ŝi pet'is la menci'it'a'n fond'int'o'n de la parti'o, kiu posed'is et'a'n verd'a'n aŭtomobil'o'n, ke li far'iĝ'u ŝi'a elekt'o'agent'o kaj ke li vetur'ig'u ŝi'n al la registr'ej'o.

Bezon'at'a'j detal'o'j

Ĉar la decid'o nom'um'i ŝi'n est'is far'it'a mal'fru'e, ŝi al'ven'is preskaŭ je la last'a moment'o permes'it'a por registr'iĝ'i. La registr'ist'o, afabl'a iom mal'jun'a vir'o, komenc'is en'skrib'i la bezon'at'a'j'n detal'o'j'n pri la pretend'ant'a kandidat'in'o. Dum la burokrat'a proced'o okaz'is la sekv'a konversaci'o:

Hortensi'a: Mi leg'is en la regul'ar'o pri tut'land'a'j elekt'o'j, ke ĉiu'j kandidat'o'j dev'as est'i irlandaj civit'an'o'j. Kio est'as la oficial'a difin'o de la termin'o „civit'an'o”?

Registr'ist'o: Ho, pri tio oni neniam mi'n demand'is. Ver'dir'e, mi ne sci'as, sed mi prov'os ek'sci'i.

Post kelk'a'j pli'a'j demand'o'j al la kandidat'in'o kaj telefon'ad'o al la ĉef'urb'o daŭr'is la konversaci'o.

Registr'ist'o: Mi eg'e bedaŭr'as, sed vi ne est'as civit'an'o de Irlando. Se vi ne est'us far'int'a demand'o'n pri civit'an'ec'o, mi jam registr'us vi'n. Sed atend'u. Ni klopod'os ig'i vi'n civit'an'o antaŭ vendred'o.

La komplez'em'a registr'ist'o telefon'is al la instanc'o en Dublino, kiu respond'ec'is pri civit'an'ec'o. Tamen ven'is la inform'o, ke antaŭ la semajn'fin'o ne ebl'as. Oni bezon'as pli da temp'o por ig'i ŝi'n ŝtat'an'in'o de Irlando. Do ŝi ne pov'os kandidat'iĝ'i. Hortensi'a tiam ricev'is inspir'o'n.

Hortensi'a: Se mi ne pov'as est'i registr'it'a kiel kandidat'o, ĉu mi'a kun'ul'o, s-ro KoFo rajt'as? Li posed'as irland'an ŝtat'an'ec'o'n.

Registr'ist'o: Cert'e.

Hortensi'a: Ĉu ankaŭ la agent'o de la kandidat'o dev'as est'i irlanda civit'an'o?

Registr'ist'o: Tut'e ne.

Hortensi'a: Do, ni ŝanĝ'u ni'a'j'n rol'o'j'n. Li est'u la kandidat'o, kaj mi la agent'o.

Do s-ro KoFo akcept'is la nov'a'n rol'o'n, kondiĉ'e, ke li ne vizit'u dom'o'j'n en la elekt'o'distrikt'o, nek met'u afiŝ'o'j'n, nek dis'send'u aŭ dis'don'u flug'foli'o'j'n, nek far'u publik'a'j'n orator'aĵ'o'j'n. Tamen, eĉ sen tia varb'ad'o, li sukces'is gajn'i pli da voĉ'o'j ol ali'a'j kandidat'o'j, krom tiu'j de la grand'a'j parti'o'j.

Plend'o'j kaj zorg'o'j

Ĉi-jar'e de'nov'e dev'is okaz'i elekt'o'n por la irlanda parlament'o. Inter'temp'e Hortensi'a sukces'is al'don'i irland'an civit'an'ec'o'n al si'a antaŭ'a de'nask'a ŝtat'an'ec'o, do rajt'is kandidat'iĝ'i. Ŝi tuj komenc'is si'a'n elekt'o'kampanj'o'n, kvankam modest'a'n kompar'e kun ali'a'j kandidat'o'j. Mank'is mon'o por person'a'j afiŝ'o'j kaj flug'foli'o'j. Ŝi vizit'is divers'a'j'n urb'o'j'n kaj vilaĝ'o'j'n en la elekt'o'distrikt'o kaj aŭskult'is la plend'o'j'n kaj la zorg'o'j'n de la publik'o. Por transport'i si'n mal'long'distanc'e ŝi uz'is bicikl'o'n (anstataŭ la kamion'et'o'j'n uz'at'a'j'n de ali'a'j kandidat'o'j) kaj vest'is si'n per klar'e vid'ebl'a flav'a jak'o, sur kiu leg'iĝ'is la frap'fraz'o: „Unu aŭtomobil'o mal'pli – kaj pli rapid'e! Voĉ'don'u verd'e – voĉ'don'u Kvinke!”.

Kelk'a'j hom'o'j promes'is don'i al ŝi si'a'n unu'a'n prefer'o'n laŭ la irlanda elekt'o'sistem'o, sed ali'a'j – precip'e apog'ant'o'j kaj kandidat'o'j de la grand'a'j parti'o'j – atak'is la politik'o'n de la verd'ul'o'j. Unu asert'is, ke la Verd'a Parti'o est'as la limak'o sur la laktuk'o de la soci'o; ali'a, ke ĝi'a politik'o regres'ig'os la land'a'n agrikultur'o'n kaj ekonomi'o'n al la dek-naŭ'a jar'cent'o.

Iu'tag'e Hortensi'a renkont'is sur la strat'o unu el si'a'j apog'ant'in'o'j, N, kiu entuziasm'e ŝi'n salut'is kaj dir'is, ke ŝi sen'pacienc'e atend'as la sukces'o'n de la kandidat'in'o, por ke ŝi ricev'u nov'a'n frid'uj'o'n. Ali'a promes'is, ke ŝi voĉ'don'os por Hortensi'a, kondiĉ'e, ke ŝi for'ig'ig'u hund'o'fek'aĵ'o'n de la trotuar'o'j.

Oni konstat'is, ke la voĉ'don'ant'o'j en ni'a elekt'o'distrikt'o mal'mult'e interes'iĝ'as pri la medi'o, pri tut'mond'iĝ'o aŭ pri la ekster'a politik'o de la reg'ist'ar'o. La demand'o de la pli'mult'o vort'um'iĝ'as: „Kio'n vi pov'os far'i por mi?”. Fin'e Hortensi'a gajn'is iom pli ol naŭ cent voĉ'o'j'n – ne sufiĉ'a'j'n por parlament'a seĝ'o.

Nov'a koalici'o

Feliĉ'e, ŝi neniam atend'is, nek dezir'is est'i politik'ist'in'o. En'tut'e la Verd'a Parti'o gajn'is (aŭ, pli ĝust'e, re'ten'is) nur ses seĝ'o'j'n. La respublik'an'a parti'o, FF, kiu hav'is majoritat'o'n en la antaŭ'a reg'ist'ar'o, re'foj'e gajn'is, sed ne kun absolut'a majoritat'o, do dev'is ek'inter'trakt'i kun ali'a'j parti'o'j kaj sen'de'pend'ul'o'j por form'i nov'a'n koalici'o'n. FF invit'is la Verd'a'n Parti'o'n part'o'pren'i, kaj ĝi'a estr'ar'o akcept'is kontraŭ la vol'o de mult'a'j el ĝi'a'j membr'o'j.

Reprezent'ant'o'j de ambaŭ parti'o'j konsent'is pri long'a kompromis'a program'o. La program'o est'is prezent'at'a al kun'ven'o en Dublino, al kiu est'is invit'it'a'j ĉiu'j an'o'j de la Verd'a Parti'o. Ili dev'is voĉ'don'i, ĉu en'ir'i koalici'o'n kun FF aŭ ne. La debat'o est'is fervor'a, kelk'foj'e fajr'a, sed disciplin'it'a kaj demokrat'a. Unu an'o deklar'is: „Ni'a parti'o nepr'e ne dev'as en'ir'i koalici'o'n kun mensog'ant'o'j kaj tromp'ant'o'j”. Li kred'ebl'e alud'is al la fakt'o, ke dum jar'o'j plur'a'j FF-politik'ist'o'j, inkluziv'e de divers'a'j ŝtat'a'j ministr'o'j, est'is implik'it'a'j en grav'a'j skandal'o'j kaj dev'is aper'i antaŭ tribunal'o'j, kiu'j ankoraŭ ne fin'is si'a'j'n esplor'o'j'n.

Tortur'ej'o'j

Verd'a eks'membr'o de la Eŭrop'a Parlament'o Patrici'a McKenna emoci'e postul'is, ke la parti'o ne part'o'pren'u en reg'ist'ar'o, kiu permes'as al la uson'a flug'arme'o uz'i la inter'naci'a'n flug'haven'o'n en Shannon [ŝanon] (okcident'a Irlando) por re'plen'ig'i la benzin'uj'o'j'n de milit'a'j aviad'il'o'j sur'voj'e al Irako kaj Afgani'o, ebl'e transport'ant'a'j milit'a'j'n mal'liber'ul'o'j'n al Gvantanamo kaj/aŭ al sekret'a'j mal'liber'ej'o'j kaj tortur'ej'o'j en ali'a'j land'o'j.

Hortensi'a kaj ali'a'j ĉe'est'ant'a'j an'o'j de ŝi'a lok'a elekt'o'distrikt'a grup'o voĉ'don'is kontraŭ part'o'pren'o en la koalici'o, sed majoritat'o apog'is la propon'o'n. La Verd'a Parti'o nun est'as mal'pli'mult'a partner'o en la nov'a miks'pot'a parlament'a koalici'o konsist'ant'a el 78 FF-an'o'j, 6 verd'ul'o'j, 4 sen'de'pend'ul'o'j, 2 membr'o'j de PD (dekstr'ul'a ĉio'n'privat'ig'a parti'o). La opozici'o konsist'as el FG (politik'e simil'a al FF), la Labor'ist'a Parti'o kaj kelk'a'j sen'de'pend'ul'o'j. Sekv'e, plur'a'j membr'o'j eks'iĝ'is el la Verd'a Parti'o, do ĝi'a est'ont'ec'o kaj tiu de la koalici'o est'as ne'cert'a.

Hortensi'a decid'is ne plu okup'iĝ'i pri parti'a politik'o. Ŝi plu kultur'os si'a'n ĝarden'o'n, kun'labor'os kun Amnesti'o Inter'naci'a, stud'os por ekologi'a diplom'o, praktik'os la hispan'a'n kaj la irland'an lingv'o'j'n, ĉe'est'os astronomi'a'j'n kun'ven'o'j'n kaj aranĝ'o'j'n de la nov'a natur'am'ant'a soci'o, lud'os pian'o'n, manĝ'ig'os la kat'in'o'n, kaj far'os si'a'n ebl'o'n por konsci'ig'i la publik'o'n pri la neces'o sav'i la planed'o'n. Per tio ŝi est'os pli-mal'pli plen'e okup'at'a.

Garvan MAKAJ

Casals hispan'ig'it'a (2)

Ferriol Macip i Bon'et (MONATO 2007/7, p. 6) prav'as, kaj mi pardon'pet'as. La grand'a kompon'ist'o-violonĉel'ist'o Casals est'is efektiv'e katalun'o kaj nom'iĝ'is Pau. Mi erar'is, kiel ĉiu'j de mi kon'at'a'j enciklopedi'o'j, muzik'tekst'o'j, disk'o'j, muzik'ist'o'j, kiu'j ĉiu'j sen'escept'e parol'as pri „hispan'a violonĉel'ist'o” kaj hispan'ig'as li'a'n nom'o'n je „Pablo”. Ebl'e la erar'o de'ven'as de la fakt'o, ke Kataluni'o est'is/as konsider'at'a „region'o” de la hispan'a ŝtat'o. Io simil'a okaz'is al Zamenhof, iam konsider'at'a kaj eĉ ia'foj'e si'n deklar'int'a rus'a civit'an'o (= ŝtat'an'o), ĉar tiu'temp'e Pollando est'is laŭ'jur'e „rus'a provinc'o”. Mi dank'as sinjor'o'n Ferriol. Ek'de nun mi ĉiam sub'strek'os la aparten'o'n de Casals al la katalun'a etn'o, kiu'n mi apart'e ŝat'as kaj estim'as.

Filippo FRANCESCHI
Italio

La eŭr'o'bilet'o'j en Belgi'o

Volont'ul'a grup'o observ'as la cirkul'ad'o'n de la eŭr'o'bilet'o'j tra Eŭrop'o. Per la registr'aĵ'o'j ebl'as far'i divers'a'j'n statistik'o'j'n.

Laŭ la Ttt-ej'o Eurobilltracker (www.eurobilltracker.com), mult'lingv'a, ankaŭ en Esperant'o, fond'it'a en 2002 por observ'i la mov'o'j'n de la eŭr'o'bilet'o'j en Eŭrop'a Uni'o, komenc'e de juli'o 2007 nur 17,3 % de la eŭr'o'bilet'o'j, kiu'j cirkul'as en Belgi'o, est'as ankaŭ efektiv'e pres'it'a'j tie, do ver'e belg'a'j.

Ek'de la en'konduk'o de la eŭr'o antaŭ kvin jar'o'j la procent'aĵ'o konstant'e mal'alt'iĝ'is. En januar'o 2002 ankoraŭ pli ol 80 % de la bilet'o'j est'is belg'a'j. Unu jar'o'n post'e tiu procent'aĵ'o jam fal'is al 50 %. Laŭ Eurobilltracker la procent'aĵ'o de hispan'a'j bilet'o'j nun est'as preskaŭ sam'e grand'a kiel la procent'aĵ'o de belg'a'j bilet'o'j: 16,5 %. Krom tiu'j, oft'e cirkul'as ankoraŭ german'a'j (15,9 %), franc'a'j (13,4 %), ital'a'j (10,2 %) kaj finn'a'j (8,1 %) bilet'o'j. Mal'pli aper'as aŭstr'a'j (3,1 %), irlandaj (1,0 %) kaj grek'a'j (0,8 %). Tiu diferenc'o ŝajn'e rilat'as al la pli grand'a geografi'a kaj kultur'a distanc'o inter la land'o'j.

La koncern'a Ttt-ej'o ebl'ig'as al membr'o'j registr'i la bilet'o'j'n, kiu'j'n ili posed'as, kaj ankaŭ kontrol'i, en kiu'j land'o'j, eĉ en kiu'j urb'o'j, tiu'j bilet'o'j jam uz'iĝ'is. La vag'ad'o est'as ilustr'at'a per map'o'j. Iu fanatik'a uz'ant'o jam registr'is pli ol 400 000 bilet'o'j'n. Ebl'e post vojaĝ'o tra la tut'a mond'o iam la sam'a bilet'o re'ven'os al la sam'a person'o.

Lod'e VAn De VEl'de

La vual'o, romantik'a kaj erotik'a

Mor'o'j

Nepr'e, por ne mal'just'e pri'juĝ'i la vual'o'j'n, oni dev'us konstat'i, ke la bel'ul'in'o'j de la „dik'a vual'o” tut'e ne rest'as tro avar'a'j. Dum ili pas'as aŭ se ie sur la voj'o aŭ en soci'a okaz'o vi traf'as ili'n, ili oft'e donac'as al vi agrabl'a'n kor'tuŝ'a'n ek'vid'o'n pri vizaĝ'o'j aŭ elegant'a'j statur'o'j laŭ oportun'a figur-mov'o, rid'et'o aŭ palpebr'um'o, kiu'j radi'as al vi plezur'o'n kaj lev'as por vi la moral'o'n.

En la kamp'ar'o de arab'a'j kaj islam'a'j land'o'j, kie la vizaĝ-vual'o ĉiu'okaz'e apenaŭ ekzist'as, knab'in'o ekzempl'e de Mez-Orient'o (Libano, Palestino, Sirio, Jordanio) eĉ flirt'as per lev'o de si'a grand'a, brod'it'a ŝal'o, simpl'e nigr'a aŭ bunt'a, iom'et'e super la kap'o nur dum unu-du moment'o'j, por ke vi pov'u ek'vid'i la in'ec'o'n en la plen'aĵ'o de ŝi'a har'ar'o kaj la net'e bukl'it'a plekt'aĵ'o. Ŝi tim'em'e palpebr'um'as je si'a'j okul'har'o'j al vi kun rid'et'o sur si'a vizaĝ'o; kaj kvankam, kiam ŝi preter'pas'as, ŝi ne si'n turn'as al vi, tamen vi sent'as tut'e cert'e, ke tia or'a radi'et'o ankoraŭ blov'et'as parfum'a'n am'o'n al vi, dum ŝi for'ir'as en tiu'j'n rok-dot'it'a'j'n voj'et'o'j'n de la mont'ar'a vilaĝ'o aŭ laŭ'long'e de la verd'a'j dekliv'o'j mal'supr'e'n en la val'o'n de la river'o Litani. Inter'temp'e, vi ankoraŭ ĝoj'e ten'as tia'n imag'o'n, kiu eĉ post jar'dek'o'j ne tut'e mal'aper'as el vi'a kor'a memor'o.

La vual'o mem, do, est'as kaj kap-vest'aĵ'o kaj romantik'a, eĉ erotik'a, al'log'aĵ'o, kies aspekt'o'n ambaŭ seks'o'j plezur'e ĝu'as kaj kiu'n la soci'o aprob'as.

De'ven'o

Ĉiu'okaz'e, ĉu ne end'as iom prov'e esplor'i, kial unu'a'vic'e est'iĝ'is la vual'o, de kie ĝi de'ven'is kaj pro kia'j kaŭz'o'j. Vir'in'o'j en la pas'int'ec'o kutim'iĝ'is, kaj ankoraŭ kutim'as, en kelk'a'j part'o'j de Arabi'o kaj islam'a'j land'o'j, uz'i vual'o'n laŭ divers'a'j manier'o'j, mod'o'j kaj grand'ec'o'j1. Iu tip'o de vual'o plen'e kovr'as la figur'o'n ek'de la kap-pint'o ĝis la pied-fingr'o'j, ali'a nur la figur'o'n sen vizaĝ'o kaj man'o'j, tri'a nur la kap'o'n kaj la har'ar'o'n – ĉiam tamen kutim'e kun long'a rob'o, almenaŭ ĝis sub la genu'o'j, kaj tiel plu, laŭ plur'a'j divers'a'j naci'a'j vest'manier'o'j.

Ĉar ĉi tiu aŭtor'o dum'long'e altern'e loĝ'ad'is en urb'o'j kaj en kamp'ar'o'j de plur'a'j arab'a'j land'o'j kaj vojaĝ'ad'is tra arab'a'j kaj islam'a'j land'o'j, oft'e kun vigl'a observ'ad'o de arab'o-islam'an'o, kiu ankaŭ iom spert'is „la ali'a'n flank'o'n” de la mond'o, tial prosper'is al mi iel imag'i, kia'manier'e oni pra'temp'e komenc'is uz'i la vual'o'n en Arabi'o kaj kia'j'n grav'o'n kaj funkci'o'n ĝi ankoraŭ hav'as por mult'a'j loĝ'ant'o'j.

Rilat'e al la vual'o mem kiel vest'aĵ'o kaj ĝi'a de'ven'o oni ebl'e pov'as supoz'i, ke ĝi origin'is kaj natur'e evolu'is ĉef'e pro la ĉirkaŭ'a'j natur'a'j faktor'o'j kaj soci'a'j cirkonstanc'o'j de la region'o – pli ĝust'e ol asert'i, ke ĝi'a uz'at'ec'o est'iĝ'is nur pro religi'a'j influ'o'j, kiel iu'j vol'us pens'i nun'temp'e. Ni do prov'u konsider'i kelk'a'j'n probabl'a'j'n faktor'o'j'n.

Unu'e, oni pov'us ĝust'e imag'i la bezon'o'n de vual'o kiel mask'o kontraŭ sabl'o-ŝtorm'o'j kaj brul'a varm'o sub la dezert'a sun'o, al kiu nepr'e la nomad'a'j beduen'o'j, la indiĝen'o'j, est'as rekt'e mal'ŝirm'at'a'j. Du'e, ĉar ek'de antaŭ mil'o'j da jar'o'j kaj ĝis antaŭ ne'long'e neni'o pov'is protekt'i la nomad'o'n kaj li'a'j'n famili'an'o'j'n kaj best'ar'o'n kaj ali'a'j'n hav'aĵ'o'j'n krom la glav'o kaj la sekret'ec'o de kamufl'ad'o, tre ver'ŝajn'e do oni bezon'is mask'ad'o'n kontraŭ dezert'a'j rab'ist'o'j. Fin'e, la vual'o en si'a plen'a grand'ec'o est'as la aba-rob'o. Tio est'as flu'ant'a vest'o, kutim'e teks'it'a el ŝaf'lan'o, kapr'o- aŭ kamel-har'o'j, kies kolor'o kutim'e est'as nigr'a (nokt'a kolor'o), griz'a (vintr'a kolor'o), aŭ hel-flav'a (kolor'o de sabl'o), aŭ stri'it'a laŭ tiu'j kolor'o'j. La aba kutim'e kovr'as la tut'a'n figur'o'n.

Uz'at'ec'o

Aba-rob'o (abao) serv'as tre divers'a'j'n util'o'j'n. Ĉi tiu aŭtor'o person'e en divers'a'j okaz'o'j rimark'is ĝi'a'n uz'at'ec'o'n inter'ali'e por la jen'a'j afer'o'j ĉe beduen'o'j en la dezert'o kaj ĉe kamp'ar'an'o'j kaj foj'e ĉe urb'an'o'j en divers'a'j part'o'j de Arabi'o.
1. Kiel kamufl'a mask'o, por eskap'o kaj simil'e, kiam oni dev'as pas'i fremd'a'j'n lok'o'j'n dum la oft'a vag'ad'o en la vast'a'j mal'plen'a'j eben'aĵ'o'j de la arab'a du'on'insul'o.
2. Kiel fajr-esting'il'o, ankaŭ kiel bandaĝ'o por vund'o'j, kaj simil'e.
3. Kiel arm'il'o kontraŭ sovaĝ'a best'o aŭ atak'ant'o.
4. Kiel rimen-ĵet'il'o.
5. Ĉar la abao est'as eg'e flu'ant'a sur la statur'o, ĝi pov'as iom kaŝ'i la efektiv'a'n figur'o'n kontraŭ mal'amik'a paf'ad'o.
6. Kiel signal'il'o: oni sving'as ĝi'n super la kap'o en sol'ec'a lok'o (dezert'o ktp) por atent'ig'i mal'proksim'a'n person'o'n aŭ por pet'i help'o'n. Oni ankaŭ sving'as ĝi'n ĉe fest'et'o'j, dum danc'ad'o aŭ kiam oni el'ig'as milit-kri'o'j'n.
7. Kiel ŝnur'o (por lig'i best'o'n aŭ boat'o'n).
8. Kiel super'palt'o.
9. Kiel dorm'sak'o aŭ kap'kusen'o.
10. Kiel balanc'il'o aŭ lul'il'o por infan'o'j.
11. Kiel boat-vel'o.
12. Kiel ret'o por fiŝ'kapt'ad'o.
13. Kiel kap-puf'o, aŭ ŝultr'o-puf'o por port'i pez'aĵ'o'j'n.
14. Kiel bala'il'o.
15. Kiel korb'o por port'i aĵ'o'j'n.
16. Se ies figur'o ne est'as tre elegant'a, cert'e pro si'a rekt'a form'o, la abao pov'as „korekt'i” la form'a'n ne'perfekt'aĵ'o'n.
17. Kiel kribr'il'o de akv'o kontraŭ argil'o kaj akv'o-insekt'o'j.
18. Kiel mur-bret'o aŭ lign'o'korb'o.
19. Kiel pluv- aŭ sun-ombrel'o.
20. Kiel mat'o, „tabl'o”-tuk'o aŭ plet'o por manĝ'aĵ'o'j aŭ ali'a'j afer'o'j.
21. Kiel tend'o, ankaŭ kiel kurten'o inter ĝi'a'j sektor'o'j.
22. Kiel vent'um'il'o (ankaŭ klimat'iz'il'o, kiam oni mal'sek'ig'as la abaon).
23. Kiel prestiĝ'a vest'o en iu'j arab'a'j land'o'j (ekzempl'e en Saŭda Arabi'o).
24. Fin'e, ĉar la faden'o'j de la abao est'as sufiĉ'e fortik'a'j (kiel jam menci'it'e, kutim'e far'it'a'j el lan'o, kamel- aŭ kapr'o-har'o'j), do post jar'o'j, kiam ĝi mal'nov'iĝ'as aŭ difekt'iĝ'as, oni pov'as mal'plekt'i la faden'o'j'n kaj don'i ili'n al teks'ist'o por de'nov'e teks'i nov'a'n aba-rob'o'n.
Cert'e neni'u ali'a unu'op'a vest'aĵ'o pov'as serv'i ĉiu'j'n tia'j'n kaj simil'a'j'n util'o'j'n.

Divers'a'j spec'o'j de vual'o'j

La tradici'a kufija-kap'tuk'o: ĝi est'as ankaŭ vual'o, ankaŭ est'as la vir'in'a ŝal'o, en tut'a Mez-Orient'o. Ĝi est'as eĉ bibli'a kap-vest'o, cert'e la sam'a kiel tiu de Maria, la patr'in'o de Jesuo. Histori'e oni pov'as dir'i, do, ke tia vest-mod'o est'as tip'a ĝeneral'e por la semid'a kultur'o de Mez-Orient'o. Ebl'e pro la dezert'a klimat'o, nur arab'o'j pli'mult'e bezon'as la vual'o'n. Kvankam vual'o ebl'e aspekt'as „fremd'e” por ali'land'an'o'j, tamen mult'a'j el ili dir'as, kaj plur'foj'e tio'n mi aŭd'is, ke al ili plaĉ'as la arab'a vest-mod'o, kvankam, dum'e, ĝi'a praktik'ec'o por ali'a'j kultur'o'j en mal'sam'a'j cirkonstanc'o'j, kompren'ebl'e est'as ali'a afer'o.

Do, kiel jam dir'it'e, est'as la sabl'o, la varm'o kaj la ne'amik'a sol'ec'o de la dezert'o, kiu'j unu'a'vic'e dev'ig'is hom'o'j'n uz'i la vual'o'n. Kvankam seks'a atak'o tre mal'oft'e okaz'as inter beduen'o'j, ĉar tio est'us grand'a hont'o por la trib'o de la atak'ant'o, kiu kutim'e pro tio ricev'as sever'a'n pun'o'n, tamen vir'in'o dev'as kaŝ'i si'a'n vizaĝ'o'n ankaŭ por kamufl'i. Mi ankaŭ rimark'is, ke kelk'foj'e beduen'in'o'j vest'as si'n sam'e kiel vir'o'j, kio person'e al mi aspekt'as erotik'a vest-mod'o, kvankam ebl'e ili cel'as kaŝ'i si'a'n seks'o'n dum tra'ir'ad'o tra fremd'a region'o. En temp'o'j de konflikt'o kaj reciprok'a'j invad'o'j – apart'e antaŭ la nask'iĝ'o de Islam'o – oni ne hezit'is kapt'i infan'o'j'n kaj vir'in'o'j'n kiel ostaĝ'o'j'n; tamen oft'e okaz'ad'is post'e, ke la mal'amik'o'j edz'iĝ'is al tiu'j vir'in'o'j, kaj do ili'a'j infan'o'j parenc'iĝ'is al ambaŭ rival'a'j trib'o'j – kio tiel est'is faktor'o por re-inter'pac'iĝ'o ĉe la nov'a generaci'o.

Islam'o ja don'is disciplin'o'n en Arabi'o, tamen la dezert'o kun si'a'j kruel'a'j ĉirkaŭ'aĵ'o'j etern'e rest'as, kaj kun'e kun ĝi firm'e rest'as la leĝ'o: ĝi ne nur ne dev'ig'as i'a'n ajn specif'a'n vual'o'n por la vizaĝ'o de la vir'in'o, tamen – mal'e – ĝi dev'ig'as mal'kaŝ'o'n, ekzempl'e en aŭtoritat'a'j lok'o'j, kiel en ofic'ej'o'j kaj kort'um'o'j, por montr'i la person'a'n ident'ec'o'n. Ankaŭ vir'in'o'j kun ne'kovr'at'a'j vizaĝ'o'j vic'iĝ'ant'a'j mal'antaŭ vir'o'j por preĝ'ad'o en moske'o'j est'as komun'a, kutim'a vid'aĵ'o tra la tut'a islam'a mond'o.

Jen do la efik'o de natur'a'j influ'o'j kaj la pas'int'a'j soci'a'j konsider'o'j, kiel ĵus menci'it'e, ekzempl'e pri la flu'ant'a'j vest'aĵ'o'j de la blank'a aŭ ruĝ'a aba-rob'o. Kvankam la ŝari'o (la islam'a leĝ'ar'o) baz'e postul'as dec'a'n vestiĝ-stil'o'n, kaj por vir'o'j kaj por vir'in'o'j („Konsil'u al la kred'ant'in'o'j turn'i la okul'o'j'n for de tent'o kaj konserv'i la ĉast'o'n; kovr'i si'a'j'n ornam'o'j'n (krom tiu'j'n, kiu'j normal'e est'as sen'kaŝ'a'j); tir'i la vual'o'j'n sur la sin'o'j'n kaj ne mal'kaŝ'i si'a'j'n ornam'aĵ'o'j'n krom al edz'o'j kaj patr'o'j” ktp – la Koran'o), long'a'j vest'o'j farua kaj hamdanija (ambaŭ super'palt'o'j el ŝaf'lan'o kun tre long'a'j manik'o'j) kaj la ŝirualo (flu'ant'a pantalon'o) kaj ali'a'j simil'a'j est'as ankoraŭ el'star'a'j en la arab'a vest-manier'o.

Se ankaŭ tem'as pri la nov'e-riĉ'a'j arab'o'j, dezert-klimat'a'j vest'aĵ'o'j vid'ebl'e ne plu est'as „laŭ'mod'a'j” ĉe plur'a'j el ili, pro la ben'o'j de la modern'a teknik'o, ekzempl'e de la klimat'iz'il'o'j, kiu'j sen'ig'as la samum'o'n (varm'a'n vent'o'n de la dezert'o) de ĝi'a'j korn'o'j kaj jung'as ĝi'n kiel mal'varm'et'a'n vent'et'o'n sub la infer'a sun'o. Ĉar oni ne atend'as, ke arab'o'j ĝeneral'e far'iĝ'os mult'e pli riĉ'a'j dum la ven'ont'a temp'o, oni do ankaŭ ne anticip'as, ke mult'a'j el ili baldaŭ de'met'os si'a'j'n tradici'a'j'n vest'o'j'n – sam'e kiel plur'a'j jam far'is – por far'iĝ'i tiel nud'a'j, kiel tiu'j, kiu'j al'pren'as la tiel nom'at'a'n korp'o-kultur'o'n kaj ĝi'a'n ideal'o'n de „bel-form'o”.

Inter'temp'e, oni aprez'as, ke kelk'a'j el tiu'j vest'aĵ'o'j fakt'e rest'as praktik'a'j por la indiĝen'o'j, ekzempl'e la aba-rob'o, kiu almenaŭ en arab'a'j okul'o'j est'as ne mal'pli ol graci'a vest'aĵ'o.

Ceter'e, iam en la fru'a'j sep'dek'a'j jar'o'j aper'is en la londona tag'gazet'o The Times intervju'o kun ekster'land'a'j labor'ist'o'j pri la tem'o de la seks'a revoluci'o kaj la tiam'a aper'o de vir'in'a'j mini-jup'o'j; ĉe tio jugoslavia labor'ist'o koment'is: „En ni'a land'o oni ne montr'as tio'n, kio'n oni ne est'as pret'a for'vend'i.” Jen fakt'e mult'e da ver'o pri la motiv'o de iu'j el'montr'em'a'j tendenc'o'j rilat'e al tiu sin-indulg'a, frivol'a „revoluci'o”.

Husejn AL-AMILY
1. Not'o de la redaktor'o: En nord'a Afrik'o ĉirkaŭ 200 jar'o'j'n post Krist'o, do long'e antaŭ la profet'o Muhamado, jun'a'j krist'an'a'j vir'in'o'j subit'e grand'amas'e for'ig'is si'a'j'n vual'o'j'n, asert'ant'e, ke pro krist'an'iĝ'o ili ne plu bezon'as uz'i tiu'j'n. La fam'a krist'an'a teolog'o Tertulian'o furioz'e re'ag'is, asert'ant'e, ke est'as tradici'e ĉie, ke dec'a'j vir'in'o'j uz'as vual'o'n – kaj jud'a'j kaj sekv'e ankaŭ krist'an'a'j. Tiu anekdot'o sugest'as, ke port'i vual'o'j'n almenaŭ tie est'as eg'e mal'nov'a kultur'a tradici'aĵ'o.

Spez'o'kont'o por la jar'o 2006 pozitiv'a

Ferm'iĝ'is kun plus'o, por la tri'a si'n'sekv'a jar'o, la spez'o'kont'o de la Sankt'a Seĝ'o (la formal'a nom'o de Vatikan'o). En'spez'o'j ating'is 227,8 milion'o'j'n da eŭr'o'j, el'spez'o'j 225,4 milion'o'j'n, kaj rest'is sald'o de 2,4 milion'o'j da eŭr'o'j. Tio'n sci'ig'is kardinal'o Sergio Sebastiani, la prezid'ant'o de la Prefekt'ej'o pri la ekonomi'a'j afer'o'j, dum la gazet'ar'a konferenc'o, kun'vok'it'a por pli'klar'ig'i la cifer'o'j'n.

En la financ'a raport'o est'as en'kalkul'it'a'j la kost'o'j de ĉiu'j pap'a'j administraci'o'j (la kuri'o), de la 118 reprezent'a'j sid'ej'o'j tra la tut'a mond'o kaj de la naŭ deleg'it'ej'o'j ĉe inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j. Kiel ĉiu'jar'e, est'is indik'it'a'j la font'o'j de la en'spez'o'j.

Rilat'e tiu'n last'a'n tem'o'n est'is cit'it'a kaj koment'it'a la kanon'o 1271 de la eklezi'a leĝ'ar'o, kiu invit'as episkop'a'j'n konferenc'o'j'n, diocez'o'j'n, divers'spec'a'j'n eklezi'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n kaj fidel'ul'o'j'n liber'e help'i por la subvenci'ad'o de la task'o'j de la kuri'o. En la jar'o 2006 la tiu'font'a'j mon'ofer'o'j ating'is 126,3 milion'o'j'n da eŭr'o'j (iom'et'e pli ol en la antaŭ'a jar'o). Cert'e tiu sum'o ne sufiĉ'us, se ne help'us ali'a font'o, la „Obol'o de Sankt'a Petro”, mon'donac'o'j al la pap'o far'e de milion'o'j da fidel'ul'o'j el la tut'a mond'o. La pas'int'a'n jar'o'n tiu mon'font'o super'is 100 milion'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j. Ĉi-rilat'e la kardinal'o sci'ig'is, ke kontribu'is al tiu rezult'o ekster'ordinar'a'j donac'o'j, kiu'j ebl'e en la kur'ant'a jar'o ne ripet'iĝ'os. La real'a'n en'spez'o'n de tiu mon'font'o – kalkul'it'a'n en uson'a'j dolar'o'j – krom'e negativ'e influ'as la daŭr'e fal'ant'a kurz'o de la dolar'o.

Kiu'j katolik'a'j komun'um'o'j plej kontribu'is al la pap'a'j bon'far'a'j iniciat'o'j? La uson'a (malgraŭ, dir'is la inform'ant'o, la bedaŭr'ind'a kaj hont'a afer'o de la pederast'a'j pastr'o'j), la german'a kaj la ital'a fidel'ul'ar'o, se oni konsider'as la mon'sum'o'j'n. Se ebl'us kalkul'i laŭ la nombr'o de katolik'o'j de unu'op'a'j land'o'j, ebl'e la rezult'o'j montr'iĝ'us mal'sam'a'j, ĉar ankaŭ fidel'ul'o'j de ali'a'j kontinent'o'j ek'sent'as la dev'o'n kontribu'i. Tamen mult'a'j donac'ant'o'j ne las'as indik'o'n pri si'a origin'o.

Armand'o ZECCHIN

Sukces'o'plen'a, ŝerc'o'plen'a kaj tre mal'kutim'a

Unu'a'vid'e oni'n traf'as la rimark'o, ke tut'e mank'as tabel'o de en'hav'o, aŭ iu ali'a indeks'o, por ĉi tiu libr'o. Kombin'int'e tiu'n rimark'o'n kun medit'o pri la tre strang'a'son'a titol'o „Ne'mav'e edif'i”, oni konklud'as, ke atend'as leg'o'n tre ne'kutim'a libr'o. Kaj oni plen'e prav'as.

Krom'e tiu libr'o ne nur si'a'manier'e ja edif'as, kaj tut'e ver'e „ne'mav'e” (= ne mal'bon'e), la en'hav'o tiom rid'ig'as la leg'ant'o'n, ke oni facil'e forges'as, ke tem'as pri instru'libr'o.

Tem'as, plej'part'e, pri la spert'o'j de spion'o 005, kies sekret'a task'o est'as protekt'i Esperant'o'n kontraŭ atak'em'a'j mal'amik'o'j kaj insid'a'j re'form'ist'o'j. Sed kia'j mal'amik'o'j? Nu, ĉef'e la loĝ'ant'o'j de Volapukastano. Kaj kia'j re'form'ist'o'j? Nu, oni'a'j antaŭ'supoz'o'j erar'as, kaj mi las'os al vi leg'i pri ili en la libr'o.

Form'e, la plej'part'o de la libr'o konsist'as el si'n'sekv'o de satir'a'j kaj parodi'a'j dram'tekst'o'j, en kiu'j spion'o 005 ĉef'e aŭ part'e rol'as; ĉiu'n sekv'as grand'a seri'o de enigm'a'j demand'ar'o'j, ekzerc'o'j kaj task'o'j, kies plen'um'o postul'as detal'a'n kaj tre kribr'a'n tra'stud'ad'o'n de la koncern'a dram'o. En'est'as ankaŭ poem'o, pri'komput'il'a fars'o (titol'it'a „La Di'serv'ant'o kaj la tomat'o”), scienc-fikci'a dram'o, cel'ant'a kompar'i la nombr'o'n de esperant'ist'o'j sur la ter'o kaj sur Venus'o, kaj kiom pli! Ĉiu kun propr'a'j ekzerc'o'j.

Per la parodi'o'j kaj spektakl'a'j satir'o'j vi mult'eg'o'n lern'os per ĉi tiu libr'o. Ĉu vi vol'as sci'i, kial la Universal'a Kongres'o en Adelajd'o daŭr'is mult'a'j'n monat'o'j'n (ĉar iu for'ŝtel'is la oficial'a'n martel'o'n, per kiu oni ferm'as universal'a'j'n kongres'o'j'n)? Kiom da vort'o'j kapabl'as parol'i kamel'o? Kiel son'as la Fonetik'a Esperant'o, laŭ kiu oni prononc'as ankaŭ ĉiu'j'n interpunkci'a'j'n sign'o'j'n? (Se mi ĝust'e memor'as, la muzik-komedi'ist'o Victor Borge distr'ad'is si'a'j'n aŭskult'ant'o'j'n per simil'a sistem'o, rilat'e la angl'a'n lingv'o'n, antaŭ mult'a'j jar'o'j.) Kiel produkt'i konstant'a'j'n furz'o'j'n? Kiel kalkul'i la sum'a'n nombr'o'n de esperant'ist'o'j? Kial fiask'is la Esperant'o-mov'ad'o sur Venus'o? Kiu tortur'o est'as la plej mal'toler'ebl'a el ĉiu'j tortur'o'j? Ver'a'n enciklopedi'et'o'n da absurd'a'j, komik'a'j pseŭdo'fakt'o'j prezent'as al ni Stefan MacGill. Kaj, kiel oni sci'as, ĉe la baz'o de ĉiu ŝerc'o, kutim'e kaŝ'it'e, ekzist'as tre real'a ver'o, kiu'n oni prefer'as ignor'i aŭ nur pri'eŭfemism'i.

Ĉu vi'a klub'o aŭ kurs'an'ar'o dezir'as en'scen'ig'i rol'lud'o'j'n baz'it'a'j'n, pli-mal'pli, sur la dram'o'j en la libr'o? Detal'o'j'n pri la material'o'j, metod'o'j kaj tem'o'j don'as la antaŭ'last'a part'o de la libr'o.

Da pres'erar'o'j, lingv'a'j erar'o'j kaj ali'a'j ĝen'aĵ'o'j mi rimark'is neniom.

Pli profund'a'n rekomend'o'n de libr'o mi ne kapabl'as far'i.

Donald BROADRIBB
Stefan MacGill: Ne'mav'e edif'i. Eld. Fel, Antverpeno, 2007. 263 paĝ'o'j kudr'it'a'j. ISBN 90-77066-25-X.
Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

La dik'a Krause? ... kred'u mi'n, sinjor'in'o!

Ŭaŭ-sent'o!

Kiam, antaŭ kelk'a'j semajn'o'j, mi vid'is la nov'a'n dik'a'n Krause, mi'a unu'a impres'o est'is iu ŭaŭ-sent'o. Jes, malgraŭ mi'a aĝ'o, mi sekv'as la modern'a'n lingv'o'uz'o'n, la modern'a'n flu'o'n de impres'o'j, sent'o'j kaj esprim'o'j. Kaj cert'e la dek-kvin'a regul'o permes'as al ni en'konduk'i la vort'o'n. Ŭaŭ! Du mil du'cent du'dek kvin gram'o'j'n! (La antaŭ'ul'o: 650 gram'o'j'n.) Ŭaŭ! Mil ses'cent sep'dek naŭ paĝ'o'j'n (la antaŭ'ul'o: 591). Ŭaŭ! En ĉiu paĝ'o kvar'cent ok kvadrat'centi'metr'o'j'n (la antaŭ'ul'o: 228 cm2; rilat'o do: 1,8). Ŭaŭ! Bel'a bind'o! Dec'a kolor'o, kvankam la flav'o de Langenscheidt pli plaĉ'is al mi, kaj ankaŭ la pli simpl'a dur'kovr'il'o de la antaŭ'ul'o hav'as mi'a'n prefer'o'n, sed ... pri gust'o'j kaj kolor'o'j ... Sur la dors'o mi leg'is jubil'a'n deklar'o'n, ke tem'as pri la tut'mond'e plej ampleks'a du'lingv'a Esperant'o-vort'ar'o iam ajn aper'int'a. Nu, bon'e, libr'o'dors'o rajt'as est'i, aŭ dev'as est'i, varb'a. Tiu asert'o, tamen, aplomb'e ripet'iĝ'as en la antaŭ'parol'o kaj tiel, vol'e-ne'vol'e, invit'as al pli fund'a esplor'o.

Huj-sent'o

En la frat'o (Esperant'o-german'a, eld. Buske, 1999) tre'eg'e ĝen'is mi'n (mi ne dispon'as pri ŝalt'il'o por mal'funkci'ig'i mi'a'n estetik'a'n sent'em'o'n), ke la esperant'a'j super'sign'it'a'j liter'o'j, en si'a oblikv'a form'o, tip'o'grafi'e ne harmoni'e danc'is kun la sen'super'sign'a'j. Ili ĉiam tro proksim'is, tret'is la ali'a'j'n sur la pied'fingr'o'j'n. En la nun'a komput'il'a temp'o ripar'i tio'n ja ne dev'us est'i tia ne'solv'ebl'a problem'o! Feliĉ'e, la oblikv'a'j esperant'a'j tekst'o'j en la nov'a el'don'o est'as mal'oft'a'j; ili aper'as nur en la bibliografi'a'j indik'o'j, sed la problem'o ne est'as solv'it'a. Pli'e, la el'don'ist'o, ŝajn'e, hav'as rom'o'fobi'o'n, ĉar li komenc'as numer'ig'o'n nur ĉe X kaj forges'as indik'i XII kaj XV. Ne'grav'e, sed ŝok'e en prestiĝ'a libr'o! Tamen mi rapid'e al'don'u: tio ne de'ten'u vi'n de aĉet'ad'o! Ceter'e, ĉe la redakt'ad'o oni uz'is la ekster'ordinar'a'j'n avantaĝ'o'j'n de per'komput'il'a paĝ'ord'ig'o. Tiel oni, ekzempl'e, evit'is perd'o'n de spac'o, ĉar ĉiu liter'o fin'iĝ'as ĉe la last'a lini'o de paĝ'o, kaj do ĉiu nov'a liter'o komenc'iĝ'as tut'e supr'e de paĝ'o, kaj inter du si'n'sekv'a'j liter'o'j neni'u gap'a vaku'o rest'as. (Nur la nederlanda vort'ar'o tio'n antaŭ'e far'is, eĉ iom pli fajn'e ankoraŭ, ĉar tie ĉiu nov'a liter'o komenc'iĝ'as en dekstr'a paĝ'o.)

Pom'o'j kaj citron'o'j

Est'as mal'facil'e kompar'i pom'o'j'n kun citron'o'j. Eĉ jam kompar'o kun la antaŭ'ul'o (por mi la Langenscheidt-el'don'o de 1993) ne est'as tiel facil'a. Unu'a'vid'e, oni pens'us, ke oni kompar'as gigant'o'n kun nan'o (nu, tamen jam plen'kresk'a nan'o). Sed, iom pli detal'e rigard'ant'e, oni konstat'as, ke la en'hav'o de unu mal'nov'a paĝ'o super'as la en'hav'o'n de unu nov'a! La nov'a hav'as 53 lini'o'j'n en ĉiu paĝ'o, la mal'nov'a – malgraŭ mal'pli grand'a format'o – hav'as 62 lini'o'j'n. Ankaŭ la liter'tip'o est'as nun mult'e pli grand'a ol antaŭ'e. Grand'a avantaĝ'o – sed vi dev'as pri'pag'i ĝi'n – est'as pli'a komfort'o por leg'ad'o, por uz'ad'o. Oni do cert'e ne trov'as la rilat'o'n de pli'ampleks'iĝ'o per kalkul'ad'o de la rilat'o de nombr'o'j de paĝ'o'j (2225 : 650 = 3,4). Mi elekt'is seri'o'n de 100 kap'vort'o'j en la mal'nov'a (de Katze ĝis Keimdrüsen) kaj nombr'is, kiom da kap'vort'o'j aper'as en la nov'a inter tiu'j du lim'vort'o'j. Rezult'o: 167. Vast'ig'kvocient'o do egal'as preskaŭ 1,7. Se mi far'as sam'a'n kalkul'o'n en mi'a german'a-nederlanda vort'ar'o, tiam, tamen, la nombr'o est'as 268. La vast'ig'o do cert'e ne ating'is si'a'n lim'o'n.

Kie'n for'kur'is mi'a kat'o?

Iam la frat'o liver'is al mi, mal'rekt'e, nederland'an mal'facil'a'n ombr'ig'it'a'n vort'o'n. Mi bezon'is nederland'an vort'o'n por la esperant'a „kavalier'o”. Krause instru'is al mi, ke german'e est'as Katze, kio konduk'is mi'n rekt'e al la nederlanda ekvivalent'o por „kat'o”. Nun mi do vol'is re'vizit'i mi'a'n mal'nov'a'n amik'o'n ... sed konstat'is, ke ĝi mank'as. Kaj tio konduk'as mi'n al la konstat'o, ke mal'fort'a flank'o de la nov'a dik'a Krause kuŝ'as en la tro'a lim'ig'o de la divers'a'j signif'o'j de unu sam'a kap'vort'o. La vort'ar'o kon'as nur la kat'a'n Katze! Mal'grand'a Brockhaus cit'as 6 signif'o'j'n. La hispan'a gato, en la grand'a vort'ar'o de Fernand'o de Dieg'o, hav'as 11 signif'o'j'n pure-vort'a'j'n kaj 19 esprim'o'j'n plus 7 pli'a'j'n kombinaĵ'o'j'n, dum la fam'a Real cit'as 17 divers'a'j'n. La ital'a vort'ar'o de Carlo Minnaja don'as kvin'o'n da signif'o'j por gatto. Mi'a german'a-nederlanda hav'as list'o'n de 9 signif'o'j. En la franc'a chat hav'as 4 signif'o'j'n, la angl'a cat 14. Nu, jes, la plej grav'a, plej kutim'a est'as kat'o, sed ... mi bezon'as vort'ar'o'n ne por serĉ'i la signif'o'n de „seĝ'o” aŭ „tabl'o” aŭ „dom'o”, sed precip'e por serĉ'i signif'o'n de vort'o'j, kiu'j'n mi ne kon'as, ne kompren'as, kiu'j'n mi ebl'e nur unu foj'o'n en la viv'o renkont'os! Mi far'is la sam'a'n konstat'o'n por mult'a'j ali'a'j kap'vort'o'j. Ekzempl'e Hand kun unu sol'a signif'o ĉe Krause, sed 28 por man'o ĉe de Dieg'o (36 en la Real), 4 ĉe Minnaja por ital'a man'o. Pli'e ankaŭ la esprim'o'j magr'as, kompar'e kun ali'a'j vort'ar'o'j. La naci'lingv'a'j vort'ar'o'j al la nederlanda don'as por la franc'a main 5 signif'o'j'n, kaj por la angl'a hand 13.

Pri abel'et'o'j kaj flor'et'o'j

Atent'a uz'ant'o rapid'e rimark'os, ke abund'as la nom'o'j de kresk'aĵ'o'j, de plant'o'j kaj best'o'j. Ĉiam ili abund'as pli ol en Piv. Tiel Ehrenpreis (veronik'o) aper'as kun sep speci'o'j, dum en Piv nur du est'as trov'ebl'a'j. Tem'as do pri neolog'ism'o'j, sed – en tiu ĉi okaz'o almenaŭ – ili est'as tut'e normal'a'j, tut'e akcept'ebl'a'j traduk'o'j de la latin'a'j nom'o'j. Nepr'e laŭd'ind'e kaj akcept'ind'e, kaj esper'ebl'e oni trans'pren'os ili'n en nov'a'n Piv. Neni'o ŝok'a. Iom pli tikl'a jam est'as ĉe tränendes Herz, „rigard'ind'a di'centr'o”, sufiĉ'e fidel'a traduk'o de Di'centr'a spectabilis – kvankam divers'a'j ali'a'j traduk'o'j de „spectabilis” est'us ebl'a'j – ĉar „di'centr'o” (iom ĝen'a karambol'o) ne est'as Piv-a. Ali'flank'e, ĝi est'as form'it'a laŭ la kutim'a'j regul'o'j. Tamen est'us dezir'ind'e, ke tia'j neolog'ism'o'j est'u indik'it'a'j kiel neolog'ism'o'j. Se ne ... kiu verk'o ja est'u norm(ig)a? Se ĉiu naci'o hav'os si'a'n propr'a'n norm(ig)an vort'ar'o'n, kie'n tio konduk'os? Oft'e plant'o'j, kaj best'o'j, hav'as popol'a'j'n nom'o'j'n, kaj mir'ind'e oft'e oni trov'as la sam'a'n nom'o'n en Esperant'o. Sed escept'o'j est'as! Tiel ni'a di'centr'o hav'as sufiĉ'e mal'sam'a'j'n nom'o'j'n laŭ la naci'a lingv'o: sang'ant'a'j kor'et'o'j; romp'it'a'j kor'et'o'j; sonor'il'ar'et'o'j; lir'o'flor'et'o'j; fajr'a am'o; mari'kor'et'o'j; ĝanetkoretoj; gut'ant'a'j kor'et'o'j; ter'fum'o ... kaj, cert'e, iu'j leg'ant'o'j kon'as ankoraŭ ali'a'j'n nom'o'j'n por la sam'a, tre ŝat'at'a, flor'et'o. Por mi unu sol'a norm'a verk'o sufiĉ'as ... kaj oni zorg'u, ke Piv en'hav'u kiom ebl'e plej da vort'o'j. Mi tre dub'as, ĉu por ĉiu ornitolog'o est'os klar'e, ke „brov'alaŭd'o” nom'iĝ'as Chersophilus duponti/Dupont-Lerche. Nu ... ebl'e jes.

El kun'puŝ'iĝ'o de ide'o'j nask'iĝ'u lum'o

Sur la dur'kovr'il'a front'paĝ'o de la vort'ar'o aper'as ĝust'e vort'o, por kiu la divers'a'j vort'ar'o'j hav'as mal'sam'a'n solv'o'n (kio ne nepr'e est'as mal'bon'a, kondiĉ'e ke ĉiu est'u kompren'ebl'a), nom'e Eselsohr, kun, laŭd'ind'e, tri signif'o'j. La diskut'end'a signif'o est'as tiu de la fald'it'a, aŭ, laŭ mi, pli ankoraŭ ĉifon'it'a, angul'o de libr'o'paĝ'o (de stud- aŭ ali'a libr'o). Krause don'as, iom tro anemi'e, tro pri'skrib'e, „fald'it'a angul'o de libr'o'paĝ'o” ... dum la franc'a vort'ar'o uz'as „re'fald'o”, la angl'a „korn'o” (interes'e, est'as la franc'a vort'o, kiu est'as corne), la nederlanda „angul'fald'o”, la ital'a „re'fald(aĵ)o”, „korn'o'fald'o”. Fakt'e do ĉiu el ili est'as kompren'ebl'a kaj akcept'ebl'a, cert'e, en ĝust'a kun'tekst'o.

Kiu kuraĝ'e al'ir'as, facil'e akir'as

Ĉiu'n best'et'o'n si'a'n lud'et'o'n, ĉiu'n krokodil'o'n si'a'n lud'il'o'n. Mi'a lud'il'o est'as frazeologi'o, esprim'ar'o, kaj mi ĉiam esper'as mal'kovr'i en vort'ar'o'j nov'a'j'n taŭg'a'j'n, kompren'ebl'a'j'n, sed suk'a'j'n esprim'o'j'n. Krom'e, mi ŝat'as rimark'i, kiel vort'ar'ist'o sukces'as lig'i (kaj malgraŭ ĉiu'j ĉiu'tag'a'j insist'o'j cert'e ne jam „link'i”!) bel'a'j'n naci'lingv'a'j'n esprim'o'j'n kun ekzist'ant'a'j (aŭ ekzist'ont'a'j) esperant'a'j esprim'o'j. Tiel mi trov'is ĉe Krause: er will mit dem Kopf durch di'e Wand – „por li'a vol'o ne ekzist'as mal'mol'o”, sed ĉe de'n Kopf in de'n Sand stecken mi bedaŭr'as la mank'o'n de la strut'o, kiu, tamen, pli'klar'ig'us la senc'o'n kaj est'as Piv-a. Por er hat viel hinter sich traduk'it'a kiel „li tra'viv'is mult'o'n (mal'bon'a'n en si'a viv'o)” est'as, tamen, en la zamenhofa proverb'ar'o trov'ebl'a'j pli ol unu suk'a ekvivalent'o! Rimark'ind'e traf'a est'as la trakt'ad'o de einlegen, kiu montr'as dek'o'n da divers'a'j esperant'a'j vort'o'j laŭ la senc'o. Mit ihm ist nichts anzufangen iĝ'as laŭ la german'a signif'o er taugt zu nichts – „li taŭg'as por neni'o”, dum Zamenhof bild'e kaj bel'e predik'is: „li taŭg'as nek por stud'o, nek por lud'o” kaj ebl'e ankaŭ „nek por bak'i, nek por hak'i”. Enigm'o est'is por mi kaj rest'as por mi: di'e hold'e Weiblichkeit, ĉar post ĝi mi trov'as nur ne'kompren'ebl'a'n (por mi) kaum Hawa. Ĉu slang'o?

Konklud'e

Hav'ind'a verk'o, malgraŭ ĝi'a, tamen, tro alt'a ne'logik'a prez'o. Du'on'o est'us cert'e pli logik'a, se oni kompar'as kun simil'a'j verk'o'j. Kaj ... ĝi absolut'e est'as mal'pli vast'a, mal'pli kvalit'a ol la hispan'a de Fernand'o de Dieg'o kaj la ital'a de Carlo Minnaja! Tamen bon'a verk'o, valor'a verk'o, kvankam nepr'e pli'bon'ig'end'a! Ni fier'e montr'u ĝi'n al la ekster'a mond'o kaj dec'e pri'silent'u ĝi'a'j'n mank'o'j'n.

Petro DESMET'
Erich-Dieter Krause: Großes Wörterbuch Deutsch-Esperant'o. Eld. Helmut Buske Verlag, Hamburg, 2007. 1679 paĝ'o'j. ISBN 978-3-87548-466-3.

Averaĝ'a litovo

Laŭ statistik'o mez'um'a litovo dispon'as nur pri preskaŭ 198 eŭr'o'j monat'e. Resum'e, se ĉiu'j litovoj est'us „statistik'a'j litovoj”, ili apenaŭ pov'us viv'ten'i si'n. Unu person'o por nutr'aĵ'o, vest'o'j ktp. monat'e el'spez'as 189 eŭr'o'j'n kaj fin'fin'e liber'a'j rest'as nur apenaŭ 9 eŭr'o'j. Tiu sum'o sufiĉ'as nur por unu du'person'a vizit'o al kin'ej'o, teatr'o aŭ ne'mult'e'kost'a restoraci'o.

La plej grand'a kvant'o – ĉirkaŭ 64 eŭr'o'j monat'e aŭ 2 eŭr'o'j tag'e – el'spez'iĝ'as por akir'o de manĝ'produkt'o'j. Tiu sum'o sufiĉ'as por ĉiu'tag'e aĉet'i almenaŭ unu pan'o'n, unu litr'o'n da lakt'o kaj iom da mal'mult'e'kost'a'j viand'aĵ'o'j.

Du'a grand'a el'spez'o'part'o konsist'as el pag'o'j por la loĝ'ej'o. Elektr'o, akv'o kaj gas'o statistik'e kost'as preskaŭ 23 eŭr'o'j'n monat'e aŭ 0,75 eŭr'o'j'n tag'e. Ali'vort'e, averaĝ'a litovo ĉiu'tag'e pov'as permes'i por si iom trink'i, iom'et'e hejt'i si'a'n loĝ'ej'o'n kaj i'o'n kuir'i aŭ eĉ lav'i si'n.

Por vest'aĵ'o'j kaj ŝu'o'j litovo monat'e el'spez'as preskaŭ 16,5 eŭr'o'j'n. En ordinar'a vend'ej'o tiu sum'o sufiĉ'us por aĉet'i unu ĉemiz'o'n, unu par'o'n da ŝtrump'o'j kaj kelk'a'j'n mal'mult'e'kost'a'j'n sub'vest'aĵ'o'j'n, aŭ nur du'on'o'n de normal'kvalit'a pantalon'o aŭ unu ŝu'o'n.

Por statistik'a litovo transport'o monat'e kost'as 19,50 eŭr'o'j'n. Rezult'e averaĝ'a litovo, se li posed'as aŭtomobil'o'n, pov'as en ĝi'a'n uj'o'n en'verŝ'i ĉirkaŭ 20 litr'o'j'n da benzin'o. Per tiu kvant'o li pov'as vetur'i ĉirkaŭ 200 kilo'metr'o'j'n. Se statistik'a litovo ne posed'as aŭt'o'n, li, de'pend'e de si'a loĝ'lok'o, pov'us aĉet'i 50 ĝis 100 bilet'o'j'n por lok'a publik'a trafik'o aŭ du'foj'e vetur'i kaj re'ven'i, ekzempl'e, inter Vilnius kaj Kaunas, kiu'j distanc'as je ĉirkaŭ 100 km.

Por alkohol'aĵ'o'j kaj tabak'o monat'e rest'as respektiv'e 5 kaj 2,30 eŭr'o'j. Tio sufiĉ'as por trink'i unu botel'o'n de mez'kvalit'a brand'o aŭ 6 ĝis 8 botel'o'j'n da bier'o kaj fum'i eĉ du pak'et'o'j'n de la plej popular'a'j cigared'o'j – averaĝ'e po unu kaj du'on'o tag'e. Post ali'a'j divers'a'j el'spez'o'j, ekzempl'e por san'o kaj instru'ad'o, fin'fin'e rest'as 9 eŭr'o'j.

Se oni aĉet'as vest'aĵ'o'j'n kaj ŝu'o'j'n ne ĉiu'monat'e, sed, ekzempl'e, unu foj'o'n dum du'on'jar'o, oni dispon'as konsider'ind'a'n sum'o'n, per kiu ebl'as aĉet'i unu pantalon'o'n, par'o'n da ŝu'o'j, iom da ŝtrump'o'j kaj, se oni bon'ŝanc'as, du ĉemiz'o'j'n. Se oni aĉet'as en vend'o'plac'o aŭ en vend'ej'o de uz'it'a'j vest'aĵ'o'j, ebl'as eĉ pli bon'e proviz'i si'n. Kaj al'don'ant'e tiu'j'n liber'a'j'n 9 eŭr'o'j'n butik'um'ad'o pov'us est'i sufiĉ'e sukces'a.

Jen tiel viv'as statistik'a litovo. Feliĉ'e nur, ke statistik'o ne ĉiam spegul'as la real'o'n.

Last

Kar'ul'in'o kanibal'in'o

Kar'ul'in'o! Fidel'e vi telefon'is al mi, kaj pacienc'e dum long'a, long'a temp'o vi mal'plen'ig'is vi'a'n kor'o'n. Neni'u ali'a montr'is al mi tia'n honor'a'n konfidenc'o'n. Neni'u ali'a kapabl'is pentr'i tia'n sen'cenzur'a'n mem'portret'o'n. Neni'u ali'a em'as parol'ad'i ne atend'ant'e ali'a'j'n respond'o'j'n ol:

„Ĉu ver'e?”

„Ho ve!”

„Ho!”

Neni'u est'is tiel dank'em'a kiel vi! Imag'u, iam vi eĉ dir'is, ke ni est'as kvazaŭ klon'o'j, ĉu ne?

Ĉu! Ĉu ni iom post iom jam klon'iĝ'as? Ni ambaŭ est'as mal'alt'a'j kaj dik'et'a'j. Plu'e ni ambaŭ hav'as mal'long'e tond'it'a'n bukl'a'n har'ar'o'n, kaj ni port'as okul'vitr'o'j'n. Preskaŭ sam'aĝ'a'j ni est'as. Laŭ profesi'o ni ambaŭ est'as instru'ist'in'o'j. Kvankam eks'edz'iĝ'int'a'j de long'a temp'o ni ambaŭ komfort'e loĝ'as sol'a'j en komfort'a'j loĝ'ej'o'j. Vi hav'as sen'de'pend'a'n fil'o'n kaj mi hav'as egal'e sen'de'pend'a'n fil'in'o'n. Nek vi'a fil'o nek mi'a fil'in'o far'as skandal'o'j'n. Kar'ul'in'o nek vi, nek mi mem elekt'is la liber'a'n viv'o'n. Ne plaĉ'as al vi la sol'ec'o, nek al mi. Vi tamen hodiaŭ plend'is, ke mank'as al vi ver'a amik'in'o; kiel kvazaŭ'a klon'o, ĉu mi est'as ne ver'a amik'in'o?

Hodiaŭ mi telefon'is al vi.

„Kiel vi fart'as?”

„Mez'bon'e! Emoci'a afer'o est'is la nask'iĝ'tag'dat're'ven'o de Jozefo. Tri'dek ge'amik'o'j surpriz'e gratul'is li'n maten'e. Kaj mi'a eks'edz'o est'is tie! Kaj mi dev'is toler'i li'a'n ĉe'est'o'n. Kaj mi dev'is rid'et'i, kiam li rakont'is al ĉiu'j la kutim'a'j'n mal'bon'a'j'n ŝerc'o'j'n. Sed kompren'ebl'e mi ofer'is mi'n por Jozefo. Ceter'e la eks'edz'o post'e sekv'is mi'n, kaj li regal'is mi'n per bier'o en trink'ej'o. Imag'u! Li babil'is kvazaŭ ni ja est'as ankoraŭ kun'loĝ'ant'a'j kiel ge'edz'o'j. Kia arogant'ec'o! Feliĉ'e est'as, ke li kun si'a ĉies'ul'in'o baldaŭ trans'lok'iĝ'os ekster'land'e'n. Vesper'e Jozefo kaj la kor'amik'in'o invit'is mi'n manĝ'i en nov'a sufiĉ'e bon'a restoraci'o. Kia bel'a vesper'o, sed, ho ve, kia terur'a afer'o, ke mi dev'is hejm'e'n re'ven'i sol'a, kaj hejm'e est'as neni'u zorg'em'a aŭskult'ant'o, neni'u! Neni'u ajn! Ver'a amik'in'o mank'as al mi!”

Balanc'ant'e la kap'o'n mi dir'is al ŝi:

„Ĉu ver'e? Ho ve! Ho, fakt'e ankaŭ mi hav'is mal'agrabl'a'n spert'o'n, kiu koncern'is mi'a'n eks'edz'o'n ...”

Tamen ŝi daŭr'ig'is: „Kial vi inter'romp'is mi'n? Kutim'e vi ...”

Mi parol'is plu: „Jes, rilat'as al mi'a eks'edz'o. La fil'in'o est'as nun'temp'e en Londono, kaj antaŭ tri tag'o'j ŝi vesper'e telefon'is al mi dir'ant'e, ke la patr'o dum tag'o'j ne pren'as la telefon'o'n, kiam ŝi vok'as li'n. Tia mal'jun'ul'o ebl'e est'as mort'e mal'san'a. Ŝi memor'is kaj mi memor'is la onkl'o'n, mi'a frat'o, kiu mort'is sol'a. Imag'u, la kadavr'o'n trov'is nur la pri'zorg'ist'in'o, kiam ŝi vizit'is li'n. Brav'ul'in'o ŝi est'as, mi'a fil'in'o, sed tiam mi aŭd'is, kiel trem'as ŝi'a voĉ'o. Eĉ post dek ok jar'o'j da liber'ec'o mi ne sent'is mi'n tut'e neŭtral'a pri la sort'o de la eks'edz'o. Do mi dir'is:
‚Aŭ mi vok'u la polic'o'n, aŭ mi mem vizit'u li'n!’
‚Nek la unu'a, nek la ali'a!’ Ŝi mal'aper'is.
Post kelk'a'j minut'o'j mi vok'is ŝi'n, kaj mi aŭd'is, ke ŝi plor'as.
‚Mi vizit'u li'n!’
‚Bon'eg'e!’
Li'a'n adres'o'n mi skrib'is, kaj mi rapid'e for'ir'is.
La vesper'a vetur'ad'o per trajn'o kaj bus'o al la urb'o est'is mal'facil'a kaj mal'rapid'a, kaj ek'en'ir'is mi'a'n kap'o'n, ke mi ne bon'e kon'as la voj'o'n. Sur'voj'e la fil'in'o mult'foj'e telefon'is kaj re'telefon'is al mi por demand'i pri la progres'o. La akumulator'o de la poŝ'telefon'o iom post iom mal'fort'iĝ'is. Iom post iom mi mem iĝ'is histeri'a, do mi silent'ig'is ŝi'n. Ating'ant'e la urb'o'n mi van'e klopod'is trov'i taksi'o'n. Kie est'as la taksi'o'j, kiam oni bezon'as ili'n? Fin'fin'e mi sukces'is, sed ho ve, ŝajn'is al mi, ke la ŝofor'o ne kapabl'as mem trov'i la strat'o'n. Tiam la fil'in'o re'vok'is mi'n:
‚Pa'ĉj'o fart'as bon'e! Li simpl'e forges'is ŝalt'i la poŝ'telefon'o'n. Hejm'e'n'ir'u pa'nj'o!’
Mi pet'is al la ŝofor'o, ke li halt'u. Mi pag'is li'n kaj mi hejm'e'n re'ven'is sol'a, kaj tie trov'iĝ'is kiel kutim'e neni'u zorg'em'a aŭskult'ant'o.”

„Ĉu ver'e? Ĉu mi nun rajt'as daŭr'ig'i mi'a'n rakont'et'o'n?” Daŭr'e ŝi blek'ad'is:

„Mi sent'as mi'n terur'e sol'ec'a. Ĉu vi ne kompren'as?”

Ho jes, Kar'ul'in'o Kanibal'in'o, mi fin'fin'e kompren'as!

Betty CHATTERJEE

Projekt'o por ekonomi'a vigl'ig'o

Estr'o'j de ministr'ej'o'j pri komunik'ad'o de Litovio kaj transport'o de Pollando en et'a, antaŭ'e ne'kon'at'a, litova urb'et'o Mockava, apud la lim'o litova-pol'a, inaŭgur'is special'a'n memor'tabul'o'n. „Tiu ĉi ag'o simbol'as komenc'o'n de la projekt'o Rail Baltica”, deklar'is ili.

Litovio, kun najbar'a'j ŝtat'o'j Pollando, Latvi'o kaj Estoni'o, iniciat'is fer'voj'a'n projekt'o'n, kiu pov'us fort'e pli'vigl'ig'i la ekonomi'o'n de la tut'a region'o. Not'ind'as, ke Litovio kaj ali'a'j balt'a'j land'o'j nun est'as barit'a'j de la fer'voj'a ret'o de la Eŭrop'a Uni'o. Kiel eks'a'j sovetiaj land'o'j ili posed'as ali'dimensi'a'n rus'a'n ŝpur'o'n. La distanc'o inter la en'a'j rand'o'j de la rel'o'j est'as 1524 mm. La eŭrop'dimensi'a'n fer'voj'o'n kun ŝpur'o de 1435 mm ili perd'is en la jar'o 1940 kun'e kun si'a ŝtat'a sen'de'pend'ec'o.

Membr'iĝ'int'e al Eŭrop'a Uni'o, la balt'a'j land'o'j ek'dezir'is ankaŭ fer'voj'a'n integr'iĝ'o'n kaj re'akir'o'n de la eŭrop'dimensi'a fer'voj'o. Kiel rezult'o de tiu streb'o nask'iĝ'is la projekt'o Rail Baltica. Laŭ tiu projekt'o eŭrop'norm'a fer'voj'o kun'lig'us Varsovion, tra Litovio kaj Latvi'o, kun la eston'a ĉef'urb'o Talin'o. La projekt'o'n, kies fin'dat'o est'as antaŭ'vid'it'a por la jar'o 2013, real'ig'as Pollando, Litovio, Latvi'o kaj Estoni'o. Post fin'real'ig'o ĝi transport'u karg'o'j'n je rapid'o de 160 km/h kaj pasaĝer'o'j'n je 200 km/h. Komenc'e la rus'a ŝpur'o post la du'a litova urb'o Kaunas est'u modern'ig'at'a tiel, ke ĝi permes'u trajn'rapid'o'n de 120 km/h.

La land'o'j, kiu'j lanĉ'is tiu'n ĉi fer'voj'a'n projekt'o'n, ne est'os kapabl'a'j mem'star'e real'ig'i ĝi'n. Tial ili pet'is financ'a'n sub'ten'o'n de la Eŭrop'a Komision'o. Oni kalkul'as, ke nur por fer'voj'a'j labor'o'j en la teritori'o de Litovio est'os neces'a'j 800 milion'o'j da eŭr'o'j.

Last

Sam'seks'em'o en la Bibli'o

Filippo Franceschi (MONATO 2007/8-9, p. 6) prav'as pri la „paf'ad'o” de la rom'katolik'a eklezi'o kontraŭ gej'o'j. Mi ĝoj'as raport'i, ke iu'j pastr'o'j de la anglikan'a eklezi'o est'as pli toler'em'a'j. Antaŭ ne'long'e la vic'dekan'o de la katedral'o de Chester si'n turn'is al la Bibli'o kaj preleg'is pri sam'seks'a'j rilat'o'j tie, malgraŭ kelk'a'j vers'o'j en Levid'o'j kaj la Epistol'o'j. Li pri'skrib'is Davidon kaj Jonatanon kiel du vir'o'j'n „pasi'o'plen'e en'am'iĝ'int'a'j'n” kaj la libr'o'n Rut kiel la grand'a'n am'afer'o'n de la Bibli'o, rakont'o'n pri am'o inter du vir'in'o'j.

William H. SIMCOCK
Briti'o

Ne mal'varm'a, sed varm'eg'a

Bedaŭr'ind'e, en mi'a'n artikol'o'n pri Korczak (MONATO 2007/8-9, p. 16-17) en'ŝtel'iĝ'is grav'a erar'o. Por sub'strek'i la sufer'o'j'n de la infan'ar'o for'pel'it'a maten'e la 6an de aŭgust'o 1942 mi menci'is, ke ili dev'is marŝ'i tra la strat'o'j „dum terur'e varm'eg'a tag'o”. Mi ne sci'as, kial la redaktor'o ŝanĝ'is tio'n al „dum terur'e mal'varm'a tag'o”. Ne'kompren'ebl'a por mi erar'o, ĉar ja en aŭgust'o neniam en Pollando okaz'as tre mal'varm'a'j tag'o'j ...

Zofia BAnet-FORNALOWA
Pollando

Urb'iĝ'o kaj mal'riĉ'iĝ'o

En juni'o 2007 la Loĝ'ant'ar'a Fondus'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j publik'ig'is si'a'n raport'o'n pri la loĝ'ant'ar'a stat'o de la mond'o en 2007. Dum la 20a jar'cent'o, la urb'a loĝ'ant'ar'o de la mond'o jam rapid'eg'e kresk'is de 0,2 ĝis 2,8 miliard'o'j kaj en la ven'ont'a'j 20 jar'o'j ĝi ankoraŭ montr'os sen'precedenc'a'n kresk'o'n en la dis'volv'iĝ'ant'a'j land'o'j.

Turn'o'punkt'o en 2008

La kresk'o est'os precip'e rimark'ebl'a en Afrik'o kaj Azi'o. En ambaŭ mond'part'o'j la urb'an'ar'o mult'obl'iĝ'os inter la jar'o'j 2000 ĝis 2030 kaj pli'iĝ'os je 1,7 miliard'o'j. Tio super'os la sum'o'n de la loĝ'ant'ar'o'j de Ĉini'o kaj Uson'o. Dum tiu period'o la nombr'o de urb'an'o'j en Azi'o kresk'os de 1,3 ĝis 2,64 miliard'o'j, en Afrik'o de 294 ĝis 742 milion'o'j kaj en Latin-Amerik'o kaj la region'o de la Karib'a Mar'o de 394 ĝis 609 milion'o'j.

La jar'o 2008 iĝ'os grav'a turn'punkt'o en la histori'o de la hom'ar'o. En tiu jar'o la „pes'il'o” de la mond'a loĝ'ant'ar'o unu'a'foj'e devi'os de kamp'ar'o al urb'o. Ĝis 2030 la loĝ'ant'ar'o en urb'o'j pli'iĝ'os ĝis 5 miliard'o'j kaj ating'os 60 % de la mond'a loĝ'ant'ar'o.

Nombr'o de mal'riĉ'ul'o'j pli'iĝ'os

La raport'o montr'as, ke la progres'o'n de urb'iĝ'ad'o ĉiam akompan'as problem'o'j pri mal'riĉ'o, loĝ'ad'o, medi'o ktp. La plej el'star'a problem'o est'as la mal'riĉ'ul'a'j kvartal'o'j. Nun'temp'e la kvartal'aĉ'o'j en urb'o'j dis'vast'iĝ'as pli rapid'e ol en kamp'ar'o'j. Almenaŭ unu miliard'o da urb'an'o'j, tio est'as tri'on'o de la tut'a loĝ'ant'ar'o, viv'as en tia'j kvartal'o'j. Pli ol 90 % de la urb'a'j mal'riĉ'ul'o'j viv'as en la dis'volv'iĝ'ant'a'j land'o'j. La plej alt'a'n proporci'o'n hav'as sud'a Azi'o; post ĝi sekv'as orient'a Azi'o, la land'o'j sud'e de Saharo kaj Latin-Amerik'o. Al tiu'j hom'o'j mank'as iu ajn ŝanc'o en'profesi'iĝ'i kaj iu'j eĉ ne hav'as fiks'a'n loĝ'adres'o'n.

En la pli'mult'o de la urb'o'j mal'riĉ'ul'o'j hav'as averaĝ'a'n aĝ'o'n sub 25 jar'o'j. Ili plej facil'e est'as traf'at'a'j de sen'labor'ec'o kaj influ'at'a'j de doktrin'a'j religi'o'j. De la antaŭ'urb'o'j de Ĝakarto en Indonezio ĝis la kvartal'aĉ'o'j de Egipti'o vid'ebl'as la lev'iĝ'o de iu'j fundament'em'a'j religi'o'j. Georg'e Mattin, statistik'ist'o pri loĝ'ant'ar'o kaj unu el la aŭtor'o'j de la UN-raport'o, pri tio rimark'ig'is, ke la urb'iĝ'ad'o est'as ŝanĝ'ant'a kaj sam'temp'e sku'ant'a ni'a'j'n pens'o'j'n kaj ke nun por tiu'j urb'a'j mizer'ul'o'j unu el la manier'o'j de'nov'e organiz'i si'a'n viv'ad'o'n est'as kred'i je ia ekstrem'ism'a religi'o.

Mal'riĉ'ul'o'j rajt'u viv'i en urb'o'j

La raport'o avert'as, ke la progres'ad'o de urb'iĝ'ad'o est'as ne'evit'ebl'a kaj fort'e al'vok'as la divers'land'a'j'n reg'ist'ar'o'j'n sankci'i, ke mal'riĉ'ul'o'j rajt'as viv'i kaj labor'i en urb'o'j. La unu'ec'iĝ'o de la mond'a ekonomi'o kaj la urb'iĝ'ad'o al'port'as al la urb'o'j mem tre mult'a'j'n avantaĝ'o'j'n, sed tamen ĉiu'j urb'o'j oft'e ne kapabl'as liver'i sufiĉ'e da ŝanc'o'j al tiu'j, kiu'j ven'as de la kamp'ar'o. Apart'e vir'in'o'j est'as kutim'e ekskluziv'it'a'j dis'de la gvid'ant'a viv'ad'o de la urb'an'o'j. Al knab'in'o'j mank'as ebl'ec'o vizit'i baz'a'n lern'ej'o'n. Por solv'i aŭ evit'i tiu'j'n problem'o'j'n, neces'as ke reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j ĝust'a'temp'e el'labor'u projekt'o'j'n, por ke hom'o'j amas'e en'urb'iĝ'int'a'j hav'u ebl'o'n por eduk'ad'o, en'ofic'iĝ'o, loĝ'ad'o kaj ali'a'j baz'a'j viv'rimed'o'j.

Por far'i tio'n, la organiz'aĵ'o'j nepr'e al'front'os grand'a'j'n defi'o'j'n, ĉar tio bezon'as mult'a'j'n riĉ'font'o'j'n. Tial esper'ebl'e est'u intens'a kun'labor'o inter la divers'land'a'j reg'ist'ar'o'j kaj Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, sed ankaŭ est'u intim'a'j rilat'o'j inter la divers'a'j land'o'j.

Urb'iĝ'o en Ĉini'o

La raport'o emfaz'as, ke nun Ĉini'o jam est'as en la pint'o'period'o de la urb'a ekspansi'o. Ĉiu'jar'e ĉ. 1,8 milion'o'j da kamp'ar'an'o'j en'ven'as la urb'o'j'n. Tia migr'ad'o nepr'e kaŭz'as mult'a'j'n problem'o'j'n pri soci'o kaj medi'o, sed kompar'e kun ali'a'j dis'volv'iĝ'ant'a'j land'o'j, en Ĉini'o la migr'ad'o far'is kaj far'as pli grand'a'n kontribu'o'n al la urb'a kresk'o. Ali'a flank'o de la ĉin'a ekonomi'a prosper'o tamen est'as la mal'riĉ'iĝ'o de pli kaj pli da ordinar'a'j ĉin'o'j.

La raport'o montr'as, ke nun Ĉini'o est'as la centr'o de la mond'a fabrik'ant'a industri'o kun pli ol 600 urb'o'j mez'a'j kaj grand'a'j. Preskaŭ ĉiu'j fabrik'o'j situ'as en aŭ apud urb'o'j. La reg'ist'ar'o rezon'as, ke post mal'pli ol dek jar'o'j pli ol du'on'o de la ĉin'o'j, nom'e ĉ. 870 milion'o'j, iĝ'os urb'an'o'j. Tiam en Ĉini'o est'os 83 urb'eg'o'j kun po pli ol 7,5 milion'o'j'n da loĝ'ant'o'j.

MU Binghua

www.unfpa.org/swp/2007/english/introduction.html (html) kaj www.unfpa.org/swp/2007/presskit/pdf/sowp2007 eng.pdf (pdf, 2900 kB)

Kurent'a kriz'o

„Kulp'as ne CEET, sed io ali'a, kio'n ni ne sci'as. Nur la reg'ist'ar'o solv'u la enigm'o'n ĉirkaŭ la afer'o”, koment'is ĵurnal'ist'o, aŭd'int'e kant'o'n, kies verk'int'o akuz'is la togoland'a'n elektr'a'n kompani'o'n CEET, ke ĝi rifuz'as liver'i elektr'o'n al la popol'o.

Elektr'o far'iĝ'as rar'aĵ'o en Togoland'o. La tut'a'n tag'o'n oni hav'as ĝi'n nur kelk'a'j'n hor'o'j'n. Tio brems'as mult'a'j'n labor'o'j'n. Entrepren'o'j ferm'iĝ'as, administr'a'j afer'o'j mal'rapid'iĝ'as, manĝ'o'j putr'as, kaj en hospital'o'j hom'o'j mort'as. Ĉiu pov'as imag'i la rezult'o'j'n de la kriz'o.

Labor'hor'o'j konstant'e ŝanĝ'iĝ'as. Oni labor'as, kiam est'as elektr'o. Tut'a'n tag'o'n oni neni'o'n far'as, sed kiam nokt'o'mez'e ek'funkci'as elektr'o, komenc'iĝ'as la labor'o. Oni pov'as tamen si'n demand'i, ĉu labor'o'j tia'j frukt'o'don'as.

Ne'pag'o de Togoland'o al tiu'j, kiu'j liver'as elektr'o'n, kontribu'as al la kriz'o. Ceter'e al tiu ĉi al'don'ebl'as ali'a: mank'as akv'o en la turbin'o'j.

GBEGLO Koffi

Arest'it'a pro mem'decid'o

„Rezist'ad'o – mi'a du'a plej am'at'a vort'o.” Tio'n deklar'is Albin Kurt'i, la estr'o de la mov'ad'o Mem'decid'o, kiu streb'as solv'i la problem'o'n pri la status'o de Kosovo per popol'a referendum'o. Mem'decid'o est'as ver'a opozici'o en Kosovo, kiu kontraŭ'as ajn'a'n kondiĉ'it'a'n, kripl'ig'it'a'n sen'de'pend'ec'o'n de tiu aŭtonom'a region'o de eks'a Jugoslavio. Kosovo, pli ol naŭ-dek'on'e loĝ'at'a de etn'a'j aŭtokton'a'j alban'o'j, est'is aneks'it'a de la unu'a Jugoslavio en 1913, mal'dank'e al tiam'a'j ŝtat'potenc'o'j, ĉef'e Franci'o kaj Rusio.

Kurt'i aĝ'as 32 jar'o'j'n. Li labor'is en la ofic'ej'o de Adem Demaçi, laŭreat'o de la Saĥarov-premi'o. En 2000 li est'is akuz'it'a pri teror'ism'o kaj en'prizon'ig'it'a en Serbi'o. Antaŭ juĝ'ej'o en Niš li dir'is, ke li ne sent'as si'n dev'ig'at'a respond'i en juĝ'ej'o fremd'land'a. Liber'iĝ'int'e, dank'e al prem'o de inter'naci'a komun'um'o, li tuj si'n engaĝ'is en re'konstru'ad'o'n de demokrati'a'j instituci'o'j en Kosovo.

Li prezid'is la tiel nom'at'a'n Komitat'o'n de Kosova Ag'ad'o, sub'ten'at'a'n de okcident'land'a'j reprezent'ej'o'j en Priština. La komitat'o esplor'is mank'o'j'n kaj ating'o'j'n en Kosovo rilat'e re'vigl'ig'o'n de la ekonomi'o, respekt'o'n pri minoritat'o'j kaj demokrati'ig'o'n de la viv'o.

Tragik'a

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j Kurt'i fond'is la mov'ad'o'n Mem'decid'o, kiu kontraŭ'as plan'o'j'n pri la tiel nom'at'a religi'a ekster'teritori'ec'o, kiu fakt'e plu ten'as Kosovon en Serbi'o. Dum manifestaci'o en februar'o, kiu fin'iĝ'is tragik'e (mort'is du jun'ul'o'j kaj grav'e vund'iĝ'is pli ol 80 ali'a'j), la polic'o arest'is li'n. Ek'de tiam Kurt'i plu rest'as en antaŭ'prizon'o, akuz'it'e pri „mal'respekt'o kaj per'fort'em'o al ŝtat'a'j instituci'o'j”.

Kurt'i far'iĝ'is simbol'o de nun'temp'a popol'a rezist'o en Kosovo. Dum juĝ'sesi'o en juli'o li dir'is al la inter'naci'a prokuror'in'o Cecili'a Tillada, kiu akuz'is li'n pri „al'vok'o al rezist'ad'o”, ke „la vort'o rezist'ad'o est'as la du'a plej am'at'a vort'o por mi, ĉar, se est'as io antaŭ'e'n mov'int'a la hom'ar'o'n dum la histori'o, tio est'as ĝust'e rezist'ad'o kaj al'vok'o al ĝi”.

Bardhyl SElim'i

Kriz'o solv'it'a

Fin'fin'e la alban'a parlament'o elekt'is nov'a'n prezid'ant'o'n. Tio okaz'is post kriz'o, kiu'n kaŭz'is la konstituci'o. Kial? La konstituci'o de 1998 difin'is nov'a'j'n regul'o'j'n por elekt'i prezid'ant'o'n. Tiu est'u sub'ten'at'a de almenaŭ tri kvin'on'o'j de la deput'it'o'j (el 140 deput'it'o'j dev'us voĉ'don'i por la prezid'ant'o almenaŭ 84).

Tamen la reg'ant'a koalici'o pov'is ating'i maksimum'e 82 voĉ'o'j'n. Neces'is pli'a'j voĉ'o'j de la opozici'o (social'ist'o'j kaj ali'a'j alianc'an'o'j), kiu dum la last'a'j du jar'o'j ne favor'is la reg'ist'ar'o'n. Laŭ'konstituci'e oni dev'us aranĝ'i en'tut'e kvin parlament'a'j'n elekt'o'j'n, post kiu'j, en okaz'o de mal'ebl'ec'o elekt'i prezid'ant'o'n, la parlament'o dev'us dis'iĝ'i, por ke okaz'u nov'a'j ĝeneral'a'j balot'o'j. Tio mult'e'kost'us al la land'o ankoraŭ mal'riĉ'a, aspir'ant'a est'i invit'it'a ven'ont'jar'e en Nord-Atlantik'a'n Traktat-Organiz'aĵ'o'n kaj en Eŭrop'a'n Uni'o'n.

Pro tio la politik'a'j parti'o'j far'is si'a'n plej'ebl'o'n por trov'i solv'o'n kaj inter'konsent'i pri prezid'ant'o. Precedent'o jam est'as: antaŭ kvin jar'o'j social'ist'o'j akcept'is la propon'o'n de demokrat'o'j (opozici'o) pri Alfred Moisiu, la nun'a prezid'ant'o.

Korupt'o

Ĉi-foj'e tamen demokrat'o'j postul'is, ke nov'a prezid'ant'o el opozici'a parti'o promes'u eks'ig'i la ĝeneral'a'n prokuror'o'n Theodhori Sollaku, kiu, laŭ demokrat'o'j, implik'is la batal'o'n kontraŭ korupt'o. Tio'n rifuz'is social'ist'o'j. Okaz'is do elekt'o'j kaj – mirakl'e – en la kvar'a ar'iĝ'is 85 deput'it'o'j sub'ten'e al la demokrat'a kandidat'o.

Tiel sukces'is Bamir Top'i, 50-jar'a biolog'o, jam tri'foj'a deput'it'o kaj eks-vic'prezid'ant'o de la demokrat'a parti'o. Li'a elekt'o ebl'ig'as al la land'o trankvil'e daŭr'ig'i la voj'o'n de re'form'o'j kaj konstru'ad'o kaj esper'i pri pli fort'a sub'ten'o inter'naci'a. Ceter'e ankaŭ Kosovo si'n sent'as pli sekur'a sur'voj'e al si'a sen'de'pend'iĝ'o. Ne hazard'e la unu'a bon'dezir'o al Top'i post li'a elekt'iĝ'o ven'is telefon'e de Fatmir Sejdiu, prezid'ant'o de Kosovo.

Bardhyl SElim'i

De rub'aĵ'depon'ej'o al trafik'cirkl'o

Unu el la plej danĝer'a'j trafik'cirkl'o'j en Irlando trov'iĝ'as sur la ŝtat'a aŭt'o'voj'o M50 en nord'a Dublino. Antaŭ ne'long'e, pro mank'o de pli taŭg'a loĝ'ej'o, famili'a grup'o de 50 roma'o'j (cigan'o'j) el Rumani'o establ'is primitiv'a'n tend'um'ej'o'n sur la trafik'cirkl'o.

La grup'o inkluziv'as plen'kresk'ul'o'j'n de ambaŭ seks'o'j kaj infan'o'j'n, el kiu'j la plej jun'a aĝ'as nur kelk'a'j'n semajn'o'j'n. Laŭ la direktor'in'o de la Naci'a Vir'in'a Konsil'ant'ar'o de Irlando, la okup'ant'o'j de tiu tend'um'ej'o viv'as en ne'hom'a'j kondiĉ'o'j, sen neces'ej'o, akv'o, varm'ig'il'o, ŝirm'o kaj inter rat'o'j kaj insekt'o'j.

Plur'a'j ali'a'j hom'am'a'j organiz'aĵ'o'j publik'e esprim'is mal'trankvil'o'n pri la situaci'o de la grup'o. Tamen re'ag'is la reg'ist'ar'o per decid'o, ke la cigan'o'j, kiu'j ne hav'as permes'o'n por labor'i aŭ loĝ'i en Irlando, est'u sen'pag'e re'transport'it'a'j per aviad'il'o al si'a de'ven'land'o.

Azil'o

La irlanda organiz'aĵ'o Pavee Point [pav'i pojnt], kiu reprezent'as la interes'o'j'n de nomad'o'j, asert'as, ke la status'o de roma'o'j el la nov'a'j ŝtat'o'j de la Eŭrop'a Uni'o est'as nun eĉ mal'pli bon'a ol antaŭ la al'iĝ'o de tiu'j land'o'j. Tiam ili rajt'is (kvankam ne ĉiam sukces'e) pet'i azil'o'n kiel rifuĝ'int'o'j. Nun ne plu. Do, ek'de nun, ili ne est'os akcept'it'a'j en Irlando, kie jam loĝ'as proksim'um'e 40 000 ruman'o'j, el kiu'j la pli'mult'o ne est'as roma'o'j.

La grup'o ĉe la trafik'cirkl'a tend'um'ej'o dir'as, ke eĉ pli mizer'a'j est'is ili'a'j viv'kondiĉ'o'j en Rumani'o. Tie ili dev'is loĝ'i sur urb'a rub'aĵ'depon'ej'o. Unu el la grup'an'o'j, Ant'o'n Rost'as, patr'o de tre jun'a infan'o, dir'is al ĵurnal'ist'o, ke li ne vol'as re'ir'i al Rumani'o. „Est'as agrabl'e ĉi tie”, li dir'is.

Kvankam evident'as, ke ne mank'as simpati'o por la roma'o'j, ali'a'j irland'an'o'j mal'akcept'as ili'n, dir'ant'e, ke la komun'um'o – kiu rajt'as nek labor'i, nek ricev'i social'a'n sub'ten'o'n de la ŝtat'o – konsist'as el almoz'pet'ant'o'j kaj ŝtel'ist'o'j. Sam'temp'e ŝajn'as, ke la cigan'o'j trov'as simpati'o'n nek inter la ne'roma'a'j ruman'o'j jam loĝ'ant'a'j en Irlando, nek ĉe la ruman'a ambasad'o.

Apartament'o

Ruman'a diplomat'o opini'is, ke laŭ inform'o el la distrikt'o, kie antaŭ'e viv'is la cigan'o'j, ili ja hav'is loĝ'ej'o'j'n, kaj unu el ili posed'is propr'a'n apartament'o'n. Ebl'e oni rajt'as demand'i: se tio ver'as, kial la grup'o prefer'as viv'i en plej grand'a mizer'o en Irlando?

Sub'ten'ant'o'j kiel Pavee Point pled'as, ke EU-ŝtat'o'j urĝ'e konsil'iĝ'u por solv'i la problem'o'j'n de tiu ĉi efektiv'e sen'hejm'a popol'o, kiu, laŭ histori'ist'o'j, el'migr'is antaŭ pli ol mil jar'o'j el la hind'a sub'kontinent'o. Oni memor'ig'as pri la fakt'o, ke cigan'o'j dum jar'cent'o'j est'as viktim'o'j de persekut'ad'o en mult'a'j land'o'j. La plej grav'a ekzempl'o est'as la murd'o de mil'o'j da ili en nazi'a'j koncentr'ej'o'j dum la hitlera reg'ad'o.

Garvan MAKAJ

Ŝanĝ'iĝ'u ni'a propr'a si'n'ten'o

Al'log'as Litovio ne nur pro si'a'j histori'o, arkitektur'o aŭ natur'a ĉarm'o, sed foj'foj'e pro si'a'j bel'ul'in'o'j. Ekster Litovio, ekzempl'e, trov'ebl'as reklam'o'j laŭd'ant'a'j litovajn vir'in'o'j'n. Ital'a ret'ej'o inform'as, ke litov'in'o'j „est'as tre dolĉ'a'j, tre in'ec'a'j kaj mult'e atent'as si'a'n aspekt'o'n”.

Sam'temp'e konsil'iĝ'as ital'o'j: „Ven'int'e al Litovio kaj dezir'ant'e kon'at'iĝ'i kun litov'in'o'j, est'u afabl'a'j kaj diligent'a'j, ne kri'ad'u. La plej al'log'a ec'o por vir'in'o'j est'as modest'ec'o.”

Jam far'iĝ'is kvazaŭ tradici'o prezent'i turism'a'j'n valor'o'j'n de Litovio sur'baz'e de ĝi'a'j vir'in'o'j. Tial turist'o not'is inter'ret'e: „Ital'o'j est'as invit'at'a'j al Litovio pro mal'mult'e'kost'a bier'o kaj di'in'a'j vir'in'o'j.”

Ĉiĉeron'in'o'j

Mem kulp'as litovoj, pri tio ke ili'a land'o fam'iĝ'as pro bel'a'j kaj facil'e ating'ebl'a'j vir'in'o'j. En gazet'a'j anonc'o'j oft'e est'as propon'at'a'j la serv'o'j de bel'a'j ĉiĉeron'in'o'j, kiu'j akompan'os gast'o'j'n al hotel'o'j aŭ apartament'o'j. Kulp'as eĉ la ŝtat'a turism'a departement'o, kiu en subvenci'at'a el'don'aĵ'o reklam'is incit'nud'iĝ'a'j'n klub'o'j'n.

La departement'estr'o ne'is, ke Litovio far'iĝ'as land'o de seks'a turism'o. „Ne est'as ver'o, ke turist'o'j ven'as al ni'a land'o pro mal'mult'e'kost'a bier'o kaj bel'a'j vir'in'o'j. Ni dev'as fier'i, ke ni'a'j in'o'j est'as simpati'a'j, tamen mi ne kred'as, ke seks'a turism'o prosper'as”, li dir'is.

Seks'objekt'o'j

Respond'ec'ul'o pri seks'a egal'ec'o en Litovio Margarita Jankauskaitė, opini'as, ke kulp'as la soci'o. „En Litovio ne est'as akcent'at'a'j in'a'j saĝ'o kaj ating'o'j. La amas'komunik'il'ar'o form'as impres'o'n pri jun'a, seks'em'a blond'ul'in'o. Nur in'o tia i'o'n merit'as”, ŝi bedaŭr'as. Pro tio ŝi kred'as, ke ekster'land'an'o'j em'as konsider'i litov'in'o'j'n seks'objekt'o'j.

Jankauskaitė opini'as, ke in'o'j en orient'a Eŭrop'o al'log'as okcident'an'o'j'n pro si'a'j humil'ec'o kaj simpl'ec'o. Ceter'e en Litovio ne ag'as femin'ist'a'j mov'ad'o'j. „Oni pov'as ŝanĝ'i opini'o'j'n de turist'o'j, kiu'j ven'as al Litovio nur por distr'iĝ'i”, ŝi dir'as. „Sed komenc'e ŝanĝ'iĝ'u ni'a propr'a si'n'ten'o pri vir'in'o'j.”

Last

Ornam'it'a per mal'ĝust'a aŭtor'o

La aŭtor'o de la artikol'o Ornam'it'a'j manuskript'o'j (MONATO 2007/8-9, p. 26-27) est'is ne mi, sed mi'a edz'in'o Máire McKay. Pri manuskript'o'j kaj arkeologi'o mi ne est'as fak'ul'o!

Garbhan MAcAOIDH
Irlando

Ŝok'eg'a rezult'o

Mal'venk'is la reg'ant'a'j parti'o'j en Japani'o en la elekt'o'j fin'e de juli'o. Sufer'is kaj la Liberal'a Demokrati'a Parti'o (LDP) kaj Koomei-Parti'o, kiam okaz'is elekt'o'j por du'on'o de la membr'o'j de la Ĉambr'o de Konsil'ist'o'j. La ĝis'nun'a'j 64 seĝ'o'j de LDP redukt'iĝ'is al 37, kaj mal'e la 37 seĝ'o'j de la plej grand'a opozici'a Demokrat'a Parti'o mult'iĝ'is al 60. Sekv'e la du reg'ant'a'j parti'o'j okup'as nur 105 el 242 seĝ'o'j en la Ĉambr'o de Konsil'ist'o'j.

Tio signif'as, ke, eĉ se la reg'ant'a'j parti'o'j aprob'ig'us si'a'j'n leĝ'propon'o'j'n en la Ĉambr'o de Deput'it'o'j, tio pov'os est'i van'a. Opozici'a'j parti'o'j pov'os blok'i la propon'o'j'n en la Ĉambr'o de Konsil'ist'o'j. De post 1955, kiam LDP fond'iĝ'is, ĝi ĉiam okup'is la unu'a'n lok'o'n en la ĉambr'o. Do la rezult'o'j de la elekt'o'j far'iĝ'is ŝok'eg'a afer'o por LDP.

Kiam Abe Ŝintaroo ĉef'ministr'iĝ'is en septembr'o 2006, li est'is tre popular'a. Parlament'an'o'j de LDP opini'is, ke, ĉar li est'as bel'aspekt'a kaj de'ven'as de bon'a politik'ist'a famili'o, LDP des pli prosper'os. Tamen tio est'is iluzi'o. Kolekt'iĝ'is ĉirkaŭ la ĉef'ministr'o amik'a'j politik'ist'o'j, mal'pli kapabl'a'j, mon'e mal'pli pur'a'j, kaj eĉ ŝovinism'a'j.

Nask'il'o'j

El'ŝpruc'is divers'a'j problem'o'j. En printemp'o la ministr'o pri bon'fart'o kaj labor'o dir'is, ke vir'in'o'j est'as nask'il'o'j. Pro tiu ĉi stult'a kaj diskriminaci'a fi'dir'o vir'in'o'j koler'eg'is kaj protest'is. Opozici'a'j parti'o'j postul'is la demisi'o'n de la ministr'o, sed la ĉef'ministr'o rifuz'is.

Post'e mal'kaŝ'iĝ'is, ke la ministr'o pri agrikultur'o „el'spez'is” mult'e da mon'o por si'a parlament'an'a apartament'o. Ĉambr'o'j'n parlament'an'o'j pov'as lu'i preskaŭ sen'pag'e, do opozici'an'o'j demand'is, kiel kaj kial la ministr'o el'spez'is tiom por preskaŭ sen'pag'a loĝ'ej'o. La ministr'o respond'is, ke li vol'is aĉet'i „i'a'n mult'e'kost'a'n akv'o'n”. Sam'temp'e li rifuz'is prezent'i kvitanc'o'j'n. Defend'is li'n la ĉef'ministr'o – tamen en maj'o la ministr'o si'n mort'ig'is.

Ankaŭ li'a post'e'ul'o kiel ministr'o pri agrikultur'o simil'e en'plekt'iĝ'is en kvitanc'o-skandal'o rilat'e uz'o'n de ge'patr'a dom'o kiel ofic'ej'o. Fin'e la ministr'o'n pri defend'o van'e prov'is protekt'i ĉef'ministr'o Abe. La ministr'o publik'e du'on'aprob'is uson'a'j'n fal'ig'o'j'n de atom'bomb'o'j sur Japani'o'n. Fort'e kritik'is li'n la popol'o, kaj la ministr'o demisi'is.

Pretekst'o

Plu'e oni trov'is, ke perd'iĝ'is 50 milion'o'j da dokument'o'j el la naci'a pensi'o-sistem'o. Ĉiu'j japan'o'j pag'as kotiz'o'n, por ke emerit'iĝ'int'e ili ricev'u ŝtat'a'n pensi'o'n. Mult'a'j hom'o'j tamen ne ricev'as pensi'o'n pro la pretekst'o, ke mal'ekzist'as dokument'o'j por atest'i la kotiz'o'j'n. La ĉef'ministr'o promes'is, ke en unu jar'o li solv'os la problem'o'n. Mult'a'j li'n ne kred'as.

Ek'de la ĉef'ministr'iĝ'o de Abe, LDP far'iĝ'is arogant'a, trud'e aprob'ig'ant'e leĝ'o'j'n sen sufiĉ'e da diskut'o'j. Ekzempl'e Abe intenc'as revizi'i la konstituci'o'n, por ke Japani'o pov'u milit'i kun Uson'o. Pac'am'ant'o'j mal'trankvil'iĝ'is kaj protest'is. Kvankam mult'a'j hom'o'j unu'e sub'ten'is la ĉef'ministr'o'n, ili nun konstat'as, ke Abe ne apart'e cel'as pli'bon'ig'i la viv'o'j'n de popol'an'o'j. Mal'kler'a'j ministr'o'j kaj perd'it'a'j dokument'o'j liver'as fatal'a'n bat'o'n al la ĉef'ministr'o kaj al LDP.

Oni antaŭ'vid'is, ke Abe eks'iĝ'os, pren'int'e sur si'n respond'ec'o'n pri la mal'venk'o. Tamen li insist'is rest'i ĉef'ministr'o. Fin'e, komenc'e de aŭgust'o, tri tag'o'j'n post la elekt'o, la nov'a ministr'o pri agrikultur'o demisi'is. Opini-enket'o indik'as, ke nur 2 % de la enket'it'o'j kred'as, ke Abe est'as gvid'kapabl'a. Inter'temp'e Abe tamen demisi'is.

HOr'i Jasuo

Migr'ant'a fil'o post 10 jar'o'j

Ĉi-jar'e okaz'as la 10-jar'iĝ'o de la re'ven'o de Honkongo al ĝi'a patr'o'land'o Ĉini'o. Antaŭ la re'ven'o mult'a'j dub'is pri la politik'o de „unu land'o kun du sistem'o'j”. Okcident'a'j komunik'il'o'j profet'is, ke Honkongo „mort'os”, perd'ant'e si'a'j'n propr'a'j'n soci'a'n sistem'o'n kaj viv'manier'o'n.

Tamen post 10 jar'o'j evident'as, ke la ekonomi'o pli prosper'as, la soci'o pli harmoni'as, kaj la leĝ'farad'o pli komplet'as. Ekzempl'e, en la 1970aj jar'o'j, Honkongo el'star'is kiel la unu'a inter'naci'a financ'a centr'o en Azi'o. Hodiaŭ Honkongo, Londono kaj Nov'jork'o konsist'ig'as la tri grand'a'j'n financ'a'j'n centr'o'j'n de la mond'o. Laŭ indic'o'j publik'ig'it'a'j en mart'o en Londono, Honkongo en'vic'iĝ'as kiel la tri'a plej fort'a, tamen antaŭ'vid'ebl'as pli'a kresk'o.

Eksport'ad'o

Honkongo far'iĝ'is ankaŭ inter'naci'a komerc'a centr'o. La sum'o de la var'a kaj serv'a komerc'o'j proksim'iĝ'as al kvar'obl'o de la tut'a lok'a produkt'o'kvant'o. Eksport'ad'o de kontener'a'j var'o'j kresk'as je du'cifer'a el'cent'o en si'n'sekv'a'j kvar jar'o'j, tiel ke Honkongo est'as navig'a centr'o en la azi-pacifik'a region'o. Ceter'e, krom ŝtat'defend'o kaj ekster'a'j afer'o'j reg'at'a'j de la ĉin'a centr'a reg'ist'ar'o, Honkongo ĝu'as alt'a'n mem'star'ec'o'n en administraci'o, leĝ'farad'o kaj en juĝ'afer'o'j.

Antaŭ la re'ven'o al Ĉini'o, Honkongo est'is „migr'ant'a fil'o”. Post la re'ven'o Honkongo konsci'as pri la sub'ten'o de la ĉin'a ĉef'ter'o. Tio probabl'e est'as la plej grand'a ŝanĝ'o, kiu efik'is al la dis'volv'iĝ'o de Honkongo.

Laŭ enket'o far'it'a de la honkonga reg'ist'ar'o april'e 2006, 75 % de honkong'an'o'j fier'as est'i ĉin'o'j; 62 % fier'as est'i civit'an'o'j de Ĉini'o; 65 % opini'as, ke pro la ĉin'a status'o en la inter'naci'a komun'um'o, ĉin'o'j ne plu sufer'as humil'iĝ'o'n; kaj 76 % konsent'as, ke honkong'an'o'j bezon'as patriot'ism'a'n eduk'o'n.

Alic'e LIu

Sonĝ'ant'e pri gulaŝ'o

Pas'is 17 jar'o'j post demokrati'ig'o de Hungari'o: ĝust'e du'on'o de la social'ism'a era'o, ali'nom'e gulaŝ'komun'ism'o. Nun'temp'e oni re'memor'as kaj kompar'as ambaŭ era'o'j'n. La rezult'o est'as surpriz'a, ĉar oft'e oni sonĝ'as pri la gulaŝ'o. Ar'o da libr'o'j trakt'as la tem'o'n, ankaŭ la ĉef'kuir'ist'o'n de la gulaŝ'o, János Kádár, kies ost'o'j'n ne'kon'at'o'j el'fos'is kaj ŝtel'is.

Reg'as nun'temp'e ne'cert'ec'o, ekzempl'e rilat'e labor'lok'o'j'n. Kiu hav'as posten'o'n aŭ entrepren'o'n, tiu ekspluat'as. La Eŭrop'a Uni'o ankoraŭ ne liver'is rezult'o'j'n: nur bandit'o'j profit'as, ĉar lim'o'j est'as for'ig'it'a'j. Negoc'ist'o'j „labor'ad'as” en impost'o'paradiz'o'j, kiu'j trov'iĝ'as ankaŭ en EU (ekzempl'e en Guernsey, insul'o'j mar'kol'a'j). Ali'flank'e okul'frap'as mal'riĉ'ec'o. Sen'labor'ec'o stagn'as aŭ kresk'as (7,3 %); inflaci'o ating'is 8,6 %; pri san'serv'o'j kaj salajr'o'j reg'as sen'esper'o.

Mult'as financ'a'j skandal'o'j. La plej grav'a'j politik'ist'o'j ne'imag'ebl'e riĉ'as. Ili super'as la leĝ'ar'o'n, ekzempl'e kiam tem'as pri trafik'o'delikt'o'j. Emerit'o'j, kies sub'ten'o'n bezon'as politik'ist'o'j, kred'as, ke ili'a sort'o pli'bon'iĝ'os. Sed la ceter'a'j kuir'as si'a'n gulaŝ'o'n kaj en televid'o spekt'as nostalgi'a'j'n film'o'j'n pri social'ism'o.

Karlo JUHÁSZ
Hungari'o

Kie la beb'o'j?

Antaŭ 40 jar'o'j abund'is en Portugali'o infan'o'j kaj jun'ul'o'j, kiu'j bunt'ig'is per si'a'j lud'o'j urb'o'j'n kaj vilaĝ'o'j'n. Nun'temp'e sent'ebl'as, ke mal'jun'ul'o'j invad'is park'o'j'n kaj kaf'ej'o'j'n. Bon'e, ke oni long'e viv'as, sed kie est'as la beb'o'j?

La inter'naci'a kaj sen'de'pend'a Institut'o pri Famili'a Politik'o, kiu sid'ej'as en Madrido, prezent'is stud'dokument'o'n en Bruselo, kiu almenaŭ part'e klar'ig'as, kial infan'o'j mal'aper'as. Unu el ĝi'a'j konklud'o'j est'is, ke en 2006 Portugali'o hav'is la plej mal'alt'a'n nask'o'kvant'o'n de la last'a'j 20 jar'o'j.

El inter la iam'a'j 15 membr'o'j de la Eŭrop'a Uni'o, Portugali'o est'is unu el kvar land'o'j, kun Hispanio, Italio kaj Greki'o, kie ge'patr'o'j ricev'is mal'plej da mon'o por pri'zorg'i kaj eduk'i infan'o'j'n. Laŭ raport'o La evolu'o de la famili'o en Eŭrop'o 2007, baz'it'a sur statistik'o de 2004, portugal'a'j ge'patr'o'j ricev'is jar'e 168 eŭr'o'j'n; en Luksemburgi'o 2291 eŭr'o'j'n. Ankaŭ Dani'o, Svedi'o kaj Irlando trov'iĝ'as inter la plej mal'avar'a'j land'o'j rilat'e ge'patr'a'j'n subvenci'o'j'n.

Pli last'a'j statistik'o'j rilat'e la 25-membr'a'n uni'o'n konfirm'as la avantaĝ'o'j'n ĝu'at'a'j'n de la plej riĉ'a'j land'o'j. Luksemburgi'o daŭr'e trov'iĝ'as supr'e; Pollando okup'as la last'a'n lok'o'n (48 eŭr'o'j jar'e).

Divorc'o'j

Ceter'e, Hispanio, Portugali'o kaj Italio est'as laŭ'ord'e la eŭrop'uni'a'j land'o'j, kie divorc'o'j plej alt'iĝ'is en la last'a'j 11 jar'o'j. En Hispanio kresk'is divorc'o'j je 326 %; en Portugali'o je 89 %; en Italio je 62 %. En Eŭrop'o ĉiu du'a ge'edz'iĝ'o fin'iĝ'as per divorc'o. Inter 1990 kaj 2005, tiu'j divorc'o'j traf'is 21 milion'o'j'n da infan'o'j.

Rezult'e ne nur mal'kresk'as la nombr'o de nask'iĝ'o'j, sed ankaŭ kresk'as ĉiam pli da infan'o'j ĉirkaŭ'at'a'j de famili'a'j problem'o'j. Oft'e ne ebl'as garanti'i famili'a'n stabil'ec'o'n.

La raport'o propon'as kiel pli'bon'ig'i famili'a'n viv'o'n. Nepr'as kre'i soci'a'n akord'o'n inter politik'a'j parti'o'j, soci'a'j ag'ant'o'j kaj famili'a'j instituci'o'j. Nepr'as ankaŭ don'i pli da mon'o al famili'o'j, apog'i graved'ul'in'o'j'n kaj redukt'i je 50 % la impost'o'j'n de por'infan'a'j var'o'j.

João José SAnt'os

Pac'e viv'i, pac'e mort'i

Lluís Maria Xirinacs [ŝirináks] i Damians est'is pac'ism'a politik'ist'o kaj eks-sacerdot'o, kiu far'iĝ'is simbol'o de la lukt'o por amnesti'o en la post'frank'ism'a epok'o. Est'ant'e kandidat'o por Nobel'premi'o pri pac'o en 1975, 1976 kaj 1977, Xirinacs el'star'is pro si'a'j mal'sat'strik'o'j kaj ne'per'fort'a'j protest'o'j. Ekzempl'e li sid'ad'is 12 hor'o'j'n tag'e dum preskaŭ du jar'o'j antaŭ la ĉef'prizon'o en Barcelono, postul'ant'e amnesti'o'n por la politik'a'j mal'liber'ul'o'j.

En aŭgust'o ĉi-jar'e oni trov'is en arb'ar'o en Kataluni'o li'a'n kadavr'o'n. Kelk'a'j ĵurnal'o'j menci'is mem'mort'ig'o'n. Tamen, laŭ post'las'it'a skrib'aĵ'o, ŝajn'as, ke li mal'san'is kaj trans'lok'iĝ'is en la mont'ar'o'n por sol'e, pac'e kaj silent'e for'pas'i.

Rezist'o ne'fort'a

Xirinacs nask'iĝ'is en Barcelono en 1932. Far'iĝ'int'e sacerdot'o, kiam li aĝ'is 22 jar'o'j'n, li rifuz'is akcept'i mon'o'n don'it'a'n de la ŝtat'o al la eklezi'o. Li komenc'is mal'sat'strik'o'n por protest'i kontraŭ la lig'o'j inter eklezi'o kaj ŝtat'o. Post'e li est'is kun'iniciat'int'o de la Asemble'o de Kataluni'o, al kies suveren'ec'o li dediĉ'is si'a'n viv'o'n. Est'ant'e ne'per'fort'ul'o, li sekv'is la ide'ar'o'n de Gandhi, inkluziv'e de rezist'o ne'per'fort'a, kaj est'is plur'foj'e mal'liber'ig'it'a.

En 1977 li kandidat'is unu'op'ul'e en Barcelono por la senat'o kaj est'is amas'e voĉ'don'it'a. En la senat'o, dum ĉiu'j sid'is, li star'is protest'e al la mal'permes'o uz'i la katalun'a'n. Li ĉiam lukt'is por la sen'de'pend'ec'o de la Katalun'a Land'ar'o kaj en 2001 deklar'is tiu'cel'e mal'sat'strik'o'n en la plac'o Sant Jaume de Barcelono.

Konflikt'o

Xirinacs est'is kondamn'it'a en 2004 pro „prav'ig'o de teror'ism'o”, ĉar en 2002 li deklar'is si'n amik'o de la vask'a naci'ism'a grup'o Et'a, konsider'at'a i.a. de la Eŭrop'a Uni'o kiel teror'ism'a organiz'aĵ'o. Xirinacs cit'is Gandhi kaj dir'is, ke, kiam ekzist'as konflikt'o, ne'per'fort'ul'o ne pov'as deklar'i si'n neŭtral'a, ĉar en konflikt'o neŭtral'ec'o help'as la plej fort'a'n.

Adiaŭ'e kaj testament'e Xirinacs post'las'is divers'a'j'n mesaĝ'o'j'n. Li skrib'is: „Mi vol'as fin'i mi'a'j'n tag'o'j'n en la sol'ec'o kaj en la silent'o” kaj resum'is si'a'n viv'o'n tiel: „Mi viv'is sklav'e sep'dek kvin jar'o'j'n en Katalun'a Land'ar'o okup'it'a de Hispanio, de Franci'o (kaj de Italio). Mi viv'is lukt'e kontraŭ tiu sklav'ec'o ĉiu'j'n jar'o'j'n de mi'a plen'aĝ'a viv'o. Sklav'a popol'o, sam'kiel sklav'a hom'o, est'as hont'o por la hom'ar'o kaj por la univers'o. Sed popol'o neniam est'os liber'a, se ĝi'a'j an'o'j ne vol'as risk'i ties viv'o'n en ĝi'a liber'ig'o kaj defend'o.”

Ferriol MACIP I BONET

Id'o-kriz'o

En Ukrainio kresk'as la nombr'o de famili'o'j, kiu'j ne hav'as infan'o'j'n. Proksim'iĝ'as demografi'a kriz'o. Se en la sovetia period'o en Ukrainio est'is proksim'um'e 52 milion'o'j da loĝ'ant'o'j, nun est'as nur 48 milion'o'j. Ĝis la fin'o de la 2020aj jar'o'j tiu nombr'o pov'as est'i proksim'um'e 27 milion'o'j.

Kulp'as ĉef'e ekonomi'a'j problem'o'j (ne ind'as nask'i infan'o'j'n sen ebl'o'j bon'e ili'n financ'e zorg'i), ne'stabil'ec'o en la land'o (konstant'a'j politik'a'j kriz'o'j) kaj tro rapid'a viv-manier'o (ne sufiĉ'as temp'o „por si mem”).

Laŭ kalkul'o'j de special'ist'o'j, sen'infan'a'j famili'o'j konsist'ig'is en 1982 28,3 % de la popol'o, en 1995 56,2 % kaj en 2005 62,8 %. Por sub'ten'i nask'ad'o'n en Ukrainio oni plan'as ne nur alt'ig'i financ'a'n help'o'n por patr'in'o'j, sed ankaŭ don'i sen'interez'a'n kredit'o'n, por ke famili'o'j kun tri'a infan'o akir'u loĝ'ej'o'n.

Dmitrij CIBULEVSKIJ

Veter-bilanc'o

En la maj'a numer'o mi rezon'is pri la klimat'ŝanĝ'iĝ'o kaj eventual'a'j sekv'o'j por mi person'e en ni'a mez-eŭrop'a region'o (MONATO 2007-5, p. 7). Inter ali'e mi tim'is, ke abel'o'j vek'iĝ'os tro fru'e el vintr'a dorm'o, ne trov'us nutr'aĵ'o'n kaj sekv'e mort'os. Pro tio – sekv'a tim'o – ili ne fekund'ig'os ni'a'n pom'arb'o'n, tiel ke ni ne kolekt'os frukt'o'j'n. Ali'a tim'o est'is, ke abund'os plag'a'j insekt'o'j. Nun, en la eŭrop'a aŭtun'o, est'as temp'o, por far'i bilanc'o'n. Kaj jen, ĝi est'as ne tiom negativ'a, kiom mi tim'is. Ekzempl'e ni hav'is ĉi-jar'e neniu'n plag'o'n de vesp'o'j kaj kul'o'j. Jes, jen kaj jen aper'is insekt'o'j, kiu'j'n ni neniam antaŭ'e vid'is aŭ ebl'e kon'is nur el mediterane'a'j land'o'j, sed ili ne mult'is. Abel'o'j ek'svarm'is ĝust'a'temp'e kaj trov'is abund'e nektar'o'n; ni'a pom'uj'o est'is plen'plen'a de flor'o'j kaj en aŭtun'o hav'is tiom da frukt'o'j, kiom neniam antaŭ'e, tiel ke plur'a'j branĉ'o'j romp'iĝ'is pro la pez'o. Ni ankaŭ ne dev'is (ali'a mi'a tiam'a tim'o) terur'e ŝvit'i dum la tut'a jar'o.

Cert'e, la prognoz'o'j pri la klimat-ŝanĝ'o est'is traf'a'j: preskaŭ ĉiu'n monat'o'n mete'olog'o'j inform'is pri rekord'a'j temperatur'o'j („plej varm'a mart'o de post ... iu jar'o”). Ni hav'is varm'eg'a'j'n, sek'a'j'n period'o'j'n, sed ankaŭ pluv'o'plen'a'j'n period'o'j'n kun agrabl'a'j temperatur'o'j. Ver'o est'as ankaŭ, ke veter-fenomen'o'j est'is pli ekstrem'a'j ol antaŭ jar'dek'o'j. Precip'e oft'iĝ'is pluv'eg'o'j, por kiu'j german'a'j mete'olog'o'j invent'is nov'a'n noci'o'n „Starkregen” ([ŝtarkregen] = fort'a pluv'o), oft'iĝ'is ŝtorm'o'j kaj fulm'o'tondr'o'j dum monat'o'j, kiu'j antaŭ'e hav'is stabil'a'n veter'o'n. Tamen preskaŭ est'is nur lok'a'j inund'o'j kaj ne tut'region'a'j, kiel oni tim'is antaŭ'e. Kaj ali'flank'e est'is mir'ig'e, kiom ŝanĝ'iĝ'is la liber'a natur'o. Tie aper'is abund'e plant'o'j kaj flor'o'j, kiu'j'n part'e mi memor'is nur el mi'a jun'aĝ'o kaj kiu'j'n inter'temp'e est'is sufok'int'a ni'a civilizaci'o. Pro la tre varm'a veter'o kun sufiĉ'e da pluv'akv'o ili krom'e kresk'is gigant'e. Sed en mez'a Eŭrop'o ni ne sufer'is pro tro'a varm'eg'o kiel en sud'o de la kontinent'o, kie for'brul'iĝ'is tre vast'a'j arb-are'o'j.

Kio'n do konklud'i el tiu miks'it'a bilanc'o? Cert'e ni pov'as ĝoj'i, ke la klimat'ŝanĝ'iĝ'o al'port'as ankaŭ agrabl'a'j'n sekv'o'j'n, almenaŭ por mez'a Eŭrop'o. Sed ĉu pro tio ni pov'as est'i kontent'a'j aŭ eĉ asert'i, ke la klimat'ŝanĝ'iĝ'o ne est'as tiom danĝer'a, kiom oni asert'as, ke simpl'e la veter'o kapric'as kiel ĉiam? Tio sen'dub'e est'us tro naiv'a konklud'o.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Reg'ist'ar'o asert'as, ke manĝ'aĵ'o'j est'as sekur'a'j

Last'a'temp'e en la eŭrop'a kaj uson'a gazet'ar'o'j aper'is artikol'o'j pri ĉin'a'j produkt'o'j, kiu'j pov'as en'danĝer'ig'i la san'o'n. Precip'e tem'is pri lud'il'o'j, kies farb'o pov'as noc'i infan'o'n, kiu met'as la lud'il'o'n en la buŝ'o'n, sed est'is plend'o'j ankaŭ pri manĝ'aĵ'o'j.

Mez'e de aŭgust'o de 2007 la nov'aĵ'a ofic'ej'o de la Ŝtat'a Konsil'ant'ar'o de Ĉini'o publik'ig'is „blank'a'n libr'o'n”, kun titol'o La kvalit'o kaj sekur'ec'o de ĉin'a'j manĝ'aĵ'o'j. Per tia libr'o la reg'ist'ar'o unu'a'foj'e prov'is sen'parti'e kon'ig'i al la mond'a publik'o la sekur'a'n stat'o'n de ĉin'a'j manĝ'aĵ'o'j.

La libr'o montr'as, ke ĝeneral'e la manĝ'aĵ'a kvalit'o stabil'as je alt'a nivel'o. Dum la pas'int'a'j jar'o'j ĉiam pli ol 99 % de la eksport'it'a'j manĝ'aĵ'o'j respekt'is la kvalit'norm'o'j'n. Por eksport'o'j al Eŭrop'o tiu kvot'o ating'is eĉ 99,8 %. Okaz'e de en'land'a'j kontrol'o'j la kvalit'o pli'bon'iĝ'as. Specimen'a'j kontrol'o'j en la tut'a land'o dum 2006 montr'is, ke 77,9 % de la manĝ'aĵ'o'j est'is bon'kvalit'a'j; en la unu'a part'o de 2007 la proporci'o kresk'is ĝis 85,1 %. De la total'a eksport'it'a agrikultur'a produkt'ad'o, 90 % est'as produkt'o'j „verd'a'j” (produkt'it'a'j kun respekt'o por la natur'a medi'o).

Kvankam rilat'e al la kvalit'o de ĉin'a'j manĝ'aĵ'o'j ja ankoraŭ ekzist'as kelk'a'j problem'o'j, la reg'ist'ar'o streĉ'as la pens'o'j'n kaj ag'o'j'n, por ke tiu'j problem'o'j iom post iom est'u solvat'a'j. Ekzempl'e, ĝi jam far'is la unu'a'j'n paŝ'o'j'n por en'konduk'i arkiv'sistem'o'n ĉe manĝ'aĵ'a'j entrepren'o'j por pli'facil'ig'i kaj pli'efik'ig'i la kontrol'ad'o'n. Ĝi ankaŭ komenc'is aper'ig'i nom'list'o'j'n ruĝ'a'n (por bon'e kondut'ant'a'j eksport'ant'a'j entrepren'o'j) kaj nigr'a'n (por kritik'end'a'j entrepren'o'j). Precip'e la et'a'j manĝ'aĵ'far'ej'o'j (kun mal'pli ol dek labor'ist'o'j) est'u sever'e kaj oft'e kontrol'at'a'j, ĉar nur 70 % de tiu'j funkci'as laŭ'norm'e.

Pork'a mal'san'o alt'ig'as la prez'o'j'n

Pro terur'a infekt'a mal'san'o kiu traf'is kelk'a'j'n region'o'j'n, mult'a'j pork'o'j en ĉin'a'j bred'ej'o'j mort'is. Tio ne influ'as la kvalit'o'n de la vend'at'a viand'o, sed pro la mal'pli grand'a ofert'o la prez'o'j de pork'o'viand'o lev'iĝ'is. En juli'o tiu viand'o vend'iĝ'is kontraŭ 26 juan'o'j por unu kilo'gram'o. En aŭgust'o la prez'o est'is 30 ĝis 32 juan'o'j. Ankaŭ ali'a'j var'prez'o'j drast'e supr'e'n'ir'as.

MU Binghua

La tekst'o de la blank'a libr'o (en angl'a lingv'o) leg'ebl'as je www.chinadaily.com.cn/bizchina/2007-08/18/content 6032837.htm

[F]in'a venk'o

Iom post iom bon'iĝ'as la situaci'o de vir'in'o'j en Nepalo. Last'a'n jar'o'n ŝanĝ'iĝ'is la leĝ'o, tiel ke ankaŭ fil'in'o rajt'as sen diskriminaci'o far'iĝ'i reĝ'in'o. Antaŭ'e nur fil'o rajt'is hered'i la tron'o'n.

Ceter'e, ĉi-jar'e, civit'an'o rajt'as ricev'i naci'a'n ident'ig'il'o'n, prezent'ant'e patr'in'a'n ident'ec'o-kart'o'n. En la pas'int'ec'o valid'is nur patr'a ident'ec'o-kart'o. Krom'e, dum en antaŭ'a'j elekt'o'j nur 5 % de la kandidat'o'j est'is vir'in'o'j, la reg'ist'ar'o nun permes'as, ke 33 % de la kandidat'o'j est'u vir'in'o'j.

Tiu'rilat'e help'is la venk'o de la nepalaj ribel'int'o'j. Ili elekt'is pli da vir'in'o'j al la naci'a parlament'o, kie ĵus en'ofic'iĝ'is tri ministr'in'o'j. Ŝajn'as, ke ĉiam pli da vir'in'o'j nun aktiv'e part'o'pren'as sen diskriminaci'o en la publik'a viv'o de Nepalo.

Navin SHRESTHA/pg

Mirakl'a preĝ'ej'a incendi'o

Dum ripar'labor'o'j okaz'e de ven'ont'a 100-jar'iĝ'o incendi'o subit'e ek'is en la preĝ'ej'o de la Sankt'a apostol'o-evangeli'ist'o Mateo en la et'a litova urb'et'o Naujamiestis apud Panevežys. La okaz'int'aĵ'o kaŭz'is milion-kost'a'n damaĝ'o'n. Plend'ant'e pri la mal'feliĉ'o, la preĝ'ej'a pastr'o Algirdas Dauknys inter'ali'e menci'is ankaŭ kvar mirakl'o'j'n, kiu'j esprim'iĝ'is dum la incendi'o.

Laŭ la pastr'o, ver'e est'as mirakl'o, ke ne for'brul'is bild'o de Maria, est'is sav'it'a hom'o, ne romp'iĝ'is la sonor'il'o, kaj ke la en'flam'iĝ'int'a'j tur'o'j fal'is al ĝust'a direkt'o. „Ver'e est'as strang'e, ke la bild'o de la mizerikord'a (kompat'em'a) Maria ne brul'is, malgraŭ tio, ke la incendi'a font'o est'is tut'e apud'e kaj la varm'eg'o ne'el'ten'ebl'a”, dir'is la pastr'o. Ankaŭ mirakl'a est'as tio, ke, mal'e ol est'is atend'it'e, la sonor'il'o ne fal'is kaj ne en'pik'iĝ'is ter'e'n, ĝi eĉ ne tra'ir'is la du'a'n etaĝ'o'n, ĝi'n halt'ig'is ark'aĵ'o.

Laŭ asert'o de Dauknys, la tri'a mirakl'o est'is sav'o de unu urb'an'o. Du vir'o'j sen inform'i ali'a'j'n intern'e de la preĝ'ej'o pen'is esting'i la fajr'o'n, cel'ant'e sav'i la orgen'o'n. „La vir'o'j opini'is, ke la incendi'o baldaŭ est'os halt'ig'it'a. Kiam komenc'is fal'i najl'o'j kaj ali'a'j de'ŝir'aĵ'o'j, ili re'tir'iĝ'is, tamen super ili'a'j kap'o'j en'fal'is la volb'o”, rakont'is la pastr'o. Tiam unu el la vir'o'j kur'is sur ŝtup'ar'o kaj la ali'a perd'iĝ'is en polv'o kaj fulm'o. Feliĉ'e, la vir'o'j inter'kontakt'iĝ'is, la unu'a sur'verŝ'is akv'o'n sur la ali'a'n, pren'is li'a'n man'o'n kaj ambaŭ for'kur'is.

La kvar'a mirakl'o est'is tio, ke la brul'ant'a'j preĝ'ej'a'j tur'o'j fal'is al la ĝust'a direkt'o, – ne al paroĥ'estr'ej'o kaj ali'a'j najbar'a'j dom'o'j, sed ali'direkt'e'n.

Last

Ĉio en unu program'o

La 11an de oktobr'o je la 16a hor'o la soci'a ret'ej'o Ipernity mal'ferm'is al la publik'o si'a'n esperant'lingv'a'n fasad'o'n. Jen kial'o por iom fos'i en la histori'o de la ret'ej'o kaj inform'pet'i pri la plan'o'j por la est'ont'ec'o.

Ipernity nom'as si'n mem la „ĉio-en-unu” de la Ret'o 2.01. Ĉiu uz'ant'o de la ret'ej'o pov'as prezent'i si'n mem al la mond'o, aŭ al mem'difin'it'a grup'o amik'a aŭ famili'a, per'e de tekst'o'j, la tiel nom'at'a blog'o, per'e de mem'far'it'a'j bild'o'j, film'o'j aŭ son'registr'aĵ'o'j, aŭ per kombin'o de ĉio ĉi. Jam ekzist'as ret'ej'o'j, kie oni pov'as kolekt'i kaj montr'i si'a'j'n fot'o'j'n; est'as ali'a'j, kiu'j ar'ig'as film'et'o'j'n; en ankoraŭ ali'a'j oni pov'as hav'i si'a'n propr'a'n blog'o'n. Ipernity hav'as ĉio'n „sub unu tegment'o”. Tiu ĉi koncept'o est'as tut'e nov'a.

La person'o'j, kiu'j hav'as al'ir'o'n al la ret'ej'o, pov'as laŭ'plaĉ'e koment'i, aŭ far'i lig'o'j'n al si'a propr'a ret'ej'o, tiel ke rapid'e form'iĝ'as amik'a etos'o. Se oni tra'leg'as la ĝis'nun'a'j'n blog'aĵ'o'j'n, oni vid'as, ke plur'a'j mir'as, kiel rapid'e amik'ec'o'j ek'est'as. Ne nur oni vid'as la fot'o'j'n aŭ film'o'j'n de la uz'ant'o'j, sed sam'temp'e pov'as inform'iĝ'i pri ili'a viv'o, ili'a land'o, ili'a'j ŝat'o'j ... Sen'pag'a intern'a ret'poŝt'o kaj facil'e uz'ebl'a tuj'mesaĝ'il'o inter la uz'ant'o'j ankoraŭ pli facil'ig'as tiu'n inter'kontakt'ad'o'n.

Franc'a iniciat'o

La fond'o'n de Ipernity en april'o 2007 iniciat'is du franc'o'j, kiu'j jam pruv'is si'a'n kapabl'o'n antaŭ'e en la Ret'o 1.0: Christophe Ruelle, 35-jar'a, kiu est'is ĉe la baz'o de la franc'a ret'ej'o Voila.fr, kaj Christian Conti, 39-jar'a, kiu kun'fond'is la ret'ej'o'j'n Respublica.fr, Chez.com kaj Netradio.fr. Est'is ankaŭ Christian Conti, kiu, aŭd'int'e pri artikol'o en MONATO pri la Ret'o 2.0, iniciat'is la al'don'o'n de esperant'lingv'a fasad'o.

Kvankam la iniciat'o est'is franc'a, la ret'ej'o neniel nun rest'is tia. La pli'mult'o de uz'ant'o'j nun est'as german'a'j, sed est'as grand'a'j grup'o'j da hispan'o'j, katalun'o'j, island'an'o'j, svis'o'j kaj kompren'ebl'e franc'o'j, Esperant'o-parol'ant'o'j kaj mult'a'j ali'a'j. Uson'an'o'j kaj brit'o'j tamen est'as mal'pli'mult'o, kio grav'e influ'as la lingv'o-uz'o'n en Ipernity: la angl'a tie ne super'reg'as.

Sen'pag'a

La baz'a versi'o de Ipernity est'as sen'pag'a. En tiu baz'a versi'o oni pov'as al'ŝut'i 200 mega'bajt'o'j'n da dokument'o'j (fot'o'j, film'o'j, son'dosier'o'j) monat'e. Kiu vol'as al'ŝut'i pli, pov'as kvin'obl'ig'i si'a'n kvant'o'n kontraŭ 1,99 eŭr'o'j monat'e. La program'o est'as ankoraŭ en bet'a-stadi'o. Tio signif'as, ke ĝi est'as jam perfekt'e uz'ebl'a, sed oni konstant'e al'don'as kaj test'as pli'a'j'n ebl'o'j'n. Unu el tiu'j er'o'j ĵus al'don'it'a'j est'as grup'o'j. Imag'u, ke kelk'a'j uz'ant'o'j hav'as la sam'a'j'n interes'o'j'n. Tiam ili pov'as fond'i grup'o'n, tiel ke ili pli facil'e pov'as re'trov'i si'n, inter'ŝanĝ'i spert'o'j'n kaj mult'e pli. La ĉef'a ret'ej'o de Ipernity trov'iĝ'as en www.ipernity.com/?lg=eo, sed ĉiu'j uz'ant'o'j pov'as ricev'i privat'a'n adres'o'n kiel mi'a nom'o.ipernity.com.

1. Ret'o 2.0 est'as ne'formal'a nom'o por la plej last'a'j evolu'o'j en Ttt, ĉef'e tiu'j, per kiu'j la uz'ant'o pov'as mem facil'e kre'i aŭ adapt'i ret'paĝ'o'j'n.
Paŭl PEERAERTS

La specif'a bon'aĵ'o de Ipernity laŭ mi est'as, ke ĝi est'as ne nur esperant'lingv'a, sed ke Esperant'o kaj esperant'ist'o'j ĉi tie aper'as egal'rajt'e kun ali'a'j lingv'o'j kaj lingv'an'ar'o'j. Tio laŭ mi est'as prefer'ind'a ol en'ferm'iĝ'i en apart'a'j esperant'uj'o'j. (Kalle Kniivilä)

Bat'il'a batal'o

Antaŭ kelk'a'j semajn'o'j, mi'a edz'in'o vol'is aĉet'i varm'a'n ĉap'o'n, taŭg'a'n por mal'varm'a land'o, kie'n ŝi intenc'is ekskurs'i. Ni en'ir'is mal'grand'a'n magazen'o'n, kie oni vend'as sport'var'o'j'n kaj vest'aĵ'o'j'n por sub'ĉiel'a aktiv'ec'o. Dum ŝi tra'rigard'is la stok'o'n, kapt'is mi'a'n atent'o'n basbal'a'j bat'il'o'j supoz'ebl'e import'it'a'j el Uson'o.

Mi demand'is, kiu en Irlando lud'as basbal'o'n. La vend'ist'o respond'is, ke per la bat'il'o'j oni ne lud'as sed si'n defend'as. Mi jam sci'is, ke basbal-bat'il'o'j popular'as inter krim'ul'o'j, sed la vend'ist'o asert'is, ke tiu'j, kiu'j aĉet'as ili'n, est'as precip'e taksi'ist'o'j kaj butik'ist'o'j.

Mi'a edz'in'o mir'is pri tiu asert'o, ĉar – kiel ŝi post'e dir'is al mi – basbal-bat'il'o, sufiĉ'e long'a, ne facil'e uz'ebl'as en la lim'ig'it'a spac'o de taksi'o. Pli'e, propriet'ul'o de et'butik'o (ekzempl'e juvel'ist'o, horloĝ'ist'o aŭ vend'ist'o de porcelan'aĵ'o'j) risk'us frakas'i si'a'j'n var'o'j'n.

Krim'ul'o far'iĝ'as viktim'o

Mi respond'is, ke tiu risk'us frakas'i ne nur si'a'n stok'o'n sed ankaŭ la kap'o'n de ŝtel'ist'o. En tiu okaz'o, ne la krim'ul'o sed la butik'ist'o est'us arest'it'a, ebl'e en'karcer'ig'it'a, kaj ver'ŝajn'e dev'us kompens'i la hom'o'n, kiu prov'is pri'ŝtel'i la vend'ej'o'n. Tia'j okaz'o'j oft'as: krim'ul'o far'iĝ'as viktim'o. Ŝajn'e, laŭ la irlandaj leĝ'o'j, oni ne rajt'as atak'i atak'ant'o'j'n: permes'at'e est'as nur for'kur'i aŭ vok'i polic'ist'o'n (kiu tro mal'fru'e aper'os). Mi simpati'as kun la ver'a'j viktim'o'j de krim'o'j tia'j, sed mi dub'as, ĉu posed'i basbal-bat'il'o'n praktik'e defend'as aŭ solv'as krim'problem'o'j'n en la nun'a soci'o.

La propriet'ul'o de la sport'vend'ej'o, kie mi vid'is la bat'il'o'j'n, dir'is, ke klient'o'j aĉet'as ili'n, ĉar ne ekzist'as ali'a rimed'o. En Irlando, civil'ul'o'j ne rajt'as posed'i aŭ port'i arm'il'o'j'n, krom en tre lim'ig'it'a'j cirkonstanc'o'j. Mal'facil'as akir'i polic'a'n permes'il'o'n por hav'i paf'il'o'n. Eĉ posed'i mal'long'a'n baston'o'n, kia'n port'as polic'an'o, mal'permes'at'as al ordinar'a'j civit'an'o'j.

Murd'o'j kaj atak'o'j

Tial honest'a'j civil'ul'o'j elekt'as aĉet'i basbal-bat'il'o'j'n, kiu'j'n oni rigard'as kiel sport'artikl'o'j'n, ne arm'il'o'j'n. Sed ĉu fakt'e ili est'as la honest'a'j? Mi ne demand'is al la butik'ist'o (ĉia'okaz'e, kiel li sci'u?), sed mi dub'as pri la honest'ec'o de la aĉet'int'o'j. La amas'komunik'il'o'j konstant'e raport'as pri murd'o'j kaj atak'o'j kontraŭ sen'kulp'a'j hom'o'j – krim'o'j far'it'a'j oft'e de jun'ul'o'j sub la influ'o de alkohol'o kaj/aŭ narkot'aĵ'o'j. Pli lert'a'j kaj matur'a'j krim'ul'o'j prefer'as, kaj pov'as facil'e akir'i, paf'il'o'j'n. Jun'a'j delikt'ul'o'j plej oft'e uz'as bat'il'o'j'n, fer'stang'o'j'n aŭ tranĉ'il'o'j'n. Ili mal'oft'e est'as kapt'it'a'j kaj pun'it'a'j.

Mi demand'as mi'n, kiu'j est'as la komerc'ist'o'j, kiu'j import'as basbal-bat'il'o'j'n. Ili cert'e sci'as, ke irland'an'o'j ne lud'as basbal'o'n. Oni konsci'e komerc'as per var'o'j, kiu'j ŝajn'e est'as sport'artikl'o'j, sed fakt'e arm'il'o'j.

Suker'o, sal'o kaj kemi'aĵ'o'j

Por mi est'as mister'o, kial Uson'o – grand'anim'a kaj mal'avar'a land'o – eksport'as ne si'a'j'n plej bon'a'j'n, bel'a'j'n kaj nobl'a'j'n var'o'j'n, kiu'j est'as mult'a'j kaj dezir'ind'a'j, sed si'a'j'n mal'pli dezir'ind'a'j'n, mal'pli bel'a'j'n kaj mal'pli util'a'j'n. Inter tiu'j trov'ebl'as milit'a'j arm'il'o'j, kiu'j dis'vast'ig'as mal'pac'o'n; t.n. „rapid'vor'aĵ'o'j” en'hav'ant'a'j tro da suker'o, sal'o kaj kemi'aĵ'o'j, kaj kiu'j konduk'as al dik'iĝ'o, eventual'e al diabet'o, blind'ec'o kaj mal'pli long'a viv'o; genetik'e modif'it'a'j gren'o'j, kies efik'o'j est'as ne'kon'at'a'j; maĉ'gum'o, kiu ĉie makul'as trotuar'o'j'n; mal'elegant'a'j vest'aĵ'o'j, ĉap'o'j kaj ŝu'o'j (dum en'land'e en Uson'o oni pov'as aĉet'i bel'eg'a'j'n mod'aĵ'o'j'n kaj ŝu'o'j'n); kaj uson'angl'a ĵargon'o, kiu iom post iom uzurp'as la lingv'aĵ'o'n de Ŝekspiro (kvankam kelk'a'j el'star'a'j angl'a'lingv'a'j verk'ist'o'j kaj poet'o'j est'as nord-amerik'a'j).

Mi trov'as ĉi tiu'n fenomen'o'n eĉ pli ne'kompren'ebl'a, ĉar la uson'an'o'j, kiu'j loĝ'as en Irlando aŭ vizit'as ĝi'n kiel turist'o'j, kutim'e est'as ĉarm'eg'a'j. Oft'e, sur la strat'o'j de ni'a ĉef'urb'o, oni renkont'as uson'an'o'j'n kaj konstat'as, kiom simpati'a'j ili est'as. Ili al'parol'as ni'n per ĝentil'a, ĉarm'e mal'nov'mod'a lingv'aĵ'o, kiu hodiaŭ apenaŭ aŭd'iĝ'as inter ni.

Sir'o kaj dam'o

Ili respekt'o'plen'e salut'as kaj dank'as, uz'ant'e la titol'o'j'n Sir kaj Mam (sir'o kaj dam'o), kiu'j en Briti'o uz'at'as, kiam oni al'parol'as ge'reĝ'o'j'n aŭ nobel'o'j'n. Uson'an'o'j est'as pli ĝentil'a'j ol ni, kiu'j ne plu uz'as titol'o'j'n (krom, ebl'e, „doktor'o” aŭ „pastr'o”) kaj, mal'kiel ili, oft'e forges'as simpati'a'j'n fraz'et'o'j'n „Permes'u” kaj „Dank'o'n”.

Sed, re'ven'ant'e al basbal-bat'il'o'j, mi ne kred'as, ke uson'a'j komerc'ist'o'j eksport'as si'a'j'n var'o'j'n pro malic'o. Ver'ŝajn'e ili naiv'e supoz'as, ke la tut'a mond'o am'as kaj vol'as praktik'i ili'a'n plej ŝat'at'a'n sport'o'n. Sed la regul'o'j de basbal'o kaj de uson'a futbal'o tiom bizar'as, ke mi esper'as, ke irland'an'o'j neniam for'las'os si'a'j'n tradici'a'j'n gael'a'j'n lud'o'j'n.

Bedaŭr'ind'e, la irland'an'o'j last'a'temp'e ek'interes'iĝ'as pri angl'a kriket'o, kiu, laŭ mi, est'as la plej long'a kaj ted'a sport'o en la mond'o (kvankam mi agnosk'as, ke, por turist'o'j, ĝi est'as pitoresk'a element'o de la viv'o en Angli'o). Parentez'e, la pez'a kriket-bat'il'o pov'us est'i eĉ pli efik'a arm'il'o ol la basbal'a – sed tio'n prefer'e ne mal'kaŝ'u al krim'ul'o'j.

Garvan MAKAJ
Irlando

Separ'ism'o ne, egal'rajt'ec'o jes

Fin'e de septembr'o Hasbro, la produkt'ant'o de la kon'at'a financ'a lud'o Monopoly, decid'is provizor'e ne plu el'don'i belg'a'n el'don'o'n, sed unu'e esplor'i, ĉu ne pli taŭg'us flandr'a, valon'a kaj brusela versi'o'j. Ali'a financ'a gigant'o, iom pli serioz'a, la revu'o The Economist, pli-mal'pli sam'temp'e titol'is artikol'o'n Belgium: Tim'e to call it a day (Belgi'o: la adiaŭ'a hor'o). The Financial Times est'as pli hezit'a. Ĝi anonc'is: „La kultur'a'j diferenc'o'j en Belgi'o pov'us kaŭz'i ĝi'a'n fin'o'n.” Sed kio'n pens'as la loĝ'ant'o'j de Belgi'o mem? Ĉu ili vol'as du (aŭ pli da) ŝtat'o'j aŭ prefer'as rest'i kun'a'j? MONATO intervju'is kvin'dek'o'n da abon'ant'o'j.

Sam'e kiel The Economist, plur'a'j cit'as ekonomi'a'j'n kial'o'j'n por la tendenc'o'j dis'ig'i la ŝtat'o'n Belgi'o. Pieter J'a'n Doumen el Hechtel (Flandri'o) skrib'as: „Ekzist'as gigant'a mon'flu'o de Flandri'o al Valoni'o. Laŭ ABAFIM (Administraci'o de buĝet'ad'o, libr'o'ten'ad'o kaj financ'a gvid'ad'o), tiu flu'o en 2003 sum'iĝ'is je 6,6 miliard'o'j da eŭr'o'j kaj ĉiu'jar'e kresk'as1. Do ĉiu flandr'o trans'don'is en tiu jar'o 1100 eŭr'o'j'n al la franc'lingv'an'o'j. Tio jam ne est'as solidar'ec'o, sed rab'ad'o.”

Flandr'o'j help'u ni'n

Pri tiu situaci'o konsci'as kelk'a'j valon'o'j, sed ili reciprok'e pet'as financ'a'n help'o'n, ĉar en antaŭ'a'j jar'cent'o'j ili sub'ten'is la flandr'o'j'n. Dominique Vallet el Jemappes (Valoni'o) skrib'as: „Cert'e, la flandr'o'j est'as pli mult'a'j ol ni (pli ol 60 % de la popol'o); cert'e, ili est'as pli riĉ'a'j; cert'e, ili est'as kuraĝ'em'a'j kaj plen'fort'a'j. Sed ili forges'as, ke ek'de 1830 (la jar'o de la kre'o de Belgi'o) ĝis pli-mal'pli 1960 tiu land'o pli'ampleks'iĝ'is precip'e pro la valon'o'j, kiu'j tiam est'is la plej riĉ'a'j. Nu, est'as la ver'o: la valon'a'j politik'ist'o'j mis'reg'is, ili dis'perd'is la riĉ'aĵ'o'j'n de ĉiu'j, ili ne far'is la bon'a'j'n decid'o'j'n pri la ekonomi'a bon'stat'o de Belgi'o, kaj nun Valoni'o est'as ekonomi'a dezert'o; pez'o, kiu handikap'as Flandri'o'n. Sed ni permes'is dum tiom da jar'o'j, ke Flandri'o kresk'u! Nun ni bezon'as help'o'n. Ĉu ili las'os ni'n mort'i?” Tamen, ĉu la mez'um'a flandr'o aŭ valon'o konsci'as pri la grand'a ekonomi'a diferenc'o inter la du ŝtat'part'o'j? Bernard Cassiers el Bruselo opini'as: „Mi plur'foj'e demand'is franc- kaj nederland-parol'ant'o'j'n, ĉu ili sci'as, pri kio tem'as, sed la respond'o'j est'is aŭ pasi'a'j aŭ indiferent'a'j, neniam objektiv'a'j.”

Nur riĉ'a'j famili'o'j gajn'us

Ne ĉiu kred'as, ke ĉiu unu'op'a flandr'o ŝpar'us 1100 eŭr'o'j'n jar'e, se Flandri'o kaj Valoni'o sen'de'pend'iĝ'us. Laŭ Edward Kusters el Brasschaat (Flandri'o) ŝpar'us nur kelk'a'j: „Kiu hav'us avantaĝ'o'n de tia ag'ad'o? Cert'e kelk'a'j grand'a'j famili'o'j. Ili ne nur posed'as industri'o'j'n, sed, pli grav'e, ili hav'as la monopol'o'n de ĉiu'j nederland'lingv'a'j ĵurnal'o'j kaj magazen'o'j kaj de unu televid'staci'o. La streb'o est'as bon'a por kelk'a'j riĉ'a'j famili'o'j, sed ne por Limburg'o2 kaj cert'e ne por Bruselo.” Maurice Wouters el Onhaye (Valoni'o) al'don'as: „La divid'o [de Belgi'o] est'as kun ĝoj'o antaŭ'vid'at'a nek de flandr'a'j, nek de valon'a'j ekonomik'ist'o'j. Ĉu tiu divid'o ne est'os nov'a histori'a erar'o?”

Kiel la problem'o ek'est'is

Marc Vand'e'n Bempt el Herent (Flandri'o) bel'e resum'is por ni: „En 1830 Belgi'o kre'iĝ'is kiel bufr'o inter la etern'a'j rival'o'j Franci'o kaj Germanio. Tiu'n rol'o'n ĝi plen'um'is bril'e dum jar'dek'o'j, inter'temp'e ĝi'n trans'pren'is kaj ĝeneral'ig'is Eŭrop'a Uni'o. La valon'a part'o en'ten'as la iam'a'n princ'episkop'uj'o'n Lieĝ'o, la graf'land'o'j'n Namur'o kaj Henegovi'o kaj part'o'n de la duk'land'o Luksemburgi'o. La flandr'a part'o en'ten'as la graf'land'o'n Flandri'o kaj grand'a'j'n part'o'j'n de la duk'land'o'j Brabant'o kaj Limburg'o3. La rilat'o kun la histori'a ter'divid'o do est'as sufiĉ'e arbitr'a, kaj ne nur Belgi'o, sed sam'e Flandri'o kaj Valoni'o ŝajn'as art'e'far'it'a'j.”

Kaj la german'o'j?

Est'as iom frap'e, ke plur'a'j argument'as pri la sen'de'pend'iĝ'o de Flandri'o kaj de Valoni'o, sed ke mal'mult'a'j dir'as i'o'n ajn pri la est'ont'ec'o de la german'lingv'a part'o de la ŝtat'o aŭ pri Bruselo, la grand'part'e franc'lingv'a enklav'o en'e de Flandri'o. Laŭ The Financial Times, dis'fal'o de Belgi'o en du part'o'j'n est'as ne'ebl'a. Laŭ ĝi, la german'lingv'a komun'um'o cert'e vol'os re'ir'i al Germanio, la luksemburg'an'o'j vol'os de'nov'e aparten'i al la Grand'duk'uj'o Luksemburgo kaj Bruselo iĝ'os sen'de'pend'a teritori'o, simil'e al Vaŝington'o. Raymond Gérard el Broechem (Flandri'o) ne tut'e sam'opini'as. Laŭ li „la german'a part'o, kiu relativ'e bon'fart'as, hav'os la ebl'ec'o'n al'lig'i si'n al Franci'o, Germanio aŭ Luksemburgo. Mi dub'as, ĉu ili elekt'us Flandri'o'n, eĉ se la lingv'o nederlanda aparten'as al la ĝerman'a'j.”

Kaj la reĝ'o?

Kaj kio pri la reĝ'o, se Belgi'o ne plu ekzist'us? Raymond Gérard skrib'as: „Kio pri la monarki'o? Tiu tut'e ne kaŭz'as zorg'o'j'n. Ili kapabl'as sav'i si'n mem, kaj fart'os eĉ pli bon'e post la split'iĝ'o. Ĝeneral'e la valon'o'j sub'ten'as la monarki'o'n kaj la deviz'o'n de la land'o: ‚Unu'ec'o fort'ig'as’.”

Ĉu ver'e unu'ec'o fort'ig'as, aŭ ĉu ni ir'u al la Eŭrop'o de la region'o'j, ankaŭ en Belgi'o? Raymond Gérard plu koment'as: „Laŭ mi, split'iĝ'o de la belg'a ŝtat'o ebl'as nur, se Eŭrop'a Uni'o pli'fort'iĝ'as, kaj ni ver'e hav'os Eŭrop'o'n de la region'o'j, ne nur de ŝtat'o'j.” Sed, li al'don'as, „difin'i region'o'j'n kaj ties kompetent'o'j'n est'as mal'facil'a task'o”.

Daniël Goes el Oostende (Flandri'o) opini'as: „La sol'a argument'o, kiu pled'as favor'e al daŭr'ig'o de Belgi'o, est'as la ekzist'o de la monarki'o. Tamen ĉu pro tio la kor'ŝir'a'j jur'a kaj fakt'a mal'egal'ec'o'j inter flandr'o'j kaj valon'o'j etern'e dev'as est'i dorlot'at'a? Kiel fervor'a streb'ant'o por hom'a'j rajt'o'j kaj por la egal'valor'o de ĉiu'j hom'o'j, inkluziv'e la decid'rajt'o'n de popol'o'j pri si mem, mi pov'as esper'i nur, ke la konstru'aĵ'o ‚Reĝ'land'o Belgi'o’ tre baldaŭ aparten'os al la pas'int'ec'o.”

La solv'o?

Problem'o'j do ne mank'as, sed ĉu ekzist'as solv'o'j? Pieter J'a'n Doumen opini'as: „La pli'mult'o de la flandr'o'j ne dezir'as dis'iĝ'i de Valoni'o. Por tio ili bezon'us ja du-tri'on'a'n pli'mult'o'n en la federaci'a parlament'o, kio tre ver'ŝajn'e neniam ebl'os. Sen'de'pend'ig'o ebl'us nur, se ili far'us revoluci'o'n, kio'n ĉiu'j flandr'o'j abomen'as.” Marc Vand'e'n Bempt kred'as, ke „neni'u belg'o vol'as de'nov'e la ne'federaci'a'n ŝtat'o'n de antaŭ tri'dek jar'o'j. Kio'n ja li vol'as? Miriad'o'j da argument'o'j favor'as jen Belgi'o'n, jen du ŝtat'et'o'j'n, amas'e ankaŭ intern'a'j solv'o'j aper'as. Ne ekzist'as du belg'o'j kun sam'a bild'o pri la fin'a cel'o. Ĉu do konserv'i la reĝ'land'o'n kaj iom ŝraŭb'i pri la struktur'o? Politik'ist'o'j plu diskut'u kaj decid'u, rapid'e por ne las'i Belgi'o'n sen reg'ist'ar'o. Tio mal'bon'as por ĉiu'j belg'o'j, ĉu valon'o'j, ĉu brusel'an'o'j, ĉu flandr'o'j.”

Evident'iĝ'as, ke preskaŭ neni'u respond'int'o al la MONATO-enket'o vol'as la sen'de'pend'iĝ'o'n de la divers'a'j etn'o'j en Belgi'o. Pli'mult'o tamen dezir'as pli just'a'n ŝtat're'form'o'n. Remy Sproelants (Paal, Flandri'o) vort'um'as jen'e: „Belgi'o ne plu federaci'iĝ'u, sed konfederaci'iĝ'u. Rest'u mal'grand'a konfederaci'a ĉef'estr'ar'o, konsist'ant'a el nur protokol'a reĝ'o, sen ajn'a politik'a pov'o (la sved'a model'o), el ĉef'ministr'o kaj ministr'o'j pri ekster'land'a'j kaj intern'a'j afer'o'j. Ebl'e al'don'iĝ'u ministr'o pri defend'o, kvankam oni pov'us divid'i la arme'o'n kaj kun'fand'i la element'o'j'n en eŭrop'a arme'o. Ĉiu'j ali'a'j afer'o'j est'u la respond'ec'o de la tri konfederaci'a'j ŝtat'o'j Flandri'o, Valoni'o kaj la Orient'kanton'o'j4. Kaj Bruselo? Tie mi vid'as nur unu solv'o'n: ĝi est'u la ĉef'urb'o de Eŭrop'o, de Belgi'o kaj de Flandri'o sub eŭrop'a administr'ad'o.”

Grégoire Maertens el Bruĝ'o (Flandri'o) ne sam'opini'as pri Bruselo: „Dum jar'cent'o'j kaj jar'cent'o'j Flandri'o ced'is teritori'o'j'n kaj person'o'j'n sekv'e de kompromis'o'j, milit'a'j mal'venk'o'j, traktat'o'j, inter'konsent'o'j aŭ reĝ'a manipul'ad'o. Sufiĉ'as nun la ced'ad'o, la perfid'o. Suveren'ec'o de Flandri'o sen Bruselo est'us de'nov'e mal'venk'o, perfid'o. En federaci'a Belgi'o Flandri'o pov'as ating'i, kio'n ĝi vol'as, mal'facil'e, jes, sed demokrat'e.”

Ni konklud'as per la vort'o'j de Pieter J'a'n Doumen: „Separ'ism'o tut'e ne est'as la kaŭz'o de la konflikt'o, sed jes egal'a'j rajt'o'j por ĉiu'j belg'o'j.”

1. La belg'a bank'o KBC jam unu jar'o'n antaŭ'e far'is simil'a'n stud'o'n, kaj taks'is la mon'flu'o'n de Flandri'o al Valoni'o je 5 miliard'o'j da eŭr'o'j jar'e. VBO, la asoci'o de belg'a'j entrepren'o'j, kalkul'is 3,38 miliard'o'j'n, kaj laŭ la universitat'o de Namur'o tem'as pri 5,3 miliard'o'j.
2. La orient'a part'o de Flandri'o.
3. La iam'a graf'land'o Flandri'o trov'iĝ'as ankaŭ part'e en Franci'o kaj part'e en Nederlando, la iam'a'j duk'land'o'j Brabant'o kaj Limburg'o trov'iĝ'as pli-mal'pli du'on'e en Nederlando.
4. La german'lingv'a part'o de Belgi'o.
Paŭl PEERAERTS

Bizar'a land'o

La silab'o'j „mjan” kaj „ma” (aŭ „mar”) en la birma lingv'o signif'as „fort'a” kaj „rapid'a”. Ĉar ili mem karakteriz'as si'n tiel, la general'o'j de la land'o post la puĉ'o en 1989 per dekret'o ŝanĝ'is la nom'o'n de la ŝtat'o al „Mjanmao”, do „Fort-Rapidujo”. Mi ne sci'as, ĉu en vi'a land'o oni adopt'is tiu'n bizar'a'n nom'o'n kaj do en septembr'o, kiam mond'vast'e oni raport'is pri ribel'ad'o de monaĥ'o'j, vi leg'is kaj aŭd'is la land'nom'o'n Mjanmao aŭ Birmo. De post la 6a jar'cent'o tiel nom'iĝ'is la azi'a land'o, kaj nur mal'mult'a'j ali'a'j ŝtat'o'j (inter ili Germanio), kaj UN adopt'is la arbitr'a'n nom'ŝanĝ'o'n de la diktator'o'j. Tamen en Germanio la amas'komunik'il'o'j ne sekv'is si'a'n reg'ist'ar'o'n kaj daŭr'e parol'as kaj skrib'as pri Birmo, sam'e kiel la birma opozici'o. Iu'j german'a'j amas'komunik'il'o'j el'turn'iĝ'as per „Mjanmao, iam'a Birmo”. En angl'a'lingv'a'j land'o'j kaj en Svis'land'o, ceter'e, la land'o est'as „Burma”. Konfuz'a do est'as la situaci'o.

Ŝanĝ'o'j de land'nom'o'j ne est'as oft'a'j, tamen okaz'as. El insul'o Formoz'o ekzempl'e iĝ'is (la nov'a ŝtat'o) Tajvano. Iam'a Siam'o nun est'as Taj'land'o kaj Sri-Lanko antaŭ'e nom'iĝ'is Cejlon'o. En Afrik'o plur'a'j land'o'j post la sen'de'pend'iĝ'o for'ig'is nom'o'j'n al'trud'it'a'j'n de koloni'ĉef'o'j kaj elekt'is tradici'a'j'n nom'o'j'n. Tio'n oni kompren'ebl'e pov'as kaj dev'as respekt'i. Ni'a redakci'o sekv'as la princip'o'n, ke la loĝ'ant'o'j de land'o rajt'as mem decid'i, kiel ili nom'as ĝi'n. Tial ni ankaŭ adopt'is la nom'o'n Barato anstataŭ Hindio, laŭ la dezir'o de barataj esperant'ist'o'j. Sed en la okaz'o de Birmo ni, pro demokrat'a'j princip'o'j, ne pov'as akcept'i la diktator'a'n dekret'o'n de nom'ŝanĝ'o, des pli ke la demokrat'o'j tie mem rifuz'as ĝi'n. Tiu ĉi ni'a moral'a sub'ten'o cert'e ne ŝanĝ'os la situaci'o'n, sed ĝi est'u esprim'o por ni'a dezir'o, ke iam la birma popol'o venk'u kontraŭ la sub'prem'o far'e de la fort'a'j kaj rapid'a'j general'o'j!

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Decid'a batal'o

Ĉi-jar'e okaz'is la 300a dat're'ven'o de la batal'o de Almansa, kie la dinasti'o'j de la Burbon'o'j kaj la Habsburgoj lukt'is por akir'i la hispan'a'j'n reĝ'land'o'j'n.

La habsburga Karolo la 2a mort'is sen'fil'a en 1700. La tiam'a'j eŭrop'a'j potenc'o'j disput'is, kiu el ili akir'os la hispan'a'n monarki'o'n, kiu posed'os teritori'o'j'n i.a. en Nederlando kaj Italio. Sekv'is long'a milit'o, kiu'n histori'ist'o'j taks'as la unu'a eŭrop'a milit'o de la modern'a epok'o.

En 1707 trup'o'j de la burbon'a kandidat'o por la hispan'a tron'o Filip'o la 5a de Kastilio venk'is ĉe Almansa kaj en'ir'is la reĝ'land'o'n Valencio. Fin'e, en 1713, per la traktat'o de Utreĥto, la venk'int'o'j ĉio'n inter si divid'is. Filip'o la 5a far'iĝ'is la reĝ'o de Hispanio kaj de la hispan'a'j posed'aĵ'o'j en Amerik'o. Ali'a'j eŭrop'a'j teritori'o'j rest'is tamen por la habsburga kandidat'o.

Angli'o re'ten'is Ĝibraltaron kaj Minork'o'n kaj ĉef'e monopol'o'n pri amerik'a sklav'o-komerc'ad'o. Plej'e perd'is tamen la reĝ'land'o'j Aragono, Valencio, Majorko kaj la princ'land'o Kataluni'o, kies leĝ'ar'o'j est'is nul'ig'it'a'j kaj kiu'j ek'de tiam ĝis la nun'o est'as reg'at'a'j de fremd'a'j leĝ'ar'o'j. Do daŭr'e sent'ebl'as la post'efik'o'j de batal'o okaz'int'a antaŭ 300 jar'o'j.

Xavier MARGAIS I BAs'i

La 11an de septembr'o, en la naci'a tag'o de Kataluni'o, oni memor'as la mal'venk'o'n de Barcelono post kelk'monat'a sieĝ'o en la jar'o 1714. Post la traktat'o de Utreĥto la princ'land'o Kataluni'o decid'is rezist'i la burbon'a'j'n trup'o'j'n, sed van'e. Do la katalun'a popol'o celebr'as si'a'n naci'a'n tag'o'n por ne forges'i la perd'o'n de si'a suveren'ec'o, la nul'ig'o'n de si'a'j instituci'o'j kaj civit'an'a'j liber'o'j kaj la persekut'ad'o'n de si'a katalun'a lingv'o.

Dum la naci'a tag'o ĉef'a'j societ'o'j kaj politik'a'j parti'o'j al'port'as flor'o'j'n al la monument'o de Rafael de Casanova (1660-1743), la tiam'a ĉef'ministr'o de Barcelono; ali'a'j sam'e ornam'as la monument'o'n de Josep Moragues i Mas (1669-1715), tiam'a general'o defend'int'a Kataluni'o'n kaj post'e ekzekut'it'a.

Ankaŭ organiz'aĵ'o'j favor'a'j al re-sen'de'pend'ec'o de Kataluni'o aranĝ'as omaĝ'o'j'n kaj preleg'o'j'n ĉe la amas'tomb'ej'o de la defend'int'o'j de la urb'o. Okaz'as ankaŭ manifestaci'o'j kaj koncert'o'j.

Ferriol MACIP I BONET

Ĉu bio'karbur'aĵ'o'j help'as aŭ mal'help'as?

Nun'temp'e oni ĝeneral'e akcept'as, ke la energi'konsum'o en'danĝer'ig'as ni'a'n soci'o'n. Unu'flank'e la kutim'a'j, facil'e trov'ebl'a'j kaj uz'ebl'a'j energi'font'o'j iom post iom el'ĉerp'iĝ'as. Ali'flank'e la daŭr'a grand'skal'a uz'o de energi'o influ'os (kaj ebl'e jam influ'as) la klimat'o'n. Bon'a'j solv'o'j mal'oft'as.

Projekt'o'j abund'as, sed neni'u don'as tuj'a'n help'o'n. Nukle'a fuzi'o daŭr'e rest'as en eksperiment'a faz'o kaj bezon'os jar'dek'o'j'n por kontribu'i al la energi'produkt'ad'o. Hidrogen'o ŝajn'as ideal'a, sed ĝi'a uz'o est'as komplik'a. Grand'a'j akv'o'bar'aĵ'o'j por funkci'ig'i hidroelektr'a'j'n central'o'j'n est'as mal'ŝat'at'a'j de medi'protekt'ant'o'j pro si'a'j krom'efik'o'j. Inter la kelk'a'j metod'o'j kiu'j nun real'e, kvankam modest'e kontribu'as al la energi'produkt'ad'o el'star'as la elektro'produkt'ad'o per vent'o'turbin'o'j kaj la bio'karbur'aĵ'o'j (produkt'it'a'j sur'baz'e de plant'o'j, anstataŭ mineral'a'j karbur'aĵ'o'j, kiu'j de'ven'as de ekzempl'e naft'o), sed ankaŭ pri ili'a real'a util'o est'as dub'o'j. Tamen, ĝis nun la kelk'a'j negativ'a'j inform'o'j dron'is en la grand'skal'a'j reklam'kampanj'o'j de reg'ist'ar'o kaj industri'o.

OEKE star'ig'as demand'o'j'n

Mez'e de 2007 unu'a'foj'e grav'a instanc'o al'iĝ'is al la flank'o de dub'ant'o'j. OEKE (Organiz'aĵ'o por Ekonomi'a'j Kun'labor'o kaj Evolu'ig'o, angl'e OECD) aper'ig'is kelk'a'j'n stud'o'j'n, kiu'j sufiĉ'e mal'favor'e pri'juĝ'as la produkt'ad'o'n kaj uz'o'n de bio'karbur'aĵ'o'j. Unu stud'o nom'iĝ'as Bio'karbur'aĵ'o'j: ĉu la rimed'o est'as pli mal'bon'a ol la mal'san'o? (angl'e: „Biofuels: is the cure worse than the disease?”). La ali'a stud'o hav'as neŭtral'a'n titol'o'n Agrikultur'a prognoz'o 2007-2016 (angl'e: „Agricultural Outlook 2007-2016”) kaj est'is verk'it'a kun'labor'e kun la Nutr'aĵ'a kaj Agr'o'kultur'a Organiz'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j.

Bio'karbur'aĵ'o'j kiel bio'dizel'petrol'o kaj bio'et'an'ol'o kontribu'as ĝis nun nur kelk'a'j'n procent'o'j'n al la energi'proviz'ad'o. Nov'tip'a'j teknologi'o'j kaj pli grand'a agrikultur'a are'o pov'us kresk'ig'i la produkt'ad'o'n ĝis kelk'dek procent'o'j de la en'tut'e bezon'at'a kvant'o. Tiu'j nov'a'j teknologi'o'j bedaŭr'ind'e ankoraŭ ne real'e ekzist'as, kaj konsider'ind'e pli'grand'ig'i la are'o'n apenaŭ ebl'as. Nur Brazilo grand'kvant'e kaj moder'prez'e produkt'as. Tio ankaŭ ebl'us en land'o'j de Sud-Amerik'o kaj Afrik'o kun simil'a klimat'o, sed por tio'n far'i neces'us uz'i la are'o'n de tropik'a'j arb'ar'o'j, tut'e ne'akcept'ebl'a ag'o. Mal'grand'skal'e ankaŭ ebl'as raci'a produkt'ad'o en skandinav'a'j land'o'j, sur'baz'e de la rest'aĵ'o'j de la lign'o-industri'o. Kvankam iu'j favor'as stimul'i la inter'naci'a'n komerc'o'n de bio'karbur'aĵ'o'j, ŝajn'as plej logik'e uz'i ili'n en la region'o'j, kie okaz'as la produkt'ad'o.

En la ceter'o de la mond'o la produkt'ad'o de bio'karbur'aĵ'o'j fakt'e ne hav'as senc'o'n. Tie tiu'j karbur'aĵ'o'j hav'as uz'ant'o'j'n nur ĉar rekt'a'j kaj mal'rekt'a'j ŝtat'a'j subvenci'o'j kaj regul'ad'o favor'as ili'n. Ekzempl'o de tio est'as la dev'ig'a al'don'o de kelk'a'j procent'o'j da bio'dizel'a petrol'o al la normal'a petrol'o. Krom la tro'a'j kost'o'j, ankaŭ est'as la ne'favor'a energi-bilanc'o de ili'a produkt'ad'o en region'o'j, kie la klimat'o ne est'as ideal'a: la kultiv'ad'o de la plant'o'j, ili'a transport'o kaj pri'labor'o ankaŭ postul'as energi'o'n, kaj oni dev'as demand'i si'n ĉu la fin'fin'e produkt'it'a kvant'o de karbur'aĵ'o'j sufiĉ'e super'as la kvant'o'n de energi'o for'uz'at'a dum la produkt'ad'o. Est'as demand'o kiu'n mult'a'j ne em'as respond'i ...

Ali'a mis'efik'o est'as la kresk'o de nutr'aĵ-prez'o'j. La are'o uz'at'a por produkt'i bio'karbur'aĵ'o'j'n ne plu est'as dispon'ebl'a por produkt'i manĝ'aĵ'o'j'n. Se nutr'o'gren'o'j est'as uz'at'a'j por produkt'i bio'karbur'aĵ'o'j'n, ek'mank'as manĝ'aĵ'o'j kaj kresk'as la prez'o'j. Komenc'e de 2007 okaz'is ribel'ad'o en Meksiko pro prez'alt'iĝ'o de maiz'o. Dum la somer'o ankaŭ en Eŭrop'o oni anonc'is plur'lok'e grand'a'j'n prez'alt'iĝ'o'j'n de manĝ'aĵ'o'j. Pri tio kulp'as ne nur la bio'karbur'aĵ'o'j, sed plur'a'j kaj tut'mond'a'j kial'o'j: kelk'lok'e la rikolt'o'j est'is mal'prosper'a'j, la jar'dek'o'j'n daŭr'ant'a tro'produkt'ad'o fin'fin'e est'as brid'it'a, kaj ekonomi'e bon'fart'a'j land'o'j kiel Ĉini'o postul'as pli kaj pli kvalit'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n. En'tut'e tio montr'as, ke la ekvilibr'o en la merkat'o de manĝ'aĵ'o'j est'as facil'e perturb'ebl'a.

Vent'o'turbin'o'j kaj fot'o'volta'a'j ĉel'o'j

En okcident'a Eŭrop'o oni nun'temp'e plan'as kaj konstru'as pli kaj pli grand'a'j'n vent'o'turbin'o'j'n por produkt'i elektr'o'n. Unu'a'vid'e, tio est'as salut'ind'a evolu'o, ĉar tiu produkt'ad'metod'o ne polu'as. Bedaŭr'ind'e est'as ankaŭ mult'a'j mal'avantaĝ'o'j. La vent'o est'as kapric'a kaj dum period'o'j sen vent'o aŭ kun tro fort'a vent'o neces'as uz'i rezerv'a'n kapacit'o'n, en ali'a'j period'o'j sen'util'a'n. Elektr'o apenaŭ est'as grand'kvant'e stok'ebl'a (krom per komplik'a'j metod'o'j, ekzempl'e uz'ant'e tro'a'n elektr'o'n por pump'i akv'o'n supr'e'n en akv'o'bar'aĵ'o'j'n). Neces'as tut'e re'desegn'i la alt'a'tensi'a'n distribu-ret'o'n, ĉar la trafik'o ne plu ir'as en unu direkt'o (de grand'a'j central'o'j al konsum'ant'o'j), sed en ĉiu'j direkt'o'j, kaj pli'fort'ig'i la trans'ŝtat'a'j'n ret'o'j'n. Fin'e, la produkt'ant'o'j de vent'o'turbin'o'j dum la pas'int'a'j jar'o'j, pro la alt'a postul'ad'o, invest'is precip'e en kapacit'o kaj ne en kvalit'o. Pro tio tro da turbin'o'j pro teknik'a'j problem'o'j dum long'a period'o ne funkci'as.

Ankaŭ la produkt'ad'o de elektr'o per fot'o'volta'a'j ĉel'o'j provok'as kritik'o'j'n. Pro la alt'a kost'o'prez'o kaj la mal'grand'a rendiment'o, ĝi est'as efik'a nur en ideal'a'j cirkonstanc'o'j, kie abund'as sun'o. Por iu'j aplik'o'j ĝi ankaŭ ali'lok'e hav'as senc'o'n, sed en mez'varm'a'j klimat'a'j zon'o'j ĝi kutim'e plu'viv'as nur pro alt'a subvenci'ad'o (ankaŭ ne'rekt'e, ĉar elektro'distribu'ant'o'j est'as dev'ig'at'a'j aĉet'i tiel produkt'it'a'n elektr'o'n je eg'e alt'a'j prez'o'j). Rekt'a trans'form'ad'o de sun'a varm'o en ekzempl'e varm'a'n akv'o'n por hejt'ad'o est'as mal'pli komplik'a kaj pli raci'a.

Inteligent'a produkt'ad'o

La karbur'aĵ'o'j produkt'it'a'j sur'baz'e de naft'o est'as kvazaŭ ideal'a'j: facil'e transport'ebl'a'j kaj stok'ebl'a'j, mal'mult'e'kost'a'j, norm'ig'it'a kvalit'o, sen risk'o de putr'iĝ'o, mult'flank'e uz'ebl'a'j ... Fakt'e est'as skandal'o ke tiel alt'kvalit'a'j var'o'j ankoraŭ ĉie est'as uz'at'a'j por simpl'a'j afer'o'j kiel hejt'ad'o, por kiu'j oni pov'us facil'e uz'i mal'pli kvalit'a'j'n energi'font'o'j'n. Anstataŭ'e, oni klopod'as konvink'i ni'n, ke hav'as senc'o'n kun mult'e da pen'o, mon'o kaj energi'o trans'form'i tia'j'n simpl'a'j'n karbur'aĵ'o'j'n (plant'o'j'n, rub'aĵ'o'j'n) en alt'kvalit'a'n dizel'petrol'o'n aŭ gas'o'n, kiu'j ĉiu'okaz'e neniel pov'as sufiĉ'i por kontent'ig'i la kresk'ant'a'j'n bezon'o'j'n.

Tuj'a solv'o: ŝpar'em'o

Atend'ant'e iu'n ideal'a'n solv'o'n, kiu ebl'e neniam ven'os, rest'as nur unu saĝ'a voj'o: est'i laŭ'ebl'e ŝpar'em'a konsum'ant'e energi'o'n. Ĉar plej'part'o de la hom'o'j ĝis nun nur mal'volont'e tiel kondut'as, iom da help'o de supr'e est'us bon'ven'a. Simpl'a regul'o kun tuj'a efik'o: lim'ig'i la maksimum'a'n rapid'ec'o'n de aŭt'o'j kaj impost'i ili'n laŭ la uz'o (pag'ig'ant'e ne ĉe la aĉet'o de aŭtomobil'o, sed laŭ la energi'konsum'o) pov'us ŝpar'i kvant'o'n da karbur'aĵ'o'j pli grand'a'n ol la kvant'o de produkt'it'a'j bio'karbur'aĵ'o'j.

Roland ROTSAERT

www.oecd.org/dataoecd/33/41/39276978.pdf (Biofuels: is the cure worse than the disease?)
www.oecd.org/dataoecd/6/10/38893266.pdf (OECD-Fa'o Agricultural Outlook 2007-2016; resum'o'j en plur'a'j lingv'o'j)

Ĉu Flandri'o kaj Valoni'o divorc'u?

En la artikol'o pri Belgi'o (MONATO 2007/11, p. 8-10) mank'as kelk'a'j argument'o'j. Iu'j demand'as, ĉu Flandri'o pov'us al'don'iĝ'i al Nederlando kaj Valoni'o al Franci'o por pli'grand'ig'i tiu'j'n land'o'j'n per sam'lingv'a'j region'o'j. Mi kred'as, ke flandr'o'j en mult'a'j aspekt'o'j diferenc'as de nederland'an'o'j kaj valon'o'j ne tro simil'as al franc'o'j. Tamen ind'as menci'i tio'n, kio flandr'o'j'n kaj valon'o'j'n kun'lig'as: bon'a'j bier'o'j, frit'o'j, bon'a kuir'art'o, simpl'e iu cert'a burgund'a viv'o'ĝoj'o, mal'facil'e difin'ebl'a, sed ver'e komun'a.

La demand'o, ĉu Belgi'o ver'e bezon'as reĝ'o'n aŭ ne, laŭ mi ne tiom grav'as kaj cert'e ne nun, kiam oni vol'as pli kaj pli lim'ig'i la ver'a'n pov'o'n de la reĝ'o.

Ni konstat'as dum la last'a'j jar'dek'o'j pli da fort'o'j dis'ig'a'j ol kun'ig'a'j. La unu'ec'o de Belgi'o mal'fort'iĝ'as pro tio, ke en la decid'o'nivel'o est'iĝ'as pli kaj pli da eŭrop'a part'o'pren'o, kaj ĉar oni atribu'as al la region'o'j pli grand'a'n pov'o'n. La ver'e federaci'a belg'a nivel'o mal'fort'iĝ'as do de du flank'o'j.

Oni pov'us pli'fort'ig'i Belgi'o'n per kultur'a'j lig'il'o'j. Mi propon'as pli da renkont'iĝ'o'j inter flandr'a'j kaj valon'a'j kultur'a'j grup'o'j por tiel pli'fort'ig'i la komun'a'n sent'o'n de aparten'o al ŝtat'o, kiu nun hav'as tro grand'a'j'n kontrast'o'j'n.

Eddy Van De'n BOSCH
Belgi'o

Honest'a pri'skrib'o

La dik'a Krause? ... kred'u mi'n, sinjor'in'o! (MONATO 2007/10, p. 23): jen ver'e interes'e honest'a pri'skrib'o de la Grand'a Vort'ar'o German'a-Esperant'o de Erich-Dieter Krause. Dank'o'n, sinjor'o Desmet'!

Albert WICKLER
Luksemburgo

Super'flu'a rapid'eg'o

En la jar'o 1934 german'a inĝenier'o Herman'n Kemper akir'is patent'o'n por „tub'o'trajn'o” kun magnet'ŝveb'a teknik'o, sed praktik'e nur fak'ul'o'j'n interes'is tiu invent'o. Tamen ĝi ja est'is fascin'a: trajn'o, kiu ne hav'as rad'o'j'n, per magnet'a pov'o ŝveb'as sur beton'a voj'o kaj pov'as ating'i grand'a'n rapid'o'n. Nur en 1969 fin'e la german'a ministr'ej'o pri trafik'o mend'is ekspertiz'o'n pri la ebl'o konstru'i tia'n trafik'il'o'n. Sed daŭr'is ĝis 1980, kiam fin'e oni komenc'as konstru'i test'voj'o'n.

La esplor'o'j est'is promes'plen'a'j: la nov'a trafik'il'o (nun kun la nom'o „Trans'rapid”) taŭg'is por long'a'j distanc'o'j, ĉar ĝi ating'is rapid'o'n de ĉirkaŭ 500 km/h, do ne mal'pli ol aviad'il'o, sed hav'is mult'a'j'n avantaĝ'o'j'n kompar'e al ordinar'a'j ekspres'trajn'o'j kaj aviad'o. Precip'e ĝi ne polu'is la aer'o'n. Do en 1994 la german'a reg'ist'ar'o decid'is konstru'i trak'o'n inter Berlino kaj Hamburg'o (292 km).

Tro kost'a

Tamen ju pli konkret'a'j iĝ'is la plan'o'j, des pli kresk'is la skeptik'o kaj fin'e oni konstat'is, ke tiu trajn'voj'o est'us tro kost'a kaj ne al'tir'us sufiĉ'e mult'a'j'n pasaĝer'o'j'n. Oni en'tomb'ig'is la projekt'o'n, sed plan'is nov'a'j'n en 2000. Unu projekt'o est'us 80 km long'a trak'o en industri-region'o de Nord'rejn-Vestfali'o, ali'a kun nur 37 km est'us lig'o inter Munkeno kaj ties flug'haven'o. En 2001 fin'e oni ver'e komenc'is konstru'i trans'rapid-trak'o'n – en Ĉini'o, en Ŝanhajo; ĝi lig'as la centr'o'n kun la flug'haven'o (30 km). Ĝi funkci'as ek'de decembr'o 2003; en 2006 oni decid'is pli'long'ig'i la trak'o'n.

Kontrast'e en Germanio oni rezign'is pri la projekt'o en Nord'rejn-Vestfali'o; ankaŭ tiu trak'o est'us tro kost'a kaj ne util'a. Sam'e tro kost'a est'us, laŭ plej mult'a'j fak'ul'o'j, la trak'o en Bavari'o. Sed la bavar'a ministr'o-prezid'ant'o Edmund Stoiber [ŝtojber] insist'is pri „si'a” projekt'o, ĉar laŭ la plan'o oni ating'us la flug'haven'o'n de la fer'voj'a ĉef'staci'dom'o en'e de nur 10 minut'o'j, kontrast'e al nun 42 minut'o'j per ordinar'a trajn'o. Sed en la printemp'o de 2007 Stoiber dev'is anonc'i si'a'n demisi'o'n por la aŭtun'o. Li'a parti'o CSU (Krist'an-Social'a Uni'o), reg'ant'a de pli ol 40 jar'o'j en Bavari'o (kutim'e kun absolut'a pli'mult'o), pli kaj pli grumbl'is pri li'a'j eskap'ad'o'j kaj absolut'ism'a reg'o'stil'o, ĝis fin'e li dev'is konsci'i, ke oni vol'as el'ofic'ig'i li'n.

Obstin'a politik'ist'o

Tamen Stoiber rest'as obstin'a pri la trans'rapid'o, kaj jen, en septembr'o 2007, du tag'o'j'n antaŭ la definitiv'a demisi'o, li fier'e komunik'is, ke li forĝ'is kontrakt'o'n pri konstru'ad'o de la trak'o por 1,85 miliard'o'j da eŭr'o'j. Triumf'e li dir'is: „La politik'a'j respond'ec'ul'o'j ne halt'ig'os tiu'n projekt'o'n.” Sed ĉiu'j fak'ul'o'j kaj tre mult'a'j politik'ist'o'j avert'as, ke la financ'ad'o tut'e ne est'as cert'a; la indik'it'a sum'o baz'iĝ'as sur kalkul'o'j en 2004, kaj en la nun'a kontrakt'o krom'e est'as 50 milion'o'j de Eŭrop'a Uni'o, kiu tut'e ne hav'as buĝet'o'n por tia projekt'o ...

Do laŭ kritik'ant'o'j tem'as pri nur'a prestiĝ'objekt'o de Stoiber, kun mal'serioz'a financ-kalkul'o kaj kontraŭ ĉiu'j rezist'o'j. Ekzempl'e la urb'estr'ar'o de Munkeno, kiu part'e posed'as la flug'haven'o'n (kaj do rajt'us kun'decid'i, ĉar ankaŭ la flug'haven'o dev'as kontribu'i al la invest'ad'o), strikt'e kontraŭ'as la projekt'o'n; ĝi prefer'as konstru'i rapid'a'n urb'o'trajn'o'n, kiu kost'us mult'e mal'pli kaj konduk'us pasaĝer'o'j'n ne mult'e mal'pli rapid'e al la flug'haven'o. Efektiv'e, neni'u argument'o taŭg'as por konvink'i pri la projekt'o. La plej mult'a'j flug'pasaĝer'o'j ne ven'as el Munkeno, sed el ali'a'j region'o'j de la vast'a land'o; ili dev'as uz'i aŭtomobil'o'j'n, ĉar trajn'a itiner'o el neni'u part'o de Bavari'o konduk'as al la flug'haven'o krom el Munkeno, de kie ven'as nur mal'mult'a'j pasaĝer'o'j.

Absolut'e super'flu'a

Antaŭ'e Munkeno hav'is flug'haven'o'n periferi'e de la urb'o, do est'is facil'e ating'i ĝi'n per trajn'o kaj pendol'bus'o de la ĉef'staci'dom'o. Sed post'e oni konstru'is la nov'a'n flug'haven'o'n en region'o sen iu ajn fer'voj'o. Do por gigant'a pli'mult'o da bavar'o'j trans'rapid'o est'as absolut'e super'flu'a (kvankam per si'a impost'mon'o ili dev'as financ'i ĝi'n). Trans'rapid'o en Munkeno est'as kontraŭ'dir'o en si mem, ĉar nur dum mal'mult'a'j minut'o'j ekster la urb'eg'o ĝi pov'as ekspluat'i si'a'n rapid'o'n. Por la sam'a sum'o oni pov'us konstru'i fer'voj'o'j'n el ali'a'j grand'a'j bavar'a'j urb'o'j al la flug'haven'o.

Ĝeneral'e oni dev'as konsci'i, ke trans'rapid'o en dens'e loĝ'at'a land'o, kia est'as Germanio, ne hav'as senc'o'n; ĝi bezon'us vast'a'n ne mult'e loĝ'at'a'n region'o'n por ekspluat'i si'a'j'n kvalit'o'j'n. Germanio plej'part'e dispon'as pri dens'a ret'o de fer'voj'o'j, kiu'j per ekspres'trajn'o'j (Ic'e = inter'urb'a ekspres'o) lig'as ĉiu'j'n grand'a'j'n urb'o'j'n kaj preskaŭ ĉiu'j'n flug'haven'o'j'n (krom tiu'n de Munkeno). Tial ja oni nul'ig'is la antaŭ'a'j'n trans'rapid'plan'o'j'n. Do la rezist'o'j abund'as kaj ĉiu'j grumbl'as pri tiu last'a decid'o de Stoiber laŭ absolut'ism'a reg'ad'o. Nun tamen dum du'on'a jar'o oni konkret'ig'os la plan'o'n, kaj ni pov'as est'i cert'a'j, ke preciz'a kalkul'ad'o montr'os, ke ĝi ne est'as real'ig'ebl'a per sum'o, kiu ne ofend'as prudent'o'n. Post du'on'a jar'o do ni pov'as atend'i definitiv'a'n en'tomb'ig'o'n de trans'rapid'o en Germanio. Neni'u krom stult'a Stoiber plor'os pro tio.

Stefan MAUL

Ŝark'o-ŝok'o

Ankaŭ ŝark'o en akvari'o pov'as est'i danĝer'a. Tio'n konstat'is la zoolog'o kaj sub'akv'ist'o Tadas Laurinavičius, kiu zorg'as pri akvari'a'j viv'ul'o'j en komerc'a centr'o en la litova urb'o Kaunas. Li rimark'is, ke unu el la ŝark'o'j mal'vigl'e naĝ'as, kaj suspekt'is, ke la best'o mal'san'as.

La vir'o decid'is el'tir'i la mal'san'a'n ŝark'o'n kaj trans'don'i ĝi'n al spert'ul'o'j por pli'a test'ad'o. Tial li plonĝ'is en la akvari'o'n. „Mi intenc'is per'man'e kapt'i la ŝark'o'n”, li dir'is. „Tamen ĝi el'fuĝ'is el mi'a'j man'o'j kaj ek'tuŝ'is mi'a'n frunt'o'n per si'a'j dent'o'j. Feliĉ'e, mi'a naz'o rest'is sur'lok'e.”

La zoolog'o ne est'as grav'e vund'it'a kaj pov'is hejm'e re'san'iĝ'i. La 10 m alt'a akvari'o, kie li labor'as, en'hav'as pli ol 800 tropik'a'j'n fiŝ'o'j'n, inkluziv'e de ses ŝark'o'j.

Last

Je vi'a san'o!

En Hungari'o vin'o hav'as tradici'o'n kaj fest'o'n. Apart'e grav'as la rikolt'o-fest'o, kiu indik'as fin'o'n ne nur de la rikolt'o, sed ankaŭ de la pez'a agrikultur'a labor'o. Kamp'ar'an'o'j est'as liber'ig'it'a'j de dev'o'j kaj zorg'o'j; sam'temp'e ili gaj'e anticip'as la konsum'ot'a'n vin'o'n, kiu dev'as est'i for'trink'it'a por liber'ig'i ankaŭ la barel'o'j'n.

La fest'o okaz'as kutim'e fin'e de septembr'o, komenc'e de oktobr'o. Tamen iu'lok'e, ekzempl'e okcident'e de la tokaj'a region'o, aper'as t.n. neĝ'vin'o: la ber'o'j est'as rikolt'at'a'j, nur kiam la unu'a frost'o aŭ la unu'a'j neĝ'er'o'j ili'n blank'ig'as.

Fest'o'j okaz'as preskaŭ tra la tut'a land'o. Ili komenc'iĝ'as per parad'o de ĉar'o'j kaj ĉeval'o'j. La ĉar'o'j est'as ornam'it'a'j per flor'o'j kaj per grapol'o'j. Fest'ant'o'j sur'met'as naci'a'j'n vest'aĵ'o'j'n (se ili est'as hav'ebl'a'j); ornam'it'a'j est'as ankaŭ la ĉeval'o'j. Akompan'as la ĉar'o'j'n muzik'o kaj kant'ad'o; de sur la ĉar'o'j oni propon'as vin'o'n, el barel'o'j aŭ kruĉ'o'j. Foj'foj'e la vetur'ant'o'j trink'as rekt'e el botel'o'j.

Vest'aĵ'o'j

Port'as la vir'in'o'j iu'lok'e long'a'n, bunt'a'n jup'o'n kun unu'kolor'a, sed brod'it'a kitel'o; ali'lok'e iom mal'pli long'a'n, ĝis'genu'a'n jup'o'n kun almenaŭ dek'o da sub'jup'o'j. La kap'ornam'aĵ'o'j montr'as la famili'a'n stat'o'n de la vir'in'o'j: ĉu fraŭl'in'o, ĉu edz'in'o. La vir'o'j vest'as si'n pli diskret'e per blank'a ĉemiz'o kun blank'a aŭ jam pli oft'e nigr'a pantalon'o kaj bot'o'j.

La rikolt'a bal'o pli fru'e est'is grav'a event'o: ne nur la komenc'o de pli trankvil'a, mal'pli labor'don'a period'o, sed ankaŭ okaz'o por danc'i, inter'kon'at'iĝ'i, am'ind'um'i kaj pli'firm'ig'i am'rilat'o'j'n. Nun'temp'e oni danc'as long'e, ebl'e ĝis maten'iĝ'o.

Renom'a'j

Hungar'a'j vin'o'j est'as kon'at'a'j ekster si'a propr'a land'o. Renom'a'j est'as ekzempl'e la vin'o'j de Badacsony [badaĉonj] pro Szürkebarát (Griz'a Monaĥ'o) kaj Kéknyelü (Blu-tig'a), tiu'j de Tokaj pro Aszu, Villány pro Kékoportó kaj Eger pro Leányka (Fraŭl'in'et'o).

Ĝis antaŭ du jar'cent'o'j ankaŭ en la region'o de Bud'a est'is kultiv'at'a'j vin'ber'uj'o'j: epidemi'o, la radik-mal'san'o filokser'o, ili'n detru'is. Sed ankoraŭ trov'iĝ'as re'sovaĝ'iĝ'int'a'j vit'o'j sur la sun'a'j dekliv'o'j de la ĉirkaŭ'a'j mont'et'o'j kaj ankaŭ en'ĝarden'e zorg'em'e rastr'it'a'j, al'lig'it'a'j vit'o-lini'o'j.

Apenaŭ ebl'as imag'i ĝarden'o'n sen vin'ber-laŭb'o: agrabl'as la vit'o grimp'ant'a sur la tegment'o'n, don'ant'a delikat'a'n ombr'o'n en la verand'o, ankaŭ ruben'kolor'a'j, acid'et'a'j ber'o'j, kiu'j'n oni manĝ'as konkur'ant'e kun la merl'o'j.

Judit FELSZEGHY

Nub'o super Danub'o

Ŝajn'as, ke ne ebl'as bon'a'j, „amik'a'j” rilat'o'j inter la du najbar'a'j land'o'j Slovaki'o kaj Hungari'o. Komenc'e venen'is la rilat'o'j'n la elektro-central'o sur la river'o Danub'o: slovak'o'j, malgraŭ hungar'a'j protest'o'j, de'flank'ig'is la river'o'n por produkt'i elektr'o'n. Pas'int'jar'e hungar'a slovak'in'o est'is sur'strat'e bat'it'a. Ankoraŭ daŭr'as enket'o'j, kaj la afer'o iĝ'is politik'a. Laŭ la fraŭl'in'o, la atak'o okaz'is, ĉar ŝi parol'is hungar'e. Tio'n slovak'o'j ne kred'as.

Inter'temp'e, en la slovak'a parlament'o la Parti'o de Hungar'a Koalici'o prezent'is leĝ'o-propon'o'n por kompens'i al hungar'o'j, kiu'j sufer'is pro la t.n. dekret'o'j de Beneš. Edvard Beneš est'is ĉef'ministr'o de Ĉeĥ'o'slovaki'o dum la du'a mond'milit'o. Li estr'is en Londono ekzil'a'n kabinet'o'n por la tiam ne plu ekzist'ant'a Ĉeĥ'o'slovaki'o. Laŭ la dekret'o'j, la hungar'a minoritat'o komun'e kaj unu'ec'e kulp'as pri la faŝism'o kaj pri la nul'ig'o de Ĉeĥ'o'slovaki'o.

For'pel'it'a'j

Rezult'e perd'is hungar'o'j si'a'n ŝtat'an'ec'o'n, ili ne ricev'is pensi'o'j'n kaj ne pov'is lern'i en universitat'o'j. Ili'a'j hav'aĵ'o'j est'is for'pren'it'a'j, la hungar'a lingv'o est'is mal'permes'it'a, mal'aper'is hungar'lingv'a'j el'don'o'j, mal'fond'it'a'j est'is hungar'a'j kultur'a'j kaj soci'a'j institut'o'j, kaj, fin'e, almenaŭ kelk'a'j hungar'o'j est'is for'pel'it'a'j. Beneš efektiv'e „pur'ig'is” la land'o'n, sen'german'ig'ant'e Ĉeĥi'o'n kaj sen'hungar'ig'ant'e Slovaki'o'n.

La leĝ'o-propon'o, prezent'it'a en la nom'o de la hungar'a minoritat'o, est'as rifuz'it'a de slovak'a'j parlament'an'o'j. Politik'ist'o'j unu'voĉ'e deklar'is, ke la dekret'o'j de Beneš est'as ne'tuŝ'ebl'a'j. Tamen ili kondamn'is ĝeneral'e la noci'o'n pri komun'a kulp'o. Sekv'is en Hungari'o ne'kutim'e fort'a protest'o kontraŭ la decid'o de la slovak'a'j parlament'an'o'j. Ver'ŝajn'e la disput'o daŭr'os kadr'e de Eŭrop'a Uni'o.

Karlo JUHÁSZ

Re'ven'ig'u mi'a'n famili'o'n ...

Sku'iĝ'is Aŭstrio pro 15-jar'aĝ'a alban'a knab'in'o. Arigona Zogaj loĝ'as dum kvin jar'o'j en centr'a part'o de Aŭstrio kun si'a sep'membr'a famili'o. La patr'o labor'is kaj la kvin ge'fil'o'j stud'is ĉe aŭstr'a lern'ej'o. Ili esper'is akir'i rest'ad'permes'o'n en Aŭstrio.

Sed la ministr'ej'o pri intern'a'j afer'o'j, konform'e al nov'a'j regul'o'j por for'ig'i ekster'land'an'o'j'n en'migr'int'a'j'n pro ekonomi'a'j kial'o'j, ordon'is, ke est'u el'land'ig'it'a la famili'o Zogaj. Arigona, sci'ig'it'e de sam'klas'an'o pri la ĉe'est'o de polic'ist'o'j en si'a hejm'o, tuj kaŝ'is si'n ĉe amik'o'j. Tial, dum ŝi'a'j famili'an'o'j est'as ĉiu'j deport'it'a'j, ŝi rest'is en Aŭstrio, trov'ant'e rifuĝ'ej'o'n ĉe pastr'o en vilaĝ'o Ungenach.

Arigona dis'kon'ig'is vid'bend'o'n, en kiu ŝi minac'is si'n mort'ig'i, se oni ne re'ven'ig'os la famili'o'n en Aŭstrion. En flu'a german'a lingv'o, ŝi dir'is, ke ŝi apenaŭ parol'as la alban'a'n, stud'int'e en aŭstr'a lern'ej'o. Ceter'e ŝi dir'is, ke ŝi ankoraŭ memor'as la event'o'j'n en Kosovo en 1998-1999.

La aŭstr'a prezid'ant'o, Heinz Fischer, re'ag'ant'e al protest'o'j de bon'far'a'j organiz'aĵ'o'j kaj ĵurnal'ist'o'j, propon'is, ke la ministr'ej'o pri intern'a'j afer'o'j revizi'u si'a'j'n regul'o'j'n almenaŭ por hom'o'j jam integr'iĝ'int'a'j en la land'o. En Aŭstrio solv'end'as 34 000 kaz'o'j pri azil'demand'o'j.

Bardhyl SElim'i

La saĝ'ec'o de Sócrates

Mal'trankvil'iĝ'is portugal'o'j pro polic'a ag'ad'o kontraŭ manifestaci'int'o'j kaj sindikat'an'o'j. Komenc'e de oktobr'o polic'an'o'j vizit'is manifestaci'int'o'j'n en la sud-portugal'a urb'et'o Montemor-o-Nov'o [montemór-u-nóvu] kaj, sam'tag'e, membr'o'j'n de instru'ist'a sindikat'o en la mez'land'a urb'o Covilhã [kuvilján].

La ag'ad'o pens'ig'is ne nur pri la nun'a stat'o de demokrati'o en Portugali'o, sed ankaŭ pri la situaci'o en 1974, en la temp'o de faŝism'o. Sed kontrast'e al la spirit'o de la t.n. april'ist'o'j (t.e. la revoluci'ul'o'j de april'o 1974), ordon'em'a'j ide'o'j rapid'e dis'vast'iĝ'as sub la reg'ist'ar'o de José Sócrates, ĉef'ministr'o ek'de 2005.

Kontraŭ Sócrates protest'is la 9an de oktobr'o pli ol cent hom'o'j, kiu'j koncentr'iĝ'is ĉe lern'ej'o en Covilhã. Tial la polic'o vizit'is la sid'ej'o'n de la tie'a instru'ist'a sindikat'o kaj for'pren'is dokument'o'j'n kaj flug'foli'o'j'n. Politik'ist'o'j de ĉiu'j parti'o'j pet'is klar'ig'o'n, kaj la reg'ist'ar'o dir'is, ke la vizit'o rutin'as kaj ne plu okaz'os. Tamen la popol'o mir'is, ke polic'a vizit'o al sindikat'o far'iĝ'as „rutin'a” en demokrati'a ŝtat'o.

Ekspluat'ad'o

Persekut'at'a'j est'as instru'ist'o'j kaj ili'a sindikat'o, ĉar ili aparten'as al unu el la politik'e plej konsci'a'j soci'a'j klas'o'j. Konsci'a'j, ĉar kelk'a'j instru'ist'o'j, iu'foj'e grav'e mal'san'a'j, dev'as labor'i ĝis la mort'o: ne permes'as ili'n emerit'i la soci'a asekur'o. Tem'as ne nur pri ekspluat'ad'o de la instru'ist'o'j, sed ankaŭ pri ver'a abomen'o. Tiu'n abomen'o'n la ministr'in'o pri kler'ig'ad'o, Maria de Lurdes Rodrigues [rudriges], apenaŭ kapabl'is kaŝ'i antaŭ televid'a'j kamera'o'j, kiam ŝi en'posten'iĝ'is.

Antaŭ ne'long'e Sócrates est'is pri'fajf'it'a en la insul'o Madejr'o, sam'kiel en la urb'o'j Évora [évura] kaj Coimbra [kuimbra]. Mal'kontent'o ĝeneral'as, ĉef'e pro politik'o'j pri san'o, kler'ig'o kaj mal'dung'o. La estr'ar'o akuz'as la Komun'ist'a'n Parti'o'n, dir'ant'e, ke kulp'as komun'ist'o'j pro la manifestaci'o'j. Antaŭ la revoluci'o la Komun'ist'a Parti'o est'is akuz'it'a pro ĉio mal'bon'a en Portugali'o. Ebl'e ripet'as si'n la histori'o.

João José SAnt'os

Kial pastr'o'j ne edz'iĝ'u?

Armand'o Zecchin (MONATO 2007/10, p. 17) supr'aĵ'e alud'as al la „hont'a afer'o de la pederast'a'j pastr'o'j” de la rom'katolik'a eklezi'o en Uson'o. Sed skandal'o'j okaz'as ne nur en Uson'o. Kaj tem'as ne nur pri „pederasti'o”, sed ankaŭ pri ali'a seks'a aktiv'ec'o de la pastr'o'j. La eklezi'o en divers'a'j land'o'j dev'as pag'i grand'a'j'n sum'o'j'n por kompens'i al vir'in'o'j, kiu'j nask'as la beb'o'j'n de pastr'o'j. Kial grand'skal'e okaz'as tia seks'a aberaci'o inter pastr'o'j? La kial'o est'as mem'klar'a, kaj la problem'o'n pov'as solv'i la pap'o, kiu est'as la last'a aŭtokrat'o kaj reg'as la eklezi'o'n, la Sankt'a'n Diocez'o'n kaj Vatikan'o'n. Li dev'us nul'ig'i la dev'ig'o'n pri seks'abstin'o. Ekzist'as neni'u kial'o, nek en la Bibli'o, nek ali'lok'e. Pastr'o est'as vir'o, kiu hav'as natur'a'n seks'impuls'o'n. Kial la pap'o ne permes'as al pastr'o'j edz'iĝ'i, kiel en la protest'ant'a'j konfesi'o'j? Tiu re'form'o ne nur evit'ig'us, ke pastr'o'j „krim'as”, sed ig'us ili'n kapabl'a'j pli bon'e konsil'i kaj help'i si'a'j'n paroĥ'an'o'j'n.

W. H. SIMCOCK
Briti'o

Du mil sep

Unu el la plej kurioz'a'j inform'o'j ĉi-jar'e ven'is el Briti'o: reg'ist'ar'a komision'o konstern'it'e konstat'is, ke ĉiu du'a brit'o est'as tro dik'a. Ĉu ver'e? Mi ne kon'as dik'a'j'n brit'o'j'n; eĉ ĉiu'j an'o'j de la reĝ'a famili'o, kiu cert'e fart'as bon'e, est'as svelt'a'j. Sed san'ministr'o Al'a'n Johnson [ĝonzn] asert'e avert'is, ke la dik'o'kriz'o egal'as al la danĝer'o, kiu minac'as per la klimat'ŝanĝ'o. Tial nun brit'o'j rezign'u pri freŝ'a lakt'o, por tiel sav'i si'n mem kaj la planed'o'n. Ĉar frid'uj'o'j por konserv'i freŝ'a'n lakt'o'n polu'as la medi'o'n. Eĉ pli kurioz'a est'as ali'a postul'o reg'ist'ar'a: oni dev'as redukt'i la met'an-emisi'o'n de bov'in'o'j je 60 %, ali'vort'e: bov'in'o'j favor'e al klimat'o furz'u mal'pli. Kiel la reg'ist'ar'o vol'as cert'ig'i tio'n, oni ne dir'is – ebl'e per kataliz'il'o'j en anus'o'j? En aŭt'o'j tio ja funkci'as ...

Asert'i kaj pruv'i

Kurioz'a est'is ankaŭ asert'o de la prezid'ant'o de Uson'o, kiu – kiel kon'at'e – est'as inter la plej polu'ant'a'j land'o'j. Buŝ'o el'buŝ'ig'is: „Ĉu est'as kon'at'e al vi, ke Uson'o est'as la sol'a grav'a industri-naci'o, kiu pas'int'jar'e redukt'is si'a'j'n forc'ej'gas'o'j'n?” Fakt'e la energi-ministr'ej'o konstat'is mal'kresk'o'n de karbon'di'oksid'o je 1,3 % kompar'e al 2006. Sed dum la reg'ad'o de Buŝ'o en antaŭ'a'j jar'o'j emisi'ad'o de tiu venen'o konstant'e kresk'is. Mok'is Daniel Weiss [vajs] de Centr'o por Uson'a Progres'o: „Tio son'as kvazaŭ iu dir'as, ke li mal'pez'iĝ'is je tri funt'o'j, post kiam antaŭ'e li al'don'is 25 funt'o'j'n.” La ministr'ej'o konfes'e konced'is, ke mank'e de kompar'ebl'a'j don'it'aĵ'o'j el ali'a'j land'o'j oni ne pov'as pruv'i la laŭt'a'n mem'laŭd'o'n de Buŝ'o.

Jes, asert'i kaj pruv'i est'as du divers'a'j afer'o'j. Tio'n spert'is ankaŭ Irano, kiu en mart'o kapt'is brit'a'j'n soldat'o'j'n antaŭ si'a mar'bord'o, asert'ant'e ke tio okaz'is en irana mar'part'o. Brit'o'j tamen per satelit'a'j mezur'o'j (kiu'j preciz'as je 30 m) pruv'is, ke est'is inter'naci'a mar'o. Kontraŭ'e Irano prezent'is map'o'n pri la lok'o de la kapt'ad'o – sed iran'ironi'e, est'is iraka mar'part'o ... Ali'a'n frenez'a'n asert'o'n far'is uson'a juĝ'ist'o, kiu postul'is de pur'ig'ej'o pag'o'n de milion'o'j da dolar'o'j pro mal'aper'o de li'a pantalon'o, i. a. pro emoci'a dolor'o pri la perd'o. Post du'jar'a proces'o montr'iĝ'is, ke la juĝ'ist'o eĉ ne pov'is pruv'i, ke mal'aper'is la pantalon'o. Pli'a strang'aĵ'o en la land'o de sen'lim'a'j kurioz'aĵ'o'j est'as, ke urb'estr'ar'o de Bel'mont'o mal'permes'is fum'ad'o'n en privat'a'j hejm'o'j, se tem'as pri dom'o kun plur'a'j loĝ'ej'o'j. Fum'ant'o'j fuĝ'as nun amas'e el tia'j dom'o'j al bel'mont'o'j.

Ĉu vi kon'as piresojn?

Kurioz'a'j est'as ankaŭ hungar'o'j. En du opini-sond'o'j ili postul'is, mal'permes'i en'migr'ad'o'n de piresoj; se vi ne kon'as tiu'n etn'o'n, ne mir'u: ĝi est'as fantazi'aĵ'o de opini'sond'a institut'o Tarki. Post unu'a pri'demand'ad'o en juni'o 2006, kiam 68 % kontraŭ'is piresojn, oni sond'is la afer'o'n de'nov'e en februar'o 2007; plor'a esplor-rezult'o est'is, ke rifuz'o kresk'is je pli'a'j 9 %. Kompat'ind'a'j piresoj – aŭ kompat'ind'a'j hungar'o'j? Mal'am'o de fremd'ul'o'j ekzist'as en mult'a'j land'o'j, ankaŭ en Pollando, kie ĉef'ministr'o Jaroslav Kaĉinski agit'ad'is kontraŭ german'o'j. Bedaŭr'ind'e li nun dev'as far'i tio'n en opozici'o, ĉar dum elekt'o'j en oktobr'o la pol'a popol'o voĉ'don'is pli'mult'e por ali'a'j, tiel ke Kaĉinski kun si'a parti'o Pis for'pis'is si'n el la reg'ist'ar'o.

Ruz'a rus'o

Tio'n ne dev'os far'i rus'a prezid'ant'o Vladimir Putin. Respekt'ant'e la konstituci'o'n, kiu mal'permes'as al li pli'a'n ofic'period'o'n, li nun kandidat'os por posten'o de ĉef'ministr'o kaj do daŭr'e pov'os diktator'i en si'a „lupe-pur'a demokrati'o” (laŭ karakteriz'o far'e de eks'a german'a kancelier'o Gerhard Ŝreder, kiu ver'e dir'is „lupe'pur'a” ne „lup'e pur'a”). Ĉar kompren'ebl'e la nov'a prezid'ant'o dev'os obe'i ordon'o'j'n de Putin kaj, kiel oni supoz'as, baldaŭ rezign'os pri si'a ofic'o, ekz. pro mal'san'o. Tiam Putin, respekt'ant'e la konstituci'o'n, de'nov'e pov'os far'iĝ'i prezid'ant'o. Elegant'a rus'a kaj ruz'a solv'o, ĉu ne?

Post tiom da negativ'a'j kurioz'aĵ'o'j de 2007 ni vol'as fin'e menci'i almenaŭ unu sprit'a'n. Trink'aĵ-produkt'ist'o en Santiag'o-de-Ĉilio varb'is per jen'a slogan'o: „Ok'dek'tri'procent'a fum'nebul'o, cent'procent'a oranĝ'o'suk'o”. Dum ni do hav'as pur'a'j'n suk'o'j'n, ni trankvil'e pov'as atend'i la ven'ont'a'n fum'nebul-alarm'o'n.

Stefan MAUL

Problem'o'j ne solvat'a'j

La fin'iĝ'ant'a'n jar'o'n karakteriz'is tut'mond'e mult'a'j grav'a'j problem'o'j, kiu'j'n oni ne solv'is kaj tre probabl'e ankaŭ ne solv'os ven'ont'jar'e. Ni menci'u nur la milit'o'j'n en Irako kaj Afgani'o, kiu'j nun daŭr'as jam mult'a'j'n jar'o'j'n sen perspektiv'o pri fin'iĝ'o. Tie kaj en mult'a'j ali'a'j region'o'j islam'ist'a teror'ism'o ĉiu'tag'e vor'as cent'o'j'n da hom'o'j kaj neni'u ĝis nun trov'is efik'a'n rimed'o'n kontraŭ tiu skurĝ'o de la koncern'at'a'j popol'o'j. Simil'e ne est'as imag'ebl'e, ke baldaŭ est'os solv'ebl'a'j ali'a'j sang'a'j konflikt'o'j, ekzempl'e en Palestino, Libano, Pakistano, Birmo kaj Sudano. Kio fin'fin'e okaz'os en Kosovo, neni'u pov'as prognoz'i, sen'de'pend'e ĉu la region'o iĝ'os aŭtonom'a aŭ ne.

Ali'a konflikt'o el'ir'as de Irano, kiu laŭ asert'o de (precip'e) Uson'o streb'as produkt'i atom'bomb'o'j'n. Pro tio Uson'o plan'as kontraŭ'raket'a'n sistem'o'n, kio agac'as Rusion. Ties prezid'ant'o Putin anonc'is modern'ig'o'n de la rus'a arme'o kaj konstru'ad'o'n de nov'a'j raket'o'j – tim'o'j pri nov'a vet'arm'ad'o ek'est'is. El'ir'voj'o por tiu konflikt'o ĝis nun ne est'as vid'ebl'a. En Rusio mem sub'prem'o de opozici'o kaj demokrat'a'j fort'o'j daŭr'as. Simil'e en Ĉini'o la reĝim'o daŭr'e tret'as hom'a'j'n rajt'o'j'n. Polu'ad'o de medi'o tie krom'e ating'is terur'a'j'n dimensi'o'j'n. Sed ankaŭ ĝeneral'e la medi'o konstant'e sufer'as, precip'e pro sekv'o'j de klimat'a ŝanĝ'o. Ankaŭ tiu'n gigant'a'n problem'o'n oni ne solv'is kaj cert'e ne solv'os, tiel ke ni ĉiu'j dev'as adapt'iĝ'i al tut'e nov'a'j viv'cirkonstanc'o'j. Sed kiel adapt'iĝ'u hom'o'j en mult'a'j tre mal'riĉ'a'j land'o'j de Afrik'o, kiu'j'n apart'e traf'as la sekv'o'j de klimat'a ŝanĝ'o? Ili eĉ pli amas'e ol ĝis nun mort'os pro mal'sat'o kaj mank'o de pur'a akv'o.

Ver'e, ni ne hav'as kial'o'j'n por rigard'i kun optimism'o al la nov'a jar'o. Ni dev'os viv'i kun tiu'j konstant'a'j konflikt'o'j kaj la tim'o'j, kiu'j'n ili kaŭz'as. Dum'e daŭr'e bon'fart'as kapital'ist'o'j, kies profit'o'j kresk'as spit'e al aŭ part'e eĉ pro kaj per tiu'j konflikt'o'j kaj problem'o'j. Mi ne est'as kapital'ist'o, kaj supoz'ebl'e ankaŭ inter ni'a'j leg'ant'o'j ni ne trov'as tiu'n speci'o'n de riĉ'ul'o'j.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Kial korekt'i la ĝust'a'n form'o'n?

En la artikol'o Pac'e viv'i, pac'e mort'i (MONATO 2007/11, p. 15) mi menci'is „Eŭski'o'n”, kaj surpriz'is mi'n, ke la redaktor'o ŝanĝ'is la nom'o'n de la land'o al „Vaskio”. En la en'konduk'o de la sam'a numer'o Stefan Maul asert'as, ke la redakci'o de MONATO sekv'as la princip'o'n, ke la loĝ'ant'o'j de land'o rajt'as mem decid'i, kiel ili nom'as ĝi'n. Laŭ tiu princip'o, se eŭsk'o'j nom'as si'a'n land'o'n Eŭski'o, kial la redaktor'o pren'is la hispan'lingv'a'n radik'o'n?

Ferriol MACIP I BONET
Kataluni'o

Ĉu Flandri'o kaj Valoni'o divorc'u? (2)

La metod'o intervju'i civit'an'o'j'n el la divers'a'j part'o'j de Belgi'o (MONATO 2007/11, p. 8-10) ŝajn'as al mi tut'e taŭg'a kaj don'as kalejdoskop'o'n de almenaŭ dek du opini'o'j. Tio permes'as al la leg'ant'o'j dis'e tra la mond'o pli bon'e kompren'i la belg'a'n problem'ar'o'n, kiu est'as oft'e mis'prezent'it'a de ali'land'a'j inform'font'o'j, ĉef'e en Franci'o, kvankam najbar'land'o (aŭ ebl'e pro tio).

Mi vol'us tamen sub'strek'i faktor'o'n, kiu'n neni'u intervju'it'o menci'is: La daŭr'a mis'kompren'o inter franc- kaj nederland-lingv'an'o'j en Belgi'o font'as ankaŭ el du apart'a'j logik'a'j sistem'o'j: La nederland'lingv'a komun'um'o konsider'as, ke pli grav'as la teritori'a rajt'o, kaj ke do la situaci'o de la lingv'o'lim'o (ĉef'e ĉirkaŭ Bruselo) ne est'as ŝanĝ'ebl'a, eĉ se okaz'us ŝanĝ'o de pli'mult'o en iu'j municip'o'j. Mal'e la franc'lingv'an'o'j ĝeneral'e asert'as, ke plej grav'as la individu'a rajt'o, kaj ke do la lim'o, ekzempl'e de la du'lingv'a region'o Bruselo, est'as ŝanĝ'ebl'a. Sid'ant'a inter du seĝ'o'j, mi vol'us prav'ig'i nek la unu'a'n, nek la du'a'n star'punkt'o'n.

Tamen mi cert'as, ke civit'an'o'j de ali'a'j plur'lingv'a'j ŝtat'o'j, ekzempl'e Svis'land'o (kiu ja est'as konfederaci'o) apenaŭ pov'as kompren'i, ke tiu problem'ar'o ne est'as solv'ebl'a laŭ objektiv'a'j kriteri'o'j en ni'a mal'feliĉ'a reĝ'land'o.

Marc DEMONTY
Belgi'o