Indekso de MONATO 2006

Anoncoj

• Anna Löwenstein ĉepinte (2006/07, p. 22)

Arto

• Renée TRIOLLE: AFRIKO: 500 ĉefverkoj en Monako (2006/02, p. 14)
• Aldo GRASSINI: MUZEO POR TUŜI: Arto videbla ankaŭ por blinduloj (2006/10, p. 20)
• BARDHYL Selimi: ALBANIO: Ibrahim Kodra, la lasta kubisto (2006/05, p. 24)
• Donald BROADRIBB: VIDDISKOJ: Originala DVD-filmo tre spektinda (recenzo pri La duonokulvitro de Aŭgusto Baissac) (2006/05, p. 24)

Ekonomio

• MU Binghua: ĈINIO: Ekonomio ege kreskas, sed lando restas malriĉa (2006/10, p. 17)
• LAST: ENERGIO: Gasodukta projekto implicas politikajn problemojn (2006/01, p. 16)
• CHEN Lina: ĈINIO: Granda distanco inter riĉeco kaj malriĉeco (2006/04, p. 14)
• Laimius STRAŽNICKAS: EŬROPA UNIO: Kiam eŭro venos al Litovio? (2006/03, p. 17)
• Serge-Benjamin ZANDANDU: D. R. KONGO: Kongaj bankoj ekhavas malbonan reputacion (2006/11, p. 20)
• FIDILALAO Henriel: MADAGASKARO: Kontraŭleĝa kopiado (2006/06, p. 13)
• LAST: LITOVIO: Laborforto mankas (2006/04, p. 16)
• Laimius STRAŽNICKAS: LITOVIO: Litovio sen eŭro (2006/10, p. 16)
• LAST: ENERGIO: Litovio volas resti nukle-energia ŝtato (2006/01, p. 15)
• MU Binghua: ĈINIO: Monopolo super la elektropova provizado (2006/11, p. 17)
• Zoran ĆIRIĆ: SERBIO-MONTENEGRO: Novi Beograd disvolviĝas (2006/03, p. 18)
• MU Binghua: ĈINIO: Pezaj enlandaj ŝarĝoj por la registaro (2006/11, p. 18)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Prezidanto de la japana centra banko profitis (2006/11, p. 21)
• Serge ZANDANDU NTOMONO ZOLA: DEMOKRATIA RESPUBLIKO KONGO: Privatiĝo de la publika transporto (2006/02, p. 20)
• FIDILALAO Henriel: MADAGASKARO: Rizo: senelira problemo (2006/02, p. 21)
• LAST: LITOVIO: Salajro en koverto (2006/11, p. 20)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Sendrata telefonado regata de monopolistoj (2006/10, p. 17)
• Roland ROTSAERT: EŬROPA UNIO: SEPA: la fina fazo de la enkonduko de eŭro (2006/07, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Turisma migrado de la albanoj (2006/04, p. 15)

El mia ridpunkto

• Stefan MAUL: Du mil ses (2006/12, p. 7)

El mia vidpunkto

• Stefan MAUL: Diktatoroj dorlotataj (2006/03, p. 7)
• Stefan MAUL: Germana batalo (2006/06, p. 7)
• Zlatko TIŠLJAR: Informadika revolucio (2006/10, p. 9)
• Stefan MAUL: Katastrofo en Irako (2006/01, p. 7)
• Stefan MAUL: Lern-fazo (2006/08-09, p. 7)
• Zlatko TIŠLJAR: Lingvo-politiko: mankas unueco en la Unio (2006/07, p. 7)
• Stefan MAUL: Paniko (2006/04, p. 7)
• Stefan MAUL: Primitive (2006/02, p. 7)
• Stefan MAUL: Satiro kaj realo (2006/05, p. 7)
• Zlatko TIŠLJAR: TEĤNOLOGIOJ: Survoje al alia mondo (2006/10, p. 7)

Enkonduko

• Stefan MAUL: Kancelierino (2006/01, p. 5)
• Stefan MAUL: Lern-fiasko (2006/12, p. 5)
• Stefan MAUL: Leteroj (2006/10, p. 5)
• Stefan MAUL: Lingvaj problemoj (2006/06, p. 5)
• Stefan MAUL: Memore pri Auld (2006/10, p. 5)
• Stefan MAUL: Prioritato 1 (2006/02, p. 5)
• Stefan MAUL: Reta demokratio (2006/03, p. 5)
• Stefan MAUL: Sigloj (2006/04, p. 5)
• Stefan MAUL: Skribu leterojn! (2006/05, p. 5)
• Stefan MAUL: Ŝpar-hoteloj (2006/06, p. 5)
• Stefan MAUL: Unika biotopo (2006/08-09, p. 5)

Eseo

• Edward KUSTERS: NOBELPREMIOJ: Alfred Nobel: nobelo inter la sciencistoj kaj lingvistoj (2006/12, p. 19)
• Josef MENDL: EKONOMIO: Ĉu militoj savos Usonon? (2006/10, p. 24)
• Petro DESMET': Jubile, jubilade, gargantuece palatkareseme (2006/08-09, p. 23)
• Garbhan MACAOIDH: EKONOMIKO: Malgranda estas bela (2006/05, p. 12)

Hobio

• Laimius STRAŽNICKAS: LITOVIO: Estiĝi la plej alta (2006/06, p. 25)
• Roland ROTSAERT: BELGIO: Genealogio (2006/08-09, p. 33)
• SALIKO: FINNLANDO: Glaciskulptado (2006/12, p. 14)

Komputado

• Jukka Pietiläinen: INTERRETO: Interrete ankaŭ per naciaj literoj (2006/16, p. 16)
• Hektor ALOS I FONT: INTERRETO: Katalunoj, sed ne katoj (2006/05, p. 17)
• Roland ROTSAERT: LIBERA PROGRAMARO: Novaj versioj iĝis pli bonaj, sed restas mankoj (2006/03, p. 19)

Leteroj

• Sergej PAĤOMOV: Albanio pli demokrata ol Usono (2006/11, p. 6)
• Sergei PAĤOMOV: Al kiuj la olimpiaj ludoj justus? (2006/02, p. 6)
• Vilĉjo SIMCOCK: Angie kaj Bush (2006/03, p. 6)
• Hektor ALOS I FONT: Atleto de naciismo (2006/04, p. 6)
• Bert BOON: Bato sub la zono (2006/05, p. 6)
• Monik ROBERT-BERNARD: Bato sub la zono (2) (2006/05, p. 6)
• Denise HUBERT-REMY: Bato sub la zono (3) (2006/05, p. 6)
• Hektor ALOS I FONT: Bato sub la zono (4) (2006/07, p. 6)
• Helga RAPLEY: Buĉado de la angla (2006/03, p. 6)
• Nyegosh DUBE: Ĉu Katalunio estas sendependa? (2006/05, p. 6)
• Gavrilo POPOVIć kaj Atanasje MARJANOVIć: Ĉu liberiga aŭ ne? (2006/11, p. 6)
• José LEITE DE OLIVEIRA Junior: Ĉu lingvoj formortu? (2006/12, p. 6)
• Filippo FRANCESCHI: Ĉu lingvoj formortu? (2) (2006/12, p. 6)
• Martin DECALUWé: Dio kaj diablo (2006/10, p. 6)
• Josef FLIEGNER: Du ĝis kvar objektivemaj artikoloj (2006/07, p. 6)
• Dimitar HAĜIEV: Erara lingvouzo (2006/10, p. 6)
• Michel MARKO: Evoluo vivas ne en la reto (2006/12, p. 6)
• Guy WERLINGS: Federacia kancelierino (2006/02, p. 6)
• Gavrilo POPOVIć kaj Atanasje MARJANOVIć: Generacia ŝanĝo (2006/11, p. 6)
• Valdo BANAITIS: Gratulojn al Cherpillod (2006/02, p. 6)
• Ferriol MACIP I BONET: Gratulojn al Maul (2006/06, p. 6)
• Sergei PAHOMOV: Grumblanta leganto (2006/04, p. 6)
• Thierry TAILHADES: Gurdado de onidiroj (2006/08-09, p. 6)
• Albisturo Kvinke: Insulto al Evonimo (2006/10, p. 8)
• Garbhan MACAOIDH: Kial sensencige plibonigi? (2006/03, p. 6)
• Margaret CHALDECOTT: Kiu prenis, Fincorp aŭ Monato? (2006/06, p. 6)
• Albert WICKLER: Konciza, klara kaj inteligenta (2006/10, p. 7)
• Ionel ONEţ: Konfuza aserto (2006/04, p. 6)
• Gerrit BERVELING: Koptaj evangelioj (2006/12, p. 6)
• Franz KNöFERL: La dilemo de la homaro (2006/12, p. 6)
• Sergei PAĤOMOV: La granda eŭrop-usona familio (2006/10, p. 7)
• Elvia BELLUCO: Lingvoj formortu senprobleme (2006/10, p. 7)
• Filippo FRANCESCHI: Malapero de lingvoj (2006/06, p. 6)
• Dimitar HADJIEV: Mi legis kaj relegis ... (2006/06, p. 6)
• Jean-Sébastien BRILLEAUD: Modernaj komunikiloj, ĉu fideblaj? (2006/04, p. 18; 2006/08-09, p. 6)
• Filippo Franceschi: Mussolini, Hitler, Stalin kaj Bush (2006/10, p. 8)
• Aleksander KIERSZ: Nazia influo kaj germana ekspansio (2006/01, p. 6)
• Garbhan MACAOIDH: Ne irlandgaela, sed skotgaela (2006/07, p. 6)
• Hektor ALOS I FONT: Pacigunto (2006/01, p. 6)
• Hussain AL-AMILY: Por esti internacia ... (2006/04, p. 6)
• Dimitar HAĜIEV: Pri la sigloj (2006/07, p. 6)
• Vilĉjo WALKER: Redaktoroj supozas tro (2006/01, p. 6)
• Ivo DURWAEL: Reta versio (2006/03, p. 6)
• Hektor ALOS I FONT: Reveno al la hejmlando (2006/07, p. 8)
• Abbas MOMENI: Saĝa recenzanto (2006/06, p. 6)
• Gaston RISTE: Samarkando (2006/10, p. 8)
• YAZAKI Yoko: Samarkando (2) (2006/10, p. 8)
• Vladimir LEMELEV: Samarkando (3) (2006/10, p. 8)
• Ian MAXWELL: Senpagaj programoj estas malsamaj (2006/07, p. 6)
• Zlatko TIŠLJAR: Signalo (2006/05, p. 6)
• Andy HERNÁNDEZ MARTíNEZ: Sovaĝa kapitalismo (2006/04, p. 6)
• RöSSLER Franz-Georg: Ŝpar-hoteloj (2006/10, p. 7)
• Helga RAPLEY: Ŝpar-hoteloj (2) (2006/10, p. 7)
• Armando ZECCHIN: Speciala homa rajto (2006/01, p. 6)
• Saidnabi SAIDILHOMZODA: Stato de Afganio malbonas (2006/02, p. 6)
• Carlo MASELLA: Stela revo (2006/10, p. 6)
• José SALGUERO: Subteno al la brita registaro (2006/01, p. 6)
• André HERRMANN: Talenta kaj vera artisto (2006/10, p. 7)
• Ludger SCHMÉINK: Tipe germana (2006/08-09, p. 6)
• Jacqueline LÉPEIX: Tipe germana (2) (2006/08-09, p. 6)
• Sergei PAĤOMOV: Turkio ne respondeca (2006/10, p. 7)
• Jomo IPFELKOFER: Unu viro valoras du virinojn (2006/10, p. 6)

Libroj

• Ulrich LINS: Andreo Cseh: legendo jam dum sia vivo (recenzo pri Vivo de Andreo Cseh de Ed Borsboom) (2006/08-09, p. 29)
• Gerrit BERVELING: Bonstile verkita streĉa romano (2006/05, p. 25)
• Carlo MINNAJA: Esperantologio reaperas (recenzo pri Esperantologio - Esperanto Studies; Kajero 3 de Diversaj aŭtoroj) (2006/04, p. 24)
• Reinaldo Marcelo FERREIRA: Historio sen vualo de mitoj (recenzo pri Historio de Esperanto de Aleksander Korĵenkov) (2006/06, p. 22)
• Kalle KNIIVILÄ: Idealismaj rebriletoj malantaŭ la skeptika fasado (recenzo pri El verva vivo ĵurnalista. de Stefan Maul) (2006/02, p. 25)
• Donald BROADRIBB: Inda kontribuo el la rusa literaturo (recenzo pri Ĉeriza ĝardeno: rakontoj, noveloj kaj dramoj de Anton Ĉeĥov) (2006/01, p. 24)
• Nina KORĴENEVSKAJA-GOURIOU: Kial lundo ekas sabate? (recenzo pri Lundo ekas sabate de Arkadij Strugackij, Boris Strugackij) (2006/04, p. 23)
• Reinaldo Marcelo FERREIRA: Kronikoj de niaj frustriĝoj (recenzo pri Samideanoj: satiroj kaj humuraĵoj pri Esperanto kaj pri esperantistoj de 21 aŭtoroj) (2006/11, p. 24)
• Helga FARUKUOYE: La plej populara libro de la lastaj jaroj (recenzo pri Vojaĝo en Esperanto-lando: Perfektiga kurso de Esperanto kaj Gvidlibro pri la Esperanta kulturo de Boris Kolker) (2006/01, p. 25)
• Petro DESMET': La unua Zamenhof-monumento de la 21a jarcento: dika Pomego! (recenzo pri Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko de Bertilo Wennergren) (2006/07, p. 5)
• Reinaldo Marcelo FERREIRA: Literatura litanio (recenzo pri La planedo de la senfelaj simioj kaj aliaj rakontoj de Thierry Salomon) (2006/10, p. 19)
• Donald BROADRIBB: Memoroj neniam perdas sian malĝojon (recenzo pri Infantravivaĵoj: aŭtobiografia rakonto de Armela LeQuint) (2006/11, p. 25)
• Donald BROADRIBB: Mitologiaĵo tre bele transdonita (recenzo pri La frakseno Igdrasilo de Alf Henrikson kaj Edward Lindahl) (2006/06, p. 24)
• Nikolao GUDSKOV: Pomo utila ... sed kun vermeto (recenzo pri Por dulingveco en Eŭropo. Argumentoj kaj dokumentoj. de Reinhard Selten, Helmar G. Frank) (2006/07, p. 5)
• Donald BROADRIBB: Prisilentita heroo (recenzo pri Heroo de amo: la vivo de Přemysl Pitter de Karel Kraft) (2006/08-09, p. 27)
• Petro DESMET': Pro multe da arboj ... (recenzo pri Ordeno de Verda Plumo (Leksikono pri Esperantlingvaj Verkistoj) de Josip Pleadin) (2006/12, p. 17)
• Donald BROADRIBB: Rakontoj neniam perdontaj sian legindecon (recenzo pri La lupino kaj aliaj rakontoj de Saki (H. H. Munro)) (2006/06, p. 23)
• Stefan MACGILL: Ruzo en rifuzo (recenzo pri Aventuroj de la brava soldato Ŝvejk dum la mondmilito de Jaroslav Hašek) (2006/02, p. 24)
• Donald BROADRIBB: Taglibroj de murdita infano (recenzo pri Taglibro de mia frato de Chava Pressburger) (2006/03, p. 21)
• Donald BROADRIBB: Unika vortaro por lernantoj (recenzo pri Angla-esperanta-hungara etvortaro pri homa vivo kaj loĝado de Ilona Koutny) (2006/08-09, p. 30)
• Stefan MACGILL: Unu el kvar (recenzo pri Amiko el la junaĝo de Maigret de Georges Simenon) (2006/12, p. 18)
• Donald BROADRIBB: Valora pripensindaĵaro (recenzo pri Symposium on Communication Across Cultural Boundaries/Simpozio pri interkultura komunikado, 2003-08-02-03 de Christer Kiselman (red.)) (2006/03, p. 20)
• Detlev BLANKE: OPINIO: Valora pripensindaĵaro? Alia opinio (recenzo pri Symposium on Communication Across Cultural Boundaries/Simpozio pri interkultura komunikado, 2003-08-02-03 de Christer Kiselman) (2006/07, p. 23)
• Edmund GRIMLEY EVANS: Vortaro ne nur utila sed ankaŭ bela (recenzo pri Etimologia vortaro de la propraj nomoj de André Cherpillod) (2006/10, p. 18)

Lingvo

• A. GIRIDHAR RAO: BARATO: La konkana skribdisputo (2006/04, p. 21)
• Clair MAHÉ: ESEO: La okcitana lingvo (2006/06, p. 14)
• Garbhan MACAOIDH: MINORITATOJ: Lingva Davido kontraŭ Goljato (2006/04, p. 19)
• Garbhan MACAOIDH: ESEO: Reviviĝo de mortinta lingvo (2006/02, p. 22)

Medio

• Jomo IPFELKOFER: URSOJ: Bavario funebras pro Beppo Bruno (2006/08-09, p. 21)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Ekspertoj pri la klimatŝanĝiĝo (2006/05, p. 23)
• Pierre BERTRAND: FRANCIO: La fino de malmultekosta energio (2006/10, p. 22)

Moderna vivo

• Paul GUBBINS: BRITIO: Angla festivalo en Kimrio (2006/10, p. 14)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Atleto de kristanismo (2006/02, p. 16)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Aver-aĝe ... (2006/08-09, p. 10)
• JUHÁSZ Károly/pg: Bona betono (2006/05, p. 10)
• Walter KLAG: ENERGIO: Brulanta afero (2006/04, p. 10)
• SAGBADJELOU Kokou/pg: TOGOLANDO: Disputo neniel harfenda (2006/04, p. 13)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: NIĜERIO: Duobla tragedio (2006/01, p. 18)
• LAST: LITOVIO: Efike studi (2006/05, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: ALBANOJ: Eksterlande eminentaj (2006/06, p. 9)
• Keyhan SAYADPOUR: IRANO: Embargo kontribuis al katastrofo (2006/02, p. 16)
• Garbhan MACAOIDH: DEMOGRAFIO: Enmigrado anta kaj inta (2006/12, p. 10)
• LAST/pg: INSTRUADO: Fajra afero (2006/10, p. 13)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Februaraj festoj (2006/02, p. 17)
• GBEGLO Koffi/pg: TOGOLANDO: Fornoj kaj formoj (2006/05, p. 8)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: NIĜERIO: Forpasi, elspezi (2006/01, p. 20)
• LIN Sheng: KORDOLORO: Forpasis mia karulino (2006/03, p. 12)
• LAST/pg: LITOVIO: Fremdaj korpoj (2006/05, p. 10)
• HORI Jasuo: JAPANIO: Frua enlitiĝo, frua ellitiĝo (2006/11, p. 13)
• Jean-Louis MADZELLA/pg: SUPERSTIĈOJ: Ĝemeloj kaj goriloj (2006/08-09, p. 15)
• Paul PEERAERTS: VIKIPEDIO: Grava lingvo estas tiu, en kiu oni trovas multajn informojn (2006/08-09, p. 11)
• SAGBADJELOU Kokou/pg: TOGOLANDO: In-iciato kontentiga (2006/07, p. 11)
• HORI Jasuo/pg: JAPANIO: Kiam beboj fariĝas malbeboj (2006/03, p. 10)
• Zlatko TIŠLJAR: KOMENTARIO: Kie kalumnioj skuas la animon (2006/02, p. 18)
• GBEGLO Koffi/pg: TOGOLANDO: Konfuzo kaj kontraŭdiroj (2006/06, p. 10)
• Walter KLAG/pg: NATURO: Kribrilo mortiga (2006/07, p. 11)
• CHEN Lina: ĈINIO: Kun siaspeca spaco (2006/01, p. 18)
• Jean-Louis MADZELLA/pg: MODO: La stilo estas la homo (2006/10, p. 12)
• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Lingvoj, komunumoj kaj politiko (2006/11, p. 14)
• HORI Jasuo/pg: JAPANIO: Malmoda modelo (2006/05, p. 11)
• Gerrit BERVELING: OPINIO: Malpaciga pacpremio (2006/03, p. 11)
• LAST/pg: Medicina turismo (2006/08-09, p. 10)
• Jomo IPFELKOFER: GERMANIO: Monarĥo-mistero: ĉu murdo aŭ sinmortigo? (2006/08-09, p. 13)
• GBEGLO Koffi: TOGOLANDO: Mur-muroj (2006/08-09, p. 10)
• Walter KLAG: KULTURO: Muzearo notinde planita (2006/04, p. 11)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Ne tiom rapide, sinjoro! (2006/02, p. 19)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Paca ŝlosilo (2006/06, p. 9)
• Bardhyl SELIMI/pg: ALBANIO: Pafoj, parafoj (2006/04, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Pagana Tirano (2006/06, p. 9)
• Douglas DRAPER: MALARMADO: Pedale pacen (2006/10, p. 13)
• Raita PYHÄLÄ: OPINIO: Pensante pensie ... (2006/10, p. 12)
• SALIKO: FINNLANDO: Plej gravas la matenmanĝo (2006/04, p. 12)
• Jean-Louis MADZELLA/pg: KUIRARTO: Plezuro elsakigita (2006/12, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Politiko duondetruita (2006/12, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: AVIADILA SEKURECO: Pordo al danĝero (2006/12, p. 12)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Postulataj: pli severaj punoj (2006/12, p. 13)
• Zlatko TIŠLJAR: SANO: Prezidi la propran psikon (2006/06, p. 10)
• HAYASI Kaneyuki: JAPANIO: Priploru la krizan temon (2006/05, p. 11)
• LAST: LITOVIO: Profitoj, pasportoj kaj prostituado (2006/01, p. 20)
• WEN Zhihong: ĈINIO: Protektu kaj riparu (2006/08-09, p. 16)
• HORI Jasuo/pg: JAPANIO: Revenas la neĝo (2006/04, p. 10)
• Silvia GARNERO/pg: VATIKANO: Sekretoj studeblaj (2006/12, p. 13)
• HORI Jasuo/pg: JAPANIO: Ŝrumpanta lando, kreskanta ŝanco (2006/03, p. 10)
• JUHÁSZ Károly: HUNGARIO: Stelegoj inter libroj (2006/03, p. 13)
• Karlo JUHÁSZ: HUNGARIO: Ŝtormo post ŝtormo (2006/11, p. 16)
• SAGBADJELOU Kokou/pg: TOGOLANDO: Ŝuo-tabuo (2006/04, p. 13)
• Bardhyl SELIMI: INTERNACIAJ RILATOJ: Tranĉilo ideologia (2006/01, p. 19)
• HORI Jasuo/pg: JAPANIO: Tro vivi foje ne bonas (2006/01, p. 21)
• HORI Jasuo/pg: JAPANIO: Vendejen! (2006/01, p. 21)
• LAST: LITOVIO: Veto-peto (2006/04, p. 12)

Nekrologoj

• Mortis Izabel Santiago (2006/07, p. 17)
• Mortis Werner Schad (2006/05, p. 10)

Noveloj

• Saliko: En fremda lando (2006/03, p. 23)
• Lena KARPUNINA: La revo pri cirko (2006/01, p. 26)
• Bunmi OSHO-DAVIES: La velka rozo (2006/07, p. 16)
• Albisturo KVINKE: Mallonga historio de la evonima milito (2006/08-09, p. 31)
• Sen Rodin: Negro iĝis nigrulo (2006/06, p. 11)
• Albisturo KVINKE: Tenebro (2006/04, p. 25)

Poezio

• Poemoj de Alejandro Cossavella (2006/04, p. 22)

Politiko

• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Alvoko al kunlaboro (2006/11, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Ĉu akcidento aŭ murdo? (2006/10, p. 11)
• D. E. ROGERS: NOV-ZELANDO: Denove Clark denove koalicio (2006/02, p. 8)
• Hektor Alos i Font: NORDO-SUDO: Eŭropo plialtigas sian drataron (2006/01, p. 11)
• Paul GUBBINS: OPINIO: Faktoj kaj famoj (2006/10, p. 10)
• Elson B. SNOW/pg: PRIVATECO: Gvatanto gvatata (2006/06, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Kaj la prezidanto vane atendis (2006/02, p. 9)
• H. NTAWU Hubert: D. R. KONGO: Kiel eskapi la pasintecon? (2006/08-09, p. 8)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: NIĜERIO: Kiom da ... disputoj? (2006/06, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: MAKEDONIO: Konfuzo postbalota (2006/12, p. 9)
• JUHÁSZ Károly: HUNGARIO: Konvinka venko (2006/07, p. 10)
• Susanna GEVORGJAN: GENOCIDO: Krimo forgesita (2006/01, p. 13)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Kverelo neniam entombigita (2006/08-09, p. 8)
• Betty CHATTERJEE: DANIO: La karikaturoj: kalumnio, kolero kaj iom da kompreno (2006/04, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: La prokuroro kaj la prezidanto (2006/11, p. 12)
• Zlatko TIšLJAR: INTERNACIAJ RILATOJ: Mara koŝmaro (2006/01, p. 14)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Mortis porpaca batalanto (2006/03, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Ne flugas la birdo (2006/03, p. 9)
• Garbhan MACAOIDH: OPINIO: Nova Usona Jarcento (2006/02, p. 12)
• Zlatko TIŠLJAR: ĴURNALISMO: Pac-peranto liberigita (2006/12, p. 9)
• Santiago LóPEZ FERNáNDEZ-AGUADO: HISPANIO: Paŝoj al (mal)paco (2006/12, p. 8)
• LAST: LITOVIO: Peza problemo (2006/08-09, p. 15)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Post bendo fendo (2006/07, p. 10)
• LAST/pg: MILITISMO: Post kraŝo leviĝas esperoj (2006/01, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Protestas Ĉinio (2006/07, p. 9)
• Husejn AL-AMILY/pg: OPINIO: Reveno al la hejmlando (2006/10, p. 8)
• haf: Senbrida naciismo en la hispana dekstro (2006/02, p. 10)
• LAST/pg: LITOVIO: Ŝerci serioze (2006/03, p. 8)
• Christian PINARD: FRANCIO: Signalo ankoraŭ ne revolucio (2006/01, p. 9)
• LAST/pg: LITOVIO: Studentoj (2006/04, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: EŬROPA UNIO: Subskribo stabiliga (2006/08-09, p. 9)
• Hektor Alos i Font: KATALUNIO: Survoje al pli granda memregado (2006/02, p. 10)
• Zlatko TIŠLJAR: SLOVENIO: Tolaro ne plu tolerata (2006/08-09, p. 9)
• Jozefo HORVÁTH: HUNGARIO: Tra infanaj okuloj: memoroj pri la eventoj de '56 (2006/11, p. 9)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: LIBERIO: Unua prezidantino afrika (2006/03, p. 8)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: NIĜERIO: Venkas la verdikto (2006/11, p. 8)
• Florent CLUSE/pg: NIĜERO: Ventroj malplenaj (2006/01, p. 8)

Scienco

• Vladimir LEMELEV: ELTROVO DE PRIONOJ: Nova etapo en biologio kaj medicino (2006/05, p. 18)
• Oliver KIM: ASTRONOMIO: Unua fotografaĵo de ekstersunsistema planedo (2006/01, p. 22)

Ŝerco kaj satiro

• HORI Jasuo: Japanaj ŝercoj (2006/07, p. 26)
• Wim DE SMET: La plej trompita homo (2006/02, p. 26)
• Filippo: Moderna poŝto (2006/04, p. 18)
• Albisturo KVINKE: Pri kutimoj kaj kalsonoj (2006/02, p. 26)

Spirita vivo

• Wolfram ROHLOFF: DEBATO: Abortigo kaj la biblio (2) (2006/02, p. 13)
• W. H. SIMCOCK: Kortuŝa tenero (2006/04, p. 17)
• Navin Lal SHRESTHA: NEPALO: La malgranda Budho (2006/05, p. 21)
• Armando ZECCHIN: LA DA-VINĈI-KODO: Maria Magdalena: ĉu edzino aŭ ne? (2006/08-09, p. 25)
• Zofia BANET-FORNALOWA: POLLANDO: Memore je la pereintoj (2006/07, p. 24)
• GBEGLO Koffi: Mia religio (2006/12, p. 26)
• Dimitar HAĜIEV: Religioj en Bulgario (2006/12, p. 24)
• FIDILALAO Henriel: MADAGASKARO: Ŝtatlaikeco minacata (2006/05, p. 22)
• Armando ZECCHIN: ESEO: Ŝtato, eklezio kaj ideologia laikeco (2006/06, p. 19)
• Gerrit BERVELING: OPINIO: Toleremo kaj liberecoj en Nederlando (2006/12, p. 22)

Turismo

• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Kara antikva malpura Dublino (2006/07, p. 13)
• Marta SOLÍS: ARGENTINO: La fino de l' mondo (2006/03, p. 14)
• W. H. SIMCOCK: AŬSTRIO: Laŭ spuroj de La Tria Viro (2006/11, p. 22)
• Anatoli IONESOV: UZBEKIO: Perlo ĉe la Silka Vojo (2006/08-09, p. 17)
• Roland ROTSAERT: FRANCIO: Vizito al Novarto-urbo Nancy (2006/05, p. 14)

Februar'a'j fest'o'j

La 11a de februar'o est'as la tag'o de la fond'iĝ'o de Japani'o. Sed mal'mult'a'j ekster Japani'o sci'as, kiel oni fest'as la tag'o'n, kaj kial.

La tag'o'n de la fond'iĝ'o de Japani'o oni fest'as pro mit'o kre'it'a por firm'ig'i la imperi'estr'a'n aŭtoritat'o'n. La 11an de februar'o en la jar'o 660 antaŭ ni'a era'o sur'tron'iĝ'is la unu'a imperi'estr'o, Ĵinmu. Ĝis la mal'venk'o de Japani'o en 1945 tiu tag'o nom'iĝ'is kigen-setu (feri'a tag'o por fest'i la komenc'o'n). Oni proklam'is, ke Japani'o est'as la land'o de Di'o, reg'at'a de sankt'a'j imperi'estr'o'j, kies nom'o'j'n lern'ant'o'j dev'is parker'e memor'i. La imperi'estr'o'j'n la lern'ant'o'j estim'is kiel di'o'j'n, kaj post'e ili est'is el'send'it'a'j al batal'kamp'o'j por mort'i por la imperi'estr'o.

Post la mal'venk'o ven'is uson'a reg'ad'o. Uson'an'o'j prov'is demokrati'ig'i Japani'o'n. Ili mal'permes'is la mit'o'j'n, kiu'j est'is dogm'o'j kontraŭ'scienc'a'j kaj por-imperi'estr'a'j. La tag'o'n kigen-setu la uson'an'o'j nul'ig'is. Sed en la 70aj jar'o'j ĝi re'viv'iĝ'is. Dekstr'ul'o'j reg'is la japan'a'n post'milit'a'n politik'o'n kaj ili dezir'is, ke japan'o'j de'nov'e estim'u la imperi'estr'ec'o'n. Fin'e ili sukces'e ig'is la tag'o'n de Ĵinmu la tag'o de la fond'iĝ'o de Japani'o.

Re'akir'i la kor'o'n

Nun la 11an de februar'o okaz'as kutim'e kontraŭ'a'j event'o'j. Mal'dekstr'ul'o'j en divers'a'j urb'o'j organiz'as mal'grand'a'j'n kun'ven'o'j'n kontraŭ la tag'o: ili prefer'as pac'o'n, ne naci'ism'o'n. Dekstr'ul'o'j fest'as kun ŝinto'ism'a'j organiz'aĵ'o'j: en Tokio pas'int'jar'e part'o'pren'is fest'o'n 1500 membr'o'j de la reg'ant'a politik'a parti'o, kies ĝeneral'a sekretari'o dezir'is, ke oni „re'akir'u la japan'a'n kor'o'n”.

Tamen ordinar'a'j hom'o'j indiferent'as pri tiu'j ĉi event'o'j. Ili ĝu'as simpl'e la feri'o'n. Kiam la nun'a ĉef'ministr'o Koizumi komenc'is reg'i, li si'n'sekv'e adopt'is milit'ism'a'j'n politik'o'j'n, ekzempl'e send'ant'e japan'a'j'n soldat'o'j'n al Irako kaj tord'e interpret'ant'e la japan'a'n konstituci'o'n. Pro tio por mal'dekstr'ul'o'j kaj demokrat'o'j grav'as kontraŭ'i la naci'a'n tag'o'n sed ĝxenerale ili en Japani'o est'as tro okup'at'a'j, tro lac'a'j kaj tro mal'fort'a'j vid-al-vid'e al dekstr'iĝ'ant'a tajd'o.

Ne-krist'an'o'j

Tri tag'o'j'n post la naci'a tag'o fest'iĝ'as Sankt'a Valenten'o, la 14an de februar'o. Interes'e, ke oni fest'as ĉi tiu'n tag'o'n en land'o konsist'ant'a plej'part'e el ne'krist'an'o'j. Sed antaŭ 30 jar'o'j japan'a ĉokolad'o-kompani'o komenc'is reklam'i la tag'o'n de Sankt'a Valenten'o kiel la tag'o'n, kiam vir'in'o'j pov'as am'konfes'i al vir'o'j kaj donac'i ĉokolad'o'n al si'a am'at'o.

La reklam'o kaj la tag'o popular'iĝ'is, ĉar tiam'a'j japan'a'j vir'in'o'j est'is tiel modest'a'j, ke ili ne kuraĝ'is konfes'i am'o'n al vir'o. Tamen kia'manier'e donac'i est'is problem'o. Se vir'in'o donac'us ĉokolad'o'n al vir'o ekzempl'e en si'a ofic'ej'o, ĉiu'j sci'us ŝi'a'n sekret'o'n. Por kaŝ'e am'donac'i aŭ am'konfes'i, ŝi distribu'is al ĉiu'j koleg'o'j mal'mult'e'kost'a'j'n ĉokolad'o'j'n, inter kiu'j ŝi al'don'is luks'a'n ĉokolad'o'n al la am'at'o.

Grand'a'j profit'o'j

Mult'a'j vir'in'o'j sam'e far'is, kaj la tag'o far'iĝ'is tre agrabl'a ne nur por la cel'at'a'j vir'o'j sed ankaŭ por mult'a'j ali'a'j. Post'e ne nur fraŭl'in'o'j sed ankaŭ aĝ'a'j vir'in'o'j donac'is ĉokolad'o'j'n, kaj la tag'o ek'liver'is grand'a'j'n profit'o'j'n al la ĉokolad'o-kompani'o'j. Ili pov'as gajn'i tri'on'o'n de la dum'jar'a profit'o nur en la tag'o de Sankt'a Valenten'o.

Tamen neni'o etern'as. Kiam la japan'a ekonomi'o ek'velk'is kaj oft'iĝ'is mal'dung'o'j, en ofic'ej'o'j ek'reg'is etos'o ne'amik'a. Rezult'e oni mal'pli donac'is ĉokolad'o'n: krom'e inter'temp'e japan'a'j vir'in'o'j kuraĝ'is am'konfes'i sen ĉokolad'o. Sed daŭr'e import'at'a est'as belg'a ĉokolad'o, por tiu'j, kiu'j vol'as donac'i; kaj aktual'e furor'as „alt'klas'a kaj japan'ec'a” ĉokolad'o kun arom'o de verd'a te'o.

La fin'o de l' mond'o

Ĉe la sud'a lim'o de la amerik'a kontinent'o est'as insul'ar'o, kiu ĉiam ankoraŭ al'log'as mar'ist'o'j'n kaj aventur'em'ul'o'j'n. Ŝtorm'o'j, alt'a'j ond'o'j, nebul'o'j, ŝip'dron'o'j est'as er'o'j de ĝi'a histori'o. La nom'o'n de la insul'ar'o „Tierra del Fuego” (Fajroland'o) don'is Magelan'o (hispan'e Fernand'o de Magallanes, portugal'e Fernão de Magalhães) en 1520 pro la mult'a'j fajr'o'j, kiu'j'n la indiĝen'o'j kutim'e far'is por si'n varm'ig'i, eĉ en'e de si'a'j kanu'o'j.

Isla de los Est'ad'os

La insul'ar'o konsist'as el grand'a insul'o Isla Grand'e (orient'e argentina, okcident'e ĉilia) kaj el pli mal'grand'a'j insul'o'j. Inter ili orient'e de insul'o Isla Grand'e trov'iĝ'as Isla de los Est'ad'os sur kiu laŭ Jules Verne est'is la „lum'tur'o de la fin'o de l' mond'o”.

La lum'tur'o fakt'e ne aspekt'is kiel tur'o, sed est'is mal'alt'a ok'angul'a konstru'aĵ'o sur mont'o en la nord-orient'a insul'ekstrem'o. Ĝi est'is inaŭgur'it'a en 1884 kaj funkci'is ĝis 1902, kiam oni konstru'is nov'a'n lum'tur'o'n sur pli taŭg'a lok'o – sur insul'o Isla Observatori'o, kiu situ'as nord'e.

Kun la temp'o la for'las'it'a lum'tur'o komenc'is difekt'iĝ'i. Tial en 1997 oni mal'munt'is ĝi'n kaj ekspozici'is en la mar'a muze'o en Ushuaia, la ĉef'urb'o de Isla Grand'e. Tamen nun'temp'e kopi'o de la lum'tur'o de'nov'e star'as sur la antaŭ'a lok'o, dank'e al iniciat'o kaj labor'o de la franc'o André Bronner kaj sub'ten'o far'e de la Asoci'o de la Lum'tur'o fin'e de l' Mond'o en Franci'o. Ties lantern'o uz'as sun'energi'o'n kaj vid'ebl'as je distanc'o de 10 mar'mejl'o'j.

Sur tiu mal'gast'am'a insul'o, kie preskaŭ ĉiu'tag'e pluv'as kaj blov'as fort'a'j vent'o'j, est'as nur kvar'person'a team'o arme'a, kiu pri'zorg'as ĝi'n. Tie krom la natur'a best'ar'o est'as ankaŭ ruĝ'a'j cerv'o'j kaj kapr'o'j, vetur'ig'it'a'j tie'n de hom'o'j fin'e de la 19a jar'cent'o. Tiu'temp'e tie ekzist'is mal'liber'ej'o, kiu post'e est'is trans'lok'it'a al Isla Grand'e pro la „ne'hom'a'j viv'kondiĉ'o'j por mal'liber'ul'o'j kaj gard'ist'o'j”.

En februar'o 2004 unu'a'foj'e ekspedici'o tra'ir'is pied'e la intern'a'n part'o'n de la insul'o 65 km long'a'n. La marŝ'ad'o, kiu postul'is ankaŭ grimp'ad'o'n, daŭr'is 20 tag'o'j'n.

Isla Grand'e

Sen'dub'e la plej grav'a'j turism'a'j vid'ind'aĵ'o'j est'as sur insul'o Isla Grand'e. Kiam la unu'a'j eŭrop'a'j vojaĝ'ant'o'j ĉi tie'n ven'is, kvar nomad'a'j etn'o'j indiĝen'a'j loĝ'is sur la insul'o: selk'nam (aŭ on'as) en la centr'o kaj nord'o, haush en la orient'a ekstrem'o, yámanas (aŭ yaganes) ĉe ambaŭ bord'o'j de la sud'a kanal'o Beagle kaj alakaluf okcident'e kaj sur la najbar'insul'o'j. Dum la unu'a'j du etn'o'j si'n viv'ten'is per ĉas'ad'o de gvanak'o'j, bird'o'j kaj kolekt'ad'o de mitul'o'j, molusk'o'j kaj ali'a'j mar'best'o'j, la ceter'a'j du fiŝ'kapt'is kaj ĉas'is ĉef'e mar'a'j'n lup'o'j'n, kies gras'o est'is ties baz'a manĝ'ad'o kaj ŝmir'aĵ'o por protekt'i la korp'o'n kontraŭ mal'varm'o.

Post Magelan'o mult'a'j ali'a'j ekspedici'o'j ating'is la insul'o'n: hispan'a'j, angl'a'j, nederlandaj, franc'a'j, sed la intenc'o'j loĝ'ig'i ĝi'n fiask'is pro mal'facil'a'j kondiĉ'o'j lig'e kun la veter'o kaj mal'proksim'ec'o. Mez'e de la 19a jar'cent'o ĉi tie'n al'ven'is anglikan'a'j misi'ist'o'j, kiu'j est'ig'is lern'ej'o'j'n, meti'ej'o'j'n, bien'et'o'j'n. Thomas Bridges kaj kun'ul'o'j Lawrence kaj Lewis post la fin'o de si'a misi'o decid'is rest'i kaj bred'i brut'ar'o'n. Do ili far'iĝ'is la unu'a'j tri bien'mastr'o'j ĉe la kanal'o Beagle. Bridges ankaŭ kompil'is vort'ar'o'n jamanan-angl'a'n.

La ek'loĝ'ad'o de blank'a'j hom'o'j signif'is la iom-post-iom'a'n mal'aper'o'n de indiĝen'o'j. Tio okaz'is pro la al'port'o de mal'san'o'j kaj alkohol'o, ĉas'ad'o de best'o'j, kio est'is bezon'at'a por ili'a viv'ten'o, kaj hont'ig'a persekut'o kaj mort'ig'o de lok'a'j loĝ'ant'o'j. (Oni pag'is unu pund'o'n kontraŭ unu mort'ig'it'a indiĝen'o.) Kaj ĉio ĉi okaz'is malgraŭ la protekt'ad'o de anglikan'a'j kaj katolik'a'j misi'ist'o'j.

La nord'a region'o est'as alt'eben'aĵ'o sen'arb'a kun grand'eg'a'j ŝaf'bien'o'j. Tie oni el'ter'ig'as naft'o'n kaj gas'o'n. Ties river'o'j est'as paradiz'o por trut'kapt'ist'o'j. Ĉe la mar'rand'o est'as are'o, kie'n ven'as divers'a'j migr'ant'a'j mar'bird'o'j, kiu'j aŭtun'e for'flug'as por nest'ad'o en la nord'a hemisfer'o. Dum la last'a du'on'o de la 19a jar'cent'o ĉi tie'n ven'is katolik'a'j misi'ist'o'j, kiu'j fond'is la misi'o'n de Ni'a Sinjor'in'o de Kandel'o'j, kaj or'serĉ'ant'o'j.

Inter ĉi-last'a'j eg'e el'star'is la ruman'a inĝenier'o Juli'us Popper. Li nask'iĝ'is en Bukareŝt'o en 1857 kaj stud'is en Parizo. Tre jun'a li komenc'is vojaĝ'i tra la mond'o. Popper parol'is mult'a'j'n lingv'o'j'n: la ruman'a'n, jid'a'n, franc'a'n, german'a'n, latin'a'n, grek'a'n kaj tre bon'e la hispan'a'n. Est'ant'e en Brazilo, li ek'sci'is pri la el'trov'o de or'o proksim'e al la Magelan'a Mar'kol'o en 1884 kaj tuj ven'is al Buenos-Ajreso. Ĉi tie li kontakt'is aristokrat'o'j'n kaj politik'ist'o'j'n. Popper sukces'is establ'i entrepren'o'n por or'serĉ'ad'o. Jam en Fajroland'o li est'ig'is propr'a'n arme'o'n por batal'i kontraŭ rab'ist'o'j kaj indiĝen'o'j.

La pli'part'o de la labor'ist'o'j en li'a entrepren'o est'is kroat'o'j. Popper sukces'is ricev'i ĝis du'on'kilo'gram'o da or'o tag'e kaj invent'is or'kolekt'il'o'n, kiu tra'lav'is 75 tun'o'j'n da sabl'o tag'e. Sed li ne nur hav'is arme'o'n kaj sur'hav'is pomp'a'n uniform'o'n hungar'esk'a'n por parad'o'j, li el'don'is ankaŭ poŝt'mark'o'j'n kaj stamp'is mon'er'o'j'n. En 1893, dum Juli'us Popper est'is en Buenos-Ajreso por organiz'i ekspedici'o'n al Antarkt'o, li subit'e mort'is. Por iu'j li est'is progres'em'a hom'o, kiu esplor'is kaj far'is map'o'j'n de la region'o, projekt'is fer'voj'o'j'n kaj cert'ig'is la sekur'ec'o'n. Por ali'a'j li est'is masakr'ant'o.

En la centr'a part'o de la grand'a insul'o komenc'iĝ'as la arb'ar'o'j, kie oni el'labor'as lign'o'n. Tie est'as la plej grand'a lag'o, 100 km long'a kaj 6 km larĝ'a, nom'at'a Fagnano, antaŭ'e natur'a lim'o inter la etn'o'j selk'nam kaj yámanas.

En la sud'a region'o est'as mont'o'j, val'o'j, glaci'ej'o'j, lag'o'j, arb'ar'o'j, golf'et'o'j kaj fjord'o'j. Ĉe la kanal'o Beagle trov'iĝ'as la ĉef'urb'o Ushuaia („golf'et'o okcident'e” en la jamana lingv'o). Komenc'e tie est'is mal'liber'ej'o por danĝer'a'j krim'ul'o'j (kaj ankaŭ politik'a'j kontraŭ'ul'o'j), kaj ĝi'a cel'o de'komenc'e est'is loĝ'ig'i tiu'n mal'proksim'a'n region'o'n. Ali'flank'e, pro la krud'a klimat'o ebl'o'j eskap'i de tie ne ekzist'is. La mal'liber'ej'o funkci'is de 1896 ĝis 1947, kaj ĝi'a grand'a influ'o ĉiam ankoraŭ sent'iĝ'as.

La karcer'o funkci'is kiel ĉef'dung'ant'o kaj cert'ig'is la baz'a'j'n bezon'o'j'n de la mal'grand'a vilaĝ'o: elektr'o'n, telegraf'o'n, ripar'ej'o'n, fleg'ej'o'n, pan'ej'o'n. Tie funkci'is ankaŭ la unu'a pres'ej'o sur la insul'o. La mal'liber'ul'o'j hav'is muzik'a'n orkestr'o'n kaj futbal'a'n team'o'n. Ili labor'is ĉe la konstru'ad'o de lern'ej'o'j, kloak'a'j kanal'o'j kaj strat'o'j, sed ne est'is bon'e pri'trakt'at'a'j, kaj kun la temp'o la situaci'o mal'bon'iĝ'is. Ĝis la 30aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o la mal'liber'ul'o'j kutim'e est'is batat'a'j kaj tortur'at'a'j.

Ek'de 1909 funkci'is trajn'et'o ĝis la proksim'a arb'ar'o, kie nun'temp'e trov'iĝ'as la naci'a park'o de Fajroland'o. Per ĝi la bon'kondut'a'j mal'liber'ul'o'j vetur'is kolekt'i brul'lign'o'n. Post la ferm'o de karcer'o la urb'et'o mal'progres'is ĝis 1980, kiam oni star'ig'is favor'a'j'n impost'leĝ'o'j'n por la region'o kaj evolu'ig'is turism'o'n.

Hodiaŭ en la dom'eg'o de la karcer'o trov'iĝ'as mar'a muze'o, art'galeri'o, bibliotek'o, salon'o kaj restoraci'o, kie la kelner'o'j uz'as la stri'it'a'n uniform'o'n de mal'liber'ul'o'j. La trajn'et'o nun est'as turism'a kaj est'as nom'at'a „Trajn'o de la Fin'o de l' Mond'o”. Tir'at'a de vapor'lokomotiv'o, ĝi mal'rapid'e tra'vetur'as 14 km da arb'ar'o'j, mont'et'o'j, akv'o'fal'o'j kaj torf'ej'o'j de la naci'a park'o. Ĝi ampleks'as 63 000 hektar'o'j'n, el kiu'j nur 2000 ebl'as vizit'i. En ĝi kun'est'as mar- kaj mont-part'o'j kun ties flaŭr'o kaj faŭn'o. Bedaŭr'ind'e en la 50aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o oni al'vetur'ig'is el Kanado 26 kastor'par'o'j'n, kiu'j, sen natur'a'j mal'amik'o'j, eg'e mult'iĝ'is kaj nun est'as plag'o por la insul'o.

Kanal'o Beagle

Turist'o'j pov'as entrepren'i divers'a'j'n ŝip'ekskurs'o'j'n tra la kanal'o Beagle kaj krom'e vojaĝ'i el Ushuaia al Antarkt'o. La nom'o de la kanal'o de'ven'as de la brig'o, per kiu la brit'a admiral'o Robert FitzRoy vojaĝ'is al tiu ĉi part'o de la mond'o. En 1828 li mal'kovr'is la kanal'o'n kaj en 1830 ven'ig'is al Angli'o tri jun'a'j'n jamanojn, por ke ili tie est'u eduk'at'a'j kaj post'e trans'don'u si'a'j'n kon'o'j'n al la ceter'a'j indiĝen'o'j de Fajroland'o.

En 1831 FitzRoy komenc'is nov'a'n vojaĝ'o'n al Fajroland'o kaj kun li vetur'is Charles Darwin kaj la jun'a'j indiĝen'o'j. Bedaŭr'ind'e tiu eksperiment'o fiask'is: re'ven'int'e hejm'e'n la jun'ul'o'j tuj re'akir'is si'a'j'n antaŭ'a'j'n kutim'o'j'n. Est'as teatr'a spektakl'o, kiu prezent'as tiu'n okaz'aĵ'o'n kaj per dekor'o'j imit'as la brig'o'n Beagle.

Tre proksim'e al la urb'o est'as 12 sport'ej'o'j kun plej modern'a'j instal'aĵ'o'j por praktik'ad'o de ĉiu'j vintr'a'j sport'spec'o'j kaj lud'o'j. Ebl'e ŝajn'as strang'e, sed la plej favor'a sezon'o por sub'akv'iĝ'i en la kanal'o Beagle est'as la vintr'o. La kial'o est'as, ke vintr'e la akv'o est'as pli klar'a kaj tra'vid'ebl'a, dum en somer'o la sun'lum'o kresk'ig'as la plankton'o'n, kiu mal'klar'ig'as la akv'o'n. En la flaŭr'o de mar'profund'o eg'e el'star'as gigant'a'j alg'o'j.

La 20an de juni'o ĉiu'jar'e okaz'as la fest'o de la plej long'a nokt'o, kiu konsist'as el muzik'a prezent'ad'o, parad'o sur ski'o'j, renkont'iĝ'o de neĝ'skulpt'ist'o'j, vet'kur'ad'o de hund'tir'at'a'j sled'o'j kaj aŭt'o'konkurs'o, en kiu part'o'pren'as la plej bon'a'j profesi'a'j ŝofor'o'j de la land'o.

Resum'e: ĉe la fin'o de l' mond'o la vizit'ant'o'j ĝu'as natur'bel'aĵ'o'j'n, aventur'o'j'n, distr'o'j'n kaj ek'kon'as histori'o'n kaj fikci'o'n.

Ttt-ej'o'j:
www.ushuaia.com.ar (hispan'a)
www.patagoni'a-tra'vel.com (hispan'a-angl'a)
www.tierradelfuego.org.ar (hispan'a-angl'a)
www.hebre'os.net (hispan'a: pri Popper)
www.trendelfindelmundo.com.ar (hispan'a-angl'a)
www.turism'o.gov.ar (hispan'a)
www.argentour.com/pntierradelfuego.htm (hispan'a)

For'pas'is mi'a kar'ul'in'o

Rakont'is la sekv'a'n tra'viv'aĵ'o'n pri sufer'ad'o, am'o kaj mem'kon'ad'o Li'n Sheng. Adapt'is ĝi'n Xin Zhimei.

Ĉiam mi memor'os la vesper'o'n. Tiu'vesper'e, kiam mi est'is televid'ant'a sport'a'j'n raport'o'j'n kiel kutim'e, mi'a edz'in'o al'ven'is el la ban'ĉambr'o kaj dir'is al mi: „Kial aper'is nigr'a nevus'o sur mi'a pied'o?”

Mi est'as analfabet'o pri medicin'o kaj ne don'is atent'o'n al tio, opini'ant'e, ke vir'in'o'j est'as alarm'em'a'j. Ni viv'is en miel'o kaj komfort'o. Kiam mi akir'is bon'a'n ofic'o'n en kompani'o, ŝi for'las'is la profesi'o'n kaj pri'zorg'is ekskluziv'e mastr'um'ad'o'n. Antaŭ long'e ni aĉet'is komfort'a'n apartament'o'n kaj aŭt'o'n kaj ek'ĝu'is envi'ind'a'n viv'o'n. Ŝi est'is farmaci'ist'in'o. Ŝi sci'is, ke strang'a nevus'o nek juk'ant'a nek dolor'ig'a aŭgur'as problem'o'n. Ŝi vizit'is kurac'ist'o'n kaj est'is diagnoz'it'a je haŭt'kancer'o. Ni est'is ŝok'it'a'j.

Ni vizit'is ĉiu'j'n fam'a'j'n hospital'o'j'n en Ŝanhajo, kaj la diagnoz'o rest'is tut'e sam'a. Renom'a kurac'ist'o dir'is al mi, ke tiu spec'o de haŭt'kancer'o est'as la plej danĝer'a, kaj mort'o'kvant'o de ĝi'a'j sufer'ant'o'j est'as 90 %. Post ne'long'e, ĝust'e kiel antaŭ'dir'is la kurac'ist'o, sen'ĉes'e aper'is nov'a'j nevus'o'j sur ŝi'a'j gamb'o'j, brak'o'j kaj dors'o. Ŝi kolaps'is kaj en korp'o kaj en spirit'o.

Fremd'a lok'o

Ni'a hejm'o sen ŝi far'iĝ'is glaci'a. Mal'vigl'ec'o reg'is en la kuir'ej'o, mal'pur'iĝ'is la ban'kuv'o, kaj la mebl'o'j est'is kovr'it'a'j de polv'o. La hel'a, varm'a kaj komfort'a hejm'o far'iĝ'is fremd'a lok'o por mi. Mi ne sci'is uz'i mikro'ond'a'n forn'o'n. Kaf'o, te'o, tuj'vermiĉel'o'j aŭ sup'o, kiu'j'n mi prepar'is, hav'is gust'o'n mal'sam'a'n ol tiu'j prepar'it'a'j de ŝi. Mi tra'serĉ'is tir'kest'o'j'n, sed ne pov'is trov'i la bezon'at'a'j'n objekt'o'j'n, kiu'j'n ŝi pov'is tuj trov'i por mi.

Mi kompren'is, ke sukces'int'a vir'o mult'e lukr'ant'a kaj mult'e respekt'at'a rest'as van'a, se li ne hav'as hejm'o'n mastr'um'at'a'n de bon'a edz'in'o. Sed, kiam ŝi en'hospital'iĝ'is, mi pet'is for'permes'o'n por fleg'i ŝi'n. Kiam pli kaj pli grav'iĝ'is ŝi'a mal'san'o, iu el mi'a'j kon'at'o'j dir'is al mi, ke en Kanton'o est'as hospital'o kompetent'a en kurac'o de tiu'spec'a haŭt'kancer'o. Kelk'a'j mal'san'ul'o'j est'is re'san'ig'it'a'j, sed la pag'o est'is tre alt'a, kaj la re'san'ig'it'o'j konsist'ig'is mal'pli ol tri'on'o'n.

Kiam mi inform'is mi'a'n edz'in'o'n, ŝi klar'e dir'is, ke ŝi vol'as viv'i, kvankam ŝi est'is terur'e turment'at'a de la mal'san'o. Antaŭ'e mi neniam sent'is tia'n am'o'n, sed en tiu moment'o mi trov'is, ke ni est'as la plej bon'a'j ge'edz'o'j, ke kun'viv'i est'as la plej bel'a afer'o. Ŝi vol'is viv'i, kaj mi vol'is, ke ŝi viv'u. Mi pet'is for'permes'o'n kaj akompan'is ŝi'n al Kanton'o.

Kolos'o

Antaŭ ek'vetur'o mi aĉet'is mult'e da ĉiu'tag'a'j neces'aĵ'o'j en proksim'a mem'serv'ej'o laŭ ŝi'a list'o. La plen'a'j sak'o'j est'is tre pez'a'j. Dum mult'a'j jar'o'j mi ne sci'is, kiom kost'as sak'o da riz'o kaj botel'o da kuir'ole'o, kaj ne percept'is, ke port'i tiu'j'n aĉet'aĵ'o'j'n hejm'e'n est'as tre lac'ig'a afer'o. Antaŭ'e mi rigard'is mi'n kolos'o en la hejm'o. Sed kiam ŝi subit'e mal'san'iĝ'is, mi konsci'is, ke ŝi est'is la efektiv'a kolos'o en la hejm'o.

En Kanton'o ni ĝu'is la plej dolĉ'a'j'n tag'o'j'n post la ge'edz'iĝ'o. En tiu'j tri monat'o'j ni kun'est'is tag'e kaj nokt'e, divid'ant'e ĝoj'o'n kaj mal'ĝoj'o'n. Mi jam ne pov'is re'memor'i, kiom long'e ni ne far'is tia'n kor'verŝ'o'n. Post unu'monat'a kurac'o ŝi sent'is si'n ŝajn'e iom bon'e. Kelk'foj'e ŝi promen'is, apog'at'e de mi en la kort'o de la hospital'o. Ni far'is re'memor'ad'o'n, sent'ant'e kaj dolĉ'o'n kaj ĉagren'o'n. Ni neniam hav'is tiel long'a'n inter'parol'ad'o'n post la ge'edz'iĝ'o.

En la last'a'j tri monat'o'j mi vid'is ŝi'a'n mal'dik'iĝ'o'n. Tia kurac'o ne efik'is sur ŝi'n, kaj fin'e ŝi jam ne pov'is pren'i bovl'o'n da kaĉ'o. Ŝi dir'is al mi, ke ŝi vol'as ir'i hejm'e'n. Kaj ni ir'is hejm'e'n en mal'esper'o.

Ŝi pli kaj pli debil'iĝ'is kaj est'is atak'at'a de terur'a dolor'o, kiu'n kancer'ul'o'j plej tim'as. Ŝi sen'dorm'is tut'a'j'n nokt'o'j'n, sen'ĉes'e ĝem'ant'e kaj turn'iĝ'ant'e pro dolor'o. Sedativ'a injekt'o jam ne efik'is sur ŝi'n. Mi prefer'us anstataŭ'i ŝi'n por el'ten'i la sufer'o'n.

Lav'maŝin'o

Kiam ŝi iom re'akir'is la fort'o'n, ŝi testament'e instru'is al mi mastr'um'ad'o'n. Kaj nur tiam mi konsci'is, ke la bagatel'a mastr'um'ad'o est'as tre lac'ig'a. Ŝi dir'is al mi, en kiu restoraci'o mi pov'as aĉet'i la ŝat'at'a'n pork'aĵ'o'n marin'it'a'n en riz'vin'o, kaj en kiu mem'serv'ej'o mi pov'as trov'i sub'ĉemiz'o'j'n, kies mark'o'j'n mi prefer'as. Kaj tri tag'o'j'n antaŭ si'a for'pas'o ŝi instru'is al mi manipul'i lav'maŝin'o'n. Ni kun'e aĉet'is la lav'maŝin'o'n antaŭ kelk'e da jar'o'j, sed ĉiam est'is ŝi, kiu uz'is ĝi'n.

Kelk'e da tag'o'j antaŭ si'a for'pas'o ŝi ripet'e dir'is al mi, ke ŝi est'as feliĉ'a pro la edz'in'iĝ'o al mi, ke la tri monat'o'j en Kanton'o est'as la plej feliĉ'a'j en ŝi'a viv'o. Ankaŭ mi gravur'os la tri monat'o'j'n en mi'a memor'o, kvankam en la tri monat'o'j mi'n preter'pas'is promoci'o, kaj mi mult'e perd'is. Sed en kompar'o kun la kun'est'ad'o kun ŝi, ĉio ali'a far'iĝ'is bagatel'a. Feliĉ'e mi akompan'is ŝi'n en ŝi'a'j last'a'j tri monat'o'j, ali'e mi bedaŭr'us dum mi'a tut'a viv'o.

Ŝi trankvil'e pas'ig'is si'a'n last'a'n tag'o'n. Mi dir'is al la fil'o, ke la patr'in'o ir'is al ali'a lok'o, kaj tie ŝi atend'os ni'n. En la est'ont'ec'o ni renkont'iĝ'os tie, kaj ŝi ankoraŭ est'os la patr'in'o, mi la patr'o, kaj li la fil'o.

Plor'o

Mi mal'ĝoj'as, vid'ant'e feliĉ'a'n tri'membr'a'n famili'o'n, kaj preter'ir'ant'e park'o'n, kin'ej'o'n kaj mem'serv'ej'o'n, kiu'j'n ni oft'e kun'e vizit'is. Kiam mi uz'is lav'maŝin'o'n aŭ mikro'ond'a'n forn'o'n, kiam mi serĉ'is vest'o'j'n por la fil'o, kiam mi hejm'e'n re'ven'is mal'fru'e pro plus'labor'o kaj dev'is prepar'i tuj'vermiĉel'o'j'n, kaj kiam mi vek'iĝ'is en nokt'o'mez'o kaj trov'is, ke nur mi okup'is la vast'a'n lit'o'n, mi apenaŭ pov'is de'ten'i mi'n de plor'o.

Kiam ŝi viv'is, mi ne trov'is i'o'n tre feliĉ'a'n, kaj opini'is, ke ŝi est'as bon'a edz'in'o de mult'a'j jar'o'j kaj patr'in'o de la fil'o. Sed kiam ŝi for'pas'is, mi sent'is, ke la ĉiel'o fal'is. Antaŭ'e, kiam mi televid'is vir'o'n plor'eg'ant'a pro la for'pas'o de la edz'in'o, mi pens'is, ke tio est'as nur aktor'ad'o. Sed nun mi larm'is kun'e kun la rol'o en la film'o.

Tomb'o'ŝton'o

Mi memor'as, ke ŝi oft'e dir'is al la fil'o, ke mi est'as la plej grav'a en la famili'o, ĉar mi plej lac'e per'labor'as mon'o'n. Sed fakt'e ŝi est'is la plej grav'a. Perd'int'e ŝi'n, mi kaj mi'a fil'o perd'is ĝoj'o'n, la plej grav'a'n por ni en la mond'o. Mi aĉet'is parcel'o'n por ŝi'a tomb'o. Skrib'ant'e „Al mi'a am'at'a edz'in'o” sur la tomb'o'ŝton'o, mi sent'is kor'ŝir'a'n dolor'o'n. Mi ne est'as esprim'plen'a je sent'o, ke mi neniam dir'is al ŝi la vort'o'n am'o en ni'a am'ind'um'o. Kiam ŝi larm'is, leg'ant'e novel'o'n aŭ televid'ant'e film'o'n pri am'o, mi eĉ pri'rid'is ŝi'n.

Kaj nun mi pov'is nur skrib'i tiu'n vort'o'n sur ŝi'a tomb'o'ŝton'o. Mi'a kar'a edz'in'o, se vi re'viv'iĝ'us, mi dir'us al vi mil'foj'e la vort'o'n am'o, kiu'n ĉiu'j vir'in'o'j ŝat'as, ke ili'a'j edz'o'j sen'ĉes'e ripet'u. Sed kial mi ne dir'is al ŝi la vort'o'n, kiam ŝi est'is san'a kaj dezir'is mi'a'n esprim'o'n?

Mi vol'as dir'i al la san'a'j kaj feliĉ'a'j ge'edz'o'j, precip'e la edz'o'j, ke vi domaĝ'u vi'a'n edz'in'o'n, hav'u laŭ'ebl'e oft'a'j'n kun'est'o'j'n kun ŝi kaj neniam neglekt'u ŝi'a'n pen'ad'o'n far'it'a'n por vi. Ne percept'u valor'o'n de io nur tiam, kiam vi perd'as ĝi'n. Edz'in'o est'as la vir'in'o, kiu plej am'as vi'n, kompren'as vi'n kaj plej volont'e si'n ofer'as pro vi en la mond'o. Neni'u ali'a sent'o inter vir'o kaj vir'in'o est'as kompar'ebl'a kun am'o de ge'edz'o'j.

Est'iĝ'i la plej alt'a

34-jar'a jun'ul'o Vaidotas Steponavičius el la litova ban'lok'o Druskininkai ne pov'is kontent'iĝ'i pri si'a alt'ec'o. Tial li hav'ig'is al si unik'a'j'n ŝu'o'j'n.

Si'a'j'n nov'a'j'n ŝu'o'j'n li ne pov'as met'i en unu sak'et'o'n. La ŝu'par'o ja pez'as 7,72 kg. Li ĉiam port'as ili'n apart'e. En tiu'j ŝu'o'j est'as mal'facil'e marŝ'i. Ĉiu ŝton'et'o aŭ iu mal'glat'aĵ'o tuj pov'as kaŭz'i li'a'n fal'o'n. Tial li kun'port'as ili'n en du sak'et'o'j al ĉiu vizit'at'a aranĝ'o, ekzempl'e koncert'o, kaj serĉ'as tie trankvil'a'n lok'o'n por sur'met'i ili'n. Sekv'e de tio li sukces'as iĝ'i la plej alt'a inter la hom'amas'o.

La jun'ul'o asert'as, ke li ek'dezir'is hav'ig'i al si la ŝu'o'j'n, post kiam li tra'leg'is artikol'o'n pri litova korb'o'pilk'ist'o Arvydas Sabonis. La sport'ist'o jam est'is 220 cm alt'a, kaj la alt'ec'o de Steponavičius est'is nur 187 cm. La jun'ul'o vol'is est'i tiel alt'a kiel la popular'a sport'ist'o. Li mult'e sport'is, ĉiam maksimum'e etend'iĝ'is. Tamen tiel li sukces'is kresk'i nur je unu centi'metr'o. Tiam ven'is la ide'o, ke li akir'u almenaŭ ŝu'o'j'n, en kiu'j li iĝ'us la plej alt'a hom'o en la land'o.

Komenc'iĝ'is klopod'o'j tiu'cel'e. Unu'e la fraŭl'o aĉet'is ŝu'o'j'n. Post'e li serĉ'is ŝu'ist'o'n, kiu pov'us alt'ig'i la pland'um'o'j'n. Pen'e li trov'is unu, kiu komenc'e pen'is konsil'i la jun'ul'o'n rezign'i pri tiu ide'o, sed post'e konsent'is. Kondiĉ'e ke tiu'j ŝu'o'j est'os la unu'a'j kaj last'a'j en li'a ŝu'ist'a praktik'o.

La labor'o daŭr'is ses monat'o'j'n. Por pret'ig'i la ŝu'o'j'n, la majstr'o bezon'is du'on'sitel'o'n da glu'o, kiu'n li uz'is por al'fiks'i 1,5 kaj 2 cm dik'a'j'n pland'um'o'j'n. La ŝu'ist'o al'don'is dek ses tavol'o'j'n. Ĉiu'tag'e Steponavičius ven'is al la ŝu'far'ej'o por praktik'i marŝ'ad'o'n. Ju pli alt'a'j la pland'um'o'j est'iĝ'is, des pli mal'vigl'is la paŝ'o'j de la jun'ul'o.

Kiam la ŝu'o'j fin'e est'is pret'a'j, Vaidotas Steponavičius mult'e ĝoj'is pri tio, en la ŝu'o'j li ja „el'kresk'is” ĝis 221 cm, je unu centi'metr'o super'is la fam'a'n sport'ist'o'n kaj iĝ'is la plej alt'kresk'a hom'o en Litovio.

Kar'a antikv'a mal'pur'a Dublino

Tiel la loĝ'ant'o'j de la irlanda ĉef'urb'o oft'e nom'as si'a'n urb'o'n. Cert'e, al ĉiu'j dublin'an'o'j ĝi est'as kar'a. Ĝi est'as ankaŭ antikv'a. Laŭ la Anal'o'j de Ulstro, en la jar'o 841 la viking'o'j establ'is okaz'e de rab'ekskurs'o kamp'ad'ej'o'n en Dubhlinn (nigr'a lag'et'o) ĉe la estuar'o de la river'o Liffey (irlande: An Life, kio pli bon'e indik'as la prononc'o'n). En 902 la irland'an'o'j el'pel'is la viking'o'j'n, kiu'j tamen re'ven'is tie'n komenc'e de la dek'a jar'cent'o, sed ĉi-foj'e streb'is pli por komerc'i ol por rab'i.

En la mez'epok'o Dublino ne plu est'is simpl'a viking'a koloni'o, sed iĝ'is jam plur'etn'a kaj plur'lingv'a urb'o, en kiu oni parol'ad'is la noren'a'n (skandinav'a'n), irland'an kaj angl'a'n lingv'o'j'n. La irland'an'o'j nom'is la urb'o'n je la nom'o de monaĥ'ej'o apud la sud'a river'bord'o: Baile Átha Cliath [balje oha klia].

Sed ĉu just'as pri'skrib'i ĝi'n kiel mal'pur'a'n urb'o'n? Ĝis la komenc'a'j jar'dek'o'j de la 20a jar'cent'o la kvartal'o'j de mal'riĉ'ul'o'j en la urb'o'centr'o est'is oft'e mal'pur'a'j kaj mizer'a'j. Tamen tiu situaci'o drast'e pli'bon'iĝ'is, kiam la magistrat'o mal'konstru'is la sordid'a'j'n apartament'o'j'n kaj konstru'ig'is pli bon'a'j'n dom'ar'o'j'n, kvankam ĝi'a urb'a plan'ad'o ne ĉiam sukces'is. Pli'e, ne ĉiu'j loĝ'ant'o'j respekt'as la neces'o'n zorg'i pri la pur'ec'o kaj bon'ord'o de la strat'o'j.

Malgraŭ la mal'riĉ'ec'o de la pli'mult'o de la dublin'an'o'j en la pas'int'ec'o, la mal'jun'a'j civit'an'o'j oft'e parol'as kaj kant'as pri „Dublino en la rar'a'j antikv'a'j temp'o'j”, kiam super'reg'is ĉarm'a etos'o, spirit'o de najbar'ec'o, mank'o de grav'a'j krim'o'j kaj la fam'a „craic” [krak] (vigl'a konversaci'o kaj amuz'aĵ'o tradici'a'j).

La hodiaŭ'a Dublino est'as modern'a kaj progres'ant'a urb'eg'o, en kiu oni ĉie trov'as atest'o'j'n pri nov'a riĉ'ec'o kaj mond'an'ec'o. Kie en la pas'int'ec'o oni vid'ad'is farm'best'ar'o'n kaj tir'ĉeval'o'j'n sur la urb'a'j strat'o'j, oni nun observ'as luks'a'j'n kaj modest'a'j'n aŭtomobil'o'j'n, nov'a'j'n rapid'a'j'n tram'o'j'n kaj elektr'a'n fer'voj'ret'o'n, lig'ant'a'n la urb'o'centr'o'n kun la antaŭ'urb'o. Kiel en mult'a'j ali'a'j urb'eg'o'j la konstant'e kresk'ant'a trafik'o est'ig'is grav'a'j'n transport'problem'o'j'n, kiu'j'n la konstru'o de larĝ'a'j aŭt'o'ŝose'o'j kaj nov'a'j pont'o'j ne sukces'is solv'i. Tamen Dublino kaj Irlando de la nov'a jar'mil'o est'as al'log'a'j lok'o'j kaj por loĝ'ant'o'j kaj por vizit'ant'o'j.

Mi aparten'as al grup'et'o da ge'amik'o'j, kiu en la unu'a sabat'o de ĉiu monat'o kun'ven'as en la urb'o'centr'o por ekskurs'i, kon'at'iĝ'i kun ekster'land'a'j gast'o'j kaj konversaci'i en la lingv'o de iu mov'ad'o, kiu'n ni ne aŭdac'as menci'i sur la paĝ'o'j de tiu ne'mov'ad'a magazin'o. Kvankam tiu'j renkont'iĝ'o'j jam okaz'is dum plur'a'j jar'o'j, ni ĉiam sukces'as trov'i i'o'n nov'a'n por far'i aŭ vizit'i. Laŭ ni'a spert'o Dublino propon'as sen'fin'a'j'n ebl'o'j'n por interes'i, distr'i kaj amuz'i.

Krom la normal'a'j vid'ind'aĵ'o'j, kiu'j'n oni trov'as en iu ajn urb'eg'o: inter'naci'a'j'n restoraci'o'j'n kaj vend'ej'o'j'n, muze'o'j'n, pinakotek'o'j'n, bibliotek'o'j'n, amuz'ej'o'j'n, teatr'o'j'n, kin'ej'o'j'n ktp, la irlanda ĉef'urb'o hav'as kelk'a'j'n el la plej bel'a'j park'o'j kaj ĝarden'o'j en Eŭrop'o. La plej vast'a est'as Phoenix Park [finiks] (irland'lingv'e: Páirc an Fhionnuisce), laŭ'dir'e unu el la plej grand'a'j ferm'it'a'j urb'a'j park'o'j en la mond'o. En ĝi est'as zoologi'a ĝarden'o, antikv'a histori'a dom'eg'o apud inform'centr'o por vizit'ant'o'j, rezid'ej'o'j de la irlanda ŝtat'prezid'ant'o kaj de uson'a ambasador'o, sid'ej'o de la Gard'a (polic'o), mur'o'j de mal'nov'a fortik'aĵ'o, lag'o, arb'ar'o'j kaj greg'o'j de cerv'o'j. Je la okcident'a flank'o de la park'o est'as ali'a bel'a bien'o kun dom'eg'o, en kiu okaz'as koncert'o'j, preleg'o'j ktp.

Ali'a bel'a park'o est'as la botanik'a ĝarden'o. En la urb'o trov'iĝ'as ankaŭ divers'a'j du'on'kaŝ'it'a'j ĝarden'o'j kaj ĝarden'et'o'j. Krom la dublina kastel'o, en kiu trov'iĝ'as la fam'a orient'a libr'o- kaj manuskript'o-kolekt'o de bibliotek'o Chester Beattie, oni pov'as vizit'i ali'a'j'n kastel'o'j'n kaj bel'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n: parlament'ej'o'j'n nun'a'n kaj antaŭ'a'n (la „ĉambr'o'n de la lord'o'j” en la hodiaŭ'a Bank'o de Irlando), la universitat'o'n Trinity, kiu konserv'as la valor'eg'a'n Libr'o'n de Kells (nom'at'a'n la plej bel'a manuskript'o en la mond'o), Viking'a'n Dublinon (bedaŭr'ind'e ne sufiĉ'e konserv'it'a'n de la urb'a konsil'ant'ar'o). En la naci'a koncert'hal'o oni pov'as ĝu'i la muzik'art'o'n de orkestr'o'j, muzik'ist'o'j, kant'ist'o'j kaj ĥor'o'j irlandaj kaj ekster'land'a'j. La dublinaj muze'o'j posed'as la plej valor'eg'a'j'n kelt'a'j'n kaj antaŭ'kelt'a'j'n arkeologi'a'j'n ekspon'aĵ'o'j'n. Tiu'j, kiu'j interes'iĝ'as pri la irlanda (gael'a) lingv'o, trov'os kaf'ej'o'j'n, klub'o'j'n kaj libr'o'vend'ej'o'j'n, kie gael'parol'ant'o'j renkont'iĝ'as.

Kvankam konsider'at'a ek'de la koloni'a'j temp'o'j kiel ĉef'e angl'a'lingv'a urb'o, Dublino hav'as mult'e da gael'a'j lern'ej'o'j kaj instituci'o'j, kaj ties nombr'o konstant'e pli'iĝ'as pro postul'o de la ge'patr'o'j, ke ties famili'o'j est'u gael- kaj plur-lingv'a'j.

Tre proksim'e al la urb'o situ'as la bel'eg'a'j Dublin- kaj Wicklow-mont'ar'o'j (gael'e: Cill Mantáin), Bull-insul'o, la pitoresk'a du'on'insul'o kaj la haven'o Howth (gael'e: Binn Éadar), plaĝ'o'j, arb'ar'o'j kaj lag'o'j. Neni'u dev'as enu'i en Dublino – urb'o de muzik'ist'o'j, poet'o'j kaj mond'fam'a'j verk'ist'o'j.

Mal'grand'a est'as bel'a

En last'a'temp'a numer'o de irland'lingv'a ĵurnal'o aper'is artikol'o pri Ernst Friedrich Schumacher [ŝúmaĥer], la aŭtor'o de grav'a libr'o, kiu, kiam el'don'it'a en 1973, provok'is vigl'a'n diskut'o'n, kiu eĉ hodiaŭ daŭr'as, almenaŭ en angl'e'parol'ant'a'j land'o'j. Tem'as pri la verk'o Small is Beautiful (Mal'grand'a est'as bel'a), kies sub'titol'o est'is „stud'ad'o pri ekonomik'o, kvazaŭ la hom'o grav'us”.

En ĝi la aŭtor'o argument'as, ke la hom'ar'o est'as mis'konduk'at'a per kult'o de ekonomi'a kresk'ad'o; ke ni'a'j problem'o'j kaj danĝer'o'j est'as ne rezult'o de ni'a'j mal'sukces'o'j, sed de ni'a'j sukces'o'j; ke ni dev'as re'orient'i ni'a'j'n cel'o'j'n al la ver'a'j neces'o'j de la hom'ar'o; ke ni obstin'e klopod'u venk'i kaj super'i la fragment'ig'o'n, kaŭz'at'a'n de fak'a special'ist'iĝ'o, precip'e far'e de ekonomi'ist'o'j, scienc'ul'o'j kaj teknologi'ist'o'j.

Kontrast'e al la em'o al gigant'ism'o en la modern'a soci'o, Schumacher pled'as por soci'o, kiu respekt'u kaj antaŭ'e'n'ig'u ĉio'n, kio est'as et'a, simpl'a, modest'a kaj human'a; kaj por io, kio'n li nom'as „mez'a teknologi'o” aŭ „teknologi'o kun hom'a vizaĝ'o”. Per tiu termin'o li cel'as mal'mult'e'kost'a'n teknologi'o'n, kiu pov'as est'i uz'at'a en evolu'ant'a'j soci'o'j kaj de mal'riĉ'a'j popol'o'j. Li'a vizi'o est'as diametr'e mal'simil'a al la hodiaŭ'a okcident'a liber'merkat'a tut'mond'iĝ'o. Kvankam li'a libr'o est'is el'don'it'a antaŭ pli ol tri'dek jar'o'j, ĝi est'as nun eĉ pli aktual'a kaj pli urĝ'e bezon'at'a, ol kiam ĝi est'is verk'it'a.

Atent'ind'a'j libr'o'j

E. F. Schumacher est'is german'de'ven'a, sed ven'is en 1930 al Angli'o por stud'i ekonomik'o'n en Oksford'o. En la aĝ'o de 22 li instru'is ekonomik'o'n ĉe la Columbia-universitat'o en Nov-Jork'o. Tamen li ne ŝat'is teori'um'i sen praktik'a spert'o, do li for'las'is la akademi'a'n viv'o'n kaj dediĉ'is si'n al komerc'o, agrikultur'o kaj ĵurnal'ism'o. Kiam eksplod'is la du'a mond'milit'o, li re'ven'is al Oksford'o, kie li instru'is dum kelk'a'j jar'o'j. De 1946 ĝis 1950 li serv'is kiel konsil'ant'o pri ekonomi'o ĉe la brit'a reĝ'a komision'o en Germanio. Ek'de tiam li ag'is kiel konsil'ant'o al divers'a'j ekster'land'a'j reg'ist'ar'o'j. Inter'temp'e li mult'e verk'is. Du atent'ind'a'j libr'o'j li'a'j est'is A Guide for the Perplexed (Gvid'il'o por konfuz'it'a'j hom'o'j) kaj Good Work (Bon'a labor'o).

La pens'o'j kaj labor'o de Schumacher, kiu mort'is en Svis'land'o en 1977, kongru'is kun kaj al'don'is al la revoluci'a'j teori'o'j, el'don'it'a'j en 1941 de ali'a german'lingv'a ekonomik'ist'o, nom'e Leopold Kohr, kiu nask'iĝ'is en Salzburg, Aŭstrio, en 1909. Li instru'is politik'a'n filozofi'o'n en Uson'o, iĝ'is profesor'o pri ekonomik'o kaj publik'a administr'ad'o ĉe la Universitat'o de Puerto-Riko, kaj est'is gast'profesor'o divers'lok'e, inkluziv'e de Kimri'o, kie li last'a'temp'e loĝ'is. Li verk'is inter'ali'e The Breakdown of Nations (La dis'romp'o de la naci'o'j), kiu aper'is en 1957.

Grand'ec'o-teori'o

Pri tiu ĉi verk'o mi skrib'is sam'titol'a'n artikol'o'n, kiu aper'is en MONATO 1989/5. En la artikol'o mi menci'is la tiel nom'at'a'n grand'ec'o-teori'o'n pri ekonomi'a mizer'o. Laŭ ĉi tiu teori'o Kohr argument'is, ke la kaŭz'o de mult'e da hom'a mizer'o en la modern'a soci'o kuŝ'as en la tro'grand'ec'o de ĝi'a'j instituci'o'j: fabrik'o'j, instru'ej'o'j, sindikat'o'j, politik'a'j parti'o'j, komerc'a'j entrepren'o'j – kaj precip'e en ŝtat'o'j.

Ali'flank'e, laŭ Kohr, kelk'a'j instituci'o'j, instanc'o'j kaj ŝtat'o'j pov'as est'i tro mal'grand'a'j por efik'e funkci'i. Sed la ĉef'a argument'o de Kohr est'as, ke ĉar la ŝtat'o est'as la hom'a instituci'o, kiu plej fort'e tuŝ'as la viv'o'n de la individu'o, la mizer'o kaŭz'at'a de la grand'ec'o-faktor'o, ne pov'as est'i elimin'it'a sen dis'romp'o de la naci'o'j. Ebl'e tia dis'romp'iĝ'o ne for'ig'us la tut'a'n mizer'o'n, ekzempl'e la milit-danĝer'o'n, sed almenaŭ grand'a'j milit'o'j ne okaz'us, kaj se la koncern'a'j ŝtat'o'j est'us sufiĉ'e mal'grand'a'j kaj sufiĉ'e kontent'a'j, ili ne milit'us.

Total'a sen'de'pend'ec'o

Ŝajn'as nun, kiel mi not'is en 1989, ke la ide'o'j de Kohr komenc'as plen'um'iĝ'i. Mi skrib'is tiam: „Subit'e kaj spontane'e, en ĉiu part'o de la mond'o, etn'a'j popol'o'j, kiu'j est'is integr'it'a'j (oft'e mal'volont'e) en vast'a'j'n super'ŝtat'o'j'n, postul'as por si mem lingv'a'j'n rajt'o'j'n, respekt'o'n al si'a'j tradici'o'j kaj aŭtonomi'o'n aŭ total'a'n sen'de'pend'ec'o'n. Ni observ'as tiu'n fenomen'o'n sam'temp'e en la respublik'o'j de Sovetio, en Jugoslavio, en Briti'o kaj Nord-Irlando, en Tibeto, inter la indiĝen'a'j trib'o'j de Amerik'o, en Hispanio, inter polinezi'an'o'j ... ”

Sed ni re'ven'u al Schumacher, kies menci'o en la ĵurnal'o memor'ig'is mi'n, ke mi li'n renkont'is. Iam, en la ses'dek'a'j jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o, amik'o mi'a, redaktor'o de lok'a ĵurnal'o en Skot'land'o, pet'is, ke mi ir'u al inter'naci'a konferenc'o en Londono kaj verk'u raport'o'n. La tem'o de la konferenc'o est'is „La est'ont'ec'o de mal'grand'a'j naci'o'j”, kaj la preleg'ant'ar'o inkluziv'is Schumacher, Kohr kaj Gwynfor [gŭinvor] Evans, gvid'ant'o'n de la naci'a parti'o de Kimri'o Plaid Cymru [plajd kimr'i].

Abund'a'j ekzempl'o'j

Dum la konferenc'o la preleg'ant'o'j ilustr'is per abund'a'j ekzempl'o'j la ide'o'j'n en si'a'j skrib'aĵ'o'j. Mi trov'is ĉiu'j'n preleg'o'j'n profund'e interes'a'j. Ili'a'j ide'o'j tiom impres'is mi'n, ke ne est'as tro'ig'o asert'i, ke ili kontribu'is al la modl'ad'o de mi'a'j propr'a'j mond'koncept'o kaj ideologi'o (se ne est'as tro pretend'em'e aplik'i tia'j'n termin'o'j'n al mi'a'j ne tro koher'a'j ide'o'j).

Inter kaj post la preleg'o'j mi hav'is okaz'o'n konversaci'i dum long'a temp'o kun Schumacher kaj Evans, du el la plej simpati'a'j, modest'a'j kaj sincer'a'j hom'o'j, kiu'j'n mi iam renkont'is. Impon'is al mi, ke ili, kvankam grav'a'j en si'a'j respektiv'a'j kamp'o'j de aktiv'ec'o, trov'is temp'o'n por tiom inter'ŝanĝ'i ide'o'j'n kun jun'a, tut'e ne'grav'a person'o kiel mi. Est'is evident'e, ke ili, kun'e kun Kohr, est'is hom'ar'am'a'j kaj grand'anim'a'j.

Kresk'ad-iluzi'o

En Irlando, kie mi nun loĝ'as, ide'o'j kaj praktik'o'j simil'a'j al tiu'j de Kohr kaj Schumacher est'as rekomend'at'a'j kaj efektiv'ig'at'a'j de angl'a ekonomik'ist'o Richard Douthwaite [riĉard daŭtŭejt] kaj inspir'as grand'a'n nombr'o'n da adept'o'j. Ebl'e li'a plej influ'hav'a verk'o est'as The Growth Illusion (La kresk'ad-iluzi'o).

Kiam mi'a'j fil'o'j pet'is mi'n rekomend'i ne'mal'hav'ebl'a'j'n libr'o'j'n por serioz'a leg'ad'o, mi menci'is la verk'o'j'n de Kohr kaj Schumacher, kun'e kun Ich und Du (Mi kaj vi) de Mart'in Buber, Walden de la uson'a verk'ist'o Henry David Thoreau (hav'ebl'a en Esperant'o sub la titol'o Pens'o'j el Valdeno en traduk'o de B. McClafferty kaj el'don'it'a en Toront'o en 1973), Medit'aĵ'o'j de Marcus Aurelius Antoninus – kaj, kompren'ebl'e, la skrib'aĵ'o'j de L. L. Zamenhof.

La pens'o'j de tiu'j grand'a'j vir'o'j pov'us form'i map'o'n por gvid'i la hom'ar'o'n al pli human'a, pli saĝ'a kaj pli feliĉ'a mond'o. Bedaŭr'ind'e, kiel spert'is Kasandr'o, ne sufiĉ'e da hom'o'j est'as sufiĉ'e saĝ'a'j kaj humil'a'j por aŭskult'i ties voĉ'o'j'n.

Kor'tuŝ'a tener'o

Est'as mir'eg'ig'e leg'i la recenz'o'n de Carlo Minnaja pri Leter'o'j de Paŭlo kaj li'a Skol'o, traduk'it'a de Gerrit Berveling (MONATO 2005/5, p. 21-22). Minnaja far'as la demand'o'n: „Kial Paŭlo iĝ'is tiom fam'a kompar'e al ali'a'j krist'an'a'j predik'ant'o'j?” Mult'a'j hom'o'j ja opini'is, ke Paŭlo est'as „la ĉef'a apostol'o” kaj „la unu'a'rang'a teolog'o de la eklezi'o”.

Sed ali'a'j demand'is: „Krist'o aŭ Paŭlo?” La kontrast'o ne est'as person'a afer'o, sed inter la ver'e krist'an'a mesaĝ'o kaj la erar'a paŭla versi'o. Mult'a'j – eĉ eklezi'a'j grav'ul'o'j – konvink'iĝ'as, ke krist'an'ism'o est'as pli paŭleca ol krist'an'a.

La unu'a part'o de la recenz'o rakont'as et'a'n histori'o'n de Paŭlo. Sed la esenc'a ver'o est'as, ke Jesuo pas'ig'is grand'a'n porci'o'n de si'a pastr'ec'o, trejn'ant'e dek du disĉipl'o'j'n por form'i kern'o'n de krist'an'a frat'ar'o. Tiu'j post'e daŭr'ig'u la labor'o'n. Sed kio okaz'is? Preskaŭ tuj kiam Jesuo for'ir'is de ili, Paŭlo aper'is kaj dir'is al la disĉipl'o'j, ke ili mal'prav'as kaj ke li hav'as la real'a'n versi'o'n de la evangeli'o. Est'as ne mir'ind'e, ke ili mal'inklin'e ricev'is li'n kaj ke amar'a kaj long'e'daŭr'a disput'o okaz'is inter li kaj la disĉipl'o'j.

Minnaja asert'as, ke Paŭlo „ne disting'as inter jud'o'j kaj ne'jud'o'j, kaj eĉ ne inter krist'an'o'j kaj ne'krist'an'o'j”. Sed li disting'as inter vir'o'j kaj vir'in'o'j! Ĉiu'j, kiu'j leg'as la epistol'o'j'n de Paŭlo, dev'as konstat'i, ke Paŭlo hav'is violent'a'n antaŭ'juĝ'o'n kontraŭ vir'in'o'j. Li konsider'is ili'n nepr'e mal'super'a'j kaj rifuz'is al ili i'a'n ajn rang'o'n aŭ part'o'n en la krist'an'a pastr'ec'o.

Minnaja skrib'as pri la „kor'tuŝ'a tener'o” de Paŭlo, sed ne est'is Paŭlo, sed Jesuo, kiu montr'is grand'a'n tener'o'n pri vir'in'o'j; plur'a'j est'is inter li'a'j intim'a'j sekv'ant'o'j (ekzempl'e Mart'a kaj Maria, Sal'om'a, kaj Suzana). Efektiv'e, oni dir'as, ke, krom Johano, nur kelk'a'j fidel'a'j vir'in'o'j rest'is ĉe la Kruc'o; la ali'a'j for'las'is Li'n kaj fuĝ'is.

Kia diferenc'o est'us far'it'a, se Pilato pren'us en konsider'o'n la vort'o'j'n de si'a edz'in'o (Mateo, 27:19).

Jesuo montr'is grand'a'n kompat'o'n por vir'in'o'j, kiu'j est'is la viktim'o'j de kontraŭ'leĝ'a'j dezir'o'j de vir'o'j. Ali'flank'e Paŭlo mal'estim'is vir'in'o'j'n ĝeneral'e kaj precip'e jun'a'j'n vidv'in'o'j'n (I Timoteo, 5:3,9-15). Por vidv'in'o'j, laŭ Paŭlo, seks'abstin'o est'as plej bon'a kaj ge'edz'ec'o est'as por la ne're'gener'it'a'j (I Korint'an'o'j 7:8-9). Plur'foj'e Paŭlo skrib'as, ke vir'in'o est'as mal'super'a kaj dev'as sub'met'i si'n al vir'o (ekzempl'e Efez'an'o'j 5:22-24). Li ordon'as vir'in'o'j'n silent'i dum publik'a ador'ad'o kaj mal'permes'as al ili i'a'n ajn part'o'n en la pastr'ec'o (I Timoteo 2:8-12).

Sen'dub'e Paŭlo ne montr'as „kor'tuŝ'a'n tener'o'n” al vir'in'o'j. Efektiv'e li kulp'as pri la aĉ'a trakt'ad'o de vir'in'o'j en la eklezi'o. Est'as ĉef'e pro li, ke dum mult'a'j jar'cent'o'j oni eksklud'is ili'n de la pastr'ec'o; la rom'katolik'o'j ankoraŭ eksklud'as ili'n.

Laŭ tiu trakt'ad'o de du'on'o de la hom'ar'o oni tut'e ne pov'as kompren'i la propon'o'n de „simil'ec'o”, kiu, laŭ Renat'o Corsetti, trov'iĝ'as inter Paŭlo kaj L. L. Zamenhof; kaj Paŭlo cert'e ne pov'us kompren'i la spec'o'n de kor'tuŝ'a'j rilat'o'j de Rozalia, Klar'a kaj Lidj'a kun la majstr'o.

Iu'j part'o'j de la epistol'o'j de Paŭlo est'as inter la plej bel'a'j en la Nov'a Testament'o, ekzempl'e I Korint'an'o'j 13 kaj Roman'o'j 8, sed, ali'flank'e, li far'is vir'o'n blind'a (Ag'o'j 13:11) kaj kruel'e trakt'is ali'a'j'n, kiu'j aŭdac'is kontraŭ'star'i li'n (I Timoteo 1:20). Kiel skrib'as Minnaja, Paŭlo deklar'as, ke „ĉiu'j hom'o'j est'as fil'o'j de Di'o” kaj ke Di'o „zorg'as pri ĉiu'j popol'o'j sen'disting'e”. Sed ali'lok'e li pri'skrib'is la tut'a'n kret'an popol'o'n kiel mensog'ul'o'j'n kaj mal'labor'em'a'j'n manĝ'eg'em'ul'o'j'n (Tit'o 1:12-13).

Oni pov'as kulp'ig'i Paŭlon pro ĉio, kio iam est'is mal'bon'eg'a en krist'an'ism'o: la mond'a potenc'o, anatem'it'a ne'toler'em'o kaj mal'estim'o al la raci'o; sed ĉef'e pro la terur'a koncip'o de „moral'a fort'o”. Tiel, Paŭlo, ne Petro, est'is la rok'o, sur kiu oni konstru'is la Eklezi'o'n.

Vend'ej'e'n!

Evolu'as nun'temp'e t.n. 100-en'a'j vend'ej'o'j en Japani'o. Valor'as 100 en'o'j proksim'um'e unu uson'a'n dolar'o'n; afrank'o de leter'o al azi'a'j land'o'j kost'as 90 en'o'j'n, al Uson'o aŭ Eŭrop'o 110 en'o'j'n. Do por japan'o'j 100 en'o'j est'as simbol'o de „mal'mult'a kost'o”.

Kiam aper'is en la last'a du'on'o de la 1980aj jar'o'j la unu'a'j 100-en'a'j vend'ej'o'j, kie ĉio aĉet'ebl'as kontraŭ 100 en'o'j, mult'a'j hom'o'j pens'is, ke la var'o'j est'as mal'mult'e'kost'a'j kaj do mal'bon'a'j. Tamen tiu ĉi impres'o pli kaj pli mal'aper'is, tiel ke nun reg'as tre favor'a opini'o pri la vend'ej'o'j.

La plej grand'a kompani'o pri 100-en'a'j vend'ej'o'j est'as Daisō, kiu posed'as 2400 vend'ej'o'j'n en'land'e kaj 350 ekster'land'e. Ĝi'a vend'o'sum'o ating'is 50 miliard'o'j'n da en'o'j en 1997, 200 miliard'o'j'n en 2000 kaj 320 miliard'o'j'n en 2005. Ĉe Daisō oni vend'as var'o'j'n por ĉiu'tag'a viv'o – preskaŭ ĉio'n krom freŝ'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n kiel legom'o'j'n, fiŝ'o'j'n aŭ viand'o'j'n.

Konkurenc'o

Sed, konkurenc'e kontraŭ Daisō, en 2000 ali'a kompani'o mal'ferm'is si'a'j'n t.n. vend'ej'o'j'n 99, kie aĉet'ebl'as kontraŭ 100 en'o'j ankaŭ freŝ'a'j manĝ'aĵ'o'j. La kompani'o nun hav'as 580 vend'ej'o'j'n en Tokio kaj ĉirkaŭ'e kaj, kompar'e kun mart'o 2003, ĝi'a vend'o'sum'o kvar'obl'iĝ'is. Kontraŭ la nov'stil'a'j 100-en'a'j vend'ej'o'j, la t.n. oportun'a'j vend'ej'o'j komenc'is ofert'i freŝ'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n kontraŭ 100 en'o'j. Plan'at'a'j ekzempl'e de la firma'o Lawson est'as 1000 tia'j vend'ej'o'j.

Mal'antaŭ tiu'j inter'batal'o'j kuŝ'as kelk'a'j kial'o'j, ekz. soci'a'j kaj famili'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j (la aper'o de mal'jun'a'j par'o'j, kies ge'fil'o'j sen'de'pend'iĝ'is; jun'a'j par'o'j sen ge'fil'o'j; sen'famili'a'j unu'op'ul'o'j: por tiu'j tre util'as la ebl'ec'o aĉet'i mal'grand'kvant'e). Ankaŭ kresk'ant'a mal'riĉ'ec'o en Japani'o kontribu'as al la flor'ad'o de 100-en'a'j kaj simil'a'j vend'ej'o'j: kiam Japani'o ekonomi'e „bol'is”, oni hont'is en'ir'i mal'alt'prez'a'j'n butik'o'j'n.

Analiz'ist'o dir'is, ke jam fin'iĝ'is la epok'o, kiam apart'a'j spec'o'j de vend'ej'o'j, ekz. magazen'eg'o'j, super'bazar'o'j, oportun'a'j vend'ej'o'j kaj 100-en'a'j vend'ej'o'j, de'pend'as de apart'a'j klient'a'j tavol'o'j. Ven'is la epok'o, kiam ĉiu'j vend'ej'o'j inter'batal'as por kapt'i pli da klient'o'j el ajn'a'j soci'a'j tavol'o'j.

Tranĉ'il'o ideologi'a

Antaŭ ne'long'e la gazet'ar'o en nord'a Italio de'nov'e kampanj'is kontraŭ fremd'ul'o'j, apart'e alban'o'j. Tio'n est'ig'is mort'ig'o de ital'o per tranĉ'il'o far'e de alban'a en'migr'int'o en la urb'o Varese.

Est'is intervju'it'a'j en la ŝtat'a televid'a kanal'o RAI 3 la ĉef'redaktor'o de la ĵurnal'o La Padania, organ'o de la ital'a ekstrem'dekstr'a parti'o Leg'a Nord, kaj la urb'estr'o de Tiran'o Ed'i Ram'a. La ĵurnal'ist'o ripet'is, ke en'migr'int'o'j est'as krim'ul'o'j, danĝer'ul'o'j kaj for'pel'end'ul'o'j. Ram'a, kondolenc'ant'e la parenc'o'j'n de la viktim'o, atent'ig'is, ke pli danĝer'a ol la tranĉ'il'o de la alban'o est'as la ideologi'a tranĉ'il'o ekzempl'e de ĵurnal'ist'o'j, kiu'j kondamn'as tut'a'n etn'o'n, ĉar kelk'a'j ties an'o'j krim'as.

Dign'e kaj sukces'e

En Italio est'as 250 000 alban'a'j en'migr'int'o'j, kiu'j far'as labor'o'j'n mal'facil'a'j'n kaj ne'ŝat'at'a'j'n de en'land'an'o'j, kaj kiu'j per'labor'as mal'pli ol ital'o'j kontraŭ la sam'a labor'o, apart'e kiam ili labor'as „nigr'e”, tio est'as kiam ili est'as ankoraŭ ne registr'it'a'j. Sed ĝeneral'e la alban'o'j kondut'as dign'e kaj sukces'e, ekzempl'e student'o'j, kiu'j ating'as bon'a'j'n rezult'o'j'n. Kaj la televid'o en Italio raport'is pri alban'o, kiu inter'ven'is, kiam vend'ist'o est'is atak'at'a: nur pro la alban'o ebl'is arest'i la atak'int'o'n.

Invers'e Ram'a menci'is la ital'a'n en'migr'int'o'n en Uson'o, kiu murd'is antaŭ ne'long'e si'a'n uson'a'n fianĉ'in'o'n. La tie'a'j instanc'o'j, dir'is Ram'a, ne re'ag'is kiel la ital'o'j kontraŭ la alban'o'j kaj ne kondamn'is la tut'a'n etn'o'n. Simpl'e, en ĉiu etn'o est'as krim'ul'o'j, sed la krim'o de unu ne far'iĝ'u pretekst'o por kondamn'i la kondut'o'n de ĉiu'j.

Re'viv'iĝ'o de mort'int'a lingv'o

Ni'a hejm'a idiom'o est'as la gael'a, lingv'o de la kelt'a famili'o, parol'at'a de etn'a mal'pli'mult'o ĉe la ekstrem'aĵ'o'j de okcident'a Eŭrop'o. Oft'e ŝajn'as al ni, ke ni est'as part'o de la last'a'j super'viv'ant'o'j de ŝrump'ant'a kultur'o. Tamen, kelk'foj'e ni kuraĝ'ig'as ni'n per la pens'o, ke pli kaj pli da person'o'j komenc'as re'kon'i la valor'o'n de si'a'j etn'a'j radik'o'j kaj lingv'o'j.

Krom la divers'a'j dialekt'o'j de la gael'a, est'as tri simil'a'j, sam'de'ven'a'j, sed iom mal'sam'a'j variant'o'j de la lingv'o, nom'e: la irlanda, la skot'a kaj la manks'a. La last'a est'as la indiĝen'a idiom'o de la Manks-Insul'o, kiu situ'as en Irlanda Mar'o, inter Irlando kaj Angli'o. Ĝi ne est'as oficial'e region'o de Angli'o, sed de'pend'a teritori'o de la brit'a kron'o kun sufiĉ'e alt'a grad'o de aŭtonomi'o. Ĝi hav'as propr'a'n reg'ist'ar'o'n, la du'ĉambr'a'n tiel nom'at'a'n Tynwald, kiu ankoraŭ uz'as la manks'gael'a'n kiel ceremoni'a'n, kvankam ne labor'a'n, lingv'o'n. Ĝeneral'e, leĝ'o'j far'it'a'j de la brit'a parlament'o en Londono ne valid'as sur la insul'o. La Manks'a Insul'o el'ig'as si'a'j'n propr'a'j'n mon'bilet'o'j'n kaj poŝt'mark'o'j'n. La are'o de la insul'o est'as 572 kvadrat-kilo'metr'o'j, kaj en la jar'o 2000 la loĝ'ant'ar'o nombr'is 76 200 person'o'j'n.

Mal'kiel la lingv'a situaci'o en Irlando kaj Skot'land'o, kie la gael'a est'as ankoraŭ viv'ant'a, kvankam ne la plej parol'at'a lingv'o, oni kutim'e rigard'as la manks'a'n kiel mort'int'a'n. En la jar'o 1800, naŭ dek'on'o'j de la loĝ'ant'o'j est'is gael'lingv'an'o'j, sed en 1974 rest'is nur unu de'nask'a flu'a parol'ant'o, nom'e Ned Maddrell [madrel], kiu tiam est'is 98-jar'a. Éamonn [ejmon] de Valer'a, prezid'ant'o de Irlando, vizit'is tiu'n last'a'n manks'lingv'an'o'n, kiam Ned est'is jam tre mal'jun'a, kaj li mir'is, ke tiom mal'mult'e da insul'an'o'j tiam interes'iĝ'is pri si'a propr'a lingv'o kaj las'as ĝi'n mort'i.

Nun vizit'ant'o'j al la Manks'a Insul'o konstat'as i'o'n ver'e ekster'ordinar'a'n. En 2001 deklar'is 1689 insul'an'o'j, ke ili est'as parol'ant'o'j de la lingv'o. Oni demand'as si'n, kio okaz'is por kaŭz'i tia'n ŝanĝ'o'n? Konfes'end'as, ke tiu nombr'o est'as mal'grand'a kompar'e kun la tut'a loĝ'ant'ar'o de la insul'o, sed sufiĉ'e mult'a'j de la loĝ'ant'o'j ne est'as indiĝen'a'j insul'an'o'j, sed fremd'ul'o'j el Angli'o aŭ ali'a'j region'o'j.

Fakt'e, eĉ post la mort'o de Ned Maddrell, la manks'gael'a ne est'is tut'e forges'it'a. Dum li'a viv'o, oni persvad'is li'n sur'bend'ig'i parol'ad'o'j'n en la manks'a, kaj oni uz'is tiu'j'n registr'aĵ'o'j'n por re'lern'i la lingv'o'n. Pli'e, divers'a'j manks'a'j vort'o'j kaj fraz'o'j est'is ankoraŭ uz'at'a'j de la insul'an'o'j. Ĝi daŭr'is kiel ceremoni'a lingv'o de la parlament'o. Literatur'o en la lingv'o ne abund'is, sed est'is manks'a traduk'o de la Bibli'o kaj kelk'a'j ali'a'j tekst'o'j kaj libr'o'j. Last'a'temp'e aper'is vort'ar'o, lern'o'libr'o'j kaj ali'a'j publik'ig'aĵ'o'j. Do ebl'is „re'konstru'i” kaj re'en'konduk'i la lingv'o'j'n en sufiĉ'e aŭtent'a form'o.

Pro instig'o de lingv'o-entuziasm'ul'o'j oni fond'is antaŭ'lern'ej'o'j'n, kie mal'grand'a'j infan'o'j lern'is la lingv'o'n. Post'e, la reg'ist'ar'o demand'is al ge'patr'o'j, ĉu ili vol'is, ke la gael'a est'u instru'it'a en la lern'ej'o'j. La respond'o surpriz'is la aŭtoritat'o'j'n. El la ge'patr'o'j de la 3500 element'a'j lern'ej'an'o'j, 1000 pet'is, ke la lingv'o iĝ'u lern'ej'a fak'o.

Unu'e est'is la Manks'a Hered'a Fond'aĵ'o, kiu pag'is la kost'o'n de instru'ad'o, sed post'e la reg'ist'ar'o dung'is kvin instru'ist'o'j'n por vojaĝ'i inter la lern'ej'o'j, instru'ant'e la lingv'o'n. En la jar'o 2003 mal'ferm'iĝ'is Gael'a Element'a Lern'ej'o en urb'o Keeil Eoin. Ĝi hav'as tri instru'ist'o'j'n, kaj la nombr'o de la lern'ej'an'o'j kresk'as.

Fin'fin'e la insul'an'o'j re'kon'as la valor'o'n de si'a lingv'o, kiel simbol'o kaj pruv'o, ke la manks'a popol'o est'as apart'a komun'um'o kun apart'a'j valor'o'j kaj kultur'o, pri kiu'j ili fier'as.

Kvankam gael'parol'ant'o'j el Skot'land'o kaj Irlando pov'as sen grand'a mal'facil'o kompren'i mult'o'n, kiu'n oni dir'as en la manks'a, pov'as okaz'i mis'kompren'o'j. Iu skot'a vizit'ant'o al la lern'ej'o en Keeil Eoin prezent'is si'a'n akompan'ant'o'n kiel „mi'a'n amik'o'n Phil”. La tut'a klas'o eksplod'is de rid'o, ĉar la skot'gael'a vort'o caraid son'as kiel la manks'a carradje, kiu signif'as „karot'o”. Ali'flank'e, vizit'ant'o'j ebl'e rid'et'os, kiam ili konstat'as, ke la manks'a vort'o por banan'o signif'as „flav'a serp'o”.

Bedaŭr'ind'e la liter'um'ad'o uz'at'a por skrib'i la manks'gael'a'n est'as mal'sam'a de la ortografi'o'j uz'at'a'j en Irlando kaj Skot'land'o, kiu'j unu la ali'a'n simil'as, kvankam ne tut'e sam'as. Ĝi est'is invent'it'a de episkop'o, kiu antaŭ tri jar'cent'o'j traduk'is la Bibli'o'n en la manks'a'n, kaj ĝi baz'iĝ'as sur la mal'logik'a angl'a skrib'sistem'o, ebl'e kun iom da influ'o el la kimr'a. Do gael'lingv'an'o'j el ali'a'j region'o'j apenaŭ pov'as leg'i la manks'a'n, eĉ se ili kompren'as la parol'at'a'n lingv'o'n.

Tia re'viv'ig'o de mort'int'a lingv'o ne est'as unik'a. Ali'a ekzempl'o trov'iĝ'as en Kornvalo, sud-okcident'a provinc'o de Briti'o, kie la last'a'j parol'ant'o de lok'a kelt'a lingv'o mort'is ĉirkaŭ la jar'o 1800. Nev'o de mi'a edz'in'o tie loĝ'ant'a inform'as ni'n, ke mal'grand'a sed signif'a kaj kresk'ant'a nombr'o da kornval'an'o'j lern'is kaj nun uz'as la kornval'an kiel famili'a'n lingv'o'n. Pro tio re'foj'e ekzist'as ar'et'o da „de'nask'a'j parol'ant'o'j” de la kornvala. Tiu re'nask'iĝ'o est'as help'at'a de la fakt'o, ke la sam'de'ven'a kaj simil'a kimr'a est'as ankoraŭ viv'ant'a lingv'o.

Evident'e, ne ĉiu'j eŭrop'an'o'j konsent'as pri la adopt'o de la angl'a kiel unu'nur'a aŭ precip'a inter'komunik'il'o de la kontinent'o.

Special'a hom'a rajt'o

Dum mi atent'e leg'ad'is la artikol'o'n Ver'a hom'o de Sefan Maul (MONATO 2005/5, p. 7) mi halt'is ĉe li'a asert'o pri tre konservativ'a'j opini'o'j de Johano Paŭlo la 2a: „Por vir'in'o'j ne valid'as la hom'a'j rajt'o'j”. Ĉu est'as special'a hom'a rajt'o sacerdot'iĝ'i en la katolik'a eklezi'o? De kio de'ven'as tia rajt'o?

Origin'o de tia hom'a rajt'o ne trov'ebl'as en la katolik'a tradici'o nek en la Nov'a Testament'o. En la Nov'a Testament'o leg'ebl'as plur'lok'e: „Ne vi elekt'is mi'n, sed mi elekt'is vi'n.” Tial al neni'u, ĉu vir'o aŭ vir'in'o, aparten'as la hom'a rajt'o sacerdot'iĝ'i.

Episkop'o ben'as per man'sur'met'o la al'vok'it'o'n al eklezi'ul'a posten'o. Ĉu tiu man'sur'met'o simbol'as mister'a'n komenc'iĝ'o'n de sacerdot'ec'a'j hom'a'j rajt'o'j? Eklezi'ul'o kiel hom'a est'ul'o jam posed'as ĉiu'j'n hom'a'j'n rajt'o'j'n. Kio'n esenc'e pli'a'n al'don'as la episkop'a ben'o al ili?

Ruz'o en rifuz'o

Al la seri'o Orient'o-Okcident'o de UEA al'don'iĝ'as ĉi tiu bel'e bind'it'a kaj el'don'it'a libr'o. La jam abund'e traduk'it'a verk'o aper'as nun komplet'e en Esperant'o. Hašek mem tra'viv'is la unu'a'n mond'milit'o'n, en kiu mort'is 15 milion'o'j da person'o'j, inkluziv'e de milion'o da soldat'o'j el la aŭstr'a-hungar'a arme'o. Li'a re'ag'o est'is ĉi tiu libr'o, verk'it'a en 1921-1922, sed li mort'is en 1923, fin'int'e nur kvar el la ses plan'it'a'j part'o'j.

La hero'o, kvankam laŭt'e proklam'int'a dezir'o'n lojal'e batal'i por la imperi'estr'o, renkont'as seri'o'n da mal'liber'ej'o'j, mal'san'ul'ej'o'j kaj intern'ig'ej'o'j, vid'as hom'o'j'n, kiu'j ne pov'as aŭ ne vol'as batal'i, kaj divers'a'j'n absurd'a'j'n vizaĝ'o'j'n de la milit'a maŝin'ar'o kaj dev'as iel defend'i si'a'n ident'ec'o'n. La verk'o tiom penetr'is en la ĉeĥ'a'n konsci'o'n, ke ekzist'as la verb'o švejkovat kun la signif'o „per ruz'o tra'viv'i”. Kvankam plej'part'e rakont'a kaj intim-scen'a, foj'foj'e la verk'o lev'as si'n al pli alt'a rigard'o, kiel fin'e de unu el la komenc'a'j ĉapitr'o'j: „Kaj ie en la for'a'j mal'proksim'o'j de la histori'o, ŝveb'as al Eŭrop'o la fakt'o, ke la morgaŭ'o detru'os ankaŭ la plan'o'j'n de la nun'temp'o.”

Hašek pionir'is nov'a'n verk'stil'o'n, analog'a'n al tiu de la tiu'temp'a'j dadaism'a'j pentr'ist'o'j. Iu'j opini'as, ke tiu rekt'a, sen'ornam'a stil'o est'is komenc'o de tradici'o, sekv'at'a post'e de Hemingway, Fitzgerald, Faulkner kaj ali'a'j. Asert'ebl'as, ke ĉi tiu est'as pionir'a kontraŭ-milit'a roman'o. La aŭtor'o de la difin'a tiu'spec'a roman'o pri la du'a mond'milit'o Joseph [jozef] Heller mem leg'is la libr'o'n Švejk kaj konfes'is, ke sen tiu spert'o li'a roman'o Kapt'il'o 22 neniam est'us verk'it'a.

Mi ne pov'as kompar'i la traduk'o'n kun la ĉeĥ'a original'o, sed ĝi bon'e leg'iĝ'as kaj klar'e trans'don'as sent'o'j'n de ironi'o kaj satir'o. Ĝi rajt'as ten'i si'a'n kap'o'n alt'e, kompar'e kun fragment'o'j el divers'a'j traduk'o'j al la angl'a. Grat'as nur la kelk'foj'e ripet'it'a „ke mi ig'os vi'n mal'liber'ig'i” – ĉu erar'o, ĉu klopod'o re'don'i ĉeĥ'a'n mis'parol'turn'o'n?

La re'ag'o'j de Švejk rid'ig'as pro la ŝajn'a mank'o de logik'a lig'o inter burokrat'a'j demand'o'j kaj li'a'j respond'o'j. Mezur'il'o de traduk-kvalit'o est'as, kiom traduk'o las'as al vi konklud'i, ke Švejk est'as efektiv'e stult'a aŭ ke li ruz'e ŝajn'ig'as/uz'as tiu'n stult'ec'o'n kiel tra'viv-teknik'o'n. La esperant'a traduk'o konven'e star'ig'as la demand'o'n, sed las'as ĝi'n mal'ferm'it'a. Ankoraŭ pli'a literatur'a klasik'aĵ'o nun hav'ebl'a ni'a'lingv'e.

Jaroslav Hašek: Aventur'o'j de la brav'a soldat'o Ŝvejk dum la mond'milit'o. Trad. Vladimír Váňa. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2004. 712 paĝ'o'j. Firm'e bind'it'a. Il'us. Josef Lad'a (nep'o de la sam'nom'a origin'a ilustr'ist'o). ISBN: 80-85853-76-0.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Riz'o: sen'el'ir'a problem'o

Malagas'o'j kutim'as si'n nutr'i per tri riz'plad'o'j ĉiu'tag'e. Tial je ĉiu kost'alt'iĝ'o de tiu var'o la reg'ist'ar'o tim'as popol'a'n re'ag'o'n.

Kvankam 80 % de la loĝ'ant'ar'o konsist'as el kamp'ar'an'o'j, kiu'j mem est'as riz'produkt'ant'o'j, la rikolt'o tut'e ne sufiĉ'as por nutr'i 17 milion'o'j'n da hom'o'j. Ĉiu'jar'e oni dev'as import'i pli ol 200 000 tun'o'j'n da riz'o. Kulp'as la arkaik'a kultiv'metod'o, kies ĉef'a grund'plug'il'o est'as ŝpat'o. Pli'e, la kultiv'ad'o ekstrem'e de'pend'as de la pluv'abund'ec'o, kiu ne ĉiam favor'as la kamp'ar'an'o'j'n. Tial unu hektar'o da riz'kamp'o proviz'as al ili ne pli ol du tun'o'j'n. Ali'a'j problem'o'j, kiel mal'facil'a transport'o, mank'o de sekur'ec'o kamp'ar'a kaj analfabet'ism'o, pez'eg'as sur la situaci'o ekonomi'a de la malagas'a kamp'ar'o.

Ek'de novembr'o 2004 vid'ebl'is sen'ĉes'a prez'alt'iĝ'o de la blank'a riz'o, kiu kulmin'is ĉe 8000 malagas'a'j frank'o'j (MGF, 1 eŭr'o = 12 000 MGF; averaĝ'a salajr'o est'as 10 eŭr'o'j monat'e) por kilo'gram'o. Tio daŭr'is ĝis la nov'a rikolt'o en maj'o de la nun'a jar'o. La kial'o est'as, ke, unu'flank'e, riz'kolekt'ant'o'j spekul'cel'e re'ten'is si'a'j'n stok'o'j'n. Ali'flank'e, ne tre grand'a est'is la produkt'aĵ'o pro inund'o'j, kaŭz'it'a'j de du si'n'sekv'a'j ciklon'o'j. Malgraŭ avert'o de profesi'ul'o'j pri eventual'a kriz'o, la aŭtoritat'o'j ne mal'help'is ĝi'n. Ne trov'ebl'is riz'o en la vend'ej'o'j, kaj ĉiu'j aĉet'is maniok'o'n kaj maiz'o'n. Bedaŭr'ind'e ankaŭ tiu'j surogat'o'j mal'aper'is post kelk'a'j tag'o'j.

Pli'a mal'bon'aĵ'o est'is, ke, inter'temp'e, la riz'kurz'o en la inter'naci'a merkat'o pli'alt'iĝ'is, ĉar ne sufiĉ'is la propon'o, dum Ĉini'o pli'grand'ig'is si'a'n riz'import'o'n. La malagas'a reg'ist'ar'o mal'facil'e trov'is ŝip'o'n por transport'i riz'o'n al Madagaskaro. Mal'mult'iĝ'is la proviz'ad'o, kaj nur kelk'a'j urb'o'j profit'is el tiu mal'mult'e'kost'a riz'o, vend'at'a kontraŭ 3500 MGF por kviet'ig'i, se ne la mal'sat'o'n, almenaŭ la koler'o'n de la popol'o. Pli'mult'o de tiu riz'o ven'is el Barato. Ĝi est'is la plej mal'bon'kvalit'a, ĉar iu'j konsum'ant'o'j, manĝ'int'e ĝi'n, plend'is pri juk'ad'o. Ali'a'j kvant'o'j ven'is el Pakistano kaj Ĉini'o.

Ne ebl'as al la „Grand'a Insul'o” tuj solv'i la menci'it'a'j'n problem'o'j'n, kaj ripet'iĝ'o de la sam'a situaci'o est'as tut'e probabl'a. Nun kilo'gram'o da lok'a riz'o jam kost'as 5000 MGF, tamen normal'a prez'o dum la nun'a rikolt'a period'o averaĝ'us 2500 ĝis 3500 MGF. La reg'ist'ar'o ordon'is al ĉiu'j region'estr'o'j reg'i la el'ir'o'n de riz'o el si'a region'o, kio de'nov'e alt'ig'as la ŝanc'o'n de la korupt'em'a'j spekul'ant'o'j.

Kelk'a'j politik'ist'o'j, sub'ten'ant'o'j de la nun'a reg'ist'ar'o, instig'as la popol'o'n ŝanĝ'i la ĉef'a'n manĝ'aĵ'o'n, propon'o ne tiom serioz'a, se konsider'i la fakt'o'n, ke ĉi tie riz'o est'as ne nur nutr'aĵ'o, sed ankaŭ grav'a kultur'element'o en la viv'o de la malagas'o'j.

Privat'iĝ'o de la publik'a transport'o

Antaŭ dek jar'o'j la Demokrati'a Respublik'o Kongo (DRK) hav'is tri entrepren'o'j'n de publik'a transport'o en grand'a'j urb'o'j. Ĉiu'j bankrot'is. Pro la politik'a kriz'o la reg'ist'ar'o ne est'is kapabl'a kre'i ali'a'n entrepren'o'n. Tiu situaci'o kaŭz'as ekonomi'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n.

En la grand'a'j urb'o'j la transport'o est'as efektiv'ig'it'a de vetur'il'o'j de privat'ul'o'j. Tiu'j ricev'as ili'n de si'a'j parenc'o'j el'migr'int'a'j, precip'e el Eŭrop'o. Est'as vetur'il'o'j, kiu'j'n la okcident'an'o'j deklar'as ne'uz'ebl'a'j aŭ kiu'j'n ili ne plu ŝat'as uz'i. Ili est'as aĉet'it'a'j mal'mult'e'kost'a'j. En 1997, kiam Laurent Kabil'a iĝ'is la prezid'ant'o de DRK, li liber'ig'is la import'o'n de tia'j vetur'il'o'j kaj la dogan'o je ili est'as mal'alt'a.

La ĉef'urb'o Kinŝaso hav'as preskaŭ sep milion'o'j'n da loĝ'ant'o'j, kaj la transport'o est'as mal'facil'a, precip'e maten'e kaj vesper'e. Maten'e la plej mult'a'j labor'ist'o'j konverĝ'as al la urb'o'centr'o, kaj vesper'e ili re'ven'as. Laŭ la belg'a'j plan'int'o'j de la urb'o la grand'a'j entrepren'o'j kaj vend'ej'o'j est'as en la centr'o, kaj de post la sen'de'pend'iĝ'o neni'o ŝanĝ'iĝ'is. La labor'ist'o'j, kies entrepren'o'j est'as rigor'a'j pri akurat'ec'o, el'ir'as si'a'j'n dom'o'j'n je la kvar'a maten'e. En Kinŝaso, por uz'i taksi'o'n aŭ ali'a'n transport'il'o'n, neces'as batal'i, ĉar mult'a'j atend'as.

La konduk'ist'o'j de tia'j vetur'il'o'j renkont'as mult'a'j'n obstakl'o'j'n: la mal'bon'a'n stat'o'n de voj'o'j, la polic'ist'o'j'n, kiu'j postul'as serv'o'mon'o'n anstataŭ respekt'ig'i la leĝ'o'j'n, la arme'an'o'j'n kaj la polic'ist'o'j'n, kiu'j sen'pag'e vetur'as kaj kelk'foj'e amas'e en'ir'as, la trafik'obstrukc'o'j'n, la petrol'a'n kriz'o'n.

Por redukt'i la problem'o'j'n de la transport'ist'o'j, la reg'ist'ar'o decid'is, ke unu litr'o da benzin'o kost'as mal'pli ol unu dolar'o. Ankaŭ vetur'bilet'o mal'mult'e kost'u. Malgraŭ tio, la transport'a situaci'o est'as tre mal'facil'a: anstataŭ kvin pasaĝer'o'j trov'iĝ'as sep en unu vetur'il'o; la sid'ej'o'j en grand'a'j bus'o'j est'is for'ig'it'a'j por met'i benk'o'j'n por kvin aŭ ses pasaĝer'o'j. La reg'ist'ar'o promes'is la fond'o'n de nov'a entrepren'o.

En fremd'a land'o

Wen Xin mal'ferm'is la pord'o'n de si'a nov'a loĝ'ej'et'o en student'a hejm'o en Esbo. Ĉu vi ne sci'as, kie situ'as tiu modern'a urb'o? – En Finnlando, apud Helsink'o. Nur dek tag'o'j'n Xin loĝ'os tie kaj post'e trans'loĝ'iĝ'os en ali'a'n student'hejm'o'n, pli proksim'a'n al si'a nov'a labor'ej'o, kie ŝi rest'os almenaŭ du monat'o'j'n.

Tre mov'iĝ'em'a Xin dev'is est'i dum la du pas'int'a'j jar'o'j. Ŝi ĵus ven'is de Kardif'o, kie ŝi stud'is dum du'on'jar'o por pli'bon'ig'i si'a'n angl'a'n vort'o'stok'o'n kaj flu'ec'o'n. Nun ŝi sent'is si'n lac'a, eg'e lac'a. La loĝ'ej'o odor'is fremd'e. Cert'e pro la fremd'a kuir'art'o, Xin opini'is. En ŝi'a hejm'land'o loĝ'ej'o'j odor'as mal'sam'e. Ankaŭ en Kardif'o mal'sam'a odor'o. Ĉu pro la spic'o'j? Aŭ ĉu la hom'o'j mem mal'sam'e odor'as en divers'a'j land'o'j kaj en divers'a'j hejm'o'j? Ĉu ni'a'j manĝ'aĵ'o'j ig'as ni'n odor'i, aŭ ĉu la deterg'ant'o'j? Xin demand'is si'n. Aŭ ambaŭ? Aŭ la sap'o kaj parfum'o'j? La veget'aĵ'o'j, la ter'o mem?

Kie'n met'i la pez'a'n valiz'o'n? Kie'n la dors'o'sak'o'n? Est'is krepusk'e en la antaŭ'ĉambr'o, sed Xin komenc'is vid'i, ke ĝi ne tre plaĉ'as al ŝi. Ne nur pro la odor'o. Xin serĉ'is la ŝalt'il'o'n de iu lamp'o. Jen ĝi: kaj lum'o! La antaŭ'ĉambr'o ver'e mal'plaĉ'e aspekt'is. Sur la plank'o kuŝ'is mal'nov'a'j gazet'o'j kaj kovert'o'j, sur la unu'nur'a seĝ'o ies ĝinz'o, ŝtrump'et'o'j, mam'zon'o. La person'o, kiu lu'ig'is al Xin si'a'n ĉambr'o'n, evident'e ne hav'is temp'o'n ord'ig'i. Per la telefon'o ŝi dir'is nur, ke Xin rajt'os uz'i unu ĉambr'o'n en kvar'ĉambr'a ĉel'ar'o, kaj la kuir'ej'et'o'n kaj la ban'ĉambr'o'n, kompren'ebl'e. La prez'o ne est'is alt'a, 50 eŭr'o'j por la 10 tag'o'j, sed i'o'n pli agrabl'a'n Xin cert'e imag'is, kiam ŝi pag'is.

Mal'kontent'a, Xin pren'is la vest'aĵ'o'j'n de sur la seĝ'o, kaj fal'ig'is ili'n sur'plank'e'n. Ŝi sid'iĝ'is kaj suspir'is, de'pren'is la ŝu'o'j'n, la ŝik'a'j'n alt'kalkan'um'a'j'n ŝu'o'j'n, kiu'j'n ŝi aĉet'is en Londono tuj antaŭ la ek'flug'o. Ili ver'e plaĉ'is al ŝi, kvankam ŝi diven'is, ke ili ne est'as tre komfort'a'j. Ŝi ankoraŭ ne dezir'is kon'at'iĝ'i kun la provizor'a apartament'o. Ferm'ant'e la okul'o'j'n, ŝi unu'e prov'is mal'streĉ'iĝ'i kaj ripoz'i, malgraŭ la soif'et'o, kiu'n ŝi de long'e sent'is en la gorĝ'o. En la dom'o est'as varm'e kaj kviet'e. Strang'e silent'e.

Re'konsider'ant'e si'a'n event'o'plen'a'n tag'o'n, Xin est'as kontent'a, ĉar la intervju'o ĉe la dung'ist'o sukces'is. Ŝi rajt'as gratul'i si'n. Ŝi sukces'is konvink'i la dung'ist'o'n de mult'naci'a konstru'firma'o pri si'a'j kapabl'o'j parol'i angl'e, traduk'i tekst'o'j'n ĉin'e'n kaj el la ĉin'a, pri si'a fid'ind'ec'o kaj labor'em'o, pri si'a'j sci'o'j. Ne van'e ŝi diligent'is dum la stud'jar'o'j, unu kaj du'on'o en Finnlando kaj la ĵus'a du'on'jar'o en Briti'o. De ĉie ŝi hav'is bon'a'j'n atest'o'j'n. Kaj ĉi-maten'e ŝi long'e star'is antaŭ la spegul'o en la neces'ej'o de la flug'haven'o, taks'ant'e si'a'n aspekt'o'n. Strikt'a jup'o hel'brun'a, ne tro mal'long'a, hel'flav'a long'manik'a bluz'o, la nov'a'j ŝik'a'j ŝu'o'j, nur iom da ruĵ'o. Ŝi'a'j nigr'a'j brov'o'j kaj okul'har'o'j ne bezon'is ŝmink'o'n. Ŝi aspekt'is kompetent'a, mem'fid'a, kvankam tre jun'a. Ĉu jun'ec'o est'as avantaĝ'o aŭ mal'e? Ŝi'a vizaĝ'o est'as preskaŭ infan'ec'a, tio'n ŝi sci'as, sed pri si'a ĉin'ec'o ŝi ne hont'as. Ŝi'a glat'a bril'e nigr'eg'a har'ar'o ĉie kapt'as atent'o'n, sam'e ŝi'a'j okul'o'j. En la okcident'a mond'o Xin sent'as si'n ekzot'a kaj oft'e eĉ admir'at'a, kvankam kelk'foj'e okaz'as mis'kompren'et'o'j pro la lingv'o'j: finn'a, sved'a, angl'a, ĉin'a. Nur unu-du esperant'ist'o'j'n ŝi renkont'is.

La pep'ad'o de poŝ'telefon'o vek'as Xin. Ŝi ne tuj memor'as, kie ŝi est'as kaj kio okaz'as. Kaj kiom'a hor'o est'as? Ĉu jam maten'o? Ne est'as mal'hel'e. Ŝi iom dorm'et'is, kaj sonĝ'is pri Ŝanhajo, pri si'a'j hejm'o kaj ge'patr'o'j. Ge'frat'o'j'n ŝi ne hav'as. La unu-infan'a politik'o, vi sci'as. La ge'patr'o'j atend'as mult'o'n de la inteligent'a fil'in'o, ili invest'is en ŝi, ili ne est'as mal'riĉ'a'j, sed kaj al ili kaj al Xin la plej grand'a ofer'o est'as la plur'jar'a dis'iĝ'o. Fakt'e, tio est'as kvazaŭ vet'lud'o je danĝer'e alt'a'j sum'o'j. La telefon'o re'pep'as kaj Xin kompren'as, ke ĝi est'as la ŝi'a. Ŝi el'poŝ'ig'as ĝi'n kaj vid'as, ke est'as iom post la 22a hor'o kaj ke iu al ŝi send'is tekst'mesaĝ'o'n du'foj'e. La mesaĝ'o'j est'as en la angl'a. Would you lik'e to hav'e lunch with me tomorrow? (Ĉu vi ŝat'us lunĉ'i kun mi morgaŭ?) La send'int'o ne met'is si'a'n nom'o'n. Tio ja ne est'as ĝentil'a, Xin iom tim'as mesaĝ'o'j'n de ne'kon'at'o'j. Antaŭ long'e en Ŝanhajo iu vir'o bomb'ad'is ŝi'n tekst'mesaĝ'e kaj telefon'vok'e per pli kaj pli aŭdac'a'j propon'o'j kaj demand'o'j. Tiam ŝi decid'is ŝanĝ'i si'a'n telefon'numer'o'n. Est'is komplik'e kaj eg'e mal'agrabl'e. Xin ĉio'n tio'n memor'as tro bon'e. Ĉu de'nov'e? Rilat'e vir'o'j'n ŝi est'as tre si'n'gard'a. Ne, ŝi ne vol'as kontakt'iĝ'i. Nepr'e ne! – Ĉu la ĵus'a mesaĝ'o pov'us est'i erar'o, ŝi ja ne facil'e don'as si'a'n numer'o'n al hom'o'j? Mal'ŝalt'ant'e la telefon'et'o'n, ŝi prov'as konvink'i si'n, ke ne al ŝi est'is la mesaĝ'o.

La pli'fort'iĝ'ant'a soif'o pens'ig'as Xin pri la kuir'ej'o. Kiu pord'o kuir'ej'e'n? Ĉu tiu kun mal'pur'a viŝ'tuk'o sur'pord'e? Xin mal'ferm'as: jes, jen la kuir'ej'et'o, sed ĉiel mal'ord'a. Ne'lav'it'a'j teler'o'j kaj tas'eg'o'j sur la lav'tabl'o, sek'iĝ'int'a'j kaserol'o'j sur la elektr'a fornel'o, uz'it'a'j fork'o'j kaj kuler'o'j. Kial ili ne pur'ig'is antaŭ ol ek'feri'i? Kvankam la lu'prez'o est'is mal'alt'a, ili ne rajt'us trakt'i la lu'ant'o'n tiel ĉi. Xin ek'koler'as. Ŝi rigard'as en la frid'uj'o'n. Ĉu ili las'is i'o'n en ĝi? Suk'o'n, botel'akv'o'n. Xin ne sci'as, ĉu la kran'akv'o ĉi-urb'e est'as trink'ebl'a. Star'as skatol'o da suk'o sur unu el la bret'o'j, sed la odor'aĉ'o de la frid'uj'o naŭz'as ŝi'n. Acid'iĝ'int'a lakt'o, tranĉ'aĵ'o'j de dub'ind'a viand'aĵ'o, ŝim'ant'a'j karot'o'j kaj pan'o, makul'o'j de romp'iĝ'int'a'j ov'o'j ... Xin rapid'e ferm'as la pord'o'n, tiu'n suk'o'n ŝi ne trink'os. En la dors'o'sak'o ŝi hav'as oranĝ'o'n kaj pom'o'n. Tio sufiĉ'u, kaj la kran'akv'o'n ŝi trink'os, supoz'ebl'e ĝi est'as trink'ebl'a, laŭ'dir'e ĉie en Finnlando tiel est'as. Xin en'rigard'as en la kvar ĉambr'o'j'n. Nur unu est'as ord'ig'it'a, kaj sur la tabl'o ŝi trov'as paper'et'o'n por si. „Bon'ven'o'n, WEN Xin! Est'u kiel ĉe vi!” Kaj iu nom'o. Xin ne bon'e re'kon'as ĉi-land'a'j'n nom'o'j'n, se ili ne est'as tajp'it'a'j. La ĉambr'o hav'as grand'a'n fenestr'o'n. Ekster'e bril'as la sun'o trans blu'a akv'o'vast'aĵ'o. Tio dev'as est'i la Golf'o de Finnlando. Bel'eg'e, sed se Xin ne sci'us, ke tio est'as la mar'o, ŝi pens'us, ke tio est'as grand'a lag'o kun verd'a'j arb'ar'kovr'it'a'j insul'et'o'j. La sun'o preskaŭ tuŝ'as la arb'o'supr'o'j'n en la horizont'o. Pli proksim'e vid'ebl'as du blank'vel'a'j ŝip'et'o'j. La vid'aĵ'o est'as ne'kred'ebl'e trankvil'a. Se ŝi mal'ferm'os la fenestr'o'n, ŝi ne plu sent'os la mucid'a'n haladz'o'n de la apartament'o. Sed ĉu ŝi pov'os en'dorm'iĝ'i en tiu ĉi fremd'a lum'o, kiu fal'as oblikv'e sur la lit'o'n? Nek persien'o nek ŝutr'o trov'ebl'as.

Xin vek'iĝ'is. Plu est'as lum'e. Kia strang'a nokt'a lum'o! La horloĝ'o montr'as la unu'a'n hor'o'n. Ĉu ebl'as? El la kort'o aŭd'iĝ'as ritm'a bru'o de tambur'o kaj vir'a'j voĉ'o'j. Xin rigard'as el la fenestr'o. Sur la asfalt'it'a sen'aŭt'a park'ej'o danc'as kvin'o da nigr'a'haŭt'a'j alt'a'j vir'o'j. Dev'as est'i afrik'a'j student'o'j el iu ali'a student'a ĉel'ar'o. Neniam Xin vid'is tia'n fort'eg'a'n danc'ad'o'n. Kaj apud la tambur'eg'o star'as trink'botel'o'j. Ĉu ili drink'et'is? Kial ili tiel bru'eg'as? Cert'e ankaŭ ili sent'as si'n sol'a'j en fremd'a land'o kaj prov'as forges'ig'i al si la hejm'sopir'o'n. Surpriz'e, ke neni'u ven'is mal'permes'i la tambur'ad'o'n. Subit'e la poŝ'telefon'o en la ĉambr'o sur la nokt'o'tabl'o re'pep'as. De'nov'e la mesaĝ'o de la ne'kon'at'o: Ĉu ni tag'manĝ'et'u kun'e? Kaj neni'u nom'o, nur ne'kon'at'a numer'o. Ĉu iu el la sovaĝ'a'j danc'ant'o'j vok'is ŝi'n? Ne, ŝi ne ŝat'as pens'i pri tio, ŝi ne ŝat'as aŭd'i la tamtam'o'n, nek vid'i la preskaŭ nud'a'j'n korp'o'j'n, ritm'e mov'iĝ'ant'a'j'n. Ŝi ek'trem'as pri si'a sekur'ec'o. Kiam est'os ver'a lum'o, normal'a tag'o? Ne plu ebl'os dorm'i, nur pens'ad'i, trem'ad'i, atend'i maten'o'n. Ŝi bezon'as freŝ'a'n trink'aĵ'o'n kaj i'o'n por manĝ'i. Ŝi dev'ig'as si'n koncentr'iĝ'i kaj plan'i la sekv'a'n tag'o'n, por ne panik'iĝ'i.

Maten'e, serĉ'int'e vend'ej'o'j'n ŝi pov'as nur konstat'i, ke ĉiu'j est'as ferm'it'a'j, kun blank'a slip'o sur la pord'o „Juhannuksena suljettu”. Kutim'e ili sabat'e est'as mal'ferm'a'j de la 9a maten'e ĝis la 18a, sed nun „suljettu”. Ferm'it'a'j! Ĉiu'j! Kiosk'o'j ferm'it'a'j, poŝt'ofic'ej'o ferm'it'a, kaj neniu'j lok'an'o'j en la strat'o. Kio'n signif'as „juhannuksena”? En la vort'ar'o trov'ebl'as nur „juhannus”, somer'mez'a fest'o. (Nur post'e ŝi sci'os, ke ĝi est'as la du'a plej grand'a fest'o'tag'o de la jar'o, kiam urb'o'j sen'hom'iĝ'as, ĉar finn'o'j feri'as kamp'ar'e, mar'e, ĉe lag'o'j.) Sur plur'a'j flag'o'stang'o'j flirt'as la land'a blu'blank'a standard'o, sed tio ne gaj'ig'as Xin. Mal'cert'o kaj tim'o ĝerm'as en ŝi'a kor'o. Ŝi ne mult'e dorm'is post la unu'a hor'o. La fremd'ec'o turment'as ŝi'n. Nun ŝi sent'as si'n mal'fort'a kaj mal'sat'a. Eĉ la bel'a veter'o ne ĝoj'ig'as. Rapid'e ŝi paŝ'as preter la tambur'eg'o kaj la mal'plen'a'j botel'o'j. Ili odor'as je vin'o. Ŝi nur dezir'as ŝlos'i si'n en la lu'it'a ĉambr'o. Se nur si'a'n naz'o'n ŝi pov'us ŝlos'i ...

Ĉe la pord'o ŝi re'sent'as la haladz'o'n, memor'as la naŭz'a'j'n kuir'ej'o'n kaj frid'uj'o'n. Kiam ŝi kuŝ'iĝ'as sur si'a lit'o kaj ferm'as la okul'o'j'n, la tambur'ad'o re'komenc'iĝ'as, pli'fort'iĝ'as, pli'rapid'iĝ'as. Eĉ sen el'rigard'i, Xin en si'a kap'o vid'as la nigr'a'j'n atlet'a'j'n korp'o'j'n, kiu'j en ŝort'o kaj sen ĉemiz'o kaj ŝu'o'j ritm'e mov'iĝ'as. Est'as varm'eg'e, sed ŝi trem'as, ek'plor'as. Ĉiu'j ŝi'a'j ge'amik'o'j loĝ'as ali'land'e. Ŝi ne vol'as telefon'i al ili, las'i ili'n rimark'i, ke ŝi ne plu kapabl'as reg'i si'n. Ŝi'a'j stud'ad'o kaj nov'a posten'o ja dev'as est'i venk'o, io, pri kio oni ĝoj'u, kio'n oni envi'u. Neni'u sci'u, ke la sukces'o minac'as mal'iĝ'i. El ŝi'a gorĝ'o el'iĝ'as plor'eg'o. Tim'ant'e, ke ŝi ne pov'os brid'i si'a'n kresk'ant'a'n tim'eg'o'n, Xin kompren'as, ke ŝi nepr'e kontakt'u iu'n por el'verŝ'i si'a'n kor'o'n. Se ne, panik'o kapt'os ŝi'n. Mal'rapid'e ŝi serĉ'as la numer'o'n de la mal'jun'a esperant'ist'in'o, kiu'n ŝi renkont'is antaŭ du'on'jar'o mult'e pli nord'e en la land'o. Ĉu ŝi respond'os? Ĉu iu respond'os en tiu ĉi ŝajn'e sen'hom'a medi'o?

La amik'a voĉ'o de la sinjor'in'o ig'as Xin ek'plor'i de'nov'e. Ne tuj est'as facil'e kompren'i unu la ali'a'n. Kio'n la sinjor'in'o pov'us far'i? Ŝi loĝ'as 500 kilo'metr'o'j'n for de la urb'o Esbo. Almenaŭ kompren'i kaj kompren'ig'i la situaci'o'n al Xin ŝi prov'as, kvankam mal'rapid'e kaj ne kun komplet'a sukces'o. Ĉe Xin, mal'sat'o, sol'ec'o, tro da fort'a'j tra'viv'aĵ'o'j dum mal'long'a temp'o, lac'o kaj komenc'iĝ'ant'a terur'iĝ'o; en la land'o, feri'ad'o, fest'eg'o pro la somer'a solstic'o; nur lund'e la viv'o normal'iĝ'os. Feliĉ'e la sinjor'in'o hav'as frat'in'o'n kaj bo'frat'o'n en Esbo. Xin nur don'u si'a'n adres'o'n, kaj ili ven'os vid'i, ĉu ebl'as iel help'i. Xin absolut'e pov'as fid'i ili'n. Ŝi trankvil'iĝ'u, atend'u du'on'hor'o'n. La tambur'ad'o kaj kri'o'j aŭd'ebl'as eĉ tra la telefon'o.

Oni sonor'ig'as ĉe la pord'o. Tra la mal'grand'a el'rigard'il'o Xin vid'as mez'aĝ'a'j'n vir'in'o'n kaj vir'o'n. Ili prezent'as si'n, kaj ŝi mal'ferm'as. Ŝi preskaŭ ĵet'iĝ'as al ili por salut'i, la vir'in'o mal'pez'e ek'kares'as ŝi'a'n har'ar'o'n, prov'ant'e trankvil'ig'i la knab'in'o'n per mal'rapid'a'j sekur'ig'a'j vort'o'j en Esperant'o. Iom post iom ili inter'kompren'iĝ'as. Xin ven'u al la esperant'ist'o'j por ripoz'i kaj manĝ'i. Ne ver'a regal'ad'o, ĉar ankaŭ ili feri'is, pagaj'is en la arkipelag'o por celebr'i juhannus, sed en ili'a urb'o'part'o est'as kviet'e, kaj Xin sent'os si'n sekur'a ĉe ili. La aŭt'o atend'as en la park'ej'o. Xin mal'ŝalt'u si'a'n telefon'o'n por ne plu ricev'i tekst'mesaĝ'o'j'n de la si'n'trud'ant'o. Ŝi nur pren'u si'a'n dent'o'bros'o'n kaj piĵam'o'n, kaj ek!

Lund'o'n maten'e, kiam Xin el'ir'as el si'a ĉel'ar'o, ŝi renkont'as unu el la afrik'an'o'j, kiu salut'as ŝi'n per pardon'pet'a rid'et'o: „Ĉu ni ĝen'is vi'n? Vi est'as nov'a. Ni ebl'e tro bru'is antaŭ'hieraŭ. Tio ne ripet'iĝ'os.” En la ofic'ej'o de la konstru'firma'o, la vir'a sekretari'o de la dung'int'o salut'as Xin: „Kial vi ne respond'is mi'a'j'n tekst'mesaĝ'o'j'n? Mi dezir'is pli'facil'ig'i vi'a'n semajn'fin'o'n en tiu ĉi fremd'a land'o, sed vi nur mal'ŝalt'is. Mi ver'e ŝat'us kon'at'iĝ'i kun vi, Wen Xin. Ne est'as facil'e al'kutim'iĝ'i al fremd'a urb'o, precip'e ne dum finn'a Johano-fest'o. Sed ni parol'u pri tio pli post'e, ĉu ne? Nun mi kon'at'ig'os vi'n kun ni'a'j ofic'ej'o kaj labor'manier'o'j.”

(2005)

Al kiu'j la olimpi'a'j lud'o'j just'us?

Por la Olimpik'o'j 2012 kandidat'is kvin urb'o'j: Londono, Madrido, Moskvo, Nov-Jork'o kaj Parizo.

La last'a'j somer'a'j olimpi'a'j lud'o'j jen'as:

Laŭ vic'o de la mond'part'o'j en 2012 sekv'u ne Eŭrop'o, sed Sud-Amerik'o aŭ Afrik'o.

Tamen en Hispanio kaj Uson'o la olimpi'a'j lud'o'j okaz'is antaŭ ne'long'e, en Moskvo ili est'as aranĝ'it'a'j nur unu foj'o'n en la jar'o 1980, kaj tiam ili'a gast'ig'land'o est'is tut'e ali'a, la total'ism'a Sovetio. Kelk'a'j sport'a'j program'er'o'j akv'a'j kaj ali'a'j okaz'is eĉ ne en Moskvo, sed ali'urb'e. Do, en Rusio (ne plu Sovetio) la Olimpik'o'j neniam est'is aranĝ'it'a'j! En Briti'o la last'a'j est'is en la jar'o 1948 kaj en Franci'o en la jar'o 1924 (tem'as nur pri la somer'a'j Olimpik'o'j).

Laŭ antaŭ'menci'it'a'j fakt'o'j plej traf'e la olimpi'a'j'n lud'o'j'n de la jar'o 2012 pov'us pretend'i Parizo aŭ eĉ Moskvo. Sed la land'o Rusio est'as nun en milit'o, kaj tial la Olimpi'a Komitat'o ne pov'is favor'i Moskvon. Kvankam ĝis la jar'o 2012 ankoraŭ est'as sep jar'o'j! Cert'e la Olimpi'a Komitat'o konsider'is ankaŭ mult'a'j'n ali'a'j'n fakt'o'j'n, ekzempl'e ekonomi'a'j'n, sekur'ec'a'j'n kaj transport'a'j'n.

Se est'i honest'a, la Olimpik'o'j neniam okaz'is en Sud-Amerik'o aŭ Afrik'o! Nun'temp'e per la Olimpik'o'j iu'j eg'e profit'as kaj politik'um'as, eĉ forges'ant'e la deviz'o'n por ĉiu part'o'pren'ant'o'j al la olimpi'a'j lud'o'j: Grav'as ne gajn'i, sed part'o'pren'i.

Mi opini'as, ke Brazilo pov'us aranĝ'i olimpi'a'j'n lud'o'j'n per help'o de ali'a'j land'o'j aŭ organiz'aĵ'o'j. Brazilo est'as ja kvin'obl'a ĉampion'o pri futbal'o, sed la mond'a futbal'a ĉampion'ad'o el ĉiu'j 17 est'is aranĝ'it'a en Brazilo mem nur unu foj'o'n en la jar'o 1950. Ankaŭ ali'a'j land'o'j sud-amerik'a'j pov'us organiz'i Olimpik'o'j'n, ekzempl'e: Argentino kun Ĉilio, Argentino kun Urugvajo aŭ Argentino kun Brazilo laŭ la simil'a skem'o de la last'a mond'a futbal'a ĉampion'ad'o: Japani'o kun'e kun Sud-Korei'o.

Tro viv'i foj'foj'e ne bon'as

Nun'temp'e en Japani'o vir'in'o'j mez'nombr'e viv'as 85,59 jar'o'j'n kaj vir'o'j 78,64: tio est'as respektiv'e 0,26 kaj 0,28 jar'o'j'n pli long'e ol en 2003. Japan'a'j vir'in'o'j pli long'e viv'as ol vir'in'o'j en iu ajn ali'a land'o, kaj nur islandaj vir'o'j pli long'e viv'as ol japan'a'j. En 2004 la japan'a viv'long'ec'o est'as 10 jar'o'j'n pli ol en 1965.

Tamen ju pli long'e hom'o'j viv'as, des pli not'ind'as apart'e demenc'a'j mal'jun'ul'o'j. En Japani'o viv'as ĝis 1,69 milion'o'j da demenc'ul'o'j, sed, laŭ prognoz'o'j, en 2015 viv'os 2,5 milion'o'j. Tre vari'as la simptom'o'j: kelk'a'j mal'jun'ul'o'j nur mild'e sufer'as sed ali'a'j est'as per'fort'em'a'j, vag'em'a'j aŭ forges'em'a'j. Precip'e tiu'j last'a'j ĝen'as kaj lac'ig'as famili'an'o'j'n.

En mult'a'j komun'um'o'j oni okaz'ig'as kurs'o'j'n por evit'i demenc'o'n. Rekomend'it'a'j est'as inter'ali'e re'memor'o-terapi'o (oni re'memor'u la jun'a'j'n tag'o'j'n, por ke la cerb'o jun'iĝ'u), lern'ad'o, ĝarden'ad'o, art'o kaj muzik'o. Ankaŭ san'o-kurs'o'j grav'as.

D-ro Uragami Kac'uj'a de la universitat'o Tottori don'as enket'il'o'n al si'a'j kurs'an'o'j por trov'i demenc'o'n. Eĉ unu'sol'a jes'a respond'o pov'as indik'i demenc'o'n:

Mi ne sci'as, en kiu'j tag'o'j de semajn'o kaj monat'o mi est'as.
Mi oft'e forges'as nom'o'j'n de famili'an'o'j.
Mi oft'e forges'as grav'a'n promes'o'n.
Mi ne pov'as kuir'i divers'a'j'n plad'o'j'n.
Mi ne vol'as ekster'en'ir'i aŭ butik'um'i.

Tro viv'i foj'foj'e ne bon'as. Vid'ant'e si'a'j'n ge'patr'o'j'n, pli kaj pli da japan'o'j nun pri'pens'as si'a'n propr'a'n est'ont'ec'o'n kun mal'trankvil'o.

Poem'o'j de Alejandro Cossavella

1. Stult'a'j papili'o'j

En trankvil'a'j spac'o'j dis'a'j
vi veget'as
in'o
kaj mi sol'as
mal'danc'as
plor'as
Se la ruburb' est'us pli fi'a
aŭ vi'a'j mam'o'j pli mi'a'j
Se nur la nokt'o al'proksim'iĝ'us
al vi'a'j en'o'j
ĝem'o'j kaj gem'o'j el ter'o'j perd'it'a'j
pli traf'e mi pri'skrib'us ĉi tiu'n sol'ec'o'n perfid'a'n
ĉi tiu'n morn'o'n acid'a'n
Sed ne
en'ord'e kaj uniform'e la tag'o'j krev'as
kiel papili'o'j

2. Imperfekt'a

Hazard'e
vi promen'as
nud'a
sur la strand' de l' ĝoj'
retin'e bril'a
lum'a
plonĝ'ant'e
de temp' al temp'
en la lazur' aŭtun'a
Jen la voĉ' de l' mar'
sen'senc'a
jen la tril'
mal'gravit'e
konsekvenc'a
Flug'as du bird'o'j
sed pov'int'us est'i pli
en aer' mal'pez'a
du saĝ'o'j
du vent'o'j
Kiu glis'os al vi'a haŭt'o lun'a?
Imperfekt'a vi est'as
kiel la surfac'o Ter'a
mal'nigr'a
panter'a

3. Blat'o

Star'as sur la plafon' kuraĝ'a blat'
Tim'ig'as ĝi'n
nek la ŝuoĵet' baldaŭ'a
nek la ink'
inform'iĝ'ont'a pri l' murd'o brutal'a.
Blat' hero'a
invers'a
pend'ant'a mi est'as de lit'o komfort'a
kaj trem'as mi'a man'
abort'a
Insekt'e vi'a
mi kuŝ'as inert'a
For'las'os la dom'o'n
tra l' pord'o ferm'it'a
mumi'a fantom'o
de l' perd'it'a temp'

Ne trov'os vi'n mort'o
almenaŭ mipere
nek flug'os pantofl'o
ĉi'vesper'e
Viv'am'o plej kruel'a mi'n traf'is subit'e
dum bus'o'j mal'mol'as
bru'em'as kaj plen'as
lul'at'a'j de lum'o'j
intermit'e

4. Seks'a konfuz'

Vir'in'o en vir'a korp'
mi lukt'as sol'a kontraŭ mond' solen'a
kaj mult'obl'e pli ol averaĝ'a'j sam'seks'em'ul'o'j
ĉar, krom'e, mi gej'as
lesbas kaj fest'em'as
Traf'it'a de fulm'a sort'
mi lek'as piĉ'o'j'n kaŝ'it'e
Sam'seks'em'as ne ĉiu vir'in'
kun kiu mi kuŝ'as en'lit'e

5. Telegram'o

Ĉenmasturbad' amas'loĝ'ej'a
ĉiu'j kontraŭ ĉiu'j.
Interfikado trans'naci'a.
Ajnatelieroj.
Sukces'a kongres'o.

6. Minimum'e

Falĉ'il'as du
Kibic'as tri
Simi'as bu'
kaj ŝark'as mi
Por solv'i tiu'n enigm'o'n
vi bezon'os
minimum'e
tri svelt'a'j'n siren'o'j'n
Mi?
Mi bezon'as vi'n
Ĉar tim' sezon'as
Ven'u jam
soritsovaĝ'
vi bel'son'as
Mord'u mi'n
mort'ig'a si'n'
de hast'a ĝoj'
mord'u mi'n
Vi'a'n vost'o'n manĝ'os ne ŝakal'o'j
sed komet'o'j
kaj la flor'o'j'n pluk'os ne l' ĝangal'o'j
sed la pet'o'j
Sovaĝ'a'j best'o'j ni est'as
vi kaj mi
efemer'a'j
tord'ant'e la fat'o'n facil'a'n
vring'ant'e la vort'o'n anim'a'n.

7. Retfenestro

Mal'ferm'it'a al ajn'a'j mesaĝ'o'j
kaj plej sovaĝ'a'j dosier'o'j
bril'as la sklav'o per skvam'o'j dorn'a'j
Laŭd'u la stult'ul'o'n kaj las'u li'n labor'i
suflor'as la saĝ'ul'o
Kaj la patr'o kov'as plan'o'j'n pervers'a'j'n
por la infan'o ĉi'mond'a
ajn'e vi vek'iĝ'os
ne tim'u
elekt'u la voj'o'n plej strang'a'n
vi sukces'os
Dorm'et'as la tim'o
mez'e de l' plant'a bru'
Milion'o'j da dolar'o'j
bru'son'a'j
dispon'ebl'a'j
freŝ'a'j kandidat'o'j al premi'o'j ĉek'a'j
kirl'iĝ'as abund'e en trezor'ej'o'j vant'a'j
Kaj kajt'o'j
flug'as alt'e'n
pli alt'e'n ol iam ni flug'os
Ŝrump'as flag'o'j
en mild'a'j tag'o'j somer'a'j
Bilet'o'j dis'vend'iĝ'as al neni'e
Taŭr'as la batal'
(vi gap'as tie)
Astr'o
Fenestr'o
Tornistr'o
Frank Sinatra
Trist'o

8. Tri'a'mond'a promen'ad'o

Patr'as li
sur strat' sen'lum'a
infan'fragment'o
brum'a
Sopor'as moment'
mal'hel'as
sopir'as dent'
pel'as
Ras' ebri'a
el cindr'o kaj bier'
dorm'ant'a sur fatras'
sur mal'esper'
Vintr'a frustr'iĝ'
odor'o frost'a
kaj kun'a sol'ec'
ĝis'ost'a
Sibl'as la vent'
neni'u parol'as
atend'as la tent'
la sang'o bol'as
Invit'as al rab'
turist'a mon'uj'
kaj patri'n' al fil'
vok'as: tuj!

9. Elektr'a koktel'o

Ne kribr'i la stel'o'j'n sed en'glut'i la nokt'o'n pur'a'n
mar'e velur'a'n
His'i la vel'o'j'n kaj bark'i ĝis vi
elektr'a koktel'o mi'a
Larm'o'j fal'as
el nub'o'j trankvil'a'j
pluv'as
seren'e tuŝ'i vi'a'n haŭt'o'n
ne pov'os mi
iam
Dum ali'a'j pilol'as nokt'e, mal'dorm'as lant'e
mi ponard'as hor'o'j'n
esperant'e
Elektr'a hotel'o mi'a
Gast'ig'u mi'n
ĉiam

10. Komplic'e

Plast'a klimaks'o amator'a
El'ŝut'o timid'a
Virus'o'j
rub'aĵ'o'j
Urb'o'j haladz'e fetor'a'j.
Sen'rim'a mensog'o ĉiu'tag'a
Stil'e povr'a
Sen'mon'a
Sur'strat'e
dorm'ant'a ul' admon'a.
Narkot'e vi taks'as
normal'a
la krim'o'n
kutim'a'n
kaj suĉ'as el pip' la fum'o'n ebri'a
Sen'spur'e la kulp' vi'n las'as liber'a
Dum paŝ'as la vulp'
al pred'o leĝer'a.

Ind'a kontribu'o el la rus'a literatur'o

Dum mi leg'is ĉi tiu'n volum'o'n, mi surpriz'it'e leg'is novel'et'o'n Roman'o kun kontrabas'o. Mi'n surpriz'is, ĉar antaŭ nun mi kon'is ĝi'n nur kiel komik'a'n film'o'n, Romanc'e with a double bass, en kiu ĉef'rol'is John Cleese, en 1974. La film'o tre fidel'e re'don'as la en'hav'o'n de la novel'et'o de Ĉeĥov. Diferenc'as nur, ke la film'o al'don'as tre taŭg'a'n fin'aĵ'o'n al la kurioz'e ne'komplet-sent'a novel'et'o, fin'aĵ'o'n tiom kongru'a'n kun la stil'o kaj pri'skrib'a manier'o de Ĉeĥov, ke ĝi tut'e sen'breĉ'e glu'iĝ'is al la origin'a rakont'o. Ankaŭ kurioz'e est'as, ke la rus'a rakont'o titol'iĝ'as „roman'o”, dum la film'o de Cleese titol'iĝ'as „romanc'o”. Nu, titol'i la rakont'o'n „roman'o” est'as tip'a humur'a ĉeĥov'aĵ'o; kaj titol'i ĝi'n „romanc'o” est'as pli kongru'e kun la natur'o de la film'o. Tamen, mi ja demand'et'is al mi, ĉu ebl'e la esperant'ig'o de la rus'a titol'o est'is mis'pres'it'a, aŭ (tre mal'ver'ŝajn'e, pro la tre zorg'a labor'ad'o de la el'don'ist'o) ebl'e mis'traduk'o de la rus'a.

Ĉeĥov est'as plej kon'at'a de mi kiel dram'ist'o; ke li verk'is tiom da drol'a'j rakont'et'o'j, mi tut'e ne sci'is. Grand'part'e ili memor'ig'as mi'n pri la novel'o'j de la kanada verk'ist'o Stephen Leacock (1869-1944), kies ĉef'verk'o'j komenc'is publik'iĝ'i iom post 1910, do proksim'um'e 30 jar'o'j'n post la en'mond'iĝ'o de la unu'a'j verk'o'j de Ĉeĥov. Ĉu li kon'is la verk'o'j'n de Ĉeĥov? Tio'n mi tut'e ne sci'as, sed la sprit'a simil'ec'o est'as rimark'ind'a.

Post grand'a nombr'o da komik'a'j novel'et'o'j, Ĉeĥov komenc'is verk'i pli long'a'j'n kaj pli mal'drol'a'j'n rakont'o'j'n, en kiu la komik'a element'o est'is ĝeneral'e nur alud'at'a, anstataŭ est'i evident'a. Li'n interes'is la karakter'o de hom'o'j, grand'part'e la kaŝ'it'a karakter'o, kontrast'e kun la publik'a karakter'o. Konsekvenc'e, paradoks'o'j far'iĝ'is am'at'a art'form'o li'a, kiu evident'iĝ'as en mult'a'j el la verk'o'j. Bon'a ekzempl'o est'as Enu'a histori'o, long'a novel'o pri profesor'o, kiu de la publik'o est'as tre alt'e estim'at'a, kaj kiu mult'e admir'as si'a'n propr'a'n fak'sci'o'n, sed kies famili'a viv'o est'as preskaŭ sen'koher'a, kaj kiu montr'as si'n ekster'ordinar'e ne'kompetent'a, kiam tem'as pri la ĉiu'tag'a real'o. Tia tem'o est'as kon'at'a, kaj en la literatur'o, kaj en la karakter'o de mult'a'j hom'o'j, kiu'j'n ni renkont'as. Sed tiom intim'e kaj kompleks'e ĝi'n prezent'as Ĉeĥov, ke ĝi fort'e traf'as la anim'o'n de la leg'ant'o.

La traduk'aĵ'o'j en la volum'o est'as bon'e polur'it'a'j kaj sen'escept'e lert'e far'it'a'j. Pro tio la libr'o est'as ind'a post'e'ul'o de la naŭ antaŭ'a'j verk'o'j en la seri'o Rus'a Literatur'o, el'don'at'a de Sezon'o'j.

Ant'o'n Ĉeĥov: Ĉeriz'a ĝarden'o: rakont'o'j, novel'o'j kaj dram'o'j. Eld. Sezon'o'j, Kaliningrado, 2004. 352 paĝ'o'j bind'it'a'j. Neni'u ISBN indik'it'a.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Ekspert'o'j pri la klimat'ŝanĝ'iĝ'o

Por la sekv'a'j jar'dek'o'j la prognoz'o'j antaŭ'vid'as sek'ec'o'n en la sud'o kaj inund'o'j'n en la nord'o de la ter'o, ĉar la alt'a'j averaĝ'a'j temperatur'o'j kaŭz'os degel'o'n de glaci'o'j ĉe la polus'o'j. Aŭstrio, kiu est'as inter ambaŭ ekstrem'o'j kaj kuŝ'as en mez'a Eŭrop'o, dev'as prepar'i si'n por akcept'i kresk'ant'a'n nombr'o'n da klimat'fuĝ'ant'o'j el Afrik'o en la sekv'a'j du'dek jar'o'j. „Ĉef'e el la sud'o de ni'a planed'o pli'alt'iĝ'os la en'migr'a prem'o al la veter'e favor'a'j region'o'j en la mond'o”, dir'is Jacqueline McGlade [ĵaklin makglejd], administr'a direktor'in'o de la Eŭrop'a Medi'a Agent'ej'o, dum podi'a diskut'ad'o de ekspert'o'j en Vieno.

McGlade, kiu antaŭ ne'long'e re'ven'is de vojaĝ'o al Arkt'o, est'is mal'trankvil'ig'it'a: „En la jar'o 2025 glaci'o sur Barenc'a Mar'o est'os mal'aper'int'a. Krom la nov'a'j ŝip'itiner'o'j kaj fiŝ'teritori'o'j – la pozitiv'a'j sekv'o'j – tio kaŭz'os tamen ankaŭ tro alt'a'n nivel'o'n de la Nord'a Mar'o.”

Pli da karbon'a di'oksid'o en Azi'o

„La klimat'ŝanĝ'iĝ'o est'os tiu'rilat'e la plej grand'a defi'o”, klar'ig'is Su'e Tierney [su tan'i], direktor'in'o de la Vaŝington'a Analiz'a Grup'o pri Tut'mond'a'j Stud'o'j. Laŭ ŝi, la tro rapid'a ekonomi'a evolu'o ĉef'e de Ĉini'o kaj Barato est'ig'os fort'e pli'iĝ'ant'a'j'n, klimat'ŝanĝ'a'j'n el'las'o'j'n de karbon'a di'oksid'o en la aer'o'n: „Ĝis 2030 ĝi du'obl'iĝ'os en Azi'o pro la kresk'ant'a trafik'o en tiu mond'part'o”, dir'is Tierney.

La ministr'o'j pri energi'o de Ĉini'o kaj Barato „est'as en grand'a'j zorg'o'j, kiel ili pov'us solv'i tiu'j'n problem'o'j'n”, raport'is Hans Haider, la ĉef'direktor'o de la Unu'iĝ'o de Elektro'societ'o'j en Aŭstrio, pri la Mond'a Konferenc'o de Energi'o en 2004.

Laŭ Tierney, la mond'o postul'as, ke la evolu'o'n en Azi'o oni far'u „laŭ'ebl'e energi'efik'a”. Tamen, laŭ ŝi, ankaŭ Uson'o'n minac'as 50-procent'a pli'iĝ'o de la el'ig'o de karbon'a di'oksid'o ĝis 2055, se ĝi plu uz'os petrol'o'n kaj karb'o'n kiel energi-baz'o'n.

Gvid'rol'o de Eŭrop'o

Tamen ja est'as ankaŭ „sign'o'j de esper'o”: unu tri'on'o de la uson'a'j ŝtat'o'j decid'is akcept'i klimat'protekt'a'j'n program'o'j'n, akci'ul'o'j de firma'o'j far'is liber'vol'a'j'n inter'konsent'o'j'n tiu'rilat'e. Per tio oni trans'pren'is alt'a'n respond'ec'o'n. „Eŭrop'o plu hav'as gvid'rol'o'n en la medi'politik'a'j afer'o'j mond'skal'e”, al'don'is McGlade.

Klimat'protekt'o du'a'grad'a

Konsider'e al la labor'merkat'a kriz'o tut'mond'e „oni tamen plu sub'ten'u la konfid'o'n je la bezon'o de klimat'politik'o”, emfaz'is McGlade.

Laŭ la statistik'ul'o Bjørn Lomborg kontraŭ'e, tiu neces'o en'tut'e ne ekzist'as. Laŭ li, la protekt'o de klimat'o laŭ la Kiot'o-protokol'o (1997) est'as mult'e'kost'a recept'o por pli'bon'ig'o de la mond'o kun ne'klar'a'j ŝanc'o'j je sukces'o.

En la tiel nom'at'a Kopenhago-inter'konsent'o (2004) est'is akcept'it'a prioritat'list'o de efik'a'j tut'mond'a'j re'form'o'j. Kiel unu el la plej grand'a'j problem'o'j de mal'riĉ'a'j land'o'j montr'iĝ'is la polu'ad'o de aer'o. Batal'ant'e kontraŭ tiu grand'a danĝer'o por la hom'a san'o, oni dev'us dispon'ig'i al la plej mal'riĉ'a'j hom'o'j mon'rimed'o'j'n, por ke ili aĉet'u kerosen'o'n por hejt'ad'o kaj kuir'ad'o.

Abort'ig'o kaj la bibli'o (2)

Per tiu ĉi artikol'o mi re'ag'as al artikol'o en MONATO 2005-7/8, paĝ'o 17 de W. Simcock. Kun interes'o mi leg'is la opini'o'n de sinjor'o Simcock, laŭ kiu „la bibli'o prezent'as preskaŭ'a'n katalog'o'n de kontraŭ'koncip'il'o'j kaj abort'ig'o'j.” El li'a'j en'konduk'a'j lini'o'j mi konklud'as, ke li iam hav'is mal'agrabl'a'j'n spert'o'j'n kun krist'an'o'j, kiu'j opini'is, ke ĉiu vort'o de la bibli'o est'as sen'erar'a kaj ĉiam aplik'ebl'a ver'o. Pro tia spert'o li nun vol'is demonstr'i, ke la bibli'o ne kontraŭ'as abort'ig'o'n, sed eĉ propagand'as ĝi'n.

Mi cert'e ne aparten'as al kelk'a'j ekstrem'a'j krist'an'o'j, kiu'j erar'e opini'as, ke ĉiu unu'op'a versikl'o el la bibli'o est'as sen'erar'a, ĉiam valid'a kaj ĉiam aplik'ebl'a ver'o. Sed por honest'e kritik'i tiu'n mal'nov'a'n libr'o'n, neces'as ankaŭ leg'i atent'em'e la kritik'ot'a'j'n tekst'o'j'n. Ali'okaz'e pov'as okaz'i, ke la kritik'ant'o – ebl'e sen'intenc'e – dir'as mal'ver'o'n.

Sinjor'o Simcock vol'is pruv'i per mult'a'j versikl'o'j el la bibli'o, ke la bibli'o ne kontraŭ'as abort'ig'o'n. Mi atent'em'e tra'leg'is en la bibli'o la indik'it'a'j'n versikl'o'j'n, sed dev'is konstat'i, ke neniel ili parol'as pri abort'ig'o. Tia argument'ad'o ne est'as honest'a.

Se ekzempl'e la bibli'o raport'as real'ec'e pri la „normal'a” kruel'ec'o de milit'o'j (ekzempl'e en 2 Reĝ'o'j 8: 12; Naĥumo 3: 1 kaj Jeĥezkel 9: 5-6), li akuz'as, ke la bibli'o „prav'ig'as kaj instig'as la mort'ig'o'n de fet'o'j kaj nov'nask'it'o'j”. Ĉu do ankaŭ MONATO prav'ig'as kaj instig'as al krim'o, kiam ĝi raport'as pri krim'o'j?

Ali'lok'e li asert'as, ke la bibli'o permes'as al ge'patr'o'j manĝ'i la propr'a'j'n id'o'j'n. Li tiu'rilat'e indik'is vers'o'j'n el la Plor'kant'o'j 2: 20 kaj 4: 10. Tiu'j kant'o'j est'is verk'it'a'j de person'o(j), kiu(j) post'viv'is la detru'o'n de Jerusalemo per'e de la babela arme'o en la jar'o 587 antaŭ Krist'o. La babelaj soldat'o'j ne nur detru'is ĉiu'n mur'o'n en la tut'a urb'o, sed ankaŭ masakr'is ĉiu'n jerusalem'an'o'n, sen'demand'e ĉu est'is graved'a, vir'a, in'a, jun'a aŭ mal'jun'a person'o. La post'viv'int'o'j de tiu masakr'o est'is en tre mizer'a situaci'o. Unu el ili skrib'is tiu'j'n plor'kant'o'j'n kaj plend'is al si'a di'o, ke nun ne plu ekzist'as ia human'ec'o kaj etik'o, ja eĉ patr'in'o'j manĝ'as la viand'o'n de la propr'a'j infan'o'j. Sed la vers'o'j ja kritik'as kaj neniel permes'as tia'n ag'ad'o'n!

Ali'a'j post'viv'int'o'j de tiu masakr'o est'is transport'it'a'j al Babelo, kie ili est'is sklav'o'j. Ili kant'is ali'a'j'n plor'kant'o'j'n, ekzempl'e psalm'o'n 137. La unu'a'j vers'o'j re'memor'ig'as la mal'ĝoj'a'n situaci'o'n kaj la okaz'int'aĵ'o'j'n en la mal'proksim'a Izraelo. La bibli'o ne cenzur'as ili'a'j'n sent'o'j'n. Ĉu ni mal'laŭd'u la viktim'o'j'n, se ili en si'a plor'kant'o esper'is, ke la kulp'ul'o'j de tiu'j masakr'o'j spert'u la sam'o'n? Por ni modern'a'j hom'o'j, kiu'j ebl'e neniam spert'is tia'n masakr'o'n, por ni est'as tro facil'e dir'i, ke „oni” ne parol'u tiel mal'afabl'e. Tamen ne ĉiu hom'a preĝ'o kongru'as kun la di'a vol'o.

Rilat'e al ali'a'j vers'o'j aŭ versikl'o'j mi tut'e ne kompren'as li'a'n kritik'o'n. Ekzempl'e El'ir'o 21: 22 est'as leĝ'o, kiu kun et'a'j adapt'o'j pli mal'pli ĝis hodiaŭ est'as uz'at'a'j en Eŭrop'o: Se vir'o sen'intenc'e bat'as graved'a'n vir'in'o'n kaj tiu ĉi pro la bat'o abort'os, sed ne mem mal'san'iĝ'os, tiam la vir'o pag'u mon'pun'o'n laŭ la decid'o de juĝ'ist'o'j.

Ĝis antaŭ kelk'a'j jar'dek'o'j mult'a'j beb'o'j mort'is mal'long'a'n temp'o'n post si'a nask'iĝ'o. Levid'o'j 27: 6 kaj Nombr'o'j 3: 15-50 real'ec'e sci'as tio'n, kaj tial parol'as pri infan'o'j, kiu'j est'as pli aĝ'a'j ol unu monat'o. Ankaŭ ĉi tie la bibli'o ne opini'as, ke fet'o'j aŭ nov'nask'it'o'j est'as hom'o'j sen viv'rajt'o.

Mi ne pov'as ĉi tie refut'i ĉiu'n tez'o'n de sinjor'o Simcock. Tial mi pet'as la leg'ant'o'j'n mem atent'e leg'i ĉiu'n akuz'it'a'n tekst'er'o'n kaj ĝi'a'n kun'tekst'o'n en la bibli'o kaj post'e decid'i ĉu sinjor'o Simcock prav'as aŭ ne. Sed mi ankoraŭ dev'as klar'ig'i la tekst'o'n en Nombr'o'j 5: 11-31. Ne tem'as pri „metod'o por abort'ig'i fet'o'n”; tem'as pri tiel nom'at'a „di'a decid'o”, afer'o kiu ekzist'as en mult'a'j religi'o'j: Se edz'o opini'is, ke li'a edz'in'o amor'is kun ali'a, sed ne hav'is pruv'o'n, tiam li ir'is kun si'a edz'in'o al la templ'o. Tie ŝi preĝ'is al di'o, ke di'o pun'u ŝi'n, se ŝi est'us kulp'a. Post'e ŝi ofer'is ofer'don'o'n al di'o kaj trink'is sankt'a'n akv'o'n el la templ'o. La Izrael'an'o'j kred'is, ke di'o pun'us ŝi'n, se ŝi est'us kulp'a, kaj ke neni'o okaz'us, se ŝi est'us sen'kulp'a. Ebl'e tia „di'a decid'o” est'as strang'a superstiĉ'o el mal'proksim'a epok'o, sed cert'e ne tem'as pri metod'o de abort'ig'o.

Oft'e en la bibli'o hom'o en danĝer'o kri'as al si'a di'o, ke tiu help'u li'n, ĉar tiu ja form'is la preĝ'ant'o'n en la ventr'o de si'a patr'in'o. Leg'u ekzempl'e en Jeremia 1:5 aŭ Psalm'o 22: 10-11. Tio signif'as, ke la hom'o'j en Izraelo est'is konsci'a'j, ke ĉiu fet'o, ĉiu beb'o est'as hom'o kaj kre'it'a de di'o kaj kun viv'rajt'o. Kontrast'e al tio est'is la opini'o en la grek'a aŭ romia kultur'o. En Romio la patr'o de la famili'o (latin'e: pater famili'as) hav'is la rajt'o'n post la nask'iĝ'o decid'i, ĉu la beb'o viv'u, aŭ ĉu ĝi mort'u. Ekzempl'e arkeolog'o'j trov'is en iam'a'j bordel'o'j amas'o'n da kadavr'o'j de vir'a'j beb'o'j. La prostitu'it'in'o'j mort'ig'is si'a'j'n knab'et'o'j'n, ĉar ili ne uz'ebl'is en la bordel'o. En antikv'a temp'o nur la jud'o'j kaj la krist'an'o'j (tiam jud'a sekt'o) rifuz'is tia'n kutim'o'n. Ili kred'is, ke di'o kre'as en la ventr'o de la patr'in'o ĉiu'n hom'o'n, kaj tial neni'u rajt'as mort'ig'i beb'o'n aŭ fet'o'n.

Jen kio'n opini'as la bibli'o pri abort'ig'o.

Ŝtatlaikeco minac'at'a

Kiu'j ajn est'as la reg'ant'o'j en Madagaskaro, la Mond'a Bank'o (MB) kaj la Inter'naci'a Mon'a Fondus'o ĉiam hav'as bon'eg'a'j'n rilat'o'j'n kun ili, ĉar ili sekv'as laŭ'vort'e la drast'a'j'n kondiĉ'o'j'n, postulat'a'j'n de ambaŭ instituci'o'j. Ĉio aspekt'as normal'e ĝis tiu ĉi punkt'o, sed kiel si'n ten'i, kiam la lok'a reprezent'ant'o de MB ekzempl'e publik'e deklar'as person'a'n apog'o'n al la nun'a prezident'o? Kio des pli sku'is la mond'o'n politik'a'n, tio est'as la rekt'a engaĝ'iĝ'o de MB en la help'o al eklezi'o'j.

Antaŭ du monat'o'j ni'a prezident'o vok'is ĉiu'j'n pastor'o'j'n en la ĉef'urb'o'n por trejn'i ili'n pri la ŝtat'a afer'o. Nov'a'j task'o'j est'is konfid'it'a'j al tiu'j pastor'o'j: ili nun iĝ'as la okul'o'j kaj orel'o'j de la ŝtat'o, ili okup'iĝ'u ankaŭ pri ekonomi'a ag'ad'o en la lok'o, kie ili deĵor'as, por plen'um'i la deviz'o'n de la prezident'o: „rapid'a kaj daŭr'a progres'o”. Fak'ul'o'j instru'is al ili serĉ'i ebl'o'j'n pri mikro'kredit'o por star'ig'i et'a'j'n entrepren'o'j'n. Ili dev'as ankaŭ help'i la reg'ist'ar'o'n batal'i kontraŭ la korupt'ad'o. Naŭ'cent milion'o'j'n da malagas'a'j frank'o'j proviz'is al la reg'ist'ar'o MB por real'ig'i la du'tag'a'n kun'ven'o'n en Antananariv'o. Tio est'as nur unu ekzempl'o el plur'a'j pri tio, kiel la ŝtat'o en'miks'iĝ'as en la religi'a'j'n afer'o'j'n kaj invers'e.

Ŝtatlaikeco, t.e. ke la ŝtat'o si'n re'ten'u de religi'a'j afer'o'j kaj invers'e, iĝ'as batal'ĉef'tem'o en la sen'ĉes'a polemik'o far'e de la opozici'o al la nun'a gvid'ant'ar'o. Ili kritik'ad'as la mal'respekt'o'n de la konstituci'o flank'e de la prezident'o, kiu princip'e ne plu rajt'as okup'iĝ'i pri iu ali'a afer'o krom estr'i la naci'o'n, – alud'o al li'a vic'estr'ec'o en'e de la protest'ant'a eklezi'o FJKM. Menci'ind'as, ke krist'an'a'j eklezi'o'j dis'etend'iĝ'as sur la malagas'a teritori'o, ĝis la plej profund'a ne'al'ir'ebl'a region'o. Sur ili apog'is si'n la prezident'o dum la last'a balot'o en 2001. Probabl'e jen est'as li'a manier'o dank'i la sub'ten'int'o'j'n. Sed ali'a'j observ'ant'o'j opini'as, ke help'o al krist'an'a'j eklezi'o'j signif'as ankaŭ star'ig'ad'o de ŝild'o kontraŭ la kresk'o de la islam'a influ'o precip'e dum la antaŭ'a reĝim'o. Tamen ne ĉiu'j krist'an'a'j eklezi'o'j profit'as el la prezident'a mal'avar'ec'o, nur tiu'j, kiu'j membr'as en FFKM, la unu'iĝ'o de protest'ant'a, rom'katolik'a, luter'an'a kaj anglikan'a eklezi'o'j, kiu de'long'e prov'as marĝen'ig'i ali'a'j'n „sekt'o'j'n”.

El histori'a vid'punkt'o, la malagas'a'j religi'ul'o'j ja kutim'as esprim'i politik'a'n pozici'o'n, sed la nun'a „kun'labor'o” de la reg'ist'ar'o kun eklezi'o'j ne plu hav'as lim'o'n. La naci'estr'o mem'decid'e donac'is plur'a'j'n milion'o'j'n al iu'j lok'a'j paroĥ'o'j, li konstru'is preĝ'ej'o'n, la kardinal'o deklar'is, ke li sub'ten'as la nun'a'n reg'ist'ar'o'n, ĉar ĝi al'port'as palp'ebl'a'n progres'o'n al la popol'o ... El 17 milion'o'j da malagas'o'j nur pli-mal'pli 4 milion'o'j aparten'as al la krist'an'a komun'um'o, islam'o du'a'rang'as kaj la pli'mult'o al'kroĉ'iĝ'as al la tradici'a religi'o.

Histori'o sen vual'o de mit'o'j

Origin'e intenc'it'a kiel kurs-tekst'o por la Somer'a Esperant'o-Kurs'ej'o (Jekaterinburg, 1998), Histori'o de Esperant'o aper'is, ĉe Sezon'o'j, kiel ne'pretend'a verk'o. Ĝi'a aŭtor'o Aleksander Korĵenkov, kon'at'a rol'ul'o en la rus'a kaj inter'naci'a Esperant'o-mov'ad'o'j, de jar'o'j kontribu'as al la Esperant'a kultur'o precip'e kiel el'don'ist'o.

En medi'o foj'foj'e iom sekt'ec'a, en kiu individu'o'j tendenc'as di'ig'i si'a'j'n el'star'a'j'n person'o'j'n kaj ating'o'j'n, bon'ven'as sobr'a'j prezent'o'j de histori'a'j fakt'o'j. Tiu'okaz'e for'est'o de patos'a ton'o kaj klopod'o por objektiv'ec'o jam est'as en si mem io atent'ind'a. Jen la atut'o'j de tiu labor'o de Korĵenkov: li prov'is, sur'baz'e de sufiĉ'a nombr'o da dokument'o'j, liver'i al la leg'ant'o histori'o'n de Esperant'o liber'a'n de parti'a rigard'o.

La libr'o, verk'it'a en lingv'aĵ'o lakon'a kelk'foj'e ating'ant'a la rand'o'n de sek'ec'o, est'as kvazaŭ sintez'o de pli-mal'pli ĉio grav'a aper'int'a pri la histori'o de Esperant'o precip'e en la 80a, 90a kaj nun'a jar'dek'o'j. La sintez'a aspekt'o akr'e relief'iĝ'as en la last'a el la 11 ĉapitr'o'j, nom'e en Post la fal'o de la Berlina Mur'o: ĝi aper'as pli kiel list'o de okaz'int'aĵ'o'j post la kolaps'o de la social'ism'o en la Orient'a Eŭrop'o, ol kiel histori'a pri'skrib'o. Kontraŭ'vol'e verk'it'a, kiel la aŭtor'o mem ni'n sci'ig'as en pied'not'o, la koncern'a ĉapitr'o prezent'iĝ'as tiel resum'a cert'e pro prudent'o, ali'vort'e, pro la risk'o de erar'o, al kiu est'as el'met'it'a ĉiu, kiu si'n ĵet'as al la mal'facil'a task'o histori'o'grafi'i pri si'a temp'o. Ekzempl'e, la organiz'it'a prov'o „agnosk'ig'i la Esperant'o-komun'um'o'n kiel objekt'o'n de inter'naci'a jur'o”, kon'at'a kiel la Esperant'a Civit'o, est'as pri'trakt'it'a en nur du mal'grand'a'j aline'o'j. Do leg'ant'o serĉ'ant'a pri'lum'o'n pri tiu nebul'a projekt'o – almenaŭ kurioz'a el ideologi'a, politik'a kaj kultur'a vid'punkt'o'j – plu rest'os en si'a ne'sci'o. La ĉapitr'o Antaŭ inter'naci'a'j instituci'o'j si'a'flank'e est'as mal'long'a prezent'o pri instituci'a'j sukces'o'j kaj mal'venk'o'j de ni'a lingv'o, kun apart'a atent'o al Esperant'o ĉe la Lig'o de Naci'o'j, ebl'e la plej grav'a fiask'o, pri kiu ni pov'as mal'fier'i.

En mal'sam'a direkt'o, la grav'a kaj komplik'a „franc'a” aŭ „propagand'a” period'o ricev'is pli long'a'n kaj detal'o'riĉ'a'n trakt'ad'o'n, sam'e kiel la okaz'int'aĵ'o'j, pri'skrib'it'a'j en Du grav'a'j jar'o'j: 1905-1906, Id'o-skism'o kaj Serĉ'ant'e organiz'a'n solv'o'n. Ceter'e, oni tie ne trov'as la tiu'temp'a'j'n protagonist'o'j'n de intrig'o'j, disput'o'j kaj politik'a'j manovr'o'j pentr'it'a'j per emoci'a'j vort'o'j. Ĉi-foj'e do la „mister'a” kaj „perfid'em'a” de Beaufront est'as prezent'it'a kiel nur'a propon'int'o de re'form'it'a Esperant'o (Id'o) ĉe la Deleg'it'ar'o por al'pren'o de lingv'o help'a inter'naci'a, kiam li fakt'e dev'us defend'i la Zamenhof'an lingv'o'n.

La sen'emoci'a ton'o tra la tut'a verk'o atest'as la dezir'o'n je objektiv'ec'o de la aŭtor'o. Tamen, neni'u ideal'o pri objektiv'ec'o aŭ ikonoklast'a klopod'o pov'as komplet'e sen'ig'i verk'o'n je erar'o'j, kaj Korĵenkov asert'as, sur'baz'e de biografi'a ese'o de la pol'a ĵurnal'ist'o Ryszard Kraśko, ke Zamenhof mal'sukces'is profesi'e pro mank'o de kurac'ist'a kompetent'o. Dub'ind'a asert'o sen apog'o al dokument'it'a'j evident'aĵ'o'j.

Histori'o de Esperant'o ne hav'as la mal'kaŝ'ig'a'n karakter'o'n de La danĝer'a lingv'o de Lins, nek ties analiz'em'o'n de fakt'o'j kaj cirkonstanc'o'j, sed ĝi'a aŭtor'o bon'e dokument'is si'a'n verk'o'n (pri kio atest'as la bibliografi'a list'o kaj not'o'j) kaj pov'is kalkul'i je prov'leg'ad'o kaj konsil'o'j de grav'a'j nom'o'j, inter'ali'e de Osmo Buller kaj Ulrich Lins. La mal'mult'a'j'n lingv'a'j'n mal'glat'aĵ'o'j'n kaj pres'erar'o'j'n oni pov'us for'ig'i por eventual'a du'a el'don'o. Tiu ĉi pov'us prezent'i al la leg'ant'o nom'indeks'o'n, al'don'e al la biografi'a'j not'o'j de kelk'a'j el'star'a'j nom'o'j de la Esperant'o-komun'um'o, kiu'j aper'as en la fin'o de la verk'o. Tiu mank'o tamen ne ig'as la libr'o'n sen'valor'a. Kontraŭ'e, fin'analiz'e ĉiu libr'o pli-mal'pli bon'a, aper'int'a sur la Esperant'a merkat'o, est'as io atent'ind'a, se oni konsider'as la kutim'a'n mizer'o'n de ni'a'j rimed'o'j kaj la mal'kresk'ant'a'n kvalit'o'n de ni'a'j kultur'aĵ'o'j.

Aleksander Korĵenkov: Histori'o de Esperant'o. Eld. Sezon'o'j, Kaliningrado, 2005. 127 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN: 80-8585-74-4

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Literatur'a litani'o

„Labor'ant'e en iu'spec'a'j esper'o-vend'ej'o'j, ili ne rajt'as part'o'pren'i en la re'produkt'a procez'o de la speci'o. Mi demand'as mi'n, ĉu la super'a ĉio'pov'a kre'ant'o kre'is ili'n sen re'produkt'organ'o'j.”

Acid'a alud'o al la fraŭl'ec'o de la katolik'a'j pastr'o'j, tiu'j lini'o'j, pren'it'a'j el la rakont'o don'ant'a nom'o'n al la libr'o, iom resum'as la etos'o'n de la kvin rakont'o'j tra la du'dek ok paĝ'o'j de la kolekt'o. La kugl'o'j el'paf'it'a'j de la aŭtor'o, Thierry Sal'om'o'n, jun'a franc'o loĝ'ant'a en Hungari'o, ne lim'iĝ'as al la religi'a sfer'o, sed ir'as plur'direkt'e'n: stult'iĝ'o antaŭ televid'ekran'o'j, fremd'iĝ'o ĉe poŝ'telefon'o'j, mal'simetri'o inter riĉ'ul'o'j kaj mal'riĉ'ul'o'j konsist'ig'as kelk'a'j'n el la objekt'o'j de li'a furioz'o. Ĉio tio, pentr'it'a per ordinar'a lingv'aĵ'o kaj konstru'it'a laŭ sen'surpriz'a skem'o, las'as ĉe la leg'ant'o nur'a'n gust'o'n de kvazaŭ'ĵurnal'ism'a tekst'o. Sen mult'a'j lingv'a'j erar'o'j, la rakont'o'j tamen est'us iom pli plaĉ'e leg'ebl'a'j.

Kiel oft'as ĉe verk'ist'o'j de ni'a tro mem'iĝ'int'a kaj lingv'em'a komun'um'o, la etern'a demand'o pri lingv'o'problem'o'j (ho ve!) ankaŭ ĉi tie est'as pri'trakt'it'a, sed sen laŭ'a literatur'a el'labor'o. La tem'o aper'as en la rakont'o Mond'o'lingv'o, en kiu laŭ invers'ig'o de histori'a fakt'o, la nazi'a Germanio, venk'int'a en la du'a mond'milit'o, trud'as si'a'n lingv'o'n al la mond'o. La konsekvenc'o'j, facil'e antaŭ'vid'ot'a'j dank'e al la uson'a model'o, kiu'n la rakont'o alegori'e re'produkt'as, est'as pri'trakt'it'a'j sur ĉiu lini'o. Jen la rakont'ant'o pri'plor'as la mal'ekvilibr'o'n de labor'ŝanc'o'j inter de'nask'a'j german'parol'ant'o'j kaj ceter'a'j civit'an'o'j, jen ĝi koment'as la rezult'o'n de mal'bon'a reg'o de la german'a („engleutsch” kaj „frallemand”) ekster'land'e. Rezult'o: oni ricev'as la impres'o'n leg'i ne rakont'o'n, sed unu el tiu'j eŭrop'ec'a'j Esperant'o-propagand'il'o'j, farĉ'it'a'j je la kutim'a lingv'o'problem'a litani'o.

La inspir'o por kelk'a'j rakont'o'j ŝajn'as ven'i el la soci-politik'a fikci'o de la hungar'o Sándor Szathmári (1897-1974), sen, tamen, ties bril'o. Ali'a'j, kiel Re'ven'o al Esperant'o'land'o, est'as nur'a babil'aĵ'o, en kiu la rakont'ant'o, al'ter eg'o de la aŭtor'o, bedaŭr'as la korupt'it'ec'o'n de tro neolog'ism'plen'a Esperant'o. La tut'o impres'as kiel rezult'o de adolesk'a verv'o, tiel ke literatur'am'ant'o ne fier'os sur'bret'ig'i la rakont-kolekt'o'n apud ni'a'j'n plej bon'a'j'n proz'ist'o'j'n. Des pli se, krom literatur'am'ant'o, li/ŝi est'as bibliofil'o.

Thierry Sal'om'o'n: La planed'o de la sen'fel'a'j simi'o'j kaj ali'a'j rakont'o'j. Eld. Abonasoft, Budapeŝto, 2005. 28 paĝ'o'j vinkt'it'a'j. ISBN 963 218 213 8.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Tag'libr'o'j de murd'it'a infan'o

La 20an de januar'o 2005 la Ĉeĥ'a Poŝt'o el'don'is memor'ig'a'n poŝt'mark'o'n. Sur la poŝt'mark'o montr'iĝ'as desegn'aĵ'o de la lun'o, en kies ĉiel'o vid'ebl'as la mal'proksim'a ter'o; kaj apud la desegn'aĵ'o est'as fot'o de infan'o, Petr Ginz (1928-1944). La poŝt'mark'o honor'as la unu'a'n publik'ig'o'n de du tag'libr'o'j de tiu infan'o, la kre'int'o de la desegn'aĵ'o.

Inter la 19a de septembr'o 1941 kaj la 8a de aŭgust'o 1942 la 14-jar'a Petr skrib'is en paper'a'j kajer'o'j, kiu'j'n li mem kun'met'is el mal'nov'a'j paper'pec'o'j kaj mem bind'is, du si'n'sekv'a'j'n tag'libr'o'j'n.

Tiu'j du tag'libr'et'o'j ne est'is la sol'a'j, kiu'j'n li skrib'is; ankaŭ divers'a'j ali'a'j foli'o'j, sur kiu'j li skrib'is, kaj relativ'e grand'a nombr'o da desegn'aĵ'o'j kaj akvarel'a'j pentr'aĵ'o'j ekzist'as, zorg'e konserv'it'a'j de la patr'o de la infan'o. Ili nun trov'iĝ'as en la muze'o Jad Vaŝem en Jerusalemo.

En januar'o 2003 la israela astronaŭt'o Il'a'n Ram'o'n pet'is la muze'o'n Jad Vaŝem don'i al li i'o'n, kio'n li pov'os kun'pren'i en la kosm'o'ŝip'o Columbia, honor'e al la viktim'o'j de la holokaŭst'o. La muze'o don'is al li por tiu cel'o kopi'o'n de la lin'o'gravur'aĵ'o, kiu aper'as nun sur la poŝt'mark'o.

La kosm'o'ŝip'o Columbia pere'is katastrof'e la 1an de februar'o 2003. La infan'o, kiu desegn'is la lin'o'gravur'aĵ'o'n, Petr Ginz, egal'e katastrof'e pere'is, en gas'kamer'o en Aŭŝvic'o en septembr'o 1944.

Ses'dek jar'o'j'n post la mort'o de si'a frat'o, la frat'in'o de Petr sukces'is el'don'ig'i la du tag'libr'et'o'j'n en volum'o, kiu ankaŭ detal'e inform'as pri Petr, inkluziv'as grand'a'n nombr'o'n da li'a'j art'verk'o'j, kaj kelk'a'j'n fot'o'j'n, kaj koment'o'j'n por eksplik'i pri la terur'a'j event'o'j, tre konciz'e menci'it'a'j en la tag'libr'o'j.

La unu'a'j lini'o'j de la unu'a tag'libr'o tekst'as:

„La veter'o est'as nebul'a.
Oni en'konduk'is emblem'o'n por la jud'o'j, kiu est'as proksim'um'e jen'a: [li skiz'as jud'a'n stel'o'n kun la german'a vort'o ‚Jud'e’ en la mez'o].
Kiam mi ir'is al la lern'ej'o, mi kalkul'is sum'e 69 ‚ŝerif'o'j'n’, la patr'in'o fin'kalkul'is post'e pli ol cent.”

La vort'o „ŝerif'o'j'n”, kompren'ebl'e, ŝerc'e kvazaŭ'kompar'as la jud'o'j'n kun ili'a'j flav'a'j stel'o'j kaj la ŝerif'o'j'n en la uson'a'j film'o'j el la „sovaĝ'a okcident'o”, kiu'j sur'port'is or'kolor'a'n emblem'o'n.

Iom post iom en la tag'libr'o'j ni leg'as simpl'a'j'n menci'o'j'n pri konstant'e nov'a'j mal'permes'o'j, far'it'a'j de la nazi'a reĝim'o, kontraŭ la jud'o'j; kaj pri brutal'a'j ag'o'j kontraŭ jud'o'j:

„4.X.1941 (Sabat'o) ... Est'is plan'it'a'j konkurs'o'j, sed ili ne efektiv'iĝ'is, ĉar est'is tro mal'fort'a vent'o kaj iu knab'o (14-15-jar'aĝ'a) ŝton'ĵet'is al ni.”

„1.I.1942 (Ĵaŭd'o) ... Tabakkuponojn ne ricev'as arest'it'o'j, frenez'ul'o'j kaj la jud'o'j. La jud'o'j ne rajt'as vetur'i en la antaŭ'a tram'vagon'o, en aŭtobus'o, trole'bus'o; sur la kaj'o ili ne rajt'as promen'i ktp. ktp.”

„26.I.1942 (Lund'o) ... Hodiaŭ de la tri'a hor'o post'tag'mez'e la jud'o'j ne rajt'as vetur'i en la tram'o'j”

Divers'lok'e ni leg'as, inter la ordinar'a'j ĉiu'tag'aĵ'o'j, pri arbitr'a mort'paf'ad'o de jud'o'j far'e de la nazi'a'j okupaci'ant'o'j. Sed mult'e pli tim'ig'e, preskaŭ ĉiu'semajn'e ni leg'as pri kon'at'o'j de Petr kaj pri najbar'a'j famili'o'j jud'a'j, dev'ig'it'a'j pak'i si'a'j'n valiz'o'j'n kaj ir'i al la „for'ir'e'j'o”, por transport'o ... kie'n? Kelk'foj'e al Pollando, pli'oft'e al Terezín, kie ili dev'is loĝ'i, atend'ant'e transport'ad'o'n al Pollando.

Kio plej'e larm'ig'as la leg'ant'o'n, est'as, ke ĉi tiu'j (kaj mult'a'j ali'a'j simil'a'j) incident'o'j est'is not'it'a'j, sen'avert'e, inter ali'a'j ĉiu'tag'aĵ'o'j: lecion'o'j en la lern'ej'o, kurac'ist'a'j konsult'o'j, pret'ig'o de manĝ'o'j, lud'o'j kaj simil'e. Jes, ĉiu'tag'aĵ'o'j. Por infan'o 14-jar'a, la mort'o aŭ for'send'iĝ'o por est'i mort'ig'it'a far'iĝ'is ĉiu'tag'aĵ'o, unu event'o inter ĉiu'j ali'a'j. Neni'a emoci'iĝ'o est'is indik'it'a en la tag'libr'o'j. Tem'is pri simpl'a'j fakt'o'j de la ĉiu'tag'a ekzist'o. Rutin'aĵ'o'j.

Petr est'is ne'el'star'a infan'o. Ebl'e, plen'kresk'int'e, li far'iĝ'us talent'a art'ist'o profesi'a – la pentr'aĵ'o'j, re'produkt'it'a'j en la 21 bild'o'paĝ'o'j ĉe la fin'o de la libr'o, indik'as, nu, ne geni'a'n talent'o'n, sed art'kapabl'o'n pli grand'a'n, ol tiu de tip'a dek'kvar'jar'ul'o. Li'a frat'in'o, la pret'ig'int'o de la libr'o, iom tro'ig'e admir'as li'a'n verk'talent'o'n, kaj ŝi inkluziv'as en la libr'o specimen'o'j'n el iu'j prov'verk'o'j li'a'j. Ver'dir'e, oni pov'as dub'i pri ili'a literatur'a valor'o. Ne anticip'u trov'i i'o'n grandioz'a'n en ĉi tiu volum'o. Nur la simpl'a'j'n not'o'j'n pri viv'spert'o'j, skrib'it'a'j'n de sen'kulp'a infan'o, kiu'n mort'ig'is profesi'a'j de la ŝtat'o dung'it'a'j murd'ist'o'j, por plen'um'i la ordon'o'j'n de frenez'a diktator'o kaj li'a sam'ide'an'ar'o.

Interes'as, ke kaj Petr kaj li'a tut'a famili'o est'is tre kompetent'a'j esperant'ist'o'j. De tio nur unu spur'o montr'iĝ'as en la libr'o mem, la re'produkt'o de du paĝ'o'j el Esperant'o-ĉeĥ'a vort'ar'o, kiu'n li verk'is dum si'a du'jar'a atend'o en Terezín antaŭ si'a transport'iĝ'o al gas'mort'ig'o en Aŭŝvic'o.

Iom bedaŭr'ig'as, ke Petr verk'is si'a'j'n tag'libr'o'j'n ĉeĥ'e kaj ne esperant'e, ĉar la traduk'o est'as plen'a de ĉeĥ'ism'o'j. Tre oft'e la vort'o'n „de” anstataŭ'as la vort'o „al” (supoz'ebl'e pro la kaz'struktur'o de la ĉeĥ'a lingv'o, ĉar preciz'e sam'e est'as en la traduk'o de la roman'o Aventur'o'j de la brav'a soldat'o Ŝvejk dum la mond'milit'o, el'don'it'a en 2004 de la sam'a el'don'ej'o Kava-Pech). „Laŭ'dir'e” uz'iĝ'as mult'dek'foj'e, evident'e ĉeĥ'ism'o, uz'at'a, kiam ni atend'us la uz'o'n de finitiv'a verb'o. Sed ĝeneral'e, kvankam ne tre kontent'ig'a, la traduk'o adekvat'e kompren'ig'as si'n.

La libr'o est'as bel'e prezent'it'a, estetik'e. La preskaŭ'glace'a paper'o est'as plezur'ig'a. La kompost'ad'o est'as bon'a, kaj tajp'erar'o'j tre mal'oft'as. Do aspekt'e rekomend'ind'a. Rilat'e al si'a en'hav'o, rekomend'ind'a ne pro literatur'a'j kial'o'j, sed pro si'a histori'a memor'ig'o pri la sort'o de sen'kulp'ul'o'j, pro la ag'ad'o de frenez'a'j reg'ist'o'j, kiu'j majstr'is la art'o'n de ŝtat'teror'ism'o.

Chava Pressburger: Tag'libr'o de mi'a frat'o. Traduk'is el la ĉeĥ'a Vlastimil Novobilský kaj Věra Novobilská. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2005. 136+21 paĝ'o'j, kudr'it'a'j. ISBN 80-85853-79-5.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Pom'o util'a ... sed kun verm'et'o

Akademi'o Inter'naci'a de la Scienc'o'j San Marin'o el'don'is nov'a'n libr'o'n, en si'a kutim'a manier'o kun du paralel'a'j tekst'o'j – esperant'e kaj german'e. La tem'o'n ebl'as difin'i kiel „La lingv'o'problem'o en Eŭrop'o kaj ĝi'a solv'o per Esperant'o”. Esenc'e ĝi daŭr'ig'as la libr'o'n La kost'o'j de la Eŭrop'a lingv'a (ne)komunik'ad'o, iam el'don'it'a'n en kelk'a'j lingv'o'j, sed, ĉar tiu libr'o aper'is antaŭ plur'a'j jar'o'j, el'don'o de nov'a libr'o pri la sam'a tem'o est'as sen'dub'e dezir'ind'a. El ĝi oni pov'as facil'e ĉerp'i material'o'j'n por „scienc'ec'e” propagand'i ide'o'n pri en'konduk'o de neŭtral'a inter'lingv'o, kio est'as tre grav'a, ĉar oft'e la sam'ide'an'o'j far'as tio'n iom amator'ec'e. Almenaŭ pro tio la libr'o'n ebl'as rekomend'i al ĉiu'j aktiv'a'j Esperant'o-mov'ad'a'j propagand'ist'o'j. Por german'lingv'an'o'j la libr'o pov'as est'i eĉ pli facil'e uz'ebl'a, ĉar por ili ebl'as ĉerp'i cit'aĵ'o'j'n por varb'o'preleg'o'j sen traduk'pen'o'j.

Du nom'o'j de la aŭtor'o'j sur la kovr'il'paĝ'o ne tro mis'gvid'u la leg'ont'o'n: al la Nobel'premi'it'o profesor'o Selten en la libr'o aparten'as nur unu ne tre grand'a artikol'o; ĉio ceter'a aparten'as al profesor'o Frank, kaj, krom'e, est'as kolekt'o de divers'a'j dokument'o'j pri neces'o de la inter'naci'a lingv'o, sufiĉ'e grand'a kaj util'a (tie trov'ebl'as ĉio ek'de dokument'o'j de krist'an'o'j kaj budh'an'o'j ĝis la Praga Manifest'o). La verv'a artikol'o de profesor'o Selten apart'e grav'as, tamen, pro tio, ke ĝi permes'as al ĉiu'j propagand'ist'o'j de la verd'a lingv'o rekt'e cit'i tiu'n grand'a'n eminent'ul'o'n – ja nun'temp'e ne tro mult'a'j Nobel'premi'it'o'j est'as adept'o'j de Esperant'o! Da artikol'o'j de profesor'o Frank est'as tri; unu tem'as pri la lingv'o-orient'ig'a instru'ad'o, ankaŭ ĝi util'as kiel rekt'a cit'ad'font'o por propagand'ist'o'j, kaj du tem'as pri argument'o'j por la inter'naci'a lingv'o, special'e por Eŭrop'o.

Tamen tiu'j artikol'o'j de Frank, malgraŭ sen'dub'a util'ec'o, en'ten'as kelk'a'j'n dub'ind'a'j'n asert'o'j'n, kiu'j pov'as iom sen'valor'ig'i la tut'o'n. Neni'u azi'an'o, afrik'an'o kaj amerik'an'o pov'as dub'i, ke en'konduk'o de Esperant'o en Eŭrop'a Uni'o (EU) est'us la unu'a paŝ'o al la dis'vast'iĝ'o de la inter'naci'a lingv'o tra la tut'a mond'o, ĉar tie ĝi'a bezon'o, pro ĉiam pli evolu'ant'a ekonomi'a kaj politik'a integr'iĝ'o de la ŝtat'o'j kaj popol'o'j, est'as plej evident'a. Kaj, akcept'it'e en Eŭrop'o, Esperant'o pli facil'e dis'vast'iĝ'os en la ceter'a'j mond'o'part'o'j. Tial ĉiu esperant'ist'o ekster EU nepr'e salut'as pen'o'j'n por ĝi'a oficial'a en'konduk'o en Eŭrop'o. Sed por profesor'o Frank la afer'o aspekt'as iom ali'manier'e. Li vid'as en'konduk'o'n de Esperant'o kiel last'a'n paŝ'o'n de la lingv'a unu'iĝ'o de Eŭrop'o; kaj la unu'a paŝ'o, laŭ li, dev'as est'i en'konduk'o de ... la german'a kiel la du'a lingv'o por ĉiu eŭrop'an'o, ĉar la german'o'j nun est'as la plej grand'nombr'a kaj ekonomi'e potenc'a naci'o en EU.

Sed kia'j avantaĝ'o'j do de Esperant'o, laŭ la estim'at'a profesor'o, ekzist'as? Krom la komun'e kon'at'a'j al ni ĉiu'j – facil'ec'o, logik'ec'o, bel'son'ec'o ktp, ktp? Ankaŭ la „eŭrop'ec'o”?! Jes, jes, por profesor'o Frank Esperant'o est'as eŭrop'a lingv'o, kiu kontribu'os al kre'o de eŭrop'a ident'ec'o kaj apart'ig'o de Eŭrop'o dis'de la ceter'a mond'o, kiu al ĝi minac'as! Do, fakt'e, li'a koncept'o est'as, se ni eksplik'u li'a'j'n pens'o'j'n mal'kaŝ'e, ke dev'as aper'i la nov'a eŭrop'a naci'o kun si'a fort'a naci'ism'o; kaj port'ant'o, vehikl'o de tiu eŭrop'a naci'ism'o est'u la lingv'o Esperant'o (ebl'e, iom ŝanĝ'iĝ'ont'a) ... Ĉu tio simil'as al kutim'a esperant'ism'a koncept'o, pens'u mem – precip'e se vi ne est'as eŭrop'uni'an'o!

Per tio ne fin'iĝ'as la sensaci'a'j mal'kovr'o'j, kiu'j'n oni pov'as trov'i en la artikol'o'j de profesor'o Frank. Li atenc'is ne nur la esperant'ism'o'n (nu, kiu, krom esperant'ist'o'j tio'n rimark'os?), sed ankaŭ la estim'ind'a'n scienc'o'n geografi'o'n. Vi opini'is, ke Eŭrop'o trov'iĝ'as inter Atlantik'o okcident'e kaj Uralo orient'e? Van'e! Eŭrop'o orient'e fin'iĝ'as ĉe la lim'o de Rusio – minimum'e, ĉar la rus'a lingv'o est'as sam'e fremd'a al la eŭrop'a pens'manier'o, kiel la angl'a, kaj Rusio tial ne est'as part'o de Eŭrop'o, sam'e kiel Uson'o. (Sam'temp'e, laŭ profesor'o Frank, la ukraina lingv'o, proksim'a al la rus'a, sufiĉ'e bon'e esprim'as la eŭrop'a'j'n valor'o'j'n, por ke Ukrainio est'u part'o de Eŭrop'o.) De la ali'a flank'o, sud-orient'e Eŭrop'o facil'e trans'salt'is Bospor'o'n kaj okup'is la tut'a'n Turki'o'n (pro proksim'ec'o de Turki'o al propr'e eŭrop'a'j valor'o'j kaj pens'manier'o). Do, ĝi est'as EU en tiu konsist'o, kiu'n vol'as vid'i sinjor'o profesor'o, sed ne tiu Eŭrop'o, kiu'n vid'as la mal'nov'iĝ'int'a'j geograf'o'j de la Konsili'o de Eŭrop'o.

Mi ne kred'as, ke profesor'o Frank mem ĉio'n tio'n invent'is koncern'e la geografi'o'n. Li, ver'ŝajn'e, laŭt'e esprim'as tiu'j'n opini'o'j'n, kiu'j ja cirkul'as en la medi'o de eŭrop'uni'a'j politik'em'a'j intelekt'ul'o'j kaj influ'a'j politik'ist'o'j, kaj kiu'j rivel'iĝ'as en la real'a ag'ad'o – ekzempl'e, per emfaz'e sever'a viz'a politik'o rilat'e al civit'an'o'j de Rusio, cert'a'j ekonomi'a'j ag'o'j kaj mult'e da ali'a'j afer'o'j. Li simpl'e sekv'as tiu'n ne tre estim'ind'a'n pens'manier'o'n. Sed ĉu tiu pens'manier'o ver'e help'os al en'konduk'o de Esperant'o en tiu lim'ig'it'a Eŭrop'o? Ĉu ĉiu'j'n eŭrop'uni'a'j'n esperant'ist'o'j'n ĝi kontent'ig'os? Mi esper'as, ke ne ...

Konklud'e kio'n mi dir'is komenc'e: la libr'o est'as tre util'a, en'hav'as mult'a'j'n valor'a'j'n afer'o'j'n (ankaŭ en la artikol'o'j de Frank!) kaj est'as bon'a donac'o por tiu'j, kiu'j dis'kon'ig'as ver'a'j'n sci'o'j'n pri ni'a lingv'o kaj ĝi'a neces'o. Sed oni si'n'gard'e rilat'u al iu'j ide'o'j de la ĉef'a aŭtor'o, kiu'j, kiel noc'a verm'et'o, en'ŝtel'iĝ'is en la bel'a'n kaj bon'gust'a'n pom'o'n.

Reinhard Selten, Helmar G. Frank: Por du'lingv'ec'o en Eŭrop'o. Argument'o'j kaj dokument'o'j. Eld. IFB Verlag, Paderborn, 2005. 112 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 3-929853-16-7, 3-931263-54-1.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Tenebr'o

Ĉe la sub'ir'o de la sun'o ... jen tim'eg'o pro la grand'a mal'lum'o atak'is li'n (Genez'o 15:12).

La vilaĝ'o Geashill ver'e ekzist'as. Kiam la brit'o'j reg'is la land'o'n, ĝi est'is part'o de grand'eg'a bien'o de angl'a baron'o. Se vi rigard'os map'o'n de Irlando, vi trov'os ĝi'n sur la ŝose'o R420 inter la iam'a'j hugenot'a'j urb'o'j Portarlington kaj Tullamore, kie antaŭ'e est'is distil'ej'o de la fam'a viski'o Tullamore Dew. Ankaŭ ĝi'a mal'nov'a staci'dom'o ver'e ekzist'as. Ĝi situ'as sur la fer'voj'a lini'o inter Dublino kaj Galway.

La staci'dom'o dist'as proksim'um'e je tri kilo'metr'o'j de la vilaĝ'o mem, do en la pas'int'a'j du jar'cent'o'j, kiam en la kamp'ar'a Irlando est'is mal'mult'e da vetur'il'o'j, hom'o'j dev'is pied'ir'i sub oft'a pluv'o aŭ mal'oft'a sun'o sur mal'glat'a voj'o inter dens'e arb'ar'iĝ'int'a pejzaĝ'o, se ili dezir'is per'trajn'e vojaĝ'i aŭ renkont'i al'ven'ant'a'j'n pasaĝer'o'j'n.

Ek'de long'e – ebl'e kvin'dek jar'o'j'n aŭ pli – la staci'dom'o ne est'as uz'at'a. Ĝi ne plu est'as halt'ej'o sur'voj'e al Galway aŭ Dublino. Laŭ oni'dir'o, famili'o loĝ'as en ĝi, sed el la trajn'o'j neni'u est'as vid'ebl'a en aŭ apud la dom'o, kaj tie est'as neni'u sign'o de viv'o. Supoz'ebl'e, ĝi ankoraŭ aparten'as al CIÉ, la irlanda fer'voj'a instanc'o. Iam mi serĉ'is en la telefon'libr'o la numer'o'n de ni'a staci'dom'o, kaj sub la titol'o CIÉ est'is indik'it'a'j la numer'o'j de ĉiu fer'voj'a halt'ej'o en ni'a region'o, inkluziv'e de tiu de Geashill. Ŝajn'is al mi strang'e, ke telefon'numer'o de ne plu uz'at'a staci'dom'o est'as ankoraŭ publik'ig'it'a. Mi demand'is mi'n: Kio okaz'us, se mi telefon'us kaj demand'us, kiam halt'os en Geashill la ven'ont'a trajn'o de orient'o aŭ okcident'o? Ĉu iu respond'os? Cert'e oni pens'us, ke mi est'as frenez'ul'o aŭ fars'ul'o. Sed mi neniam prov'is telefon'i al ĝi ...

* * * * *

Iu'n mal'hel'a'n vintr'a'n nokt'o'n mi est'is en trajn'o re'ven'ant'a hejm'e'n de Dublino. Inter la ĉef'urb'o kaj Clara, kie situ'as mi'a dom'o, est'as kvar halt'ej'o'j, kvankam ne ĉiu trajn'o halt'as ĉe ĉiu'j. Antaŭ la dis'vast'iĝ'o de la privat'a aŭtomobil'o est'is pli da staci'dom'o'j, kaj fakt'e preskaŭ ĉiu'j urb'o'j kaj region'o'j en la land'o est'is ating'ebl'a'j per la fer'voj'o.

Mi est'is du'on'dorm'ant'a en la varm'a vagon'o, sed sufiĉ'e vigl'a por aŭd'i la voĉ'o'n, kiu per la laŭt'parol'il'o anonc'is la ven'ont'a'n halt'ej'o'n. Tamen, mi tut'e vek'iĝ'is kaj preskaŭ el'salt'is de la seĝ'o, kiam oni dir'is: „Geashill, ven'ont'a halt'ej'o ... El'ir'ant'a'j pasaĝer'o'j bon'vol'u pas'i al la antaŭ'a'j vagon'o'j de la trajn'o.”

Kvankam mi ne est'is tut'e cert'a, mi kred'is, ke mi ek'vid'is kelk'a'j'n ombr'o'j'n, kiu'j mov'iĝ'is antaŭ'e'n, kaj ie ajn mal'ferm'iĝ'is vagon'pord'o. Mi ne pov'is rezist'i la tent'o'n sekv'i ili'n por konstat'i, kio okaz'as, ĉar mi sci'is, ke Geashill ne est'as uz'at'a halt'ej'o, nur neglekt'at'a fantom'o de antikv'a staci'dom'o. Preskaŭ sen'pri'pens'e, mi el'ir'is tra la mal'ferm'it'a pord'o kaj tuj trov'is mi'n sur la grund'o antaŭ la staci'dom'o. Kaj'o'n mi ne vid'is. Neni'u lamp'o bril'is kaj laŭ'ŝajn'e neni'u deĵor'is en la staci'dom'o. Apud la giĉet'o de la bilet'ej'o est'is neni'u hor'ar'o de la trajn'o'j, kaj neni'u afiŝ'o, ŝild'o aŭ anonc'o pend'is sur la mur'o'j.

Mi vid'is nur unu sign'o'n de viv'o. Sur la plank'o kuŝ'is stump'et'o de cigared'o, kaj dum moment'o mi supoz'is, ke ĝi ankoraŭ sub'brul'as kaj el'ig'as fum'o'n, sed ebl'e tio est'is nur imag'o mi'a. El la pasaĝer'o'j, kiu'j supoz'ebl'e el'vagon'iĝ'is, mi vid'is neniu'n. Mi est'is sol'a en for'las'it'a staci'dom'o. Mi vol'is re'en'vagon'iĝ'i, sed la trajn'o jam est'is for. Mi sid'iĝ'is sur benk'o por atend'i la al'ven'o'n de la sekv'ant'a trajn'o. Dum du hor'o'j mi atend'is, sed ali'a trajn'o ne al'ven'is. Mi tiam re'memor'is, ke mi vetur'is per la last'a trajn'o. Ĉiu'okaz'e, la fakt'o, ke ĝi ĉi-nokt'e ne'normal'e halt'is tie, tut'e ne signif'as, ke ali'a trajn'o iam sam'e far'os.

Mi subit'e ek'konsci'is pri la mal'varm'o de la nokt'o, kaj decid'is pied'ir'i ĝis la vilaĝ'o, kie mi esper'is trov'i iu'n ajn transport'il'o'n. Mi komenc'is marŝ'i, sed la mal'kresk'ant'a lun'o mal'aper'is mal'antaŭ la nub'o'j, kaj est'is mal'facil'e vid'i la voj'o'n. Por mal'pli'bon'ig'i la situaci'o'n, frost'a nebul'o ĉirkaŭ'is mi'n. Dum kelk'a'j hor'o'j mi mal'rapid'e marŝ'is, palp'ant'e antaŭ mi'a vizaĝ'o por evit'i ne'vid'ebl'a'j'n obstakl'o'j'n. Subit'e mi konstat'is, ke mi ne est'as sol'a. Mal'grand'a hund'o aper'is el la mal'hel'o kaj trot'is flank'e de mi. Ĝi apenaŭ merit'is est'i nom'at'a hund'o. Ĝi est'is mizer'a, hirt'a hund'aĉ'o, kiu pli simil'is el'uz'it'a'n skrap'tapiŝ'o'n. Sed mi est'is dank'a pro ĝi'a kompani'o. La hund'o akompan'is mi'n ĝis arb'ar'o, kie ĝi silent'e mal'aper'is.

Mi esper'is ating'i la ĉef'voj'o'n al la vilaĝ'o, sed tio ne okaz'is. Post long'eg'a temp'o mi re'kon'is la lok'o'n, en kiu mi trov'iĝ'is. Kun mal'ĝoj'o mi konstat'is, ke pro la mal'hel'o kaj la nebul'o, mi sen'sci'e est'is re'ven'ant'a al la for'las'it'a staci'dom'o. Evident'e, mi pied'ir'is en grand'a cirkl'o. Re'foj'e mi for'marŝ'is kaj persist'is dum pli'a hor'o aŭ du, sed por mi'a angor'o mi re'foj'e trov'iĝ'is en la apud'ec'o de la staci'dom'o. Ŝajn'is, ke mi ne pov'as eskap'i el tiu diabl'a cirkl'o. Tut'e el'ĉerp'it'a, mi sink'is sur staci'dom'a'n benk'o'n kaj konsider'is, kio'n mi pov'as far'i por el'ir'i el tiu situaci'o. Inter'temp'e, mi sent'is mal'sat'o'n, soif'o'n, mal'varm'o'n kaj mal'esper'o'n. Mi serĉ'is en mi'a valiz'o i'o'n por manĝ'i kaj trink'i, sed trov'is neni'o'n. Serĉ'ant'e, mi ne rimark'is – sed post'e konstat'is – ke el la valiz'o fal'is sur la plank'o'n leter'o kun mi'a nom'o kaj adres'o, kiu'n mi tiu'n maten'o'n per'poŝt'e ricev'is.

Tiam la ĉiel'o iom'et'e est'is hel'iĝ'int'a, kaj la nebul'o est'is for. Mi pov'is vid'i kelk'a'j'n stel'o'j'n de la Grand'a Urs'in'o. La Polus'a Stel'o ne est'is vid'ebl'a, sed mi pli-mal'pli diven'is, kie ĝi trov'iĝ'is, kaj decid'is sekv'i ĝi'n i'e'n ajn. Re'foj'e mi komenc'is marŝ'i.

Post pen'ig'e long'a temp'o, mi hav'is la impres'o'n, ke mi re'kon'as la pad'o'n, sur kiu mi est'is. Tem'is pri unu el la tiel nom'at'a'j „voj'o'j de la mal'sat'o”. Dum la katastrof'a'j jar'o'j de la Grand'a Mal'sat'o (1845-1850), kiam ĉirkaŭ 1,1 milion'o'j da irland'an'o'j mort'is kaj milion'o el'migr'is, lok'a'j aŭtoritat'o'j kaj kelk'a'j riĉ'a'j bien'ul'o'j ig'is la mizer'ul'o'j'n konstru'i ne'neces'a'j'n voj'o'j'n, mur'o'j'n kaj tur'o'j'n kontraŭ pag'o per bovl'o da sup'o aŭ kelk'a'j mon'er'o'j. Iu'j „voj'o'j de la mal'sat'o” konduk'is neni'e'n kaj fin'iĝ'is en la torf'ej'o'j aŭ en for'las'it'a kamp'ar'o. Sur tia voj'o mi trov'iĝ'is. Pro mi'a mal'trankvil'a kaj lac'a stat'o mi imag'is, ke la spirit'o'j de la mal'sat'a'j labor'ant'o'j plen'ig'as la lok'o'n kaj sekv'as mi'n, pet'ant'e manĝ'aĵ'o'n. Mi tim'is, ke mi delir'as, sed baldaŭ mi konvink'is mi'n, ke mi ne perd'is mi'a'n mens'a'n ekvilibr'o'n, malgraŭ mi'a el'ĉerp'iĝ'o kaj mal'sat'o.

Fin'fin'e, mi ek'vid'is elektr'a'j'n lum'o'j'n kaj re'kon'is, ke mi trov'iĝ'as en la vilaĝ'o. Ĵus kiam mi al'ven'is, halt'is grand'a kamion'o ĉe la kruc'voj'o, kiu divid'as la vilaĝ'o'n. Mi trov'is sufiĉ'e da energi'o por kur'i ĝis la pord'o de la vetur'il'o, kaj mi demand'is de la aŭt'ist'o, kie'n li vetur'as, kaj ĉu li permes'as, ke mi kun'vetur'u. Li respond'is, ke Galway est'as li'a cel'o kaj ke mi en'salt'u. Mi sent'is grand'eg'a'n sen'pez'iĝ'o'n, ĉar Clara, mi'a hejm'a urb'o, situ'as sur la ŝose'o inter Geashill kaj Galway.

Je la sun'lev'iĝ'o mi trov'iĝ'is jam en mi'a dom'o. Mi manĝ'is iom, trink'is tas'o'n da te'o kaj en'lit'iĝ'is.

Bedaŭr'ind'e, tio ne est'is la fin'o de mi'a mal'agrabl'a aventur'o. Je tag'mez'o fort'a frap'o sur mi'a pord'o vek'is mi'n. Mi el'lit'iĝ'is kaj mal'ferm'is la pord'o'n. Sur la sojl'o star'is du gardaí (polic'an'o'j). Ili demand'is, ĉu mi'a nom'o est'as A... K...

Mi jes'is, kaj ili postul'is, ke mi akompan'u ili'n al la polic'ej'o. Tie ili montr'is al mi la leter'o'n, kiu evident'e fal'is el mi'a valiz'o, kiam mi trov'iĝ'is en la for'las'it'a staci'dom'o.

Laŭ'ŝajn'e, dum la pas'int'a nokt'o iu vagabond'o est'is trov'it'a mort'int'a – supoz'ebl'e murd'it'a – en la proksim'ec'o de la staci'dom'o. Ili klar'ig'is, ke la ŝofor'o de la kamion'o – al kiu mi rakont'is sur'voj'e mi'a'n tiu'nokt'a'n spert'o'n – sci'is, ke mi est'is en la fer'voj'a dom'o. Pli'e, la trov'it'a leter'o est'as konfirm'o pri tio, kaj do mi est'as suspekt'ind'a kaj dev'as rest'i en la polic'ej'o dum la krim'esplor'o.

Feliĉ'e, la period'o de mi'a arest'o ne long'e daŭr'is. Iu najbar'o mi'a, kiu est'is sur la sam'a trajn'o kiel mi, atest'is, ke li vid'is mi'n, kiam mi en'vagon'iĝ'is en Dublino kaj serĉ'is sid'lok'o'n. Pri halt'o ĉe la antikv'a Geashill-halt'ej'o li sci'is neni'o'n. Li pli'e asert'is, ke tio ne ebl'as, ĉar neni'u trajn'o iam halt'as aŭ halt'os en Geashill. Do mi ne pov'is est'i tie kaj cert'e ne est'as implik'it'a en la afer'o. La polic'o akcept'is li'a'n atest'o'n, kaj mi est'is liber'ig'it'a.

La sekv'ant'a'n semajn'o'n mi est'is re'foj'e en Dublino. Mi demand'is ĉe la inform'ej'o en la staci'dom'o Heuston, ĉu trajn'o iam ajn halt'as en Geashill. La komiz'in'o respond'is, ke tiu nom'o ne aper'as sur la fer'voj'a map'o, nek en la hor'ar'o de la trajn'o'j. Se mi dub'as, mi demand'u de la staci'dom'estr'o en li'a ofic'ej'o sur la kaj'o 1. Tio'n mi far'is. La staci'dom'estr'o kap'ne'is. „Mi nask'iĝ'is en Portarlington, la halt'ej'o plej proksim'a al Geashill, kaj mi pov'as asert'i, ke eĉ dum la viv'o de mi'a patr'o neniu'j trajn'o'j halt'is tie. Ebl'e dum la temp'o de mi'a av'o la antikv'a staci'dom'o en Geashill est'is ankoraŭ uz'at'a. Pri tio mi ne est'as cert'a.”

Mi dir'is al li, ke antaŭ semajn'o la last'a trajn'o el Dublino ja halt'is en Geashill kaj mi fakt'e el'vagon'iĝ'is tie.

La staci'dom'estr'o rid'et'is. „Ne, ne, amik'o. Absolut'e ne. La Geashill-staci'dom'o ne plu est'as uz'ebl'a. La kaj'o est'is antaŭ'long'e mal'konstru'it'a, kaj se la fer'voj'a instanc'o intenc'us re'mal'ferm'i la staci'dom'o'n, est'us neces'e re'konstru'i la tut'a'n dom'o'n, instal'i signal'o'j'n kaj re'far'i la kaj'o'n. Neni'u pasaĝer'trajn'o halt'us, kie ne est'as kaj'o nek signal'o'j. Est'us tro danĝer'e. Mi pov'as cert'ig'i vi'n, ke vi erar'as. Cert'e vi cel'as halt'ej'o'n Portarlington aŭ Tullamore. Ver'ŝajn'e vi ne rimark'is la nom'o'n de la halt'ej'o.”

Sed mi ne erar'is; mi ne frenez'iĝ'as. Ne surpriz'e, Hortensi'o, mi'a edz'in'o, asert'as, ke mi est'is ebri'a. Sed kiam mi est'is en Dublino, mi trink'is nur kaf'o'n, do ne tem'is pri alkohol'a delir'o. Ceter'e, la leter'o'n, kiu fal'is el mi'a valiz'o, mi hav'as ĉi tie kaj mi pov'as montr'i ĝi'n al vi. Ĉu tiu ne est'as pruv'o, ke mi prav'as?

Turism'a migr'ad'o de la alban'o'j

Kvankam Albanio est'as ideal'a turism'ej'o, pro klimat'o, natur'o, temperatur'o kaj hom'gast'am'o, la turism'a industri'o ankoraŭ ne okup'as si'a'n ind'a'n lok'o'n en la land'a ekonomi'o. Kial do?

Ĉef'e pro la mal'bon'a infra'struktur'o kaj pro la mal'alt'a kvalit'o de la turism'a'j serv'o'j. Sam'e pro la relativ'e alt'a'j prez'o'j. Tiel dum 2004 Albanion vizit'is 370 000 ekster'land'a'j turist'o'j, precip'e alban'o'j loĝ'ant'a'j en Kosovo kaj Makedonio (tiel nom'at'a patriot'ism'a turism'o) kiu'j al'port'is en'tut'e 350 milion'o'j'n da eŭr'o'j. Al'ven'is ankaŭ ne'alban'o'j el divers'a'j land'o'j de Eŭrop'o, sed la pli'mult'o ven'is simpl'e pro sci'vol'o pri tiu iam tre izol'it'a regn'o. Ali'flank'e loĝ'ant'o'j de Albanio mem prefer'as turism'i ekster'land'e, precip'e tie kie oni akir'as en'ir'viz'o'j'n facil'manier'e: en Turki'o, Makedonio, Montenegro, Kroati'o, Tunizio, Egipti'o, Kubo, sed ankaŭ en Hispanio, Havajo k.s. En 2004 la alban'o'j el'spez'is tiu'cel'e 600 milion'o'j'n da eŭr'o'j, kre'ant'e tia'manier'e deficit'o'n je 250 milion'o'j al la ŝtat'a ekonomi'o.

Dum'e la najbar'o'j, apart'e Kroati'o, gajn'is sufiĉ'e mult'e da mon'o dank'e al turism'o. Kroati'o'n vizit'is 8,8 milion'o'j da turist'o'j, el'spez'ant'a'j 5,5 miliard'o'j'n da eŭr'o'j aŭ ĉirkaŭ 20 % de la mal'net'a en'land'a produkt'o. Greki'o akcept'is 13 milion'o'j'n da turist'o'j kaj Turki'o 17,5 milion'o'j'n.

Laŭ spur'o'j de La Tri'a Vir'o

Oni oft'e pens'as pri Vieno lig'e kun la verk'ar'o de kompon'ist'o'j Haydn, Mozart, Beethoven, Schubert kaj famili'o Strauss. Mult'a'j turist'o'j vizit'as la aŭstr'a'n ĉef'urb'o'n pro ĝi'a'j muzik'o kaj teatr'o'j, muze'o'j kaj park'o'j. Krom'e ankaŭ vigl'a'j film'am'ant'o'j pov'as vetur'i al Vieno por ek'kon'i la lok'o'j'n, kiu'j'n reĝisor'o Carol Reed uz'is por la film'o „The Third Man” (La tri'a vir'o, 1949) – ver'a majstr'o'verk'o kaj plej grand'a film'o iam ajn produkt'it'a de brit'a kompani'o. La scen'ar'o'n de la film'o verk'is Graham Greene.

Post la du'a mond'milit'o Vieno est'as konker'it'a de la nigr'a merkat'o. Komenc'e de la film'o oni aŭd'as la ek'tim'ig'a'n citr'o-muzik'o'n de Ant'o'n Kar'as, kiu rapid'e gvid'as la spekt'ant'o'j'n en la mond'o'n de malic'o, mensog'o'j kaj murd'o. Sed la film'o est'as ankaŭ gaj'a kaj sprit'a, popular'a, sed ankaŭ profund'a esplor'o de la moral'a elekt'o.

Neniam antaŭ'e aŭ post'e oni tiel real'ism'e pentr'is Vienon en film'o. Unu el la plej vid'ind'a'j lok'o'j tie est'as Riesenrad, la fam'kon'at'a gigant'a rad'o, kiu trov'iĝ'as en Prater-park'o. Ankaŭ nun el ties supr'o oni pov'as ĝu'i panoram'a'n vid'aĵ'o'n de la du'mil'jar'a urb'o. Harry Lim'e (aktor'o Orson Welles), protagonist'o en La tri'a vir'o, invit'as al Vieno si'a'n mal'nov'a'n amik'o'n Holly Martins (Joseph Cotton). Ili'a sol'a real'a renkont'o en la film'o okaz'as sur tiu gigant'a rad'o.

Ali'a grav'a lok'o en la film'o est'as la monument'o omaĝ'e al imperi'estr'o Jozefo la Du'a sur la sam'nom'a plac'o. „Baron'o” Kurtz, ruman'o Popescu kaj la mister'a Tri'a Vir'o port'is la korp'o'n de Harry preter la statu'o de imperi'estr'o. Harry hav'as apartament'o'n en la proksim'a palac'o Pallavicini, konstru'it'a en 18a jar'cent'o. Du gigant'a'j kariatid'o'j ankaŭ nun star'as ambaŭ'flank'e de la pord'o de Pallavicini. Tie oni pov'as vid'i ankaŭ la fenestr'o'n de la palac'o, tra kiu la pord'ist'o – sol'a atest'ant'o de la „akcident'o” – promes'as komunik'i la inform'o'n al Holly. Sed oni mort'ig'is la pord'ist'o'n antaŭ ol li pov'as plen'um'i tio'n.

Komenc'e de la film'o oni vid'as part'o'n de Zentralfriedhof (centr'a tomb'ej'o), kiu'n oni pov'as ating'i per long'a tram'vetur'o ek'de la urb'o'centr'o de Vieno. Zentralfriedhof hav'as tri milion'o'j'n da tomb'o'j, inkluziv'e tiu'j'n de mult'a'j fam'a'j kompon'ist'o'j. Post la du'a mond'milit'o ĝi situ'is en la inter'naci'a sektor'o (1945–1955), kiu'n dum la film'labor'o'j administr'is soldat'o'j el Sovetio, Uson'o, Briti'o kaj Franci'o.

La aŭtoritat'o'j permes'as la fos'ad'o'n de special'a tomb'o en la centr'a tomb'ej'o por la „funebr'a” ceremoni'o de la „mort'int'a” Harry Lim'e. Tie Holly Martins vid'as kiel li'a'j amik'o'j Kurtz kaj d-ro Winkel ĵet'as ter'o'n en la tomb'o'n. Tie ĉe'est'as ankaŭ Anna Schmidt, la amor'ant'in'o de Harry. Ankaŭ polic'ist'o'j, kiu'j esplor'is la krim'o'j'n de Lim'e kaj li'a band'o, observ'as la ceremoni'o'n. Post'e en la film'o Holly vid'as pruv'o'n pri la krim'o'j de si'a mal'nov'a amik'o, vizit'int'e mal'san'ul'ej'o'n kaj vid'int'e la sufer'ad'o'n de infan'o'j je mening'it'o, kiu'j'n oni pov'is kurac'i per penicilin'o. Kaj Lim'e ŝtel'is, dilu'is kaj vend'is tiu'n kurac'il'o'n, ricev'ant'e grand'a'n profit'o'n.

Ankaŭ kloak'a'j kanal'o'j de Vieno, kiu'j long'as en'tut'e 500 km, vizit'ind'as, ĉar ili est'as grav'a lok'o en la film'o. Ili est'as preskaŭ la sol'a part'o de Vieno, kiu ne est'is difekt'it'a dum la milit'o kaj est'is ideal'a lok'o por sekret'a'j vojaĝ'o'j. Lim'e plu viv'as (est'as ali'a membr'o de la band'o, kiu kuŝ'as en la ĉerk'o komenc'e de la film'o) kaj uz'as la kloak'o'j'n por frekvent'i la soveti'an kaj inter'naci'a'n sektor'o'j'n. Ĝust'e en la kloak'a kanal'o Martins mort'paf'as Lim'e fin'e de la film'o.

Est'as muze'o pri la film'o en Pressgasse 25 en Vieno. Tie oni pov'as vid'i grand'a'n kvant'o'n da afiŝ'o'j en mult'a'j lingv'o'j, per kiu'j oni reklam'is ĝi'n.

La velk'a roz'o

Est'is nur tri vort'o'j, kiu'j'n li rev'is aŭd'i, kaj nur de unu person'o. Sed eĉ la vesper'a vent'o ne blov'us la vort'o'j'n en li'a direkt'o, kiam li sol'ec'e promen'is. Kie'n li ir'is? Neni'u sci'is. Plej'ebl'e ankaŭ li ne sci'is, ĉar li'a mien'o montr'is, ke li ne hav'as cel'o'n. Sed cert'e li vol'is ir'i for de iu ajn hom'o, kaj jam post 30 minut'o'j de sen'cel'a promen'o li sukces'is. Li ek'vid'is bel'e freŝ'a'j'n roz'o'j'n, sed nun ne pov'is renkont'i ili'n kun la rid'et'o, kun kiu hom'o'j kutim'e renkont'as roz'o'n. Ŝajn'as, ke ili nur profund'ig'as li'a'n sol'ec'o'n.

Hom'o'j ĉiam dezir'as pluk'i kaj met'i ili'n en la man'o'j'n de iu'j kiel demonstraci'o de am'o. Sed nun li ne pov'is far'i tio'n. Mult'foj'e li jam dir'is al ŝi, kiel li sent'as. Li jam esprim'is si'a'n esper'o'n, ke ili pov'os kun'est'i dum jar'mil'o'j. Tiu bel'ul'in'o, kvazaŭ ŝi posed'us la tut'a'n pov'o'n dikt'i li'a'n sort'o'n, nur foj'foj'e dir'is, ke ŝi bezon'as temp'o'n por pri'pens'i la afer'o'n. Ĉu mank'as al ŝi kor'o? Kiel ŝi ne pov'as sent'i la trem'o'n kaj dolor'o'n en li'a kor'o? Kial ŝi ne sci'as, ke tia prokrast'o mort'ig'as hom'o'n tre rapid'e? Est'us bon'a nov'aĵ'o por li, se ŝi reciprok'us li'a'n sent'o'n eĉ unu'procent'e. Sed ŝi sent'is neni'o'n kaj ĉiam dir'is al li, ke li iom atend'u kaj esper'u.

Li klin'is si'n por pluk'i roz'o'n, kiu'n li neniam pov'os met'i en la man'o'n dezir'at'a'n.

Li memor'is tiu'n lud'o'n, per kiu oni pov'as esplor'i pri am'o. Tio est'as tro superstiĉ'a kaj naiv'a. Li ne kred'is al ŝanc'o aŭ al iu ajn afer'o, kiu'n oni ne pov'as kalkul'i per matematik'a preciz'ec'o. Kaj tia est'as am'o. Se li pov'us tiel kalkul'i am'a'n sent'o'n, li ne hav'us tiom da zorg'o'j, li nur kalkul'us kaj tuj sci'us la el'ir'ej'o'n el tia situaci'o. Sed nun li, pro mank'o de ali'a manier'o solv'i la problem'o'n, decid'is esplor'i la sent'o'n de la bel'ul'in'o per la lud'o, kiu ĝis nun est'is al li sen'senc'aĵ'o.

La roz'o hav'is mult'a'j'n petal'o'j'n, kaj li sci'is, ke la last'a est'as tre grav'a, ĉar tiu determin'os li'a'n sort'o'n rilat'e la afer'o'n. Dir'ad'i „ŝi mi'n am'as” kaj „ŝi ne am'as mi'n”, de'ŝir'ant'e unu petal'o'n dum ĉiu dir'o. Tio est'as sen'senc'aĵ'o! Li for'ĵet'is la roz'o'n rezign'e kaj serĉ'is konsol'o'n sub iu arb'o, sed la arb'o propon'is neni'o'n, ĉar tut'e mank'is al ĝi foli'o'j. Tamen ne neces'is ben'o de ombr'o en tiu temp'o, ĉar jam vesper'iĝ'is, kaj la sun'o jam ek'ripoz'is en la patr'in'ec'a sin'o de la horizont'o. Tamen, li sid'iĝ'is sub ĝi kaj ripoz'ig'is si'a'n dors'o'n kontraŭ ĝi kaj ferm'is si'a'j'n okul'o'j'n. Tio tut'e ne help'is. Li ne pov'is el'pens'i bon'a'n solv'o'n al si'a problem'o. Ebl'e tiu lud'o help'us, sed li ne vol'is re'ir'i por trov'i la for'ĵet'it'a'n roz'o'n.

Kun la okul'o'j ankoraŭ ferm'it'a'j, li star'iĝ'is kaj per'man'e sent'is la trunk'o'n de la arb'o. Laŭ la sent'o, la arb'o jam perd'is la last'a'n foli'o'n ebl'e antaŭ tri jar'o'j, sed ĝi ankoraŭ hav'as branĉ'o'j'n. Ankaŭ li trov'is, ke la arb'o ne est'as tre alt'a. Ebl'e per tio li pov'as diven'i si'a'n sort'o'n. Li prov'os ...

„Ŝi am'as mi'n”, li dir'is, de'ŝir'ant'e unu tre sek'a'n branĉ'o'n. „Ŝi am'as mi'n ne”, kaj per tio li de'ŝir'is ali'a'n.

Nun li ne bezon'is, ke oni dir'u al li, ke li est'as frenez'a. Li mem sci'is, ke li jam perd'is la kapabl'o'n rezon'i aŭ pens'i normal'e, sed li jam ne pov'is ag'i ali'e. Li de'ŝir'is ali'a'n branĉ'o'n: „Ŝi am'as mi'n.”

Li ek'plor'is. Li ne sci'is, kiom da branĉ'o'j rest'is, kaj nun la lud'o far'iĝ'is danĝer'a, ĉar la branĉ'o'j dum ĉiu de'ŝir'o preskaŭ vund'is li'n. Fin'e li trov'is, ke li'a man'o pov'is tuŝ'i nur unu rest'ant'a'n branĉ'o'n. Li jam pens'is pri tio, ke ŝanc'o neniam favor'os li'n. Li ne lud'os la lud'o'n. Nu, li de'ŝir'is la last'a'n branĉ'o'n kun la dir'o, kiu eskap'is el li'a buŝ'o nur kiel profund'a ĝem'o, kaj en absolut'a mal'esper'o li tut'e ne sci'is, ke la last'a branĉ'o est'is akompan'at'a de grand'a branĉ'o, kiu jam mult'a'j'n jar'o'j'n pend'is sur ali'a najbar'a arb'o, kaj la cel'o de la mal'ben'ind'a branĉ'o est'is li'a kap'o.

Tiu'n sam'a'n vesper'o'n la bel'ul'in'o ord'ig'is afer'o'j'n en si'a et'a salon'o. La nokt'o est'is tre profund'a, kaj oni hav'is la pens'o'n, ke la sun'o ne lev'iĝ'os dum jar'cent'o. Ankaŭ pluv'is.

Li aper'is en la en'ir'ej'o de la loĝ'ej'o de la knab'in'o, kiu'n li am'is kun ekstrem'a am'o. Ŝajn'is, ke li nun jam trov'is manier'o'n solv'i la problem'o'n kaj trov'is, kio'n dir'i por ig'i ŝi'n deklar'i si'a'n am'o'n al li. Li nun ne plor'is, sed li'a mal'ĝoj'o est'is eĉ pli evident'a ol antaŭ'e. Li la freŝ'a'j'n roz'o'j'n en si'a'j man'o'j don'os al ŝi kaj dir'os, ke ili sign'as li'a'n am'o'n al ŝi. Kiam ŝi turn'is si'n en li'a direkt'o, li tuj genu'iĝ'is kaj, lev'int'e la roz'o'j'n, li solen'e dir'is: „Bon'vol'u dir'i al mi nun, kiel vi sent'as pri mi, mi'a pacienc'o el'ĉerp'iĝ'is, kaj mi rapid'e mort'as.”

Sed je li'a surpriz'o ŝi dir'is neni'o'n, nek rigard'is la roz'o'j'n. „Ĉu do vi ne am'as mi'n? Ĉu do vi nur ig'is mi'n atend'i sen'frukt'e?” Ŝi ŝajn'e ne konsci'is pri li'a ĉe'est'o. Neni'u pov'is est'i tiom mal'bon'kor'a. Subit'e la telefon'o sonor'is, kaj ŝi tuj pren'is la aŭskult'il'o'n kaj ricev'is mal'long'a'n inform'o'n. Ŝi ne pov'is re'lok'i la aŭskult'il'o'n, kaj ŝi fal'is sur la plej apud'a'n sid'il'o'n.

„Kio? Ĉu vi est'as lac'a?”

Sed ŝi ne respond'is.

„Vi jam tut'e ŝanĝ'iĝ'is. Nun vi eĉ ne al'parol'as mi'n.”

Kio'n li sol'e far'is tie? Kiel tio okaz'is?

Kiu? Kio okaz'is?

La bel'ul'in'o klin'iĝ'is kaj ek'plor'is. Tiu'moment'e li rigard'is la roz'o'j'n en si'a'j man'o'j kaj trov'is, ke ili est'is sen'viv'a'j. „Ho ve! Neni'u ricev'os ili'n. Kaj kiel mi ne tuj sci'is, ke ili velk'is? Pardon'u!” Nun plor'ant'e laŭt'e, la bel'ul'in'o star'iĝ'is kaj ek'promen'is en li'a direkt'o, sed montr'iĝ'is, ke ŝi tut'e ne vid'as li'n.

„Ho, ĉu ŝi ne vid'as mi'n? Ve, kio okaz'as?” Li ĵet'is la velk'a'j'n roz'o'j'n sur la plank'o'n. „Nun ne util'as deklar'i am'o'n al mi.” Ekster'e en la profund'a nokt'o hom'o'j amas'iĝ'is, klaĉ'ant'e pri jun'ul'o, kies kadavr'o'n oni ĵus al'port'is al la najbar'a hospital'o. „Ali'a roz'o jam velk'is!” oni dir'is.

Unu'a fotograf'aĵ'o de ekster'sun'sistem'a planed'o

„Ni'a'j nov'a'j bild'o'j montr'as konvink'e, ke tiu ver'e est'as planed'o, la unu'a planed'o ekster ni'a sun'sistem'o, kiu est'is bild'ig'it'a”, asert'as Gael Chauvin, skip'estr'o kaj astronom'o de la Eŭrop'a Sud'a Observatori'o (ESO).

2M1207b est'as la nom'o de la unu'a rekt'e observ'it'a planed'o ekster ni'a sun'sistem'o. Nov'a'j bild'o'j, far'it'a'j dum februar'o kaj mart'o de ĉi tiu jar'o, fin'fin'e konklud'is disput'o'n inter astronom'o'j, disput'o kiu daŭr'is proksim'um'e unu jar'o'n. Benjamin Zuckermann, team'an'o kaj profesor'o de fizik'o kaj astronomi'o, dir'is, ke li est'as „pli ol 99 %” cert'a pri la el'trov'o. Bild'o far'it'a dum april'o 2004, montr'is mal'fort'a'n, ruĝ'a'n makul'o'n apud brun'a nan'o (vd. termin'ar'o'n fin'e) lok'it'a proksim'um'e 200 lum'jar'o'j'n for. La objekt'o bril'as proksim'um'e 100-obl'e pli mal'fort'e ol la apud'a brun'a nan'o. Sed tiu'temp'e la preciz'a natur'o de la objekt'o est'is mal'cert'a.

Nov'a'j analiz'o'j, uz'ant'e spektr'o'skopi'a'j'n metod'o'j'n, nun cert'ig'is, ke 2M1207b fakt'e est'as planed'o. Fort'a sign'o de akv'o est'as vid'ebl'a en la spektr'o, grav'a indik'o, ke la objekt'o est'as mal'varm'a. La relativ'e mal'alt'a temperatur'o, de proksim'um'e 976^oC, indik'as, ke la objekt'o ne pov'as est'i stel'o. Tamen, kelk'a'j astronom'o'j menci'is, ke la nask'iĝ'o de la objekt'o est'is ne'kutim'a por planed'o'j. Laŭ ili'a'j opini'o'j, 2M1207b form'iĝ'is, sam'kiel la stel'o'j, per gravit'a kolaps'o de kosm'a nebul'o.

La planed'o trov'iĝ'as en la konstelaci'o Hidr'o kaj pez'as kvin'obl'e pli ol la planed'o Jupiter'o. Ĝi rotaci'as ĉirkaŭ la brun'a nan'o je 55-obl'a sun-mond'a distanc'o. La nov'a'j observ'ad'o'j ankaŭ montr'is, ke la planed'o kaj la brun'a nan'o mov'iĝ'is kun'e, tiel konfirm'ant'e, ke ili est'as lig'it'a'j per gravit'o. La taks'it'a period'o de rivolu'o de la planed'o est'as proksim'um'e 2500 jar'o'j. Pro tiu kaŭz'o ne jam ebl'is observ'i la mov'ad'o'n de la planed'o mem. Uz'ant'e la nun'a'n teknik'a'n skip'o'n, kelk'a'j jar'dek'o'j de observ'ad'o'j est'us neces'a'j.

Aplik'it'a'j metod'o'j

La unu'a ekster'sun'sistem'a planed'o est'is el'trov'it'a jam antaŭ dek jar'o'j, en 1995. Ek'de tiam la list'o de tiel nom'at'a'j ekzo'planed'o'j kresk'is ĝis pli ol 150 kandidat'o'j. Ĝis nun la ekzist'o de planed'o'j ekster ni'a sun'sistem'o est'is pruv'at'a per mal'rekt'a'j metod'o'j. La planed'a gravit'o trans'lok'as tie'n re'e'n la centr'a'n stel'o'n iom'et'e, tiel kaŭz'ant'e kolor'a'n fluktu'ad'o'n de la stel'a lum'o. La mezur'ad'o de tiu fluktu'ad'o ebl'ig'as dedukt'o'n pri la atribut'o de la planed'o. Ali'a aplik'at'a metod'o est'as la mezur'ad'o de la mal'hel'iĝ'o de la stel'o, kiam la planed'o pas'as antaŭ ĝi. Kontraŭ'e, la rekt'a observ'ad'o de ekzo'planed'o'j est'as eg'e mal'facil'a afer'o: oft'e la bril'o de la centr'a stel'o kaŝ'as la mal'fort'a'n planed'a'n lum'o'n. Tamen, por sci'i pli pri la kemi'a konsist'o de la planed'o, tiu rekt'a observ'ad'o est'as nepr'e neces'a.

La team'o uz'is unu el la kvar „tre larĝ'a'j'n teleskop'o'j'n” (nom'it'a'j „VLT”, very larg'e telescope) de ESO sur mont'o Cerro Paranal en Ĉilio. La diametr'e 8,2-metr'a teleskop'a ĉef'spegul'o est'as ekip'it'a kun adapt'ebl'a optik'a sistem'o. Tiu sistem'o kompens'as la perturb'a'n efik'o'n de la ter'a atmosfer'o, pli'bon'ig'ant'e la kvalit'o'n de la observ'ad'o tiel, ke eĉ la mal'fort'a ekzo'planed'a lum'o est'is vid'ebl'a.

Ĉu planed'o aŭ brun'a nan'o?

Oni pov'as konsider'i brun'a'j'n nan'o'j'n iel „sen'sukces'a'j” stel'o'j, ĉar ili ne posed'as sufiĉ'e da mas'o por ek'ig'i plen'a'n nukle'a'n fuzi'o'n. Tial ili okup'as apart'a'n rang'o'n inter planed'o'j kaj stel'o'j: tro pez'a'j por est'i planed'o, tro mal'pez'a'j por est'i stel'o. La lim'o inter gigant'a'j planed'o'j kaj brun'a'j nan'o'j est'as ankoraŭ pri'disput'at'a. Por klasifik'i objekt'o'n planed'a, ĝi'a mas'o dev'as est'i sufiĉ'e mal'grand'a. Laŭ la difin'o de la Inter'naci'a Astronomi'a Uni'o, brun'a'j nan'o'j dev'as hav'i almenaŭ 13,6 MJup (jupiter'a'j'n mas'o'j'n), kiu est'as la minimum'a mas'o por fuzi'i deŭteri'o'n.

Laŭ tiu difin'o, objekt'o 2M1207b (kvin MJup) est'as planed'o. Dum si'a'j serĉ'ad'o'j de ekzo'planed'o'j, la sam'a team'o el'trov'is ankaŭ objekt'o'n ĉe la stel'o AB Pictoris. Ĉar la mas'o de tiu objekt'o est'is determin'it'a inter 13 kaj 14 MJup, ĝi'a status'o est'as ne ankoraŭ klar'ig'it'a. Ankaŭ german'a team'o, estr'at'a de Ralph Neuhäuser de la Universitat'o Jen'a, el'trov'is ekzo'planed'a'n kandidat'o'n dum 2004. Tiu objekt'o orbit'as jun'a'n stel'o'n en la konstelaci'o Lup'o, je 400 ĝis 500 lum'jar'o'j for, nom'it'a'n GQ Lup'i. Tiu kandidat'o posed'as inter 1 kaj 42 MJup. Pro tiu grand'a mal'cert'ec'o de la mas'o ankoraŭ ne ebl'is konfirm'i la ver'a'n natur'o'n de GQ Lup'i kaj pli'a'j esplor'o'j est'as neces'a'j.

La serĉ'ad'o'n pri ekzo'planed'o'j oni daŭr'ig'as kun fervor'o. La last'a'j el'trov'o'j montr'as la aktiv'ec'o'n de tiu astronomi'a fak'o. Anne-Marie Lag'rang'e, team'an'o el la Grenobl'a Observatori'o en Franci'o resum'as la signif'o'n: „Ni'a el'trov'o reprezent'as unu'a'n paŝ'o'n al unu el la plej grav'a'j cel'o'j de modern'a astr'o'fizik'o: karakteriz'i la fizik'a'n struktur'o'n kaj kemi'a'n konsist'o'n de gigant'a'j kaj, fin'e, ter'simil'a'j planed'o'j”. Cert'e ni pov'as atend'i ali'a'j'n ekscit'ig'a'j'n el'trov'o'j'n dum la est'ont'a'j jar'o'j.

Stel'o: Varm'eg'a, gas'a, kosm'a objekt'o, kiu gener'as energi'o'n per nukle'a fuzi'o, tiel radi'ant'e lum'o'n (ni'a sun'o est'as stel'o).

Planed'o: Kosm'a objekt'o, kiu rivolu'as ĉirkaŭ centr'a stel'o aŭ brun'a nan'o. Planed'o'j ne gener'as energi'o'n per fuzi'o kaj ne radi'as vid'ebl'a'n lum'o'n per si mem (ni'a mond'o est'as planed'o). Ili reflekt'as la lum'o'n de la centr'a stel'o.

Brun'a nan'o: Gas'a objekt'o ne sufiĉ'e pez'a kaj varm'eg'a por ek'ig'i plen'a'n nukle'a'n fuzi'o'n. Kelk'a'j, tamen, pov'as fuzi'i deŭteri'o'n (pez'a'n hidrogen'o'n).

Ekzo'planed'o: Planed'o ekster ni'a sun'sistem'o. Ĝi ne rivolu'as ĉirkaŭ ni'a sun'o, sed ĉirkaŭ ali'a stel'o.

Mar'a koŝmar'o

Jugoslavio inter'konsent'is pri land'lim'o'j kun Italio, per kio preciz'e est'is difin'it'a ankaŭ la mar'a lim'o en Adriatik'o. Oni difin'is punkt'o'n M5, kie inter'tuŝ'iĝ'is lini'o inter ter'a lim'punkt'o kaj la inter'naci'a mar'o. Kiam dis'fal'is Jugoslavio, okaz'is princip'a inter'konsent'o inter Sloveni'o kaj Kroati'o, ke la lim'o'j inter ili rest'u tiu'j, kiu'j est'is en'e de Jugoslavio, sed neni'u tuŝ'is la demand'o'n pri la mar'a lim'o.

Laŭ la inter'naci'a mar-kod'o la sloven'a mar'lim'o kun Italio est'as la iam'a jugoslav-ital'a mar'lim'o. Sed kun Kroati'o la mar'lini'o dev'us ir'i mez'e de golf'o du'on'e kroat'a kaj du'on'e sloven'a. Tia'manier'e la sloven'a mar'o est'us tri'angul'et'o, kiu ne ating'us la inter'naci'a'n mar'o'n, ferm'it'a unu'flank'e per la lim'o kun Italio kaj ali'flank'e per la lim'o kun Kroati'o.

Ĉar Sloveni'o dev'as kalkul'i kun eventual'a dis'fal'o de Eŭrop'a Uni'o kaj kun la ebl'o, ke ĝi de'nov'e est'us tut'e suveren'a ŝtat'o sen el'ir'o al la inter'naci'a mar'o, ĝi vol'as inter'konsent'i kun Kroati'o pri sloven'a koridor'o, per kiu ebl'us navig'i al la sloven'a haven'o Koper, sen pet'i permes'o'n de Kroati'o aŭ Italio (kiel Franci'o aprob'is koridor'o'n al Monak'o).

Ekologi'a'j problem'o'j

En 2003 la kroat'a parlament'o proklam'is ekologi'ŝirm'a'n mar'a'n zon'o'n, kiu pli'vast'ig'as la mar'kompetent'o'j'n de la kroat'a polic'o je pli'a tri'dek'o da kilo'metr'o'j en la inter'naci'a mar'o. Tiu ĉi leĝ'o ne deklar'is, ke Kroati'o al'propr'ig'is pli'a'n mar'teritori'o'n; simpl'e ke ĝi decid'is ek'zorg'i pri ekologi'a'j mar'problem'o'j sur pli vast'a are'o. Praktik'e la decid'o signif'as, ke nun la kroat'a ekologi'a zon'o en'hav'as ankaŭ la tut'a'n sloven'a'n mar'teritori'o'n.

La proklam'o kaŭz'is grand'a'n ekscit'o'n en Sloveni'o. Komenc'e de oktobr'o 2005 la sloven'a parlament'o si'a'vic'e akcept'is leĝ'o'n pri ekologi'a ŝirm'zon'o, kio pli'vast'ig'is la kompetent'o'j'n ankaŭ de ĝi'a polic'o. Tio signif'as, ke sloven'o'j ekologi'e respond'ec'us pri iom da kroat'a mar'teritori'o.

Re'ag'e ekscit'iĝ'is kroat'o'j, kies parlament'o deklar'is la sloven'a'n leĝ'o'n sen'valor'a. Sam'tag'e la kroat'a ministr'in'o pri ekster'land'a'j afer'o'j Kol'ind'a Grabar-Kitarović send'is leter'o'n al si'a sloven'a sam'rang'ul'o, Dimitrije Rupel, propon'ant'e, ke inter'naci'a kaj neŭtral'a tribunal'o decid'u la afer'o'n.

Parlament'o

Sed sloven'o'j ne ŝat'as tiu'n solv'o'n, kiu pov'us est'i mal'avantaĝ'a por ili. Ili insist'as pri jam ating'it'a inter'konsent'o pri mar'koridor'o el la jar'o 2002 inter la tiam'a'j reg'ist'ar'o'j. Tiu'n inter'konsent'o'n akcept'is kaj ratif'is la sloven'a parlament'o, sed la kroat'a ne ratif'is ĝi'n, kaj tial ĝi neniam ek'valid'is.

Ali'flank'e la sloven'o'j vol'as „komerc'i” pri la afer'o. Ili pret'us don'i du mal'grand'a'j'n sur'ter'a'j'n teritori'o'j'n al kroat'o'j kontraŭ mar'koridor'o. Kroat'a'j politik'ist'o'j sci'as, pri kio tem'as, sed neni'u reg'ant'a parti'o post 2002 kuraĝ'is propon'i tiel „for'don'i” la propr'a'n teritori'o'n, tim'ant'e la politik'a'j'n risk'o'j'n.

Tamen la kroat'o'j tim'as, ke, kiam Kroati'o kiel definitiv'a kandidat'o por EU-membr'iĝ'o komenc'os detal'e inter'trakt'i kun la uni'o, Sloveni'o – jam membr'o de la 25-ŝtat'a uni'o – ebl'e negativ'e influ'os la diskut'o'j'n. Tiel rest'as situaci'o, kiu est'ig'as mal'amik'ec'o'n inter du najbar'a'j ŝtat'o'j kaj mal'util'as al ambaŭ.

Post kraŝ'o lev'iĝ'as esper'o'j

Pas'int'jar'e kraŝ'is en Litovio 50 km for de Kaunas rus'a ĉas'aviad'il'o de la mark'o Su-27. La pilot'o, 36-jar'aĝ'a Valeri'j Trojanov, si'n sav'is, kiam ne plu rest'is brul'aĵ'o kaj akcident'o ne'evit'ebl'is. Trojanov est'is arest'it'a pro delikt'o kontraŭ la regul'ar'o pri inter'naci'a'j flug'o'j, sed post du semajn'o'j da enket'o'j liber'ig'it'a.

La aper'o de rus'a aviad'il'o, ekip'it'a per kvar raket'o'j kaj unu kanon'o, sur la teritori'o de membr'o'ŝtat'o de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO), ŝok'is estr'o'j'n kaj de Litovio kaj de NATO mem. Unu'e, post zorg'a'j esplor'o'j ĉe la akcident'ej'o, kie est'is trov'it'a inter la romp'it'aĵ'o'j sekret'a instal'aĵ'o pri re'kon'o de milit'a'j aviad'il'o'j, la instanc'o'j kred'is, ke tem'as pri test'o flank'e de la rus'o'j por esplor'i la defend'o-pret'ec'o'n de litovaj kaj ali'a'j ĉas'aviad'il'o'j.

Teknik'e sen'riproĉ'a

Post'e est'is decid'it'e, ke la rus'a ĉas'aviad'il'o el'aer'iĝ'is pro pilot'a erar'o: esplor'ad'o de la t.n. „nigr'a kest'o” indik'is, ke la maŝin'o est'is teknik'e sen'riproĉ'a, tamen antaŭ la flug'o ne est'is sufiĉ'e inspekt'it'a. Ŝajn'as, laŭ rus'a'j oficir'o'j, ke la aviad'il'o kun ses ali'a'j for'las'is baz'o'n apud Sankt-Peterburgo, rond'um'is super la mar'o apud la dan'a insul'o Bornholm sed, anstataŭ re'ven'i kun la ali'a'j al Kaliningrado, de'flank'iĝ'is kaj trov'iĝ'is super Litovio.

La okaz'int'aĵ'o por litovaj aŭtoritat'ul'o'j al'trud'as la esper'o'n, ke Rusio analiz'os la incident'o'n kaj est'ont'e elimin'os ŝtat'lim'a'j'n delikt'o'j'n tia'j'n. Sam'temp'e politik'ist'o'j ek'zorg'os pri la neces'o fort'ig'i la defend'ebl'o'n de la aer'o super la balt'a'j ŝtat'o'j: pro tio ili diskut'os kun gvid'ant'o'j de NATO kaj de Rusio.

Ek'is ankaŭ ide'o'j pri la sen'arm'ig'o de la kaliningrada enklav'o, et'a sed fort'e arme'plen'a rus'a teritori'o.

La plej popular'a libr'o de la last'a'j jar'o'j

Ŝajn'as, ke tut'e antaŭ ne'long'e mi pri'labor'is la du'a'n el'don'o'n de Vojaĝ'o en Esperant'o-land'o por la ret'katalog'o Trov'ant'o de Inter'naci'a Esperant'o-Muze'o en Vieno. Kaj jen ĝi el'ĉerp'iĝ'is, kaj jam aper'is la tri'a el'don'o, en pli grand'a format'o, rapid'e vend'iĝ'ant'a.

Surpriz'as la vari'ec'o de la elekt'it'a'j tekst'o'j – bon'a en'konduk'o en la esperant'a'n kultur'o'n kun mult'a'j ilustr'aĵ'o'j. El la original'a literatur'o est'is pren'it'a'j mult'a'j proz'a'j tekst'o'j (fikci'aĵ'o'j kaj ese'o'j pri la Esperant'o-mov'ad'o kaj la lingv'o mem), kaj ankaŭ kelk'a'j poem'o'j. En'tut'e en la libr'o aper'as 109 divers'spec'a'j tekst'o'j kaj du antaŭ'parol'o'j. Prezent'iĝ'as fam'a'j aŭtor'o'j, ekzempl'e William Auld, Juli'o Baghy, Marjorie Boulton, Vasilij Eroŝenko, Je'a'n Forge, Anton'i Grabowski, Koloman'o Kalocsay, Iv'o Lapenna, Miyamoto Masao, István Nemere, Claude Pir'o'n, Edmond Privat, Johan Hammond Rosbach, Cezar'o kaj Ret'o Rossetti, Tibor Sekelj, Trevor Steele, Spomenka Štimec, Humphrey Tonkin, Gast'o'n Waringhien kaj kompren'ebl'e Ludovik'o Lazaro Zamenhof. Sed ankaŭ mult'a'j ali'a'j, dum'e mal'pli kon'at'a'j aŭtor'o'j, kaj original'aĵ'o'j de la kompil'int'o est'as prezent'at'a'j. Ekzist'as ne nur tre util'a alfabet'a nom'indeks'o, sed ankaŭ mult'a'j biografi'a'j indik'o'j en la not'o'j.

Krom la montr'ad'o de la util'o de Esperant'o, montr'iĝ'as ankaŭ indik'o'j pri pas'int'a'j organiz'a'j problem'o'j, ekzempl'e en la artikol'o de Sergej Kuznecov Danĝer'a libr'o pri danĝer'a lingv'o (pri la sekv'o'j en Rusio de la histori'a stud'o de Ulrich Lins).

La Esperant'o-muze'o de Vieno aper'as per artikol'o el la jar'o 1992, sed kun long'a aktual'ig'a koment'o pri la ret'katalog'o. Kompren'ebl'e, ankoraŭ ne ebl'is montr'i bild'o'j'n pri la nov'a ekspozici'o en la palac'o Mollard (strat'o Herrengasse 9, do ne plu en Hofburg), ĉar la trans'lok'iĝ'o okaz'is nur somer'e de la jar'o 2005, post la aper'o de la libr'o, kaj la ekspozici'o eĉ fin'e de septembr'o ne est'is pret'a. Tio rest'as task'o por la kvar'a el'don'o.

Ankaŭ praktik'a'j konsil'o'j trov'iĝ'as en la libr'o, ekzempl'e, kio'n far'i, por ke la kontakt'o kun nov'a'j plum'amik'o'j bon'e evolu'u (konsil'o'j de Marjorie Boulton), kaj en'konduk'o en Inter'ret'o'n. Est'is ĉarm'a ide'o de la kompil'int'o skrib'i koment'o'j'n kiel anonc'o'j'n por fikci'a Esperant'o-klub'o.

La libr'o taŭg'as kaj por unu'op'a leg'ad'o kaj kiel baz'o por kurs'o de progres'int'o'j (la uz'ant'o'j jam reg'u la gramatik'o'n kaj baz'a'n vort'proviz'o'n). Evit'ant'e tro da neolog'ism'o'j, ĝi konsider'ind'e pli'grand'ig'as la vort'proviz'o'n de la leg'ant'o. Eĉ spert'a'j esperant'ist'o'j cert'e trov'os en la libr'o i'o'n nov'a'n.

Se oni vol'as distr'iĝ'i, sufiĉ'as leg'i la tekst'o'j'n kaj la koment'o'j'n. Sed se oni vol'as ver'e lern'i mult'o'n pri la Esperant'o-kultur'o, neces'as leg'i ĉiu'j'n not'o'j'n. Nur stud'int'e atent'e la not'o'j'n, oni kapabl'as respond'i al ĉiu'j demand'o'j je la fin'o de la lecion'o'j.

Kiu jam kon'as la du'a'n el'don'o'n, pov'as konstat'i en la tri'a mult'a'j'n preciz'ig'o'j'n kaj al'don'o'j'n, valor'a'j'n por serioz'a stud'ant'o de la libr'o.

Bor'is Kolker: Vojaĝ'o en Esperant'o-land'o: Perfekt'ig'a kurs'o de Esperant'o kaj Gvid'libr'o pri la Esperant'a kultur'o. Tri'a el'don'o revizi'it'a, kun nom'indeks'o, riĉ'e ilustr'it'a. Eld. Universal'a Esperant'o-Asoci'o, Rotterdam, 2005. 280 paĝ'o'j. ISBN 92 9017 088 3.

Redaktor'o'j supoz'as tro

En MONATO 2005/4, p. 6, Bjørn A. Bojesen plend'is pri la uz'o de latin'lingv'a'j esprim'o'j en supoz'ebl'e esperant'lingv'a magazin'o. Bedaŭr'ind'e en MONATO 2005/9 daŭr'is tia supoz'o pri jam'a'j sci'o'j de la leg'ant'o:
Unu'e. La artikol'o pri lingv'o'j en Andrapradeŝ'o (p. 21) ne klar'ig'is, en kiu land'o/mond'o'part'o est'as ĉi tiu lok'o.
Du'e. La artikol'o pri nom'o'j (p. 22) for'las'is la kutim'o'n de MONATO montr'i famili'a'j'n nom'o'j'n majuskl'e, ĝust'e tie, kie ĝi nepr'as por kompren'i la ekzempl'o'j'n de nom'o'j.
Tri'e. La sam'a artikol'o uz'is la franc'lingv'a'n esprim'o'n par excellence sen klar'ig'o kaj sen ia kial'o salt'i el Esperant'o.

Ni leg'as MONATOn por inform'iĝ'i pri ali'a'j land'o'j kaj kultur'o'j, do bon'vol'u ne supoz'i, ke ni jam sci'as pri ili.

Nazi'a influ'o kaj german'a ekspansi'o

Gerrit Berveling en la artikol'o Ni'a est'ont'a Eŭrop'o ..., MONATO 2005/9, p. 8, rakont'as pri ĉikan'o'j far'e de german'a'j kaj pol'a'j dogan'ist'o'j kontraŭ instru'ist'o'j parol'ant'a'j pri ras'ism'o. Est'as ebl'e, ke tiu'j dogan'ist'o'j ag'is sub nazi'a influ'o. Laŭ la dan'a libr'o Blod og Ære (Sang'o kaj honor'o) de Ol'e Linboe kaj laŭ mi'a spert'o trov'iĝ'as mult'a'j nazi'o'j en polic'a'j instanc'o'j. Aboutaleb ne mal'prav'as. Mi kuraĝ'as dir'i pli: Kresk'ant'a influ'o de nazi'o'j pov'os kaŭz'i real'a'n katastrof'o'n en Eŭrop'o.

La german'a popol'o sub la gvid'ad'o de Adolf Hitler spert'is la plej grand'a'n katastrof'o'n en si'a tut'a histori'o. Hitler asert'is, ke la ŝtat'o kre'it'a de li daŭr'os 1000 jar'o'j'n, sed ĝi daŭr'is 12 jar'o'j'n kaj sekv'is nul'ig'o de 1100-jar'a german'a ekspansi'o orient'e'n. La german'a ekspansi'o ne nur est'is milit'ad'a, sed ĉef'e ekonomi'a, kultur'a kaj demografi'a. La streb'o de german'a influ'o ampleks'is centr'a'n kaj orient'a'n Eŭrop'o'n kaj krom'e grand'a'n part'o'n de Azi'o. La german'a lingv'o nom'iĝ'is „Esperant'o de slav'o'j”. Ind'os pri'lum'i la influ'o'n de nazi'ism'o al la mult'etn'a'j soci'o'j en orient'a Eŭrop'o.

Ni lern'u de la histori'o, ni ne fals'u ĝi'n.

Ŝerc'i serioz'e

Protest'is ge'jun'ul'o'j en Litovio kontraŭ la intenc'o'j vend'i akci'o'j'n de la plej grand'a naft'o-kompani'o (Mazeikiu naft'a) en la balt'a'j ŝtat'o'j al rus'a kompani'o.

Antaŭ la labor'ej'o de la ĉef'ministr'o Algirdas Brazauskas prezent'is si'n ge'jun'ul'o'j vest'it'a'j en uniform'o'j el la sovetia epok'o. Al'ven'int'e per mal'nov'a kaj iam prestiĝ'a rus'a aŭtomobil'o Volg'a, du soveti'ec'a'j aŭtoritat'ul'o'j deklar'is, ke ili aĉet'os ne nur petrol'a'n uzin'o'n en Mazeikiai, sed ankaŭ kastel'o'j'n kaj la katedral'a'n plac'o'n en Vilniuso. Post'e ili port'is „honor'a'n leter'o'n” pri inter'popol'a amik'ec'o – dum la sovetia period'o la plej honor'a dank'esprim'o – al la reg'ist'ar'o.

La organiz'ant'o'j intenc'e elekt'is tia'n protest'o'n. Ili mal'trankvil'iĝ'as pri la cinik'ec'o de la reg'ist'ar'o, kiu sen'kaŝ'e protekt'as kompani'o'j'n kaj ili'n privat'ig'as per rus'a kapital'o.

Litovio vol'as rest'i nukle-energi'a ŝtat'o

An'iĝ'ant'e al Eŭrop'a Uni'o (EU), Litovio akcept'is la dev'o'n ferm'i si'a'n nukle'a'n central'o'n en Ignalina, kie funkci'is du Ĉernobil-tip'a'j reaktor'o'j. La unu'a reaktor'o, taks'it'a mal'sekur'a, est'is ferm'it'a fin'e de la jar'o 2004. La du'a est'as ferm'ot'a fin'e de 2009. Tamen Litovio ne vol'as tiel facil'e rezign'i pri si'a nukle'a praktik'o.

58 el 141 litovaj parlament'an'o'j, reprezent'ant'a'j preskaŭ ĉiu'j'n parlament'a'j'n frakci'o'j'n, akcept'is la ide'o'n pri pli'long'ig'o de la funkci'ad'o de la du'a reaktor'o kaj pri evolu'o de nukle'a energi'o. Politik'ist'o'j opini'as, ke nun est'as tre favor'a situaci'o por tia'j debat'o'j inter Litovio kaj EU: la prez'o de petrol'o kaj sekv'e de fuel'o'j alt'iĝ'as. Ili'a'opini'e, last'a'temp'e EU mem iĝ'is pli favor'a al nukle'a energi'o: mal'nov'a'j central'o'j modern'iĝ'as aŭ est'os konstru'at'a'j nov'a'j. Krom'e inter'naci'a'j spert'ul'o'j konfirm'is, ke la central'o de Ignalina est'as sufiĉ'e sekur'a.

En si'a rezoluci'o la parlament'o propon'is al la reg'ist'ar'o akcept'i „konkret'a'j'n decid'o'j'n” pri ferm'o de nukle'a central'o kaj pri konstru'o de nov'a central'o, kiu est'u pret'a en 2015-2017. Parlament'an'o'j ankaŭ instig'is la reg'ist'ar'o'n pri'labor'i program'o'n pri la evolu'ig'o de nukle'a energi'o en Litovio, en kiu est'u fiks'it'a'j princip'o'j de la konstru'ad'o de nov'a nukle'a central'o, ĝi'a'j financ'a'j kondiĉ'o'j kaj postul'o'j por eventual'a'j invest'ant'o'j kaj produkt'ant'o'j.

Antaŭ'e Algirdas Brazauskas, la ĉef'ministr'o de Litovio, ide'o'j'n pri nov'a reaktor'o kaj est'ont'ec'o de la land'o kiel nukle'a ŝtat'o nom'is van'a'j. Tamen nun li ordon'is prepar'i jur'a'n, ekonomi'a'n kaj financ'a'n fundament'o'j'n por al'log'i invest'ant'o'j'n. Pri neces'o de nov'a nukle'a central'o atent'ig'is ankaŭ la ĉef'ministr'o'j de Latvi'o kaj Estoni'o.

Tamen spert'ul'o'j avert'is, ke konstru'ad'o de nov'a nukle'a reaktor'o est'os mult'e'kost'a afer'o. Se Litovio sukces'os en tio, ĝi dev'os zorg'i ankaŭ pri sekur'a depon'ej'o de nukle'a'j rest'aĵ'o'j. Tio kost'us pli, ol la konstru'ad'o de nov'a nukle'a central'o. Oni kalkul'is, ke aranĝ'o de depon'ej'o de uz'it'a nukle'a brul'aĵ'o, la plej danĝer'a radioaktiv'a rest'aĵ'o, kost'us ĉirkaŭ 2,6 miliard'o'j'n da eŭr'o'j kaj la konstru'ad'o de la central'o inter 2,03 kaj 2,32 miliard'o'j'n.

Por la zorg'o pri la unu'a reaktor'o, kies mal'munt'ad'o est'as antaŭ'vid'it'a ĝis la jar'o 2030, kaj la kun tio lig'it'a'j labor'o'j jar'e est'os bezon'at'a'j ĉirkaŭ 14,48 milion'o'j da eŭr'o'j. En la fondus'o por la ĉes'ig'o de funkci'ad'o de la central'o nun est'as ĉirkaŭ 340 milion'o'j da eŭr'o'j.

En 2005 la nukle'a central'o de Ignalina plan'as vend'i 8,5 ĝis 9 miliard'o'j'n da kilo'vat'hor'o'j da elektro'energi'o, t.e. je 35 % mal'pli, ol dum la antaŭ'a jar'o.

Gas'o'dukt'a projekt'o implic'as politik'a'j'n problem'o'j'n

La 8an de septembr'o 2005 nask'iĝ'is nov'a projekt'o, pri kiu inter'konsent'is la ŝtat'estr'o'j de Rusio kaj Germanio: balt'a gas'o'dukt'o. La kontrakt'o'n sub'skrib'is respond'ec'ul'o'j de la rus'a monopol'a gas'kompani'o Gazprom kaj de la german'a'j energetik'a entrepren'o E.On kaj entrepren'o Wintershall, aparten'ant'a al la kemi-industri'a kompani'o BASF. La gas'o'dukt'o, kies konstru'o kost'os ĉirkaŭ 5,7 miliard'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j kaj kiu ek'funkci'u en 2010, al okcident'a Eŭrop'o kapabl'os liver'i ĉirkaŭ 55 miliard'o'j'n da kubaj metr'o'j da natur'a gas'o.

Laŭ la projekt'o gas'o el Siberio al Germanio est'os liver'at'a per 1189 km long'a gas'o'dukt'o, en la profund'o de Balt'a Mar'o, inter la rus'a urb'o Viborg kaj la german'a Greifswald. Tiel ĝi ĉirkaŭ'ir'os la balt'a'j'n ŝtat'o'j'n kaj Pollandon.

La rus'a'n-german'a'n inter'konsent'o'n la litova ĉef'ministr'o Algirdas Brazauskas komenc'e trakt'is trankvil'e. Laŭ li, la nun'a gas'o'dukt'a infra'struktur'o en Litovio respond'os postul'o'j'n de la land'o ankaŭ post dek jar'o'j. Dum la jar'o'j 1985-1990 la land'o jar'e konsum'ad'is pli ol 7 miliard'o'j'n da kubaj metr'o'j kaj nun nur 2,9 miliard'o'j'n.

Tamen post'e kun bedaŭr'o la ĉef'ministr'o konstat'is, ke pri nov'a rus'a-german'a projekt'o Litovion neni'u inform'is, nek demand'is. Li menci'is pri antaŭ'a'j plan'o'j de Gazprom konstru'i gas'o'dukt'o'n tra Latvi'o, Litovio kaj la kaliningrada region'o. Ĝi don'us ebl'ec'o'n liver'i gas'o'n ankaŭ invers'direkt'e, ekzempl'e, el la Nord'a Mar'o. Tiel Litovio kaj Latvi'o est'us protekt'it'a'j kontraŭ politik'a'j aŭ teknik'a'j hazard'o'j.

Diskut'o'j'n pri ŝanĝ'o de la jam proklam'it'a'j plan'o'j Brazauskas nom'is van'a'j. Li promes'is en kun'ven'o de la ĉef'ministr'o'j de la nord'a'j kaj balt'a'j land'o'j iniciat'i rezoluci'o'n, ke dum la konstru'o de gas'o'dukt'o est'u observ'at'a'j konvenci'o'j pri protekt'o de Balt'a Mar'o. Li atent'ig'is, ke en la fund'o de la mar'o, je 120 km de la litova bord'o, est'as rest'aĵ'o'j de kemi'a'j arm'il'o'j. Tie post la jar'o 1945 rus'o'j sub'akv'ig'is minimum'e 30 000 kontener'o'j'n kun toks'a gas'o.

Konservativ'ul'o Vytautas Landsbergis, eŭrop'a parlament'an'o kaj eks'a litova parlament'estr'o, nom'is nov'a'n gas'o'dukt'o'n, kiu kun'lig'os Rusion kaj Germanion, intenc'o re'desegn'i la map'o'n de Eŭrop'o. „Tiu ĉi nov'a german'a-rus'a alianc'o, hodiaŭ nom'at'a per la inter'naci'a termin'o ‚energi'a alianc'o’, est'as plan'it'a por ŝanĝ'i la politik'a'n map'o'n de Eŭrop'o. Est'as domaĝ'e, ke Eŭrop'o pret'as financ'i tio'n.” Li sub'strek'is, ke ĉi-okaz'e en la plej mal'avantaĝ'a situaci'o rest'os Pollando kaj balt'a'j ŝtat'o'j, barit'a'j eĉ dis'de provizor'a skandinavi'a alternativ'o kaj for'don'it'a'j al rus'a bon'vol'o, ĉar manipul'ad'o per monopol'a'j prez'o'j est'os oportun'a rimed'o por ankaŭ manipul'i politik'o'n de najbar'a'j land'o'j.

La nun'a litova parlament'estr'o Artur'as Paulauskas al'don'is, ke Germanio, trakt'ant'e la gas'o'dukt'a'n afer'o'n, neglekt'is pet'o'j'n de ali'a'j land'o'j, membr'o'j de Eŭrop'a Uni'o, inter ili ankaŭ Litovio. German'a'j koleg'o'j asert'is, ke gas'o'dukt'o est'as afer'o de privat'a'j kompani'o'j, tamen Paulauskas opini'as, ke gas'o'dukt'o est'as sufiĉ'e grav'a energetik'a projekt'o, aprob'ot'a ankaŭ en politik'a nivel'o.

Dum la rus'a prezid'ant'o Vladimir Putin kaj la tiam'a german'a kancelier'o Gerhard Schröder varm'e ĉirkaŭ'brak'is unu la ali'a'n pro la sukces'a decid'o, la prezid'ant'o de Pollando Aleksander Kwaśniewski fort'e kritik'is la pozici'o'n de najbar'a Germanio. Li'a'opini'e ne est'as bon'e, ke grav'a ŝtat'o efektiv'ig'as tia'n politik'o'n sen konsider'i la opini'o'n de la najbar'o'j kaj de EU, ĉar fakt'e ĝi est'as projekt'o de Rusio kaj Germanio, kiu ne aparten'as al ĝeneral'a eŭrop'a koncept'o.

La rus'a prezid'ant'o Putin konfirm'is, ke la gas'o'dukt'a plan'o kaŝ'as neniu'j'n politik'a'j'n motiv'o'j'n, kaj li invit'is land'o'j'n de Eŭrop'o part'o'pren'i en la projekt'o. La rus'a gazet'ar'o tiu'rilat'e menci'as, ke konstru'o de la gas'o'dukt'o don'as al Rusio la ebl'o'n fort'e pli'bon'ig'i si'a'j'n ekonomi'a'j'n kaj politik'a'j'n pozici'o'j'n en Eŭrop'o.

Sur'voj'e al pli grand'a mem'reg'ad'o

La 30an de septembr'o la katalun'a parlament'o voĉ'don'is por nov'a statut'o de aŭtonomi'o. Tem'as pri leĝ'o, difin'ant'a la rilat'o'j'n kaj distribu'o'n de respond'ec'o'j inter la centr'a hispan'a kaj la aŭtonom'a katalun'a reg'ist'ar'o'j, kiu dev'us aktual'ig'i la nun ekzist'ant'a'n, aprob'it'a'n en 1979.

Hispanio far'iĝ'is mal'centr'ig'it'a ŝtat'o fin'e de la 1970aj jar'o'j. Baldaŭ la aŭtonomi'o, ating'it'a de katalun'o'j, eŭsk'o'j kaj galeg'o'j, far'iĝ'is la norm'o, kaj la ŝtat'o far'iĝ'is mult'aspekt'e, kvankam ne plen'e, federaci'o, sen nom'i ĝi'n tia. La naci'a'j problem'o'j tra'kur'as la histori'o'n de Hispanio dum la tut'a 20a jar'cent'o kaj far'iĝ'is unu el la plej tikl'a'j punkt'o'j de ĝi'a kompleks'a politik'a panoram'o.

Dum unu'flank'e la dekstr'a tend'ar'o de'ven'as de radikal'e naci'ism'a tradici'o, lig'it'a al faŝism'o, ĉef'e eŭsk'o'j kaj katalun'o'j – la du popol'o'j kun fort'a naci'a sent'o kaj el'star'a'j sen'de'pend'ism'a'j parti'o'j – evolu'ig'is apart'a'j'n politik'a'j'n parti'o'j'n, kiu'j akir'is decid'a'n pez'o'n en la ŝtat'a parlament'o dum la last'a jar'dek'o.

Ĉef'leĝ'o'j

La rilat'o'j inter la centr'a reg'ist'ar'o kaj tiu'j de la 17 aŭtonom'a'j komun'um'o'j kaj du aŭtonom'a'j urb'o'j regul'iĝ'as per unu'op'a'j leĝ'o'j, nom'it'a'j statut'o'j de aŭtonomi'o, kiu'j rang'as kiel ĉef'leĝ'o'j en la hispan'a jur'o. Ili est'as diskut'it'a'j kaj aprob'it'a'j unu'e en la respektiv'a aŭtonom'a parlament'o, post'e diskut'it'a'j kaj eventual'e amend'it'a'j en la ŝtat'a parlament'o kaj fin'e referendum'it'a'j de la civit'an'o'j de la koncern'a komun'um'o.

Du'dek jar'o'j'n post ili'a aprob'o la statut'o'j'n oni konsider'is eks'dat'a'j en divers'a'j komun'um'o'j, sed dum la du'a mandat'o de la dekstr'a Popol'a Parti'o (PP) (2000-2004), pro ties naci'ism'a kaj ŝtat-centr'ism'a ag'ad'o, la procez'o sent'iĝ'is nepr'a en Kataluni'o kaj Eŭski'o.

Sen'de'pend'e de la venk'ont'a parti'o, la ĉef'a cel'o de la nun'a parlament'a period'o en Kataluni'o, komenc'it'a per la elekt'o'j de novembr'o 2003, sen'kontest'e est'is la redakt'ad'o de nov'a statut'o. Sed kiam la Social'ism'a Parti'o venk'is en la hispan'a'j balot'o'j de mart'o 2004, montr'iĝ'is unik'a ŝanc'o, por ke la propon'o, el'ir'ont'a de la katalun'a parlament'o, est'u akcept'it'a de la ŝtat'a.

Lojal'ec'o

Dum 19 monat'o'j la kvin parlament'a'j grup'o'j diskut'is kaj kun'e redakt'is la nov'a'n propon'o'n. Est'is klar'e de la komenc'o, ke la Popol'a Parti'o de Kataluni'o (PPK) (15 el 135 parlament'a'j seĝ'o'j) fin'e voĉ'don'os kontraŭ ĝi, sed long'a tradici'o de lojal'ec'o kaj reciprok'a estim'o permes'is, ke en la unu'a leg'o est'is inter'konsent'it'a de ĉiu'j la larĝ'a pli'mult'o de la artikol'ar'o. Post la fin'a voĉ'don'o, kiam 89 % de la parlament'an'o'j voĉ'don'is por la fin'a leĝ'o'propon'o en solen'a sesi'o, ankaŭ la grup'estr'o de PPK al'iĝ'is al la komun'a fot'o de parti'estr'o'j.

Tiu fin'a fot'o, en fest'a etos'o, kvankam ne por ĉiu'j, ne kaŝ'is ekstrem'e vigl'a'n inter'trakt'ad'o'n, kaj eĉ dram'ec'a'n last'a'punkt'a'n inter'konsent'o'n en la antaŭ'a tag'o, kiam la parlament'o debat'is ĝis la du'a maten'e, ĝis est'is ating'it'a vort'um'ad'o pri la ŝlos'il'a ĉapitr'o pri financ'o'j, kontent'ig'ant'a la kvar grup'o'j'n, kiu'j sub'ten'as la nov'a'n statut'o'n.

Post la last'a etap'o de la PP-reg'ist'ar'o rezult'is kristal'e klar'e, ke ĉio dev'is est'i nigr'e sur blank'e detal'ig'it'a en la nov'a el'don'o de la statut'o, por evit'i mal'favor'a'j'n unu'flank'a'j'n leg'o'j'n far'e de la hispan'a reg'ist'ar'o, kaj eĉ de la konstituci'a kort'um'o, en kies membr'o-elekt'ad'o preskaŭ ne rol'as la politik'a'j parti'o'j de la periferi'a'j naci'o'j.

Histeri'a'j kri'o'j

La nov'a statut-propon'o komenc'iĝ'as per bombast'a antaŭ'parol'o, sen jur'a valor'o, en kiu oni memor'ig'as pri la kontinu'a mem'reg'ad'o de Kataluni'o dum jar'cent'o'j kaj deklar'as la rajt'o'n de mem'dispon'o, kvankam ĝi post'e ne aper'as en la jur-valid'a part'o. Tiu antaŭ'parol'o, analog'a per si'a retor'ik'o al mult'a'j konstituci'o'j, vek'is eĉ histeri'a'j'n kri'o'j'n en Hispanio (vid'u la apud'a'n artikol'o'n).

Kvankam la politik'a'j deklaraci'o'j ankoraŭ preskaŭ ne pri'trakt'as tio'n, laŭ la spert'ul'o'j la statut-propon'o lev'os du ĉef'a'j'n diskut'o'j'n.

Unu'flank'e, tem'as pri la star'ig'o de du'op'a'j rilat'o'j parti-egal'a'j inter Hispanio kaj Kataluni'o en kre'ot'a'j aŭ re'form'ot'a'j lig-organ'o'j. El la centr'ism'a vid'punkt'o, Kataluni'o est'as nur unu inter mult'a'j komun'um'o'j, kaj far'iĝ'us mult'e pli oportun'e, se ĝi akcept'us al'iĝ'i al mult'op'a'j organ'o'j, kie ĉiu'j aŭtonom'a'j komun'um'o'j sam'temp'e inter'trakt'us kun la centr'a potenc'o. Al tio katalun'o'j opon'as, ke la diferenc'o'j inter la dezir'o'j pri mem'reg'ad'o de katalun'o'j kaj ĉiu'j ali'a'j, krom eŭsk'o'j, est'as grand'eg'a'j kaj ke la hispan'a konstituci'o difin'as mal'sam'a'j'n nivel'o'j'n de aŭtonom'ec'o, laŭ la dezir'o'j de ĉiu'j region'o'j kaj naci'o'j de la ŝtat'o.

Politik'a marĉand'ad'o

Ali'flank'e, mon'o far'iĝ'is de'long'e la ĉef'a batal'kamp'o. La centr'a reg'ist'ar'o regul'e agnosk'as, ke Kataluni'o est'as sub'financ'at'a, sed la kvant'o de tiu mon'o de'pend'ad'as de politik'a marĉand'ad'o kaj de la pez'o de katalun'ism'a'j parti'o'j en la hispan'a'j kortes'o'j en ĉiu parlament'a period'o. La statut-propon'o fiks'as objektiv'a'j'n kriteri'o'j'n, kiel fisk'a'j'n bilanc'o'j'n, por mezur'i la impost'o-kvot'o'n en'spez'ig'end'a'n de Kataluni'o kaj la part'o'n trans'don'end'a'n al la ŝtat'o, pag'e al ĝi'a'j serv'o'j kaj kiel solidar'ec'o kun la pli mal'riĉ'a'j region'o'j.

La punkt'o montr'iĝ'as ekstrem'e grav'a, ĉar ekzist'as divers'a'j manier'o'j kalkul'i tiu'j'n bilanc'o'j'n, kaj neni'u hispan'a reg'ist'ar'o kuraĝ'is publik'ig'i ili'n, mal'kiel ekzempl'e okaz'ad'as en Germanio. Tiu'j punkt'o'j, kaj ali'a'j, est'as diskut'at'a'j pro si'a eventual'a kontraŭ'konstituci'ec'o. Kvankam la konsult'a jur-organ'o de la katalun'a parlament'o prav'ig'is la tekst'o'n, kelk'a'j renom'a'j jur'ist'o'j esprim'is dub'o'j'n pri difin'it'a'j punkt'o'j.

La diskut'o'j en la hispan'a parlament'o long'iĝ'os ĝis mart'o aŭ april'o, kaj oni kalkul'as, ke la referendum'o por la aprob'o de la statut'o okaz'os en juni'o. Tamen tiu ĉi kalendar'o est'as tre ŝanĝ'ebl'a pro la ekster'ordinar'e batal'em'a opozici'o de la Popol'a Parti'o.

Sen'brid'a naci'ism'o en la hispan'a dekstr'o

Tuj post la elekt'iĝ'o de la nov'a katalun'a reg'ist'ar'o, koalici'o de social'ist'o'j, mal'dekstr'a'j sen'de'pend'ist'o'j kaj eko-social'ist'o'j, en decembr'o 2003, Manuel [manŭél] Frag'a, la honor'a prezid'ant'o kaj fond'int'o de la Popol'a Parti'o kaj eks'ministr'o dum la faŝism'a reĝim'o de Franc'o [frank'o], memor'ig'is en parol'ad'o, ke konstituci'a dev'o de la arme'o est'as konserv'i la unu'ec'o'n de la patr'uj'o.

Tia'j pli-mal'pli vual'it'a'j minac'o'j al puĉ'o, apenaŭ kred'ebl'a'j en preskaŭ 20-jar'a membr'o'ŝtat'o de Eŭrop'a Uni'o, far'iĝ'is de tiam period'a'j en la hispan'a'j naci'ism'a'j amas'komunik'il'o'j. Tamen, post la aprob'o de la propon'o de nov'a statut'o de aŭtonomi'o far'e de la katalun'a parlament'o, ili far'iĝ'is preskaŭ ĉiu'tag'a'j.

Antonio [antonjo] Burg'os, opini'ist'o de la madrida ĵurnal'o ABC, epitet'is la propon'o'n puĉ'o, sam'e kiel li'a koleg'o Carlos Dávila [karlos dábila] de la pli radikal'a La Razón, kiu eĉ taks'is ĝi'n pli terur'a ol la fiask'a arme'a puĉ'o de 1981, kiam la reg'ist'ar'o kaj la parlament'o est'is kidnap'it'a'j de ĝendarm'a rot'o kaj tank'o'j sur'strat'iĝ'is en Valencio.

Balkan'iĝ'o

Ĝust'e Alfons'o Ussía, de La Razón, taks'is tut'e ebl'a, ke tank'o'j baldaŭ rul'iĝ'os tra la ĉef'a'j katalun'a'j urb'o'j. Jam dum la period'o de la reg'ad'o de la prezid'int'o de la reg'ist'ar'o José María Aznar [ĥosé maria asnár], la danĝer'o de balkan'iĝ'o de Hispanio est'is fiks-ide'o li'a, kvazaŭ li inklin'us al konkur'ad'o kun la iam'a'j serb'a'j gvid'ant'o'j.

En tiu ĉi okaz'o ne nur Ussía re'lanĉ'is la terur'a'n minac'o'n, sed ankaŭ la direktor'o de la du'a ĉef'a ĵurnal'o de Madrido, El Mundo, tre proksim'a al la Popol'a Parti'o. Tamen, la plej akr'a'n ton'o'n, kiel kutim'e, uz'ad'as la ŝovinism'a radi'o-ĉen'o COPE, posed'at'a de la hispan'a katolik'a episkop'ar'o, kaj la ekstrem'e ekstrem'a Diario de Valencia, i.a. taks'int'a la katalun'a'n parlament'o'n fanatik'a.

En'tut'e la propon'o de statut'o ricev'is laŭt'a'n mal'aprob'o'n en Hispanio, kaj tre apart'e el la vic'o'j de la Popol'a Parti'o, kies ĉiu'nivel'a'j gvid'ant'o'j kvazaŭ konkur'as, serĉ'ant'e kiel ebl'e plej mal'estim'a'j'n adjektiv'o'j'n. María San Gil [ĥil], prezid'ant'in'o de la eŭsk'a PP, eĉ asert'is, ke la katalun'a statut'o est'is oksigen'a balon'o por Et'a, la eŭsk'a arm'it'a organiz'aĵ'o.

Urtikari'o

Ankaŭ kelk'a'j el'star'a'j membr'o'j de la Social'ism'a Parti'o kvazaŭ part'o'pren'is la lud'o'n, kiel Francisco Vázquez [fransisko baskes], prezid'ant'o de la Hispan'a Federaci'o de Municip'o'j kaj Provinc'o'j, kiu dir'is, ke la antaŭ'parol'o de la statut'o, kie oni deklar'as Kataluni'o'n naci'o, kaŭz'as al li urtikari'o'n.

Plej alarm'a'j est'is la deklaraci'o'j de ĉef'stab'estr'o Félix Sanz Roldán [feliks sans roldán] pri la mal'trankvil'iĝ'o de la arme'o pri la unu'ec'o de Hispanio, sed tio ne kaŭz'is admon'o'n, almenaŭ publik'a'n, far'e de li'a'j reg'ist'ar'a'j super'ul'o'j pro la dev'o de arme'an'o'j silent'i en politik'a'j debat'o'j. Ankaŭ la prezid'ant'o de la Bank'o de Hispanio, sindikat'estr'o'j kaj eĉ la hispan'a ombudsmano (popol'defend'ant'o) montr'is si'a'j'n rezerv'o'j'n pri la propon'o.

Antaŭ tiel fort'eg'a'j prem'o'j la reg'ist'ar'a prezid'ant'o Rodríguez Zapatero [rodriges sapatero], promes'int'a akcept'ig'i en la hispan'a parlament'o ĉi'a'n propon'o'n, larĝ'e inter'konsent'it'a'n en la katalun'a parlament'o kaj laŭ'a'n al la konstituci'o, klopod'as kiel ebl'e plej sen'vund'e el'tir'i si'n el la embaras'o. Akord'e kun si'a fam'o pri dialog'em'o, li lanĉ'is, ke li hav'as eĉ ok ebl'o'j'n, kontent'ig'ont'a'j'n ĉiu'j'n pri la disput'at'a asert'o, ke Kataluni'o est'as naci'o – tiu vek'ant'a la plej sent'em'a'j'n re'ag'o'j'n en Madrido.

Sed mez'e de kruc'milit'a etos'o de sen'brid'a naci'ism'o de la hispan'a dekstr'o, la ating'o de inter'konsent'o inter ĝi kaj la 89 % de la katalun'o'j ŝajn'as entrepren'o donkiĥot'a.

Student'o'j

„Student'o'j ne est'as rub'o”, „Vi ŝpar'as, ni el'migr'as”, „Ni merit'as pli ol du'a'rang'a'j'n diplom'o'j'n”: tia'manier'e pli ol 5000 litovaj student'o'j protest'is en Vilnius antaŭ la parlament'ej'o. Ili atent'ig'is ĉef'e pri ne'sufiĉ'a stud'kvalit'o, mal'bon'a liver'ebl'o de lern'o'libr'o'j kaj instru'material'o'j, terur'a'j komun'loĝ'ej'o'j, mal'grand'a'j stipendi'o'j kaj kredit'o-lim'o'j.

Krom'e ili dir'is, ke la reg'ist'ar'o plan'as tranĉ'i la buĝet'o'n por super'a'j stud'o'j je 5,8 milion'o'j da eŭr'o'j malgraŭ kresk'ant'a financ'a bezon'o. Laŭ la student'o'j, la reg'ist'ar'o proviz'as nur 45 % de la antaŭ'vid'it'a buĝet'o. En la sekv'a jar'o tiu ĉi el'cent'aĵ'o fal'os ĝis 40 sed la student'o'j postul'as ne mal'pli ol 75 %.

La vic'ministr'o pri kler'ig'o kaj parlament'an'o'j diskut'is la problem'o'n kun student'o'j kaj promes'is pli atent'i ili'a'j'n problem'o'j'n.

Eŭrop'o pli'alt'ig'as si'a'n drat'ar'o'n

Fin'e de 2005 mort'is kvar hom'o'j pro kugl'o'j en la nord-afrik'a urb'o Sebto dum sturm'o de 500-600 en'migr'em'ul'o'j al la du'obl'a pik'drat'ar'o ĉirkaŭ'ant'a la urb'o'n. La 6an de oktobr'o marokaj ĝendarm'o'j paf'mort'ig'is ali'a'j'n ses, kiu'j klopod'is trans'salt'i la drat'ar'o'n de Melilo, la ali'a hispan'a koloni'o en Nord-Afrik'o. Dum dek'o da tag'o'j la salt-atak'o'j far'e de cent'o'j da afrik'an'o'j far'iĝ'is ĉiu'nokt'a'j kaj en divers'a'j okaz'o'j dek'o'j da hom'o'j, eĉ 350 sam'temp'e la 2an de oktobr'o, sukces'is en'ir'i en la hispan'a'j'n posed'aĵ'o'j'n, taks'at'a'j'n la pord'o de Eŭrop'o kaj bilet'o al mal'pli mank'a viv'o.

Kvankam sturm'o'j ne est'as nov'a'j, ili'a pli'oft'iĝ'o kaj la amas'iĝ'o de la part'o'pren'ant'o'j surpriz'is la hispan'a'j'n aŭtoritat'o'j'n. La fon'a'j kaŭz'o'j est'as klar'a'j: la last'a Inform'o pri la Hom'a Dis'volv'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j montr'as, ke en la sub'sahar'a Afrik'o viv'as 100 milion'o'j pli da hom'o'j en ekstrem'a mal'riĉ'ec'o ol en 1990. Pli proksim'a kaŭz'o est'as la kresk'ant'a prem'o de Maroko kontraŭ tiu'j hom'o'j, kiu'j amas'iĝ'as en aĉ'a'j kamp'ad'ej'o'j proksim'a'j al Sebto kaj Melilo, sen manĝ'aĵ'o'j, akv'o kaj kurac'il'o'j, kiel denunc'ad'as de la komenc'o de la jar'o la ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o SOS Ras'ism'o kaj kiel publik'iĝ'is en la Inform'o 2005 de la Hispan'a Komision'o por Help'o al la Rifuĝ'int'o'j. Ne'last'e, ankaŭ la pli'alt'ig'o de la du'obl'a drat-bar'il'o, kiu ĉirkaŭ'as la du urb'o'j'n de 3 al 6 metr'o'j, komenc'it'a antaŭ kelk'a'j monat'o'j, cert'e lud'as rol'o'n.

Al la sturm'o'j, kaj si'n'sekv'o de 10 mort'ig'o'j (14 laŭ ne'oficial'a'j font'o'j) kaj cent'o'j da vund'it'o'j, la hispan'a reg'ist'ar'o prem'is la marokajn aŭtoritat'o'j'n. Eŭrop-Uni'a'j help'o'j kun valor'o de 40 milion'o'j da eŭr'o'j promes'it'a'j antaŭ du jar'o'j est'is tuj mal'blok'it'a'j, kaj por la unu'a foj'o Maroko aplik'is la hispan-marok'an traktat'o'n de 1992, per kiu Maroko dev'ig'as si'n re'akcept'i la el'migr'int'o'j'n el tri'a'j land'o'j en'ir'int'a'j Hispanion tra ĝi'a teritori'o. Unu'a grup'o de 70 hom'o'j flug'is al Tanĝer'o jam en la 6a de oktobr'o.

El'migr'int'o'j kontraŭ en'migr'ant'o'j

Tamen Maroko komenc'is aplik'i nov'a'n politik'o'n al la en'migr'int'o'j. Anstataŭ vetur'ig'i ili'n ĝis la nord'a land'lim'o kun Alĝerio, ĝi for'las'is cent'o'j'n da hom'o'j en la dezert'o. Kun'labor'ant'o'j de Kurac'ist'o'j Sen Lim'o'j trov'is pli ol 500 hom'o'j'n 30 km for de la urb'o Ajn aŝ-Ŝuatir, en dezert'a lim'region'o kun Alĝerio la 7an de oktobr'o. La ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o klar'ig'is, ke inter tiu'j hom'o'j trov'iĝ'is infan'o'j, graved'ul'in'o'j kaj tre grav'a'j vund'it'o'j, kaj ili hav'is nek manĝ'o'j'n nek akv'o'n. Laŭ SOS Ras'ism'o kaj Prodein – konfirm'int'a'j la nov'aĵ'o'n – mort'is 24 hom'o'j el tiu grup'o. Ali'a'j denunc'o'j ven'is pri for'las'o de ali'a'j grup'o'j en neni'ej'o apud Maŭritani'o, kaj ankaŭ Front'o Polisario asert'is, ke Maroko for'pel'is 80 el'migr'em'ul'o'j'n trans la mur'eg'o'j'n, kiu'j mez'e de la dezert'o rol'as kiel fakt'a lim'o inter ĉi tiu geril'a teritori'o kaj la marokaj okupaci'ant'o'j de Okcident'a Saharo.

Tiu'j kontraŭ'hom'a'j ag'ad'o'j de la maroka reg'ist'ar'o met'is la hispan'a'n reg'ist'ar'o'n en tre embaras'a'n situaci'o'n, kaj laŭt'ig'is la voĉ'o'j'n de la kolektiv'o'j kontraŭ'a'j al la en'migr'o-politik'o'j de la last'a'j hispan'a'j reg'ist'ar'o'j. La prezid'ant'in'o de la Patr'in'o'j de la Maj'o-Plac'o, Heb'e Pastor [ebe pastór] de Bonafini, send'is mal'ferm'it'a'n leter'o'n al la prezid'ant'o de la hispan'a ekzekutiv'o, José Lu'is Rodríguez Zapatero [ĥosé lŭis rodriges sapatero], pri la ag'ad'o de li'a reg'ist'ar'o pri la amas'a'j al'ven'o'j de afrik'an'o'j al Sebto kaj Melilo. En ĝi ŝi memor'ig'is, kiel mil'o'j da hispan'o'j est'is akcept'it'a'j de Argentino, kiam ili fuĝ'is de la mal'sat'o post la hispan'a milit'o. Ankaŭ por mult'a'j hispan'o'j, mem spert'int'a'j el'migr'ad'o'n al ali'a'j land'o'j, la nun'a'j okaz'aĵ'o'j kre'as akr'a'j'n konscienc-riproĉ'o'j'n. En'tut'e, en la last'a'j dek jar'o'j mort'is 1400 hom'o'j klopod'ant'a'j en'ir'i Hispanion, laŭ reg'ist'ar'a'j font'o'j. Tamen, laŭ inform'o'j de Kurac'ist'o'j Sen Lim'o'j, la nombr'o alt'iĝ'as ĝis 6300.

Afrik'o neglekt'it'a

Mal'sat'o minac'as kvin milion'o'j'n da hom'o'j en Sahelo, laŭ kalkul'o'j de la Nutr'aĵ'a kaj Agr'o'kultur'a Organiz'aĵ'o de UN. Ĝi'n kaŭz'as fatal'a kombin'o de pluv-mank'o kaj akrid'o'j. Kiam antaŭ unu jar'o plag'o de migr'ant'a'j akrid'o'j neni'ig'is 4 milion'o'j'n da hektar'o'j en Maŭritani'o, Sen'egal'o, Mali'o, Niĝero kaj Ĉado, kelk'a'j jam prognoz'is intens'a'n migr'o-ond'o'n en 2005: „Oni ne vol'is don'i la neces'a'n help'o'n ĝust'a'temp'e, do ili dev'os pag'i la faktur'o'n per el'ŝip'iĝ'o,” tiam deklar'is maroka funkci'ul'o, antaŭ'vid'ant'a mult'obl'iĝ'o'n de la dram'a'j prov'o'j trans'ir'i la Ĝibraltar'an mar'kol'o'n aŭ eĉ la ocean'o'n ĝis la Kanariaj Insul'o'j per boat'aĉ'o'j.

Nur el Mali'o, la akrid'o'j, kapabl'a'j for'glut'i en unu tag'o kvant'o'n egal'a'n al si'a propr'a pez'o, neni'ig'is unu milion'o'n da hektar'o'j. De la 900 sub'sahar'an'o'j loĝ'ig'it'a'j mez'e de oktobr'o en la Centr'o de Por'temp'a Rest'ad'o por En'migr'int'o'j de Melilo, 35 % est'is mali'a'j. Sed la mizer'o est'as ĝeneral'a en ali'a'j land'o'j: el la 674 milion'o'j da sub'sahar'an'o'j nombr'it'a'j en 2003, 46 % tra'viv'as per mal'pli ol po unu dolar'o tag'e, laŭ la Mond'a Bank'o.

Ekonomi'a kresk'o

Ĝust'e la hispan'a ministr'o pri Intern'a'j Afer'o'j, José Antonio [ĥosé antonjo] Alonso agnosk'is, ke „mis'funkci'as la inter'naci'a politik'o pri help'o al Afrik'o.” Tamen li ne parol'is pri la propr'a hispan'a politik'o, kiu tre for'as de la fam'a cel'o de la 0,7 % de la mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP): malgraŭ la grand'a ekonomi'a kresk'o de la 80aj kaj 90aj jar'o'j, la help'o por dis'volv'ad'o fal'is je 20 %, kaj tre apart'e dum la jar'o'j de la dekstr'a reg'ist'ar'o de la Popol'a Parti'o, kiu, laŭ Intermón Oxfam, redukt'is la invest'o'j'n ĝis 0,23 % de la MEP. Krom'e, la hispan'a'j invest'o'j por dis'volv'ad'o ĉiam prioritat'ig'is Sud-Amerik'o'n, anstataŭ la najbar'a'j'n sud'a'j'n land'o'j'n. Pli'e, laŭ raport'o de OneWorld, Hispanio est'as la land'o de la Organiz'aĵ'o por Ekonomi'a'j Kun'labor'o kaj Evolu'ig'o kun la plej grand'a procent'o de help'o lig'it'a al propr'a'j komerc'a'j interes'o'j: la t.n. kredit'o'j Fad, kiu'j tiom et'e help'as la dis'volv'iĝ'ant'a'j'n land'o'j'n kaj ja impuls'as la komerc'a'n ekspansi'o'n de la hispan'a'j entrepren'o'j.

Kiu sem'is vent'o'n, rikolt'is fulm'o'tondr'o'n.

Kun si'a'spec'a spac'o

En oktobr'o la ĉin'a kun'hom'a kosm'o'ŝip'o Shenzhou 6 al'tir'is mult'e da atent'o en kaj ekster Ĉini'o. La sukces'a lanĉ'o kaj re'ven'o de du kosmonaŭt'o'j far'iĝ'is ekscit'a event'o por la ĉin'a naci'o kaj indik'is, ke Ĉini'o plu progres'is en spac-esplor'ad'o.

La ĉin'a spac-projekt'o konsist'as el tri faz'o'j. La unu'a est'is ating'it'a en 2003, kiam la unu'a ĉin'a kosmonaŭt'o, Yang Liwei, sukces'e observ'is la ter'o'n kaj far'is scienc'a'n eksperiment'o'n. La du'a faz'o est'as plen'um'at'a per la sukces'a lanĉ'o de la kun'hom'a eksperiment'ej'o Shenzhou 6. La tri'a faz'o cel'as star'ig'i konstant'a'n kosm'o-eksperiment'ej'o'n kaj kosm'o-projekt'a'n sistem'o'n.

Grand'a distanc'o inter riĉ'ec'o kaj mal'riĉ'ec'o

Ek'de 1978, post kiam Ĉini'o ek'is mal'ferm'a'n kaj re'form'ad'a'n politik'o'n, la ekonomi'o rapid'e kresk'as. Tial Ĉini'o gajn'is rimark'ind'a'n efik'o'n en for'ig'o de la mal'riĉ'ec'o. De 1987 ĝis 2001 redukt'iĝ'is je 23 milion'o'j la nombr'o de mizer'a'j hom'o'j laŭ norm'o, difin'it'a de la Mond'a Bank'o.

El nov'a enket'o konstat'ebl'is, ke ek'de 1997 ĝis nun la en'spez'o'j de urb'an'o averaĝ'e kresk'is je 75 %. Nun'temp'e jar'a en'spez'o ating'as 3000 uson'a'j'n dolar'o'j'n. Tamen en la sam'a period'o la en'spez'o'j de vilaĝ'an'o'j mal'mult'e kresk'is. La kial'o est'as, ke la labor'a'j ŝanc'o'j trov'iĝ'as precip'e en urb'o'j kaj urb'eg'o'j, la fabrik'ad'a'j centr'o'j de eksport'aĵ'o'j.

Ĝust'e pro la ne'egal'a rapid'o de la kresk'ad'o drast'e grand'iĝ'as la distanc'o inter riĉ'ul'o'j kaj mal'riĉ'ul'o'j. Statistik'o, publik'ig'it'a de la Evolu'ig'a Program'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, montr'as, ke la Gini-koeficient'o de Ĉini'o nun'temp'e est'as 0,45. 20 % de la plej mal'riĉ'a'j hom'o'j hav'as nur 4,7 % de la en'spez'o'j kaj konsum'ad'o, dum 20 % de la plej riĉ'a'j hom'o'j hav'as 50 %. La distanc'o inter riĉ'ec'o kaj mal'riĉ'ec'o en Ĉini'o jam super'is akcept'ebl'a'n lim'o'n kaj ankoraŭ pli'grand'iĝ'as. Se tiel daŭr'os, est'os ne'facil'e real'ig'i komun'a'n riĉ'ec'o'n kaj ebl'e ek'est'os soci'a mal'stabil'ec'o. Rimark'ind'as, ke la ĉin'a reg'ist'ar'o tre atent'as tiu'n fenomen'o'n kaj al'pren'as rimed'o'j'n por redukt'i la distanc'o'n.

Labor'fort'o mank'as

Litovio al'front'as mal'avantaĝ'a'n situaci'o'n. Dum 15 jar'o'j de ŝtat'a sen'de'pend'ec'o la land'o'n for'las'is ĉirkaŭ 300 000 litovoj dum re'ven'is nur 72 000. Post an'iĝ'o en Eŭrop'a Uni'o la migr'ad'procez'o pli'grand'iĝ'is: en la jar'o 2003 el'migr'is 11 000 kaj en 2004 15 200 person'o'j. La plej al'log'a'j land'o'j est'as Briti'o, Irlando kaj Skandinavi'o.

Litovaj gazet'o'j kaj anonc'tabul'o'j plen'as je divers'a'j labor'ofert'o'j. En la ĉef'urb'o mank'as divers'profesi'a'j labor'ist'o'j: mason'ist'o'j, ŝofor'o'j, vend'ist'o'j ... Eĉ kompani'o'j, kiu'j ne postul'as alt'kvalit'a'n labor'ist'ar'o'n, ne hav'as elekt'o'ebl'ec'o'n. Ekzempl'e la ĉef'urb'a komun'um'a mastr'um'ad'o plend'as pro mank'o de kort'ist'o'j. Kvankam oficial'e en Vilniuso est'as 9000 sen'labor'ul'o'j, en la labor'a bors'o la postul'ad'o de labor'ant'o'j cent'obl'e super'as la real'a'n propon'ad'o'n.

Spert'ul'o'j asert'as, ke tia situaci'o baldaŭ negativ'e influ'os la ag'ad'o'n de kompani'o'j kaj la evolu'o'n de la ekonomi'o. Real'a danĝer'o minac'as transport'o'n. Ĉef'urb'a'j bus'kompani'o'j apenaŭ pov'as trov'i po unu ŝofor'o'n por ĉiu urb'a trafik'itiner'o. Pli'a'j neces'a'j bus'o'j jam kaŭz'us grand'eg'a'n problem'o'n. Plur'a'j ŝofor'o'j konsent'as labor'i ekster si'a'j oficial'a'j labor'hor'o'j kontraŭ pli alt'a salajr'o.

Ali'a'j kompani'o'j eĉ akcept'as person'o'j'n sen sufiĉ'a kvalifik'o por bus'a stir'ad'o kaj intenc'as mem instru'i ili'n. „Ni pag'os la instru'ad'o'n kaj ni streb'os, ke la dung'it'o labor'u ĉe ni dum minimum'e du jar'o'j. Se li ek'dezir'us ŝanĝ'i labor'ej'o'n, li dev'us re'don'i al la entrepren'o tut'e aŭ almenaŭ part'e la invest'it'a'n mon'sum'o'n”, dir'is Vilius Laužikas, la estr'o de la kompani'o Busturas el la urb'o Šiauliai. Tiu ĉi kompani'o dum la du'a du'on'o de 2004 perd'is 35 ŝofor'o'j'n, kiu'j for'las'is si'a'j'n posten'o'j'n por serĉ'i pli bon'e pag'at'a'j'n lok'o'j'n. Plur'a'j for'vojaĝ'is al Londono. Ŝarĝtransportaj kompani'o'j ne pli bon'e fart'as. Al ili precip'e mank'as ŝofor'o'j por inter'naci'a'j itiner'o'j.

Direktor'o'j de divers'a'j litovaj entrepren'o'j riproĉ'as la reg'ist'ar'o'n, ke ne ven'as decid'o pri liber'a labor'fort'a en'ven'o el ali'a'j land'o'j kaj ke ĝi eĉ ne hav'as ajn'a'n strategi'o'n tiu'rilat'e. Iu'j kompani'o'j jam konstat'is, ke ili ne pov'as pli'vast'ig'i si'a'n ag'ad'o'n pro mank'o de labor'fort'o. „En mart'o al ni mank'os 500-600 person'o'j. Ĉi-moment'e ni bezon'as 250 dung'it'o'j'n, kiu'j'n ni van'e serĉ'as. Se la situaci'o daŭr'os, part'o'n de produkt'ad'o ni dev'os trans'loĝ'ig'i en ali'a'j'n land'o'j'n”, dir'is estr'o de la japan'a kompani'o Yazaki, kiu jam dum dek jar'o'j funkci'as en Litovio.

La litova labor'bors'o inform'is, ke dum la unu'a du'on'o de la jar'o 2005 permes'o'n labor'i en Litovio ricev'is 881 ekster'land'an'o'j, sam'grand'a kvant'o, kiel dum la tut'a antaŭ'a jar'o (877). La plej grand'a kvant'o da ekster'land'an'o'j trov'is labor'o'n en Vilniuso.

En 2004 en Litovio labor'is 61,2 % de ĉiu'j 15-64-jar'aĝ'a'j person'o'j, t.e. iom mal'pli ol la averaĝ'o en Eŭrop'a Uni'o (63,3 %).

Kial lund'o ek'as sabat'e?

Lund'o ek'as sabat'e est'as unu el la plej bon'a'j libr'o'j, verk'it'a'j en Rusio en la 20a jar'cent'o. Al rus'a'j leg'ant'o'j ne neces'as prezent'i ĝi'n – jam kelk'a'j generaci'o'j bon'e kon'as ĝi'n kaj tre ŝat'as, – sam'e mi est'as grand'a ŝat'ant'in'o de la libr'o kaj de la aŭtor'o'j – du frat'o'j: Bor'is kaj Arkadi'j Strugackij. Ili verk'is mult'a'j'n fantast'a'j'n kaj scienc-fikci'a'j'n libr'o'j'n. Kelk'a'j est'as jam traduk'it'a'j en Esperant'o'n.

Fakt'e, la libr'o Lund'o ek'as sabat'e antaŭ'is la mod'o'n kaj la epok'o'n: ĝi en'hav'as tem'o'j'n, kiu'j nur komenc'as est'i popular'a'j. Nun leg'ant'o'j de ĉiu'j land'o'j kun interes'o kaj plezur'o sekv'as la aventur'o'j'n de la fam'a Harry Potter en la mond'o de hom'o'j kaj en paralel'a mond'o de sorĉ'ist'o'j. Sed la frat'o'j Strugackij el'pens'is tiu'n paralel'a'n mond'o'n 40 jar'o'j'n pli fru'e, en la jar'o 1963! En la libr'o Lund'o ek'as sabat'e tem'as ĝust'e pri du paralel'a'j mond'o'j: la mond'o de ordinar'a'j hom'o'j kaj la mond'o de sorĉ'ist'o'j! Nur ĉi tie tem'as ne pri sorĉ'ist'a lern'ej'o, sed pri esplor-scienc'a institut'o IESMASO (Institut'o Esplor-Scienc'a pri Magi'o kaj Sorĉ'o).

Ĉio okaz'as ie en la nord'o de Rusio, en urb'et'o Solovec, kie funkci'as ne'kutim'a esplor-scienc'a institut'o: tie labor'as sorĉ'ist'o'j kaj magi'ist'o'j, vampir'o'j, spirit'o'j, ĝin'o'j. Tie est'as fak'o'j de Line'a Feliĉ'o, de Aŭgur'o'j kaj Profet'aĵ'o'j, de Defend'a Magi'o, de Absolut'a Sci'o, de Universal'a'j Trans'form'o'j kaj eĉ Veterburoo, kiu, evident'e, aŭgur'as la veter'o'n ... La scienc'ist'o'j serĉ'as recept'o'j'n de etern'a viv'o, feliĉ'o kaj ĝoj'o ... Kvankam mult'a'j scienc'ist'o'j est'as tre aĝ'a'j, – kelk'cent'jar'a'j – ili hav'as tre modern'a'j'n ide'o'j'n kaj adapt'iĝ'as al teknik'a progres'o: en elektron'ik'a salon'o de la Institut'o funkci'as unu el la plej modern'a'j kalkul'maŝin'o'j de si'a temp'o! Ili okup'iĝ'as pri sub'molekul'a kaj infra'neŭron'a magi'o, kaj old'a malic'ul'o Merl'in por far'i si'a'j'n veter'prognoz'o'j'n kaŝ'e aŭskult'as la radi'o'n ...

En si'a mal'long'a sed tre interes'a antaŭ'parol'o la traduk'int'o menci'as, ke la libr'o en'hav'as du ĉef'a'j'n grup'o'j'n de rol'ant'o'j: person'o'j de rus'a folklor'o kaj person'o'j de sovetia real'o de la 50aj-60aj jar'o'j de la 20a jar'cent'o: kun'e kun mar'vir'in'et'o'j, hejm'kobold'o'j, parol'ant'a ezok'o, Ost'ul'o la Sen'mort'a, mult'kap'a Drak'o Goriniĉ kaj ali'a'j, kun'ekzist'as normal'a'j ordinar'a'j sovetiaj burokrat'o'j kaj fals'a'j scienc'ist'o'j, kiu'j viv'as en la ombr'o de ver'a'j scienc'ist'o'j. Sed en la magi'a mond'o de la frat'o'j Strugackij oni tuj vid'as fals'a'n scienc'ist'o'n: li hav'as har'oz'a'j'n orel'o'j'n! Sed en la libr'o est'as la tri'a grup'o de rol'ant'o'j, ebl'e la plej grav'a por la en'hav'o: ver'a'j scienc'ist'o'j, entuziasm'ul'o'j ĝis frenez'iĝ'o, por kiu'j scienc'o grav'as pli ol ĉio en la mond'o.

La titol'o de la libr'o vol'as dir'i, ke ver'a scienc'ist'o – hom'o aŭ sorĉ'ist'o – labor'as si'n'don'e, ne kalkul'ant'e labor'hor'o'j'n, solv'ad'as scienc'a'j'n problem'o'j'n eĉ dum ripoz'temp'o kaj komenc'as nov'a'n labor'semajn'o'n ne lund'e, sed sabat'e. Cert'e, la aŭtor'o'j vol'is kritik'i la real'o'n de si'a epok'o sub la form'o de fantazi'a verk'o, – sed mi cert'as, ke ili sam'e vol'is glor'ig'i entuziasm'ul'o'j'n, kiu'j aper'as en ĉiu'j temp'o'j kaj sub ĉiu'j reĝim'o'j. Ebl'e, ĝust'e pro tio la libr'o est'as tiom gaj'a kaj optimism'o'plen'a!

En la libr'o for'est'as aventur'a aŭ krim'a intrig'o. La en'hav'o'faden'o est'as tre simpl'a: ordinar'a hom'o, program'ist'o Aleksandro Privalov hazard'e traf'as magi'a'n institut'o'n, komenc'as labor'i tie kaj po'iom'et'e mal'kovr'as ĝi'n kaj ĝi'a'j'n scienc'ist'o'j'n. La aŭtor'o'j tre feliĉ'e uz'as fantast'a'j'n form'o'j'n por far'i verk'o'n plen'a de humur'o – fakt'e, tio est'as tre mal'nov'a tradici'o, ven'ant'a de antikv'ec'o kaj sekv'it'a de Jonathan Swift en Aventur'o'j de Gulivero, de Wells en li'a'j fantazi'a'j roman'o'j, de Pierre Boulle en La planed'o de simi'o'j kaj de mult'a'j ali'a'j verk'ist'o'j el divers'a'j land'o'j. Ili uz'as fantazi'a'n form'o'n por akr'a soci'a kritik'o. Ankaŭ la frat'o'j Strugackij uz'as ĝi'n por la kritik'o. Ili'a humur'o est'as eg'e original'a kaj aper'as oft'e en unu sol'a bild'o aŭ fraz'o. Pro tio oni pov'as leg'i kaj re'leg'i la libr'o'n, kaj ĉiam vi trov'os tie i'o'n nov'a'n, ne rimark'it'a'n dum antaŭ'a'j leg'ad'o'j. Mi vol'as tamen avert'i, ke leg'ad'o de la libr'o postul'as cert'a'n intelekt'a'n nivel'o'n. Do, pri intelekt'a nivel'o: jen kio'n pens'as pri tio program'ist'o Privalov kaj fam'a magi'ist'o Kristobal Ĥunta:

„Ni ven'is al bon'a humor'o kaj komenc'is pri'parol'i nov'a'n task'o'n de Ĥunta, kaj tre baldaŭ li dir'is, ke eĉ antaŭ'e li opini'is si'n pobrecito, sed ke mi est'as profan'o pri matematik'o li cert'iĝ'is de la unu'a renkont'o. Mi ard'e sub'ten'is li'n kaj el'dir'is mi'a'n supoz'o'n, ke li ver'ŝajn'e jam matur'as por pensi'ul'iĝ'o, sed mi'n oni dev'as per'bot'e pel'i for el la institut'o al ŝarĝ'ad'o de trab'o'j, ĉar mi taŭg'as por neni'o ali'a. Li opon'is mi'a'n opini'o'n. Li dir'is ke ne ebl'as eĉ parol'i pri la pensi'o, ke li dev'as est'i uz'it'a nur kiel sterk'o, sed mi'n oni dev'as al'las'i al trab'ŝarĝ'ej'o je la distanc'o ne mal'pli ol unu'kilo'metr'a, ĉar ankaŭ tie est'as bezon'at'a cert'a intelekt'a nivel'o, do oni dev'as labor'ig'i mi'n kiel lern'ant'o'n de merd'o'ĉerp'ist'o en ĥoler'barak'ar'o.” ...

La libr'o'n traduk'is Mikael'o Bronŝtejn – bon'e kon'at'a en Rusio kaj en Eŭrop'o, spert'a verk'ist'o kaj traduk'ist'o, bon'eg'e posed'ant'a Esperant'o'n kaj hav'ant'a si'a'n propr'a'n literatur'a'n stil'o'n. Do, cert'e, la traduk'o est'as eg'e alt'nivel'a. Ne neces'as dir'i, ke la afer'o est'is tre mal'facil'a, ĉar la traduk'ant'o dev'is prezent'i al inter'naci'a leg'ant'ar'o pur'e rus'a'j'n folklor'a'j'n kaj fabel'a'j'n est'aĵ'o'j'n kaj aĵ'o'j'n, kies nom'o'j for'est'as en oficial'a'j vort'ar'o'j. Krom'e, en si'a temp'o la libr'o est'is eg'e aktual'a, ĝi en'hav'as mult'eg'a'j'n real'aĵ'o'j'n de si'a epok'o. Kaj kiam la libr'o est'as tre lig'it'a kun aktual'ec'o, ĝi rapid'e iĝ'as mal'facil'e kompren'ebl'a, ĉar mult'a'j real'aĵ'o'j, mal'long'ig'o'j, noci'o'j, vort'et'o'j mal'aper'as. Mi opini'as, ke la traduk'int'o hav'is bon'a'n ide'o'n don'i tre mal'long'a'j'n klar'ig'o'j'n mal'supr'e de la paĝ'o pri noci'o'j, ne'kon'at'a'j de inter'naci'a leg'ant'ar'o (kaj, kiel li mem ĝust'e rimark'as, ebl'e eĉ por la nun'a generaci'o de rus'o'j ...).

Krom'e, la aŭtor'o'j volont'e uz'as vort'lud'o'j'n – oft'e ne'traduk'ebl'a'j'n. La traduk'ant'o hav'as tri ebl'o'j'n: aŭ anstataŭ'ig'i ili'n per neŭtral'a traduk'o, aŭ far'i long'a'j'n klar'ig'o'j'n, aŭ anstataŭ'ig'i ili'n per ali'a'j vort'lud'o'j, propr'a'j al la lingv'o de la traduk'o. La last'a variant'o est'as la plej mal'facil'a, sed la plej kre'a kaj la plej bel'a. Mikael'o Bronŝtejn tre bon'ŝanc'e uz'as ĝi'n. Ĝeneral'e, memor'ant'e pri la tri or'a'j regul'o'j de la traduk'art'o (antaŭ ĉio trans'don'i la senc'o'n; la traduk'o plen'e konform'iĝ'u al la traduk'lingv'o; laŭ'ebl'e trans'don'i la stil'o'n de libr'o), ni pov'as konstat'i, ke ĉiu'j postul'o'j est'as respekt'it'a'j. Kaj krom'e sent'ebl'as ver'a am'o kaj respekt'o por la libr'o, vid'ebl'as kre'a labor'o. Mi opini'as, ke ĉi tiu traduk'o pov'as est'i konsider'at'a kiel model'o por ali'a'j traduk'ist'o'j. Bon'a'n leg'ad'o'n!

Arkadi'j Strugackij, Bor'is Strugackij: Lund'o ek'as sabat'e. Traduk'is el la rus'a Mikael'o Bronŝtejn. Eld. Impet'o, Moskvo, 2005. 232 paĝ'o'j. ISBN 5-7161-0127-5.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Esperant'ologi'o re'aper'as

La vort'o „esperant'ologi'o” trov'iĝ'as jam titol'e en Esperant'ologi'a'j princip'o'j, ese'o, antaŭ'ant'a la Esperant'o-german'a'n vort'ar'o'n de E. Wüster, asert'it'a'n kiel komplet'ig'it'a'n de la aŭtor'o jam en 1920, kaj aper'int'a'n en kvar volum'o'j ĝis la vort'o „konfit'ej'o” kaj bedaŭr'ind'e ankoraŭ neniam komplet'e pres'it'a'n, kvankam ekzist'as mal'net'a manuskript'o. Esperant'ologi'o est'is plu nom'o de revu'o el'don'it'a en Dani'o sub redakt'ad'o de Paul Neergaard, aper'int'a laŭ kajer'o'j de 1949 ĝis 1961, laŭ ĉi si'n'sekv'o: vol. 1. 1949/55: 1 (aŭgust'o 1949), 2 (juni'o 1950), 3 (mart'o 1951), 4 (juli'o 1955); vol. 2. 1959/61: 1 (novembr'o 1959), 2 (juli'o 1961).

Do jam de'komenc'e tre mal'dens'a aper'ig'o, per kajer'o'j tamen grand'format'a'j kaj ne tut'e mal'dik'a'j. Interes'a artikol'o de Eugen Wüster, La termin'o'j „esperant'ologi'o” kaj „inter'lingv'ist'ik'o”, aper'is en n-ro 4, de vol. 1, p. 209-214, kaj traduk'o en la german'a'n aper'is en libr'o Plansprachen de Reinhard Haupenthal. Do kaj la termin'o en si mem kaj revu'o sam'titol'a hav'as long'a'n tradici'o'n.

La revu'o est'is plu re'viv'ig'it'a de Christer Kiselman per du kajer'o'j en la jar'o'j 1999 kaj 2001 kun la al'don'a angl'a titol'o Esperant'o Studies, kaj de ĉi tiu last'a feniks'a re'viv'iĝ'o la nun'a kajer'o si'n nom'as tri'a (vid'u www.math.uu.se/esperant'o). Ŝanĝ'iĝ'is format'o kaj en'hav'o; se la format'o de la pra'a'j numer'o'j est'is iom grand'a kompar'e kun tiu'j kutim'a'j de scienc'a'j revu'o'j, la nun'a aspekt'as ver'e modest'e, eĉ mal'pli grand'a ol format'o A5. El'don'as paper'e Kava-Pech kaj ret'e la sved'a universitat'o de Uppsala. Redakt'a'j lingv'o'j: Esperant'o kaj la angl'a, sed ĝi akcept'as artikol'o'j'n ankaŭ en ali'a'j lingv'o'j. La redakt'a komitat'o konsist'as el 15 person'o'j plus la redaktor'o, la plej alt'prestiĝ'a nom'ar'o en la esperant'lingv'a mond'o: pli ol dek membr'as en la Akademi'o de Esperant'o, la ali'a'j est'as ĉiu'okaz'e renom'a'j si'a'flank'e.

La nun'a numer'o est'as modest'a paĝ'o'nombr'e (en'tut'e 68 paĝ'o'j) kaj ankaŭ el la en'hav'a vid'punkt'o: en'tut'e tri stud'o'j kaj unu recenz'o, mal'super'a al la du antaŭ'a'j kajer'o'j. La nivel'o est'as bon'a: plej interes'a est'as la bibliografi'a indeks'o de Lingv'a kritik'o, la unu'a esperant'ologi'a period'aĵ'o aper'int'a kiel monat'a suplement'o de Herold'o inter 1932 kaj 1935. La indeks'o registr'as la artikol'o'j'n, aper'int'a'j'n en tiu suplement'o, kaj ni pov'us mir'i, kiom abund'e aper'is esperant'ologi'a'j stud'o'j en la tri'dek'a'j jar'o'j. Kiel bel'e, se ankaŭ nun ni hav'us tia'j'n!

Pri la unu'a Esperant'o-grup'o el la temp'o'j, kiam ĝi est'is ankoraŭ volapuk'ist'a, raport'as german'lingv'a artikol'o de Mark'us Sikosek, ĉerp'int'a element'o'j'n el la urb'a arkiv'o de Nurenbergo. La nivel'o'n kaj dimensi'o'j'n de ver'a scienc'a stud'o ating'as psikologi'a esplor'o de Renat'o Corsetti kaj H. Nagata pri la influ'o de ge'patr'a lingv'o sur la lern'ad'o'n de Esperant'o; la artikol'o est'as riĉ'ig'it'a per statistik'o'j kaj grafik'aĵ'o'j.

La broŝur'o en'hav'as ankaŭ recenz'o'n pri la Gesellschaft für Interlinguistik (Societ'o por inter'lingv'ist'ik'o), kiu'n mastr'um'as Detlev Blank'e, societ'o, kiu ver'e ind'as dis'kon'iĝ'o'n pro si'a alt'nivel'a ag'ad'o.

Ebl'e ni'a'j kompetent'ul'o'j ne mal'kovr'is la revu'o'n, aŭ ili prefer'as elekt'i ali'a'j'n revu'o'j'n, kie aper'ig'o en'e de kelk'a'j monat'o'j est'as cert'ig'it'a kaj la merkat'o de la leg'ant'o'j est'as pli vast'a. Ĉar ja plur'a'j artikol'o'j, aper'int'a'j en Literatur'a Foir'o aŭ ali'a'j literatur'a'j revu'o'j, pov'us sen'hont'e est'i prezent'it'a'j ĉi tie, kun pli scienc'a mark'o.

Al la revu'o oni pov'as nur bon'dezir'i pli oft'a'n aper'o'n kaj pli abund'a'n en'hav'o'n.

Divers'a'j aŭtor'o'j: Esperant'ologi'o - Esperant'o Studies; Kajer'o 3. Eld. Kava-PECH, 2005, 68 paĝ'o'j broŝur'it'a'j.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

For'pas'i, el'spez'i

Last'a'temp'e est'is raport'it'e, ke niĝeri'an'o'j viv'as mez'e 41 jar'o'j'n. La statistik'o ŝok'as, ĉar Niĝerio posed'as naft'o'n kaj pro tio mult'e en'spez'as. Tamen ĝi rest'as inter la mal'riĉ'a'j land'o'j de la mond'o. La riĉ'aĵ'o'j en'ir'as la poŝ'o'j'n de korupt'a'j politik'ist'o'j kaj eks'a'j soldat'o'j, kiu'j mis'uz'as la en'spez'o'j'n.

Rezult'e, ordinar'a'j niĝeri'an'o'j far'iĝ'is kadavr'o-manĝ'ant'o'j, kiu'j ĉiu'tag'e batal'as kontraŭ hund'o'j kaj ali'a'j best'o'j por manĝ'i rub'aĵ'o'j'n, dum politik'ist'o'j kaŝ'as si'a'j'n en'spez'o'j'n en sekret'a'j'n ekster'land'a'j'n kont'o'j'n.

Pro tio niĝeri'an'o'j ne ir'as al hospital'o pro la alt'a kost'o kaj, se ili tamen tie trov'iĝ'as, famili'an'o'j kaj parenc'o'j vend'as bien'o'j'n kaj posed'aĵ'o'j'n por pag'i la kost'o'j'n. Mult'a'j hom'o'j do prefer'as mort'i hejm'e, dum riĉ'ul'o'j ĝu'as la luks'o'n ir'i hospital'e'n. Sed ironi'e est'as, ke, se iu mort'as hejm'e, tiu ne evit'as el'spez'o'j'n.

Danc'ist'o'j

Funebr'a'j kost'o'j vari'as, sed ĝeneral'e alt'as. Funebr'o daŭr'as tag'o'j'n aŭ semajn'o'j'n, de'pend'e de la aĝ'o kaj rang'o de la mort'int'o. Se tiu hav'is tradici'a'j'n honor'o'j'n aŭ titol'o'j'n, la famili'an'o'j dung'as danc'ist'o'j'n kaj amas'e kuir'as por funebr'ant'o'j. Oft'e oni drink'as ĝis ebri'iĝ'o, kaj post'e la famili'an'o'j dev'as kalkul'i la ŝuld'o'j'n.

Ankaŭ ĉerk'o mult'o'n kost'as, kaj foj'foj'e al'don'end'as el'spez'o'j por transport'i la kadavr'o'n al la hejm'lok'o de famili'an'o'j. Krom'e, apart'e en la ekonomi'a ĉef'urb'o Lagoso, kie mank'as spac'o en tomb'ej'o'j, nepr'as pag'i ŝmir'mon'o'n al la aŭtoritat'o'j por ricev'i en'ter'ig'ej'o'n (kiu'n oni re'uz'as post kvin jar'o'j).

En la vilaĝ'o'j oni kutim'e en'ter'ig'as mort'int'o'j'n ĉe la famili'a dom'o. Sed ĉia'okaz'e mal'san'i kaj mort'i – sam'e kiel viv'i – mult'e kost'as en Niĝerio.

Profit'o'j, pasport'o'j kaj prostitu'ad'o

Litovaj parlament'an'o'j dum ofic'vojaĝ'o en Briti'o konstern'iĝ'is pro la londona seks-komerc'o, en kiu part'o'pren'as jun'a'j litov'in'o'j. Laŭ brit'a'j aŭtoritat'o'j pli ol 1000 litov'in'o'j „vend'iĝ'as” ĉiu'jar'e kaj est'as dev'ig'at'a'j labor'i kiel prostitu'it'in'o'j.

Brit'a'j ŝakr'ist'o'j pag'as ĝis 7000 eŭr'o'j'n por litov'in'o, kontrast'e al 500 en ali'a'j land'o'j de Eŭrop'a Uni'o. Spert'ul'o'j kalkul'as, ke prostitu'ad'o profit'ig'as la litov'an ekonomi'o'n je 15 milion'o'j da eŭr'o'j kaj hom-komerc'ad'o je pli ol 60 milion'o'j.

Ek'de maj'o 2004 est'as liber'ig'it'a'j en Briti'o pli ol 80 viktim'o'j de hom-komerc'ad'o. Ĉiu'semajn'e la brit'a polic'o arest'as ĉirkaŭ 70 vir'in'o'j'n kun litovaj pasport'o'j. Tamen mult'a'j ne est'as litov'in'o'j sed viktim'o'j de hom-komerc'ad'o el Moldavio, Ukrainio, Belorusio kaj ali'a'j land'o'j de orient'a Eŭrop'o.

Romantik'a semajn'fin'o

Parlament'an'o'j opini'as, ke unu el la plej efik'a'j rimed'o'j por kontraŭ'star'i hom-komerc'ad'o'n est'as eduk'ad'o. „Knab'in'o'j dev'us est'i prudent'a'j, se oni propon'as romantik'a'n semajn'fin'o'n en Londono, ĉar tiel facil'as en'plekt'iĝ'i en la ret'o'n de hom-ŝakr'ist'o'j”, dir'is parlament'an'o.

Krom'e parlament'an'o'j postul'as pli sever'a'j'n pun'o'j'n ol nun ekzist'as. Ili cit'is ekzempl'o'n el Svedi'o, kie klient'o'j de ge'amor'ist'o'j risk'as mon'pun'o'n ĝis 1100 eŭr'o'j aŭ eĉ mal'liber'ig'o'n. En Litovio leĝ'o'j antaŭ'vid'as pun'o'n ĝis nur 150 eŭr'o'j la unu'a'n foj'o'n kaj ĝis 300 la du'a'n.

Du'obl'a tragedi'o

Sku'is Niĝerion du tragedi'o'j en'e de 24 hor'o'j en oktobr'o. Pere'is 117 pasaĝer'o'j, kiam kraŝ'is aviad'il'o sur'voj'e el la komerc'a ĉef'urb'o Lagoso al la politik'a ĉef'urb'o Abuja, kaj mort'is la t.n. unu'a vir'in'o de Niĝerio, la edz'in'o de la prezid'ant'o Olusegun Obasanjo, post operaci'o en Hispanio. Anonc'is la reg'ist'ar'o tri'tag'a'n naci'a'n lament'ad'o'n por la viktim'o'j de la kraŝ'o kaj por la mort'int'a unu'a vir'in'o.

Stella Olusegun, 59-jar'aĝ'a, est'is la plej influ'a vir'in'o en la land'o. Laŭ la niĝeria konstituci'o, la unu'a vir'in'o ne hav'as oficial'a'n rol'o'n, sed mult'a'j trov'is pro ŝi al'ir'o'n al la prezid'ant'o. Krom'e ŝi okup'iĝ'is pri infan'o'j en si'a de'ven'ŝtat'o Ed'o kaj fond'is asoci'o'n, kiu aktual'e fleg'as 80 handikap'it'a'j'n infan'o'j'n kaj ili'n nutr'as kaj eduk'as.

En la aviad'il'o de la kompani'o Bellview pere'is plur'a'j grav'ul'o'j, inkluziv'e de la ĉef'o'j de la niĝeriaj poŝt'o kaj fer'voj'o, kaj la estr'o'j de bank'o kaj de kvin'stel'a hotel'o.

Japan'a'j ŝerc'o'j

80-jar'ul'o, petit'e, rakont'is pri mizer'a'j spert'o'j dum la du'a mond'milit'o al infan'o'j. „Dum la milit'o ni est'is mal'sat'a'j, ĉar ni ne hav'is manĝ'aĵ'o'j'n”, li dir'is. Demand'is infan'o: „Kial vi ne ir'is al super'bazar'o por aĉet'i?”

Edz'in'o demand'is al si'a edz'o, kiu insist'as, ke edz'o ne en'ir'u la kuir'ej'o'n: „Kio'n vi manĝ'os, kiam mi est'os mal'san'a?” „Ne grav'as, mi manĝ'os ekster'e”, li respond'is. La edz'in'o: „Ne, ne! Mi demand'as, kiu don'os manĝ'aĵ'o'n al mi?” La edz'o: „Ne grav'as. Mal'san'ul'o'j ne hav'as apetit'o'n.”

Gast'o en restoraci'o plend'as: „Ve, vi'a dik'fingr'o est'as en la sup'o!” Replik'as la kelner'in'o: „Ne grav'as, la sup'o ne est'as varm'eg'a.”

La plej tromp'it'a hom'o

Laŭ inform'o en iu libr'o de la fam'a franc'a verk'ist'o André Castelot, la plej tromp'it'a hom'o el la mond'histori'o sen'dub'e est'as la franc'a sinjor'o Poinsinet. Li ver'e kred'is kio'n ajn, kio'n oni kred'ig'is al li. Li viv'is en la 18a jar'cent'o, kaj li oft'e est'is la viktim'o de amik'o'j, kiu'j daŭr'e komunik'is al li la plej ne'kred'ebl'a'j'n afer'o'j'n.

Iu'n tag'o'n oni inform'is li'n, ke li est'as elekt'it'a por instru'ad'i al jun'a rus'a princ'o kaj ke li est'as invit'it'a tiu'cel'e al Sankt-Peterburgo. Sed kompren'ebl'e li dev'us tiu'cel'e unu'e lern'i la rus'a'n lingv'o'n. „Amik'o'j” eĉ dispon'ig'is al li „instru'ist'o'n” de tiu lingv'o. Dum ses monat'o'j la kompat'ind'a Poinsinet fervor'e stud'is „la rus'a'n”. Nur kiam li si'n pret'ig'is por for'vojaĝ'i en Rusion, li'a'j „amik'o'j” kon'ig'is al li, ke li ne est'is dung'it'a kaj ke li est'as lern'int'a ... la breton'a'n.

Pri kutim'o'j kaj kalson'o'j

Unu'e mi dezir'as asert'i, ke ĉio en ĉi tiu kontribu'aĵ'et'o est'as ver'a kaj fakt'e okaz'is.

Ek'de sufiĉ'e long'e ni – t.e. mi'a kar'a edz'in'o Hortensi'a kaj mi – loĝ'as en Irlando, la tiel nom'at'a Verd'a (aŭ Smerald'a) Insul'o. Ĝi'a verd'a kolor'o de'ven'as de la oft'a pluv'o, kiu ankaŭ influ'as la karakter'o'n de ĝi'a loĝ'ant'ar'o. Fin'fin'e, sam'kiel kresk'aĵ'o'j, hom'o'j, kiu'j konstant'e akv'um'iĝ'as, pov'as est'i nek sek'a'j nek steril'a'j.

Unu el la ĝoj'o'j de ni'a viv'o en Irlando est'as renkont'iĝ'o kun pli kaj pli da specimen'o'j de hom'o hibernica, kaj precip'e kun la in'a variant'o de tiu speci'o. Ĉiu est'as unik'a, kaj kelk'a'j est'as apart'e interes'a'j. Ĝeneral'e ili ag'as kaj pens'as kiel ali'a'j membr'o'j de la ras'o hom'o sapiens, sed mult'e pli „irland'ec'e”. (Ili'a'j najbar'o'j kaj iam'a'j – sed ne plu – mal'amik'o'j en Angli'o tuj kompren'os, kio'n signif'as ĉi tiu esprim'o. Esenc'e, ĝi cel'as, ke la irland'an'o'j iom mal'simil'as la angl'o'j'n kaj ali'a'j'n fremd'ul'o'j'n.)

Mi don'u al vi kelk'a'j'n ekzempl'o'j'n. Iu'n tag'o'n Hortensi'a renkont'is sur la ĉef'strat'o en ni'a kamp'ar'a urb'et'o mez'aĝ'a'n kon'at'in'o'n, kiu port'is blu'a'n rob'o'n. Mi'a edz'in'o gratul'as ŝi'n pro la bel'a kolor'o de ŝi'a vest'aĵ'o. „Ho jes,” ŝi dir'is, „mi hav'as apart'a'n devot'ec'o'n al Ni'a Dam'o*. Honor'e al ŝi mi port'as blu'a'j'n vest'aĵ'o'j'n.”

Ni'a amik'in'o Nor'a est'as tip'a kaj simpati'a irland'an'in'o. Iu'tag'e ŝi vizit'is ni'a'n dom'o'n por trink'i te'o'n kun Hortensi'o. Mi'a edz'in'o rimark'is, ke iu sub'vest'aĵ'o du'on'pend'is el la poŝ'o de ŝi'a jak'o. „Ĉu vi ĉiam port'as vi'a'n sub'vest'o'j'n en la poŝ'o?” demand'is Hortensi'o. „Ne,” respond'is Nor'a. „Mi'a mam'zon'o est'is tro strikt'a, do mi for'ig'is ĝi'n”. Hortensi'o rakont'is tiu'n okaz'aĵ'o'n al Brigit'o, ali'a pli jun'a amik'in'o de ŝi, kiu dir'is, ke ŝi oft'e sam'e far'as. Ĉu tio est'as ĝeneral'a irlanda kutim'o, ne est'as klar'e. Ŝajn'as, ke en ali'a'j land'o'j la vir'in'o'j ĉiam port'as la sub'vest'o'j'n sur la korp'o, sed evident'e la irland'an'in'o'j rigard'as tio'n kiel tro rigor'a'n.

Parol'ant'e pri la vest'o'j kaj sub'vest'o'j de la bel'a seks'o, mi pov'us menci'i interes'a'n reklam'o'n, kiu aper'is en irlanda televid'a revu'o. Ĝi ofert'is al la leg'ant'in'o'j model'o'n de long'a kaj ampleks'a nigr'a kalson'o, nom'it'a „La magi'a kalson'o”. La reklam'ant'a firma'o pretend'as, ke tiu mir'ind'a sub'vest'o efik'e mal'dik'ig'os el'star'a'n ventr'o'n. Dum telefon'a konversaci'o kun mi'a fil'o, kiu loĝ'as kun si'a irlanda edz'in'o en Skot'land'o, li dir'is, ke ŝi – li'a kar'a du'on'o – uz'as simil'a'n sub'vest'o'n, sed ĝi est'as sur'merkat'ig'at'a sub la mark'o „La beton'a kalson'o”.

Parentez'e, ie mi leg'is, ke iam en Uson'o vend'iĝ'is tiel nom'at'a'j „atom'a'j bot'o'j”, kiu'j ne est'is ver'e atom'a'j, sed laŭ'dir'e special'e komfort'a'j. Oni ne aĉet'is ili'n jam far'it'a'j'n. Ĉiu klient'o dev'is met'i si'a'j'n pied'o'j'n en ŝaŭm'e plast'ec'a'n substanc'o'n, kiu tiam al'pren'is la form'o'n de la pied'o. Kiam la material'o est'is sek'a, la bot'o'j est'is pret'a'j. Laŭ'raport'e, la bot'o'j est'is sen'kompar'e komfort'a'j, sed sam'temp'e sen'kompar'e mal'bel'a'j. Ili aspekt'is kiel pied'o'j de elefant'o.

La hodiaŭ'a irland'an'in'o tro ŝat'as la last'a'j'n mod'o'j'n (ekzempl'e tiu'j'n de la esperant'e nom'it'a butik'ret'o Ver'o Mod'a) por uz'i atom'a'j'n bot'o'j'n. Ŝi ne plu kutim'as ir'i al la mal'modern'a'j danc'ej'o'j (antaŭ'e nom'it'a'j „bal'ej'o'j de romantik'o”), kie la partner'o'j oft'e port'is sterk'o'ŝmir'it'a'j'n kaŭĉuk'a'j'n bot'o'j'n. Nun'temp'e tio okaz'as nur en la okcident'irland'a urb'et'o Lisdoonvarna [lisdunvarna], kie ĉiu'jar'e est'as „Edz'iĝ'foir'o”, ĉe kiu sol'ec'a'j, seks'e mal'sat'a'j ter'kultur'ist'o'j pov'as renkont'iĝ'i kun simil'e sol'ec'a'j vidv'in'o'j, mal'jun'a'j virg'ul'in'o'j kaj ard'a'j sed ne plu jun'a'j nimf'o'mani'ul'in'o'j.

Ho ve, la irlanda soci'o tiom ŝanĝ'iĝ'is ... En ni'a kamp'ar'a urb'et'o pli aŭd'iĝ'as la pol'a kaj litova lingv'o ol la irland-gael'a, do cert'e ĉio iom post iom trans'form'iĝ'os: mod'e, lingv'e, fizik'e, etn'e kaj kulinar'e. Esper'ebl'e, ĝi ne tut'e mal'irland'iĝ'os. Pri kio ni tiam rid'et'os?

*Ni'a Dam'o: la virg'ul'in'o Maria.

Krim'o forges'it'a

En april'o 2005 okaz'is la 90a dat're'ven'o de la genocid'o de la armen'a popol'o. La event'o est'as mond'skal'e agnosk'it'a, ĉu per scienc'a'j kongres'o'j, ĉu per el'don'ad'o de libr'o'j kaj vid'bend'o'j. Ĉi tie est'as prezent'at'a'j fon'o kaj fakt'o'j pri la unu'a genocid'o de la 20a jar'cent'o.

Komenc'iĝ'is la eksterm'ad'o en la 19a jar'cent'o. Inter 1894 kaj 1896 pere'is 300 000 armen'o'j kaj pli'a'j 300 000 fuĝ'is al azi'a'j, eŭrop'a'j kaj afrik'a'j land'o'j. Sed la tiam'a masakr'o apenaŭ kompar'ebl'is kun la genocid'o okaz'int'a en 1915.

Sekret'a instrukci'o

En 1911, en la nun grek'a urb'o Tesaloniko, kaŝ'e kun'ven'is Jun'a'j Turk'o'j, kiu'j decid'is turk'ig'i islam'an'o'j'n en la turk'a imperi'o kaj eksterm'i krist'an'o'j'n. Ili atend'is oportun'a'n moment'o'n. Kiam komenc'iĝ'is la unu'a mond'o'milit'o, en aŭgust'o 1914, la turk'a reg'ist'ar'o kompren'is, ke dum milit'a ĥaos'o ne rimark'ebl'os genocid'o. En april'o 1915 est'as send'it'a sekret'a instrukci'o, laŭ kiu la armen'a loĝ'ant'ar'o est'u for'pel'it'a al arab'a'j dezert'o'j kaj tiel elimin'it'a.

La program'o efektiv'iĝ'is tri'paŝ'e. Komenc'e la turk'o'j rekrut'ig'is ĉiu'j'n armen'a'j'n vir'o'j'n, kapabl'a'j'n uz'i arm'il'o'j'n, kaj ili'n sekret'e buĉ'is. Duapaŝe arest'iĝ'is parti'a'j, intelekt'a'j kaj religi'a'j armen'o'j: ekzempl'e iu'n nokt'o'n en april'o 1915 en Istanbulo la polic'o arest'is 800 intelekt'ul'o'j'n. Triapaŝe oni send'is ekzil'ej'e'n vir'in'o'j'n, infan'o'j'n kaj mal'jun'ul'o'j'n.

Masakr'it'a'j

El 2,5 milion'o'j da armen'o'j est'as masakr'it'a'j aŭ mort'is pro mal'sat'o kaj mal'san'o 1,5 milion'o'j. Ali'a'j fuĝ'is ekster'land'e'n kaj 200 000 per'fort'e turk'iĝ'is. Sam'temp'e okaz'is kultur'a genocid'o: est'is detru'it'a'j 66 urb'o'j, 2500 vilaĝ'o'j kaj 1500 lern'ej'o'j. Krom'e la turk'a reg'ist'ar'o al'propr'ig'is al si posed'aĵ'o'j'n kaj bank-kont'o'j'n de armen'o'j.

La krim'o rest'is sen'pun'a. Nur post la du'a mond'o'milit'o oni ek'konsider'is genocid'o'n pun'ebl'a. Nun 15 reg'ist'ar'o'j de la mond'o agnosk'as la genocid'o'n de armen'o'j en Turki'o. En 1967, en Parizo, dum du'a inter'naci'a kongres'o pri krim'o'j, oni akcept'is la noci'o'n „armenocido”. Tamen la turk'a reg'ist'ar'o ankoraŭ ne agnosk'is la genocid'o'n, kiel analog'e la german'a agnosk'as la holokaŭst'o'n.

La konkana skrib'disput'o

La decid'o de la reg'ist'ar'o de la sud'barat'a sub'ŝtat'o Karnatak'o en'konduk'i la konkanan lingv'o'n kiel stud'objekt'o'n en reg'ist'ar'a'j lern'ej'o'j re'brul'ig'is la debat'o'n pri la konkana skrib'o: ĉu uz'i la devanagaran, kan'ar'a'n aŭ la latin'a'n? Tiu ĉi hind'eŭrop'a lingv'o ne posed'as propr'a'n skrib'o'n. Laŭ la okcident'a mar'bord'o de Barato la konkana est'as skrib'at'a per la devanagara, kan'ar'a, latin'a, malajal'a kaj pers'o'arab'a skrib'o'j de'pend'e de la ĉef'a skrib'o de la region'o.

La 3,7 milion'o'j da parol'ant'o'j de la konkana en Karnatak'o uz'ad'as la kan'ar'a'n skrib'o'n jam de pli ol jar'cent'o. Vigl'as la literatur'a tradici'o: en 2004 ĉirkaŭ 40 libr'o'j aper'is en la kan'ar'a-konkana, se dir'i neni'o'n pri mult'a'j gazet'o'j.

Post sufiĉ'e ampleks'a konsult'ad'o, kiu inkluziv'is eminent'ul'o'j'n, verk'ist'o'j'n, instru'ist'o'j'n, ge'patr'o'j'n de lern'ej'an'o'j kaj la ge'lern'ej'an'o'j'n mem, la sub'ŝtat'a bel'art'a akademi'o de la konkana decid'is, ke la kan'ar'a est'u la prefer'at'a skrib'o. Sed la politik'e potenc'a prem'grup'o devanagara kontraŭ'as tiu'n ĉi decid'o'n, argument'ant'e, inter'ali'e, ke la feder'a bel'art'a akademi'o re'kon'as nur la devanagaran form'o'n de la konkana.

Kaj nun, kiam oni instru'os la lingv'o'n ankaŭ en reg'ist'ar'a'j lern'ej'o'j, kelk'a'j parol'ant'o'j de la konkana rekomend'as, ke ek'uz'ad'i la devanagaran skrib'o'n pli'fort'ig'us la etn'a'j'n lig'o'j'n kun parol'ant'o'j de la lingv'o en la najbar'a'j sub'ŝtat'o'j Maharaŝtr'o kaj Goao: en tiu last'a la oficial'a'j lingv'o kaj skrib'o est'as respektiv'e la konkana kaj la devanagara. Kritik'ant'o'j tamen montr'as, ke laŭ statistik'o'j el la 979 reg'ist'ar'a'j element'a'j lern'ej'o'j en Goao la konkana est'as la instru'lingv'o en nur 81; kontrast'e, 930 lern'ej'o'j permes'as la instru'ad'o'n en la marata. Plu'e, en ĉiu'j prestiĝ'a'j privat'a'j lern'ej'o'j la instru'lingv'o est'as la angl'a.

Tri'a prem'grup'o rekomend'as la latin'a'n alfabet'o'n. La konkana en la latin'a skrib'o hav'as la plej mal'nov'a'n literatur'a'n tradici'o'n (jam de 1622) kaj daŭr'e rest'as vigl'a (kontrast'e, la devanagara est'is unu'e uz'at'a por la konkana nur en 1893). Tiu ĉi grup'o argument'as, ke oni dev'as adopt'i la latin'a'n alfabet'o'n, ne nur ĉar ĝi jam est'as vast'e uz'at'a inter la konkanoj en Goao, sed ankaŭ ĉar ĝi facil'e funkci'us ĉe la konsider'ind'a (kaj influ'a) konkana diaspor'o ekster Barato. Efektiv'e, la apog'ant'o'j de la latin'a skrib'o dis'vast'ig'as modif'it'a'n latin'a'n skrib'o'n, kiu, laŭ ili, est'as „ideal'a por la komput'il'a klav'ar'o”.

Sub'ten'o al la brit'a reg'ist'ar'o

En MONATO 2005/7-8, p. 10, mi leg'is interes'eg'a'n artikol'o'n de Paul Gubbins pri last'a voĉ'don'ad'o kaj mal'taŭg'ec'o de la brit'a elekt'a sistem'o. Mi tut'e sam'opini'as kun li. Mi vol'is nur preciz'ig'i unu asert'o'n de li por pli prav'ig'i la aŭtor'o'n. Laŭ li, voĉ'don'is nur 61 % de la balot'rajt'ig'it'o'j kaj la venk'int'a Labor'ist'a Parti'o rikolt'is 36 % de la voĉ'o'j. Se tio est'as ver'o, ne est'as ĝust'e, ke „apog'as la reg'ist'ar'o'n nur kvar'on'o de la brit'a popol'o”, sed matematik'e eĉ sufiĉ'e mal'pli, tio est'as nek du'on'o nek tri'on'o nek kvar'on'o, sed inter kvin'on'o kaj kvar'on'o. Kompat'ind'a mal'demokrati'o!

Ventr'o'j mal'plen'a'j

Almenaŭ vort'o'j'n dispon'ig'is la reg'ist'ar'o niĝera al si'a popol'o, front'ant'a al mal'sat'eg'o. Laŭ prezid'ant'o Tandja Mamadou, la land'o ne kon'as mal'sat'o'n. Mal'e: „La hom'o dev'as labor'i, antaŭ ol akir'i fort'o'j'n”, dir'is la prezid'ant'o, neglekt'ant'e kriz'o'n, aflikt'ant'a'n la land'o'n ek'de maj'o 2005 kaj kaŭz'it'a'n de long'a ne'pluv'a period'o kaj de insekt'o'j, kiu'j for'manĝ'is rikolt'o'j'n.

Tamen post tiel nom'at'a ĝeneral'a deklaraci'o politik'a pri la mal'sat'o, lanĉ'it'a de la ĉef'ministr'o Amadou Hama ĉe la naci'a asemble'o, fin'fin'e ven'is nutr'aĵ'o'j kaj financ'a'j subvenci'o'j al Niĝero. Help'is divers'a'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j, inkluziv'e de Unicef, kies ĉef-administr'ant'o en Niĝero Alain Balandi direkt'is la donac'o'j'n precip'e al vir'in'o'j, mam'nutr'ant'a'j si'a'j'n id'o'j'n. Ankaŭ la franc'a reg'ist'ar'o donac'is pli ol 200 000 eŭr'o'j'n.

Kaj la prezid'ant'o van'e atend'is

La unu'a'n de novembr'o 2005 est'is plan'it'a ne'oficial'a vizit'o de la grek'a prezid'ant'o Karolos Papulias en Albanio. Tiu last'e renkont'is la alban'a'n prezid'ant'o'n Alfred Moisiu en Janina (Greki'o). Tiam Moisiu star'ig'is demand'o'n pri etn'o'kultur'a alban'a loĝ'ant'ar'o en nord-okcident'a Greki'o, nom'e ĉam'o'j, kiu'j grand'part'e est'is for'pel'it'a'j el Greki'o en 1944.

La kial'o est'is absurd'a. En 1940 la ital'a'j faŝist'o'j de Mus'sol'in'i invad'is Greki'o'n el teritori'o, jam okup'it'a de ili en Albanio. Pro tio la iam'a grek'a reĝ'o dekret'is t.n. milit'a'n leĝ'o'n kun Albanio, kiu ankoraŭ ne est'as abol'it'a.

Papulias vizit'is Albanion antaŭ 1990 dum la total'ism'a reĝim'o komun'ism'a. Alban'o'j konsider'as li'n „kolomb'o de pac'o kaj amik'ec'o inter ambaŭ land'o'j”. Li mem nask'iĝ'is en la alban'a region'o Ĉamerio, kaj laŭ'dir'e mam'nutr'is li'n ĉam'a vir'in'o.

Amik'ec'o

Tamen cent'mil'o'j da ĉam'o'j, rifuĝ'int'a'j en Albanio post 1944, ankoraŭ ne re'gajn'is si'a'j'n rajt'o'j'n pri propriet'aĵ'o'j en Greki'o. Kvankam en 1996 Greki'o kaj Albanio sub'skrib'is amik'ec'o-traktat'o'n, grek'a'j juĝ'ej'o'j ankoraŭ ne komenc'is re'don'i al ĉam'o'j ili'a'j'n laŭ'leĝ'a'j'n riĉ'aĵ'o'j'n.

Tial, okaz'e de la plan'it'a vizit'o de la grek'a prezid'ant'o en sud'a Albanio, 150 manifestaci'ant'o'j pac'e atend'is ekster la rendevu'ej'o de la prezid'ant'o'j. Sed Papulias nul'ig'is si'a'n vizit'o'n kaj re'ven'is al Greki'o, dum la alban'a prezid'ant'o li'n van'e atend'is. La grek'a prav'ig'o pri la nul'ig'it'a renkont'iĝ'o ne konvink'is: „La alban'a reg'ist'ar'o toler'is manifestaci'o'n de alban'a'j ekstrem'ist'o'j ĉe la prezid'ant'a rendevu'ej'o.”

La alban'a prezid'ant'o taks'is la nul'ig'o'n „sen'precedenc'a kaj mal'agrabl'a okaz'int'aĵ'o”. Kaj cert'e, mal'antaŭ la grek'a kondut'o sent'ebl'as ali'a'j kaj pli profund'a'j kaŭz'o'j. Ne'long'e antaŭ'e vizit'is Atenon la ĉef'ministr'o de Serbi'o Vojislav Koštunica, kiu akir'is grek'a'n sub'ten'o'n por si'a plan'o por la status'o de Kosovo.

Konkur'ant'o'j

Tiu ĉi plan'o kontrast'as al la opini'o de la alban'a reg'ist'ar'o kaj mem de la alban'a prezid'ant'o, kiu'j postul'as sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo dis'de Serbi'o kaj Montenegro. Tial la vizit'o de Papulias pov'us koler'ig'i Serbi'o'n, mal'nov'a'n alianc'an'o'n de Greki'o. Oni memor'u, ke dum la milit'o en Kosovo en 1999 Greki'o sub'ten'is Miloŝeviĉon. La alban'a reg'ist'ar'o argument'as, ke sen'de'pend'a Kosovo pli'fort'ig'us la politik'a'n pozici'o'n ne nur de alban'o'j en Balkani'o, sed ankaŭ de kroat'o'j, sloven'o'j kaj ali'a'j, kiu'j est'u konsider'at'a'j konkur'ant'o'j por Greki'o kaj ties ambici'o'j en la region'o.

Tial pac'a manifestaci'o de ĉam'o'j dum vizit'o de grek'a prezid'ant'o neniel pov'as est'i konsider'at'a grav'a obstakl'o kaj minac'o al grek'o'j, kiu'j si'a'vic'e amas'e manifestaci'is en Ateno dum vizit'o de la eks'a uson'a prezid'ant'o Clinton. Sed Clinton ne nul'ig'is si'a'n vizit'o'n, taks'ant'e la manifestaci'ant'o'j'n indik'o'j pri demokrati'a ŝtat'o.

Nov'a Uson'a Jar'cent'o

La total'ism'a'j reĝim'o'j de la 20a jar'cent'o est'iĝ'is, ĉar influ'hav'a'j hom'o'j aŭ ne atent'is pri la kresk'ant'a danĝer'o, kre'at'a de demagog'o'j kaj fanatik'ul'o'j, aŭ ĝi'n simpl'e ignor'is. La saĝ'a hispan'de'ven'a uson'a filozof'o Georg'e Santayana skrib'is en 1905: „Tiu'j, kiu'j ne pov'as re'memor'i la pas'int'ec'o'n, est'as kondamn'it'a'j ripet'i ĝi'n.”

La ret'ej'o www.newamericancentury.org montr'as tendenc'o'n kaj minac'o'n ebl'e pli grav'a'j'n kaj pli potenc'a'j'n, ol eĉ la ideologi'o'j de Hitlero kaj Stalin'o. Vid'iĝ'as map'o, montr'ant'a la ampleks'o'n de uson'a influ'o en la mond'o. Sub la map'o leg'iĝ'as la jen'a'j aline'o'j, sub'skrib'it'a'j de iu William Kristol, prezid'ant'o:

La Projekt'o por la Nov'a Uson'a Jar'cent'o est'as sen'profit'a eduk'a organiz'aĵ'o, dediĉ'it'a al kelk'e da fundament'a'j asert'o'j, nom'e, ke uson'a gvid'ad'o est'as bon'a kaj por Uson'o kaj por la mond'o, kaj ke gvid'ad'o tia postul'as potenc'o'n milit'a'n, energi'o'n diplomati'a'n kaj akcept'o'n de princip'o'j moral'a'j.

La Projekt'o por la Nov'a Uson'a Jar'cent'o intenc'as, per el'don'ad'o de inform'il'o'j, esplor-refer'aĵ'o'j, propagand'a ĵurnal'ism'o, konferenc'o'j kaj seminari'o'j, klar'ig'i, kio'n implic'as uson'a tut'mond'a gvid'ad'o. Ĝi streb'os ankaŭ sub'ten'ig'i vigl'a'n kaj laŭ'princip'a'n politik'o'n pri uson'a inter'ven'o inter'naci'a kaj stimul'i util'a'n publik'a'n debat'ad'o'n pri ekster'land'a kaj defend'a politik'o'j kaj pri la rol'o de Uson'o en la mond'o.

Super'flu'as pli'a'j koment'o'j.

500 ĉef'verk'o'j en Monak'o

Monak'o est'as et'a princ'land'o sud'e de Franci'o, kiu tradici'e viv'as el bank'o'j, kazin'o kaj turism'o (fam'e kon'at'a'j est'as la kakt'a ĝarden'o kaj la akvari'o). Dum la last'a'j dek jar'o'j, sub instig'o de princ'o Rainier [renjé] la 3a konstru'iĝ'is tre modern'a en'rok'a staci'dom'o, art'e'far'it'a haven'o kaj Grimaldi Forum, mal'ferm'it'a al divers'a'j aranĝ'o'j: koncert'o'j, danc'o'j, kongres'o'j, ekspozici'o'j. Nun ĝi prezent'is „unik'a'n vojaĝ'o'n centr'e de Afrik'o kaj ties art'o”. Unu'a'foj'e est'is vid'ebl'a'j kaj art'aĵ'o'j, kiu'j datum'as de 5000 jar'o'j antaŭ ni'a era'o kaj modern'aĵ'o'j, ĉef'e el privat'a kolekt'o de Je'a'n Pigozzi el Svis'land'o.

Art'o'j el antikv'a sub'sahar'a afrik'a bel'ec'o, perfekt'ec'o, harmoni'o karakteriz'as la prezent'it'a'j'n art'aĵ'o'j'n. Ili est'as lig'it'a'j al la soci'a'j kaj religi'a'j tradici'o'j. Tie ebl'as mal'trov'i aĵ'o'j'n el Sudano de antaŭ'faraon'a epok'o, cert'e la font'o de ili'a art'o. Ankaŭ mult'a'j'n lign'aĵ'o'j'n, ĉef'e mask'o'j'n, kiu'j cel'is kaŝ'i person'ec'o'n aŭ montr'i ali'a'n aŭ serĉ'i protekt'o'n. Ideal'ig'o de la person'ec'o konduk'is al ideal'ig'o de portret'o'j, simetri'a'j, ripoz'ig'a'j, sed dum la vizit'ant'o promen'as tra la 4000 m² de la ekspozici'o, li est'as traf'it'a de la divers'ec'o de vizaĝ'esprim'o'j. Se iu'j em'as konsider'i afrik'a'n art'o'n „negr'a”, „primitiv'a”, post vizit'o de tiu ekspozici'o, ili dir'us nur „art'o”n: el Ife, latun'a'j portret'o'j de la reĝ'o'j de la 11a jar'cent'o, terakot'aĵ'o'j el la Nok-civiliz'o aŭ bronz'aĵ'o'j el Igbo-Ukwu (Niĝerio). Tiu'j hom'o'j, muzik'ist'o'j, reĝ'o'j, kok'o'j memor'ig'is al mi ĉin'a'j'n skulpt'aĵ'o'j'n. Re'trov'iĝ'is en la nekropol'o de Bur'a-Astoda Sikka (nord-orient'e de Niame'o) 400 funebr'a'j pot'o'j kun ĉeval'o'j el la jar'o'j 200 ĝis 1000.

La fam'a'j dogonoj el Mali'o prezent'as kaj lign'a'j'n kaj ŝton'a'j'n skulpt'aĵ'o'j'n, kiu'j rol'is kiel lig'il'o'j kun di'o. Sekv'as ebur'aĵ'o'j (kuler'o'j, muzik'il'o'j el Benino), sur kiu'j kuŝ'as krokodil'o, se ĝi ne est'as la pint'ing'o. Tre esprim'pov'a'j est'as la lign'a'j mask'o'j el Bamama (Niĝerio, 17a jar'cent'o). Interes'e est'as, ke ek'de la 19a jar'cent'o en skulpt'aĵ'o'j miks'iĝ'as lign'o, led'o, plum'o'j, perl'o'j, metal'o ktp. La bronz'a'j plak'aĵ'o'j, kiu'j ornam'is palac'o'n en Ob'a (Benino) montr'as, ke tiu palac'o est'is pli grand'a ol la tiam'a bors'ej'o en Amsterdamo!

Rilat'o'j kun la eŭrop'a art'o

Taks'ant'e tiu'n art'o'n tra ĝi'a'j kriteri'o'j, eŭrop'a'j kritik'ist'o'j em'as parol'i pri real'ism'o aŭ kub'ism'o (la hom'a'j part'o'j est'as sen'de'pend'a'j kaj la korp'o ne formal'a) aŭ ekspresionism'o (kun liber'vol'a akcent'ad'o de korp'a'j part'o'j, man'o, pied'o, muskol'o'j) aŭ sur'real'ism'o (en'konduk'ant'a imag'it'a'n real'ec'o'n). Ĉar fin'e de la 19a jar'cent'o kaj komenc'e de la 20a mult'a'j eŭrop'a'j pentr'ist'o'j (ekzempl'e Picasso, Derain, Léger, Modigliani, Nolde) est'is al'log'it'a'j de la afrik'a'j art'a'j verk'o'j, al'port'it'a'j tiam kiel simpl'a'j man'art'aĵ'o'j, iu sekci'o far'e de Léger, Modigliani, Nolde aŭ Pechstein montr'as la rilat'o'j'n: ĉu kopi'o'j aŭ inspir'o'j?

Nun'temp'a afrik'a art'o

Ver'a el'trov'o est'is la prezent'o de la nun'temp'a afrik'a art'o. La ĉef'a kriteri'o por elekt'o est'is, ke la art'ist'o dev'as est'i afrik'an'o kaj viv'i en Afrik'o. Mult'a'j art'aĵ'o'j hav'us lok'o'n en la ĉef'a'j mond'a'j muze'o'j pri nun'temp'a art'o, sed bedaŭr'ind'e, ne'kon'o aŭ snob'ism'o las'as ili'n en privat'a'j kolekt'o'j. La vizit'ant'o zigzag'as aŭ serpent'um'as en labirint'o, kie pentr'aĵ'o'j, skulpt'aĵ'o'j, fot'o'j, munt'aĵ'o'j, kun'glu'aĵ'o'j, pot'o'j, totem'o'j, akvarel'o'j, desegn'aĵ'o'j, bild'o'j ktp prezent'as bunt'a'n kaj kolor'a'n bild'o'n pri tiu kontinent'o, kie reg'as el'turn'iĝ'em'o, re'util'ig'ad'o kaj respekt'o de la pra'ul'o'j. Ĉio re'trov'iĝ'as en la nun'a'j art'aĵ'o'j: mi tiel mal'kovr'is la plur'kolor'a'j'n skulpt'aĵ'o'j'n kaj pentr'aĵ'o'j'n de Lilanga (Tanzanio) pri kult'o de pra'ul'o'j, la totem'o'j'n el terakot'o de Camara (Sen'egal'o), la tomb'o'j'n de Efiaimbelo (Madagaskaro). El plast'a'j botel'eg'o'j, Hazoume el Benino daŭr'ig'as la tradici'o'n de mask'o'j dum Dakpogan (Benino) far'is ili'n el vetur'il'pec'o'j. Mansaray (Siera-Leon'o) fabrik'as maŝin'o'n, kiu memor'ig'as la „modern'a'j'n temp'o'j'n” de Chaplin. Gedewon (Etiopio) desegn'as seri'o'n de talisman'o'j por kurac'i la korp'o'n kaj anim'o'n. La pentr'aĵ'o'j de Mok'e (D. R. Kongo) simil'as al tiu'j sen'relief'a'j bild'o'j, en kies tru'o'n vi met'as la kap'o'n kaj fot'iĝ'as: nur la vizaĝ'o viv'as. Bouabre (Ebur-Bord'o) prezent'as 448 bild'o'j'n poŝ'format'a'j'n. Ne ebl'as list'ig'i ĉiu'j'n, ekzempl'e Ojeikeje (Niĝerio) kies fot'o'j de har'plekt'aĵ'o'j hav'as etn'a'n, kultur'a'n kaj art'a'n valor'o'n.

La art'ist'o'j est'as jun'a'j: la plej jun'a nask'iĝ'is en 1970, la pli'mult'o nask'iĝ'is en la 30aj ĝis la 50aj jar'o'j. La plej last'a'n pentr'aĵ'o'n „Tsunamo” far'is Onyango en 2005.

Post Monak'o, la ekspozici'o ir'os al Toront'o: do se vi est'as en Kanado ne mal'traf'u la okaz'o'n; afrik'a art'o ind'as tut'mond'a'n dis'kon'ig'o'n.

La rev'o pri cirk'o

Iu'n tag'o'n ŝi ven'is al ni'a hejm'o, kaj dir'is, ke ŝi vol'as kon'at'iĝ'i kun mi. Ŝi vid'is mi'n en la televid'o, kiel mi prezent'is mi'a'j'n serpent'ul'a'j'n truk'o'j'n, kaj est'is rav'it'a. Ŝi, alt'statur'a bon'aspekt'a blond'ul'in'o, hav'is tiam dek sep jar'o'j'n, mi – nur ok. Ebl'e tio est'is am'o je la unu'a rigard'o. Liz'a obsed'it'e am'is la cirk'o'n kaj ĉio'n, kio iel ajn est'is lig'it'a kun ĝi. Kaj mi est'is por ŝi mal'grand'a cirk'a art'ist'in'o, do, part'o de tio, kio'n ŝi am'is.

Cirk'o por ŝi est'is fest'o, sen'ĉes'a fest'o, la bel'a ide'o, por kiu ŝi viv'is, la torĉ'o, pri'lum'ant'a ŝi'a'n viv'o'n. Por mi ĝi est'is labor'eg'o, pez'a, ĉiu'tag'a, de la plej fru'a infan'aĝ'o. Jam kiel et'a infan'o mi dev'is trejn'iĝ'i kvar-kvin hor'o'j'n tag'e sub la sever'a kontrol'o de mi'a patr'o. Mi mal'ŝat'is mi'a'j'n trejn'hor'o'j'n. Se la patr'o est'is for'vetur'int'a, mi paŭz'is, sed tiam mi'a'j muskol'o'j, al'kutim'ig'it'a'j al cert'a'j ŝarĝ'o'j, dolor'is, postul'ant'e la neces'a'n trejn'ad'o'n. Mi est'is jun'a talent'o, sed mi'a „pan'o” est'is pag'at'a per amar'a ĉiu'tag'a ŝvit'o. Por mi la cirk'o est'is ĉio ali'a ol fest'o.

Tiel komenc'iĝ'is ni'a amik'ec'o, se oni en'tut'e pov'as tiel nom'i ni'a'j'n rilat'o'j'n. Ver'ŝajn'e mi est'is por ŝi sam'temp'e frat'in'et'o, fil'in'o kaj amik'in'o en unu person'o. Ni komun'e vizit'is sport'lern'ej'o'n, kie Liz'a trejn'is si'n en la naci'a trampolin'team'o de la respublik'o, kaj mi far'is mi'a'j'n kutim'a'j'n akrobat'a'j'n ekzerc'o'j'n, pri kiu'j eĉ spert'a'j sport'ist'o'j mir'is. Ŝi kun'ven'ig'is mi'n en kin'ej'o'j'n, gast'e kun tra'nokt'ad'o al si hejm'e'n, al si'a'j amik'in'o'j kaj fest'o'j. Kaj mem'kompren'ebl'e ni nepr'e vizit'is la prezent'o'j'n de la cirk'o'j, kiu'j gast'is en ni'a urb'o. Por tiu'j okaz'o'j ni diligent'e prepar'is ni'n: ni sur'met'is ni'a'j'n plej ŝik'a'j'n vest'o'j'n, Liz'a komb'is mi'n apart'e bel'e kaj zorg'e ŝmink'is si'n ... Ni ne forges'is aĉet'i flor'o'j'n por ŝi'a'j plej ŝat'at'a'j art'ist'o'j, mult'a'j'n el kiu'j ŝi kon'is laŭ'nom'e, kelk'a'j'n eĉ person'e.

Kiam ŝi turne'is kun si'a naci'a team'o en mal'proksim'a'j urb'o'j de ni'a land'o, ŝi send'is al mi leter'o'j'n kaj poŝt'kart'o'j'n kaj, re'ven'int'e, ĉiam al'port'is por mi et'a'j'n suvenirojn. Mi ŝat'is ŝi'a'j'n skrib'aĵ'o'j'n pro ŝi'a elegant'e angul'ec'a man'skrib'o. Ĝis nun ĝi rest'as la plej bel'a skrib'manier'o, kiu'n mi iam ajn vid'is.

Ni regul'e trejn'is ni'n ĉe mi hejm'e, kaj mi'a patr'o help'is al Liz'a en streĉ'ekzerc'o'j por pli'bon'ig'i ŝi'a'j'n spagat'o'j'n. Ŝi oft'e tra'nokt'is kaj manĝ'is ĉe ni, iĝ'is por ni kvazaŭ famili'an'o. Mi memor'as, ke plej mult'e en la mond'o ŝi ŝat'is kuk'et'o'j'n kun konfit'aĵ'o, kiu'j'n majstr'e frit'is mi'a patr'in'o.

La rev'o de Liz'a est'is la mond'kon'at'a moskva cirk'o, ŝi nepr'e vol'is iam el'paŝ'i kiel trampolin'salt'ant'o en la aren'o de tiu cirk'o. Tio est'is ŝi'a dezir'eg'o, ŝi'a cel'o, ŝi'a ĉio. Iu'n tag'o'n ŝi vojaĝ'is al Moskvo por el'prov'i si'a'j'n fort'o'j'n kaj ŝanc'o'j'n. Ŝi neniam plu re'ven'is en ni'a'n urb'o'n. El ŝi'a'j leter'o'j ni ek'sci'is, ke post mult'a'j klopod'o'j ŝi sukces'is ricev'i lok'o'n en la trampolin'a trup'o de la moskva cirk'o. Sed dum unu el la unu'a'j prezent'ad'o'j, far'ant'e du'obl'a'n mort'o'salt'o'n, ŝi krud'e fal'is kaj romp'is al si unu gamb'o'n. Labor'i en cirk'o ŝi ne plu pov'is. Ankaŭ el mi'a cirk'a karier'o fin'fin'e neni'o rezult'is.

Jar'o'j'n post'e, dum kelk'tag'a rest'ad'o en Moskvo, mi renkont'iĝ'is kun Liz'a. Ŝi loĝ'is kun'e kun si'a plen'kresk'a fil'in'o. La rilat'o'j inter ili est'is streĉ'a'j. Ili tut'e ne kompren'is unu la ali'a'n, eĉ ne prov'is tio'n. Kaj dum iu moment'o mi pens'is, ke la tut'a'n am'o'n, kiu'n dev'us ricev'i ŝi'a fil'in'o, ricev'is iam mi ...

Ni sid'is en ŝi'a ĉambr'o kaj inter'parol'is, Liz'a montr'is al mi nov'a'n vide'o'film'o'n pri la fam'a ĉin'a cirk'o. Ĝis nun la cirk'o rest'as ŝi'a plej fort'a pasi'o. Mi sent'is mi'n tiel, kvazaŭ neni'o ŝanĝ'iĝ'is dum tiu'j kelk'a'j jar'dek'o'j, kvazaŭ ni neniam dis'iĝ'is ...

Ĉe la adiaŭ'o ŝi dir'is al mi: „Ĉu vi sci'as, ke mi neniam pov'is forges'i la kuk'et'o'j'n kun konfit'aĵ'o, kiu'j'n frit'is vi'a patr'in'o? ...”

Stat'o de Afgani'o mal'bon'as

Est'as danĝer'e labor'i en Kabul'o. Konsil'ind'as, ke fremd'ul'o ne al'ven'u la ĉef'urb'o'n de Afgani'o tut'e sol'a, sen help'o'pret'a amik'o. Afgan'o'j sopir'as al pac'o. Tial la lingv'o de pac'o vek'as iom'a'n interes'o'n ĉe ili. Mi dank'as al Husnbanu Ghanzanfar, la dekan'o de la lingv'a kaj literatur'a fakultat'o en la kabul'a universitat'o por la ebl'ig'o de Esperant'o-kurs'o en land'o sub post'milit'a procez'o. La libr'o- kaj vort'ar-bezon'o en la paŝtua kaj la persa grand'as.

Ne tiom rapid'e, sinjor'o!

Sur aŭstr'a aŭt'o'ŝose'o oni rajt'as vetur'i maksimum'e 130 km hor'e. Tio ne sufiĉ'as al la aŭstr'a vic'ĉef'ministr'o Hubert Gorbach [gorbaĥ]. Li vol'as permes'i „rapid'ec'o'n 160” sur difin'it'a'j voj'o'j. Tuj sekv'is protest'o'j: Tro da bru'o! Tro da emisi'o'j! Mal'ŝpar'o de energi'o! Pli da akcident'o'j!

La politik'ist'o embaras'iĝ'is. En kiu federaci'a land'o li trov'os aŭt'o'ŝose'o'n por test'i la projekt'o'n? Krom'e la afer'o ne valor'as la pen'o'n. Se oni vetur'as 20 km je 130 km hor'e, oni bezon'as 9 minut'o'j'n kaj 14 sekund'o'j'n. Se oni vetur'as la sam'a'n distanc'o'n je 160 km hor'e, la vetur'o daŭr'as 7 minut'o'j'n 30 sekund'o'j'n. Oni ŝpar'as nur unu minut'o'n kaj 44 sekund'o'j'n. Sed la mov-energi'o pli'alt'iĝ'as je 51 % kaj, sekv'e, pli'mult'iĝ'as la akcident'o'j.

De'nov'e Clark de'nov'e koalici'o

La parlament'a elekt'o de 2005 don'is bizar'a'j'n rezult'o'j'n. La mal'grand'a'j parti'o'j ĝeneral'e perd'is sub'ten'o'n, sed ili gajn'is influ'o'n en la nov'a reg'ist'ar'o. Du el ili hav'as posten'o'j'n en la ministr'ar'o. La nov'a Maori'a Parti'o kapt'is kvar elekt'o- distrikt'o'j'n, dum ĝi'a proporci'o en la por'parti'a balot'o prav'ig'as nur tri mandat'o'j'n (memor'ind'as, ke Nov-Zelando hav'as proporci'a'n elekt'o'sistem'o'n simil'a'n al tiu de Germanio).

Dum la elekt'o'j en septembr'o du parti'o'j, la Labor'ist'a Parti'o kaj la Naci'a Parti'o, ricev'is proksim'um'e sam'a'n el'cent'aĵ'o'n de la voĉ'o'j (42 % kaj 40 %). Kiam al'don'iĝ'is tiel nom'at'a'j special'a'j voĉ'o'j (tiu'j de elekt'int'o'j, kiu'j voĉ'don'is ekster si'a'j distrikt'o'j), ebl'is la 1an de oktobr'o anonc'i la rezult'o'n. Gajn'is pli da mandat'o'j la Labor'ist'a Parti'o, estr'at'a de Hel'e'n Clark [klak].

Tamen por kre'i reg'ist'ar'o'n ne sufiĉ'is la 50 labor'ist'a'j seĝ'o'j en la 121-seĝ'a parlament'o. Kun la Progres'em'a Parti'o (1 mandat'o) kaj la Verd'ul'a Parti'o (6) la Labor'ist'a Parti'o hav'us 57 voĉ'o'j'n, kiu'j ankoraŭ ne sufiĉ'us. Neces'is marĉand'i kun ali'a'j parti'o'j, ĉef'e kun Nov-Zelando Unu'e (7 mandat'o'j) kaj Unu'ig'it'a Est'ont'ec'o NZ (3), kiu'j jam dir'is antaŭ la balot'ad'o, ke ili sub'ten'os la parti'o'n, hav'ant'a'n la plej grand'a'n nombr'o'n de mandat'o'j.

Kompromis'o

Fin'fin'e trov'iĝ'is kompromis'o: Nov-Zelando Unu'e kaj Unu'ig'it'a Est'ont'ec'o NZ hav'u po unu ministr'o'n ekster la kabinet'o. Ili sub'ten'u la reg'ist'ar'o'n rilat'e la koncern'a'j'n ministr'ej'o'j'n, sed voĉ'don'u pri ali'a'j afer'o'j laŭ si'a'j parti'a'j program'o'j. Tiel ili rest'as ekster la formal'a koalici'o. Rezult'e neces'is ŝanĝ'i part'o'n de la Kabinet'a Gvid'libr'o (konvenci'o'j pri la funkci'ad'o de la kabinet'o) rilat'e la tiel nom'at'a'n kolektiv'a'n ministr'ar'a'n respond'ec'o'n.

La estr'o de Nov-Zelando Unu'e Winston Peters [pitrz] far'iĝ'is ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j. Kelk'a'j kontraŭ'is, dir'ant'e, ke Peters oft'e kritik'is tro'a'n en'migr'ad'o'n apart'e el azi'a'j land'o'j. Tamen Hel'e'n Clark atent'ig'is, ke Peters est'as spert'a politik'ist'o (antaŭ'a vic'ĉef'ministr'o), kiu sub'ten'as la politik'o'j'n de la Labor'ist'a Parti'o pri la kontraŭ'nukle'a leĝ'o kaj pri milit'o'j en Afgani'o kaj Irako.

Polic'an'o'j

Krom'e la reg'ist'ar'o konsent'is pri kelk'a'j propon'o'j de Nov-Zelando Unu'e, ekzempl'e pli'grand'ig'i pensi'o'j'n de 65 % ĝis 66 % de la mez'a en'spez'o, subvenci'i serv'o'j'n por mal'jun'ul'o'j, en'posten'ig'i mil pli'a'j'n polic'an'o'j'n kaj alt'ig'i la minimum'a'n salajr'o'n al ekvivalent'o de proksim'um'e ses eŭr'o'j hor'e.

Pro la estr'o de Unu'ig'it'a Est'ont'ec'o Peter Dunne [pit'a da'n], la ministr'o pri impost'o'j, la reg'ist'ar'o konsent'is inter'ali'e re'konsider'i la leĝ'o'j'n pri prostitu'ad'o kaj pri sur'strat'a varb'ad'o kaj util'ig'i privat'a'j'n mal'san'ul'ej'o'j'n, por ke pacient'o'j ĉe ŝtat'a'j hospital'o'j ne tiom atend'u kurac'ad'o'n.

Mal'konsent'o

La Maori'a Parti'o est'as nov'a parti'o, tamen ĝi sekv'as ar'o'n da ali'a'j prov'o'j de maori'o'j unu'ig'i si'a'j'n voĉ'o'j'n en propr'a parti'o. Ili'a kun'estr'o Tariana Turia est'is ministr'o en la antaŭ'a labor'ist'a reg'ist'ar'o, ĝis ŝi eks'iĝ'is pro mal'konsent'o pri leĝ'o'j mal'avantaĝ'a'j al maori'o'j koncern'e la mar'o'n kaj plaĝ'o'j'n.

Fin'e la reg'ist'ar'o pov'as kalkul'i pri 61 voĉ'o'j. La opozici'o hav'as 50 (aŭ 54, se la Maori'a Parti'o voĉ'don'as kontraŭ la reg'ist'ar'o). Hel'e'n Clark sukces'is gvid'i minoritat'a'n reg'ist'ar'o'n tra du antaŭ'a'j mandat'period'o'j, do ver'ŝajn'e ŝi sam'e far'os de'nov'e.

Signal'o ankoraŭ ne revoluci'o

La 8an de novembr'o la prezid'ant'o de la Franc'a Respublik'o, uz'ant'e leĝ'o'n de 1955, dekret'is „la escept'a'n stat'o'n sur la metropol'a teritori'o” (tio est'as sur la eŭrop'a part'o de Franci'o). Tiu'n leĝ'o'n star'ig'is la franc'a reg'ist'ar'o de Edgar Faure [edgár for] en Alĝerio, kiam ĝi kontraŭ'batal'is la manifestaci'o'j'n antaŭ la sen'de'pend'iĝ'o de la land'o. Tia'n dekret'o'n kon'is ankaŭ la ge'av'o'j en Franci'o, pro la invad'o de la german'a'j arme'o'j. Sed eĉ dum maj'o 1968 la tiam'a reg'ist'ar'o ne uz'is ĝi'n. Franc'o'j kon'is tia'n dekret'o'n de franc'a reg'ist'ar'o nur dum la revoluci'o de 1871, la Pariza Komun'um'o. Ĉu do okaz'as nun en Franci'o nov'a revoluci'o?

La unu'a'j'n tumult'o'j'n est'ig'is la mort'o de du jun'ul'o'j el pariza antaŭ'urb'o. Por evit'i polic'an'o'j'n, ili prov'is si'n kaŝ'i en mort'ig'a'n ŝirm'ej'o'n: alt-tensi'a'n trans'form'ator'o'n. Kiel kutim'e en tia'j afer'o'j, la dir'o'j de la polic'an'o'j kaj tiu'j de la ali'a'j jun'ul'o'j de la urb'o mal'simil'as.

Sed ĉi-foj'e Franci'o kon'is kvazaŭ'a'n revoluci'o'n: ĝis 1400 aŭt'o'j brul'ig'it'a'j dum unu nokt'o – post la parol'ad'o de la prezid'ant'o – cent'o'j da jun'ul'o'j en'karcer'ig'it'a'j, tumult'o'j ne nur en la ĉef'urb'o sed rapid'e en Marsejlo, Lion'o, Tuluz'o, Strasburgo, Saint-Étienne. Nord'e, sud'e, ĉiu urb'eg'o kon'is la fajr'eg'o'j'n, la alarm'o'j'n.

Kanajl'o'j

Not'ind'as, ke kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ la tumult'o'j la ministr'o pri intern'a'j afer'o'j, Nicolas Sarkozy [nikolá sarkozí], vizit'is nokt'e la pariz'an antaŭ'urb'o'n Argenteuil [arĵantéj], kon'at'a'n pro ties oft'a'j mal'ord'o'j, kaj dir'is antaŭ televid'a'j kamera'o'j, ke li „for'bala'os la kanajl'o'j'n” kaj „pur'ig'os la urb'o'j'n per Kärcher” [kerĥer] (mark'o de akv'o'ŝpruc'a pur'ig'maŝin'o).

Sarkozy, dekstr'ul'o kaj rival'o de la prezid'ant'o, si'n prezent'as kiel iu'n, kiu parol'as kiel la franc'o'j, kon'as la problem'o'j'n de la popol'o, kaj sci'as kiel solv'i ĉio'n. Parol'ant'e tiel, li cel'is kiel kutim'e parol'ig'i pri li, prepar'ant'e la ven'ont'a'j'n balot'o'j'n, sed fakt'e li blov'is sur la fajr'o'n en la antaŭ'urb'o'j.

Politik'ist'o'j

Dir'end'as, ke la antaŭ'a reg'ist'ar'o de ĉef'ministr'o Raffarin [rafarén] for'ig'is la subvenci'o'j'n de la asoci'o'j, kiu'j en tiu'j lok'o'j prov'as help'i la jun'ul'o'j'n. Tiu'j asoci'o'j, apog'at'a'j de la mal'dekstr'a'j reg'ist'ar'o'j, cel'as nek trov'i labor'o'n nek franc'ig'i ekster'land'an'o'j'n aŭ franc'o'j'n fremd-de'ven'a'j'n. Tamen ili lud'as grav'a'n soci'a'n rol'o'n, ĉar ili est'as la sol'a'j lok'o'j, kie mil'o'j da ge'jun'ul'o'j, for'las'int'a'j la lern'ej'o'n kaj sen'labor'a'j, trov'as aŭskult'em'a'j'n hom'o'j'n. Ili est'as ĉef'e la pruv'o, ke la franc'a'j politik'ist'o'j de la last'a'j 30 jar'o'j fiask'is en si'a'j ag'ad'o'j pri en'migr'ad'o, pri akcept'o de ekster'land'an'o'j, pri plen'labor'o.

Dir'end'as, ke tiu'j antaŭ'urb'o'j, kie viv'as milion'o'j da franc'o'j, est'as ne'hom'a'j. En La Courneuve [la kurnév] konstru'iĝ'is post la du'a mond'o'milit'o tur'o'j, kie loĝ'as po ĝis 3000 person'o'j. Proksim'a'j al tiam'a'j fabrik'o'j, ili est'is ties dorm'ej'o'j. Mal'aper'is la fabrik'o'j en la 1980aj jar'o'j, sed la estr'o'j de la nov'a liberal'a mond'o pur'ig'is nek si'a'j'n uzin'o'j'n nek la dorm'ej'o'j'n de si'a'j eks'labor'ist'o'j. Pro mank'o de mon'o mal'facil'as zorg'i pri tiu'j konstru'aĵ'eg'o'j, rapid'e kaduk'iĝ'ant'a'j.

Hom'a'j rajt'o'j

Dir'end'as, ke ver'as la fraz'o: „Tiu'j, kiu'j brul'ig'as, est'as oft'e vir'o'j, jun'a'j kaj el ekster'land'a de'ven'o.” Respond'end'as: „Vir'o'j jun'a'j el ekster'land'a de'ven'o ne trov'as labor'o'n, ne trov'as loĝ'ej'o'n, ne pov'as en'ir'i danc'ej'o'n ...” pro la antaŭ'nom'o (Mohamed aŭ Narcisse), pro la kolor'o de la vizaĝ'o. Kaj ĉio ĉi en Franci'o, land'o de la hom'a'j rajt'o'j.

Dir'end'as, ke la franc'o'j prov'is ĉiu'j'n ebl'a'j'n politik'a'j'n kombin'o'j'n dum la last'a'j 30 jar'o'j: mal'dekstr'a prezid'ant'o (Mitterrand [miterán]) kun mal'dekstr'a parlament'o, post'e kun dekstr'a parlament'o (ĉef'ministr'o Chirac [ŝirák]), post'e dekstr'a prezid'ant'o (Chirac) kun dekstr'a parlament'o, post'e kun mal'dekstr'a (ĉef'ministr'o Jospin [ĵospén]), fin'e kvazaŭ'a „reg'ist'ar'o de naci'a unu'iĝ'o”, dekstr'ul'o'j kaj mal'dekstr'ul'o'j, elekt'ant'e Chirac kontraŭ la faŝism'em'a Le Pen. Ĉio fiask'is: nek pli'bon'iĝ'o de la kondiĉ'o'j de labor'o, nek de la soci'a viv'o. Mal'aper'as la labor'o, mal'aper'as la pensi'o'j.

Sindikat'o'j

Hom'o'j viv'as en mal'nov'a'j kaj aĉ'a'j loĝ'ej'o'j, sen iu ajn esper'o pri bon'iĝ'o, sen iu ajn esper'o trov'i labor'o'n krom kelk'a'j'n aĉ'a'j'n, sen trov'i iu'n ajn akcept'em'o'n en la soci'o. Kio perd'ot'as por ili? Neni'o. Kiu parol'as ili'a'nom'e en la parlament'o? Neni'u brun'a vizaĝ'o inter la deput'it'o'j. Kiu postul'as por ili ĉe la sindikat'o'j? Neni'u brun'a vizaĝ'o ankaŭ tie. Kiu estr'as la tumult'o'j'n? Neni'u. Revoluci'o hav'as, se ne estr'o'j'n, almenaŭ projekt'o'j'n, ideal'o'j'n. Revoluci'o? Ne, nur koler'eg'o.

Koler'eg'o kontraŭ soci'o, kiu ripet'ad'as afiŝ'e, televid'e, radi'e, ret'e „aĉet'u Nike, Chevignon, Bullrot”, sed ne don'as al ili la kapabl'o'n akir'i tiu'j'n luks'a'j'n var'o'j'n: sen labor'o mank'as mon'o. Koler'eg'o, ĉar kiam ili prov'as trov'i tiu'n mon'o'n, oni pun'as ili'n: evident'e, ĉar ŝakr'ad'o de drog'o, de ŝtel'aĵ'o'j rest'as kontraŭ'leĝ'a. Tiu'j jun'ul'o'j ne prov'as kre'i nov'a'n mond'o'n, ili nur serĉ'as en'ir'i la reklam'a'n mond'o'n de Nike kaj ali'a'j. Tiu'n viv'o'n de facil'ec'o, de etern'a jun'ec'o inter bel'eg'a'j aŭt'o'j kaj am'ind'a'j vir'in'o'j, jen kio'n ili vol'as. Ili ne kulp'as pro tio: ili est'as nur erar'o'j en ni'a soci'o de aĉet'em'o, de ador'ad'o al etern'a kresk'ad'o de la ekonomi'o.

Ekster'leĝ'ul'o'j

Tial la respond'o de la franc'a reg'ist'ar'o est'as pli bon'e kompren'ebl'a. Antaŭ revoluci'ul'o'j oni pov'as kapt'i la estr'o'j'n, la pens'ant'o'j'n, oni pov'as eventual'e diskut'i. Kontraŭ „erar'o'j” de la sistem'o oni dev'as rapid'e brems'i la ard'o'j'n, obe'ig'i la ekster'leĝ'ul'o'j'n. Kaj la ali'a'j ne mov'iĝ'u, aŭ ...

La franc'o'j est'as antaŭ'vid'ebl'a'j por neni'u, jam de kelk'a'j jar'o'j. Ili sci'is for'ĵet'i la eŭrop'a'n ekstrem'e liberal'a'n konstituci'o'n, kontraŭ la vol'o de preskaŭ ĉiu'j franc'a'j politik'ist'o'j kaj ĵurnal'ist'o'j. Sam'e en Nederlando. Ekster la tradici'a politik'a kamp'o ag'as asoci'o'j, nov'a'j fort'o'j, kiu'j plan'as ali'a'n mond'o'n, ali'a'j'n solv'o'j'n.

Civilizaci'o

Evident'as, ke neni'a politik'a solv'o funkci'os en la nun'a sistem'o. Dum firma'o pov'as for'pel'i la labor'ist'o'j'n, kiu'n ĝi ne plu bezon'as, la soci'o ne pov'as tiel facil'e mal'aper'ig'i la civit'an'o'j'n, kiu'j ne plu hav'as soci'a'n rol'o'n post la mal'aper'o de si'a labor'o. Ankaŭ en Greki'o kaj en Belgi'o sam'temp'e ek'brul'is aŭt'o'j. Franci'o ne est'as izol'it'a problem'o, sed nur la unu'a grand'a el'montr'o de la ĝeneral'a mal'bon'a stat'o de ni'a civilizaci'o. La sovaĝ'a kapital'ism'a sistem'o est'as montr'ant'a si'a'j'n lim'o'j'n.

Kio okaz'as en Franci'o ne est'as revoluci'o, sed nur signal'o, ke ĝi pov'as al'ven'i. Ĉie.

Kie kalumni'o'j sku'as la anim'o'n

Protest'e kontraŭ brid'ad'o de liber'a esprim'ad'o en Kroati'o, Zlatko Tišljar rifuz'as plu artikol'i pri tiu ĉi land'o. Si'a'j'n motiv'o'j'n li sub'e klar'ig'as.

Pas'int'jar'e en novembr'o zagreba tribunal'o kondamn'is kroat'a'n intelekt'ul'o'n kaj mult'jar'a'n prezid'ant'o'n de la kroat'a Pen-klub'o, Predrag Matvejević, je kvin'monat'a mal'liber'iĝ'o pro kalumni'o. Profesor'o'n Matvejević akuz'is bosnia verk'ist'o, kiu en la kroat'a gazet'ar'o dis'sem'is mal'ver'o'j'n pri bosniaj intelekt'ul'o'j. Matvejević menci'is li'n en artikol'o titol'it'a „Ni'a'j taliboj”.

La kroat'a leĝ'o pri inform'il'o'j permes'as akuz'o'j'n pro kalumni'o. Plej oft'e la akuz'ant'o'j est'as politik'ist'o'j, advokat'o'j kaj sub'ten'ant'o'j de la nun'a politik'o. Rezult'e, en la nov'a kroat'a ŝtat'o, gazet'o'j kaj ĵurnal'ist'o'j ĝis nun est'as pun'it'a'j je pli ol 1,5 milion'o'j da eŭr'o'j. Ekzempl'e, al unu'sol'a hom'o la semajn'revu'o Feral Tribun'e dev'is pag'i pro unu artikol'o 30 000 eŭr'o'j'n. Pro ali'a'j tia'j kondamn'o'j kaj la sekv'a financ'a ŝarĝ'o la revu'o nun aper'as laŭ relativ'e mal'mult'e'kost'a nigr'a-blank'a format'o.

Pli grand'a mal'bon'o

Sed ŝajn'e ven'os eĉ pli grand'a mal'bon'o. Nov'a leĝ'o ebl'ig'os al tiu'j, kiu'j per artikol'o sent'as si'a'j'n honor'o'n aŭ reputaci'o'n atak'it'a'j, postul'i tribunal'a'n re'pag'o'n de domaĝ'o sen prezent'i pruv'o'j'n pri t.n. anim'sku'o. Krom'e, la interez'o'j pri la sum'o pag'ot'a de la „kalumni'int'o” komenc'iĝ'as, kiam aper'is la ofend'a tekst'o kaj ne kiam verdikt'is la tribunal'o.

Tial gazet'o'j aŭ unu'op'a'j verk'ist'o'j pov'os est'i materi'e detru'it'a'j pro iu ajn kritik'o. Tio kaŭz'os ver'ŝajn'e mem'cenzur'o'n kaj praktik'e neni'ig'os liber'a'n pens'flu'o'n kaj la ebl'o'n kritik'i politik'ist'o'j'n, korupt'ul'o'j'n kaj krim'ul'o'j'n.

Kiom politik'ist'o'j, lig'it'a'j al jur'ist'o'j kaj juĝ'ist'ar'o, ag'as por silent'ig'i kritik'o'n, montr'as la plej nov'a kaz'o. Kroat'o akuz'is la kroat'a'n filozof'o'n Mil'a'n Kangrga pri anim'sku'o, ĉar la filozof'o en si'a libr'o skrib'is, ke „kroat'o'j est'as pli mal'saĝ'a'j ol best'o'j”. Kangrga dir'is, ke kolomb'o kon'as si'a'j'n interes'o'j'n, sed mal'e kroat'o'j, kiu'j voĉ'don'is por parti'o, kiu dum 10 jar'o'j detru'is la ekonomi'o'n de la land'o.

La akuz'int'o ofend'iĝ'is kaj ĉef'o'j ĉe la tribunal'o rapid'ig'is la proces'o'n kontraŭ la filozof'o malgraŭ tio, ke la akuz'o est'as kontraŭ'leĝ'a. Oni ne pov'as akuz'i iu'n kiel kroat'o'n (aparten'ant'o'n al naci'o) sed nur kiel civit'an'o'n.

Valor'a pri'pens'ind'aĵ'ar'o

Kio est'as kultur'o, kaj kiel ĝi rilat'as al lingv'o? La respond'o'j al tiu'j demand'o'j est'as kaj kompleks'a'j kaj tre vari'a'j. Laŭ iu'j person'o'j kultur'o kaj lingv'o est'as tiom kun'lig'it'a'j, ke tut'e ne ebl'as apart'ig'i ili'n. Laŭ ali'a'j person'o'j la lig'o inter ili est'as tre mal'fort'a, eĉ mank'ant'a. Laŭ iu'j person'o'j la kultur'o determin'as la lingv'o'n, kaj invers'e: la lingv'o determin'as la kultur'o'n. Laŭ ali'a'j person'o'j la kultur'o manifest'iĝ'as nur per la krom'signif'o'j de specif'a'j vort'o'j; per histori'a'j aŭ religi'a'j kun'tekst'o'j, specif'a'j al unu grup'o. Oft'e est'as dir'it'e, ke por franc'o la vort'o „di'o” signif'as la teologi'o'n de la rom'katolik'a eklezi'o; kaj „ateist'o” signif'as person'o'n, kiu mal'akcept'as la rom'katolik'a'n teologi'o'n. Pro tio franc'lingv'a'j verk'ist'o'j, nom'ant'a'j si'n „ateist'o'j”, oft'e est'as tre teologi'plen'a'j, laŭ person'o'j el ali'a'j kultur'o'j.

Tiu specif'a ekzempl'o ne aper'as en la ĉi-koncern'a simpozi'o. Tamen, ja emfaz'at'a tre oft'e en la artikol'o'j est'as la vid'punkt'o, ke uz'o de specif'a lingv'o ne'evit'ebl'e kun'tren'as la tut'a'n vid'punkt'ar'o'n de la indiĝen'a'j parol'ant'o'j de tiu lingv'o. Plej oft'e, kaj plej krud'e, est'as asert'at'e, ke kiam la angl'a est'as uz'at'a de ne'indiĝen'a parol'ant'o de la angl'a, ĝi esprim'as la tut'a'n uson'a'n kultur'o'n, kaj mank'as la origin'a kultur'o de la parol'ant'o. Eĉ ke du'lingv'ul'o pens'as unu'manier'e en unu el si'a'j lingv'o'j kaj ali'e en la ali'a.

Ĉu efektiv'e est'as tiel? Kaj, se jes, kial Esperant'o ne spert'us la sam'a'n fenomen'o'n? Oni dir'as, ke Esperant'o est'as inter'kultur'a, aŭ egal'e ne'indiĝen'a por ĉiu. Ali'a'j koment'as, tamen, ke tio est'as nur part'e ver'a: Esperant'o est'as plen'e produkt'o de la hind'eŭrop'a lingv'o'grup'o, kaj azi'an'o'j trov'as ĝi'n tre eŭrop'ec'a. Kaj se Esperant'o far'iĝ'os ĝeneral'e la du'a lingv'o de ĉiu'j hom'o'j, ĉu ja sekv'os, ke la „merkat'a'j potenc'o'j” iel diferenc'os per si'a koncept'ar'o de la nun'a'j? Ĉu la „koka-kola-kultur'o” ek'ŝanĝ'iĝ'os, se la uson'a'j kultur-imperi'ist'o'j esprim'os si'n per Esperant'o anstataŭ per la angl'a? La esperant'ist'ar'o nun'temp'e est'as sufiĉ'e mal'grand'a, por pov'i (plej'part'e) toler'i kultur'a'j'n diferenc'o'j'n de la kun'komunik'ant'o'j. Kaj, kiel kelk'a'j aŭtor'o'j emfaz'as, toler'as ambigu'ec'o'n en la parol'aĵ'o'j de ali'a'j person'o'j kaj en si'a'j propr'a'j dir'aĵ'o'j (kiam ili ne kon'as la preciz'a'j'n vort'o'j'n por esprim'i cert'a'n koncept'o'n).

Tut'e ali'a afer'o est'as la facil'ec'o aŭ mal'facil'ec'o de la angl'a lingv'o aŭ de Esperant'o. Est'as rimark'it'e, ke mult'a'j esprim'o'j, bon'e kon'at'a'j en Esperant'o, efektiv'e est'as komun'a'j al la plej'part'o de la eŭrop'lingv'an'o'j, sed ne nepr'e al la ekster'eŭrop'lingv'an'o'j. Est'as dezir'ind'eg'e, ke iu(j) azi'an'o(j), prefer'e azi'an'o'j, kiu'j ne kon'as ali'a'n eŭrop'a'n lingv'o'n ol Esperant'o'n, kompil'u list'o'n de tia'j esprim'o'j.

Ebl'e pli grav'e est'as, ke nek la angl'a'n, nek Esperant'o'n kapabl'as plen'e prononc'i mult'a'j person'o'j en Eŭrop'o, nek en Azi'o (kaj sen'dub'e ankaŭ en Afrik'o; kaj, kompren'ebl'e, Latin-Amerik'o). Ĝis kiom ebl'as toler'i prononc'o'diferenc'o'j'n rilat'e al la liter'o'j „l” kaj „r”? Kiom da vort'o'j disting'iĝ'as nur per si'a util'ig'o de „l” kaj ne „r”, aŭ invers'e, en la sam'a silab'a pozici'o? Kiu'j est'as tiu'j vort'o'j? La liter'o'j „b” kaj „v” kaj „p” kaj „f” prezent'as simil'a'n problem'o'n, unu aŭ pli el tiu'j fonem'o'j mank'as en divers'a'j ĉef'lingv'o'j de la mond'o.

Ankaŭ la esperant'a'j vokal'o'j prezent'as problem'o'j'n jam inter eŭrop'an'o'j. Por „indiĝen'a'j” angl'a'lingv'an'o'j, la skrib'it'a vokal'o „a” en la angl'a vort'o „tomat'o” est'as aŭ la esperant'lingv'a „a” aŭ la esperant'lingv'a „ej”; tem'as pri du alofon'o'j de unu'sol'a fonem'o. Sekv'e, oni kutim'as al la du prononc'o'j de la vort'o „tomat'o”: tomat'o/tomejto. Pli'a'n problem'o'n prezent'as la tri'op'ig'o de la alofon'o'j, ĉar por „indiĝen'a'j” angl'a'lingv'an'o'j ankaŭ la vokal'o, aŭd'at'a de la plej mult'a'j eŭrop'an'o'j kiel „e”, est'as alofon'o de „a” kaj „ej”. Tamen „indiĝen'a'j” angl'a'lingv'an'o'j zorg'e disting'as inter „sat” (sid'is) kaj „set” (met'is), kiu'j, ŝajn'e, por la plej mult'a'j eŭrop'an'o'j ambaŭ aŭd'iĝ'as sam'e. Tio ne est'as problem'o nur de la angl'a lingv'o, ĉar „indiĝen'a'j” angl'a'lingv'an'o'j, parol'ant'e Esperant'o'n, en si'a prononc'ad'o ankaŭ inter'konfuz'as tiu'j'n vokal'o'j'n/fonem'o'j'n/alofon'o'j'n. La indulg'em'o de esperant'ist'o'j rilat'e al prononc'o'diferenc'o'j tre rapid'e mal'aper'us, se ĝi kaŭz'us mis'kompren'o'j'n, kio ne'evit'ebl'e okaz'us, se ĉiu'j hom'o'j uz'us Esperant'o'n kiel du'a'n lingv'o'n, inter'kultur'a'n. La prononc'o'problem'o'j de Esperant'o por divers'a'j popol'o'j est'as menci'it'a'j plur'foj'e en la artikol'o'j en la simpozi'o, sed neni'u solv'o por tiu problem'o est'as diskut'it'a.

Tut'e ali'a aspekt'o de la kultur'o/lingv'o-diskut'o est'as la problem'o'j de traduk'ad'o/interpret'ad'o. Traduk'ad'o rilat'as al la per'skrib'a trans'don'o en unu lingv'o (la cel'lingv'o) de tekst'o, skrib'it'a en ali'a lingv'o (la font'o'lingv'o). Interpret'ad'o est'as la parol'a trans'don'o de parol'at'a dir'aĵ'ar'o, esprim'it'a en unu lingv'o, per ali'a lingv'o. En la praktik'o la du art'o'j est'as tre apart'a'j. La traduk'ant'o kutim'e pov'as labor'i ne'rapid'e, pov'as konsult'i leksikon'o'j'n, ali'a'j'n person'o'j'n, eĉ demand'i al la verk'int'o pri ties intenc'it'a'j alud'o'j aŭ esprim'signif'o'j. Interpret'ant'o, en la praktik'o, dev'as tuj re'dir'i per unu lingv'o tio'n, kio est'is ĵus dir'it'a per ali'a lingv'o. La interpret'ant'o dev'as tuj re'don'i parol'e, ne pov'as konsult'i iu'n ajn, dev'as aŭskult'i nov'a'n parol'aĵ'o'n en la font'o'lingv'o, sam'temp'e dir'ant'e la ĵus'a'n parol'aĵ'o'n en la cel'lingv'o. Komun'a al ambaŭ, kaj traduk'ant'o'j kaj interpret'ant'o'j, est'as la bezon'o kompren'i eĉ tre teknik'a'j'n koncept'o'j'n kaj termin'o'j'n, dir'at'a'j'n de la font'o'lingv'ul'o, kaj ili'n esprim'i egal'e teknik'e kaj termin'e, ĝust'e, en la cel'lingv'o. En la praktik'o tio ne est'as far'ebl'a. La sci'o kaj kapabl'o de ĉiu hom'o est'as lim'ig'it'a'j, neni'u hom'o mastr'as la tut'a'j'n teknologi'o'n kaj termin'ar'o'n eĉ en unu lingv'o, neniel en du aŭ pli da ili. Tiu problem'o ekzist'as; ne'grav'e, ĉu tem'as pri etn'a lingv'o, ĉu pri Esperant'o.

Kelk'a'j aŭtor'o'j en la simpozi'o pri'trakt'as la problem'o'n de la uz'ad'o de plur'a'j lingv'o'j en unu land'o. Ali'a'j pri'trakt'as iom esoter'a'j'n teori'o'j'n lingv'ist'ik'a'j'n. Kelk'a'j bril'e pri'trakt'as si'a'n tem'o'n, kler'e kaj klar'e; ali'a'j tro kurt'e (neniu'j tro long'e!) por far'i pli ol skem'et'o'n.

En'tut'e, ĉi tiu est'as libr'o, kiu vek'as la bezon'o'n trov'i solv'o'j'n, pli ol prezent'as solv'o'j'n. Do ĝi est'as ne por la super'entuziasm'a propagand'ist'o de Esperant'o, sed por la pens'em'ul'o. Valor'a pri'pens'ind'aĵ'ar'o.

Symposium on Communication Across Cultural Boundaries/Simpozi'o pri inter'kultur'a komunik'ad'o, 2003-08-02-03. Christer Kiselman (red.) Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2005. 157 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 80-85853-82-5.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Gratul'o'j'n al Cherpillod

MONATO est'as unik'e interes'a, ĝi ver'e merit'as est'i sur poŝt'mark'o! Sed mank'as klar'o en koment'o pri Klav'ar'skrib'o (MONATO 2005/11, p. 6). Mi ne tuj kompren'is, ke tem'as pri muzik'o, ĉar tiu termin'o ne traf'is Enciklopedi'o'n (1933), nek iu'n ajn el'don'o'n de Plen'a Ilustr'it'a Vort'ar'o (Piv).

Dank'o'n al Antonio Valén pro Kler'o kaj klar'o delekt'os la leg'ant'o'n (MONATO 2005/11, p. 22-23). Li traf'e emfaz'is la geni'a'n resum'o'n de Cherpillod, ke „transitiv'ec'o kaj akuzativ'o est'as du apart'a'j mond'o'j”. Mi nur vol'us preciz'ig'i la last'a'n rimark'o'n: jam form'iĝ'as angl'a lingv'ar'o (analog'e al la german'id'a, latin'id'a, slav'a, balt'a ktp) el dek'du'o da region'a'j lingv'o'j, kiu'j si'n ten'as al komun'a skrib'o. Skrib'o ne est'as lingv'o, kaj nur azen'o pov'as insist'i, ke iu lingv'o hav'as (ne hav'as) super'sign'o'j'n. Kaj pri fin'aĵ'o'j: Esperant'o hav'as nur 10 difin'it'a'j'n fin'aĵ'o'j'n, la angl'a – 14 regul'a'j'n, sed divers'pozici'a'j'n, kun 20 signif'o'j, krom'e 300 ne'regul'a'j'n verb'o'j'n, kies divers'a'j signif'o'j pov'as hav'i sam'a'j'n form'o'j'n.

Pri'plor'u la kriz'a'n tem'o'n

En la 19a jar'cent'o en Japani'o oni komenc'is ekspozici'i pup'o'j'n, vest'it'a'j'n per krizantem'o'j. Iom post'e, antaŭ preskaŭ cent jar'o'j, park'o en la urb'o Hirakata far'iĝ'is la ĉef'a ekspozici'ej'o por vid'i la krizantem'a'j'n pup'o'j'n. Tie, dum or'a period'o inter 1930 kaj 1980, vid'ebl'is aŭtun'e pli ol cent'o da natur'grand'a'j pup'o'j, aranĝ'it'a'j en tri'dek'o da scen'ej'o'j laŭ histori'a rakont'o.

La ekspozici'o est'as ne simpl'a al'log'aĵ'o, sed tradici'a distr'aĵ'o baz'it'a sur kompleks'a meti'art'o. Sed krizantem'a'j pup'o'j ne plu al'log'as sufiĉ'e da vizit'ant'o'j. Pli'e, la meti'ist'o'j mal'jun'iĝ'is, kaj mank'as spert'a'j post'e'ul'o'j. Tial en 2005 oni decid'is ĉes'ig'i la 96-jar'a'n tradici'o'n de la ekspozici'o en Hirakata.

Bambu'a fram'o

Por organiz'i ekspozici'o'n labor'is divers'a'j meti'ist'o'j. Ĝarden'ist'o'j kresk'ig'is krizantem'o'j'n special'a'j'n kun fleks'ebl'a tig'o por facil'a aranĝ'o. Pup'ist'o'j far'is pup'a'j'n kap'o'j'n kaj membr'o'j'n, kaj dekor'ist'o'j konstru'is la scen'o'j'n. Apart'e grav'is la tiel nom'at'a'j krizantem'ist'o'j, el kiu'j rest'as nur dek en Japani'o. Ili kre'is bambu'a'n fram'o'n, konform'a'n al la vest'o-form'o kaj en'plekt'is la krizantem'o'j'n.

Neces'is cent'o ĝis du'cent'o da krizantem'o'j por unu pup'o. La krizantem'o'j sur la pup'o'j ne est'is tranĉ'it'a'j flor'o'j, sed re'ten'is si'a'j'n radik'o'j'n, ĉirkaŭ'it'a'j'n per akv'o'plen'a musk'o. Regul'e akv'um'it'a'j, ili viv'is dum pli ol unu semajn'o sur la pup'o'j.

Pov'as est'i, ke ebl'os vid'i unu'op'a'j'n krizantem'a'j'n pup'o'j'n en ali'a'j part'o'j de Japani'o. Sed la grand'a ekspozici'o en Hirakata nun aparten'as al la pas'int'ec'o.

Kiam eŭr'o ven'os al Litovio?

En Litovio oft'e aŭd'ebl'as, ke la jar'o 2006 est'as la last'a, kiam en la land'o cirkul'as la naci'a valut'o lido. Ek'de la 1a de januar'o 2007 ĝi'n dev'us anstataŭ'i la eŭrop'a valut'o eŭr'o. Tamen ĉu ver'e okaz'os tiel, kiel asert'as la aŭtoritat'ul'o'j de la land'o, ne est'as cent'procent'e klar'e.

Litova eŭr'o jam ekzist'as

En Kaunas, la du'a litova urb'o, Litova Bank'o aranĝ'is ekspozici'o'n pri la est'iĝ'o de la eŭr'o-mon'er'o'j. En ĝi ankaŭ est'is prezent'it'a la land'a flank'o de la est'ont'a litova eŭr'o-mon'er'o. Ĝi est'as rezult'o de konkurs'o, kiu'n Litova Bank'o iniciat'is en la jar'o 2004. Ĝi'n part'o'pren'is 14 desegn'ist'o'j, kiu'j prezent'is 54 gips'a'j'n model'o'j'n. Kiel plej bon'a est'is elekt'it'a tiu de la skulpt'ist'o Antanas Žukauskas.

Sur la litovaj eŭr'o-mon'er'o'j est'os la ŝtat'a blazon'o Vytis kaj simbol'o'j neces'a'j por ĉiu'j eŭr'o-mon'er'o'j – 12 stel'et'o'j kaj la dat'o de stamp'ad'o. Reinoldijus Šarkinas, la prezid'ant'o de Litova Bank'o, dir'is, ke Litovio esper'as akir'i permes'o'n stamp'i mon'er'o'j'n sufiĉ'e baldaŭ.

Litovio progres'as

La Eŭrop'a Komision'o, kontrol'int'a la situaci'o'n en la land'o'j, kiu'j cel'as en'konduk'i eŭr'o'n ek'de la jar'o 2007 aŭ 2009, konstat'is, ke Litovio, Estoni'o, Slovaki'o kaj Sloveni'o progres'is, sed ke Estoni'o kaj Litovio, kiu'j intenc'as ek'cirkul'ig'i la eŭrop'a'n valut'o'n ek'de 2007, dev'os pli'vigl'ig'i la neces'a'j'n prepar'labor'o'j'n kaj kuraĝ'ig'i la popol'o'n, obsed'it'a'n de tim'o de prez'o'kresk'o.

La plan'o'j antaŭ'vid'as period'o'n, dum kiu cirkul'os la du valut'o'j, rimed'o'j'n pri protekt'ad'o de konsum'ant'o'j, konfirm'o'n de la desegn'o de la naci'a eŭr'o-flank'o kaj procedur'o'n por la proviz'ad'o de neces'a kvant'o da eŭr'o-bilet'o'j kaj -mon'er'o'j. Litovio i.a. dev'us fin'decid'iĝ'i pri labor'hor'ar'o de la bank'o'j dum la ek'funkci'ig'a period'o, zorg'i pri transport'ad'o kaj gard'ad'o de bilet'o'j kaj mon'er'o'j de la nov'a kaj de la for'ig'ot'a land'a valut'o'j kaj pri'labor'i inform'ad'o'n pri tarif'o'j kaj salajr'o'j de ŝtat'a'j dung'it'o'j en ambaŭ valut'o'j.

Plan'o pri'labor'it'a

Bankprezidanto Šarkinas inform'is, ke la labor'o'j pri la valut'ŝanĝ'o en Litovio kost'os preskaŭ 30 milion'o'j'n da eŭr'o'j. Tiu'j'n el'spez'o'j'n kovr'os la land'o mem, Eŭrop'a Centr'a Bank'o kaj Eŭrop'a Komision'o. Li sub'strek'is, ke la preter'las'o ek'hav'i eŭr'o'n en 2007 pov'us kaŭz'i serioz'a'j'n ekonomi'a'j'n mal'avantaĝ'o'j'n.

Organiz'aĵ'o'j pri protekt'ad'o de rajt'o'j de konsum'ant'o'j ek'dub'is, ĉu Litovio sukces'os kontraŭ'star'i la kresk'o'n de prez'o'j dum la ek'funkci'ig'o de eŭr'o. Dum'e la ministr'ej'o pri financ'o'j propon'is al komerc'ist'o'j sub'skrib'i kvazaŭ honor'kod'o'n, per kiu entrepren'o'j si'n dev'ig'us ĉiu'j'n prez'o'j'n ŝanĝ'i laŭ fiks'it'a lida-eŭr'a kurz'o. Krom'e komerc'ist'o'j si'n dev'ig'us dum du monat'o'j antaŭ kaj post la en'konduk'o de eŭr'o indik'i prez'o'j'n en ambaŭ valut'o'j. Tio est'u bon'a mem'reklam'a rimed'o kaj moral'a protekt'o kontraŭ intenc'a prez'alt'ig'o.

Valdas Sutkus, estr'o de la Asoci'o de Komerc'a'j Entrepren'o'j, cert'ig'is, dir'ant'e: „Neni'u eĉ ide'o'n hav'as dum en'konduk'o de la eŭr'o profit'cel'e alt'ig'i la prez'o'j'n. Nek tia dezir'o, nek bezon'o ekzist'as. Krom'e tio est'as afer'o mal'facil'e imag'ebl'a pro grand'a konkurenc'ad'o.” Algirdas Brazauskas, la ĉef'ministr'o de Litovio, trankvil'ig'as, asert'ant'e, ke ne est'as motiv'o por ŝanĝ'i la eŭr'o-lido-kurz'o'n, fiks'it'a'n la 2an de februar'o 2002. Ek'de tiu dat'o unu eŭr'o valor'as 3,4528 litovajn lidojn.

Enket'o montr'is, ke 87 % de la popol'o opini'as, ke la parlament'o dev'us al'pren'i leĝ'o'n, mal'permes'ant'a'n alt'ig'o'n de prez'o'j pro funkci'ig'o de eŭr'o. Krom'e 63 % da enket'it'o'j kred'as, ke kun aper'o de eŭr'o ili'a financ'a situaci'o mal'bon'iĝ'os.

Inflaci'o minac'ant'a

La reg'ist'ar'o'n, kiu far'as ĉio'n por ek'hav'i eŭr'o'n ek'de 2007, precip'e mal'trankvil'ig'as la fakt'o, ke la jar'a inflaci'a indic'o en la land'o pov'as super'i la maksimum'o'n, permes'at'a'n laŭ la Traktat'o de Mastriĥto. Tiu traktat'o preskrib'as, ke en land'o, kiu cel'as al en'konduk'o de eŭr'o, jar'a inflaci'o ne pov'as super'i je pli ol 1,5 procent'a'j punkt'o'j la averaĝ'a'n indic'o'n de la tri EU-land'o'j kun la plej mal'alt'a inflaci'o.

En septembr'o 2005 la jar'a inflaci'o en Litovio est'is 2,6 % kaj super'is la mastriĥtan inflaci'a'n indic'o'n je nur 0,1 procent'a punkt'o. Dum la period'o de maj'o ĝis septembr'o 2005 la inflaci'o en Litovio ating'is 2,1 %, en Sloveni'o 2,2 % kaj en Estoni'o 3,8 %.

Popol'o dub'as

Ju pli proksim'as la eŭr'o, des pli mal'favor'a iĝ'as la si'n'ten'o de la popol'o. Enket'ad'o en novembr'o 2005 montr'is, ke 51 % de la enket'it'o'j opini'as, ke la land'o dev'us ne en'konduk'i eŭr'o'n. Nur tri'on'o (34 %) opini'as, ke eŭr'o est'as neces'a. Enket'ad'o dum la antaŭ'a jar'o montr'is pli favor'a'n rezult'o'n: tiam por eŭr'o jes'is 47,7 % kaj ne'is 36,3 % de la enket'it'o'j.

Litova Bank'o, reg'ist'ar'o kaj parlament'o opini'as, ke nov'a referendum'o pri eŭr'o ne est'as neces'a, ĉar, laŭ ili, la referendum'o de 2003 pri an'iĝ'o al Eŭrop'a Uni'o signif'is ankaŭ akcept'o'n de komun'a valut'o. Tamen nov'a'j iniciat'o'j por organiz'i eŭr'o-referendum'o'n en Litovio aper'as. Opozici'a Litova Naci'a Uni'o deklar'is, ke ĝi kolekt'os 300 000 jes-sub'skrib'o'j'n neces'a'j'n, por ke referendum'o okaz'u. La parlament'o jam du'foj'e rifuz'is propon'o'n de opozici'a liberal-demokrat'a frakci'o pri aranĝ'o de referendum'o.

Pacigunto

Kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ la 30-jar'iĝ'o de la mort'o de general'o Franc'o [frank'o], la 20an de novembr'o, aper'is en la ital'a ĵurnal'o Corriere della Ser'a intervju'o al Manuel [manŭél] Frag'a, eks'ministr'o pri propagand'o de la hispan'a diktatur'o, fond'int'o kaj prezid'ant'o de la dekstr'ism'a Popol'a Parti'o kaj dum jar'o'j prezid'ant'o de Galegi'o. En ĝi li taks'as la diktator'o'n „pac'ig'int'o”. Ne ebl'as pli kruel'e mal'ĝust'a asert'o por la star'ig'int'o de 40-jar'a faŝism'a reĝim'o per fiask'a arme'a puĉ'o, kiu trans'ir'is al tri-jar'a milit'o (1936-1939). La milit'o mem, kaŭz'it'a de la puĉ'int'o'j, rekt'e mort'ig'is cent'o'j'n da mil'o'j da hom'o'j.

La mal'antaŭ'front'a'j'n politik'a'j'n murd'it'o'j'n de la faŝist'o'j en tiu period'o oni kalkul'as je 100 000, al kiu'j al'don'end'as pli'a'j 50 000 ekzekut'it'o'j ĝis 1945. Krom'a'j 270 000 est'is en'karcer'ig'it'a'j kaj 400 000 fuĝ'is ekster'land'e'n por evit'i la teror'o'n. La sang'a sub'prem'ad'o kaj politik'a teror'o ne lim'iĝ'is al la unu'a'j jar'o'j de la faŝism'a reĝim'o, ĉar la diktator'o sub'skrib'is mort'o'kondamn'o'j'n al politik'a'j mal'liber'ul'o'j laŭ'long'e de si'a tut'a reg-period'o, eĉ en la mort'o'lit'o. Pac'ig'int'o? Cert'e, mal'e.

Last'e, dir'ind'as, ke post 30 jar'o'j la hispan'a reg'ist'ar'o plu ŝuld'as honor'ig'o'n al la batal'int'o'j por la tiam'a demokrati'a reg'ist'ar'o kontraŭ la puĉ'int'o'j, kaj al la reprezali'it'o'j: murd'it'o'j, mal'liber'ig'it'o'j, mal'dung'it'o'j kaj pri'ŝtel'it'o'j de ili'a'j posed'aĵ'o'j. Kaj ne nur honor'ig'o'n, ĉar mult'a'j el tiu'j posed'aĵ'o'j rest'as ankoraŭ ne re'don'it'a'j.

Katastrof'o en Irako

Inter'temp'e ankaŭ la uson'a popol'o mem pli'mult'e kontraŭ'as la milit'o'n de si'a reg'ist'ar'o kontraŭ Irako. Est'us nun facil'e kaj log'e por tiu'j inter ni, kiu'j jam antaŭ'milit'e avert'is, ke neni'u el la argument'o'j prezent'it'a'j de Vaŝington'o por invad'o est'is ver'a, kaj ke ĝi nepr'e konduk'os al fiask'o kaj katastrof'o, kun triumf'o dir'i retro'rigard'e: „Nun vi vid'as, ke ni prav'is! Est'as katastrof'a fiask'o!” Tia triumf'o ne konven'as, ĉar ni tiam ne admon'is kaj avert'is por ĉikan'i la uson'a'n reg'ist'ar'o'n, sed ĉar ni tim'is, ke la dum jar'dek'o'j sufer'int'a iraka popol'o per tia milit'o dev'os el'ten'i pli'a'j'n, ali'a'j'n sufer'o'j'n.

Bedaŭr'ind'e ĝust'a est'is ankaŭ ni'a prognoz'o, ke eĉ post sukces'o uson'a (do la for'pel'o de despot'o Sadam Husajn [sadám husájn]) la land'o'n terur'ig'os inter'civit'an'a milit'o; cert'e, la okupaci'a'j trup'o'j prefer'as parol'i pri teror'ism'o, sed fakt'o est'as ke inter du mal'amik'a'j islam'a'j grup'o'j (suna'ist'o'j kaj ŝijaist'o'j) furor'as sang'a batal'o, pro kiu preskaŭ ĉiu'tag'e mort'as dek'o'j da sen'kulp'a'j hom'o'j. La mal'mult'a'j uson'a'j soldat'o'j ne pov'as mal'help'i tiu'j'n sang'a'j'n batal'o'j'n – jen la evident'a, komplet'a fiask'o.

Protekt'o ne ebl'as

La uson'a'j trup'o'j ne nur ne pov'as protekt'i la irak'an loĝ'ant'ar'o'n, ili ankaŭ ne komplet'e pov'as protekt'i si'n mem, spit'e al si'a bon'eg'a ekip'aĵ'o. Kiam en aŭtun'o pas'int'jar'a mort'is jam la du'mil'a uson'a soldat'o per mem'mort'ig'a atenc'o, tio est'is signal'o por vast'a'j part'o'j de la uson'a soci'o, definitiv'e ne plu fid'i al si'a prezid'ant'o Georg'e W. Bush [ĝorĝ dablju buŝ], kiu obstin'e asert'as, ke li defend'as la uson'a'n liber'ec'o'n en Bagdado. Sufiĉ'is jam la mensog'o'j kaj skandal'o'j pri kaj pro tiu milit'o. Kiam li antaŭ la invad'o asert'is, ke li hav'as klar'a'j'n pruv'o'j'n, ke Sadam dispon'as pri amas-detru'a'j arm'il'o'j, ni avert'is, ke tia'j pruv'o'j ne ekzist'as, mal'e. Inter'temp'e ni sci'as, ke la sol'a font'o, pri kiu dispon'is tiu'temp'e la uson'a reg'ist'ar'o, est'is tre nebul'a atent'ig'o de (ĝust'e!) german'a sekret'a serv'o, ke perfid'ul'o iraka rakont'is, ke la despot'o hav'as tia'j'n arm'il'o'j'n. Sed la german'a sekret'a serv'o al'don'is: la atest'ant'o est'as tut'e ne'kred'ind'a. Kial tamen oni trans'don'is tiu'n inform'o'n al ali'a'j, do ankaŭ uson'a'j sekret'a'j serv'o'j? Probabl'e la german'o'j ne vol'is post'e rikolt'i riproĉ'o'j'n, se tamen la asert'o est'us ver'a. La german'a reg'ist'ar'o re'ag'is konsekvenc'e kaj ne kred'is ne'kred'ind'a'n asert'ant'o'n, Bush kaj kompan'o'j simpl'e ignor'is la avert'o'n pri ne'kred'ind'ec'o.

Krim'a'j metod'o'j

Al'don'iĝ'is plur'a'j skandal'o'j, kiel la mal'human'a'j tortur'o'j en karcer'o en Bagdado far'e de uson'a'j soldat'o'j (kaj soldat'in'o), mensog'o'j pri prov'o de Sadam akir'i atom'arm'il'o'j'n en Niĝerio kaj, lig'e al tio, mal'kovr'o de kontraŭ'leĝ'a'j metod'o'j de la uson'a sekret-serv'o Ci'a, fin'e eĉ raport'o'j pri tortur'ej'o'j de Ci'a en plur'a'j ali'a'j land'o'j, kie'n oni kaŝ'e transport'is oni'dir'a'j'n teror'ist'o'j'n. Apart'e tikl'e en tiu kun'tekst'o est'as, ke ĝust'e en Germanio, kiu de'komenc'e kontraŭ'is la Irak-milit'o'n, trov'iĝ'is central'o de tiu'j kontraŭ'leĝ'a'j aviad-transport'o'j. Sekv'e ne nur pli'mult'o de la uson'a loĝ'ant'ar'o sed ankaŭ grav'a'j politik'ist'o'j, kiu'j antaŭ'e sub'ten'is la prezid'ant'o'n, nun postul'as re'tir'i la uson'a'j'n trup'o'j'n el Irako.

Sed ĉu tia re'tir'iĝ'o solv'us la problem'o'j'n? Tut'e ne. La katastrof'a situaci'o, la inter'civit'an'a buĉ'ad'o daŭr'us. Sed ankaŭ se la trup'o'j rest'us, rest'us la katastrof'o. Krom for'pel'i despot'o'n, Bush ating'is neniu'n el si'a'j cel'o'j. Pac'o? Iluzi'o. Demokrati'o? Jes, kelk'a'j formal'a'j kriteri'o'j ekzist'as (konstituci'o, elekt'o'j), sed est'as pseŭd'a demokrati'o. Eks'a ĉef'ministr'o de Irako, kiu „reg'is” la land'o'n post fal'o de Sadam, nun dir'as: „La hom'o'j ag'as sam'e kiel dum la epok'o de Sadam, kaj pli terur'e.” Demokrati'ig'o de Irako est'u, laŭ Bush, signal'o kaj impuls'o ankaŭ por ali'a'j land'o'j en Proksim'a Orient'o, por en'konduk'i demokrati'o'n. Neni'u el tiu'j ŝtat'o'j mov'iĝ'as eĉ mili'metr'o'n en direkt'o al demokrati'o.

Detru'it'a reputaci'o

Ne mal'pli terur'e est'as, ke Bush – neglekt'ant'e inter'naci'a'n jur'o'n kaj Ĉart'o'n de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j – mem detru'is si'a'n reputaci'o'n kaj tiu'n de Uson'o, la pionir'o de liber'ec'o kaj demokrati'o. Bush, kiu per tiu invad'o en Irako far'iĝ'is milit-krim'ul'o, perd'is ĉi'a'n sub'ten'o'n, naci'a'n kaj inter'naci'a'n. Nun, ekzempl'e, ses el dek german'a'j civit'an'o'j opini'as, ke uson'a gvid'ad'o de la mond'o est'as „ne'dezir'ind'a”. Kia mal'bon'a perspektiv'o!

En tiu ĉi mult'obl'a dilem'o est'as minimum'e du tre kompat'ind'a'j popol'o'j: la iraka, kiu fal'is de unu mizer'eg'o en ali'a'n, kaj la uson'a, kiu blind'e sekv'is mani'a'n prezid'ant'o'n kaj nun (kiel ajn mal'fru'e) dev'as konstat'i, kiom li tromp'is si'a'j'n civit'an'o'j'n. Tamen li ne sufer'os la sort'o'n de Sadam. Li ne risk'as est'i for'pel'at'a. Post du ofic-period'o'j li ne pov'as de'nov'e kandidat'i por prezid'ant'ec'o. Ne mult'e grav'as, ke la hom'o Bush abdik'as. Pli terur'e est'as, ke Uson'o, protagonist'o de liber'ec'o kaj demokrati'o, sol'a rest'int'a grand'potenc'o, ne plu kapabl'as plen'um'i si'a'n task'o'n energi'e gvid'i la liber'a'n part'o'n de la mond'o. Sekv'o'j'n de tiu ĉi potenc-vaku'o ni ne pov'as prognoz'i.

Kancelier'in'o

Tra Germanio ir'as nov'a sent'o: La unu'a'n foj'o'n la land'o'n reg'as vir'in'o! Tio sen'dub'e est'as grav'a cezur'o en la histori'o de tiu ĉi ŝtat'o. Angel'a Merkel, parti'estr'o de krist'an'demokrat'o'j, nun est'as ĉef'a reg'ist'o de Federaci'a Respublik'o Germanio. Angel'a, ceter'e, signif'as „anĝel'o”; ĉu ŝi est'os anĝel'o por la land'o, tio'n ni vid'os. Laŭ la konstituci'o ŝi hav'as la ofic-titol'o'n „federaci'a kancelier'o” (german'e: Bundeskanzler). Sed la protokol-ofic'o en Berlino decid'is (cert'e laŭ postul'o de Merkel), ke la ĝust'a titol'o est'as „Bundeskanzlerin” (federaci'a kancelier'in'o), analog'e al „ministr'in'o'j”, kiu'j'n la land'o hav'as jam de'komenc'e. Por si'a unu'a vizit'o al ekster'land'o Merkel elekt'is Parizon, kaj eĉ la franc'o'j obe'is al la german'a'j koleg'o'j kaj titol'is ŝi'n ne „Sinjor'in'o la Federaci'a Kancelier'o”, kiel postul'us la franc'a lingv'o, sed salut'is ŝi'n kiel kancelier'in'o'n.

Sed kiel ni proced'u en Esperant'o, ekzempl'e en ni'a revu'o? Ĉu ankaŭ ni'a protokol'o postul'as skrib'i „kancelier'in'o”? La german'a Bundeskanzlerin est'as relativ'e facil'e prononc'ebl'a, almenaŭ por german'o'j. En la lingv'o inter'naci'a jam por la vort'o „kancelier'o” oni bezon'as iom da ekzerc'o por ĝust'e prononc'i. Sed „kan-ce-li-er-in'o” est'as ver'e lang'o'romp'a, ĉu ne? Mi kompat'as ni'a'j'n komplez'a'j'n help'ant'o'j'n, kiu'j ĉiu'monat'e voĉ'leg'as la revu'o'n por blind'ul'o'j!

Bon'ŝanc'e pri ŝi'a nom'o ni ne hav'as problem'o'n, ĉar oni prononc'as ĝi'n sam'e en la german'a lingv'o kaj en Esperant'o (sol'a diferenc'o: en la german'a la akcent'o trov'iĝ'as sur A). Do ni ne dev'as al'don'i prononc'indik'o'n. German'o'j, ceter'e, jam hav'as kares'nom'o'n por ŝi: Angi'e. Sed atent'u, oni ne prononc'as ĝi'n german'e „angi”! German'o'j, ador'ant'o'j de la angl'a lingv'o, dir'as „ejnĝi”. (Kiel prononc'as franc'lingv'an'o'j?) Do ebl'e el'turn'iĝ'o por ni'a revu'o est'us skrib'i pri „kancelier'o Ejnĝi”. Kio'n vi opini'as? D-ro (aŭ d-rin'o?) Merkel laŭ'profesi'e est'as fizik'ist'o – aŭ ĉu ankaŭ ĉi-okaz'e ni dev'as skrib'i „fizik'ist'in'o”? Kia'j ne'atend'it'a'j problem'o'j nur pro tio, ke vir'in'o reg'as Germanion ... Ceter'e, anĝel'o'j laŭ'difin'e ne hav'as seks'o'n, do tut'cert'e ni ne dev'as dir'i Anĝel'in'o Merkel.

Sincer'e vi'a

Fremd'a'j korp'o'j

Konstern'iĝ'as medicin'ist'o'j, kiam en la korp'o'j de si'a'j pacient'o'j ili trov'as objekt'o'j'n, kiu'j ne dev'us tie est'i. Sed foj'e la hom'a korp'o far'iĝ'as strang'a trezor'ej'o. Ekzempl'e 41-jar'ul'o el la litova urb'o Jonava ten'is dum 24 jar'o'j en si'a korp'o kateter'o'n, et'a'n plast'a'n tub'o'n post'las'it'a'n post operaci'o. Ĉe ali'a vir'o, pli jun'a, kiu en'ir'is hospital'o'n post akcident'o, kurac'ist'o'j trov'is en la stomak'o horloĝ'o'n kun metal'a bracelet'o. Ali'a'j objekt'o'j el'ig'it'a'j el hom'a'j korp'o'j inkluziv'as fajl'il'et'o'j'n por pur'ig'i dent'o'j'n, protez'o'j'n kaj dent'a'j'n kron'o'j'n.

Apart'e mal'liber'ul'o'j intenc'e vund'as si'n, glut'ant'e pingl'o'j'n, raz'il'o'j'n, kuler'o'j'n, vinkt'o'j'n aŭ najl'o'j'n. Kaj el la stomak'o de sen'hejm'ul'o kurac'ist'o'j el'tir'is 23 rust'iĝ'int'a'j'n part'o'j'n de matrac'o. En unu mal'san'ul'ej'o en Vilniuso dum la last'a'j 15 jar'o'j pli ol 150 tia'j pacient'o'j est'is kurac'it'a'j.

Nov'i Beograd dis'volv'iĝ'as

Unu el la komun'um'o'j de la ĉef'urb'o Beogrado est'as Nov'i Beograd (Nov'a Beogrado). Ŝajn'as, ke ĝi'a'j estr'o'j sufiĉ'e bon'e organiz'iĝ'is kaj sukces'as daŭr'e dis'volv'ad'i si'a'n komun'um'o'n. Uz'ant'e la mon'o'n de ekster'land'a'j invest'ant'o'j, ili kre'as ankaŭ nov'a'j'n labor'lok'o'j'n.

La invest'o'j ne ven'is per si mem. La komun'um'estr'o'j sukces'is al'tir'i ili'n per kvalit'a'j projekt'o'j kaj per invest'ad'o en la infra'struktur'o, precip'e ord'ig'ad'o de la komun'um'a teritori'o. Ĉio komenc'iĝ'is, kiam la sloven'a entrepren'o Mercator (www.mercator.si) aĉet'is de la komun'um'o, je prez'o de ĉirkaŭ ok milion'o'j da eŭr'o'j, unu'hektar'a'n ter'pec'o'n por konstru'i komerc'a'n centr'o'n. Tiu aĉet'o est'is la unu'a ekster'land'a invest'o en Beogrado post la du'a mond'milit'o.

Anstataŭ por salajr'o'j, kiel oft'e est'is la praktik'o, la mon'o est'is uz'it'a por ord'ig'i la teren'o'n de la komun'um'o apud la plan'it'a komerc'a centr'o. Est'is konstru'it'a'j kvar kilo'metr'o'j da bulvard'o'j ĉirkaŭ la centr'o, kloak'ar'o kaj akv'o'ret'o. Ĉiu'j tiu'j invest'o'j kaŭz'is, ke ĝust'e en tiu urb'o'part'o oni konstru'is nov'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n por ali'a'j, ĉef'e ekster'land'a'j, grand'a'j entrepren'o'j kaj komerc'a'j centr'o'j. Krom'e, oni ĵus far'is akv'o-park'o'n sur are'o de kvin hektar'o'j apud la river'o Sav'a.

Ankaŭ la loĝ'ej-konstru'ad'o progres'as. Dum la jar'o 2003 oni konstru'is nur 359 loĝ'ej'o'j'n, sed en 2004 est'is konstru'it'a'j 1943 kaj en 2005 jam 3000 nov'a'j loĝ'ej'o'j.

Lingv'a Davido kontraŭ Goljat'o

Tiu'j, kiu'j alt'e taks'as la riĉ'a'n kaj bunt'a'n divers'ec'o'n de lingv'o'j kaj kultur'o'j en la mond'o, pli kaj pli mal'trankvil'iĝ'as pri la evident'e en'danĝer'ig'it'a stat'o de minoritat'a'j lingv'o'j front'e al la potenc'a ekonomi'a kaj kultur'a influ'o de la plej fort'a'j. En la pas'int'ec'o mult'a'j etn'a'j kaj region'a'j idiom'o'j mal'aper'is aŭ est'is for'ŝov'it'a'j al la marĝen'o de la soci'o pro unu'lingv'a politik'o de la ŝtat'o aŭ ne'rezist'ebl'a prem'o far'e de majoritat'a lingv'o. Tio est'is la sort'o de la breton'a, provenc'a kaj eŭsk'a en Franci'o; la kornvala kaj manks'a en Briti'o; region'a'j lingv'o'j de Sovetio; indiĝen'a'j lingv'o'j de Nord-Amerik'o, Aŭstrali'o ktp. Hodiaŭ, tamen, tiel fort'a est'as la influ'o de unu'nur'a lingv'o, nom'e la uson-angl'a, ke eĉ grav'a'j lingv'o'j, parol'at'a'j de milion'o'j, est'as minac'at'a'j. Est'as hom'o'j en Angli'o, kiu'j tim'as, ke ili'a naci'a angl'a lingv'o iom post iom est'as anstataŭ'at'a de la uson-angl'a. Ŝajn'as ne'probabl'e, ke la nederlanda kaj la skandinav'a'j lingv'o'j long'e rezist'os la invad'o'n de la nord-amerik'a lingv'o, kaj efektiv'e ne mal'aper'os en ne tro mal'proksim'a est'ont'ec'o. Cinik'ul'o – aŭ real'ist'o – pov'us asert'i, ke la barbar'o'j trov'iĝ'as jam ĉe la mur'o'j de Romo ...

Kiam la modern'a irlanda ŝtat'o gajn'is si'a'n sen'de'pend'ec'o'n de brit'a reg'ad'o, la arkitekt'o'j de ĝi'a ŝtat'ec'o, kiel de Valer'a, esper'is, ke est'os re'star'ig'it'a la indiĝen'a kelt'a lingv'o de la land'o, nom'e la gael'a (irlanda). Laŭ la konstituci'o de la respublik'o, la irlanda est'as la ĉef'a oficial'a idiom'o de la land'o, sed la plej uz'at'a lingv'o est'as la angl'a aŭ, ebl'e pli ekzakt'e, la tiel nom'at'a „hiberno-angl'a” (irland-angl'a). Ankaŭ ĉi tie oni konstat'as, ke la lingv'aĵ'o de la jun'a generaci'o pli simil'as la uson-angl'a'n, ol la irland-angl'a'n.

Ebl'e en la hodiaŭ'a mond'o, kie la uson-angl'a ĝu'as la super'ec'o'n, preskaŭ ĉiu'j ali'a'j lingv'o'j est'as minac'at'a'j. Oni tamen pov'as ricev'i la impres'o'n, ke la irlanda est'as almenaŭ unu el la plej en'danĝer'ig'it'a'j.

En la unu'a'j jar'dek'o'j post la sen'de'pend'iĝ'o la irlanda ŝtat'o far'is fort'eg'a'j'n klopod'o'j'n por antaŭ'e'n'ig'i la gael'a'n. Pro mult'a'j jar'cent'o'j da angl'a reg'ad'o, la pli'mult'o de la irland'an'o'j en la du'dek'a jar'cent'o est'is angl'a'lingv'an'o'j. Komenc'e grand'a'j nombr'o'j da tiu'j angl'e'parol'ant'o'j entuziasm'e al'iĝ'is al klas'o'j por lern'i la indiĝen'a'n lingv'o'n. En ĉiu'j lern'ej'o'j la gael'a est'is en'konduk'it'a kiel dev'ig'a stud'objekt'o. Ĉiu'j oficial'a'j publik'a'j ŝild'o'j kaj anonc'o'j aper'is en la du lingv'o'j: gael'a kaj angl'a – aŭ kelk'foj'e nur en la gael'a. La alfabet'o, tiam uz'at'a por pres'i la gael'a'n, est'is la mez'epok'a manuskript'a irlanda.

En gael'a instru'ad'o grav'eg'a'n rol'o'n lud'is la Krist'an'a'j Frat'o'j kaj simil'a'j religi'a'j orden'o'j. La Frat'o'j el'don'is mult'a'j'n bon'a'j'n lern'o'libr'o'j'n pri gael'a gramatik'o, fonetik'o ktp kaj (ne nur rilat'e al la lingv'o) far'is valor'a'n serv'o'n, eduk'ant'e la jun'ul'o'j'n. Bedaŭr'ind'e, tamen, la orden'o'j dev'is est'i sever'e kritik'at'a'j pro metod'o'j iom drakon'a'j – kaj kelk'foj'e kruel'a'j – aplik'at'a'j en mult'e da lern'ej'o'j. Oft'e infan'o'j, kiu'j ne sufiĉ'e bon'e far'is si'a'j'n gael'a'j'n lecion'o'j'n, est'is draŝ'it'a'j. La rezult'o est'is negativ'a si'n'ten'o rilat'e al la lingv'o inter mult'a'j irland'an'o'j. Do, en tiu'j okaz'o'j hom'o'j, kiu'j sufer'is tia'n trakt'ad'o'n, em'is iĝ'i mal'amik'o'j de la irlanda lingv'o.

Hodiaŭ vizit'ant'a'j filolog'o'j kaj lingv'o'am'ant'o'j, kiu'j esper'as aŭskult'i la gael'a'n sur la strat'o'j de irlandaj urb'o'j, est'os profund'e sen'iluzi'iĝ'int'a'j. Mal'oft'e oni aŭd'as kelk'a'j'n izol'it'a'j'n voĉ'o'j'n, parol'ant'a'j'n gael'e per poŝ'telefon'o aŭ sam'lingv'e konversaci'ant'a'j'n en trajn'o aŭ bus'o, sed ĝeneral'e tia'j konversaci'o'j okaz'as en la angl'a lingv'o. Ŝild'o'j (krom tiu'j, montr'ant'a'j lok'nom'o'j'n kaj strat'nom'o'j'n), sur kiu'j est'as sub'skrib'o en la gael'a, mal'pli oft'e vid'ebl'as. Parentez'e, tut'e ali'e aspekt'as la situaci'o en Eŭski'o, kie oni ĉie vid'as du'lingv'a'j'n (eŭsk'a'j'n/hispan'a'j'n) publik'a'j'n anonc'o'j'n kaj ŝild'o'j'n.

Ne mal'oft'e do oni esprim'as la opini'o'n, ke la batal'o por konserv'ad'o kaj re'viv'ig'o de la indiĝen'a idiom'o de Irlando jam est'as perd'it'a. Oni asert'as, ke la irlanda est'as mort'int'a lingv'o, sam'kiel la latin'a kaj la klasik'a helen'a. Ni re'memor'u tamen, ke la latin'a super'viv'as en la form'o de la divers'a'j modern'a'j latin'id'a'j lingv'o'j, kaj la nov'grek'a est'as la viv'ant'a post'e'ul'o de la helen'a. Simil'e, la irlanda ankoraŭ viv'as kaj en kelk'a'j aspekt'o'j vigl'as, kvankam la nombr'o de de'nask'a'j parol'ant'o'j en la tradici'a'j tut'gael'a'j region'o'j drast'e ŝrump'is.

Iom strang'e, kelk'a'j el la plej entuziasm'a'j apog'ant'o'j de la gael'a trov'iĝ'as inter la urb'a burĝ'ar'o, kiu'j antaŭ la sen'de'pend'iĝ'o est'is rigard'at'a'j kiel an'o'j de la angl'a'lingv'a elit'o. Hodiaŭ est'as kvazaŭ mod'e, ke tia'j burĝ'a'j civit'an'o'j send'u si'a'j'n infan'o'j'n al tut'gael'a'j lern'ej'o'j, kies nombr'o pli'iĝ'as en preskaŭ ĉiu grav'a urb'o en la land'o. Cert'e, est'as kritik'ul'o'j, kiu'j nom'as tiu'n fenomen'o'n nur'a snob'ism'o, sed est'as konstat'ebl'e, ke student'o'j, kiu'j majstr'as la gael'a'n (aŭ iu'n ajn lingv'o'n krom la angl'a) facil'e kaj rapid'e lern'as ali'a'j'n lingv'o'j'n – grav'eg'a avantaĝ'o en la hodiaŭ'a mond'o. Kontraŭ'e, tiu'j, kiu'j kapabl'as flu'e parol'i nur la angl'a'n, mal'oft'e sukces'as aŭ vol'as lern'i fremd'a'j'n lingv'o'j'n. La kial'o ne ĉiam est'as mank'o de lingv'a kapabl'o, sed plej oft'e la komun'a si'n'ten'o inter angl'e'parol'ant'o'j, ke „ĉiu'j sci'pov'as la angl'a'n”.

En la sfer'o de irland'lingv'a literatur'o la kvalit'a nivel'o de gael'a verk'ad'o est'as surpriz'e alt'a. Kiel la tut'gael-lern'ej'a fenomen'o, la stat'o de ĉi tiu verk'ad'a aktiv'ec'o est'as ver'e surpriz'a, ĉar la merkat'o kaj leg'ant'ar'o por irland'lingv'a'j libr'o'j est'as tre mal'grand'a. Ekzempl'e, last'a'temp'e aper'is el'star'a histori'a roman'o kun la titol'o „Fontenoy” pri la rol'o de la irlanda brigad'o en la franc'a arme'o dum la batal'o de Fontenoy. La aŭtor'o est'as Liam Mac Cóil. Pri li recenz'ist'o en la ĵurnal'o Irish Times skrib'is: „Neni'u roman'ist'o en la irlanda lingv'o hodiaŭ verk'as kun kompar'ebl'a'j zorg'o, preciz'ec'o kaj klar'ec'o. Ĉi tiu roman'o est'as art'a verk'o, kaj est'as plezur'o leg'i ĝi'n.” Est'as dub'ind'e, ke oni tiel skrib'us pri verk'o en mort'ant'a lingv'o.

Ĉu la irlanda lingv'o super'viv'os? Tio cert'e de'pend'as de la decid'o de la irland'an'o'j, ĉu sufiĉ'e mult'a'j vol'as sav'i si'a'n naci'a'n hered'aĵ'o'n aŭ ne.

Atlet'o de krist'an'ism'o

La jar'o 2006 est'as deklar'it'a de la alban'a reg'ist'ar'o la „jar'o de Skanderbeg” okaz'e de la 600-jar'iĝ'o de la nask'iĝ'o de la alban'a naci'a hero'o. Skanderbeg (1405-1468) sukces'e organiz'is rezist'ad'o'n de alban'o'j en la tiel nom'at'a sud-orient'a eŭrop'a rok'a ĝarden'o kontraŭ otoman'a'j arme'o'j, minac'ant'a'j Okcident'o'n.

Pro la rezist'ad'o la turk'o'j ne real'ig'is si'a'j'n plan'o'j'n invad'i centr'a'n Eŭrop'o'n. Tial la pap'o invit'is Skanderbeg al Romo kaj nom'um'is li'n „atlet'o de krist'an'ism'o”. Tia'manier'e alban'o'j, la sol'a'j katolik'o'j en la iam'a Bizanca Imperi'o, ne nur defend'is si'a'n patr'uj'o'n, sed ankaŭ kontribu'is al la protekt'ad'o de la okcident'a civilizaci'o.

Milit-paŭz'o

Skanderbeg (el la turk'a Iskender Be'j) nom'iĝ'as ĉe alban'o'j Gjergj Kastrioti. En 1444 li far'iĝ'is gvid'ant'o de la alban'a'j princ'o'j ĉe la Kun'ven'o de Lezha kaj en 1461, help'e de la pap'o kaj la reg'ist'ar'o'j de Venecio, Napolo kaj Hungari'o, dev'ig'is la turk'o'j'n sub'skrib'i dek'jar'a'n milit-paŭz'o'n.

En 1463 li rezign'is pri la milit-paŭz'o kaj sen la iam'a'j alianc'an'o'j defi'is la turk'o'j'n. Post li'a mort'o alban'o'j daŭr'e rezist'is, ĝis en 1478 fal'is la urb'o Shkoder kaj turk'o'j fin'invad'is la tut'a'n land'o'n. Dum kvin jar'cent'o'j, ĝis 1912, alban'a'j teritori'o'j rest'is sub otoman'a reg'ad'o. Tiam du'on'o de la teritori'o'j inkluziv'iĝ'is en la sen'de'pend'a ŝtat'o Albanio, dum la ceter'o en kvin najbar'a'j slav'a'j kaj grek'a ŝtat'o'j.

Embarg'o kontribu'is al katastrof'o

Tro'uz'o de iranaj aviad'il'o'j kaj ne'sufiĉ'a'j ripar'o'j plej ver'ŝajn'e kaŭz'is akcident'o'n en Tehrano, kiam maŝin'o C-130 de la irana aer-arme'o pane'is kaj kraŝ'is apud 10-etaĝ'a loĝ'ej'o.

Pere'is ĉiu'j 94 pasaĝer'o'j kaj ofic'ist'o'j en la aviad'il'o kaj krom'a'j 13 hom'o'j sur la ter'o. La pasaĝer'o'j est'is plej'part'e raport'ist'o'j de iranaj televid'kanal'o'j, radi'o'staci'o'j, nov'aĵ'agent'ej'o'j kaj ĵurnal'o'j. Inter la mort'int'o'j trov'iĝ'is kon'at'a'j televid'a'j raport'ist'o'j.

Okaz'is la katastrof'o post'tag'mez'e la 6an de decembr'o pas'int'jar'e, kiam la aviad'il'o ĵus ek'flug'is el Mehrabad-flug'haven'o en Tehrano sur'voj'e al la sud'o de Irano, kie la ĵurnal'ist'o'j est'is raport'ont'a'j pri arme'a'j manovr'o'j.

Reg'is en televid'a'j kanal'o'j etos'o kondolenc'a. Fot'o'j kaj film'o'j pri la mort'int'o'j est'is daŭr'e montr'at'a'j, kaj preskaŭ ĉiu'j vest'is si'n nigr'e.

Ali'a kontribu'aĵ'o al la akcident'o est'as uson'a embarg'o, kiu mal'permes'as al Irano aĉet'i uson'a'j'n aŭ eŭrop'a'j'n aviad'il'o'j'n (aŭ aviad'il'o'j'n, kiu'j en'hav'as uson'a'j'n material'o'j'n). Do Irano aĉet'as rus'a'j'n aviad'il'o'j'n aŭ mal'nov'a'j'n aviad'il'o'j'n de ali'a'j land'o'j. Sed tio pli'grand'ig'as la risk'o'n de aer'akcident'o'j kaj mal'sekur'ec'o'n de flug'vojaĝ'o'j.

Efik'e stud'i

Litovaj in'o'j, kiu'j plezur'ig'is vir'o'j'n en Londono, Vieno, Milano aŭ Dubai, kapabl'as frenez'ig'i ankaŭ profesor'o'j'n de super'a'j lern'ej'o'j de si'a land'o. Evident'iĝ'as, ke plur'a'j student'in'o'j sukces'as kun'ig'i ekster'land'a'n prostitu'ad'o'n kun en'land'a stud'ad'o en Litovio. Mult'a'j cel'as prestiĝ'a'j'n profesi'o'j'n: ebl'e 70 % de litovaj prostitu'it'in'o'j, labor'ant'a'j ekster'land'e, stud'as jur'a'j'n scienc'o'j'n.

Nun'temp'e super'a'j lern'ej'o'j en Litovio tra'serĉ'as la paĝ'o'j'n de ekster'land'a'j agent'ej'o'j, kaj, se ili tie trov'as fot'o'n de unu el si'a'j student'in'o'j, tiu ne plu rajt'as re'ven'i al la universitat'o. Pro tio la student'in'o'j ne vol'as, ke aper'u publik'e ili'a'j fot'o'j. Ekzempl'e unu, pseŭdonim'e Jessica, sukces'e pet'is, ke klub'o en Aŭstrio for'ig'u ŝi'a'j'n du'on'nud'a'j'n fot'o'j'n. La fot'o'j tamen re'aper'is en pornografi'a magazin'o en Amsterdamo.

Ankaŭ universitat'a'j profesor'o'j en'fal'as la kapt'il'o'j'n de si'a'j student'in'o'j kaj est'as post'e ĉantaĝ'at'a'j – ekzempl'e por pag'i la ŝuld'o'j'n de la koncern'a student'in'o. Dir'is unu profesor'o: „Plur'a'j estr'o'j, ŝajn'ig'ant'e, ke neni'o okaz'is, iu'senc'e defend'as mal'dec'a'j'n student'in'o'j'n. Kapt'it'a'j profesor'o'j mal'kuraĝ'e silent'as, kio kontribu'as al la sukces'a stud'o'daŭr'o de tia'j student'in'o'j.”

Federaci'a kancelier'in'o

Kun mult'e da interes'o mi leg'is la en'konduk'o'n de la ĉef'redaktor'o Stefan Maul Kancelier'in'o (MONATO 2006/1 p. 5).

Mi est'as franc'o kaj ne parol'as nek skrib'as Esperant'o'n tre bon'e kaj flu'e (iu etern'a komenc'ant'o), sed mi pov'is tuj prononc'i la vort'o'n „kancelier'in'o” sen ĝen'o; mi tut'e ne trov'is la vort'o'n lang'o'romp'a kaj prononc'is ĝi'n sen ajn'a problem'o. Eĉ se la unu'a'n foj'o'n kelk'a'j person'o'j dev'us dir'i „kan-ce-li-er-in'o”, la du'a'n foj'o'n ili cert'e prononc'os ĝi'n ĝust'e sen iu ajn pens'o pri lang'o'romp'o.

Uz'i la vort'o'n „kancelier'in'o” est'as tre bon'e, kaj mi sub'ten'as ankaŭ titol'o'j'n „d-rin'o” kaj „fizik'ist'in'o”, eĉ sci'ant'e, ke esperant'ist'o'j long'e batal'is por kaj kontraŭ la uz'o de la in'a sufiks'o en la titol'o'j. Eĉ en la mal'nov'a Franci'o de la mal'nov'a kontinent'o oni dir'as nun „la procureure” [la prokurér] (la prokuror'in'o) kaj en Kebekio oni dir'as ekzempl'e: Juli'e Carrier, professeure-chercheuse adjointe au Département de psychologie (Juli'e Carrier, help'a profesor'in'o-esplor'ist'in'o en la fakultat'o pri psikologi'o).

La kares'nom'o'n de s-in'o Merkel franc'a'j ĵurnal'ist'o'j prononc'as „anĝi” aŭ „ajnĝi”, sed ne „ejnĝi”.

Stefan Maul skrib'as: „Ceter'e, anĝel'o'j laŭ'difin'e ne hav'as seks'o'n, do tut'cert'e ni ne dev'as dir'i Anĝel'in'o Merkel.” Kial ne? Tut'e ne tem'as pri seks'o, sed pri traduk'o de nom'o kun ital'lingv'a de'ven'o.

Nov'a'j versi'o'j iĝ'is pli bon'a'j, sed rest'as mank'o'j

En antaŭ'a'j numer'o'j de MONATO (2005/7-8, 10 kaj 11) aper'is spert'o'j pri sen'pag'e hav'ebl'a'j komput'il'a'j program'o'j. Inter'temp'e de kelk'a'j aper'is nov'a versi'o, tiel ke ind'as de'nov'e raport'i.

OpenOffice: preskaŭ komplet'a

OpenOffice cert'e est'as la plej bon'e el'labor'it'a sen'pag'a solv'o por anstataŭ'i la mikrosoft'a'j'n ofic'ej'a'j'n program'o'j'n. Mi uz'is ĝi'a'n versi'o'n 1.1 por kelk'a'j task'o'j kaj decid'is trans'ir'i al la versi'o 2.0. La instal'o ne kaŭz'as not'ind'a'j'n problem'o'j'n por person'o, kiu kompren'as la angl'a'n. Oni el'ŝut'u la instal'program'o'n, konserv'u ĝi'n sur la komput'il'a disk'o, lanĉ'u ĝi'n kaj sekv'u la instrukci'o'j'n. Nun nur kelk'a'j ali'lingv'a'j 2.0-versi'o'j est'as pret'a'j; por la plej'part'o – inter'ali'e Esperant'o – la traduk'labor'o progres'as.

Mi not'is divers'a'j'n pli'bon'ig'o'j'n. Eĉ eg'e mal'nov'a'j WordPerfect-dosier'o'j sen'problem'e leg'ebl'as (kvankam ne perfekt'e, se la en'paĝ'ig'o est'as komplik'a – sed la sam'a rimark'o valid'as por la si'n'sekv'a'j versi'o'j de mikrosoft'a'j program'o'j). Ĝi pli bon'e ol antaŭ'e montr'as prezent'ad'o'j'n far'it'a'j'n per PowerPoint. Mi plej sci'vol'is pri la nov'a daten'bank'a part'o de OpenOffice. La plej bezon'at'a task'o – mal'ferm'i Access-dosier'o'n – ankoraŭ bezon'as iom da manipul'ad'o, sed ne plu help'program'o'j'n: interes'a progres'o. Tra'foli'um'ant'e la plur'cent'paĝ'a'n gvid'libr'o'n de la program'o, mi vid'is instrukci'o'j'n, kiu'j re'memor'ig'is mi'n pri iam sekv'it'a'j Access-kurs'o'j. Tio ŝajn'ig'as, ke per OpenOffice ebl'os far'i sam'e komplik'a'j'n daten'bank'o'j'n kiel per Access. Tamen, simpl'a inter'ŝanĝ'o de dosier'o'j inter ambaŭ program'o'j plu ne ebl'as.

Netscape: el'rev'iĝ'o

De Netscape mi ŝat'is la kombin'o'n de poŝt'il'o kaj foli'um'il'o en unu program'o. Ĉar en la inform'paĝ'o'j neni'o est'is skrib'it'a pri tio, mi supoz'is, ke ankaŭ la nov'a versi'o 8.0 en'hav'as ambaŭ kapabl'o'j'n. Nur kiam mi intenc'is efektiv'e trans'ig'i mi'a'j'n poŝt'o-dosier'o'j'n al la nov'a versi'o, mi konstat'is, ke ne plu est'as poŝt'il'o. Kio'n far'i? Dum plur'a'j monat'o'j mi daŭr'ig'is la uz'o'n da la mal'nov'a versi'o 7.0 (ebl'e la plej saĝ'a solv'o), sed rest'is la dezir'o „modern'ig'i” mi'a'n program'ar'o'n. Fin'fin'e mi decid'is adiaŭ'i Netscape (kies versi'o'n 8.0 mi ceter'e opini'is tro'ŝarĝ'it'a) kaj ek'uz'i Firefox (1.5) kiel foli'um'il'o'n kaj Thunderbird (1.0.7) kiel poŝt'il'o'n. Ĉiu'j est'as an'o'j de la sam'a Mozilla-famili'o kaj la uz'ad'o simil'as.

La instal'o de ambaŭ program'o'j ŝajn'e okaz'is perfekt'e. La Thunderbird-instal'program'o promes'is aŭtomat'e trans'pren'i ĉiu'j'n inform'o'j'n de Netscape kaj efektiv'e okup'iĝ'is dum dek'o da minut'o'j pri import'ad'o de mi'a poŝt'arĥiv'o. Bedaŭr'ind'e, ĉe la unu'a lanĉ'o de la program'o evident'iĝ'is, ke ĉiu'j poŝt'kest'o'j est'is mal'plen'a'j kaj ke la arĥiv'o est'is ne'trov'ebl'a. Al'don'a komplik'aĵ'o est'is, ke la nov'a'j poŝt'aĵ'o'j ankoraŭ ven'is en la poŝt'kest'o'n de la antaŭ'e uz'at'a program'o. Per serĉ'ad'o tra help'forum'o'j kaj instal'o de help'program'et'o Mbox, en'tut'e plur'a'j hor'o'j da labor'o, la plej grav'a'j problem'o'j est'is solv'it'a'j, sed rest'as la iom mal'agrabl'a konstat'o, ke de mi'a poŝt'arĥiv'o nun trov'iĝ'as minimum'e tri kopi'o'j en la komput'il'o kaj ke ver'ŝajn'e neni'u versi'o est'as tut'e komplet'a.

Jen la problem'o'j de liber'a'j program'o'j: ili ne est'as sam'e fid'ind'a'j kiel la tradici'a'j program'o'j (precip'e se tem'as pri nov'a'j versi'o'j), kaj tuj'a help'o ne abund'as. Pri la unu'a problem'o mi mem kulp'as: mi bon'e sci'as, ke nov'a'j versi'o'j de program'o'j hav'as mank'o'j'n (kvankam entuziasm'a'j reklam'o'j kaj recenz'o'j silent'as pri tio), sed mi konsci'e decid'is instal'i ili'n. La du'a problem'o est'as esenc'e propr'a al produkt'o'j far'it'a'j de volont'ul'o'j. OpenOffice est'as escept'o kaj hav'as abund'a'n instrukci'ar'o'n (kvankam por la plej nov'a versi'o nur en la angl'a lingv'o). La ali'a'j hav'as nur lim'ig'it'a'j'n help'dosier'o'j'n, kiu'j ne don'as respond'o'n al ĉiu'j demand'o'j. Ekzist'as forum'o'j, sed ili est'as precip'e angl'a'lingv'a'j (kaj foj'e mal'facil'as pri'skrib'i problem'o'n eĉ en la ge'patr'a lingv'o) kaj neces'as iom da temp'o por ek'trov'i kaj ek'kon'i ili'n. Por ambaŭ program'o'j rest'as problem'et'o'j, kiu'j'n mi ne sukces'is solv'i.

Google Desktop Search: et'a mank'o

La program'o'n por re'trov'i inform'o'j'n en la propr'a komput'il'o mi nur mal'oft'e uz'as, sed ĝi tamen de temp'o al temp'o tre util'is. Mi aŭd'is de ali'a uz'ant'o, ke ĝi foj'e don'as ne'valid'a'j'n respond'o'j'n, se la koncern'a dosier'o post indeks'ad'o est'is for'ig'it'a de la komput'il'a disk'o. Aŭtomat'a ĝis'dat'ig'o de la indeks'o ne ebl'as. Se tio tro ĝen'as, la sol'a solv'o est'as mal'instal'i kaj re'instal'i la program'o'n kaj far'i nov'a'n indeks'o'n. Tamen, plej'part'o de la uz'ant'o'j ne sent'os tiu'n bezon'o'n, ĉar komput'il'a'j disk'o'j iĝ'is tiom grand'a'j, ke mal'oft'e neces'as for'viŝ'i i'o'n.

Nov'a etap'o en biologi'o kaj medicin'o

En 1944 la tiam ankoraŭ mal'mult'e kon'at'a bakteri'olog'o Oswald Theodore Avery [éjveri] unu'a'foj'e montr'is, ke la genetik'a inform'o en ĉiu'j viv'aĵ'o'j est'as kod'it'a ne en protein'o'j (kiel antaŭ'e opini'is ĉiu'j biolog'o'j), sed en molekul'o de DNA (deoksi'rib'o'nukle'at'a acid'o). Tio est'is la grand'eg'a epok'a mal'kovr'o, kiu, mi opini'as, eĉ est'as pli grav'a, ol la sekv'ont'a'j scienc'a'j ating'o'j pri deĉifr'ad'o de la genetik'a kod'o, ĉar ĝi plen'e ŝanĝ'is la pens'ad'o'n de scienc'ist'o'j. Kaj, cert'e, Avery merit'is ricev'i la Nobel-premi'o'n, kio bedaŭr'ind'e ne okaz'is. Kvankam post'e est'is mal'kovr'it'e, ke en mult'a'j virus'o'j genetik'a inform'o pov'as est'i kod'it'a en RNA (rib'o'nukle'at'a acid'o), tut'egal'e la esenc'o de la mal'kovr'o de Avery ne ŝanĝ'iĝ'is: la port'ant'o'j de genetik'a inform'o est'as nukle'at'a'j acid'o'j. Kaj tial scienc'ist'o'j est'is tiam konvink'it'a'j, ke ĉiu'j ag'ant'o'j kaŭz'ant'a'j infekt'a'j'n mal'san'o'j'n (bakteri'o'j, klamidi'o'j, protozo'o'j, virus'o'j ktp) dev'as en'hav'i DNA kaj/aŭ RNA. Sed en la 80aj jar'o'j de la 20a jar'cent'o la el'star'a uson'a scienc'ist'o Stanley B. Prusiner konstat'is, ke ekzist'as infekt'a'j mal'san'o'j, kaŭz'it'a'j de protein'a'j partikl'o'j. Mult'a'j eĉ eminent'a'j scienc'ist'o'j komenc'e mal'konsent'is, ĉar tio est'is nov'a renvers'o en biologi'o kaj medicin'o. Tamen la mult'foj'a'j kaj mult'jar'a'j kontrol'ad'o'j ne pov'is evident'ig'i eĉ rest'aĵ'o'j'n de nukle'at'a'j acid'o'j en tiu'j ĉi protein'a'j partikl'o'j. Krom tio est'is montr'it'e, ke infekt'a'j protein'a'j partikl'o'j est'as kapabl'a'j re'produkt'iĝ'i sen part'o'pren'ad'o de DNA aŭ RNA. En 1997 Prusiner iĝ'is laŭreat'o de la Nobel-premi'o pri fiziologi'o kaj medicin'o.

Laŭ propon'o de Prusiner, tiu protein'a partikl'o est'is nom'it'a „pri'o'n” (esperant'e: „prion'o”). La termin'o „prion'o” est'as ŝanĝ'it'a mal'long'ig'o de la angl'a esprim'o „protein'ace'o'us infectious particle” (protein'a infekt'a partikl'o).

Stud'ad'o de la mal'san'o'j, el kiu'j mult'a'j post'e est'is nom'it'a'j „prion'a'j”, komenc'iĝ'is en 1954, kiam Björn Sigurđsson resum'is la rezult'o'j'n de si'a'j du'dek'jar'a'j esplor'o'j pri tiel nom'at'a'j mal'rapid'a'j infekt'o'j de ŝaf'o'j kaj kapr'o'j, el kiu'j la plej kon'at'a kaj dis'vast'iĝ'int'a est'is ŝaf'trem'o aŭ skrap'i'o (angl'e: „scrapie” [skrejpi], franc'e: „tremblante du mouton”). Baldaŭ en tiu'n grup'o'n de infekt'o'j oni en'ig'is la infekt'a'n anemi'o'n de ĉeval'o'j, la afrik'a'n febr'o'n de pork'o'j, la sub'akut'a'n skler'oz'ig'a'n panencefaliton de hom'o'j (mal'oft'a komplik'aĵ'o post morbil'o), la mal'san'o'n kuruo de aborigen'o'j de Nov-Gvineo kaj mult'a'j'n ali'a'j'n mal'san'o'j'n. Komenc'e oni opini'is, ke ĉiu'j simil'a'j infekt'o'j est'as virus'a'j, kaj tial ili nom'iĝ'is „mal'rapid'a'j virus'a'j infekt'o'j”. Por ili est'is karakteriz'a'j mult'jar'a inkubaci'a period'o, mal'rapid'a pli'grav'iĝ'o de la mal'san'o, ne'evit'ebl'a mort'ig'a fin'o. Post'e, rezult'e de esplor'o'j de Prusiner kaj de ali'a'j scienc'ist'o'j, evident'iĝ'is, ke kaŭz'o'j de mult'a'j el mal'rapid'a'j infekt'o'j est'as ne virus'o'j, sed prion'o'j. Nun'temp'e inter prion'a'j mal'san'o'j est'as mult'a'j mal'san'o'j de best'o'j: ŝaf'trem'o, bov'a spong'ec'a (spong'o'form'a) encefal'o'pati'o (bov'o'frenez'o), spong'ec'a encefal'o'pati'o de kat'o'j, huf'ul'o'j, trans'don'ebl'a encefal'o'pati'o de lutreol'o'j ktp, kaj kvar mal'san'o'j de hom'o: Creutzfeldt-Jakob-mal'san'o, kuruo, sindrom'o de Gerstmann-Sträussler-Scheinker kaj fatal'a famili'a insomnio (sen'dorm'ec'o). Por ĉiu'j prion'a'j mal'san'o'j est'as karakteriz'a'j spong'ec'a'j kav'o'j en la cerb'o sur'lok'e de detru'it'a'j neŭron'o'j (nerv'a'j ĉel'o'j). Tial la mal'san'o'j nom'iĝ'as „trans'don'ebl'a'j spong'ec'a'j encefal'o'pati'o'j”.

Prusiner kaj ali'a'j scienc'ist'o'j montr'is, ke en ĉiu'j mam'ul'o'j kaj iu'j ali'a'j viv'aĵ'o'j ekzist'as ne'infekt'a (aŭ ĉel'a) prion'a protein'o, kiu'n oni mark'as per „PrP^C”, kie „C” signif'as angl'e „cell” (ĉel'o). La infekt'a'n (aŭ patogen'a'n) prion'a'n protein'o'n oni sign'as per „PrP^Sc”, kie „Sc” est'as la du komenc'a'j liter'o'j de la angl'a vort'o „scrapie”.

Unik'a form'o de prion'o'j

Infekt'a'j prion'o'j est'as ekster'ordinar'e rezist'a'j al ekster'a'j efik'o'j: ili ne pere'as rezult'e de ultra'viol'a radi'ad'o, des'infekt'ad'o per kutim'a'j rimed'o'j kaj long'a bol'ig'ad'o (nur unu'hor'a efik'o de temperatur'o pli ol 135 grad'o'j celsi'a'j est'as pere'ig'a por ili). Scienc'ist'o'j montr'is, ke kvankam la ĥemi'a struktur'o de normal'a'j kaj infekt'a'j prion'o'j ne diferenc'as inter si, tamen ekzist'as grand'a'j diferenc'o'j en la spac'a dispozici'o de la molekul'o'j (en la terciar'a struktur'o de protein'o'j). Normal'a'j prion'o'j hav'as 42 % de tiel nom'at'a'j alfa-spiral'o'j, kaj nur 3 % de beta-plat'aĵ'o'j (ruband'o'j), sed la infekt'a'j prion'o'j est'as mal'pli spiral'form'a'j: ili hav'as nur 30 % de alfa-spiral'o'j sed 43 % de beta-plat'aĵ'o'j.

Hodiaŭ ne est'as evident'a la funkci'o de ne'infekt'a'j, aŭ normal'a'j, prion'o'j. Oni supoz'as, ke prion'o'j part'o'pren'as metabol'o'n, cerebel'a'n regul'ad'o'n de kun'ord'ig'o, funkci'ad'o'n de nerv'a'j ĉel'o'j, sinaps'o'j; ankaŭ atent'ind'as la rol'o de prion'o'j en regul'ad'o de cirkadiaj (tag'nokt'a'j) ritm'o'j ktp. Ekzist'as specif'a gen'o, kiu kod'as la sintez'o'n de normal'a'j prion'o'j. En la hom'a organism'o ĝi trov'iĝ'as en la 20a kromosom'o. La mutaci'o de tiu ĉi gen'o al'konduk'as al form'ad'o de patologi'a'j prion'o'j, kiu'j kaŭz'as, ekzempl'e, la hered'a'n form'o'n de Creutzfeldt-Jakob-mal'san'o. Tamen pli'mult'o da prion'a'j mal'san'o'j aper'as rezult'e de infekt'ad'o per patologi'a'j prion'o'j.

Ĝis nun est'as diskut'ebl'e, kia'manier'e re'produkt'iĝ'as la infekt'a'j prion'o'j. Kiel montr'is Prusiner kaj ali'a'j scienc'ist'o'j, normal'a'j prion'o'j, sub la influ'o de la sen'per'a kontakt'o kun protein'a'j partikl'o'j de infekt'a'j prion'o'j, trans'form'as si'a'n spac'a'n (terciar'a'n) struktur'o'n, ali'form'iĝ'as kaj far'iĝ'as infekt'a'j. Amas'iĝ'o de patologi'a'j prion'o'j okaz'as laŭ geometri'a progresi'o. Pro tio, ke infekt'a'j prion'o'j ĥemi'e ne diferenc'as de normal'a'j, ili ne est'as sub'met'at'a'j al pere'ig'a efik'o de la imun'a sistem'o kaj de interferon'o'j. Por prion'o'j est'as karakteriz'a'j la inter-speci'a'j diferenc'o'j, kiu'j tamen ne est'as absolut'a'j. Tial, ekzempl'e, la infekt'a'j prion'o'j de bov'a spong'ec'a encefal'o'pati'o pov'as kaŭz'i la mal'san'o'n de hom'o'j ktp. Sub'e mi tre mal'long'e karakteriz'os iu'j'n prion'a'j'n mal'san'o'j'n de best'o'j kaj hom'o'j.

Ŝaf'trem'o

La plej kon'at'a kaj stud'it'a est'as la prion'a mal'san'o de ŝaf'o'j kaj kapr'o'j „ŝaf'trem'o” aŭ „skrap'i'o”. Scienc'ist'o'j eĉ opini'as, ke ŝaf'trem'o est'as la „pra'av'o” de ĉiu'j prion'a'j mal'san'o'j de best'o'j kaj hom'o'j. Ŝaf'trem'o est'as kon'at'a en Briti'o jam preskaŭ 300 jar'o'j'n. Ali'a nom'o de ŝaf'trem'o est'as „skrap-mal'san'o”. Pro ne'toler'ebl'a haŭt'a juk'o, karakteriz'a por la mal'san'o, la best'o'j frot'iĝ'as kontraŭ ĉiu'j mal'mol'a'j objekt'o'j kaj far'iĝ'as tre ekscit'it'a'j. Baldaŭ ĉe ili aper'as ŝancel'iĝ'em'a ir'manier'o, kaj la best'o'j jam ne pov'as star'i. Post kelk'a'j jar'o'j la mal'san'a'j best'o'j pere'as. En la cerb'o de la mal'san'a'j kaj mort'int'a'j best'o'j est'as trov'it'a'j mult'nombr'a'j spong'ec'a'j kav'o'j sur la lok'o de detru'it'a'j nerv'a'j ĉel'o'j kaj amas'iĝ'o'j de la protein'o amel'oid'o (amel'oid'a'j plak'aĵ'o'j), kiu'j en'hav'as grand'a'n kvant'o'n da infekt'a'j prion'o'j. Krom en la cerb'o, tiu'j prion'o'j pov'as aper'i en limf'o'nod'o'j, lien'o, okul'bulb'o'j, intest'ar'o ktp. La ŝaf'o'j kaj kapr'o'j infekt'iĝ'as precip'e sur paŝt'ej'o'j kaj en bien'o'j, kiu'j rest'as kontaĝ'a'j long'a'n temp'o'n post ĉe'est'ad'o de la mal'san'a'j best'o'j. Nun'temp'e ŝaf'trem'o est'as dis'vast'iĝ'int'a en mult'a'j land'o'j de ĉiu'j kontinent'o'j krom Aŭstrali'o. Por la prevent'o de la mal'san'o neces'as rigor'a'j kvaranten'a'j kaj profilakt'ik'a'j rimed'o'j: la fru'a evident'ig'o de la mal'san'a'j best'o'j, neni'ig'o de la greg'o, kie est'is registr'it'a almenaŭ unu mal'san'a best'o, des'infekt'ad'o'j, mal'permes'o uz'i la paŝt'ej'o'n, kie paŝt'iĝ'is mal'san'a'j best'o'j, ktp.

Sed ŝaf'trem'o est'as danĝer'a ne nur por ŝaf'o'j kaj kapr'o'j. Scienc'ist'o'j mal'kovr'is, ke ŝaf'trem'o far'iĝ'is la font'o de infekt'ad'o por mult'a'j ali'a'j best'o'j. Mal'raci'a'j kaj ne'pri'pens'it'a'j ag'ad'o'j de hom'o'j, kiu'j uz'is kiel al'don'a'n protein'a'n nutr'aĵ'o'n al best'o'j ne'sufiĉ'e des'infekt'it'a'j'n ost'o'de'ven'a'n farun'o'n kaj viand'a'j'n rest'aĵ'o'j'n, fabrik'it'a'j'n el kadavr'o'j de ŝaf'o'j kaj kapr'o'j, kiu'j est'is infekt'it'a'j de ŝaf'trem'o, al'konduk'is al la amas'a dis'vast'iĝ'o de prion'a'j mal'san'o'j inter bov'o'j, kat'o'j, lutreol'o'j, huf'ul'o'j ktp.

Bov'o'frenez'o

En 1985-1986 en Angli'o aper'is inform'o pri mal'san'iĝ'o de bov'o'j per la bov'a spong'ec'a encefal'o'pati'o. En la sekv'a'j jar'o'j la kvant'o de mal'san'a'j best'o'j mult'e pli'grand'iĝ'is. La simptom'o'j de la mal'san'o kaj patologi'a'j ŝanĝ'o'j en la cerb'o de mal'san'a'j kaj mort'int'a'j best'o'j est'is preskaŭ simil'a'j al tiu'j de ŝaf'trem'o. Maksimum'a kvant'o de infekt'a'j prion'o'j aper'is en la cerb'o de bov'o'j. Infekt'a'j prion'o'j est'is trov'it'a'j ankaŭ en limf'o'nod'o'j, lien'o, intest'ar'o kaj – kio precip'e grav'as – en muskol'o'j de best'o'j.

En 1988-1990 fin'fin'e est'is oficial'e mal'permes'it'a nutr'ad'o de bov'o'j per ost'o'de'ven'a farun'o kaj viand'a'j rest'aĵ'o'j de bov'o'j kaj ŝaf'o'j. Tamen pro la long'a inkubaci'a period'o la mal'san'ec'o de bov'o'j en Briti'o plu pli'grand'iĝ'is ĝis 1992, kiam dum unu jar'o est'is registr'it'a'j preskaŭ 40 000 mal'san'a'j bov'o'j. Krom Briti'o, bov'a spong'ec'a encefal'o'pati'o aper'is en mult'a'j (precip'e eŭrop'a'j) land'o'j: Irlando, Svis'land'o, Franci'o, Portugali'o, Germanio kaj ali'a'j. Last'a'temp'e mal'san'a'j best'o'j est'is registr'it'a'j en Japani'o, Kanado, Uson'o kaj ali'a'j land'o'j. Est'is eksterm'it'a'j milion'o'j da bov'o'j, kies kadavr'o'j est'is for'brul'ig'it'a'j en special'a'j forn'o'j. En mult'a'j land'o'j est'is star'ig'it'a embarg'o rilat'e al bov'o'j kaj bov'aĵ'o el endemi'a'j land'o'j.

Prion-mal'san'o ĉe hom'o'j

En 1994-1995 en Angli'o est'is diagnoz'it'a'j kelk'a'j kaz'o'j de Creutzfeldt-Jakob-mal'san'o ĉe jun'a'j person'o'j. Ĝis 1997 la nombr'o de tia'j mal'san'ul'o'j super'is du'dek'o'n, kio est'is mir'ind'a, ĉar antaŭ'e kon'at'a'j sporad'a'j kaj hered'a'j kaz'o'j de la mal'san'o est'is tre mal'oft'a'j kaj ĝis tiam mal'san'iĝ'is precip'e mal'jun'a'j person'o'j. Baldaŭ est'is mal'kovr'it'e, ke tiu'j ĉi mal'san'ul'o'j ver'ŝajn'e mal'san'iĝ'is rezult'e de manĝ'ad'o de bov'aĵ'o, infekt'it'a de prion'o'j de bov'a spong'ec'a encefal'o'pati'o (la prion'o'j est'is ident'ig'it'a'j post eksperiment'a infekt'ad'o de mus'o'j). La mal'san'o komenc'iĝ'is post long'a inkubaci'a period'o. Ĉe mal'san'ul'o'j aper'is kap'turn'iĝ'o, depresi'o, mal'bon'iĝ'o de memor'kapabl'o, ŝancel'iĝ'em'a ir'manier'o. Post'e est'is evident'a'j pli grav'a'j simptom'o'j: konvulsi'o'j, paraliz'o'j, patologi'a'j refleks'o'j, demenc'o kaj ali'a'j. Post unu-du jar'o'j mal'san'ul'o'j pere'is. En la cerb'o de la mort'int'o'j est'is aper'int'a'j ŝanĝ'o'j, tip'a'j por la prion'a'j mal'san'o'j: spong'ec'a'j kav'o'j sur la lok'o de detru'it'a'j nerv'a'j ĉel'o'j, amel'oid'a'j amas'iĝ'o'j ktp.

Ĝis nun scienc'ist'o'j diskut'as pri la ebl'a kvant'o de hom'o'j, infekt'it'a'j de prion'o'j de bov'a spong'ec'a encefal'o'pati'o. Iu'j parol'as pri mal'grand'a probabl'o de la infekt'ad'o, sed ali'a'j supoz'as, ke jam kelk'a'j mil'o'j da hom'o'j trov'iĝ'as en inkubaci'a period'o. La real'a'j cifer'o'j de la mal'san'ul'o'j nun'temp'e ver'ŝajn'e super'as 100 kaz'o'j'n.

Scienc'ist'o'j nom'is tiu'n ĉi mal'san'o'n nov'a variant'o de Creutzfeldt-Jakob-mal'san'o, ĉar ĝis tiam est'is kon'at'a'j tri ali'a'j variant'o'j: sporad'a, hered'a (rezult'e de gen'a'j mutaci'o'j) kaj iatrogena (grek'a „iatros” signif'as „kurac'ist'o”) (rezult'e de ne'sufiĉ'e steril'a'j medicin'a'j manipul'ad'o'j). Est'as kon'at'a'j la kaz'o'j de infekt'ad'o'j per prion'o'j pro mal'bon'e steril'iz'it'a'j kirurgi'a'j instrument'o'j, elektrod'o'j, post trans'plant'ad'o de infekt'it'a'j korne'o, mal'mol'a cerb'a membran'o ktp. Pli oft'a'j est'as infekt'iĝ'o'j rezult'e de uz'ad'o de hormon'o'j, ricev'it'a'j el hipofiz'o, ktp. Est'as aper'int'a'j kaz'o'j de infekt'iĝ'o de neŭr'o'kirurg'o'j, anatomi'ist'o'j ktp. Nun'temp'e neces'as est'i tre si'n'gard'a, por ne infekt'i hom'o'j'n per prion'o'j rezult'e de uz'ad'o de sang'o, serum'o, ferment'o'j, hormon'o'j ktp de bov'o'j ĉe fabrik'ad'o de medikament'o'j kaj ŝmir'aĵ'o'j, atent'ant'e la ekstrem'a'n rezist'ec'o'n de infekt'a'j prion'o'j al steril'ig'ad'o. Est'as danĝer'a ankaŭ la sang'o de hom'o'j, port'ant'o'j de patologi'a'j prion'o'j.

Ali'a prion'a mal'san'o, kuruo, est'is endemi'a nur inter aborigen'o'j de Nov-Gvineo. En 1957 la uson'a pediatr'o kaj epidemi'olog'o D. Carleton Gajdusek mal'kovr'is, ke precip'e mal'san'iĝ'is indiĝen'o'j de la trib'o „For'e”, kiu'j manĝ'ad'is pro rit'a'j cel'o'j la cerb'o'n kaj viscer'o'j'n de mort'int'a'j parenc'o'j, el kiu'j mult'a'j est'is infekt'it'a'j de prion'o'j. La mal'san'o komenc'iĝ'is post la mult'jar'a inkubaci'a period'o. Simptom'o'j de kuruo est'is simil'a'j al tiu'j de ali'a'j prion'a'j mal'san'o'j. Krom'e, por kuruo – pro la psik'a'j perturb'o'j – est'is karakteriz'a sen'kaŭz'a rid'o, kaj tial la mal'san'o est'is nom'it'a „rid'eg'a mort'o”. La mal'san'ul'o'j mort'is kutim'e post unu-tri jar'o'j. Rezult'e de esplor'o'j de Gajdusek la rit'a kanibal'ism'o en Nov-Gvineo est'is mal'permes'it'a, kaj nov'a'j infekt'ad'o'j plen'e ĉes'is. En 1976 Gajdusek ricev'is la Nobel-premi'o'n pri fiziologi'o kaj medicin'o.

La ali'a'j supr'e menci'it'a'j prion'a'j mal'san'o'j de hom'o est'as tre mal'oft'a'j (unu inter dek milion'o'j da loĝ'ant'o'j). Ili est'as hered'a'j, kaŭz'it'a'j de gen'a'j mutaci'o'j kaj sam'e mort'ig'a'j.

Ĝis nun ne ekzist'as efik'a'j rimed'o'j por la kurac'ad'o de prion'a'j mal'san'o'j. Precip'e oni uz'as medikament'o'j'n, kiu'j pli'facil'ig'as la stat'o'n de mal'san'ul'o kaj mal'rapid'ig'as la mal'favor'a'n evolu'o'n de la mal'san'o (steroid'a'j hormon'o'j, antibiotik'o'j, apart'a'j kontraŭ'mikoz'a'j medikament'o'j ktp). Last'a'temp'e scienc'ist'o'j en Briti'o montr'is favor'a'n efik'o'n de iu'j fenotiazin'o'j, en Italio „tetra'cikl'in'o'j”, en Uson'o „akrikino”. Sed tiu'j ating'o'j ankoraŭ est'as provizor'a'j. Plej grav'as la prevent'ad'o de la mal'san'o'j per rigor'a'j kvaranten'a'j kaj profilakt'ik'a'j rekomend'o'j.

La est'ont'ec'o

Esplor'ad'o pri prion'o'j kaj prion'a'j mal'san'o'j bon'e progres'as. Mult'o ankoraŭ ne est'as kon'at'a. Ebl'e tiu'j ĉi esplor'o'j lum'ig'os iu'j'n ali'a'j'n mal'bon'e stud'it'a'j'n mal'san'o'j'n, ekzempl'e la mal'san'o'n de Alzheimer. Pov'as est'i, ke la prion'a'j partikl'o'j kuŝ'is en la baz'o de la unu'a'j viv'a'j est'aĵ'o'j sur ni'a planed'o kaj re'produkt'iĝ'is simil'e al infekt'a'j prion'o'j. Oni pov'as konvink'iĝ'i, ke baldaŭ est'os trov'it'a'j efik'a'j medikament'o'j por kurac'ad'o de prion'a'j mal'san'o'j. Nun'temp'e neces'as pli efik'e protekt'i si'n kaj defend'i best'o'j'n kontraŭ akir'ebl'a'j prion'a'j mal'san'o'j. Neces'as est'i pli prudent'a kaj si'n'gard'a antaŭ el'labor'ad'o de nov'a'j teknologi'o'j por ne est'ig'i nov'a'j'n tia'j'n danĝer'a'j'n epidemi'a'j'n mal'san'o'j'n.

Ŝrump'ant'a land'o, kresk'ant'a ŝanc'o

Unu'a'foj'e post 1899 la nombr'o de japan'a'j mort'int'o'j super'is tiu'n de nask'iĝ'int'o'j. Fin'e de la pas'int'a jar'o la japan'a reg'ist'ar'o anonc'is, ke en 2005 la nombr'o de nask'iĝ'o'j est'is 1 067 000 kaj la nombr'o de mort'o'j 1 077 000.

Ke tiel ŝrump'as Japani'o, rezult'as de plur'a'j faktor'o'j. Unu'e tem'as pri alt'a'j viv- kaj loĝ-kost'o'j. Salajr'o'j ne alt'iĝ'as, mal'e impost'o'j. Tio signif'as, ke mult'a'j ge'patr'o'j ne pov'as toler'i la eduk'o-kost'o'j'n de si'a'j id'o'j: kotiz'o'j ĉe infan'vart'ej'o'j kaj ankaŭ ĉe universitat'o'j pli'alt'iĝ'as.

Ali'a kial'o rilat'as al labor'hor'o'j. Preskaŭ du tri'on'o'j de la hom'o'j inter la aĝ'o'j de 30 kaj 39 re'ven'as hejm'e'n post la 20a hor'o kaj preskaŭ unu tri'on'o eĉ post la 22a. Vir'in'o'j inter tiu'j ĉi aĝ'o'j re'ven'as mez'e iom antaŭ la 19a hor'o. Tial ili ne hav'as temp'o'n por infan'o'j.

Karier'o

Krom'e en Japani'o vir'in'o'j prefer'as labor'i anstataŭ patr'in'iĝ'i. Mal'facil'e est'as hav'i beb'o'n kaj ten'i karier'o'n. Ali'a kial'o: pli ol du'on'o de la labor'ist'o'j inter la aĝ'o'j de 20 kaj 24 ne hav'as firm'a'j'n posten'o'j'n: ili mal'mult'o'n per'labor'as kaj est'as en situaci'o'j tre mal'stabil'a'j. Rezult'e ili ne ge'edz'iĝ'as kaj tial, laŭ statistik'o'j, ne nask'iĝ'as ĝis ebl'e 28 000 beb'o'j.

Prognoz'it'e est'as, ke en la jar'o 2050 viv'os 100 milion'o'j da japan'o'j (en 2005 est'is 128 milion'o'j), el kiu'j 35 % hav'os pli ol 64 jar'o'j'n (en 2005, 20 %). Tamen oni ne parol'u pri kriz'o. Japani'o est'as mal'grand'a land'o kun mal'riĉ'a'j natur'font'o'j kaj japan'o'j tro mult'e labor'as por ten'i si'a'n ekonomi'e prosper'a'n viv'nivel'o'n. Do est'as temp'o ŝanĝ'i ĉi tiu'n princip'o'n kaj viv'i harmoni'e kun ali'a'j land'o'j kaj kun la natur'o. Anstataŭ parol'i pri kriz'o, oni parol'u pri grand'a ŝanc'o por model'e viv'i en la 21a jar'cent'o.

Kial sen'senc'ig'e pli'bon'ig'i?

Mal'avantaĝ'o de la iom komplik'a redaktor'a sistem'o de MONATO est'as tio, ke post plur'foj'a redakt'ad'o kaj revizi'ad'o, la ver'a intenc'o de la aŭtor'o kelk'foj'e perd'iĝ'as. Ekzempl'e, la antaŭ'last'a fraz'o de mi'a artikol'o La gael'a roman'art'o (MONATO 2005/12, p. 13) original'e tekst'is: „Ĉu fin'a glor'a nova'a bril'eg'o de mort'ant'a stel'o aŭ re'vigl'iĝ'o de et'a kaj preskaŭ forges'it'a kultur'o?” Post „pli'bon'iĝ'o”, ĝi iĝ'is: „Ĉu fin'a glor'a nov'a bril'eg'o ...” ktp. Laŭ Plen'a ilustr'it'a vort'ar'o (Piv), la astronomi'a termin'o nova'o signif'as: „Stel'o, kiu abrupt'e aper'as, bril'eg'as tre bel'e dum kelk'a temp'o, k[aj] post'e regul'e mal'bril'iĝ'as ĝis ne'vid'ebl'ec'o ...” La „pli'bon'ig'it'a” versi'o signif'as preciz'e la kontraŭ'o'n de la original'a senc'o. Nova'o est'as mort'ant'a, ne nov'a stel'o. Mi kred'as, ke mi'a uz'o de la termin'o est'as traf'a metafor'o por ebl'e mal'aper'ant'a lingv'o. Kiel asert'is Pilato en la bibli'o: „Kio'n mi skrib'is, tio'n mi skrib'is.”

Kiam beb'o'j far'iĝ'as mal'beb'o'j

En la period'o 1947-1949, do post la du'a mond'milit'o, nask'iĝ'is en Japani'o grand'a nombr'o da beb'o'j – pli ol du milion'o'j. Ili aparten'as al la generaci'o, kiu mult'e kontribu'is al la ekonomi'a progres'o de Japani'o, sed ek'de la jar'o 2007, kiam ili ating'os 60 jar'o'j'n, ili komenc'os emerit'iĝ'i.

Jam vid'ebl'as ŝanĝ'iĝ'o'j en la soci'o, kiu'j spegul'as la bezon'o'j'n de tiu ĉi generaci'o. Turism'o-agent'ej'o'j cel'as pli aĝ'a'j'n hom'o'j'n, propon'ant'e pas'ig'i feri'o'j'n en – por japan'o'j – ne'kutim'a'j lok'o'j, kiel ekzempl'e Islando, kie'n ne rekt'e flug'as aviad'il'o'j el Japani'o. Ali'a'j kompani'o'j konstru'as luks'a'j'n apartament'o'j'n por emerit'o'j, kiu'j ne plu vol'as pri'zorg'i ĝarden'o'j'n, sed dezir'as profit'i de urb'a kultur'o.

Kaf'ej'o'j

Furor'is antaŭ 40 jar'o'j t.n. kant'o-kaf'ej'o'j en grand'a'j urb'o'j. Tie jun'a'j labor'ist'o'j kaj student'o'j renkont'iĝ'is por kant'i precip'e rus'a'j'n folklor'a'j'n kant'o'j'n. Nun'temp'e re'aper'as la kaf'ej'o'j, frekvent'at'a'j tamen de mal'jun'ul'o'j.

Tamen ne ĉio bon'as. Bizar'e, ĉar hom'o'j pli long'e viv'as, sed ne ĉiam san'e, la vind'o-industri'o atend'as, ke baldaŭ ĝi'a'j pli bon'a'j klient'o'j est'os ne beb'o'j, sed mal'beb'o'j. Kaj okaz'as t.n. lim'aĝ'a'j divorc'o'j, kiam edz'o'j, kiu'j kutim'is long'e labor'i ekster la hejm'o, ĝi'n ne plu for'las'as kaj komenc'as tie diktator'i.

Oft'e la edz'o'j, kiu'j labor'is kvazaŭ sklav'o'j en si'a'j kompani'o'j, ne posed'as la neces'a'j'n talent'o'j'n por viv'i harmoni'e en hejm'o aŭ komun'um'o. Pro tio, kiam oni enket'is: „Kun kiu vi vol'as rest'i ekster'land'e?”, 75 % de la edz'o'j respond'is „kun la edz'in'o”, sed nur 42 % de la edz'in'o'j respond'is „kun la edz'o”.

Muze'ar'o not'ind'e plan'it'a

Daŭr'is tri jar'o'j'n kaj kost'is 11 milion'o'j'n da eŭr'o'j la re'nov'ig'o de la barok'a Palac'o Mollard en la viena urb'o'centr'o. La palac'o est'as nun la sid'ej'o de kvar fak'o'j de la Aŭstr'a Naci'a Bibliotek'o, kiu'j est'is antaŭ'e mal'facil'e al'ir'ebl'a'j: la Globus'a Muze'o, la Kolekt'o de Muzik'aĵ'o'j, la Esperant'o-Muze'o kaj la Kolekt'o pri Plan'lingv'o'j.

La Globus'a Muze'o en'hav'as 430 er'o'j'n (250 konstant'e ekspozici'at'a'j'n) far'it'a'j'n antaŭ 1850. Tem'as pri globus'o'j de la ter'o, ĉiel'o kaj lun'o kaj model'o'j de la planed'a sistem'o, kun'e kun ekspon'aĵ'o'j pri la histori'o, kultur'histori'o kaj produkt'ad'o de globus'o'j. La muze'o est'as la plej grand'a tia'spec'a en la mond'o. La Kolekt'o de Muzik'aĵ'o'j konsist'as el 51 000 man'skrib'it'a'j kaj 130 000 pres'it'a'j muzik'not'dokument'o'j, 70 000 libr'o'j, 41 000 hered'it'a'j objekt'o'j kaj 20 000 son'dokument'o'j. Tie reg'as la ĝust'a klimat'o por konserv'i ĉi tiu'j'n valor'a'j'n dokument'o'j'n.

La Kolekt'o pri Plan'lingv'o'j, la plej grand'a bibliotek'o tia, en'hav'as 20 000 libr'o'j'n kaj 80 000 pli'a'j'n plan'lingv'o'rilat'a'j'n er'o'j'n. Unu el ĝi'a'j tem'o'j est'as la rilat'o de la hom'o al la fenomen'o de plan'lingv'o'j. Per film'o'j kaj ekran'o'j konstat'ebl'as, ekzempl'e, ke nek la german'a nek la angl'a est'as tut'e natur'a'j lingv'o'j. Fin'e, en la ter'etaĝ'o de la Palac'o Mollard situ'as la Esperant'o-Muze'o, kie vizit'ant'o inform'iĝ'as pri Volapuk'o, Esperant'o, Interlingua kaj ali'a'j plan'lingv'o'j.

La muze'ar'o trov'iĝ'as apud la halt'ej'o „Herrengasse” de la metro'lini'o U3.

Stelegoj inter libr'o'j

El la 12 plej popular'a'j libr'o'j en Hungari'o 7 est'as verk'it'a'j de ekster'land'a'j aŭtor'o'j. Jen la rezult'o de enket'o en hungar'a'j bibliotek'o'j, kun'labor'e kun la ŝtat'a televid'o, por trov'i la plej ŝat'at'a'n libr'o'n.

La iniciat'o, kiu hav'is la titol'o'n „La grand'a libr'o”, daŭr'is du'on'jar'o'n. En la televid'o est'is nom'at'a'j la plej popular'a'j titol'o'j, kaj kon'at'a'j art'ist'o'j pled'is por la elekt'it'a'j roman'o'j. La plej sukces'a'j verk'o'j ricev'is advokat'o'j'n, kiu'j elokvent'e laŭd'is la koncern'a'j'n libr'o'j'n. Tiu'j televid'a'j el'send'o'j anstataŭ'is ĉen-tele'film'o'j'n, kaj fin'e oni far'is film'et'o'j'n pri la plej sukces'a'j roman'o'j.

La sep ekster'land'a'j aŭtor'o'j, kiu'j reprezent'iĝ'is en la final'o, est'is Orwell (1984), Milne (Winnie-la-Pu), de Saint-Exupéry (La et'a princ'o), Tolkien (La mastr'o de l' ring'o'j), Rowling (Harry Potter kaj la ŝton'o de la saĝ'ul'o'j), Bulgakov (La majstr'o kaj Margarita) kaj Márquez (Cent jar'o'j da sol'ec'o).

Por'infan'a'j roman'o'j

El la kvin hungar'aĵ'o'j du est'as por'infan'a'j roman'o'j, el kiu'j la plej kon'at'a est'as La knab'o'j de Paŭlo-strat'o de Molnár, en kelk'a'j land'o'j dev'ig'a lern'ej'a leg'aĵ'o. La ali'a'j est'as La or'hom'o de Jókai, romantik'a roman'o pri komerc'ist'o ĉe Danub'o; Abigela de Szabó, pri fraŭl'in'o dum la du'a mond'milit'o; kaj en la unu'a lok'o Stel'o'j de Eger de Gárdonyi, patriot'a roman'o, kiu port'as la leg'ant'o'n en la fortik'aĵ'o'n Eger, kiu'n turk'o'j van'e sieĝ'as.

Laŭ la enket'o hungar'o'j tre ŝat'as por'infan'a'j'n kaj por'jun'ul'ar'a'j'n verk'o'j'n. En bibliotek'o'j kresk'as la nombr'o de leg'ant'o'j kaj prunt'e'pren'it'a'j libr'o'j.

La pli'mult'o de tiu'j libr'o'j aper'is ankaŭ en Esperant'o, kaj plur'a'j el ili est'as ankoraŭ aĉet'ebl'a'j. Vid'u www.ret'butik'o.be.

Primitiv'e

Ĉu ne est'as bril'a ide'o, kiu'n hav'is Nicholas Negroponte? Li vol'as hav'ig'i al ĉiu infan'o de la mond'o komput'il'o'n. Kiel tio pov'as funkci'i? Per simpl'a, mal'mult'e'kost'a komput'il'et'o, kiu ne de'pend'as de kurent'o kaj telefon-ret'o. La de Negroponte fond'it'a Medi'a Lab, komput'il'a laboratori'o de elit-universitat'o Mit en Boston'o (Uson'o), evolu'ig'is tia'n komput'il'o'n, kiu kost'as iom pli ol 100 uson'a'j'n dolar'o'j'n. Oni funkci'ig'as ĝi'n per krank'o: se infan'o turn'as ĝi'n dum unu minut'o, la komput'il'et'o dispon'as kurent'o'n sufiĉ'a'n por du'on'a hor'o. Al Inter'ret'o ĝi konekt'iĝ'as per radi'o'sistem'o.

La prototip'o'n Negroponte prezent'is dum mond'a pint'konferenc'o pri komunik'ad'a soci'o en Tuniz'o en novembr'o 2005. „Tio est'as esprim'o de mond'vast'a solidar'ec'o”, entuziasm'is Kofi Annan, la ĝeneral'a sekretari'o de UN. Nun oni komenc'as produkt'i la minikomputileton, tamen ne en la koncern'a'j land'o'j, por kiu'j ĝi est'as destin'it'a, sed en Tajvano; Quanta [kvant'a], mond'vast'e la plej grand'a kompani'o, konstru'ant'a komput'il'et'o'j'n, produkt'os la unu'a'j'n sep milion'o'j'n da aparat'et'o'j por Ĉini'o, Barato, Brazilo, Egipti'o, Niĝerio kaj Taj'land'o.

Kiu profit'os?

Kiu krom Quanta profit'os? Nu, ebl'e la afer'o util'os ankaŭ por la lingv'a hegemoni'o de Uson'o, ĉar la infan'o'j en la tri'a mond'o lern'os angl'a'j'n termin'o'j'n komput'il'a'j'n. Sed ĉu tio ver'e util'os por ili? La reg'ist'ar'o'j de la koncern'a'j land'o'j dev'os aĉet'i la komput'il'et'o'j'n kaj donac'i al si'a'j lern'ant'o'j. Se ili far'os tio'n, la uz'ot'a mon'o mank'os por ali'a'j task'o'j. „Kio'n ni ver'e bezon'as, est'as pur'a akv'o kaj ver'a'j lern'ej'o'j”, kritik'is deleg'it'o el Kamerun'o dum la menci'it'a komunik'ad'a pint'konferenc'o. Deleg'it'o el Mali'o asert'is, ke la projekt'o est'as ruz'a merkat'ik'a instrument'o, per kiu okcident'a'j industri-land'o'j vol'as akapar'i la merkat'o'n de la tri'a mond'o sub mantel'o de altruism'o.

Diskriminaci'o

Fakt'o est'as, ke oni dispon'ig'os al tri'a'mond'a'j infan'o'j primitiv'a'n aparat'et'o'n, sen fiks'it'a disk'o kaj la kutim'a'j program'o'j, kiu'j'n dispon'as ordinar'a'j komput'il'o'j, kiu'j'n ricev'as lern'ant'o'j en okcident'a'j land'o'j. Oni pov'as parol'i pri diskriminaci'o. Krom'e oni pov'as disput'i, ĉu en'tut'e infan'o'j en Afrik'o, Azi'o kaj Sud-Amerik'o ver'e bezon'as Inter'ret'o'n por progres'i, aŭ ĉu ne est'us pli bon'e help'i ili'n per mult'e pli ordinar'a'j afer'o'j, kiel eduk'ad'o (ge'patr'o'j en tri'a'mond'a'j land'o'j tre oft'e ne pov'as pag'i lern'ej'a'j'n kotiz'o'j'n) kaj medicin'o.

Jar'fin'e de 2005 oni mond'vast'e memor'is la cunam'o'katastrof'o'n, kiu mort'ig'is je Krist'nask'o 2004 laŭ'taks'e 230 000 hom'o'j'n. Tiam mon'donac'o'j por la viktim'o'j abund'is. Sed kiu interes'iĝ'as pri la fakt'o, ke proksim'um'e sam'a nombr'o da infan'o'j mort'as ĉiu'monat'e en Afrik'o pro malari'o? Ili'n ne sav'as la cent'dolar'a'j komput'il'o'j de Negroponte. Ĉu est'as tro primitiv'e el'dir'i tia'n kompar'o'n? Ebl'e, sed ĉu oni ne super'taks'as la valor'o'n de Inter'ret'o por hom'o'j, kies plej simpl'a'j (primitiv'a'j) viv'bezon'o'j est'as neglekt'at'a'j? Por viv'i dign'e, ili bezon'as ne komput'il'et'o'n (per kiu – ho mirakl'o! – laŭ Negroponte la infan'o'j ankaŭ pov'as lud'i), sed trink'akv'o'n, nutr'aĵ'o'n, medikament'o'j'n kaj tut'e ordinar'a'n lern'ej'o'n. Sed ebl'e per la Inter'ret'o ili ja ek'sci'os, kiel fos'i put'o'j'n kun pur'a akv'o ...

Prioritat'o 1

Ebl'e vi jam vid'is en la list'o de la kolofon'o, ke ni hav'as nov'a'n redaktor'o'n pri scienc'o. Li'a antaŭ'ul'o Manuel Pancorbo jam de plur'a'j monat'o'j dezir'is demisi'i, ĉar mank'as al li temp'o por dediĉ'i si'n sufiĉ'e al la en'ven'ant'a'j manuskript'o'j. Trans'pren'is li'a'n task'o'n Thomas M. Eccardt el Nov-Jork'o, abon'ant'o kaj kun'labor'ant'o de MONATO ek'de 1993. Li est'as komput'il-program'ist'o kaj fervor'a leg'ant'o de Scientific American kaj Scienc'e News. Cert'e nom'e de vi ĉiu'j ni dezir'as al Thomas agrabl'a'n kaj frukt'o'don'a'n kun'labor'ad'o'n kaj mult'a'j'n ne tro komplik'a'j'n manuskript'o'j'n! Al Manuel ni dank'as pro la task'o, kiu'n li tre bon'e plen'um'is dum ĉ. 18 monat'o'j. Ni esper'as, ke li ekster la redaktor'a skip'o ankoraŭ long'e rest'os abon'ant'o de MONATO kaj, kiu sci'as, ebl'e kiel verk'ant'o!

Li'a plend'o pri temp'o'mank'o memor'ig'as al ni, ke redakt'ad'o oft'e est'as sufiĉ'e streĉ'a labor'o, precip'e kiam abund'as manuskript'o'j. Tiu'n labor'ad'o'n leg'ant'o'j ne vid'as, ĉar ili ne sci'as, en kia stat'o al'ven'is manuskript'o, ĉu ĝi est'is perfekt'a (mal'oft'e) aŭ ebl'e bezon'as detal'a'n polur'ad'o'n. Redaktor'o krom'e dev'as decid'i, kiu'n aktual'ec'o'n hav'as artikol'o. Por tio ni uz'as sistem'o'n de prioritat-cifer'o'j; cifer'o 1 ekzempl'e signif'as, ke koncern'a artikol'o dev'us aper'i tuj, do en plej ven'ont'a numer'o. Sed okaz'as – kiel de'nov'e dum la pas'int'a'j monat'o'j – ke la redakci'a sekretari'o sid'as antaŭ amas'o da artikol'o'j kun prioritat'o 1, sed ke ne por ĉiu'j est'as lok'o en la aktual'a numer'o. „Bedaŭr'ind'e mi'a ministr'o pri financ'o'j ne permes'as el'don'i 56-paĝ'a'j'n numer'o'j'n,” ĝem'as Paul Peeraerts. Kiel solv'i la problem'o'n? Ebl'e ŝanĝ'i la financ-ministr'o'n? Aŭ ĉu vi hav'as pli bon'a'n ide'o'n? Kiel ajn, vi pov'as est'i cert'a daŭr'e leg'i (relativ'e) aktual'a'j'n artikol'o'j'n.

Sincer'e vi'a

Ideal'ism'a'j re'bril'et'o'j mal'antaŭ la skeptik'a fasad'o

La nov'a libr'o de Stefan Maul ne est'as mem'biografi'o – almenaŭ tio'n li mem asert'as. Laŭ li, tem'as nur pri kolekt'o de spert'o'j kaj fakt'o'j, kiu'j ŝajn'is al li grav'a'j por klar'ig'i, kial li „est'as kaj rest'as konvink'it'a adept'o de l' ide'o de L. L. Zamenhof”. Feliĉ'e por la leg'ant'o, Stefan Maul tre vast'e interpret'as tiu'n si'a'n el'ir'punkt'o'n. Kaj sam'e feliĉ'e por la leg'ant'o, ne tem'as pri ia rigard'o al la mond'o tra verd'a'j okul'vitr'o'j, sed tre real'ism'a kaj kapt'a rakont'o pri la ver'a viv'o.

En unu-du lok'o'j la aŭtor'o iom ne'atend'it'e menci'as i'a'n mirakl'a'n potenc'o'n pri inter'kultur'a kompren'o, kiu'n li atribu'as al esperant'ist'o'j: „... ver'a dialog'o inter kultur'o'j ne facil'as sen komun'a baz'o, kiu'n proviz'as Esperant'o kaj la ide'o'j lig'it'a'j al ĝi”, li skrib'as sur paĝ'o 253, kaj daŭr'ig'as pri esperant'ist'o'j aŭtomat'e „toler'em'a'j, akcept'em'a'j, kompren'em'a'j”. Por mult'a'j esperant'ist'o'j ebl'e tem'as pri konstat'o de evident'aĵ'o, sed en la verk'o de Stefan Maul ĝi surpriz'as, ĉar ĝeneral'e la libr'o est'as verk'it'a en la manier'o de bon'a ĵurnal'ism'a raport'aĵ'o: ĝi ĉef'e registr'as kaj konstat'as fakt'o'j'n, iom ankaŭ la si'n'ten'o'n de la protagonist'o al la okaz'aĵ'o'j, sed permes'as al la leg'ant'o mem pens'i kaj far'i konklud'o'j'n.

Tia'senc'e la verk'o de Stefan Maul iom memor'ig'as pri ali'a mem'biografi'a libr'o de german'a ĵurnal'ist'o-esperant'ist'o, Ĉiu ĉiu'n ... de Te'o Jung. En la viv'o de la fond'int'o de Herold'o Esperant'o kompren'ebl'e hav'is eĉ pli grav'a'n rol'o'n ol en la viv'o de la fond'int'o de Monat'o, ĉar Te'o Jung fakt'e dum mult'a'j jar'o'j viv'ten'is si'n per si'a esperant'a labor'o, dum Stefan Maul neniam pov'is real'ig'i si'a'n projekt'o'n de Semajn'o, esperant'lingv'a nov'aĵ-magazin'o kun el'don'kvant'o de dek mil ekzempler'o'j.

Jam antaŭ la komenc'o de la du'a mond'milit'o Te'o Jung est'is dev'ig'it'a fuĝ'i el Germanio por evit'i persekut'o'j'n far'e de la nazi'o'j – kaj fin'e de la sam'a milit'o la famili'o de Stefan Maul est'is dev'ig'it'a fuĝ'i el Kroati'o kun'e kun la re'tir'iĝ'ant'a german'a arme'o. Stefan Maul tiam est'is sen'kulp'a infan'o, kaj ankaŭ li'a'j famili'an'o'j pri neni'o kulp'is – pri neni'o, krom tio ke ili est'is german'o'j, de plur'a'j generaci'o'j loĝ'int'a'j en Kroati'o.

La plej person'a'j part'o'j de la libr'o tem'as pri la infan'aĝ'o kaj lern'ej'a'j jar'o'j de Stefan Maul. Li per mal'mult'a'j vort'o'j, sed kor'tuŝ'e rakont'as pri la sent'o de fremd'ec'o en la nov'a land'o, Germanio, pri la rezerv'em'a si'n'ten'o de la lok'an'o'j al la rifuĝ'int'o'j, pri la ekonomi'a'j kaj famili'a'j problem'o'j de la ge'patr'o'j.

Esperant'o iom post iom iĝ'as unu el la sav'il'o'j, kiu'j liber'ig'as la izol'iĝ'em'a'n jun'ul'o'n el la ferm'it'a cirkl'o – ali'a sav'il'o, post sen'iluzi'ig'a'j spert'o'j en katolik'a pastr'a seminari'o, iĝ'as la profesi'a ĵurnal'ist'a labor'o, unu'e en paroĥ'a ĵurnal'o kaj post'e en ali'a'j gazet'o'j.

Pri si'a plen'kresk'a viv'o Stefan Maul rakont'as iom mal'pli person'e ol pri la infan'aĝ'o, kaj li mult'e pli detal'e pri'skrib'as si'a'j'n profesi'a'j'n problem'o'j'n ol la famili'a'n viv'o'n. Oni facil'e kompren'as, ke li ne em'as plen'e mal'ferm'i si'a'n emoci'a'n viv'o'n al ekster'a'j spekt'ant'o'j, sed iom amuz'e iĝ'as, kiam li rezon'as pri si'a bezon'o edz'iĝ'i, menci'ant'e, ke li ne kapabl'is mem lav'i kaj glad'i si'a'j'n ĉemiz'o'j'n (p. 145). Inter la lini'o'j oni tamen klar'e sent'as la grav'ec'o'n de la famili'a viv'o al la aŭtor'o.

La verk'o don'as mult'a'j'n interes'a'j'n fakt'o'j'n pri evolu'o'j en la Esperant'o-mov'ad'o kaj en la esperant'a gazet'ar'a viv'o dum la last'a'j jar'dek'o'j, sed la ĉef'a sald'o de la leg'ad'o, tamen, est'as person'a kon'at'iĝ'o kun Stefan Maul. Li'a'n si'n'ten'o'n al la Esperant'o-mov'ad'o, laŭ li mem, karakteriz'as la profesi'a skeptik'o de ĵurnal'ist'o. Ebl'e jes, sed foj'e mal'antaŭ la skeptik'a fasad'o vid'ebl'as ideal'ism'a'j re'bril'et'o'j.

Stefan Maul: El verv'a viv'o ĵurnal'ist'a. Eld. Fel, Antverpeno, 2005. 269 paĝ'o'j. ISBN 90 770661 87.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Ŝtat'o, eklezi'o kaj ideologi'a laik'ec'o

Ne pas'as tag'o, en epok'o de referendum'o pri la bru'a tem'o rilat'e embri'a'n hom'a'n viv'o'n, sen ke, en martel'a insist'o en Italio, politik'ist'o'j aŭ intelekt'ul'o'j si'n sent'as dev'ig'at'a'j horor'ig'it'e rimark'i, kiel la katolik'a eklezi'o sen'rajt'e en'miks'iĝ'as, per la tut'a pez'o de si'a aŭtoritat'ec'o, en afer'o'j'n, kiu'j konstituci'e ne aparten'as al ĝi'a kompetent'o-sfer'o.

Tiel la eklezi'o ekster'kamp'e lud'as, kiam ĝi parol'as al si'a'j adept'o'j, eĉ pri tem'o'j etik-moral'a'j, kontrast'e al ŝtat'a'j iniciat'o'j. Ĝi'a'j sci'ig'o'j rilat'e leĝ'o'j'n jam aplik'it'a'j'n sed sub'met'it'a'j'n je popol'a juĝ'o simil'as al prem'eg'o kontraŭ la ŝtat'o. La ĵurnal'o'j kaj revu'o'j plen'plen'as je tiu'j debat'o'j, argument'at'a'j jen popular'e jen intelekt'ul'e.

La pretekst'o est'is kre'it'a, ĉar la ital'a eklezi'o, okaz'e de referendum'o lanĉ'it'a de radikal'ul'a parti'o por akir'i per popol'a voĉ'don'o la abol'o'n de norm'o'j mal'permes'ant'a'j la manipul'ad'o'n de hom'a embri'o, propon'is al si'a'j adept'o'j ne part'o'pren'i balot'o'j'n, por ke ne est'u ating'it'a la leĝ'a kvorum'o. Fin'fin'e la kontrast'o kern'iĝ'is laŭ la demand'o: Ĉu la hom'a embri'o est'as jam individu'a viv'o kaj, do, jam person'o, aŭ ĉu ĝi ankoraŭ ne ating'as la hom'a'n nivel'o'n pro kio lic'as, moral'e kaj leĝ'e, ĝi'n manipul'ad'i?

La katolik'a eklezi'o en Italio defend'is la unu'a'n vid'punkt'o'n kaj invit'is voĉ'don'i kontraŭ la modif'o de la pri'juĝ'end'a leĝ'o (rubrik'it'a 40), kvankam ĝi en'ten'as element'o'j'n absolut'e ne'katolik'a'j'n. Tiu invit'o hirt'ig'is la kontraŭ'eklezi'ul'ar'o'n, el kio nask'iĝ'is la akuz'o de mal'respekt'o de la ŝtat'a laik'ec'o.

La katolik'a flank'o, politik'ist'a kaj intelekt'ul'a, respond'is, sub'strek'ant'e kontraŭ'dir'o'j'n en la akuz'o. La vort'o „person'o” ekscit'as re'ag'a'j'n mis'kompren'o'j'n kaj util'as antaŭ'met'i disting'o'n: laŭ person'o ĉi tie est'as intenc'it'a la tut'a, nek kresk'ant'a nek mal'kresk'ant'a, dign'ec'o de la hom'o, sen'de'pend'e de ties aktual'a mens'a stat'o; por person'ec'o, mal'e, oni rilat'ig'as al la dis'volv'iĝ'o de la person'a'j karakteriz'o'j, kiu'j ordinar'e pov'as kresk'i/mal'kresk'i.

Paradoks'a situaci'o

La ital'a konstituci'o kaj la leĝ'o'j kaj la praktik'o re'kon'as al ĉiu civit'an'o kaj asoci'a grup'o la rajt'o'n si'n deklar'i konsent'a aŭ mal'konsent'a apart'e en afer'o'j de el'star'a valor'o rilat'e la person'a'n respond'ec'o'n. Kaj jen paradoks'o: la civit'an'o unu'op'a aŭ asoci'it'a ne ĝen'iĝ'as, se tiu mal'aprob'as kaj protest'as aŭ propon'as modif'o'j'n pli'bon'ig'a'j'n laŭ si'a vid'punkt'o, dum se tiu civit'an'o est'as kred'ant'o, aŭ se tiu civit'an'ar'o grup'iĝ'as en eklezi'o, tiu ne rajt'as je tio, kaj eĉ krim'as kontraŭ la ŝtat'o.

Por sub'ten'i si'a'n tez'o'n, la akuz'ant'o'j al'vok'as la princip'o'n de laik'ec'o, nom'e de la total'a sen'de'pend'ec'o de la ŝtat'o de religi'o ĉiu'spec'a; laik'ec'o asert'at'a eĉ de la civit'an'o'j organiz'it'a'j en eklezi'o. Jen nov'a paradoks'o: civit'an'ar'o rajt'as propagand'i pri si'a hom'vizi'o kaj soci'koncept'o, sed tio ne est'us permes'at'a al civit'an'ar'o kred'ant'a.

La akuz'o dis'split'iĝ'as en divers'a'j'n form'o'j'n, inter kiu'j el'star'as la sekv'a: kred'ant'o'j pren'as instru'o'n el io super'natur'a kaj ekster'hom'a; la akuz'it'o'j respond'as, ke ili dedukt'as si'a'j'n filozofi'a'j'n kaj pri'soci'a'j'n kaj pri'hom'a'j'n koncept'o'j'n el la hom'a raci'o, kaj ke ĉiu rajt'as eventual'e inspir'iĝ'i je tio, kio'n tiu mem juĝ'as hom'dign'a, sam'kiel ali'a'j rajt'e inspir'iĝ'as je ali'a'j filozofi'o'j proksim'a'j aŭ mal'proksim'a'j spac'e kaj temp'e.

Konced'it'e, ke eĉ tio ver'as, la akuz'int'o'j pli insist'as: la eklezi'ul'ar'o, laik'a aŭ ne laik'a, pretend'as en'ŝov'i, per si'a'j inter'ven'o'j, i'o'n cert'ec'a'n, i'o'n definitiv'a'n, i'o'n absolut'a'n; kaj ili ekzempl'ig'as la pretend'o'n, ke est'as natur'a moral'a leĝ'o, kiu el'flu'as el la hom'a konscienc'o, kiu kapabl'us harmoni'ig'i pens'o'j'n kaj ag'ad'o'j'n de ĉiu'j hom'o'j. Sed, ĝust'e tio ne plu harmoni'as kun la modern'a'j tendenc'o'j, laŭ kiu'j nun la hom'o'j jam akir'as sent'o'n de sen'de'pend'ec'o de ĉio ekster propr'a vol'o kaj laŭ kiu'j ili rajt'as decid'i, kre'ant'e si'a'n moral'o'n aŭ si'a'n sen'de'pend'ec'o'n de moral'o.

Mal'e, per si'a'j instru'o'j kaj sugest'o'j la eklezi'ul'ar'a kred'ant'ar'o blok'as la hom'a'n progres'o'n kiel en la mal'permes'o modif'i kaj uz'i embri'o'j'n por eksperiment'o'j aŭ por pli'san'ig'i hom'o'j'n. Evident'as, ke, de'supr'e sub'e'n, kur'as relativ'ism'o, absolut'a relativ'ism'o, kiu'n ankaŭ la nun'a pap'o, tiam kardinal'o, kritik'is, kun'e kun katolik'a intelekt'ul'ar'o, asert'ant'e ke per ĝi la hom'o disip'as si'a'n human'ec'o'n.

Akuz'int'o'j kontraŭ la inter'ven'o'j de la eklezi'o daŭr'ig'as: est'as la monoteism'o mal'ferm'e konfes'at'a de la krist'an'a'j eklezi'o'j, kiu puŝ'as al tiu'j „kontraŭ'leĝ'a'j” en'miks'iĝ'o'j, kvazaŭ al'proksim'iĝ'o'j al est'ont'a'j konsekvenc'o'j, nom'e voj'o'j al per'fort'o, ĉar est'as montr'at'e, ke monoteism'o ig'is hom'o'j'n reciprok'e violent'a'j en si'a'j nepr'a'j rilat'o'j. Tra tiu'j tendenc'o'j pas'as eĉ la ne'rajt'a prem'eg'o kontraŭ la liber'o de civit'an'o'j aŭ ŝtat'o.

Kio'n la katolik'a flank'o respond'os al ĉi last'a akuz'o, en kiu histori'o, psikologi'o, antrop'ologi'o ktp postul'iĝ'as en koncert'o kun cent ali'a'j scienc'o'j? Krom la dokt'a'j respond'o'j, ĉi tie interes'as la praktik'a'j, inter kiu'j jen la last'a en la list'o de decid'a efik'o: ankaŭ ŝtat'o viv'is, kresk'is, flor'is inter krim'o'j, ankaŭ en ĉiu'j hom'a'j rilat'o'j okaz'is mal'am'o'j kaj krim'o'j, eĉ tie kie svarm'is politeism'o, eĉ kie monoteism'o est'is batal'at'a. Ĉu ĉiu'j kun'e pov'us el'ir'i el la hom'a est'ont'ec'o?

La princip'o de Cavour

En la debat'o'n en'ven'as nov'a'j kategori'o'j de „laik'a'j” intelekt'ul'o'j, kiu'j ne disdegn'as re'kon'i valor'o'j'n krist'an'a'j'n, kvankam foj'e miks'it'a'j'n kun ali'a'j ne'krist'an'a'j. Tiu'n kategori'o'n oni, ebl'e ironi'e sed ne tro, difin'is „intelekt'ul'o'j devot'a'j”. Tem'as, ver'ver'e, pri, ebl'e ne nov'a, intelekt'ul'a kler'ul'ar'o, kiu'n iu'j ĵurnal'ist'o'j, ebl'e iom mal'ŝat'e, difin'is ankaŭ krist'an'ist'o'j: krist'an'a'j valor'o'j en ne'kred'ant'a intelekt'ul'o, ĉi-okaz'e defend'ant'o de la individu'a viv'o de la embri'o kaj pro tio defi'ant'a mal'ŝat'o'n kaj mok'o'n.

La akuz'ant'o'j apelaci'as al la princip'o de Cavour pri „liber'a eklezi'o en liber'a ŝtat'o”; sed la princip'o, klar'a en si'a'j vort'o'j, ven'as turn'it'a kaj re'turn'it'a, ĝis kiam al la eklezi'o rezult'us jes liber'a, sed nur en sakristi'o'j aŭ preĝ'ej'o'j, kvazaŭ la ŝtat'o rajt'us kre'i anim'divid'it'a'j'n hom'o'j'n: ĉe si pens'i ia'manier'e sed ekster'e dev'ig'it'e silent'i. Kaj se eĉ tio est'us absurd'e permes'it'a, je vid'punkt'o de jur'o kaj de psik'a prosper'o, est'us la princip'o mem „liber'a eklezi'o en liber'a ŝtat'o”, kiu, laŭ la nov'a interpret'o, lam'us, ĉar ĝi korod'as la liberal'demokrat'a'n politik'a'n sistem'o'n kre'it'a'n en Italio.

Bon'ŝanc'e koment'ist'o'j si'n deklar'ant'a'j sen'de'pend'a'j opini'as, ke akuz'o'j kontraŭ la katolik'a reg'ant'ar'o en Italio el'ir'as pli el amar'ec'o pro la juni'a referendum'a mal'venk'o (15,9 % voĉ'don'int'o'j kontraŭ 84,1 % de ne'voĉ'don'int'o'j + 12 % de „ne” en la kest'o de voĉ'don'int'o'j) ol el atent'a analiz'o de la koncept'o de laik'ec'o, kiu, laŭ iu'j, tiu'kaz'e akir'is la karakter'o'n de „ideologi'a laik'ec'o”. La nombr'o'j ŝajn'as indik'i, ke la furioz'a disting'o inter laik'ist'o'j kaj klerikal'ul'o'j ne ekzist'as nivel'e de la popol'o.

Iom da histori'o

Se ni etend'as ni'a'j'n rigard'o'j'n al la histori'o, la problem'o pri la rilat'o'j inter ŝtat'o kaj eklezi'o hav'is vari'a'j'n sort'o'j'n antaŭ ol ating'i ekvilibr'a'n punkt'o'n per al'ven'o de la liberal'demokrati'o. En la unu'a'j jar'cent'o'j, la romia imperi'o fiks'iĝ'is en la pozici'o de ne'toler'a rifuz'o pri la liber'a konfes'o de la krist'an'a kred'o, leĝ'far'ant'e por persekut'i krist'an'o'j'n, ĉar la krist'an'a rifuz'o re'kon'i la di'ec'o'n de la imperi'estr'o ŝajn'is mal'stabil'ig'a por la ŝtat'o.

Si'a'flank'e, mal'e, krist'an'o'j respekt'is la ordinar'a'n ŝtat'a'n leĝ'ar'o'n laŭ la sam'spec'a instru'o de Jesuo. Pri'e oni leg'as en la Matea Evangeli'o, ke al farise'o'j demand'ant'a'j, ĉu lic'as „pag'i impost'o'j'n al Cezar'o”, Jesuo respond'is, indik'ant'e sur la mon'er'o la bild'o'n de la imperi'estr'o: „Re'don'u al Cezar'o, kio aparten'as al Cezar'o”.

Sum'e, ŝtat'o kaj eklezi'o hav'as du mal'sam'a'j'n manier'o'j'n kaj cel'o'j'n por al'proksim'iĝ'i, kaj trakt'i, al la soci'a'j kaj politik'a'j aspekt'o'j de la hom'a real'o. Tiel inspir'it'e, la krist'an'ar'o de la unu'a'j jar'cent'o'j opini'is, ke la fidel'ec'o al la evangeli'o est'as spirit'e altern'a rilat'e la ag'ad'o'n, kvankam part'o'pren'at'a'n de ili, en la ŝtat'a'j instituci'o'j, „sekular'a'j” pro ties temp'a dimensi'o.

Asert'as tiu'senc'e la „Leter'o al Diogneto” (grav'a dokument'o de la fin'o de la du'a jar'cent'o): „Krist'an'o'j disting'ebl'as dis'de ali'a'j hom'o'j nek laŭ teritori'o, nek laŭ lingv'o, nek laŭ mor'o'j. Ili loĝ'as en si'a'j respektiv'a'j patr'uj'o'j, sed viv'as kiel land'tra'ir'ant'a'j pilgrim'ant'o'j. Ili sen'escept'e plen'um'as ĉiu'spec'a'j'n civit'a'j'n dev'o'j'n; sed ĉio'n ili konsider'as laŭ fremd'ul'a vid'punkt'o. Kiu'n ajn fremd'a'n teritori'o'n ili konsider'as si'a patr'uj'o: ĉiu patr'uj'o por ili est'as fremd'a teritori'o. Ili tra'viv'as si'a'n korp'a'n viv'o'n sur la ter'o, sed real'e ili est'as civit'an'o'j de la ĉiel'o. Ili obe'as la komun'a'j'n leĝ'o'j'n, sed ili'a propr'a viv'o met'as ili'n trans la leĝ'o'j'n.”

La persekut'o'j, kontraŭ krist'an'o'j, daŭr'is ĝis la venk'o de Konstantin'o ĉe pont'o Milvjo (en Romo), kie li kred'is, ke la venk'o li'n favor'is pro li'a adher'o al la kruc'sign'o kies slogan'o dir'is: „In hoc sign'o vinces” (per tiu sign'o vi venk'os). Konstantin'o, formul'ant'e la princip'o'n de la liber'o de religi'o (313 p.Kr.), proklam'as la emancip'iĝ'o'n de la krist'an'o'j, kiu'j ricev'as la plen'a'n titol'o'n de imperi'a civit'an'ec'o. Est'os imperi'estr'o Teodozi'o, devot'a amik'o de la milana arki'episkop'o Ambrozi'o, kiu per la edikt'o de Tesaloniko (380 p. Kr.) proklam'os religi'o de la ŝtat'o la krist'an'ism'o'n kaj met'os ekster'leĝ'e'n la pagan'a'j'n kult'o'j'n. En mal'pli ol unu jar'cent'o real'iĝ'is total'a renvers'o de la situaci'o. Kaj tiel komenc'iĝ'as la potenc'o de la eklezi'o kun la praktik'o de ia super'reg'ad'o de la pontifik'o, eĉ rilat'e la figur'o'n de la imperi'estr'o.

Tiu'rilat'e la situaci'o en la komenc'o de la nov'a jar'mil'o kontur'iĝ'as kiel ver'a „teokrati'o”, nom'e absolut'a pov'o de la pap'o rilat'e la tut'a'n krist'an'ar'o'n. La grand'a'j pap'o'j „teokrat'a'j”, sub'ten'ant'o'j de la eklezi'a aŭtoritat'o eĉ sur la ter'aĵ'o'j, est'as Gregori'o 7a, de la 11a jar'cent'o, kiu el'met'is la „Dictatus Papae”, nom'e la plej alt'a'n ordon'ar'o'n, per kiu est'as asert'it'a kaj trud'at'a la super'reg'ad'o de pap'o super ĉiu ali'a aŭtoritat'o; Inocent'o 3a, komenc'e de la 12a jar'cent'o, kiu konfirm'as la per'fort'a'n sub'met'ad'o'n de la herez'ul'o'j kaj precip'e de la mov'ad'o, ne nur pac'e varb'ant'a kaj inter'ali'e paŭperism'a, de albigens'o'j kaj spiritualoj; Bonifacio 8a, kiu per la bule'o „unam sanctam” pretend'as ke ĉiu hom'a individu'o dev'as si'n sub'met'i al la Roma Pontifik'o. Tem'as pri esprim'o, kiu'n la si'n'sekv'a teologi'a doktrin'o interpret'os kiel per'ad'o'n por la ĉiel'a sav'o, kiu'n la eklezi'o praktik'as rilat'e ĉiu'j'n hom'a'j'n kre'aĵ'o'j'n, kiu'j adher'as ekster'e al la di'a revelaci'o laŭ propr'a kon'o.

Histori'ist'o'j avert'as, ke la du konflikt'ant'o'j invad'is la kamp'o'n unu de la ali'a pli pro la neces'o defend'i si'a'j'n propr'a'j'n prerogativ'o'j'n ol por lim'ig'i tiu'j'n de la ali'a. Eĉ la pap'o'j, invad'ant'e la ali'a'n kamp'o'n, tio'n oft'e far'is por protekt'i la prerogativ'o'j'n kaj sen'de'pend'ec'o'n de la lok'a'j eklezi'o'j, kiu'j'n la ŝtat'a pov'o mult'foj'e uz'is kiel si'a'n grund'o'n por en'met'i en episkop'ec'o'n person'o'j'n pli zorg'ant'a'j'n pri la afer'o'j de si'a sinjor'o ol tiu'j de la task'o pli'krist'an'ig'i la popol'o'n.

Tra sen'fin'a'j kontrast'o'j kaj lukt'o'j, kiu'j'n nun ni rakont'us, se ebl'us re'konstru'i la histori'o'n sen parti'an'iĝ'i eĉ sen'vol'e, la divers'a'j funkci'o'j kaj respektiv'a'j sen'de'pend'o'j de la du natur'a'j instituci'o'j trov'is akcept'ebl'a'n ekvilibr'o'n. Influ'is favor'e al tio la ek'praktik'ad'o de demokrati'o kun la nov'a koncept'o pri liber'ec'o'j kaj hom'a'j rajt'o'j, ĉiam pli akcept'at'a'j en la modern'a'j ŝtat'o'j. Est'us dir'at'e, ke laŭ divers'a'j skol'o'j tiu'j koncept'o'j est'as id'o'j de la sam'a krist'an'ism'o, ĉar eĉ en la plej akr'a'j kontrast'o'j ĉiam sub'kuŝ'is la disting'o de la pov'o'j, kvazaŭ ili est'us pret'a'j pac'e real'iĝ'i.

Ver'e la ide'o'j jam komenc'is ilumin'iĝ'i en la Sum'o de sankt'a Tomas'o (13a jc.), kiu, konsent'ant'e kun la helen'a filozof'o Aristotelo (4a jc. a. Kr.), de'ven'ig'as la legitim'ec'o'n de la ŝtat'o'j el la natur'a leĝ'o, al kiu sub'met'iĝ'u ankaŭ la ŝtat'a leĝ'farad'o. Antaŭ tiu natur'a leĝ'o, ŝtat'o kaj eklezi'o trov'iĝ'as en la sam'a pozici'o de de'pend'ec'o. Laŭ li, koincid'ant'e ankaŭ en tio kun Aristotelo, ĉiu „pozitiv'a” leĝ'o si'n fundament'as sur, kaj dev'as harmoni'i kun, la natur'a leĝ'o: ju pli pozitiv'a leĝ'o distanc'iĝ'as de la natur'a leĝ'o, des pli ĝi perd'as la karakter'o'n de leĝ'o dev'ig'ant'a.

Tia koncept'ar'o pri natur'a leĝ'o kaj hom'a'j rajt'o'j ĉiam pli dis'vast'iĝ'is per kler'ism'o, ne'religi'a aŭ krist'an'a, kaj ĉiam pli est'os akcept'at'a de la katolik'a eklezi'o, ol ĉe la unu'a'j krist'an'a'j pens'ul'o'j. Elegant'a diskut'o est'us, ĉu la pontifik'a ŝtat'o, kun la pap'o-reĝ'o, invad'it'a kaj ĉes'ig'it'a en 1870, est'is ver'a teokrati'o aŭ nur la kombin'o en la sam'a person'o de la du pov'o'j, real'e unu'ig'it'a'j sed teori'e apart'ig'it'a'j.

La koncept'o pri ŝtat'a laik'ec'o, kiu flor'as en la modern'a epok'o, en ĝi'a korekt'a formul'ad'o koincid'as ekzakt'e kun la tom'ist'a koncept'o fundament'it'a sur la natur'a leĝ'o. Bedaŭr'ind'e, la aktual'a dis'vast'iĝ'ant'a kontrast'o pri la esenc'o de la ŝtat'a laik'ec'o si'n konstitu'as kiel form'o de relativ'ist'a subjektiv'ism'o, laŭ kiu ne ekzist'as etik'a objektiv'a ord'o, „natur'a”, kiel regul'il'o de la hom'a ag'ad'o, sed nur la subjektiv'a vol'o de la individu'o'j. Tio ebl'e re'met'os en diskut'o'n la pas'int'a'j'n inter'rilat'o'j'n kaj politik'a'n ekvilibr'o'n.

Re'ven'as la neĝ'o

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j sufer'is vintr'a'j sport'o'j en Japani'o pro mank'o de neĝ'o. Dum la vintr'o 2005-6, tamen, fal'is abund'e – eĉ tro abund'e – neĝ'o. Ĝis la mez'o de la vintr'o jam mort'is pro la neĝ'o 40 hom'o'j. Pere'is ses hom'o'j, kiam rapid'trajn'o el'rel'iĝ'is pro neĝ'o'vent'eg'o, kaj ali'a'j hom'o'j mort'is, kiam ili fal'is de sur si'a'j tegment'o'j, prov'ant'e for'ig'i neĝ'o'n.

Apart'e sufer'is mal'jun'ul'o'j. En urb'et'o Tun'a'n tri'on'o de la hom'o'j aĝ'as pli ol 64 jar'o'j'n kaj loĝ'as en mal'nov'a'j lign'a'j dom'o'j. Unu kuba metr'o da neĝ'o pez'as 300-500 kilo'gram'o'j'n kaj, se oni ne for'ig'as la neĝ'o'n, la dom'o'j dis'fal'as. Sed la mal'jun'ul'o'j, tro aĝ'a'j por pez'a labor'o tia, dev'as dung'i hom'o'j'n kaj pag'i tag'e ekvivalent'o'n de 77 eŭr'o'j por for'ig'i la neĝ'o'n. Jam plur'a'j'n foj'o'j'n dum la vintr'o la mal'jun'ul'o'j dev'is mend'i ĉi tiu'n serv'o'n: ili do sufer'as ne nur fizik'e pro la neĝ'o, sed ankaŭ financ'e.

Ne flug'as la bird'o

En novembr'o 2005 ek'est'is disput'o inter la alban'a reg'ist'ar'o kaj la ĉef'urb'o Tiran'o. Tem'as pri la nul'ig'o de jam konstru'at'a aŭt'o-pas'ej'o ĉe ĉef'a voj'kruc'iĝ'o ekster la urb'o ĉe lok'o, nom'at'a Zogu i Zi (Nigr'a Bird'o). La labor'o komenc'iĝ'is en april'o 2005. Kontraŭ ĉirkaŭ du milion'o'j da uson'a'j dolar'o'j ĝi est'us solv'int'a trafik'problem'o'j'n ĉe unu el la en'ir'ej'o'j en la urb'o'n.

La reg'ist'ar'o opini'as, ke la projekt'o, jam du'on'e efektiv'ig'it'a, en'hav'as grav'a'j'n teknik'a'j'n mank'o'j'n, kiu'j en'danĝer'ig'us la viv'o'n de uz'ant'o'j. Ceter'e la konstru-firma'o, Euroteorema, ne est'as licenc'it'a de la urb'o'dom'o de Tiran'o. Lev'iĝ'is ankaŭ demand'o pri korupt'o flank'e de urb'o'dom'an'o'j. En la ĉef'urb'o oni taks'as la problem'o'n politik'a.

Konsili'o de Eŭrop'o

Sen'de'pend'a'j observ'ant'o'j vid'as mal'antaŭ la disput'o konflikt'o'n inter la reg'ist'ar'o, estr'at'a de la demokrat'o'j de Sal'i Berisha [beriŝa], kaj la ĉef'urb'o, reg'at'a de social'ist'o'j sub la urb'estr'o Ed'i Ram'a. En- kaj ekster-land'e Ram'a, kiu plend'is ĉe la Konsili'o de Eŭrop'o en Strasburgo, prezent'as la disput'o'n kiel mis'uz'o'n kaj al'trud'o'n de la land'a potenc'o mal'favor'e al la lok'a, malgraŭ leĝ'o'j pri la rilat'o'j inter la potenc'o'j.

Ankoraŭ rest'as demand'o'j pri korupt'o flank'e de Ram'a kaj pri la dezir'o flank'e de la reg'ist'ar'o for'ig'i la urb'estr'o'n dum la ven'ont'a'j, ĉi-jar'a'j elekt'o'j. Krom'e est'as strang'e, ke Ram'a rifuz'as diskut'i la problem'o'n kun spert'ul'o'j de la reg'ist'ar'o kaj mem prezent'i al ili si'a'j'n propr'a'j'n argument'o'j'n.

Inter'temp'e pli kaj pli da hom'o'j en Tiran'o en'plekt'iĝ'as en la afer'o. Sed, laŭ alban'a proverb'o, „kiam kverel'as la ĉeval'rajd'ist'o'j, sufer'as la ĉeval'o'j”.

Ret'a versi'o

Mi tut'e ne interes'iĝ'is pri la ret'a versi'o de MONATO ĝis antaŭ kelk'a'j monat'o'j. Mi kutim'as leg'i revu'o'j'n en la viv'ĉambr'o, en komfort'a fotel'o, kaj tut'e ne ĉe skrib'tabl'o. Sed ek'de kiam mi hav'as port'ebl'a'n komput'il'o'n, mi kun'port'as ĝi'n de mi'a labor'ĉambr'o kaj volont'e leg'as la elektron'ik'a'n versi'o'n de MONATO sam'e komfort'e kiel la paper'a'n. Kaj nun mi ĝu'as la pli rapid'a'n aper'o'n kaj la kolor'a'j'n bild'o'j'n. Mi special'e aprez'as la fakt'o'n, ke la paĝ'o'j est'as munt'it'a'j unu sub la ali'a (anstataŭ par'o da paĝ'o'j unu apud la ali'a, kiel okaz'as por la revu'o Esperant'o de Universal'a Esperant'o-Asoci'o, UEA). Tio signif'as minimum'a'j'n ŝov'o'j'n dum la leg'ad'o.

Mal'long'a histori'o de la evonim'a milit'o

Ĉar est'as evident'e, ke, post tiom da jar'o'j, mult'a'j person'o'j ne preciz'e kon'as la fon'o'n kaj cirkonstanc'o'j'n rilat'e al la milit'o inter Evonim'o kaj Ponkanio, mi decid'is registr'i ĉi tiu'j'n detal'o'j'n, kiel mal'grand'a'n kontribu'aĵ'o'n al la kronik'o'j de ni'a kar'a land'o.

En la du'a jar'o de la du'dek'a naci'a prezid'ant'ec'o, okaz'is la inter'naci'a konferenc'o de Cacilhas por sub'skrib'i la sam'nom'a'n traktat'o'n pri kun'labor'o ekonomi'a kaj milit'a inter la koncern'a'j land'o'j. Unu el la kondiĉ'o'j postulat'a'j de la plej potenc'a partner'o, nom'e la Ponkana Uni'o, est'is tio, ke, ĉiu sub'skrib'ant'a land'o sen'kondiĉ'e akcept'u la princip'o'j'n de la okcident'a liber'a merkat'o, ponkana demokrati'o kaj sen'brid'a kapital'ism'o. Tio precip'e implik'is, ke en tiu'j land'o'j, kie ankoraŭ ekzist'is iu'j ajn ŝtat'a'j entrepren'o'j, ili dev'is est'i tuj privat'ig'at'a'j.

Dum la diskut'o'j, la ponkana reprezent'ant'o minac'is, ke est'os grav'eg'a'j konsekvenc'o'j por land'o'j, kiu'j ne obe'os ĉi tiu'n kondiĉ'o'n; ali'e, ekzist'as la ebl'ec'o, ke la virus'o de komun'ism'o re'foj'e est'iĝ'os en ĝi'a zon'o de influ'o, kaj kapabl'os infekt'i la tut'aĵ'o'n. Li klar'ig'is, ke laŭ la difin'o akcept'it'a de si'a reg'ist'ar'o, la termin'o komun'ism'o kompren'ebl'e inklud'as ĉiu'j'n rilat'a'j'n ideologi'o'j'n, i.a. social'ism'o'n, labor'ist'a'n solidar'ec'o'n, liberal'ism'o'n, kooperativ'ism'o'n, mutual'ism'o'n, kaj egal'rajt'ism'o'n.

Ni'a reprezent'ant'o ĉe la konferenc'o asert'is, ke, kvankam preskaŭ ĉiu'j el la publik'a'j serv'o'j en ni'a respublik'o (de transport'o, poŝt'o, san'o, radi'o, televid'o, elektr'o, gas'o kaj akv'o) est'as proviz'at'a'j de ŝtat'a'j instanc'o'j, kaj entrepren'o'j do aparten'as al la popol'o kaj ne rajt'as est'i privat'ig'at'a'j, tio ne pov'as prezent'i minac'o'n al la integr'ec'o de la ali'a'j sub'skrib'ant'o'j. Li emfaz'is, ke malgraŭ la fakt'o, ke ni'a land'o ne est'as la plej mal'grand'a en la mond'o (pli mal'grand'a'j est'as, ekzempl'e, Vanuatu'o, Tuvalo, Liĥtenŝtejno kaj San-Marin'o), ĝi ja est'as tro et'a por iĝ'i fokus'o de mal'integr'iĝ'o.

Est'as evident'e ke, kontrast'e kun ni'a land'o, la Ponkana Uni'o est'as gigant'a. Por tiu'j, kiu'j mal'mult'o'n sci'as pri geografi'o de ni'a planed'o, mi don'u kelk'a'j'n detal'o'j'n ĉi-rilat'e. Ponkanio okup'as la plej grand'a'n loĝ'ebl'a'n part'o'n de insul'eg'o aŭ pli ĝust'e kvazaŭ'a'n kontinent'o'n inter Kazohinio kaj Dalfunto. La pli'mult'o de la loĝ'ant'o'j est'as alt'statur'a'j kaj de pli vast'a ĉirkaŭ'mezur'o ol la indiĝen'o'j de tiu'j najbar'a'j land'o'j. Ili nutr'as si'n precip'e per fiŝ'o'j, pork'aĵ'o'j, fazeol'o'j kaj dolĉ'aĵ'o'j. Tiom est'as ili'a konsum'o de la last'e menci'it'a, ke grand'a proporci'o sufer'as de diabet'o, sed ali'e ili est'as fort'a kaj san'a popol'o. La land'o est'as riĉ'a pro agrikultur'o kaj industri'o, sed ĝi'a ekonomi'o precip'e de'pend'as de financ'a'j institut'o'j kaj de tiel nom'at'a'j muzik'a'j bank'o'j, simil'a'j al tiu'j pri'skrib'it'a'j en la roman'o Erevono, de la angl'a aŭtor'o Samuel Butler. Ĝi'a arme'o est'as la plej grand'a en la mond'o.

Post tiu klar'ig'a parentez'o, ni re'ven'u al ni'a tem'o, nom'e la inter'trakt'ad'o ĉe la konferenc'o en Cacilhas. La ponkana reprezent'ant'o rifuz'is akcept'i la si'n'ten'o'n de ni'a reg'ist'ar'o rilat'e al ĝeneral'a privat'ig'o de publik'a'j serv'o'j. La konsekvenc'o est'is tio, ke la plej potenc'a partner'o en la grup'o de sub'skrib'ant'a'j naci'o'j decid'is atak'i ni'a'n liliput'a'n land'o'n por „liber'ig'i ni'a'n popol'o'n de la jug'o de ŝtat'ism'o”. Tiel komenc'iĝ'is la unu'a kaj esper'ebl'e la last'a milit'o inter ni'a Seren'eg'a Respublik'o de Evonim'o kaj la Ponkana Uni'o.

Ni'a reg'ist'ar'o kun'ven'is por decid'i, kiel rezist'i tiu'n kolos'a'n mal'amik'o'n. Profesi'a'n arme'o'n ni ne posed'as. Ni'a mar'arme'a flot'o konsist'as el unu fiŝ'ej'protekt'a ŝip'o, unu rapid'boat'o kaj du rem'boat'o'j sur Lag'o Noval'o. Ni hav'as unu aviad'il'o'n, sed ĝi ne port'as arm'il'o'j'n. Do ni ekip'is ni'a'j'n kuraĝ'a'j'n volont'ul'o'j'n per paf'il'o'j, kaj posten'ig'is ili'n sur la sud'a flank'o de la land'o. Ni'a'j milit'a'j fak'ul'o'j kalkul'is, ke la mal'amik'o ne invad'os tra la okcident'a lag'o, nek tra la Neĝ'a'j Mont'o'j en la nord'o, nek el la orient'o. La sol'a facil'a en'ir'ej'o est'us tra la pont'o super la sud'a etend'aĵ'o de la Brozna River'o. Grand'a nombr'o da volont'ul'o'j do star'is pret'a'j laŭ la river'bord'o, kun fiks'it'a'j bajonet'o'j, atend'ant'a'j invad'o'n el la sud'o.

Ponkanio transport'is per si'a'j jet'aviad'il'eg'o'j grand'a'n kvant'o'n da soldat'o'j, tank'o'j, al'ter'iĝ'a'j boat'o'j kaj ali'a milit'material'o al la land'lim'o'j de ni'a respublik'o. Evident'e ĝi decid'is ne uz'i bomb'aviad'il'o'j'n, ĉar en Evonim'o ne est'as grand'a'j urb'o'j, industri'a'j instal'aĵ'o'j aŭ simil'a'j strategi'a'j cel'o'j. Ni'a'j centr'o'j de loĝ'ad'o est'as nur'a'j vilaĝ'o'j. Ni posed'as nur unu fer'voj'a'n lini'o'n inter Skandro, ni'a ĉef'vilaĝ'o Borova, kaj la nord'orient'a fin'staci'o Volova. Fin'fin'e, eĉ la tank'o'j ne en'ir'is ni'a'n land'o'n, ĉar la ponkanoj, kiu'j ne est'as apart'e kruel'a'j hom'o'j, ne vol'is pist'i kaj prem'mort'ig'i ni'a'j'n defend'ant'a'j'n volont'ul'o'j'n, kies arm'il'o'j est'is nur'a'j mal'modern'a'j paf'il'o'j kaj bajonet'o'j. En tiu afer'o, la ponkanoj montr'is iom da sport'a lojal'ec'o.

Ni'a reg'ist'ar'o, tamen, ne intenc'is trakt'i la milit'o'n kiel futbal'matĉ'o'n. La milit'a konsil'ant'ar'o decid'is aplik'i iu'n ajn taktik'o'n – eĉ la plej ne'konvenci'a'n – kontraŭ la mal'amik'o. Ĉar la Seren'eg'a Respublik'o ne est'as sub'skrib'int'o de la Ĝeneva Konvenci'o, kaj Ponkanio plur'foj'e mal'respekt'is ĝi'n, ni ag'is drakon'e. Ni'a'j polic'an'o'j kapt'is kelk'a'j'n ponkanajn skolt'o'j'n, kiu'j sukces'is tra'pas'i la land'lim'o'n kaj en'ŝtel'iĝ'i en la land'intern'o'n. En la ponkana arme'o tut'e mank'is interpret'ist'o'j aŭ lingv'o'instru'ist'o'j, kaj neni'u ponkano parol'is ni'a'n lingv'o'n, do est'is facil'e re'kon'i la en'trud'iĝ'int'o'j'n. Pri trakt'ad'o de la kapt'it'o'j, ni'a reg'ist'ar'o imit'is metod'o'n uz'at'a'n de la ponkanoj dum ali'a milit'o. Ĝi deklar'is la skolt'o'j'n ne laŭ'leĝ'a'j soldat'o'j, sed „ne'leĝ'a'j mal'amik'a'j batal'ant'o'j” kaj transport'is ili'n al provizor'e konstru'it'a mal'liber'ej'o sur insul'o en Lag'o Noval'o. Tie oni vest'is ili'n per ĉiel'ark'o-kolor'a'j komplet'o'j, lig'is ili'a'j'n maleol'o'j'n per pez'a'j ĉen'o'j, met'is ili'n en tigr'o'kaĝ'o'j'n (prunt'it'a'j'n de la zoologi'a ĝarden'o en Borova, sed kompren'ebl'e sen tigr'o'j), kaj nutr'is ili'n per aven'kaĉ'o kaj simil'a'j san'a'j kaj bon'gust'a'j manĝ'aĵ'o'j. La ponkanoj mem mal'kovr'is, ke tiu'j, kiu'j manĝ'as aven'kaĉ'o'n, long'e viv'as kaj ĝu'as ekster'ordinar'a'n bon'a'n san'o'n.

Dum la ekzerc'ad'hor'o'j en la kort'o de la mal'liber'ej'o, la gard'ist'o'j dev'ig'is la mal'liber'ul'o'j'n nud'pied'e marŝ'i tie'n kaj re'e'n sur cement'plank'o dum konstant'a kant'ad'o de ni'a naci'a himn'o. Ĉar ni est'as human'a popol'o, oni ne postul'is, ke ili kant'u la tekst'o'n en ni'a mal'facil'a lingv'o aŭ en eĉ pli mal'facil'a Esperant'o, sed proviz'is ili'n per ponkana traduk'o. Tio cert'e est'is grand'a sen'pez'ig'o por la kapt'it'o'j. Sam'temp'e, ĉiu kapt'it'o ricev'is sen'pag'a'n ekzempler'o'n de la skrib'aĵ'o'j de la inspir'a verk'ist'o Norm'a'n Vincent Peale. Est'as atest'aĵ'o pri la sen'parti'a kondut'o de ni'a'j aŭtoritat'o'j la fakt'o, ke kiam unu el la mal'liber'ul'o'j mal'respekt'e trakt'is tiu'n nobl'a'n tekst'o'n, li est'is sever'e pun'it'a.

Tamen, ankoraŭ rest'is la grav'a problem'o: kiel defend'i ni'n kontraŭ tiom fort'a mal'amik'o? La solv'o'n trov'is d-ro Vanĉo Arnam, direktor'o de la centr'a mal'san'ul'ej'o en Borova. Antaŭ ne'long'e est'is publik'ig'it'a'j en la mond'a gazet'ar'o mal'trankvil'ig'a'j raport'o'j pri grav'a morb'o nom'at'a hipertrikoza febr'o, kiu unu'e aper'is sur insul'o en la Pacifik'a Ocean'o, kaj est'as sen'escept'e mort'ig'a. Neni'u kurac'il'o aŭ antidot'o est'as efik'a kontraŭ ĝi. La bon'a doktor'o leg'is la raport'o'j'n kaj pli'e konstat'is, ke la ponkanoj eg'e tim'as, ke tiu mal'san'o en'ir'os ili'a'n land'o'n kaj kaŭz'os epidemi'o'n. Do li propon'is, ke oni uz'u tiu'n tim'o'n kiel arm'il'o'n. Sekv'e, la aŭtoritat'o'j rekrut'is grand'a'n nombr'o'n da rekrut'o'j, kiu'j dev'is vest'i si'n kiel kurac'ist'o'j, ge'fleg'ist'o'j, pastr'o'j kaj funebr'aĵ'ist'o'j. Sur la en'ir'ej'o de unu al'o de ĉiu mal'san'ul'ej'o oni pend'ig'is du'lingv'a'n anonc'o'n en la evonim'a kaj la ponkana, indik'ant'a'n, ke tie est'is kvar'en'ten'o pro hipertrikoza febr'o. En ĉiu'j vilaĝ'o'j, la fals'a'j kurac'ist'o'j kaj fleg'ist'o'j vizit'is dom'o'j'n ŝajn'ig'ant'e, ke ili serĉ'as viktim'o'j'n de la morb'o. Ĉe la land'lim'o establ'iĝ'is sanitar'a kordon'o. En ĉiu'j tomb'ej'o'j, la „pastr'o'j” kaj „funebr'aĵ'ist'o'j” ceremoni'e en'ter'ig'is mal'plen'a'j'n ĉerk'o'j'n. Polic'ist'o'j rond'ir'is sur la strat'o'j kri'eg'ant'e du'lingv'e „Danĝer'o! Febrorisko!” Kompren'ebl'e, la loĝ'ant'ar'o jam est'is inform'it'a per flug'foli'o'j en la evonim'a lingv'o (kiu'n neni'u ponkano kapabl'as kompren'i), ke tem'is pri artifik'o, ne real'aĵ'o. Mult'a'j evonimanoj, precip'e infan'o'j, tre amuz'is si'n ŝajn'ig'ant'e si'n febr'a'j pacient'o'j. Kelk'a'j eĉ sur'met'is barb'o'j'n kaj long'har'a'j'n peruk'o'j'n, ĉar ne'normal'a har'a kaj vil'a kresk'o est'as rigard'at'a kiel unu el la simptom'o'j de tiu morb'o.

Ver'dir'e, post la fin'o de la milit'o, ne ebl'is trov'i pruv'o'j'n, ke hipertrikoza febr'o fakt'e ekzist'as. Inter'temp'e, la ruz'o est'is mult'e pli sukces'a ol pov'is esper'i la evonimanoj. Ni'a volont'ul'a arme'o kapt'is mult'a'j'n ponkanajn spion'o'j'n. Tiu'j'n oni ne send'is al la mal'liber'ej'a tend'ar'o sur la lag'a insul'o por pas'ig'i la Krist'nask'o'n kun si'a'j sam'land'an'o'j, sed mal'liber'ig'is ili'n ĉe la land'lim'o, kaj las'is ili'n re'ir'i al la ponkanaj vic'o'j por rakont'i pri la terur'a epidemi'o en la respublik'o. La efik'o est'is tuj'a. La ponkanoj re'plen'ig'is si'a'j'n aviad'il'eg'o'j'n per soldat'o'j, tank'o'j kaj ali'a milit'material'o, kaj re'flug'is al si'a land'o sufiĉ'e fru'e por pov'i ĝu'i la vintr'a'j'n fest'o'j'n kun'e kun si'a'j famili'an'o'j kaj amik'o'j.

Feliĉ'e, ambaŭ'flank'e neni'u mort'is kaj neni'u vund'iĝ'is. Kelk'a'j el la plej venĝ'em'a'j membr'o'j de ni'a parlament'o vol'is re'ten'i dum ne'difin'it'a period'o (eĉ ebl'e tut'viv'e) la mal'liber'ig'it'a'j'n mal'amik'a'j'n batal'ant'o'j'n sur la insul'o, kaj pri'demand'i ili'n dum tortur'o. Tio ne ebl'is, ĉar en ni'a land'o mank'as tortur'ist'o'j, kaj ne est'us praktik'e send'i kapt'it'o'j'n al ni'a'j najbar'o'j en Jugland'o, kie la ofic'o de tortur'ist'o est'as respekt'at'a profesi'o. Pli'e, la evonim'a'j civit'an'o'j, kiu'j est'as afabl'a'j kaj human'a'j hom'o'j, insist'is, ke eĉ ni'a'j mal'amik'o'j est'u permes'it'a'j kun'celebr'i la jar'fin'a'j'n festival'o'j'n kaj la naci'a'n fest'o'n (Pantagruel'a'n Tag'o'n) en si'a land'o. Do ĉiu'j est'is pardon'it'a'j kaj re'patr'uj'ig'it'a'j je la grand'a ĝoj'o de la ordinar'a'j ponkanoj, kiu'j neniam tut'kor'e apog'is la milit'o'n. Kiel ĉiu'j normal'a'j person'o'j, ili mult'e pli ŝat'as manĝ'i kaj amor'i ol batal'i kaj mort'ig'i. Do, je la fin'o, la du land'o'j pli mal'pli amik'iĝ'is, kaj neni'u el ni'a'j publik'a'j serv'o'j aŭ ŝtat'a'j entrepren'o'j est'is privat'ig'it'a'j. Oni decid'is fin'fin'e, ke ĉiu land'o rajt'as elekt'i si'a'n propr'a'j'n ideologi'o'n kaj politik'a'n sistem'o'n.

Tiel fin'iĝ'is la plej glor'a epizod'o en la histori'o de ni'a Seren'eg'a Respublik'o. D-ro Arnam est'is honor'ig'it'a per la plej alt'a orden'o de ni'a naci'o, nom'e la Kruc'o de la Or'a Marmot'o kun Kverk'a'j Foli'o'j kaj Purpur'a Ruband'o, kaj per statu'o en la centr'a plac'o de ĉiu vilaĝ'o. Etern'e viv'u la Seren'eg'a Respublik'o de Evonim'o!

Angi'e kaj Bush

La vid'punkt'o de la ĉef'redaktor'o Stefan Maul pri la katastrof'o en Irako (MONATO 2006/1, p. 7) resum'as bon'eg'e la fakt'o'j'n. Gratul'o'j'n!

La tem'o tre'eg'e grav'as kaj ŝajn'as est'i rid'ind'e atent'ig'i la redaktor'o'n pri tre et'a detal'o. Tri'foj'e en la artikol'o Stefan alud'as al prezid'ant'o Bush anstataŭ al „prezident'o” Bush. Ni cert'e dev'us disting'i inter ŝtat'estr'o kaj iu person'o, kiu nur prezid'as afer'o'n.

Koncern'e la vort'o'n „kancelier'in'o” (2006/1, p. 5) (kiu laŭ mi facil'e prononc'ebl'as), oni ĉiam supoz'is, ke se la seks'o de person'o est'as mem'klar'a, la in-sufiks'o super'flu'as. Angi'e cert'e fier'us pri la sen'seks'a titol'o „kancelier'o”.

Unu'a prezid'ant'in'o afrik'a

Demokrati'e elekt'iĝ'is en Liberi'o la unu'a prezid'ant'in'o afrik'a. En januar'o Ellen Johnson-Sirleaf, 67-jar'aĝ'a, iam'a financ-ministr'o kaj eks'a afrik'a direktor'o de la Evolu'ig'a Program'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, venk'is si'a'n ĉef'a'n opon'ant'o'n, la popular'a'n eks-futbal'ist'o'n Georg'e Weah.

Afrik'a'j femin'ism'a'j organiz'aĵ'o'j bon'ven'ig'is la venk'o'n, sed komentari'ist'o'j daŭr'e diskut'is, ĉu la voĉ'don'ad'o est'is influ'at'a de reg'ist'ar'o'j kaj en kaj ekster Afrik'o. Ekzempl'e, Niĝerio kaj Uson'o indik'is si'a'n prefer'o'n por s-in'o Johnson-Sirleaf, kiu venk'is kun 59 % de la voĉ'o'j. Ŝi'a'j sub'ten'ant'o'j atent'ig'is, ke ŝi est'is kandidat'o pli spert'a kaj pli bon'e eduk'it'a ol la futbal'ist'o, kies krom'a civit'an'ec'o belg'a minac'is dum la elekt'o-kampanj'o bar'i li'n el la elekt'o'j.

La nov'a prezid'ant'in'o cert'ig'os, ke Weah membr'iĝ'os en trans'parti'a naci'a reg'ist'ar'o por garanti'i pac'o'n kaj stabil'ec'o'n en Liberi'o. La land'o sufer'ad'is pro jar'dek'o'j da intern'a milit'o kaj mult'a'j eks-soldat'o'j, inter kiu'j jun'ul'o'j, est'is sub'ten'ant'o'j de Weah. Nepr'as nun re'konstru'i frakas'it'a'n ekonomi'o'n.

Brul'ant'a afer'o

Energi'o iĝ'as mal'abund'a kaj mult'e'kost'a. En Aŭstrio la prez'o de ter'gas'o pli'alt'iĝ'is je 17 % kaj ankaŭ hejt'lign'o iĝ'is iom'et'e pli mult'e'kost'a. Tamen lign'o rest'as la plej favor'a energi'o-font'o. Unu kuba metr'o da lign'o en form'o de ŝtip'o'j kost'as 60 €.

Kilo'vat'hor'o (energi-unu'o egal'a al 3 600 000 jul'o'j) por la divers'a'j energi'o-font'o'j kost'as en eŭr'o'cend'o'j: lign'o'hak'it'aĵ'o'j 1,5; lign'o'ŝtip'o'j 2,7; lign'o-grajn'o'j (far'it'a'j el lign'er'o'j, ekz. de seg'ej'o) 3,5; ter'gas'o 5,1; hejt'ole'o 6,5. Hejt'instal'aĵ'o por lign'o est'as pli kost'a ol por hejt'ole'o aŭ ter'gas'o. Tamen pro la pli mal'alt'a prez'o de lign'o la hejt'ad'o kost'as en'tut'e mal'pli.

Buĉ'ad'o de la angl'a

Rilat'e al la artikol'o de ĉef'redaktor'o Stefan Maul en la januar'a MONATO (p. 5) la sub'skrib'int'o hav'as du koment'o'j'n.

La sufiks'o „in”: Kial german'o'j hav'as tiu'n frenez'a'n em'o'n emfaz'i la seks'o'n, kvankam fakt'e tem'as pri titol'o, pozici'o aŭ profesi'o? „Kar'a'j kun'civit'an'in'o'j, kar'a'j kun'civit'an'o'j!” oni ja aŭd'as en la german'a'j televid'o kaj radi'o. Ĉiu tamen sci'as, ke la popol'o konsist'as el hom'o'j de ambaŭ seks'o'j kaj ĉi tie la emfaz'o kuŝ'as sur civit'an'ec'o, ne sur la maskl'ec'o aŭ in'ec'o. Stefan Maul skrib'as tut'e normal'e, ke Angel'a Merkel est'as „parti'estr'o”, sen ajn'a inumado. Bedaŭr'ind'as, ke la protokol'o-ofic'ej'o en Berlino decid'is pri la titol'o de federaci'a kancelier'o favor'e al la in'a form'o. Ĉu „Anĝel'in'o” mem postul'is tio'n? Kio'n ajn la etiket'o kaj lingv'o'uz'o en Franci'o dikt'as en oficial'a'j situaci'o'j, franc'a'j vir'in'o'j cert'e ĉi-koncern'e ĉiam hav'as kompleks'o'n pri seks'o. Demand'it'e: „Vi est'is instru'ist'o, ĉu ne?”, franc'in'o respond'is: „Ne, mi est'is instru'istino.” (Ĉiu'j ne'franc'a'j esperant'ist'o'j en la ĉambr'o rid'is.) Fraz'o'j kiel: „Ŝi est'as fizik'ist'in'o” aŭ „D-rin'o M. far'is preleg'o'n” est'as do si'n'klar'ig'a'j.

Du'e, la prononc'o: Kvankam angl'e la vort'o angel (anĝel'o) est'as prononc'at'a [ejnĝl], la nom'o Angel'a kaj la uson'a urb'o Los Angeles tut'e ne en'hav'as tiu'n son'o'n [e'j'n]. La vokal'o est'as pli proksim'a al la son'o [a], ol al la son'o [e]. Mi spert'as et'a'n naŭz'o'ŝok'o'n, kiam ajn mi aŭd'as german'o'j'n prononc'i la nom'o'n de tiu uson'a urb'o (eĉ hom'o'j kun bon'a'j ĝeneral'a'j sci'o'j pri la angl'a ne kapabl'as far'i tio'n). Mi dub'as, ĉu eĉ ebl'us instru'i la prononc'o'n de la angl'a al la „ador'ant'o'j de la angl'a lingv'o”, ĉar ili gaj'e kaj konstant'e daŭr'ig'as la buĉ'ad'o'n kaj mis'uz'o'n de la angl'a, ĝis plen'a ne're'kon'ebl'o en la ador'at'a de ili lingv'o.

Mal'pac'ig'a pac'premi'o

Konstern'is mi'n tag'gazet'a inform'o, ke norveg'a parlament'an'o kandidat'ig'is sinjor'in'o'n Ayaan [ajan] Hirsi Al'i por la Nobel'premi'o pri pac'o. Tuj mi re'ag'is: „Ŝi ja sistem'e sem'as mal'am'o'n kontraŭ islam'o kaj kontraŭ ĉio islam'a. Do kiel ebl'as?”

Jam de kelk'a'j jar'o'j la konservativ'a parlament'an'in'o Hirsi Al'i est'as kon'at'a en Nederlando pro si'a „batal'o”: ŝi komenc'is pled'i kontraŭ la tiel nom'at'a vir'in'a cirkumcid'o, kiu fakt'e ne est'as cirkumcid'o, ĉar vir'in'o'j ne hav'as penis'o'n, kiu'n ebl'as cirkumcid'i. Efektiv'e tem'as pri grav'a mutil'o de la vagin'o, part'a for'tranĉ'o de la vagin'a'j lip'o'j. La grand'a pli'mult'o nederlanda apog'is ŝi'a'n kampanj'o'n, kaj oni pli'detal'ig'is la koncern'a'j'n leĝ'o'j'n por pun'i tia'n ag'ad'o'n.

Mal'human'a

Sed baldaŭ Hirsi Al'i komenc'is atak'i ne nur tia'n mis'ag'ad'o'n kontraŭ jun'a'j knab'in'o'j, sed islam'o'n ĝeneral'e, ĉar tia vagin'a mutil'o okaz'as precip'e inter hom'o'j de'ven'a'j el Somali'o (de kie ankaŭ ŝi mem de'ven'as) kaj apud'a'j region'o'j en Afrik'o, kaj plej oft'e en islam'a medi'o. Laŭ Hirsi Al'i tem'as pri islam'a kutim'o, kaj ĉar ĉi tiu kutim'o est'as mal'human'a, kaj islam'a, do islam'o ne taŭg'as.

De'post tiam, kun'e kun la murd'it'a film'ist'o Theo van Gogh [fa'n ĥoĥ], ŝi inter'ali'e produkt'is film'o'n pri nud'a'j vir'in'o'j, kiu'j est'as fi'e traktat'a'j de si'a'j – laŭ'dir'e islam'a'j – edz'o'j. Por pli insult'i islam'o'n, la korp'o'j'n de la nud'ul'in'o'j oni pri'pentr'is per cit'aĵ'o'j el la Nobl'a Koran'o – por pi'a'j islam'an'o'j klar'a blasfem'aĵ'o.

Ke pro tio oni murd'is sinjor'o'n van Gogh, kompren'ebl'e ne est'as akcept'ebl'e: murd'o ĉiam est'as krim'o. Sed la film'o est'is klar'e cel'it'a por insult'i islam'o'n. Nun'temp'e Hirsi Al'i est'as far'ant'a du'a'n film'o'n por pli'fort'ig'i la atak'o'n kontraŭ ĉi tiu religi'o. Kaj tiu'n sinjor'in'o'n oni kandidat'ig'is por la Nobel'premi'o pri pac'o! Mi ver'e ne kompren'as.

Bon'stil'e verk'it'a streĉ'a roman'o

La libr'o The Da Vinci Code (La da-Vinĉ'i-kod'o) daŭr'e vek'as interes'iĝ'o'n. Jam Lod'e Van de Veld'e recenz'is la verk'o'n en MONATO (2005/2, p. 27), Karlo Ĝelozo al'don'is si'a'j'n propr'a'j'n koment'o'j'n (2005/9, p. 6), kaj jen pli'a recenz'o, ĝust'e en la moment'o, kiam la film'festival'o de Cannes mal'ferm'iĝ'as per la prezent'ad'o de la film'a versi'o de tiu roman'o de Da'n Brown.

La libr'o'n La da-Vinĉ'i-kod'o mi leg'is en nederlanda traduk'o, sed ĝi est'as tiel flu'a, ke laŭ mi tio ne influ'as mi'a'n juĝ'o'n pri la verk'o.

Unu'e: la verk'o est'as bon'stil'e verk'it'a, kiel sufiĉ'e streĉ'a roman'o, kvankam mi'n person'e ĝen'as la fakt'o, ke ne unu'foj'e sed plur'foj'e la aŭtor'o kred'as pli'streĉ'ig'i si'a'n rakont'o'n per ĉes'ig'o de la ag'ad'o ĝust'e post sci'ig'o, ke jen ili vid'is / aŭd'is i'o'n decid'ig'e grav'a'n, kaj jen sekv'as unu aŭ du ĉapitr'o'j pri ali'a figur'o de la roman'o, por nur post tiu inter'romp'o daŭr'ig'i ĉe la anonc'it'a grand'a mal'kovr'o, kiu kutim'e est'as ekzempl'e kelk'vers'a poem'et'o aŭ io simil'a. Do, laŭ mi, Brown tro fort'e em'as sub'strek'i, ke tio, kio'n li verk'as, ver'e est'as streĉ'a roman'o. Por hom'o'j, kiu'j mal'oft'e i'o'n leg'as, tio supoz'ebl'e est'as bel'a rimed'o.

La rakont'o mem vek'is mond'vast'a'n interes'o'n ĉef'e pro tio, ke iel la aŭtor'o prov'as kred'ig'i ni'n – publik'o'n – pri mond'vast'e ekzist'ant'a konspir'o kun Vatikan'o, Op'us De'i kaj tri'a parti'o, Prior'ej'o de Cion'o, kiel protagonist'o'j. En la roman'o mem kelk'a'j rol'ul'o'j asert'as, ke la ĝeneral'a publik'o ŝat'as tia'j'n konspir'o'rakont'o'j'n; nu, s-ro Brown ĝi'n liver'as.

Laŭ'dir'e, Vatikan'o kaj Op'us De'i mal'sam'kial'e klopod'as por hav'ig'i al si la potenc'o'n super la Sankt'a Gral'o, kiu'n tra la jar'cent'o'j pri'gard'as la Prior'ej'o de Cion'o. Mal'e ol kutim'e, ĉi tie la Gral'o ne est'as materi'a objekt'o (kutim'e kiel tia'n oni indik'as la pokal'o'n, el kiu Jesuo trink'is dum la last'a manĝ'o kun si'a'j ge'lern'ant'o'j), sed ĉe Da'n Brown, tre original'e, la Gral'o est'as indik'o por ĉio, lig'it'a al la histori'o de Maria Magdalena: dokument'o'j pri ŝi mem, pri ŝi'a asert'at'a nupt'o kun Jesuo, pri ili'a id'ar'o, kiu cert'a'temp'e est'us ident'a je la dinasti'o de la merov'id'o'j (dinasti'o en mal'nov'a Franci'o, kiu'n for'puŝ'is la dinasti'o de Karolo la Grand'a) kaj pri ties post'e'ul'o'j tra la jar'cent'o'j ĝis en la nun'o.

Cert'e est'as bel'a invent'o tia'manier'e kombin'i plur'a'j'n faden'o'j'n de mister'ec'o: la rakont'o'j'n pri la ek'est'o de la fru'a krist'an'ism'o, pri la Gral'o, pri – ĝeneral'publik'e – iom mister'a'j pra'a'j reĝ'a'j dinasti'o'j, pri mez'epok'a kaj renesanc'a reprezali'o'j eklezi'a'j kontraŭ ĉio, kio nur pov'us aspekt'i herez'e, pri roz'kruc'ism'o, framason'ism'o ktp.

S-ro Brown verk'as kutim'e bon'e dokument'it'e. Ja ekzist'as tre fru'a'j tradici'o'j pri am-lig'it'ec'o sufiĉ'e ekskluziv'a inter Maria Magdalena kaj Jesuo (en Esperant'o ekzempl'e vid'u mi'a'n La Evangeli'o laŭ Maria Magdalena), kaj tre pov'as est'i, ke ili si'n am'is; ankaŭ la fam'a roman'o de la grek'a aŭtor'o Nikos Kazantzakis – La last'a tent'o de Krist'o tio'n trakt'is jam de'long'e. Kaj est'as kompren'ebl'e, ke funkci'ul'o'j de Vatikan'o, ver'ŝajn'e, ne volont'e pri'parol'us tia'j'n asert'o'j'n. Sed ali'flank'e: tio'n oni facil'e pov'as nom'i legend'o'j, do sen'danĝer'ig'i. Vid'i i'a'n bezon'o'n, ke Vatikan'o kiel ajn vol'us neni'ig'i tia'j'n – ja el'don'it'a'j'n! – tekst'o'j'n, est'as minimum'e tro'ig'o. Sed en la roman'o – interes'a tez'o.

Krom'e ankaŭ per dokument'o'j pri Leon'ard'o da Vinci, pri li'a'j pentr'aĵ'o'j kaj manuskript'o'j, la aŭtor'o sufiĉ'e bon'e proviz'is si'n. Sam'e pri divers'a'j preĝ'ej'o'j, katedral'o'j, muze'o'j ktp. Por hom'o'j, kiu'j nur tre mal'mult'e vid'is propr'okul'e de ni'a'j kultur'a'j hered'aĵ'o'j tut'mond'a'j, jen bel'a invit'o iom vizit'i tiu'j'n, ĉu inter'ret'e, ĉu person'e. Ŝajn'as, ke plur'a'j'n katedral'o'j'n kaj muze'o'j'n vizit'as nun pli da hom'o'j, ol kutim'e, inter'ali'e kiel re'ag'o al leg'ad'o de tiu ĉi roman'o. Se tio est'as ver'a, est'us bel'a sekv'o.

Kelk'a'j afer'o'j, bedaŭr'ind'e, est'as ver'e mal'ver'ŝajn'a'j: ekzempl'e, se en preĝ'ej'o protest'ant'a iu bezon'as tekst'o'n bibli'a'n, est'as sufiĉ'e normal'e ir'i al la pupitr'o aŭ la katedr'o por tie konsult'i la Bibli'o'n. Tiu ja trov'iĝ'as en ĉiu normal'a protest'ant'a preĝ'ej'o. Sed ir'i al la altar'o en rom'katolik'a preĝ'ej'o por tie konsult'i la Bibli'o'n est'as sufiĉ'e ne'real'ec'e: tie kutim'e trov'iĝ'as nur mes'libr'o, kiu ja en'hav'as ie tie cit'aĵ'o'j'n el la Bibli'o, sed nepr'e ne est'as facil'e tie serĉ'i – kaj tuj trov'i – difin'it'a'n versikl'o'n el Ijob. Da tia'j detal'o'j renkont'iĝ'as kelk'a'j. Sed la pli'mult'o de la publik'o tio'n supoz'ebl'e eĉ ne rimark'as.

La fin'o de la roman'o est'as absolut'e tro art'e'far'it'a kaj mal'pli'fort'ig'as la tut'o'n: re'renkont'iĝ'o kun hom'o'j, kiu'j'n oni opini'is mort'int'a'j, kaj kiu'j pruv'iĝ'as est'i viv'int'a'j dum jar'dek'o'j ali'land'e – nu, tio est'us bel'a tez'o en la tip'o de roman'o kiel Kastel'o de Prelongo kaj simil'e. Mi bedaŭr'as, ke Brown ne for'tranĉ'is tiu'n pec'o'n.

En'tut'e: verk'o, kiu merit'is dis'vend'iĝ'i sufiĉ'e bon'e, sed ke tio okaz'is je tia mir'ind'a ampleks'o, laŭ mi, ne est'as bon'e kompren'ebl'e: histori'e li rakont'as neni'o'n nov'a'n, streĉ'a'j roman'o'j aper'as en la mond'o po mil'o'j, la stil'o est'as flu'a, sed tut'e simpl'a, neniel special'a. Do ĝi'a'n furor'a'n sukces'o'n mi tut'e ne kompren'as.

Mi sci'vol'as, ĉu post kelk'dek jar'o'j ĝi ankoraŭ trov'os leg'ant'o'j'n. Ver'ŝajn'e ne mult'e. Por tio ĝi mi'a'taks'e ne hav'as sufiĉ'e da individu'ec'o. Da tia'j „streĉ'a'j roman'o'j” ja ekzist'as tiom.

Vort'ar'o ne nur util'a sed ankaŭ bel'a

La Etim'ologi'a Vort'ar'o de la Propr'a'j Nom'o'j bel'e akompan'as la Konciz'a'n Etim'ologi'a'n Vort'ar'o'n (2003) de la sam'a aŭtor'o, kun la sam'a format'o kaj simil'a kovr'il'o. Ankaŭ la intern'a aranĝ'o tut'e kongru'as, tiel ke mi demand'as mi'n, ĉu la verk'o'j est'u kombin'it'a'j, se iam neces'os far'i nov'a'n el'don'o'n de ambaŭ. La disting'o inter propr'a nom'o kaj normal'a substantiv'o ne ĉiam est'as klar'a; est'as komunaĵ'o'j (belg'o est'as pri'trakt'it'a en unu volum'o, Belgi'o en la ali'a); kaj kelk'foj'e oni vol'as vid'i inform'o'j'n el ambaŭ libr'o'j sam'temp'e. Ekzempl'e, serĉ'ant'e pri la Ruĝ'a Mar'o, oni ebl'e vol'us sci'i, kial oni nom'is ĝi'n „ruĝ'a”, kaj ankaŭ la origin'o'n de la vort'o ruĝ'a: Cherpillod respond'as ambaŭ demand'o'j'n, sed en apart'a'j volum'o'j.

Sam'e kiel la antaŭ'a verk'o, la nov'a vort'ar'o don'as relativ'e mal'mult'a'j'n inform'o'j'n pri Esperant'o: ĝi ne dir'as, kiam vort'o unu'a'foj'e aper'is en Esperant'o aŭ kial ĝi hav'as tiu'n form'o'n kaj ne ali'a'n. Ali'flank'e, ĝi don'as tre mult'a'j'n inform'o'j'n pri la histori'o de la vort'o ekster Esperant'o. Cherpillod ĝeneral'e spur'as ĉiu'n vort'o'n ĝis ĝi'a plej pra'a kon'at'a form'o kaj don'as ankaŭ parenc'a'j'n vort'o'j'n en ali'a'j lingv'o'j. Oft'e li menci'as ankaŭ etim'ologi'e ne'parenc'a'j'n nom'o'j'n por la sam'a afer'o.

Kompren'ebl'e, tia'j inform'o'j pri la histori'o de la vort'o ekster Esperant'o est'as trov'ebl'a'j ankaŭ en naci'lingv'a'j verk'o'j. Tamen, mi ne hav'as unu sol'a'n naci'lingv'a'n libr'o'n, kiu don'as eĉ du'on'o'n de la inform'o'j, kiu'j'n Cherpillod met'is en si'a'j'n verk'o'j'n. Ceter'e, kvankam unu'lingv'a'j naci'lingv'a'j vort'ar'o'j oft'e don'as etim'ologi'o'n, ili ĝeneral'e neglekt'as tio'n ĉe propr'a'j nom'o'j. Tial la Etim'ologi'a Vort'ar'o de la Propr'a'j Nom'o'j est'as, ver'ŝajn'e, eĉ pli util'a ol la antaŭ'a verk'o.

La vort'ar'o kovr'as ĉiu'j'n propr'a'j'n nom'o'j'n, difin'it'a'j'n en Piv (2002), kaj ankaŭ mult'a'j'n ali'a'j'n, inkluziv'e de kelk'a'j vort'o'j, kiu'j'n Piv uz'as en difin'o'j, sed forges'is difin'i: Aetio, Balbek, Bangal'or'o kaj ali'a'j. Iu'j el la nom'o'j pri'trakt'it'a'j apenaŭ est'as establ'it'a'j en Esperant'o kaj ebl'e est'as invent'it'a'j de Cherpillod mem. Pri tio mi ne protest'as: ili'a inkluziv'o oft'e ebl'ig'as don'i la interes'a'n histori'o'n de nom'o, kiu trov'iĝ'as en plur'a'j naci'a'j lingv'o'j. Ekzempl'e, ĉe Aksel'o oni pov'as inform'iĝ'i pri la bibli'a origin'o de la naci'lingv'a nom'o Axel.

En si'a en'konduk'o Cherpillod asert'as, ke la elekt'o de etim'o est'as oft'e pli simpl'a ĉe propr'a nom'o ol ĉe ordinar'a substantiv'o. Tamen, ŝajn'as al mi, ke relativ'e mult'a'j propr'a'j nom'o'j hav'as mal'cert'a'n origin'o'n. Mi kontrol'is pri kelk'a'j tia'j vort'o'j en la verk'o. Interes'a'j ekzempl'o'j, pri kiu'j oni oft'e polemik'as, est'as la nom'o'j de la bibli'a'j ge'frat'o'j Moseo, Aarono kaj Mirjam. Ĉar ĝeneral'e oni kred'as, ke Maria de'ven'as de Mirjam, la origin'o de Mirjam don'as ankaŭ la origin'o'n de la nom'o de la plej grav'a vir'in'o en la krist'an'ism'o. Tial iu'j vol'as trov'i special'a'n signif'o'n en la nom'o Maria, kaj plur'a'j hebre'a'j etim'o'j est'as propon'it'a'j. Tamen, laŭ iu'j, ĉiu'j tri nom'o'j de'ven'as de la egipta. Cherpillod don'as egipt'an origin'o'n por Moseo, sugest'as ebl'a'n egipt'an de'ven'o'n ĉe Aarono, kaj ĉe Mirjam est'as nur „ne'cert'a de'ven'o”. Ceter'e, laŭ Cherpillod, la nom'o Maria, ver'ŝajn'e, ne de'ven'as de Mirjam.

Mi trov'is ankaŭ ali'a'j'n mal'kongru'o'j'n inter Cherpillod kaj ali'a'j font'o'j. Por mi, unu el la plej frap'a'j ekzempl'o'j est'as Izabel'a, kiu, laŭ Cherpillod, ebl'e evolu'is de „Belenos (gall'a sun'a di'o)”. Mi esper'as, ke li prav'as, ĉar mi'a fil'in'o nom'iĝ'as tiel, kaj mi ĝoj'us, se ŝi'a nom'o hav'us interes'a'n origin'o'n. Tamen, laŭ ĉiu'j ali'a'j font'o'j, kiu'j'n mi konsult'is, Isabel est'as nur hispan'a aŭ portugal'a form'o de Elizabeto. Ali'a ekzempl'o est'as Anton'o, kiu'n Cherpillod de'ven'ig'as ebl'e el la grek'a. Ali'a'j font'o'j dir'as, ke oni ŝanĝ'is la form'o'n de la nom'o, al'don'ant'e H post la T en iu'j naci'lingv'a'j form'o'j por ŝajn'ig'i ĝi'n grek'a, dum ĝi'a ver'a origin'o est'as ali'a.

Mi trov'is en la vort'ar'o mult'eg'a'j'n afer'o'j'n, kiu'j interes'is mi'n, kaj nur unu afer'o'n, kiu ĝen'is mi'n: la asert'o ĉe Armeni'o kaj plur'a'j ali'a'j nom'o'j, ke „oni esperant'ig'is ne la armen'a'n form'o'n, sed ja la inter'naci'a'n, kiel en ĉiu'j simil'a'j kaz'o'j”, est'as plump'a tro'simpl'ig'o kaj mal'ind'a por tiel kler'a libr'o. Cherpillod pov'us don'i pli nuanc'it'a'n pri'skrib'o'n de la situaci'o, menci'ant'e ekzempl'o'j'n kiel kartvel'o kaj kimr'o kaj not'ant'e la tendenc'o'n anstataŭ'ig'i lapon'o per same'o ne nur en Esperant'o, sed ankaŭ en mult'a'j ali'a'j lingv'o'j. Tamen pli bon'e est'us simpl'e for'strek'i tiu'j'n fraz'o'j'n: ĉar la vort'ar'o ĝeneral'e ne pri'trakt'as la Esperant'a'n part'o'n de etim'ologi'o, diskut'o'j pri land'o'nom'o'j en Esperant'o est'as ne nur ted'a'j por la leg'ant'o, sed ankaŭ ekster'tem'a'j por la verk'o.

Ĉe la pozitiv'a flank'o mi menci'u, ke la libr'o est'as ne nur interes'a kaj util'a, sed ankaŭ, laŭ mi, tre bel'a. Ĉar Cherpillod don'as vort'o'j'n en la arab'a, ĉin'a, grek'a, rus'a kaj mult'a'j ali'a'j lingv'o'j, eĉ ankaŭ la egipta, en ili'a'j propr'a'j skrib'o'j (ankaŭ kun trans'skrib'o, krom ĉe vort'o'j, skrib'it'a'j ciril'e kaj grek'e), mi special'e gratul'as pro tio, ke li sukces'is miks'i la divers'a'j'n skrib'o'j'n sen far'i tip'o'grafi'a'n ĥaos'o'n: la inform'o'j est'as facil'e trov'ebl'a'j kaj leg'ebl'a'j, kaj la ĝeneral'a aspekt'o de la paĝ'o'j est'as plaĉ'a.

Konklud'e, mi pens'as, ke grand'a part'o de la kler'a'j esperant'ist'o'j vol'os hav'i ambaŭ etim'ologi'a'j'n vort'ar'o'j'n de Cherpillod sur facil'e al'ir'ebl'a libr'o'bret'o apud Piv kaj simil'e grav'a'j verk'o'j.

Fin'e mi vol'as al'don'i rimark'et'o'n, kiu ne koncern'as la nun'a'n verk'o'n, sed ja etim'ologi'o'n ĝeneral'e: est'us bel'e, se etim'ologi'a vort'ar'o pri'trakt'us ankaŭ kun'met'aĵ'o'j'n, tiel ke oni pov'us inform'iĝ'i pri la de'ven'o de vort'o'j kiel el'ten'i, neces'ej'o kaj lud'ost'o'j.

André Cherpillod: Etim'ologi'a vort'ar'o de la propr'a'j nom'o'j. Eld. Universal'a Esperant'o-Asoci'o, Roterdam'o, 2005. 227 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 92-9017-089-1.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Rakont'o'j neniam perd'ont'a'j si'a'n leg'ind'ec'o'n

La skot'a humur'ist'a verk'em'ul'o Sak'i (1870-1916) est'as inter tiu'j verk'ist'o'j, kies humur'aĵ'o'j est'as ekster'temp'a'j, egal'e leg'ebl'a'j kaj amuz'ant'a'j, ne'grav'e en kiu jar'cent'o. Nun ni hav'as du'dek'o'n da li'a'j novel'et'o'j, en tre bon'a traduk'o, far'it'a de Edmund Grimley Evans. Ĉiu el la novel'et'o'j est'as facil'e tra'leg'ebl'a dum unu sid'o, kaj ili'a ĉef'a karakteriz'aĵ'o est'as iom da surpriz'o, plej oft'e pro si'a tem'o, kelk'foj'e pro la lud'em'o de la verk'int'o, kiu drol'e kaj sen'rid'e prezent'as scen'o'j'n tre viv'ŝajn'a'j'n aŭ oft'e mal'facil'e kred'ebl'a'j'n, tamen imag'o'plen'a'j'n.

Imag'u, ekzempl'e, ke aŭtor'o de roman'o'j sid'as en si'a komfort'a seĝ'o, verk'ant'e ĉapitr'o'n de si'a sekv'a roman'o. En'trud'as si'n kolport'ist'o de unu'volum'a kompakt'a enciklopedi'o, kiu, laŭ li'a insist'o, inform'as plen'e pri ĉio. Li streb'as konvink'i la roman'ist'o'n pri la nepr'a neces'o posed'i la enciklopedi'et'o'n; la roman'ist'o kontraŭ'batal'as per leg'ad'o el divers'a'j si'a'j roman'o'j, don'ant'e detal'o'j'n, ne trov'ebl'a'j'n en la enciklopedi'et'o.

Aŭ supoz'u, ke vi est'as romia imperi'estr'o, fest'ant'a si'a'n nask'iĝ'tag'o'n per publik'a spektakl'o. Pri'pens'u la bon'e kon'at'a'j'n prezent'aĵ'o'j'n en la romiaj cirk'o'j. Subit'e ar'eg'o da vir'in'o'j inter'romp'as prezent'ot'a'n ĉar'vet'kur'o'n per si'a propr'a ĉirkaŭ'kur'ad'o en la cirk'ej'o, tiel mal'ebl'ig'ant'e la prezent'aĵ'o'n: ili est'as fru'a'j protest'ant'a'j suffragetæ. Kiel ili'n venk'i kaj daŭr'ig'i la fest'o'n? Kio'n el'pens'as la imperi'estr'o?...

Art'ist'o fam'iĝ'as pro si'a'j pentr'aĵ'o'j de ge'bov'o'j. Ili far'iĝ'as furor'aĵ'o'j. Li klopod'as pentr'i ankaŭ ali'a'j'n tem'o'j'n, sed la kritik'ist'o'j kaj la publik'o li'n pun'as pro li'a klopod'o „tromp'i” ili'n. Kio'n far'i? Ĉu ced'i? Ĉu barakt'ad'i?

Ni vizit'as zo'o'n, progres'em'a'n zo'o'n, kiu pen'as proviz'i al la best'o'j „natur'a'j'n” pejzaĝ'o'j'n, por don'i hejm'ec'a'n sent'o'n al la animal'o'j. Ĉu ebl'as, tamen, plen'um'i tiu'n cel'o'n? Ĉi-rakont'e Sak'i intenc'e pens'ig'as ni'n, indik'ant'e la mal'ebl'o'n imit'i la ver'a'n ĉirkaŭ'aĵ'o'n de natur'a sovaĝ'ej'o. Sed ebl'e ankaŭ ni mem viv'as en kvazaŭ'zo'o, ebl'e?

Cert'a vir'o est'as bon'e kon'at'a kiel ted'ul'o; li komenc'as rakont'i pri io, kaj ŝajn'as, ke li neniam fin'os la rakont'o'n. Kiam oni vol'as sen'ig'i si'n je li, por pov'i trankvil'e leg'i aŭ pens'i, aŭ dorm'et'i, kio'n far'i? La si'n'liber'ig'a teknik'o est'as tip'e Sak'i-a.

Ĉi tiu'j rakont'o'j est'as serioz'a literatur'o, kvankam ili konsist'as el humur'a'j anekdot'eg'o'j. Serioz'a, kaj sukces'a, literatur'o prezent'as, iu'form'e, ver'a'j'n (aŭ ver'ŝajn'a'j'n) part'o'j'n de la ĉiu'tag'a viv'o, kiu rest'as sen'ŝanĝ'a, ne'grav'e, en kiu epok'o oni viv'as, kaj uz'as por tio ĉiu'tag'aĵ'o'j'n, egal'e ne'ŝanĝ'iĝ'ant'a'j'n dum la epok'o'j, tiel ke oni pov'as leg'i, ĝu'i, kaj spirit'e profit'i, sen dev'o pen'e deĉifr'i la fraz'o'j'n aŭ alud'o'j'n de la verk'int'o. La verk'o'j de Sak'i jam preter'viv'is jar'cent'o'n. Ili preter'viv'u mult'a'j'n pli.

Sak'i (H. H. Munro): La lupin'o kaj ali'a'j rakont'o'j. Traduk'is Edmund Grimley Evans. Eld. la traduk'int'o; distribu'as Esperant'o-Asoci'o de Briti'o. 152 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 0-902756-24-9.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Pri'silent'it'a hero'o

Kiam mi unu'e ek'vid'is ĉi tiu'n libr'o'n, mi pens'is: „sen'dub'e ted'a biografi'o pri iu hom'o apenaŭ kon'at'a.” Kiom'eg'e mi erar'is!

La aŭtor'o hav'as tre klar'a'n kaj plaĉ'a'n stil'o'n. Li sci'as prezent'i si'a'n tem'o'n tiel, ke la leg'ant'o neniam konfuz'iĝ'as. Kvankam ĉef'e biografi'o de la ĉeĥ'o Přemysl Pitter, ĝi est'as ankaŭ tre instru'plen'a enciklopedi'et'o pri la event'o'j en la iam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o, dum ĉi ties event'o'plen'a, kaj larm'ig'e mal'long'a, ekzist'o nur iom'et'e pli ol 70-jar'a, el kiu'j nur dum 1919-1938 kaj 1945-1948 ĝi est'is ver'e liber'a; de 1938 ĝi'n reg'is la nazi'o'j, kaj nur tri jar'o'j'n post ĝi'a liber'iĝ'o en 1945, ĝi'n ek'super'reg'is Sovetio.

Přemysl Pitter est'is jun'ul'o apenaŭ dek'ok'jar'a, kiam li far'iĝ'is soldat'o en la aŭstr'a arme'o, kaj spert'is la terur'o'n de la Unu'a Mond'milit'o. Li dizert'is, ricev'is pro tio mort'o'kondamn'o'n (kiu'n, feliĉ'e, oni ne sukces'is plen'um'i), kaj dum la tut'a ceter'o de si'a viv'o li est'is fervor'a pacifist'o. Li est'is ankaŭ fervor'a krist'an'o, kvankam ĉeĥ'spec'a krist'an'o. Ni memor'u, ke jam antaŭ la epok'o de Lutero, la ĉeĥ'a region'o est'is la nask'iĝ'lok'o de la est'ont'a Reformaci'o. Pitter konsider'is si'n pli-mal'pli evangeli'a krist'an'o, kio supoz'ebl'e est'is la ĉeĥ'a termin'o por „Protest'ant'o”, laŭ la filozofi'o de la ĉeĥ'a'j antaŭ'reformaci'a'j Re'form'ist'o'j. Sed eĉ pli, li est'is aktiv'a human'ist'o, kiu kompren'is la esenc'o'n de la religi'o help'i la kun'hom'o'j'n, kaj kiu, tiu'rilat'e, ne disting'is inter „simpati'ant'o'j” kaj „mal'amik'o'j”.

Dum si'a milit'serv'o, li vot'is, fidel'e kaj plen'e, dediĉ'i si'n al pli'bon'ig'o de la viv'kondiĉ'o'j de si'a'j kun'hom'o'j, se Di'o las'os li'n viv'i, kaj ne mort'i dum tiu milit'o. Pro si'a'j natur'a'j talent'o'j kaj la oportun'o'j util'ig'ebl'a'j, li kompren'is tio'n, unu'e, kiel la task'o'n eduk'i la sen'hav'a'j'n klas'o'j'n de la soci'o, tiel ke ili, kaj precip'e ili'a'j infan'o'j, hav'u ebl'o'n dec'e viv'i. Sed post la ek'reg'o de la nazi'o'j, li ek'konsci'is, ke mult'e pli tuj'a urĝ'o est'as sav'i la jud'a'j'n infan'o'j'n. Li per ne'lac'ig'ebl'a labor'ad'o en 1933 sukces'is akir'i dom'o'n, post'e ankaŭ kelk'a'j'n mal'nov'a'j'n kastel'o'j'n, en kiu'j jud'a'j infan'o'j pov'is trov'i rifuĝ'o'n, est'i ind'e nutr'at'a'j kaj pri'zorg'at'a'j, kaj, grav'eg'e, eduk'at'a'j. Ja dum la nazi'a epok'o jud'a'j infan'o'j ne rajt'is eduk'iĝ'i en lern'ej'o'j!

Post la liber'iĝ'o, la mal'venk'o de la nazi'o'j, ne plu est'us bezon'a li'a special'a sav'labor'ad'o, ĉu ne? Nu, tamen est'is. Ĉar en Ĉeĥ'o'slovaki'o loĝ'is mult'a'j german'o'j, kaj nun ili'a'j infan'o'j spert'is la sam'a'n soci'a'n mal'akcept'o'n, kia'n spert'is la jud'a'j infan'o'j dum la nazi'a period'o. Krom'e, la nombr'o de orf'o'j kaj jud'a'j kaj german'a'j en Ĉeĥ'o'slovaki'o (kaj ankaŭ Germanio kc.) est'is gigant'a. Do ankaŭ german'a'j infan'o'j trov'is rifuĝ'o'n en la protekt'ej'o-eduk'ej'o de Přemysl Pitter. En tiu protekt'ej'o-eduk'ej'o la infan'o'j, kaj jud'a'j kaj german'a'j, inter'miks'iĝ'is, inter'amik'iĝ'is, kaj trov'is kaj la emoci'a'n kaj la korp'a'n sub'ten'o'n, kiu'n ili bezon'is por plu viv'i.

Kompren'ebl'e, ĉio'n ĉi ne efektiv'ig'is Přemysl Pitter sol'a. Jam de'komenc'e, li serĉ'is kun'help'ant'o'j'n: individu'a'j'n kaj grup'a'j'n. La Ruĝ'a Kruc'o en divers'a'j land'o'j, kvaker'a'j serv'o'grup'o'j divers'lok'a'j, kaj ali'a'j donac'is neces'a'j'n mon'o'n kaj proviz'aĵ'o'j'n. Plur'cent infan'o'j ŝuld'as si'a'n viv'o'n al la labor'o'j de Pitter kaj li'a'j help'ant'o'j. Ĉef'a inter la help'ant'o'j est'is li'a „viv'kun'ul'in'o”, Olga Fierz, kiu egal'e energi'e kaj si'n'don'e dediĉ'is si'n al la projekt'o de Pitter. Ŝajn'as, ke volont'e ŝi est'us iĝ'int'a edz'in'o de Přemysl; sed en si'a iam'a vot'o, li inkluziv'is plen'a'n ĉast'ec'o'n kaj deklar'o'n, ke por plen'e dediĉ'i si'n al Di'o, li neniam edz'iĝ'os.

Mult'o est'as pri'trakt'it'a en ĉi tiu libr'o, apart'e de Přemysl Pitter. Pitter est'is admir'ant'o, preskaŭ ador'ant'o, de la unu'a prezident'o de Ĉeĥ'o'slovaki'o, Tomáš Masaryk, ankaŭ fervor'a krist'an'o. Tio, tamen, ne signif'as ke li ĉiam akord'is kun Masaryk. Masaryk, malgraŭ si'a profund'a pi'o kaj religi'a konscienc'o, ek'konsci'is pri la mal'praktik'ec'o de mult'a'j el la instru'o'j de Jesuo. En la real'a mond'o milit'o'j ja okaz'as, mal'amik'ec'o ja okaz'as, la jur'o ne pov'as funkci'i plen'e sur'baz'e de la jesuaj instru'o'j. Masaryk dev'is konfront'i tiu'n fakt'o'n, kaj far'i mult'a'j'n kompromis'o'j'n. Kvankam Pitter kompren'is la dilem'o'n de Masaryk, li ne pov'is aprob'i la kompromis'o'j'n. Feliĉ'e, en la infan'rifuĝ'ej'o plej'part'e tia'j dilem'o'j ne okaz'is. Kvankam Pitter est'is la spirit'a ĉef'o de la entrepren'o, Olga est'is praktik'em'a kaj tre kompetent'a administr'ant'o – fakt'o, kiu'n ne plen'e aprez'is mult'a'j antaŭ ol Pitter est'is ekzil'it'a de la komun'ist'a ĉeĥ'o'slovak'a reg'ist'ar'o kaj li'a entrepren'o dev'is daŭr'i sen li. (Tamen, ne'long'e; ĉar post ne'mult'a'j monat'o'j, la komun'ist'a reg'ist'ar'o dev'ig'is la trans'don'o'n de la tut'a entrepren'o al komun'ist'a'j reg'ad'o kaj princip'o'j.)

Pitter mult'e labor'is en ali'a'j land'o'j post si'a ekzil'iĝ'o, sed mal'jun'aĝ'e li, kun Olga, ek'loĝ'is en vilaĝ'o svis'a Affoltern am Alb'is. Preciz'e dum la sam'a'j jar'o'j, kiam mi mem loĝ'is en tiu vilaĝ'o! Kvankam mi neniam renkont'is Pitteron aŭ Olgan (nu, almenaŭ ne sci'ant'e, kiu'j ili est'as), mi oft'e aŭd'is kaj leg'is en la ĵurnal'o'j pri tiu mal'jun'ul'o, kiu'n honor'is per doktor'ec'o la Universitat'o de Zurik'o, kaj kiu ricev'is special'a'n invit'o'n al Israelo. En Israelo li re'renkont'is plur'a'j'n el si'a'j iam'a'j zorg'at'o'j; kaj proksim'e al Jad Vaŝem li plant'is arb'o'n - special'a honor'o, don'it'a al li; kaj krom'e ankaŭ Olga ricev'is kaj akcept'is tiu'n honor'o'n. Leg'ant'e ĉi tiu'n libr'o'n, mi subit'e kompren'is, pri kiu tem'is mult'a'j event'o'j tiam'a'j.

La biografi'int'o, kaj mi mem, ne tre facil'e simpati'as kun la religi'a si'n'ten'o de Přemysl Pitter. Sed ke, por li, religi'o signif'is praktik'a'n el'kor'a'n help'o'n al ĉiu hom'o, bezon'ant'a help'o'n, mild'ig'as kelk'a'j'n ebl'a'j'n kritik'o'j'n pri Pitter.

Kvankam ĉef'e biografi'o, ĉi tiu libr'o ankaŭ detal'e klar'ig'as soci'a'j'n, politik'a'j'n kaj mond'a'j'n event'o'j'n de la pri'tem'at'a period'o. Tiel la leg'ant'o mem eduk'iĝ'as pri mult'o, kio'n li antaŭ'e ne sci'is aŭ nur part'e sci'is. Ĉu Přemysl Pitter efektiv'e est'is preskaŭ'sankt'ul'o, kia opini'as li'n Karel Kraft, mi iom'et'e dub'as. Sed ver'e li est'is tre grav'a person'o, preskaŭ ne'kon'at'a kaj ne'honor'it'a en si'a propr'a land'o, sed por ĉiam memor'end'a.

Karel Kraft: Hero'o de am'o: la viv'o de Přemysl Pitter. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2005. 194 paĝ'o'j fortik'e glu'it'a'j. ISBN 80-85853-81-7.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Original'a DVD-film'o tre spekt'ind'a

Paul Gubbins, kiu direkt'is ĉi tiu'n film'o'n, dir'as ke, ver'ŝajn'e, ĝi est'as la unu'a original'a dram'o publik'ig'it'a en Esperant'o, en 1905; tamen ne ebl'as cert'ec'o pri tio. Divers'a'j dokument'o'j el la fru'a period'o de Esperant'o list'ig'as ar'o'n da dram'ist'o'j kaj da dram'et'o'j, pri kiu'j nun'temp'e oni ne plu pov'as akir'i detal'o'j'n. Do, li dir'as, ne pro histori'a valor'o oni spekt'u la dram'et'o'n nun, sed pro ĝi'a'j ĉarm'o kaj teatr'a/film'a karakter'o.

Tem'as pri monolog'o, sed neniel sen'mov'ec'a monolog'o. Kun nul'a buĝet'o! La aktor'o est'as Colin Simmonds, pri kiu mi sci'as nur, ke li est'as el'star'e profesi'kvalit'a aktor'o. La film'ad'o est'as ekspert'e far'it'a de Jill Gubbins. Oni film'is en la ĝarden'o'j de Wedgwood Memorial College, Barlastono, Angli'o. Pli bel'a'n scen'ej'o'n oni mal'facil'e trov'us. Kaj, kvankam en koment'o'j pri la film'ad'o est'as menci'it'e, ke dum iom da temp'o dum la film'ad'o minac'is pluv'i, kaj son'is la pas'ad'o de trajn'o'j, tiu'j'n son'o'j'n la spekt'ant'o ne ĝen'at'e aŭd'as, kaj la ne-ĉiam-sun'bril'a veter'o strang'e kongru'as kun la en'hav'o.

La film'o est'as komedi'et'o kun intrig'o iom bizar'a, sed ne komplik'a. Vir'o en'am'iĝ'as al vidv'in'o, sed ŝi postul'as, ke li aspekt'u kiel ŝi'a iam'a edz'o, antaŭ ol ŝi konsent'os edz'ig'i li'n. Plej'part'e tio est'is facil'e far'it'a. Sed la mort'int'a edz'o konstant'e port'is monokl'o'n antaŭ la okul'o, kaj ni'a hero'o dev'as pen'eg'i kaj prov'ad'i mult'foj'e por sukces'i pri ĉe'okul'ig'o de la monokl'o. Fin'e li sukces'as, kaj sekv'e li kaj la am'at'a vidv'in'o am'o'plen'e ĉirkaŭ'brak'as unu la ali'a'n.

La vort'o „du'on'okul'vitr'o” est'as strang'a. Unu'e mi supoz'is, ke tem'as pri du'on'o de monokl'o, sed, prav'e-ne'prav'e, la skip'o de la film'o interpret'is ĝi'n kiel tut'a'n monokl'o'n.

Laŭ la film'menu'o, ekzist'as ebl'o vid'i ankaŭ esperant'lingv'a'j'n sub'titol'o'j'n, ver'ŝajn'e por la okaz'o, se eventual'e spekt'ant'o ne re'kon'us la prononc'iĝ'o'n de vort'o(j). Sed kiam per la DVD-lud'il'o en mi'a komput'il'o mi klak'is sur „sub'titol'o'j”, neni'o okaz'is¹. Nu, ne ver'e grav'as; la prononc'ad'o de la aktor'o est'as glat'a, klar'a, ne'mis'kompren'ebl'a, tamen sam'temp'e flu'a. Kaj se oni vol'as kontrol'i la detal'o'j'n, aŭ la ĝust'ec'o'n, de la parol'it'a dialog'o, oni pov'as leg'i ĝi'n en la komput'il'o. Tiel ebl'as trov'i ankaŭ kelk'a'j'n ekzerc'o'j'n, por la okaz'o, se oni vol'as uz'i ĝi'n en klas'ĉambr'o.

En'sum'e, mi mult'e ĝu'is spekt'i ĉi film'o'n kaj rekomend'as ĝi'n al ĉiu, kiu vol'as plezur'plen'e ĝu'i fars'et'o'n.

Aŭgust'o Baissac: La du'on'okul'vitr'o. El'don'is Esperant'o-Asoci'o de Briti'o, Barlaston, 2005. Vid'disk'o (DVD) 14-minut'a.

1. Almenaŭ per eŭrop'a'j vid'disk'aparat'o'j la sub'titol'o'j est'as normal'e vid'ebl'a'j (pp).

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Mit'ologi'aĵ'o tre bel'e trans'don'it'a

Mit'ologi'o est'as tre mis'kondut'a best'o. Ĝi kaŝ'as si'n en popol'a'j dir'o'j, en menci'et'o'j hazard'e trov'ebl'a'j en divers'a'j libr'o'j, en popol'a'j rakont'o'j, oft'e si'n'kontraŭ'dir'a'j, en proverb'o'j; fakt'e, ĉie, escept'e de publik'a si'n'montr'o bon'ord'a. Kelk'a'foj'e dum la histori'o verk'ist'o'j, oft'e poet'o'j, sed ankaŭ rakont'ist'o'j, entrepren'is prezent'i tem'o'n el la mit'ologi'o en literatur'a form'o. Tiel est'iĝ'is Kalevala, divers'a'j histori'o'j de doktor'o Faŭst'o, Saga'o de Njal kaj plur'a'j ali'a'j mond'kon'at'a'j literatur'a'j verk'o'j. Ankaŭ en antikv'a Greki'o, iom post iom, per popol'a rakont'ad'o kompil'iĝ'is poezi'a'j verk'o'j, titol'it'a'j Odise'ad'o kaj Iliad'o, kiu'j'n la tradici'o atribu'is al iam'a poet'o Homero, kaj kiu'j post jar'cent'o'j skrib'iĝ'is kaj ating'is eĉ la rang'o'n de sankt'a'j skrib'o'j por mult'a'j grek'o'j.

Tamen, plej'part'e mit'ologi'o est'as nur part'et'e rigard'ebl'a. Tial en la modern'a epok'o sen'nombr'a kvant'o da si'n'nom'ant'a'j „mi'tologi'ist'o'j” kompil'as vort'ar'o'j'n, eĉ enciklopedi(et)o'j'n de mit'ologi'o de la romia popol'o, aŭ de la grek'a popol'o, aŭ de la aztek'a popol'o ktp. Preskaŭ sen'escept'e tiu'j kompil'aĵ'o'j rapid'e dis'vend'iĝ'as, sed apenaŭ leg'iĝ'as pro si'a'j ted'a stil'o, tro laŭ'vort'a interpret'o de idiotism'o'j aŭ parol'figur'o'j kaj kontraŭ'star'ig'o de abund'a'j variant'o'j de la pri'trakt'at'a'j „mit'o'j”.

Tre'eg'e mal'oft'e en la modern'a epok'o literatur'e lert'a fak'ul'o sukces'as re'verk'i mit'ologi'a'n rakont'o'n en form'o leg'ebl'a, agrabl'a'stil'a, tiel ke oni ne nur plezur'o'plen'e leg'as ĝi'n, sed ankaŭ leg'as ĝi'n al si'a'j infan'o'j. Ĉi tiu verk'o, komenc'e el'don'it'a sved'lingv'e, est'as unu el tiu'j tre rar'a'j verk'o'j.

Igdrasilo est'is (kaj plu est'as) la mond'arb'o. Pli preciz'e, la kosm'arb'o; ĉar ni est'as nur ul'et'et'et'o'j sur branĉ'o de tiu arb'o, ni ne konsci'as, ke la mond'o est'as nur mal'grand'eg'a part'o de mult'e pli kompleks'a kosm'o, konsist'ant'a el fraksen'arb'o, en kiu divers'lok'e loĝ'as gigant'o'j, la supoz'at'a'j di'o'j, monstr'o'j kaj esenc'a sciur'o, kiu per si'a kur'ad'o de unu part'o de la arb'o al ali'a help'as la inter'komunik'ad'o'n de tiu'j ul'o'j.

La fraksen'o Igdrasilo montr'as si'n al ni kiel grand'paĝ'a libr'o, kies ĉiu'n paĝ'o'n plen'ig'as desegn'aĵ'o'j, kutim'e apud iom da tekst'o, iom antikv'a'stil'e far'it'a'j, tiel ke la desegn'aĵ'o'j vid'ig'as al ni la scen'o'n, kiu'n pri'parol'as la tekst'o. Pro tio la libr'o'n ne'evit'ebl'e tre ĝu'os rigard'ad'i infan'o'j, dum laŭt'leg'ant'o son'ig'os la tekst'o'n. Sed ne nur la infan'o'j. Ankaŭ ni, la ne-plu-infan'o'j, profit'as el la ilustr'ad'o de ali'e iom sek'a'j vort'o'j. Kompren'ebl'e, ilustr'ant'o est'as ankaŭ interpret'ant'o, ĉar ĉiu leg'ant'o pov'as imag'i por si propr'a'j'n bild'o'j'n de la ul'o'j kaj event'o'j. Edward Lindahl, tre talent'a art'ist'o sved'a, en'bild'ig'is la rakont'o'n de Alf Henrikson, tre talent'a verk'ist'o sved'a. La rezult'o est'as literatur'a verk'o, kies en'hav'o, kompren'ebl'e, est'as kon'ig'at'a al ni per la imag'o kaj mens'bild'o'j de nun'temp'ul'o'j. Nu, preskaŭ nun'temp'a'j: Alf Henrikson viv'is en 1905-1955, kaj Edward Lindahl est'as aŭ est'is proksim'um'e sam'temp'a. (Serĉ'o per Google indik'is nur sved'lingv'a'j'n ret'ej'o'j'n kaj la titol'o'j'n sved'a'j'n de divers'a'j libr'o'j, ilustr'it'a'j de Edward Lindahl. Sed pri la ilustr'ist'o, neni'o'n; kaj pri la verk'int'o, nur li'a'j'n jar'o'j'n.)

Ĉu ĝi prav'e prezent'as al ni la mit'o'n? Absurd'a demand'o! Neni'u mit'o hav'as definitiv'a'n en'hav'o'n, unu'sol'a'n „ĝust'a'n” form'o'n. Mit'o'j est'as esprim'o'j de ni'a kompren'o pri la natur'o de la mond'o, de la viv'o, de ni mem. Pro tio ekzist'as tiom da variant'o'j de mit'o, kiom est'as da hom'o'j, por kiu'j ĝi hav'as signif'o'n.

Henrikson kaj Lindahl sukces'is prezent'i al ni la igdrasilan mit'o'n kiel pli-mal'pli koher'a'n rakont'o'n, laŭ si'a propr'a koncept'o. Sed mult'e pli, ili far'is por ni art'libr'o'n, kiu'n (kvankam la bild'o'j est'as nur nigr'a-blank'a'j) ni em'as tra'rigard'i por re'vid'i la histori'o'n de la kosm'a fraksen'o. Mi'a'opini'e, ĝi est'as trezor'o de ni'a literatur'o modern'a.

Alf Henrikson kaj Edward Lindahl: La fraksen'o Igdrasilo. Traduk'is Bertil Nilsson. Eld. El'don'a Societ'o Esperant'o, Stockholm, 2005. 138 paĝ'o'j bind'it'a'j. ISBN 91-85288-33-0.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Unu el kvar

Kiel inspektor'o, Maigret dum mult'a'j jar'o'j perd'is ĉiu'n kontakt'o'n kun si'a'j si'a'temp'a'j lern'ej'a'j sam'klas'an'o'j. Subit'e anonc'as si'n la mal'jun'iĝ'int'a versi'o de la iam'a klas'klaŭn'o. Tiu flos'is tra la viv'o, de unu fiask'o al ali'a. Li renkont'is Jozinjon antaŭ kvar jar'o'j, hazard'e en drink'ej'o, kaj trov'is ŝi'n simpati'a.

La komplik'aĵ'o est'as, ke Jozinjo akcept'as regul'e en difin'it'a'j tag'o'j kaj hor'o'j kvar vir'o'j'n/sinjor'o'j'n, kiu'j divers'temp'e, divers'lok'e est'is simil'e log'it'a'j al ŝi kiel Florentin. Tiu last'a sci'as pri la kvar'o, sed ĉiu el la ali'a'j imag'as si'n sol'a kaj dev'as post la murd'o est'i sen'iluzi'ig'it'a.

Jen Florentin en embaras'o; li asert'as est'i kur'int'a en vest'o-ŝrank'o'n ĉe Jozinjo je la ne'atend'it'a al'ven'o de ne'vid'it'ul'o – supoz'ebl'e unu el la kvar, kiu dum'e paf'is Jozinjon. Hor'o'n post'e, Florentin star'as rakont'ant'a tio'n al la skeptik'a Maigret.

Lingv'e? Ni jam kutim'iĝ'is al glat'a kaj konven'a traduk'ad'o. Bel'a solv'o est'as „ĉio'met'ej'o” (p. 104); grat'as „li koler'as mi'n”, eĉ se zamenhofa. Strang'as (p. 74) „kiu las'is si'n tiel stult'e mort'ig'i”, kiu dev'int'us est'i „tiel stult'e est'i mort'ig'it'a”. Ĉef'a irit'aĵ'o est'as intens'a kaj intenc'a ci-ad'o, sed neces'as pardon'i la traduk'int'o'n, ĉar la soci'a'j diferenc'ig'o'j inter ci kaj vi lud'as esenc'a'n rol'o'n, lum'ig'ant'e la variant'a'j'n rilat'o'j'n inter Maigret kaj Florentin. Sed re'e'n al la intrig'o.

Ne pov'as mank'i la konfront'a scen'o, en kiu Maigret kun'vok'as al si'a ofic'ej'o ĉiu'j'n kvar am(or)int'o'j'n kaj ali'a'n implik'it'o'n kun'e kaj stud'as ili'a'j'n re'ag'o'j'n, dum li klar'ig'as si'a'j'n supoz'o'j'n pri la krim'o. Kiel konven'as al la ĝenr'o, la solv'o'j rivel'iĝ'as en la last'a'j paĝ'o'j. Nur dek paĝ'o'j'n antaŭ la fin'o ni ek'sci'as la motiv'o'n – tio ne est'is evident'a pli fru'e – kaj nur tuj en la fin'o ni sci'as la far'int'o'n. Pli'a agrabl'a aĵ'o por la ŝat'ant'o'j de Maigret.

Georges Simenon: Amik'o el la jun'aĝ'o de Maigret. El la franc'a traduk'is Daniel Luez. Eld. Sezon'o'j, Kaliningrad, 2004. 128 paĝ'o'j.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Mort'is por'pac'a batal'ant'o

For'pas'is en januar'o Ibrahim Rugova, prezid'ant'o de Kosovo. Alban'o'j en Kosovo, kaj ali'a'j, esper'is, ke Rugova sukces'e real'ig'os si'a'j'n klopod'o'j'n por difin'i nov'a'n politik'a'n status'o'n en la region'o, sed nun la task'o'n plen'um'os iu ali'a.

Rugova, kiu nask'iĝ'is en 1944, est'is literatur'ist'o, kiu far'iĝ'is en 1989 prezid'ant'o de la unu'a alban'a opozici'a parti'o en eks'a Jugoslavio. Post'e, pro si'a pac'a rezist'ad'o kontraŭ Slobodan Milošević [milóŝeviĉ] kaj la serb'o'slav'a okup'ad'o de Kosovo, li est'is konsider'at'a iu „Gandhi de Balkani'o” kaj ricev'is de la Eŭrop'a Parlament'o la pac'premi'o'n „Saĥarov”. Rugova mort'is pro kancer'o.

Ret'a demokrati'o

Inter'ret'o, tiel oni dir'as, ne nur akcel'as demokrati'o'n, sed mem est'as demokrat'a afer'o. Efektiv'e, ĉar praktik'e ĉiu en ĉiu land'o (teori'e) pov'as al'ir'i ĝi'n, tiu ĉi komunik'il'o en'e de nur kelk'a'j jar'dek'o'j iĝ'is plej vast'e uz'at'a. Oni trov'as en la ret'o ĉio'n ajn, ne nur rub'aĵ'o'j'n (ili ja abund'as), sed ankaŭ valor'a'j'n inform'o'j'n, tut'e liber'e. Land'lim'o'j ne bar'as ĝi'n, do ankaŭ en ŝtat'o'j ne nepr'e demokrati'a'j la hom'o'j pov'as akir'i sci'o'j'n pri la tut'a mond'o, pri ĉiu'j scienc'o'j kaj kultur'o'j, pri ĉiu'j politik'a'j sistem'o'j. Kontrol'ad'o est'as mal'facil'a, do eĉ en sever'a'j diktatur'o'j hom'o'j pov'as oft'e hav'i kontakt'o'j'n kun person'o'j en liber'a'j soci'o'j kaj ek'kon'i la en'hav'o'n de ret'mesaĝ'o'j, kiu'j ne konven'as al la koncern'it'a'j reĝim'o'j.

Tamen cert'a reg'ad'o (se vi vol'as: cenzur'o) neces'as eĉ en plej liber'a'j soci'o'j; ekzempl'e probabl'e neni'u kontest'as, ke oni dev'as far'i ĉio'n por protekt'i infan'o'j'n kontraŭ pornografi'a'j en'hav'o'j. Apart'a'n respond'ec'o'n en tio hav'as serĉ-program'o'j. Kaj tia reg'ad'o, bar'ad'o de cert'a'j en'hav'o'j ja ebl'as teknik'e, kvankam ruz'ul'o'j ĉiam de'nov'e el'trov'as rimed'o'j'n por el'turn'iĝ'i, sam'e kiel ali'a'j krim'ul'o'j daŭr'e sukces'as per nov'a'j virus'o'j super'ruz'i ĉiu'j'n protekt'il'o'j'n. Kompren'ebl'e ankaŭ diktatur'o'j vol'as trud'i al tia'j serĉ'program'o'j si'a'j'n cenzur'o'j'n. Ĉe mal'grand'a'j land'o'j la koncern'it'a'j kompani'o'j pov'as neglekt'i tio'n, sed kio'n far'i, kiam tem'as pri grand'eg'a ŝtat'o? Tiel nun ankaŭ la plej potenc'a serĉ'o'serv'o, la uson'a Google (la Esperant'o-vort'o „gugl'o” konven'e mark'as gigant'a'n nombr'o'n) konced'is al la ĉin'a reg'ist'ar'o, cenzur'i en'hav'o'j'n. En la ĉin'a inter'ret'a pord'eg'o www.google.cn oni ne plu trov'as ekzempl'e inform'o'j'n pri la iam'a masakr'o en la Plac'o de Ĉiel'a Pac'o, Tibeto, Tajvano, hom'a'j rajt'o'j kaj demokrati'o. Oni'dir'e 40 000 cenzur'ist'o'j en Ĉini'o kontrol'as la ret'o'n.

Do ret'a demokrati'o en Ĉini'o ne real'as, ĉar Google vol'as profit'i de la gigant'a merkat'o de miliard-hom'a land'o – ĝi ja ne est'as moral'a instanc'o sed komerc'a entrepren'o, ĉu ne? Est'us interes'e sci'i, ĉu leg'ant'o'j en Ĉini'o ekzempl'e sukces'as trov'i en la ret'a versi'o de ni'a revu'o tiu'n ĉi artikol'o'n. Sed kiu pov'us inform'i ni'n?

Sincer'e vi'a

Diktator'o'j dorlot'at'a'j

La diktator'o'n de Irako, per sang'a milit'o, de'tron'ig'is Okcident'o kun Uson'o ĉe'pint'e. Sed sam'a'n sort'o'n mult'a'j ali'a'j diktator'o'j ne tim'u – mal'e: oni dorlot'as ili'n. Ni pren'u nur kvar ekzempl'o'j'n el Afrik'o: Etiopio, Ugando, Eritreo kaj Ruando. En ĉiu el ili reg'as despot'o'j, tamen Okcident'o dorlot'as ili'n per respekt'o kaj, precip'e, mon'o.

Enigm'o

La ĉef'ministr'o de Etiopio Meles Zenavi est'as bon'e akcept'at'a gast'o en Eŭrop'o. Li'a brit'a koleg'o vok'is li'n en si'a'n Afrik'o-komision'o'n, antaŭ ne'long'e li gast'is ĉe la german'a prezid'ant'o kiel „esper-port'ant'o de la kontinent'o”, kaj dum la G8-pint'o en Skot'land'o oni ne nur laŭd'is li'n pro bon'a reg'ad'o, sed ankaŭ nul'ig'is ĉiu'j'n ekster'a'j'n ŝuld'o'j'n de la ŝtat'o. Est'as enigm'o, kial Okcident'o tiom dorlot'as tiu'n despot'o'n. Sol'e post la elekt'o'j en maj'o 2005 la arme'o mort'ig'is pli ol cent hom'o'j'n (inter ili infan'o'j'n) dum manifestaci'o'j kontraŭ la reĝim'o, pli ol dek mil hom'o'j veget'as en karcer'o'j, inter ili la tut'a gvid'ant'ar'o de la opozici'o; ili est'as akuz'it'a'j pro ŝtat'perfid'o kaj – plej absurd'e – genocid'o. La kial'o est'as simpl'a kaj klar'a: ĉe la elekt'o'j la opozici'o venk'us, se oni ne manipul'us la nombr'ad'o'n de voĉ'o'j.

Ankaŭ la prezid'ant'o de Ugando Joveri Museveni est'as dorlot'at'a de Okcident'o, li ricev'as ekzempl'e grand'a'n part'o'n de german'a evolu'help'o, li'a'n land'o'n sam'e la G8-pint'o sen'ŝuld'ig'is. Sed Museveni, kiu diktator'as jam dum 19 jar'o'j, sam'e brutal'e, kiel Zenavi, persekut'as kontraŭ'ul'o'j'n. Ankaŭ la uganda opozici'estr'o est'as akuz'it'a, pro ŝtat'perfid'o kaj seks'per'fort'o (?). Ke ne tem'as pri politik'a proces'o, oni ne kred'as eĉ en la land'o mem.

Promes'o'j

Diktator'o Isaias Afeverki en Eritreo est'as evident'e paranoj'a; li'a'n land'o'n oni plej traf'e karakteriz'as kiel gigant'a'n milit'ist'a'n karcer'o'n. Ankaŭ Paul Kagame en Ruando sub'prem'as si'a'n popol'o'n per fer'a pugn'o. Tamen ĉiu'j'n tiu'j'n despot'o'j'n okcident'a'j politik'ist'o'j antaŭ ne'long'e glor'is kiel „nov'a'j'n gvid'ant'o'j'n de Afrik'o”, ĉar ili promes'is demokrati'o'n, hom'a'j'n rajt'o'j'n, ekonomi-re'form'o'j'n kaj pli bon'a'n est'ont'ec'o'n por si'a'j popol'o'j. Oni abund'e donac'as al la diktator'o'j mon'o'n. Etiopio ricev'as 40 % de la ŝtat-buĝet'o rekt'e el Okcident'o, Ugando kaj Ruando eĉ pli ol 60 %. Sed kial? Demokrati'o'n, bon'a'n reg'ad'o'n kaj hom'a'j'n rajt'o'j'n oni vid'as neni'e en tiu'j ŝtat'o'j.

Kritik'ant'o'j oft'e parol'as pri Afrik'o kiel „forges'it'a kontinent'o”, tamen ŝajn'as, ke ĝust'e despot'o'j tie ne est'as forges'it'a'j, sed dorlot'at'a'j per milion'o'j da eŭr'o'j kaj dolar'o'j. Kial? Cert'e, la popol'o'j bezon'as help'o'n kaj mon'o'n. Sed la okcident'a evolu'help'o dev'us ne cement'i despot'a'j'n reĝim'o'j'n, ĝi dev'us akcel'i demokrati'o'n kaj hom'a'j'n rajt'o'j'n. Aŭ ĉu mi mis'kompren'as i'o'n?

Mal'aper'o de lingv'o'j

Lingv'o'j esting'iĝ'as. Nun'temp'e sur la planed'o oni parol'as ĉirkaŭ 6800 lingv'o'j'n. Kaŭz'e de la merkat'ism'a tut'mond'ig'o kun sekv'a super'reg'ad'o de la uson'angl'a lingv'o, 90 ĝis 95 el'cent'o'j de tiu lingv'ar'o esting'iĝ'os ĝis la fin'o de la nun'a jar'cent'o. Jam hodiaŭ ĉes'as est'i parol'at'a'j averaĝ'e po dek lingv'o'j ĉiu'jar'e. La akcel'iĝ'ant'a fenomen'o koncern'as unu'a'lok'e Afrik'o'n kaj Azi'o'n, sed ankaŭ la ali'a'j'n kontinent'o'j'n, inkluziv'e Eŭrop'o'n. Ĉe ni ankoraŭ viv'as 46 minoritat'a'j lingv'o'j, parol'at'a'j de ĉirkaŭ 35 milion'o'j da person'o'j (esplor'o komisi'it'a de la Eŭrop'a Komision'o al Euromosaic).

Inter ili est'as, ekzempl'e, la skot'land'a gael'a, la kornvala, la cimbr'a (okcident-ĝerman'a lingv'o en nord'a Italio), la romanĉ'a (en Svis'land'o), la ital'a-hebre'a: italkian. (Vid'u: UNESCO Red Book on Endangered Languages (La ruĝ'a libr'o de Unesk'o pri en'danĝer'ig'it'a'j lingv'o'j), www.helsink'i.fi/~tasalmin/endangered.html.) Ĉiu lingv'o en'hav'as si'a'j'n propr'a'j'n kultur'o'n, tradici'o'n, pens'manier'o'n. La lingv'o'mal'pli'iĝ'o do kaŭz'as mal'riĉ'iĝ'o'n ne nur antrop'ologi'a'n, sed ankaŭ filozofi'a'n, logik'a'n, etik'a'n, histori'a'n. Je ĉiu esting'iĝ'ant'a lingv'o – ĉef'e se ĝi ne posed'as skrib'a'n tradici'o'n – la kern'a ideal'a/civil'a kompleks'o de unu popol'o sink'as en la ombr'o'n de la forges'o. Popol'o, sen'ig'it'a de si'a lingv'o, perd'as ankaŭ si'a'n anim'o'n.

Atlet'o de naci'ism'o

Ŝok'is mi'n trov'i en la rubrik'o „Modern'a viv'o” (MONATO 2006/2, p. 16) eg'e mal'modern'a'n vid'punkt'o'n pri histori'o. Parol'ant'e pri la 600-jar'a jubile'o de la nask'iĝ'o de Skanderbeg, Bardhyl Selimi parol'as pri kontribu'o de la alban'a naci'a hero'o al la „defend'o de la okcident'a civilizaci'o”. La esprim'o est'as tut'e fremd'a al la tiam'a period'o: en la temp'o de Skanderbeg oni parol'is pri la „protekt'ad'o de krist'an'ism'o”. Ĝi, mal'e, memor'ig'as esprim'o'j'n de la nun'temp'a ekstrem'a dekstr'o, ĉef'e, sed ne nur, el Uson'o. Ĉar sam'e ŝok'us aŭd'i nun laŭd'o'n al imperi'estr'o'j Mark'o Aŭreli'o aŭ Justinian'o kiel protekt'int'o'j de la „okcident'a civilizaci'o” kontraŭ la ĝerman'a'j barbar'o'j. Pli proksim'e en la temp'o oni parol'is en mi'a land'o pri „komun'ism'a'j hord'o'j” dis'fal'ig'ont'a'j tiu'n sam'a'n civilizaci'o'n. Kaj mez'e, amas'et'o da popol'o'j kaj ideologi'o'j laŭ'vic'e far'iĝ'is la cel'o de tia esprim'o. Tamen, tut'e kompren'ebl'e, la eŭrop'a mor'ar'o evolu'ad'is kaj ŝanĝ'iĝ'is iom post iom, sam'e kiel ĉie en la mond'o, i.a. ankaŭ tiu de turk'o'j. Est'us tre dezir'ind'e, ke alban'o'j kaj en'tut'e balkan'an'o'j serioz'e revizi'u si'a'n histori'o'n, kaj el'sark'u mult'e da naci'ism'a tord'ad'o de la okaz'aĵ'o'j en la long'a kaj vari'a otoman'a period'o: tio est'is kompren'ebl'a si'n'ten'o dum la period'o de naci'a vek'iĝ'o kaj iom post la sen'de'pend'iĝ'o, sed bedaŭr'ind'e ĝi sen'fin'e stagn'as kaj, jam en la komenc'o de la 21a jar'cent'o, de'long'e stink'as. Leg'ant'e en la sam'a artikol'o, ke la du'on'o de „la alban'a'j teritori'o'j” inkluziv'iĝ'is en „kvin najbar'a'j slav'a'j kaj grek'a ŝtat'o'j”, mi ne pov'as pli mir'i pro la facil'anim'ec'o taks'i ter'pec'o'n iu- aŭ ali-etn'a, sen iu ajn nuanc'ig'o, krom'e en artikol'o tut'e ali-tem'a. Kaj en ekstrem'e miks'it'a region'o, kiel Balkani'o, des pli tiu de antaŭ 150 jar'o'j! Krom'e, de'nov'e est'as kronologi'a erar'o: en 1912 tut'e ne est'is kvar slav'a'j regn'o'j en Balkani'o.

En simil'a'j okaz'o'j, mi pet'as al la redakci'o pli strikt'a'n kontrol'o'n de la en'hav'o de la artikol'o'j.

Veto-pet'o

Litovoj, kiu'j patologi'e inklin'as al vet'lud'ad'o, liber'vol'e prezent'is si'a'j'n datum'o'j'n kaj fot'o'j'n al ŝtat'a komision'o pri vet'ad'o, pet'ant'e, ke lud'salon'o'j ili'n ident'ig'u kaj ne en'las'u. Tiel 71 hom'o'j cel'as si'n protekt'i dum tiel nom'at'a'j mal'fort'a'j moment'o'j. Ĉi tiu'n eksperiment'o'n oni esper'as nun formal'e laŭ'leĝ'ig'i.

Pas'int'jar'e litovoj per hazard'lud'o'j perd'is ĉirkaŭ 38 milion'o'j'n da eŭr'o'j, t.e. preskaŭ du'obl'e pli ol en la antaŭ'a jar'o. Sam'temp'e la en'spez'o'j de lud'kompani'o'j kresk'is je pli ol du'on'o – de 108 milion'o'j da eŭr'o'j ĝis 167. Laŭ spert'ul'o'j, tamen, la lud'merkat'o en Litovio – kun 19 kazin'o'j kaj 56 aŭtomat'salon'o'j – est'as preskaŭ sat'a.

Plej grav'as la maten'manĝ'o

Plej'part'e ge'edz'iĝ'o'j en Finnlando okaz'as juni'e-aŭgust'e. Ge'fianĉ'o'j detal'e ek'plan'as la fest'o'n kaj rezerv'as ŝat'at'a'n preĝ'ej'o'n eĉ unu-du jar'o'j'n antaŭ'e kaj, por help'i kaj ankaŭ por profit'i de ili, entrepren'ist'o'j kaj firma'o'j jar'komenc'e aranĝ'as nupt'o'foir'o'j'n.

La foir'o'j'n vizit'as precip'e vir'in'o'j, jun'a'j kaj mal'jun'a'j, kiu'j en Helsink'o pag'as po 12 eŭr'o'j'n por en'ir'i. Ne vizit'int'e foir'o'n, oni ne pov'as imag'i, kio bezon'at'as por luks'a nupt'o. Ne sufiĉ'as vest'aĵ'o'j kaj ŝu'o'j, flor'o'j kaj ring'o'j: neces'as ĉio'n kompar'i, inkluziv'e de prez'o'j kaj kvalit'o.

Oft'e fianĉ'in'o'j pli interes'iĝ'as ol fianĉ'o'j, kiu'j'n la in'o'j tir'as de bud'o al bud'o: pres'ist'o'j de invit'il'o'j, juvel'ist'o'j, flor'ist'o'j, friz'ist'o'j, kosmetik'ist'o'j kaj ĉi'a'j stil'ist'o'j; profesi'a'j fotograf'ist'o'j, muzik'ist'o'j kaj korus'o'j; libr'o'j pri amuz'a'j lud'o'j por la nupt'o'gast'o'j; piroteknik'ist'o'j, lu'ig'ist'o'j de tend'eg'o'j kaj de vest'aĵ'o'j; proviz'ant'o'j de divers'a'j frand'aĵ'o'j, vin'o'j kaj ali'a'j alkohol'aĵ'o'j.

Vals'i

Kaj ... ĉu vi jam sci'as vals'i? Se ne, lern'u ĉe fam'a danc'lern'ej'o. Ĉu vi'a aŭt'o ne est'as sufiĉ'e prestiĝ'a? Lu'u limuzin'o'n, ekzempl'e Mercedeson. Krom'e, ĉe la foir'o, ebl'as ripoz'i kaj pli el'spez'i en kaf'ej'o'j kaj restoraci'o'j.

Ĉu ĉio tio garanti'os feliĉ'o'n? Ŝajn'as, ke ju pli luks'a la nupt'o, des pli baldaŭ'a la divorc'o. En Finnlando du'on'o de la ge'edz'iĝ'o'j fin'iĝ'as per divorc'o. Pro tio mult'a'j par'o'j ne ge'edz'iĝ'as. La plej saĝ'a'j ge'edz'iĝ'as en famili'a kadr'o help'e de parenc'o'j kaj ge'amik'o'j, ĉar nek pasi'o nek pacienc'o aĉet'ebl'as.

Kaj, laŭ konsil'ist'o, tre grav'e est'as ne forges'i la kutim'a'n maten'manĝ'o'n en la fest'o'tag'o. Sen ĝi oni ne hav'os la fort'o'n el'ten'i la ceremoni'o'j'n.

Modern'a poŝt'o

Kar'a Paul,

ĉi-maten'e mi send'is al vi pak'et'o'n, en'hav'ant'a'n la sur'paper'ig'it'a'n manuskript'o'n de la libr'o. Tio kost'is al mi maten'long'a'n turment'o'n kaj 39,13 eŭr'o'j'n, sed mi ne lament'as: la aventur'a tra'viv'aĵ'o hav'ig'is al mi bel'a'n tem'o'n por fidel'a kronik'o pri la funkci'ad'o de la Nov'a Modern'ig'it'a Re'form'it'a Ital'a Poŝt-Entrepren'o (iam simpl'a poŝt'serv'o). Jen do kio okaz'is.

En la vilaĝ'a Poŝt-Entrepren'a Ofic'ej'o, modern'ig'it'a, re'form'it'a kaj ŝpruc'vernis'it'a per bunt'a'j fosforesk'a'j farb'o'j, komenc'e mi sci'ig'is al ĝentil'a ofic'ist'in'o, ke iu mi'a registr'it'a leter'o post monat'o ankoraŭ ne ating'is la adres'it'o'n en Belgi'o ... Ŝi trist'e respond'is, ke jes, bedaŭr'ind'e foj'foj'e tio okaz'as – sed, se mi reklamaci'os, ver'ŝajn'e la Entrepren'o re'hav'ig'os al mi la send'kost'o'n.

Sekv'is du'on'hor'a diskut'o pri la ebl'a sistem'o por est'i „prudent'e cert'a'j”, ke la nun'a pak'et'o ating'os vi'n. Absolut'a cert'ec'o ne ekzist'as, filozofi'e argument'is la sinjor'in'o: ĉiam pov'as okaz'i ter'trem'o, aŭ kataklism'o, aŭ pov'as fal'i gigant'a asteroid'o – kiel ekzempl'e tiu, kiu met'is fin'o'n al la mond'reg'ad'o de la dinosaŭr'o'j – aŭ pov'as ek'blov'i ciklon'o, kiel Katrina, aŭ al'ven'i cunam'a ond'eg'o, kiel en Sumatr'o, aŭ inund'eg'o, kiel pas'int'jar'e en Budapeŝto, aŭ traf'i ni'n dis'fal'eg'o, kiel hieraŭ en Pollando ...

„Paŭz'o'n, mi pet'as!” mi ek'kri'is. „Eksklud'int'e tia'j'n katastrof'o'j'n, kiom da ebl'o'j est'as, ke tiu ĉi pak'et'o ating'os la cel'o'n, se mi ĝi'n send'as ‚registr'it'e’?”

„Mmm, tio'n sincer'e mi ne pov'as dir'i ... sed kutim'e la plej'mult'a'j al'ven'as ...”

Antaŭ mi'a perpleks'o ŝi afabl'e esplor'is la ebl'o'n send'i la pak'et'o'n „asekur'it'e”. Tamen la koncern'a entrepren'a regul'ar'o prezent'iĝ'is iom obskur'a, ĉef'e se tem'as pri „eksped'o ekster'land'e'n”, event'o ebl'e konsider'at'a bizar'a, se ne eĉ iom suspekt'ind'a. La regul'ar'o preskrib'as: Lig'u la pak'o'n per la special'a bend'o, ferm'u ties ekstrem'aĵ'o'j'n per sigel'vaks'o, en'prem'u sur ĝi'n la patent'it'a'n sigel'o'n. Tiel, laŭ'liter'e.

Iom ŝok'it'a'j, la sinjor'in'o kaj mi gap'e rigard'is unu la ali'a'n. „Kie trov'iĝ'as la special'a bend'o? Kaj la patent'it'a sigel'o?” mi dir'is. „Nu, mi ne sci'as,” ŝi dir'is, „mi neniam vid'is tia'j'n afer'o'j'n. Sed ver'ŝajn'e sufiĉ'as la fortik'a glu'bend'o por pak'aĵ'o'j ...”

„Ne,” sever'e inter'ven'is la koleg'in'o de la najbar'a giĉet'o, „la centr'a poŝt'ej'o ne akcept'as ordinar'a'n glu'bend'o'n: ĝi re'send'us tie'n ĉi la pak'et'o'n kaj vi perd'us vi'a'n mon'o'n.”

Dum'temp'e mal'antaŭ mi est'is form'iĝ'int'a vic'o el du'dek aŭ tri'dek person'o'j, kaj ili komenc'is murmur'i ĉiam pli laŭt'e, kaj mal'jun'ul'o grumbl'is: „Ĉu li est'as dikt'ant'a si'a'n testament'o'n?”, kaj la jun'ul'o'j komenc'is agit'iĝ'i kaj stamf'i. Tiam saĝ'a gras'ul'in'o dir'is: „Iam la tabak'vend'ej'o'j hav'is tia'j'n bend'o'j'n kaj sigel'o'j'n! Prov'u tie!” Lev'iĝ'is korus'o: „Jes, jes, ir'u al la tabak'vend'ej'o!” kaj mi est'is afabl'e puŝ'it'a al'pord'e'n, kun mi'a pak'et'o sub'brak'e.

La tabak'vend'ist'o, mez'aĝ'a lip'har'a vir'et'o, rikan'et'is: „Tia'j'n afer'o'j'n oni uz'is en la epok'o de mi'a av'in'o, mi apenaŭ memor'as ili'n!” Sekv'is korus'a diskut'o kun la edz'in'o de la tabak'vend'ist'o kaj kun kelk'a'j klient'o'j de la tabak'vend'ej'o. Fin'e aplomb'a sinjor'o kun silk'a lazur'a kravat'o – laŭ'aspekt'e eminent'a manaĝer'o – dir'is: „La bank'o'j tamen ankoraŭ nun'temp'e uz'as special'a'j'n bend'o'j'n kaj sigel'o'j'n por si'a'j send'aĵ'o'j. Turn'u vi'n al la apud'a Ŝpar'kas'o de Parm'o kaj Plaĉenz'o.”

Mi tuj kur'is tie'n, kun mi'a pak'et'o sub'brak'e. Post du'on'hor'a vic'o, de svelt'a ofic'ist'o en griz'arĝent'a du'brust'a komplet'o mi pet'is inform'o'j'n pri la special'a bend'o kaj la patent'it'a sigel'o. „Ha jes,” li dir'is „ni kutim'e uz'as ili'n.”

„Dank'e al di'o!” mi suspir'is, sent'ant'e mi'n sav'it'a. „Bon'vol'u do ferm'i tiu'n ĉi pak'et'o'n per tiu'j vi'a'j il'o'j!”

Li rigard'is mi'n kvazaŭ skandal'it'a: „Sinjor'o! Mi pet'as! Tem'as pri il'ar'o, rezerv'it'a por ni'a'j special'a'j valor'aĵ-eksped'o'j, kiel ekzempl'e por or- aŭ platen-ingot'o'j, aŭ akci'o'j, aŭ mon'bilet'o'j! Kaj tiu'j send'o'j okaz'as per'e de la special'ig'it'a patent'it'a Entrepren'o ‚PVT’ de Kavalir'o Perluskac'!”

Mi iom'et'e ŝancel'iĝ'is kaj deprim'it'e re'ven'is al la poŝt'a entrepren'o, kun mi'a pak'et'o sub'brak'e.

Sed tie, fin'e, atend'is mi'n feliĉ'ig'a nov'aĵ'o. La tri ofic'ist'in'o'j, kor'tuŝ'it'a'j pro mi'a plor'ind'a situaci'o, est'is sistem'e konsult'int'a'j amas'o'n da formul'ar'o'j, cirkuler'o'j, instrukci'o'j kaj direktiv'o'j de la ĉef'manaĝer'o kaj est'is mal'kovr'int'a'j ke, jes, ekzist'as ali'a sistem'o por send'i pak'o'n ekster'land'e'n. Tem'as pri IRPS – Inter'naci'a Rapid'a Pakekspeda Sistem'o – kiu ne postul'as special'a'j'n bend'o'j'n nek patent'it'a'j'n sigel'o'j'n ... ne eĉ sigel'vaks'o'n! Ver'a ĉiel'grac'o, manao por mi! Kaj la ĝentil'a'j vir'in'o'j rid'et'ant'e klar'ig'is al mi, ke la tarif'o est'as iom'et'e sal'a: ĝi de'pend'as de la pez'o. Mi'a pak'et'o pez'is 1459 gram'o'j'n, do 39,13 eŭr'o'j'n. „Sed vi est'os preskaŭ matematik'e cert'a, ke ĝi ating'os la adres'it'o'n – kompren'ebl'e se ni eksklud'as ŝtorm'o'j'n, plag'o'j'n, ter'trem'o'j'n ...”

„Sufiĉ'e!” mi kri'is. „Mi akcept'as kaj dank'as vi'n!”

Tiel, se la kompat'em'a'j vir'in'o'j dir'is la ver'o'n – pri kio mi ne dub'as – vi preskaŭ cert'e ricev'os baldaŭ la pak'et'o'n. Mi preĝ'pet'as vi'n: bon'vol'u trakt'i ĝi'n respekt'o'plen'e, delikat'e, sen'sku'e: ĝi est'as mult'e'valor'eg'a, preskaŭ kiel or- aŭ platen-ingot'o! Kaj ankaŭ bon'vol'u sci'ig'i mi'n pri la mirakl'a al'ven'o! Tiel mi pov'os trankvil'e en'dorm'iĝ'i.

Dank'e, kor'e, sam'ide'an'e

Vizit'o al Nov'art'o-urb'o Nancy

Dum la jar'o'j 1890-1900 en eŭrop'a art'o kaj arkitektur'o furor'is tut'e nov'a stil'o. Ĝi iom vari'is laŭ region'o'j kaj hav'as divers'a'j'n nom'o'j'n. Plej kon'at'a'j est'as Art nouveau en la franc'a kaj Jugendstil en la german'a. En Esperant'o ĝi est'as nom'at'a „Nov'art'o”. Pro ĝi fam'iĝ'is la grand'urb'o'j Parizo, Bruselo, Barcelono kaj Prago. Tamen la stil'o influ'is ankaŭ mal'pli grav'a'j'n kaj inter'naci'e mal'pli kon'at'a'j'n urb'o'j'n kiel ekzempl'e Rig'o'n, la ĉef'urb'o'n de Latvi'o, kaj Nancy, urb'o'n en nord-orient'a Franci'o.

Mi vizit'is Nancy [nansí] antaŭ kelk'a'j jar'o'j, sed en ekspozici'o en Bruselo mi ek'kon'is ĝi'a'n rol'o'n en Nov'art'o. Ĉar dum la tut'a pas'int'a jar'o abund'is gazet'a'j artikol'o'j kaj televid'a'j program'o'j pri tiu urb'o, mi decid'is vizit'i ĝi'n en septembr'o.

Histori'o

Nancy unu'a'foj'e est'is menci'it'a en la jar'o 1073, kiam la duk'o'j de Loreno elekt'is ĝi'n kiel si'a'n ĉe'flok'o'n. Dum la jar'cent'o'j ĝi kon'is period'o'j'n de grand'a prosper'o kaj de ruin'iĝ'o. Fin'e de la 16a jar'cent'o apud la mal'nov'a urb'o est'is konstru'it'a nov'a urb'o kun rekt'lini'a'j strat'o'j. En sekv'a milit'period'o oni grand'part'e detru'is ĝi'n.

Glor'a epok'o ven'is en 1735, kiam Stanislavo, eks'a reĝ'o de Pollando, dank'e al la franc'a reĝ'o Ludovik'o la 15a (kies edz'in'o est'is fil'in'o de Stanislavo) iĝ'is duk'o de Loreno. La duk'o ne hav'is politik'a'n pov'o'n, sed dispon'is pri grand'a'j financ'a'j rimed'o'j, kiu'j'n li el'spez'is por scienc'o, art'o kaj arkitektur'o. Li preskrib'is, ke inter la du urb'o'part'o'j oni kre'u nov'a'n „reĝ'a'n plac'o'n”. Ĝi nun nom'iĝ'as Stanislavo-plac'o kaj est'as ĉe'flok'o de la urb'o. En 1766, post la mort'o de Stanislavo, Loreno iĝ'is part'o de Franci'o, kaj Nancy rest'is provinc'a urb'et'o.

La urb'o de'nov'e akir'is pli grand'a'n rol'o'n fin'e de la 19a jar'cent'o, pro la daŭr'a minac'o de milit'o inter Franci'o kaj Germanio. Tiu'temp'e mult'a'j industri'ist'o'j trans'loĝ'iĝ'is de la land'lim'a region'o al la pli sekur'a Nancy, trans'lok'ant'e tie'n ankaŭ si'a'j'n fabrik'o'j'n kaj kapital'o'j'n. La urb'a loĝ'ant'ar'o rapid'e kresk'is (de 50 000 en 1870 al 120 000 en 1911). La riĉ'ul'a klas'o volont'e el'spez'is mon'o'n por prestiĝ'a'j konstru'aĵ'o'j komerc'a'j kaj privat'a'j en la nov'a stil'o, kiu furor'is en la franc'a ĉef'urb'o Parizo. Rezult'e de tio mult'a'j Nov'art'o-meti'ist'o'j ek'loĝ'is en tiu region'o.

Nun du element'o'j favor'as la turism'a'n dis'volv'iĝ'o'n de la urb'o. Unu'e, Unesk'o en 1983 deklar'is la Stanislavo-plac'o'n tut'mond'a kultur'a hered'aĵ'o kaj okaz'e de la 250a dat're'ven'o de ties inaŭgur'o (2005) ĝi nun'temp'e est'as tut'e re'nov'ig'it'a. Du'e, la ŝat'ant'o'j de Nov'stil'o ek'interes'iĝ'is pri mal'grand'a'j urb'o'j kiel Nancy.

Al'vetur'o

Nancy facil'e ating'ebl'as per aŭt'o de Parizo kaj Luksemburgo. Ankaŭ trajn'e est'as bon'a'j lig'o'j, sed la urb'o ne trov'iĝ'as ĉe la plej grav'a'j fer'voj'lini'o'j kaj ebl'e neces'as ŝanĝ'i trajn'o'n dum'voj'e. Ĉar mi kombin'is la ekskurs'o'n al Nancy kun ali'a vizit'o, mi al'ven'is aŭt'e. Mi bon'e plan'is la sekv'end'a'n itiner'o'n al hotel'o en la mal'nov'a urb'o, sed tamen erar'is kaj nur post long'a serĉ'ad'o ating'is ĝi'n. Tial prefer'ind'as las'i la aŭt'o'n en publik'a park'ej'o rand'e de la urb'o.

Mi'a unu'a plen'tag'o sur'lok'e est'is mard'o. Evident'iĝ'is tamen, ke tio est'as la ĝeneral'a ferm'o'tag'o de muze'o'j en Nancy. (En mi'a hejm'land'o Belgi'o la ferm'o'tag'o est'as lund'o). La septembr'a'n semajn'o'n, kiu'n mi elekt'is (ne tut'e liber'e, ĉar mi'a'j feri'o'j ja de'pend'as de ofic'ej'a'j cirkonstanc'o'j) est'is post la somer'a'j, sed antaŭ la aŭtun'a'j ekspozici'o'j. En tiu period'o kelk'a'j lok'o'j, kiu'j'n mi intenc'is vizit'i, est'is ferm'it'a'j aŭ nur part'e al'ir'ebl'a'j. Jen du'obl'a pruv'o, ke zorg'a prepar'o de vojaĝ'o util'as ...

Vid'ind'aĵ'o'j

Pro la ferm'o de la muze'o'j, mard'e mi vag'ad'is tra la urb'o kaj admir'is la Nov'art'o-dom'o'j'n. En la urb'o'centr'o ili ne tre mult'as. Tie precip'e vid'ind'as komerc'a'j konstru'aĵ'o'j, ekzempl'e la fasad'o'j kaj giĉet'a'j hal'o'j de bank'o'j. La loĝ'dom'o'j trov'iĝ'as dis'e ekster la urb'o'centr'o. Nur la kvartal'o Saurupt est'as tut'e en la nov'art'a stil'o. Ĉar tiu'n tag'o'n reg'is bel'a veter'o, iĝ'is agrabl'a plur'kilo'metr'a promen'ad'o. Se est'us mal'bon'a veter'o, oni ne kapabl'us long'e pied'ir'i, kaj tia vizit'o est'us cert'e problem'a. Mi dub'as, ke la konsil'o de mi'a gvid'libr'o uz'i publik'a'n transport'o'n est'as real'ec'a. Por grup(et)o ekzempl'e util'us lu'i bus'et'o'n. Muze'o de la Skol'o de Nancy – en kiu est'as la plej bel'a'j verk'o'j de lok'a'j Nov'art'o-meti'ist'o'j – bedaŭr'ind'e est'is ferm'it'a pro prepar'o de okaz'ont'a ekspozici'o. Muze'o pri la Histori'o de Fer'o – ankaŭ grav'a pro Nov'art'o – est'as tro mal'proksim'e de la urb'o'centr'o, kaj ne ebl'is ating'i ĝi'n pied'e.

Muze'o pri Loreno, lok'it'a en la iam'a duk'a palac'o kaj apud'a'j konstru'aĵ'o'j urb'o'centr'e, hav'as grand'eg'a'j'n histori'a'j'n kolekt'o'j'n de ekspon'aĵ'o'j de la pra'temp'o ĝis la 20a jar'cent'o, de kamp'ar'an'a'j ĝis jud'a'j objekt'o'j. Kvankam la kolekt'o'j est'as valor'a'j kaj interes'a'j, ili'a prezent'ad'o iĝ'is mal'modern'a. Mi rimark'is kelk'a'j'n klar'ig'a'j'n ŝild'o'j'n tiel mal'nov'a'j'n, ke ili mem aspekt'is kiel histori'aĵ'o'j. Oni konsci'as pri tio, kaj plan'o'j por ĝis'fund'a re'nov'ig'o jam pret'as.

Kompren'ebl'e, mult'a'j'n rimed'o'j'n dum la pas'int'a'j jar'o'j oni el'spez'is por la Stanislavo-plac'o, kiu okaz'e de la fest'a jar'o 2005 trans'form'iĝ'is de ĉef'punkt'o de la urb'a aŭt'o'trafik'o al bel'a, prestiĝ'a zon'o por pied'ir'ant'o'j. Ver'e ĝi est'as unu el la plej bel'a'j lok'o'j, kiu'j'n mi iam vid'is. Mi pov'is ĝu'i ekster'ordinar'a'n vesper'a'n vizit'o'n al la urb'o'dom'o. Sur la plac'o ankaŭ est'as Muze'o pri Bel'art'o'j. Mi'a vizit'o al ĝi est'is iom mal'help'it'a pro la re'aranĝ'o post ĵus fin'iĝ'int'a ekspozici'o. En ties kel'etaĝ'o vid'ebl'as la fundament'o'j de fortik'aĵ'o'j, kiu'j iam defend'is la urb'o'n kaj super kiu'j est'as konstru'it'a la plac'o.

En la region'o de Nancy

Mi pas'ig'is tri plen'a'j'n tag'o'j'n en Nancy kaj opini'as, ke tio sufiĉ'as por trankvil'e rigard'i ĉiu'j'n vid'ind'aĵ'o'j'n. Se oni dispon'us pri sufiĉ'e da temp'o, cert'e oni trov'us je kelk'dek'kilo'metr'a distanc'o ali'a'j'n vid'ind'a'j'n lok'o'j'n, kiu'j taŭg'as por unu'tag'a ekskurs'o.

Orient'e de Nancy est'as Lunéville, la ver'a rezid'ej'o de Stanislavo. Tie li konstru'ig'is „mal'grand'a'n Versajl'o'n” (laŭ la ekzempl'o de la fam'a rezid'ej'o de franc'a'j reĝ'o'j apud Parizo). Antaŭ kelk'a'j jar'o'j est'is grand'a incendi'o en ĝi, kaj nun nur ties part'o vizit'ebl'as.

Okcident'e de Nancy est'as Toul, urb'o kun origin'o de la kelt'a kaj romia epok'o'j, situ'ant'a ĉe kruc'iĝ'o de plur'a'j grav'a'j voj'o'j. Ĝis 1777 ĝi est'is episkop'a urb'o. Post'e Toul mal'progres'is, sed mult'a'j histori'a'j konstru'aĵ'o'j en ĝi konserv'iĝ'is.

Sud'e, en Xaronval (apud la departement'a voj'o D33, inter Charmes kaj Mirecourt) dum somer'a'j dimanĉ'o'j ebl'as ĝu'i la etos'o'n de vilaĝ'o el la jar'o 1900.

Util'a'j ret'adres'o'j de Nancy:
www.ot-nancy.fr/index.php: turism'a serv'o de Nancy (part'e en Esperant'o);
www.nancy.fr/actualites/webcambd.htm: Stanislavo-plac'o;
www.tourisme.fr/office-de-tourisme/luneville.htm: turism'a serv'o de Lunéville;
www.ot-toul.fr: turism'a serv'o de Toul.

Disput'o neniel har'fend'a

Protest'is instru'a'j instanc'o'j en Togoland'o kontraŭ la kondut'o de lern'ej'an'o'j rilat'e ili'a'j'n vest'o'j'n kaj har'ar'o'n. Lern'ant'o'j pli kaj pli vest'as si'n laŭ'plaĉ'e: knab'o'j per tro larĝ'a'j ĉemiz'o'j kaj pantalon'o'j; knab'in'o'j per long'a'j jup'o'j fend'it'a'j ĝis la femur'o'j, aŭ per mal'long'a'j jup'o'j, kiu'j vid'ebl'ig'as la kalson'et'o'n. Pli grav'e: knab'in'o'j vizit'as si'a'j'n lern'ej'o'j'n kun long'a'j har'o'j jen friz'it'a'j, jen kolor'it'a'j. Ili dediĉ'as tiom da temp'o al si'n'bel'ig'ad'o, ke sufer'as ili'a'j stud'o'j.

Okaz'as en lern'ej'o'j spec'o de konkurs'o, kiu humil'ig'as tiu'j'n, kiu'j financ'e ne pov'as si'n laŭ'mod'e vest'i aŭ ornam'i. Krom'e kondut'o tia mal'respekt'as la lern'ej'a'n regul'ar'o'n kaj foj'foj'e incit'as al seks'rilat'o'j inter lern'ant'in'o'j kaj instru'ist'o'j kaj inter la ge'lern'ant'o'j mem.

Rezult'e la ministr'ej'o pri instru'ad'o leter'is al lern'ej'estr'o'j, memor'ig'ant'e, ke stud'ant'o'j si'n prezent'u taŭg'e vest'it'a'j kaj sen har'o'j friz'it'a'j aŭ long'e plekt'it'a'j. Apart'e grumbl'is tamen knab'in'o'j. Ili argument'is, ke la har'aranĝ'o konsist'ig'as la ĉef'a'j'n propr'aĵ'o'j'n de ili'a in'ec'o, kaj ili protest'is kontraŭ la mal'just'ec'o de la ministr'ej'a dekret'o. Kelk'a'j minac'is el'ir'i el la ŝtat'a instru-sistem'o kaj en'ir'i la privat'a'n. Koler'is ankaŭ friz'ist'in'o'j, tim'ant'e, ke ŝrump'os ili'a jun'a klient'ar'o.

Ŝu'o-tabu'o

Vid'ebl'as en Togoland'o antaŭ moske'o'j, preĝ'ej'o'j, vuduejoj aŭ privat'a'j dom'o'j ŝu-par'o'j, kaj ebl'e oni demand'is si'n: „Kial la ŝu'o'j dis'iĝ'is de ties port'int'o'j?” Simpl'e, ĉar est'as mal'permes'it'e en'ir'i tiu'j'n ĉi lok'o'j'n kun pied'o'j ŝu'um'it'a'j.

Mult'as la kial'o'j. Kelk'a'j lok'o'j est'as konsider'at'a'j sankt'a'j: laŭ la bibli'o Moseo dev'is sen'ŝu'ig'i si'a'j'n pied'o'j'n, antaŭ ol proksim'iĝ'i al sankt'ej'o, kie est'is brul'ig'at'a'j mal'sek'a'j herb'o'j. Hodiaŭ krist'an'o'j kaj islam'an'o'j obe'as al tiu ĉi leĝ'o. Ankaŭ vuduistoj kaj fetiĉ'ist'o'j pun'as per mal'ben'o'j aŭ eĉ bat'o'j tiu'j'n, kiu'j ne de'met'as ekster la sankt'ej'o si'a'j'n ŝu'o'j'n.

Sandal'o'j

Sen'ŝu'iĝ'o hav'as tradici'a'n signif'o'n ankaŭ en reĝ'o-dom'o'j, t.e. en la loĝ'dom'o'j de vilaĝ'estr'o'j. Vest'o'j kaj ŝu'o'j – apart'e sandal'o'j de special'a tip'o – karakteriz'as reĝ'o'j'n en Togoland'o. Tial, por honor'i reĝ'o'n, neni'u rajt'as proksim'iĝ'i al tiu, port'ant'e sandal'o'j'n aŭ ŝu'o'j'n simil'a'j'n al la reĝ'a'j.

Sam'e, eĉ hom'o'j sen religi'a kred'o sekv'as la sen'ŝu'a'n kutim'o'n, vizit'ant'e parenc'o'j'n aŭ amik'o'j'n. Ŝu'o'j oft'e kun'port'as mal'pur'aĵ'o'j'n, inkluziv'e de sabl'o, kot'o aŭ fek'aĵ'o, kies ĉe'est'o en la hejm'o mal'kontent'ig'os gast'ig'ant'o'j'n. Do en preskaŭ ĉiu'j famili'o'j ŝu'o'j rest'as ekster la pord'o. Tio pov'as humil'ig'i gast'o'j'n alt'rang'a'j'n, kaj ili akcept'iĝ'as port'ant'a'j sandal'et'o'j'n. Fremd'ul'o'j, tamen, kiu'j ne kutim'as al ŝu-de'met'ad'o, imit'as la praktik'o'n kun mir'o.

Sovaĝ'a kapital'ism'o

Mi est'as tre gaj'a, ĉar mi ricev'is la januar'a'n numer'o'n de MONATO. Ĝi'a kovr'il'o bel'aspekt'as, kaj ĝi'a'j artikol'o'j est'as inform'riĉ'a'j. Mi atent'e leg'is la artikol'o'n Signal'o – ankoraŭ ne revoluci'o (p. 9-10). Kvankam mult'a'j person'o'j konsci'as, ke kapital'ism'o est'as sovaĝ'a sistem'o, ili preskaŭ ĉiu'j kritik'as social'ism'o'n. Kiam oni leg'as pri ministr'o'j aŭ parti'o'j, kiu'j propagand'as kontraŭ en'migr'int'o'j, ili est'as ekstrem'dekstr'a'j.

Est'as sci'at'e tut'mond'e, ke Kubo est'as social'ism'a land'o apud Uson'o. Ni'a land'o ne kon'as mal'sat'o'n aŭ mal'san'ul'o'j'n sen kurac'il'o'j. En Kubo ĉiu'j hom'o'j loĝ'as en dom'o'j, ili ne vag'as. Eduk'ad'o kaj san'serv'o est'as sen'pag'a'j kaj eĉ dev'ig'a'j por ĉiu'j. Ankaŭ en ni'a land'o religi'an'o'j ne est'as persekut'at'a'j kiel en iam'a Sovetio aŭ orient'a Eŭrop'o. Ni'a sistem'o eĉ send'as instru'ist'o'j'n, kurac'ist'o'j'n kaj fleg'ist'o'j'n por person'o'j, kiu'j ne pov'as pag'i tia'j'n serv'o'j'n pro „sovaĝ'a kapital'ism'o”, ekzempl'e en Pakistano, Sud-Afrik'o, Bolivio, Gvatemalo kaj Venezuelo. Ni'a ĉef'komand'ant'o Fidel Castro [kastr'o] prepar'is eĉ 1400 kurac'ist'o'j'n, kiam pas'is la uragan'o Katrina tra Nov-Orlean'o, sed la uson'a reg'ist'ar'o rifuz'is la help'o'n, kio kaŭz'is mort'o'n kaj mal'san'o'n inter nigr'a'j mal'riĉ'a'j uson'an'o'j.

Forn'o'j kaj form'o'j

Ni'a togoland'a korespond'ant'o Gbeglo Koffi prezent'as tri person'a'j'n impres'o'j'n pri si'a land'o.

La tut'a ĉambr'o plen'as je fum'o. El la naz'o'j kaj la okul'o'j de tiu'j, kiu'j en'est'as, el'flu'as likv'aĵ'o. Mi en'ir'as la ĉambr'o'n, klopod'as el'ten'i, sed la fum'o tiom pik'as, ke mi fuĝ'as ekster'e'n. Grumbl'as mi'a vic'patr'in'o: „Koffi, re'ven'u, se ne, vi ne manĝ'os. Vi tim'as la fum'o'n; vi dev'as tim'i ankaŭ la manĝ'o'n, kiu'n mi pret'ig'as nun. Se ankaŭ mi tim'us la fum'o'n, ĉu mi pov'us pret'ig'i la manĝ'o'n por vi? Tuj re'ven'u!”

La forn'o est'as far'it'a el argil'kot'o. Ĝi hav'as unu apertur'o'n, en kiu oni met'as lign'o'n. La du'a apertur'o est'as supr'e kaj sub'ten'as la pot'o'n, en kiu oni kuir'as. Ekzist'as ali'a forn'o pli simpl'a, kiu tut'e ne don'as fum'o'n. Ĝi uz'as karb'o'n, kiu'n oni braĝ'ig'as por kuir'i la manĝ'aĵ'o'n.

Mi'a vic'patr'in'o dev'us uz'i tia'n. Sed ŝi sakr'as: „Mi neniam manĝ'os i'o'n kuir'it'a'n sur braĝ'o'j. Mi'a'j ge'patr'o'j neniam kuir'as sur braĝ'o'j; ili sci'as, ke la manĝ'o'j ne est'as bon'e kuir'it'a'j, kaj tiel est'iĝ'as mal'san'o'j. Nur en pot'o'j argil'a'j mi kuir'os, uz'ant'e lign'a'j'n spatel'o'j'n.”

Ne ĉiu'j ŝat'as tiu'j'n ĉi forn'o'j'n. Dum la argil'a kaj la braĝ'a daŭr'e ekzist'as en Togoland'o, mult'a'j prefer'as gas- aŭ elektro-forn'o'j'n. Ĉiu sci'as, ke la argil'a, kiu don'as bon'a'n fajr'o'n por kuir'i, plen'ig'as per fum'o la ĉambr'o'n. Rezult'e ili est'as uz'at'a'j ĝeneral'e ekster'e, sur la kort'o, aŭ en kuir'ej'o'j ne ferm'it'a'j. Sed kiam pluv'as, prokrast'iĝ'as kuir'ad'o.

Pasi'o'j kaj past'aĵ'o'j

„Kio est'as tio? Ĉu riz'o? Ĉu tio'n vi pret'ig'as al mi? Ne, mi tut'e ne pov'as manĝ'i sem'o'j'n de papaj'o. Tio tut'e ne pov'as sat'ig'i mi'n. Rapid'u re'e'n al la bazar'o, ke tuj aper'u past'aĵ'o'j kun legom'saŭc'o en la dom'o.” Tiel grumbl'as hom'o'j en vilaĝ'o'j sub'togoland'a'j, al kiu'j nepr'as past'aĵ'o.

Por prepar'i past'o'n oni muel'as maiz'o'n por hav'i farun'o'n. Kuir'pot'o kun akv'o star'as sur forn'o. Antaŭ ol bol'ig'i la akv'o'n, oni en'met'as iom da farun'o, nur mal'grand'a'n kvant'o'n. Kelk'a'j'n minut'o'j'n post'e, kiam bol'as la akv'o, oni en'met'as pli da. La kuir'ant'o kirl'as la tut'o'n, ĝis pret'iĝ'as la kned'aĵ'o, la past'o. Ĝi'n oni met'as en teler'o'n, sed ankoraŭ mank'as la saŭc'o.

Oni hav'as divers'a'j'n saŭc'o'j'n. Kelk'a'j est'as simpl'a'j sup'o'j sen legom'o'j, kaj ili est'as la ĉef'a ingredienc'o en ali'a'j. La saŭc'o'j, kiu'j bon'e akompan'as la past'o'n, est'as glu'ec'a'j. Tiu'n ĉi karakter'o'n don'as apart'a'j legom'o'j lok'a'j kun la nom'o'j gomb'o aŭ ademe. Ankaŭ pist'it'a'j baobab'o-foli'o'j pov'as en'est'i, kaj ekzist'as ali'a'j legom'o'j simil'a'j al spinac'o. Ankaŭ fiŝ'o'j, krab'o'j, salik'o'j kaj viand'o'j en'est'as en la saŭc'o'j. Kelk'a'j prefer'as la saŭc'o'n; ali'a'j vor'as kun pasi'o la past'aĵ'o'n.

Ne pov'as pas'i sen'past'aĵ'a tag'o. Kelk'a'j hom'o'j manĝ'as paŝt'aĵ'o'n tri foj'o'j'n tag'e, kaj oft'e la maten'a past'aĵ'o est'as rest'aĵ'o de tiu de la antaŭ'a vesper'manĝ'o. Ne est'as frid'uj'o'j en la vilaĝ'o'j, sed ĉirkaŭ la ses'a hor'o, eĉ ne varm'ig'int'e la past'aĵ'o'n, jen oni maten'manĝ'as.

Mon'o kaj sci'o

„Kio? Ĉu Zara frenez'as? Ne tiu'n li post'kur'as, kiu pren'is la mon'uj'o'n, sed la ali'a'n, kiu pren'is la kajer'o'n.” Jes, tut'e ne kompren'ebl'a afer'o kaj ĉiu vol'as pli fund'e sci'i, kio okaz'is. Jen!

Zara est'as tra'pas'ont'a si'a'n abiturient'a'n ekzamen'o'n. Preskaŭ ĉiu'tag'e li lern'as si'a'j'n lecion'o'j'n, kaj pro tio hav'as lok'o'n en lern'ej'o por far'i divers'a'j'n ekzerc'o'j'n matematik'a'j'n. Manĝ'i por li far'iĝ'as tut'e ne ebl'e ĉar, laŭ li, nun sukces'i la ekzamen'o'n pli grav'as ol manĝ'i, kio pov'as okaz'i iam ajn, dum la ekzamen'o nur unu'foj'e en la jar'o. Li do tiom kroĉ'iĝ'as al si'a'j kajer'o'j, ke li eĉ aŭd'as ili'n parol'i kun li. Zara kaj li'a'j kajer'o'j est'as pli ol amik'o'j, kaj li tut'e ne pov'as eĉ unu minut'o'n for'las'i ili'n.

Iam li lern'as si'a'j'n lecion'o'j'n en klas'ĉambr'o. Tiu ĉi ne hav'as pord'o'j'n, kaj la mur'o'j est'as nur du'on'e far'it'a'j, tiel ke oni do pov'as tra ĉiu fend'o en'ir'i en ĝi'n. En tiu klas'ĉambr'o labor'as Zara. Subit'e li el'ir'as el la ĉambr'o. Li kur'as al neces'ej'o kaj, kiam li re'ven'as, jen du hom'o'j pren'as li'a'j'n kajer'o'n kaj mon'uj'o'n. Tuj li post'kur'as la pren'int'o'n de la kajer'o. Li flug'ig'as la pied'o'j'n kaj proksim'iĝ'as al la ŝtel'int'o. Tiu ĉi for'ĵet'as la kajer'o'n. „Dank'o'n,” dir'as Zara, kiu tut'e kontent'a pren'as la kajer'o'n, rid'ant'e. Li eĉ ne vol'as sci'i pri la mon'uj'o.

Dum Zara tiom lig'iĝ'as al si'a'j kajer'o'j, plur'a'j kamarad'o'j serĉ'as rimed'o'j'n por sub'aĉet'i la ekzamen'ont'o'j'n. Kelk'a'j eĉ ĉes'as lern'i kaj ek'labor'as ĉe la haven'o por gajn'i mon'o'n.

Zara ne konsent'as. „Mon'o grav'as,” li dir'as, „sed ekzist'as io ali'a, kio'n ni ne facil'e kompren'as. Tem'as pri sci'o de divers'a'j afer'o'j. Ni dev'as kultur'i ni'n, kaj tio ebl'as nur per stud'ad'o. Kiu hav'as sci'o'n, al tiu cert'e neniam mank'as mon'o.”

Kiu hav'as sci'o'n, al tiu mon'o pov'as ir'i, sed de tiu, kiu hav'as mon'o'n, oft'e la sci'o for'fuĝ'as. Oft'e la sci-hav'ant'o est'as humil'a kaj facil'e kompren'as afer'o'j'n, dum la mon-hav'ant'o parol'as per la mon'o, si'n grav'ig'ant'e.

La okcitan'a lingv'o

Unu'e, mi ne est'as fak'ul'o pri tiu ĉi tem'o. Mi prezent'os i'o'n sed mi jam forges'is mult'e. Mi dev'is simpl'ig'i, ĉar mi ne vol'as ted'i vi'n tro mult'e. Pri tio mi bedaŭr'as. Dev'as mi tuj difin'i kelk'a'j'n insid'a'j'n vort'o'j'n. Tio est'as preskaŭ dev'ig'a.

Laŭ la politik'a pens'manier'o lingv'o est'as lingv'o'form'o de unu ŝtat'o aŭ lingv'o'form'o agnosk'it'a de tiu ŝtat'o. Tiu'senc'e la nederlanda est'as lingv'o, sam'nivel'a al la german'a. Sam'temp'e Plattdeutsch (mal'alt'german'a), variant'o de la nederlanda sed en Germanio, est'us dialekt'o german'a.

Laŭ la pens'manier'o de la pli'mult'o de la lingv'ist'o'j la lingv'o est'as esprim'manier'o'j, kiu'j ebl'ig'as inter'kompren'iĝ'o'n, post iom da adapt'iĝ'a temp'o. Al'don'e, plaĉ'as al mult'a'j kre'i difin'o'n propr'a'n. Est'as neni'o pli universal'a ol la ŝovinism'o. Sam'tip'a'j'n problem'o'j'n hav'as ni, pri la difin'o de la vort'o „dialekt'o”.

Re'ven'u ni al la okcitan'a lingv'o. Ĝi'a natur'a are'o kovr'as tri'on'o'n de Franci'o, ankaŭ part'o'n de la ital'a Piemonto kaj kelk'a'j'n val'o'j'n nord-hispan'a'j'n. Kelk'a'j person'o'j al'don'as la Katalun'a'j'n Land'o'j'n.

Tri grand'a'j dialekt'o'j

La okcitan'a hav'as tri grand'a'j'n dialekt'o'j'n, la sud-okcitan'a'n, kun la langvedoka kaj la provenc'a, la gaskon'a'n kaj la nord-okcitan'a'n kun Limoĝi'o, Aŭvernjo ĝis Piemonto. Tie oni ŝuŝ'as: Praktik'e, sud-okcitan'a'j vort'o'j kiel „cantar” [kantá] (kant'i) iĝ'as „chantar” [ĉantá aŭ cantá].

Menci'ind'as ankaŭ la t.n. Lun-ark'o, kie inter'miks'iĝ'as la franc'a kaj okcitan'a lingv'o'j. Kun 80 % da komun'a vort'proviz'o inter la divers'a'j dialekt'o'j, oni konsider'as ili'n kiel unu'sol'a'n lingv'o'n.

Antaŭ'e oni dir'is al mi: ĉe mi oni parol'as „dialekt'aĉet'o'n” (franc'e: (patois)), ne'kompren'ebl'a'n eĉ mal'long'distanc'e. Tamen, jam tiu'epok'e, mi'a av'o dir'is, ke en Avinjono li parol'is la limoĝ'a'n kaj oni respond'is al li en la provenc'a dialekt'o. Post'e, mult'a'j simil'aĵ'o'j: piemont'an'o en nord'a Limoĝi'o, limoĝ'an'o en Gaskoni'o, aŭvernj'an'o en Barcelono ktp. Histori'o, pri kiu oni rajt'us fier'i. Subtil'a'j literatur'o kaj muzik'o. Ĝi revoluci'ig'is la tut'eŭrop'a'n pens'ad'o'n kaj estetik'o'n, kaj influ'is la tut'a'n okcident'a'n Eŭrop'o'n dum pli ol 200 jar'o'j inter la 11a kaj 14a jar'cent'o'j. Tiu literatur'o plu'daŭr'is bon'e-ne'bon'e ĝis hodiaŭ.

En la mez'epok'o ĝi spegul'is original'a'n civilizaci'o'n kun sent'o pri egal'rajt'ec'o, preskaŭ egal'ec'o, preskaŭ demokrati'o. Merit'o kaj spirit'o agnosk'it'a'j antaŭ la soci'a nivel'o. Plu'viv'ad'o de la romia jur'o kiu garanti'is liber'ec'o'j'n.

La trubadoro est'as kre'int'o, kiu mal'mult'e interes'iĝ'is pri religi'o. Li (aŭ ŝi!) est'as fund'e laik'a, ali'dir'e la verk'o'j est'as ekster'religi'a'j, la ĉef'a tem'o est'ant'e la ge'hom'a am'o. Ĉu vi diven'as al kiu tio ne plaĉ'is tiu'epok'e? Sed rezult'as, ke la vir'in'o est'is promoci'it'a en la soci'o.

Al mi oni ne antaŭ'e parol'is pri ti'aĵ'o'j. Komenc'e mi eĉ ne kred'is pri tio. Est'is dir'aĵ'o'j de aktiv'ul'o'j okcitan'ism'a'j iom mens'lim'ig'it'a'j. Ĝis kiam mi leg'is la sam'o'n, en libr'o en la portugal'a, por portugal'o'j, pri la origin'o'j de ili'a lingv'o kaj literatur'o. La portugal'a ek'skrib'iĝ'is laŭ la sam'a'j princip'o'j kiel la tiu'epok'a kultur'a lingv'o. Oni daŭr'e rimark'as parenc'ec'o'n kun la okcitan'a. Tiu skrib'sistem'o est'as daŭr'e uz'at'a en Okcitani'o. Ĝi mild'ig'as la dialekt'a'j'n mal'sam'ec'o'j'n.

Ĉu vi kon'as la aŭstrali'a'n angl'a'n, la argentin'an hispan'a'n, la brazil'an portugal'a'n?

Neni'u parol'as pri „patois” en Bon'aer'o. Tamen la „ll” prononc'iĝ'as „ŝ”, la „y” aŭd'iĝ'as kiel „ĵ”. Anstataŭ la madrida „metr'o” oni dir'as „subte”, mal'long'iĝ'o'n de „subterráneo”, sub'ter'a trajn'o; „remolque”, remork'o, est'as „acoplado”, kupl'it'aĵ'o. Oni facil'e adapt'iĝ'as.

Tiu mal'kovr'o rilat'e al la okcitan'a est'is por mi grav'a moment'o. De tiam mi dub'as pri preskaŭ ĉio. Tut'e ne est'as mal'gaj'a afer'o! Tamen mi hodiaŭ nur relativ'e fid'as al la person'o'j, kiu'j form'is mi'a'n person'ec'o'n, kaj al la person'o'j, kiu'j inform'as mi'n.

En la pri'histori'a libr'o de mi'a fil'o oni pov'is leg'i nur: „La nord'a kaj la sud'a part'o'j de Franci'o parol'is du lingv'o'j'n (ne menci'it'a'j'n). Je la nord'o est'is la ‚truvatoroj’ (franc'e: trouvéres [truvér]), je la sud'o la ‚trubadur'o'j’ (franc'e: troubadours [trubadú]).” Neni'o'n pli. Nigr'a tru'o!

Sekv'e, mult'a'j el la fak'ul'o'j pri la antikv'a okcitan'a est'as ekster'land'an'o'j. La ĉef'a vort'ar'o al la franc'a est'as verk'it'a de german'o.

Kultur'ŝok'o

Ĉu vi sci'as, kio est'as kultur'ŝok'o? Ŝok'o signif'as i'o'n. Est'as kiel pugn'o'frap'o pro kiu oni rest'as kap'turn'iĝ'ant'e.

Mi sent'is tio'n plur'foj'e en simil'a'j okaz'o'j. Post relativ'e long'temp'a lern'ad'o de lingv'o, post sufiĉ'e da leg'ad'o kaj da inter'parol'o kun la koncern'a'j land'an'o'j. Est'is ĉiam ripoz'moment'o. Est'is ĉiam sur publik'a voj'o, rigard'ant'e la preter'pas'ant'o'j'n. Mi ek'konsci'is pri la kultur'diferenc'o, pri la mal'sam'a kompren'ad'o de la mond'o, kiu'n mi antaŭ'e ne imag'is.

Bum!

Escept'o: Ĉini'o. Mi ne lern'is la ĉin'a'n. Sed la pens'manier'o est'as tiel mal'sam'a!

Mi imag'as, ke kompren'ant'e la lingv'o'n ebl'e daŭr'e turn'iĝ'us mi'a kap'o.

Nu, bon'e!

Preciz'e la sam'o'n sent'is mi en lok'o, kie mi tut'e ne pov'is antaŭ'pens'i i'o'n simil'a'n. Est'is antaŭ mi'a dom'o, en la departement'o Corrèze (okcitan'e: Corresa), rigard'ant'e preter'pas'ant'a'j'n vilaĝ'an'o'j'n, kiu'j'n mi de ĉiam kon'is, post kelk'a'j jar'o'j da interes'o pri ili'a lingv'o, post ol parol'i kun ili pri tem'o'j kiu'j ver'e interes'is ili'n, preter la antaŭ'far'it'a'j fraz'o'j, en lern'it'a franc'a lingv'o.

Tio, kio'n mi vol'is dir'i est'as: parol'i lingv'o'n tut'e ne nur signif'as, ke oni pov'as dir'i „sid'il'o'n” laŭ du aŭ kvin divers'a'j manier'o'j. Ali'dir'e, tio ne ebl'ig'as nur praktik'a'n kompren'o'n, sed ebl'as mal'kovr'i ali'a'j'n kompren'manier'o'j'n.

Pri sun'o kaj lun'o: Kiam german'o dir'as „sunino” kaj „vir'lun'o”, la tut'a percept'ad'o de la mond'o ali'iĝ'as (est'as mal'e en la latin'id'a'j lingv'o'j: „vir'sun'o”, „lun'in'o”).

Ali'land'an'o lern'ant'e la franc'a'n, en'kap'ig'ant'e ekzempl'e la vort'o'n „laïcité” (laik'ec'o), sam'temp'e mal'kovr'as la signif'o'n. Ĉe li, est'as ĝeneral'e traduk'it'a kiel „toler'em'o” aŭ „sekular'ig'o”. Eĉ en Piv, ĝi est'as mal'bon'e traduk'it'a.

Al la franc'a lingv'o plaĉ'as la abstrakt'ec'o. Ver'ŝajn'e tio font'as en la origin'a'j alt'klas'a'j medi'o'j kun relativ'e mal'mult'a'j material'a'j problem'o'j, kiu'j trud'is ĝi'n. Tio est'as kvalit'o, sed ankaŭ kre'as mal'facil'aĵ'o'j'n.

La okcitan'a lingv'o, per'e de sufiks'o'j, oft'e sam'temp'e diminutiv'a'j kaj pli'fort'ig'a'j, pli bon'e reflekt'as la hom'a'j'n sent'o'j'n, ĉu pozitiv'a'j'n, ĉu aĉ'ig'a'j'n. Kiam oni ekzempl'e parol'as pri „Piaron” [piorú], eĉ „Piaronet” [pioruné], oni ne nur parol'as pri Petro, kiu est'as mal'grand'a, sed oni parol'as ankaŭ pri am'at'a/am'eg'at'a Peĉjo.

Kiu ne aŭd'is en Aŭvernjo la okcitan'dev'en'a'n verb'o'form'o'n „Je l'ai eu fait” (el „z'ai gut fach”, mi iam far'is tio'n)?. Ne'difin'it'a pas'int'a temp'o, du'obl'e kompleks'a, kiu mank'as en la franc'a al tiu'j, kiu'j kutim'as uz'i ĝi'n.

El'vok'o'j mal'antaŭ vort'o'j

Kaj la krom'signif'o'j, konotaci'o'j? Du vort'o'j, objektiv'e sam'senc'a'j, sed percept'it'a'j mal'sam'e. Por franc'o'j manĝ'i est'as gastronomi'o, komun'a plezur'o, amik'o'j, famili'o, sam'ide'an'o'j, zamenhofa tag'o. Por norveg'o tio est'as bagatel'o, mal'ŝpar'it'a temp'o. Kiel li pov'us kompren'i la verk'ist'o'n Rabelais?

Difin'it'a soci'o kre'as lingv'o'n, kiu post'e help'as plu'daŭr'ig'i kelk'a'j'n partikular'aĵ'o'j'n pro propr'a'j kvalit'o'j kaj per'e de la kultur'o kiu'n ĝi dis'vast'ig'as.

Tio'n klar'ig'is antaŭ ne'long'e jud'a verk'ist'o rilat'e al la hebre'a. Li pitoresk'e dir'is: „Leg'i la Bibli'o'n tra traduk'aĵ'o, est'as sam'e kiel kis'i la patr'in'o'n tra naz'tuk'o”.

Ĉi tiu aŭtor'o, Benjamin Gross, skrib'is ankaŭ pri la traduk'o de la Bibli'o komenc'e de ni'a era'o: „La uz'o de vort'proviz'o ven'int'a el tut'e mal'sam'a pens'mond'o ol la hebre'a mond'o ne pov'is ne distord'i la koncept'o'j'n, kaj influ'i la ŝanĝ'o'j'n de en'hav'signif'o'j. Tiu'j diferenc'o'j, subtil'a'j aŭ drast'a'j, ne est'as neŭtral'a'j: ili en'hav'as histori'a'j'n alud'o'j'n kontrast'a'j'n, esper'mesaĝ'o'j'n kontraŭ'a'j'n kaj gener'as signif'karakteriz'o'j'n kaj ident'ec'o'j'n dis'cel'a'j'n”.

Mal'sam'a'j humur'o'j

Ĉi-kamp'e est'as grav'a problem'o. Ĉie! Oni tut'e ne traduk'u aŭvernj'an amuz'aĵ'o'n. Oni pov'as kre'i mal'akcept'ad'o'n, mal'estim'o'n. La lingv'a nivel'o est'as mal'sam'a. La krom'signif'o'j est'as mal'sam'a'j. Mi ver'e pens'as, ke la lingv'a bunt'ec'o est'as ja rimed'o kontraŭ la nun'a tendenc'o al unu'nur'a pens'manier'o. Tio est'as ankaŭ font'o de el'trov'o'j, de grand'a mir'o.

Mi retro'ir'as iom'et'e por cit'i tekst'et'o'j'n de la svis'a lingv'ist'o Claude Pir'o'n: „Kiam oni kompar'as la franc'a'n kaj la angl'a'n, oni konstat'as, ke la unu'a alud'as kie la du'a eksplic'it'ig'as, kaj ni'a'j trans'mar'a'j najbar'o'j uz'as pri'skrib'ebl'a'j'n, sensor'a'j'n vort'o'j'n el la ĉiu'tag'a lingv'o, sam'lok'e kie ni uz'as abstrakt'a'j'n preciz'difin'a'j'n, scienc'aspekt'a'j'n esprim'o'j'n.(...) La angl'o'saks'a sistem'o est'as praktik'a rilat'e al la memor'o, sed facil'ig'as mis'kompren'o'j'n.(...) La angl'a konfid'eg'as la kun'tekst'o'n. La franc'a et'e.”

Vol'e ne'vol'e, la lern'ad'o de la angl'a konduk'as al prioritat'a interes'o pri la nord-amerik'a kultur'o kaj ideologi'o, kaj iom post iom ĝi'n person'e al'pren'i.

Parol'a kultur'o

Ebl'e vi hav'as special'a'n interes'o'n pri filozofi'o. Tiuokase mi bedaŭr'ind'e sen'rev'ig'os vi'n. Kiam mi mult'e leg'is en la okcitan'a, mi ne apart'ig'is tiu'n leg'kamp'o'n. Mi tamen antaŭ ne'long'e re'leg'is i'o'n pri la mit'o de la du'lingv'ec'o. Sed, ne bon'e memor'as mi pri la ali'aĵ'o'j.

Kontraŭ'e, mi renkont'is person'o'j'n, kiu'j iam mal'long'e stud'is en lern'ej'o, sed kun bon'a rezon'kapabl'o. Ili pens'is sur'baz'e de mens'referenc'o'j tut'e ali'a'j ol la ni'a'j. Mal'sam'a vid'manier'o pri la mond'o kaj la soci'o. Nur unu problem'o'n hav'as ili: ili foj'e „re'invent'as la rad'o'n”. Tio'n ankaŭ mi ebl'e far'as ĉi tie.

Rilat'e al la provinc'o Limoĝi'o, la pens'o iom apart'iĝ'as el la jud'krist'an'a. Egal'ec'o kaj solidar'ec'o est'as grav'a'j ide'o'j. La katolik'a religi'o apenaŭ ekzist'as. La pastr'o kaj la sakristi'an'o est'as ŝerc'ul'o'j. Oni trov'as i'o'n simil'a'n en kelk'a'j region'o'j de Aŭvernjo kaj de Burbonio.

Mi praktik'e mal'kovr'is, ke oni pov'as hav'i iom da kultur'o ekster la leg'ad'o.

La kultur'aĵ'o'j, kiu'j'n oni hodiaŭ daŭr'e pov'as kolekt'i est'as ĉef'e humur'aĵ'o'j, por'infan'a'j rakont'o'j kaj ted'a'j kant'o'j. Tio est'as kio last'e rest'as.

Antaŭ'e rakont'o'j, kant'o'j, reflekt'is la tut'a'n viv'o'n: hero'a'j, komik'a'j, kontraŭ'klerikal'a'j, pri'mok'a'j, erotik'a'j ktp. Ver'a plezur'o. Kaj oni long'distanc'e pied'ir'is por ili'n aŭd'i. La tiel nom'at'a'j „folklor'a'j grup'o'j” nur aŭd'ig'as sen'fort'a'n elekt'ad'o'n.

Ĉi-foj'e mi lim'ig'os mi'a'j'n parol'o'j'n je Limoĝi'o, pro tio ke mi pli fund'e stud'is ĝi'a'n okcitan'a'n kultur'o'n. Tiu parol'a kultur'o reflekt'is original'a'n societ'o'n, pri kio mi antaŭ'e ne konsci'is, eĉ se mi jam kon'is kelk'a'j'n element'o'j'n pri mi'a nask'iĝ'region'et'o. Ankaŭ tio est'is mal'kovr'o. Kamp'ar'an'a soci'o, de long'e sam'rajt'ig'a, kolektiv'a, (grand'a'j komun'a'j teren'o'j, mal'grand'a'j individu'a'j), ne'religi'a, eĉ se oni dev'is re'ten'i si'n rilat'e al la paroĥ'estr'o'j kaj la burĝ'o'j ter'posed'a'j. Oft'eg'a inter'konsent'o kun la kastel'estr'o'j ne tro or'hav'ant'a'j. Mi rimark'as antaŭ'romi'a'j'n radik'o'j'n kaj lig'il'o'j'n kun kelk'a'j moral'a'j valor'o'j de la trubadur'o'j, ne forges'ant'e, ke la unu'a'j trubadur'o'j est'is limoĝi'a'j.

Hodiaŭ plaĉ'us al mi pov'i interes'iĝ'i pri ali'a parol'a kultur'o, ebl'e afrik'a aŭ and'a.

Ne'ebl'a du'lingv'ec'o

Pri io ali'a mi de'long'e profund'e konsci'is. Est'as la ne'ebl'o de la du'lingv'ec'o en unu hom'grup'o.

Du'lingv'ec'o. Ĉu ne? Ali'a vort'o kompren'at'a divers'manier'e. Ni vid'os! Mi ne kon'as, ankaŭ ne aŭd'is pri du'lingv'a hom'grup'o dum pli ol tri generaci'o'j, preskaŭ unu jar'cent'o. Bedaŭr'ind'eg'e, dis'vast'ig'it'a du'lingv'ec'o est'as nur etap'o inter du unu'lingv'ec'o'j. Laŭ la vigl'ec'o de la du lingv'o'j, unu anstataŭ'as la ali'a'n, aŭ ili divers'nivel'e miks'iĝ'as. Azi'o, Amerik'o, Eŭrop'o. Ĉie en la mond'o, la meĥanism'o'j sam'as. Individu'o'j, eĉ konsci'a'j, mal'mult'eg'e pov'as kontraŭ'far'i.

Mi rimark'is en Aŭvernjo kaj Limoĝi'o tio'n, kio'n mi pov'is aŭd'i kaj leg'i.

1a etap'o: trud'o de nov'a lingv'o per'e de politik'a aŭ ekonomi'a potenc'o. Valor'ig'ad'o, de la ide'o de du'lingv'ec'o, kiu oft'e far'iĝ'as mit'o. Kulp'ig'ad'o de la ne'reg'ant'o'j de la nov'a lingv'o. Ali'dir'e, ili kulp'as pro ne'kon'o.

Antaŭ jar'cent'o en Aŭvernjo preskaŭ neni'u est'is de'nask'a franc'lingv'an'o. Tamen franc'a'j vort'o'j kaj esprim'o'j ek'en'ir'is. Specif'ec'o franc'a: oni ne parol'as pri du'lingv'ec'o. Oni trud'is la kompleks'o'n de la „patois”. Ver'dir'e rezult'as la sam'o, sed kun pli da mal'estim'o.

Post'e la ge'patr'o'j, kiu'j ne parol'is franc'e, prov'is parol'i tiu'lingv'e kun la ge'fil'o'j. La de'nask'a lingv'o de tiu'j ge'fil'o'j est'is miks'lingv'o. Ili eĉ ne plu hav'is la avantaĝ'o'n de la du'lingv'ec'o. Ili ne plu konsci'is, ke est'as du mal'sam'a'j lingv'o'j. Por ili est'as normal'e dir'i franc-okcitan'e „va barrer le jar” anstataŭ „va fermer le coq” aŭ „vai barrar lo jal”.

Ili sent'as si'n hejm'e, nek en Parizo, nek en ali'a okcitan'lingv'a lok'o. Nur en la nask'iĝ'vilaĝ'o. Tio est'as la plej mal'agrabl'a etap'o.

La sekv'a generaci'o, almenaŭ ĉiu'tag'e pli bon'e viv'as, sed tut'e ne ĉio'n reg'as. Handikap'aĵ'o'j. Eĉ kandidat'o por la administraci'a alt'lern'ej'o En'a aŭd'is dum la konkurs'o: „vi re'ven'u post perd'o de vi'a sud'a akcent'o”.

Plor'ind'e est'as tro mal'fru'e por la okcitan'a lingv'o. Klopod'u ni protekt'i la ali'a'j'n eŭrop'a'j'n lingv'o'j'n front'e al la angl'a. Ĉi-moment'e est'as nur la unu'a etap'o. Kun kolektiv'a konsci'o ĉi-moment'e ankoraŭ ebl'as halt'ig'i tiu'n evolu'o'n. Ĉu vi vol'as ke, post jar'cent'o, oni parol'u nur la franc'a'n en la lok'o'j, kie oni hodiaŭ daŭr'e parol'as la okcitan'a'n?

Sam'a'n risk'o'n por la pli'mult'o el la ĉef'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j. (Mi dezir'as al'don'i, tio nenia'manier'e est'as kontraŭ la amik'e respekt'at'a'j angl'o'j kun interes'a lingv'o.)

En Franci'o, ni viv'as en escept'a moment'o de la histori'o, kun mal'mult'e da lingv'a diskriminaci'o. Mi neniel vol'as ke mi'a'j ge'fil'o'j iĝ'u membr'o'j de la viktim'a generaci'o.

Negr'o iĝ'is nigr'ul'o

Je la du'a post'tag'mez'e, post ses'hor'a deĵor'o antaŭ la damn'it'a komput'il'o, Mikela el'ir'is de la ofic'ej'o kaj rapid'paŝ'is al la proksim'a rapid'manĝ'ej'o Veg-San. Ŝi hast'is pro plur'a'j task'o'j de la tag'o: je la tri'a rendevu'o kun si'a advokat'o ĉe la ali'a urb'o'flank'o, je la kvin'a inaŭgur'o de ekspozici'o en la galeri'o EKIDEOJ, je la sep'a ĵud'o-kurs'o ĉe la gimnastik'ej'o Sun'lev'iĝ'o ... Plen'ŝtop'it'a post'tag'mez'o, kiel ĉiam. Do ne'pens'ebl'e re'ven'i hejm'e'n por manĝ'i. Oni kontent'iĝ'u pri la kutim'a rapid'manĝ'ej'o, kiu'n ceter'e ŝi ŝat'as pro ĝi'a vegetar'an'a kuir'ej'o, garanti'it'e ekologi'a.

Mikela en'ir'is, en'vic'iĝ'is antaŭ la serv'o'tabl'o kaj kontent'e rimark'is la ĉe'est'o'n de manĝ'aĵ'o de ŝi mult'e ŝat'at'a: fund'o'j de artiŝok'o'j farĉ'it'a'j per maĉ'it'a'j fung'o'j, ver'a bon'gust'eg'a frand'aĵ'o, special'aĵ'o de la restoraci'o. Ŝi plen'ig'is teler'o'n per dek'du'o da artiŝok'o'j, super'ŝut'is ili'n per la arom'a konsome'o kaj, post esplor'a ĉirkaŭ'rigard'o, ating'is liber'a'n tabl'o'n. Sur ĝi'n ŝi de'met'is la plet'o'n, al'kroĉ'is si'a'n mantel'o'n al la seĝ'o'dors'o kaj sid'iĝ'is, antaŭ'gust'um'ant'e la am'at'a'n frand'aĵ'o'n.

Sed jen mal'agrabl'aĵ'o: ŝi forges'is pren'i fork'et'o'n. Est'ant'e kapabl'a kaj preciz'a vir'in'o, ŝi mal'am'is tia'j'n mal'atent'o'j'n. Hodiaŭ mi stult'as, ŝi pens'is. Ĉagren'it'e ŝi re'ir'is al la serv'o'tabl'o, nun okup'it'a de vic'o da klient'o'j. Post kelk'minut'a nervoz'ig'a re'vic'iĝ'o ŝi fin'e hav'ig'is al si fork'et'o'n kaj re'ating'is si'a'n manĝ'o'lok'o'n kaj tie ... sen'mov'iĝ'is pro la surpriz'o, preskaŭ ne pov'ant'e kred'i al propr'a'j okul'o'j. Ĉar ĉe la kontraŭ'a flank'o de la tabl'o, ĝust'e antaŭ ŝi'a teler'o, trankvil'e sid'is mez'aĝ'a bel'statur'a negr'o! Kiu eĉ est'is proksim'ig'int'a al si la teler'o'n, kaj est'is evident'e pret'iĝ'ant'a ek'manĝ'i ties en'hav'o'n, kvazaŭ ĝi est'us li'a propr'aĵ'o!

Je la unu'a moment'o Mikelan sku'is fort'a indign'o. Nu, vid'u kia'n afer'o'n! ĉu ebl'as io simil'a?! Ŝi jam est'is protest'ont'a ... sed ne pov'is: ŝi'a'n rigard'o'n rekt'e renkont'is la okul'o'j de la negr'o: grand'a'j lum'a'j okul'o'j tiel pac'a'j, tiel bon'vol'e rid'et'ant'a'j, ke mal'amik'a si'n'ten'o montr'iĝ'is tut'e ne'oportun'a.

Rapid'a esplor'o cert'ig'is ŝi'n pri la sen'dub'a civiliz'o de la negr'o: li vest'is simpl'a'n konven'a'n ĵerz'o'n, ĉe kies supr'o aper'is blank'a ĉemiz'kol'um'o: preter'las'ant'e li'a'n haŭt'kolor'o'n, li pov'us est'i iu ajn indiĝen'a ofic'ist'o, tiom pli, ke sur la apud'a seĝ'o li est'is apog'int'a ofic'ist'a'n led'a'n tek'o'n.

Ebl'e sen'vol'a mis'kompren'o, pens'is Mikela, kaj pret'iĝ'is klar'ig'i la afer'o'n ... sed ne pov'is. Per afabl'a gest'o la negr'o indik'is al ŝi la kontraŭ'a'n seĝ'o'n, evident'e invit'ant'e ŝi'n sid'i. Li'a'j mov'o'j est'is amik'ec'a'j, sen'streĉ'a'j, eĉ elegant'a'j; ŝi ne pov'is rifuz'i. Preskaŭ sen'vol'e ŝi trov'is si'n sid'ant'a rekt'e antaŭ li, kaj antaŭ si'a teler'o, kiu trov'iĝ'is proksim'um'e je la mez'o de la tabl'o, sed nun iom pli proksim'a al li ol al ŝi. La tut'a scen'o dis'volv'iĝ'is en plen'a silent'o: vort'o'j super'flu'is.

Nun de Mikela, soci'em'a verv'a vir'in'o, mal'aper'is ĉia indign'o, anstataŭ'it'e de surpriz'o, sci'vol'em'o kaj, jes, eĉ ia amuz'iĝ'a komplic'ec'o, kvazaŭ tem'us pri lud'o. La simpati'a aspekt'o de la negr'o, li'a evident'a sen'danĝer'ec'o, kaj la humur'a situaci'o tikl'is ŝi'n. Ver'ŝajn'e li ne hav'as mon'o'n por pag'i la manĝ'o'n, ŝi pens'is. Neni'o grav'a, ne pro tio mi fast'os. Sen romp'i la silent'o'n, jam iĝ'int'a'n lud'regul'o, rid'et'ant'e ŝi proksim'ig'is al si la plet'o'n, per la fork'o en'pik'is artiŝok'o'n kaj port'is ĝi'n al si'a delikat'a roz'kolor'a buŝ'et'o, ĝi'n mord'et'ant'e kun evident'a plezur'o: unu'a lud'mov'o.

La negr'o ne prokrast'is la kontraŭ'mov'o'n: sam'e rid'et'ant'e, per mild'a, tim'em'a mov'o, li re'met'is la teler'o'n ekzakt'e centr'e de la tabl'o, kaj imit'ant'e ŝi'a'n gest'o'n, si'a'vic'e en'pik'is ali'a'n artiŝok'o'n kaj sen'ĝen'e en'buŝ'ig'is ĝi'n tut'a'n tra si'a'j dik'a'j lip'o'j bril'nigr'a'j kiel polur'it'a ebon'o.

Nu, li jam hav'is fork'et'o'n pret'a, pens'is Mikela, do ĉio est'is program'it'a. Sed tio, anstataŭ re'koler'ig'i ŝi'n, pli'intens'ig'is ŝi'a'n amuz'iĝ'o'n. Bon'e, mi mem'vol'e nutr'as negr'o'n sen est'i per'fort'at'a, ŝi gaj'e pens'is, tio almenaŭ impres'os mi'a'n patr'in'o'n!

Mikela ne hav'is grand'a'n spert'o'n pri negr'o'j. Ŝi ŝancel'iĝ'is inter du kontraŭ'a'j skol'o'j: unu'a'flank'e la patr'in'o, de ĉiam lig'it'a al dekstr'ec'a mov'ad'o, daŭr'e furioz'is kontraŭ „tiu'j simi'o'j, kiu'j ven'as por ŝtel'i ni'a'n labor'o'n kaj per'fort'i ni'n vir'in'o'j'n”; du'a'flank'e la ĉiu'tag'a soci'a spert'o. En Satandonja la negr'o'j de'long'e pli'mult'iĝ'is; en la ofic'ej'o de Mikela labor'is sen'egal'an'in'o, en la ĵud'o-kurs'o part'o'pren'is du niĝeri'an'o'j; sur'strat'e, en super'bazar'o'j, kin'ej'o'j, lern'ej'o'j svarm'is vizaĝ'o'j kun ĉiu'j nuanc'o'j de nigr'ec'o; ili'a kondut'o, tut'e normal'a: nur mani'ul'o pov'us ankoraŭ dub'i pri ili'a egal'rajt'a civit'an'ec'o. Pro tio en Mikela, kiu intens'e frekvent'is la soci'a'n viv'o'n, la patr'in'a'j ide'o'j jam ne plu efik'is. Escept'e de unu apart'aĵ'o: la vort'o „negr'o”. Ŝi konstant'e uz'is ĝi'n. Ŝi dir'is „la negr'in'o el la ofic'ej'o ...”, „la du negr'o'j el la ĵud'o-kurs'o ...” Ia'foj'e ŝi'a edz'o rimark'is: „Tiu vort'o el'vok'as negativ'a'n nuanc'o'n, prefer'e nom'u ili'n ‚nigr'ul'o'j’, sam'kiel vi est'as ‚blank'ul'in'o’.” „Ne,” ŝi protest'is, „mi ĉiam dir'os ‚negr'o'j’: tia'j ili est'as, evit'i tiu'n vort'o'n est'as hipokrit'e!” Nu, far'u laŭ'plaĉ'e, dir'is la edz'o ŝultr'um'ant'e.

Kaj nun la „negr'o”, ŝi'a silent'a lud'komplic'o, for'manĝ'int'e du'on'o'n de la artiŝok'o'j, pren'as la mal'plen'a'n teler'o'n, man'sign'as ke ŝi atend'u, kaj post ne'mult'e re'ven'as kun teler'o da kukurb'et'o'j je petrosel'o, kiu'n li de'met'as sur la tabl'o'centr'o'n. La lud'o re'komenc'iĝ'as, la kukurb'et'o'j mal'aper'as en la du divers'kolor'a'j'n buŝ'o'j'n tut'e sam'e kiel la artiŝok'o'j, kun egal'a plezur'o. Post kio la negr'o re'lev'iĝ'as, ĉi-foj'e por for'ir'i. Li pren'as si'a'n tek'o'n, silent'e salut'as la blank'ul'in'o'n per larĝ'a rid'et'o kaj elegant'a klin'iĝ'o, kaj rapid'e for'ir'as. Mikela, super'int'e la surpriz'o'n, decid'as si'a'vic'e for'ir'i. Per la man'o ŝi serĉ'as la mantel'o'n, sed ... ĝi ne plu trov'iĝ'as ĉe la seĝ'o'dors'o! „Kio?! Do tiu negr'o ...” Ŝi jam est'as kri'ont'a : „Kapt'u la ŝtel'ist'o'n!” ... sed blok'iĝ'as: per la okul'vost'o ŝi ek'vid'as si'a'n mantel'o'n pend'ant'a de ali'a seĝ'o'dors'o, du tabl'o'j'n mal'antaŭ si'a sid'lok'o; kaj sur tiu tabl'o trov'iĝ'as plet'o kun teler'o da artiŝok'o'j jam mal'varm'a'j, kaj sur tiu plet'o ne vid'iĝ'as fork'et'o ...

Fulm'rapid'e ŝi ek'konsci'as pri tio, kio okaz'is. Ne la negr'o manĝ'is de ŝi'a teler'o, sed ŝi manĝ'is de la li'a; kaj al'don'e ŝi ricev'is krom'frand'aĵ'o'n: ĉio sen'pag'e!

La event'o pens'ig'is ŝi'n dum la tut'a post'tag'mez'o.

Vesper'e, en la lit'ĉambr'o, ŝi dir'is al la edz'o: „Hodiaŭ traf'is mi'n kurioz'a okaz'o: nigr'ul'o regal'is mi'n per bon'gust'a manĝ'o!” „Ĉu nigr'ul'o?” surpriz'it'e demand'is la edz'o. „Jes, simpati'a, ĝentil'a nigr'ul'o” ŝi konfirm'is.

Pli'a'j novel'o'j de Sen Rodi'n baldaŭ aper'os ĉe Fel en la verk'o Bild'o'j pri nord'a land'o kaj ali'a'j rakont'o'j.

Paf'o'j, paraf'o'j

Sku'iĝ'is alban'o'j komenc'e de februar'o pro atak'o ĉe aŭt'o'voj'o. Du jun'a'j vir'o'j el vilaĝ'o apud Kukës (ĉe la land'lim'o inter Albanio kaj Kosovo) en'ir'is aŭtobus'o'n sur la aŭt'o'voj'o Kukës-Tiran'o. Ali'a pasaĝer'o, rimark'int'e, ke en dors'o'sak'o'j ili port'as arm'il'o'j'n, kontakt'is per poŝ'telefon'o la polic'o'n, kiu blok'is la aŭt'o'voj'o'n.

Por eskap'i la polic'o'n, la du vir'o'j – frat'o'j – ek'paf'is kaj per grenad'o mort'ig'is polic'an'o'n kaj bus-pasaĝer'o'n. La ceter'a'j pasaĝer'o'j sukces'e eskap'is. Fin'e la polic'o kapt'is la frat'o'j'n, sed unu est'is grav'e vund'it'a.

Mal'just'ec'o

Tiel vol'is la frat'o'j atent'ig'i pri mal'just'ec'o, kiu'n ili sufer'is flank'e de la reg'ist'ar'o. Ili posed'is ter'o'n apud Kukës, kie la reg'ist'ar'o konstru'ig'is nov'a'n flug'haven'o'n. La ter'posed'int'o'j, tamen, ricev'is kompens'e nur rid'ind'a'j'n sum'o'j'n.

Okaz'as foj'foj'e en Albanio atak'o'j tia'j. Ne help'as, ke post la ribel'o en 1997 mult'a'j arm'il'o'j, pren'it'a'j el ŝtat'a'j depon'ej'o'j, ne est'as re'ven'ig'it'a'j. Koincid'e, kiam la polic'o batal'is kun la du frat'o'j, sam'tag'e est'is sub'skrib'it'a 200-paĝ'a inter'konsent'o pri la asoci'iĝ'o de Albanio kaj Eŭrop'a Uni'o.

Konfuz'a asert'o

En MONATO de februar'o, en paĝ'o 18, trov'iĝ'as asert'o iom konfuz'a: „Tiel Vilniuso far'iĝ'as la unu'a urb'o el la post'komun'ist'a'j ŝtat'o'j kaj el la nov'a'j an'o'j de Eŭrop'a Uni'o, kiu ricev'is ĉi tiu'n honor'o'n” [t.e. ĉef'urb'o de eŭrop'a kultur'o (2009)].
1. En 2007 la ruman'a urb'o Sibiu est'os, kun'e kun Luksemburgo, ĉef'urb'o de eŭrop'a kultur'o. Rumani'o est'as post'komun'ist'a ŝtat'o.
2. Se neni'o ŝanĝ'iĝ'os, ek'de la unu'a de januar'o 2007, Rumani'o est'os EU-membr'o, kio signif'as „nov'a membr'o”.

Sekv'e neni'u el la du asert'o'j pri Vilniuso est'as valid'a'j, krom se oni akcept'as ke la EU-membr'o'j de 2004 est'as pli nov'a'j ol tiu'j de 2007.

Grumbl'ant'a leg'ant'o

Kelk'a'j vort'o'j pri la januar'a el'don'o de MONATO: Pri kiu land'o tem'as en la artikol'o Ventr'o'j mal'plen'a'j (p. 8)? Ĉu pri Niĝerio kiel en la titol'o aŭ pri Niĝero kiel en la tekst'o? Sam'e sur la paĝ'o 12 est'as la vort'o'j: „... neni'ig'is 4 milion'o'j'n da hektar'o'j en Maŭritani'o, Sen'egal'o, Mali'o, Niĝero kaj Ĉado ...” Ĉu ver'e Niĝero? Sur paĝ'o 9 sekv'as urb'o-nom'o'j franc'a'j: Marsejlo, Lion'o, Tuluz'o, Strasburgo kaj inter ili Saint-Etienne. Ĉu ne ebl'as esperant'ig'i la nom'o'n? Ĉu ne ebl'as dir'i Sent-Etjeno? Sur la paĝ'o 25 est'as recenz'o de libr'o de Bor'is Kolker kaj ties bild'o en supr'a dekstr'a angul'o kaj neces'a koment'a sub'skrib'o, sed sub'e est'as ali'a bild'o: iu gitar'ist'o i'o'n kant'as. Neni'u koment'o.

La el'don'ej'o pardon'pet'as pro la kompost'erar'o. Ni'a kun'labor'ant'o Florent Cluse ja loĝ'as en Niame'o, ĉef'urb'o de Niĝero, kaj ne en Niĝerio.

Katalun'o'j, sed ne kat'o'j

La 13an de februar'o, preciz'e je la 17a laŭ katalun'a temp'o, ek'funkci'is la inter'ret'a fin'aĵ'o .cat por la „katalun'a lingv'a kaj kultur'a komun'um'o”. Unu'a'foj'e kultur'a komun'um'o, princip'e ne lig'it'a kun difin'it'a teritori'o, ricev'as tia'n agnosk'o'n de ICANN, la inter'naci'a organiz'aĵ'o kun sid'ej'o en Kalifornio, kiu kun'ord'ig'as la sistem'o'n de ret'nom'a'j fin'aĵ'o'j en Inter'ret'o.

La klopod'o'j komenc'iĝ'is en 1996, kiam ek'est'is la unu'a'j ag'ad'o'j por postul'i la teritori'a'n fin'aĵ'o'n .ct, analog'a'n al tiu de ali'a'j land'o'j – ne ĉiam sen'de'pend'a'j, kiel ekzempl'e Gronland'o, kiu hav'as la fin'aĵ'o'n .gl. Tiu'j klopod'o'j mal'sukces'is pro la rekt'a kontraŭ'star'o de la tiam'a dekstr'ism'a hispan'a reg'ist'ar'o, pro kio la aktiv'ul'o'j iom ŝanĝ'is si'a'n cel'o'n: ricev'i tri-liter'a'n fin'aĵ'o'n en period'o, kiam ili pli'vast'iĝ'as.

La asoci'o Punt CAT (Punkt'o CAT) kre'iĝ'is fin'e de 2001 kaj post kelk'a temp'o lanĉ'is kampanj'o'n por pet'i la fin'aĵ'o'n .cat. Super'ant'e la plej optimism'a'j'n antaŭ'vid'o'j'n, al la cent'o da fond'int'a'j organiz'aĵ'o'j al'iĝ'is 68 000 unu'op'ul'o'j, asoci'o'j kaj entrepren'o'j de la Katalun'a'j Land'o'j kaj de katalun'a'j komun'um'o'j en ekster'land'o.

La pet'o est'is depon'it'a ĉe ICANN en mart'o 2004, kun akompan'a'j argument'o'j, inform'o'j pri la ekonomi'a efektiv'ig'ebl'o kaj teknik'a'j detal'o'j. Fakt'e ICANN „taks'is tre pozitiv'a” la grand'a'n sub'ten'o'n de la katalun'a komun'um'o al la kandidat'ec'o, kiu est'as „grav'a kondiĉ'o por favor'e konsider'i la propon'o'n de fin'aĵ'o”. Dek ok monat'o'j'n post'e, kiam nur tri el la tiam'a'j dek kandidat'o'j de „sponsor'it'a'j fin'aĵ'o'j” est'is akcept'it'a'j, la katalun'a propon'o sukces'is.

Pov'os ricev'i la fin'aĵ'o'n iu ajn Ttt-ej'o en rilat'o kun la katalun'a'j lingv'o kaj kultur'o, kvankam ne nepr'e en la katalun'a: ekspozici'o pri valenciaj pentr'ist'o'j en Hamburg'o en la german'a est'us tut'e taŭg'a kandidat'o, sed inter'ret'a vend'ej'o el Barcelono ne est'os akcept'it'a, se ĝi ne vend'as si'a'j'n var'o'j'n en la katalun'a (kaj eventual'e ankaŭ en ali'a'j lingv'o'j). Ne pov'os ricev'i .cat-fin'aĵ'o'n, pro postul'o de ICANN, paĝ'o'j pri kat'o'j (cat en la angl'a). Krom se tem'as pri kat'o'j, miaŭ'ant'a'j katalun'e.

La iniciat'int'o'j de la nov'a ret'fin'aĵ'o deklar'is, ke post la ek'funkci'o de .cat ili re'entrepren'os la batal'o'n por la fin'aĵ'o .ct. La nov'a hispan'a reg'ist'ar'o, social'ism'a, montr'as si'n pli favor'a al tiu ebl'ec'o.

Ekster'land'e eminent'a'j

Antaŭ ne'long'e la ĵurnal'o Tiran'a Observer publik'ig'is la nom'o'j'n de la 50 plej eminent'a'j alban'o'j. Plej'part'e ili disting'iĝ'is ekster'land'e post 1990, kiam Albanio re'an'iĝ'is al la grand'a eŭrop-uson'a famili'o. La ses plej renom'a'j est'as: Ismail Kadare (la plej traduk'it'a alban'a verk'ist'o kaj foj'e kandidat'o por la Nobel'premi'o); Inva Mul'a (sopran'o, debut'int'a en Parizo); An'a Oxa (kant'ist'in'o, loĝ'ant'a en Italio); Sandr'a Bullock (uson'a aktor'in'o) (sur la fot'o); James Belushi (uson'a aktor'o) kaj Ed'a Zari (kant'ist'in'o en Germanio).

Por est'i inter'naci'a ...

Gazet'o ne pov'as prav'e nom'i si'n inter'naci'a – precip'e se oni el'don'as ĝi'n en la inter'naci'a lingv'o Esperant'o – se ĝi ignor'as, kaj, eĉ pli mal'dec'e, kalumni'as mond'a'n kultur'o'n. Ambaŭ far'as MONATO kun si'a preskaŭ konstant'a „ne'sci'o” pri arab'a'j kaj islam'a'j afer'o'j. Krom'e, ĝi trakt'as ili'n laŭ tut'e okcident'a vid'punkt'o.

Ne est'as ver'e, ke la arab'a vir'in'o sufer'as pro „prem'o de la Koran'o” (Inter Orient'o kaj Okcident'o, MONATO 2005/11, p. 8), ĉar laŭ la Koran'o vir'in'o hav'as pli da rajt'o'j ol nun en Okcident'o. Mi de'ven'as de libana patr'o kaj iraka patr'in'o kaj kon'as la arab'a'n mond'o'n kaj Islamujon de preskaŭ 80 jar'o'j. Ŝajn'as, ke la ĝeneral'a etos'o de tiu artikol'o kaj la si'n'ten'o de MONATO ne pov'as indik'i, ke Renée Triolle klopod'as est'i neŭtral'a rilat'e al Islamujo. Hom'a'j rajt'o'j est'as la baz'o de la arab'a kaj islam'a kultur'o'j, kiu'j si'a'vic'e est'as la doktrin'o de ili'a propr'a spec'o de demokrati'o.

Signal'o

Christian Pinard konklud'as en si'a artikol'o Signal'o – ankoraŭ ne revoluci'o (MONATO 2006/1, p. 9-10), ke la franc'a'j ribel'o'j est'as antaŭ'signal'o por eventual'a post'a revoluci'o. Sed li vid'as nur unu faktor'o'n, kiu kulp'as pri tio: la nov'liberal'ism'a'n kapital'ism'o'n, kiu kaŭz'is la diferenc'o'j'n inter riĉ'a'j kaj mal'riĉ'a'j tavol'o'j. Tio sen'dub'e est'as unu faktor'o, sed laŭ mi ne la ĉef'a.

La ribel'o'n efektiv'ig'is nur ge'jun'ul'o'j, franc'a'j civit'an'o'j kun ne'blank'ul'a ras'a de'ven'o (arab'o'j, ali'a'j afrik'an'o'j ...), sen part'o'pren'o de blank'ul'a'j franc'a'j mal'riĉ'ul'o'j. Laŭ mi la ĉef'a kaŭz'o est'as mal'just'a sistem'o, kiu'n konstitu'as la tut'franc'a ident'ec'o baz'e de blank'a ras'o. Nov'a'j generaci'o'j, kies pra'ul'o'j est'as ali'ras'a'j, sent'as si'n franc'o'j, ĉar Franci'o est'as ili'a sol'a patr'uj'o, sed ili koler'as pro tio, ke la soci'o ĉirkaŭ ili trakt'as ili'n kiel du'a'rang'a'j'n person'o'j'n. Tiu ras'kaŭz'it'a du'a'rang'ec'o, lig'it'a kun mal'riĉ'ec'o, est'as eg'e fort'a eksplod'aĵ'o. Se Franci'o (kaj pli vast'e la tut'a Eŭrop'a Uni'o) ne kompren'os tio'n kaj ne rapid'e entrepren'os i'o'n por real'e solv'i la problem'o'n, la nun'a spontane'a ribel'o iom post iom far'iĝ'os organiz'it'a ribel'o. Ĉar plej mult'a'j franc'o'j ne'blank'ras'a'j est'as islam'an'o'j, ili'a organiz'iĝ'o okaz'os sub la egid'o de islam'religi'a ideologi'o. El efektiv'a ras'a mal'egal'ec'o far'iĝ'os religi'a konflikt'o kaj tre danĝer'a du'on'milit'a stat'o. Pri klasik'a revoluci'o oni ne pov'as parol'i, ĉar en ĝi dev'us est'i interes'it'a la tut'a popol'o (do ankaŭ blank'ul'a'j franc'o'j). Ali'ras'a'j franc'o'j montr'is si'a'n mal'kontent'o'n per la aŭt'o'brul'ig'a ribel'o, mesaĝ'ant'e, ke ili ne vol'as est'i du'a'rang'a'j franc'o'j. Se la franc'a ŝtat'o ignor'os tiu'n mesaĝ'o'n kaj re'ag'os est'ont'e nur per'fort'e, sekv'os teror'ism'a'j ag'o'j. Ju pli mult'e la ŝtat'organ'o'j uz'os la fort'o'n, des pli kresk'os la ribel'o. La rezult'o est'os ŝtat'o kun ĉiam mal'pli da individu'a liber'ec'o kaj ĉiam mal'pli da demokrati'o.

Panik'o

Est'is iluzi'o kred'i, ke la pli kaj pli agres'em'a bird'o'grip'o ne ating'os la eŭrop'a'n part'o'n de Eŭrazi'o. Tro proksim'a, ne dis'ig'it'a per ocean'o, est'as Azi'o, origin'o de la best'mal'san'o. Do est'is nur afer'o de mal'mult'a'j jar'o'j, ĝis definitiv'e la virus'o salt'is al Eŭrop'o, kie ĝi rapid'e kaj facil'e dis'vast'iĝ'as en praktik'e ĉiu'j land'o'j. Est'as eĉ mir'ig'e, ke nur en februar'o de tiu ĉi jar'o migr'o'bird'o'j amas'e re'ven'is el Azi'o kontaĝ'it'a'j kaj si'a'vic'e amas'e kontaĝ'is ali'a'j'n bird'o'j'n.

Kun'loĝ'ad'o

Fak'ul'o'j jam de'long'e avert'is, ke tio nepr'e okaz'os, ĉar neniel oni pov'as protekt'i si'n kontraŭ tia transport'ad'o de virus'o – migr'o'brid'o'j'n oni ne pov'as halt'ig'i nek mal'permes'i al ili ek'flug'i kiel al avi'o'pilot'o. Sed la fak'ul'o'j, ali'flank'e, ĉiam ankaŭ emfaz'is, ke la grip'o ne est'as tiom danĝer'a por eŭrop'an'o'j kiom por azi'an'o'j. Ĉin'a'j kamp'ar'an'o'j, ekzempl'e, ver'e loĝ'as kun si'a'j best'o'j, do ankaŭ kun kok'o'j, anas'o'j, kaj anser'o'j en sam'a konstru'aĵ'o. La risk'o infekt'iĝ'i por tiu'j kamp'ar'an'o'j do est'as ĉiu'tag'a. Kaj ne ebl'as, simpl'e ŝanĝ'i ili'a'j'n kutim'o'j'n. En okcident'a Eŭrop'o urb'an'o'j oft'e dum si'a tut'a viv'o ne vid'as kort'bird'o'n, kaj eĉ al anas'o'j kaj cign'o'j en park'o'lag'et'o'j ne hav'as kontakt'o'n, cert'e ne tuŝ'as ili'n. Eŭrop'an'o'j kun si'a perfekt'a higien'o neniel risk'as infekt'iĝ'i, se ili ne propr'a'man'e tuŝ'as kontaĝ'it'a'n bird'o'n.

Hamstr'ad'o

Spit'e al tiu'j ĝeneral'a'j sci'o'j hom'o'j en Eŭrop'o part'e panik'is. Jam antaŭ'e ne mal'mult'a'j eŭrop'an'o'j hamstr'is medikament'o'j'n, kiu'j eventual'e iom util'as por prevent'i, ekzempl'e la medikament'o'n Tamiflu, kiu part'e ne plu est'is hav'ebl'a pro tia hamstr'ad'o. (Iu sarkasm'e dir'is, ke probabl'e la produkt'ant'a kompani'o invent'is la epidemi'o'n por vend'i si'a'n medikament'o'n ...) Nun, post la aper'o de la grip'o, komerc'ist'o'j akcel'as kaj el'uz'as la panik'o'n, ofert'ant'e protekt'il'o'j'n, de gas'mask'o'j ĝis sekur'ec-komplet'o'j. Ali'flank'e panik'ul'o'j jam redukt'is aĉet'ad'o'n de kok'o'viand'o, kvankam est'as tut'e klar'e, ke manĝ'i tia'n viand'o'n est'as tut'e sen'risk'e.

Tamen neces'as, kompren'ebl'e, per ĉiu'j rimed'o'j mal'help'i dis'vast'iĝ'o'n de la grip'o, precip'e mult'obl'a'n trans'ir'o'n de la virus'o al kort'bird'o'j. Ĉar tio est'as la ver'a danĝer'o en Eŭrop'o. Prav'e do oni for'ig'as ĉiu'j'n mort'int'a'j'n bird'o'j'n, bar'as region'o'j'n, kie oni trov'is ili'n, kaj – precip'e grav'e – dev'ig'as kamp'ar'an'o'j'n ten'i si'a'j'n kort'bird'o'j'n en stal'o'j aŭ kaĝ'o'j sub'tegment'e, tiel ke sovaĝ'a'j bird'o'j ne pov'as kontaĝ'i ili'n. Se tamen ies kort'bird'o est'as infekt'it'a, oni dev'as mort'ig'i la tut'a'n ar'o'n, egal'e ĉu est'as nur kelk'a'j aŭ mil best'o'j. Efektiv'e ja eŭrop'a'j bred'ist'o'j de kok'o'j, anser'o'j kaj meleagr'o'j kutim'e posed'as amas'o'n da bird'o'j, jen por vend'i ov'o'j'n, jen por vend'i viand'o'n. La ekonomi'a damaĝ'o do pov'as est'i gigant'a. Por bred'ist'o tia mort'ig'ad'o pov'as signif'i, ke oni neni'ig'as li'a'n ekzist'o'baz'o'n. Kaj pro la menci'it'a panik'o, se konsum'ant'o'j ne plu aĉet'as kok'o'viand'o'n kaj ov'o'j'n, bred'ist'o'j sufer'as, eĉ se ili'a'j bird'o'j ne est'as infekt'it'a'j.

Ebl'a danĝer'o

La mult'e pli grand'a kaj katastrof'a danĝer'o tamen est'as ankoraŭ ne real'a, sed ebl'a. Oni dev'as tim'i, ke per mutaci'o la virus'o iĝ'us kapabl'a trans'salt'i de hom'o al hom'o. Tiu'okaz'e, pro tut'mond'iĝ'o de trafik'o kaj turism'o, epidemi'o minac'us la tut'a'n hom'ar'o'n, kaj daŭr'us tre long'e, ĝis oni trov'us medikament'o'j'n kaj vakcin'o'n kontraŭ la mort'ig'a mal'san'o. Milion'o'j far'iĝ'us viktim'o'j de agres'a virus'o. Bon'ŝanc'e, la invent'int'o'j de tut'mond'a trafik'ad'o, migr'o'bird'o'j, ne minac'as ni'n tiel. Kaj tial panik'o nun est'as stult'a.

Mal'mod'a model'o

Fin'e de januar'o est'is arest'it'a la 33-jar'aĝ'a prezid'ant'o de unu el la plej grand'a'j kaj riĉ'a'j inform-teknologi'a'j kompani'o'j en Japani'o. Horie Takahumi, la prezid'ant'o de kompani'o Livedoor, est'as akuz'it'a, ke li dis'vast'ig'is fals'a'j'n inform'o'j'n en la bors'o.

Horie ek'fam'iĝ'is en 2004, kiam li sen'sukces'e prov'is aĉet'i bankrot'a'n basbal'team'o'n. La sekv'a'n jar'o'n li gajn'is ekvivalent'o'n de pli ol 100 milion'o'j da eŭr'o'j, akir'int'e preskaŭ du'on'o'n de la akci'o'j de fili'o de la televid'o-staci'o Fuĵi. Sam'jar'e, en 2005, li sen'sukces'e kandidat'iĝ'is dum la naci'a'j elekt'o'j kiel sen'de'pend'ul'o, tamen sub'ten'is li'n la reg'ant'a Liberal'a Demokrat'a Parti'o. Laŭd'is li'n la ĉef'ministr'o Koizumi, dir'ant'e, ke Horie est'as model'o por ge'jun'ul'o'j.

Fantom'a kompani'o

Komenc'iĝ'is li'a karier'o, kiam li stud'is en Tokio. Li fond'is inter'ret-kompani'o'n kaj tiom prosper'is, ke post dek jar'o'j li prezid'is la Livedoor-grup'o'n, kiu konsist'as el pli ol 50 kompani'o'j. Tamen la grup'o est'as esenc'e fantom'a kompani'ar'o, flos'ant'a en la tiel nom'at'a liber'a ekonomi'o: ĝi neni'o'n produkt'as, kaj 60 % de ĝi'a en'spez'ar'o de'ven'as de financ'a'j transakci'o'j.

Pro la arest'o de Horie la akci'o'j de Livedoor far'iĝ'is preskaŭ sen'valor'a'j: sufer'is financ'e 220 000 akci'ul'o'j. Pri la sort'o de Livedoor kulp'as la liber'ig'o de la financ'a merkat'o, tiel ke pli facil'as ekonomi'e konkur'i, profit'i – kaj bankrot'i. Pro tio en Japani'o ek'vid'ebl'as mal'mult'e da riĉ'ul'o'j kaj mult'e da mal'riĉ'ul'o'j: mal'aper'as la mez'a klas'o. Soci'o'n tia'n – mal'human'a'n, mon'ador'a'n – kre'is ĉef'ministr'o Koizumi kaj li'a parti'o: sen'dub'e sekv'os ali'a'j Horie-oj kaj ali'a'j Livedoor-skandal'o'j.

Ĉu Kataluni'o est'as sen'de'pend'a?

Vi publik'ig'is ĉef'artikol'o'n pri Kataluni'o „Sur'voj'e al pli grand'a mem'reg'ad'o” (MONATO 2006/2, p. 10), sed ŝajn'as, ke MONATO jam trakt'as Kataluni'o'n kiel sen'de'pend'a'n ŝtat'o'n. En MONATO 2006/1, p. 6, vi aper'ig'is kvin leter'o'j'n, inter ili unu el Hispanio kaj unu el Kataluni'o! Nu, ĉu Kataluni'o ne est'as part'o de Hispanio? Laŭ la artikol'o „Sur'voj'e...”, kaj laŭ mi'a sci'o, ŝajn'as, ke Kataluni'o ankoraŭ rest'as region'o de Hispanio.

En tiu sam'a numer'o est'is ankaŭ leter'o el Italio, sed kial anstataŭ „Italio” vi ne met'is la region-nom'o'n (ekzempl'e Toskani'o)? Kaj mi rimark'is en MONATO 2005/4, p. 6, leter'o'n el Eŭski'o. Ĉu MONATO jam sen'de'pend'ig'is la eŭsk'a'n region'o'n de Hispanio? Sekvontpaĝe trov'iĝ'as leter'o el Uson'o, sed mi demand'u: kial anstataŭ'e vi ne indik'is la specif'a'n uson'a'n ŝtat'o'n? Vi trakt'as land'o'j'n mal'sam'e, mal'konsekvenc'e; vi ŝajn'e en'ŝov'as vi'a'n politik'a'n si'n'ten'o'n pri iu'j region'o'j kiu'j, vi kred'as, dev'us est'i sen'de'pend'a'j.

Jam de pli ol 25 jar'o'j ekzist'as la regul'o, ke aŭtor'o de leter'o mem decid'as, al kiu naci'o li aparten'as. Se aŭtor'o dir'as, ke li loĝ'as en Kimri'o, Eŭski'o aŭ Fris'land'o, MONATO ne ŝanĝ'as tiu'n indik'o'n al respektiv'e Briti'o, Hispanio aŭ Nederlando.

Ibrahim Kodra, la last'a kub'ist'o

En februar'o for'pas'is la grand'a alban'a pentr'ist'o Ibrahim Kodra, kies verk'ar'o est'as jam mond'a riĉ'aĵ'o. Li konsider'iĝ'as kiel la last'a kub'ist'o. Li nask'iĝ'is la 22an de april'o 1918 en la vilaĝ'o Ishem [iŝem] apud Durrës (Albanio) kaj stud'is en la Teknik'a Uson'a Lern'ej'o en Tiran'o, kie li el'star'is pro rar'a pentr'ist'a talent'o. En la jar'o 1944 li mal'ferm'is la unu'a'n ekspozici'o'n en Milano, kaj ek'de tiam li'a'j verk'o'j ĉe'est'as en grand'a'j muze'o'j kaj renom'a'j galeri'o'j de la mond'o kun'e kun la gigant'o'j de pentr'o'art'o, Picasso, Matisse, Chagall, Modigliani, Dufy ... Li kun'labor'is kun grand'a'j poet'o'j kiel Paul Eluard kaj la Nobel-premi'it'o'j Quasimodo, Montale k.a.

Inter divers'a'j premi'o'j akir'it'a'j menci'ind'as La Or'a Medal'o de la Franc'a Akademi'o kaj la titol'o Honor'a Civit'an'o en kelk'a'j ital'a'j urb'o'j. Ali'a'j honor'ig'o'j est'as ankaŭ la premi'o Or'a Ambrogino de la urb'o Milano kaj ne'last'e la premi'o La Honor'o de la Naci'o de la prezid'ant'o de Albanio.

Sigl'o'j

En ni'a'j mond'o'j kaj lingv'o'j abund'as mal'long'ig'o'j kaj sigl'o'j, kaj daŭr'e ni dev'as al'kutim'iĝ'i al nov'a'j. Hodiaŭ mi lern'is, ke la virus'o, kiu kaŭz'as bird'o'grip'o'n (vid'u ankaŭ ĉi-numer'e „El mi'a vid'punkt'o”, p. 7), nom'iĝ'as H5N1 – ho-kvin-no-unu. Tut'e ne est'as interes'a, kio'n tio signif'as kaj kiel eventual'e la virus'o nom'as si'n mem. Dum la pas'int'a'j monat'o'j preskaŭ ĉiu'tag'e ni leg'is ankaŭ ali'a'n sigl'o'n: Ci'a. Est'as tiu uson'a sekret'a serv'o, al kiu oni riproĉ'is for'kapt'i kaj tortur'i hom'o'j'n, kiu'j laŭ ĝi est'as teror'ist'o'j. En Esperant'o prononc'i ĝi'n memor'ig'as pri intim'a, kares'a al'parol'o „ci”, sed est'as ja iom paradoks'e, parol'i pri „ci'a” serv'o, se ver'e ĝi turment'as hom'o'j'n. En Germanio lig'it'a al tiu skandal'o lud'as rol'o'n ali'a sekret'a serv'o kun la sigl'o BND – bo-no-do. Sed ankaŭ pri ĝi tiu'okaz'e ne ebl'as parol'i pri bon'o do, ĉar al ĝi oni riproĉ'as, ke ili'a'j agent'o'j dum la atak'o'j de la uson'a arme'o kontraŭ Bagdado komenc'e de la Irak-milit'o help'is al uson'a'j sekret'a'j koleg'o'j trov'i bombard'o'cel'o'j'n, kvankam la tiam'a german'a reg'ist'ar'o strikt'e kontraŭ'is tiu'n agres'a'n milit'o'n. Ne est'is bon'o, do.

Ankaŭ en Esperant'o abund'as sigl'o'j, kiu'j oft'e erar'gvid'as hom'o'j'n, precip'e komenc'ant'o'j'n. Ekzempl'e ili dev'as lern'i, ke Sat-an'o ne est'as diabl'o sed membr'o de Sat, kaj ke krom'e tem'as ne pri organiz'aĵ'o por sat'ig'i hom'o'j'n. Asoci'o de vegetar'an'o'j nom'iĝ'as Vek, ebl'e ĉar oni vol'as vek'i viand'o'manĝ'ant'o'j'n? Kaj ĉu skolt'o'j, kies lig'o nom'iĝ'as Sel, vol'as signal'i, ke ili ankaŭ rajd'as? Ali'flank'e Fel ne est'as entrepren'o por sen'haŭt'ig'i best'o'j'n, sed organiz'aĵ'o, kiu inter ali'a'j el'don'as tiu'n ĉi revu'o'n. Interes'a est'as Ge'a; ŝajn'as, ke la german'a organiz'aĵ'o vol'as emfaz'i, ke oni akcept'as membr'o'j'n de ambaŭ seks'o'j. Kontrast'e asoci'o de verk'ist'o'j nom'iĝ'as EVA, kvazaŭ ĝi akcept'us nur vir'in'o'j'n (Eva laŭ la bibli'o est'is la unu'a in'o). Ebl'e vi kon'as ankaŭ la sigl'o'n CO de UEA. Se tiu Centr'a Ofic'ej'o en Roterdam'o interes'as vi'n, vi pov'as ven'i al la mal'ferm'a tag'o la 13an de maj'o 2006. En ties kadr'o mi parol'os pri mi'a nov'a libr'o El verv'a viv'o ĵurnal'ist'a kaj pri ni'a revu'o.

Sincer'e vi'a

Bon'a beton'o

Hungar'a invent'ist'o el'labor'is beton'o'n, kiu tra'las'as lum'o'n. Optik'a'j'n fibr'o'j'n met'is en beton'o'n Losonczi [loŝonci] Áron, tiel ke tra mur'o vid'ebl'as krepusk'a lum'o, kvazaŭ en dens'a ĝangal'o, kaj ombr'a'j hom'a'j siluet'o'j.

Mult'e'kost'as beton'o tia, kaj ĝi est'os uz'at'a nur en ekster'ordinar'a'j konstru'aĵ'o'j. En Nov-Jork'o oni ekzamen'as la nov'a'n sistem'o'n, kiu laŭ fak'ul'o'j don'os anstataŭ sombr'ec'o ĝoj'o'n.

Du ĝis kvar objektiv'em'a'j artikol'o'j

Dank'o'n al Vilĉjo Simcock pro tio, ke li klar'e konfes'as: „Mi ne'as la rajt'o'n de iu vir'o aŭ beat'ig'i aŭ sankt'ig'i hom'o'j'n.” (Aktual'a religi'a mort'ig'ad'o, MONATO 2005/12, p. 6) Tiel li konfirm'as, ke li ne intenc'is help'i la pap'o'n per la artikol'o Sankt'ul'o'j (MONATO 2005/3, p. 24). Tamen li stud'u la nun'temp'a'n krist'an'a'n viv'o'n. Li'a'j artikol'o'j ne super'as la nivel'o'n de tradici'a komun'ism'a propagand'o simil'e al la koment'o Pastr'o'pov'o ekstrem'dekstr'a de Zlatko Tišljar pri la soci'a influ'o de la katolik'a eklezi'o en Kroati'o (n-ro 5, p. 8-9). Ĉu la primitiv'a ateism'a sekt'o'propagand'o instig'os leg'ant'o'n de MONATO al iom da medit'ad'o pri religi'a'j afer'o'j?

Rest'as du artikol'o'j: tiu de Jomo Ipfelkofer Frat'o Paŭlo: pac'am'ant'o? pri la pacifist'a martir'o Max Josef Metzger (MONATO 2005/7-8, p. 12-13) kaj Katolik'a eklezi'o ne hav'as pastr'o'j'n? de Last (MONATO 2005/12, p. 22). La aŭtor'o'j raport'is pri krist'an'a viv'o neŭtral'e. Ĉu du ĝis kvar objektiv'em'a'j artikol'o'j pri la katolik'a mond'o dum la tut'a jar'o (el ĉirkaŭ 250 artikol'o'j mal'net'e) montr'as, ke la sen'de'pend'a revu'o MONATO raport'as pri spirit'a viv'o ĝust'e aŭ eĉ sen'de'pend'e?

Perl'o ĉe la Silk'a Voj'o

Samarkando! Eĉ menci'o de tiu nom'o el'vok'as mister'o'n, fabel'o'n, eĉ magi'o'n. Oni nom'is la urb'o'n „Romo de Orient'o”, „Eden'o de l' antikv'a Orient'o”, „Perl'o de l' islam'a mond'o” ... Samarkando tra'viv'is mult'a'j'n dram'ec'a'j'n event'o'j'n en si'a 2750-jar'a histori'o. En la antikv'ec'o kaj mez'epok'o ĝi'n tra'pas'is ne nur karavan'o'j, vetur'ant'a'j laŭ la Silk'a Voj'o, sed ankaŭ legi'o'j de Aleksandro la Grand'a, trup'o'j de arab'a'j milit'estr'o'j, hord'o'j de Ĉingis-Ĥan'o ... Situ'ant'e en Centr'a Azi'o, en la pitoresk'a val'o de Zarafŝan, tiu legend'ec'a urb'o ver'e posed'as magnet'a'n fort'o'n.

Apart'a'n glor'o'n Samarkando akir'is dum la reg'ad'o de el'star'a ŝtat'a ag'ant'o Amir Temur (1336-1405), kiu ig'is ĝi'n ĉef'urb'o de si'a grand'eg'a imperi'o en Azi'o, etend'iĝ'ant'a de la river'o Indus'o ĝis la mar'kol'o Bospor'o. Laŭ Temur Samarkando dev'us super'i per si'a bel'o kaj riĉ'o ĉiu'j'n ĉef'urb'o'j'n de la mond'o. Ĉi tie loĝ'is kaj kre'is mult'a'j eminent'a'j scienc'ist'o'j, poet'o'j kaj meti'ist'o'j de Orient'o. La urb'o fam'as tra la tut'a mond'o pro si'a'j bel'eg'a'j arkitektur'a'j monument'o'j kaj ne hazard'e est'as registr'it'a en la list'o de mond'a'j kultur'hered'aĵ'o'j de Unesk'o.

Afrosiab

Afrosiab est'as la lok'o nord'e de la urb'o, kie situ'is antikv'a Samarkando. Ĉi tie oni pov'as vid'i grand'eg'a'n ar'o'n da sen'viv'a'j mont'et'o'j, kiu'j kaŝ'as mult'a'j'n enigm'o'j'n. Antaŭ'e ĉi tie bol'is viv'o, prosper'is komerc'o, meti'o'j kaj art'o'j. Tiu'temp'e oni uz'is kiel tradici'a'n konstru'material'o'n miks'it'a'n kaj dens'ig'it'a'n argil'o'n kaj ne'bak'it'a'j'n brik'o'j'n, kiu'j est'as uz'at'a'j en la region'o ankaŭ nun, ĉar argil'o bon'e ŝirm'as la dom'o'j'n kontraŭ sufok'a varm'eg'o somer'mez'e kaj sam'temp'e ebl'ig'as konserv'i varm'o'n dum frost'a'j vintr'o'j.

Apart'e vid'ind'as pentr'o'art'o de la 6a-7a jar'cent'o'j, mal'kovr'it'a en la palac'o de reg'ant'o de Samarkando, kiu est'as dekor'it'a per skulpt'aĵ'o'j, ĉiz'it'a alabastr'o kaj pentr'aĵ'o'j. Sur unu el la konserv'iĝ'int'a'j fragment'o'j oni pov'as vid'i la riĉ'a'n karavan'o'n, ĉe'kap'e de kiu marŝ'as blank'a elefant'o, ornam'it'a per dors'o'tuk'o kaj port'ant'a sur si'a dors'o princ'in'o'n. Ŝi est'as akompan'at'a de serv'ist'in'o. Post'sekv'as rajd'ist'in'o'j sur divers'kolor'a'j ĉeval'o'j, vir'o'j sur unu'ĝib'a'j kamel'o'j, mal'jun'ul'o kaj ĉeval'rajd'ant'o. Sam'lok'e vid'ebl'as ĉeval'ar'o kaj cign'o'simil'a'j bird'o'j.

Uz'ant'e lim'ig'it'a'n nombr'o'n de kolor'o'j, ĉef'e ruĝ'a'n, blank'a'n, blu'a'n kaj brun'a'n, pentr'ist'o'j de Afrosiab kre'is pentr'aĵ'o'j'n, sur kiu'j la histori'a real'aĵ'o intim'e inter'plekt'iĝ'as kun fikci'o. Pri la alt'a nivel'o de kultur'evolu'o en Afrosiab atest'as ankaŭ ali'a interes'a el'trov'aĵ'o – unik'a ŝak'a komplet'o (kun ĉiu'j ŝak'figur'o'j!) el ebur'o, kiu'n fak'ul'o'j konsider'as unu el la plej antikv'a'j tut'mond'e.

La maŭzole'o Gur-Emir

Gur-Emir est'as la tomb'o, en kiu est'as en'ter'ig'it'a Amir Temur, li'a'j fil'o'j kaj nep'o'j. La blu'a kupol'o de la maŭzole'o alt'as je 12,5 metr'o'j kaj nombr'as 64 rand'o'j'n. La diametr'o de la kupol'o ampleks'as 15 metr'o'j'n. Oni kompar'as ĝi'n kun tulip'o, kun'ig'int'a si'a'j'n petal'o'j'n. „Se la ĉiel'o mal'aper'os, la kupol'o de Gur-Emir anstataŭ'os ĝi'n”, oni dir'is pri la maŭzole'o. Turkis-kolor'a glazur'o far'as ĝi'n eg'e bel'a vid'aĵ'o precip'e sur'fon'e de la hel'blu'a ĉiel'o de Samarkando.

La tomb'o'j'n, inter kiu'j kontur'iĝ'as bel'a nefrit'a tomb'o'ŝton'o de Temur, ĉirkaŭ'as aĵur'a marmor'a krad'o. Ĉi tie oni en'ter'ig'is ankaŭ la fil'o'j'n de Temur – Ŝahruh kaj Miranŝah –, li'a'n nep'o'n Ulugbek, spirit'a'n mentor'o'n Mir Sejid Bereke kaj ali'a'j'n. Sub la ĉef'a hal'o est'as kript'o kun la tomb'o'j, est'ig'it'a'j dum la temp'o'j de Ŝahruh kaj Ulugbek. En la hal'o de la maŭzole'o ĉiu'j tomb'o'j est'as kopi'it'a'j je sarkofag'o'j el marmor'o.

En la 20a jar'cent'o Gur-Emir est'is plur'foj'e restaŭr'it'a, ĉef'e lig'e kun la celebr'ad'o de la 660-jar'a jubile'o de Amir Temur, okaz'int'a en 1996 sub la aŭspici'o'j de Unesk'o.

La plac'o Reg'ist'a'n

Antikv'a forum'o de Samarkando, model'o de urb'o'plan'ad'o en mez'epok'a Orient'o, est'as la plac'o Reg'ist'a'n. Dum la temp'o de Temur ĉi tie trov'iĝ'is centr'a bazar'o, al kiu gvid'is ses ĉef'a'j strat'o'j. Post'e dum la reg'ad'o de Ulugbek la plac'o akir'is solen-oficial'a'n funkci'o'n. Sur ĝi okaz'is milit'ist'a'j parad'o'j, oni anonc'is ukaz'o'j'n, plen'um'is publik'a'j'n ekzekut'o'j'n. En la 15a kaj 16a jar'cent'o'j sur la plac'o est'is konstru'it'a'j karavan-serajl'o'j, moske'o'j, medreseoj (islam'a'j lern'ej'o'j).

En la jar'o'j 1417-1420 nep'o de Temur, Ulugbek, reg'ant'o kaj scienc'ist'o, fond'is universitat'o'n, kiu est'as kon'at'a kiel la medreseo de Ulugbek. Ĉi tie oni instru'is ne nur teologi'o'n, sed ankaŭ matematik'o'n, astronomi'o'n, filozofi'o'n, retor'ik'o'n. Tiu'temp'e Samarkando akir'is fam'o'n de unu el la plej el'star'a'j centr'o'j de scienc'o kaj kultur'o.

La medreseo de Ulugbek front'as la plac'o'n je majest'a portal'o kun ogiv'o. Ĉe la angul'o'j star'as minaret'o'j pli ol 30 metr'o'j'n alt'a'j. Mozaik'a panel'o super la en'ir'ej'a ark'o est'as dekor'it'a per stil'ig'it'a'j ornam'aĵ'o'j geometri'a'j. Mal'antaŭ la portal'o situ'as kvadrat'form'a intern'a kort'o (30 m x 30 m), kiu inkluziv'as moske'o'n, lern'o'ĉambr'o'j'n kaj kel'o'j'n, en kiu'j loĝ'is student'o'j. La medreseo est'is unu el la plej bon'a'j eklezi'a'j universitat'o'j de islam'a Orient'o en la 15a jar'cent'o. Ulugbek mem lekci'is en ĝi kaj gvid'is disput'o'j'n kun student'o'j kaj scienc'ist'o'j.

Vid'al'vid'e al la medreseo de Ulugbek, spegul'e ripet'ant'e ĝi'a'n ĉef'a'n fasad'o'n, alt'iĝ'as la medreseo Ŝer-Dor (1619-1636), konstru'it'a sur la plac'o laŭ ordon'o de Jalangtuŝ Bahodur Bi'j. Arkitekt'o de la medreseo est'is Abul Ĝabbar, kaj pentr'ist'o est'is Muhammad Abbas. Eg'e bel'as la ornam'o de la plat'a portal'a ark'o kun nigr'a'har'a radi'ant'a sun'o hom'vizaĝ'a kaj tigr'o-aspekt'a leon'o, post'kur'ant'a blank'a'n dama'o'n. Tiu ĉi dekor'o fakt'e don'is la nom'o'n al la medreseo Ŝer-Dor (hav'ant'a leon'o'j'n).

Dek jar'o'j'n post'e, kvazaŭ por kun'ig'i la du medreseojn, Jalangtuŝ Bahodur Bi'j ordon'is konstru'i inter ili mir'ig'a'n laŭ ties luks'a dekor'o medreseon Tilla-Kar'i (1646-1660). Tiel ek'est'is unik'a arkitektur'a ensembl'o Reg'ist'a'n. Krom ĝi'a ĉef'a destin'o – lok'o por eduk'ad'o de student'o'j –, Tilla-Kar'i rol'is ankaŭ kiel moske'o. Ĝi hav'as du'etaĝ'a'n fasad'o'n, vast'a'n kort'o'n kun kvar galeri'o'j kaj student'a'j loĝ'ĉambr'o'j. En la okcident'a part'o de la kort'o situ'as la moske'o, kies ĉef'a hal'o est'as riĉ'e or'um'it'a. De ĝi de'ven'as la nom'o de la medreseo „Tilla-Kar'i” (kovr'it'a per or'o). La ensembl'o de tri medreseoj est'as unik'a ekzempl'o de la urb'a konstru'art'o kaj arkitektur'a plan'ad'o de ĉef'a urb'a plac'o. Vesper'e ĉi tie mult'as turist'o'j kaj urb'an'o'j, kiu'j ven'as ĉi tie'n ĝu'i la mir'ind'a'n vid'aĵ'o'n kaj rigard'i original'a'n lum'son'a'n spektakl'o'n La kor'o de Samarkando. En ĝi son'as naci'a muzik'o, la plac'o est'as vari'e lum'ig'at'a per divers'kolor'a'j lum'ĵet'il'o'j. Reg'ist'a'n kvazaŭ re'viv'iĝ'as kaj la monument'o'j mem plen'voĉ'e „rakont'as” pri si kaj pri la long'a kaj dram'ec'a histori'o de Samarkando.

Bibi-Ĥanim: la moske'o de Temur

Vendred'a moske'o de Temur est'is unu el ĉef'a'j arkitektur'a'j objekt'o'j en la urb'o'j. Tiu'temp'e en la arkitektur'o de Centr'a Azi'o form'iĝ'is monument'a parad-stil'o. Pri tio ĉi klar'e atest'as la sur'skrib'o sur portal'o de Ak-Saraj, palac'o de Temur en urb'o Ŝahrisabz: „Se vi dub'as pri ni'a majest'ec'o, rigard'u ni'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n”.

En la 14a jar'cent'o oni konstru'is la unu'a'n moske'o'n en la citadel'o apud Afrosiab. Por plezur'ig'i Di'o'n, Temur decid'is konstru'ig'i nov'a'n, grand'a'n moske'o'n en monument'a'j form'o'j. Li'n inspir'is moske'o, kiu'n li vid'is dum si'a milit'ir'o al Barato en 1399. Tial arkitekt'o'j ricev'is ordon'o'n projekt'i la moske'o'n kun pli majest'a kaj pli riĉ'a dekoraci'o. Temur donac'is trezor'o'j'n, al'port'it'a'j'n el Barato, kaj ankaŭ elefant'o'j'n, kiu'j est'is uz'at'a'j por transport'o de ŝton'o'j por panel'o'j kaj por pli ol 400 ŝton-kolon'o'j. La moske'o est'is fin'konstru'it'a en 1403-1404. Ĉiu'vendred'e ĉi tie kolekt'iĝ'is la tut'a vir'a loĝ'ant'ar'o de la urb'o. En'ir'ej'o de la moske'o est'as monument'a portal'o 36 metr'o'j'n alt'a kaj 46 metr'o'j'n larĝ'a, kiu konduk'is al vast'a kort'o (54 m x 76 m). La kupol'o de Bibi-Ĥanim ĉiam mir'ig'is la sam'temp'ul'o'j'n per si'a majest'ec'o kaj alt'ec'o. Ĝust'e pri ĝi oni skrib'is: „La kupol'o (de la moske'o) est'us unik'a, se la ĉiel'o ne est'us ĝi'a kopi'o; ties ark'o est'us unu'nur'a, se la Lakt'a Voj'o ne est'us ĝi'a par'ul'o”.

Si'a'temp'e Bibi-Ĥanim est'is la plej grand'a moske'o en Centr'a Azi'o kaj unu el la plej grand'a'j en la islam'a mond'o. Ĝi'a'j mur'o'j ating'as long'o'n de 167 metr'o'j, kaj la larĝ'o de la konstru'aĵ'o ampleks'as 109 metr'o'j'n.

La arkitektur'a ensembl'o Ŝah'i-Zinda

Post la mongol'a invad'o en la 13a jar'cent'o kaj detru'o de Samarkando la urb'o mov'is si'n mal'supr'e'n. Ĝust'e tiam sur la sud'a dekliv'o de Afrosiab aper'is la ĉen'o de maŭzole'o'j, kiu'j form'as la nekropol'a'n ensembl'o'n Ŝah'i-Zinda, unik'a'n en la islam'a Orient'o. La ensembl'o form'iĝ'is dum preskaŭ naŭ jar'cent'o'j, kaj nun'temp'e ĝi inkluziv'as pli ol 20 divers'temp'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n. La unu'a'j dat'iĝ'as de la 11a-12a jar'cent'o'j, tamen el ili konserv'iĝ'is nur la fundament'o'j (fragment'o'j de mur'o'j kaj kript'o'j).

La arkitektur'a ensembl'o ek'est'is sur la lok'o de ador'ej'o, kie laŭ'legend'e est'as en'ter'ig'it'a Kusam ibn Abbas, kun'ag'ant'o kaj kuz'o de profet'o Mahometo. Kusam est'is unu el la unu'a'j misi'ist'o'j de islam'o en Centr'a Azi'o. La nom'o „Ŝah'i-Zinda” (viv'a car'o) est'as lig'it'a kun la popol'a legend'o pri pagan'a'j trib'o'j, atak'int'a'j la regiment'o'n de Kusam dum la preĝ'o, kiu laŭ preskrib'o'j de islam'o neniam dev'as est'i inter'romp'at'a. Oni mort'ig'is ĉiu'j'n kaj sen'kap'ig'is Kusam, tamen laŭ legend'o li pren'is si'a'n kap'o'n en si'a'j'n man'o'j'n kaj descend'is en put'o'n, kiu ne'atend'it'e aper'is antaŭ li. Oni'dir'e li plu viv'as en paradiz'o. La ŝtup'form'a ceramik'a tomb'o'ŝton'o de Kusam ibn Abbas hav'as kvar tavol'o'j'n, kovr'it'a'j'n per relief'a'j majolik'a'j kahel'o'j kun tre riĉ'a plant-ornam'o. Sur la rand'o'j de la tomb'o'ŝton'o vid'ebl'as or'um'it'a'j skrib'aĵ'o'j el Koran'o kaj kurt'a'j instru'a'j sentenc'o'j pri la ag'o'j kaj el'dir'o'j de profet'o Mahometo (hadisoj). Super la pord'o de la maŭzole'o oni skrib'is: „Pord'eg'o al paradiz'o est'as mal'ferm'it'a al ĉiu'j hom'o'j”.

Ŝah'i-Zinda fakt'e est'as kre'aĵ'o de la arkitektur'a skol'o de Samarkando kaj Centr'a Azi'o dum ties form'iĝ'o kaj evolu'o.

La maŭzole'o de Hoĝa Danijar

La maŭzole'o de Hoĝa Danijar est'as unu el la plej grav'a'j kult'lok'o'j en Samarkando. Grav'as, ke ĝi est'as egal'e respekt'at'a de islam'an'o'j, krist'an'o'j kaj hebre'o'j. Danijar, Daniil, Daniel est'as la nom'o'j de tiu sankt'ul'o. La saĝ'ec'o de Danielo est'as traktat'a kiel di'a donac'o pro pi'ec'o.

Oni'dir'e li'a'j rest'aĵ'o'j est'is al'port'it'a'j kun grand'a honor'o al Samarkando laŭ ordon'o de Amir Temur, por ke la urb'o iĝ'u grav'a religi'a centr'o. Kiam la karavan'o el 50 kamel'o'j al'proksim'iĝ'is al la urb'o, ne'atend'it'e ili ĉiu'j halt'is ĉe la bord'o de la river'o Sijob. Oni pren'is tio'n kiel bon'a'n sign'o'n kaj tie en'ter'ig'is la rest'aĵ'o'j'n de la sankt'ul'o. Post la en'ter'ig'o sur la sam'a lok'o ek'ŝpruc'is akv'o'font'o. La samarkand'an'o'j uz'as ĝi'a'n akv'o'n ĝis nun, kred'ant'e je ties san'ig'a fort'o. Intern'e de la maŭzole'o vid'ebl'as 18-metr'a tomb'o de Hoĝa Danijar, pri kies long'ec'o cirkul'as divers'a'j legend'o'j ...

La observatori'o de Ulugbek

Mirzo Ulugbek (ver'a nom'o Muhammad Taragaj, 1394-1449) fam'iĝ'is ne nur kiel la kre'int'o de astronomi'a skol'o en Samarkando, sed ankaŭ kiel la fond'int'o de la observatori'o, en kiu labor'is talent'a'j astronom'o'j Kaz'i-Zade Rum'i, Gijasuddin Ĝemŝid, Al'i Kuŝĉi kaj ali'a'j. En 1428-1429 oni konstru'is la majest'a'n observatori'o'n, en kiu Ulugbek sukces'is instal'i tiu'temp'e la plej modern'a'j'n instrument'o'j'n. Kiel skrib'is Zahiriddin Babur, „sur la alt'aĵ'o Kuhak Mirzo Ulugbek konstru'ig'is alt'eg'a'n konstru'aĵ'o'n de la observatori'o por kompil'ad'o de la astronomi'a'j tabel'o'j”. Laŭ Babur ĝi est'is tri'etaĝ'a cilindr'o'form'a konstru'aĵ'o, kovr'it'a per bel'eg'a'j kahel'o'j. Ĝi'a diametr'o ampleks'is 46 metr'o'j'n, ĝi alt'is ne mal'pli ol 30 metr'o'j'n kaj en'hav'is grandioz'a'n instrument'o'n – marmor'a'n sekstant'o'n, per kiu oni observ'is sun'o'n, lun'o'n kaj planed'o'j'n.

El'star'a ating'o de samarkandaj astronom'o'j sub la gvid'o de Ulugbek est'is la de ili kompil'it'a stel'a katalog'o Ziĝi Guragani (1437), kiu est'as kon'at'a kiel Stel'a'j tabel'o'j de Ulugbek. Ulugbek mem skrib'is: „Ĉio, kio'n observ'o'j kaj spert'o ek'sci'is pri la mov'ad'o de la planed'o'j, est'as trans'don'it'a por konserv'o al tiu ĉi libr'o”. En la verk'o oni resum'is la baz'o'n de astronomi'a'j esplor'o'j, far'it'a'j de la orient'a'j scienc'ist'o'j dum mult'a'j jar'cent'o'j. Ties ĉef'a valor'o konsist'as en tio, ke en la verk'o est'as determin'it'a'j la koordinat'o'j de 1018 stel'o'j. Ulugbek ankaŭ mal'kovr'is proksim'um'e 200 antaŭ'e ne'kon'at'a'j'n stel'o'j'n. Dum kelk'a'j jar'cent'o'j la tabel'o'j est'is ne'super'ebl'a'j laŭ preciz'ec'o.

Kontraŭ'leĝ'a kopi'ad'o

Laŭ'long'e de la strat'o'j de la ĉef'urb'o Antananariv'o star'as bret'ar'o'j sur kiu'j est'as prezent'at'a'j kaj vend'at'a'j kompakt'a'j disk'o'j kun bunt'a'j album'sak'et'o'j. Amplif'il'o kaj televidileto montr'as prov'aĵ'o'n por log'i klient'o'j'n.

Tem'as pri vend'ist'o'j de kontraŭ'leĝ'a'j kased'o'j kaj disk'o'j kun kant'o'j, film'o'j aŭ skeĉ'o'j malagas'a'j kaj fremd'a'j. La lok'a'j original'o'j sam'temp'e vend'iĝ'as, kvin'obl'e pli kost'a'j ol la kontraŭ'leĝ'a'j produkt'aĵ'o'j, en butik'o'j. El Azi'o ven'as amas'e kopi'o'j de fremd'a'j produkt'aĵ'o'j. Apud'strat'a vend'ad'o furor'as pro tio, ke la plej mult'a'j pov'as aĉet'i nur tio'n, kio mal'mult'e kost'as. Pro la alt'a profit'o rapid'e pli'riĉ'iĝ'as la „pirat'o'j”, kiel oni nom'as tiu'j'n kopi'em'ul'o'j'n. La aper'o de la kompakt'a disk'o pli'facil'ig'is ili'a'n task'o'n. Sufiĉ'as ja dispon'i pri komput'il'o kun gravur'il'o kaj pres'il'o por el'don'i tiom, kiom oni bezon'as.

Fals'a'j disk'o'j mult'e vend'iĝ'as precip'e antaŭ Krist'nask'o, Pask'o kaj la juni'a naci'a fest'o. Tamen la relativ'a komfort'o de tiu'j „pirat'o'j” daŭr'is nur 2 aŭ 3 jar'o'j'n. Antaŭ la fin'o de 2005, kant'ist'o'j kaj film'produkt'ant'o'j ek'ĉas'is ili'n tra la urb'o, konfisk'ant'e mil'o'j'n da kontraŭ'leĝ'a'j disk'o'j kaj nov'a'j'n komput'il'o'j'n. La art'ist'o'j ne plu el'ten'is la tro vid'ebl'a'n avantaĝ'o'n, kiu'n akir'is kopi'ist'o'j el ili'a ŝvit'o. Kvankam ekzist'as la oficial'a organ'o OMDA, supoz'at'a protekt'i la aŭtor'rajt'o'n, ĝi registr'as nur kopi'rajt'a'n mon'ĝir'ad'o'n post spektakl'o aŭ radi'o- kaj televid'o-el'send'o. La manifestaci'o far'e de la art'ist'o'j provok'is mal'favor'a'n re'ag'o'n, ĉar ankaŭ ili ne respekt'is la leĝ'o'n. Tial, pli post'e, ili'n akompan'is agent'o'j de OMDA aŭ polic'ist'o'j.

Ver'a ŝtel'ist'a ret'o dis'send'as la kopi'it'a'j'n disk'o'j'n tra la land'o. Plej strang'as tio, ke film'o apenaŭ projekci'at'a en kin'ej'o jam aĉet'ebl'as ĉe ne'rajt'a vend'ist'o eĉ en for'a kamp'ar'o de la provinc'o! Simpl'as la klar'ig'o: iu el la produkt'ant'o'j ŝat'as akir'i pli da profit'o kaj kaŝ'e ofert'as al kopi'em'ul'o'j la matric'o'n de la film'o. Tial kelk'a'j art'ist'o'j prefer'as rezign'i pri fam'iĝ'o kaj atend'as la oportun'a'n moment'o'n por mem'produkt'i anstataŭ est'i vor'at'a'j de profesi'a produkt'ant'o. Tamen fakt'o ne'refut'ebl'a est'as la (ebl'e sol'a) pozitiv'a flank'o de kopi'ad'o: la rapid'eg'a dis'kon'ig'o kaj dis'fam'ig'o de nov'a'j talent'ul'o'j tra la tut'a land'o. Ceter'e, la ĝis'nun'a kopi'rajt'o koncern'as nur la lok'a'j'n produkt'aĵ'o'j'n, ebl'ig'ant'e al la vend'ist'o'j kopi'i kaj vend'i art'ist'a'n artikl'o'n el ekster'land'o.

Se re'ven'i al la kompakt'a disk'o, kelk'a'j kontraband'int'o'j (ĉef'e fi'turist'o'j el Eŭrop'o) prov'is produkt'i mal'bon'kvalit'a'j'n film'o'j'n pornografi'a'j'n kaj dis'send'as ili'n tra organiz'it'a vend'o'ret'o. Ne facil'as trov'i tia'j'n film'o'j'n, ĉar nur el sub la aksel'o'j de sur'strat'a vend'ist'o ili akir'ebl'as.

Ali'flank'e, kopi'ad'o ne lim'iĝ'as nur al kontraŭ'leĝ'a gravur'ad'o de art'ist'a'j disk'o'j, sed etend'iĝ'as ankaŭ al komput'il'a'j program'o'j tre divers'a'j. Per kvar eŭr'o'j oni pov'as aĉet'i komput'il'lud'o'n, ko'do'rom'o'n pri lern'ad'o de la angl'a aŭ program'o'n pri bild'o'pri'labor'o. Sam'e facil'as en'man'ig'i al si versi'o'n de la mastr'um'a'j sistem'o'j MS Windows 98 kaj XP aŭ la last'a'n el'don'o'n de la ofic'ej'a program'o MS Office. Antaŭ unu jar'o tamen, agent'o'j de Microsoft en Antananariv'o far'is kontrol'o'n ĉe ret'kaf'ej'o'j, komput'il'vend'ej'o'j kaj en kelk'a'j privat'a'j firma'o'j. Kiam mank'is Microsoft-licenc'o, ili pag'ig'is al la respond'ec'ul'o milion'o'j'n da arjaroj (1 eŭr'o = 2500 MGA) kiel mon'pun'o'n, sen forges'i konfisk'i ĉiu'j'n material'o'j'n.

Ĉef'a font'o de program'o'j kaj fremd'a'j kant'o'j est'as la ret-el'ŝut'ad'o, dum film'o'j akir'ebl'as dank'e al per'satelit'a televid'kanal'o. En'prizon'ig'ad'o de la delikt'ul'o'j ne for'ig'os la ŝtel'kopi'ad'o'n, ĉar la kvalit'o est'as ne ĉiam la traf'a argument'o antaŭ mizer'eg'a konsum'ant'o. Ceter'e, apenaŭ percept'ebl'as la kvalit'a diferenc'o kompar'e al la original'o.

Bat'o sub la zon'o

Mi'n tre konstern'is la bat'o'j sub la zon'o de Gerrit Berveling kontraŭ la kandidat'ig'o por la Nobel'premi'o pri pac'o de la konservativ'a (?) parlament'an'in'o Ayaan Hirsi Al'i (MONATO 2006/3, p. 11). Mank'as konvink'a'j argument'o'j, abund'as vort'o'j kaj esprim'o'j nutr'it'a'j de negativ'a'j emoci'o'j.

Ne grav'as sci'i, ĉu oni pov'as cirkumcid'i vir'in'o'n aŭ ne, grav'as la pac'em'a batal'o de viktim'o kontraŭ tiu grav'a mutil'o. Krom'e, en intervju'o ŝi akcent'is, ke tem'as pri origin'e afrik'a kaj do ne islam'a kutim'o. Tamen ŝi firm'e batal'as kontraŭ la sub'prem'ad'o de la vir'in'o en divers'a'j islam'a'j kultur'o'j. Ŝi kaj Theo van Gogh sur'baz'e de esprim'liber'o klar'ig'is si'a'n opini'o'n pri cert'a'j aspekt'o'j de islam'o. Se vi aŭ mi ne plu rajt'as esprim'liber'e klar'ig'i propr'a'n opini'o'n, ni tuj for'ĵet'u la akir'aĵ'o'j'n de la kler'ism'o kaj de la demokrati'o. Krom'e ĉiu, kiu opini'as, ke oni insult'is aŭ provok'is li'n, rajt'as plend'i en (inter'naci'a) tribunal'o.

La nederlandaj gazet'ar'o kaj televid'o mal'kovr'as klar'e, kio'n ver'e mal'ŝat'as mult'a'j nederland'an'o'j pri Hirsi Al'i. Unu'e, ŝi kaj Theo mal'kaŝ'e dir'as, kio'n ili'a'j sam'land'an'o'j pens'as, sed pro histori'a'j kial'o'j (la tiel nom'at'a sen'lim'a nederlanda toler'em'o) ne kuraĝ'as laŭt'e esprim'i. La plej grav'a kial'o tamen est'as, ke Ayaan iĝ'is „religi'a mal'fidel'ul'in'o”. Mult'o'n an'o'j de religi'o pov'as pardon'i, sed ateism'o'n ... Imag'u, ateist'o, kiu'n oni kandidat'ig'as por la Nobel'premi'o pri pac'o. Sufiĉ'as rigard'i nom'o'j'n kiel Henry Kissinger, Yasser Arafat, Wangari Maathai aŭ Lech Wałęsa por konstat'i, ke Berveling ebl'e prav'as. Anstataŭ Hirsi Al'i oni kandidat'ig'u la „pi'a'n” Condoleezza Rice. Oni laŭd'as ŝi'a'j'n insult'o'j'n kaj provok'o'j'n kontraŭ la Inter'naci'a Rajtaro, aplaŭd'as por la bombard'ad'o'j kontraŭ sen'kulp'a'j civit'an'o'j de islam'a'j land'o'j kaj pardon'as la turment'o'j'n kontraŭ „teror'ist'o'j” en koncentr'ej'o'j, kiel tiu'j en Guantanamo, Abu Ghraib, ktp, ktp.

Al'don'e kelk'a'j saĝ'a'j vort'o'j de Salm'a'n Rushdie: „En la nom'o de di'o, iom'et'e ni mal'ferm'u la kosm'o'n!”

La karikatur'o'j: kalumni'o, koler'o kaj iom da kompren'o

Vi vol'as el'don'i la karikatur'o'j'n en ni'a gazet'o, ĉu ne?
Ver'e!
Ĉu vi ne pens'as, ke ni embaras'iĝ'os?
Ne! Ni est'as dan'a gazet'o. Kiu leg'as la dan'a'n? Neni'u ekster Dani'o iam eĉ aŭd'os pri tio.
(El la gazet'o Jerusalem Post)

Oni ne sci'as, ĉu okaz'is simil'a inter'parol'o antaŭ la 30a de septembr'o 2005, kiam la ĉef'redaktor'o de la dan'a gazet'o Jyllands-Post'e'n permes'is el'don'i 12 karikatur'o'j'n pri la profet'o Muhamado, desegn'aĵ'o'j, kiu'j simpl'e pro tio, ke ili bild'ig'is la profet'o'n, ofend'is islam'an'o'j'n tra la tut'a mond'o.

Tamen, kiu nun dub'as pri la mal'ver'o de la supoz'o, ke neni'u ekster Dani'o iam eĉ aŭd'os pri tio? Tiu ĉi trankvil'a, ne tre kon'at'a land'et'o, kun loĝ'ant'ar'o de 5,3 milion'o'j, antaŭ'e fam'iĝ'is plej'part'e pro la verk'ist'o H. C. Andersen, la mar'vir'in'et'o, la Tivoli-ĝarden'o'j, elit'a'j mebl'o'j kaj bon'gust'a'j pork'aĵ'o'j, lakt'aĵ'o'j kaj buter'pan'o'j. Sed nun, pro la karikatur'o'j, ĉiu aŭd'is pri Dani'o.

Liber'a esprim'ad'o

La publik'ig'o de la karikatur'o'j ek'ig'is event'o'j'n, kiu'j kulmin'is en manifestaci'o'j en mult'a'j land'o'j de la mond'o kaj ekzamen'ig'is hom'a'j'n rajt'o'j'n kaj liber'a'n esprim'ad'o'n. Ekzempl'e jam la 19an de oktobr'o 2005 ambasador'o'j de islam'a'j land'o'j skrib'e plend'is al la dan'a ĉef'ministr'o Anders Fogh Rasmussen pro la karikatur'o'j. Tiu skrib'e respond'is: „La liber'a esprim'o mem est'as la fundament'o de la dan'a demokrati'o. Tiu liber'a esprim'o est'as tre ampleks'a, kaj la dan'a reg'ist'ar'o ne pov'as influ'i la gazet'ar'o'n.”

La 23an de oktobr'o tri ne-reg'ist'ar'a'j parti'o'j propon'is al la ĉef'ministr'o, ke li renkont'u la ambasador'o'j'n por diskut'i la kriz'o'n. Rasmussen rifuz'is, klar'ig'ant'e, ke la afer'o tem'as pri fundament'a'j princip'o'j kaj do ne taŭg'as kun'ven'i. La 15an de novembr'o la mond'a asoci'o de gazet'o'j WAN (World Association of Newspapers) kritik'is la islam'a'n konferenc'o'n pro ties fort'a kritik'o kontraŭ Jyllands-Post'e'n.

Dolor'o

Inter novembr'o kaj januar'o la situaci'o akr'iĝ'is. Islam'an'o'j postul'is, ke la redaktor'o pardon'pet'u: tiu, bedaŭr'ant'e la dolor'o'n, kiu'n islam'an'o'j sent'is, tamen insist'is, ke li rajt'is publik'ig'i la karikatur'o'j'n. Kelk'a'j dan'a'j imam'o'j prezent'is la afer'o'n al koleg'o'j kaj aŭtoritat'o'j en si'a'j de'ven'land'o'j, uz'ant'e ankaŭ ali'a'j'n karikatur'o'j'n ol tiu'j'n de Jyllands-Post'e'n, kaj tiel inter'naci'iĝ'is la afer'o.

En Dani'o streĉ'iĝ'is la politik'a etos'o, malgraŭ pac'ig'et'a'j propon'o'j flank'e de la gazet'o, la ĉef'ministr'o kaj reprezent'ant'o'j de la islam'an'o'j. La prezid'ant'in'o de la Dan'a Popol'a Parti'o, Pi'a Kjærsgård, tamen akuz'is la Islam'a'n Asoci'o'n pri ŝtat'perfid'o kaj la asoci'o proces'is kontraŭ ŝi pri kalumni'o.

Per'fort'o'j

Fin'e sen'pacienc'iĝ'is la islam'an'a komun'um'o kaj tut'mond'e koler'is kaj tumult'is. Sekv'is per'fort'o'j kaj tre publik'a'j manifestaci'o'j. Malgraŭ tio, ke la situaci'o en Dani'o trankvil'iĝ'is, la etn'a'j dan'o'j kaj la 200 000 islam'an'o'j en la land'o tim'as la sekv'o'j'n.

Dani'o part'o'pren'is la tiel nom'at'a'n kontraŭ'teror'ism'a'n milit'o'n post la 11a de septembr'o 2001, sed dan'o'j kred'is ĝi'n tre for'a, mal'proksim'a afer'o: teror'ism'a'n atak'o'n en Dani'o ili taks'is apenaŭ ver'ŝajn'a. Tamen, vid'int'e en la televid'o inter'ali'e la brul'ig'o'n de dan'a'j flag'o'j – flag'o, kiu por islam'an'o'j far'iĝ'is simbol'o de mal'just'a milit'o kontraŭ la islam'a komun'um'o – nun dan'o'j kompren'as, ke ankaŭ ili loĝ'as en la mond'a vilaĝ'eg'o.

Dialog'o

Ĝis nun okaz'is neni'a mal'bon'o en Dani'o kaj, fakt'e, rezult'iĝ'is io pozitiv'a. Unu'e, oni mult'e parol'as pri la princip'o kaj la signif'o de liber'a esprim'o. Unu el la plej uz'at'a'j vort'o'j en la dan'a lingv'o far'iĝ'is „dialog'o”, kaj la amas'komunik'il'o'j dediĉ'is mult'e da temp'o kaj spac'o al la tem'ar'o. Du'e, kresk'as interes'o pri la kultur'o kaj la religi'o de la tiel nom'at'a'j nov'a'j dan'o'j. En libr'ej'o'j ne rest'as ekzempler'o'j de la Koran'o kaj grup'o de jun'a'j islam'an'o'j propon'as vizit'i dan'a'j'n klub'o'j'n kaj famili'o'j'n por klar'ig'i pri si'a'j religi'o kaj kultur'o.

Ali'flank'e okaz'as ankaŭ io mal'pli pozitiv'a. Laŭ opini'o-sond'o'j perd'as sub'ten'o'n la social'demokrat'o'j, dum gajn'as la ksenofobi'a Dan'a Popol'a Parti'o. Tim'i kaj est'ont'ec'o'n kaj fremd'ul'o'j'n est'as kun'miks'aĵ'o danĝer'a.

Valor'a pri'pens'ind'aĵ'ar'o? Ali'a opini'o

En MONATO 3/2006, p. 20-21, Donald Broadribb pren'is libr'o'n kiel pretekst'o'n por filozofi'um'i pri la rilat'o'j inter kultur'o kaj lingv'o, pri fonologi'a'j problem'o'j kaj la diferenc'o'j inter traduk'ad'o kaj interpret'ad'o. La redakci'o don'is fot'o'n pri libr'o-kovr'il'o kaj ĉe la fin'o de la tekst'o feliĉ'e eĉ la bibliografi'a'j'n inform'o'j'n. Pri la en'hav'o de la libr'o oni ek'sci'is neni'o'n, nek la trakt'it'a'j'n tem'o'j'n, nek la nom'o'j'n de la aŭtor'o'j.

Tio est'as mis'trakt'o de la organiz'int'o'j kaj kontribu'int'o'j de tre alt'kvalit'a simpozi'o, kiu real'iĝ'is en Gotenburgo. Ja est'as kon'at'e, ke nur mal'mult'a'j esperant'ist'o'j interes'iĝ'as pri fak'a'j tem'o'j, kaj fak'libr'o'j pro tio tre mal'bon'e vend'iĝ'as. Des pli la recenz'o'j est'u alt'kvalit'a'j kaj inform'o'don'a'j. Se oni sekv'as la difin'o'n de „recenz/i” en NPIV, recenz/o ja dev'us en'hav'i „mal'long'a'n kritik'a'n raport'o'n pri iu verk'o”. Do, unu'e oni dev'as honest'e inform'i pri la en'hav'o de la verk'o kaj nur post'e kritik'u, (mal)laŭd'u, filozofi'um'u ktp. Ĉar la recenz'int'o ne plen'um'is si'a'n task'o'n (mir'ig'e, ĉar pri li'a kapabl'o mi ne dub'as), mi menci'as la ĉapitr'o'j'n de la (ne)recenz'it'a volum'o:

Christer Kiselman: Prefac'e / Antaŭ'parol'o
Sture Allén: In the spirit of cultural communication (Spirit'e de kultur'a komunik'ad'o)
Jouko Lindstedt: Inter'lingv'a komunik'ad'o sen inter'lingv'o: la balkani'a model'o (Cross-language communication without a lingua franc'a: the Balkan model)
Renat'o Corsetti: La arb'o daŭr'ig'as verd'a si'a'n verd'ec'o'n: lingv'a'j kaj kultur'a'j aspekt'o'j de la lern'ant'o-lingv'o ĉe lern'ant'o'j de esperant'o (The tre'e still greens its greenness: linguistic and cultural aspects of the interlanguage of people learning Esperant'o)
Lars-Gunnar Andersson: What makes a language hard? (Kio far'as lingv'o'n mal'facil'a?)
Detlev Blank'e: Traduk'ad'o kaj esperant'o: traduk'scienc'a'j aspekt'o'j (Trans'lati'o'n and Esperant'o: on som'e problems of trans'lati'o'n theory)
Probal Dasgupta: Kultur'a'j lim'o'j kaj la civil'a soci'o en mult'lingv'a soci'o: al'ir'o substanc'ism'a (Cultural boundaries and civil society in a multilingual society: a substantiv'ist approach)
Probal Dasgupta: La communauté ouverte, les langues en Ind'e et l'espéranto: une perspective substantiv'ist'e (La mal'ferm'it'a soci'o, la lingv'o'j en Barato kaj esperant'o: perspektiv'o substanc'ism'a)
Ilona Koutny: Inter'kultur'a komunik'ad'o en Eŭrop'o: la angl'a kaj esperant'o kiel alternativ'a'j komunik'il'o'j (Intercultural communication in Europe: English and Esperant'o as alternativ'e communication tools)
Humphrey Tonkin: Esperant'o: La kultur'a dimensi'o (Esperant'o: The cultural dimensi'o'n)
Franz-Georg Rössler: La muzik'o – ĉu ver'e inter'naci'a lingv'o? (Music – is it really an international language?)
Zlatko Tišljar: Ĉu inter'kultur'a'j diferenc'o'j help'as aŭ mal'help'as la inter'kultur'a'n dialog'o'n? (Ar'e intercultural differences helpful for the process of intercultural dialogue?)

Symposium on Communication Across Cultural Boundaries/Simpozi'o pri inter'kultur'a komunik'ad'o, 2003-08-02-03. Red. Christer Kiselman. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2005. 157 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 80-85853-82-5.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Kribr'il'o mort'ig'a

Ek'de 1991 en Aŭstrio kaj ĉirkaŭ'a'j land'o'j la min'ist'a tine'o (Cameraria ohridella) ĉiu'n somer'o'n brun'ig'as la foli'o'j'n de hipokaŝtan'o'j. La parazit'o, hav'ant'e en la jar'o tri ĝis kvar generaci'o'j'n, rapid'e pli'mult'iĝ'as, tamen pro ĝi mort'is ĝis nun neni'u arb'o.

Nun ali'a papili'o mort'ig'e minac'as la ale'o-arb'o'j'n en Vieno. La blu'kribr'il'a raŭp'o (Zeuzera pyrina) atak'is cent'o'j'n da arb'o'j, precip'e fraksen'o'j'n. La damaĝ'ul'o dis'vast'iĝ'is ĉef'e en la jar'o 2003, kiam la somer'o est'is tre varm'a. Mult'e da arb'o'j est'as nun tiom mal'fort'a'j kaj fal'em'a'j, ke oni dev'as for'seg'i ili'n. Por neni'ig'i la raŭp'o'j'n oni brul'ig'as la lign'o'n kaj re'plant'os ali'a'j'n, pli rezist'em'a'j'n ale'o-arb'o'j'n.

La fin'o de mal'mult'e'kost'a energi'o

La daŭr'a kresk'ad'o de naft'o'prez'o'j konsci'ig'as hom'o'j'n, apart'e okcident'an'o'j'n, ke tiu ĉi krud'material'o est'as alt'valor'a kaj sam'temp'e rar'a krud'material'o. Ĉu jen la fin'o de la ekonomi'o baz'it'a sur naft'o?

Est'ont'a evolu'o de naft'o'prez'o'j

La nun'a'n pli'alt'iĝ'ad'o'n de naft'o'prez'o'j part'e klar'ig'as nun'a'j politik'a'j kaj natur'a'j mal'facil'aĵ'o'j, nom'e la milit'o en Irako, politik'a mal'kviet'o en Venezuelo, kaj last'e la uragan'o, kiu ruin'ig'is la sud'a'j'n ŝtat'o'j'n de Uson'o. Sed ankaŭ struktur'a'j cirkonstanc'o'j, pli kaj pli fort'iĝ'ont'a'j, klar'ig'as la situaci'o'n, nom'e la ekonomi'a dis'volv'iĝ'o de Ĉini'o, Barato kaj Brazilo, kaj la daŭr'a alt'a nivel'o de konsum'ad'o en evolu'int'a'j land'o'j. Krom'e, oni ne plu mal'kovr'is grav'a'j'n naft'o'rezerv'o'j'n de tri'dek'o da jar'o'j kaj la nun'a'j el'trov'o'j ne kompens'as la kresk'o'n de la tut'mond'a postul'ad'o.

Kvankam tio est'as varm'e disput'at'a afer'o, pli kaj pli da fak'ul'o'j, reg'ist'ar'o'j kaj eĉ petrol'firma'o'j publik'e agnosk'as, ke nun ven'as temp'o de daŭr'e mult'e'kost'a naft'o. Jam juni'e 2004, raport'o de la franc'a reg'ist'ar'o unu'a'foj'e asert'is la ne'evit'ebl'o'n de evolu'o tia. Post Shell [ŝel] en 2004, la firma'o Texaco [tek'sak'o] atent'ig'is en septembr'o 2005 pri daŭr'e alt'a'j naft'o'prez'o'j, ĉar la postul'ad'o jam kresk'as pli rapid'e ol la propon'ad'o. Cert'e ne est'as hazard'o, ke la uson'a reg'ist'ar'o nun reg'as tri kvar'on'o'j'n de la mond'a'j naft'o'rezerv'o'j, ĉu per alianc'o, ĉu per'fort'e, tra la milit'o en Irako, ĉe'est'o de soldat'o'j en mez'a Azi'o, konstru'ad'o de naft'o'dukt'o de Azerbajĝano al Turki'o, politik'a'j prem'o'j al Venezuelo kaj Irano ktp. Ĉu ali'a'j energi'font'o'j kapabl'os proviz'i ni'n per abund'a kaj mal'mult'e'kost'a energi'o?

Vegetal'a brul'aĵ'o aŭ nutr'aĵ'o?

Esper'o nun kuŝ'as en alternativ'a'j energi'font'o'j, ĉef'e re'nov'ig'ebl'a'j. Cert'e, oni pov'us ekspluat'ad'i bitum'a'j'n sabl'o'j'n (ĉef'e en Kanado), sed la el'tir'ad'o de tia naft'o est'as tre energi'kost'a, ĉar ĝi konsum'as grand'eg'a'j'n kvant'o'j'n da gas'o. Esper'o'plen'a solv'o est'as la tiel nom'at'a vegetal'a brul'aĵ'o el kultiv'a'j plant'o'j, apart'e ole'o'nap'o (sed ĉi'a'j plant'o'j taŭg'as, eĉ plant'a rub'aĵ'o kaj uz'it'a frit-ole'o). Franci'o, iam'a el'star'a produkt'ant'o de vegetal'a'j brul'aĵ'o'j, intenc'as re'lanĉ'i larĝ'skal'a'n produkt'ad'o'n. Sed est'is jam kalkul'it'e, ke la anstataŭ'ig'o de klasik'a benzin'o per vegetal'a benzin'o en Franci'o uz'us almenaŭ du tri'on'o'j'n de la land'a agrikultur'a teren'o! Laŭ Eŭrop'a Komision'o ĉirkaŭ 10-15 % de la agrikultur'a'j teren'o'j en Eŭrop'o pov'us est'i dediĉ'it'a'j al ole'o'nap'o, proviz'ant'e ĉirkaŭ 20 % de la brul'aĵ'o konsum'at'a de la trafik'o eŭrop'a. Lim'ig'o al la ole'o'nap'a kultiv'ad'o est'as la neces'o nutr'i hom'o'j'n, inkluziv'e vetur'ant'o'j'n.

Ĉu nukle'a energi'o est'us solv'o? De'nov'e, la nombr'o de nukle'a'j central'o'j neces'a'j est'us tiel alt'a, ke la kon'at'a'j rezerv'o'j de urani'o est'us konsum'it'a'j post 20-30 jar'o'j, eĉ se oni ne atent'as la mank'o'n de akv'o por mal'varm'ig'i la reaktor'o'j'n kaj la trakt'ad'o'n de tiom alt'a kvant'o de radioaktiv'a rub'aĵ'o. Sam'e, vent'a kaj sun'a energi'o'j hav'as si'a'n lim'ig'o'n kaj ne anstataŭ'os naft'o'n.

Ĉu hidrogen'a est'ont'ec'o?

Mirakl'a energi-font'o ŝajn'e est'as hidrogen'o. Hidrogen'o est'as brul'aĵ'o tiel taŭg'a kaj efik'a kiel naft'o, kaj la tiel nom'at'a „hidrogen'a ekonomi'o” est'as ja aktual'e plej laŭ'mod'a. La uson'a prezid'ant'o Bush [buŝ] jam esprim'is si'a'n interes'o'n pri tia ekonomi'o. Sed hidrogen'o ne est'as energi'font'o, nur energi'stok'il'o: sen'miks'a'n hidrogen'o'n oni tir'as el akv'o per energi'kost'a procez'o. Krom'e, tiu'cel'e oni bezon'as pur'eg'a'n akv'o'n, kies produkt'ad'o ankaŭ postul'as grand'a'n kvant'o'n da energi'o. La neces'a energi'font'o est'us aŭ elektr'o (nukle'a, akv'a, sun'a, vent'a), aŭ naft'o. Se ĉiu'j uson'a'j vetur'il'o'j funkci'us per hidrogen'o, la uson'a konsum'ad'o de akv'o pli'alt'iĝ'us je 10 % en land'o kie tia konsum'ad'o jam est'as alt'eg'a. Hidrogen'o ver'ŝajn'e long'e rest'os mult'e'kost'a brul'aĵ'o, ne oft'e uz'at'a pro lim'ig'o de baz'a'j energi'font'o'j.

Fin'fin'e rest'as pli'efik'ig'o de la energi'uz'ad'o. Tio est'as ja grav'a „font'o de energi'o”, ĝust'e dir'it'e de „ne'energi'o”. La nun'a'j teknik'o'j jam help'as ating'i grav'a'j'n rezult'o'j'n kaj ebl'us kvar'on'ig'i la mond'a'n konsum'ad'o'n de energi'o. Tiel nom'at'a'j hibrid'a'j vetur'il'o'j, hav'ant'a'j benzin'a'n kaj elektr'a'n motor'o'j'n, jam ŝpar'as tri'on'o'n de la neces'a benzin'o. Pliperfektigitaj solv'o'j ebl'ig'as fabrik'i aŭt'o'j'n, kiu'j konsum'ad'as nur 1 ĝis 2 litr'o'j'n da benzin'o en 100 km, sed ili'a kost'o est'as alt'eg'a.

Ŝanĝ'iĝ'ont'a viv'stil'o

Neni'u energi'o pov'os sol'a anstataŭ'i naft'o'n. Ver'ŝajn'e la solv'o est'os miks'o de tiu'j ĉi energi'font'o'j kaj energi'ŝpar'o'j. Al la hom'ar'o ne tuj mank'os energi'o, sed cert'as, ke la epok'o de mal'mult'e'kost'a energi'o baldaŭ fin'iĝ'os. Transport'ad'o de var'o'j tra la mond'o kaj sen'ĉes'a vetur'ad'o iom post iom mal'kresk'ad'os. Tio evident'ig'as, ke la mal'ŝpar'em'a viv'stil'o kiel la nun'a okcident'a profund'e ŝanĝ'iĝ'os kaj ŝanĝ'end'os dum la ven'ont'a'j jar'dek'o'j. Tio pov'us signal'i la komenc'o'n de mond'a ekonomi'a katastrof'o, sed ankaŭ pov'as est'i okaz'o raci'ig'i kaj re'hom'ig'i ni'a'n ekonomi'a'n sistem'o'n.

La mal'grand'a Budh'o

Mez'e de mart'o la gazet'ar'o anonc'is la mal'aper'o'n de Ram Bahadur Bamjan, ali'nom'at'a „la mal'grand'a Budh'o”. Iom post'e BBC anonc'is, ke Bed Bahadur Lam'a, prezid'ant'o de la budh'an'a asoci'o Om Namo Buddh'a Tapaswi Sewa Samiti parol'is kun li, kaj ke li dir'is, ke li'a'j ge'patr'o'j ne tim'u, kaj ke li re'ven'os post 6 jar'o'j. La jen'a'n artikol'o'n skrib'is nepala kun'labor'ant'o de MONATO kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ la mal'aper'o de la knab'o.

En la vilaĝ'o Ratanapuri de la Bar'a-distrikt'o, kiu situ'as preskaŭ 100 km sud'e de Katmando, daŭr'as la medit'ad'o de 16-jar'a knab'o. Li'a nom'o est'as Ram Bahadur Bamjan'. Li silent'e sid'as sub arb'o kun si'a'j krur'o'j kruc'it'a'j de la 17a de maj'o 2005. Li nek parol'as, nek star'as, nek manĝ'as, nek trink'as eĉ akv'o'n. Li nur sid'as kun ferm'it'a'j okul'o'j kaj ferm'it'a buŝ'o. Li medit'as. Li est'as vest'it'a nur en blank'a ŝal'o. Li'a'j long'eg'a'j har'o'j kovr'as li'a'j'n okul'o'j'n. Mult'a'j hom'o'j vizit'as la lok'o'n kaj, vid'ant'e li'n, don'is al li la nom'o'n „la mal'grand'a Budh'o”.

Antaŭ pli-mal'pli 2600 jar'o'j ankaŭ la Grand'a Budh'o, for'las'int'e si'a'n palac'o'n kaj famili'an'o'j'n medit'ad'is sam'e. Budh'o ating'is la nirvan'a'n stat'o'n medit'int'e dum long'a temp'o.

Ram Bahadur Bamjan' vizit'is Lumbin'i, kiu est'as 250 km okcident'e de Bar'a, kaj li komenc'is medit'ad'i re'ven'int'e de Lumbin'i. Li jam medit'as nun naŭ monat'o'j'n kaj vol'as daŭr'ig'i dum 6 jar'o'j. Li'a patr'in'o ankaŭ nom'iĝ'as Mayadevi, sam'e kiel la patr'in'o de Budh'o nom'iĝ'is Mayadevi. Li'a patr'in'o sven'is, sed la knab'o vol'as medit'i ses jar'o'j'n kaj ating'i la grand'a'n nirvan'o'n, sam'e kiel Gotam'o Budh'o ating'is nirvan'o'n antaŭ 2600 jar'o'j.

Li est'as la kvin'a fil'o de Mayadevi, kiu hav'as sep fil'o'j'n. Ĉiu'tag'e mult'a'j hom'o'j vizit'as la lok'o'n. Oni nur pov'as vid'i li'n de 50 metr'o'j, ĉar mult'a'j vizit'as li'n, kaj li'a'j famili'an'o'j aranĝ'as ĉio'n tiel, ke la hom'o'j ne ĝen'os li'n. Oni dir'as, li nur parol'is aŭ kri'is unu foj'o'n, kiam serpent'o mord'is li'n.

Kurac'ist'o'j kaj scienc'ist'o'j vol'as diagnoz'i li'n sen ĝen'i al li'a medit'ad'o. Sed kiel? Tio est'as ver'a defi'o. Kiam ribel'o'j de'nov'e ĝen'os, kiel oft'e okaz'as en Nepalo, ebl'e la knab'o trov'os nov'a'n metod'o'n por pac'o kaj amik'ec'o. Ebl'e iam li est'os pli grand'a Budh'o!

Prezid'i la propr'a'n psik'o'n

La sloven'a ŝtat'prezid'ant'o Janez Drnovšek, politik'e aktiv'a dum 20 jar'o'j, ek'ir'is laŭ nov'a voj'o. Operaci'it'a pro kancer'o kaj ne tut'e kurac'it'a, li decid'is turn'i si'n al alternativ'a viv'manier'o.

Nun Drnovšek, kiu prezid'is Jugoslavion en 1989 kaj 1990 kaj inter 1992 kaj 2002 la sloven'a'n reg'ist'ar'o'n kaj en tiu ĉi jar'o far'iĝ'is ŝtat'prezid'ant'o, viv'as en kamp'ar'a dom'o kaj nutr'as si'n laŭ san'ig'a'j metod'o'j. Tiel li intenc'as kontraŭ'batal'i la mal'san'o'n per la propr'a psik'o.

Tamen sam'temp'e li uz'as si'a'n pozici'o'n por divers'a'j human'ism'a'j entrepren'o'j. Li iniciat'is inter'trakt'o'j'n inter la serb'a reg'ist'ar'o kaj kosov'an'o'j; li engaĝ'iĝ'is por help'i la en'danĝer'ig'it'a'n popol'o'n de Darfur en Sudano star'ig'i tend'ar'o'n por rifuĝ'int'o'j; kaj li klopod'is ven'ig'i al inter'trakt'o'j en Sloveni'o la sudan'an reg'ist'ar'o'n kaj reprezent'ant'o'j'n de la ribel'ant'o'j.

Just'ec'o kaj evolu'o

En Sloveni'o li fond'is mov'ad'o'n por just'ec'o kaj evolu'o kiel ne'reg'ist'ar'a'n organiz'aĵ'o'n. Li vizit'is Israelon, kie li renkont'iĝ'is kaj kun jud'a'j kaj kun palestinaj gvid'ant'o'j kaj klopod'is persvad'i ili'n plu inter'trakt'i por trov'i pac'a'n inter'konsent'o'n.

Drnovšek dir'as: „La viv'o est'as moment'o'j de la nun'o. Se ni help'as al ali'a'j hom'o'j, ni sent'as, ke ni'a viv'o hav'as senc'o'n. Se ni ne ŝarĝ'as ni'n per tro da zorg'o'j kaj postul'o'j, ni est'os kviet'a'j kaj ni ne mal'san'os. Se ni komenc'e ord'ig'os ni'n kaj nur post'e klopod'os ord'ig'i ali'a'j'n, ni ebl'e est'os sukces'a'j. Se ni ne mensog'os al ni mem kaj al ali'a'j, la mond'o est'os mult'e pli simpl'a. Kaj en tia mond'o ni pov'os est'i feliĉ'a'j.”

Bat'o sub la zon'o (2)

Konstern'is mi'n en MONATO 2006/3, p. 11, la artikol'o „Mal'pac'ig'a pac'premi'o”. La „krim'o” de Ajaan Hirsi Al'i, kiu'n oni kandidat'ig'is por la Nobel'premi'o pri pac'o, est'as laŭ Gerrit Berveling ŝi'a batal'ad'o kontraŭ islam'o, precip'e pro vagin'a mutil'o de jun'a'j knab'in'o'j. Eĉ se islam'o ne kulp'as pri la ekzist'o de tiu hont'ind'a kutim'o (per egiptaj mumi'o'j est'as rivel'it'e, ke oni praktik'is tiu'n operaci'o'n long'a'temp'e antaŭ la nask'iĝ'o de Mahometo), kial ĝi ne lukt'is kaj ne lukt'as por for'ig'i tiu'n mal'human'a'n kutim'o'n? Ĉu Berveling sci'as neni'o'n pri la real'aĵ'o'j de la mond'o? Mi konsil'as al li la leg'ad'o'n de la verk'o de Suad Viv'brul'ig'it'a (honor'krim'o), el'don'it'a de Sat.

Pagan'a Tiran'o

Alban'o'j konserv'as mult'a'j'n pagan'a'j'n rit'o'j'n. Ekzempl'e, sur ĉiu nov'e konstru'it'a dom'o ili pend'ig'as marionet'o'n, ajl'o-bul'bar'o'n aŭ huf-fer'aĵ'o'n. Ili celebr'as ankaŭ kelk'a'j'n antaŭ'krist'an'a'j'n fest'o'tag'o'j'n: unu el ili est'as la Tag'o de la Somer'o la 14an de mart'o. La dat'o signif'as por alban'o'j nov'a'n sezon'o'n de agrikultur'a produkt'ad'o kaj tiel rilat'as al la ĝoj'o de la viv'o.

Antaŭ'e tiu'n tag'o'n fest'is ĉef'e la civit'an'o'j de Elbasan, en centr'a Albanio, sed en 2006 la tag'o'n fest'is la tut'a land'o, kaj special'e la ĉef'urb'o Tiran'o. Oni piknik'is, kolekt'is flor'o'j'n kaj far'is el ili kron'o'j'n. Krom'e oni prepar'is dolĉ'aĵ'o'j'n, inkluziv'e de ballokume [balokume], special'aĵ'o de Elbasan. Ĉi-jar'e en Tiran'o est'is aranĝ'it'a'j divers'a'j aktiv'aĵ'o'j, ne nur kuir'art'a'j, sed ankaŭ sport'a'j, danc'a'j, etnografi'a'j kaj muzik'a'j.

Bat'o sub la zon'o (3)

Ne pov'as mi ne re'ag'i al part'o de la artikol'o de Gerrit Berveling. Li skrib'is: „grav'a mutil'o de la vagin'o, part'a for'tranĉ'o de la vagin'a'j lip'o'j”. Mi ĝust'ig'as: Tem'as pri kutim'o de iu'j popol'o'j pri rit'a for'tranĉ'o de la klitor'o kaj kelk'foj'e ankaŭ de la et'a'j lip'o'j, por for'pren'i de la est'ont'a vir'in'o la seks'a'n ĝu'ad'o'n kaj konserv'i ŝi'n fidel'a al la edz'o. Por mi, vir'in'o, tio est'as grav'a sufer'ig'a mutil'ad'o. Mi nur pov'as gratul'i al sinjor'in'o Hirsi Al'i, kiu atak'as tiu'n mis'ag'ad'o'n.

Saĝ'a recenz'ant'o

La recenz'o pri Aventur'o'j de la brav'a soldat'o Ŝvejk dum la mond'milit'o (MONATO 2006/2, p. 24) est'as tre saĝ'a. Mi mi'a'vic'e rekomend'os tiu'n legend'a'n libr'o'n al ĉiu'j mi'a'j kon'at'o'j en la mond'o, kaj mi gratul'as al la recenz'ant'o kaj traduk'int'o.

Gvat'ant'o gvat'at'a

En 1978 la uson'a parlament'o, la t.n. „Kongres'o”, aprob'is la leĝ'o'n Spion'ad'o per Ekster'land'a Gvat'ad'o. Ĝi permes'as al la reg'ist'ar'o inter'ven'i en fremd'land'a komunik'ad'o sen ajn'a tribunal'a mandat'o.

Komenc'e la leĝ'o cel'is nur tele'komunik'ad'a'j'n kompani'o'j'n kaj ne mult'e tuŝ'is la inter'naci'a'n komerc'o'n aŭ individu'o'j'n. Inter'temp'e ŝanĝ'iĝ'is la situaci'o, ĉef'e pro Inter'ret'o, sed ankaŭ pro tim'o pri teror'ism'o. La leĝ'o pli vast'e aplik'iĝ'as, tiel ke kritik'ist'o'j de la uson'a prezid'ant'o Georg'e Bush akuz'as li'n respond'ec'i pri kontraŭ'leĝ'a tiran'a ŝtat'o.

Mult'a'j firma'o'j riĉ'iĝ'is pro la spion'ad'a leĝ'o, proviz'ant'e reg'ist'ar'a'j'n departement'o'j'n kaj la milit'ist'ar'o'n per ekip'aĵ'o'j, per kiu'j ebl'as gvat'i privat'a'j'n civit'an'o'j'n en Uson'o. La reg'ist'ar'o pov'as nun liber'e al'ir'i al privat'a'j komput'il'o'j kaj inform'iĝ'i pri privat'a'j afer'o'j.

Tio signif'as, ke ordinar'a'j civit'an'o'j perd'as si'a'j'n rajt'o'j'n pri liber'a inter'ŝanĝ'o de politik'a'j kaj kultur'a'j ide'o'j. Sed Bush, kiu iam dev'os al'front'i leĝ'o'don'ant'o'j'n en la uson'a parlament'o kaj defend'i si'a'n star'punkt'o'n, re'ten'as si'a'j'n pov'o'j'n tiel mis'uz'i la sistem'o'n kaj ag'i kontraŭ la uson'a konstituci'o.

Mi leg'is kaj re'leg'is ...

Mi tra'leg'is kaj re'leg'is kun grand'a interes'iĝ'o la rakont'o'n de Li'n Shong For'pas'is mi'a kar'ul'in'o (MONATO 2006/3, p. 12-13). Li'a'j tra'viv'aĵ'o'j kaj sufer'o'j lig'e kun la mal'san'o de li'a edz'in'o kaj post'a for'pas'o, li'a'j rezon'ad'o'j pri la am'o de la ge'edz'o'j kaj la neces'o esprim'i ĝi'n tut'sam'as kiel la mi'a'j, kvankam ni ambaŭ aparten'as al mal'sam'a'j kultur'o'j kaj loĝ'as en land'o'j mal'proksim'a'j unu de la ali'a je dek'mil'o'j da kilo'metr'o'j. Mi skrib'as tio'n ĉi okaz'e de la sep'jar'iĝ'o de ŝi'a for'pas'o je la 22a de april'o. Last'a'temp'e special'ist'o'j pri la famili'a viv'o, psikolog'o'j kaj seks'olog'o'j en ni'a land'o konsil'as, ke ge'edz'o'j dev'as pli oft'e esprim'i si'a'j'n am- kaj dank-sent'o'j'n unu al la ali'a.

Kronik'o'j de ni'a'j frustr'iĝ'o'j

„Popol'o, kiu ne kuraĝ'as rid'i pri si mem, ne est'as matur'a.” (Raymond Schwartz)

Mem'kritik'o, sam'e kiel si'n'mok'ad'o, oft'e rezult'as el klar'a mem'konsci'o. Stult'a'j est'as do soci'o'j aŭ hom'grup'o'j, kiu'j pren'as si'n mem tro serioz'e kaj, blind'ig'it'a'j de si'a'j ver'o'j, ne pov'as vid'i si'n en la spegul'o de la konsci'o. Ni, hero'a'j kaj sam'temp'e klaŭn'ec'a'j donkiĥot'o'j de Esperant'uj'o, est'us povr'a'j est'aĵ'o'j, se ni, de temp'o al temp'o, ne ig'us ni'n objekt'o de ni'a propr'a rid'o.

Ali'flank'e, obstin'a mal'kapabl'o rid'i pri si mem kre'as paradoks'o'n: ĝi vek'as rid'em'o'n. Nu, kial ni tiel oft'e pri'rid'as la Civit'o'n, eĉ se tiu rid'ad'o est'as kamufl'it'a per la elegant'o de ni'a'j retor'ik'aĵ'o'j?

Ĉi tie tem'as tamen pri ali'spec'a mok'ad'o, grav'a ating'o, pri kiu ni pov'as pli fier'e fanfaron'i ol pri la mult'nombr'a'j sabl'o'kastel'o'j, kiu'j'n ni, esperant'ist'o'j, ŝat'as konstru'i. Sam'ide'an'o'j, kolekt'o de „satir'o'j kaj humur'aĵ'o'j pri Esperant'o kaj esperant'ist'o'j”, kompil'it'a'j de Aleksander Korĵenkov, Sten Johansson kaj Valentin Melnikov, konduk'as ni'n al rid'ad'o, rid'et'o'j, foj'foj'e melankoli'a'j rid'o'j, ĉar fin'fin'e ĝi memor'ig'as ni'n pri ni'a hom'ec'o.

Rid'ant'e de tekst'o al tekst'o (dat'it'a'j de 1914 ĝis 2005), la leg'ant'o pas'os tra divers'kolor'a galeri'o de verk'ist'o'j, el kiu'j est'as okaz'a'j kaj „plen'temp'a'j” humur'ist'o'j: Vasilij Devjatnin, Juli'o Baghy, Trevor Steele, E. Wende, Raymond Schwartz, Liv'e'n Dek. Jen nur kelk'a'j el 21 aŭtor'o'j, kiu'j konsist'ig'as la kolekt'o'n. Ili plej'part'e karikatur'e bild'ig'as la fuŝ'aĵ'o'j'n de esperant'ist'o'j kaj/aŭ de ili'a verd'a mond'et'o.

Escept'o est'as Gonçalo Neves, kiu ir'as iom kontraŭ'direkt'e en Fak'ist'o'j: en scienc'a kongres'o, la part'o'pren'ant'a'j scienc'ist'o'j – pentr'it'a'j de la aŭtor'o kiel hom'o'j, kiu'j pli kaj pli mult'e special'ist'iĝ'as pri pli kaj pli mal'mult'o – est'as bis'e kaj fajf'e aklam'it'a'j, kvazaŭ film-stel'ul'o'j. Tiu situaci'o plu'as ĝis al'paŝ'as la podi'o'n, la last'a ĉe la last'a'j, iu „et'kresk'a barb'ul'o okul'vitr'a” por prezent'i al la publik'o dek'ses-regul'a'n help'lingv'o'n. La sekv'o est'as antaŭ'vid'ebl'a, eĉ se mank'as al la leg'ant'o iom da imag'pov'o: la publik'o li'n for'puŝ'as per „eksplod'a mal'aplaŭd'o”, ĉar al ĝi plaĉ'as nur „ampleks'e kompleks'a'j” el'trov'aĵ'o'j. Simpl'as la ide'o, sed la rakont'o est'as teks'it'a tiel (kun evident'a'j mark'o'j de la poet'a talent'o), ke la leg'ant'o ne sukces'os de'ten'i si'n de rid'ad'o.

Tut'sam'e, kiel ne pri'rid'i la fervor'a'n aŭskult'ant'o'n de kurt-ond'a'j – kaj tro kurt-daŭr'a'j kaj mal'oft'a'j – esperant'a'j radi'o'program'o'j? Pi'e li atend'as la hor'o'n de la el'send'o'j por fin'e nur kelk'a'j'n dis'a'j'n fraz'o'j'n aŭskult'i, pro oft'a'j fad'o'j kaj mal'help'o de famili'an'o'j, televid'ant'a'j en la sam'a ĉambr'o. Li'a plezur'o tre mal'long'e daŭr'as, ĉar el tri'minut'a radi'o'program'o li pov'as kapt'i nur kelk'a'j'n sekund'o'j'n da vort'o'j, ne pov'ant'e aŭskult'i la fin'a'n recept'o'n por la sukces'o de Esperant'o, don'it'a'n de intervju'at'o. Oni pov'as nur imag'i, ke la rol'ul'o, en tiu rakont'o de Roger Imbert, titol'it'a La nokt'o'j de Sam Ideano, sam'ide'an'e atend'os „ĉiu'n kvin'a'n semajn'o'n en la monat'o” por van'e prov'i aŭskult'i si'a'j'n ŝat'at'a'j'n el'send'o'j'n. Pro tia'j traf'a'j bild'ig'o'j, la leg'ant'o ebl'e ident'iĝ'os kun kelk'a'j rol'ul'o'j kaj tiel kun ili solidar'iĝ'os.

La demand'o pri la etern'a'j vers-far'ist'aĉ'o'j kaj pri mal'bon'a'j verk'ist'o'j kaj kanzon'ist'o'j de Esperant'uj'o est'as pri'trakt'it'a en rakont'o'j de plur'a'j aŭtor'o'j, en'tut'e 5 (Vasilij Devjatnin, Czesław Kozłowski, Sten Johansson, Trevor Steele kaj Christian Rivière). Ĉu „popol'o dir'as, Di'o dir'as”? En tiu okaz'o, bedaŭr'ind'e, jes.

Ne mank'as satir'o de Louis Beaucaire, kiu per si'a Kiel mi far'iĝ'is kun'fond'int'o de UEA (oni leg'u „Unu'iĝ'o de Esperant'ist'a'j Amordomoj”) al'don'as mal'prud'a'n spic'aĵ'o'n al la kolekt'o. Ĝi kontrast'as, ekzempl'e, kun la klasik'a Gast'am'o de Spomenka Štimec, ne nepr'e pro for'est'o en ĉi-last'a de pik'a'j event'o'j, sed pro diferenc'o de rakont'teknik'o. Pro fort'a motiv'iĝ'o en la event'o'ĉen'o'j (kaj ebl'e ankaŭ pro alud'o'j al ver'a'j okaz'int'aĵ'o'j en la Esperant'o-mov'ad'o), la rakont'o de Beaucaire impres'as pli flu'a ol tiu de Štimec. La leg'ant'o tamen ambaŭ'okaz'e rid'os.

Grand'a merit'o de tia'spec'a'j verk'o'j konsist'as en tio, ke ĝi propon'as neni'a'n solv'o'n al ni'a problem'ar'o. Ĝi plej'part'e leg'ebl'as kiel amuz'a'j kronik'o'j de ni'a'j frustr'iĝ'o'j, sed, leg'ant'e ĝi'n, ni almenaŭ ricev'as la impres'o'n, ke ni iom feri'as el ni'a'j „cel'ad'o'j”, kiel dir'us Zamenhof. Do, anstataŭ kolekt'i suspir'o'j'n (de tio ni jam hav'as larĝ'a'n stok'o'n), kiel prov'a rol'ul'o en la last'a rakont'o (Kolekt'ant'o), el la plum'o de Liv'e'n Dek, ni tut'simpl'e kolekt'as rid'o'j'n. Ebl'e – kiu sci'as? – inter'temp'e aper'os sen'mank'a recept'o por la „antaŭ'e'n'ig'o de ni'a afer'o”.

21 aŭtor'o'j: Sam'ide'an'o'j: satir'o'j kaj humur'aĵ'o'j pri Esperant'o kaj pri esperant'ist'o'j. Eld. Sezon'o'j, Kaliningrado, 2006. 80 paĝ'o'j, glu'e bind'it'a. Sen ISBN.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Kiu pren'is, Fincorp aŭ Monat'o?

Sur la kovr'il'o de la februar'a MONATO est'is bild'o de vir'o'j grimp'ant'a'j supr'e'n. Strang'e, tiu sam'a bild'o aper'is en reklam'o de la firma'o Fincorp en ĵurnal'o en Sidnej'o antaŭ ne'long'e. Ne est'is klar'ig'o pri la fot'o, nek en MONATO, nek en la reklam'paĝ'o.

Not'o de la redakci'o: Tio, kio'n vi vid'as en la kovr'il'o de la februar'a numer'o de MONATO, est'as katalun'a tradici'o nom'at'a „castellers” (hom-tur-ist'o'j). La 10-etaĝ'a hom'tur'o est'is sukces'e plen'um'it'a de la hom'turist'o'j de la urb'o Vilafranca del Penedès. Plur'a'j firma'o'j bild'ig'is si'a'j'n reklam'o'j'n per tiu'j hom'tur'o'j, ĉar ili est'as klar'a montr'il'o de grup'a labor'o.

Stel'a rev'o

Mi pens'as, ke la intenc'o kre'i mon'unu'o'n, kiu est'as ŝirm'it'a de inflaci'o (MONATO 2005/5, p. 23-25), montr'iĝ'is est'i nur rev'o. Ĝi ja est'is lig'it'a al gulden'o, kiu evident'e ne hav'is konstant'a'n valor'o'n. Fakt'e, probabl'e pro la perd'o de aĉet'pov'o de gulden'o, oni ŝanĝ'is la valor'o'n de la stel'o al du'on'o de gulden'o.

Tamen, oni pov'us de'nov'e stamp'i „stel'o'j'n”, sed nur por plezur'o de numismat'o'j. Sur'baz'e de la last'a valor'o de la stel'o (du'on'o de gulden'o) oni pov'as kalkul'i ĝi'a'n valor'o'n en eŭr'o'j laŭ la ekvaci'o fiks'it'a por gulden'o, kiam eŭr'o nask'iĝ'is: 1 eŭr'o egal'as al 2,20371 gulden'o'j, sekv'e unu stel'o egal'us nun al 0,22689 eŭr'o'j.

Skrib'u leter'o'j'n!

Kompar'e al ordinar'a skrib'ad'o de leter'o'j help'e de la klasik'a poŝt'o, send'i leter'o'j'n per ret'o est'as mult'e pli simpl'e. Por send'i ekzempl'e paper'a'n leter'o'n el Germanio al Brazilo neces'as mult'a'j paŝ'o'j (ankaŭ laŭ'vort'e!): Vi dev'as skrib'i per man'o aŭ maŝin'o, prepar'i kovert'o'n kun adres'o'j de send'ant'o kaj adres'at'o per klar'e leg'ebl'a'j liter'o'j, aĉet'i poŝt'mark'o'j'n, afrank'i la leter'o'n (ĝust'e laŭ la tarif'o), port'i ĝi'n al poŝt'kest'o kaj esper'i, ke post kelk'a temp'o ĝi al'ven'os ne'difekt'it'a. En la kaz'o de Brazilo el Germanio tio est'as minimum'e unu semajn'o, sed leter'o'j send'it'a'j el la el'don'ej'o en decembr'o ating'is ĉiu'j'n brazilajn adres'at'o'j'n nur en mart'o ...). Por la sam'a procedur'o en kaz'o de ret'leter'o nur la tajp'ad'o de la tekst'o est'as sam'e temp'o'bezon'a; por send'i ĝi'n sufiĉ'as kelk'a'j mus'klak'o'j – kaj jen, post kelk'a'j sekund'o'j aŭ maksimum'e minut'o'j la adres'at'o ricev'as ĝi'n kie ajn en la mond'o. La adres'at'o laŭ'plaĉ'e pov'as leg'i sur ekran'o aŭ el'pres'i, tiel ke el elektron'ik'a far'iĝ'as normal'a paper-leter'o. Kiom komfort'e kompar'e al ordinar'a leter-send'ad'o!

Pli kaj pli mult'a'j hom'o'j uz'as tiu'n ĉi simpl'a'n metod'o'n por send'i leter'o'j'n. Ankaŭ ni'a mult'jar'a leter-redaktor'o Aimo Rantanen spert'is tio'n post si'a ek'labor'o en 2001: pli kaj pli oft'e leter'o'j ne ven'is laŭ la ordinar'a voj'o sed al ni'a koncern'a ret-adres'o monat'o-leter'o'jfel.esperant'o.be. Nun pro san'kial'o'j li dev'is demisi'i; ni dank'as li'n pro la fidel'a plen'um'ad'o de tiu ĉi task'o, kiu ne ĉiam est'as facil'a kaj bezon'as sufiĉ'e da sent'em'o, ekzempl'e por la lim'o inter kritik'o kaj kalumni'o kaj ofend'o, al kiu'j inklin'as foj'foj'e skrib'ant'o'j de leter'o'j. Li'a'n task'o'n, ceter'e, trans'pren'is ni'a redakci'a sekretari'o Paul Peeraerts. Por vi kiel eventual'a skrib'ant'o de leter'o'j al ni'a revu'o la adres'o'j rest'as sam'a'j; vi trov'as ili'n en la apud'a kolofon'o sub la rubrik'o „Leter'o'j”. Ne hezit'u skrib'i al ni, ĉu „helik'poŝt'e”, ĉu ret'poŝt'e. Aŭtor'o'j kaj redaktor'o'j est'as erar'em'a'j hom'o'j, do korekt'u ili'a'j'n erar'o'j'n kaj kritik'u, se io ne plaĉ'as al vi. (Kompren'ebl'e vi rajt'as ankaŭ laŭd'i ...) Se vi ne hav'as ret'poŝt'o'n, cert'e por vi pen'o kaj kost'o est'as iom pli grand'a'j, sed tio ja ne de'ten'u vi'n. Por ni'a revu'o grav'as la dialog'o kun vi, ni'a'j leg'ant'o'j. Ni ĝoj'as pri ĉiu leter'o. Skrib'u do!

Sincer'e vi'a

Satir'o kaj real'o

Foj'foj'e est'as tre mal'facil'e, ne skrib'i satir'o'n. Por evit'i ĝi'n, ni kre'as fikci'o'n:

Albert Bauer fuĝ'as el la fundament'ism'a krist'an'a Germanio al Afgani'o. Tie li ricev'as ŝtat'a'n civit'an'ec'o'n kaj konvert'iĝ'as al islam'o. 16 jar'o'j'n post'e li re'ven'as al liber'ig'it'a Germanio, kie inter'temp'e oni for'pel'is la ekstrem-krist'an'a'n reĝim'o'n kaj komenc'is instal'i demokrati'o'n; alianc'a'j islam'a'j trup'o'j – inter ili 3000 afgan'a'j soldat'o'j – sekur'ig'as la demokrat'a'n evolu'o'n. Sed la famili'o de li'a edz'in'o akuz'as li'n pro perfid'o de krist'an'ism'o; super'a juĝ'ist'o tuj deklar'as publik'e, ke laŭ la krist'an'a leĝ'ar'o ebl'as kondamn'i li'n nur je mort'o. Tuj eksplod'as amas'a'j protest-manifestaci'o'j en la tut'a islam'a mond'o; ili postul'as, ke Germanio obe'u al la propr'a konstituci'o, kiu garanti'as religi'a'n liber'ec'o'n. Sed la pap'o en Romo deklar'as, ke tio ne valid'as por eklezi'a jur'o, kiu postul'as mort'ig'o'n de perfid'ul'o'j.

Mort'pun'o, nepr'e

Kaj nun la real'o: La afgan'o Abdul Rahman antaŭ 16 jar'o'j ven'is al Eŭrop'o kaj konvert'iĝ'is al krist'an'ism'o. Dum 9 jar'o'j li viv'is en Germanio kaj akir'is ties ŝtat'an'ec'o'n. Inter'temp'e okcident'a'j trup'o'j for'pel'as la fundament'ism'a'n islam'a'n reĝim'o'n en Kabul'o kaj instal'as demokrati'o'n. Kun ali'a'j okcident'a'j trup'o'j ankaŭ 3000 german'a'j soldat'o'j prov'as garanti'i evolu'o'n al demokrati'o. Kiel german'a civit'an'o kaj krist'an'o Rahman re'ven'as en 2005 al si'a hejm'land'o. Pro kverel'o'j pri li'a'j 2 fil'in'o'j en mart'o 2006 la famili'o akuz'as li'n pro perfid'o de islam'o. La juĝ'ist'o tuj deklar'as, ke pro la ŝari'o (islam'a leĝ'ar'o) ne ebl'as io ali'a ol kondamn'i li'n je mort'o. La german'a kaj ali'a'j okcident'a'j reg'ist'ar'o'j protest'as kaj postul'as liber'ec'o'n por Rahman, atent'ig'ant'e, ke en Afgani'o la konstituci'o garanti'as religi'a'n liber'ec'o'n. Sed la teolog'o'j-juĝ'ist'o'j insist'as, ke oni dev'as aplik'i la ŝari'o'n. Ne okaz'as iu'j protest-manifestaci'o'j en krist'an'a'j land'o'j, tamen la pap'o pet'as la afgan'a'n prezid'ant'o'n por indulg'o. Manifestaci'o'j tamen okaz'as en Afgani'o; islam'an'o'j protest'as kontraŭ la eventual'a liber'ig'o de Rahman kaj kri'as „mort'o'n por krist'an'o'j!”. Teolog'o'j postul'as mort'ig'i li'n; pro mort'minac'o'j de kun'arest'it'o'j oni trans'ig'as li'n al ali'a karcer'o. Fin'e oni deklar'as, ke Rahman est'as psik'e mal'san'a kaj pro tio ne ebl'as proces'i kontraŭ li, kaj oni transport'as li'n ekster'land'e'n.

Religi'a per'fort'em'o

Ni sci'as, ke mult'a'j religi'o'j princip'e inklin'as al per'fort'o aŭ est'as eĉ milit'em'a'j (ĉar ja „nur ni posed'as la ver'o'n”). Jud'o'j help'e de romi'an'o'j mort'ig'is herez'ul'o'n Jesuo, romi'an'o'j persekut'is kaj murd'is krist'an'o'j'n, krist'an'o'j brul'mort'ig'is herez'ul'o'j'n, islam'an'o'j milit'is en sud-orient'a Eŭrop'o kontraŭ krist'an'o'j, krist'an'o'j dum kruc'milit'o'j amas'e murd'is islam'an'o'j'n, krist'an'a'j konfesi'o'j inter si milit'is – plej fi'fam'a est'as la tri'dek'jar'a milit'o. Tamen, el la grand'a'j mond'religi'o'j, jud'ism'o kaj krist'an'ism'o evolu'is (ne grav'as, pro kio) al pac'am'a'j organiz'aĵ'o'j, kvankam ankoraŭ fin'e de la pas'int'a jar'cent'o krist'an'o'j milit'is inter si, ekzempl'e en Nord-Irlando kaj eks'a Jugoslavio. Sed ĝeneral'e kaj laŭ propr'a'j doktrin'o'j krist'an'o'j hodiaŭ obe'as al Jesuo Krist'o, kiu predik'is pac'o'n kaj postul'is am'i eĉ si'a'j'n mal'amik'o'j'n.

Naiv'a esper'o

Jud'o'j en Israelo vol'e-ne'vol'e milit'as kontraŭ palestin'an'o'j, kiu'j part'e vol'as eksterm'i la jud'a'n ŝtat'o'n; ambaŭ flank'o'j aplik'as teror-metod'o'j'n. Sed ankaŭ en jud'ism'o, kiel en krist'an'ism'o, hodiaŭ ĝeneral'e ne plu valid'as la rigor'a'j princip'o'j kontraŭ ali'religi'an'o'j. Kontrast'e al la ali'a'j, la islam'a soci'o ne nur ne evolu'is en direkt'o al pli da liberal'ec'o kaj human'ec'o, sed eĉ retro'paŝ'is, far'iĝ'is pli kaj pli agres'em'a kaj milit'em'a. Sekv'e de la irana revoluci'o en tiu land'o instal'iĝ'is fundament'ism'a reĝim'o, post'e sekv'is Afgani'o kun eĉ pli rigor'a fundament'ism'o. Ambaŭ reĝim'o'j sub'ten'is kaj financ'e help'is islam'ist'a'n teror'ism'o'n, ĝis la kulmin'a detru'o de komerc'a'j tur'o'j en Nov'jork'o kun mil'o'j da murd'it'o'j. Nun'temp'e precip'e en Irako islam'ist'o'j milit'as ne nur kontraŭ „la okcident'o” (t. e. krist'an'ism'o), sed ankaŭ la du grand'a'j konfesi'o'j unu kontraŭ ali'a. (Ceter'e, la ŝari'o kun mort'pun'o por perfid'ul'o'j de islam'o valid'as krom en Afgani'o ankaŭ en Irano, Saŭda Arabi'o, Sudano kaj Maŭretanio.)

Cert'e, est'as tro'ig'o parol'i pri „milit'o de la kultur'o'j”. Ali'flank'e est'as iom naiv'e, en tia'j situaci'o'j kaj sub tia'j kondiĉ'o'j kred'i je ver'a dialog'o inter la du kultur'o'j, islam'a kaj okcident'a. En mult'a'j islam'a'j land'o'j fundament'ism'a'j mov'ad'o'j kresk'is kaj kresk'as, kiel ekzempl'e montr'as la venk'o de teror'ism'a parti'o Hamas dum liber'a'j elekt'o'j en Palestino. Ĉu plaĉ'as al ni aŭ ne, ni dev'as konstat'i, ke per'fort'em'o kaj milit'em'o en islam'o hav'as fort'a'j'n radik'o'j'n en la religi'o mem. Ni ja pov'as esper'i sed cert'e ne atend'i, ke la moder'a'j kaj toler'em'a'j part'o'j en islam'o baldaŭ sukces'as super'i la per'fort'em'o'n.

Mort'is Werner Schad

En mart'o mort'is en Bariloche, Argentino, Werner Schad, unu el la plej oft'a'j kun'labor'ant'o'j de MONATO. Schad verk'is por tre mult'a'j rubrik'o'j (politik'o, medi'o, ŝerc'o kaj satir'o, hobi'o, spirit'a viv'o), sed est'is kon'at'a precip'e pro si'a'j mult'nombr'a'j vojaĝ'raport'o'j pri Sud-Amerik'o. Li tre ŝat'is la natur'o'n, kaj per vort'o'j kaj fot'o'j sukces'is plu'don'i tiu'n am'o'n al si'a'j leg'ant'o'j. La last'a artikol'o de Werner Schad en MONATO, Tondr'ul'o – mont'eg'o de la And'o'j, aper'is en la februar'a numer'o de 2003.

Memor'e je la pere'int'o'j

Ili'a'j spirit'o'j esting'iĝ'as kiam ili rest'as en forges'o.

Ĉi-jar'e, la 27an de januar'o, en la 61a dat're'ven'o de la liber'ig'o de koncentr'ej'o Auschwitz-Birkenau [aŭŝvic bírkenaŭ] far'e de la sovetia arme'o, de'nov'e la mond'o honor'is la pere'int'o'j'n de Holokaŭst'o¹. La „Inter'naci'a'n tag'o'n de memor'o pri Holokaŭst'o” proklam'is la Ĝeneral'a Asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por honor'i la memor'o'n de la viktim'o'j murd'it'a'j de la nazi'o'j dum la du'a mond'milit'o.

Dum la solen'a'j omaĝ'o'j la ombr'o'j de l' murd'it'o'j est'is inter ni, en ni'a'j kor'o'j. La murd'it'o'j memor'ig'is pri si'a kruel'a sort'o; sub'tret'o de la baz'a hom'a rajt'o viv'i ... En plur'a'j preĝ'ej'o'j divers'religi'a'j ili est'is memor'ig'it'a'j per preĝ'o'j, funebr'a'j kant'o'j, lum'ig'it'a'j kandel'o'j ...

La „Inter'naci'a tag'o de memor'o pri Holokaŭst'o” don'as al la hom'ar'o, al ĉiu hom'o, moral'a'n dev'o'n far'i ĉio'n por ke neniam plu ... Por ke la mond'o far'iĝ'u hejm'o por ĉiu'j hom'o'j.

En Pollando, kie la nazi'o'j establ'is la pli'mult'o'n de la koncentr'ej'o'j, en kiu'j est'is murd'it'a'j hom'o'j el plur'a'j naci'o'j, sed precip'e jud'o'j, tiu tag'o pas'is tre solen'e kaj ind'e. La solen'aĵ'o'j'n aranĝ'is Societ'o Ŝalom' (Pac'o) sub gvid'o de si'a prezid'ant'in'o, la aktor'in'o kaj reĝisor'in'o Gołda Tencer [goŭda], kun'labor'e kun ĉiu'j jud'a'j organiz'aĵ'o'j en Pollando. Honor'a Patron'o est'is la ŝtat'prezid'ant'o de l' Pol'a Respublik'o, Lech Kaczyński [kaĉénjski]. Part'o'pren'is kelk'a'j ministr'o'j, reprezent'ant'o'j de la diplomat'ar'o, estr'o'j de komun'um'a'j instanc'o'j kaj la loĝ'ant'ar'o de Varsovio, ankaŭ de ali'a'j lok'o'j de Pollando.

Profund'a'n impres'o'n el'vok'is la mond'fam'a kantor'o Israel Rand el Israelo. Li kor'ŝir'e preĝ'is omaĝ'e al la pere'int'o'j per tre konven'a'j kant'o'j: Kol Nidrej' (Ĉiu'j solen'a'j promes'o'j), kiu'n kutim'e oni kant'as antaŭ Jom Kipur' (Tag'o de re'pac'iĝ'o kaj pent'o), la plej grav'a tag'o en jud'ism'o, kaj El Mal'e Raĥamin' (Di'o plen'a je mizerikord'o), preĝ'o por la spirit'o'j de la mort'int'o'j. Origin'e oni recit'is ĉi tiu'n preĝ'o'n por la viktim'o'j de kruc'milit'a'j kampanj'o'j kaj por la viktim'o'j de pogrom'o'j dum la ribel'o de Bohdan Chmielnicki en 1648. Post'e omaĝ'e al ĉiu'j mort'int'o'j, per si'a'j preĝ'o'j la kantor'o kor'tuŝ'is ĉiu'j'n. Komplet'ig'is la preĝ'o'j'n la kon'at'a aktor'o Krzysztof Gosztyła [kĵeŝtof goŝteŭa] deklam'ant'e fragment'o'j'n el la kor'sku'a poem'ar'o „Kant'o pri la neni'ig'it'a jud'a popol'o” de la eminent'a verk'ist'o Icchak Kacenelson, kies edz'in'o kaj du fil'o'j est'is murd'it'a'j en Tre'blink'a, kaj li mem kun la tri'a fil'o en Auschwitz-Birkenau.

Post la solen'aĵ'o ĉe la Plac'o de Hero'o'j de la Get'o okaz'is en la jud'a ŝtat'a teatr'o renkont'iĝ'o kun du israelaj aŭtor'o'j, Jehuda Kor'e'n kaj Eilat Negev, kiu'j verk'is libr'o'n pri jud'a famili'o de nan'o'j-art'ist'o'j, kiu tra'viv'is Holokaŭst'o'n nur pro tio, ke doktor'o Mengele en la koncentr'ej'o Auschwitz-Birkenau, kie ili trov'iĝ'is, real'ig'is je ili si'a'j'n kruel'a'j'n pseŭdo-medicin'a'j'n eksperiment'o'j'n. La dolor'ig'a'j'n sent'o'j'n, kiu'j'n ĉi tiu histori'o vek'as, est'as mal'facil'e esprim'ebl'a'j.

La sekv'a'n tag'o'n grup'o el la ne'mult'a'j, kiu'j tra'viv'is Holokaŭst'o'n, for'vetur'is al la koncentr'ej'o Auschwitz-Birkenau, kiu nun serv'as kiel muze'o memor'e al la murd'it'o'j. Tiu'tag'e je la 16a hor'o, laŭ al'vok'o de la organiz'ant'o'j de la solen'aĵ'o, en plur'a'j fenestr'o'j de Pollando ek'flam'is kandel'o'j.

Dum Holokaŭst'o, inter milion'o'j da jud'o'j, ankaŭ est'is neni'ig'it'a'j plur'a'j mil'o'j de ni'a'j sam'ide'an'o'j, jud'a'j adept'o'j de Esperant'o kaj de la hom'ar'an'ism'a ide'ar'o de Zamenhof, preskaŭ ĉiu'j pollandaj. Malgraŭ tiu katastrof'a perd'o, la kelk'a'j kiu'j trans'viv'is, kiel Is'a'j Dratwer, Jakub Garb'ar kaj ali'a'j, kun'e kun ali'a'j antaŭ'milit'a'j aktiv'ul'o'j sur la ruin'o'j de la land'o aktiv'e part'o'pren'is en ĝi'a re'konstru'o, ankaŭ laŭ'ebl'a en la preskaŭ tut'e neni'ig'it'a Esperant'o-mov'ad'o. Ne est'is facil'e, kaj malgraŭ grand'a'j pen'o'j de mal'nov'a'j esperant'ist'o'j kaj de sufiĉ'e mult'nombr'a'j nov'ul'o'j, neniam ĝis nun la pol'a Esperant'o-mov'ad'o re'akir'is la antaŭ'a'n ideal'ism'a'n nivel'o'n.

Mi sent'as grand'a'n moral'a'n bezon'o'n re'ven'ig'i al ni'a memor'o kaj tia'manier'e honor'i la viktim'o'j'n de la nazi'a ras'ism'o, por tiel esprim'i al ili ankaŭ ni'a'j'n dank'o'sent'o'j'n por ĉio bon'a, bel'a, valor'a, kio'n ili far'is por la afer'o. Tem'as ne nur pri la histori'o. Dank'e al ili'a'j far'o'j, ili'a ideal'ism'a ag'ad'o en'tut'e, la mov'ad'o daŭr'as malgraŭ ĉiu'j persekut'o'j kaj laŭ'ebl'e pen'as kontribu'i al pli bon'a mond'o en kiu est'os respekt'at'a estim'o je ali'ec'o, rajt'o dign'e viv'i.

Tiu'cel'e mi verk'is plur'a'j'n biografi'a'j'n artikol'o'j'n, memor'ig'is ankaŭ pri la pere'int'o'j de la famili'o Zamenhof en monografi'a verk'o kaj en la libr'o La Pere'int'o'j in Memoriam pri ali'a ses'op'o, tre merit'a'j aktiv'ul'o'j-verk'ist'o'j. Per memor'ig'o mi cel'as proksim'ig'i ili'n al ni'a'j kor'o'j. Omaĝ'o al ili est'u simbol'a pri ĉiu'j viktim'o'j de Holokaŭst'o.

La zamenhofa esperant'ism'o est'as nepr'e bezon'at'a al la unu'iĝ'ant'a Eŭrop'o kaj al la mond'o, daŭr'e plen'a je konflikt'o'j, kiu'j bedaŭr'ind'e foj'foj'e ankaŭ ni'a'n Esperant'o-komun'um'o'n ne evit'as.

1. Holokaŭst'o: origin'e „brul'ofer'o”, nun'temp'e oft'e uz'at'a por la amas'murd'ad'o de la viktim'o'j de l' du'a mond'milit'o.

Kiom da ... disput'o'j?

Niĝerio, la plej loĝ'at'a afrik'a land'o kun konjekt'ebl'e 150 milion'o'j da civit'an'o'j, entrepren'is fin'e de mart'o oficial'a'n popol'nombr'ad'o'n por sci'i preciz'e, kiom da loĝ'ant'o'j ĝi hav'as. La kvar'tag'a nombr'ad'o est'is pli'long'ig'it'a je du krom'a'j tag'o'j post plend'o'j, ke milion'o'j ne est'as en'kalkul'it'a'j.

Ek'de la sen'de'pend'iĝ'o de Niĝerio el Briti'o en 1960 reg'as disput'o'j pri la preciz'a statistik'o. Viv'as en Niĝerio pli ol 450 gent'o'j kun mal'sam'a'j religi'o'j. Kaj la divers'a'j etn'o'j kaj la du plej grand'a'j religi'o'j, islam'o kaj krist'an'ism'o, ĉiam disput'as, kies grup'o pli mult'nombr'as. La intern'a milit'o de 1967 ĝis 1970 rezult'is ĉef'e de disput'o'j pri la tiam'a popol'nombr'ad'o.

Ĉi-foj'e, por evit'i antaŭ'a'j'n problem'o'j'n, oni for'ig'is de la enket'il'o demand'o'j'n pri etn'ec'o kaj religi'o – malgraŭ plend'o'j de la koncern'it'a'j grup'o'j. Oni esper'as, ke la rezult'o'j kontent'ig'os kaj en- kaj ekster-land'a'j'n komun'um'o'j'n.

La popol'nombr'ad'o okaz'is dum period'o de mal'stabil'ec'o kaŭz'it'a de mis'kompren'o pri plan'o'j de la prezid'ant'o ŝanĝ'i la konstituci'o'n, por ke li rest'u en si'a ofic'o kvar pli'a'j'n jar'o'j'n. En 2007 okaz'os en Niĝerio ŝtat'a'j elekt'o'j kaj jam komenc'iĝ'is la plan'ad'o, malgraŭ tio, ke ebl'e ŝanĝ'iĝ'os la konstituci'o.

Gratul'o'j'n al Maul

La artikol'o Satir'o kaj real'o (MONATO 2006/5, p. 7) est'as bon'eg'a artikol'o! Gratul'u sinjor'o'n Maul mi'a'flank'e; mi eg'e ŝat'as li'a'j'n opini'aĵ'o'j'n!

Konfuz'o kaj kontraŭ'dir'o'j

La 29an de mart'o 2006 okaz'is en Togoland'o eklips'o de la sun'o. La reg'ist'ar'o deklar'is feri'o la maten'o'n de la eklips'o-tag'o kaj togoland'an'o'j rest'is hejm'e. Tamen antaŭ'e kaj dum'e reg'is konfuz'o kaj kontraŭ'dir'o'j.

Ĉirkaŭ du semajn'o'j'n antaŭ la eklips'o amas'komunik'il'o'j atent'ig'is, ke oni dum'e ne rigard'u la sun'o'n pro blind'iĝ'o-danĝer'o. Rezult'e hom'o'j aĉet'is ĉe apotek'o'j apart'a'j'n okul'vitr'o'j'n. Tamen tri tag'o'j'n antaŭ la eklips'o oni aŭd'is, ke la okul'vitr'o'j, kiu'j'n dispon'ig'is al la popol'o la reg'ist'ar'o, ne protekt'as kontraŭ blind'iĝ'o.

Anstataŭ'e est'is dir'it'e, ke oni rest'u hejm'e, en'ferm'it'a en la propr'a ĉambr'o, kaj ne rigard'u la eklips'o'n. Krom'e rond'ir'is divers'a'j oni'dir'o'j: oni mal'ŝalt'u elektron'ik'a'j'n aparat'o'j'n, kiu'j dum la eklips'o difekt'iĝ'os; oni trans'lok'iĝ'u, se oni loĝ'as en dom'o el pajl'o aŭ konsist'ant'a el fer'aĵ'o'j, ktp. Panik'iĝ'is mult'a'j hom'o'j, aĉet'ant'e antaŭ la eklips'o-tag'o manĝ'aĵ'o'j'n kaj ali'a'n proviant'o'n.

Rab'ist'o'j

Ven'is la tag'o mem kaj la ordon'o'j de la reg'ist'ar'o est'is klar'a'j: „Ĉiu rest'u hejm'e, en la ĉambr'o kun fenestr'o'j kaj pord'o'j ferm'it'a'j.” La strat'o'j de la ĉef- kaj ali'a'j urb'o'j rest'is sen'hom'a'j kaj la popol'o sekv'is la progres'o'n de la eklips'o per televid'o- kaj radi'o-raport'o'j. Tamen ne ĉiu rest'is hejm'e: rab'ist'o'j divers'lok'e profit'is la okaz'o'n por pri'ŝtel'i bien'o'j'n kaj butik'o'j'n aŭ for'pren'i bred'at'a'j'n dom'best'o'j'n.

Ĝu'is la fenomen'o'n ankaŭ turist'o'j, kiu'j spekt'is la eklips'o'n per si'a'j okul'vitr'o'j. Rezult'e mult'a'j togoland'an'o'j mal'kontent'is, dir'ant'e, ke ili'n tromp'is la reg'ist'ar'o, ĉar la eklips'o ne tiom tim'ig'is, kiom ili atend'is. Ekzempl'e, la prognoz'it'a nigr'o simil'is al tiu de pluv'a tag'o kaj ne al plen'a nokt'o.

Tiu'j, kiu'j memor'is la last'a'n eklips'o'n en Togoland'o en 1947, dir'is, ke tiam est'is pli mal'lum'e. Nun togoland'an'o'j dev'os atend'i ĝis 2081, ĝis okaz'os la ven'ont'a eklips'o en ili'a land'o.

Ne irland'gael'a, sed skot'gael'a

Kvankam mi est'is aŭtor'o de Lingv'a Davido kontraŭ Goljat'o (MONATO 2006/4, p. 19-20), ne est'is mi, kiu elekt'is la bild'o'j'n. La du'a ilustr'aĵ'o sur paĝ'o 20 ne taŭg'as por ese'o pri la gael'a lingv'o en Irlando, kvankam ĝi est'as tre interes'a kaj unik'a. Tem'as pri la titol'paĝ'o de eg'e rar'a kaj antikv'a bibli'o en la gael'a lingv'o, traduk'it'a el la hebre'a en la gael'a'n de William Bedel kaj el la grek'a de William O Domhnuill, kiu, por komun'a profit'o de la skot'a'j gael'o'j, est'as trans'skrib'it'a el la irlanda tip'ar'o al la leg'ebl'a'j romiaj minuskl'o'j.

La histori'o de tiu versi'o est'as interes'a. Ek'de la al'ven'o de la krist'an'a religi'o en la 5a jar'cent'o, la irland'an'o'j kon'is Bibli'o'n en la latin'a lingv'o. Neni'u gael'a traduk'o ekzist'is ĝis preskaŭ la fin'o de la 16a jar'cent'o, kiam la aŭtoritat'o'j de la anglikan'a eklezi'o propon'is traduk'ig'i la Nov'a'n Testament'o'n. En la 17a jar'cent'o aper'is irlanda el'don'o de la tut'a Bibli'o, traduk'it'a de O Domhnuill kaj Bedel, popular'e kon'at'a kiel „Bedel-bibli'o”. Ĉar en tiu epok'o apenaŭ est'is diferenc'o inter la gael'a uz'at'a en Irlando kaj tiu en Skot'land'o, apart'a el'don'o por uz'o en Skot'land'o est'is pres'it'a en Londono, post antaŭ'prepar'o en Dublino. Tamen oni baldaŭ konstat'is, ke la skot'gael'o'j ne pov'is kompren'i la original'a'n Bedel-tekst'o'n, ĉar tiam – kaj eĉ ĝis la last'a du'on'o de la 20a jar'cent'o – la tip'ar'o, per kiu oni en Irlando pres'is gael'a'j'n tekst'o'j'n (inkluziv'e tiu'n de la Bedel-bibli'o), est'is la bel'a mez'epok'a manuskript'a alfabet'o. La ilustr'aĵ'o en MONATO do rilat'as al re'pres'o publik'ig'it'a en la jar'o 1690 kaj taŭg'us ne por artikol'o pri la irland'gael'a, sed por bild'ig'i specimen'o'n de la skot'gael'a, kiu dum la jar'cent'o'j post la 17a mult'e ŝanĝ'iĝ'is kaj evolu'is ĝis apart'a lingv'o hodiaŭ ankoraŭ parol'at'a en Skot'land'o.

Pac'a ŝlos'il'o

Fru'april'e koncert'is en Tiran'o, Albanio, la muzik-grup'o de Goran Bregović, la fil'o de patr'o kroat'a kaj patr'in'o serb'a, kiu kresk'is iom liber'a je kompleks'o'j naci'ism'a'j kaj ŝovinism'a'j, karakteriz'a'j por mult'a'j balkan'an'o'j.

Pro la milit'o en eks'a Jugoslavio Bregović el'migr'is okcident'e'n kaj koncert'is en plur'a'j land'o'j, ĉiam inspir'at'e de la noci'o, ke per muzik'o ebl'as kre'i amik'ec'o'n.

Intervju'at'e, Bregović dir'is, ke li neniam kompren'is, kial alban'o'j kaj serb'o'j mal'bon'e inter'rilat'as. Sed ebl'e la koncert'o en Tiran'o, kun 50 muzik'ist'o'j, inaŭgur'os pli pac'a'n est'ont'ec'o'n por la popol'o'j de la mal'trankvil'a du'on'insul'o. Tial la urb'estr'o de Tiran'o Ed'i Ram'a honor'is la muzik'ist'o'n, don'ant'e al li – kio okaz'as tre mal'oft'e – la tiel nom'at'a'n or'a'n ŝlos'il'o'n de la ĉef'urb'o.

Toler'em'o kaj liber'ec'o'j en Nederlando

En MONATO (2006/3, p. 11) mi esprim'is – en form'o de „Opini'o” – do en iom person'e kolor'it'a, iom emoci'a tekst'et'o – mi'a'n konstern'iĝ'o'n pri la fakt'o, ke ĝust'e s-in'o'n Hirsi Al'i oni kandidat'ig'is por pac-premi'o. Kelk'a'j hom'o'j tio'n ŝajn'e ne bon'e kompren'is, supoz'ant'e, ke mi kontraŭ'as rezist'o'n al tiel nom'at'a „vir'in'o-cirkumcid'o”.

Por est'i unu foj'o'n por ĉiam tut'e klar'a tiu'rilat'e: cirkumcid'o laŭ mi'a kompren'o est'as eg'e pra'a religi'a rit'o en jud'ism'o kaj islam'o, ĉe kiu oni for'tranĉ'as et'a'n pec'o'n de la (vir'a!) penis'a haŭt'o simbol'e al sub'met'iĝ'o al Di'o. Mi aŭd'is plur'foj'e, ke en Uson'o oni far'as i'o'n sam'a'n ĉe mult'a'j knab'o'j mal'long'e post la nask'iĝ'o, sen ia ajn religi'a intenc'o sed pro higien'o aŭ pro bel'ec'o-ideal'o. Nu, tio ne interes'as mi'n ĉi tie.

Ĉe in'a infan'o fizik'e ne ebl'as far'i tia'n sam'a'n operaci'o'n, ĉar in'o ne hav'as penis'o'n. Krom tio la Bibli'o ne pet'as tio'n de la hom'o'j, do tut'e mank'as la religi'a postul'o.

Ke en mult'a'j afrik'a'j trib'o'j ekzist'as de mult'a'j jar'cent'o'j la kutim'o grav'e mutil'i la in'a'j'n seks'organ'o'j'n, nom'ant'e tio'n vir'in'o-cirkumcid'o, est'as fakt'o, kiu komenc'e ne est'is lig'it'a al la supr'e menci'it'a – origin'a, ver'a – cirkumcid'o. Tamen, en la daŭr'o de la temp'o'j, iam en afrik'a'j islam'a'j region'o'j far'iĝ'is kutim'e „cirkumcid'i” ankaŭ in'a'j'n infan'o'j'n.

Laŭ mi est'as bon'e, ke oni kontraŭ'batal'u tia'n kutim'o'n, kiu pov'as lez'i la vir'in'o'j'n por la tut'a viv'o. Mi do neniel protest'as, ke Hirsi Al'i ankaŭ kontraŭ'batal'as tio'n. Ĉe tio, kiel la pli'mult'o de la nederland'an'o'j, mi pov'as nur aprob'i ŝi'a'n ag'ad'o'n. Ankaŭ mult'a'j islam'an'o'j sub'ten'as ĉi tia'n ŝi'a'n ag'ad'o'n.

Sed efektiv'e, kio'n Hirsi Al'i farad'as, est'as afer'o mult'e pli ampleks'a kaj laŭ mi ne nur erar'a sed danĝer'a. Kaj ĝust'e tial mi est'is konstern'it'a, kiam mi leg'is, ke oni ŝi'n kandidat'ig'is koncern'e la tem'o'n „pac'o” – se tem'us pri batal'o kontraŭ vir'in'o-mutil'ad'o, nu, bon'e – tio'n ŝi ebl'e pov'us merit'i. Se ali'a'j ne merit'us la sam'a'n premi'o'n eĉ pli fort'e ...

Por mi tem'as precip'e pri tio, kio'n Hirsi Al'i far'as en ni'a politik'o.

En Nederlando oni kon'as la tiel nom'at'a'n politik'a'n tri'op'o'n: jen la reg'ist'ar'o – la ĉef'ministr'o, la ceter'a'j (vic)ministr'o'j, la reĝ(in)o –, jen la parlament'o (en du ĉambr'o'j) kaj tri'e jen la juĝ'ist'ar'o. Ĉiu el la tri hav'as si'a'j'n task'o'j'n, si'a'j'n dev'o'j'n, si'a'j'n rajt'o'j'n ktp. Ĉiu el la tri hav'as propr'a'n respond'ec'o'n, sen'de'pend'e de la ali'a'j. La loĝ'ant'ar'o, la civit'an'o'j, hav'as si'a'j'n leĝ'e garanti'it'a'j'n liber'ec'o-rajt'o'j'n – vid'u en paragraf'o 1 de ni'a konstituci'o: absolut'a mal'permes'o je diskriminaci'o sur'baz'e de ras'o, seks'o, religi'o ktp. Laŭ'liter'e la tekst'o dir'as: „Ĉiu'j kiu'j trov'iĝ'as en Nederlando est'as, en sam'a'j okaz'o'j, sam'e traktat'a'j. Diskriminaci'o pro religi'o, kred'o, politik'a opini'o, ras'o, seks'o aŭ pro kiu ajn ali'a kaŭz'o, ne est'as permes'at'a.” Tio est'as klar'a, ŝajn'e. Tio eĉ ne lim'iĝ'as nur al civit'an'o'j – ne: tem'as pri ĉiu en ni'a land'o.

Pro kio oni formul'is tia'n artikol'o'n? Ĝi ja est'as integr'a part'o de ni'a nederlanda histori'o, ĝi lig'iĝ'as intim'e al la fakt'o, ke ni'a'n land'o'n form'is unu'a'vic'e rezist'o kontraŭ la tro'a ŝtat'a potenc'o super la religi'o: paragraf'o 1 de la konstituci'o ŝirm'as la hom'o'j'n individu'e kontraŭ la ebl'o de ŝtat'a per'fort'o.

Neniam iu ajn ŝtat'a instanc'o rajt'os dev'ig'i kiu'n ajn hom'o'n akcept'i aŭ mal'akcept'i iu'n ajn religi'o'n: ĉiu religi'o est'as liber'a. Neniam ŝtat'a instanc'o rajt'os diskriminaci'i iu'n ajn hom'o'n sur'baz'e de ties seks'o aŭ seks'a inklin'o: la individu'o est'as liber'a si'n lig'i aŭ ne lig'i al kiu ajn ali'a adolt'a hom'o, ĉu ge'e, ĉu gej'e. Neniam iu ajn ŝtat'a instanc'o pov'os don'i avantaĝ'o'j'n al iu ajn individu'o pro aparten'o aŭ ne-aparten'o al difin'it'a politik'a parti'o.

Kompren'ebl'e – ĉio ĉi kondiĉ'e ke la koncern'it'a'j individu'o'j ne en'danĝer'ig'u la rajt'o'j'n de ali'a'j individu'o'j aŭ de la ŝtat'o kiel tut'o. Pri tio gard'as la juĝ'ist'ar'o – tut'e sen'de'pend'a de reg'ist'ar'o kaj de parlament'o.

Sed ek'est'is cert'a problem'o last'a'temp'e, ebl'e de post la 70aj jar'o'j, ebl'e eĉ pli post'e: plur'a'j hom'o'j ek'opini'is, ke tiu paragraf'o 1 de la konstituci'o cel'as ŝirm'i ili'n kontraŭ ali'a'j individu'o'j anstataŭ, kiel est'is la origin'a intenc'o, kontraŭ ŝtat'a per'fort'o. Ili ek'kutim'is rezon'i: laŭ la konstituci'o mi est'as liber'a – mi rajt'as do hav'i kiu'n ajn opini'o'n, religi'a'n, politik'a'n, aŭ ali'a'n ... Sekv'e mi do efektiv'e rajt'as hav'i kiu'n ajn opini'o'n. Nu, se mi est'u ver'e liber'a, mi dev'as hav'i la rajt'o'n el'dir'i mi'a'n opini'o'n pri kio ajn, kaj pri kiu ajn, ĉie kaj ĉiam, sen iu ajn lim'ig'o.

Kelk'a'j, inter'ali'e Pim Fortuyn [fortéjn], tio'n eg'e vast'e far'is. Mult'a'j el la publik'o, ĉar tio oft'e okaz'is televid'e, unu'a'vid'e ebl'e pren'is tio'n por nov'a spec'o de amuz'o, kabared'simil'e. Post kiam fanatik'a defend'ant'o de best'o'rajt'o'j murd'is Pim Fortuyn, kelk'a'j ali'a'j, ĉar inter'temp'e vast'iĝ'is akr'a debat'o ankaŭ en ni'a land'o pri islam'ism'a'j ekstrem'ist'o'j (bon'vol'u atent'i: tio ne est'as simpl'a'j islam'an'o'j sed islam'ism'a'j ekstrem'ist'o'j), ek'pretend'is la rajt'o'n je plej'a liber'o dir'i kio'n ajn. Kie ajn, kiam ajn. I'o'n simil'a'n pretend'is por si ekzempl'e Theo van Gogh, kiu ek'kutim'is ne plu parol'i pri „islam'an'o'j” sed pri „kapr'o'fik'ul'o'j”. Kaj tiu'n esprim'o'n – sufiĉ'e mal'afabl'a'n, sed ebl'e en la unu'a el'send'o iom'et'e kabared'ec'a'n – li uz'ad'is daŭr'e pri islam'an'o'j, ĉie kaj ĉiam. Je cert'a moment'o fanatik'a islam'an'o murd'is li'n. Tio ne est'as defend'ebl'a, laŭ mi: murd'i hom'o'n neniam est'as bon'e aŭ defend'ebl'e. Ankaŭ Koran'o tio'n klar'e dir'as. Sed cert'e laŭ nederlanda tradici'o, laŭ ni'a jur'o, laŭ ni'a'j kutim'o'j i'o'n simil'a'n oni ne far'u. Neniam!

Kaj post tio Hirsi Al'i, kiu jam kelk'a'j'n jar'o'j'n kampanj'is en televid'o kontraŭ islam'o, religi'o kiu'n Pim Fortuyn jam kutim'is nom'i „degener'int'a religi'o”, „primitiv'a religi'o” k.s., – post tio ŝi ek'postul'is al si la rajt'o'n insult'i liber'e. Laŭ Hirsi Al'i, ŝi rajt'as publik'e insult'i islam'o'n kiel religi'o'n. Ĉar paragraf'o 1 de la konstituci'o atribu'as al ni ĉiu'j liber'ec'o'j'n. Ĉar tia'manier'e, laŭ la sulk'o de Pim Fortuyn kaj Theo van Gogh, ŝi nun emfaz'e kaj ripet'e – plur'foj'e televid'e tio'n ŝi klar'e ripet'is – postul'as al si la plen'e liber'a'n rajt'o'n insult'e ofend'i islam'o'n tut'e ĝeneral'e.

En tio tut'e ne tem'as pri tio, ĉu ŝi hav'u la rajt'o'n est'i aŭ ne est'i membr'o de islam'o aŭ de iu ajn religi'o aŭ de neni'u religi'o. Tiu'n rajt'o'n kompren'ebl'e ŝi hav'as – tiu'n rajt'o'n hav'as ĉiu ajn hom'o trov'iĝ'ant'a en Nederlando. Kaj tut'e ne tem'as pri tio, ĉu ŝi rajt'as hav'i iu'n ajn opini'o'n aŭ konvink'o'n – kompren'ebl'e tiu'n rajt'o'n ŝi hav'as – vid'u supr'e ...

Tem'as pri tio, ke Hirsi Al'i oft'eg'e kaj tre insult'e ofend'as hom'o'j'n ĉar ili aparten'as al islam'o. Kaj por mult'a'j hom'o'j, krom tio, est'as krom'a problem'o, ke ŝi est'is membr'o de la parlament'o, do part'o de ni'a reg'ist'ar'a tri'op'o, supr'e menci'it'a. Tia hom'o ja dev'us star'i super la parti'o'j, almenaŭ ne sistem'e ofend'i iu'n kategori'o'n. Kaj daŭr'e insult'i grand'a'n religi'o'n – tio ne est'as kongru'a al ni'a nederlanda tradici'o, nek al ni'a'j kutim'o'j, nek al ni'a'j leĝ'o'j. Kaj kiel pastor'o mi ne pov'as pri tio silent'i.

Do al mi person'e est'is ver'e tre ŝok'e, leg'i ke iu propon'is ĝust'e ŝi'n por premi'o pri pac'o!

Sep'a: la fin'a faz'o de la en'konduk'o de eŭr'o

Por mult'a'j eŭrop'an'o'j la uz'o de eŭr'o-mon'bilet'o'j kaj -mon'er'o'j iĝ'is tut'e normal'a afer'o. Por eŭr'o-pag'o'j per bank'o kaj per kart'o jam iom est'as real'ig'it'e, sed ver'a eŭr'o-zon'o ekzist'os nur ek'de la jar'o 2010.

La sistem'o por mal'mult'e'kost'e kaj fid'ind'e ĝir'i mon'o'n al ali'a land'o de la eŭr'o-zon'o relativ'e bon'e funkci'as. La ĉef'a'j rest'ant'a'j problem'o'j ŝajn'as est'i la kost'o'j (kiu'j teori'e ne est'u pli alt'a'j ol por en'land'a pag'o) kaj la tre long'a'j kaj komplik'a'j inter'naci'a'j kont'o'numer'o'j kaj bank'o'kod'o'j.

Pag'i per kredit'kart'o, kiel Visa aŭ MasterCard, proksim'um'e funkci'as kiel antaŭ'e. Tiu metod'o iĝ'as pli sekur'a, ĉar iom post iom la sub'skrib'o'n anstataŭ'as person'a kod'o. Tamen, ĝi rest'as mult'e'kost'a por la komerc'ist'o'j, kiu'j dev'as pag'i procent'aĵ'o'n al la kredit'kart'o'kompani'o'j. La uz'ant'o ricev'as la kont'el'tir'o'j'n nur la sekv'a'n monat'o'n. Tiel li ĝu'as monat'o'n da pag'o'prokrast'o, sed ali'flank'e li ankaŭ nur post monat'o ek'sci'as pri ebl'a mis'uz'o de si'a kart'o. Ankaŭ akir'i kontant'a'n mon'o'n per kredit'kart'o oft'e mult'e kost'as. Pli raci'a kaj en'land'e kutim'e uz'at'a est'as la debet'kart'o. Ĝi funkci'as nur per person'a kod'o kaj el'spez'o'j per ĝi est'as tuj subtrah'at'a'j de la kont'o'sald'o. Ĝi'a uz'o ekster la hejm'land'o (per la Maestro-sistem'o) ne ĝeneral'e ebl'as.

La al'streb'at'a cel'o nom'iĝ'as Sep'a, mal'long'ig'o de la angl'a Single Euro Payments Are'a (proksim'um'a traduk'o: unu'ig'it'a eŭr'o-pag'zon'o). Laŭ la nun'a'j plan'o'j komenc'e de 2008 ĉiu'j bank'o'j de la eŭr'o-zon'o kapabl'u pri'labor'i ne nur trans'ŝtat'a'j'n eŭr'o-ĝir'o'j'n, sed ankaŭ pag'o'j'n per kart'o'j kaj aŭtomat'a'j'n en'kas'ig'o'j'n (de period'e ripet'iĝ'ant'a'j pag'o'j, kiel elektr'o, abon'o k.s.). Komenc'e de 2010 la en'land'a'j kaj eŭr'o-pag'sistem'o'j integr'iĝ'u, tiel ke por civit'an'o ne plu rimark'ebl'os diferenc'o inter en'land'a kaj Sep'a-pag'o.

En iu'j land'o'j la pag'sistem'o jam est'as tut'e aŭtomat'ig'it'a kaj ne est'os bezon'at'a'j grand'a'j invest'o'j. En ali'a'j land'o'j eĉ ne ekzist'as raci'a en'land'a inter'bank'a pag'sistem'o kaj la defi'o est'as grand'eg'a. Sep'a ne pri'trakt'os ĉek'o'j'n; ili est'ont'e uz'ebl'os nur en'land'e kaj ver'ŝajn'e baldaŭ tut'e mal'aper'os.

Ebl'as observ'i la progres'o'n de la Sep'a-projekt'o per la ret'ej'o de la Eŭrop'a Centr'a Bank'o, www.ecb.int/paym/pol/sep'a/html/index.en.html.

In-iciato kontent'ig'a

Projekt'o por rest'ig'i knab'in'o'j'n ĉe lern'ej'o'j en Togoland'o montr'iĝ'as sukces'a. Tradici'e knab'in'o'j ne tiom bon'e instru'iĝ'is kiom knab'o'j kaj do mal'mult'as vir'in'o'j ekzempl'e en ofic'a'j kaj reg'ist'ar'a'j posten'o'j. Abund'as la kial'o'j: ge'patr'o'j favor'as si'a'j'n fil'o'j'n, kred'ant'e, ke fil'in'o'j labor'u sur'kamp'e aŭ pri'zorg'u ali'a'j'n infan'o'j'n; patr'o'j neglekt'as si'a'j'n fil'in'o'j'n, ne sufiĉ'e atent'ant'e pri ili'a'j bezon'o'j; kaj foj'foj'e knab'in'o'j sufer'as ĉe lern'ej'o'j pro seks'a ekspluat'ad'o.

En 1996 Togoland'o iniciat'is kun'labor'a'n program'o'n aprob'it'a'n de la infan'a fondus'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UNICEF) por eduk'i kaj knab'in'o'j'n kaj ge'patr'o'j'n. La cel'o'j est'is alt'ig'i je 80 % la en'skrib'iĝ'o'n de knab'in'o'j en la vilaĝ'a'j lern'ej'o'j, kie efektiv'iĝ'as la program'o. Por sub'ten'i la iniciat'o'n, la reg'ist'ar'o fiks'is la kost'o'n de knab'a instru'ad'o ĉe element'a lern'ej'o je 1400 okcident'afrik'a'j frank'o'j (213 eŭr'o'j), de knab'in'a instru'ad'o je 1000 frank'o'j (152,50 eŭr'o'j). La koncern'it'a'j vilaĝ'o'j profit'is ali'manier'e, ricev'ant'e divers'a'j'n ekip'aĵ'o'j'n, inkluziv'e de kajer'o'j kaj skrib'il'o'j, kaj ankaŭ infan'vart'ej'o'j'n.

La rezult'o'j est'is kontent'ig'a'j. Pli da lern'ant'in'o'j rest'is ĝis la last'a klas'o kaj la reg'ist'ar'o decid'is pli vast'e aplik'i la original'a'n program'o'n. Not'ind'as, ke ge'patr'o'j ne tiom ŝarĝ'is si'a'j'n fil'in'o'j'n, divid'ant'e kun ili tradici'a'j'n task'o'j'n. Ankaŭ ali'a'j organiz'aĵ'o'j kontribu'is al la sukces'o de la projekt'o, tiel ke est'as konstru'it'a'j klas'ĉambr'o'j ankaŭ por pli aĝ'a'j lern'ant'o'j. Tiu'j ĉi organiz'aĵ'o'j, i.a. Rotari'o kaj Leonkluboj, financ'e sub'ten'is ge'lern'ant'o'j'n kaj trejn'ad'o'n de instru'ist'o'j.

Unik'a vort'ar'o por lern'ant'o'j

Post la du et'vort'ar'o'j pri Labor'o kaj lern'ad'o, kaj Lingv'o kaj komunik'ad'o, sekv'as ĉi tiu tre konciz'a, preskaŭ en'poŝ'port'ebl'a, unik'a vort'ar'o. La en'hav'o est'as aranĝ'it'a laŭ tem'o'j, ekzempl'e „Famili'an'o'j, parenc'o'j”, „Dom'o, loĝ'ej'o”, „Mal'jun'ec'o kaj mort'o” kaj mult'a'j ali'a'j. Ĉe ĉiu ĉef'tem'o est'as ar'o da sub'tem'o'j, logik'e vic'ig'it'a'j, kaj ĉe ĉiu sub'tem'o sekv'as util'a ar'o da tem'o'j kaj termin'o'j tiu'rilat'a'j, ĉiu sur apart'a lini'o. Ekzempl'e:

Ĉef'tem'o: „Jun'aĝ'o, ge'edz'iĝ'o”, kiu'n sekv'as sub'tem'o:
„jun'ul'o”, kiu'n sekv'as sub'sub'tem'o'j:
„knab'in'o, jun'ul'in'o, knab'o, jun'ul'o”;
„vizit'i mal'bon'a'n societ'o'n”;
„la tut'a viv'o est'as antaŭ li”;
„protest'i/ribel'i kontraŭ io”
kaj post tio pli'a sub'tem'o:
„jun'ul'ar'o”, kiu'n sekv'as sub'sub'tem'o:
„ge'jun'ul'o'j;”
„sen'zorg'a”

Unu'a'rigard'e, la tut'o aspekt'as tut'e ĥaos'a kaj mal'facil'e kompren'ebl'a. Nu jes, tia ĝi est'as, se oni uz'as ĝi'n kiel ordinar'a'n vort'ar'o'n. Mank'as difin'o'j, klar'ig'o'j, indeks'o. Sed nun pens'u: Supoz'u, ke vi est'as lern'ant'o, kaj vi'a task'o prepar'e por klas'o pri la angl'a, esperant'a aŭ hungar'a lingv'o est'as lern'i util'a'j'n ĉiu'tag'a'j'n vort'o'j'n por esprim'i familiar'aĵ'o'j'n kaj kelk'a'j'n ebl'e util'a'j'n fraz'o'j'n, util'a'j'n, kiam oni diskut'as tiu'j'n familiar'aĵ'o'j'n. Por la hodiaŭ'a klas'o oni lern'as vort'o'j'n pri la jun'aĝ'o kaj ge'edz'iĝ'o. Krom la ordinar'a'j'n vort'o'j'n, kiu'j'n instru'as ordinar'a lern'o'libr'o, kiel trov'i specif'a'j'n vort'o'j'n, rilat'ant'a'j'n al la tem'o „jun'aĝ'o kaj ge'edz'iĝ'o”?

La instru'ist'o dir'as al vi: Lern'u la vort'o'j'n en sekci'o 4 de la vort'ar'o pri „Hom'a viv'o kaj loĝ'ad'o”. Post'e, en la klas'o ni konversaci'os pri hejm'a'j afer'o'j kaj praktik'os la uz'ad'o'n de la vort'o'j, specif'e rilat'ant'a'j al tiu ĉef'tem'o.

Aŭ imag'u ali'a'n situaci'o'n: Vi est'as hungar'o, stud'ant'a aŭtodidakt'e, kaj vol'as lern'i la vort'o'j'n angl'a'lingv'a'j'n kaj esperant'a'j'n pri hejm'a'j aŭ famili'a'j afer'o'j, por tiel pli'grand'ig'i vi'a'n kon'o'n de la vort'ar'o de tiu'j du lingv'o'j. Sekci'o 4 de la vort'ar'o prezent'as al vi, en paralel'a'j kolumn'o'j, zorg'e inter'agord'it'a'j, la vort'o'j'n en la angl'a, en kolumn'o 1; en Esperant'o, en kolumn'o 2; kaj la hungar'a en kolumn'o 3.

Por kia'j student'o'j ebl'e util'us ĉi tia vort'ar'o? Nu, supoz'u, ke vi labor'as en hungar'a mebl'o'butik'o kaj bezon'as sci'i la angl'a'lingv'a'j'n termin'o'j'n por mult'a'j hejm'a'j mebl'o'j, kiu'j'n angl'e parol'ant'a aĉet'em'ul'o em'as pri'enket'i aŭ ebl'e aĉet'i. Nu, vi ja bezon'as sci'i la angl'a'lingv'a'j'n nom'o'j'n de la mult'a'j mebl'o'j en la butik'o, ĉu ne? Kaj, ebl'e, ĉar vi est'as inter'naci'em'ul'o, vi decid'as lern'i ankaŭ la esperant'a'j'n nom'o'j'n de la mebl'o'j.

Aŭ, kompren'ebl'e, supoz'u, ke vi'a propr'a lingv'o est'as nek la hungar'a, nek la angl'a, sed vi turism'as en Uson'o aŭ en Hungari'o; kon'ant'e la esperant'a'j'n nom'o'j'n de la koncern'a'j mebl'o'j, kiu'j interes'as vi'n, vi pov'as antaŭ'stud'i la angl'a'j'n aŭ hungar'a'j'n nom'o'j'n de tiu'j mebl'o'j, antaŭ ol vizit'i la mebl'o'butik'o'j'n.

Subit'e oni kompren'as, ke la ne'kutim'a aranĝ'o de tem'o'j, sub'tem'o'j, kaj ceter'a'j en ĉi tiu et'vort'ar'o, anstataŭ est'i arbitr'a kaj konfuz'a, tut'e mal'e prezent'as al vi ĝust'e la termin'o'j'n, kiu'j'n vi bezon'as lern'i, por vi'a cel'o, laŭ tre facil'e util'ig'ebl'a aranĝ'o.

Antaŭ'vid'at'a est'as seri'o da divers'a'j ali'a'j fak'a'j et'vort'ar'o'j, tiel ke, iom post iom, konstru'iĝ'os bibliotek'o da fak'vort'ar'o'j, el kiu'j oni pov'as elekt'i la dezir'at'a'j'n tem'o'j'n por stud'i. Ĉar nur tri tia'j et'vort'ar'o'j ekzist'as jam nun, pov'as ŝajn'i, ke la elekt'o est'as tre lim'ig'it'a. Sed iom post iom la elekt'o'j pli'mult'iĝ'os, kaj, esper'ebl'e, la tut'a seri'o tre help'e serv'os la praktik'a'n util'ig'o'n de Esperant'o kiel per'ant'a lingv'o en la ĉiu'tag'a viv'o.

Bon'e pres'it'a, fortik'a libr'et'o, tre util'a por si'a'j special'a'j aplik'iĝ'o'j.

Ilona Koutny: Angl'a-esperant'a-hungar'a et'vort'ar'o pri hom'a viv'o kaj loĝ'ad'o. Eld. Prodruk, Pozńan, 2005. 156 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 83-89887-109-3.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Religi'o'j en Bulgario

La 13an de mart'o en la rus'a kultur'a-inform'a centr'o (RKIC) en Sofio okaz'is akademi'a konferenc'o pri la tem'o „La religi'o'j en Eŭrop'o kaj la est'ont'ec'o de la ortodoks'a krist'an'ism'o”, organiz'it'a de la RKIC kaj de scienc'a-esplor'a grup'o pri religi'a'j-filozofi'a'j paradigm'o'j, konsist'ant'a el instru'ist'o'j en kelk'a'j bulgar'a'j universitat'o'j.

En la konferenc'o la super'a scienc'a kun'labor'ant'o de la bulgar'a akademi'o de la scienc'o'j Stefan Penov, kiu est'as ankaŭ konsil'ant'o de la permanent'a parlament'a komision'o pri la konfesi'o'j, prezent'is don'it'aĵ'o'j'n pri la religi'o'j en Bulgario sur'baz'e de statistik'a'j esplor'o'j el la jar'o 2005, kiu'j est'is publik'ig'it'a'j en la gazet'ar'o. Laŭ tiu'j ĉi don'it'aĵ'o'j la situaci'o de la religi'o'j en la land'o prezent'iĝ'as jen'e: ses milion'o'j da bulgar'o'j deklar'is est'i ortodoks'a'j krist'an'o'j, sed nur 50 % el ili regul'e vizit'as di'serv'o'j'n. Bulgario krist'an'iĝ'is oficial'e en 865. Ĝi akcept'is la ortodoks'a'n krist'an'ism'o'n de Bizanco dum la reg'ad'o de princ'o Bor'is la 1a, kiu ricev'is la krist'an'a'n nom'o'n Miĥail (Miĥaelo), la nom'o'n de la bizanca imperi'estr'o. Kan'o¹ Kubrat (nask'iĝ'is ĉirkaŭ la fin'o de la 6a jar'cent'o – mort'is ĉirkaŭ 650), la patr'o de la fond'int'o de la bulgar'a ŝtat'o kan'o Asparuh, tamen jam est'is ortodoks'a krist'an'o. La ortodoks'a krist'an'ism'o est'as konsider'at'a kiel tradici'a por la bulgar'a popol'o.

La katolik'o'j en Bulgario est'as inter 60 kaj 70 mil'o'j, el kiu'j almenaŭ 29 mil'o'j est'as uni'an'o'j, t.e. ili sekv'as la rit'o'j'n de la ortodoks'a eklezi'o, sed re'kon'as la pap'o'n de Romo. Kontrast'e al la ortodoks'a'j krist'an'o'j 90 % el ili regul'e frekvent'as si'a'j'n di'serv'o'j'n.

La klasik'a'j protest'ant'o'j est'as ĉirkaŭ 50 mil'o'j da hom'o'j. Inter 50 mil kaj 60 mil est'as la hom'o'j, kiu'j al'iĝ'is al pli nov'a'j sekt'o'j. Ili tamen ne est'as pur'e protest'ant'a'j: laŭ la scienc'ist'o'j ili'a religi'o est'as strang'a miks'aĵ'o el jud'ism'o, islam'o, krist'an'ism'o, orient'a'j religi'o'j kaj mal'kaŝ'a okult'ism'o. Pri la pli'mult'o de la sekt'o'j ne ebl'as difin'i, ĝust'e al kiu konfesi'o ili aparten'as, sed klar'as, ke ili gravit'as ĉirkaŭ tiel nom'at'a'j nov'epok'ec'a'j mov'ad'o'j. Ili aper'is en Bulgario post la 10a de novembr'o 1989, kiam komenc'iĝ'is la proces'o de demokrati'iĝ'o de la land'o.

La fakt'o, ke en'tut'e pli ol 100 mil hom'o'j est'as lig'it'a'j kun konfesi'o'j ne'tradici'a'j por la bulgar'a popol'o, eksplik'iĝ'as per la cirkonstanc'o, ke 35-40 mil el ili est'as roma'o'j, ĉe kiu'j la ne'tradici'a'j konfesi'o'j rikolt'as grand'a'n sukces'o'n. Laŭ Stefan Penov la kial'o'j por tio kaŝ'iĝ'as en la misi'em'o, kiu manifest'iĝ'as en dis'don'ad'o de social'a'j help'o'j, organiz'ad'o de social'a patron'ad'o kaj kultur'a'j program'o'j. La esplor'o montr'as, ke ĉirkaŭ 3500 hom'o'j aparten'as al jud'ism'o.

Islam'o

La islam'an'o'j en Bulgario nombr'as ĉirkaŭ 760 000. Ili est'as suna'ist'o'j escept'e de 50 mil, kiu'j est'as moder'a'j ŝijaist'o'j. Nur kelk'a'j cent'o'j da islam'an'o'j est'as adept'o'j de pli fundament'ism'a'j tendenc'o'j.

Lig'e kun la don'it'aĵ'o'j pri la nombr'o de la adept'o'j de fundament'ism'a'j tendenc'o'j en islam'o, mi konsider'as neces'a menci'i la antaŭ ne'long'e aper'int'a'n bulgar'lingv'a'n libr'o'n de Veselin Boĵkov La invad'o de la islam'a fundament'ism'o. En ĝi Boĵkov kon'at'ig'as la leg'ant'o'j'n pri tiu ĉi invad'o en la mond'o'n, en Eŭrop'o'n, en Balkani'o'n kaj precip'e en Bulgarion. (Islam'o komenc'is dis'vast'iĝ'i en Bulgario post la okup'o de la land'o far'e de la Otoman'a Turki'o en 1396. Per'fort'e est'is islam'ig'it'a grand'a nombr'o da bulgar'o'j. Okaz'is ankaŭ liber'vol'a'j konvert'iĝ'o'j inter'ali'e pro ekonomi'a'j konsider'o'j.)

La aŭtor'o atent'ig'as special'e pri manifest'iĝ'o'j de islam'a fundament'ism'o en Bulgario. Li vid'as ili'n unu'e en la streb'o'j de turk'a'j kaj arab'a'j fundament'ism'a'j organiz'aĵ'o'j penetr'i Bulgarion kaj montr'as la voj'o'j'n de la real'ig'o de tiu penetr'ad'o. Krom konspir'a'j form'o'j de ag'ad'o aplik'iĝ'as laŭ'leĝ'a'j form'o'j, kiel vizit'o'j de komisi'it'o'j, registr'ad'o de ili'a'j fond'aĵ'o'j, konstru'ad'o de dek'o'j da moske'o'j en la mont'ar'o Rodop'o, dis'vast'ig'o de literatur'o, send'ad'o de jun'ul'o'j ekster'land'e'n por religi'a trejn'ad'o. Ek'de 1990 ĝis nun sum'e 450 ĝis 500 jun'ul'o'j fin'is si'a'n religi'a'n eduk'o'n ekster'land'e. Est'as konstat'it'e, ke part'o el ili lern'is kaj lern'as ne en ŝtat'a'j, sed en privat'a'j religi'a'j lern'ej'o'j, sub'ten'at'a'j de fundament'ism'a'j organiz'aĵ'o'j. La selekt'ad'o kaj sponsor'ad'o de la pli'mult'o el ili est'as efektiv'ig'at'a ĉef'e de tiu'j ĉi ekster'land'a'j islam'a'j organiz'aĵ'o'j. Re'ven'int'e Bulgarion, part'o el ili far'iĝ'as imam'o'j, instru'ist'o'j aŭ aktiv'e al'iĝ'as al la religi'a viv'o de la islam'an'o'j kaj komenc'as propagand'i islam'a'j'n ide'o'j'n, fremd'a'j'n al la tradici'e islam'a loĝ'ant'ar'o de la land'o.

Centr'o'j de la dis'vast'ig'o de islam'a fundament'ism'o est'as la islam'a'j lern'ej'o'j, en kiu'j est'as instru'at'e sur'baz'e de la ŭahabita tendenc'o de islam'o, konfirm'ant'a la ide'o'j'n de la radikal'a islam'o. En Bulgario apud la tri oficial'e re'kon'at'a'j islam'a'j lern'ej'o'j ekzist'as ok ne're'kon'at'a'j islam'a'j lern'ej'o'j. En la libr'o tut'e natur'e est'as pri'trakt'at'a ankaŭ la ag'ad'o de iu'j radikal'a'j element'o'j en la mov'ad'o por rajt'o'j kaj liber'o'j (laŭ bulgar'lingv'a sigl'o DPS), kiu dum la last'a'j 15 jar'o'j divers'form'e part'o'pren'as en la reg'ad'o de la land'o, kaj de ali'a'j por'turk'a'j naci'ism'a'j organiz'aĵ'o'j en la land'o kiel la turk'a demokrati'a parti'o, kies gvid'ant'o Ahmed Ken'a'n mal'kaŝ'e al'vok'as al arm'it'a batal'o kaj ribel'o, kaj la ekster'leĝ'a islam'a organiz'aĵ'o La Ŝtat'o est'as Kalif'ej'o, kiu efektiv'ig'as si'a'n ag'ad'o'n sur'baz'e de islam'a'j fundament'ism'a'j ide'o'j.

Esplor'o inter student'o'j kaj lern'ant'o'j, instru'ist'o'j kaj jun'a'j scienc'a'j kun'labor'ant'o'j montr'as, ke 71 ĝis 74% el ili hav'as grand'a'n interes'o'n pri religi'o kaj teologi'o. El ili inter 4 kaj 7 procent'o'j deklar'as si'n absolut'a'j ateist'o'j, kaj la ceter'a'j aŭ ne hav'as opini'o'n aŭ est'as indiferent'a'j.

1. Bulgar'a'j histori'ist'o'j ek'uz'is la form'o'n „kan'o” anstataŭ „ĥan'o”, konsider'ant'e ĝi'n kiel origin'a'n bulgar'a'n titol'o'n.

Post bend'o fend'o

Jam de 1997 Spartak Ngjela [nĝela] aktiv'as en la alban'a reg'ant'a Demokrati'a Parti'o, dum kelk'a'j monat'o'j precip'e kiel ministr'o pri justic'o en la tiel nom'at'a reg'ist'ar'o de naci'a sav'iĝ'o, ĝis venk'is la social'ist'o'j. Li est'as fil'o de ministr'o pri komerc'o en la reĝim'o de la alban'a diktator'o En'ver Hoxha [hodĵa] kaj laŭ'profesi'e advokat'o.