MONATO

Nova!

Kolofono

Tarifoj

Kontoj kaj perantoj

Abonhelpa fonduso

Abonilo

Malnovaj numeroj

Ciferecaj numeroj

Verki

Leteroj al MONATO

Konvencioj

Etiko

Por abonantoj

Filmetoj

Indeksoj kaj arkivoj

Anoncoj

Oftaj demandoj

>> Retbutiko

>> Ĉefa FEL-indekso

Amikiĝu kun ni ankaŭ en Facebook

Serĉi en MONATO

Indekso de MONATO 2005

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2005. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn ligilojn vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2005 en la dosierformo PDF.

Arto

pp/cs: KD: Baritone en multaj lingvoj (recenzo pri Kelkaj kantoj por miaj geamikoj de Jan Strydom) (2005/04, p. 26)
Ina FABELL: Danco de la Oriento (2005/03, p. 26)
Dimitrije JANIčIć: Festo de libro (2005/04, p. 26)
Firdaus SHUKUROV: Filmfestivalo en Taĝikio (2005/04, p. 25)
Bernhard PABST: KINEJO: Internacia festivalo de la muta filmo (2005/10, p. 23)
Paŭlo MOĴAJEV kaj Jefim ZAJDMAN: Kantoj belaj, eĉ simfoniaj (recenzo pri La ŝosoj de l' utopi' de T. Faverial) (2005/06, p. 26)
Anna kaj Mati PENTUS: KD: Katalunio, Okcitanio Kaj Tiel Plu (recenzo pri Placxas al mi de Kaj Tiel Plu) (2005/12, p. 23)
pp: DVD: La flugigo de oktopodo (recenzo pri Flying An Octopus (La flugigo de oktopodo) de Larry Moss kaj John Ninomiya) (2005/10, p. 24)
pp/cs: MP3: Multe por malmulte da mono (recenzo pri En verda ĝardeno de Mikaelo Bronŝtein) (2005/03, p. 26)
pp: DISKOJ: Rava aŭ ruba Ralph? (recenzo pri ... dum kristnaska tempo de Ralph Glomp) (2005/06, p. 26)
Reinaldo Marcelo FERREIRA: DISKOJ: Ree bela sono (recenzo pri Rebela Sono de Dolchamar) (2005/07-08, p. 35)
pp/cs: KD: Tiel ili protestas (recenzo pri Civilizacio de Strika Tango) (2005/04, p. 26)

Libroj

Carlo MINNAJA: Ankoraŭ Sanktaj Skriboj (recenzo pri Leteroj de Paŭlo kaj lia Skolo) (2005/05, p. 21)
Christian DECLERCK: Atestas viktimo de honorkrimo (recenzo pri Vivbruligita (Honorkrimo) de Suad) (2005/11, p. 24)
YAMASAKI Seikô: Atoma bombo ne estas malproksime (recenzo pri Lise Meitner: A Life in Physics de Ruth Lewin Sime) (2005/02, p. 29)
Antonio VALÉN: Ĉu Ertl provizore stilekzercas? (recenzo pri Provizore de István Ertl) (2005/01, p. 23)
Stefan MACGILL: Dudirekta instruo kaj influo (recenzo pri Nanatasis de Robert Dutil) (2005/12, p. 20)
Carlo MINNAJA: Du vivpoemaroj (recenzo pri Celakantoj de Jorge Camacho) (2005/06, p. 24)
: Esperanto Teanga Idirnáisiúnta (2005/06, p. 25)
Raita PYHÄLÄ: Kesto de viveroj (recenzo pri Tarokoj kaj epokoj de Christian Declerck) (2005/07-08, p. 34)
Donald BROADRIBB: Kiu estis Hillel, kio estis hilelismo? (recenzo pri Hillel la saĝulo, lia vivo, lia instruo de André Cherpillod) (2005/10, p. 19)
Antonio VALÉN: Klero kaj klaro delektos la leganton (recenzo pri Lingvaj babilaĵoj de André Cherpillod) (2005/11, p. 22)
Håkan LUNDBERG: La libro de la vivo (recenzo pri Livets Bog (La libro de la vivo) de Martinus) (2005/10, p. 22)
Garbhan MACAOIDH: Lingva egaleco en internaciaj rilatoj (recenzo pri Al nova internacia lingva ordo / Towards a New International Language Order. Aktoj de la 3a Nitobe-Simpozio de Internaciaj Organizaĵoj de Lee Chong-Yeong kaj Liu Haitao, redaktoroj) (2005/09, p. 24)
Donald BROADRIBB: Malnovstila rakonto porinfana (recenzo pri Hundo de Flandrio de Ouida (Marie-Louise de la Ramé)) (2005/03, p. 25)
Donald BROADRIBB: Modernantikva majstra greka dramo (recenzo pri Reĝino Jokasta de Constantin Zărnescu) (2005/01, p. 24)
Reinaldo Marcelo FERREIRA: Ne nur intimaj temoj (recenzo pri Intimaj temoj en la Esperanto-beletro de Petr Chrdle (red.)) (2005/07-08, p. 32)
Paul PEERAERTS: Nostalgia reveno (recenzo pri Gastono 1 de Franquin kaj Jidéhem) (2005/11, p. 25)
Donald BROADRIBB: Novelo romantikeca kaj iom satira (recenzo pri Senso de Camillo Boito) (2005/12, p. 20)
Donald BROADRIBB: Paradoksa libreto da paradoksaj rakontetoj (recenzo pri 13 oktobro 1582 de Luiz Portella) (2005/10, p. 21)
Donald BROADRIBB: Poezia trezoro (recenzo pri Tie ĉi tie de Mikaelo Giŝpling)
Donald BROADRIBB: Popolo suferinta pro agresemo de aliaj (recenzo pri Raportoj el Vjetnamio de Saiki Akira (ed.)) (2005/02, p. 26)
Reinaldo Marcelo FERREIRA: Por pli kompleta lingvo (recenzo pri Fake pri Esperanto kaj esperante pri sciencoj de Zdeněk Pluhař (red.)) (2005/12, p. 21)
Donald BROADRIBB: Rekomendoj plejparte senefikaj (recenzo pri Esperanto kaj internaciaj organizaĵoj. Serio: Esperanto-dokumentoj 38E de Lee Chong-Yeong (kompilinto)) (2005/02, p. 28)
Donald BROADRIBB: Sciencfikcia romano tre intereskapta (recenzo pri La loĝata insulo de Arkadij kaj Boris Strugackij) (2005/09, p. 26)
Paŭlo PEERAERTS: Šiandien Lietuvoje bus debesuota (recenzo pri Litova Lingvo per Esperanto-okuloj de Marc Vanden Bempt) (2005/05, p. 22)
Lode VAN DE VELDE: Suspenso de komenco ĝis fino (recenzo pri The Da Vinci Code de Dan Brown) (2005/02, p. 27)
Donald BROADRIBB: Utila poŝvortaro pri lingvistiko (recenzo pri Angla-Esperanta-Hungara-etvortaro pri Lingvo kaj Komunikado de Ilona Koutny) (2005/01, p. 25)
Donald BROADRIBB: Utopia verko deknaŭjarcenta (recenzo pri Rigardante malantaŭen (en la jaro 2000) de Edward Bellamy) (2005/10, p. 20)

Lingvo

Paŭlo PEERAERTS: RETA ENCIKLOPEDIO: Ethnologue listigas 7299 lingvojn (2005/07-08, p. 28)
YAMASAKI Seikô: AZIO KAJ NEAZIO: Familia nomo (2005/09, p. 22)
A Giridhar RAO: BARATO: Formortis pluraj lingvoj (2005/07-08, p. 31)
A. Giridhar RAO: Gepatralingva edukado por indiĝenoj (2005/09, p. 21)
SAGRADJELOU Kokou: AFRIKO: Lingvoj malpurigitaj (2005/11, p. 21)
YAMASAKI Seikô: GASTRONOMIO: Smörgåsbord (2005/07-08, p. 30)

Medio

MU Binghua: ĈINIO: Akvaj problemoj (2005/01, p. 18)
Marko Naoki LINS: KLIMATŜANĜOJ: Ĉu la tero fariĝos saŭno? (2005/11, p. 19)
Claude ROUGET: Greenpeace venkis aŭtofirmaon Ford (2005/01, p. 18)
Bardhyl SELIMI: ALBANIO: La poluita ĉefurbo (2005/01, p. 19)
Bardhyl SELIMI: Rubaĵtrafiko (2005/04, p. 21)
Laimius STRAžNICKAS: Strangulo en la naturo (2005/04, p. 22)
Hektor ALOS I FONT: ENERGIO: Venta energio superas la atoman (2005/04, p. 21)

Moderna vivo

W. H. SIMCOCK: OPINIO: Abortigo kaj la biblio (2005/07-08, p. 17)
Marko Naoki LINS: DEMOGRAFIO: Ago pro aĝo (2005/06, p. 16)
MNL: STUDADO: Allogas eksterlando
pp: ĴURNALISMO: Blua Atomiumo pro forrabita ĵurnalistino (2005/04, p. 17)
Tiombiano Mardia OUMAROU: KOMENTARIO: Ĉesigu la ekspluatadon! (2005/10, p. 14)
LAST/pg: LITOVIO: Ĉu necese? (2005/03, p. 13)
Marko Naoki LINS: SANO: Ĉu senfuma Eŭropo? (2005/04, p. 13)
HORI Jasuo/pg: OPINIO: Ĉu tro da libereco en Japanio? (2005/05, p. 16)
Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: De ŝipoj al ŝafoj (2005/12, p. 12)
Bardhyl SELIMI: OPINIO: Dolĉaĵoj maldolĉaj (2005/03, p. 12)
Emile MALANDA NIANGA/pg: INFANOJ: Edukado ne ekspluatado (2005/03, p. 12)
Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Ekzameno ekzamenata (2005/12, p. 12)
Laimius STRAžNICKAS: LITOVIO: En ĉiu malbono ... (2005/02, p. 17)
Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Enretigita aŭto (2005/11, p. 9)
Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Fina fakturo (2005/01, p. 12)
Marko Naoki LINS: FELIĈO: Frando-lando (2005/04, p. 18)
Jomo IPFELKOFER: GERMANIO: Frato Paŭlo: pacamanto (2005/07-08, p. 12)
Walter KLAG: GAZETARO: Fridaj folioj
Laimius STRAžNICKAS: LITOVIO: Fr-ostoj ... (2005/09, p. 15)
LAST: LITOVIO: Fungo-festo (2005/09, p. 14)
Marko Naoki LINS: AVIADO: Giganto fluganta (2005/04, p. 14)
A. Giridhar RAO: CUNAMO: Helpo-ondo sed ne registara (2005/03, p. 10)
LAST: LITOVIO: In-dicoj (2005/02, p. 18)
Renée TRIOLLE: VIRINOJ: Inter Oriento kaj Okcidento (2005/11, p. 8)
LAST: LITOVIO: Jen la tub-ero (2005/04, p. 17)
LAST: LITOVIO: Je via malsano (2005/09, p. 13)
LAST: LITOVIO: Karto al la estonteco (2005/09, p. 15)
Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Kie filinoj filiĝas (2005/07-08, p. 18)
LAST: LITOVIO: Kokaĵo-novaĵo (2005/01, p. 16)
IGARASI Takeo: JAPANIO: Komplika familia reunuiĝo (2005/01, p. 13)
HORI Jasuo/pg: JAPANIO: Kono pri dormantaj pianoj (2005/11, p. 9)
Walter KLAG: AŬSTRIO: Kuk-urbo (2005/02, p. 17)
Saliko: FINNLANDO: Laboro kaj la bero (2005/12, p. 11)
FENG Jing: HOMAJ RILATOJ: La budhisto kaj la britino (2005/12, p. 10)
HORI Jasuo: JUNULARO: Leĝe laŭdi (2005/01, p. 16)
Walter KLAG: AŬSTRIO: Maldolĉa vino (2005/01, p. 15)
LAST: LITOVIO: Malfacilas duoble vivi (2005/10, p. 16)
Garbhan MACAOIDH: NOMADOJ: Marĝene sed sametne (2005/11, p. 10)
Leif HEILBERG: NATURISMO: Menso sana en korpo nuda (2005/06, p. 15)
LAST: LITOVIO: Mizera statistiko (2005/04, p. 18)
HORI Jasuo/pg: JAPANIO: Mono-malbono (2005/06, p. 18)
Kep ENDERBY: EŬTANAZIO: Morto, morfino kaj moralo (2005/06, p. 17)
LAST: LITOVIO: NATO-malglato (2005/02, p. 18)
Renée TRIOLLE: MEDICINO: Norduloj ebligas sudan sanon (2005/10, p. 15)
Gerrit BERVELING: ELDONADO: Nova biblio okopa (2005/01, p. 14)
ZIYU: ĈINIO: Per patrina amo (2005/04, p. 16)
Walter KLAG: TRANSPORTADO: Pli da metroo-metroj (2005/01, p. 14)
Hektor ALOS I FONT: KATALUNIO: Pri kato, rato, ŝtato kaj azeno (2005/03, p. 11)
Sergei PAĤOMOV: RUSIO: Profilo paradoksa (2005/09, p. 16)
HORI Jasuo/pg: JAPANIO: Profitoj, punoj kaj privatigo (2005/07-08, p. 14)
HORI Yasuo: BICIKLADO: Rado-brigado (2005/01, p. 15)
Walter KLAG: RECIKLIGO: Rubo neniu dubo! (2005/01, p. 16)
Paul GUBBINS: BRITIO: Ŝati-bati (2005/07-08, p. 19)
HORI Jasuo: PUPFESTO: Sekku sakee malseka (2005/05, p. 15)
Jean-Vital MONDENGI/pg: KONGO: Semante esperon (2005/01, p. 13)
XU Jinming: ĈINIO: Senkampaj kamparanoj (2005/05, p. 13)
HORI Jasuo/pg: JAPANIO: Sorto miksita (2005/10, p. 16)
LAST: LITOVIO: Strando-frando (2005/06, p. 18)
Thimbiano Mardia OUMAROU/pg: NIĜERO: Surstrata mizero (2005/10, p. 14)
Bardhyl SELIMI: FUMADO: Tabako ankoraŭ ne tabua (2005/04, p. 13)
Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Tago de la somero
Marko Naoki LINS: KSENOFOBIO: Toleremo ankoraŭ ne tolerata (2005/05, p. 16)
Marko Naoki LINS: DISTRADO: Torturado televida (2005/06, p. 13)
Bardhyl SELIMI: Tragedio en Tirano (2005/07-08, p. 18)
Zofia BANET-FORNALOWA: CENZURADO: Tre danĝera Monato (2005/07-08, p. 15)
HORI Jasuo/pg: JAPANIO: Trezoro ĉiam pli aĝa (2005/12, p. 12)
HORI Jasuo/pg: JAPANIO: Turismi kun gasmasko (2005/04, p. 15)
HORI Jasuo: STUDENTOJ: Vesto homon prezentas (2005/05, p. 14)
LAST: LITOVIO: Viktimoj enretigitaj (2005/02, p. 18)
LAST: HOMAJ RILATOJ: Virtoj geviraj (2005/01, p. 15)

Novelo

Julian MODEST: Patrino (2005/10, p. 25)
Franz-Georg RÖSSLER: Ŝuisto kaj silkokomercisto (2005/04, p. 8)

Poezio

Alejandro COSSAVELLA: Poemoj de Alejandro Cossavella (2005/12, p. 26)

Politiko

Jomo IPFELKOFER: OPINIO: 60 jarojn poste (2005/04, p. 10)
Princo Henriko OGUINYE/pg: NIĜERIO: Atendas la tribunalo (2005/09, p. 9)
Paul GUBBINS: BRITIO: Banana respubliko (2005/06, p. 12)
Paul GUBBINS: BRITIO: Ĉiu venkas, ĉiu malvenkas (2005/07-08, p. 10)
Marko Naoki LINS: EŬROPO: Ĉu ĉiam pli granda? (2005/03, p. 8)
Marko Naoki LINS: DEFENDADO: Ĉu Eŭropa Unio fariĝas militema? (2005/02, p. 11)
Prince Henry OGUINYE/pg: EBUR-BORDO: Ĉu sukcesos sankcioj? (2005/02, p. 12)
Princo Henriko OGUINYE: ZIMBABVO: Dronanta diktatoro (2005/10, p. 8)
Marko Naoki LINS: HOMAJ RAJTOJ: Ekzekutado ekzekuciata (2005/06, p. 11)
Marko Naoki LINS: EŬROPO: Eŭropa Komisiono konfirmita (2005/02, p. 13)
Paul GUBBINS: KOMENTARIO: Faktoj senfaktaj kaj murdo en la metroo (2005/10, p. 12)
LAST: LITOVIO: Fiereco antaŭ la falo (2005/09, p. 12)
XIAOSHUI: ĈINIO: Fortika sed sentema floro (2005/12, p. 9)
W. H. SIMCOCK: OPINIO: Iom da proporcio (2005/12, p. 8)
GBEGLO Koffi/pg: TOGOLO: Kadavroj kaj kandidatoj (2005/05, p. 10)
LAST: LITOVIO: Kaŝita kulturo (2005/03, p. 9)
GBEGLO Koffi/pg: TOGOLANDO: Kiam forto ordonas, leĝo pardonas (2005/07-08, p. 8)
Josef MENDL: OPINIO: Kiam teroristoj heroiĝas (2005/01, p. 10)
Serge ZANDANDU NTOMONO ZOLA/pg: DEMOKRATIA RESPUBLIKO KONGO: Kiu estas Kabila? (2005/05, p. 10)
Marko Naoki LINS: EŬROPA UNIO: Konkeri korojn kaj animojn (2005/02, p. 10)
Marko Naoki LINS: MALPLIMULTOJ: Kultura riĉeco kiel ŝanco (2005/03, p. 9)
Prince Henry OGUINYE/pg: AFRIKO: Kune labori, kune solvi (2005/01, p. 10)
Marko Naoki LINS: BELGIO: La Blok blokita ... aŭ ĉu? (2005/01, p. 9)
LAST/pg: LITOVIO: Leĝhomoj neĝhomoj! (2005/06, p. 12)
Tetu MAKINO/pg: JAPANIO: Minacata la kontraŭmilita konstitucio (2005/02, p. 14)
W. H. SIMCOCK: OPINIO: Monarkia mistiko (2005/07-08, p. 11)
SAGBADJELOU Kokou/pg: TOGOLANDO: Nepras interveni (2005/09, p. 11)
Gerrit BERVELING: KULTUR-KOLIZIO: Nia estonta Eŭropo ... (2005/09, p. 8)
LAST: LITOVIO: Parlamento multpartia (2005/02, p. 12)
Zlatko TIšLJAR: OPINIO: Pastro-povo ekstremdekstra (2005/05, p. 8)
GBEGLO Koffi/pg: TOGOLANDO: Per balot-kartoj atuti (2005/06, p. 10)
Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Pereas promesoj (2005/05, p. 12)
Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Per into al onto (2005/01, p. 11)
Silvia RELIZ: AMERIKO: Pinta sekureco ĉe pinta kunsido (2005/10, p. 10)
IGARASI Takeo: JAPANIO: Post disigo poŝta privatigo (2005/12, p. 9)
Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Post ok jaroj: ŝanĝo (2005/10, p. 11)
Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Prezidantaro paca (2005/02, p. 13)
Karlo JUHÁSZ: HUNGARIO: Pri falko kaj talpoj (2005/09, p. 12)
SAGBADJELOU Kokou/pg: TERKULTIVADO: Pro pluvo plu (2005/06, p. 10)
GBEGLO Koffi/pg: TOGOLO: Spite ĉion ĉu espero? (2005/04, p. 12)
Serge ZANDANDU NTOMONO ZOLA/pg: DEMOKRATIA RESPUBLIKO KONGO: Ŝtato-stato (2005/05, p. 11)
Bardhyl SELIMI: RASISMO: Survoje al malamo (2005/04, p. 11)
Gerrit BERVELING: NEDERLANDO: Timo kaj necerteco? (2005/01, p. 8)
MA Young-tae: OPINIO: Tokto mankas takto (2005/06, p. 8)
SAGBADJELOU Kokou/pg: TOGOLANDO: Vivo nevivebla (2005/09, p. 10)

Scienco

Vladimir LEMELEV: MEDICINO: De kie venis kaj kial ĉesis netipa pneŭmonio? (2005/12, p. 17)
János SáRKÖZI: FOTOGRAFIO: La fenomeno de ruĝaj okuloj (2005/01, p. 20)
Peng JIANJUN: FARMACIO: Teo por preventi kancerojn (2005/01, p. 20)

Ŝerco kaj satiro

Albisturo KVINKE: LINGVOJ: Disleksio (2005/01, p. 26)
Vilĉjo SIMCOCK: BIBLIO: Kiom varmega estas la infero? (2005/05, p. 26)

Spirita vivo

LAST: Katolika eklezio ne havas pastrojn (2005/12, p. 22)
Laimius STRAžNICKAS: Pri la aferoj misteraj (2005/04, p. 23)
Laimius STRAžNICKAS: Reviviĝo post 75 jaroj (2005/03, p. 23)
W. H. SIMCOCK: ROMKATOLIKISMO: Sanktuloj (2005/03, p. 24)
Hokan LUNDBERG: Spirita scienco ĉu tio eblas? (2005/03, p. 21)

Turismo

LAST: LITOVIO: Mapo-ĉemizoj de Vilnius (2005/03, p. 20)
John GOODHAND: USONO: Nekutima feriejo (2005/03, p. 19)
SALIKO: FINNLANDO: Raŭmo (2005/11, p. 17)
Marta SOLÍS: ARGENTINO: Unika fervojo en Andoj (2005/04, p. 19)
SALIKO: FRANCIO: Vizito al la nacia parko Vanoise (2005/02, p. 22)

Lasta adapto de tiu ĉi paĝo: 2021-07-16

Popol'o sufer'int'a pro agres'em'o de ali'a'j

Laŭ tabel'o en la komenc'o de ĉi tiu libr'o, Vjetnami'o est'is invad'it'a kaj konker'it'a de Franci'o en 1858. Ĝi est'is part'o de la Franc'a Federaci'o de Hindoĉini'o ĝis 1940, kiam invad'is la japan'a arme'o. Sekv'is 35 jar'o'j da preskaŭ sen'ĉes'a milit'ad'o: si'n'sekv'e kontraŭ la japan'o'j, la franc'o'j, kaj post'e kontraŭ koalici'o iniciat'it'a de Uson'o, ĝis la fin'o de la vjetnam'a milit'o en 1975.

Pli detal'e: en 1954 Franci'o dev'is ced'i al la mov'ad'o por sen'de'pend'ec'o de Vjetnami'o, kaj ĉes'ig'o de milit'ad'o est'is inter'akord'it'a. Provizor'e la teritori'o vjetnam'a est'is divid'it'a en du part'o'j'n, nord'a kaj sud'a Vjetnami'o, kaj tut'naci'a'j elekt'o'j est'is aranĝ'it'a'j por 1956. Inter'temp'e, reg'is nord'a'n Vjetnami'o'n komun'ist'a reg'ist'ar'o, estr'at'a de Ho Chi Minh; kaj la sud'a'n part'o'n reg'is ĉef'ministr'o Ngo Dinh Diem, kiu klopod'is establ'i si'n kiel diktator'o'n. Ngo Dinh Diem rifuz'is permes'i la elekt'o'j'n intenc'it'a'j'n por 1956, tiel ke la cel'it'a kun'iĝ'o de la du part'o'j de Vjetnami'o ne okaz'is.

La uson'a reg'ist'ar'o tim'eg'is, ke komun'ism'a'j reg'ist'ar'o'j ek'reg'os en la tut'a orient-azi'a kontinent'o. Pro tio, ĝi unu'e sub'ten'is la reĝim'o'n de Ngo Dinh Diem, kiu mal'amik'is al la nord-vjetnam'a reg'ist'ar'o; sed post'e, Uson'o sen'iluzi'iĝ'is pri li. Ankaŭ en Sud-Vjetnami'o Ngo Dinh Diem est'is mult'e mal'am'at'a, kaj en 1963 sud-vjetnam'a arme'a puĉ'o murd'is li'n. Sekv'is seri'o da ne'long'e'daŭr'a'j mis'reg'ant'a'j sud-vjetnam'a'j administraci'o'j.

La komun'ist'a reg'ist'ar'o de Nord'a Vjetnami'o inter'temp'e sub'ten'is la ag'ad'o'n de fort'a komun'ism'em'a frakci'o en Sud'a Vjetnami'o, kiu revoluci'ad'is kontraŭ la divers'a'j sud-vjetnami'a reĝim'o'j. Pro si'a tim'o pri la komun'ist'o'j, la uson'a prezid'ant'o John F. Kennedy send'is milit'trejn'ant'o'j'n al sud'a Vjetnami'o, por modern'ig'i kaj help'direkt'i la kontraŭ'revoluci'a'j'n streb'o'j'n de la sud-vjetnam'a arme'o.

Kiam Prezident'o Kennedy est'is murd'it'a, anstataŭ'is li'n Lyndon B. Johnson. Erar'e, ebl'e pro mis'inform'iĝ'o, prezid'ant'o Johnson proklam'is, ke Nord'a Vjetnami'o atak'is du'foj'e uson'a'j'n milit'ŝip'o'j'n en la Golf'o Tonkin, orient'e de Nord'a Vjetnami'o. Li ordon'is venĝ'bomb'ad'o'n kontraŭ Nord'a Vjetnami'o, kaj iom post iom establ'iĝ'is formal'a milit'ad'o inter Nord'a Vjetnami'o kaj koalici'o, konsist'ant'a el Sud'a Vjetnami'o, Uson'o, kaj trup'o'j el Aŭstrali'o, Taj'land'o, kaj Nov-Zelando.

En Uson'o est'iĝ'is disput'ad'o pri la rajt'o de prezident'o Johnson proklam'i kaj efektiv'ig'i milit'o'n, sen aŭtoritat'ig'o far'e de la parlament'o. La konstituci'o de Uson'o est'as mal'klar'a pri tiu punkt'o. Rapid'e la uson'a parlament'o decid'is aprob'i la milit'o'n proklam'it'a'n de prezid'ant'o Johnson. Post'e, en 1970, la uson'a parlament'o formal'e nul'ig'is la rajt'o'n de prezid'ant'o, propr'a'aŭtoritat'e permes'i milit'o'n.

Kvankam la milit'ist'ar'o de Uson'o est'is grand'eg'a, kaj ĝi'a ekip'aĵ'ar'o ne'kred'ebl'e kompleks'a kaj kapabl'a, ĝi mal'sukces'is en tiu milit'o. Tio okaz'is pro tri kial'o'j: Unu'e, ĝi mis'kompren'is la afer'o'n, kiel milit'o'n kontraŭ komun'ism'o, ne kompren'ant'e, ke ĉef'e, ebl'e tut'e, tem'is pri la barakt'ad'o de la vjetnam'a popol'o far'iĝ'i liber'a. Uson'o tut'e ne kompren'is, ke por la vjetnam'o'j, la komun'ist'a ag'ad'o egal'is al la streb'o far'iĝ'i liber'a popol'o, kaj ke ĉef'e ĝi'a „komun'ism'o” efektiv'e est'is „liber'iĝ'ism'o”, kiu'n sub'ten'is grand'eg'a part'o de la loĝ'ant'o'j en Sud'a Vjetnami'o. Du'e, la uson'a arme'o est'is tut'e sen'spert'a pri batal'ad'o en geografi'a region'o, kiel Vjetnami'o. Kaj la arme'estr'o'j, kaj la uson'a popol'o koncept'is milit'ad'o'n, kia ĝi est'is en Eŭrop'o kaj la pacifik'a'j insul'o'j dum la Du'a Mond'milit'o. Pri geril'a batal'ad'o ili neni'o'n sci'is, kaj tut'e ne sci'pov'is kontraŭ'ag'i ĝi'n. Tri'e, tre grand'a part'o de la uson'a popol'o neniam aprob'is la milit'o'n. Ja la milit'o kvazaŭ'akcident'e komenc'iĝ'is kaj daŭr'is. La konskript'a'j soldat'o'j est'is mal'bon'e trejn'it'a'j por tia milit'o, mens'lav'it'a'j per evident'a'j mal'ver'aĵ'o'j, kaj tre oft'e narkot'drog'em'a'j. Tio'n nun konfes'as preskaŭ ĉiu'j tiam'a'j koalici- kaj arme-estr'o'j.

La definitiv'a sen'iluzi'iĝ'o de la uson'a popol'o okaz'is, kiam televid'a'j raport'o'j kaj ĵurnal'ist'a'j enket'o'j ne nur tre klar'e montr'is la terur'o'n de milit'ad'o, sed ankaŭ la abomen'aĵ'ar'o'n, far'at'a'n de la uson'a'j milit'ist'o'j mem. Efektiv'e, tia'j abomen'aĵ'ar'o'j est'is far'at'a'j de ĉiu'j arme'o'j de ĉiu'j naci'o'j, dum ĉiu'j batal'o'j, dum la tut'a histori'o de la hom'ar'o. Sed ĝis tiam oni toler'is, eĉ aprob'is ili'n, ĉar ĝeneral'e la popol'o'j de ĉiu'j milit'ant'a'j land'o'j supoz'is tia'j'n ag'o'j'n normal'a'j. Oni kompren'is la princip'o'n „ne mort'ig'u”, kiel „ne mort'ig'u sam'popol'an'o'n”, ke ĝi ne rilat'as al mort'ig'o de fremd'ul'o'j. Simil'e, seks'per'fort'o'j kontraŭ fremd'ul'o'j est'is ĉiam ĝeneral'e akcept'at'a'j, egal'e tortur'ad'o kia ajn, tra la tut'a mond'o, dum la tut'a histori'o.

Sed dum la du'dek'a jar'cent'o, iom post iom fort'iĝ'is la moral'a si'n'ten'o, ke hom'a'j rajt'o'j valid'as por ĉiu'j popol'o'j, ne nur por la propr'a. Subit'e, en la 1960-oj sufiĉ'e grand'a part'o de la mond'popol'o konvink'iĝ'is, ke eksterm'ad'o de tut'a'j vilaĝ'o'j, urb'o'j, popol'o'j est'as fi'a; ke la uz'ad'o de ĉia'spec'a'j diabl'ec'a'j mort'ig'il'o'j kaj mor'tig'aĵ'o'j ne est'as prav'ig'ebl'a. Tiu moral'a si'n'ten'o ne reg'is inter la plej'part'o de la popol'o, nek reg'as nun (tio'n montr'as la ag'ad'o en post'a'j milit'o'j, en Balkani'o, en Afgani'o, en Irako, kaj en mult'a'j ali'a'j lok'o'j). Sed ĝi far'iĝ'is sufiĉ'e fort'a, tiel ke, unu'a'foj'e en la histori'o, est'iĝ'is ĝeneral'a disput'ad'o en la okcident'a publik'o, ĉu tia specif'a milit'o est'as prav'ig'ebl'a.

Jen do la ĝeneral'a fon'o de la vjetnam'a milit'o, kiel vid'at'a kaj efektiv'ig'it'a de Uson'o, kaj de ĝi'a'j alianc'an'o'j.

Ali'flank'e, en Vjetnami'o mem, afer'o'j aspekt'is iom ali'manier'e. Laŭ la raport'o'j en la nun pri'trakt'at'a libr'o, oni vid'is la si'n'sekv'o'n de invad'ant'o'j/atak'ant'o'j kiel apenaŭ disting'ind'a'j laŭ la land'o'j aŭ motiv'o'j de la atak'ant'o'j. Ĉiu'j est'is rigard'at'a'j kiel agres'ant'o'j; kaj pri tio plen'e prav'is la vjetnam'a popol'o. Kvankam la franc'o'j, la japan'o'j, la uson'an'o'j ver'ŝajn'e ĉiu'j mal'sam'motiv'e prav'ig'is si'a'n ag'ad'o'n, la efekt'o est'is ĉiam ident'a. Ĉu grav'as, ĉu la atak'ant'o est'as franc'o, aŭ japan'o, aŭ uson'an'o, aŭ aŭstrali'an'o, aŭ ali-an'o? Ili sam'e ag'as, sam'e mort'ig'as, sam'e reg'em'as, do ĝeneral'e, en la praktik'o, ili plen'e sam'as.

Tio evident'as en la raport'o'j en ĉi tiu libr'o, kie la verk'int'o'j oft'e tut'e ne indik'as, ĝust'e kiu'j est'is la sub'prem'ant'o'j, en la pri'skrib'at'a temp'o. Neces'as diven'i per alud'o'j al dat'o'j. Tio, kio'n oni leg'as, est'as si'n'sekv'a esprim'ad'o de koler'o, mizer'o, mal'am'o kontraŭ fremd'ul'o'j, kiu'j per'fort'e kaj per'murd'e pen'as reg'i la viv'o'n kaj la pens'ad'o'n de la vjetnam'o'j.

Nun jam pas'is ĉirkaŭ tri'dek jar'o'j post la fin'iĝ'o de la Vjetnam'a'j milit'o'j. La „komun'ism'o” venk'is en Vjetnami'o, sed, malgraŭ la tim'o'j en la 1960-oj, komun'ism'o ne rapid'e dis'vast'iĝ'is en la apud'a'j'n land'o'j'n. Anstataŭ'e, Vjetnami'o montr'iĝ'is pac'em'a land'o, kiu vol'as amik'i kun la ceter'a mond'o. En Uson'o, en Aŭstrali'o, en Nov-Zelando, kaj ver'ŝajn'e ankaŭ en Taj'land'o, kaj la ĝeneral'a publik'o kaj la iam'a'j respond'ec'ul'o'j agnosk'as, ke la vjetnam'a milit'o est'is ĉiu'rilat'e mis'a, mis'motiv'ig'it'a, mis'intenc'it'a, neniel kaj nenial prav'ig'ebl'a.

Sed pli ol du milion'o'j da vjetnam'o'j mort'is per kaj pro tiu milit'o ... kaj okcident'a'j veteran'o'j de la milit'o ankoraŭ sufer'eg'as pro mal'san'o'j korp'a'j kaj, plej grav'e, psikiatri'a'j, okaz'ig'it'a'j de tiu milit'o.

Raport'o'j el Vjetnami'o ne est'as impon'a libr'o. La pres'liter'o'j est'as ekster'ordinar'e grand'a'j; la lingv'aĵ'o est'as tro oft'e gramatik'e erar'a (kvankam la senc'o neniam est'as mal'klar'a); la rakont'o'j est'as tre ripet'em'a'j, plen'a'j de propagand'a'j kliŝ'o'j, kia'j kutim'iĝ'is al ni dum la „mal'varm'a milit'o”. En'est'as divers'a'j fakt'erar'o'j. Malgraŭ tio, ĝi emfaz'as por ni la sufer'o'j'n kaj sent'o'j'n de popol'o, kiu est'is, en'ver'e, rigard'at'a kiel milit'lud'il'o por la okcident'a'j naci'o'j.

En'est'as abund'a'j nigr'a'blank'a'j fot'o'j. La fot'o'j en la japan'lingv'a du'on'o de la libr'o ne ripet'as tiu'j'n en la esperant'a'lingv'a du'on'o, kaj mult'e help'as klar'ig'i alud'o'j'n en la raport'o'j. Distr'a aŭ plaĉ'a la leg'ad'o de tiu libr'o ne est'as. Sed ĝi monument'as, si'a'manier'e.

Donald BROADRIBB

Saiki Akir'a (ed.): Raport'o'j el Vjetnami'o. Eld. la editor'o, 2002. 184 paĝ'o'j glu'it'a'j. Neni'u ISBN indik'it'a.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Donald Broadribb el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

La stel'o

Ne ebl'us prezent'i la mon'unu'o'n stel'o sen mal'long'e skiz'i la histori'o'n de Universal'a Lig'o – la Esperant'o-asoci'o, kiu lanĉ'is ĝi'n. En la plej mal'lum'a'j tag'o'j de du'a mond'milit'o, la 14an de april'o 1942, okaz'e de la 25a dat're'ven'o de la mort'o de L.L. Zamenhof, grup'o de nederlandaj esperant'ist'o'j sekret'e kun'ven'is en privat'a dom'o en Hag'o por omaĝ'i la iniciat'int'o'n de Inter'naci'a Lingv'o. La kun'ven'int'o'j, kiu'j jam hav'is person'a'j'n spert'o'j'n pri la barbar'a tiran'ec'o dum la german'a okup'ad'o, vol'is kun'e far'i i'o'n konkret'a'n por ŝirm'i la hom'ar'o'n de nov'a mond'katastrof'o. La frukt'o de la diskut'ad'o est'is la unu'anim'a decid'o fond'i, sub la nom'o Universal'a Lig'o (Ul), tut'mond'a'n organiz'aĵ'o'n kun cel'o labor'i por la efektiv'ig'o de la original'a program'o de d-ro Zamenhof, unu'ig'i la hom'ar'o'n per komun'a lingv'o.

La iniciat'int'o'j sekret'e varb'is ali'a'j'n kon'at'a'j'n esperant'ist'o'j'n al'iĝ'i al la nov'a organiz'aĵ'o, kiu jam ekzist'is en la form'o de Prepar'a Komitat'o por progres'ig'i la ide'o'j'n, pri'pens'i la organiz'a'j'n princip'o'j'n kaj ali'a'j'n detal'o'j'n de la est'ont'a ag'ad'o. La 1an de juli'o 1945 la Prepar'a Komitat'o publik'ig'is al'vok'o'n al la tut'mond'a esperant'ist'ar'o al'iĝ'i al la Universal'a Lig'o kaj sub'ten'i ĝi'n.

Inter la propon'o'j de la Prepar'a Komitat'o est'is la trans'pren'o de gazet'o „La Praktik'o” kaj est'ig'o de tut'mond'a mon'sistem'o. Oni iniciat'is inter'naci'a'n mon'unu'o'n stel'o. Sekv'a konkret'a paŝ'o est'is la okaz'ig'o de unu'a ĝeneral'a kun'ven'o de Universal'a Lig'o la 16an de mart'o 1946 en Hag'o.

Jam antaŭ la unu'a Ĝeneral'a Kun'ven'o la Lig'o fier'is pri 1294 membr'o'j en divers'a'j land'o'j. La Kun'ven'o adopt'is Statut'o'n de la Lig'o, aprob'is la trans'pren'o'n de la gazet'o „La Praktik'o”, deklar'is oficial'e la uz'o'n de Esperant'o kiel komun'a lingv'o de Ul por ĉiu'j bezon'o'j kaj elekt'is sub'komitat'o'n por el'labor'i regul'o'j'n pri la uz'o de stel'o. La membr'o'kotiz'o de la Lig'o est'is fiks'it'a est'i unu „brik'o” por dum'viv'a membr'ec'o, kaj la valor'o de tiu „brik'o” est'i egal'a al unu stel'o. Baldaŭ post'e oni anonc'is, ke la valor'o de stel'o est'u egal'a al la prez'o de unu ordinar'a pan'o en Nederlando, kiu tiam kost'is kvar'on'o'n de gulden'o. Ali'a rezult'o de la Ĝeneral'a Kun'ven'o de Ul est'is la uz'o de la slogan'o „Unu mond'o – unu lingv'o – unu mon'o. ”

Atent'ind'a est'as la fakt'o, ke ankoraŭ tiel fru'e la Lig'o fier'is pri bank'rilat'o'j en ses land'o'j (Belgi'o, Dani'o, Germanio, Italio, Svedi'o kaj Svis'land'o) kaj pri tri apart'a'j bank'rilat'o'j en Nederlando mem. Por ĉiu'j ĉi kont'o'j la Ul far'is kont'o'ten'ad'o'n konform'e al la koncern'a'j naci'a'j valut'o'j kaj en stel'o'j. Krom'e ĝi nom'is agent'o'j'n en dek kvar pli'a'j land'o'j, kiu'j simil'e far'is financ'a'j'n raport'o'j'n sur'baz'e de la stel'o.

Konstant'valor'a mon'unu'o

El la arkiv'o'j de Ul evident'iĝ'as, ke la fon'a intenc'o est'is baz'i la nov'a'n soci'a'n ord'o'n sur konstant'valor'a mon'unu'o, ĉar nur tiel ebl'us montr'i al la ceter'a mond'o la evit'o'n de tiu'j ekonomi'a'j prem'o'j, kiu'j kaŭz'as konflikt'o'j'n inter popol'o'j. Sekv'e de tiu filozofi'o la Lig'o adopt'is kiel baz'o'n por la stel'o la prez'o'n de ordinar'a pan'o en Nederlando, tiu'temp'e egal'a al kvar'on'o de gulden'o. Por la kurz'rilat'o'j de la stel'o en la ceter'a'j land'o'j oni simpl'e pren'is ili'n el la kur'ant'a kurz'o'tabel'o (1946) de la ĉef'a (komerc'a) bank'o en Nederlando.

Kompren'ebl'e en tiu'j fru'a'j tag'o'j, oni dev'is flank'e'n'las'i provizor'e ali'a'j'n paŝ'o'j'n por star'ig'o de apart'a bank'o de la Ul (kun tut'mond'a ĝir'o-pag'sistem'o) kaj por el'don'o de mon'er'o'j kaj mon'bilet'o'j.

En tiu fru'a temp'o (1945) la Lig'o emisi'is t.n. Premi'o-Kupon'o'j'n en valor'o de unu stel'o, ĉiu'j kun valid'ec'o ĝis la fin'o 1950, (kun la cel'o sen'dub'e far'i post'a'j'n emisi'o'j'n, ĉiu'n kun valid'ec'o de kvin jar'o'j). La Ul propon'is util'ig'o'n de la premi'o-kupon'o'j por pag'i kotiz'o'j'n kaj anonc'o'j'n, por pag'i la kost'o'j'n de el'don'aĵ'o'j ktp. La kupon'o'j'n la lig'an'o'j ricev'is kiel premi'o'j'n pro varb'o de nov'a'j membr'o'j aŭ post part'o'pren'o en konkurs'o'j de la Ul. Uz'ad'o de la premi'o-kupon'o'j flor'is, kaj baldaŭ est'is ordinar'e (laŭ raport'o'j en La Praktik'o) far'i pag'o'j'n dum Universal'a'j Kongres'o'j per tiu'j kupon'o'j.

Domaĝ'e, la bon'a'j intenc'o'j de la fond'int'o'j de la Universal'a Lig'o don'i al la stel'o konstant'a'n valor'o'n, ne ricev'is la bezon'at'a'n apog'o'n flank'e de la ekonomik'ist'o'j de la mond'o. La prez'o de pan'o en nederlandaj gulden'o'j konstant'e (kvankam mal'rapid'e) pli'alt'iĝ'is, sed neni'u person'o aŭ instanc'o pren'is la neces'a'n decid'o'n ŝanĝ'i la kurz'o'n de stel'o rilat'e la nederland'an gulden'o'n. Tiu kurz'o rest'is kvar stel'o'j por gulden'o kaj oni ĉiam uz'is la aktual'a'j'n kurz'o'j'n de la bank'o'j por fiks'i la valor'o'j de stel'o en ali'a'j land'o'j. Krom'e, la bon'a intenc'o ten'i la kont'o'j'n de Ul en stel'o'j ĉes'is funkci'i eĉ en la Universal'a Lig'o mem, kaj do neni'u akir'is la neces'a'j'n spert'o'j'n uz'i la konstant'valor'o'n mon'unu'o'n. Ne mir'ig'as la fakt'o, ke la stel'o perd'is si'a'n renom'o'n, kiu'n ĝi hav'is, kaj est'iĝ'is simpl'e kurioz'aĵ'o de la esperant'ist'o'j.

Sonĝ'o real'iĝ'is

La membr'o'j en la Lig'o pli'mult'iĝ'is, ating'ant'e preskaŭ 15 000 en la mal'fru'a'j kvin'dek'a'j jar'o'j. Kaj en 1959 unu el la sonĝ'o'j de la iniciat'int'o'j real'iĝ'is: la Lig'o emisi'is stel'o-mon'er'o'j'n en valor'o de unu, kvin kaj dek stel'o'j. Ili est'is produkt'it'a'j respektiv'e el bronz'o, latun'o kaj kupr'o'nikel'o en la ŝtat'a mon'produkt'ej'o de Nederlando laŭ mend'o de la Ul. Vend'o'j de la mon'er'o'j rapid'e re'don'is al la Lig'o la invest'o'n. En 1965 ebl'is el'don'i ali'a'n mon'er'o'n, ĉi-foj'e el arĝent'o en valor'o de du'dek kvin stel'o'j. Ĝi bon'e vend'iĝ'is.

Sed la ali'a sonĝ'o de la fond'int'o'j, ke la stel'o rest'u konstant'valor'a, rest'is kvazaŭ forges'it'a, escept'e de nun tre aĝ'a'j lig'an'o'j. Ver'a aktiv'ad'o de la Lig'o preskaŭ ĉes'is, escept'e de el'don'ad'o de gazet'o La Praktik'o. Ĝi ĉes'is aper'i en 1972, kiam ties redaktor'o Andre'o Cseh, kiu redakt'is ĝi'n ek'de 1946, demisi'is pro mal'san'o.

En 1974 kelk'a'j fidel'a'j an'o'j de la Lig'o trans'pren'is la task'o'n re'viv'ig'i la asoci'o'n. La Ul re'komenc'is aktiv'ad'o'n por pac'o kun'e kun Mond'a Asoci'o de Mond'federal'ist'o'j kaj kun Universal'a Esperant'o-Asoci'o. Dum du jar'o'j de tiu re'star'ig'it'a ag'ad'o la pli'kuraĝ'ig'it'a'j funkci'ul'o'j diskut'is la evolu'o'n de la stel'o, apart'e por ties re'en'konduk'iĝ'o kiel inter'naci'a mon'unu'o. Post plu'a'j diskut'o'j oni re'valut'is la stel'o'n, kiu ĝis tiam valor'is kvar'on'o'n de gulden'o, al du'on'o de gulden'o, kaj la lig'it'ec'o al la prez'o de pan'o mal'aper'is. Post'e la Universal'a Lig'o decid'is stabil'ig'i la valor'o'n de stel'o.

Akcept'o de konstant'a stel'o-valor'o

La signif'o de stabil'a stel'o-valor'o konsist'is en tio, ke ek'de iu dat'o la aĉet'pov'o de stel'o rest'u ĉiam la sam'a sen'konsider'e al inflaci'o. La elekt'it'a dat'o por tio est'is 1a de januar'o 1977.

Do, ek'de tiam unu stel'o egal'as al du'on'o de gulden'o. Ali'vort'e, la aĉet'pov'o de unu stel'o est'is egal'a la la aĉet'pov'o de du'on'o de gulden'o. La aŭtor'o en'konduk'is la esprim'o'n, kurz'o de la stel'o rilat'e la gulden'o'n, kaj vort'um'is ĝi'n tiel, ke unu gulden'o egal'u al du stel'o'j. Li'a kontribu'o en tiu'j diskut'o'j trov'is lok'o'n en artikol'o, kiu aper'is en broŝur'o de Josef Hartl el Vieno. La tem'o de tiu verk'o est'is propon'o far'e de d-ro Hartl, en'konduk'i kaj util'ig'i konstant'valor'a'n mon'unu'o'n en la batal'o kontraŭ la atenc'o'j de inflaci'o.

Kiel oft'e okaz'as, la event'o'j kur'is sam'temp'e kaj sen evident'a inter'de'pend'ec'o. En la sam'a jar'o 1976 la Inter'naci'a Scienc'a Asoci'o Esperant'ist'a (ISAE) far'is prem'o'n je Universal'a Lig'o por re'valut'o de la stel'o; nov'a'j adept'o'j trans'pren'is gvid'a'j'n pozici'o'j'n en tiu Lig'o, kiu re'trov'is forges'it'a'n stok'o'n de stel'o-mon'er'o'j kaj sam'temp'e komenc'is el'don'ad'o'n de nov'a Bulten'o; nederlanda mon're'form'ist'o publik'ig'is artikol'o'n pri la ne'taŭg'ec'o de la ordinar'a'j mon'sistem'o'j de evolu'int'a'j land'o'j; d-ro Hartl publik'ig'is si'a'n broŝur'o'n pri konstant'valor'a mon'unu'o.

Nov'a kas'ist'o de Universal'a Lig'o

Komenc'e de la sekv'a jar'o (1977) la aŭtor'o est'iĝ'is kas'ist'o de Universal'a Lig'o. Kun grand'a entuziasm'o, li zorg'e stud'is la bezon'o'j'n, implic'it'a'j'n en stabil'valor'ec'o de inter'naci'a mon'unu'o, konsider'ant'e la ĝis'tiam'a'n histori'o'n de Ul kaj stel'o.

La ceter'a'j estr'ar'an'o'j de la Lig'o, ĉef'e s-ro C.M.N.T. Op 't Roodt kaj d-ro W.P. Roelofs, kun simil'a entuziasm'o vol'is establ'i kiel ebl'e plej fru'e la ag'manier'o'j'n por ten'i la valor'o'n de stel'o konstant'a kaj publik'ig'i tiu'n konstat'o'n en la Esperant'o-mov'ad'o. La ide'o, ke la valor'o de stel'o rest'u konstant'a, ne tuŝ'at'a de inflaci'o, komenc'is est'i ĉef'a diskut'tem'o en la re'e ek'aper'int'a Bulten'o de Universal'a Lig'o sub la redakt'ad'o de Op 't Roodt.

Evident'iĝ'is, ke la Ul tiu'temp'e hav'is bank'rilat'o'j'n kun sep land'o'j, inkluziv'e de Nederlando, kaj sekv'e neces'is pren'i decid'o'j'n pri la valor'o de stel'o en ali'a'j land'o'j. Ŝajn'is logik'e esper'i, ke la stabil'valor'a stel'o hav'u la sam'a'n aĉet'pov'o'n en tiu'j land'o'j, kaj rest'i ne'influ'at'a de la inflaci'o, nek tuŝ'it'a de la kapric'o'j de la valut'a'j kurz'o'j, fiks'at'a'j de la komerc'a'j bank'o'j.

Pro mank'o de scienc'e baz'it'a'j inform'o'j pri la efektiv'a'j aĉet'pov'o'j de la naci'a'j mon'unu'o'j en divers'a'j land'o'j(laŭ la difin'o de d-ro Hartl), ne ebl'is fiks'i tut'e fid'ind'a'j'n kurz'o'j'n de la stel'o rilat'e la naci'a'j'n valut'o'j'n. Nur la kurz'o de stel'o rilat'e la nederland'an gulden'o'n ne bezon'is diskut'o'n. Sed la diskut'o'j pri la ali'a'j kurz'o'j de stel'o est'is komplik'a'j.

Precip'e d-ro Roelofs vol'is atribu'i al la stel'o iu'n karakter'o'n, kiu est'is tut'e fremd'a al la ide'o de d-ro Hartl, kaj intenc'is sam'temp'e uz'i tiu'n mon'unu'o'n kiel baz'o'n de si'a mon're'form'ism'a propagand'o. Li vol'is util'ig'i la stel'o'n kiel fundament'o de inter'ŝanĝ'o'j financ'a'j inter divers'a'j land'o'j, sed neniel rilat'i kun komerc'a'j bank'o'j, kiu'j por li est'as abomen'ind'aĵ'o'j. Detal'o'j de la sistem'o neniam est'is klar'e pri'skrib'it'a'j al la aŭtor'o, supoz'ebl'e pro tio, ke al mon're'form'ist'o'j ties detal'o'j est'as bon'e kon'at'a'j. La aŭtor'o vol'is, ke la stel'o hav'u rol'o'n konform'e al la original'a cel'o de Universal'a Lig'o, kvankam agnosk'ant'e la relativ'e arbitr'a'n baz'o'n de la atribu'it'a'j komenc'a'j aĉet'pov'o'j.

Eĉ post monat'o'j de diskut'ad'o neniel ebl'is trov'i kompromis'o'n inter la du kontraŭ'a'j pozici'o'j. Tamen d-ro Roelofs akir'is sub'ten'o'n de la pli'mult'o inter la an'o'j de tiam'a Estr'ar'o de la Lig'o. Pro moral'a ne'ebl'o sub'ten'i tiu'n decid'o'n, tut'e kontraŭ'a'n al la original'a'j esper'o'j de la pionir'o'j, la aŭtor'o eks'iĝ'is el ĉiu'j funkci'o'j en la Ul. La organiz'aĵ'o en'ir'is de'nov'e dorm'ant'a'n stat'o'n. De temp'o al temp'o d-ro Roelofs en la Bulten'o anonc'is nov'a'j'n cifer'o'j'n kiel „oficial'a'n” valor'o'n de stel'o, sed neniam est'is publik'ig'it'a la metod'o, nek la kalkul'o'j, sur kiu li baz'is si'a'n formul'o'n.

Ne-oficial'a stel'o

La baz'a'j ide'o'j de d-ro Josef Hartl tamen ne mort'is. Ankoraŭ antaŭ la for'las'o de Universal'a Lig'o la aŭtor'o est'is komenc'int'a uz'i la stel'o'n kiel baz'o'n de kont'o'ten'ad'o en la entrepren'o Mond'komerc'a El'don'ej'o Esperant'ist'a, en kiu la aŭtor'o kun'e kun si'a edz'in'o est'is propriet'ul'o'j. Post la re'tir'iĝ'o li prov'is sekv'i la kurz'konsil'o'j'n de Ul, laŭ la formul'o de d-ro Roelofs, sed tre baldaŭ ek'suspekt'is, ke preciz'a util'ig'o de tiu'j konsil'o'j konduk'us al erar'o'j, el la vid'punkt'o de aĉet'pov'o de la stel'o. Ek'de la mez'o de 1980 la aŭtor'o komenc'is kolekt'i statistik'a'j'n don'it'aĵ'o'j'n pri la inflaci'o ne nur en Nederlando, sed ankaŭ en plur'a'j ali'a'j land'o'j.

Li baldaŭ sukces'is far'i kompar'o'j'n por konstat'i la aĉet'pov'o'n de la (ne plu oficial'a) stel'o en la ĉi-supr'e menci'it'a'j land'o'j, uz'ant'e kiel el'ir'punkt'o'n la arbitr'a'j'n kompar'o'j'n de la unu'a tag'o de 1977, kiam laŭ'difin'e la stel'o akir'is konstant'a'n valor'o'n. La unu'a mal'kovr'o est'is, ke la formul'o de Ul cert'e konduk'us al erar'o'j rilat'e Nederlandon. La aŭtor'o ek'suspekt'is sen ebl'ec'o pruv'i tio'n, ke ĝi konduk'us al erar'o'j ankaŭ koncern'e ali'a'j'n land'o'j'n.

La evolu'o de afer'o'j pli'rapid'iĝ'is, kiam ek'de la mez'o de 1981 la aŭtor'o komenc'is sci'ig'i elekt'it'a'j'n kun'labor'ant'o'j'n pri la kurz'o'j en naŭ land'o'j, koncern'e al kiu'j li pov'is pli mal'pli fid'i si'a'j'n kalkul'o'j'n pro la ebl'ec'o akir'i la don'it'aĵ'o'j'n sufiĉ'e fru'e kaj regul'e. (Baldaŭ montr'iĝ'is, tamen, ke la don'it'aĵ'o'j pri Italio ĉes'is ven'i regul'e, kaj li dev'is rezign'i pri kurz'o rilat'e tiu'n land'o'n.)

La afer'o'j akcel'iĝ'is post aĉet'o de (laŭ hodiaŭ'a'j norm'o'j tre primitiv'a!) komput'il'o. Do, en septembr'o 1982 ebl'is verk'i komput'il'program'o'n por tre rapid'e kalkul'i, prognoz'ant'e la kurz'o'j'n de stel'o koncern'e la naci'a'j'n valut'o'j'n de divers'a'j land'o'j. Ek'de tiam la aŭtor'o el'don'is gazet'o'n kun la titol'o Inform'kajer'o pri la stel'o, kiu est'is send'at'a al plur'a'j entuziasm'a'j kun'labor'ant'o'j per'e de la valor'a help'o de Esperant'o-Centr'o en Dani'o.

Uz'ebl'ec'o'j de la stel'o

La stel'o'n kiel stabil'valor'a'n mon'unu'o'n ebl'as uz'i en divers'a'j sfer'o'j. Ekzempl'e el'don'ist'o de monat'a revu'o ricev'as abon'o'j'n. Li dev'as pag'i la serv'o'j'n de pres'ist'o koncern'e paper'o'n, kovert'o'j'n, afrank'o'n, ktp. Rezult'e de inflaci'o ĉiu'j prez'o'j ja inklin'as al pli'alt'iĝ'o, kompren'ebl'e ne ĉiu'j sam'temp'e kaj ne ĉiu'j rekt'e al la aktual'a nivel'o de inflaci'o. Do, ne'evit'ebl'e ven'as la temp'o, kiam la el'don'ist'o dev'as pens'i pri pli'alt'ig'o de la abon'kotiz'o'j. Ni pov'us montr'i, ke rilat'ig'o de la nov'a abon'kotiz'o al la stel'o konsider'ind'e pli'facil'ig'us la task'o'n, kvankam iu'j komerc'a'j konsider'o'j nepr'e merit'us ankaŭ atent'o'n.

Du'a ekzempl'o pri uz'o de la stel'o est'as pren'it'a rekt'e el la spert'o'j de esperant'ist'o'j de iu societ'o, kiu'j ekzempl'e lu'don'as ĉambr'o'n al ali'a societ'o. Por la lu'don'ad'o la Esperant'o-societ'o ricev'as lu'pag'o'n. Se ĝi dezir'as daŭr'e ricev'i la sam'a'n valor'o'n (ja la ali'a'j kost'o'j por la societ'o konstant'e pli'alt'iĝ'as sekv'e de inflaci'o), la metod'o est'us far'i inter'konsent'o'n kun la lu'pren'ant'a societ'o pri monat'a lu'prez'o, esprim'at'a en stel'o'j, sed normal'e pag'ot'a en naci'a valut'o laŭ la valid'a kurz'o de koncern'a monat'o.

Ver'ŝajn'e la plej valor'a uz'ebl'ec'o de stel'o koncern'as la ricev'o'n de salajr'o kontraŭ labor'o far'it'a. Pro la inflaci'o la salajr'o'j perd'as si'a'n valor'o'n kaj oni dev'as pli'alt'ig'i kaj akord'ig'i ili'n al la aktual'a nivel'o de prez'o'j. En mult'a'j okaz'o'j la diskut'o'j pri la pli'alt'ig'o foj'e konduk'as al ver'e akr'a disput'o inter reprezent'ant'o'j de ambaŭ parti'o'j – labor'don'ant'o'j kaj labor'ul'o'j. Aplik'o de la stel'o pov'us en mult'a'j okaz'o'j konsider'ind'e mild'ig'i tiu'n problem'o'n.

Universal'a Lig'o – fin'a period'o

La uz'ebl'ec'o'j de stel'o premis'is inter'naci'a'n aplik'o'n, kiu tamen neniam real'iĝ'is. La Universal'a Lig'o plu aktiv'is post la pri'skrib'it'a'j event'o'j, sed ĝi ĝu'is ĉiam mal'pli da atent'o en la Esperant'o-mov'ad'o. Pri la aktiv'ad'o sur la kamp'o de mond'feder'alism'o mi ne hav'as inform'o'j'n, sed ties mank'o sub'ten'as mi'a'n opini'o'n, ke ankaŭ tie la Lig'o ver'e mal'mult'o'n far'is.

En revu'o Esperant'o de UEA en la post'a'j jar'o'j daŭr'e aper'is nekrolog'o'j pri for'pas'int'a'j an'o'j de Ul. D-ro Roelofs trans'pren'is la redaktor'ec'o'n de Bulten'o de la Lig'o, kiam si'a'temp'e Op 't Roodt sent'is si'n ne plu kapabl'a plen'um'i tiu'n task'o'n. La perd'o de regul'ec'o en la aper'o de tiu period'aĵ'o klar'e montr'is al la Esperant'o-mov'ad'o, ke en la Ul mank'as aktiv'a'j membr'o'j.

En 1993 rezult'e de decid'o de la estr'ar'o de Universal'a Lig'o la el'don'ad'o de Bulten'o ĉes'is. Dum la sam'a jar'o la kapital'o de la Lig'o est'is dispon'ig'it'a al fond'aĵ'o'j, ĉef'e de Universal'a Esperant'o-Asoci'o. Al la ĉi-last'a trans'ir'is ankaŭ la rest'ant'a stok'o de la stel'o-mon'er'o'j. Baldaŭ post'e UEA komenc'is vend'i ili'n kiel ordinar'a'j'n var'o'j'n per'e de si'a Libr'o'serv'o.

Op 't Roodt for'pas'is en 1996, kaj d-ro Roelofs en 1998. Ambaŭ est'is last'a'j pionir'o'j el la vic'o de mult'a'j labor'ant'o'j de Universal'a Lig'o por mond'a pac'o kaj kun'ekzist'ad'o per iniciat'o'j, el kiu'j la stel'o okup'is sen'dub'e grav'a'n lok'o'n.

Lawrence MEE

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lawrence Mee el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Tag'o de la somer'o

Alban'o'j konserv'as mult'a'j'n pagan'a'j'n rit'o'j'n. Ekzempl'e, sur ĉiu'n nov'e konstru'it'a'n dom'o'n oni pend'ig'as marionet'o'n, ajl'ar'o'n aŭ huf'fer'aĵ'o'n. Krom'e ili tim'as la t.n. mal'bon'a'n okul'o'n.

Sed alban'o'j fest'as ankaŭ krist'an'a'j'n fest'o'tag'o'j'n. Unu el tiu'j est'as la Tag'o de la Somer'o, okaz'ant'a la 14an de mart'o. Antaŭ'e fest'is tiu'n tag'o'n ĉef'e civit'an'o'j de Elbasan, en centr'a Albanio, sed pas'int'jar'e la reg'ist'ar'o decid'is, ke oni fest'u tra la tut'a land'o, kaj apart'e en la ĉef'urb'o Tiran'a.

La 14a de mart'o signif'as por alban'o'j komenc'o'n de nov'a sezon'o de agrikultur'a produkt'ad'o kaj tiel rilat'as al la ĝoj'o de la viv'o. Oni piknik'as, pluk'as flor'o'j'n kaj far'as el ili kron'o'j'n, kiu'j'n oni sur'kap'e port'as, kaj oni prepar'as dolĉ'aĵ'o'j'n. Ĉi-jar'e, en Tiran'a, oni aranĝ'is mult'a'j'n aktiv'aĵ'o'j'n ne nur kuir'art'a'j'n sed ankaŭ sport'a'j'n, danc'a'j'n, etn'a'j'n kaj muzik'a'j'n.

Bardhyl SElim'i

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Akv'a'j problem'o'j

Nun'temp'e la tut'a mond'o al'front'as mank'o'n de pur'a akv'o. Al 1,2 miliard'o'j da hom'o'j uz'ad'o de akv'o ne est'as garanti'at'a, kaj la situaci'o em'as mal'bon'iĝ'i. Ĝis 2025 la kriz'o etend'iĝ'os al 48 land'o'j, kaj ĉirkaŭ 3,5 miliard'o'j da hom'o'j sufer'os pro mank'o de akv'o.

Akv'o'mank'o

Ĉini'o est'as unu el la 13 land'o'j en la mond'o, kiu posed'as mal'plej mult'a'j'n akv'o'font'o'j'n. Kvankam laŭ la total'a kvant'o de sen'sal'a akv'o Ĉini'o okup'as la kvar'a'n lok'o'n en la mond'o, ĉiu ĉin'o mez'e hav'as nur kvar'on'o'n de la akv'o uz'ebl'a de ali'a'j ter'an'o'j. Enket'o montr'as, ke ek'de la 90aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o en Ĉini'o pli ol 400 el 600 urb'o'j sufer'as pro ne'sufiĉ'a akv'o'proviz'ad'o. Jam en la jar'o'j 2002 kaj 2003, somer'e, 110 urb'o'j akir'is trink'ebl'a'n akv'o'n tre mal'facil'e.

Laŭ statistik'o de la ministr'ej'o pri akv'o'util'ig'o, en nord'a Ĉini'o loĝ'ant'o mez'nombr'e posed'as 999 m³ da akv'o. Kaj la ĉin'a nord'o sen'dub'e aparten'as al la ver'e akv'o'mank'a'j region'o'j. Mank'o de akv'o fakt'e brems'as la ekonomi'a'n kresk'o'n de Ĉini'o tiel, ke en la last'a'j jar'o'j la mal'net'a naci'a produkt'o perd'is en'tut'e ĉirkaŭ 100 miliard'o'j'n da juan'o'j, kaj ankaŭ la produkt'o'valor'o redukt'iĝ'is je 100 miliard'o'j da juan'o'j.

Akv'o'proviz'ad'o

La ministr'ej'o pri akv'o'util'ig'o al'vok'as la koncern'a'j'n departement'o'j'n kiel ebl'e plej baldaŭ sankci'i kaj efektiv'ig'i la nov'a'n akv'o-leĝ'o'n, por ke akv'a'j entrepren'o'j kaj kompani'o'j, laŭ la merkat'a postul'o, raci'e proviz'ad'u la urb'o'j'n kaj kamp'ar'o'j'n per akv'o. La ŝtat'o dev'as ankaŭ sub'ten'i per financ'a el'spez'o kaj stimul'i tiu'j'n, kiu'j pli'bon'ig'as si'a'j'n akv'o'proviz'a'j'n rimed'o'j'n.

Ĉi-jar'e la ŝtat'o pli invest'os por rapid'ig'i la konstru'ad'o'n de kelk'a'j akv'o-util'ig'a'j projekt'o'j. Ekzempl'e, la projekt'o al'las'i akv'o'n el la sud'o nord'e'n. Ali'a projekt'o est'as serĉ'ad'i sub'ter'a'n akv'o'n inter ruĝ'a'j sediment'a'j rok'o'j en Siĉuan-provinc'o, en la sud-okcident'o de Ĉini'o. En la provinc'o al almenaŭ kvar milion'o'j da hom'o'j mank'as trink'ebl'a akv'o. Krom'e, la ĉin'a reg'ist'ar'o publik'e deklar'is, ke per streĉ'a labor'o, antaŭ la olimpik'a'j lud'o'j de la jar'o 2008 en Pekino oni nepr'e real'ig'os la plan'o'n, ke Huanghe-river'o, la du'a grand'a river'o de Ĉini'o, je kelk'cent kilo'metr'o'j de Pekino, grand'kvant'e liver'u al tiu ĉi urb'o uz'ebl'a'n akv'o'n.

Akvoŝparado

Ĉar long'a'temp'e est'is neni'u lim'ig'o pri akv'o'uz'ad'o, mal'ŝpar'o de akv'o est'is ne'evit'ebl'a. Last'a'temp'e, la reg'ist'ar'o alt'ig'is la akv'o'prez'o'n por akcel'i ŝpar'em'o'n. Ekzempl'e, kiam la monat'a akv'o'konsum'o de famili'o est'as sub 12 tun'o'j, ĝi pag'as po 1,15 juan'o'j'n por ĉiu tun'o; kiam la konsum'o ir'as super 12 tun'o'j, la unu'op'a prez'o pli'iĝ'as je 0,6 juan'o. Sed kiam famili'o uz'as pli ol 18 tun'o'j, ĝi pag'as la du'obl'o'n, kaj eĉ pli, de la plej mal'alt'a akv'o'prez'o. La nov'a metod'o pag'i akv'o'kost'o'n tre efik'as kaj supoz'ebl'e en proksim'a est'ont'ec'o grand'paŝ'e dis'vast'iĝ'os en divers'a'j urb'o'j.

MU Binghua

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mu Binghua el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Venk'is mal'ŝpar'em'o kaj korupt'ad'o

Kvankam antaŭ 14 jar'o'j Albanio for'las'is la centraliz'it'a'n, izol'it'a'n kaj aŭtarci'a'n ekonomi'a'n sistem'o'n de la „real'a social'ism'o”, la progres'o mal'rapid'as. Unu el la gangren'o'j est'as la mal'ŝpar'em'o kaj korupt'ad'o, kiu'j karakteriz'as preskaŭ ĉiu'j'n instanc'o'j'n en la land'o.

Analiz'o de la eminent'a ekonomik'ist'o Mitr'o Çela [ĉel'a] klar'e montr'as mis'uz'o'n de ŝtat'a mon'o en mult'a'j sfer'o'j de la soci'o. Jen kelk'a'j fakt'o'j:

Laŭ konklud'o'j de la Alt'a Kontrolistaro de la ŝtat'o, kelk'a'j grand'a'j kompani'o'j, kiel Mak-Albania (konstru'int'o kaj posed'ant'o de la Sheraton-hotel'o, de turism'a'j vilaĝ'o'j kaj de mult'a'j konstru'material'a'j entrepren'o'j), DV Alb'a, La Viking'a (ŝip'kompani'o) kaj la alban'a Coca-Col'a, dum la jar'o 2002 est'is sen'profit'a'j.

En la jar'o 1999 la dogan'a polic'o konfisk'is kontraŭ'leĝ'a'j'n var'o'j'n je valor'o de 60 milion'o'j da uson'a'j dolar'o'j (USD). Laŭ'leĝ'e, tia'j'n var'o'j'n oni dev'as re'vend'i kaj la mon'o'n depon'i en la ŝtat'a'n kas'o'n. Sed bedaŭr'ind'e, de'nov'e laŭ ŝtat'a'j kontrol'ist'o'j, oni en'kas'ig'is nur 1 milion'o'n da USD. Kie est'as la ceter'a'j 59 milion'o'j? Simil'e okaz'is kun aŭt'o'j import'it'a'j. En la jar'o 1998 oni el'dogan'ig'is 9500 aŭt'o'j'n, dum sam'jar'e la ŝtat'a aŭt'a inspekt'ist'ar'o registr'is 32 000. Laŭ aritmetik'a simpl'a logik'o, la dogan'ist'o'j „for'manĝ'is” pli ol 20 000 aŭt'o'j'n! La menci'it'a alt'a instanc'o denunc'is tio'n al prokuror'ej'o, sed tiu last'a ankoraŭ ne si'n okup'is pri tio.

La ĉef'ministr'ej'o pli'alt'ig'is not'ind'e si'a'j'n el'spez'o'j'n. En la jar'o 1996 ĝi el'spez'is en'tut'e 850 000 USD. Dum 2003 est'is preskaŭ dek'obl'o, 8 milion'o'j. Sam'e la Ŝtat'a Inform'a Serv'o en la jar'o 1996 for'uz'is 3 milion'o'j'n kaj dum 2003 tri'obl'o'n. La arme'o ne post'rest'as. En la jar'o 1996 ties ministr'ej'o ricev'is el la ŝtat'a buĝet'o 8 milion'o'j'n da USD, dum nun tiu sum'o ating'is 84 milion'o'j'n. Nur por si'a'j pac'gard'ist'o'j en Bosnio, Afgani'o kaj Irako la popol'o mal'riĉ'a alban'a dev'as el'spez'i 7 milion'o'j'n ĉiu'jar'e.

De du monat'o'j la amas'komunik'il'o'j en'land'a'j parol'as mult'e pri ali'a spec'o de skandal'o. Tem'as pri inter'konsent'o ankoraŭ ne real'ig'it'a inter la alban'a reg'ist'ar'o kaj ital'a kompani'o Albaniabeg Ambient, kiu pret'as pri'labor'i la rub'aĵ'o'j'n de la ĉef'urb'o Tiran'o kaj de la apud'a haven'urb'o Durrës, kaj al'don'e ĉirkaŭ 1,5 milion'o'j'n da tun'o'j jar'e el Italio. Tio eg'e mal'trankvil'ig'is ne nur la loĝ'ant'o'j'n de la vilaĝ'o Kashar apud Tiran'o, kie oni intenc'as instal'i la entrepren'o'n, sed ankaŭ la en'land'a'j'n medi'o'protekt'ant'o'j'n. Oni plan'as ven'ig'i per ŝip'o el Italio kamion'o'j'n, ŝarĝ'it'a'j'n per rub'aĵ'o'j suspekt'ind'a'j, por kiu'j eĉ la dogan'a kontrol'o est'us tre mal'facil'a. La popol'o opini'as, ke cert'e la reg'ist'ar'o est'as implik'it'a en iu ne'honest'a negoc'o.

Last'e oni ek'sci'is, ke ni'a ĉef'ministr'o social'ist'a Fat'os Nan'o ek'de la jar'o 1998 ŝuld'as ĉirkaŭ 110 000 svis'a'j'n frank'o'j'n al la organiz'ant'o'j de la Forum'o de Crans Montan'a en Svis'land'o, kiu'n li part'o'pren'is, akompan'it'a de mult'a'j hom'o'j. Tiu ŝuld'o ankoraŭ ne est'as pag'it'a al la organiz'ant'o'j, kvankam tio est'is promes'it'a de ses jar'o'j.

Vizit'o al la naci'a park'o Vanoise

Savojo est'as region'o en la franc'a'j Alp'o'j, en sud-orient'a Franci'o. Tie sur are'o de 53 000 ha lok'iĝ'as la naci'a park'o Vanoise [vanuáz]. En ĝi trov'iĝ'as rar'a'j sovaĝ'a'j kapr'o'j, ĉam'o'j, marmot'o'j, ermen'o'j, reĝ'a'j agl'o'j. La park'o hav'as 107 mont'o'pint'o'j'n, iu'j el kiu'j alt'as pli ol 3000 m super la mar'nivel'o. Kelk'a'j el la mont'a'j speci'o'j simil'as al tiu'j, kiu'j trov'ebl'as en la plej nord'a part'o de Eŭrop'o: urogal'o, tetr'o kun lir'o'form'a vost'o, bonazi'o.

Ermen'o'j, lepor'o'j kaj lagop'o'j en la franc'a'j Alp'o'j, sam'kiel en la ekstrem'a nord'o de Eŭrop'o, ŝanĝ'as si'a'j'n kolor'o'j'n por adapt'iĝ'i al la laŭ'sezon'e ŝanĝ'iĝ'ant'a medi'o. Vintr'e ili sur'hav'as neĝ'e blank'a'n fel'o'n aŭ plum'ar'o'n kaj somer'e ter'kolor'e brun'makul'a'n. Ankaŭ inter la alp'a'j plant'o'j trov'ebl'as iu'j simil'a'j al speci'o'j nordi'a'j, sed ankaŭ mult'a'j tut'e mal'simil'a'j, ĉar la grund'o ĉi tie mal'sam'as. Ĝi en'hav'as kalk'o'n, kaj krom'e la sezon'o de lum'ad'o kaj kresk'ad'o ĉi tie pli long'as, ol tiu ekzempl'e en Laponi'o. Ceter'e, ĉi tie mank'as la somer'a lum'o tag'nokt'a de la region'o trans la arkt'a cirkl'o, kaj la vintr'a mal'lum'o.

Plej sub'e sur la dekliv'o'j kresk'as abi'o'j kaj foli'arb'o'j, pli supr'e larik'o'j, pice'o'j kaj cembr'o'j. Nord'eŭrop'an'o'n mir'ig'as la fakt'o, ke ĉi tie en'tut'e mank'as nan'a'j betul'o'j, kiu'j en Laponi'o kovr'as la ter'o'n tuj sud'e de la sen'arb'a zon'o. En la Alp'o'j la opozici'o'n sud'o-nord'o iel anstataŭ'as la opozici'o alt'o-mal'alt'o. La klimat'o kaj veter'o en Savojo de'pend'as de la altitud'o.

Por natur'am'ant'o'j Vanoise est'as grandioz'a tra'viv'aĵ'o: 500 km da pad'o'j, mark'it'a'j per ne tro atent'o'kapt'a'j lign'a'j indik'il'o'j, ebl'ig'as, ke la migr'ant'o'j ek'kon'u la flaŭr'o'n, faŭn'o'n kaj geologi'o'n de tiu park'o, kiu apud'as la ital'a'n naci'a'n park'o'n Grand'a Paradiz'o. Do, best'o'j, plant'o'j kaj hom'o'j profit'as ili'a'n komun'a'n ŝirm'o'n.

Ĉe la nord'a rand'o de la naci'a park'o Vanoise situ'as la mal'grand'a, sed tre bon'e kon'at'a urb'o Bourg-Saint-Maurice [bur sen morís], kiu'n oni facil'e ating'as per trajn'o el Lyon [lión]. Tie'n vetur'as migr'ant'o'j, grimp'ist'o'j kaj praktik'ant'o'j de vintr'a'j sport'o'j tra oft'a'j tunel'o'j. Per kabl'o-tram'o kaj ski'lift'o'j ili supr'e'n'ir'as por profit'i la ski'ebl'a'j'n dekliv'o'j'n, proksim'e al kiu'j je ili'a dispon'o est'as restoraci'o'j, hotel'o'j kaj mont'o'dom'o'j. Ankaŭ lern'ej'an'o'j mult'op'e vizit'ad'as ski-lern'ej'o'j'n. Sen bon'a instru'ad'o oni ja ne pov'us ek'uz'i modern'a'j'n ski'o'j'n sur la ski'ej'o'j. Lern'int'e ski'i, oni far'iĝ'as konsum'ant'o'j. Do, sport'o kaj feri'ad'o viv'ig'as la savojajn urb'et'o'j'n.

Kompar'e kun la alt'a'j mont'o'j la ski'centr'o'j aspekt'as kiel nan'o'j, kiel alumet'skatol'o'j. Feliĉ'e ili est'as farb'it'a'j ne-okul'frap'e. Eĉ pli ne'rimark'ebl'e tamen star'as la mal'nov'a'j dom'et'o'j kamp'ar'a'j sur mal'larĝ'a eben'aĵ'o ĉe krut'a dekliv'o. Ili dens'e situ'as unu ĉe la ali'a. Inter ili ne trov'ebl'as ekzempl'e lok'o por park'ej'o, ĝarden'o aŭ kort'o. Infan'o'j – tre mal'pli'iĝ'int'a'j nun'temp'e ĉi tie – lud'as kutim'e en sub'tegment'o de la dom'o, kie blov'et'ad'as freŝ'a vent'o, aŭ en et'a kuir'ej'o-viv'ĉambr'o. El la lign'a'j balkon'o'j oni rigard'as trans val'o'j al neĝ'a'j mont'o'pint'o'j. Tamen oft'e nub'o'j aŭ nebul'o vual'as kaj kaŝ'as la vid'aĵ'o'n. La voj'o al tiu'spec'a vilaĝ'et'o serpent'um'as sur la mont'o, serĉ'ant'e al'ir'o'n. Por ating'i ĝi'n neces'as supr'e'n'ir'i 600 m, kio postul'as dek'o'n da kilo'metr'o'j da pied'ir'ad'o aŭ aŭt'ad'o. La ŝose'o danĝer'as pro subit'a'j ĝir'ej'o'j kaj abism'o'rand'o'j. Tial la aŭt'o-rapid'o permes'at'a est'as nur 30 km hor'e.

Se oni rajt'as gast'i en mal'nov'a mont'vilaĝ'et'o en Savojo, oni ne pov'as ne mir'i pri la adapt'iĝ'o de hom'o. Per natur'ŝton'o'j li kapabl'is konstru'i loĝ'ej'o'j'n, kiu'j el'ten'as neĝ'o'n kaj frost'o'n. Ili'a'j angul'o'j ne ĉie ort'as, kaj la mur'o'j oft'e ne rekt'as, kaj lavang'o aŭ ŝtorm'o cert'e detru'us ili'n facil'e. Jar'cent'o'j'n la dom'o'j ŝirm'is brut'o'j'n kaj brut'bred'ist'o'j'n. Oni viv'is simpl'e, eĉ primitiv'e, produkt'ant'e lakt'o'n, fromaĝ'o'n, lan'o'n, bel'a'j'n man'labor'aĵ'o'j'n. Se okaz'is mort'ig'a akcident'o, oni star'ig'is kruc'o'n. Kapel'o'j kaj preĝ'ej'et'o'j est'is konstru'at'a'j. Nom'o'j de milit'pere'int'o'j rest'as gravur'it'a'j en ŝton'o. La impon'a natur'o tie ĉiam pli'ig'is religi'em'o'n. La hom'o ne'evit'ebl'e sent'is si'a'n ne'grav'ec'o'n kaj sen'help'ec'o'n kompar'e al la ne'reg'ebl'a natur'o.

Nun la viv'kondiĉ'o'j ŝanĝ'iĝ'as. Iu'j vilaĝ'an'o'j ne plu trov'as la mont'ar'a'n viv'o'n ebl'a. La ordon'o'j kaj direktiv'o'j de Eŭrop'a Uni'o far'as la daŭr'ig'o'n de brut'bred'ist'a viv'o tro mal'facil'a, ĉar la modern'ig'ad'o de il'o'j kaj metod'o'j est'as tro mult'e'kost'a. Oni ne facil'e trov'as ali'a'n labor'o'n sur'lok'e. Ge'jun'ul'o'j for'ir'as; mal'jun'ul'o'j mort'as unu post la ali'a. Dom'o'j ruin'iĝ'as aŭ est'as aĉet'at'a'j de ekster'land'a'j riĉ'ul'o'j por uz'i ili'n kiel vila'o'j'n.

La kost'o'j super'as la mon'rimed'o'j'n de lok'a'j loĝ'ant'o'j. Feliĉ'as tiu, kiu trov'as labor'o'n sub'e en la urb'et'o kaj pov'as mem feri'i en la dom'o de si'a'j pra'av'o'j supr'e en la mont'ar'o, aŭ tiu, kies emerit'iĝ'int'a'j ge'patr'o'j hav'as sufiĉ'a'j'n pensi'o'n, san'o'n kaj talent'o'n por okup'iĝ'i pri la ripar'ad'o kaj bon'ten'ad'o de mont'ar'a dom'o.

Vizit'ant'o'j kaj tra'vetur'ant'o'j per aŭt'o'j vid'as la kaduk'iĝ'o'n de mont'ar'a'j dom'o'j. Fuĝ'ant'e el la urb'o'j kaj sekv'ant'e turism'a'j'n reklam'o'j'n, ili plu'rapid'as al pli gaj'a'j lok'o'j. Halt'ant'o'j ebl'e ek'aprez'as la persist'em'o'n kaj invent'em'o'n de antaŭ'ul'o'j, kiu'j obstin'e kroĉ'is si'n al mal'facil'a'j kaj sol'ec'a'j dekliv'o'j kaj tie ek'loĝ'is. Ofer'ant'e si'a'j'n viv'o'fort'o'n kaj energi'o'n, ili pov'is labor'i kaj plen'e ĝu'i la natur'donac'o'j'n de Savojo.

SALIKO

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Salik'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Map'o-ĉemiz'o'j de Vilnius

Antaŭ ne'long'e Vilniuso, ĉef'urb'o de Litovio, prezent'is original'a'n suveniron: T-ĉemiz'o'n kun map'o de la urb'o.

„Mult'a'j urb'o'j hav'as propr'a'j'n blazon'o'j'n, flag'o'j'n kaj ali'a'j'n simbol'o'j'n. Vilniuso ankaŭ hav'as flag'o'n kaj blazon'o'n, tamen al'don'e ĝi hav'as ankaŭ nov'a'n urb'o'map'o'n. Ĝi est'as bild'ig'it'a sur ĉemiz'o, produkt'it'a help'e de modern'a teknologi'o” – dir'is urb'estr'o Artur'as Zuokas.

Praktik'a uz'ad'o de la nov'a'j ĉemiz'o'j est'as tre simpl'a. La vizit'ant'o'j de Vilniuso, port'ant'e tiu'n vest'aĵ'o'n ne dev'as kun'port'i paper'map'o'n – sufiĉ'as rigard'i la ventr'o'n aŭ dors'o'n de apud'ul'o kaj est'as klar'e en kiu direkt'o ek'ir'i. Tiu'n vest'aĵ'o'n ebl'as pli'bel'ig'i, al'don'ant'e unu el ses spec'o'j da nov'a'j insign'o'j kaj tiu'manier'e esprim'i si'a'n simpati'o'n al la litova ĉef'urb'o. Ekzempl'e: „Vilniuso est'as mi'a urb'o”, „Mi am'as Vilniuson”, „En Vilniuso mi renkont'is ŝi'n/li'n”.

La unu'a'j, kiu'j ek'port'is la nov'a'j'n ĉemiz'et'o'j'n, est'is an'o'j de la nederlanda reĝ'famili'o, la „princ'o de Oranĝ'o”, tron'hered'ant'o Willem Alexander kun si'a edz'in'o Máxima. Tiu'n donac'o'n ili ricev'is dum si'a ekskurs'o tra la antikv'a part'o de Vilniuso.

Last

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Unik'a fer'voj'o en And'o'j

En la nord-okcident'a ekstrem'o de Argentino, iom sud'e de la tropik'o de Kaprikorn'o, est'as unik'a fer'voj'lini'o. Ĝi komenc'iĝ'as en urb'o Salt'a (1187 metr'o'j super la mar'nivel'o), supr'e'n'ir'as ĝis 4250 metr'o'j, tra'pas'as And'o'j'n kaj ating'as fin'e la ĉili'an haven'urb'o'n Antofagasta ĉe la Pacifik'a Ocean'o. Ĝi est'as grandioz'a ating'aĵ'o inĝenier'a, ĉar por la supr'e'n'iĝ'o oni uz'as nek dent'rad'o'j'n, nek dent'rel'o'j'n, sed zigzag'o'j'n kaj rond'o'j'n. La fer'voj'o tra'pas'as 31 pont'o'j'n, 13 viadukt'o'j'n kaj uz'as 21 tunel'o'j'n.

La unu'a'j stud'o'j pri la teren'o est'is far'it'a'j fin'e de la 19a jar'cent'o, sed la konstru'labor'o'j ne ek'is ĝis 1921. Ili'n gvid'is uson'a inĝenier'o Richard Maury (Philadelphia, 1882-1950, Córdoba). Post 9000 tag'o'j da pez'a kaj akcident'plen'a labor'o oni oficial'e inaŭgur'is la fer'voj'o'n en 1948. Por ties konstru'ad'o labor'is mil'o'j da divers'naci'ul'o'j. Legend'o asert'as, ke unu el ili est'is Josip Broz, la post'a marŝal'o Tit'o el Jugoslavio. Tamen iu'j opini'as, ke tem'as pri sam'nom'ul'o.

Sur sektor'o de tiu fer'voj'lini'o en 1972 oni lanĉ'is turism'a'n itiner'o'n „Trajn'o al la nub'o'j”. Ek'de april'o ĝis novembr'o, kiam komenc'iĝ'as la pluv'a sezon'o, almenaŭ unu foj'o'n semajn'e dizel'a lokomotiv'o vetur'as, tir'ant'e dek vagon'o'j'n por 600 pasaĝer'o'j kun medicin'a fak'o – oni ja pov'us sufer'i pro la altitud'o! –, manĝ'ej'o, trink'ej'o (kie oni pov'as van'e trink'i koka'a'n te'o'n kontraŭ altitud'a mal'bon'fart'o) kaj poŝt'serv'o. En ĉiu vagon'o, proviz'it'a per oksigen'mask'o'j, est'as ĉiĉeron'o. Oni ankaŭ pov'as uz'i aŭdgvid-serv'o'n kvin'lingv'a'n. Krom'e folklor'a muzik'ist'ar'o akompan'as la vojaĝ'ant'o'j'n.

La vetur'o komenc'iĝ'as fru'maten'e en Salt'a, ĉef'urb'o de la sam'nom'a provinc'o, nom'o kiu de'ven'as de la indiĝen'a ajmara vort'o sagta, kies signif'o est'as „tre bel'a”. En la urb'o est'as konstru'aĵ'o'j kun ornam'it'a'j krad'o'j el la hispan'a period'o, mal'larĝ'a'j strat'o'j kaj trotuar'o'j. Ĝi situ'as en fekund'a val'o, kie oni produkt'as tabak'o'n kaj kultiv'as frukt'o'j'n kaj legom'o'j'n. Baldaŭ la verd'a val'o rest'as mal'antaŭ'e kaj ek'as sek'a sovaĝ'ej'o kun kakt'o'j kaj tolao-arb'et'o'j (scienc'a nom'o Baccharis tol'a), kiu don'as rezin'riĉ'a'n brul'lign'o'n. Kelk'a'j mont'o'j aspekt'as blank'a'j, ne pro la neĝ'o, sed pro konsist'o de la grund'o. Gvanak'o'j, lam'o'j, vikun'o'j kaj and'a'j vulp'o'j long'a'vost'a'j vid'ebl'as el la vagon'ar'o. Por tra'pas'i pitoresk'a'n inter'mont'o'n plur'kolor'a'n, la trajn'o al'proksim'iĝ'as al la alt'eben'aĵ'o Pun'a je 3500 metr'o'j. En la urb'et'o San Antonio de los Cobres [san antonjo de los kobres] est'as halt'o kaj la pasaĝer'o'j pov'as ĝu'i la freŝ'a'n kaj sek'a'n aer'o'n, aĉet'i bunt'a'j'n meti'aĵ'o'j'n de la indiĝen'a'j loĝ'ant'o'j: ĉapel'o'j'n, veŝt'o'j'n, muzik'il'o'j'n, koka'foli'o'j'n, brak'ring'o'j'n, gant'o'j'n, kol'tuk'o'j'n, ornam'aĵ'o'j'n, kovr'il'o'j'n, ponĉ'o'j'n, dolĉ'aĵ'o'j'n kaj mult'e pli. Ĝis tiu moment'o ŝajn'as, ke en tiu ne'gast'am'a kaj dezert'a region'o ne loĝ'as hom'o'j.

Post 15 km est'as la plej alt'a punkt'o: viadukt'o La Polvorilla [polborija], kurb'a, 224 metr'o'j'n long'a kaj 70 metr'o'j'n alt'a, kun ŝtup'ar'o'j, ebl'ig'ant'a'j al la vizit'ant'o'j mal'supr'e'n'ir'i ĝis la fund'o de la inter'mont'o. Antaŭ ol ating'i La Polvorilla, la lokomotiv'o mov'iĝ'as laŭ paralel'a'j rel'o'j al la fin'o de vagon'ar'o kaj ek'puŝ'as ĝi'n en mal'a direkt'o. Tiam komenc'iĝ'as la re'vetur'o. Ĝis tiu punkt'o la trajn'o vetur'is 217 km, tra'pas'is 29 pont'o'j'n, uz'is 21 tunel'o'j'n, 13 viadukt'o'j'n, 2 rond'o'j'n kaj 2 zigzag'o'j'n. La last'a du'on'o de re'ven'o okaz'as nokt'e. Post 15 hor'o'j la vojaĝ'o fin'iĝ'as.

Dum la sud'hemisfer'a somer'o (decembr'o-mart'o) sur la sam'a fer'voj'lini'o funkci'as ali'a turism'a itiner'o „Trajn'o de la sun'o” de Salt'a. La vetur'o est'as pli mal'long'a (proksim'um'e la du'on'o de la lini'o „Trajn'o al la nub'o'j”) kaj oni supr'e'n'ir'as nur ĝis 3500 metr'o'j. Tamen la trajn'o tra'pas'as nur du zigzag'o'j'n kaj du rond'o'j'n. Dum la halt'o'j la pasaĝer'o'j pov'as ekskurs'i kaj promen'i. Post tag'manĝ'o, en bel'a bien'o ĉe mont'o, ind'as vizit'i la antaŭ'inka'a'j'n ruin'o'j'n de Santa Ros'a de Tastil [tastíl] (1000-1400 p.K.), situ'ant'a sur 12 hektar'o'j, kun dom'o'j, tomb'o'j, salon'o'j kaj strat'o'j. En tiu ĉi arkeologi'a park'o est'as muze'o, kie oni pov'as admir'i ceramik'aĵ'o'j'n, teks'il'o'j'n el ost'o, lign'o aŭ ŝton'o, ponĉ'o'j'n, tapiŝ'o'j'n, ŝtof'o'j'n kaj ali'a'j'n teks'aĵ'o'j'n, ornam'it'a'j'n per desegn'o'j kaj kolor'o'j, sur kiu'j vid'iĝ'as hom'a'j, bird'a'j kaj geometri'a'j figur'o'j.

Sed en Salt'a ne ekzist'as nur trajn'o'j. Mult'a'j ali'a'j al'log'aĵ'o'j trov'ebl'as ĉi tie: riĉ'a folklor'o kaj gastronomi'o, en kiu'j inter'miks'iĝ'as tradici'o'j de pra'loĝ'ant'o'j kaj hispan'o'j. Ĝi est'as region'o de alt'kvalit'a'j vin'o'j. Tut'a ar'o da antikv'a'j, pitoresk'a'j preĝ'ej'o'j kaj kapel'o'j situ'as dis'e en la provinc'o. Est'as taŭg'a'j lok'o'j por sport'ad'o, varm'ban'ej'o'j kaj tri naci'a'j park'o'j – du el ili por konserv'ad'o de sub'tropik'a arb'ar'o sur la orient'a flank'o de la Antaŭ-And'o'j (El Rey kaj Baritú) kaj unu, kies ĉef'a veget'aĵ'o est'as kakt'o'j (Los Cardones).

Vid'u la Ttt-paĝ'o'j'n: www.redsalta.com (hispan'e), www.ripioturismo.com.ar (hispan'e, angl'e), www.trenalasnubes.com.ar (hispan'e, german'e, portugal'e, angl'e), www.lavelozturismo.com.ar (hispan'e, angl'e).

Mart'a SOLÍS

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mart'a Solís el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

La fenomen'o de ruĝ'a'j okul'o'j

Kiam proksim'um'e antaŭ du'on'jar'cent'o fot'ist'o'j komenc'is uz'i fulm'o'lum'il'o'j'n, se la fot'il'o est'is proksim'a al la fot'ot'a person'o, ekzempl'e ĉe portret'ad'o, sur la kolor'a bild'o la okul'o'j aper'is ruĝ'a'j. Kial? Ĉar fulm'il'o'j'n oni uz'as en mal'lum'o aŭ en mal'fort'a lum'o; en tia'j kondiĉ'o'j la pupil'o larĝ'iĝ'as por en'las'i sufiĉ'a'n lum'o'n en la okul'o'n. Se la pupil'o est'as larĝ'a, vid'ebl'as la intern'a part'o de la okul'o, la retin'o, kies kolor'o, pro la dens'a ret'o de sang'o'kapilar'o'j, est'as ruĝ'a. Do, ankaŭ la fot'il'o kapt'as kaj konserv'as tiu'j'n ruĝ'aspekt'a'j'n okul'o'j'n; ja la fort'a ek'bril'o de la fulm'il'o kaj la mal'ferm'o de fot'il'a diafragm'o est'as sam'temp'a'j. Do, pro la rapid'eg'a lum'intens'iĝ'o la pupil'o ne hav'as temp'o'n mal'larĝ'iĝ'i kaj aper'as la ruĝ'a fon'o.

Jam de'long'e la kolor'o de la okul'o'j aspekt'as pli natur'a ol antaŭ'e sur la kolor'fot'o'j. La ruĝ'okul'a'n fenomen'o'n oni sukces'is for'ig'i jen'e: la fulm'il'o, antaŭ la fort'a ek'bril'o, paf'as mal'long'a'j'n lum'impuls'o'j'n. La okul'o percept'as ili'n, kaj la pupil'o mal'larĝ'iĝ'as re'ag'e. Kiam okaz'as la ver'a ek'bril'o, la okul'fon'o kaj ĝi'a kolor'o jam est'as preskaŭ ne'vid'ebl'a'j, kaŝ'it'a'j de la okul'a iris'o, kovr'ant'a la pupil'o'n. Tial, sur la fot'o bild'iĝ'as okul'o'j kun natur'a'j kolor'o'j. Tio valid'as ankaŭ por la cifer'ec'a'j fot'il'o'j.

János SÁRKÖZI

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de János Sárközi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Komplik'a famili'a re'unu'iĝ'o

Kapt'is la atent'o'n de la japan'a publik'o la re'unu'iĝ'o de famili'o kun ne'kutim'a histori'o. Tem'as pri japan'in'o, Soga Hitomi, kaj uson'a eks-arme'an'o, Charles Jenkins – kaj la re'unu'iĝ'o ne est'us okaz'int'a sen la inter'ven'o de la japan'a ĉef'ministr'o, Koizumi, kaj la gvid'ant'o de Nord'a Korei'o, Kim Jong-Il.

La japan'in'o viv'is sur insul'et'o de Japan'a Mar'o, ĝis ŝi est'is 19-jar'a. Tiam, en 1978, ŝi kaj la patr'in'o est'is per'fort'e for'kondukt'it'a'j de agent'o'j de Nord'a Korei'o kaj mal'aper'is. Nur en 2002, post kun'ven'o inter la estr'o'j de Japani'o kaj Nord-Korei'o, ŝi hejm'e'n'ir'is kun kvar ali'a'j japan'a'j mal'aper'int'o'j.

La uson'an'o est'is serĝent'o, kiu en 1965 deĵor'is ĉe la land'lim'o inter Nord'a kaj Sud'a Korei'o. Li dizert'is kaj post'e evident'iĝ'is, ke li komenc'is labor'i por la nord'o kontraŭ Uson'o. Tamen post 1978 li kon'at'iĝ'is kun Soga Hitomi, edz'iĝ'is al ŝi kaj baldaŭ la par'o hav'is du fil'in'o'j'n.

Soga Hitomi, sol'a re'ven'int'e al si'a hejm'lok'o, fort'e dezir'is, ke ŝi'a tut'a famili'o ek'loĝ'u en Japani'o. Tamen la uson'an'o front'is al problem'o: Japani'o dev'us liver'i la dizert'int'o'n al la uson'a'j instanc'o'j. La famili'o do re'unu'iĝ'is en Ĝakarto, Indonezio, kie ne valid'as traktat'o'j kun Uson'o rilat'e dizert'int'o'j'n. Tia'manier'e, almenaŭ provizor'e, solv'iĝ'is la problem'o de famili'a re'unu'iĝ'o.

IGARASI Takeo

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Igarasi Takeo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Pli da metro'o-metr'o'j

Dek'mil'o'j da futbal'fanatik'ul'o'j svarm'os en 2008 en Vieno, kie okaz'os la eŭrop'a ĉampion'ad'o. Tial oni jam nun pli'long'ig'as du metro'o-lini'o'j'n: neces'as invest'i 1,2 miliard'o'j'n da eŭr'o'j kaj dung'i dum dek jar'o'j 4000 labor'ist'o'j'n.

La lini'o U2 est'os la unu'a en la mond'o, kie oni laŭ'neces'e varm'ig'os kaj mal'varm'ig'os tunel'o'n per'e de ter'varm'o. Krom'e la fos'labor'o'j okaz'os laŭ patent'o Nov'a aŭstr'a tunel'a konstru'metod'o. Special'a fos'maŝin'o for'met'as ter-tavol'o'n, post'e ĉio'n firm'ig'as per 30 cm dik'a sur'ŝpruc'ig'it'a beton'o kaj ŝtal'ret'o. Fin'e est'as al'don'at'a pli intern'e 40 cm dik'a tunel'a ŝel'o el beton'o, kiu ne tra'las'as akv'o'n.

Ĉar la tunel'o ir'os ne nur sub 97 dom'o'j, sed ankaŭ sub Danub'a Kanal'o, oni dev'os glaci'ig'i la tie'a'n grund'akv'o'n. Tiel oni pov'as konstru'i en sek'a medi'o kaj solid'a grund'o.

Walter KLag

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Rub'o neni'u dub'o!

Vien'an'o'j diligent'e kolekt'as uz'it'a'j'n paper'o'n kaj karton'o'n. Rub'o'paper'o est'as tre valor'a krud'material'o por la paper'industri'o. Por produkt'i unu tun'o'n da paper'o, oni bezon'as 1,8 tun'o'j'n da rub'o'paper'o. Por unu tun'o da freŝ'a celuloz'o neces'as 115 kubaj metr'o'j da akv'o kaj 3300 kilo'vat'hor'o'j da kurent'o. Tamen se oni uz'as rub'o'paper'o'n, neces'as nur 16 kubaj metr'o'j kaj 1300 kilo'vat'hor'o'j.

Walter KLag

Mal'dolĉ'a vin'o

Preskaŭ ĉiu turist'o, kiu vizit'as Vienon, kon'at'iĝ'as kun Grinzing [grincing], lok'o, kie situ'as vin'trink'ej'o'j. German'e ili nom'iĝ'as Heuriger [hojriger], kio signif'as „vin'o de la nun'a jar'o”. La 11an de novembr'o, je Mart'in-tag'o, la nov'a vin'o iĝ'as mal'nov'a.

En Heuriger oni trink'as nur la vin'o'n de la vit'ist'o. Tiu'n privilegi'o'n koncesi'is en 1784 la german'a imperi'estr'o Jozefo 2a. Nun'temp'e la nombr'o de la Heuriger ŝrump'as. Mult'a'j ne hav'as post'e'ul'o'j'n: jun'ul'o'j oft'e ne interes'iĝ'as pri la pez'a labor'o en vit'ej'o kaj kelk'a'j eĉ ne trink'as alkohol'aĵ'o'n.

Walter KLag

Virt'o'j ge'vir'a'j

Pri'koment'is aŭskult'ant'o'j de radi'o'staci'o en Litovio mank'o'j'n vir'a'j'n kaj vir'in'a'j'n. La plej grand'a mank'o ĉe vir'o'j – laŭ la vir'in'o'j – est'as uz'o de fraz'o'j kiel „mi est'as eg'e okup'at'a ...”, „mi ne hav'as temp'o'n ...” aŭ „post'e, mi'a kar'a ...”, kiu'j'n vir'o'j ripet'as, dum ili spekt'as televid'a'j'n sport-program'o'j'n. Ali'a grand'a'j vir'a'j mis'o'j: tro'a mem'fid'o, mal'tro'a atent'o pri la partner'in'o, ronk'ad'o kaj mensog'a elokvent'o.

Inter vir'in'a'j mank'o'j not'is la vir'o'j la ripet'at'a'n fraz'o'n „mank'as al mi vest'aĵ'o'j”. Ali'a'j ĝen'o'j: butik'um'ad'o, sen'lim'a temp'o antaŭ la spegul'o, kapabl'o sen'kaŭz'e nervoz'ig'i vir'o'j'n kaj sen'ĉes'a demand'ad'o, ekzempl'e „kie vi est'is?” aŭ „kun kiu vi est'is?”.

Last

Rad'o-brigad'o

Bicikl'a kurier'a serv'o komenc'iĝ'is en Japani'o fin'e de la 1980aj jar'o'j pro la uson'a film'o Mesaĝ'ist'o. La film'o tem'is pri bicikl'a'j kurier'o'j, kiu'j sur'dors'e transport'as pak'aĵ'o'j'n. Nun en la japan'a'j urb'o'j Tokio, Osaka kaj Nagoj'a komerc'as pli ol 30 kurier'o-kompani'o'j, kiu'j uz'as kaj motor'cikl'o'j'n kaj bicikl'o'j'n.

Jen'as la avantaĝ'o'j de bicikl'o-kurier'o: bicikl'ist'o pov'as en'ir'i mal'larĝ'a'j'n, eĉ unu'direkt'a'j'n strat'o'j'n, kaj tiel pli rapid'e liver'i ol motor'cikl'ist'o; bicikl'o kost'as mal'pli ol motor'cikl'o; ne neces'as apart'a permes'il'o por uz'i bicikl'o'n, kaj do facil'as star'ig'i bicikl'o-kurier'a'n kompani'o'n; kaj fin'e bicikl'ist'o en bel'a kostum'o tiel bel'aspekt'as, ke mult'a'j jun'ul'o'j vol'as tiel labor'i.

Klient'o'j

Ĝeneral'e lu-bicikl'o'j trov'ebl'is nur en turism'a'j lok'o'j, sed last'a'temp'e en la centr'a part'o de Tokio vid'ebl'as tia'j bicikl'o'j uz'at'a'j ĉef'e de komerc'ist'o'j. Orihara Takuo, 49-jar'a, dev'is vizit'i klient'o'j'n sed neniam trov'is lu-bicikl'o'n: pro tio li rezign'is pri si'a posten'o kaj mal'ferm'is lu'bicikl'ej'o'n en Tokio. Nun li hav'as pli ol 2000 klient'o'j'n kaj 21 bicikl'o'j'n uz'at'a'j'n 5000 foj'o'j'n jar'e. La lu'prez'o est'as 100 en'o'j (mal'pli ol unu uson'a dolar'o) hor'e.

Li dir'as: „Por komerc'ist'o'j kost'o kaj oportun'ec'o plej grav'as. Uz'i sub'ter'a'n trajn'o'n kontraŭ 320 en'o'j ir-re'ven'e kost'as pli ol lu'i bicikl'o'n”. Klient'o li'a, kiu vend'as maŝin'o'j'n, opini'as: „Bicikl'ad'o pli inform'as mi'n ol vetur'ad'o per trajn'o. Sur'voj'e mi foj'foj'e ne'atend'it'e trov'as star'ig'at'a'n konstru'aĵ'o'n kaj mi vend'as maŝin'o'j'n. Krom'e per trajn'o mi pov'as vizit'i nur kvar klient'o'j'n tag'e, sed per bicikl'o ok.”

Japani'o plen'plen'as je aŭtomobil'o'j. En grand'a'j urb'o'j ne facil'as aŭt'i. Pro tio pli kaj pli uz'at'as bicikl'o'j. Bicikl'ant'e, oni ne nur ŝpar'as mon'o'n sed ankaŭ fizik'e ekzerc'as si'n. „Tial lu-bicikl'o'j pli kaj pli popular'iĝ'as”, dir'as Orihara Takuo.

HOr'i Yasuo

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hor'i Yasuo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Leĝ'e laŭd'i

Valid'as en 14 vilaĝ'o'j kaj urb'et'o'j en Japani'o leĝ'o por laŭd'i ge'knab'o'j'n. La leĝ'o'n iniciat'is la urb'o Kokubunĵi en la guberni'o Toĉigi en 1985. En 2000, kiam oft'is ge'knab'a'j krim'o'j, la leĝ'o al'tir'is tiom da atent'o, ke en 2001 est'is fond'it'a la institut'o Laŭd'u ge'knab'o'j'n. La mov'ad'o flor'as, almenaŭ en Japani'o: last'a'temp'e ĉe'est'is forum'o'n en la vilaĝ'o Maecue en la guberni'o Ooita 800 hom'o'j el tut'a Japani'o.

Okaz'is divers'a'j event'o'j. En la urb'et'o Niŝiki en la guberni'o Jamaguĉi ricev'is 23 lern'ant'o'j premi'o'j'n pro inter'ali'e vigl'ec'o, bird'am'o, kultur'o kaj bon'kor'ec'o; ili ricev'is ankaŭ arĝent'a'j'n medal'o'j'n. En Nikiŝi ĉiu ses'grad'a lern'ant'o ricev'as tia'n medal'o'n: urb'et'an'o'j esper'as, ke la ge'knab'o'j plu diligent'os por ricev'i or'a'j'n medal'o'j'n. En'tut'e en la pas'int'a'j 15 jar'o'j 15 % de la loĝ'ant'ar'o or'e premi'iĝ'is. Tamen foj'foj'e mal'facil'as laŭd'i ge'jun'ul'o'j'n. Oft'e ili prefer'as rest'i hejm'e, spekt'ant'e televid'o'n. Pro tio oni organiz'as por ili kurs'o'j'n pri go-lud'o kaj kuir'ad'o.

La prezid'ant'o de Laŭd'u ge'knab'o'j'n dir'is: „Laŭd'i ne signif'as flat'i. Se laŭd'ad'o ne sent'ig'as ge'knab'o'j'n feliĉ'a'j, ĝi ne bon'e efik'as. Mi ne opini'as, ke leĝ'ig'o de laŭd'ad'o est'as la plej bon'a manier'o eduk'ad'i, sed mi esper'as, ke tia'manier'e oni pov'as pri'zorg'i ge'knab'o'j'n.”

HOr'i Jasuo

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hor'i Jasuo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Kok'aĵ'o-nov'aĵ'o

Cent restoraci'o'j, kaf'ej'o'j kaj drink'ej'o'j en la litova ĉef'urb'o Vilnius decid'is inform'iĝ'i pri la plej popular'a'j manĝ'aĵ'o'j kaj trink'aĵ'o'j. Evident'iĝ'is, ke litovoj prefer'as kok'aĵ'o'n kun legom'o'j: pork'aĵ'o, bov'aĵ'o kaj fiŝ'o est'as mal'pli ŝat'at'a'j. Plad'o tia kost'as ĉirkaŭ 2,3 eŭr'o'j'n. Kiel desert'o'n elekt'as litovoj glaci'aĵ'o'n (1,2 eŭr'o'j), kaj – almenaŭ vesper'e – ili trink'as fin'e bier'o'n aŭ brand'o'n.

Last

Disleksi'o

„En Italio”, dir'is la amik'o ital'a, „ne ekzist'as la disleksi'o. La ital'a lingv'o est'as fonetik'a, do neni'u hav'as mal'facil'ec'o'n leg'i aŭ skrib'i.” Punkt'o kaj fin'o de diskut'o.

Ĉu li prav'as aŭ ne, mi ne kompetent'as decid'i. Tamen, en la land'o kie mi nun loĝ'as – kaj laŭ'raport'e, en ĉiu'j land'o'j kie la angl'a est'as la ĉef'a lingv'o de instru'o kaj komerc'o – grav'a soci'a problem'o est'as ja la oft'ec'o de disleksi'o. Laŭ Plen'a Ilustr'it'a Vort'ar'o, disleksi'o (aleksi'o) est'as „Neŭr'ologi'a perturb'o en la leg'ad'o”. Supoz'ebl'e, tiu'j kiu'j mal'facil'e leg'as, plej'oft'e ankaŭ hav'as problem'o'j'n skrib'i, ĉar la du kapabl'ec'o'j est'as intim'e kun'e lig'it'a'j. Mi person'e ne re'memor'as period'o'n en mi'a viv'o kiam mi ne kapabl'is leg'i kaj skrib'i, sed mi supoz'as ke mi ne nask'iĝ'is kun tiu'j sci'o'j, kaj sen'dub'e est'is temp'o iam en mi'a infan'ec'o kiam mi lern'is interpret'i la mister'a'j'n sign'o'j'n pres'it'a'j'n aŭ skrib'it'a'j'n sur paper'o.

Laŭ'raport'e, en Briti'o kaj Irlando, grand'eg'a part'o de la loĝ'ant'ar'o, eĉ post jar'o'j de lern'ej'a stud'ad'o, est'as funkci'e analfabet'a'j. Tiu'j ne kapabl'as leg'i la instrukci'o'j'n sur etiked'o de botel'o de medikament'o, afiŝ'o'j'n sur mur'o'j, oficial'a'j'n formul'ar'o'j'n por akir'i pasport'o'n aŭ permes'il'o'n por konduk'i aŭtomobil'o'n. Ili ne pov'as prononc'i vort'o'j'n kun pli ol unu silab'o. Por ili, ne'kon'at'a'j nom'o'j aŭ fremd'a'j vort'o'j est'as ne'leg'ebl'a'j.

En Argentino, kie ni'a'j du plej aĝ'a'j fil'o'j est'is eduk'it'a'j, eĉ jun'a'j infan'o'j sen'embaras'e leg'as kaj prononc'as vort'o'j'n kiel miocardio (miokardi'o) kaj crisantemo (krizantem'o). La kial'o est'as evident'a: la hispan'a, kiel la ital'a, est'as fonetik'e skrib'at'a. La angl'a (kaj la franc'a) ne. Kiam mi far'is mi'a'n buŝ'a'n ekzamen'o'n de la franc'a por en'ir'i la universitat'o'n, mi dev'is skrib'i laŭ dikt'ad'o legat'a de la ekzamen'ist'o. La dikt'aĵ'o ŝajn'is inklud'i ĉiu'j'n ebl'a'j'n homofon'o'j'n de la son'o'j sa~; so~; kaj se~, nom'e: sang (sang'o); sans (sen); sent (sent'as); cent (cent'o); son (son'o, bran'o); son (li'a, si'a); ceint (zon'it'a), ktp. Ne'franc'o'j (ekzempl'e angl'a'lingv'an'o'j), pli'oft'e re'kon'as unu'nur'a'n son'o'n kiam ili aŭd'as tiu'j'n vort'o'j'n, nom'e „song'”. Per la kun'tekst'o, tamen, mi pov'is kompren'i la senc'o'n de la tekst'o de la dikt'aĵ'o kaj dank'e al Di'o sukces'is en la ekzamen'o. Eĉ pli mal'logik'a'j, se tio ebl'as, est'as la ortografi'o kaj prononc'o de la angl'a. Pro tio, preskaŭ neni'u en Briti'o aŭ Irlando sci'pov'as perfekt'e (aŭ eĉ mal'perfekt'e) liter'um'i angl'a'j'n vort'o'j'n.

Ni kon'as irland'an sinjor'in'o'n kiu konfes'as, ke ŝi est'as disleksi'a. Ŝi'a edz'o, kiu est'as blank'a afrik'an'o, dev'as kontrol'i kaj korekt'i ĉio'n kio'n ŝi skrib'as. Ŝi mal'facil'e kaj mal'rapid'e leg'as. Tamen, profesi'e ŝi est'as antrop'olog'o. Ŝi'a fil'o ankaŭ hav'as la sam'a'n problem'o'n kaj kiam li est'is jun'a knab'o, li dev'is ricev'i special'a'n instru'ad'o'n en klas'o por lern'ej'an'o'j kiu'j ne bon'e leg'as. Malgraŭ tio, ni'a kon'at'in'o asert'as, ke ŝi'a fil'o est'as apart'e inteligent'a.

Ne mank'as en Irlando ge'patr'o'j kies ge'fil'o'j, almenaŭ laŭ opini'o de la ge'patr'o'j, posed'as special'a'j'n talent'o'j'n kaj inteligent'o'n, sed hav'as la sam'a'n disleksi'a'n problem'o'n. Se la ge'patr'o'j dir'as la ver'o'n – kaj kiu rajt'is dub'i? – ili'a'j ge'fil'o'j, spit'e al tiu grav'a mal'avantaĝ'o, far'as, aŭ jam fin'far'is, alt'a'j'n stud'o'j'n pri fak'o'j kiel ekzempl'e, matematik'o, ĥaos-teori'o, astr'o'fizik'o, astronomi'o kaj organik'a kemi'o.

Kompren'ebl'e, ne ĉiu'j analfabet'o'j est'as geni'ul'o'j. Al kelk'a'j mank'as la cerb'o'kapabl'o de kok'in'o; ali'a'j, ekzempl'e nomad'o'j, ne hav'is ŝanc'o'n ĉe'est'i lern'ej'o'n. Kelk'a'j pov'as, sed ne vol'as lern'i, ĉar ili pov'as gajn'i pli da mon'o per krim'o, ruz'o, politik'o, la bors'o, aŭ kiel vet'per'ist'o aŭ trink'ej'estr'o.

La ĉef'a kaŭz'o de disleksi'o en angl'e'parol'ant'a'j land'o'j est'as evident'a, nom'e la absurd'a ortografi'o de la lingv'o. Inteligent'a infan'o unu'e vid'ant'e la angl'a'j'n vort'o'j'n apple (pom'o) kaj able (kapabl'a), kompren'ebl'e kaj tut'e logik'e leg'as ili'n kiel „aple” kaj „able”. Sed la kompat'ind'a lern'ej'an'o est'as instru'it'a, ke la prononc'o'j kaj senc'o'j ĝust'a'j est'as „apel” kaj „ejbal”. Eĉ la simpl'a liter'o a mal'sam'e son'as en mal'sam'a'j vort'o'j. Fakt'e, ĝi hav'as grand'a'n gam'o'n da son'o'j en la angl'a kaj neni'u sistem'o de akcent'o'j aŭ ton'o'j ekzist'as por help'i re'kon'i pri kiu senc'o tem'as.

Ali'a ekzempl'o est'as la liter'kombinaĵ'o -ough, kiu aper'as en jen'a'j vort'o'j:

rough [proksim'um'e rof] (mal'glat'a, krud'a); bough [baŭ] (branĉ'eg'o); through [tru, fru] (tra); thorough[tor'a, for'a]; lough [loĥ] (lag'o en Irlando), ktp. Se tiu liter'kombinaĵ'o est'us uz'at'a en Esperant'o, oni pov'us liter'um'i jen'e: stougho (stof'o); ough (aŭ); plough (plu); palough (pal'a); kaj molough (moloĥ'o - laŭ Piv, speci'o de aŭstrali'a lacert'o). Se esperant'a ortografi'o est'us simil'a, neni'u raci'a person'o lern'us aŭ pov'us leg'i Esperant'o'n.

Mi kred'as, ke mi sufiĉ'e demonstr'is en ĉi tiu ese'et'o, ke disleksi'a'j hom'o'j en angl'e'parol'ant'a'j land'o'j est'as ne mal'inteligent'a'j, sed oft'e de super'averaĝ'a inteligent'o – hom'o'j, kiu'j re'kon'as ke est'as ekstrem'e stult'e leg'i aŭ skrib'i la angl'a'n lingv'o'n. Pli bon'e stud'i volapuk'o'n aŭ lern'i la ĉin'a'j'n ideogram'o'j'n. Sed la hom'ar'o, ĝeneral'e, est'as azen'o. Kiel dir'is unu el mi'a'j amik'o'j – parol'ant'e ne pri la angl'a, sed pri ni'a kar'a lingv'o: „Esperant'o est'as tro inteligent'a lingv'o por la hom'ar'o ...”

Albisturo KVink'e

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Albisturo Kvinke el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Suspens'o de komenc'o ĝis fin'o

En MONATO aper'as plej oft'e recenz'o'j pri esperant'lingv'a'j libr'o'j. Nu, est'as bon'e, ke ni estim'as kaj kultiv'as ni'a'n propr'a'n lingv'o'n. Tamen antaŭ ne'long'e mi leg'is libr'o'n, kiu merit'as inter'naci'a'n atent'o'n, ĉar ĝi est'as tiel bon'a kaj jam traduk'it'a en tiel mult'a'j'n lingv'o'j'n, tiel ke ankaŭ tiu'j leg'ant'o'j, kiu'j ne sci'pov'as la angl'a'n, pov'as leg'i kaj ĝu'i ĝi'n.

Ĝeneral'e mi prefer'as – se ebl'as – leg'i verk'o'n en la original'a lingv'o; en tiu ĉi okaz'o la angl'a. Cert'e, por tiu ĉi verk'o tio est'as plej oportun'a, ĉar tem'as pri kript'olog'o, kiu konfront'iĝ'as kun kript'a'j mesaĝ'o'j apenaŭ traduk'ebl'a'j. Tamen mi'a edz'in'o – infekt'it'a de mi'a entuziasm'o – sam'e mult'e ĝu'is la verk'o'n en franc'a traduk'o, en kiu la kript'a'j mesaĝ'o'j rest'is sen'ŝanĝ'a'j, sed est'is bon'e pri'skrib'it'a'j. Do la sukces'o iom de'pend'os de la lert'ec'o de la traduk'int'o. Sed ne zorg'u: por libr'o, kiu ating'is la unu'a'n lok'o'n en la literatur'a list'o de New York Times – kaj plur'a'j ali'a'j list'o'j – oni cert'e ne dung'is iu'n arbitr'a'n traduk'ist'o'n.

Pri kio do tem'as la libr'o? Profesor'o de Harvard, Robert Langdon, est'as al'vok'it'a mal'fru'nokt'e, dum li pas'ig'as iom da temp'o en Parizo por far'i preleg'o'j'n. La kial'o de la al'vok'o: mal'jun'a kurator'o de la muze'o Louvre est'as murd'it'a en'e de la muze'o, kaj la polic'o trov'is kript'a'n mesaĝ'o'n apud la sen'viv'a korp'o. Help'at'e de franc'a kript'olog'in'o, Sophie Neveu, li sekv'as spur'o'n, venk'ant'e obstakl'o'j'n, ir'ant'e de enigm'o al pli'a'j enigm'o'j, daŭr'e lig'it'a'j kun la fam'a Leon'ard'o da Vinci – kaj trov'as solv'o'n de mister'o, kiu re'ir'as al ni'a tre fru'a histori'o. Rakont'i pli mult'e ol tio mal'kaŝ'us tro da interes'a'j detal'o'j.

La libr'o est'as verk'it'a en tre flu'a lingv'o, kiu kun'tir'as la leg'ant'o'n kun tobogan'a rapid'ec'o en la aventur'o'j'n de la protagonist'o'j. Preskaŭ ĉiu ĉapitr'o fin'iĝ'as per surpriz'o aŭ original'a turn'iĝ'o, kiu pli'alt'ig'as la nivel'o'n de suspens'o. Ne mir'ind'as do, ke la libr'o The Da Vinci Code (La da-Vinĉ'i-kod'o) est'as nun adapt'at'a por film'versi'o.

Ankaŭ laŭd'o'n al la aŭtor'o, ĉar li'a libr'o est'as eg'e bon'e dokument'it'a, kio cert'e postul'is mult'a'j'n esplor'o'j'n kaj eĉ vojaĝ'o'j'n, inter'ali'e al Parizo. La verk'o do ne est'as simpl'a suspens'libr'o, sed majstr'a verk'o, plen'a je pens'ig'a material'o, referenc'o'j al scienc'o, histori'o, art'o, religi'o, ktp. Ver'a nutr'aĵ'o por la cerb'o, ind'a je traduk'o en Esperant'o'n!

Pri la verk'int'o Da'n Brown

Da'n Brown nask'iĝ'is la 22an de juni'o 1964 en New Hampshire (Uson'o) kiel fil'o de profesor'o pri matematik'o kaj profesi'a muzik'ist'in'o. Li kresk'is ĉirkaŭ'at'e de paradoks'o'j inter scienc'o, religi'o kaj art'o, kiel tre bon'e konstat'ebl'as en li'a'j libr'o'j. Li diplom'iĝ'is en Amherst College (Massachusetts, Uson'o) kiel instru'ist'o de la angl'a lingv'o kaj stud'is art'histori'o'n en la universitat'o de Sevil'o (Hispanio).

Li ĉes'ig'is la labor'o'n kiel instru'ist'o de la angl'a antaŭ kelk'a'j jar'o'j por dediĉ'i si'a'n temp'o'n plen'e al verk'ad'o. Li'a unu'a verk'o, Digital Fortress (Cifer'ec'a Fortik'aĵ'o) (1998), kiu unu'e aper'is kiel elektron'ik'a libr'o, kaŭz'is naci'a'n furor'o'n. Post'e sekv'is Angels and Demons (Anĝel'o'j kaj demon'o'j) (2000) kaj Deception Point (Tromp'ej'o) (2001).

Mi leg'is ankaŭ Digital Fortress, sed la plej bon'a kaj mister'a, tamen, rest'as ĝis nun The Da Vinci Code. Tiu'j, kiu'j fin'leg'is la libr'o'n, cert'e pov'as post'ĝu'i ĝi'n, vizit'ant'e la ret'paĝ'ar'o'n de la aŭtor'o www.danbrown.com, kie oni pov'os trov'i pli da inform'o'j ne nur pri la aŭtor'o mem, sed ankaŭ pri sekret'a'j lingv'o'j, sekret'a'j kod'o'j kaj mult'o pli'a.

Esper'ebl'e iu vol'as traduk'i The Da Vinci Code en Esperant'o'n, sed ne atend'u kaj leg'u la libr'o'n, antaŭ ol la film'o est'os pret'a. Tiam vi pov'os ĝu'i la libr'o'n kun ĝi'a riĉ'a en'hav'o, antaŭ ol spekt'i la film'a'n versi'o'n.

Lod'e Van De VEl'de

Da'n Brown: The Da Vinci Code. Eld. Doubleday, 2003. 454 paĝ'o'j. ISBN 0385504209.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lod'e van de Veld'e el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

La polu'it'a ĉef'urb'o

Tiran'o est'as unu el la ĉef'urb'o'j plej polu'it'a'j en la mond'o, eĉ pli polu'it'a ol tia'j urb'eg'o'j kiel Nov-Delhi'o, Pekino, Ateno, Budapeŝto, Bukareŝt'o k.c. Tiel deklar'is last'a'temp'e reprezent'ant'o de Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS). Laŭ tiu ĉi last'a, Albanio est'as konfront'iĝ'ant'a al la plej grav'a hom'a katastrof'o pro la tro'a polu'ad'o kaŭz'it'a de aŭt'o'gas'o'j. La polu'ec'o en Tiran'o est'as dek'obl'e pli alt'a ol la permes'it'a nivel'o de MOS. Laŭ la Tut'ŝtat'a Institut'o pri Medi'o, Tiran'o ĉiu'jar'e sorb'as ĉirkaŭ 50 mil'o'j'n da tun'o'j da polv'o kaj karbon'a di'oksid'o, kaj ĉiu urb'an'o en'spir'as 48 kg da polv'o jar'e.

La situaci'o est'as en'ver'e problem'ec'a. Ĉiu'tag'e kresk'as la nombr'o de hom'o'j traf'it'a'j de divers'a'j mal'san'o'j kiel kancer'o, tiu'j de en'spir'sistem'o k.a. kaŭz'it'a'j de gas'o'j kaj karbon'a di'oksid'o. Pli ol 90 % de ĉiu'j aŭt'o'j cirkul'ant'a'j ĉiu'tag'e en la ĉef'urb'o est'as mal'nov'a'j. 70 % el tiu'j uz'as benzin'o'n. Rezult'e la mort'o'j pli'iĝ'is je 20 %. Oni kalkul'as je unu miliard'o da eŭr'o'j por mal'alt'ig'i la nivel'o'n de polu'ec'o en la ĉef'urb'o.

Aktual'e la indic'o'j de verd'a'j spac'o'j por ĉiu person'o en Tiran'o est'as relativ'e mal'alt'a'j. Tiel, al ĉiu loĝ'ant'o aparten'as, averaĝ'e, nur 4,5 m² da verd'ec'o, kompar'e al 12 ĝis 14 m² antaŭ 14 jar'o'j. Kvankam la urb'o'dom'o klopod'as pli'bon'ig'i la strat'o'j'n, plant'i cent'o'j'n kaj mil'o'j'n da nov'a'j arb'o'j ĉe'rand'e de strat'o'j kaj trotuar'o'j, pli'larĝ'ig'i la verd'a'n spac'o'n, Tiran'o tamen est'as daŭr'e traf'at'a de tia'spec'a perd'o pro bunt'a konstru'ad'o de nov'a'j, plur'etaĝ'a'j dom'o'j, gener'ant'a'j streĉ'o'n kaj mal'ebl'ec'o'n spir'i.

Bardhyl SElim'i

Atom'a bomb'o ne est'as mal'proksim'e

Ĉi tiu'n libr'o'n verk'is vir'in'a fizik'ist'o kiel al'vok'o'n por don'i al koleg'o ĝust'a'n kaj just'a'n pozici'o'n en la histori'o de la fizik'o. La heroin'o, Lis'e Meitner, est'as jud'o kaj vir'in'o, do du'obl'e diskriminaci'it'a de nazi'ism'o kaj de la mond'o reg'at'a de vir'o'j, al kio help'is tim'em'o kaj mem'am'o de ŝi'a kun'esplor'ant'o.

La protagonist'o est'as trov'int'o de la fisi'o¹ kun Otto Hahn, kiu tamen sordin'is ŝi'a'n kontribu'o'n, tiel ke mult'a'j kon'is ŝi'n nur kiel li'a'n asist'ant'o'n. Fakt'e, ili divid'is la task'o'n tiel, ke li pren'is la kemi'a'n flank'o'n kaj ŝi la fizik'a'n, kie la du'a kontribu'is al la teori'a polur'ad'o. Ŝi fuĝ'is al Svedi'o el la hitleraj-himleraj man'o'j en la last'a moment'o, sed ankaŭ post tiam ili korespond'ad'is, tia'manier'e daŭr'ig'ant'e la frukt'o'don'a'n kun'labor'ad'o'n.

Meitner fam'iĝ'is rapid'e, precip'e en Uson'o, post la mal'venk'o de la Tri'a Reich (regn'o), kiel fizik'ist'o, kiu el'port'is la sekret'o'n de la atom'bomb'o el Germanio, laŭ la histori'o invent'it'a de ĵurnal'ist'o'j, „en si'a man'sak'o”. Ŝi eĉ inter'parol'is en radi'o'staci'o kun prezid'ant'o Trum'a'n. Tia renom'o rapid'e for'pas'is por fal'ig'i ŝi'n en anonim'ec'o'n, krom inter profesi'a'j fizik'ist'o'j. Ŝi ne ricev'is la Nobel-premi'o'n, kiu'n ŝi ja merit'is laŭ fizik'ist'o'j, dum Otto Hahn ja ricev'is ĝi'n.

La aŭtor'o akuz'as la german'a'j'n fizik'ist'o'j'n, precip'e Werner Heisenberg. Li dir'is, ke la german'o'j est'is preskaŭ suksesintaj en produkt'ad'o de la atom'bomb'o, kio est'as mal'ver'o: la german'o'j rest'is tut'e mal'antaŭ la alianc'ul'o'j. Enrico Ferm'i, kiu fuĝ'is al Uson'o el Italio pro si'a jud'a edz'in'o, jam solv'is la fundament'a'n problem'o'n en Ĉikago. Niels Bohr eskap'is arest'o'n, kiam la Reichswehr (german'a defend'arme'o) invad'is Kopenhagon. Heisenberg asert'as, ke li progres'ig'is la esplor'o'n por kontraŭ'i la alianc'ul'a'j'n fizik'ist'o'j'n, sed ke li neniam cel'is uz'i ĝi'n real'e: fikci'o, kiu'n li el'pens'is post la milit'o. Meitner skrib'as en si'a'j leter'o'j, ke german'a'j fizik'ist'o'j el'kor'e kun'labor'is kun la nazi'o'j kaj ke ŝi trov'is sol'e Max von Laue kritik'a kontraŭ la reg'ist'ar'o.

La aŭtor'o est'as sever'a kontraŭ la german'o'j ĝeneral'e. Ŝi dir'as, ke ili asert'as, ke tio, kio'n Hitler far'is en orient'a Eŭrop'o, est'as sam'a kiel tio, kio'n alianciulaj trup'o'j far'is en Germanio. Lis'e neniam kred'is tia'j'n stult'aĵ'o'j'n. Politik'e plej kler'a inter naiv'a'j aŭ ŝajn'ig'e naiv'a'j fizik'ist'o'j est'is Einstein, kiu hav'is neni'a'n iluzi'o'n pri la naci'social'ism'o kaj, kiam li aŭd'is pri la nom'um'o de Hitlero kiel regn'a kancelier'o, mem eks'iĝ'is el la prus'a Akademi'o de Scienc'o'j, tia'manier'e for'pren'int'e de Goebbels la ĝoj'o'n li'n eks'ig'i. Li cert'e ne hav'is dev'o'n est'i amik'ec'a al german'o'j, ĉar li est'is de'nask'e svisi'an'o, kiel est'is Meitner aŭstri'an'o, kvankam ŝi est'is emoci'e al'tir'at'a de la atmosfer'o ĉe la Kaiser-Wilhelm-Institut'o, kies nom'o'n german'o'j rifuz'is ŝanĝ'i post la milit'o, kaj post'e, rigard'ant'e la insist'o'n de la brit'a okupaci'o, renom'is ĝi'n mal'volont'e Max-Planck-Institut'o. Max Planck est'is ali'a fizik'ist'o, kiu'n Meitner kor'e respekt'is.

Parentez'e, mi ĉiam pens'is, ke la mem'kritik'o de la german'o'j est'as volont'a kaj sincer'a kontrast'e al tiu de la japan'o'j, kiu'j elekt'is en 1960 ĉef'ministr'o membr'o'n de la kabinet'o Tôzyô, kiu deklar'is milit'o'n al Uson'o kaj Briti'o en 1942. La aŭtor'o de la libr'o Sim'e est'as sever'a pri la respond'ec'o de la german'o'j pri la milit'o.

Mi ek'sci'is la nom'o'n de Lis'e Meitner el artikol'o en Der Spiegel (La Spegul'o) en la 60aj jar'o'j, kiam mi labor'is en la nov'jork'a fili'o de mi'a kompani'o². Ĝi en'hav'is fot'o'n de ŝi en nigr'a mantel'o, svelt'a. Tiu fot'o aper'ig'is ŝi'n pli bel'a ol en ali'a'j fot'o'j en tiu ĉi libr'o. La artikol'o est'is special'a rakont'o pri la konkurenc'o en la kamp'o de nukle'a'j bomb'o'j inter la Aks'o kaj la Alianc'ul'o'j. Mi ne sci'as, kio'n la nun'temp'a german'a leg'ant'a komun'um'o pens'as, sed trov'as la tiu'temp'a'n Der Spiegel pli interes'a ol la aktual'a'n. Mi ankoraŭ memor'as tia'j'n special'a'j'n fak'o'j'n, kiel ekzempl'e, tiu'n pri la Röhm-Putsch.

La japan'a traduk'o de la Meitner-biografi'o, el'don'it'a en la jar'o 2004, ne est'as kontent'ig'a; unu'e, la traduk'int'o ne kon'as bon'e la german'a'n. La leg'ant'o'j de MONATO facil'e trov'os sur la merkat'o la original'a'n angl'a'n versi'o'n (en Japani'o la prez'o'j de import'it'a'j libr'o'j est'as ekstravaganc'a'j, pro, ni dir'u, la mafi'a situaci'o en la industri'o). Mi rekomend'as ĝi'n al la esperant'a publik'o (mi ne aparten'as al entuziasm'a grup'o de person'o'j, kiu'j pens'as, ke kon'o de etn'a'j lingv'o'j est'as perfid'o al esperant'ism'o). La aŭtor'o sukces'is en pri'skrib'o de la antisemit'ism'o kaj la kontraŭ'femin'ism'o. Ceter'e, mi opini'as ke vort'o'j kiel „aŭtor'o”, „fizik'ist'o” ne est'as vir'genr'a'j substantiv'o'j kaj ke oni dev'as ne dir'i „aŭtor'in'o”, „fizikistino>”: deklar'o por universal'ig'o de la zamenhofa lingv'o flank'e de azi'an'o.

1. T.e. fend'iĝ'o de la atom'a nukle'o (angl'e fissure). La origin'o de la vort'o est'as klar'ig'it'a en la libr'o: unu el la kun'labor'ant'o'j de Meitner demand'is al biolog'o, kiu'n nom'o'n ties koleg'o'j don'as al simil'a fenomen'o, al kio li respond'is: „Binary fissure.” Ceter'e la vort'o far'as aliteraci'a'n par'o'n kun fissure kaj fusion, kiu signif'as la kun'fand'iĝ'o'n de nukle'o'j.

2. Mi komerc'is per la angl'a dum la tut'a viv'o, sed neniam est'is kapt'it'a de la mistik'o de angl'a'lingv'a imperi'ism'o, kiu est'as nun furor'o inter japan'a'j intelekt'ul'o'j kaj du'on'intelekt'ul'o'j; mi daŭr'e leg'is Der Spiegel en Nov'jork'o – mi ne memor'as, ĉu jam ek'viv'is L'Express, sed aĉet'ad'is franc'a'j'n libr'o'j'n ĉe la Maison Française en la Rockefeller Center.

YAMASAKI Seikô

Ruth Lewin Sim'e: Lis'e Meitner: A Life in Physics. Eld. University of California Press, Berkeley, 1996. 526 paĝ'o'j. ISBN 0520089065.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Yamasaki Seikô el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Al'log'as ekster'land'o

Student'o'j el la land'o'j de OEKE (Organiz'aĵ'o por Ekonomi'a'j Kun'labor'o kaj Evolu'ig'o) elekt'as ĉiam pli kaj pli la ekster'land'o'n por stud'i. Tio'n almenaŭ dir'as la OEKE-raport'o Education at a glance (eduk'ad'o je unu rigard'o), www.oecd.org. Inter la jar'o'j 1998 kaj 2002 kresk'is la kvant'o de student'o'j en ekster'land'o je 34 % ĝis 1,9 milion'o'j. Uson'o est'as je grand'a distanc'o la plej popular'a kun 30 % de la student'o'j, kiu'j ne stud'as en si'a hejm'land'o. Post'e sekv'as Briti'o kaj Germanio.

Ne nur la fenomen'o de mov'o al ekster'land'a'j universitat'o'j konstat'ebl'as, sed ankaŭ ke simpl'e pli da ge'jun'ul'o'j ricev'as alt'lern'ej'a'n eduk'ad'o'n. Averaĝ'e du'on'o de la ge'jun'ul'o'j en OEKE-land'o'j ĝu'as universitat'a'n aŭ alt'lern'ej'a'n eduk'ad'o'n – kresk'o je ĉirkaŭ 40 % kompar'e kun 1995. Bakalaŭr'ec'o'n akir'as 32 %. Aŭstr'a'j, ĉeĥ'a'j, german'a'j kaj svis'a'j student'o'j ating'as ĉi tie mal'pli alt'a'n procent'aĵ'o'n. Ĝeneral'a tendenc'o est'as, ke en la universitat'o'j stud'as pli da vir'in'o'j ol vir'o'j.

MNL

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de mnl el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Te'o por prevent'i kancer'o'j'n

Last'a'temp'e raport'o'j pri te'o kiel prevent'il'o de kancer'o'j aper'is foj'foj'e en amas'komunik'il'o'j. Tio vek'is febr'o'n trink'ad'i te'o'n en Uson'o. Ĉu ver'e trink'ad'o de te'o prevent'as kancer'o'n?

Laŭ esplor'ad'o en Uson'o¹, la verd'a te'o en'hav'as substanc'o'n, nom'at'a'n „EGCG” (epigalokateĥino-3-galat'o), kiu est'as unu el la konsist'aĵ'o'j de kateĥino. Ĝi bon'e bar'as dis'volv'iĝ'o'n de kancer'a'j ĉel'o'j per inhibici'ad'o de aktiv'ec'o de kinol-oksid'az'o² surfac'e de tumor'a'j ĉel'o'j ĉe kelk'a'j kancer'o'j. Kaj ali'a esplor'ad'o trov'is, ke la kancer'a'j ĉel'o'j ĉes'as kresk'i, kiam ili renkont'as EGCG-molekul'o'n, kaj do mort'as. Sed mult'e pli valor'a est'as tio, ke EGCG ne influ'as la normal'a'j'n ĉel'o'j'n.

Ankaŭ la nigr'a te'o efik'as

En Universitat'o de Medicin'o en Hun'a'n, Ĉini'o, fak'ul'o'j esplor'is la nigr'a'n te'o'n kaj trov'is, ke ankaŭ ekzist'as kontraŭ-kancer'a efik'o de ĝi'a pigment'o, sed tio okaz'as ĉef'e antaŭ prolifer'ad'o kaj diferenc'iĝ'o de ĉel'o'j, do dum period'o antaŭ la DNA-sintez'o. Tio signif'as, ke la kontraŭ-kancer'a efik'o de la nigr'a te'o est'as mal'sam'a al tiu de la verd'a te'o.

La nigr'a te'o est'as mult'e ŝat'at'a en la okcident'a'j land'o'j, kaj la verd'a'n te'o'n oni sam'e ŝat'as en Azi'o. La prezid'ant'o de Kanada Te'a Komitat'o dir'is: „En scienc'a'j rond'o'j oni opini'as, ke la nigr'a kaj verd'a te'o'j hav'as simil'a'j'n efik'o'j'n, help'ant'a'j'n al san'o, kaj la kontraŭ-oksid'a efik'o ja est'as cert'a.”

Do, por prevent'i kancer'o'j'n trink'u po kvar tas'o'j'n da te'o tag'e.

Peng JIANJUN

1. La ĉef'a scienc'a stud'o est'as tiu de d-ro'j D. Morre kaj M. Tames el Universitat'o Purdue, Uson'o. Ili raport'is pri si'a stud'a rezult'o en la 38a Jar'kun'ven'o de Amerik'a Ĉelobiokemia Societ'o.

2. Enzim'o, kiu kataliz'as oksid'a'j'n reakci'o'j'n, nom'at'a ankaŭ „NOX”.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Peng Jianjun el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Fung'o-fest'o

Ĉiu'aŭtun'e don'as arb'ar'o'j en Litovio grand'a'n fung'o-rikolt'o'n. Apart'e riĉ'as tiu'rilat'e la sud'a region'o de la land'o. Dum en mult'a'j ali'a'j land'o'j hom'o'j prefer'as aĉet'i fung'o'j'n en vend'ej'o'j, la litovoj preskaŭ frenez'iĝ'as pro fung'o'kolekt'ad'o.

En la fung'a region'o Varena oni aranĝ'as fung'o'fest'o'n. Part'o'pren'is pas'int'jar'e pli ol 100 hom'o'j ĉampion'ec'o'n: ek'de la fru'a maten'o dum tri hor'o'j ili kolekt'is en'tut'e pli ol 500 kg da fung'o'j. Venk'is kvar'op'o el Kaunas, kiu rikolt'is 37,5 kg da ili. Dum la fest'o ebl'is aĉet'i sek'ig'it'a'j'n, sal'it'a'j'n, frost'ig'it'a'j'n aŭ marin'it'a'j'n fung'o'j'n.

Last

Frid'a'j foli'o'j

Dum jar'o'j verk'is la german'in'o Gabriele Bärtels artikol'o'j'n en por'vir'in'a'j magazin'o'j sen est'i kontent'a. Ŝi opini'as, ke tia'j gazet'o'j ne re'don'as la ver'a'n viv'o'n de vir'in'o'j. Tial ŝi lanĉ'is ret'a'n gazet'o'n sub www.frid'a-magazin.de/. Rimark'ind'as la nom'o de la gazet'o: Frid'a.

Walter KLag

Modern'antikv'a majstr'a grek'a dram'o

Ni ĉiu'j kon'as aŭ almenaŭ pri'aŭd'is la klasik'a'n grek'a'n dram'o'n Reĝ'o Edip'o, ankoraŭ aĉet'ebl'a'n en modern'a esperant'a traduk'o. Tiu dram'o, verk'it'a de Sofokl'o, est'as unu el la ĉef'verk'o'j de la antikv'a'grek'a teatr'o. Nun'temp'e ĝi est'as mult'e pli oft'e legat'a, ol spekt'at'a – plej'part'e ĉar ni'a'j teatr'a'j mod'o'j aktual'a'j tre mal'simil'as al la antikv'a'j. Nun'temp'e ni'a'j aktor'o'j kutim'e ne uz'as mask'o'j'n, nek unu aktor'o lud'as ar'o'n da rol'o'j disting'ebl'a'j per la mask'o'j. Ankaŭ la klasik'a ĥor'o preskaŭ neniam plu est'as uz'at'a. Krom'e, kvankam dialog'o est'as ankoraŭ la ĉef'karakteriz'aĵ'o de modern'a'j dram'o'j, ni kutim'as al mult'e pli da inter'ag'ad'o korp'a, mult'e pli da mov'ad'o, mult'e pli da scen'o'j. Kaj ni kalkul'as kun la en'dialog'a diskut'ad'o, por kompren'i la intrig'o'n. Ali'flank'e, ni plu am'as muzik'o'n en ni'a'j dram'o'j, kvankam orkestr'a muzik'o rol'as ebl'e iom pli ol kant'ad'o.

En la antikv'a'grek'a dram'ar'o la ĥor'o hav'is special'a'n rol'o'n. Ĝi ne nur kant'is al la spekt'ant'ar'o klar'ig'o'j'n pri la event'o'j en'scen'ej'ig'at'a'j, sed ĝi ankaŭ diskut'is inter si la event'o'j'n, efektiv'e kvazaŭ la spekt'ant'ar'o mem, pri'diskut'ant'a la dram'o'n. Krom'e, ĝi ankaŭ prezent'is la vid'punkt'o'j'n de la verk'int'o de la dram'o. Ĉu ĝi est'is akompan'at'a per muzik'a'j instrument'o'j? Ver'ŝajn'e, jes, sed ĉef'is la vers'a kant'ad'o.

La intrig'o de Reĝ'o Edip'o est'as simpl'a: orakol'o'j profet'is, ke la ĵus nask'it'a fil'o de Lajo, la reĝ'o de Tebo, plen'kresk'int'e, murd'os si'a'n patr'o'n kaj edz'iĝ'os kun si'a patr'in'o. Por evit'ig'i tio'n, Lajo ordon'is mort'ig'i la beb'o'n. Sed ŝaf'ist'o sav'is la beb'o'n, kaj ĝi'n adopt'is region'a ge'reĝ'a par'o; sed la beb'o, Edip'o, malgraŭ oni'dir'a'j alud'o'j, neni'o'n sci'is pri si'a origin'o. Kresk'int'e, dum vetur'o li mort'ig'is orgojl'a'n vir'o'n kaj ankaŭ glor'iĝ'is per (supoz'at'a) solv'o de enigm'o, dir'it'a de la (vir'in'a) sfinks'o. Oni li'n aklam'is reĝ'o de Tebo – neni'u suspekt'is rilat'o'n inter la ek'aper'o de Edip'o kaj la ek'mort'o de Lajo – kaj li edz'iĝ'is kun reĝ'in'o Jokast'a, la vidv'in'o de reĝ'o Lajo.

La di'o'j kaŭz'as tragedi'a'j'n event'o'j'n, sam'e kiel feliĉ'a'j'n. Ili mastr'as la sort'o'n, kaj neni'u kapabl'as evit'i si'a'n di'ordon'it'a'n destin'o'n. Pro la ne'intenc'it'a fi'ag'o de Edip'o grand'a pest'o atak'is la popol'o'n de Tebo, kaj orakol'o proklam'is, ke nur se la murd'int'o de Lajo est'os trov'it'a kaj pun'it'a, la pest'o ĉes'os. La task'o pri'zorg'i la popol'o'n est'as task'o de la reĝ'o, do Edip'o dev'as el'trov'i, ke li mem est'as la murd'int'o, kaj si'n mem pun'i (per blind'ig'o).

Jen la esenc'a intrig'o. Sed kiel spert'is la tut'o'n reĝ'in'o Jokast'a, la tragik'a heroin'o, kiu'n oni preskaŭ ĉiam neglekt'as, kiam oni memor'as la histori'o'n de Edip'o? Pri reĝ'in'o Jokast'a tem'as la nun'a modern'antikv'a dram'o. Kiel kutim'is, rilat'e al la antikv'a'j grek'a'j dram'o'j, ne grav'as, ke oni jam en la komenc'o bon'e kon'as la tut'a'n intrig'o'n. Efektiv'e, tio est'is neces'a. Grav'is ne „nov'ec'o” de la intrig'o, sed la lert'o de la dram'ist'o (kaj, kompren'ebl'e, la aktor'o'j), prezent'ant'a ĝi'n. Tiu specif'a karakter'o de la dram'art'o est'is observ'at'a eĉ en la epok'o de Ŝekspiro, kiu sen'ĝen'e kaj mal'kritik'at'e trans'pren'is jam'a'j'n intrig'o'j'n, verk'it'a'j'n de ali'a'j person'o'j, kaj ili'n geni'e dram'ig'is, aŭ eĉ, kelk'a'foj'e, re'dram'ig'is.

Tial mi karakteriz'is ĉi tiu'n dram'o'n, verk'it'a'n de modern'a ruman'o (nask'it'a en 1949), „majstr'a modern'antikv'a grek'a dram'o”. Ĝi tre zorg'e sekv'as la model'o'n de la antikv'a'j grek'a'j tragedi'o'j. Se ni ne sci'us, ni facil'e pov'us kred'i, ke tem'as pri traduk'o de aŭtent'a antikv'a grek'a klasik'aĵ'o. Majstr'a, ĉar ĝi rang'as, literatur'e, inter la plej bon'a'j modern'a'j dram'ig'o'j de antikv'a'j event'o'j. Ni rajt'as fier'i, en Esperant'uj'o, ke ni ricev'is last'a'temp'e du el'star'a'j'n majstr'a'j'n dram'o'j'n modern'epok'a'j'n: tiu'n de Alfred Nobel kaj nun ĉi tiu'n de Constantin Zărnescu. Est'as interes'e, ke ŝajn'e nek tiu de Nobel, nek tiu de Zărnescu ĝis nun est'as traduk'it'a en ali'a'n lingv'o'n ol Esperant'o. Mi trov'is, per Google, ke Reĝ'in'o Jokast'a est'is, tamen, almenaŭ unu'foj'e en'scen'ej'ig'it'a, ver'ŝajn'e en la franc'a.

Bon'a dram'ist'o stamp'as si'a'j'n dram'o'j'n per psikologi'a'j kaj soci'a'j senc'o'j, tiel ke, post la dram'o, oni memor'as ne nur la ĝu'o'n de la prezent'o, sed ankaŭ pens'o'j'n, instig'it'a'j'n de la verk'int'o. Ankaŭ tiu'rilat'e Constantin Zărnescu el'star'as. Li prezent'as al ni la sent'o'j'n de vir'in'o'j pri si'a rol'o en la soci'o, ne sol'e antikv'a'j'n, sed sam'temp'e alarm'e nun'temp'a'j'n, kaj inter tiu'j sent'o'j est'as plur'a'j tre atent'ind'a'j.

Ionel Oneţ far'is laŭd'ind'a'n traduk'o'n de la dram'o. Al Font'o ni dank'u pro la bel'a el'don'o. En'sum'e, unu el la esperant'lingv'a'j ĉef'verk'o'j de la jar'o 2004.

Donald BROADRIBB

Constantin Zărnescu: Reĝ'in'o Jokast'a. Traduk'is Ionel Oneţ. Eld. Font'o, Chapecó (SC), 2004. 200 paĝ'o'j broŝur'it'a'j.

Ĉi-jar'e oni memor'ig'as pri la 2500a dat're'ven'o de la nask'iĝ'o de Sofokl'o. Ind'us ĉi-okaz'e aĉet'i ne nur la supr'e recenz'it'a'n verk'o'n, sed ankaŭ la teatr'aĵ'o'n Reĝ'o Edip'o kaj Antigon'a.

Sem'ant'e esper'o'n

Pro la pri'rab'ad'o de ekonomi'aĵ'o'j en Demokrati'a Respublik'o Kongo dum la 90aj jar'o'j, kaj la milit'o'j, kiu'j mizer'ig'is la popol'o'n, kresk'is sen'hejm'ec'o, sen'labor'ec'o, sen'lern'ej'ec'o, mal'sat'o kaj mal'san'o. Sam'temp'e nask'iĝ'is fenomen'o'j, kiel strat'bub'aĉ'o'j kaj infan'a prostitu'ad'o.

En juli'o 2001 grup'o da ter'kultur'ist'o'j decid'is kontraŭ'batal'i la soci'a'j'n problem'o'j'n de la land'o. Ili lanĉ'is t.n. organiz'aĵ'o'n por integr'a evolu'o, soci'o'protekt'a'n struktur'o'n agnosk'it'a'n de la ministr'ej'o pri soci'a'j afer'o'j. Cel'o de la organiz'aĵ'o est'as instru'ad'o pri modern'a'j agrikultur'a'j metod'o'j, por ke hom'o viv'ten'u si'n kaj tiel integr'iĝ'u en la soci'o'n.

La organiz'aĵ'o posed'as agrikultur'e apenaŭ ekspluat'it'a'j'n teren'o'j'n en la provinc'o Mal'alt'a Kongo, kie ĝi instru'as kaj sub'ten'as nov'a'j'n bien'ist'o'j'n. Al tiu'j la organiz'aĵ'o prunt'e'don'as il'o'j'n kaj sem'o'j'n laŭ la princip'o: „Pli bon'e don'i fiŝ'kapt'il'o'j'n ol fiŝ'o'n.”

Trejn'ad'o

Ali'a'j cel'o'j koncern'as help'o'n por vir'in'o'j, famili'o-estr'in'o'j, vidv'in'o'j kaj ne'matur'a'j for'las'it'a'j patr'in'o'j. Star'ig'it'a'j est'as et-entrepren'o'j, kiu'j proviz'as baz'a'j'n bezon'at'aĵ'o'j'n al tiu'j hom'o'j. Grav'as ankaŭ lukt'i kontraŭ analfabet'ism'o kaj sen'lern'ej'ec'o: tial, por tiu'j, kiu'j ne ter'kultiv'e labor'os, ekzist'as trejn'ad'o en propr'a kudr'ej'o, garaĝ'o, konstru'ej'o, lign'aĵ'ej'o aŭ komput'il'ej'o.

Tamen la ĉef'a ag'ad'o de la organiz'aĵ'o tem'as pri agrikultur'o (ekz. maniok'o, maiz'o, soj'o, bulb'o'j, legom'o'j, ktp) kaj bred'ad'o (pork'o'j, kapr'o'j, ŝaf'o'j, kunikl'o'j, testud'o'j, kok'o'j, anas'o'j, anser'o'j, meleagr'o'j, cign'o'j, ktp). La organiz'aĵ'o pri'zorg'as ankaŭ pri'san'a'j'n afer'o'j'n kaj respond'ec'as pri farmaci'o kaj konstru'as klinik'o'n.

Sed la organiz'aĵ'o, kiu en'konduk'is kiel unu el si'a'j labor'lingv'o'j Esperant'o'n, daŭr'e bezon'as mon'o'n. Promes'it'a financ'a sub'ten'o de la ŝtat'o ankoraŭ ne ven'is: pro tio oni serĉ'as partner'o'j'n – aŭ simpl'e help'o'n – en ekster'land'o. Interes'at'o'j kontakt'u la organiz'aĵ'o'n ĉe Avenu'e Selembao 65, Quartier Nkulu, Commune de Selembao, Kinshasa/RDC, BP47 Kinshasa 24/RDC aŭ ret'e ĉe odijvmonde@yahoo.fr.

Je'a'n-Vital MONDENGI/pg

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Je'a'n-Vital Mondengi/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

In-dicoj

Litov'in'o'j edz'in'iĝ'as kaj nask'as la plej jun'a'j en Eŭrop'a Uni'o (EU). Laŭ statistik'o'j, fraŭl'in'o'j unu'a'foj'e edz'in'iĝ'as 24-jar'aĝ'a'j kaj fraŭl'o'j 26-jar'aĝ'a'j. La mez'a ge'edz'iĝ'aĝ'o en EU est'as 30 jar'o'j por vir'o'j kaj 27 jar'o'j por vir'in'o'j.

Kompar'e kun ali'a'j land'o'j de EU litov'in'o'j nask'as la plej jun'a'j, averaĝ'e je preskaŭ 27 jar'o'j: ali'lok'e je 29 jar'o'j. Krom'e, en ĉiu'j tri balt'a'j land'o'j vir'o'j viv'as dek jar'o'j'n mal'pli ol ali'lok'e en Eŭrop'o – nur ĝis la 65a jar'o. La vir'in'a viv'daŭr'o de 76 jar'o'j est'as nur je kelk'a'j jar'o'j pli mal'alt'a ol la mez'a indic'o de EU.

Balt'a'j land'o'j rimark'ind'as pro negativ'a'j indic'o'j: tie oni konstat'as plej grand'a'n kvant'o'n de tuberkul'oz-okaz'o'j, mort'o'j pro kor'mal'san'o'j kaj suicid'o'j; pri ĉi-last'a'j Litovio super'as ĉiu'j'n land'o'j'n de Eŭrop'o. En 1999 inter 100 000 vir'o'j est'is 77 suicid'o'j, kaj inter 100 000 vir'in'o'j est'is 12.

Last

Strang'ul'o en la natur'o

La 62-jar'aĝ'a litovo Algimantas Arcimavičius jam ek'de kelk'dek'o'j da jar'o'j viv'as ne en si'a komfort'a loĝ'ej'o en la urb'o Kaunas, sed en primitiv'a, lign'a, fragmit'a, arb'o'foli'a dom'et'o, kiu'n li mem konstru'is en arb'ar'a profund'o. Li'a dom'et'o dum mal'varm'a jar'sezon'o est'as simpl'a sub'ter'a bunkr'o, kaj somer'e io simil'a al grand'eg'a bird'a nest'o inter pin'arb'o'j. Por ating'i ĝi'n neces'as grimp'i ĉirkaŭ 20 aŭ 30 metr'o'j'n inter arb'o'branĉ'o'j.

Kiu leg'is libr'o'n pri Tarzano, pov'us konstat'i, ke la viv'o de Algimantas mult'e simil'as al ĝi. Antaŭ mult'a'j jar'o'j la vir'o viv'is kaj labor'is kiel kudr'ist'o en la urb'o Kaunas. Sed la urb'a viv'o ne plaĉ'is al li. Ankoraŭ viv'ant'e tie li oft'e em'is kun'pren'i dors'o'sak'o'n kaj vag'ad'i en la natur'o. Unu'foj'e part'o'pren'int'e pied'marŝ'o'n en la naci'a park'o apud Ignalina li est'is kvazaŭ kapt'it'a en la sin'o'n de la natur'o kaj fin'fin'e decid'is for'las'i la urb'o'n.

La aper'o de strang'ul'o en la arb'ar'o aspekt'is eg'e suspekt'ind'a por la apud'vilaĝ'a'j loĝ'ant'o'j. Komenc'e ili opini'is, ke li est'as aŭ sen'hejm'ul'o aŭ drog'ul'o, lok'a'j drink'ul'o'j eĉ prov'is serĉ'i kompani'o'n ĉe li. Se io mal'bon'a okaz'is en la apud'a'j vilaĝ'o'j, ĉiu'j tuj suspekt'is pri tio la nov'ven'int'o'n. La litova Tarzano eĉ memor'as, ke plur'foj'e li est'is kapt'it'a de la polic'o kiel suspekt'at'o pri ŝtel'o'j aŭ murd'o'j.

Tamen la vir'o de la natur'o eĉ ne intenc'is for'las'i la arb'ar'o'n. Li plen'e ek'ŝat'is si'a'n viv'manier'o'n. Ankaŭ la best'o'j ek'ŝat'is li'n. Iam sciur'o kaj mustel'o eĉ nest'is en li'a dom'o sur'pint'e de la pin'o'j. Alk'o tiel amik'iĝ'is, ke sufiĉ'is nur iom ek'kri'i kaj ĝi tuj est'is ĉe li. Algimantas hav'is eĉ sel'o'n kaj pov'is rajd'i sur la alk'o kiel sur ĉeval'o. Post'e iu ĉas'ist'o mort'ig'is la best'o'n. Nun la amik'ec'o'n de la vir'o kaj de la best'o memor'ig'as nur ost'o'j, kiu'j'n Algimantas las'is por la memor'o.

Tarzano est'as ankaŭ fot'ist'o kaj viv'ant'e en arb'ar'o li pov'is plen'e si'n dediĉ'i en'kadr'ig'i la natur'o'n. En si'a natur'a ĉirkaŭ'aĵ'o li eĉ hav'is fot'o'galeri'o'n kaj en si'a bunkr'o – fot'o'laboratori'o'n, kies elektro'kurent'o'n liver'is akumulator'o.

Viv'ant'e en la natur'o Algimantas lern'is viv'i vegetar'e. Li'a'j ĉef'a'j manĝ'aĵ'o'j far'iĝ'is nuks'o'j, foli'o'j de divers'a'j arb'o'j, plant'o'j kaj li'a plej ŝat'at'a trink'aĵ'o est'is te'o el pom'arb'a'j petal'o'j. „Mi ne bezon'as viand'o'n, ĉar ĉiu'j'n neces'a'j'n mineral'o'j'n kaj vitamin'o'j'n mi ĉerp'as el la natur'o”, asert'as li.

Oft'e apud Tarzano est'is vir'in'o'j. Tamen ili ne pov'is long'e el'ten'i en tia'j kondiĉ'o'j kaj for'kur'is.

En la apud'a arb'ar'o je dek metr'o'j alt'e inter la arb'o'j star'as „diskut'salon'o” kaj ĵus fin'it'a dorm'ej'o pend'as je 20 metr'o'j. Kiam ven'as gast'o'j Algimantas vestiĝ'as per si'a tarzana kostum'o.

Kiel 45-jar'ul'o Algimantas sent'is dors'dolor'o'j'n. De kiam li ek'viv'is en la natur'o, tiam li forges'is si'a'j'n mal'san'o'j'n. Nun la vir'o aspekt'as dek'kelk-jar'o'j'n pli jun'a. La litova 62-jar'ul'o asert'as, ke li en'tut'e mal'kutim'iĝ'is viv'i en bru'a urb'o kaj precip'e valor'ig'as liber'ec'o'n, kiu'n li trov'is en la arb'ar'o.

Laimius STRAŽNICKAS

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Laimius Stražnickas el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Kiam teror'ist'o'j hero'iĝ'as

En la Ĉeĥ'a Respublik'o, sam'e kiel en ali'a'j post'komun'ism'a'j land'o'j, oni honor'as tiu'j'n, kiu'j kontribu'is al la ŝanĝ'o'j okaz'int'a'j en 1989. Tiu'j hom'o'j batal'is divers'manier'e kontraŭ komun'ism'o kaj plej'part'e per rimed'o'j ne tro brutal'a'j. Tamen last'a'temp'e oni konsider'is la t.n. grup'o'n de frat'o'j Mašin, kiu en la 50aj jar'o'j prov'is sabot'i la naci'a'n ekonomi'o'n.

Inter la „hero'aĵ'o'j” de la grup'o est'is la mort'ig'o en septembr'o 1951 de du polic'an'o'j: al unu el la viktim'o'j grup'an'o'j tranĉ'is la gorĝ'o'n. En aŭgust'o 1952 ili atak'is aŭt'o'n port'ant'a'n salajr'o'j'n: la kas'ist'o'n ili paf'mort'ig'is. Iom post'e ili ŝtel'is eksplod'aĵ'o'j'n. Post'e ili sukces'is eskap'i al la iam'a German'a Demokrat'a Respublik'o, kie ili mort'ig'is tri polic'an'o'j'n kaj vund'is ali'a'n.

Patriot'a batal'o

Fin'e ili trans'ir'is Atlantik'o'n kaj trov'is protekt'o'n en Uson'o. La protekt'ant'o'j ne agnosk'is la krim'o'j'n en Ĉeĥ'o'slovaki'o kaj Germanio, deklar'ant'e, ke tio est'as nur komun'ist'a propagand'o: pro tio Uson'o rifuz'is liver'i ili'n al ĉeĥ'o'slovak'a juĝ'ej'o. En 1989, post reĝim'o-ŝanĝ'o, la ag'o'j de la grup'o komenc'is est'i pri'skrib'at'a'j kiel patriot'a batal'o.

Tio signif'as, ke kelk'a'j senat'an'o'j en la Ĉeĥ'a Respublik'o streb'as far'i el murd'o'j kaj teror'o patriot'a'n batal'o'n kontraŭ la tiam'a reĝim'o. Antaŭ ne'long'e oni postul'is ŝtat'a'n honor'o'n por la frat'o'j Mašin. Sed memor'ind'as, kia'manier'e ili „eminent'iĝ'is”. Kia est'as la diferenc'o inter la du frat'o'j kaj teror'ist'o'j? Nur tia, ke hodiaŭ neni'u kapt'us la noci'o'n honor'ig'i teror'ist'o'j'n.

Josef MENDL

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Josef Mendl el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Poezi'a trezor'o

Mal'oft'e aper'as libr'o da poem'o'j, kiu'n mi pov'as leg'i ne nur kun plezur'o, sed ankaŭ kun admir'o. Rimark'ind'e, ĉi tiu poem'ar'o est'as verk'it'a laŭ la klasik'a mod'o, laŭ metr'o, rim'o'skem'o'j, per kon'at'a'j vort'o'j, tamen ĝi impres'as kiel profund'anim'a, anim'tuŝ'a, plur'foj'e dum la jar'o'j re'leg'ind'a verk'o. Ĝust'e nun mi ne pov'as re'memor'i simil'e rimark'ind'a'n poezi'libr'o'n last'a'temp'a'n. Krom'e, tem'as pri original'a'j poem'o'j, ne traduk'it'a'j.

Mikael'o Giŝpling est'as eks-rus'a jud'o, kiu migr'is al Israelo, kie li trov'is ne la sopir'ind'a'n paradiz'o'n (kia'n mis'promes'is si'a'manier'e la sovetia reĝim'o kaj ali'manier'e la cion'ism'o), sed egal'e milit-tim'a'n land'o'n, en kiu loĝ'as, nu, ordinar'a'j hom'o'j, spert'ant'a'j la normal'a'j'n problem'o'j'n de la hom'a viv'o, kvankam en etos'o iom ali'spec'a.

Natur'a'n pesimism'o'n ni trov'as en la poem'o'j, konform'e al la mond'situaci'o aktual'a. Sed pli fort'as la reakci'o de la anim'o al tiu pesimism'o. Jes, grand'part'e la poem'o'j est'as mal'kaŝ'e baz'it'a'j sur person'a'j spert'o'j. Sed mank'as la ego'ism'o, kiu plej'oft'e plen'ig'as tia'j'n poem'ar'o'j'n. La aŭtor'o sukces'e universal'ig'as la sent'o'n de tiu'j person'a'j spert'o'j, kaj tio dev'as rol'i en ni'a aprez'o.

Mi dir'is, ke la verk'o'manier'o est'as klasik'a. Kiu leg'is mi'a'n kritik'o'n pri la verk'o'j de Dant'e, ebl'e memor'as mi'a'n propr'a'n mal'kontent'o'n pri tiu verk'o'manier'o. Tut'e ali'e ĝi'n taks'as ni'a aŭtor'o:

„Liber'a'j vers'o'j est'as kurioz'o / Aŭ ebl'e spec'o de anomali' ... / Al mi ne'vol'e ven'as la supoz'o, / Ke ili est'as ordinar'a proz'o / vers'form'e situ'ant'a sur fol'i'.”

„Do fuĝ'u mi de l' poezi-renvers'o. / Al la muzik'o streb'as la anim', / Al la kutim'a melodi'a vers'o – / Ĝi'n reg'as ritm'o kaj bel'ig'as rim'”, dir'as Giŝpling sur paĝ'o 99.

Nu, ankaŭ ali'a'j poezi'a'j form'o'j kaj manier'o'j ekzist'as, kaj ver'ŝajn'e ankoraŭ ali'a'j pov'us ekzist'i, apart'e de la klasik'a poezi'o kaj de la proz'a pseŭdo'poezi'o. Sed mi dev'as konfes'i, ke la poem'o'j de Giŝpling konvink'as mi'n, kontraŭ mi'a vol'o, ke ankoraŭ pov'as la klasik'a manier'o est'ig'i majstr'o'poem'o'j'n.

Donald BROADRIBB

Mikael'o Giŝpling: Tie ĉi tie. Eld. Fel, Antverpeno, 2003. 104 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN: 90 77066 10 1.

Util'a poŝ'vort'ar'o pri lingv'ist'ik'o

Ĝis nun mank'is leksikon'o pri lingv'ist'ik'a'j termin'o'j. Pro tio verk'ant'o'j pri lingv'ist'ik'a'j tem'o'j oft'e dev'is mem invent'i termin'o'j'n aŭ pen'e serĉ'ad'i en ali'a'j vort'ar'o'j, ekzempl'e NPIV, por trov'i konven'a'n termin'o'n.

Ĉi tiu nov'a leksikon'o angl'a-esperant'a-hungar'a list'ig'as la termin'o'j'n laŭ logik'a skem'o. Ekzempl'e: fonetik'o > parol'son'o > silab'o. Pro tio oni ne pov'as facil'e uz'i la libr'o'n por trov'i laŭ'alfabet'e traduk'o'n de angl'a, esperant'a aŭ hungar'a termin'o. Indeks'o tiu'spec'a mank'as, kaj tio ĝen'as. Sed la cel'o de la vort'ar'o est'as funkci'i kiel instru'libr'o, kaj tiu'n cel'o'n ĝi tre bon'e plen'um'as. Kiam oni instru'as lingv'ist'ik'o'n, kutim'e oni instru'as laŭ specif'a'j fak'o'j (fonetik'o, morfologi'o, sintaks'o), do la stud'ant'o pov'as hav'i ĉe'man'e leksikon'o'n, mal'ferm'it'a'n je tiu fak'o.

La vort'ar'o est'as tre bon'e kompil'it'a. Mank'as io ver'e kritik'ind'a pri ĝi. Neni'u tia'spec'a verk'o kontent'ig'os ĉiu'n skol'o'n aŭ ĉiu'n special'ist'o'n aŭ instru'ist'o'n. Sufiĉ'as, ke la termin'o'j est'as bon'e elekt'it'a'j, bon'e aranĝ'it'a'j, klar'e pres'it'a'j kaj facil'e kontrol'at'a'j. Kiu vol'as lern'i tiel la angl'a'lingv'a'n, esperant'a'n aŭ hungar'a'n lingv'ist'ik'a'n termin'ologi'o'n, jam bon'e kon'ant'e unu el tiu'j lingv'o'j, pov'as plen'um'i si'a'n cel'o'n sen'ĝen'e.

Krom fak'a'j termin'o'j, en'est'as ankaŭ ĉiu'tag'a'j konversaci'a'j fraz'o'j kaj ekzerc'o'j.

La dimensi'o de la libr'o est'as tre taŭg'a por facil'a kun'port'o en grand'a poŝ'o, valiz'et'o aŭ ali'a sak'o. Do praktik'a, kiel ankaŭ bon'aspekt'a, leksikon'o por si'a fak'o.

Donald BROADRIBB

Ilona Koutny: Angl'a-Esperant'a-Hungar'a-et'vort'ar'o pri Lingv'o kaj Komunik'ad'o. Eld. Prodruk, Poznań, 2003. 126 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN: 83-88518-71-2.

Mal'nov'stil'a rakont'o por'infan'a

En Flandri'o loĝ'as tre jun'a knab'o, nom'it'a Nelo; li'a tre mal'jun'a av'o, Jehano Das; kaj eks'sklav'a hund'o Patraŝ. La du hom'o'j est'as mal'riĉ'eg'a'j, la hund'o est'as fidel'a kaj am'o'plen'a kaj labor'em'a. Proksim'e loĝ'as riĉ'ul'o kun fil'in'et'o nom'it'a Alo'is. Montr'iĝ'as, ke Nelo hav'as rimark'ind'a'n pentr'o'talent'o'n, sed kvankam li kaj Alo'is profund'e am'as unu la ali'a'n, ŝi'a patr'o mal'permes'as, ke ili renkont'iĝ'u, ĉar li tim'as la ebl'o'n, ke Alo'is plen'kresk'int'e edz'in'iĝ'os kun Nelo, kiu ja est'os nur tut'e sen'en'spez'a mal'riĉ'a art'ist'o.

Por akir'i si'a'n viv'pan'o'n, la av'o liver'as lakt'o'n al divers'a'j klient'o'j. Sed post li'a mal'fort'iĝ'o, jun'eg'a Nelo anstataŭ'as li'n, kaj la hund'o tir'as la lakt'o'ĉar'et'o'n. Mal'facil'a kaj apenaŭ lukr'a labor'o.

Flandri'o fam'as pro si'a art'ist'o Rubens, kies art'aĵ'o'j'n am'eg'as Nelo. Li rev'as far'iĝ'i fam'a kaj sukces'a kiel Rubens. Li preskaŭ ricev'as premi'o'n en portret'o'konkurs'o.

Post la mort'o de la av'o, mon'o eĉ pli mal'oft'iĝ'as. Nelo kaj la hund'o perd'as la kaban'o'n, en kiu ili loĝ'is. Dum la frost'a'j vintr'o'j ili mult'e sufer'as.

La riĉ'a patr'o de Alo'is perd'as si'a'n mon'o'n en la neĝ'o. Nelo trov'as ĝi'n kaj re'port'as ĝi'n al li. La riĉ'ul'o nun ek'am'as la honest'a'n Nelon. Sed Nelo mal'aper'as. La fidel'a mal'jun'a hund'o serĉ'as li'n, kaj li'n trov'as mort'int'a, en la frost'o'plen'a preĝ'ej'o, kie trov'iĝ'as bild'o'j, pentr'it'a'j de li'a am'at'a Rubens. Apud li kuŝ'iĝ'as la hund'o, kaj ankaŭ pro'frost'e mort'as.

Fin'o de la rakont'o. Tragedi'o. Sed la viv'o est'as laŭ'natur'e tragedi'a, konklud'as la aŭtor'o.

La rakont'o est'as simpl'a. La stil'o est'as klar'a. Infan'o ĝu'os leg'i (aŭ aŭskult'i) ĝi'n. Do bon'a verk'o, laŭ si'a spec'o. Ne el'star'a, sed bon'e verk'it'a.

Donald BROADRIBB

Ouida (Marie-Louise de la Ramé): Hund'o de Flandri'o. Tr. Lod'e Van de Veld'e. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2004. 50 paĝ'o'j vinkt'it'a'j. ISBN 9077066 08 X.

Rekomend'o'j plej'part'e sen'efik'a'j

Tem'as pri kolekt'o de 17 por-esperant'a'j rezoluci'o'j, verk'it'a'j kun la cel'o ili'n aprob'ig'i far'e de divers'a'j inter'naci'a'j instanc'o'j. La kolekt'aĵ'o komenc'iĝ'as per la Propon'o por Rezoluci'o el 1920, prezent'it'a al la Lig'o de Naci'o'j. La last'a en la ar'o est'as Rekomend'o'j de la Azi'a Civil'soci'a Forum'o el la jar'o 2002.

Por person'o'j, dezir'ant'a'j esperant'lingv'a'j'n tekst'o'j'n de la divers'a'j 17 dokument'o'j, jen bon'a kolekt'o. Est'as grav'e, tamen, konstat'i, ke eĉ ne unu el la 17 dokument'o'j aŭ rekomend'o'j est'ig'is ag'ad'o'n far'e de la koncern'a'j instituci'o'j.

Surpriz'is mi'n konstat'i, ke la tre fam'a petici'o al Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (1967) fakt'e neniam est'is prezent'it'a al UN! „... la petici'o ne est'is akcept'it'a, ĉar ĝi ne est'is prezent'it'a de Ŝtat'o-Membr'o de UN.” Do, kvankam la petici'o mult'e entuziasm'ig'is la esperant'ist'ar'o'n tiu'temp'e, ĝi est'is fiask'eg'o: grandioz'a perd'o de temp'o, mon'o, labor'o kaj esper'o'j.

Ŝajn'as al mi, ke neni'u pet'skrib'o, petici'o, prov'o akcept'ig'i rekomend'o'j'n pri Esperant'o valor'as la perd'o'n de temp'o, labor'o kaj esper'o. Kial do ni ankoraŭ, post 84 jar'o'j, plu streb'ad'as pri ti'aĵ'o'j? Ebl'e kulp'as la iam'a, kaj plen'e erar'a, supoz'o de Zamenhof kaj ali'a'j fru'a'j esperant'ist'o'j, ke reg'ist'ar'o'j aŭ reg'ist'ar'a'j instanc'o'j ial, subit'e kaj komun'e, ek'entrepren'os i'o'n, kio aspekt'as ne nur utopi'ec'a, sed ankaŭ ne nun'temp'e efektiv'ig'ebl'a.

Esperant'o ankoraŭ ne est'as pret'a por si'a cel'o. Ĉu ekzist'as iu komerc'a firma'eg'o, kies ag'ad'o, produkt'o'j, reklam'o'j kaj detal'o'j est'as jam nun esprim'ebl'a'j en ni'a lingv'o? Kie trov'ebl'as vort'ar'eg'o, komun'e akcept'it'a de la esperant'ist'ar'o, kiu pov'as indik'i la termin'o'j'n teknik'a'j'n kaj komun'uz'a'j'n, por klar'e kaj sen'ambigu'e inform'i pri tio, kiel funkci'ig'i vid'bend'aparat'o'n (tiu'n mult'e uz'at'a'n spec'o'n de aparat'o, per kiu oni kapt'as kaj konserv'as por post'a rigard'o program'o'j'n, ricev'it'a'j'n per'televid'e)? Efektiv'e, en Esperant'o ankoraŭ eĉ ne ekzist'as klar'a kaj specif'a termin'o por nom'i tia'n aparat'o'n!

Ja ne tem'as nur pri la mank'o de adekvat'a'j vort'ar'o'j. Ĉar la leg'ant'a/aŭskult'ant'a/al'komunik'at'a publik'o dev'as kompren'i la termin'o'j'n. Jam de 60 jar'o'j mi uz'as Esperant'o'n, verk'is amas'o'n da libr'o'j, artikol'o'j kaj ali'aĵ'o'j en Esperant'o, du'foj'e est'is membr'o de la Akademi'o de Esperant'o. Sed neniel mi pov'us nom'i al vi ĉiu'j'n aparat'o'j'n kaj il'et'o'j'n, vid'ebl'a'j'n sur la bret'o'j kaj tabl'o'j en mi'a ofic'ej'o, nek en ĝi'a'j tir'kest'o'j! Eĉ post mult'hor'a tra'serĉ'ad'o de vort'ar'o'j mi ne sukces'us, ĉar por mult'a'j el ili neni'u termin'o uz'ebl'a ekzist'as. Angl'a'lingv'e mi pov'us nom'i preskaŭ ĉiu'j'n, ĉar ĉiu'tag'e dum 71 jar'o'j mi aŭd'is (kaj sam'temp'e lern'is) sen'ĉes'a'j'n parol'o'j'n pri la ĉiu'tag'aĵ'o'j de la ordinar'a viv'o.

Pri tia mal'kapabl'o en Esperant'o eĉ fanfaron'as mult'a'j esperant'ist'o'j en si'a'j propagand'aĵ'o'j, kiu'j (ne mensog'e, sed sen'kompren'em'e) insist'as, ke per kelk'cent radik'o'j oni pov'as far'i vort'o'j'n por preskaŭ ĉio en la univers'o. Kaj ke post nur 70-80 lecion'o'j ordinar'a plen'kresk'ul'o pov'as est'i plen'e lern'int'a la lingv'o'n kaj kapabl'a skrib'e kaj parol'e komunik'iĝ'i sen'ĝen'e pri ĉio ajn.

Jes, est'as mult'e pli facil'e fanfaron'i, far'i pet'skrib'o'j'n, postul'i rekomend'o'j'n ĉe inter'naci'a'j instanc'o'j. Sed, ebl'e feliĉ'e, ni pov'as est'i cert'a'j, ke neni'o pozitiv'a el tio rezult'os; tiel ni pov'as konserv'i ni'a'j'n iluzi'o'j'n kaj ne bezon'os al'front'i la ver'o'n.

Donald BROADRIBB

Le'e Chong-Yeong (kompil'int'o): Esperant'o kaj inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j. Seri'o: Esperant'o-dokument'o'j 38E. Eld. UEA, Rotterdam, 2003. 18 paĝ'o'j vinkt'it'a'j.

Foli'um'il'o'j de'nov'e inter'batal'as

La unu'a'n foj'o'n en sep jar'o'j la foli'um'il'o (Ttt-leg'il'o) Microsoft Internet Explorer perd'as merkat'kvot'o'j'n al si'a'j konkur'ant'o'j. Tio est'as unu'a'vic'e kaŭz'it'a de la mult'a'j sekur'ec'tru'o'j kaj la kun ili lig'it'a'j virus- kaj en'romp-atak'o'j, sed Mikrosoft'o ankaŭ kontraŭ'as ar'o'n da nov'aĵ'o'j, kiu'j'n la uz'ant'o'j atend'as en si'a foli'um'il'o.

Mez'e de la 90aj jar'o'j Mikrosoft'o ten'is monopol'o'n per si'a mastr'um'sistem'o Vindoz'o kaj sam'o'n cel'is akir'i per si'a program'ar'o Office (Ofic'ej'o), sed ĝi post'rest'is en inter'ret'a teknologi'o. En tiu kamp'o plej furor'is la konkur'ant'o Netscape, kiu per si'a foli'um'il'o Navigator (Navig'ist'o) preskaŭ monopol'ig'is la merkat'o'n. Mikrosoft'o rapid'e re'ag'is kaj sen'pag'e dispon'ig'is si'a'n foli'um'il'o'n Internet Explorer (Ie) kun si'a'j sistem'o'j ek'de Vindoz'o 95.

Tiel komenc'iĝ'is la foli'um'il'o-milit'o. Mikrosoft'o rapid'e gajn'is merkat'kvot'o'j'n; Netscape kritik'is la integr'o'n de Ie en Vindoz'o'n kaj ek'proces'is antaŭ tribunal'o. Kiam post kvin jar'o'j ven'is verdikt'o, la afer'o jam est'is praktik'e solv'it'a. Mikrosoft'o ten'is preskaŭ 100 % de la foli'um'il'a merkat'o.

Sed nun ebl'e lanĉ'iĝ'as la du'a foli'um'il'o-milit'o. La unu'a'n foj'o'n en sep jar'o'j Ie perd'as kvot'o'j'n. Dum septembr'o 2004 ĝi hav'is nur 93 % de la merkat'o, post 97 % en juni'o.

Nov'a'j inter'ret'foli'um'il'o'j

Et'a'j konkur'ant'o'j, kiel la norveg'a foli'um'il'o Oper'a, la foli'um'il'o Safari de Apple kaj la nun'temp'e tre aprez'at'a foli'um'il'o Firefox, far'iĝ'is ne'sub'taks'ind'a'j konkur'ant'o'j de Ie. Firefox est'as produkt'o de Mozilla (Mozilo), mal'antaŭ kiu est'as grup'o de program'evolu'ig'ant'o'j de la iam'a Netscape, kiu plu'evolu'ig'as la teknologi'o'n, kre'it'a'n de Netscape. La uson'a Inter'ret-per'ant'o AOL, kiu aĉet'is en 1998 Netscape, pas'int'jar'e komunik'is, ke ĝi ne plu intenc'as aktual'ig'i la Netscape-teknologi'o'n.

Ŝajn'e unu kial'o, pro kiu mult'a'j uz'ant'o'j ŝanĝ'as si'a'n foli'um'il'o'n, est'as sekur'ec'o: Mikrosoft'o dev'is pas'int'jar'e plur'foj'e konfes'i sekur'ec'tru'o'j'n en Ie, kaj fam'iĝ'int'a'j virus'o'j kaj verm'o'j mis'uz'is la tru'o'j'n. Eĉ uson'a organiz'aĵ'o por komput'il'sekur'ec'o dir'is, ke plej bon'a manier'o por sekur'ig'i komput'il'o'j'n est'as ne uz'i la program'o'n Ie.

Mikrosoft'o cert'ig'is, ke Ie plu rest'as en Vindoz'o. Uz'ant'o pov'as el'ŝut'i ali'a'n foli'um'il'o'n, ig'i ĝi'n la implic'it'a foli'um'il'o, sed kiam oni mal'ferm'as lig'il'o'n per ali'a'j mikrosoft'a'j program'o'j (kiel la ret'poŝt'il'o Outlook Express aŭ la babil'ej'o MSN Messenger), aŭtomat'e mal'ferm'iĝ'as Ie por vid'ig'i la paĝ'o'n. Sekv'e, sekur'ec'tru'o'j en Ie pov'as efik'i, eĉ kiam oni princip'e ne uz'as tiu'n foli'um'il'o'n.

La plej grand'a risk'o ĉiam est'as, kiam oni est'as en la inter'ret'a mond'o. Nun'temp'e tio est'as pli sekur'a per ali'a'j foli'um'il'o'j ol per Ie. Sed ĉiu program'ar'o hav'as tru'o'j'n. Se subit'e ĉiu'j trans'ir'us al Firefox, tiu ĉi foli'um'il'o rapid'e far'iĝ'us la unu'a cel'o de virus'program'ant'o'j kaj en'romp'ist'o'j.

Sed ne nur sekur'ec'o ig'as uz'ant'o'j'n ŝanĝ'i la foli'um'il'o'n. Firefox kaj Safari hav'as plur'a'j'n il'o'j'n, kiu'j est'as tre popular'a'j, kaj kiu'j'n Mikrosoft'o ne propon'as: integr'it'a'n Gugl'o-serĉ'ej'o'n kaj lang'et'o'j'n¹, kiu'j ebl'ig'as mal'ferm'i plur'a'j'n ret'ej'o'j'n sam'temp'e, tiel ke oni pov'as tre rapid'e salt'i de unu al ali'a. Tiu'j ebl'o'j ekzist'as jam de long'a temp'o, sed Mikrosoft'o ĝis nun ne ver'e interes'iĝ'is pri tiu'j facil'ig'il'o'j. La firma'o konsider'as Ie kiel integr'a'n part'o'n de Vindoz'o; oni ne plu pov'as ricev'i la sistem'o'n sen ĝi. Tial Mikrosoft'o ver'ŝajn'e atend'as la lanĉ'o'n de la sekv'a versi'o de Vindoz'o iam en 2006 por efektiv'ig'i pli'bon'ig'o'j'n en Ie.

Plej bon'a'j alternativ'o'j

Firefox: La fakt'a post'e'ul'o de Netscape Navigator, kies teknologi'o est'is trans'pren'it'a de kre'ant'o'j de liber'a program'ar'o, kiu'j kun'e adapt'as la foli'um'il'o'n. Firefox est'as kompakt'a versi'o de la program'o Mozilo. Ĝi inkluziv'as ŝild'o'n kontraŭ ŝpruc'fenestr'o'j, Gugl'o-serĉ'ej'o'n kaj la ebl'o'n navig'i per lang'et'o'j. Por Vindoz'o, Makintoŝo kaj Linuks'o. www.mozilla.org/products/firefox.

Oper'a: Norveg'a produkt'o, tre aprez'at'a pro si'a rapid'ec'o. Ĝi kost'as mon'o'n, sed ekzist'as ankaŭ sen'pag'a versi'o kun reklam'ad'o. Vindoz'o, Makintoŝo kaj Linuks'o. www.oper'a.com.

Deepnet Explorer: Mal'pli kon'at'a foli'um'il'o. Ĝi inkluziv'as ĉiu'j'n pli bon'a'j'n ebl'o'j'n (lang'et'o'j'n, ŝild'o'n kontraŭ ŝpruc'fenestr'o'j, serĉ'ej'o'n) kaj grav'a'n al'don'aĵ'o'n: oni pov'as uz'i la foli'um'il'o'n por rekt'e tra'serĉ'i el'ŝut'ej'o'j'n, kiel Morpheus, unu'a'vic'e por MP3-dosier'o'j. Nur por Vindoz'o. www.deepnetexplorer.com.

Safari: Apple lanĉ'is antaŭ kelk'a'j jar'o'j si'a'n propr'a'n foli'um'il'o'n, kiu inkluziv'as serĉ'ej'o'n kaj la ebl'o'n navig'i per lang'et'o'j. Safari est'as sen'pag'e el'ŝut'ebl'a kaj integr'it'a en la makintoŝa sistem'o Os X. www.apple.com/safari.

Mark'o Naoki LINS

1. lang'et'o: el'star'a part'o de ekran'a fenestr'o, facil'e al'klak'ebl'a.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mark'o Naoki Lins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Fin'a faktur'o

Kon'at'a ej'o en la irlanda ĉef'urb'o Dublino est'is la tiel nom'at'a Orient'a Kaf'ej'o Bewley [bjule], am'at'a de plur'a'j generaci'o'j de dublin'an'o'j kaj turist'o'j. Oni rigard'is ĝi'n kiel unu el la grand'a'j tradici'a'j kaf'ej'o'j de Eŭrop'o kaj kiel ver'a'n instituci'o'n en la irlanda soci'o. Tamen en aŭtun'o la propriet'ul'o'j anonc'is, ke la kaf'ej'o Bewley kaj ĝi'a fili'o ferm'os si'a'j'n pord'o'j'n antaŭ la fin'o de novembr'o.

La entrepren'o perd'is last'a'temp'e pli ol milion'o'n da eŭr'o'j en urb'o, kie el'spez'o'j (lok'a'j impost'o'j, teren'a lu'pag'o ktp) kvin'obl'e super'as tiu'j'n en ali'a'j eŭrop'a'j ĉef'urb'o'j. Sekv'e 234 dung'it'o'j (part'e ge'jun'ul'o'j el mal'riĉ'a'j land'o'j, part'e veteran'a'j stab'an'o'j) perd'is si'a'j'n posten'o'j'n. Ver'ŝajn'e unu el la du kaf'ej'o'j far'iĝ'os magazen'o de laŭ'mod'a'j vest'aĵ'o'j (magazen'o'j tia'j jam abund'as en la kvartal'o): tiel Dublino, jam perd'int'a tro da si'a'j tradici'a'j entrepren'o'j, konstru'aĵ'o'j kaj vid'ind'aĵ'o'j, iĝ'os kultur'e kaj soci'e eĉ pli mal'riĉ'a.

La kompani'o Bewley est'is fond'it'a de Charles [ĉarlz] Bewley, te-import'ist'o kaj membr'o de respekt'at'a angl'a-irlanda kvaker'a famili'o. En 1894 la famili'o star'ig'is divers'lok'e kaf'ej'o'j'n, kiu'j dum la 20a jar'cent'o iĝ'is grav'a'j element'o'j en la urb'a kultur'o. La plej prestiĝ'a – la Orient'a Kaf'ej'o Bewley – est'is fond'it'a en 1924 en la strat'o Grafton. Pro la mal'kovr'o en 1922 de la tomb'o de Tutanĥamono la fasad'o de la kaf'ej'o est'is ornam'it'a laŭ „egipta” stil'o, kaj la dublina art'ist'o Harry Clark [har'i klark] desegn'is kolor'a'j'n vitral'a'j'n fenestr'o'j'n.

Teatr'o

La ej'o baldaŭ popular'iĝ'is. Ne nur la dublina publik'o far'iĝ'is klient'o'j sed ankaŭ eminent'a'j verk'ist'o'j kaj poet'o'j, ekzempl'e James Joyce [ĝejmz ĝojs] kaj Mary [mejri] Lavin, kiu'j menci'is la kaf'ej'o'n en si'a'j verk'o'j. Por ordinar'a'j dublin'an'o'j kaj turist'o'j la Orient'a Kaf'ej'o est'is prefer'at'a renkont'ej'o kaj ripoz'ej'o dum labor'paŭz'o'j aŭ post butik'um'ad'o. En la dom'o ĉe strat'o Grafton trov'iĝ'is ne nur la plur'etaĝ'a kaf'ej'o, sed ankaŭ et'a muze'o-kaf'ej'et'o kaj mal'grand'a teatr'o.

En la last'a'j jar'dek'o'j de la 20a jar'cent'o la famili'o Bewley tamen decid'is ne plu daŭr'ig'i la entrepren'o'n. Ne dezir'ant'e romp'i la tradici'o'n kaj mal'dung'i fidel'a'j'n stab'an'o'j'n, la famili'o trans'posed'ig'is la kaf'ej'o'j'n al la dung'it'o'j, kiu'j prov'is funkci'ig'i ili'n kiel labor'ist'a'n kooperativ'o'n. La eksperiment'o mal'sukces'is.

Por ke la kaf'ej'o'j ne mal'aper'u, la tiam'a ĉef'ministr'o Charles Haughey [ĉarlz hoĥe] provizor'e „naci'ig'is” la entrepren'o'n Bewley, sed nur por temp'o sufiĉ'e long'a por permes'i, ke ali'a firma'o aĉet'u kaj konserv'u ĝi'n. Tio'n far'is lok'a firma'o, kiu jam posed'is plur'a'j'n nutr'aĵ-entrepren'o'j'n en Irlando kaj Uson'o: la kaf'ej'o'j est'is modern'ig'it'a'j, sed rest'is la problem'o'j. Nun dublin'an'o'j esper'as pri last'minut'a sav'ant'o, sed, se neni'u si'n prezent'os, mal'aper'os definitiv'e plej am'at'a renkont'ej'o. Mult'a'j sent'os ĝi'a'n mank'o'n; mult'a'j pro ĝi funebr'os.

Garbhan MAcAOIDH

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garbhan MacAoidh el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Kuk-urb'o

Laŭ kelt'a mond'koncept'o la vintr'a du'on'jar'o komenc'iĝ'as la unu'a'n de novembr'o. Tiam krist'an'a'j aŭstr'o'j fest'as „Ĉiu'j'n Sankt'ul'o'j'n”, nun ankaŭ t.n. halovinon, fest'o'n kun angl'a'j origin'o'j, kies angl'a nom'o „halloween” signif'as princip'e la sam'o'n: vesper'o de ĉiu'j sankt'ul'o'j.

Tiam, fest'o'cel'e, infan'o'j mask'as si'n kiel fantom'o'j, ek'tim'ig'as ali'a'j'n, postul'as mon'o'n aŭ donac'o'n, kaj foj'foj'e iĝ'as agres'em'a'j kaj labor'ig'as polic'an'o'j'n. La fest'o koincid'as kun la matur'iĝ'o de kukurb'o'j, kiu'j'n oni divers'manier'e uz'as: rost'it'a'j aŭ bak'it'a'j por manĝ'i, aŭ mal'plen'ig'it'a'j kaj de infan'o'j ĉiz'it'a'j en la form'o de terur'aspekt'a kap'o, en kiu'n oni star'ig'as kandel'o'n.

Okaz'as rand'e de Vieno grand'a kukurb'o'fest'o sur la mont'o „Ĉe la Ĉiel'o”. Kamp'ar'an'o'j regal'as per bon'gust'a'j special'aĵ'o'j: kukurb'o'sup'o, bak'it'a kukurb'o, rost'it'a'j fung'o'j, lard'o, brand'o kaj volv'it'a kuk'o nom'it'a Strudel [ŝtrudel]. Vend'iĝ'as ankaŭ lok'a'j special'aĵ'o'j: kukurb'o'kern'a ole'o kaj ŝilĥer-vin'o – roz'kolor'a vin'o, kiu produkt'iĝ'as ĉef'e en la federaci'a land'o Steiermark (Stiri'o). La prem'it'a'j vin'ber'o'j ferment'as nur tiom long'e, ĝis est'iĝ'as la tip'e roz'a kolor'o.

Walter KLag

Per int'o al ont'o

En aŭtun'o mal'ferm'iĝ'is en Tiran'o (Albanio) ekspozici'o Ni re'memor'u por la est'ont'ec'o. La vojaĝ'ant'a ekspozici'o, vizit'ebl'a ankaŭ en Skopj'o (Makedonio), Sarajevo (Bosnio-Hercegovin'o), Beogrado (Serbi'o-Montenegro), Cluj-Napoca (Rumani'o) kaj en Sofio (Bulgario), cel'as per histori'o mal'kovr'ig'i komun'a'j'n radik'o'j'n kaj, sam'temp'e, kompren'ig'i diferenc'ig'e divers'a'j'n histori'a'j'n event'o'j'n.

Tiel organiz'ant'o'j de la Institut'o por Inter'naci'a Kun'labor'o de la Asoci'o de Alt'lern'ej'o'j de Germanio vol'is cert'ig'i dialog'o'n inter'etn'a'n kaj inter'naci'a'n por pac'a komun'a est'ont'ec'o en sud'a Eŭrop'o sen emoci'a'j ŝarĝ'o'j kaj antaŭ'juĝ'o'j. La projekt'o komenc'iĝ'is en oktobr'o 2002 per seminari'o pri tiel nom'at'a buŝ'a histori'o. La ide'o pri ekspozici'o nask'iĝ'is en Sofio en 2003 dum renkont'iĝ'o kun la tem'o Prem'o kaj liber'iĝ'o.

Terur'a'j kondiĉ'o'j

Albanio prezent'iĝ'is en la ekspozici'o per vid'aĵ'o'j pri la fi'fam'a politik'a prizon'o Spaĉ, kie sufer'is dum 17 jar'o'j 1100 politik'a'j mal'liber'ul'o'j. Pro terur'a'j kondiĉ'o'j okaz'is tie en 1973 ribel'o, kiu'n la tiam'a reĝim'o sovaĝ'e sub'prem'is. Sever'e re'kondamn'it'a'j est'is 175 mal'liber'ul'o'j, kelk'a'j al mort'o. Bosnio-Hercegovin'o prezent'iĝ'is per scen'o'j de sufer'aĵ'o'j de la ĉef'urb'o inter 1992 kaj 1995.

Bulgario prezent'iĝ'is per vid'aĵ'o'j, spegul'ant'a'j la viv'o'n de la social'ism'a jun'ul'ar'o antaŭ 1990; Makedonio per 200 fot'o'j pri si'a histori'o kaj etnografi'o (okul'frap'is, ke oni prezent'is Aleksandron la Grand'a'n kiel sam'etn'ul'o'n de la nun'temp'a'j makedon'o'j, ankaŭ patr'in'o'n Terez'a kiel makedon'in'o'n kaj ne alban'in'o'n).

Rumani'o prezent'iĝ'is per la tem'o La arm'it'a rezist'ad'o kontraŭ'komun'ism'a dum la jar'o'j 1944-1962; fin'e Serbi'o-Montenegro per fot'o'j el mart'o 1991, kiam okaz'is student'a'j manifestaci'o'j en la ĉef'urb'o, sovaĝ'e sub'prem'at'a'j de la reĝim'o de Milošević.

Bardhyl SElim'i

Spirit'a scienc'o ĉu tio ebl'as?

Ni ĉiu'j sci'as, ke la natur'scienc'o est'is tre sukces'a kamp'o de la hom'a evolu'o dum la last'a'j jar'cent'o'j. Mult'eg'e da grav'a'j sci'o'j kaj aplik'o'j ĉi tiu don'as al la hom'ar'o. La ĉef'a'j'n „il'o'j'n” de tiu scienc'o ebl'us resum'i je mezur'ad'o, pes'ad'o, profund'a analiz'ad'o kaj logik'a rezon'ad'o. Sed ĉu ebl'us aplik'i simil'a'j'n „il'o'j'n” al io ne'fizik'a, io spirit'a? Ali'a demand'o est'as ĉu en'tut'e ekzist'as io ne'fizik'a, io ekster la mond'o de mezur'ad'o kaj pes'ad'o. Ne est'as tut'e evident'e, kiel trakt'i la spirit'a'n sfer'o'n per la metod'o'j kaj kriteri'o'j de la natur'scienc'o, ĉar ĝi ja ne cel'as trakt'i i'o'n ali'a'n ol ĝust'e la mezur'ebl'a'n kaj pes'ebl'a'n. Tamen, laŭ plur'a'j el'star'a'j scienc'ist'o'j, krom la fizik'a'j afer'o'j, ekzist'as ankaŭ ne'fizik'a'j, kiel evident'iĝ'as en ekzempl'e ĉi tiu'j cit'aĵ'o'j:

„La ne'ebl'o pruv'i kaj kompren'i, ke la grandioz'a, sen'lim'e rav'a univers'o, sam'e kiel la hom'o, kre'iĝ'is per hazard'o, est'as la ĉef'argument'o por la ekzist'o de Di'o.” (Charles Darwin, 1809-1882, natur'scienc'ist'o, kre'int'o de la evolu'ism'o.)

„En ni'a ĝeneral'e materi'ism'ec'a temp'o, la serioz'e cel'ant'a esplor'ist'o est'as la sol'a profund'e religi'a hom'o.” (Albert Einstein, 1879-1955, fizik'ist'o, kre'int'o de la relativ'ec'teori'o.)

„La unu'a glut'o el la glas'o de natur'scienc'o ig'as ni'n ateist'o'j, sed ĉe la fund'o de la glas'o atend'as Di'o.” (Werner Heisenberg, 1901-1976, fizik'ist'o, unu el la kre'int'o'j de la kvant'mekanik'o.)

Kiel vi vid'as, nek Darwin nek Heisenberg nek Einstein eksklud'as la ekzist'o'n de io ne'fizik'a, mal'e, ili eĉ parol'as pri religi'o kaj Di'o rilat'e la natur'scienc'o'n! Tio ebl'e ven'as kiel surpriz'o por mult'a'j. Tamen, tia'j scienc'ist'o'j ver'ŝajn'e ne trov'as sufiĉ'e grand'a'n inspir'o'n en la Bibli'o kaj ties „spirit'a scienc'o” por vol'i serioz'e okup'iĝ'i pri ĝi, ĉar tie ili ne trov'as logik'a'n rezon'ad'o'n, almenaŭ laŭ Mart'in'us:

„La misi'o de la Bibli'o est'is stimul'i la hom'o'j'n for de la best'a'j dispozici'o'j, for de la sang'a'j ŝtup'o'j kaj tendenc'o'j de la ego'ism'o kaj per tio kapabl'ig'i ili'n ating'i viv'o'form'o'n, kiu kongru'is pli kun ili'a'j dezir'o'j kaj sopir'o'j. Sam'grad'e kiel tio okaz'as, kaj la hom'o mem komenc'as pov'i pens'i, ni vid'as, ke li perd'as la interes'o'n pri la Bibli'o. Per tio montr'iĝ'as fakt'o, ke la Bibli'o neniam est'as el'pens'it'a kiel analiz'o de la absolut'a ver'o, kiu'n la tut'a viv'o mem esprim'as. La Bibli'o esprim'as nur er'o'n de tiu ver'o.” (Mart'in'us en Esperant'o-Kosm'os, 2003/1)

Do, se tio ĝust'as, la Bibli'o ne pov'as don'i ver'e profund'a'j'n klar'ig'o'j'n al la mem'star'e pens'ant'a hom'o. Ankaŭ la natur'scienc'o ne pov'as mult'e help'i ni'n pri ne'fizik'a'j afer'o'j, ĉar ne ebl'as mezur'i aŭ pes'i i'o'n ne'fizik'a'n, almenaŭ ne per fizik'a'j il'o'j. Sed, rest'as du pli'a'j „il'o'j” uz'at'a'j en la natur'scienc'o – analiz'ad'o kaj logik'a rezon'ad'o – por trakt'i ankaŭ la ne'fizik'a'j'n afer'o'j'n. Ĝust'e ili'n Mart'in'us uz'as en si'a verk'ar'o, kiu'n li nom'as „spirit'a scienc'o”. En ĝi li trakt'as la grand'a'j'n viv'demand'o'j'n per kun'lig'it'a'j pens'o'vic'o'j, sekv'ebl'a'j per la inteligent'o.

Mart'in'us opini'as, ke ĉar li'a labor'o montr'as, ke la fin'a rezult'o de la viv'o esprim'ebl'as per „ĉio est'as tre bon'a”, ĝi est'as scienc'o, „spirit'a scienc'o”. Sed kia pruv'o est'as tio? Cert'e ne taŭg'a laŭ la kriteri'o'j de ni'a'j hodiaŭ'a'j akcept'it'a'j scienc'o'j. Ali'flank'e, ĉu est'as pli bon'a manier'o pruv'i, ke io est'as spirit'a scienc'o? Spirit'a scienc'o aŭ ne, ebl'e vi sci'vol'as kiel Mart'in'us prov'as montr'i ke „ĉio est'as tre bon'a”. Fakt'e li uz'as sep dik'a'j'n libr'o'j'n, 44 simbol'o'j'n kun detal'a'j klar'ig'o'j kaj ĉirkaŭ 20 libr'et'o'j'n por tio. Sed ĉi tie ni nur tre mal'long'e resum'u la ĉef'a'j'n argument'o'j'n pri la bibli'a cit'aĵ'o „ĉio est'as tre bon'a”:

Kontrast'o'j nepr'as por spert'ad'o. Ne ebl'as i'o'n ajn spert'i sen unu'e spert'i ties kontrast'o'n. Por pov'i spert'i i'o'n agrabl'a'n, ni dev'as est'i jam spert'int'a'j i'o'n mal'agrabl'a'n, kaj mal'e. Pro tio ni dev'as tra'ir'i kaj mal'agrabl'a'j'n kaj agrabl'a'j'n afer'o'j'n, ali'e la viv'o ne est'us ebl'a. Mart'in'us parol'as pri „mal'agrabl'a bon'o” kaj „agrabl'a bon'o”, pro tio, ke ambaŭ tiu'j kontrast'o'j est'as sam'e neces'a'j por viv'spert'ad'o.

Ni est'as etern'a'j. Se ni ne est'us etern'a'j, en la komenc'o ni dev'us, hav'ant'e neniu'j'n antaŭ'a'j'n spert'o'j'n, spert'i la „unu'a'n kontrast'o'n” kaj supr'e est'as montr'it'e ke tio est'as mal'ebl'a. El tio sekv'as ke ni est'as etern'a'j, kaj do ke nask'o kaj mort'o est'as nur re'en'karn'iĝ'o kaj el'karn'iĝ'o de la etern'a est'ul'o.

La princip'o de sat'o kaj mal'sat'o. Mal'sat'o kaj sat'iĝ'o est'as por ni sufiĉ'e kon'at'a'j fenomen'o'j – sen'de'pend'e de kiom ni iam sopir'is al io (ekzempl'e somer'o), post hav'i tio'n en sufiĉ'a kvant'o (varm'eg'o'n kaj sun'o'n), ni sat'iĝ'as de tio kaj mal'sat'as je ĝi'a kontrast'o (iom da mal'varm'o). La sam'o okaz'as pri la du flank'o'j de la bon'o – la mal'agrabl'a bon'o, aŭ „mal'bon'o”, est'as simpl'e tiu el la du kontrast'o'j, je kiu ni sat'as, dum „bon'o” est'as la ali'a, al kiu ni sopir'as, kaj ili ne'evit'ebl'e inter'ŝanĝ'as si'a'j'n rol'o'j'n post sat'iĝ'o.

Ĉiu'j energi'o'j ir'as en cirkl'o'j. La karm'o'princip'o aŭ „ĉio'n, kio'n oni sem'as, tio'n oni ankaŭ rikolt'os” cert'ig'as, ke neni'o okaz'as sen'kial'e, kaj ke ĉio kio'n ni spert'as, est'as simpl'e sekv'o de tio, kio'n ni far'is en la pas'int'ec'o. Kaj tio, kio'n ni spert'os en la est'ont'ec'o, est'as sekv'o de ni'a'j nun'a'j ag'o'j. Konsider'ant'e tiu'n princip'o'n, ebl'as dir'i, ke la mal'agrabl'a'j afer'o'j, kiu'j okaz'as al ni, ne est'as pun'o, sed instru'o, aŭ „la parol'o de la viv'o”, kiu help'as ni'n evolu'i.

Interes'a afer'o pri la „spirit'a scienc'o” de Mart'in'us est'as, ke ne sufiĉ'as teori'e kompren'i la analiz'o'j'n de ĝi por profund'iĝ'i en ĝi'n, sed ke oni mem dev'as praktik'i ili'n en si'a ĉiu'tag'a viv'o:

„Tiu sci'o est'as ja teori'e ating'ebl'a per stud'ad'o, sed, nur kiam oni praktik'os la analiz'o'j'n, ili far'iĝ'os real'a scienc'o en ni'a propr'a intern'o.” (Mart'in'us en Esperant'o-Kosm'os 2003/1)

Por ni, ter'hom'o'j, tio signif'as prov'i for'las'i ego'ism'o'n, mal'toler'em'o'n, mal'afabl'ec'o'n ktp por iom post iom ek'viv'i laŭ la dir'aĵ'o „am'u vi'a'n proksim'ul'o'n kiel vi'n mem”. Kiam ni far'os tio'n cent'procent'e, ni aŭtomat'e est'os ver'a'j spirit'a'j scencistoj kaj hav'os al'ir'o'n al la sam'a saĝ'o'font'o kiel ekzempl'e Jesuo hav'is. Kiel kaj kial tio okaz'as? Laŭ Mart'in'us, kiam hom'o hav'as kaj tre alt'a'n am'o'kapabl'o'n (al ĉiu'j kaj ĉio) kaj mult'e da intelegento, tiam li hav'as ankaŭ intuici'o'n, per kiu li pov'as percept'i spirit'a'j'n afer'o'j'n. Ekzempl'e, oni per tia intuici'o pov'as cert'e sci'i kaj mem spert'i, ke ĉiu'j est'ul'o'j est'as etern'a'j kaj ke Di'o est'as en ĉio kaj ĉiu'j. Kompren'ebl'e, ne est'as facil'e pruv'i tia'j'n afer'o'j'n al hom'o, kiu ne hav'as alt'grad'a'n intuici'o'n, sam'e kiel ne est'as facil'e por fizik'ist'o pruv'i la teori'o'n de relativ'ec'o al iu, kiu ne hav'as mult'e da intelegento. Sed, pro spert'o'j, kiu'j'n ni akir'as dum ni'a'j fizik'a'j viv'o'j, ni'a'j intelegento (pro pens'ad'o) kaj human'ec'o (pro sufer'ad'o) iom post iom kresk'as kaj iu'n bel'a'n tag'o'n ni ating'os stadi'o'n, en kiu ni hav'os mult'e da intuici'o kaj sekv'e al'ir'o'n al spirit'a'j sci'o'j. Sed tio ver'ŝajn'e daŭr'os plur'a'j'n fizik'a'j'n viv'o'j'n ankoraŭ.

Do, la „spirit'a scienc'o” postul'as praktik'ad'o'n por est'i serioz'a kaj ĝi est'as pli intern'a afer'o ol ekster'a. El tiu'j vid'punkt'o'j, ĝi neniam pov'us far'iĝ'i ver'a scienc'o laŭ la kriteri'o'j de la natur'scienc'o. Sed tio ne signif'as, ke „spirit'a scienc'o” ne ekzist'as, nur ke ĝi est'as ekster la kamp'o de la natur'scienc'o, kio ja est'as kompren'ebl'a. Tamen pov'as est'i, ke iam la du spec'o'j de scienc'o'j kun'labor'os kaj help'os unu la ali'a'n. Kaj kiel tio pov'us funkci'i? Jen tem'o por ali'a artikol'o.

Mal'long'e pri la verk'ar'o de Mart'in'us
- Sen'de'pend'a kaj ampleks'a kosm'ologi'o.
- Scienc'ec'e al'ir'as la viv'demand'o'j'n.
- Prov'as montr'i, ke mal'antaŭ la fizik'a mond'o ekzist'as spirit'a mond'o.
- Kongru'as kun ĉiu'j fizik'a'j leĝ'o'j kaj pri'trakt'as spirit'a'j'n leĝ'o'j'n.
- Ne est'as sekt'o aŭ religi'o. Ne ebl'as membr'iĝ'i kaj est'as neni'a'j ceremoni'o'j.
- Baz'iĝ'as je spirit'a'j spert'o'j de Mart'in'us, sed instig'as al mem'star'a viv'esplor'ad'o.
- Argument'as por la uz'o de Esperant'o kiel inter'naci'a lingv'o en la ont'a mond'regn'o.

Pli da inform'o'j ĉe www.mart'in'us.dk.

Simbol'o kun mal'long'a klar'ig'o

Krom verk'i mult'a'j'n libr'o'j'n, Mart'in'us desegn'is ĉirkaŭ cent simbol'o'j'n pri spirit'a'j afer'o'j. Jen simbol'o n-ro 11 – „La etern'a mond'bild'o. La viv'a est'ul'o - 2. La etern'a Di'o kaj la etern'a'j di'fil'o'j.”:

La simbol'o montr'as la mond'o'tut'o'n. La mond'o'tut'o est'as viv'a est'ul'o, kiu manifest'as si'n en ses mal'sam'a'j konsci'region'o'j. Ĉiu konsci'region'o konsist'as el viv'a'j est'ul'o'j, kies viv'spert'o'j kre'iĝ'as per inter'ŝanĝ'o kun la ĉirkaŭ'aĵ'o, kaj tiel kun la mond'o'tut'o aŭ Di'o. (La tut'a klar'ig'o de la simbol'o leg'ebl'as en la libr'o La Etern'a Mond'bild'o 1.)

Hok'a'n LUNDBERG

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hok'a'n Lundberg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

En ĉiu mal'bon'o ...

Franc'o'j, kiel ali'a'j okcident'an'o'j, mal'mult'o'n sci'is pri la litova ĉef'urb'o Vilnius. Tamen nun en Franci'o Vilnius est'as kon'at'a kiel la urb'o de am'o kaj mort'o. Dum pli ol unu jar'o ĝi konstant'e rol'as en la franc'a'j gazet'ar'o kaj ali'a'j amas'komunik'il'o'j.

„La dram'o de Vilnius”: tiel est'is nom'at'a la kverel'o inter la rok'muzik'ist'o Bertrand Cantat [betrán kantá], de la grup'o Noir Désir [nŭár dezír], kaj li'a amik'in'o, la aktor'in'o Marie Trintignant [marí trentinján]. Sen'dub'e tiu ĉi „dram'o” fam'ig'is Litovion en Franci'o pli ol ĉiu'j reklam'kampanj'o'j iniciat'it'a'j de la litova reg'ist'ar'o.

La t.n. dram'o okaz'is unu vesper'o'n en juli'o 2003, kiam franc'a skip'o fin'film'is televid'aĵ'o'n Colette [kolét]. La rok'muzik'ist'o kaj la aktor'in'o, ĉiam kun'a'j, tiam kun'loĝ'is en la apartament'a hotel'o Domin'a Plaza. Tie ili tamen kverel'is: ŝajn'as, ke la aktor'in'o ricev'is poŝ'telefon'a'j'n mesaĝ'o'j'n de si'a eks-edz'o, kio koler'ig'is la muzik'ist'o'n. Ven'is la polic'o; la aktor'in'o en'hospital'iĝ'is; la sekv'a'n tag'o'n, transport'it'e Parizon, ŝi mort'is. La muzik'ist'o post'e est'as kondamn'it'a je ok jar'o'j en prizon'o.

Nun, pro la afer'o, Litovio „sur'map'iĝ'is” en la mens'o'j de franc'o'j. Preskaŭ du'obl'iĝ'is la nombr'o de flug'bilet'o'j vend'it'a'j por serv'o'j inter Parizo kaj Vilnius; en la unu'a du'on'o de 2004 vizit'is Litovion 24 % pli da franc'o'j ol en la sam'a period'o en 2003. Aŭd'iĝ'as mis'gust'a ŝerc'o: „Pro la reklam'o por Litovio oni konstru'u monument'o'n al Bertrand Cantat”.

Ankaŭ la hotel'o Domin'a Plaza apenaŭ pov'is el'ten'i la en'flu'o'n de ekster'land'a'j turist'o'j dezir'ant'a'j lu'i la apartament'o'n, kie okaz'is la tragedi'o. Franc'a'j ĵurnal'ist'o'j pret'as pag'i solid'a'j'n mon'sum'o'j'n al la hotel'o nur por en'ir'i kaj fot'i la apartament'o'n. Tamen la hotel'estr'ar'o nun rifuz'as pet'o'j'n tia'j'n kaj klient'o'j de la koncern'a apartament'o sci'as neni'o'n pri la tie okaz'int'a tragedi'o.

Laimius STRAŽNICKAS

Venen'o antisemit'a

Antisemit'ism'o ŝajn'as est'i super'it'a en Eŭrop'o. Tamen ĝoj'o tro fru'as: ek'de kelk'a'j jar'o'j ĝi spert'as re'nask'iĝ'o'n. En mal'nov'a kostum'o, sed ankaŭ en nov'a form'o. Ĉu minac'as nov'a ond'o de antisemit'a'j per'fort'o'j en unu'iĝ'int'a Eŭrop'o?

Antaŭ ĉio en Franci'o kaj Belgi'o kresk'is last'a'temp'e antisemit'a'j ofend'o'j kaj krim'o'j. La per'fort'o ĉi tie oft'e ek'is de islam'an'o'j, ven'int'a'j el nord'a Afrik'o. La israela ĉef'ministr'o Ariel Sharon pro tio al'vok'is ĉi-somer'e la franc'a'j'n jud'o'j'n trans'lok'iĝ'i al Israelo. La franc'a reg'ist'ar'o re'ag'is ofend'it'e, ĉar ĝust'e ĝi'a land'o prov'as sever'e persekut'i antisemit'a'j'n krim'ul'o'j'n. Ankaŭ la franc'a'j jud'o'j re'ag'is kun mal'kompren'o al la propon'o de Sharon. Tiu pli'akr'ig'is la diskut'o'n per si'a asert'o, ke la re'ek'ĝerm'ad'o de antisemit'ism'o en Franci'o baz'iĝ'as ankaŭ sur tio, ke jam 10 % de la franc'a loĝ'ant'ar'o est'as islam'a.

Tiu ĉi antisemit'ism'o est'as nov'a en la senc'o de si'a decid'e kontraŭ'cion'ism'a, pli preciz'e kontraŭ'israel'a direkt'o. La nov'a antisemit'ism'o baz'iĝ'as sur la import'o de la konflikt'o en Proksim'a Orient'o. Mult'a'j islam'a'j komun'um'o'j en Eŭrop'o ident'iĝ'as kun la batal'o de la palestin'an'o'j kontraŭ Israelo. Ili eĉ ne'as la legitim'ec'o'n de Israelo kiel suveren'a jud'a ŝtat'o kaj el'verŝ'as si'a'n koler'o'n al la supoz'it'a'j lok'a'j reprezent'ant'o'j de Israelo: la jud'o'j. Tamen „la jud'o” en Eŭrop'o est'as sam'e mult'e aŭ mal'mult'e respond'ec'a por la konflikt'o en Proksim'a Orient'o, kiel ĉiu ali'a eŭrop'an'o.

Politik'ig'a'j ge'jun'ul'o'j

En Franci'o kaj Belgi'o oni demand'as si'n, kial ili'a'j islam'a'j ge'jun'ul'o'j far'iĝ'is tiom politik'e pens'ant'a'j: ili viv'as oft'e en la antaŭ'urb'a'j kvartal'o'j sen labor'o kaj sen perspektiv'o kaj deklar'as si'n solidar'a'j kiel „eksklud'it'o'j” kun la palestin'an'o'j. La „banal'ig'o de antisemit'ism'o” komenc'iĝ'as jam en la lern'ej'o, kiam jun'a'j islam'an'o'j opon'as, ke la tem'o en'tut'e est'u traktat'a.

Per'fort'a'j ag'o'j kontraŭ jud'o'j kaj jud'a'j konstru'aĵ'o'j, minac'o'j, provok'o'j kaj ofend'o'j est'as tamen nur part'o de la modern'a antisemit'ism'o. Krom'e ekzist'as „strategi'a antisemit'ism'o”, nutr'it'a de ekstrem'a'j dekstr'ul'o'j kaj teror'ist'o'j, kaj antisemit'ism'o, sub'ten'at'a de anti'ras'ism'a'j grup'o'j, ekstrem'a'j mal'dekstr'ul'o'j kaj opon'ant'o'j de tut'mond'iĝ'o. Diferenc'ig'o end'as, se oni vol'as parol'i pri kial'o'j kaj kontraŭ'rimed'o'j.

Problem'o ne nur eŭrop'a

Israelo prav'e suspekt'e rigard'as al Eŭrop'o, kiam okaz'as antisemit'a'j incident'o'j. Tro oft'e en la histori'o jud'o'j est'is perfid'it'a'j, persekut'it'a'j, murd'it'a'j kaj unu foj'o'n eĉ preskaŭ neni'ig'it'a'j – de eŭrop'an'o'j. Malgraŭ motiv'it'a mal'kviet'o tamen ne tem'as, ali'e ol la uson'a ambasador'o en Bruselo ne'pri'pens'it'e aŭd'ig'is, pri ripet'o de antisemit'a per'fort'a ond'o, kiel en la 30aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o.

Mal'ĝust'as, se Sharon konsider'as eŭrop'a'n kritik'o'n kontraŭ si'a politik'o simpl'e kiel kontraŭ'jud'a'n aŭ antisemit'a'n kritik'o'n. Tia'manier'e la debat'o ek'hav'as rapid'e tio'n, kio'n ĝi unu'a'rang'e ne bezon'as: akr'ec'o'n. Per la uz'ad'o de la termin'o „antisemit'ism'o” la just'a kritik'o kontraŭ la politik'o de la israela reg'ist'ar'o en okup'it'a Palestino est'as prevent'it'a. Antisemit'ism'o est'as neniu'okaz'e pur'e eŭrop'a fenomen'o: antisemit'a'j incident'o'j en Uson'o est'as sam'e oft'a'j. Ĉar Uson'o tamen est'as tradici'a alianc'an'o, tiu ĉi tem'o ne trakt'iĝ'as en Israelo.

Eŭrop'a Uni'o ŝajn'e kompren'is la signif'o'n kaj eŭrop'a'n dimensi'o'n de la antisemit'a venen'o. Ĝi prezent'is nun list'o'n de paŝ'o'j por kontraŭ'batal'i antisemit'ism'o'n. En ĝi oni postul'as, ke oni jur'e persekut'u la kontest'o'n aŭ apologi'o'n de la holokaŭst'o kaj la dis'vast'ig'o'n de antisemit'ism'o per Inter'ret'o. Rest'as la esper'o, ke la leĝ'o pli sever'e trakt'os antisemit'ism'o'n. Sed ja ne nur est'as task'o por prokuror'o'j post efektiv'ig'it'a krim'o: ankaŭ ampleks'a'j eduk'a'j klopod'o'j jam en lern'ej'o kontraŭ'batal'u antisemit'ism'o'n en la kap'o. Eĉ la plej grand'a'j optimist'o'j ne dub'as, ke tem'as pri long'daŭr'a proced'o.

Mark'o Naoki LINS

Viktim'o'j en'ret'ig'it'a'j

Okcident'a'j vir'o'j kelk'foj'e serĉ'as kaj facil'e trov'as naiv'ul'in'o'j'n en land'o'j de orient'a Eŭrop'o. Oft'e la vir'o'j uz'as Inter'ret'o'n por trov'i si'a'j'n viktim'o'j'n. Unu el ili est'is Per'o, origin'e el Aŭstrali'o.

En inter'ret'ej'o Per'o prezent'iĝ'is per pseŭdonim'o „Miŝka”. Li skrib'is: „39-jar'aĝ'a, 191 cm alt'a, verd'okul'a vir'o, pilot'o ĉe belg'a kompani'o, eks'a paraŝut'ist'o, divorc'int'a kaj sen'infan'a, volont'e kon'at'iĝ'us kun vir'in'o por long'daŭr'a amik'ec'o kaj ge'edz'iĝ'o.”

Tamen Per'o/Miŝka est'is sen'vual'ig'it'a, kiam litov'in'o rakont'is, kiel ŝi est'as tromp'it'a. Krom'e ŝi kolekt'is inform'o'j'n de vir'in'o'j el ali'a'j land'o'j: Nov-Zelando, Aŭstrali'o, Rusio kaj Latvi'o. Evident'iĝ'is, ke Per'o/Miŝka jam dum pli ol 10 jar'o'j en inter'ret'ej'o'j kon'at'iĝ'is kun viktim'o'j, si'n prezent'int'e ekzempl'e kiel milion'ul'o'n, kies dokument'o'j'n kaj kredit'kart'o'j'n oni ŝtel'is. Li do viv'is per la kont'o'j de si'a'j fianĉ'in'o'j, ĝis el'uz'iĝ'is la mon'o.

Fin'e, dank'e al la kun'labor'o de mult'a'j vir'in'o'j, Per'o/Miŝka est'is arest'it'a ĉe flug'haven'o. Kred'ebl'e rest'os pli sekur'a la ŝpar'mon'o kaj la bank'kont'o'j de plur'a'j naiv'ul'in'o'j.

Last

NATO-mal'glat'o

En 2004 Litovio far'iĝ'is membr'o de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO) kaj NATO-ĉas'aviad'il'o'j aper'is en Litovio. Sed, ĉu NATO kaj ties aviad'il'o'j pac'o'n port'is, diskut'ebl'as.

Ekzempl'e, unu novembr'a'n nokt'o'n du brit'a'j NATO-deĵor'ant'o'j, re'ven'ant'e ebri'a'j el nokt'o'klub'o, est'as atak'it'a'j kaj pri'rab'it'a'j. La rab'ist'o'j ter'e'n'fal'ig'is la brit'o'j'n kaj, ŝtel'int'e mon'uj'o'j'n, for'kur'is. La okaz'int'aĵ'o ekster la nokt'o'klub'o ne unu'op'is: ankaŭ kvar belg'o'j kaj tri dan'o'j tiel jam viktim'iĝ'is.

Oficir'o'j asert'as, ke ekster'land'a'j milit'ist'o'j est'as instru'it'a'j kiel kondut'i en fremd'a urb'o. Tamen konflikt'o'j ja okaz'as – kaj 90 % de la disput'o'j est'as kaŭz'it'a'j de ebri'a'j ekster'land'an'o'j, kiu'j en nokt'o'klub'o'j vigl'e el'spez'as mon'o'n kaj tiel sem'as mal'amik'ec'o'n inter ali'a'j gast'o'j. Tiel disting'as si'n en Litovio apart'e brit'a'j soldat'o'j pro si'a arogant'ec'o kaj bru'em'o.

La litova polic'o anonc'is, ke ĝi ne toler'os mal'taŭg'a'n kondut'o'n de NATO-deĵor'ant'o'j. Ebri'a'j soldat'o'j est'os arest'it'a'j kaj trans'don'it'a'j al la arme'a polic'o.

Last

Ĉu Ertl provizor'e stil'ekzerc'as?

István Ertl est'as tre kon'at'a nom'o en Esperant'uj'o, ĉef'e kiel mult'jar'a redaktor'o de la revu'o Esperant'o, kaj ankaŭ kiel plur'flank'a aktiv'ul'o original'e, traduk'e, instru'e kaj preleg'e. Li'a'n poet'a'n fac'et'o'n li tamen apenaŭ montr'is ĝis nun, kvankam konsider'ind'a part'o de li'a'j poem'o'j publik'iĝ'is dis'e en revu'o'j. Jen aper'is Provizor'e, li'a libr'o'form'a en'salt'o en la poezi'a'n aren'o'n. La fizik'a'n ekzist'o'n de la libr'et'o ni ŝuld'as al la el'don'ej'o Ber'o. La kovr'il'o plur'kolor'a, eg'e bel'a kaj log'a, est'as atut'o de la grafik'ist'o Francisco Veuthey.

Mi dev'as konfes'i, ke mi ne kompren'is ĉiu'j'n poem'o'j'n en la volum'o de Ertl. „Ĉu bird'o'tril'o'n oni kompren'u?”, foj'e demand'is grand'a art'ist'o. Nu, evident'e ne. Mi do ne sci'as, ĉu Ertl en'tut'e sukces'is, ĉu li i'o'n kontribu'is al la esperant'a Parnas'o, ĉu li'a poem'ar'o plu leg'ind'os post cent jar'o'j.

Mi leg'is kaj re'leg'is la libr'et'o'n, kaj ĉiu'foj'e mi ating'is la sam'a'n rezult'o'n: nur tri'on'o el la poem'o'j traf'is aŭ emoci'is mi'n. Ĉu nur pri tiu tri'on'o mi parol'u? La ceter'o ŝajn'is al mi plaĉ'a vort'o'lirl'ad'o, rim'o'j kaj super'rim'o'j foj'e bel'a'j, traf'a'j vort'lud'o'j, ind'a'j aliteraci'o'j kaj ankaŭ et'a'j doz'o'j da poet'a intim'ec'o ... En ĉio ĉi cert'e ne mank'as ĉarm'o kaj log'o, tamen ne est'as alt'a poezi'o – spit'e la bel'a'n vest'o'n. Se ni ekzempl'e konsider'as la poem'o'n Herbokanto, ni tuj rimark'as ties teknik'a'n perfekt'ec'o'n, rafin'it'e budapeŝta-skol'a'n, sed ial la profund'a'j kial'o'j de la aŭtor'o rest'as ekster ni'a kompren'o. Nu, ebl'e simpl'e oni elekt'is mal'ĝust'a'n recenz'ant'o'n, ĉar mi ja konsci'as, ke Provizor'e el'star'as en ni'a beletr'a panoram'o. Fakt'e, plur'a'j el la ĉi-libr'a'j poem'o'j pov'us rajt'e sid'i en ajn'a esperant'a antologi'o. Mi pens'as pri Kutim' vi est'as, Tri dev'o'j de poet'o, Pri fuŝ'poem'o'j kaj Disperdito. Kaj tamen, tamen ...

Kio'n ni trov'as en Provizor'e? Nu, la poem'o'j ad'e kaj plur'lok'e parol'as pri la rol'o de l' poet'o, foj'e iom obsed'e. La aŭtor'o'n hant'as la ne'ebl'o vort'ig'i la poet'o'mond'o'n, kaj la lingv'o aper'as kiel kapt'il'o anstataŭ kiel per'il'o (Langomorde, Tra'vag'i la lingv'o'n). Jen er'o el Dis (p. 26):

Poet'o: pensoput' kaj pens'put'in'o.
Li'n juk'as verk'i por leg'ant'o'cent'o'j.
Kio'n el'sput'as li'a mens'rutin'o,
li vend'as, ĉefŝakrist' de propr'a'j sent'o'j.

Nu, jen, ekzempl'e, ĵus mi vol'is verk'i
sen stult'a bar' de ritm'o kaj de rim'o'j,
sed tent'as mi'n poem'o'n mi'a'n sterk'i
per mal'licenc'o'j, vers'i inter lim'o'j.

La libr'o plen'as je dediĉ'o'j, omaĝ(et)oj kaj cit'o'j. Se kred'i unu el ĉi last'a'j, poezi'o est'as „trans'viv'metod'o”. Jen Tri dev'o'j de poet'o, kvazaŭ'resum'o de la pri'poet'a'j pens'o'j de la aŭtor'o: ŝajn'ig'i, aktor'i, kun'met'i ...

Ŝajn'ig'i atent'o'n
al aĵ'o'j etern'a'j
de l' viv'o.

Aktor'i ĉef'rol'o'n
antaŭ ne'kompren'a
publik'o.

Kun'met'i fraz'o'j'n
kiu'j neni'o'n klar'ig'as.

La poet'o ankaŭ medit'as pri la propr'a intim'ec'o – sol'ec'o, anim'a'j mal'varm'o'j, intim'a'j kontraŭ'dir'o'j – (Post la last'a premier'o), pri amik'ec'o kaj par'ec'o (Dum vi'a'j lip'o'j, Sum'o), kaj foj'e ankaŭ iom tanĝ'e tuŝ'as am'o'n kaj mild'a'n erotik'o'n (Dum vi'a'j lip'o'j). Al'don'a ornam'aĵ'o est'as long'a poem'o, kiu'n ebl'e oni pov'us nom'i esperant'a (ek)epope'o sub la titol'o El la libr'o'j de forges'o kaj komenc'o. Kaj ĉiu'j poem'o'j en Provizor'e ja facil'e flu'as sub ni'a'j okul'o'j.

Sur la ali'a pes'il'tas'o, ĉi-libr'e foj'e aper'as nur'a'j stil'ekzerc'o'j, ne sufiĉ'e lert'a'j poem'o'j, kiu'j'n mi volont'e elimin'us. Ĉu ebl'e Ertl vol'is en'libr'ig'i ĉiu'j'n si'a'j'n poem'o'j'n? Jen la aŭtor'o amuz'iĝ'as per iom trud'a'j rim'o'j kaj vort'lud'a'j aliteraci'o'j (er'o el Dis, p. 26):

Long'e, lavang'e lav'ad'as
svarm'o da larm'o la vang'o'j'n;
krud'e, si'n'trud'e tra'vad'as
gust'o je rust'o la lang'o'n.

Aŭ far'iĝ'as dens'a kaj iom vort'lud'e pretend'em'a, ekzempl'e, per ver'a tro'ig'o de prefiks'o'j (er'o el Mi-op'e):

De'gut'as ring'o'rand'e
dis'perl'as fingr'o'long'e
la tempolarm' ek'font'a
re-pent'a pri l' pas'int'a
tiam'o sent-abort'a,
moment'o hont-sen'vort'a...

Aŭ kapric'e verk'as en esperant' sen fin'aĵ'. Kiu'cel'e? Ĉu por omaĝ'i aŭ imit'i Gafur Gazizi, kiu'n la aŭtor'o dank'as poem'o'kap'e? (er'o el Dis, p. 25):

Mi 'as en sol'. La cert' de kun'
je vi: jam for, tro for por nun.
Mi kaj vi 'is ja: ni – ĉu fals', ĉu ver'?
La sci' pri tut', pri er'...

Pri'demand'it'e, Ertl dir'is, ke infan'aĝ'e li est'is tiom fascin'it'a de la roman'o'j de J. Verne, ke li mem vol'is verk'i pli'a'j'n. Adoltaĝe li real'ig'as tiu'n rev'o'n traduk'ant'e roman'o'j'n de tiu aŭtor'o. Li ĝu'as „kopi'i, re'kre'i, omaĝ'i, redakt'i, traduk'i – pli ol ver'e original'i”. Ebl'e ne'hazard'e Ertl el'franc'ig'is antaŭ dek ok jar'o'j verk'o'n de R. Queneau (Stil'ekzerc'o'j). Ĉu li'a plej freŝ'a verk'o est'as daŭr'e stil'ekzerc'a?

Kaj tamen kelk'a'j poem'o'j kompens'as ĉio'n, ekzempl'e, la bril'a Kutim' vi est'as. Jen la komenc'o de ĉi tiu am'poem'o:

Kutim' vi est'as jam, kiel aer',
rigard'o mi'a vid'as ĉie vi'n,
en ŝrank'o'fund'o, en tir'kest'o'j mi'a'j,
en propr'a cerb', kaj mi vi'n ne rimark'as.

Jes, fin'fin'e la libr'o aĉet'ind'as. Uf, mal'facil'as verk'i recenz'o'n pri poem'ar'o de amik'o (kred'u, ke mi plur'foj'e mal'ben'is la moment'o'n, kiam mi akcept'is la task'o'n ...), sed esper'ebl'e plen'um'iĝ'os la dezir'o de Ertl en last'a'temp'a mesaĝ'o ke, ebl'e unu'a'foj'e en la esperant'a literatur-histori'o, ni pov'us liver'i ekzempl'o'n de recenz'ant'o kaj aŭtor'o, kiu'j ne mal'amik'iĝ'is post la aper'o de recenz'o ne'panegir'a!

Antonio VALÉN

István Ertl: Provizor'e. Eld. Ber'o, Roterdam'o, 2004. 59 paĝ'o'j.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Antonio Valén el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Ĉu sukces'os sankci'o'j?

Kred'ebl'e la civil'a milit'o en Ebur-Bord'o daŭr'os pli long'e ol atend'it'e pro fiask'int'a'j pac'iniciat'o'j flank'e de Afrik'a Uni'o (AU). AU kulp'ig'as la prezid'ant'o'n de Ebur-Bord'o, Lauren Gbabo, pro akr'iĝ'o de la civil'a milit'o. Li'a reg'ist'ar'o atak'is la nord'a'n du'on'o'n de la land'o, kiu'n dum preskaŭ unu jar'o pac'e reg'is koalici'o de ribel'ant'a'j grup'o'j.

Krom'e Gbabo atak'is la 30 000 franc'o'j'n en Ebur-Bord'o, kiam la franc'a reg'ist'ar'o nom'is li'n diktator'o. Mort'is plur'a'j franc'o'j, malgraŭ tio, ke jam deĵor'as en la land'o 4 000 franc'a'j soldat'o'j. Divers'a'j eŭrop'a'j land'o'j, inkluziv'e de Franci'o, send'is aviad'il'o'j'n por hejm'e'n'ig'i si'a'j'n civit'an'o'j'n.

La prezid'ant'o de Niĝerio, Olusegun Obasanĝo, kiu prezid'as Afrik'a'n Uni'o'n, aprob'is UN-sankci'o'j'n kontraŭ Ebur-Bord'o. La sankci'o'j i.a. mal'ebl'ig'os al funkci'ul'o'j de la Gbabo-reg'ist'ar'o vojaĝ'i ekster'land'e'n kaj mal'permes'os arm'il'o-vend'o'j'n al Ebur-Bord'o. Sam'temp'e est'os frost'ig'it'a'j ekster'land'a'j fondus'o'j aparten'ant'a'j al la reg'ist'ar'o. Re'ag'e, Gbabo akuz'is AU-on pri mal'sincer'ec'o kaj antaŭ'juĝ'o'j.

Oni tim'as nun, ke ebl'e la reg'ist'ar'o atak'os civit'an'o'j'n de tiu'j afrik'a'j land'o'j, kiu'j sub'ten'as sankci'o'j'n, i.a. Niĝerio, Sen'egal'o, Togolo kaj Sud-Afrik'o. En'est'as en Ebur-Bord'o ekzempl'e kvar milion'o'j da niĝeri'an'o'j. Inter'temp'e evident'iĝ'os, ĉu aŭ ĝis kia grad'o sukces'os la sankci'o'j.

Princ'e Henry OGUINYE/pg

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Princ'e Henry Oguinye/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Kun'e labor'i, kun'e solv'i

En novembr'o 2004 renkont'iĝ'is afrik'a'j ŝtat'estr'o'j en Sud-Afrik'o por fest'i la fond'iĝ'o'n de la asoci'o Nov'a Kun'labor'ad'o por Afrik'a Evolu'o (angl'e: New Partnership for African Development). La asoci'o'n star'ig'is antaŭ tri jar'o'j la estr'o'j de Niĝerio, Oluŝegun Obasanĝo, de Sen'egal'o, Abdulaje Wad, kaj de Sud-Afrik'o, Tabo Mbeki.

La asoci'o cel'as kuraĝ'ig'i kun'labor'o'n inter afrik'a'j land'o'j por mal'pli'ig'i la de'pend'ec'o'n de Afrik'o de „okcident'a'j” land'o'j, apart'e rilat'e mon'prunt'o'j'n. Oft'e la interez'o postulat'a de okcident'a'j bank'o'j las'as la prunt'e'pren'int'a'n land'o'n pli mal'riĉ'a ol ĝi antaŭ'e est'is. Pro tio ĉe'est'is la renkont'iĝ'o'n reprezent'ant'o'j de la Mond'a Bank'o kaj de la Afrik'a Bank'o por Evolu'o.

Spert'ul'o'j pri afrik'a'j afer'o'j kred'as, ke la asoci'o jam pozitiv'e efik'is sur la mond'part'o'n. Ili atent'ig'as pri nov'a'j ekonomi'a'j kaj politik'a'j iniciat'o'j: ekzempl'e Niĝerio nun vend'as naft'o'n al afrik'a'j land'o'j, inkluziv'e de Ganao kaj Ebur-Bord'o.

Afrik'an'o'j aŭ arab'o'j

La fond'iĝ'o de la asoci'o help'is ankaŭ al nord-afrik'an'o'j ident'iĝ'i kun Afrik'o: antaŭ'e mult'a'j ne sci'is, ĉu ili est'as afrik'an'o'j aŭ arab'o'j. Tamen, dank'e part'e al kolonel'o Gadafi en Libio, ankaŭ nord-afrik'an'o'j nun serioz'e trakt'as afrik'a'j'n afer'o'j'n. La iam'a Organiz'aĵ'o por Afrik'a Unu'ec'o antaŭ kvin jar'o'j ŝanĝ'is si'a'n nom'o'n kaj far'iĝ'is Afrik'a Uni'o por montr'i tut-afrik'a'n perspektiv'o'n.

La asoci'o'n aprob'as kaj Uson'o kaj Eŭrop'a Uni'o. Not'ind'as, ke post la pli'grand'ig'o de EU, kiam la Uni'o bon'ven'ig'is mult'a'j'n relativ'e mal'riĉ'a'j'n eŭrop'an'o'j'n, ne plu est'os tiom da ekonomi'a help'o kiom antaŭ'e por land'o'j en Afrik'o. Pro tio est'as ja temp'o, ke Afrik'o lern'u solv'i mem si'a'j'n problem'o'j'n.

Princ'e Henry OGUINYE/pg

La Blok blok'it'a ... aŭ ĉu?

La super'a kort'um'o de Belgi'o kondamn'is last'instanc'e la 9an de novembr'o la ekstrem'dekstr'a'n flandr'a'n parti'o'n Vlaams Blok (Flandr'a blok'o) kiel ras'ism'a'n organiz'aĵ'o'n, kiu sistem'e sem'as ksenofobi'o'n. Ĝi nun re'nask'iĝ'as kiel nov'a parti'o.

Ĉar la Blok est'is minac'it'a de for'tranĉ'o de ŝtat'a sub'ten'o por parti'a financ'ad'o, ĝi konsider'is taŭg'a re'form'iĝ'i kiel tut'nov'a parti'o. Kelk'a'j'n tag'o'j'n post la verdikt'o Vlaams Blok re'fond'iĝ'is kiel Vlaams Belang (Flandr'a interes'o).

Provizor'a parti'estr'o Frank Vanhecke [fanheke] dir'is dum la re'fond'o-kongres'o, ke la Blok est'is likvid'it'a kun sent'o de amar'ec'o. „Ni ŝanĝ'as ni'a'n nom'o'n, sed ne ni'a'n stil'o'n; ni ŝanĝ'as ni'a'n nom'o'n, sed ne ni'a'n program'o'n.” La parol'ad'o est'is inter'romp'it'a plur'foj'e de kakofoni'a'j vok'o'j de parti'an'o'j, kiel „Propr'a popol'o unu'e” kaj „Belgi'o krev'as”.

Kontraŭ'islam'a'j el'dir'o'j

„Hodiaŭ ni'a parti'o est'is mort'ig'it'a ne de la balot'ant'o'j, sed de juĝ'ist'o'j”, koment'is Vanhecke la verdikt'o'n. Ali'a Blok-idol'o Filip Dewinter kompar'is la verdikt'o'n kun la murd'o de la nederlanda reĝisor'o Theo Van Gogh [ĥoĥ], kies kritik'o kontraŭ islam'o provok'is mult'a'j'n islam'an'o'j'n. Dewinter dir'is, ke en Nederlando la liber'ec'o de opini'o est'is murd'it'a per kugl'o'j, dum en Belgi'o tio okaz'is en la juĝ'ej'o. „Preciz'e 15 jar'o'j'n post la fal'o de la Berlina Mur'o kaj la re'akir'it'a liber'ec'o de hom'o'j el orient'a Germanio kaj orient'a Eŭrop'o konfirm'iĝ'is hodiaŭ, ke la demokrati'o kaj la liber'ec'o de opini'o est'as en danĝer'o en la belg'a ŝtat'o”, deklar'is Vanhecke aplomb'e kaj kun histori'a patos'o.

Dewinter krom'e ek'ig'is politik'a'n disput'o'n, dir'int'e, ke islam'a'j vir'in'o'j, kiu'j port'as kap'tuk'o'n, tia'manier'e sub'skrib'as si'a'n re'vetur'kontrakt'o'n. Eĉ la propr'a parti'a estr'ar'o prov'is neŭtr'ig'i la el'buŝ'ig'it'a'n venen'o'n de Dewinter, ĉar ĝi kontraŭ'labor'as la prov'o'n de la parti'o driv'i en la dekstr'a'konservativ'a'n parti'spektr'o'n.

En antaŭ'sent'o de la atend'it'a verdikt'o Vlaams Blok jam akcept'is antaŭ'e nov'a'n program'o'n kun mal'pli sever'a ksenofobi'a retor'ik'o. La parti'o ne plu postul'as, ke ĉiu'j en'migr'int'o'j el ne-eŭrop'a'j ŝtat'o'j for'las'u la land'o'n. Anstataŭ'e oni ili'n nun dev'ig'as elekt'i inter re'ven'o aŭ integr'iĝ'o. La Blok ankaŭ plu apog'as la sen'de'pend'ec'o'n de Flandri'o, region'o, en kiu viv'as ses milion'o'j da nederland'lingv'a'j belg'o'j.

Balot'a sukces'histori'o

Malgraŭ ekstrem'a'j pozici'o'j en la politik'o pri ekster'land'an'o'j Vlaams Blok est'as ĉi-moment'e laŭ enket'o'j la plej grand'a parti'o de Flandri'o kaj sukces'is lig'i kvar'on'o'n de balot'ant'o'j al si dum la pas'int'a'j region'a'j balot'o'j. Ek'de 1991 la parti'o kresk'as balot'o'n post balot'o. La ali'a'j parti'o'j konsent'is pri tiel nom'at'a cordon sanitaire (sanitar'a kordon'o) kontraŭ la Blok – tio est'as inter'konsent'o ne kun'labor'i kun ĝi. Ĝis hodiaŭ la ekstrem'dekstr'ul'o'j sid'as ĉie sur la mal'mol'a opozici'a benk'o.

Sed en Flandri'o ek'aper'as pli da politik'ist'o'j, kiu'j vol'as tra'romp'i la kordon'o'n, ĉar ĝi montr'iĝ'is ne'sukces'a en la mal'ebl'ig'o de balot'sukces'o'j de la Blok. La mal'permes'o mal'e permes'is al la parti'o relief'iĝ'i kiel protest'parti'o, dir'as la kordon-mal'favor'ant'o'j. Tia'manier'e ek'est'as la paradoks'a situaci'o, ke ĝust'e en moment'o, en kiu tribunal'o'j konstat'as, ke la Blok est'as ras'ism'a parti'o, ali'a'j parti'o'j – kvankam nur hezit'em'e – konsent'as pri eventual'a kun'labor'o politik'a kun tiu parti'o.

Politik'a'j observ'ant'o'j opini'as, ke la serĉ'ad'o de nov'a ident'ec'o est'as pur'a kosmetik'o, ĉar ekstrem'dekstr'a pens'manier'o plu'ekzist'os en la kap'o'j de la parti'estr'o'j malgraŭ program'a'j mol'ig'o'j. „Ni est'as la parti'o, kiu ĉiam, ankaŭ se ni tio'n ne plu rajt'as dir'i, plu pens'os ‚Propr'a popol'o unu'e’”, mal'kaŝ'e dir'is Vanhecke dum la nom'ŝanĝ'a parti'kun'ven'o. „Ni'a fort'o est'as kre'i panik'o'n ĉe la belg'a'j potenc'ul'o'j. Belgi'o ne pov'os en'ter'ig'i tiu'n ĉi nov'a'n parti'o'n; ĝi en'tomb'ig'os Belgi'o'n”, son'is minac'e dum la parti'kun'ven'o.

Mark'o Naoki LINS

Tim'o kaj ne'cert'ec'o?

Jen demand'o, kiu'n de amik'o ekster'land'a mi ricev'is preskaŭ tuj post la murd'o de Theo van Gogh [te'o fa'n ĥoĥ] – film'reĝisor'o kaj aŭtor'o de sufiĉ'e akr'a'j, sed tre ŝat'at'a'j gazet-kolumn'o'j. Li'a last'a film'o, preskaŭ fin'polur'it'a, kiu en decembr'o dev'is aper'i en kin'ej'o'j, tem'is pri la murd'o en maj'o 2002 de la politik'ist'o Pim Fortuyn [fortéjn], kiu'n last'a'temp'e nederland'an'o'j elekt'is kiel si'a'n plej grand'a'n sam'land'an'o'n.

Van Gogh est'is murd'it'a la 2an de novembr'o, maten'e, plen'publik'e kaj sur'strat'e, en Amsterdamo. Iu murd'is li'n per tut'a seri'o da kugl'o'j, fin'e tra'tranĉ'ant'e al li la kol'o'n, kvazaŭ buĉ'ofer'ant'e li'n laŭ iu fremd'a rit'o. Last'e, antaŭ ol for'kur'i, li per'tranĉ'il'e en'pik'is leter'o'n en la brust'o'n de si'a viktim'o. En plej mal'long'a temp'o la murd'o dis'kon'iĝ'is tra la tut'a land'o. La supoz'at'a murd'int'o de Van Gogh est'is arest'it'a baldaŭ post la murd'o: li montr'iĝ'is est'i membr'o de radikal'a islam'ism'a grup'iĝ'o.

Inter'plekt'iĝ'as la sort'o'j de la film'ist'o kaj la politik'ist'o. En 2002 per si'a'j atak'o'j kontraŭ tro da en'migr'ant'o'j en Nederlandon la verv'a politik'ist'o Fortuyn en ekstrem'e mal'long'a temp'o, kapabl'is mobiliz'i politik'a'n protest'mov'ad'o'n: tiel li ek'hav'is grand'a'n ŝanc'o'n far'iĝ'i la nov'a ĉef'ministr'o. Dum la apoge'o de la elekt'o'kampanj'o, li est'is murd'it'a de ekstrem'e radikal'a aktiv'ul'o de best-protekt'ad'a mov'ad'o.

Politik'a ideal'o

Tiu politik'a murd'o (la kulp'ul'o ĝi'n ja defend'is per politik'a argument'ad'o) vek'is vast'a'j'n re'son'o'j'n ne nur en'land'e, sed ankaŭ inter'naci'e. Nederlando long'e preskaŭ ne kon'is teror'ism'a'j'n minac'o'j'n aŭ ag'o'j'n, nek politik'a'j'n murd'o'j'n. En 1977 grup'o de moluk'an'o'j pren'is ostaĝ'e plen'a'n trajn'o'n da pasaĝer'o'j, kio kost'is la viv'o'n al dek'o da ostaĝ'o'j kaj moluk'an'o'j. Ili'n pel'is al ili'a sen'esper'a ag'o la sent'o, ke la tiam'a nederlanda reg'ist'ar'o ne pren'is serioz'e ili'a'n streb'ad'o'n por mem'star'a respublik'o Molukoj sur la koncern'a indonezia insul'ar'et'o. De'post kiam Indonezio far'iĝ'is aŭtonom'a ŝtat'o, grup'o de moluk'an'o'j loĝ'as en Nederlando kun tiu politik'a ideal'o.

Tio long'e est'is – ebl'e – la sol'a teror'ism'aĵ'o en Nederlando. La last'a politik'a murd'o, kiu'n oni memor'as, dat'iĝ'as de 1672, kiam pleb'a amas'o sur'strat'e brut'ec'e murd'is la frat'o'j'n-politik'ist'o'j'n Johan kaj Cornelis de Witt [kornelis de ŭit], kontraŭ'ul'o'j'n de princ'o Willem [ŭilm] de Oranĝi'o, kiu pli post'e far'iĝ'is reĝ'o William la 3a en Briti'o.

Ekstrem'a'j islam'ist'o'j

Ne'long'e antaŭ si'a mort'o, Van Gogh reĝisor'is film'o'n pri fizik'a kaj psik'a mis'trakt'ad'o de islam'a'j vir'in'o'j. Ĉe tio li'n help'is kaj inspir'is la liberal'a politik'ist'in'o Ayaan Hirsi Al'i [ajan hirŝi al'i], mem de islam'a de'ven'o. En si'a'j gazet-kolumn'o'j li oft'e akr'e kritik'is la ne'toler'em'a'n flank'o'n de ekstrem'ism'a'j islam'ist'o'j. Ĉe tio li uz'is ne-parlament'a'j'n esprim'o'j'n. Li oft'e uz'is ankaŭ insult'vort'o'j'n.

Ali'flank'e, en seri'o por televid'o li prezent'is tre pozitiv'a'n bild'o'n pri jun'a'j islam'an'o'j, kiu'j bon'e inter'rilat'is kun la ceter'a ĉirkaŭ'o. En la leter'o, kiu'n la polic'o trov'is sur la brust'o de la film'ist'o, la murd'int'o vort'ig'is grav'a'j'n minac'o'j'n kontraŭ Hirsi Al'i kiel „apostat'o” mort'ig'ot'a. Tia brut'a murd'o kaj tia minac'a leter'o plen'a je cit'aĵ'o'j el la Koran'o kaj el mez-orient'a'j fetvaj tekst'o'j est'is ĝis nun tut'e ne'kon'at'a'j en Nederlando.

Re'ag'o'j

La re'ag'o est'is grand'a ŝok'o en la tut'a soci'o; la reg'ist'ar'o, la reĝ'in'o, eklezi'a'j reprezent'ant'o'j, sam'e kiel reprezent'ant'o'j de islam'a'j organiz'aĵ'o'j, ĉiu'j fort'e protest'is: tia murd'o neniel est'as akcept'ebl'a. Pov'as est'i, ke oni ne konsent'as kun ies ide'o'j aŭ konvink'o'j, sed por tio oni hav'as gazet'ar'o'n, televid'o'n, radi'o'n ktp; por tio parlament'o'n oni hav'as. Sed murd'o ne aparten'as al la il'o'j de debat'o.

Unu ministr'o, ebl'e pro la ŝok'o, televid'e eĉ menci'is, ke „Nederlando nun est'as en milit'o kontraŭ teror'ism'o”. Plur'a'j ali'a'j, el la parlament'o kaj el la reg'ist'ar'o, ĝust'ig'is tio'n, dir'ant'e, ke la vort'o „milit'o” ne taŭg'as.

Post'a'j evolu'o'j

Dum la sekv'a'j tag'o'j, tamen, okaz'is mult'e da ne'kutim'a per'fort'o: atak'o'j kontraŭ islam'a'j lern'ej'o'j (kelk'a'j eĉ plen'e for'brul'is); atak'o'j kontraŭ moske'o'j kaj kontraŭ krist'an'a'j preĝ'ej'o'j (grand'a'j brul-damaĝ'o'j). En la kvartal'o Laakkwartier [lákvartir], en Hag'o, dum pli ol tut'a tag'o special'a'j taĉment'o'j de polic'o kaj kontraŭ-teror'ism'a'j brigad'o'j kvazaŭ sieĝ'is dom'o'n, kie post'e oni sukces'is arest'i plur'a'j'n suspekt'at'o'j'n pri teror'ism'o. En la dom'o i.a. grenad'o'j'n oni trov'is.

La kremaci'o'n de Van Gogh oni dis'send'is televid'e: milion'o'j ĝi'n spekt'is. La televid'o jam pli ol semajn'o'n daŭr'e dis'send'is preskaŭ ĉiu'kanal'e plej divers'publik'a'j'n diskut'o'j'n pri religi'a'j streĉ'it'ec'o'j, pri integr'iĝ'o, pri respekt'o kaj bezon'o je toler'em'o. En ĉiu'j tag'gazet'o'j super'abund'is leter'o'j pri la sam'o.

Ĉie oni sent'as, kiel kresk'as tim'o kaj ne'cert'ec'o unu'flank'e kaj mal'am'o precip'e kontraŭ islam'an'o'j ali'flank'e: la grand'a pli'mult'o de la hom'o'j ŝajn'e ne sci'as disting'i inter – feliĉ'e laŭ'nombr'e sufiĉ'e mal'mult'a'j – ekstrem'ism'a'j islam'ist'o'j kaj „normal'a'j” islam'an'o'j. La land'a Konsil'ant'ar'o de Eklezi'o'j al'vok'is kun la land'a Organiz'aĵ'o de Moske'o'j al pli da reciprok'a toler'em'o, kontakt'ad'o kaj inter'kompren'iĝ'o.

Gerrit BERVELING

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gerrit Berveling el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Parlament'o mult'parti'a

Mez'e de novembr'o kun'sid'is nov'elekt'it'a parlament'o – sejmo – de Litovio. La nun'a parlament'o disting'iĝ'as pro si'a mult'parti'ec'o. Plej amas'e elekt'iĝ'is membr'o'j de la Labor'a Parti'o, kre'it'a de la litov-rus'a entrepren'ist'o Viktor Uspaskich. El 141 mandat'o'j ricev'is labor'parti'an'o'j 39.

Kun 31 mandat'o'j post'sekv'is ĝi'n la koalici'o Por Labor'o por Litovio, kiu'n form'is la antaŭ'a ĉef'ministr'o Algirdas Brazauskas kaj la parlament'estr'o Artur'as Paulauskas. Inter tiu'j du politik'a'j fort'o'j okaz'is diskut'o'j por star'ig'i nov'a'n reg'ist'ar'o'n. La ĉef'ministr'a'n posten'o'n re'ten'as Brazauskas. Konservativ'ul'o'j ricev'is 25 mandat'o'j'n kaj la Uni'o de Liber'ul'o'j kaj Centr'o 18.

Not'ind'as, ke inter la parlament'an'o'j trov'iĝ'as 29 vir'in'o'j, du'obl'e pli ol antaŭ la elekt'o'j. La mez'a litova parlament'an'o est'as 48-jar'aĝ'a vilnius'an'o, inĝenier'o aŭ ekonomi'ist'o kun alt'a kler'iĝ'o, parol'ant'a la litov'an, rus'a'n kaj angl'a'n lingv'o'j'n, kun edz'in'o kaj du id'o'j. La plej aĝ'a parlament'an'o est'as 81-, la plej jun'a 30-jar'ul'o. Inter la litovoj en la parlament'o est'is elekt'it'a'j tri rus'o'j, po du belorus'o'j kaj pol'o'j, kaj unu jud'o. La parlament'o serv'as dum kvar'jar'a period'o.

Last

Nov'a bibli'o ok'op'a

En oktobr'o 2004, post proksim'um'e dek jar'o'j da labor'o far'e de ekumen'a plur'fak'a grup'o, aper'is nov'a nederlanda traduk'o de la Bibli'o en ok mal'sam'a'j el'don'o'j.

Aper'is protest'ant'a el'don'o, kun nur la tradici'a kanon'o, kiu'n en Esperant'o oni kon'as en la antaŭ'a'j el'don'o'j de la Bibli'o; ekumen'a el'don'o, t.e. kun tiu sam'a kanon'o, sed inter la Mal'nov'a kaj Nov'a Testament'o'j star'as la Du'a'kanon'a'j Libr'o'j (kiel en Esperant'o en la pli freŝ'a el'don'o); tip'e rom'katolik'a el'don'o, t.e. kun la Du'a'kanon'a'j Libr'o'j inter'ŝov'it'a'j en la Mal'nov'a'n Testament'o'n en ili'a'j'n tiu'eklezi'e tradici'a'j'n lok'o'j'n; pli-mal'pli jud'a el'don'o de la Mal'nov'a Testament'o (t.e. kun la tip'e jud'a si'n'sekv'o de la libr'o'j, kiel en ili'a TeNaĤ – Tora'o, Profet'o'j kaj Skrib'o'j) kun en apart'a volum'o la Du'a'kanon'a'j Libr'o'j plus Nov'a Testament'o, kun'e en skatol'o, kun la inter'naci'e kon'at'a'j ilustr'aĵ'o'j de Gustav'e Doré, kiu'j'n uz'as ankaŭ la el'don'ej'o Font'o en si'a'j el'don'aĵ'o'j. La ver'e jud'a el'don'o de nur la TeNaĤ ankoraŭ dev'as aper'i. Kaj kelk'a'j el tiu'j ĉi el'don'o'j est'is en mal'sam'a'j grand'ec'o'j. En'tut'e do aper'is ok el'don'o'j sam'temp'e, en total'a nombr'o de ĉirkaŭ 200 000 ekzempler'o'j.

La el'don'ist'o'j esper'is, ke fin'e de decembr'o 2004 el tio dis'vend'iĝ'os proksim'um'e 10 000 ekzempler'o'j, sed fakt'e la tut'a el'don'kvant'o jam preskaŭ el'ĉerp'iĝ'is. Ek'de ĝi'a aper'o la Bibli'o en plur'a'j el'don'o'j okup'is du aŭ tri lok'o'j'n sam'temp'e el dek de la plej vend'at'a'j libr'o'j de la semajn'o.

Por la traduk'ad'o kun'labor'is ar'o da hebre'ist'o'j, grek'ist'o'j kaj teolog'o'j el plej divers'a'j tradici'o'j: jud'a'j, rom'katolik'a'j, protest'ant'a'j kaj ortodoks'a'j (ortodoks'ism'o est'as la orient'a branĉ'o de krist'an'ism'o, ekzempl'e la grek-ortodoks'ism'o, la rus-ortodoks'ism'o, eĉ tiu'j ĉi ortodoks'a'j eklezi'o'j pli mal'pli kun'labor'is). Krom'e tut'a grup'o da literatur'ist'o'j flandr'a'j kaj nederlandaj help'is polur'i la rezult'o'n.

Gerrit BERVELING

De Litovio ĝis Norvegi'o

Eŭrop'a kompani'o pri esplor'o'j de prez'o'j Pricerunner (www.pricerunner.com) konstat'is, ke en Litovio var'prez'o'j est'as la plej mal'alt'a'j en Eŭrop'o. Kiel la plej mult'e'kost'a land'o de la mond'part'o anonc'iĝ'is Norvegi'o. Tiu'n rezult'o'n la kompani'o ating'is post kompar'o de prez'o'j de 48 ĉef'a'j var'grup'o'j.

Konstat'iĝ'is, ke prez'o'j en Litovio est'as je 26 % kaj en Estoni'o je 19 % sub la eŭrop'a averaĝ'o. En Norvegi'o prez'o'j super'as la averaĝ'o'n je 21 %. Ekzempl'e, bilet'o por kin'ej'o en Briti'o kost'as 14,3 eŭr'o'j'n kaj en Litovio film'o'n vi pov'as spekt'i kontraŭ nur 3,86 eŭr'o'j. Du'on'kilo'gram'a pak'aĵ'o da makaroni'o'j en Oslo kost'as 1,63 eŭr'o'j'n kaj en Litovio 0,63 eŭr'o'j'n. En eŭrop'uni'a'j land'o'j la plej alt'a'j prez'o'j reg'as en Dani'o, kie 17 % super'as mez'um'o'n. Post'e sekv'as Svedi'o kaj Finnlando.

Prez'diferenc'o'j'n en Eŭrop'o kaŭz'as mal'sam'a'j impost'tarif'o'j, konkurenc'o en'e de land'a merkat'o, ŝancel'iĝ'o de valut'a'j kurz'o'j kaj en'spez'nivel'o. Norvegi'o, la tri'a naft'o-eksport'ant'o de la mond'o, laŭ mal'net'a en'land'a produkt'o je loĝ'ant'o est'as la du'a en Eŭrop'o post Luksemburgi'o. Litovio, kiel asert'as Pricerunner, est'as la plej mal'riĉ'a inter la dek nov'a'j membr'o'j de Eŭrop'a Uni'o.

Last

Ua mau ke ea o ka ain'a ka pono

Bjarke Nielsen demand'as (MONATO 2004/9, p. 7) ĉu ebl'e ali'land'a'j leĝ'ar'o'j komenc'iĝ'as per la fraz'o „Per la leĝ'o la land'o est'os konstru'it'a”. Pri land'a'j leĝ'ar'o'j mi ne sci'as, sed ie mi leg'is, ke la deviz'o de reĝ'o Kamehameha (kiu reg'is la Havajajn Insul'o'j'n antaŭ ties aneks'ad'o far'e de Uson'o) est'is simil'a, nom'e: Ua mau ke ea o ka ain'a ka pono (La viv'o de la land'o est'as daŭr'ig'it'a per just'ec'o). Pli'e alud'ant'e al la cit'aĵ'o el Saga'o de Njal uz'at'a kiel deviz'o de Ŝetlando, mi vol'us klar'ig'i, ke la last'a liter'o de la unu'a vort'o est'as ne normal'a „d” sed la islanda strek'it'a „ð”, kiu prononc'iĝ'as kiel la angl'a „th” en the (la artikol'o „la”). Tio'n mi fakt'e skrib'is en mi'a original'a tekst'o, sed oni ne pov'as facil'e send'i tia'j'n apart'a'j'n liter'o'j'n per'ret'e.

Garbhan MAcAOIDH

Irlando

Ne'kutim'a feri'ej'o

Ĉe la sud-okcident'a ekstrem'o de la uson'a lag'o Erio – akv'a land'lim'o inter Uson'o kaj Kanado – antaŭ'e est'is Grand'a Nigr'a Marĉ'eg'o. Somer'e sur are'o de 600 km² tie viv'is nur serpent'o'j kaj insekt'o'j, ĉef'e moskit'o'j. Tiu'sezon'e la vespert'o'j, kiu'j nokt'e ĉas'is super ĝi, prefer'is ir'i al si'a'j kavern'o'j. Vintr'e la marĉ'eg'o est'is tre danĝer'a, ĉar la tag'a akv'o'nivel'o de la apud'a lag'o Erio oft'e ŝanĝ'iĝ'is. La marĉ'eg'a glaci'o mov'iĝ'is kaj romp'iĝ'is.

Sed aŭtun'e kaj printemp'e, dum la grand'a'j migr'ad'o'j de best'o'j kaj bird'o'j, la marĉ'eg'o trans'form'iĝ'is en grand'a'n manĝ'ej'o'n. Best'o'j kaj bird'o'j, kiu'j sezon'e migr'is, halt'is tie por manĝ'i. Eĉ la migr'ant'a'j papili'o'j el speci'o „Monark'o”, kiu'j somer'um'as en Kanado kaj vintr'um'as en Meksiko, uz'is kiel halt'lok'o'j'n la insul'et'o'j'n trans la okcident'a bord'o de Erio. Cent'mil'o'j da kolomb'o'j, anas'o'j, anser'o'j, agl'o'j kaj ali'a'j bird'o'j halt'is tie por manĝ'i. Post'e ili migr'is nord'e'n aŭ sud'e'n.

Nun la marĉ'eg'o est'as plej'part'e sek'ig'it'a. Tamen bird'o'j, papili'o'j kaj insekt'o'j plu ven'as. Cent'o'j da hektar'o'j de ties are'o trov'iĝ'as sub natur'protekt'o. La sek'ig'o de la rest'int'a'j marĉ'o'j est'as leĝ'e mal'permes'it'a.

Park'o ĉe la lag'o Erio

Antaŭ ĉirkaŭ dek'o da jar'o'j la ŝtat'o Ohi'o decid'is est'ig'i park'o'n apud la best'protekt'ej'o'j. Ĝi ek'est'is tie, kie la river'o Maumee [maŭmi] trans'ir'as en golf'o'n de la lag'o Erio.

Kvankam tiu'lok'e la marĉ'et'o'j kaj ne'uz'at'a'j teren'o'j okup'as mult'e da spac'o, oni ne ŝanĝ'is la plan'o'j'n por la nov'a park'o Maumee Bay Stat'e Park. En ĝi oni konstru'is luks'a'j'n kaban'o'j'n sur beton'fost'o'j super la marĉ'et'o'j. Ek'est'is ankaŭ golf'lud'ej'o kun pli da sabl'o ol gazon'o, kun mult'a'j herb'o'j plaĝ'a'j apud'e.

Ĉe la lag'o oni konstru'is bon'kvalit'a'n hotel'o'n, kaj apud ĝi ŝip'haven'et'o'n. Est'is aranĝ'it'a'j ankaŭ du plaĝ'o'j. Unu el ili situ'as krut'e ĉe Erio, kaj la ali'a trov'iĝ'as tuj mal'antaŭ'e kaj est'as ĉe konstru'it'a naĝ'ej'o sub'ĉiel'a.

La akv'o de la river'o Maumee kutim'e mal'pli'iĝ'as ĉiu'somer'e pro mank'o de pluv'o. Kaj bakteri'o'j, apart'e de speci'o Escherichia col'i, pli'mult'iĝ'as. Tiu last'a grand'a'kvant'e mal'san'ig'as naĝ'ant'o'j'n. Kiam la bakteri'o'j mult'as kaj mal'san'ig'as hom'o'j'n, oni ferm'as la plaĝ'o'n. En la river'o ja est'as bakteri'o'j, ĉar oni ne sufiĉ'e bon'e pur'ig'as la polu'akv'o'n, ven'ant'a'n de urb'o'j, situ'ant'a'j ĉe la river'o.

La naĝ'ej'o ja uz'as pur'ig'it'a'n akv'o'n kaj oni opini'is, ke ĝi ne prezent'as danĝer'o'n por ties uz'ant'o'j. Tamen evident'iĝ'is, ke ankaŭ en ĝi est'as tro mult'e da bakteri'o'j de la jam menci'it'a speci'o. Fin'e oni konstat'is, ke la polu'akv'o de'ven'as ne de hom'o'j, sed de sovaĝ'a'j best'o'j kaj bird'o'j, kiu'j naĝ'as en'e aŭ super'flug'as ĝi'n.

Kompren'ebl'e, ne ĉiu'jar'e la nivel'o de mal'pur'ec'o sufiĉ'as, por ke oni ferm'u la naĝ'ej'o'n. Tamen se vi dezir'as naĝ'i, prefer'ind'e ven'u komenc'e de somer'o.

John GOODHAND

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de John Goodhand el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Greenpeace venk'is aŭt'o'firma'o'n Ford

La inter'naci'a medi'protekt'a mov'ad'o Greenpeace (Verd'a pac'o) dev'ig'is la uson'a'n aŭt'o'firma'o'n Ford rezign'i pri detru'o de 400 elektr'a'j aŭt'o'j. Fin'e de aŭgust'o 2004 manifestaci'is Greenpeace sur tegment'o de la ĉef'a ofic'ej'o de Ford Norvegi'o en Oslo. La medi'aktiv'ul'o'j protest'is kontraŭ plan'o'j de Ford detru'i pli ol 400 elektr'a'j'n aŭt'o'j'n Think produkt'it'a'j'n en Norvegi'o, kaj eksport'it'a'j'n al Uson'o kaj Briti'o, kiam Ford posed'is la norveg'a'n firma'o'n Think inter 1999 kaj 2003. Tiu'j aŭt'o'j est'as laŭ'leĝ'e agnosk'at'a'j por trafik'o en Eŭrop'o kaj akir'is escept'a'n rajt'o'n tri'jar'a'n vetur'i sur uson'a'j voj'o'j. Ford taks'is ke pli ekonomi'e est'us detru'i tiu'j'n aŭt'o'j'n kiam ili ne plu rajt'as uz'iĝ'i en Uson'o. Greenpeace protest'is kontraŭ detru'o de bon'a'j aŭt'o'j medi'afabl'a'j, kiu'j pov'us plu'vend'iĝ'i kaj uz'iĝ'i en la land'o, kie ili est'is konstru'it'a'j.

Publik'a'j protest'o'j de medi'aktiv'ist'o'j en la uson'a urb'o San-Francisko kaj de Greenpeace en Oslo don'is rezult'o'j'n. La norveg'a ministr'o pri transport'o ek'rilat'is kun Ford kaj tiu ĉi anonc'is, ke ili re'send'os ĉiu'j'n ankoraŭ ne'detru'it'a'j'n elektr'a'j'n aŭt'o'j'n al Norvegi'o, kie oni trov'os nov'a'j'n aĉet'ant'o'j'n. Laŭ Greenpeace, en Norvegi'o est'as long'a vic'o de interes'it'o'j pri tiu'j elektr'a'j aŭt'o'j. Ford tamen asert'as, ke tri'on'o de tiu'j aŭt'o'j est'as jam detru'it'a'j. Pri tio skeptik'as Greenpeace kaj pet'is Ford pruv'i la detru'o'j'n. Tamen la inter'naci'a medi'protekt'a mov'ad'o oficial'e kontent'as pro la decid'o'ŝanĝ'o de Ford kaj la re'send'o de la elektr'a'j aŭt'o'j al Eŭrop'o.

Claude ROUGET

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Claude Rouget el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Rub'aĵ'trafik'o

Oni konstat'is proksim'e al la alban'a'j mar'bord'o'j mal'nov'a'j'n ŝip'aĉ'o'j'n ital'a'j'n, ŝarĝ'it'a'j'n per rub'aĵ'o'j divers'spec'a'j, inkluziv'e tiu'j'n kun grand'a radioaktiv'a kaj ĥemi'a danĝer'o. Iom post'e tiu'j ŝip'aĉ'o'j subit'e mal'aper'is, sed rezult'is, ke fakt'e oni ili'n dron'ig'is en la alban'a'j'n mar'akv'o'j'n. Tio'n jam mal'kaŝ'is la ital'a ĵurnal'o Oggi (Hodiaŭ), kiu raport'is, ke proksim'e al Dubrovnik, en Kroati'o, oni halt'ig'is ŝip'aĉ'o'n kun alban'a flag'o ŝarĝ'it'a'n per 600 tun'o'j da rub'aĵ'o'j destin'it'a'j al la alban'a'j mar'bord'o'j. Laŭ inform'o'j de la menci'it'a ĵurnal'o, tiu rub'aĵ'trafik'o ekzist'as ek'de long'e, ver'ŝajn'e, laŭ inter'konsent'o de ambaŭ'land'a'j mafi'a'j grup'o'j.

Konsider'ant'e mal'ebl'a la en'konduk'o'n de tiu'j rub'aĵ'o'j en la teritori'o'n de Albanio pro ili'a grand'a kvant'o, mafi'ul'o'j aĉet'as mal'nov'a'j'n ŝip'aĉ'o'j'n kaj vojaĝ'ig'as ili'n en Italion, kie ili est'as ŝarĝ'it'a'j per rub'aĵ'o'j. Ne tem'as pri simpl'a'j urb'a'j for'ĵet'aĵ'o'j, administr'at'a'j de ital'a'j urb'a'j konsil'ant'ar'o'j, sed pri industri'a'j aŭ komerc'a'j rub'aĵ'o'j, sekv'aĵ'o'j de privat'a ag'ad'o en Italio, kies mal'aper'ig'o mult'e'kost'as tie. Oni ne aŭdac'as far'i tio'n en la ital'a'j mar'akv'o'j, ĉar ili est'as relativ'e bon'e gard'at'a'j kaj kontrol'at'a'j, sed sukces'e far'as tio'n en la alban'a'j, kiu'j eĉ sen tio est'as relativ'e grav'e polu'it'a'j pro kia ajn rub'aĵ'o, inkluziv'e de plast'aĵ'o'j tre danĝer'a'j kaj kancer'ig'a'j.

Bardhyl SElim'i

Kiom varm'eg'a est'as la infer'o?

Du scienc'ist'o'j el'don'is ŝajn'e serioz'a'n raport'o'n kaj konklud'is, ke infer'o brul'as je 445 grad'o'j celsi'a'j. Jorge Mir'a Perez kaj José Vin'a, fizik'ist'o'j en la Universitat'o de Santiag'o de Compostela en Hispanio, uz'is la Bibli'o'n por determin'i la varm'ec'o'n de ĉiel'o kaj infer'o. Ili el'trov'is, ke ankaŭ ĉiel'o est'as diabl'e varm'eg'a, 232 grad'o'j.

Por el'trov'i la infer'a'n temperatur'o'n la scienc'ist'o'j uz'is la libr'o'n Apokalips'o de sankt'a Johano: la ne'kred'ant'o'j est'as „ĵet'it'a'j en la fajr'a'n lag'o'n ... la lag'o'n fajr'a'n kaj sulfur'a'n”. Do, la temperatur'o de infer'o est'as je la bol'grad'punkt'o de sulfur'o, nom'e je 445 celsi'a'j grad'o'j.

La scienc'ist'o'j eĉ konsult'is la episkop'o'n de Madrido por konfirm'i, ke ili'a'j interpret'ad'o'j de la bibli'a'j vort'o'j est'is ĝust'a'j. Pri la temperatur'o de la ĉiel'o ili leg'is la vort'o'j'n de Jesaja, kiu pri'skrib'as la bril'eg'o'n de la sun'o kaj la lun'o tiel: „La lum'o de la lun'o est'os tiel bril'a kiel la sun'o, kaj la lum'o de la sun'o est'os sep'obl'a”, do 232 grad'o'j.

Demand'o en universitat'a ekzamen'o

En la Universitat'o de Oklahom'o (Uson'o), jen la fin'a demand'o en ekzamen'o por student'o'j de kemi'a inĝenier-art'o: „Ĉu la infer'o est'as ekzo'termik'a aŭ endo'termik'a? Sub'ten'u vi'a'n respond'o'n per pruv'o.”

Nur unu student'o serioz'e prov'is la demand'o'n. Li skrib'is: „Unu'e ni dev'as postul'i, ke, se ekzist'as anim'o'j, tiu'j dev'as hav'i mas'o'n. Post'e, ni dev'as demand'i pri la nombr'o de anim'o'j, kiu'j en'ir'as infer'o'n, kaj la nombr'o de tiu'j, kiu'j for'ir'as el infer'o. Ni cert'e pov'as supoz'i, ke, se anim'o en'ir'as la infer'o'n, tiu ne for'ir'as; do, neni'u anim'o for'ir'as. Pri kiom da anim'o'j en'ir'as la infer'o'n, ni dev'as ekzamen'i la divers'a'j'n religi'o'j'n.”

„Iu'j el la religi'o'j asert'as, ke, se vi ne est'as membr'o de ili'a religi'o, vi ja en'ir'as infer'o'n. Ĉar trov'iĝ'as pli ol unu religi'o, tial ni pov'as supoz'i, ke ĉiu'j hom'o'j, kaj tial ĉiu'j anim'o'j, ir'as al infer'o. Tial, la nombr'o de anim'o'j konstant'e pli'grand'iĝ'as. Do, ni konsider'u la rapid'ec'o'n de la ŝanĝ'o de volumen'o de infer'o. La regul'o de Boyle asert'as, ke, por ke la temperatur'o kaj prem'o en infer'o rest'u sam'a'j, neces'as, ke, la proporci'o de la mas'o de anim'o'j kaj volumen'o de infer'o rest'u konstant'a”, daŭr'ig'as la student'o.

„Do: a) Se infer'o ekspansi'as pli rapid'e ol la rapid'o de anim'o'j en'ir'ant'a'j la infer'o'n, tiam la temperatur'o kaj prem'o fal'os ĝis la infer'o frost'iĝ'os aŭ b) se la infer'o ekspansi'as pli mal'rapid'e ol la rapid'o de anim'o'j en'ir'ant'a'j infer'o'n, tiam la temperatur'o kaj prem'o pli'grand'iĝ'os ĝis la tut'a afer'o liber'iĝ'as,” atent'ig'as la student'o.

Li ne pov'is decid'i pri la demand'o, sed supoz'is, ke infer'o est'as ekzo'termik'a pro li'a spert'o kun jun'ul'in'o. Dum li'a unu'a universitat'a jar'o ŝi rifuz'is seks'kun'iĝ'i kun li kaj li neniam post'e sukces'is. Ŝi est'is dir'int'a: „Est'os mal'varm'a tag'o en infer'o antaŭ ol mi dorm'os kun vi!”

QED!¹

Vilĉjo SIMCOCK

1. Quod erat demonstrandum! (latin'a: Kio est'is demonstr'end'a!)

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Vilĉjo Simcock el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Eŭrop'a Komision'o konfirm'it'a

Kun grand'a pli'mult'o de 449 por'a'j, 149 kontraŭ'a'j kaj 82 si'n'de'ten'a'j voĉ'o'j la Eŭrop'a Parlament'o sub'ten'is mez'e de novembr'o la nov'a'n Eŭrop'a'n Komision'o'n sub la gvid'o de ĝi'a prezid'ant'o José Manuel Durão Barroso. Sekv'e la 25-kap'a komision'a kolegi'o pov'is ek'pren'i si'a'n labor'o'n la 22an de novembr'o.

Teori'e la nov'a Komision'o est'u en'posten'iĝ'int'a laŭ kutim'o la 1an de novembr'o, sed supoz'at'a mank'o de fid'o flank'e de la Eŭrop'a Parlament'o, kiu dev'as konfirm'i la Komision'o'n kiel tut'o'n, ig'is Barroso re'tir'i last'moment'e en oktobr'o si'a'n person'ar'a'n propon'o'n.

Konservativ'a'j vid'punkt'o'j

La Parlament'o precip'e kontraŭ'is la nom'um'o'n de ital'a ministr'o Rocco Buttiglione, kiu dum la parlament'a diskut'ad'o sur'tabl'ig'is tre konservativ'a'j'n vid'punkt'o'j'n pri gej'ec'o kaj la rol'o de la vir'in'o'j. Sekv'e inter'parti'a koalici'o de social'demokrat'o'j, verd'ul'o'j kaj liberal'ul'o'j publik'e postul'is, ke Barroso re'tir'u la nom'um'o'n de Buttiglione, ĉar ali'okaz'e la Parlament'o ne pov'us konfirm'i la tut'a'n Komision'o'n.

La unu'a'n foj'o'n en si'a histori'o la Parlament'o tia'manier'e sukces'is ŝanĝ'ig'i la konsist'o'n de Komision'o. Observ'ant'o'j koment'as tiu'n event'o'n pli'a paŝ'o al parlament'iĝ'o de la eŭrop-uni'a sistem'o. Ne nur Buttiglione el'fal'is el la unu'a nom'um'it'a komision'o, sed ankaŭ la latvino Ingrida Udre pro subvenci'a'j mal'regul'aĵ'o'j est'is prem'it'a al rezign'o.

Mark'o Naoki LINS

Ĉu Eŭrop'a Uni'o far'iĝ'as milit'em'a?

La membr'o'ŝtat'o'j de Eŭrop'a Uni'o (EU) decid'is en novembr'o trans'form'i si'a'n sekur'ec- kaj defend'o-politik'o'n. Jam ven'ont'jar'e la unu'a el 13 t.n. batal'grup'o'j est'u aktiv'ig'ebl'a. Tiu'j grup'o'j est'u la baz'o de eŭrop'a inter'ven'arme'o.

Precip'e la grand'a'j EU-ŝtat'o'j favor'is koncept'o'n de rapid'eg'e mov'ebl'a'j trup'o'j. Dum du jar'o'j 15 000 soldat'o'j est'u rekrut'ig'it'a'j por tiu trup'ar'o, kies unu'a cel'o est'as pac'ig'i konflikt'region'o'j'n. „Tio montr'as la signif'o'n, kiu'n oni atribu'as al la defend'o'politik'o”, ĝoj'as EU-komisi'it'o por ekster'a'j afer'o'j Javier [ĥabjér] Solan'a. Ankaŭ reprezent'ant'o de la nederlanda EU-prezid'ec'o kontent'as: „Tiel ni pli bon'e pov'os re'ag'i al la tut'mond'a'j defi'o'j.” Kun tiu decid'o la eŭrop'a sekur'ec- kaj defend'o-politik'o ricev'as unu'a'foj'e konkret'a'n form'o'n.

Fort'e arm'it'a'j soldat'o'j

Batal'grup'o konsist'as el 1500 fort'e arm'it'a'j soldat'o'j. En maksimum'e du semajn'o'j tiu'j grup'o'j kadr'e de UN-operaci'o'j est'u send'ebl'a'j al region'o'j ĉie en la mond'o, kiu'j'n traf'is subit'a kriz'o, kaj ili pov'u tie rest'i dum maksimum'e kvar monat'o'j. Ebl'a'j engaĝ'iĝ'o'j est'as difin'it'a'j per la „Petersburgaj task'o'j”, nom'e konflikt'prevent'o, dev'ig'o al pac'o aŭ human'ec'a'j help-engaĝ'iĝ'o'j. Kvar tia'j unu'o'j est'u ĉiam aktiv'ig'ebl'a'j, por ke du operaci'o'j pov'u est'i real'ig'at'a'j sam'temp'e.

Franci'o, Italio, Briti'o kaj Hispanio eksped'os propr'a'n batal'unu'o'n. La ali'a'j batal'grup'o'j est'os plen'ig'it'a'j per soldat'o'j el ali'a'j EU-ŝtat'o'j. Nom'e de la nederlanda EU-prezid'ec'o la nederlanda ministr'o Henk Kamp deklar'is, ke la EU-batal'unu'o'j est'os komplement'a'j al la re'ag'unu'o'j de NATO por evit'i kre'o'n de du'obl'a'j struktur'o'j. Ankaŭ la neŭtral'a'j EU-ŝtat'o'j Aŭstrio kaj Finnlando part'o'pren'as la koncept'o'n, sam'e kiel la NATO-ŝtat'o Norvegi'o, kiu ne membr'as en EU.

Kriz'o'region'o'j

Solan'a jam pas'int'jar'e atent'ig'is kaj pet'is la membr'o'ŝtat'o'j'n, ke ili atent'u ne nur pri la star'ig'o de milit'a'j re'ag'trup'o'j, sed ankaŭ pri sufiĉ'e da polic'a'j kaj administr'a'j fort'o'j por eventual'a send'o al kriz'o'region'o'j. Krom'e bon'e progres'as star'ig'o de komun'a EU-agent'ej'o por arm'ad'a'j afer'o'j.

Solan'a, kiu far'iĝ'os la unu'a EU-ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, kiam la EU-konstituci'o est'os ratif'it'a, jam plan'as por tiu temp'o. Jam decid'it'a est'as star'ig'o de diplomat'a serv'o propr'a al la Uni'o, kiu pov'os ampleks'i ĝis 7000 hom'o'j'n. Konflikt'o'j jam antaŭ'vid'ebl'as inter la Eŭrop'a Komision'o kaj la Konsili'o de EU, ĉar Solan'a reprezent'os ambaŭ organ'o'j'n kaj est'os tre potenc'a sub la nov'a konstituci'o, ĉar li respond'ec'as krom pri la ekster'land'a politik'o ankaŭ pri komerc'o kaj evolu'ig'o.

La serv'o konsist'os el ofic'ist'o'j de la Komision'o kaj el la membr'o'ŝtat'o'j kaj est'u star'ig'ot'a antaŭ la fin'o de 2006. Ĉi-moment'e la EU-membr'o'ŝtat'o'j hav'as 600 ambasad'o'j'n, dum la Komision'o hav'as pli ol 100 delegaci'o'j'n en la tut'a mond'o.

Mark'o Naoki LINS

Suplement'o al ekonomi'a'j termin'ar'o'j

Dank'e al profesor'o Wolfgang Pieper [piper], kiu met'is la font'a'j'n material'o'j'n je dispon'o, Hans Wiersch [virŝ] kre'is bors'a'n termin'ar'o'n kvin'lingv'a'n (german'a'n, angl'a'n, esperant'a'n, franc'a'n, nederland'an). Ĝi help'os egal'e fak'ul'o'j'n kaj ne'special'ist'o'j'n trov'i bon'a'n tra'rigard'o'n de termin'o'j el kamp'o de bors'a negoc'ad'o. La aŭtor'o opini'as, ke ĉi tiu termin'ar'o est'as suplement'o al la ekzist'ant'a'j termin'ar'o'j pri ekonomik'o, i.a. al Inter'naci'a komerc'a-ekonomik'a vort'ar'o en naŭ lingv'o'j (IKEV), el'don'it'a de Kluwer en 1975.

La termin'ar'o est'as divid'at'a en du baz'a'j'n part'o'j'n: unu'e indeks'o, en kiu la termin'o'j est'as alfabet'e vic'ig'it'a'j (laŭ la german'a lingv'o) de numer'o'j 0001 ĝis 0987, kaj du'e alfabet'a'j vic'o'j de termin'o'j el la unu'op'a'j lingv'o'j. Wiersch ne sekv'is la oft'a'n manier'o'n en la fak'a'j termin'ar'o'j, ke substantiv'o est'as la baz'o de ord'ig'o de noci'o'j. Pov'as est'i ankaŭ adjektiv'o, adverb'o aŭ verb'o. Ne ŝat'ant'e kun'met'aĵ'o'j'n, la aŭtor'o evit'as tiu'n form'o'n de vort'farad'o.

Al unu'op'a termin'o oft'e korespond'as plur'a'j termin'o'j en la respektiv'a'j lingv'o'j. La nombr'o de termin'o'j laŭ la lingv'o'j est'as jen'a: german'a 1208, angl'a 1793, Esperant'o 1203, franc'a 1440 kaj nederlanda 1176. Fin'fin'e ekzist'as nur 987 termin'o'j kun unu aŭ plur'a'j sinonim'a'j termin'o'j. Tio tre bon'e montr'as la problem'o'j'n de sinonim'o'j kaj termin'o'j kun plur'a'j signif'o'j kaj la grad'o'n de preciz'ec'o en la divers'a'j lingv'o'j.

Ekzempl'e, sub 0357 est'as en la german'a la termin'o'j Durchschnittskurs; Mittelkurs kaj sub 0624 est'as la german'a vort'o Kursdurchschnitt. Por ambaŭ est'as en Esperant'o „mez'a kurz'o”. Ankaŭ la ali'a'j lingv'o'j hav'as la sam'a'j'n vort'o'j'n. Tamen, en ekonomik'a praktik'o ekzist'as averaĝ'a kurz'o kalkul'it'a el unu'op'a'j kurz'o'j (po tag'o, monat'o, ktp.), ekzist'as aĉet(ist)aj kaj vend(ist)aj kurz'o'j, inklud'e averaĝ'a'j'n tiu'spec'a'j'n kurz'o'j'n, kaj averaĝ'a kurz'o inter tiu'j du spec'o'j kiel mez'a kurz'o. Ekzist'as ankaŭ averaĝ'a'j mez'a'j kurz'o'j (po tag'o, po monat'o – kalkul'it'a'j ekzempl'e por tut'a jar'o). Est'as bon'e akcent'i la diferenc'o'n inter averaĝ'a kaj mez'a kurz'o.

Ekzempl'o'j pri evit'end'a uz'o est'as „aĝiot'ad'o” kaj „kvot'o”. Sub 0019 est'as nur esperant'a termin'o „aĝiot'ad'o”, sed sub 0074 krom „aĝiot'ad'o” est'as „spekul'ad'o pri akci'o'j” kaj sub 0243 „bors'a spekul'ad'o”. Sub 0228 est'as „kvot'o” kaj „kurz'a not'o”, sub 0636 nur „kvot'o” kaj sub 0660 krom „kvot'o” ankaŭ „kurz'a valor'o”. Est'as problem'o ekzempl'e kiam sub 0185 termin'o „kurz'a not'o” inter'miks'iĝ'as kun „bors'a bulten'o de la makler'ist'o'j” kaj „oficial'a bors'a kvot'o”. Sub 0212 est'as „kvot'a valor'o” kaj „kurz'a valor'o”. Ĉu tio est'as por la pli'riĉ'ig'o de lingv'o aŭ ĉu pro tio ek'est'as ne'neces'a'j komplik'aĵ'o'j?

Sen'dub'e, malgraŭ la akcent'it'a'j mal'facil'aĵ'o'j kaj mank'o'j, la Bors'a termin'ar'o kvin'lingv'a est'as grand'a kontribu'o al la fak'a termin'ologi'o pri ekonomik'o kiel praktik'a aktiv'ec'o kaj ekonomik'o kiel scienc'o kaj komerc'o. Ĝi util'os ne nur al Esperant'o-parol'ant'o'j, sed eĉ al uz'ant'o'j de ali'a'j lingv'o'j. La termin'ar'o efektiv'ig'as rol'o'n de lingv'a kompar'ad'o kaj gajn'as pli larĝ'a'n signif'o'n. Kvankam mank'o'j ekzist'as, bon'a kritik'o est'as rimed'o por pli'bon'ig'o de tiu fak'a labor'o. La el'don'ist'o atend'as propon'o'j'n por pli'bon'ig'o, sed ni esper'as ankaŭ kritik'a'n analiz'o'n flank'e de la aŭtor'o.

Zlatko HINŠT

Hans Wiersch: Bors'a termin'ar'o kvin'lingv'a. Komun'a el'don'o de IKEF, Flandr'a Esperant'o-Lig'o kaj Esperant'o 3000, Leuven/Antwerpen, 2004. 138 paĝ'o'j glu'e bind'it'a'j. ISBN 90-77066-01-2.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Zlatko Hinšt el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Mizer'a statistik'o

Ŝrump'as la litova loĝ'ant'ar'o: dum la jar'o'j de la re'sen'de'pend'iĝ'o (ek'de 1990) el'migr'is ĉirkaŭ 250 000 hom'o'j kaj krom'e mal'kresk'is la nask'o'kvant'o. Pro tio en 2005 la reg'ist'ar'o lanĉ'as nov'a'n strategi'o'n por halt'ig'i el'migr'ad'o'n, kiu koncern'as ne nur intelekt'ul'o'j'n, sed ankaŭ t.n. mizer'migr'ant'o'j'n, kiu'j kontraŭ'leĝ'e labor'as ekster'land'e, iu'foj'e pro sen'esper'a situaci'o en la hejm'land'o.

Pro el'migr'ad'o Litovio perd'as labor'fort'o'n kaj precip'e alt'e kvalifik'it'a'j'n hom'o'j'n. La reg'ist'ar'o esper'as, ke la labor'migr'ad'o el la land'o mal'kresk'os pro kre'ad'o de labor'lok'o'j, alt'ig'o de salajr'o'j kaj pro pli'bon'ig'o de soci'a asekur'o por sen'labor'ul'o'j, precip'e por ge'jun'ul'o'j. En oktobr'o 2004 loĝ'is en Litovio 3 432 100 person'o'j.

Last

Sankt'ul'o'j

Dum 26 jar'o'j pap'o Johano Paŭlo 2a nom'um'is 464 sankt'ul'o'j'n; pli ol la nombr'o kiu'n kre'is ĉiu'j ali'a'j pap'o'j kun'e de post 1625. Li ankaŭ beat'ig'is 1340 hom'o'j'n; beat'ig'o est'as la stadi'o antaŭ sankt'ec'o.

Dum preskaŭ ĉiu vojaĝ'o ekster'land'e'n, la pap'o sankt'ig'as aŭ beat'ig'as – kiel donac'o – lok'a'n person'o'n. Cent prelat'o'j labor'as kiel promoci'ist'o'j, kaj kampanj'as por eventual'a'j est'ont'a'j sankt'ul'o'j. La pontifik'o esper'as, ke la modern'a rom'katolik'o mem model'iĝ'as laŭ la nov'a lok'a sankt'ul'o. Sed kritik'ist'o'j mal'konsent'as, kaj kred'as, ke la eklezi'o kondut'as kiel kompani'o, kiu reklam'as produkt'o'n. La ital'a ĵurnal'o, Il Foglio, antaŭ ne'long'e skrib'is: „Ŝajn'as, ke kanoniz'ad'o ne plu tem'as pri individu'a'j kandidat'o'j, sed pri la grup'o kiu propagand'as kandidat'o'n.”

Ŝajn'as, ke la procez'o kelk'foj'e hav'as politik'a'n flank'o'n. Antaŭ kvar jar'o'j 120 ĉin'a'j martir'o'j far'iĝ'is sankt'ul'o'j. La kontraŭ-komun'ism'a pap'o far'is tio'n je la 1a de oktobr'o, la ĉin'a naci'a tag'o, kaj Pekino, kiu ne agnosk'as la aŭtoritat'o'n de Vatikan'o, atak'is la ag'o'n de la pap'o, kiu intenc'as „glor'i imperi'ism'o'n”.

La nepr'a kondiĉ'o por far'iĝ'i sankt'ul'o est'as la efektiv'ig'ad'o de mirakl'o'j; nur unu mirakl'o neces'as por beat'ig'o. Sed ne ĉiu'j mirakl'o'j aspekt'as spektakl'a'j: Karl 1a, la last'a imperi'estr'o de la Aŭstr'o-Hungar'a Imperi'o, re'san'ig'is la varik'a'j'n vejn'o'j'n de monaĥ'in'o. Kiam la pap'o beat'ig'is li'n en oktobr'o, est'is bru'kri'ad'o en li'a propr'a land'o; kritik'ist'o'j atent'ig'is la pap'o'n pri la fakt'o, ke la arme'o de la imperi'estr'o uz'is venen'gas'o'n dum la unu'a mond'milit'o.

Farad'o de sankt'ul'o est'as mult'e'kost'a. Monsinjor'o Oscar Sanchez Barb'a, unu el la prelat'o'j labor'ant'a'j kiel promoci'ist'o'j, taks'as por mal'grand'a ceremoni'o kost'o'n de 20 000 eŭr'o'j. Sed la grandioz'o de la ceremoni'o por grav'a kandidat'o pov'as kost'i 700 000 eŭr'o'j'n. Inter'temp'e la Kongregaci'o est'as tre okup'it'a pri 3000 kaz'o'j, kaj mil'o'j est'as en la prepar'a faz'o.

W. H. SIMCOCK

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de W. H. Simcock el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Pled'o por mond'civit'an'a parti'o

Komenc'e de nov'a jar'o konven'as rigard'i antaŭ'e'n kaj demand'i, kiel ebl'e evolu'os ni'a mond'o sur'fon'e de ekonomi'a'j kaj soci'a'j kriz'o'j, kiu'j kapt'is vast'a'j'n part'o'j'n de la ter'glob'o – ne'last'e pro daŭr'ant'a tut'mond'iĝ'o. Per ĝi intenc'is profit'i precip'e la tiel nom'at'a „unu'a mond'o”, do la industri'a'j land'o'j kun Uson'o ĉe'pint'e. Sed ĝust'e la pas'int'a jar'o montr'is, ke tio ne okaz'as aŭtomat'e kaj ke riĉ'a'j hom'o'j en riĉ'a'j land'o'j ne nur gajn'as sed part'e ankaŭ perd'as, kvankam ne tiel drast'e kiel hom'o'j en la tri'a mond'o. Ekzempl'e por german'o'j, kiu'j dum jar'dek'o'j fart'is bon'e dank'e al la iam'a „ekonomi'a mirakl'o”, est'as ŝok'o, ke nun ili dev'as paŝ'o'n post paŝ'o akcept'i restrikt'o'j'n, person'a'j'n perd'o'j'n de en'spez'o'j, redukt'o'j'n en publik'a'j kaj precip'e social'a'j serv'o'j, ke ili perd'as posten'o'j'n kaj ke por ili'a'j infan'o'j perspektiv'o'j ne est'as tre promes'plen'a'j.

„Tut'mond'iĝ'u mem!”

Kio'n al ili propon'as kaj konsil'as fak'ul'o pri tut'mond'iĝ'o? „Jun'a'j hom'o'j sukces'os en tut'mond'ig'it'a soci'o, se ili mem tut'mond'iĝ'as, do lern'as plur'a'j'n lingv'o'j'n kaj ir'as ekster'land'e'n. Oni far'u la propr'a'n em'o'n al kler'iĝ'o, do tio'n kio'n oni ver'e vol'as, centr'o de si'a'j klopod'o'j,” dir'as soci'olog'o Ulrich Beck [ulriĥ bek], profesor'o en Munkeno kaj docent'o de Londona Lern'ej'o de Ekonomik'a kaj Politik'a Scienc'o'j. Li'a libr'o Kio est'as tut'mond'iĝ'o? furor'is kaj est'as traduk'it'a en 35 lingv'o'j'n. Rilat'e al Germanio li kritik'as politik'ist'o'j'n, kiu'j vol'as sugesti'i al civit'an'o'j, ke per kelk'a'j impost're'form'o'j oni pov'us re'gajn'i bon'fart'o'n. Li nom'as tio'n „du'on'mensog'o'j”, ĉar ne ebl'as el ŝrump'ant'a'j salajr'o'j el'tir'i pli'a'j'n impost'o'j'n.

Beck postul'as, ke precip'e trans'naci'a'j kompani'o'j ne en'kas'ig'u ĉiu'j'n gajn'o'j'n sed re'don'u part'o'n al la soci'o. Li klar'ig'as, ke labor'lok'o'j en produkt'ant'a industri'o far'iĝ'os pli kaj pli mal'mult'a'j en industri'a'j land'o'j (oni produkt'as mal'pli kost'e en tri'a'mond'a'j land'o'j) kaj ke tial hom'o'j en la unu'a mond'o dev'as akcept'i mal'pli alt'a'j'n salajr'o'j'n kaj ali'a'j'n posten'o'j'n. Li propon'as ke ili zorg'u, ekzempl'e, pri handikap'it'o'j aŭ help'u en medi'protekt'ad'o kaj por tia labor'o ricev'u salajr'o'n redukt'it'a'n. „Mi imag'as ekzempl'e, ke inĝenier'o dum unu jar'o fleg'as handikap'it'o'j'n kaj post'e re'ir'os al si'a profesi'o.” Li nom'as tio'n „civit'an'a labor'o” kaj propon'as, ke mult'naci'a'j konzern'o'j subvenci'u tia'j'n labor'lok'o'j'n, kio por ili ja est'us bon'a reklam'o.

Nur tri procent'o'j profit'as

Invers'e ali'a fak'ul'o postul'as, financ'e ŝarĝ'i ĉiu'n industri-entrepren'o'n, kiu fort'e polu'ad'as la medi'o'n. La futur'olog'o Franz Josef Radermacher [franc jozef rádermaĥer] krom'e postul'as, ke ankaŭ por tut'mond'a'j financ-komerc'o'j oni dev'us pag'i impost'o'j'n. Laŭ li est'as la inter'naci'e ag'ant'a'j entrepren-konsil'ist'o'j, financ-analiz'ist'o'j, invest-bank'ist'o'j kaj precip'e tiu'j hom'o'j, kiu'j jam est'as riĉ'a'j (akci'ul'o'j kaj kapital'ist'o'j), kiu'j aparten'as al tiu'j tri procent'o'j, kiu'j precip'e profit'as pro tut'mond'iĝ'o. Se ili just'e pag'us impost'o'j'n, oni pov'us per tiu mon'o financ'i invest-projekt'o'j'n en la sud'a hemisfer'o. Por tio li koncept'is model'o'n de mond'vast'a ekologi-social'a merkat-ekonomi'o, kiu est'as „alternativ'o al la tut'glob'a liber'merkat'a radikal'ism'o, kiu mal'riĉ'ig'as la glob'o'n, detru'as la medi'o'n kaj est'ig'as mal'am'o'n inter la kultur'o'j”.

La futur'olog'o kaj membr'o de Klub'o de Romo asert'as, ke tiel gajn'us ankaŭ la unu'a mond'o, kiu pro kresk'ant'a'j viv'nivel'o'j kaj salajr'o'j en tri'a mond'o de'nov'e far'iĝ'us konkurenc-kapabl'a. Li kritik'as, ke transport'ad'o nun'temp'e est'as tro mal'kost'a, pro kio oni trans'ig'as produkt'ej'o'j'n el okcident'a'j land'o'j al tri'a'mond'a'j. „Mi ne kompren'as, ke flug-kerosen'o est'as sen'impost'a.” Li avert'as: se oni ne real'ig'as tiu'n nov'a'n mond'koncept'o'n, la mond'o spert'os katastrof'o'n kaj far'iĝ'os „nov'hegemoni'a kaj merkat-radikal'a”.

Sed kiu pov'us evit'i tio'n, kiu pov'us real'ig'i tia'j'n plan'o'j'n kaj projekt'o'j'n, se la nun'a'j reg'ist'ar'o'j tut'mond'e propagand'as nur la kapital'ism'a'n model'o'n de tut'mond'iĝ'o? Beck propon'as fond'i mult'naci'a'j'n „mond'civit'an-parti'o'j'n”. Ebl'e bon'a ide'o, sed kiel funkci'u tiu'j parti'o'j sen komun'a neŭtral'a lingv'o? Li ja pled'as por lern'ad'o de plur'a'j lingv'o'j, sed ĉu li ne konsci'as ke ankaŭ tio kost'as enorm'e, ke oni dev'as terur'e disip'i mon'o'n por lern'i la uson'a'n, la lingv'o'n de tut'mond'iĝ'o? Tiu'j'n miliard'o'j'n oni pov'us mult'e pli bon'e invest'i laŭ la skiz'it'a'j projekt'o'j. Mond'civit'an'a parti'o pov'as funkci'i nur, se ĉiu'j membr'o'j ĉie en la mond'o pov'as kun'ag'i sur ver'e demokrat'a baz'o, kun sam'a'j rajt'o'j kaj premis'o'j, inter kiu'j unu el la plej grav'a'j est'as lingv'a egal'ec'o. Sen komun'a neŭtral'a lingv'o tia parti'o rest'as nur bel'a rev'o, eĉ utopi'o.

Stefan MAUL

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Histeri'o

Ĉu ankaŭ en vi'a land'o oni ĉiu'n foj'o'n re'ag'as tiel histeri'e, kiam aper'as nov'a'j rezult'o'j de Pis'a, tiu inter'naci'a kompar'ad'o pri sci'o'j de lern'ant'o'j? En Germanio fin'e de la pas'int'a jar'o, kiam oni publik'ig'is la plej freŝ'a'j'n ek'kon'o'j'n, de'nov'e ek'is sen'fin'a'j disput'o'j pro la fakt'o, ke la german'a'j lern'ant'o'j en la list'o aper'as nur en sub'a'j rang'o'j. Kia katastrof'o, ke „la land'o de poet'o'j kaj pens'ul'o'j” ne gajn'as la unu'a'n pozici'o'n kiel Finnlando! Politik'ist'o'j tiu'j kaj ali'a'j postul'as jen ŝanĝ'i la struktur'o'n de instru'ad'o jen renvers'i la tut'a'n sistem'o'n jen adopt'i la finn'a'n metod'o'n.

Post la aper'o de antaŭ'a Pis'a-rezult'o plur'nombr'e german'a'j politik'ist'o'j pilgrim'is al Finnlando por stud'i ties sistem'o'n. Kio'n ili trov'is? Ne nur, ke tie oni el'spez'as por lern'ant'o du'obl'e tiom da mon'o, kiom en Germanio, sed ankaŭ ke en tiu mal'grand'a land'o la soci'o est'as mult'e pli homogen'a ol en Germanio. En Finnlando probabl'e mal'mult'a'j turk'a'j infan'o'j trov'iĝ'as en lern'ej'o'j, en Germanio en iu'j klas'o'j ili est'as pli mult'a'j ol german'o'j (krom'e est'as mult'a'j ali'naci'a'j infan'o'j). Do, ili konklud'is, oni tut'e ne pov'as kompar'i la du land'o'j'n – sed ja ĝust'e tio'n far'as Pis'a! Mi'n amuz'as tio, ĉar jen bon'eg'a ekzempl'o por bluf'o'j de statistik'o.

Kurioz'e, eĉ en Germanio mem oni ne pov'as ver'e kompar'i: lern'ant'o'j en sud'a part'o (Bavari'o) est'as proksim'um'e tiel bon'a'j kiel finn'a'j, en nord'a Germanio ili sci'as konsider'ind'e mal'pli mult'e. Des pli, kiel oni pov'as kompar'i lern'ant'o'j'n en Korei'o kun tiu'j en Uson'o, lern'ant'o'j'n en Japani'o kun tiu'j en Pollando? En'tut'e ŝajn'as al mi, ke plej mal'bon'e oni kompar'as kultur'a'j'n afer'o'j'n, kiu'j baz'iĝ'as sur jar'cent'a'j tradici'o'j soci'a'j. Ĉe Pis'a oni kompar'as ne nur pir'o'j'n kun pom'o'j sed oft'e kun banan'o'j ...

Ĉu do Pis'a est'as tut'e sen'util'a? Probabl'e ne, ĉar en tia esplor'ad'o oni el'trov'as kelk'a'j'n mank'o'j'n de iu'j sistem'o'j kaj ebl'e jes pov'as lern'i unu de ali'a. Sed histeri'o ne taŭg'as por respond'i al la rezult'o'j. Se lern'ant'o'j en iu land'o ne sci'as tiom kiom ili'a'j sam'aĝ'ul'o'j en ali'a'j land'o'j, tio ver'e ne grav'as. Mult'e pli grav'as, ke oni eduk'as infan'o'j'n kiel infan'o'j'n kaj ne dres'as ili'n kiel elefant'o'j'n en cirk'o, ĉu ne?

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Prezid'ant'ar'o pac'a

Cel'e al pac'o renkont'iĝ'is komenc'e de decembr'o en Tiran'o, Albanio, kvin balkanaj prezid'ant'o'j, nom'e tiu'j de Serbi'o-Montenegro, de Bosnio-Hercegovin'o, de Makedonio, de Bulgario kaj de Kroati'o.

La gast'ig'ant'o, la alban'a prezid'ant'o Alfred Moisiu, raport'is pri la „inter'etn'a kaj inter'religi'a dialog'o kiel grav'a faktor'o por stabil'ec'o kaj progres'o en sud-orient'a Eŭrop'o”. Svetozar Marković (Serbi'o-Montenegro) deklar'is inter'ali'e, ke land'lim'o'j rest'u nur en libr'o'j pri histori'o, ke respond'ec'o pri milit'o'j est'as ja io individu'a, krom'e, ke pri Kosovo ind'as dialog'i. Kun'diskut'is ankaŭ la ĝeneral'a direktor'o de Unesk'o Koichiro Matsuura kaj la prezid'ant'o'j Paravac (Bosnio-Hercegovin'o), Parvanov (Bulgario), Mesić (Kroati'o) kaj Crvenkovski (Makedonio). Ĉe'est'is ankaŭ la norveg'a ĉef'ministr'o.

Bardhyl SElim'i

Jen la tub-er'o

Pro la diferenc'o inter prez'o'j en najbar'a'j land'o'j invent'em'ul'o'j el'pens'is divers'a'j'n rimed'o'j'n por kontraband'i var'o'j'n. Ekzempl'e, lim'gard'ist'o'j en Litovio mal'kovr'is antaŭ ne'long'e pli ol tri-kilo'metr'a'n sub'akv'a'n kaj sub'ter'a'n elast'a'n tub'o'n, kiu komenc'iĝ'is en najbar'a Belorusio. Tia'manier'e krim'ul'o'j intenc'is kontraband'i alkohol'aĵ'o'j'n.

Ofic'ist'o'j trov'is la tub'o'n je profund'o de proksim'um'e unu metr'o en la river'et'o Narkunka, kiu flu'as el Litovio al Belorusio. Ili komenc'is tir'i kaj apenaŭ pov'is kaŝ'i si'a'n mir'o'n pri la labor'o neces'a por konstru'i tiu'n „vejn'o'n”. La tub'o, kaŝ'it'a sub la lemn'o'j, est'is fiks'it'a per fer'a'j stang'o'j ĉ. 40 cm long'a'j; sub kamp'o'j la tub'o est'is kaŝ'it'a je profund'o de ĉ. 10 cm. Ĝi eĉ sub'ir'is lok'a'j'n voj'o'j'n kaj fin'fin'e ating'is loĝ'ej'o'n en apud'lim'a urb'et'o.

Lim'gard'ist'o'j raport'is, ke tiu ĉi est'as la du'a foj'o, ke kontraband'ist'o'j prov'is tiel transport'i alkohol'aĵ'o'j'n el Belorusio al Litovio.

Last

Dolĉ'aĵ'o'j mal'dolĉ'a'j

Antaŭ ne'long'e la urb'estr'o de Romo, Walter Veltroni, decid'is star'ig'i ŝtat'a'n muze'o'n de dolĉ'aĵ'o'j ĝust'e en la dom'o-muze'o de Skanderbeg, la naci'a hero'o de Albanio, ĉe la plac'o Albania, proksim'a al la Kolose'o-amfiteatr'o.

En 1461 la pap'o invit'is Skanderbeg al Romo post sukces'a rezist'ad'o kontraŭ otoman'a'j arme'o'j, kiu'j minac'is okcident-eŭrop'a'n civilizaci'o'n. La pap'o nom'is Skanderbeg „atlet'o de krist'an'ism'o”. Honor'e al la alban'o ital'o'j star'ig'is Skanderbeg-monument'o'n kaj nom'is la dom'o'n, kie tra'nokt'is la hero'o, „Palac'o de Skanderbeg”.

Sed nun la urb'estr'o ordon'is, ke la dom'o trans'form'iĝ'u al muze'o de dolĉ'aĵ'o'j de Italio. Ver'e mal'dign'a ag'o. Alban'o'j, loĝ'ant'a'j en Italio, kaj eĉ nask'iĝ'int'a'j tie (ek'de la 15a jar'cent'o en Italion fuĝ'is cent'mil'o'j da alban'o'j), vigl'e protest'is kaj postul'is nul'ig'o'n de decid'o ne'just'a.

Ĝust'e tiu urb'estr'o jar'o'n antaŭ'e intenc'is sur'skrib'i sur la statu'o'n de patr'in'o Terez'a, alban'de'ven'a vir'in'o, la vort'o'j'n „Fil'in'o de Makedonio”, ĉar ŝi est'is nask'it'a en Skopj'o, urb'o tiam loĝ'at'a ĉef'e de alban'o'j.

Bardhyl SElim'i

Ĉu neces'e?

Evident'as, ke la prezid'ant'ej'o en Vilnius divers'manier'e neces'as – kaj ne nur kiel prezid'ant'a loĝ'ej'o. Ekzempl'e en decembr'o est'as arest'it'a ebri'a ital'o, kiu urin'is kontraŭ la prezid'ant'ej'a'n mur'o'n. Li front'as al mon'pun'o de preskaŭ 100 eŭr'o'j.

En novembr'o jun'a uson'a instru'ist'o dev'is lern'i, ke simil'a delikt'o kost'os ankaŭ al li mon'pun'o'n. Kamera'o'j de la prezid'ant'a gard'ist'ar'o kapt'is la ebri'ul'o'n, kiam li urin'is sub la litova flag'o ekster la prezid'ant'ej'o. Kaj antaŭ du jar'o'j du brit'a'j polic'ist'o'j, ven'int'a'j al Vilnius por divid'i si'a'n labor'spert'o'n kun litovaj koleg'o'j, sam'e embaras'iĝ'is, kiam ili tiel esplor'is la mur'o'j'n de la prezid'ant'ej'o.

Litovoj nun demand'as si'n, ĉu la prezid'ant'ej'o iel apart'e efik'as sur ebri'ul'o'j'n – aŭ ĉu simpl'e mank'as en la urb'o'centr'o publik'a'j neces'ej'o'j.

Last/pg

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Ĉu ĉiam pli grand'a?

Eŭrop'o kaj Eŭrop'a Uni'o (EU) est'is ĝis nun geografi'e du divers'a'j termin'o'j, sed ebl'e baldaŭ ne plu. Post la pli'grand'ig'o de EU en 2004 jam atend'as plur'a'j eŭrop'a'j land'o'j sen'pacienc'e antaŭ la pord'o. Al'iĝ'is al EU dek ŝtat'o'j kun en'tut'e 75 milion'o'j da loĝ'ant'o'j la 1an de maj'o 2004. En 2007 ver'ŝajn'e membr'iĝ'os Rumani'o, Bulgario kaj ebl'e Kroati'o – kaj antaŭ ne'long'e est'is decid'it'e ek'negoc'i pri la al'ig'o de Turki'o al EU. Sam'temp'e la uni'o prepar'iĝ'os al profesi'ig'o de si'a politik'o.

Sed kio pri la rilat'o'j al ali'a'j najbar'a'j ŝtat'o'j? Ili ricev'as ĉiam pli kaj pli pli da pez'o: demokrati'o en Ukrainio aŭ la pac'proces'o en Proksim'a Orient'o. Por trakt'i la politik'a'j'n demand'o'j'n la Uni'o lanĉ'is la Eŭrop'a'n Najbar'ec'o-politik'o'n. Ĉef'a cel'o est'as garanti'i pli da stabil'ec'o kaj prosper'o en la tut'a region'o – kaj tia'manier'e cert'ig'i la stabil'ec'o'n de la Uni'o mem.

Post intens'a'j diskut'o'j kun Israelo, Jordanio, Maroko, Moldavio, Palestino, Tunizio kaj Ukrainio nun pret'as ag'ad'plan'o'j kun tiu'j ĉi ŝtat'o'j. Komun'a'j er'o'j de la du'flank'a'j traktat'o'j est'as la pli'facil'ig'o al'ir'i la intern'a'n merkat'o'n de EU kaj ĝi'a'j'n subvenci'program'o'j'n en medi'protekt'ad'o, esplor'ad'o kaj eduk'ad'o.

La sekur'ig'o de komun'a'j lim'o'j, politik'o rilat'e fuĝ'int'o'j'n kaj la batal'o kontraŭ organiz'it'a krim'o kaj mon'lav'ad'o est'os fort'ig'at'a'j, sam'e kiel la inter'region'a dialog'o por la kontraŭ'teror'ism'a batal'o kaj la pac'a solv'ad'o de plur'a'j konflikt'o'j.

Maroko

Malgraŭ la intens'ig'o de la rilat'o'j kaj daŭr'a pli'grand'iĝ'o, tio tamen ne signif'as, ke ĉiu'j najbar'a'j ŝtat'o'j far'iĝ'os iam EU-membr'o'ŝtat'o'j. Efektiv'e EU rifuz'is du'foj'e la al'iĝ'pet'o'n de Maroko per la argument'o, ke la ŝtat'o ne aparten'as geografi'e al Eŭrop'o.

La ankoraŭ ne ratif'it'a konstituci'o de EU antaŭ'vid'as ankaŭ star'ig'o'n de propr'a diplomat'a serv'o de EU. Ĝi pov'u funkci'i post du jar'o'j kaj jam okaz'as mal'antaŭ la scen'ej'o'j mult'e da prepar'o'j por tiu serv'o, kiu est'u la baz'o por la nov'a EU-ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, kiu ek'ofic'os sam'temp'e kun la ratif'ad'o de la konstituci'o.

Por tiu ĉi posten'o est'as antaŭ'vid'it'a la hispan'o Javier [ĥabjér] Solan'a, nun'temp'e jam Alt'a Reprezent'ant'o pri Ekster'a'j Rilat'o'j kaj Sekur'ec-Politik'o de EU. Li tamen ĉi-moment'e ankoraŭ konkur'as sur plur'a'j politik'a'j kamp'o'j kun Ben'it'a Ferrero-Waldner, komision'an'o pri ekster'a'j rilat'o'j. Ambaŭ posten'o'j kaj task'o'j unu'iĝ'us en la nov'a posten'o de EU-ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, kiu tiam don'us al la Uni'o la long'e sopir'at'a'n vizaĝ'o'n.

Evolu'politik'o

Grav'a demand'o est'as kiom grand'a est'os la diplomati'a serv'o. Tio pov'us ek'ig'i konflikt'o'n inter Konsili'o de ministr'o'j kaj Komision'o. Solan'a, kiu en nov'a posten'o est'os ekster'ordinar'e pov'o'hav'a kun respond'ec'o, kiu inklud'os komerc'o'n kaj evolu'politik'o'n, jam menci'is, ke ĝi pov'us ampleks'i 7000 diplomat'o'j'n.

La serv'o konsist'os el funkci'ul'o'j kaj el la membr'o'ŝtat'o'j kaj el la komision'a'j delegaci'o'j. Jam nun la Uni'o per la Komision'o ten'as rekt'a'j'n diplomat'a'j'n rilat'o'j'n kun preskaŭ ĉiu'j ŝtat'o'j de la mond'o per pli ol 100 delegaci'o'j.

Mark'o Naoki LINS

Kiel protekt'i kontraŭ perd'o kaj ŝtel'o?

Tek'o'komput'il'o (aŭ „not'libr'o”) est'as popular'a labor'ĉeval'o por kaj la industri'o kaj privat'ul'o'j. Ĝi propon'as grand'eg'a'j'n kalkul'pov'o'n, konserv-kapacit'o'n, komunik'ad-ebl'o'j'n kaj mult'rimed'a'j'n kvalit'o'j'n en facil'uz'a format'o. Pro tio kaj pro la ĉiam mal'alt'iĝ'ant'a'j prez'o'j la tut'mond'a'j vend'o'j jam dum jar'o'j kresk'as fort'e. Tek'o'komput'il'o iĝ'is ne'mal'hav'ebl'a instrument'o por estr'o'j, hejm'labor'ist'o'j kaj hom'o'j, kiu'j pro si'a labor'o oft'e est'as sur'voj'e, kiel reprezent'ant'o'j kaj help'serv'ist'o'j. Tamen, kiel montr'iĝ'as en la praktik'o, tek'o'komput'il'o apenaŭ est'as protekt'at'a kontraŭ perd'o aŭ ŝtel'o.

Kiel la uz'ad'o de tek'o'komput'il'o'j kresk'as, tiel ankaŭ la valor'o de la en'met'it'a'j inform'o'j pli'grand'iĝ'as. La mov'iĝ'ant'a uz'ant'o facil'e inklin'as uz'i si'a'n tek'o'komput'il'o'n por konfidenc'a'j inform'o'j, kiu'j est'as grav'a'j por la labor'o, kiel ofert'o'j, prezent'aĵ'o'j, vend'o'plan'o'j, entrepren-strategi'o'j, projekt'o'j por nov'a'j produkt'o'j ktp.

Tia'j konfidenc'a'j inform'o'j trov'iĝ'os pli facil'e en tek'o'komput'il'o ol en skrib'o'tabl'a komput'il'o, malgraŭ tio, ke tek'o'komput'il'o'j est'as tiom pli facil'e ŝtel'ebl'a'j. Tial est'as strang'e, ke estr'o'j pri It (inform'teknologi'o) oft'e ne pens'as pri bon'a manier'o sekur'ig'i la daten'o'j'n de vojaĝ'ant'a'j kun'labor'ant'o'j. Tio'n konklud'is la program-el'don'ist'o Veritas post esplor'o pri la uz'ad'o de ret'poŝt'o en organiz'aĵ'o'j. Ĉe 43 % de la esplor'it'a'j firma'o'j la It-estr'o ŝajn'e ne pren'as sur si'n la respond'ec'o'n pri la don'it'aĵ'o'j en tek'o'komput'il'o'j de vojaĝ'ant'a'j dung'it'o'j. Ekzempl'e, aŭtomat'a sav'kopi'o de la don'it'aĵ'o'j en tek'o'komput'il'o'j oft'e mank'as. Tiel la dung'it'o en'danĝer'ig'as si'a'n firma'o'n pro la risk'o de perd'o de grav'a'j don'it'aĵ'o'j, konklud'as Veritas. Esplor'o, far'it'a la last'a'n jar'o'n de la sekur'ec'o'special'ist'o Pointsec, montr'as, ke kvar'on'o de la respond'ant'o'j iam perd'is si'a'n tek'o'komput'il'o'n aŭ poŝ'komput'il'o'n (PDA). Laŭ Magnus Ahlberg, la ĝeneral'a direktor'o de Pointsec, est'as special'e zorg'ig'e, ke nur 25 % de entrepren'o'j hodiaŭ aplik'as specif'a'n politik'o'n pri la sekur'ec'o de mov'iĝ'ant'a'j aparat'o'j.

En 1999 oni raport'is, ke en Uson'o est'is ŝtel'it'a'j jam 300 000 tek'o'komput'il'o'j. Safeware, la plej grand'a asekur'kompani'o en Uson'o, taks'is por 2001 la kvant'o'n de perd'it'a'j tek'o'komput'il'o'j je 600 000. Freŝ'dat'a'j taks'o'j trans'paŝ'as milion'o'n, jam nur en Uson'o. Laŭ cifer'o'j de la uson'a federaci'a polic'o mal'pli ol 2 % el ili est'os iam trov'it'a'j.

La kost'o de ŝtel'it'a tek'o'komput'il'o

Est'as klar'e, ke la kost'o de ŝtel'it'a tek'o'komput'il'o trans'paŝ'as ĝi'a'n aĉet'o'prez'o'n. Plej oft'e la valor'o de la instal'it'a'j program'o'j kaj daten'o'j est'as mult'e pli grand'a. Al'don'u ankaŭ la labor'hor'o'j'n, bezon'at'a'j'n por re'instal'i program'o'j'n kaj sav'kopi'o'j'n en la nov'a komput'il'o, plus la labor'hor'o'j'n, perd'it'a'j'n pro la dum'temp'a mank'o de komput'il'o. Tiel la kost'o rapid'e kresk'as ĝis minimum'e 8000 eŭr'o'j. La uson'a esplor'firma'o Gartner eĉ kalkul'is sum'o'n de pli ol 11 000 dolar'o'j.

Apud'e star'as la perd'o de konfidenc'a'j entrepren- kaj klient'o-daten'o'j, kiu'j pov'as traf'i en mal'bon'a'j'n man'o'j'n. Tio ver'e pov'as est'i mult'e'kost'a afer'o por la firma'o.

Kial tek'o'komput'il'o'j est'as ŝtel'at'a'j?

Tek'o'komput'il'o est'as mal'grand'a, valor'a, pov'as est'i rapid'e for'pren'it'a kaj facil'e kaŝ'it'a, kaj – ekzist'as merkat'o por ĝi. Bon'a tek'o'komput'il'o facil'e kost'as 1500 ĝis 2000 eŭr'o'j'n. Ŝtel'ist'o pov'as ofert'i ĝi'n sen'problem'e al komput'il'vend'ej'o aŭ per Inter'ret'o kaj tiel en'spez'i du'on'o'n de la origin'a valor'o. Ŝtel'o de tek'o'komput'il'o'j est'as al'log'a por krim'ul'o'j ankaŭ pro la eventual'a'j leĝ'a'j sekv'o'j. Krim'ul'o'j sci'as, ke la pun'o'j por ŝtel'o de posed'aĵ'o pez'as mal'pli ol ekzempl'e rab'atak'o. Ceter'e, ni dev'as disting'i du spec'o'j'n de ŝtel'o: tiu de rapid'ŝtel'ist'o kaj organiz'it'a krim'o. La belg'a ĵurnal'o De Standaard menci'is en artikol'o, ke komput'il'rab'o hodiaŭ est'as profesi'e organiz'at'a kaj oft'e grand'skal'a. Komput'il'rab'o iĝ'as pli kaj pli grav'a en entrepren'o'j kaj publik'a'j instituci'o'j kiel lern'ej'o'j, hospital'o'j aŭ bibliotek'o'j.

El la unu'a kontribu'o evident'iĝ'is, ke, kvankam la valor'o de la inform'o'j ten'at'a'j en tek'o'komput'il'o'j pli kaj pli kresk'as, oni apenaŭ atent'as la sekur'ec'o'n de tia'j aparat'o'j kontraŭ ŝtel'o aŭ perd'o. Mal'prav'e.

Kompren'ebl'e vi ne provok'as ŝtel'o'n, las'ant'e vi'a'n komput'il'o'n klar'e vid'ebl'a en aŭt'o. Kaj tamen tio pli oft'e okaz'as, ol oni pens'us. Ekzist'as mult'a'j ebl'o'j mal'grand'ig'i la perd'o'risk'o'n per aparat'ar'o, program'ar'o kaj person'a atent'o:

– Se vi uz'as special'a'n komput'il'o'sak'o'n, sci'u, ke vi per tio vek'as la interes'o'n de rapid'ŝtel'ist'o'j. Ordinar'a libr'uj'o aŭ dors'o'sak'o, eventual'e adapt'it'a kontraŭ difekt'o de la komput'il'o, port'as tiam solv'o'n.

– Ne perd'u vi'a'n komput'il'o'n el la okul'o'j. Ten'u ĝi'n kiel man'pak'aĵ'o'n kaj ne mal'ten'u ĝi'n. Mult'a'j hom'o'j perd'as si'a'n komput'il'o'n, kiam ili kun'met'as ĉiu'j'n pak'aĵ'o'j'n kaj post'e est'as distr'at'a'j (ekzempl'e ĉe al'ven'o en hotel'o, staci'dom'o, flug'haven'o ktp). Antaŭ ĉio en flug'haven'o du'obl'a atent'o neces'as. Unu'flank'e pro la hom'plen'o: ŝtel'ist'o pov'as el'ŝir'i la sak'o'n el vi'a'j man'o'j kaj rapid'e mal'aper'i en la amas'o; ali'flank'e pro la risk'o ĉe metal'detekt'il'o'j. Flughavenadministracioj jam avert'is kontraŭ tiu ĉi kresk'ant'a danĝer'o. Du ŝtel'ist'o'j star'as antaŭ vi en la vic'o antaŭ la kontrol'pord'o. La du'a mal'fru'ig'as la vic'o'n per sak'o'j plen'a'j de ŝlos'il'o'j kaj ali'a'j afer'o'j, dum la mal'antaŭ'a'j hom'o'j met'as si'a'j'n man'pak'aĵ'o'j'n sur la transport'bend'o'n. Se vi'a tek'o'komput'il'o ĉe'est'as kaj vi perd'as ĝi'n el la okul'o'j, vi pov'as est'i cert'a, ke la unu'a ŝtel'ist'o ĝi'n for'pren'is.

– Mark'u ĉio'n. Mark'u vi'a'n sak'o'n kaj vi'a'n komput'il'o'n, klar'e vid'ebl'e kun vi'a'j nom'o kaj adres'o. Tiel vi hav'as pli grand'a'n ŝanc'o'n, ke perd'it'a komput'il'o re'aper'os. Jes ja, ekzist'as ankoraŭ honest'a'j hom'o'j. Sam'e vi pov'as gravur'ig'i vi'a'n tek'o'komput'il'o'n aŭ mark'i ĝi'n en ne'for'ig'ebl'a manier'o; mark'it'a'n tek'o'komput'il'o'n oni ja mal'pli facil'e for'vend'as. Ŝtel'ist'o tiam las'os vi'a'n komput'il'o'n pli facil'e trankvil'a. Atent'u: la mark'o dev'as est'i klar'e vid'ebl'a.

– Re'kon'u vi'a'n propr'a'n tek'o'komput'il'o'n. Ebl'e son'as stult'e, sed zorg'u, ke vi pov'u re'kon'i vi'a'n propr'a'n komput'il'o'n kaj ke vi pov'u pruv'i ĝi'n vi'a. Not'u la mark'o'n, tip'o'n kaj seri'o'numer'o'n. Kiam vi raport'as pri la ŝtel'o aŭ perd'o, oni ĉiu'okaz'e demand'as tio'n. Ĉu ĝi hav'as skrap'aĵ'o'n, gravur'o'n, ne'for'ig'ebl'a'n makul'o'n? Far'u fot'o'n. Ju pli da detal'o'j, des pli bon'e.

– Ekzist'as kabl'o'j, per kiu'j oni pov'as fiks'i tek'o'komput'il'o'n al skrib'o'tabl'o, ekzempl'e.

– Zorg'u, ke vi regul'e far'u sav'kopi'o'j'n, kaj en'ferm'u ili'n en mon'ŝrank'o aŭ ali'a sekur'a lok'o.

– Se vi'a tek'o'komput'il'o en'hav'as inform'o'j'n, kiu'j prefer'e ne ir'u en ali'a'j'n man'o'j'n, tiam zorg'u, ke tiu'j daten'o'j est'u ten'at'a'j en ĉifr'it'a form'o kaj est'u al'ir'ebl'a'j nur per pas'vort'o. Mult'a'j program'o'j est'as aĉet'ebl'a'j kaj por ĉifr'ad'o kaj por farad'o de sav'kopi'o'j.

Re'trov'a program'o

De'pend'as de vi'a financ'a situaci'o kaj de vi'a uz'ad'o de la tek'o'komput'il'o, ĉu la perd'o est'as nur mal'agrabl'aĵ'o aŭ terur'a katastrof'o. La polic'o pov'as far'i mal'mult'e, se vi ne instal'is tiel nom'at'a'n re'trov'a'n program'o'n. Ĝi est'as ne'vid'ebl'a en la komput'il'o kaj mal'instal'ebl'a nur per la original'a kompakt'a disk'o. Tuj kiam la ŝtel'ist'o konekt'iĝ'as kun Inter'ret'o, ret'mesaĝ'o est'as – de'nov'e ne'vid'ebl'e – send'it'a al la ret'adres'o, kiu'n vi mem plen'ig'is dum la instal'o. Per la kun'send'it'a'j Ip-inform'o'j vi (aŭ la polic'o) pov'as preciz'ig'i la lok'o'n, kie trov'iĝ'as la komput'il'o. Ebl'as ankaŭ kombin'i la re'trov'a'n program'o'n kun ĉifr'ad'o. Se iu konekt'iĝ'as kun Inter'ret'o de ne'rajt'ig'it'a Ip-adres'o aŭ en antaŭ'e difin'it'a'j moment'o'j, oni dev'as don'i pas'vort'o'n. Post kelk'a'j mal'ĝust'a'j pas'vort'o'j alarm'o son'as, kaj la daten'o'j est'as tuj ĉifr'at'a'j.

Ŝtel'o kaj perd'o de tek'o'komput'il'o'j rest'as sever'a problem'o, kiu'n vi ne simpl'e solv'as per bon'a asekur'o. Pro la kresk'ant'a uz'ad'o de tek'o'komput'il'o'j la problem'o ver'ŝajn'e pli'grand'iĝ'os, antaŭ ol ĝi mal'pli'grand'iĝ'os. Si'n'gard'em'o en kombin'o kun pri'pens'it'a'j ag'o'j est'as pro tio tiel neces'a, kiel la uz'ad'o de kontraŭ'virus'a'j program'o'j est'as neces'a kontraŭ la danĝer'o de virus'o'j.

Rob EBENAU

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Rob Ebenau el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Eduk'ad'o ne ekspluat'ad'o

La fru'a'j jar'o'j dev'us prepar'i la infan'o'n por respond'ec'a matur'ul'a viv'o. Infan'o ne dev'us labor'i kaj eĉ mal'pli dev'us est'i el'met'at'a al milit'o, ĉu kiel viktim'o, ĉu kiel soldat'o. En Afrik'o tamen, en la jar'o 1990, 120 000 infan'o'j en la aĝ'o de 7 ĝis 18 jar'o'j iel implik'iĝ'is en milit'o'j. Dum la 90aj jar'o'j tiu ĉi cifer'o sen'dub'e kresk'is. Sol'e en la milit'o'j en la Demokrati'a Respublik'o Kongo en 1996 kaj 1997 part'o'pren'is 20 000 infan-soldat'o'j.

Sam'temp'e en DR Kongo kresk'is infan-labor'o. Mult'a'j ge'jun'ul'o'j est'is sub'met'at'a'j al la plej sever'a'j form'o'j de labor'o, mal'permes'it'a'j en la konvenci'o 182 kaj la rekomend'o 190 de la Inter'naci'a Labor-Organiz'aĵ'o. Laŭ raport'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j dev'as labor'i en DR Kongo ĉirkaŭ kvar milion'o'j da infan'o'j por viv'ten'i si'n aŭ iel ekonomi'e sub'ten'i si'a'j'n famili'o'j'n.

Infan-labor'o est'as konsider'at'a kiel rimed'o kontraŭ sen'labor'ec'o de la ge'patr'o'j. Tamen ĝi brems'as aŭ tut'e mal'ebl'ig'as la lern'ad'o'n de la infan'o'j. En DR Kongo kresk'is en la last'a'j dek jar'o'j la nombr'o de infan-labor'ant'o'j de 49 % al 70 %.

Fals'a'j mal'san'ul'o'j

Est'as rimark'it'e, ke ek'de 1990 en DR Kongo infan'o'j labor'as i.a. kiel serv'ist'o'j, soldat'o'j, port'ist'o'j de handikap'ul'o'j, muzik'ist'o'j kaj danc'ist'o'j, prostitu'at'o'j, ŝton'frakas'ist'o'j ĉe konstru'ej'o'j, kaj min'ist'o'j. Krom'e infan'o'j est'as trejn'it'a'j de la ge'patr'o'j kiel almoz'pet'ant'o'j, fals'a'j mal'san'ul'o'j (por tromp'i help'em'ul'o'j'n) aŭ kiel vend'ist'o'j de narkot'aĵ'o'j.

Apart'e en kamp'ar'a'j region'o'j la ge'patr'o'j ekspluat'as si'a'j'n infan'o'j'n, kiu'j labor'as en la kamp'o'j, port'as pez'a'j'n ŝarĝ'o'j'n aŭ per'labor'as iom da mon'o ĉe pot'fabrik'o'j. Ĉe plant'ej'o'j la infan'o'j est'as tre dezir'at'a'j por port'i nuks'o'j'n, funkci'ig'i muel'il'o'j'n aŭ prem'il'o'j'n kaj por vend'i palm'ole'o'n.

Or-min'ej'a'j region'o'j

Grav'as la situaci'o en diamant- aŭ or-min'ej'a'j region'o'j (ekzempl'e Mbuji-Mayi [mbuĝi maj'i], Tshikapa [ĉikapa], Kisangani). Ĉi tie mult'a'j infan'o'j for'las'as la lern'ej'o'j'n por far'iĝ'i min'ist'o'j. Tiam ili al'front'as divers'a'j'n danĝer'o'j'n, kiu'j ne mal'oft'e konduk'as al mort'o.

Nepr'as inform'i la kong'an popol'o'n pri tio, kio okaz'as al la infan'o'j. Ĉe la baz'a'j komun'um'o'j en la land'o oni ek'lukt'u kontraŭ infan-labor'o: la komun'um'o'j grup'iĝ'u por pli fortik'e rezist'i al ekspluat'ad'o tia. Sam'temp'e neces'as kun'labor'i kun la divers'a'j instanc'o'j por en'konduk'i kaj por respekt'i leĝ'o'j'n pri infan-labor'o. Ankaŭ ge'patr'o'j re'konsider'u si'a'n si'n'ten'o'n rilat'e infan'o'j'n: ili ne el'met'u ge'jun'ul'o'j'n al mal'facil'a, iu'foj'e kruel'a labor'o.

Emil'e MAland'a NIANGA/pg

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Emil'e Malanda Nianga/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Konker'i kor'o'j'n kaj anim'o'j'n

Dum EU-pint'o'konferenc'o en Bruselo la ĉef'ministr'o'j de Eŭrop'a Uni'o decid'is mal'ferm'i en 2005 al'iĝ'trakt'ad'o'j'n kun Turki'o, kiu tiu'n ĉi moment'o'n atend'ad'is dum 40 jar'o'j. Kiel la trakt'ad'o fin'iĝ'os neniel antaŭ'dir'ebl'as, ĉar ĉiu membr'o'ŝtat'o dev'os konsent'i.

Jam nun cert'as, ke la inter'trakt'ad'o'j daŭr'os plur'a'j'n jar'o'j'n, ĉar oni jam inter'konsent'is, ke signif'a'j financ'a'j punkt'o'j pov'as est'i decid'at'a'j nur post 2014 kadr'e de ven'ont'a plur'jar'a financ'a perspektiv'o de EU. Plur'a'j ŝtat'o'j insist'is pri klaŭz'o, ke la trakt'ad'o'j est'u konduk'at'a'j kiel mal'ferm'it'a procez'o, kies rezult'o ne pov'as est'i anticip'e garanti'it'a.

Turki'o dev'as ankaŭ trans'pren'i en naci'a'n leĝ'ar'o'n la komun'a'n EU-leĝ'ar'o'n, kiu jam nun ampleks'as 80 000 paĝ'o'j'n. La turk'a ĉef'ministr'o Recep Tayyip Erdoğan [reĝep tajip érdoan] mem mal'facil'ig'is la situaci'o'n, sugest'int'e antaŭ la pint'o'konferenc'o, ke tem'as pri decid'o pri ĉio aŭ neni'o kaj ke Turki'o ir'us si'a'n propr'a'n voj'o'n, se la Uni'o ne las'us kun'lud'i Turki'o'n.

Disputpunkto Kipro

Mult'e da kondiĉ'o'j est'as lig'it'a'j al eventual'a turk'a al'iĝ'o: la strikt'a respekt'o de la kopenhagaj kriteri'o'j, en kiu'j EU difin'is regul'o'j'n pri demokrati'o kaj hom'a'j rajt'o'j. La Eŭrop'a Parlament'o ankaŭ postul'as, ke Turki'o agnosk'u la genocid'o'n kontraŭ armen'o'j en la 20a jar'cent'o kaj pli respekt'u la rajt'o'j'n de la kurd'a mal'pli'mult'o. Turki'o est'as al'vok'it'a sen'toler'e kontraŭ'batal'i tortur'ad'o'n, daŭr'ig'i la re'form'o'j'n kaj agnosk'i Kipron. En kaz'o de serioz'a mal'respekt'o al demokrat'a'j princip'o'j kaj baz'a'j hom'a'j rajt'o'j ĉiu membr'o'ŝtat'o rajt'as postul'i halt'ig'o'n de la al'iĝ'trakt'ad'o'j.

Laŭ enket'o'j, ĝis tri'on'o de la nun'a turk'a loĝ'ant'ar'o, t.e. 23 milion'o'j, pov'us imag'i labor'i ie en la nun'a'j EU-ŝtat'o'j. Sekv'e EU cert'e postul'os en la trakt'ad'o'j plur'jar'a'n restrikt'o'n de la liber'a mov'iĝ'o de dung'it'o'j en EU. La cifer'o'j ne surpriz'as, ĉar la turk'a ekonomi'o nur nun pen'e re'fort'iĝ'as post ekonomi'a kriz'o en 1999 kaj 2001. Turki'o ating'as nur 23 % de la ekonomi'a fort'o de la EU-ŝtat'o'j (cifer'o'j el 2002).

La problem'o ankaŭ kuŝ'as en la divid'o de la land'o. La ekonomi'e fort'a'j kaj industri'ig'it'a'j okcident'o kaj sud'o pli facil'e adapt'iĝ'us al la konkurs'prem'o de EU-intern'a merkat'o ol la daŭr'e kamp'ar'an'a'j orient'o kaj nord'o. Preskaŭ tri'on'o de la turk'a loĝ'ant'ar'o viv'ten'as si'n per agrikultur'a'j labor'o'j.

Strategi'a partner'o

Ne ĉiu'j eŭrop'an'o'j sub'ten'as ebl'a'n EU-pli'larĝ'ig'o'n direkt'e al Turki'o. En najbar'a Greki'o kaj en Hispanio la sub'ten'o por turk'a al'iĝ'o est'as kun pli ol 60 % plej alt'a. Al Hispanio plaĉ'as la ide'o de strategi'a partner'o en la mediterane'a region'o. Tamen la pli'mult'o en la politik'e pli pez'a'j EU-ŝtat'o'j est'as kontraŭ Turki'o en EU. Germanio, kie loĝ'as du milion'o'j da turk'o'j (66 % de la tut'a turk'a loĝ'ant'ar'o en Eŭrop'o), politik'e est'as divid'it'a, ĉar kancelier'o Gerhard Schröder est'as unu el la plej verv'a'j sub'ten'ant'o'j de Turki'o, dum la krist'an'demokrat'a opozici'o radikal'e kontraŭ'as la al'iĝ'o'n, sam'e kiel 55 % de la german'o'j.

En Franci'o eĉ du tri'on'o'j est'as kontraŭ turk'a al'iĝ'o kaj en Aŭstrio est'as nur 28 % da sub'ten'ant'o'j. La aŭstr'a kancelier'o Wolfgang Schüssel est'is unu el la plej fort'a'j opon'ant'o'j kaj ĉiam pled'is por „privilegi'a status'o” anstataŭ membr'ec'o en EU por Turki'o. Li jam promes'is, ke la fin'a'n vort'o'n hav'os la aŭstr'o'j per referendum'o.

Regul'o'j kaj kondiĉ'o'j

Malgraŭ la decid'o ek'trakt'i dum 2005 kun Turki'o pri ebl'a al'iĝ'o al EU la membr'o'ŝtat'o'j rest'as prudent'a'j. Ili tiom sub'strek'as, ke Turki'o respekt'u la regul'o'j'n kaj kondiĉ'o'j'n kaj ke la trakt'ad'o'j ne signif'as aŭtomat'a'n al'iĝ'o'n.

Turki'o ebl'e sukces'is konvink'i la EU-ĉef'ministr'o'j'n, sed ne la EU-civit'an'o'j'n. „Turki'o dev'as prov'i konker'i la kor'o'j'n kaj anim'o'j'n de la EU-civit'an'o'j”, deklar'is komision'a prezid'ant'o José Manuel Durao Barroso. Ne'diskut'ebl'e Turki'o far'is dum la last'a'j jar'o'j sub Erdogan mult'a'j'n progres'o'j'n kaj decid'is plur'a'j'n grav'a'j'n re'form'o'j'n. La problem'o kuŝ'as en la efektiv'ig'o kaj praktik'ad'o de la re'form'o'j: tortur'ad'o kaj mis'trakt'o de hom'a'j rajt'o'j kaj religi'a liber'ec'o est'as praktik'at'a'j en ne'akcept'ebl'a kvant'o por ŝtat'o nom'ant'a si'n demokrati'o.

Mark'o Naoki LINS

Dum la decembr'a pint'o'konferenc'o EU decid'is, ke Rumani'o kaj Bulgario far'iĝ'os membr'o'j de la uni'o post 2007 kaj ke la al'iĝ'trakt'ad'o'j kun Kroati'o komenc'iĝ'os en april'o 2005. En Bulgario la parlament'o supoz'ebl'e antaŭ la balot'o'j en juni'o 2005 ankoraŭ ratif'os la al'iĝ'o'n al EU. Tamen rest'as fuĝ'il'o: se Bulgario kaj Rumani'o, kiu mal'pli bon'e si'n prezent'as ol si'a sud'a najbar'o, dum la ven'ont'a'j jar'o'j ne respekt'as eŭrop'a'j'n norm'o'j'n, la al'iĝ'o pov'as est'i mal'fru'ig'at'a je unu jar'o al 2008.

En Rumani'o daŭr'e grand'a problem'o est'as korupt'ad'o. Problem'o, kiu'n la nov'elekt'it'a reg'ist'ar'o dev'as serioz'e atak'i. Kroati'o dev'as montr'i pli da politik'a vol'o trov'i akuz'it'a'j'n krim'ul'o'j'n, kiu'j si'n kaŝ'as kontraŭ liver'ad'o al la Inter'naci'a Pun-Tribunal'o por Eks'a Jugoslavio en Hag'o, kiu persekut'as krim'o'j'n far'it'a'j'n dum la sen'de'pend'iĝ'o'milit'o inter 1991 kaj 1995.

MNL

Konsum'ad'o de luks'a'j var'o'j kresk'as

En 2004 la ĉin'a po'person'a mal'net'a en'land'a produkt'o kresk'is ĝis super 1000 uson'a'j dolar'o'j. Laŭ inter'naci'a kutim'o, ek'de tiu nivel'o la popol'an'o'j ĝeneral'e em'as aĉet'i komerc'aĵ'o'j'n bon'kvalit'a'j'n kaj alt'prez'a'j'n. Tial Ĉini'o nun pli kaj pli kaŭz'as grand'a'n atent'o'n ĉe ali'land'a'j entrepren'o'j kiu'j produkt'as kaj vend'as var'o'j'n kun fam'a mark'o.

Dum la aŭt'o-ekspozici'o de 2003 en Ŝanhajo, eŭrop'a person'aŭt'o kun prez'o de 1,48 milion'o'j da dolar'o'j est'is aĉet'it'a de ĉin'a riĉ'ul'o. Kvankam eĉ ekster'land'e tia'tip'a'j aŭt'o'j pro la alt'eg'a prez'o est'is nur mal'oft'e vend'at'a'j, en la jar'o'j 2003 ĝis 2004 en la ĉin'a aŭt'o'merkat'o jam for'vend'iĝ'is 85 el ili. German'a aŭt'o'komerc'ist'o dir'is, ke en Ĉini'o li'a kompani'o kre'is nov'a'n rekord'o'n rilat'e al vend'o'sum'o de plej luks'a'j aŭt'o'j.

50 000 riĉ'eg'a'j ĉin'o'j

Dum la last'a'j 20 jar'o'j pro la rapid'a evolu'o de la ĉin'a ekonomi'o aper'is ar'o da riĉ'ul'o'j. Ŝtat'a instanc'o konfes'is al la gazet'ar'o, ke en Ĉini'o est'as minimum'e 50 000 person'o'j, kiu'j jam akumul'is riĉ'aĵ'o'n super po dek milion'o'j da uson'a'j dolor'a'j. Inter tiu'j riĉ'eg'ul'o'j 200 hav'as eĉ po pli ol 100 milion'o'j'n.

Post si'a riĉ'iĝ'o, krom konstru'ig'i luks'a'n vila'o'n por la famili'o, ili komenc'as mal'avar'e aĉet'i person'aŭt'o'j'n, alt'klas'a'j'n brak'horloĝ'o'j'n, fam'mark'a'j'n vest'aĵ'o'j'n kaj ali'a'j'n luks'a'j'n konsum'aĵ'o'j'n.

Mez'a klas'o ĉef'a konsum'ant'o

Kompren'ebl'e konsum'ant'o'j de luks'a'j var'o'j est'as ne nur la menci'it'a'j riĉ'eg'ul'o'j, sed inkluziv'as ankaŭ la mez'a'n klas'o'n relativ'e riĉ'a'n. Oni taks'as, ke nun'temp'e en la ĉin'a land'intern'o tiu klas'o konsist'as el ĉirkaŭ 13 milion'o'j da hom'o'j. La ĉin'a reg'ist'ar'o antaŭ ne'long'e difin'is, ke famili'o, kiu posed'as famili'a'n aktiv'aĵ'o'n super 300 000 juan'o'j, kaj hav'as jar'en'spez'o'n super 100 000 juan'o'j, aparten'as al la mez'a klas'o. (Juan'o valor'as proksim'um'e 0,12 dolar'o'j'n.)

Pli'mult'o de la analiz'ist'o'j asert'is, ke post kiam la laŭ'kap'a mez'nombr'a en'spez'o ating'as 2500 dolar'o'j'n, la tendenc'o de konsum'o de luks'a'j var'o'j drast'e lev'iĝ'os. Oni antaŭ'vid'as, ke fin'fin'e la nombr'o de ĉin'a'j konsum'ant'o'j de luks'a'j var'o'j ating'os 100 milion'o'j'n.

MU Binghua

Rajt'o al marel'ir'o

Atent'e mi leg'is (MONATO 2004/11, p. 11), ke kvankam Sloveni'o hav'as 42 kilo'metr'o'j'n da mar'bord'o, ĝi ne hav'as el'ir'o'n al inter'naci'a mar'o. Al mi ŝajn'as est'i natur'a rajt'o, ke ĉiu land'o, kiu hav'as mar'bord'o'n, dispon'u ankaŭ liber'a'n al'ir'o'n al inter'naci'a mar'o, kaj ne dev'u pet'i konsent'o'n de land'o'j trov'iĝ'ant'a'j dekstr'e aŭ mal'dekstr'e. La larĝ'o de la teritori'a mar'o ne est'as fiks'it'a natur'e, sed konvenci'e. Natur'a'n aspir'o'n al liber'a navig'ad'o de ĉe'mar'a land'o pov'as mar'leĝ'o modif'i kaj ankaŭ du'direkt'a'n mar'voj'o'n, koridor'o'n, kiel ĉi-kaz'e de kaj al Sloveni'o. La unu'a'n foj'o'n, kiam mi ek'sci'is pri kontest'o inter Israelo kaj ĝi'a'j najbar'a'j land'o'j, est'is pro blok'ad'o far'e de ili de Akab'a Golf'o, en kies fund'o situ'as la israela mar'haven'o Eilat; ties navig'ad'o est'is tiu'manier'e strangol'at'a. Per ekzist'o de inter'naci'e agnosk'it'a koridor'o ĉe Akab'a Golf'o oni pov'int'us evit'i kaj la blok'ad'o'n kaj ĝi'a'j'n dram'a'j'n sekv'o'j'n.

Francesco GAETA

Franci'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Francesco Gaeta el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Pri kat'o, rat'o, ŝtat'o kaj azen'o

En la 1960aj jar'o'j star'iĝ'is apud hispan'a'j ŝose'o'j taŭr'o-figur'o'j ĝis 14 metr'o'j'n alt'a'j, kiu'j reklam'is brand'o-mark'o'n. En 1988, kiam leĝ'o mal'permes'is reklam'o'j'n ĉe la ŝose'o'j, ili'a sort'o ŝajn'is decid'it'a. Sed aŭd'iĝ'is voĉ'o'j, ke oni „amnesti'u” la taŭr'o'j'n, lev'it'a'j'n je la rang'o de hispan'a naci'a simbol'o, kio'n la kasaci'a kort'um'o far'is en 1997. De tiam la taŭr'o pli'firm'iĝ'is kiel fetiĉ'o ŝovinism'a kaj maskl'ism'a (pro la tre el'star'a'j gener'il'o'j), uz'at'a eĉ kvazaŭ blazon'o centr'e de la hispan'a flag'o far'e de soldat'o'j kaj sport'a'j zelot'o'j.

Re'ag'e al tio la sol'a star'ant'a taŭr'eg'o en Kataluni'o ricev'is iom ŝerc'a'j'n atak'o'j'n dum 2002, kiam ĝi aper'is pentr'it'a laŭ la kolor'o'j de la katalun'a flag'o aŭ, post ĝi'a nigr'a re'farb'ad'o, oni tra'vest'is ĝi'n al bov'in'o per al'don'o de blank'a'j makul'eg'o'j. Fin'e, ne'kon'at'o'j dis'fal'ig'is ĝi'n. Ankaŭ la sol'a taŭr'o en Balear'o'j – pli mal'grand'a figur'o nur kvin metr'o'j'n alt'a kaj du tun'o'j'n pez'a – sufer'is la sam'a'n sort'o'n post divers'a'j okaz'aĵ'o'j, inter kiu'j est'is roz'kolor'a farb'ad'o.

Sen'de'pend'ism'o

Sam'temp'e ek'dis'vast'iĝ'is en Kataluni'o opozici'a'j simbol'o'j. Kat'o est'is elekt'it'a de grup'o, si'n nom'ant'a Kontraŭ'koloni'a Lig'o, ĉar „cat”, angl'a'lingv'e kat'o, est'as ankaŭ mal'long'ig'o por „Kataluni'o”. Oni desegn'is ĝi'n per iom masiv'a'j form'o'j, kiu'j klar'e memor'ig'as la taŭr'o'n; eĉ la orel'o'j simil'as la bov'o'korn'o'j'n. La simbol'o est'as tre lig'it'a kun difin'it'a sen'de'pend'ism'a mov'ad'o, kio ne help'is ĝi'a'n popular'iĝ'o'n ekster ĝi'a nask'iĝ'lok'o, en la okcident'a'j region'o'j. Tamen ĝi inspir'is la valenci'an „rat”, la vespert'o'n de la tie'a'j sen'de'pend'ist'o'j, sur'baz'e de la tradici'a simbol'best'o de Valenci'land'o.

Sed mez'e de 2003 aper'is nov'a simbol'o, la azen'o, inspir'it'a en aŭtokton'a vari'o de tiu speci'o. Ne est'as hazard'a'j la fakt'o'j, ke ĝi trov'iĝ'as en danĝer'o de mal'aper'o kaj ke en la katalun'a azen'o simbol'as obstin'o'n. Sed ĉef'e tio, ke stult'ul'o'j'n oni nom'as azen'o'j, ig'is ĝi'n ŝerc'a kontraŭ'hero'o de la taŭr'o, kaj por gaj'e spit'i la taŭr'o'n nun'temp'e azen'a'j glu'bild'o'j kovr'as mult'a'j'n aŭt'o'j'n en la konsider'ind'e pli loĝ'at'a orient'o de la land'o.

Naci'ism'o

Al tiu dis'vast'iĝ'o help'is ali'a okaz'aĵ'o: la dekstr'a naci'ism'a reg'ist'ar'o en'konduk'is en septembr'o 2000 egal'a'j'n licenc-plat'o'j'n de aŭt'o'j en la tut'a ŝtat'o. En ili nur la eŭrop'a flag'o kaj la ŝtat'a inter'naci'a kod'o „E” sub ĝi, sur blu'a fon'o, ident'ig'as la de'ven'o'n de la aŭt'o, sen ia indik'o de la aŭtonom'a komun'um'o, kio kaŭz'is fort'a'n mal'kontent'o'n ĉe katalun'o'j, eŭsk'o'j kaj galeg'o'j.

Kampanj'o'j por sur'glu'i eŭrop'a'n flag'o'n kun la mal'long'ig'o „CAT” por Kataluni'o ricev'is cert'a'n sub'ten'o'n, sed ne est'is amas'e sekv'at'a'j. Sed la al'glu'o de simbol'o, kiu amuz'e sign'as de'ven'o'n, ŝajn'e kovr'as tiu'n bezon'o'n, sent'at'a'n de mult'a'j, disting'i si'a'n naci'a'n apart'ec'o'n dis'de la oficial'e disting'end'a ŝtat'an'ec'o.

Hektor ALOS I FOnt

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hektor Al'os i Font el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Re'viv'iĝ'o post 75 jar'o'j

Neces'is atend'i 75 jar'o'j'n ĝis en la du'a litova urb'o Kaunas est'is konsekr'it'a monument'a preĝ'ej'o de la Resurekt'o de Krist'o. Dum la sovetia period'o tiu ĉi preĝ'ej'o est'is trans'form'it'a al industri'a objekt'o kaj post la ŝtat'a re'sen'de'pend'iĝ'o en 1990 vek'iĝ'is la ide'o re'konstru'i ĝi'n. La re'konstru'labor'o daŭr'is dum dek jar'o'j.

La ide'o, konstru'i la preĝ'ej'o'n kiel dank-simbol'o'n al Di'o por re'gajn'it'a liber'ec'o, nask'iĝ'is antaŭ 82 jar'o'j. En la jar'o 1929 la municip'o donac'is la parcel'o'n neces'a'n por la preĝ'ej'a konstru'o, kelk'a'j'n jar'o'j'n daŭr'is la projekt'ad'o. En 1934 est'is sankt'ig'it'a la fundament'a ŝton'o de la est'ont'a sankt'ej'o, al'port'it'a el la Oliv'a Mont'o en Jerusalemo.

Ĝis la du'a mond'milit'o la preĝ'ej'o est'is konstru'at'a precip'e kontraŭ donac'it'a mon'o kaj mon'rimed'o'j liver'it'a'j de la reg'ist'ar'o. La plej grav'a'j konstru'labor'o'j est'is pret'a'j en la jar'o 1940. Tamen pli'a'j'n labor'o'j'n mal'help'is la sovetia okup'ad'o. En la preĝ'ej'o est'is instal'it'a radi'o-uzin'o.

En la jar'o 1993 la preĝ'ej'o est'is re'don'it'a al la kred'ant'o'j. Dum la unu'a'j kvin jar'o'j kontraŭ donac'it'a mon'o est'is real'ig'it'a'j la plej neces'a'j labor'o'j. En'tut'e por la re'konstru'o est'is kolekt'it'a'j preskaŭ 4,3 milion'o'j da eŭr'o'j.

En la inaŭgur'o de la preĝ'ej'o dum Krist'nask'o 2004 part'o'pren'is kelk'mil'o'j da kred'ant'o'j, est'is konsekr'it'a la preĝ'ej'a altar'o kaj la konstru'aĵ'o mem. Dum la solen'aĵ'o est'is dis'aŭd'ig'it'a salut'telegram'o de pap'o Johano Paŭlo la 2a.

Laimius STRAŽNICKAS

Minac'at'a la kontraŭ'milit'a konstituci'o

La 9an de aŭgust'o 2004 la urb'o Nagasak'o celebr'is la 59an dat're'ven'o'n de la atom'bomb'o. La urb'estr'o It'o rimark'ig'is, ke laŭ la Inter'naci'a Kort'um'o atom'arm'il'o'j romp'as inter'naci'a'n leĝ'ar'o'n kaj, ali'flank'e, ke la uson'a reg'ist'ar'o re'ten'as pli ol 10 000 atom'a'j'n arm'il'o'j'n kaj eksperiment'as per ili.

Tamen, sen'pacienc'ig'it'e de la mal'rapid'a trakt'ad'o kun ŝtat'o'j hav'ant'a'j atom'arm'il'o'j'n, la urb'o Nagasak'o ŝanĝ'is direkt'o'n kaj al'vok'is ne al reg'ist'ar'o'j sed al civit'an'o'j por atent'ig'i pri la minac'o de atom'a'j arm'il'o'j. Tekst'is la 2004a pac'deklar'o de Nagasak'o i.a.: „Kar'a'j civit'an'o'j de la mond'o: ni trov'u voj'o'n por abol'i atom'arm'il'o'j'n per koncentr'ad'o de solidar'ec'a'j fort'o'j de mond'a'j civit'an'o'j, special'e, de pac'am'ant'a'j civit'an'o'j kaj ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j.”

Nagasak'o kaj ĝi'a urb'estr'o ŝanĝ'is la ĉi-jar'a'n pac'deklar'o'n part'e pro la mal'sukces'o de la konferenc'o en Nov-Jork'o en april'o 2004 pri ne'dis'vast'ig'o de atom'arm'il'o'j. Inter'ŝanĝ'o'j kun deleg'it'o'j de divers'a'j ŝtat'o'j montr'iĝ'is sen'frukt'a'j; mal'e la kontakt'o'j inter It'o kaj ordinar'a'j civit'an'o'j, foj'foj'e membr'o'j de pac'grup'o'j kaj opon'ant'o'j de la politik'o de la uson'a prezid'ant'o Bush. Pro tio It'o direkt'is la pac'deklar'o'n al reg'at'o'j kaj ne al reg'ant'o'j.

Solidar'ec'o

Laŭ It'o, popol'a ag'ad'o, aplik'at'a de sub'e supr'e'n, determin'os la politik'a'n voj'o'n de la 21a jar'cent'o. Ŝlos'il'a est'os ankaŭ solidar'ec'o kun viktim'o'j de nukle'a'j arm'il'o'j, ne nur en Hiroŝim'o kaj Nagasak'o sed ankaŭ ekzempl'e kun tiu'j, kiu'j sufer'is pro eksperiment'o'j sur Bikin'i-atol'o. Kreindas, laŭ li, inter'naci'a mov'ad'o por far'i la jar'o'n 2005 – la 60an dat're'ven'o'n de la atom'bomb'o – la jar'o por liber'ig'i la hom'ar'o'n de atom'arm'il'o'j.

Tamen en Japani'o mem ne'ebl'as optimism'i pri la esper'o'j de It'o. Nun'temp'e politik'a'j parti'o'j en Japani'o cel'as ŝanĝ'i la konstituci'o'n, for'ĵet'ant'e la 9an artikol'o'n, laŭ kiu la japan'a popol'o rifuz'os milit'o'n kiel manier'o'n solv'i inter'naci'a'j'n disput'o'j'n. La du plej grand'a'j parti'o'j, la Liberal-Demokrat'a Parti'o kaj la Demokrat'a Parti'o, sub'ten'as la ŝanĝ'o'n: nur la mal'grand'a'j Japan'a Komun'ist'a Parti'o kaj la Social-Demokrat'a Parti'o kontraŭ'as.

Kritik'o'j

Ekster la parlament'o, tamen, laŭ gazet'ar'a opini'o-sond'ad'o, preskaŭ 70 % de la japan'a popol'o vol'as re'ten'i la 9an artikol'o'n, kies pac'am'a kaj kontraŭ'milit'a tendenc'o font'as el kritik'o'j post la milit'o de 15 jar'o'j (1930-45) kaj la japan'a agres'o kontraŭ Ĉini'o. Sed not'ind'as, ke la ekster'parlament'a'j kontraŭ'ul'o'j de la konstituci'a ŝanĝ'o ne bon'e organiz'as si'n: malgraŭ star'ig'o de kelk'a'j lok'a'j asoci'o'j por protekt'i la kontraŭ'milit'a'n konstituci'o'n politik'ist'o'j kaj specif'e amas'komunik'il'o'j ĝeneral'e ignor'as la aspir'o'j'n de japan'o'j, kiu'j tim'as, ke sen la protekt'o de la 9a artikol'o ili est'os pel'it'a'j en uson'a'n milit'o'n, ekzempl'e en Afgani'o'n aŭ Irakon.

Ironi'e est'as, ke en la jar'o, kiam oni cel'as por la unu'a de maj'o tut'mond'a'n manifestaci'o'n kontraŭ atom'a'j arm'il'o'j kadr'e de la 60a dat're'ven'o de la bomb'ad'o de Hiroŝim'o kaj Nagasak'o, dekstr'a'j politik'ist'o'j prov'as nul'ig'i la pac'a'n konstituci'o'n de Japani'o. Nepr'as, kontrast'e, fort'ig'i ĝi'n cel'e al abol'ad'o de ĉiu'j atom'arm'il'o'j en la mond'o.

Tet'u MAKINO/pg

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Tet'u Makino/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Nokt'a aventur'o en Pjongjang'o

Al la land'o'j, kiu'j ne aper'as en la itiner'o'j de vojaĝ-agent'ej'o'j, aparten'as Nord'a Korei'o. La sam'a land'o tamen oft'e aper'as en raport'o'j de amas'komunik'il'o'j, kutim'e en lig'o kun jen mal'sat'o, jen ambici'a nukle'a program'o. Ulrich Lins tial kun sci'vol'o kapt'is la ŝanc'o'n vojaĝ'i al tiu ĝeneral'e ŝlos'it'a, iom mister'a land'o.

Vizit'o al Pjongjang'o iom simil'as vojaĝ'o'n en la pas'int'ec'o'n. Dum kvin'tag'a rest'ad'o en la nord-kore'a ĉef'urb'o mi tre oft'e re'memor'is mi'a'j'n iam'a'j'n vizit'o'j'n al la inter'temp'e mal'aper'int'a'j Sovetio kaj komun'ist'a'j ŝtat'o'j de orient'a Eŭrop'o: la sam'a'j larĝ'eg'a'j, preskaŭ sen'aŭt'a'j strat'o'j, sur kiu'j oni vid'as nur mal'mult'a'j'n hom'o'j'n; unu'a'vid'e impon'a'j loĝ'dom'o'j; magazen'o'j, en kiu'j var'o'j preskaŭ mank'as; slogan'o'j por politik'a-ideologi'a mobiliz'o; grand'a'j portret'o'j de parti'a'j gvid'ant'o'j. En Pjongjang'o en la montr'o'fenestr'o'j eĉ ne trov'iĝ'is la aranĝ'it'a'j skatol'o'j, kiel iam en Moskvo, sed nur desegn'aĵ'o'j de la pri'rev'at'a'j var'o'j.

Kompens'e, tamen, la urb'o impres'is mal'pli trist'e ol la antaŭ'a'j orient'blok'a'j metropol'o'j. Tio evident'e ŝuld'iĝ'as al element'o'j de orient-azi'a ĉarm'o, trans'viv'ant'a'j sub la kondiĉ'o'j de social'ism'o, sed ankaŭ al la unu'a'j sign'o'j de mal'rigid'ig'o de la plan'at'a ekonomi'o. Divers'lok'e oni vid'as grup'o'j'n de hom'o'j antaŭ vend'o'bud'o'j kaj eĉ grand'a'j'n tabul'o'j'n, kiu'j reklam'as la unu'a'n aŭt'o'n, en'land'e produkt'at'a'n en kun'labor'o kun Sud'a Korei'o. Tre al'log'a'j est'as la polic'ist'in'o'j, kiu'j en strat-kruc'iĝ'o'j mov'iĝ'as preskaŭ danc'e por regul'i la mal'fort'a'n trafik'o'n. Ili'a uniform'o est'as sen'riproĉ'a. Oni'dir'e ili selekt'iĝ'as tra bel'ec-konkurs'o.

Mal'sat'o kaj mizer'o

La hom'o'j est'as simpl'e, sed ne mizer'e vest'it'a'j kaj ankaŭ ne ŝajn'as est'i ne'sufiĉ'e nutr'at'a'j. Tiu observ'o ne mal'konfirm'as la raport'o'j'n pri mal'sat'o kaj mizer'o en la land'o, ĉar est'as kon'at'e, ke en Pjongjang'o rajt'as viv'i nur hom'o'j privilegi'it'a'j aŭ merit'ant'a'j special'a'n favor'o'n. Al fremd'ul'o la hom'o'j rigard'as kun neŭtral'a vizaĝ-esprim'o aŭ iu'foj'e, precip'e infan'o'j, kun afabl'a sci'vol'o. Laŭ ekster'land'an'o'j, viv'ant'a'j en Nord'a Korei'o, en la last'a'j du jar'o'j iom'et'e mal'streĉ'iĝ'is la en'land'a atmosfer'o. Du'on'ŝerc'e ili dir'as, ke la oficial'ul'o'j menci'as Gvid'ant'o'n Kim nun ne plu en ĉiu fraz'o, sed nur en ĉiu du'a aŭ tri'a. La nutr'aĵ-help'o el ekster'land'o est'as dank'e menci'at'a.

Mi ĉe'est'is la mal'ferm'o'n de leg'ej'o de german'a scienc-teknik'a literatur'o, kiu'n Goethe-Institut star'ig'is en kultur'a dom'o en la centr'o de Pjongjang'o, – la unu'a tia'spec'a reprezent'o de ekster'land'a kultur'a instituci'o. Tiu not'ind'a sign'o de mal'ferm'iĝ'o al kultur'a kaj scienc'a inter'ŝanĝ'o kompren'ebl'e ne est'us ebl'a sen la konsent'o kaj aktiv'a kun'labor'o de nord-kore'a'j aŭtoritat'o'j.

Mem vojaĝ'i al ekster'land'o rest'as por ordinar'a nord-kore'o ne'plen'um'ebl'a rev'o. Eĉ ne ekzist'as al'ir'o al Inter'ret'o por esplor'et'i la ekster'a'n mond'o'n. Kiu ajn privat'a kontakt'o, inkluziv'e korespond'ad'o'n, kun ali'land'an'o'j est'as mal'permes'it'a. Iom kurioz'a, sed et'skal'e tre rivel'a est'is re'ag'o de la ĉambr'ist'in'o en mi'a hotel'o. Al'port'ant'e trink-akv'o'n, ŝi rimark'is sur la tabl'o de mi'a ĉambr'o poŝt'mark'o'j'n, kiu'j ne hav'is milit'ism'a'n bild'o'n kutim'a'n por la en'land'a uz'o, sed montr'is lud'ant'a'j'n, bel'kolor'e vest'it'a'j'n infan'o'j'n. La ĉambr'ist'in'o ne tuj diskret'e re'tir'iĝ'is, sed rest'ad'is ĉirkaŭ du minut'o'j'n, ĉiam de'nov'e rigard'ant'e la neniam vid'it'a'j'n bel'a'j'n poŝt'mark'o'j'n de si'a ŝtat'o. Kiam fin'e de mi'a rest'ad'o mi for'las'is la ĉambr'o'n, mi las'is kelk'a'j'n tie por ŝi.

Pri'zorg'a kontrol'o

Mi est'is membr'o de delegaci'o, por kiu est'is far'it'a plen'a program'o. Mult'a'j vizit'int'o'j de Nord'a Korei'o jam pri'skrib'is, kiel mal'facil'e est'as eskap'i la pri'zorg'a'n kontrol'o'n de la akompan'ant'o'j aŭ gard'ant'o'j. Mi mem akir'is iom'a'n liber'ec'o'n nur en la last'a vesper'o de mi'a rest'ad'o. German'in'o, kiu labor'as en Pjongjang'o, dir'is al la gvid'ant'o'j, ke ŝi vol'as konversaci'i kun la sam'land'an'o kaj mem zorg'os pri mi'a re'ven'o al la hotel'o. Per iom long'a promen'ad'o en la urb'a centr'o mi komenc'is ĝu'i mi'a'n liber'ec'o'n. Neni'e vid'ebl'is iu'j ali'a'j ekster'land'an'o'j.

En la plac'o antaŭ la ĉef'staci'dom'o ni preter'pas'is vend'o'bud'o'j'n kaj vir'o'j'n, kiu'j lud'is bilard'o'n. Ni vol'is iom rigard'i en la staci'dom'o'n, sed tre ĝentil'a gard'ist'in'o mal'ebl'ig'is tio'n. Ni manĝ'is en tut'e bon'a kore'a restoraci'o, tre proksim'e al bar'il'o, kiu mark'as la en'ir'o'n al unu el la funkci'ul'a'j kvartal'o'j. Por kaf'o ni ŝanĝ'is la lok'o'n al proksim'a hotel'o. Tie mi aĉet'is pez'a'n, verd'a'n volum'o'n pri Kim Jong-Il – en la german'a lingv'o. Ne'evit'ebl'e, ĝi'a titol'o La Gvid'ant'o kaj la popol'o memor'ig'is mi'n pri iu ali'a.

Jam pas'is la trans'ir'o de vesper'o al nokt'o. Est'is temp'o, ke mi re'ven'u al mi'a hotel'o, kiu trov'iĝ'as ekster la centr'o, en la fund'o de river'a insul'o. Antaŭ la hotel'o, en kiu ni kaf'trink'is, atend'is kelk'a'j aŭt'o'j, kred'ebl'e taksi'o'j. Mi'a akompan'ant'in'o dir'is al unu el la ŝofor'o'j, ke li vetur'ig'u mi'n en la hotel'o'n kaj ŝi'n en la kvartal'o'n de diplomat'o'j. La re'ag'o est'is: „Ne ebl'as. Vi'n ni pov'as vetur'ig'i, ĉar vi viv'as tie ĉi. Sed tiu sinjor'o est'as ekster'land'a vizit'ant'o, kiu aparten'as al grup'o, est'as pri'zorg'at'a de ĝi kaj ne rajt'as mem'star'e mov'iĝ'i tra Pjongjang'o.”

Ni tamen ek'sid'is en aŭt'o kaj atend'is. La ŝofor'o mal'aper'is en la hotel'o. Atend'ad'o daŭr'is kaj daŭr'is. La sinjor'in'o fin'e el'ir'is kaj sam'e ir'is en la hotel'o'n. Tie ŝi aŭd'is, ke la ŝofor'o telefon'as kun iu instanc'o, raport'ant'e pri ni. Nun ni komenc'is sent'i ni'n ne'komfort'e. Ŝajn'is konsil'ind'e for'las'i la scen'ej'o'n, antaŭ ol aper'us polic'an'o'j. La sol'a el'ir'o est'is ek'marŝ'i pied'e. Tio'n ni far'is.

Dum kelk'a'j minut'o'j ni dev'is kalkul'i kun tio, ke la ŝofor'o kaj li'a'j koleg'o'j post'kur'os ni'n kaj postul'os, ke ni atend'u sur'lok'e. Sed ni ne est'is ĝen'at'a'j – kaj sam'temp'e tamen spert'is, kiom pen'a est'as dum'nokt'a marŝ'ad'o tra Pjongjang'o. Ĉar pro la energi-kriz'o apenaŭ aŭ tut'e ne funkci'is strat'a'j lum'ig'il'o'j, ni paŝ'is en mal'lum'o. Tio ne est'is agrabl'a. Ni dev'is tre atent'i, ke ni ne stumbl'u, fal'u en iu'n tru'o'n aŭ kun'puŝ'iĝ'u kun ali'a'j pied'ir'ant'o'j. En'tut'e ni bezon'is nur du'on'a'n hor'o'n, sed la temp'o ŝajn'is pli long'a. Kiam ni fin'e ating'is la hotel'o'n, mi est'is feliĉ'a, ke mi re'ven'is al la lum'o kaj sub la ŝirm'o'n de mi'a'j pri'zorg'ant'o'j.

Ulrich LINS

Oficial'a nom'o: Popol'a Demokrati'a Respublik'o Korei'o.

Loĝ'ant'o'j: 22 milion'o'j (en Sud'a Korei'o loĝ'as 48 milion'o'j).

Post la mort'o de Kim Il-Sung en 1994 ne est'is nom'it'a nov'a ŝtat'estr'o. La mort'int'o iĝ'is en 1998 „etern'a prezid'ant'o”. La ĉef'a'n potenc'o'n hav'as li'a fil'o Kim Jong-Il. La person'a kult'o pri ili ambaŭ super'as la iam'a'n pri Stalin kaj Maŭ Zedong.

La land'o sufer'as de mult'a'j jar'o'j grav'a'n ekonomi'a'n kriz'o'n. Ali'a'j land'o'j help'as precip'e por nutr'i mal'sat'ant'a'j'n infan'o'j'n. Kun Uson'o kaj ali'a'j land'o'j Nord'a Korei'o nun trakt'ad'as pri si'a est'ont'a uz'o de nukle'a energi'o. Ĝi ver'ŝajn'e pret'os akcept'i kontrol'o'n nur kontraŭ not'ind'a kresk'o de financ'a help'o.

Malgraŭ iom'a mal'ferm'iĝ'o last'a'temp'e, Nord'a Korei'o rest'as ebl'e la plej ferm'it'a land'o de la mond'o. Est'as semajn'e nur kvar regul'a'j flug'a'j lig'o'j kun ekster'land'o: du kun Pekino, du kun Vladivostok'o.

En 1964 en Pjongjang'o aper'is esperant'a-kore'a vort'ar'o. Est'is ankaŭ radi'o-el'send'o'j en Esperant'o. Sed de preskaŭ 40 jar'o'j mank'as ĉia inform'o pri Esperant'o-mov'ad'o en Nord'a Korei'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Ulrich Lins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Kia revu'o

La artikol'o'n Al'ven'o al la modern'a viv'o (MONATO 2004/10, p. 7) mi ne trov'is tro long'a ĉar, unu'e, mi konfes'as: MONATO est'as mi'a grav'a instru'ist'o pri Esperant'o. Komenc'e mi serĉ'is almenaŭ unu vort'o'n po lini'o. Nun mi foj'e util'ig'as Piv-n, sed mi leg'as plur'a'j'n artikol'o'j'n sen mal'ferm'i ĝi'n. Do, laŭ mi, tekst'o'j grav'as, eĉ se bel'a'j gazet'o'j agrabl'e al'log'as okul'o'j'n. Du'e: Ankaŭ mi ne ŝat'us la modern'a'n evolu'o'n, kiu streb'us lesiv'i cerb'o'j'n por est'ig'i en la merkat'a sistem'o pasiv'a'j'n kaj obe'em'a'j'n konsum'ant'o'j'n, kiu'j ne plu sci'as kio kaj kie ili est'as.

La pli efik'a lesiv'o en'ten'as amas'o'n da bagatel'o'j, tio est'as ne'grav'a'j inform'o'j, kiu'j super'sat'ig'as la mens'o'n de la leg'ant'o'j. Vid'ant'e nur bild'o'j'n, ili robot'iĝ'int'e ne plu vid'as i'o'n ekster virtual'aĵ'o'j kaj cert'e ne cenzur'o'n. Mi plezur'e leg'as rubrik'o'j'n Politik'o, Ekonomi'o kaj Modern'a viv'o, kiam tem'as pri la viv'o de hom'o'j, kiu'j ankoraŭ sci'as emoci'iĝ'i, am'i, pens'i, sent'i ... kaj eĉ amor'i, serĉ'ant'e si'a'n di'ec'o'n en korp'o intim'e inter'lig'it'a kun mens'o. Mi eĉ ŝat'us, se gazet'o, per ni'a mond'a lingv'o, cirkul'ig'us inform'o'j'n, kiu'j'n amas'komunik'il'o'j pri'silent'as ... sed mi est'as rev'ul'o!

Michel MArk'o

Franci'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Michel Mark'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Pli ol ri-mark-ind'e

La „nov'aĵ'o” pri kiu raport'is Walter Klag (MONATO 2004/10, p. 16) ne ver'e est'as nov'aĵ'o. Tia „Mi'a Poŝt'mark'o” en Esperant'o jam aper'is en Belgi'o la 19an de oktobr'o 2002, okaz'e de la dek'jar'iĝ'o de la Esperant'o-societ'o en Tienen [tin'e'n]. Ĝi ver'ŝajn'e est'as la unu'a tia esperant'lingv'a talon'o kun poŝt'mark'o en Eŭrop'o, ebl'e eĉ en la tut'a mond'o. La talon'o de la fam'a bavar'a poŝt'mark'o el 1911 ja ne est'as esperant'lingv'a, kaj la foli'et'o el Prago (1968) ne est'as unu'op'a poŝt'mark'o de kvar'op'o kun esperant'lingv'a talon'o. En 2003 el'don'iĝ'is en Belgi'o du'a tia poŝt'mark'o kun esperant'lingv'a talon'o okaz'e de la 25-jar'iĝ'o de la Esperant'o-grup'o de Loven'o. Ambaŭ poŝt'mark'o'j jam el'ĉerp'iĝ'is kaj iĝ'is rar'aĵ'o'j inter'temp'e.

Bert BO'o'n

Belgi'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bert Bo'o'n el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Mal'varm'a milit'o kaj la orient'a blok'o

En post'not'o al recenz'o mi'a pri la verk'o Esperant'o kaj Social'ism'o? (MONATO 2004/12, p. 28) la redaktor'o esprim'as mir'o'n pri mi'a asert'o, ke dum la mal'varm'a milit'o est'is mal'facil'e por okcident'ul'o'j inform'iĝ'i pri la stat'o de Esperant'o en la orient'a blok'o. Li iom tro ĝeneral'ig'as mi'a'n asert'o'n.

En mi'a recenz'o mi parol'is specif'e pri la McCarthy-period'o en Uson'o (ĝeneral'e, la mal'fru'a'j 1940aj kaj la komenc'a part'o de la 1950aj jar'o'j), kiam la pri'komun'ism'a histeri'o kapt'is la tut'a'n naci'o'n. Est'is mal'facil'e, plej'part'e ne'ebl'e, abon'i komun'ist-land'a'j'n el'don'aĵ'o'j'n tiu'temp'e en Uson'o, kaj se oni ja sukces'is far'i tio'n, la poŝt'o registr'is oni'a'j'n nom'o'n kaj adres'o'n kiel indik'ant'a'j'n suspekt'end'a'n kaŝ'ruĝ'ul'o'n (t.e. „kun'vojaĝ'ant'o'n kun la komun'ist'o'j” laŭ la popular'a tiu'temp'a esprim'o). Pri esperant'ist'o'j en ali'a'j land'o'j mi ne pov'as parol'i. Tem'as ne pri la tut'a period'o de la mal'varm'a milit'o, sed pri specif'a part'o de ĝi. Tamen eĉ en la fin'o de la 1950aj jar'o'j oni ne rajt'is akir'i en Uson'o instru'posten'o'n, eĉ en universitat'o, sen sub'skrib'i oficial'a'n deklar'o'n, ke oni est'as nek komun'ist'o, nek sub'ten'ant'o de komun'ism'o, nek de iu ali'a mov'ad'o, cel'ant'a per'fort'e detru'i la reg'ist'ar'o'n de Uson'o.

Tiu'temp'e en Uson'o oni en la praktik'o ne pov'is send'i leter'o'n al orient'blok'a („komun'ist'a”) land'o krom en escept'a'j cirkonstanc'o'j. Oni ja pov'is en'poŝt'ig'i la leter'o'n, sed iel ĝi „perd'iĝ'is en la poŝt'o”. Ceter'e, kiel mi dir'is, por ricev'i leter'o'n el tia land'o, oni dev'is person'e ir'i al la poŝt'ofic'ej'o kaj sub'skrib'i deklar'o'n, ke oni special'e pet'is aŭ „mend'is” tiu'n leter'o'n. Tio'n far'ant'e, oni aŭtomat'e met'ig'is si'a'n nom'o'n en la oficial'a'n reg'ist'ar'a'n list'o'n de suspekt'at'a'j perfid'ul'o'j.

Kompren'ebl'e en mult'a'j ali'a'j okcident'a'j land'o'j la komun'ism'o kaj komun'ist'a'j parti'o'j ne est'is kontraŭ'leĝ'a'j; pri la situaci'o en tiu'j land'o'j mi neni'o'n pov'as dir'i pro mank'o de person'a spert'o.

Donald BROADRIBB

Aŭstrali'o

Kial'o'j de sukces'o de Vlaams Blok

Kun grand'a prokrast'o mi leg'is la artikol'o'n de Mark'o Lins (MONATO 2004/9, p. 10-11) pri la balot'o'j por la Eŭrop'a Parlament'o (EP), en kiu est'as i.a. menci'it'a la rezult'o de la ekstrem'dekstr'a Vlaams Blok, kiu iĝ'is la du'a parti'o en Flandri'o. Hazard'e TNS Medi'a/Dimarso sam'tag'e publik'ig'is la analiz'o'n de la balot'ad'o, sed en ĝi mi ne trov'is la ver'a'j'n kial'o'j'n.

Unu'e mi atent'ig'u pri special'a situaci'o en Belgi'o (kaj Flandri'o). Sam'temp'e okaz'is region'a balot'ad'o, kaj la kampanj'o por EP est'is mal'intens'a kaj preskaŭ sen'en'hav'a: apenaŭ iu kandidat'o dir'is, kio'n li real'ig'is aŭ intenc'as real'ig'i en EP. Krom'e, en Belgi'o la part'o'pren'o en balot'ad'o est'as dev'a; do ne ebl'as esprim'i si'a'n mal'kontent'o'n aŭ mal'interes'o'n rest'ant'e hejm'e.

Laŭ mi la sukces'o de Vlaams Blok ne signif'as, ke flandr'o'j iĝ'as ekstrem'dekstr'a'j, sed ĝi ven'as de la ĝeneral'a mal'kontent'o: sen'iluzi'iĝ'o pri la verd'ul'o'j, long'daŭr'a intern'a kverel'ad'o en'e de kelk'a'j parti'o'j, lavang'o da nov'a'j, foj'foj'e kontraŭ'dir'a'j aŭ ne'plen'um'ebl'a'j, leĝ'o'j kaj regul'o'j malgraŭ promes'o'j pri simpl'ig'o, flandr'a administraci'o, kiu oft'e eg'e mal'bon'e funkci'as (malgraŭ aŭ ebl'e pro ĝi'a'j daŭr'a'j re'struktur'iĝ'o'j) ...

Roland ROTSAERT

Belgi'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roland Rotsaert el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Sci'i pri la fakt'o'j nur nun?

Mi dank'as al Donald Broadribb pro la afabl'a prezent'o de mi'a broŝur'o Esperant'o kaj Social'ism'o? Pri la mov'ad'o sur la „ali'a flank'o” (MONATO 2004/12, p. 28). Mi tamen al'iĝ'as al la mir'o de la redaktor'o en la post'not'o pri la asert'o de la recenz'int'o, ke nur „post la fin'o de la mal'varm'a milit'o fakt'o'j komenc'is iĝ'i pli vast'e kon'at'a'j en la esperant'a mond'o” (pri la mov'ad'o en la soclandoj – rimark'o de la aŭtor'o). Oni ja pov'is est'i inform'at'a'j. Ne nur, ĉar ekzist'is abund'a'j korespond'a'j rilat'o'j kaj mult'e da inter'naci'a'j aranĝ'o'j (i.a. la plej grand'a'j universal'a'j kongres'o'j post la milit'o), sed ankaŭ aper'is kaj abon'ebl'is revu'o'j (kun el'don'kvant'o'j inter 3000 ĝis 5000 ekzempler'o'j).

Al la jam menci'it'a Nun'temp'a Bulgario ni nepr'e al'don'u Hungar'a Viv'o, Budapeŝta Inform'il'o, Pol'a Esperant'ist'o, Start'o (Ĉeĥi'o), Slovak'a Esperant'ist'o, der esperant'ist (German'a Demokrati'a Respublik'o), Bulgar'a Esperant'ist'o, Sud'a Stel'o (Jugoslavio) kaj ali'a'j. Ili est'is liber'e abon'ebl'a'j kaj krom'e, ĉar ŝtat'e subvenci'at'a'j, part'e eĉ sen'pag'e dis'send'at'a'j. Krom'e Pol'a Radi'o ĉiam detal'e inform'is pri la mov'ad'o „sur la ali'a flank'o”. Kaj mult'a'j fakt'o'j ja en'ir'is la inter'naci'a'n gazet'ar'o'n. Sed ebl'e mi mis'kompren'is la recenz'int'o'n, kaj li (supoz'ebl'e) alud'as al divers'a'j fon'a'j faktor'o'j kaj cirkonstanc'o'j, tiam li cert'e prav'as. Mi ĝoj'us, se ankaŭ ali'a'j kompetent'a'j koleg'o'j, si'a'temp'e aktiv'int'a'j, verk'us simil'a'j'n super'rigard'o'j'n, por pli'objektiv'ig'i la bild'o'n.

Detlev BLANKE

Germanio

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Detlev Blank'e el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Bariton'e en mult'a'j lingv'o'j

Tiu ĉi disk'o en'hav'as popol'kant'o'j'n el la tut'a mond'o (i.a. sud-afrik'a'n, skot'a'n, irland'an, uson'a'n, german'a'n, kimr'a'n, aŭstrali'a'n, island'an, franc'a'n, rus'a'n, japan'a'n, malajzi'a'n), profesi'e kantat'a'j'n ĉef'e en la lingv'o'j angl'a, german'a, afrikans'a kaj esperant'a de la bariton'o J'a'n Strydom [strejdom] kaj akompan'at'a'j'n pian'e de Anna Bender. Bedaŭr'ind'e mi sukces'is aŭd'ig'i ĝi'n nur en komput'il'o. Prov'o'j lud'ig'i ĝi'n en iu'j disk'il'o'j fiask'is, sed sukces'is en ali'a. Rekomend'ind'a disk'o do por ŝat'ant'o'j de popol'muzik'o, kiu'j, se neces'e, pov'as uz'i plur'a'j'n aŭd'ig'a'j'n aparat'o'j'n.

pp/cs

J'a'n Strydom: Kelk'a'j kant'o'j por mi'a'j ge'amik'o'j. Eld. la aŭtor'o, Totiusdal, 2004. Kompakt'a disk'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de pp/cs el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Tiel ili protest'as

Sen mult'e da atent'o oni pov'us pens'i, ke la disk'o en'hav'as strikt'a'n tang'o'muzik'o'n. Tamen tio neniel est'as ver'aĵ'o. Unu'e, ne tem'as pri „strikt'a”, sed pri „strik'a” tang'o, kaj du'e Strik'a Tang'o est'as la nom'o de la muzik'grup'o. La disk'o Civilizaci'o en'hav'as jun'ul'ar'a'n rok'muzik'o'n, en tre klar'a Esperant'o, akompan'at'a'n de perkut'il'o'j, gitar'o, pian'o, orgen'o, saksofon'o, kaj al'log'as al aŭskult'ad'o de la tut'o. La aŭtor'o'j dir'as: „Ŝok'it'a'j pro la brutal'aĵ'o'j de ni'a tiel nom'at'a civilizaci'o, ni daŭr'e lud'os. Kio'n far'i? Tiel ni protest'as.” Du kant'o'j est'is premi'it'a'j en la Bel'art'a'j Konkurs'o'j de UEA, en 1998 kaj en 2002.

pp/cs

Strik'a Tang'o: Civilizaci'o. Eld. Vinil'kosm'o, Donneville, 2004. Kompakt'a disk'o.

Mult'e por mal'mult'e da mon'o

En verd'a ĝarden'o est'as ŝajn'e kun'met'o de antaŭ'a'j kased'o'j de Mikael'o Bronŝtein, part'e ne plu aĉet'ebl'a'j. En si mem tio est'as bon'a ide'o, ĉar kased'o'j ja iĝ'as pli kaj pli eks'mod'a'j. Tamen iom strang'e son'as, kiam Mikael'o inter si'a'j kant'o'j parol'as kaj dir'as „bon'ven'o'n en flank'o B de ni'a kased'o”. La kant'o'j - kaj la lig'a'j tekst'o'j - est'as en tre klar'a kompren'ebl'a Esperant'o, eĉ sen akompan'a tekst'o. Mult'e da ĝu'o por mal'mult'e da mon'o!

pp/cs

Mikael'o Bronŝtein: En verd'a ĝarden'o. Eld. la aŭtor'o, Tihvin, 2004. Kompakt'a disk'o kun kant'o'j en MP3-form'o.

Ne turk'o'j, sed mal'riĉ'ul'o'j

Mi surpriz'iĝ'is kaj iom ĉagren'iĝ'is, ke Stefan Maul kulp'ig'as „turk'o'j'n” pri la stud'nivel'o en Germanio (MONATO 2005/1, p. 5). Des pli, ke, se mi ne erar'as, la pli'mult'o de la „turk'a'j” lern'ej'an'o'j est'as du'a- aŭ tri'a-generaci'a'j turki-de'ven'a'j germani'an'o'j. Mal'e, est'as kon'at'e, ke pli mal'alt'a'j soci'tavol'o'j hav'as, pro kompren'ebl'a'j kial'o'j, mal'pli sukces'a'j'n rezult'o'j'n, sed pri tio ne kulp'as etn'ec'o aŭ lingv'ec'o. Ali'flank'e, neni'o kred'ig'as, ke „turk'a'j” lern'ej'an'o'j est'us nepr'e pli fuŝ'a'j ol la „ital'a'j”, „hispan'a'j” aŭ „portugal'a'j”, por cit'i ali'a'j'n sud-eŭrop'a'j'n en'migr'int'o'j'n en Germanion. Krom'e, ali'lingv'ec'o de lern'ant'ar'o pruv'iĝ'is divers'lok'e kiel flank'a kaj ne tiel grav'a en la mal'alt'iĝ'o de la lern'o'nivel'o: ekzempl'e katalun'o'j kelk'generaci'e instru'at'a'j en la hispan'a ne post'rest'is, sed mal'e.

Se la pli bon'a'j lern'ej'a'j rezult'o'j en Finnlando ol en Germanio klar'ig'ebl'as per homogen'ec'o, sen'dub'e tem'as pri homogen'ec'o social'a, sed ne etn'a.

Hektor ALOS I FOnt

Kataluni'o

Decembr'a numer'o de Monat'o

Jen mi'a'j pens'o'j pri la ricev'it'a numer'o 2004/12. Mi ĝoj'e vid'as de numer'o al numer'o la tre laŭd'a'j'n – kaj prav'a'j'n – lini'o'j'n en anonc'o pri Pinokjo de Carlo Lorenzi, ali'nom'e Carlo Collodi, kiu „tiel bel'e pov'is rakont'i”. Oni tamen forges'is menci'i, ke la bel'a rakont'manier'o ĉi-foj'e mimimume du'on'e ŝuld'iĝ'as al Jozefo Horváth (el Hungari'o, urb'o Györ [djer], latin'e Arrabona), kiu la verk'o'n majstr'e traduk'is. (La Pinokjo-recenz'o trov'iĝ'as en MONATO 2003/06, p. 20 – rim. de la redaktor'o.) Al mi mult'o plaĉ'as en la numer'o 2004/12, kun inform'o'j kaj analiz'o'j pri Eŭrop'a Uni'o, Hungari'o, Kosovo, Albanio, Rusio, kun recenz'o pri la verk'o de Detlev Blank'e pri „Esperant'o en la soclandoj”, provenc'a'j statu'et'o'j de Jesuo-najbar'o'j kaj mult'o pli, tamen mi atent'ig'as pri ĉi tiu mal'grand'a, sed ripet'at'a mank'o.

Blazi'o VAHA

Hungari'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Blazi'o Vaha el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Lez'o de aŭtor'a'j rajt'o'j

En MONATO 2003/02, p. 22 aper'is sen mi'a sci'o kaj sen mi'a konsent'o fot'o de D-ro André Albault kiu aper'is en la fest-libr'o De A al B (por la 75-jar'iĝ'o de Albault). En la fest-libr'o trov'iĝ'as klar'a indik'o, ke mi est'as la aŭtor'in'o de la fot'o. La publik'ig'o en MONATO sekv'e prezent'as lez'o'n de mi'a'j aŭtor'a'j rajt'o'j.

Irmi HAUPENTHAL, el'don'ist'in'o

Franci'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Irmi Haupenthal, el'don'ist'in'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Lingv'a atavism'o

Plen'a Ilustr'it'a Vort'ar'o jen'e difin'as la vort'o'n „atavism'o”: simil'ec'o de est'aĵ'o kun ties pra'av'o'j.

Tio ŝajn'as al mi iom lim'ig'it'a difin'o, ĉar mi demand'as mi'n, ĉu ne est'as io, kio'n ni pov'us nom'i „lingv'a atavism'o”. La fenomen'o, al kiu mi alud'as, ne tem'as pri nur'a memor'o, sed (se ĝi ekzist'as) pri ia spec'o de lingv'a re'kon'o, kiu'n oni hered'as de si'a'j pra'ul'o'j. La hom'a kapabl'ec'o re'memor'i vort'o'j'n ja pov'as est'i surpriz'e persist'a. Mi cit'u person'a'n spert'o'n. Part'o'n de mi'a'j infan'ec'o kaj jun'ec'o mi pas'ig'is en Portugali'o, kaj eĉ hodiaŭ, kiam mi leg'as tekst'o'n en la portugal'a, mi tuj kompren'as ne'komun'a'j'n vort'o'j'n, ekzempl'e, real'ej'o (gurd'o) kaj alforreca (meduz'o), kiu'j'n mi – viv'ant'e ek'de tiam en land'o'j, kie la portugal'a ne est'as parol'at'a – last'e aŭd'is antaŭ du'on'jar'cent'o, kaj eĉ ne oft'e tiam. Tamen ili rest'is (mi ne sci'as kiel) en la polv'o'kovr'it'a mansard'o de mi'a mens'o.

Sed parol'ant'e pri lingv'a atavism'o, mi pens'as pri tut'e ali'a afer'o. Pro la fakt'o, ke mi loĝ'is en land'o'j, kies lingv'o'j est'as latin'id'a'j, dum la jar'o'j, kiam mi'a mens'o est'is plej impres'ebl'a, mi ne hav'is okaz'o'n leg'i tekst'o'j'n aŭ aŭd'i konversaci'o'j'n de fremd'ul'o'j en la kelt'a lingv'o de mi'a pra'ul'o'j. Tamen, kiam mi unu'a'foj'e ricev'is de mi'a av'in'o libr'o'n en la kelt'a, mi tuj sent'is, ke ĝi est'as la ver'a lingv'o de mi'a popol'o, kies viv'ant'a spirit'o cirkul'as en mi'a'j vejn'o'j tiom kiom la sang'o. Ebl'e al ali'ul'o'j tio ŝajn'us absurd'a kaj eksces'e romantik'a. Mi akcept'as, ke ili ver'ŝajn'e prav'us.

Sam'temp'e, mi ne ĉes'as mir'i pri la potenc'o kaj re'ten'em'o de la mens'o. La famili'o de mi'a patr'in'o de'ven'is de sud-okcident'a Skot'land'o. Tie iam est'is parol'at'a la gael'a de nord'a Skot'land'o, sed dum last'a'j jar'cent'o'j la ĉiu'tag'a lingv'o de la loĝ'ant'o'j iĝ'is la mis'nom'it'a skot'angl'a, nun pli oft'e nom'at'a Scots, „skot'a” (aŭ, en ĝi'a iom art'e'far'it'a literatur'a form'o Lallans). Tiu idiom'o neniel simil'as la gael'a'n, kiu aparten'as al tut'e ali'a lingv'a famili'o, nom'e la kelt'a. En la temp'o de mi'a patr'in'a av'in'o, la ordinar'a popol'o normal'e parol'is la sud-okcident'a'n dialekt'o'n de la skot'a, sed last'a'temp'e ĝi'a uz'ad'o mult'e ŝrump'is, kaj hodiaŭ hom'o'j de la pli jun'a'j generaci'o'j en la region'o pli em'as parol'i bastard'a'n miks'aĵ'o'n de angl'a kaj skot'a (kun last'a'temp'a al'don'o de uson'a ĵargon'o), kaj eĉ ne kompren'as mult'a'j'n skot'a'j'n vort'o'j'n, uz'at'a'j'n de ili'a'j pra'patr'o'j.

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j, post sufiĉ'e long'a trans'mar'a rest'ad'o, mi akompan'is mi'a'n edz'in'o'n dum re'vizit'o al la vilaĝ'o en sud'a Skot'land'o, kie nask'iĝ'is ŝi'a av'o. Tiu vilaĝ'o situ'as ne mal'proksim'e de la nask'iĝ'lok'o de mi'a patr'in'o, do pli-mal'pli en la sam'a dialekt'a region'o. Preskaŭ la sol'a diferenc'o kiu'n mi rimark'is inter la parol'manier'o'j en la du lok'o'j est'is tio, ke en la unu'e menci'it'a, la vokal'o reprezent'at'a per la liter'o a prononc'iĝ'as kiel o.

En la vilaĝ'o gast'ig'is ni'n ge'kuz'o'j de mi'a edz'in'o. Dum konversaci'o la kuz'o menci'is al ni, ke ili'a komun'um'a komitat'o ĵus okaz'ig'is konkurs'o'n por konstat'i, kiom el la loĝ'ant'o'j ankoraŭ kompren'as la lok'a'n dialekt'o'n de la skot'a. Li montr'is al ni foli'o'n sur kiu est'as pres'it'a list'o da vort'o'j en la angl'a, kaj klar'ig'is, ke konkurs'ant'o'j dev'as indik'i la ĝust'a'n skot'a'n traduk'o'n de ĉiu vort'o. Je mi'a grand'a surpriz'o, mi pov'is ĝust'e respond'i al la tut'a demand'ar'o. Mi re'memor'is eĉ la skot'a'j'n ekvivalent'o'j'n de ne'kutim'a'j vort'o'j, kiel „akuŝ'ist'in'o” (skot'e: kimmer) kaj „mustel'o” (skot'e: whitterick). Mi ne pov'as klar'ig'i, kiel oni'a mens'o pov'as re'ten'i tia'j'n vort'o'j'n aŭ inform'o'j'n, kiu'j'n dum jar'o'j oni ne plu uz'as, aŭ eĉ neniam person'e uz'is. Kiam mi est'is knab'o, la konversaci'o de mi'a patr'in'o ja de temp'o al temp'o en'hav'is skot'a'j'n esprim'o'j'n, sed mi dub'as, ĉu mi iam aŭd'is el ŝi'a buŝ'o tia'j'n mal'pli komun'a'j'n vort'o'j'n. Tio'n mi rakont'as, ne por fanfaron'i pri iu pretend'it'a lingv'a kapabl'ec'o mi'a, sed por re'far'i la demand'o'n ĉu, fakt'e, io simil'a al spec'o de lingv'a atavism'o ver'e ekzist'as, aŭ ĉu tem'as pri nur'a long'e en'ter'ig'it'a memor'o.

Jen pli'a ekzempl'o. Dum pli ol kvar'dek jar'o'j, mi kontribu'as al literatur'a revu'o en la skot'gael'a (kelt'a) lingv'o, nom'it'a Gairm (Vok'o). Mi post'e konstat'is, ke ekzist'as iom simil'a literatur'a revu'o, titol'it'a Lallans en la mal'alt'ej'a skot'a (ĝerman'id'a lingv'o/dialekt'o), kiu'n mi ankaŭ abon'is. Tiu publik'ig'aĵ'o est'is fond'it'a de entuziasm'ul'o'j, kiu'j dezir'as re'vigl'ig'i tiu'n ŝrump'ant'a'n idiom'o'n. Al ĝi kontribu'as sufiĉ'e grand'a nombr'o da modern'a'j poet'o'j kaj verk'ist'o'j. La redaktor'o'j dev'as al'front'i divers'a'j'n problem'o'j'n, ekzempl'e, mank'o'n de norm'ig'it'a ortografi'o, mal'sam'ec'o'n inter la divers'a'j dialekt'o'j ktp. Kiam mi unu'e abon'is kaj komenc'is leg'i tiu'n revu'o'n, mi trov'is la liter'um'ad'o'n uz'at'a'n en ĝi fremd'a kaj bizar'a. Ek'de tiam, tamen, mi pli kaj pli facil'e leg'as la tekst'o'n, kaj sent'as, kvazaŭ mi re'e mal'kovr'is preskaŭ perd'it'a'n part'o'n (la patr'in'a'n, kontrast'e al la patr'a) de mi'a kultur'a hered'aĵ'o.

Est'us interes'e sci'i, ĉu ali'a'j hom'o'j kiu'j simil'e re'trov'is neglekt'it'a'n tavol'o'n de si'a etn'a kultur'o kaj lingv'o spert'as la sam'a'j'n sensac'o'j'n de re'kon'o kaj ekscit'o kiel mi. Mi pens'as, ekzempl'e, pri person'o'j kiel katalun'o'j kaj eŭsk'o'j, aŭ breton'o'j kaj okcitan'o'j, kiu'j normal'e uz'as nur la hispan'a'n aŭ franc'a'n, sed iom mal'fru'e en la viv'o, ebl'e re'mal'kovr'is, ke al ili aparten'as tut'e ali'a alternativ'a lingv'o: tiu de ili'a'j ge'av'o'j aŭ pra'patr'o'j, kiu'j antaŭ long'e est'is dev'ig'it'a'j adopt'i la lingv'o'n kaj kutim'o'j'n de la majoritat'o reg'ant'a la land'o'n. De simil'a kultur'a prem'o sufer'as naci'mal'pli'mult'o'j en mult'a'j land'o'j en ĉiu'j kontinent'o'j.

En la jar'o 2004 ni vojaĝ'is, ne al Skot'land'o sed al nord'a Hispanio, ne tro for de la region'o Galici'o, kie mi pas'ig'is kun mi'a'j ge'patr'o'j part'o'n de mi'a infan'ec'o. La last'a vizit'o, kiu'n mi ĝis tiam far'is, okaz'is en la kvin'dek'a'j jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o. Malgraŭ tiu long'a for'est'o, mi tuj hav'is la impres'o'n, ke mi re'ven'is hejm'e'n, kaj ŝajn'is al mi, ke la hispan'a est'is por mi kvazaŭ du'a patr'in'a lingv'o. Neni'u demand'is al mi, ĉu mi est'as ekster'land'an'o, kaj mi ne sent'is mi'n tia. Ĉi tio, tamen, ŝajn'as tut'e ali'a spec'o de spert'o. Neni'u el mi'a'j ge'patr'o'j aŭ pra'patr'o'j est'is de hispan'a de'ven'o, do evident'e tem'as pri nur'a memor'o kaj re'kon'o. Pli'e, kiel plen'kresk'ul'o, mi loĝ'is dum'temp'e en ali'a hispan'lingv'a land'o, kie mi konstant'e aŭd'is kaj parol'is la kastili'an lingv'o'n.

Oft'e est'iĝ'as diskut'o'j pri la demand'o, ĉu pli influ'as la form'ad'o'n de la hom'a person'ec'o la kontribu'o de hered'aĵ'o aŭ tiu de eduk'ad'o kaj medi'o; ĉu ni nask'iĝ'as kun cert'a'j atavism'a'j trajt'o'j aŭ sorb'as ili'n kun'e kun la patr'in'a lakt'o. Mi re'memor'as, ke iam en Patagoni'o ni vizit'is skot'de'ven'a'n famili'o'n. La ge'patr'o'j de ni'a'j gast'ig'ant'o'j el'migr'is de gael'lingv'a region'o en nord-okcident'a Skot'land'o kaj ankoraŭ rigard'is si'n kiel skot'a'j kelt'o'j. Ili'a ĉarm'a fil'in'o, tamen, kiu hav'is la sonor'a'n nom'o'n Guillermina Eleonor'a Mackenzie aspekt'is, son'is kaj efektiv'e est'is tut'e argentina ... Cert'e neni'u, kiu person'e ne kon'is ŝi'n, diven'us ke ŝi ne est'as hispan'de'ven'a, kiel la pli'mult'o de la argentin'an'o'j, krom la indiĝen'o'j kaj la grand'a komun'um'o de ital'a'j en'migr'int'o'j en Bon'aer'o.

Ali'a'foj'e, en la argentina ĉef'urb'o, dum vetur'o en la metro'o, mi aŭd'is mal'antaŭ mi'a dors'o vigl'a'n konversaci'o'n inter grup'o da jun'a'j kun'pasaĝer'o'j. Kiel la ali'a'j vojaĝ'ant'o'j, ili parol'is la kastili'an. Laŭ ili'a lingv'aĵ'o, kaj la tem'o'j de ili'a konversaci'o, ili son'is kiel tip'a'j bon'aer'a'j ge'jun'ul'o'j. Sed kiam mi turn'iĝ'is por el'ir'i, mi vid'is, ke ili ĉiu'j est'is tip'e japan'a'j jun'ul'o'j kaj knab'in'o'j, cert'e ge'fil'o'j de en'migr'int'o'j el la land'o de la lev'iĝ'ant'a sun'o. Sam'temp'e, est'is evident'e, ke krom ili'a'j vizaĝ'a'j trajt'o'j, ili est'is ne'disting'ebl'a'j de ali'a'j jun'a'j argentin'an'o'j. Ebl'e en la famili'a rond'o, ili kondut'is kiel japan'o'j, sed ekster la dom'o ili est'is argentin'an'o'j. Ek'de tiam, mi ne ĉes'as demand'i mi'n, kiom el ni'a karakter'o de'ven'as de ni'a'j antaŭ'ul'o'j kaj kiom de la medi'o en kiu ni est'is eduk'it'a'j. Ĝis nun, mi ne pov'as decid'i ...

Garbhan MAcAOIDH

Alt'nivel'a kultur-revu'o esperant'lingv'a

La unu'a'n foj'o'n ek'de mult'a'j jar'o'j mi leg'as alt'nivel'a'n kultur-revu'o'n esperant'lingv'a'n, sed ne specif'e/sufok'e Esperant'o-varb'a'n. Ĝi est'as special'e aprec'ind'a pro la interes'o de la tem'o'j soci'a'j, politik'a'j, beletr'a'j kaj pro la divers'ec'o de la opini'o'j: aŭtentik'a liber'a sen'cenzur'a trejn'ej'o de ide'o'j, sur fon'o demokrat'a, pac'am'a, ekologi'em'a, toler'em'a. Tia'n mi'a'n tuj'a'n pri'taks'o'n tut'e ne renvers'as la ĉe'est'o de tez'o'j pri kiu'j mi tut'e ne sam'opini'as kaj eĉ konsider'as erar'a'j aŭ eĉ danĝer'a'j (ekzempl'e en Soci'o'lingv'ist'o'j – ĉu glaci'kor'a'j, (MONATO 2004/9, p. 20) aper'as la por mi surpriz'a asert'o „La sol'a ebl'a si'n'ten'o de la hom'o'j est'as antrop'o'centr'ism'o”; kaj en Kiu instig'as ni'n al farad'o, kiel plej mult'e far'as (MONATO 2004/9, p. 27), kie oni leg'as la ne mal'pli mir'ig'a'n asert'o'n „La modern'a'j teknik'o'j de vend'o est'as klient-orient'it'a'j, subtil'a'j, ne'trud'a'j, ne'ĝen'a'j – en la centr'o ĉiam star'as interes'o'j, bezon'o'j de la klient'ar'o”). Tia'j opini-esprim'o'j eĉ tikl'as kaj stimul'as inteligent'a'n kontraŭ'opini'ant'o'n: ĉar tiel li est'as dev'ig'at'a pli'perfekt'ig'i, pli'akut'ig'i si'a'j'n tez'o'j'n, por pli efik'e kontraŭ'argument'i! Se ni renkont'as ĉiam kaj nur vid'punkt'o'j'n egal'a'j'n al ni'a'j propr'a'j, tio sen'avert'e konduk'as al pigr'iĝ'o-febl'iĝ'o-dogm'iĝ'o de ni'a mens'o. La liber'a debat'o inter kontraŭ'a'j vid'punkt'o'j est'as por'cerb'a oksigen'o. Tio valid'as ankaŭ kaj ĉef'e, por esperant'ist'o'j.

Filippo FRANCESCHI

Italio

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Filippo Franceschi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Klimat'o kaj lingv'o

Ĉu vi imag'is, ke ŝanĝ'iĝ'o de la mond'a klimat'o kaŭz'as eĉ lingv'a'j'n problem'o'j'n? Ne, tio ne est'as ŝerc'o! Indiĝen'o'j de arkt'a kaj sub'arkt'a region'o'j de Alasko ĝis nord'a Siberio en si'a'j lingv'o'j ne hav'as vort'o'j'n por vesp'o aŭ fulm'o'tondr'o, kiu'j sekv'e de varm'iĝ'o de la klimat'o ek'aper'is en tiu'j antaŭ'e daŭr'e frost'a'j region'o'j. Se la evolu'o kontinu'os, ebl'e iam ili bezon'os ankaŭ vort'o'j'n por roz'o kaj sun'brul'o. Kio'n konsil'i al ili? En Esperant'o oni part'e pov'us kre'i nov'a'j'n vort'o'j'n el jam kon'at'a'j, ekzempl'e ni pov'us dir'i „pik'best'o” por vesp'o kaj „ĉiel'sku'o” por fulm'o'tondr'o – sed kio'n trov'i por „roz'o”? Ebl'e arkt'an'o'j tamen dev'os adopt'i vort'o'j'n el ali'a'j lingv'o'j ...

Ankaŭ mez'eŭrop'a'j lingv'o'j adopt'is vort'o'j'n el ali'a'j, precip'e la helen'a kaj latin'a. Vort'o'j el tiu'j lingv'o'j abund'as ankaŭ en Esperant'o. Tamen leg'ant'o'j'n irit'is la titol'o Turki'o ant'e port'as en la decembr'a numer'o (p. 10), kaj iu'j demand'is si'n, kio'n Turki'o port'as, kaj kial „ant'e”? Tia adverb'a uz'o de particip'a sufiks'o est'as ver'e ne'kutim'a. Sci'ant'o'j de la latin'a lingv'o ne hav'is problem'o'n, ĉar tem'as pri tiu'lingv'a parol'turn'o. Ĝi de'ven'as el la temp'o, kiam Hanibal'o el Kartago atak'is la romi'an respublik'o'n kaj loĝ'ant'o'j de la ĉef'urb'o tra'kur'is la strat'o'j'n kun alarm'kri'o „Hannibal ant'e port'as!” (Hanibal'o antaŭ la (urb'a'j) pord'eg'o'j!). La aŭtor'o de ni'a artikol'o neglekt'is klar'ig'i tio'n per pied'not'o. De'long'e pas'is la temp'o'j, kiam kler'a'j hom'o'j lern'is la latin'a'n lingv'o'n; hodiaŭ tut'mond'e oni instru'as kiel unu'a'n (kaj oft'e sol'a'n) fremd'a'n lingv'o'n la angl'a'n. Probabl'e do neni'u leg'ant'o mir'us pri titol'o „Turki'o before the gates” (aŭ simil'a), sed probabl'e pens'us pri flug'haven'o, kie ĉio aper'as en la angl'a lingv'o.

Ni do pet'as pardon'o'n pro tiu klasik-lingv'a mis'paŝ'o, sed atent'ig'as, ke kutim'e en ni'a revu'o ja aper'as klasik'a kaj model'a hodiaŭ'a Esperant'o (pri erar'o'j ĉiam kulp'as nur la kon'at'a kompost'kobold'o!). Tial nun en la paĝ'ar'o www.eduk'ad'o.net oni trov'as konkurs'o'n por lern'ant'o'j, kiu baz'iĝ'as sur tekst'o'j el ni'a magazin'o. Ebl'e ni rekomend'u tiu'n ĉi konkurs'o'n ankaŭ al loĝ'ant'o'j de la arkt'a'j region'o'j ...

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Ond'eg'o da help'em'o

La katastrof'a'n cunam'o'n de la 26a de decembr'o 2004 kun minimum'e 170 000 mort'int'o'j kaj milion'o'j da ali'manier'e traf'it'a'j hom'o'j en ar'o da land'o'j ĉirkaŭ Hind'a Ocean'o sekv'is ond'eg'o da help'em'o, neniam antaŭ'e vid'it'a. Ver'e, tiu'n katastrof'o'n, kiu'n UN epitet'as la plej grand'a de si'a histori'o, karakteriz'as plur'a'j superlativ'o'j, jen negativ'a'j, sed jen ankaŭ pozitiv'a'j. Inter la pozitiv'a'j est'is la ne'imag'ebl'e grandioz'a donac'em'o de hom'o'j en riĉ'a'j, industri'a'j land'o'j, kiu'j altruism'e ofer'is milion'o'j'n da eŭr'o'j – kaj tio sen'dub'e okaz'is ne nur pro tio, ke je Krist'nask'o hom'o'j en okcident'a'j land'o'j ĝeneral'e est'as pli kompat'em'a'j kaj donac'em'a'j ol dum ali'a'j monat'o'j.

Tut'mond'iĝ'o du'obl'a

Tiu help'em'o est'as sekv'o precip'e de tut'mond'iĝ'o a) komunik'ad'a kaj b) turism'a. La du aspekt'o'j de tut'mond'iĝ'o en tiu okaz'o intim'e inter'plekt'iĝ'as: ĉar la traf'it'a'j land'o'j est'as tre ŝat'at'a'j turism'a'j cel'o'j de hom'o'j en okcident'a'j land'o'j, ties amas'komunik'il'o'j apart'e interes'iĝ'as pri tiu'j for'a'j region'o'j. Cert'e, sen'de'pend'e de tio la nun'a tut'mond'e fulm'rapid'a komunik'ad'o precip'e per televid'o ĉe iu ajn katastrof'o tuj inform'as mond'vast'e, kio ebl'ig'as ankaŭ rapid'a'n help'o'n far'e de human'a'j kaj karitat'a'j organiz'aĵ'o'j kaj ŝtat'o'j. Sed en tiu ĉi okaz'o al'don'iĝ'is la menci'it'a turism'a aspekt'o. Dum la vintr'a'j monat'o'j (je Krist'nask'o kaj Silvestr'o) mult'a'j hom'o'j el mez'a kaj nord'a Eŭrop'o, kie mank'as varm'a'j plaĝ'o'j, fuĝ'as al sun'a'j mar'bord'o'j de ekzempl'e Taj'land'o, Malajzi'o kaj Sri-Lanko.

Tial mil'o'j da german'o'j kaj skandinav'o'j liber'temp'is tie kaj iĝ'is viktim'o'j de la cunam'o – kaj ili'a'j parenc'o'j, amik'o'j kaj kon'at'o'j en la hejm'land'o'j est'is terur'e ŝok'it'a'j, ĉar rekt'e traf'it'a'j. Ankaŭ ne rekt'e en'plekt'it'a'j hom'o'j est'is emoci'it'a'j, ĉar mort'is ili'a'j sam'land'an'o'j; tio klar'ig'as la sen'kompar'e grand'anim'a'n ofer'em'o'n, mult'e pli grand'a'n, ol se la katastrof'o traf'us „nur” taj'land'an'o'j'n aŭ indonezi'an'o'j'n.

Turism'o ambigu'a

En tio montr'iĝ'as ambigu'ec'o de tut'mond'iĝ'o: en tiu'j land'o'j precip'a en'spez'o est'as turism'o, sed ĝi damaĝ'as natur'o'n kaj medi'o'n. Profit'as la ŝtat'o'j kaj turism'a'j kompani'o'j, sed nur part'e indiĝen'o'j; popol'an'o'j, kiu'j ne loĝ'as proksim'e de turism'a'j centr'o'j, kutim'e rest'as mal'riĉ'a'j. Ties mizer'o'n turist'o'j ordinar'e ne vid'as. Sed nun pro tut'mond'a inform'ad'o pri la katastrof'o televid'o ne'evit'ebl'e montr'is ankaŭ mizer'o'j'n kaj sufer'o'j'n de la popol'o'j, kaj help'em'o turn'iĝ'is do ne nur al traf'it'a'j turist'o'j, sed ankaŭ al sufer'ant'a'j indiĝen'o'j, kiu'j – mal'kiel eskap'int'a'j turist'o'j – ne pov'is re'ven'i al si'a'j komfort'a'j hejm'o'j, sed perd'is ĉio'n.

Ŝanc'o kaj esper'o

Ĉio ĉi en'hav'as ankaŭ ŝanc'o'n, ke tiu ĉi katastrof'o ne tiel rapid'e, kiel ali'a'j, est'os forges'it'a kaj ke tut'mond'a help'ad'o est'os daŭr'em'a. Epitet'o'j, kiel „plej grand'a” katastrof'o, est'as iom dub'ind'a'j, kvankam oni ne facil'e pov'as kompar'i. Sed gigant'a'j est'is ankaŭ ali'a'j terur'aĵ'o'j, ekzempl'e ter'trem'eg'o en centr'a Ĉini'o en 1976, pro kiu mort'is minimum'e 255 000 hom'o'j; tiu event'o tiam ne tiom tuŝ'is la ceter'a'n mond'o'n, kaj ĉar ne est'is turism'a region'o kaj ĉar tut'mond'iĝ'o ankoraŭ ne okaz'is. Kiu hodiaŭ ankoraŭ sci'as pri tiu natur'katastrof'o? Aŭ kiu ankoraŭ memor'as pri la minimum'e 800 000 hom'o'j, kiu'j antaŭ iom pli ol dek jar'o'j mort'is pro inter'civit'an'a milit'o en Ruando? Tiam, spit'e al tut'mond'iĝ'o, la ceter'a mond'o plej'part'e ignor'is la teror'aĵ'o'n kaj UN komplet'e fiask'is front'e al mult'obl'a genocid'o.

Nun ni vid'as, ke tut'mond'iĝ'o, kiu'n oft'e ni kritik'is en tiu ĉi magazin'o, pov'as kvazaŭ kurac'i si'n mem. Ni esper'u, ke la mond'o por'daŭr'e lern'u el tiu okaz'o.

Stefan MAUL

Ankoraŭ pri Ed'e

Pas'int'jar'a'n printemp'o'n, kiam mi unu'a'foj'e aŭd'is pri la nov'a politik'a parti'o Ed'e (Eŭrop'o - Demokrati'o - Esperant'o, MONATO 2004/12, p. 6), mi intenc'is voĉ'don'i por ĝi dum la balot'ad'o por la Eŭrop'a Parlament'o. Sed mi ŝanĝ'is mi'a'n opini'o'n, leg'int'e la punkt'o'n „Por Eŭrop'o sen'de'pend'a de la influ'o de Uson'o, ĝi'a lingv'o kaj ĝi'a kultur'o”. Kia donkiĥot'a sen'senc'aĵ'o! Ĉu la Ed'e-an'o'j ver'e ne sci'as, ke jam nun la rilat'o'j inter Uson'o kaj Eŭrop'o est'as tiel profund'e kaj reciprok'e inter'lig'it'a'j, ke nek Eŭrop'o, nek Uson'o pov'as est'i sen'de'pend'a'j unu de la ali'a, ĉu tem'as pri rilat'o'j financ'a'j, ekonomi'a'j, komerc'a'j, industri'a'j, scienc'a'j, komunik'ad'a'j, hom'famili'a'j aŭ, jes ja, kultur'a'j.

Jen nur unu'sol'a ekzempl'o: En januar'o Eŭrop'o prav'e fier'is pro si'a inter'planed'a sond'il'o Huygens, kiam ĝi sur'lun'iĝ'is sur Titan'o, la plej grand'a el la mult'a'j lun'o'j de Saturn'o, post sep'jar'a vojaĝ'o de pli ol unu miliard'o da kilo'metr'o'j. Sed la mal'grand'a Huygens ja vojaĝ'is sur'dors'e sur la grand'a uson'a satelit'o Cassini, orbit'is kun ĝi ĉirkaŭ Saturn'o, komunik'is al la ter'o per'e de Cassini kaj do ating'is Titan'o'n nur pro intens'a uson-eŭrop'a scienc'a kaj teknik'a kun'labor'o. Kaj kiel Eŭrop'o pov'as far'iĝ'i sen'de'pend'a de la „uson'a lingv'o”, kiam tiu lingv'o oficial'as en kelk'a'j membr'o'ŝtat'o'j de Eŭrop'a Uni'o? Mal'long'e: strut'a politik'o! Sekv'e mi propon'as, ke Ed'e re'formul'u tiu'n punkt'o'n, ekzempl'e: re'ekvilibr'ig'i aŭ re'egal'ig'i la rilat'o'j'n inter Eŭrop'o kaj Uson'o.

Eskil SVan'e

Franci'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Eskil Svane el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Ankoraŭ Sankt'a'j Skrib'o'j

„Vort'o don'it'a est'as kiel leĝ'o”: per ĉi proverb'o mi komenc'is recenz'o'n pri la du'a volum'o de la Du'a'kanon'a'j libr'o'j, aper'int'a'n en MONATO 2003/11. La fraz'o referenc'is al la fakt'o, ke el'don'ej'o Font'o est'is promes'int'a du'a'n verk'o'n el la Bibli'o post la unu'a volum'o de la Du'a'kanon'a'j libr'o'j; si'a'flank'e, Gerrit Berveling plan'is plu traduk'i verk'o'j'n el la Mal'nov'a kaj Nov'a Testament'o'j laŭ la konsider'o, ke ne ĉiu'j libr'o'j est'as de ĉiu'j eklezi'o'j rigard'at'a'j kiel sankt'a'j, do kelk'a'j hav'is pli prosper'a'n sort'o'n, kelk'a'j ali'a'j rest'is, se ne forges'it'a'j, tamen ne tiel vast'e kon'at'a'j.

Jen est'as la vic'o de la Leter'o'j de Paŭlo kaj li'a Skol'o. Katolik'o'j nom'us la aŭtor'o'n „Sankt'a Paŭlo”, kaj ebl'e iom mir'os, ke ne ĉiu'j leter'o'j est'as atribu'at'a'j al li, la Apostol'o de la gent'o'j. La leter'o'j de Paŭlo est'as bon'ŝanc'a'j: ili traf'is al la sukces'o est'i konsider'at'a'j en la „Kanon'o”, tial super ĉia kritik'o, sankt'a'j, ne'diskut'ind'a'j. Ali'a'j evangeli'ec'a'j aŭ hebre'histori'a'j tekst'o'j tiu'n agnosk'o'n ne ricev'is.

Paŭlo est'as al ni kon'at'a pli ol iu ajn ali'a person'ec'o de la Nov'a Testament'o tra La Ag'o'j de la Apostol'o'j kaj tra si'a'j Leter'o'j, du font'o'j sen'de'pend'a'j sed komplet'ig'ant'a'j si'n reciprok'e. Li est'is kler'a jud'a doktor'o, nask'iĝ'int'a en Tars'o, nun'a Turki'o, profund'e eduk'it'a laŭ la doktrin'o de la farizeoj; komenc'e fort'a kontraŭ'ul'o de la krist'an'ism'o, li est'is en'plekt'it'a en la murd'o'n de Sankt'a Stefano. Post'e li est'is „kapt'it'a”, sur'voj'e al Damasko, de la figur'o de resurekt'int'a Krist'o (vd. Ag'o'j de la Apostol'o'j, 9), tiel ke en mult'a'j okcident'a'j lingv'o'j, kaj sam'e en Esperant'o, la „voj'o al Damasko” signif'as rapid'a'n kaj komplet'a'n viv'renvers'a'n konvert'iĝ'o'n. Tio est'is ver'ŝajn'e ĉirkaŭ la jar'o 36. Ek'de tiam Paŭlo vojaĝ'as kaj predik'ad'as, kaj organiz'as la unu'a'j'n krist'an'a'j'n komun'um'o'j'n. Lingv'e kaj etn'e li est'is diaspor'a grek'lingv'a jud'o, tamen romia civit'an'o; sed li sent'as si'n pli inter'naci'e grek'a ol jud'a, tiel ke li ŝanĝ'as si'a'n nom'o'n el la jud'a Saul'o al la grek'a Paŭlo.

Plur'a'j propagand'a'j vojaĝ'o'j, laŭ komisi'o de la krist'an'a'j komun'um'o'j, por predik'i la nov'a'n religi'o'n inter la ne'krist'an'o'j kaj precip'e ne'jud'o'j; dum tiu intens'a ag'ad'o li est'as arest'it'a, li apelaci'as al la roma imperi'estr'o kaj est'as do transport'it'a al Romo. Dum la vojaĝ'o li spert'as ŝip'romp'iĝ'o'n, kaj la tut'o fin'iĝ'as per absolv'o. Plu'a vojaĝ'o al Hispanio, post'e ali'a'j en Orient'o, ĝis la du'a arest'o en Romo, kie li est'as pri'sentenc'it'a al sen'kap'ig'o, probabl'e en la jar'o 67. Pri la sen'kap'ig'o de Paŭlo atest'as la plej mal'nov'a krist'an'a tradici'o; mal'pli kred'ind'a mit'o est'as tiu star'ig'it'a de la rom-popol'a pietat'o, ke li'a kap'o ĉe la fal'o tuŝ'is la grund'o'n tri'foj'e per re'salt'o'j, kaj el tiu'j tuŝ'punkt'o'j nask'iĝ'is font'o'j (iam la akv'o est'is trink'at'a, nun klas'at'a ne'trink'ebl'a). Ekzist'as preĝ'ej'o en tiu lok'o, Sankt'a Paŭlo ĉe la tri font'o'j; la put'o'j est'as je plur'metr'a distanc'o unu de la ali'a, tiel ke la legend'o pruv'iĝ'as ne'kred'ind'a.

Kial Paŭlo iĝ'is tiom fam'a kompar'e al ali'a'j krist'an'a'j predik'ant'o'j? En la temp'o'j en kiu'j la jud'o'j disput'is jam laŭ'sekt'e, kaŝ'ant'e per religi'a'j argument'o'j la ĉiam'a'j'n konflikt'o'j'n pri pov'o, Paŭlo predik'is i'o'n revoluci'a'n: ĉiu'j hom'o'j est'as fil'o'j de Di'o, ne disting'ebl'as jud'o'j de goj'o'j, grek'o'j kaj roman'o'j ne bezon'as est'i cirkumcid'it'a'j por iĝ'i krist'an'o'j. Di'o est'as unu kaj zorg'as pri ĉiu'j popol'o'j sen'disting'e. Tiu'n ĉio'n'ampleks'ec'o'n, tiu'n ĝeneral'a'n ĉirkaŭ'brak'o'n al ĉiu'j popol'o'j ni nun'temp'ul'o'j lern'is de Paŭlo (se en'tut'e ni lern'is!). Li ne disting'as inter jud'o'j kaj ne'jud'o'j, kaj eĉ ne inter krist'an'o'j kaj ne'krist'an'o'j. Di'o am'as ĉiu'j'n kaj al ĉiu'j don'as la ebl'ec'o'n sav'iĝ'i. Tia'j vort'o'j est'as impres'e modern'a'j.

Evident'as el li'a'j verk'o'j fid'o'plen'a si'n'don'o kaj kor'tuŝ'a tener'o, sam'kiel indign'o kontraŭ tiu'j, kiu'j intenc'as perfid'i si'a'n kred'o'n. Por riproĉ'i la dub'em'ul'o'j'n, li uz'as kaj ironi'o'n kaj akr'a'j'n vort'o'j'n, tiel ke li'a'j leter'o'j est'as ne nur spegul'o de la temp'o'j kaj de la unu'a'j kontrast'o'j inter la krist'an'o'j, sed ankaŭ literatur'aĵ'o'j, kie est'as ekspluat'at'a la plen'a potenc'o de la grek'a leksik'o. Li kre'is grand'a'n part'o'n de la krist'an'a termin'ologi'o, tiel ke la nov'ec'o de li'a lingv'aĵ'o kaj la profund'ec'o de li'a'j ide'o'j ig'is li'n ne'klar'a ankaŭ al si'a'j sam'temp'ul'o'j kaj sam'medi'ul'o'j: long'a'j parentez'o'j, oft'a'j digresi'o'j, ne'mal'mult'a'j subjekt'o'ŝanĝ'o'j, kiu'j ebl'e est'is pli facil'e kompren'ebl'a'j dum gest'e kaj intonaci'e help'at'a predik'ad'o ol el skrib'it'a tekst'o. Tial traduk'o est'as defi'o.

La Leter'o'j de Paŭlo la Apostol'o aper'is en esperant'a vest'o en'e de La Nov'a Testament'o de ni'a Sinjor'o kaj Sav'ant'o Jesuo Krist'o, el'don'it'a de La Brit'a kaj ali'land'a Bibli'a Societ'o, jam en 1912, kun tuj'a re'pres'o en 1913. Kiu re'leg'as tiu'n traduk'o'n, trov'as lingv'o'n tut'e polur'it'a'n kaj laŭ'termin'e plen'e adekvat'a'n al la original'a verk'o. Ĉu do valor'is entrepren'i nov'a'n traduk'o'n? Berveling far'as fakt'e nov'a'n verk'o'n, konstru'ant'e tut'unu'e ali'a'n si'n'sekv'o'n de la Leter'o'j kompar'e al la tradici'a kronologi'a. Li unu'e prezent'as la apostol'o'n, per la leter'o Al la Galat'o'j, kiu kutim'e est'as prezent'at'a kiel kvar'a. Li ankaŭ plen'e sub'ten'as la teori'o'n, antaŭ'e nur apenaŭ prezent'it'a'n, ke ne ĉiu'j leter'o'j font'as el la sam'a plum'o: sep est'as cert'e aŭtentik'a'j, tri pri'dub'at'a'j, tri cert'e verk'it'a'j de skol'an'o(j), kaj la leter'o Al la Hebre'o'j, kvankam tradici'e aneks'it'a al la leter'o'j de Paŭlo, est'as elimin'it'a kaj ĉi tie ne trov'as lok'o'n. Ebl'e pli modern'e cert'ig'it'a'j font'o'tekst'o'j, ebl'e nur mal'simil'a traduk'stil'o ig'as Berveling elekt'i ali'a'j'n termin'o'j'n ol la Bibli'a Societ'o: vort'o kiel „goj'o” ne ekzist'is en la fru'a traduk'o, sed ne tem'as nur pri tio. Ni kompar'u kiel ekzempl'o nur unu versikl'o'n, Al Timoteo, I, 3, 13.

En la traduk'o de 1912: Ĉar tiu'j, kiu'j bon'e serv'ad'is kiel diakon'o'j, akir'as al si bon'a'n grad'o'n kaj grand'a'n kuraĝ'o'n en la fid'o, kiu est'as en Krist'o Jesuo.

En la traduk'o de Berveling: Kiu'j bon'e plen'um'as la diakon'ec'o'n, akir'os al si alt'a'n pozici'o'n kaj la rajt'o'n parol'i liber'e pri la fid'o je Mesi'o Jesuo.

El la pli ol 250-paĝ'a libr'o, rimark'ind'a procent'o est'as dediĉ'it'a al en'konduk'o'j kaj not'o'j, tiel ke la kler'ec'o kaj didaktik'a'j kvalit'o'j de Berveling relief'iĝ'as abund'e. La sub'titol'o est'as La Nov'a Testament'o - volum'o I, kio esper'ig'as pri sekv'ont'a'j traduk'o'j. „Por vin'o bon'a, ŝild'o ne bezon'a”; ne neces'as do eksplic'it'e rekomend'i la verk'o'n, kiu est'as la 39a en la seri'o Orient'o-Okcident'o. En'konduk'o de Renat'o Corsetti propon'as simil'ec'o'n inter Paŭlo kaj Zamenhof kiel unu'ig'ant'o'j de ĉiu'j naci'o'j, la unu'a tra la religi'o de la sav'o, la du'a tra la inter'naci'a lingv'o. Kiel ĉe ali'a'j verk'o'j de la sam'a el'don'ej'o, la kovr'il'paĝ'a ilustr'aĵ'o est'as de G. Doré.

Carlo MINNAJA

Leter'o'j de Paŭlo kaj li'a Skol'o. Traduk'it'a de Gerrit Berveling. Eld. Font'o, 2004. 256 paĝ'o'j broŝur'it'a'j.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Carlo Minnaja el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Mal'ver'e pri demisi'o'j

En MONATO 2004/12, p. 11, Karlo Juhász skrib'is: „... memor'ind'as, ke Nikita Ĥruŝĉov kaj Miĥail Gorbaĉov est'is dum somer'o for'ig'it'a'j”. Ĉi tiu fraz'o de s-ro Juhász est'as komplet'e mal'ver'a koncern'e ambaŭ menci'it'a'j'n politik'ist'o'j'n.

La fakt'o'j est'as, ke oni eks'ig'is Ĥruŝĉov-on la 14an de oktobr'o 1964, kiam li feri'is en kartveli'a kurac'lok'o Picunda. Kutim'e oni feri'as ja somer'e, sed tiu'foj'e okaz'is ali'manier'e.

Pri Gorbaĉov. Unu'e, li ne est'is for'ig'it'a, kaj du'e, li'a el'ofic'iĝ'o okaz'is ne somer'e. Somer'e 1991 okaz'is puĉ'o, kadr'e de kiu la ribel'int'o'j prov'is, sed ne sukces'is eks'ig'i la prezid'ant'o'n de Sovetio, do Gorbaĉov plu labor'is. Kaj rezult'e de la kon'at'a'j politik'a'j event'o'j li mem decid'is demisi'i kaj far'is tio'n la 25an de decembr'o 1991.

Est'as tre bedaŭr'ind'e, ke s-ro Juhász baz'iĝ'is sur mal'ĝust'a'j sci'o'j kaj referenc'is al ne'ekzist'ant'a'j fakt'o'j. Mi krom'e esper'as, ke la tekst'o'n kontrol'is neni'u el la eks'soveti'an'o'j, kiu'j ja est'as pli ol unu en la revizi'a skip'o.

Grigorij AROSEV

Rusio

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Grigorij Arosev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Ŝu'ist'o kaj silk'o'komerc'ist'o

Viv'is iam ŝu'ist'o trankvil'e kaj kontent'e en si'a urb'o. Neni'u pov'is dir'i mal'bon'o'n pri li, li est'is estim'at'a kaj ĝu'is moder'a'n bon'stat'o'n. Konstant'e li ŝpar'is part'o'n de la ĉiu'tag'a gajn'o por dispon'i pri la sum'o en la mal'jun'aĝ'o, kiam li ne plu pov'os labor'i.

Ĉiu'j'n ŝpar'mon'o'j'n li est'is per'labor'int'a per propr'a'man'a'j serv'o'j; diligent'e li est'is rekt'ig'int'a la kalkan'um'o'j'n de ne mal'mult'a'j viv'o'voj'o'j kurb'iĝ'int'a'j, dev'is oft'e ten'i si'a'n naz'o'n en divers'a'j odor'aĉ'o'j, rond'ig'i si'a'n dors'o'n antaŭ alt'estim'at'a'j sinjor'o'j kaj mem'fier'a'j popol'aĉ'an'o'j. Si'a'n cel'o'n, la firm'e sekur'ig'it'a'n mal'jun'aĝ'o'n, li vol'is ating'i nur per propr'a'j fort'o'j, sub'ten'e nur de la edz'in'o kaj la fil'o, kiu'j help'is li'n per labor'et'o'j kaj ir'ad'o'j al klient'o'j. Neniam li ali'ul'o'j'n el'uz'is, neniam labor'ig'is ali'a'j'n hom'o'j'n por propr'a'j cel'o'j. Est'is la propr'a viv'o mem, kiu trans'form'iĝ'is en mon'er'o'j'n kaj akumul'iĝ'is en la ŝpar'ŝtrump'o.

Li'a najbar'o, la silk'o'komerc'ist'o, pomp'is kaj aplomb'is per mon'o, kiu'n cert'a'j dub'a'j sinjor'o'j divid'is kun li post mal'honest'a'j afer'o'j. Si'a'j'n serv'ist'o'j'n kaj serv'ist'in'o'j'n li nutr'is avar'e, admon'is sen'kompat'e al labor'eg'o kaj al'don'e super'ruz'is ili'n pri la salajr'o. Li'a'j poŝ'o'j plen'iĝ'is per larm'o'j kaj sufer'o'j, per mensog'o'j kaj tromp'o'j.

Iu'n tag'o'n la plen'um'ant'o'j de la urb'a reg'ant'ar'o anonc'is, ke ĉiu burĝ'o por la bon'fart'o de la urb'o trans'don'u du'on'o'n de la propr'a ŝpar'aĵ'o al la urb'a kas'o. Ĉe la silk'o'komerc'ist'o ili trov'is mal'plen'a'j la ŝrank'o'j'n kaj kest'o'j'n. Tuj post inform'a babil'ad'o kun la sekretari'o de la urb'estr'o, li est'is zorg'int'a pri el'spez'ad'o'j kaj ŝuld'o'j. La libr'o'j montr'is nur ruĝ'a'j'n cifer'o'j'n. La urb'a en'kas'ig'ist'o neni'o'n pov'is pren'i de li, eĉ propon'is al li konsider'ind'a'n kredit'o'n. Post kelk'a'j monat'o'j oni invit'is li'n liver'i la ŝtof'o'j'n por la edz'iĝ'o de la urb'estr'o. Baldaŭ li de'nov'e pov'is publik'e fier'i pri la mon'o, kiu'n li pro protekt'ad'o, fraŭd'ad'o, prem'a for'pren'o de'nov'e est'is gajn'int'a. La urb'o'dom'a'j okul'o'j ne pov'is, ne vol'is vid'i tiu'n ĉi mon'o'n, nek okup'iĝ'i pri ĝi. La silk'o'komerc'ist'o rest'is ne'ĝen'at'a.

Ali'e okaz'is al la ŝu'ist'o. Li kroĉ'is si'n al si'a ŝpar'hav'aĵ'o, frukt'o de la pas'int'ec'a labor'o kaj garanti'o por viv'ind'a est'ont'ec'o. En si'a tim'o, zorg'o kaj angor'o li forges'is la neces'a'n respekt'o'n al la moŝt'ul'ar'o. Ne, li ne minac'is la en'kas'ig'ist'o'n, ne mort'paf'is urb'a'n konsil'ant'o'n. Li nur laŭt'e el'dir'is si'a'n opini'o'n, pri'plor'is si'a'n sort'o'n. Jam sufiĉ'e, oni tuj en'prizon'ig'is li'n kaj pren'is de li ne nur la postulat'a'n du'on'o'n, sed kiel pun'o'n ankaŭ la du'a'n du'on'o'n de li'a ŝpar'mon'o. Je la tut'o sen'ig'it'a, li ne plu pov'is ating'i si'a'n antaŭ'a'n stat'o'n, krom'e ĉar est'is mal'ferm'it'a'j la urb'o'pord'o'j por ĉiam nov'a'j vagabond'o'j, kiu'j je rid'ind'a prez'o ofert'is sur la merkat'o ŝu'o'j'n, kiu'j'n ili est'is ŝtel'int'a'j aŭ for'pren'int'a'j de mort'ant'o'j kaj kadavr'o'j batal'kamp'e.

Do, mal'jun'iĝ'int'e, la ŝu'ist'o ne pov'is ĝu'i si'a'n ŝpar'aĵ'o'n. Kaj konfisk'it'a est'is la dom'o, mort'int'a la edz'in'o, for'ĉas'it'a la fil'o. Li dev'is dung'i si'n ĉe la najbar'o kiel help'ist'o de ties last'a ĉeval'serv'ist'o. Sen'ripoz'e li labor'eg'is, barakt'is kontraŭ la postul'o'j kaj la kaduk'iĝ'o. Konsol'o'n li foj'e serĉ'is ĉe hom'o de la eklezi'o. Sed tiu nur pov'is asert'i, ke ĉio okaz'as laŭ plan'o de Di'o por la bon'fart'o de la urb'o.

La plag'it'a ŝu'ist'o pri'pens'ad'is kaj cerb'um'ad'is kaj – raci'a, kiel pov'as est'i nur ŝu'ist'o – ne pov'is trov'i ali'a'n solv'o'n: Se mi'a mal'grand'a bon'fart'o ne plu est'as integr'a part'o de la grand'a bon'fart'o de la urb'o, mi est'as ne'neces'a, super'flu'a en'e de tiu'j ĉi mur'o'j. Kaj li ir'is ekster'e'n kaj dron'ig'is si'n en la akv'o de la ĉirkaŭ'urb'a fos'aĵ'o.

Franz-Georg RÖSSLER

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Per patr'in'a am'o

Ŝi risk'is si'a'n viv'o'n por est'i patr'in'o. Ŝi post'viv'is grand'a'n katastrof'o'n: antaŭ kvar jar'o'j ŝi est'is 25-jar'a, en bel'a aĝ'o por jun'ul'in'o. Sed mal'feliĉ'e ŝi velk'is kiel flor'o en vintr'o, tiel ke ŝi hav'is flav'a'n vizaĝ'o'n kaj marasm'a'n korp'o'n. Kio okaz'is?

Komenc'e ŝi ne atent'is pri si'a san'o. Sed post'e pli kaj pli grand'iĝ'is ŝi'a ventr'o kaj ŝi vizit'is kurac'ist'o'n. Ekzamen'o montr'is, ke ŝi'a hepat'o terur'e mal'san'iĝ'is. La kurac'ist'o dir'is, ke ŝi ne tra'viv'os unu monat'o'n sen hepat'a greft'o. Feliĉ'e, ŝi baldaŭ est'is operaci'it'a kaj venk'is la mal'san'o'n. Tra'viv'int'e la danĝer'o'n, ŝi far'iĝ'is ordinar'a vir'in'o: ŝi edz'in'iĝ'is kaj, unu jar'o'n post'e, ŝi trov'is, ke ŝi est'as graved'a.

Graved'iĝ'o kaj nask'o est'as danĝer'a'j por vir'in'o'j. Kaj ŝi, sufer'ant'a de hepat'a mal'funkci'o, est'is al'tir'at'a de la mort'o. Ŝi bon'e sci'is la afer'o'n, sed ŝi aspir'is est'i patr'in'o kaj, spit'e risk'o'n, ŝi elekt'is patr'in'iĝ'o'n. En mart'o 2004 kurac'ist'o trov'is, ke mal'fort'iĝ'is la mov'iĝ'o de la fet'o. Tiam la vir'in'o sufer'is ankaŭ de kolestazo, kiu pov'as facil'e kaŭz'i subit'a'n mort'o'n de la fet'o. Kurac'ist'o'j far'is al ŝi cezar'a'n operaci'o'n: nask'iĝ'is knab'o tre debil'a, pez'ant'a du kilo'gram'o'j'n kaj 42 centi'metr'o'j'n long'a.

Spir'ig'il'o

La knab'et'o ne est'is mal'normal'a, sed ne hav'is instinkt'a'n spir'ad'o'n, kio pov'as kaŭz'i cefal'a'n damaĝ'o'n kaj pulm'a'n sang'ad'o'n. Oni don'is al li spir'ig'il'o'n. La vir'in'o sci'is neni'o'n pri la san'stat'o de la fil'et'o, ĉar ankaŭ ŝi trov'iĝ'is en danĝer'o. Ŝi vol'is vid'i la beb'o'n, sed la kurac'ist'o'j kaj la edz'o dir'is, ke pro tro fru'a nask'iĝ'o la beb'o dev'as est'i sub special'a fleg'ad'o en ali'a ĉambr'o.

Ŝi do urĝ'is la edz'o'n rigard'i la fil'et'o'n kaj demand'ad'is pri la infan'o: Al kiu li simil'as? Kiel li fart'as? Foj'e ŝi dir'is, ke ŝi vid'is li'n en sonĝ'o, sed la fil'o ne re'ag'is. Pas'is sep tag'o'j. Ŝi'a san'stat'o iom post iom bon'iĝ'is kaj ŝi insist'is rigard'i la fil'o'n. Tiu ankoraŭ est'is en danĝer'o sed la kurac'ist'o'j kaj la edz'o ne pov'is rifuz'i.

La ok'a'n tag'o'n la vir'in'o ven'is al la special'a ĉambr'o. Ŝi vid'is en oksigen'a kest'o la ŝrump'a'n viol'a'n beb'o'n kun mult'a'j tub'o'j sur la korp'o. Ŝi larm'is sen'bru'e. Ŝton'a silent'o reg'is en la ĉambr'o. Oni ne sci'is, kiel konsol'i kaj klar'ig'i al la vir'in'o sufer'ant'a de kor'ŝir'a dolor'o. Ŝi mal'ferm'is la kest'o'n, en'ŝov'is la man'o'n kaj ek'kares'is la mal'grand'a'n korp'o'n kaj prem'is la pied'et'o'j'n. Ŝi tener'e kares'is la beb'o'n kiel valor'eg'a'n delikat'a'n trezor'o'n.

Mirakl'o

En tiu moment'o la aer'o en la ĉambr'o kvazaŭ solid'iĝ'is. Okaz'is mirakl'o: la beb'o unu'a'foj'e mal'ferm'is la okul'o'j'n. La kurac'ist'o'j kaj fleg'ist'o'j ek'ĝoj'eg'is kaj singult'e ek'plor'is la edz'o. Jam la naŭ'a'n tag'o'n la beb'o ne bezon'is spir'ig'il'o'n: tiam re'star'iĝ'is la funkci'o'j de viv'o.

La 12an tag'o'n la vir'in'o for'las'is la hospital'o'n kun la fil'et'o, akir'it'a kontraŭ viv'o-risk'o kaj re'viv'ig'it'a per patr'in'ec'o. Mult'a'j ĵurnal'o'j de Ĉini'o raport'is pri la vir'in'o, kiu nom'iĝ'as Lu'o Jiwei kaj loĝ'as en Yanjin de Yunnan-provinc'o en sud-okcident'a Ĉini'o.

ZIYU

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Ziyu el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Smörgåsbord

Mi parol'ad'is kun ali'a japan'o kaj kun german'o, kiu'j ne est'is esperant'ist'o'j, tiel ke ni'a komun'a lingv'o est'is la german'a. Mi'a japan'a amik'o demand'is la german'o'n pri vort'o en german'a tekst'o. Tiu ĉi est'is Sternstunden der Menschheit („Stel'a'j hor'o'j de la hom'ar'o”) de Stefan Zweig, kiu est'as unu el mi'a'j prefer'at'a'j verk'ist'o'j, kaj la fraz'o'n mi ja jam leg'is. La vort'o est'is smöorgas. Evident'e ni'a german'a inter'parol'ant'o ne kon'as la sved'a'n kaj ne pov'is help'i. Eĉ kiel sved'a vort'o ĝi est'as kripl'ig'it'a, ĉar la du'a part'o for'fal'is: ĝi dev'as est'i smörgåsbord. Mi hazard'e kon'is tiu'n ĉi vort'o'n pro mi'a rest'ad'o en Nov'jork'o en la fru'a'j 60aj jar'o'j. Ĉiu'j uson'an'o'j sci'as, kio ĝi est'as. Trov'iĝ'is sved'a restoraci'o nom'at'a Stockholm mez'urb'e en Nov'jork'o, kie mi kelk'foj'e regal'is mi'a'j'n klient'o'j'n. Mi ne sci'as, ĉu ĝi aparten'as al la ĉiu'tag'a vort'ar'o de averaĝ'a'j eŭrop'an'o'j. Almenaŭ en Franci'o mi ne aŭd'is la vort'o'n dum mi'a rest'ad'o tie en la mal'fru'a'j 70aj jar'o'j. La franc'a vort'ar'o Robert ne registr'as ĝi'n, nek la nov'a Piv.

Japan'a ĵargon'o

Mi ne pren'is temp'o'n por eksplik'i al mi'a japan'a amik'o kio est'as smörgåsbord. Mi simpl'e dir'is al li, ke tem'as pri vaiking. Li tuj kompren'is. La german'o mir'is. Mi'a japan'o kaj mi klar'ig'is, kio est'as tio, dir'ant'e ke ĝi est'as mal'varm'a plad'o propon'at'a mem'serv'e ktp.

Tiu ĉi est'as pur'a japan'ism'o, kaj la japan'o'j surpriz'iĝ'as, kiam ili trov'as si'n ne'kompren'at'a'j de okcident'an'o'j: ili dir'as unu al ali'a ekzempl'e, ke dum la Universal'a Kongres'o de Esperant'o la hotel'a maten'manĝ'o est'as vaiking. La origin'o de tiu ĵargon'o est'as merkat'ad'a komplot'o de ĝeneral'a direktor'o kaj la ĉef'kuir'ist'o, kiu est'as membr'o de la konsili'o de administr'ad'o – unu el la ĝeneral'a'j direktor'o'j do –, ĉe la prestiĝ'a Imperi'a Hotel'o en Tokio. Ili plan'is en'konduk'i smörgåsbord en Japani'o'n, sed ĝi est'as lang'o'tord'il'o, neniel prononc'ebl'a por ne'sved'o'j, por ne parol'i pri japan'o'j. Ĉar ĝi est'as sved-origin'a, kio'n vi pens'as pri viking'a plad'o?! Viking'o est'as en Japani'o vaiking. (Rigard'u kiel profund'e tiu ĉi land'o est'as koloni'ig'it'a de la angl'a'lingv'a imperi'ism'o!) Est'as tia'manier'e, ke invent'o de unu privat'a kompani'o en'ir'is la norm'a'n lingv'o'n de naci'o. Kio est'us okaz'int'a se la Imperi'a Hotel'o ig'us la vort'o'n registr'it'a ĉe la Ofic'ej'o de Patent'o'j? Tiu problem'o est'as de la vid'punkt'o de jur'o kaj entrepren'a administr'ad'o interes'a, sed se ni trakt'us tio'n, tiu ĉi artikol'et'o far'iĝ'us tro long'a por tiu ĉi rubrik'o.

YAMASAKI Seikô

Monat'o post la pord'o'j

Mi oft'e bedaŭr'is la tro'a'n eŭrop'ec'o'n de tiel'nom'at'a „tut'mond'a” lingv'o, kia est'u Esperant'o. Eĉ pli mi bedaŭr'ad'as la Eŭrop-centr'ism'o'n de la esperant'a gazet'ar'o, ankaŭ de MONATO. Jes ja, ĝi pli inter'naci'as ol mult'a'j ali'a'j magazin'o'j el'don'at'a'j en Eŭrop'o, sed tamen tut'e ne just'e divid'as la atent'o'n.

Nur vid'u la kovr'il'paĝ'o'n de la decembr'a MONATO de 2004: hispan'a poet'o (kvankam „universal'a”, krist'nask'a tradici'o de iu franc'a region'o, la Moskva Ŝtat'a Universitat'o, la „Eŭrop'a” (leg'u: Eŭrop'uni'a) Komision'o ... La grand'a escept'o ĉi-rilat'e est'as la titol'o „Turki'o en EU?”, ĉar Turki'o ja est'as laŭ 95 % de si'a are'o azi'a land'o. Tamen la tem'o est'as eŭrop'a, ne azi'a. (Nu, ver'ŝajn'e MONATO dediĉ'us kovr'il'paĝ'o'n ankaŭ al „Hispanio en AU?”, se Hispanio, land'o, kies are'o 1,44 % (Kanarioj, Ceŭt-Melilio) geografi'e situ'as en Afrik'o, pet'us pri membr'ec'o en Afrik'a Uni'o ...)

La kaŭz'o de mi'a re'ag'o est'as la en'magazin'a titol'o de la pri'turki'a artikol'o: „Turki'o ant'e port'as”. Kelk'sekund'e mi cerb'um'is: kio'n port'as Turki'o tiel ant'e, ĝis ven'is al mi en la kap'o'n kompren'o, ke tem'as pri fraz'o miks'e esperant'a kaj latin'a. Simil'aĵ'o'j'n mi vid'is foj'foj'e antaŭ'e en MONATO: in memoriam ktp, ĉiam aper'ant'a'j sen klar'ig'o. Kial je la bofront'a menton'har'ar'o uz'i latin'a'j'n titol'o'j'n en esperant'lingv'a magazin'o?

Ĉu ĝi iĝ'as pli inter'naci'a per tio? Aŭ ĉu la artikol'verk'int'o simpl'e vol'as fanfaron'i pri si'a lingv'o'sci'o? Ali'okaz'e mi vid'as neni'a'n kial'o'n por ne simpl'e skrib'i „Turki'o antaŭ (la) pord'o'j(n)”.

Se tiu fi'kutim'o ne ŝanĝ'iĝ'os, mi instig'os la mez-afrik'a'j'n kontribu'ant'o'j'n protest'e en'met'i svahil'a'j'n vort'o'j'n en si'a'j'n titol'o'j'n.

Bjørn A. BOJESEN

Norvegi'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bjørn A. Bojesen el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Pri la afer'o'j mister'a'j

Kelk'foj'e viv'o mir'ig'as hom'o'j'n per ne'kon'at'a'j kaj ne'kompren'ebl'a'j fenomen'o'j. Kaj tiam ili pet'as help'o'n ĉe tiu'j, kiu'j pli bon'e kon'as ali'flank'a'n viv'o'n.

Vok'o el provinc'o

Para'psikolog'o Vladimir Azanov, kon'at'a en Litovio, unu'foj'e ricev'is telefon'vok'o'n el provinc'a urb'o Kelme. La famili'o de Rit'a kaj Stasys est'is eg'e perpleks'a, ĉar jam ek'de mult'a'j semajn'o'j ĝi ne hav'as trankvil'o'n.

Strang'a'j afer'o'j en'dom'e komenc'iĝ'is tuj post kiam ili'a fil'in'o Ruta iniciat'is spirit'ism'a'j'n seanc'o'j'n, dum kiu'j ŝi pen'is vok'i spirit'o'j'n. Komenc'e la ge'patr'o'j tio'n taks'is kiel amuz'a'n lud'o'n.

Komenc'e ili tut'e neglekt'is la strang'a'j'n bru'o'j'n, kiu'j ek'aper'is sur la unu'a etaĝ'o. Sed unu'foj'e la fil'in'o vek'iĝ'is kun evident'a'j strangol'spur'o'j sur la kol'o. Ŝi konfirm'is ke ŝi dorm'is trankvil'e kaj neni'o'n sent'is. La ruĝ'a'j makul'o'j mal'aper'is; tamen la famili'o komenc'is atent'i pri tio, kio okaz'as ĉirkaŭ'e.

Trankvil'o en'dom'e ek'reg'is nek post kelk'a'j tag'o'j, nek post unu semajn'o, nek post kelk'a'j. Unu'vesper'e, kiam la knab'in'o desegn'is, subit'e el la plafon'o ek'pluv'is divers'kolor'a'j paper'et'o'j. Dum'nokt'e iu prov'ad'is for'tir'i ŝi'a'n lit'tuk'o'n. La mal'trankvil'a knab'in'o kur'ad'is al la lit'o de si'a'j ge'patr'o'j.

Strang'aĵ'o'j komenc'iĝ'is ankaŭ kun la sinjor'in'o. Ŝi mult'e konstern'iĝ'is, ke lamp'o en'ĉambr'e mem'lum'iĝ'is tuj post kiam ŝi ek'pens'is pri ĝi'a en'ŝalt'o. En'dom'e subit'e ek'odor'is iu'j manĝ'aĵ'o'j malgraŭ ke tiu'moment'e neni'u kuir'is. Sam'e ne'atend'it'e dis'iĝ'is ne'toler'ebl'a odor'aĉ'o.

Ver'a teror'o ek'reg'is en'dom'e antaŭ Krist'nask'o. En la ĉambr'o de la fil'in'o bret'ar'o mem plank'e'n'fal'is. Frakas'iĝ'is ĉiu'j supr'e star'int'a'j uj'o'j de la knab'in'o, krom te'uj'o de ŝi'a patr'in'o. Eĉ flor'vaz'o est'is tut'e sen'damaĝ'a malgraŭ ke la bret'ar'o fal'is rekt'e sur ĝi'n. Sekv'ont'a'tag'e sur la mur'o vid'ebl'is strang'a'j rond'a'j buton'form'a'j nigr'a'j makul'o'j ĉirkaŭ 50 cm grand'a'j.

Komenc'e la patr'o ĉiu'j'n okaz'int'aĵ'o'j'n konsider'is kiel ŝerc'o'j'n de in'o'j ĝis li mem spert'is i'o'n strang'a'n. Unu'foj'e li ek'aŭd'is, ke sur la unu'a etaĝ'o iu marŝ'ad'as. Tuj en la kap'o'n ven'is: probabl'e ven'is la fil'o. Li grimp'is sur la etaĝ'o'n kaj vid'is neniu'n. Li vok'is kaj neni'u re'eĥ'is. Kiam li subit'e ek'vid'is ke sur pot'o la kovr'il'o mem salt'ad'as, li ne dub'is: en ili'a dom'o viv'as iu.

En tia koŝmar'o la famili'o ne plu pov'is viv'i kaj vok'is para'psikolog'o'n. Vladimir tuj konstat'is, ke en'dom'e viv'as „mal'trankvil'a'j spirit'o'j”. Ven'int'e tie'n, komenc'e li neni'o'n vid'is kaj sent'is. Tio ne mir'ig'is li'n, ja spirit'o'j komenc'e ĉio'n observ'as kaj analiz'as fremd'ul'o'j'n en trankvil'o. La ven'int'o sur si'a korp'o subit'e ek'sent'is strang'a'n moment'a'n vibr'ad'o'n. Li sci'is, ke tiu'n sent'o'n provok'as astraloj, fantom'o'j de mort'int'a'j hom'o'j; kutim'e tiu ĉi vibr'ad'o negativ'e influ'as korp'o'j'n. Astraloj pov'as al'glu'iĝ'i al viv'ant'a korp'o kaj suĉ'i la energi'o'n. Tiam viv'ul'o'j ne pov'as trankvil'e viv'i.

Vladimir en la mal'trankvil'a dom'o sukces'is ek'vid'i spirit'o'j'n de ses mort'ul'o'j. Li sent'is kiel unu spirit'o kvazaŭ tra'ir'is li'a'n korp'o'n, kvazaŭ milion'o'j da pingl'et'o'j pik'is li'n. En la trankvil'o li pen'is pruv'i al spirit'o'j pri la neces'o re'ir'i al ili'a kutim'a stat'o.

Post ne'long'e la feliĉ'a famili'o telefon'is kaj dank'is la vir'o'n pri la trankvil'o, kiu'n li sukces'is re'ven'ig'i al la dom'o.

Telefon'o ruĝ'iĝ'is

Post kiam pri la okaz'int'aĵ'o raport'is televid'o, la telefon'o de Vladimir preskaŭ ruĝ'iĝ'is pro sen'ĉes'a al'vok'ad'o. Help'o'pet'ant'o'j telefon'is el ĉiu'j angul'o'j kaj rakont'ad'is divers'a'j'n histori'o'j'n. La unu'a demand'o de la para'psikolog'o est'is: „Ĉu tio'n, kio'n vi rakont'as, spert'as nur vi aŭ ankaŭ ali'a'j?”, por cert'iĝ'i, ĉu la rakont'int'o ne est'as mens'e mal'san'a.

Unu vir'in'o plend'is, ke ŝi'a elektro'kalkul'il'o montr'is, ke monat'e ŝi subit'e el'uz'is tiom da kurent'o, kiom ŝi kutim'e antaŭ'e el'uz'ad'is dum la jar'o. Ŝi supoz'is pri ia difekt'o de la kalkul'il'o; tamen ven'int'a spert'ul'o konstat'is neniu'n mal'ord'o'n.

Ali'foj'e, dezir'ant'e trankvil'ig'i la spirit'o'n de mort'ul'o, vir'in'o ek'brul'ig'is grand'eg'a'n kandel'o'n kaj ir'is al la kuir'ej'o por far'i te'o'n por si mem. Post kelk'a'j minut'o'j re'ven'int'e, ŝi konstern'iĝ'is, ke la kandel'eg'o jam est'is for'brul'int'a. Pli ol unu'foj'o'n ŝi est'is surpriz'it'a maten'e, ven'int'e al la kuir'ej'o por varm'ig'i te'akv'o'n kaj trov'int'e la te'uj'o'n jam varm'eg'a. Post'e ŝi prov'is ripar'i la elektro'kontakt'ing'o'n kaj mir'is, ke ĉio'n ŝi far'as tut'facil'e kvazaŭ per fremd'a'j man'o'j.

Tiu'j'n ĉi strang'aĵ'o'j'n la para'psikolog'o al ŝi klar'ig'is tut'simpl'e: okaz'as, ke spirit'o ven'int'a al ali'a mond'o hav'as tro'a'n ne'reg'ebl'a'n energi'o'n kaj mal'trankvil'iĝ'as dezir'ant'e el'uz'i ĝi'n. Ŝi'a edz'o est'is mort'int'a pro kancer'o sufiĉ'e jun'a.

La para'psikolog'o asert'as, ke mistik'a'j afer'o'j kutim'e ek'as en tiu'j dom'o'j, kies loĝ'ant'o'j iam suicid'is, pere'is, mort'is en la sufer'o aŭ sur operaci'a tabl'o. Pro la dev'ig'a mort'o la spirit'o de mort'ul'o ne tuj pov'as trankvil'iĝ'i, for'ir'i al ali'a mond'o kaj la energi'o kaŭz'as divers'a'j'n fenomen'o'j'n. Spirit'o'j'n ne ĉiu pov'as vid'i. Unu kvin'jar'a knab'in'o al si'a av'in'o rakont'ad'is, ke ŝi oft'e vid'as vir'o'n, kiu el'ir'as el la ŝrank'o kaj ir'as tra la ŝlos'it'a pord'o al la ŝtup'ar'ej'o. Dum'e la av'in'o vid'is neniu'n. Kiam ven'is Vladimir kaj li pet'is la knab'in'o'n rakont'i pri la ne'kon'at'a vir'o, ŝi prezent'is li'n sam'e kiel li vid'is li'n.

Laŭ asert'o de la para'psikolog'o grav'as direkt'i la mal'trankvil'a'n spirit'o'n al ties kutim'a spac'o. Est'as danĝer'e eksperiment'i. La plej taŭg'a manier'o por trankvil'ig'i spirit'o'j'n est'as preĝ'ad'o.

Mister'a'n potenc'o'n reg'i spirit'o'j'n 48-jar'aĝ'a vir'o akir'is post pez'a onk'ologi'a mal'san'o. Li jam preskaŭ ne hav'is ŝanc'o'n plu viv'i. Tamen subit'e aper'is iu, kiu donac'is al li flug'il'o'j'n aŭ aper'ig'is tri'a'n okul'o'n, kiu kapabl'as vid'i pli ol normal'a hom'o pov'as.

Ŝtonhakistino asert'as

34-jar'aĝ'a vir'in'o Neringa, kiu okup'iĝ'as pri nom'o'skrib'ad'o sur ŝton'a'j monument'o'j, asert'is ke ne unu'foj'e ŝi renkont'is spirit'o'j'n de mort'ul'o'j.

Post unu mal'facil'a labor'tag'o sur'tomb'ej'a ŝi kaj apud'e est'int'a amik'in'o, si'n sent'is hejm'e'n re'ven'int'e ne sol'a'j. Nokt'e Neringa vek'iĝ'is pro koŝmar'o. Ŝi'a sonĝ'o est'is eg'e klar'a kaj strang'a: ŝi est'is en la loĝ'ej'o de si'a amik'in'o kaj vid'is en angul'o de la dorm'ĉambr'o mal'afabl'a'n vizaĝ'o'n de iu vir'o. Ŝi memor'is, ke tiu vir'o est'is en griz'a stri'a kostum'o. Li'a'j lev'it'a'j pugn'e ten'at'a'j man'o'j ŝi'n terur'is, ĉar vid'ebl'is long'a'j ung'o'j. La vir'o koler'e rigard'is al la nom'skulpt'ist'in'o.

Fru'maten'e Neringa telefon'is al si'a amik'in'o kaj konstern'iĝ'is, kiam ŝi komenc'is rakont'i pri si'a sonĝ'o ident'a. Ŝi eĉ al'don'is, ke ŝi'a hund'o komenc'is ne'kutim'e strang'e kondut'i. Ĝi rigard'as al unu angul'o, ĝust'e tiu, en kiu la in'o'j sonĝ'e vid'is la vir'o'n, kaj boj'as. Simil'a'j sonĝ'o'j ripet'iĝ'is.

Post'e Neringa decid'is ek'trov'i la vidv'in'o'n de la vir'o, sur kies monument'o ŝi skulpt'is nom'liter'o'j'n. Kiam la vidv'in'o montr'is fot'o'j'n de la mort'int'o, ambaŭ amik'in'o'j preskaŭ ŝok'iĝ'is ek'vid'int'e klar'eg'a'n portret'o'n de la vir'o el si'a'j sonĝ'o'j.

La mal'trankvil'a'j vir'in'o'j vizit'is aŭgur'salon'o'n. Kart'lud'a sorĉ'ist'in'o inform'is, ke la kart'o'j montr'as ke ambaŭ hejm'e'n'ven'is kun fantom'o kaj avert'is ke ili neniu'kaz'e kverel'u kun ĝi. Ŝi konsil'is ek'brul'ig'i sankt'a'j'n kandel'o'j'n kaj en la angul'o, kie la sonĝ'vir'o aper'ad'is, met'i uj'o'n kun lakt'o kaj bon'bon'o'j.

La sekv'ont'a'n nokt'o'n en sonĝ'o la vir'o avert'is: „Se vi tiel ag'os, mi ne plu viv'os ĉe vi”. Post kelk'foj'a konsil'it'a ag'ad'o la mal'agrabl'aĵ'o'j ĉes'is.

La ŝton'skulpt'ist'in'o ne mal'oft'e spert'as strang'a'j'n moment'o'j'n. Unu'foj'e ŝi ven'is al la tomb'ej'o fru'maten'e. Ŝi dev'is sur monument'o al'don'e en'skrib'i la famili'a'n nom'o'n de antaŭ ne'long'e mort'int'a vir'o. Ven'int'e ŝi tuj ek'sent'is strang'a'n streĉ'ec'o'n. La labor'o ir'is mal'rapid'e kvazaŭ iu ĝen'us pro si'a atent'em'a observ'ant'a rigard'o.

Fin'fin'e post met'o de la last'a liter'o la vir'in'o ek'star'is kaj lev'int'e la kap'o'n subit'e je kelk'a'j metr'o'j inter du arb'o'j ŝi ek'vid'is jun'a'n vir'in'o'n en nigr'a rob'o kaj nud'pied'a'n. Unu'a'foj'e en si'a viv'o ŝi ek'tim'is ne'real'e. Tuj ŝi for'kur'is el la tomb'ej'o por atend'i la mend'int'o'n. Neringa demand'is la vir'in'o'n, kiu mend'is la labor'o'n, ĉu ĉi tie est'as en'ter'ig'it'a vir'in'o tia, kia'n ŝi vid'is. Ŝi aŭskult'is atent'em'e kaj pal'iĝ'is, post'e demand'is, de kie la ŝton'skulpt'ist'in'o tiel detal'e ĉio'n sci'as pri la parenc'in'o, kiu mort'is antaŭ dek'kelk'a'j jar'o'j pro kancer'o.

Laimius STRAŽNICKAS

De la tri'a Eŭrop'a al la kvin'a Mond'a Social'a Forum'o

Post la tri'a Eŭrop'a Social'a Forum'o, kiu okaz'is en oktobr'o pas'int'jar'e en Londono, en la brazila urb'o Port'o Alegr'e renkont'iĝ'is, de la 26a ĝis la 31a de januar'o 2005, cent'mil'o da deleg'it'o'j el la tut'a mond'o por la kvin'a Mond'a Social'a Forum'o. Ili reprezent'is divers'a'j'n civit'an'a'j'n mov'ad'o'j'n kaj interes'grup'o'j'n kaj trakt'is ebl'o'j'n por solv'i mult'iĝ'ant'a'j'n tut'mond'a'j'n mal'akord'o'j'n, kiu'j'n laŭ ili'a opini'o neni'u kapabl'as solv'i. Tem'as pri alternativ'o'j de la nun'temp'a mond'a evolu'o – tut'mond'iĝ'o. Sam'temp'e en svis'a Davos kun'ven'is la nov'liberal'a elit'o.

Kontraŭ la nov'liberal'ism'o

Kial tiom da hom'o'j est'as pret'a'j ne nur protest'i kontraŭ la nun'temp'a ord'o en la soci'o, sed ankaŭ diskut'i pri alternativ'o'j? La kaŭz'o est'as la brutal'a atak'o far'e de la kapital'o, kies last'a etap'o est'as la tiel nom'at'a nov'liberal'ism'o, la ver'e tut'mond'a'j re'form'o'j de la 80aj kaj 90aj jar'o'j. Inter'naci'a Mon'a Fondus'o (IMF) kaj Mond'a Bank'o (MB) al'trud'ad'is al mal'riĉ'a'j land'o'j „politik'o'n de struktur'a'j re'form'o'j”. Tio signif'as, ke ili mal'ferm'iĝ'u al okcident'a kapital'o, ke ili trans'ig'u plej mult'e da publik'a hav'o en privat'a'j'n man'o'j'n kaj ke ili ĉes'u en'miks'iĝ'i en „natur'a'n” funkci'ad'o'n de la ekonomi'o, ekzempl'e ne plu regul'u la prez'o'j'n de la baz'a'j bezon'aĵ'o'j de la loĝ'ant'ar'o. Tiel jam mal'riĉ'iĝ'int'a'j land'o'j far'iĝ'is ankoraŭ pli mal'riĉ'a'j.

Sed simil'e est'is ankaŭ en Okcident'o, unu'e en Uson'o kaj Briti'o. Per'e de konkurenc'ad'o tiu politik'o dis'vast'iĝ'is en plu'a'j'n okcident'a'j'n land'o'j'n. La produkt'ad'o est'is trans'ŝov'at'a en mal'riĉ'a'j'n land'o'j'n de la tri'a mond'o, kaj la labor'ant'o'j perd'is kaj perd'as la ating'aĵ'o'j'n de mult'jar'a'j social'a'j lukt'o'j. En la 90aj jar'o'j simil'a'j re'form'o'j traf'is ankaŭ la est'int'a'n orient-eŭrop'a'n blok'o'n. Tamen, tie la nov'liberal'ul'o'j fiask'is, kaj iu'j eĉ re'san'iĝ'is de si'a ideologi'o. Ekzempl'e Jeffrey Sachs [ĝefri saks], kiu est'is kon'at'a pro la sen'skrupul'ec'o, kun kiu li komenc'e de la 90aj jar'o'j dikt'is nom'e de IMF drast'a'j'n re'form'o'j'n en Rusio (kaj antaŭ tio en Bolivio), est'as hodiaŭ konvink'it'a pri la mal'util'o de nov'liberal'ism'o kaj la nun'a form'o de tut'mond'iĝ'o. Si'a'j'n al'ĝust'ig'it'a'j'n ide'o'j'n li dis'kon'ig'is mez'e de januar'o en la UN-stud'o Invest'i en dis'volv'ig'o, skiz'ant'e la plej urĝ'e bezon'at'a'j'n inter'ven'o'j'n por rapid'e for'ig'i mal'riĉ'ec'o'n.

La super'naci'a'j kompani'o'j, pli'fort'ig'it'a'j de la nov'a evolu'o, decid'is ne atend'i kaj sekur'ig'is si'a'n nov'a'n pozici'o'n. Est'is neces'e daŭr'e ankr'i la ating'it'a'n stat'o'n. Ek'est'is zon'o'j de liber'a komerc'o, kiel la nord-amerik'a Naft'a en la jar'o 1994, kaj est'is ankaŭ kre'it'a Mond'a Organiz'aĵ'o pri Komerc'o (Mok, angl'e World Trad'e Organization, WTO), far'ant'a regul'o'j'n por tut'mond'a liber'a komerc'o.

Sed hom'o'j komenc'is ag'i kontraŭ la super'reg'o de tut'mond'ig'it'a kapital'o. La meksikaj indi'an'o'j en la ŝtat'o Chiapas en la tag'o, kiam la Naft'a-traktat'o valid'iĝ'is, ek'ag'is kaj dum pli ol dek jar'o'j okup'is cert'a'n part'o'n de la pra'arb'ar'o kaj kre'is si'a'n mem'administr'at'a'n teritori'o'n. Sen sub'ten'o de meksika kaj inter'naci'a mov'ad'o'j de solidar'ec'o ili ne el'ten'us.

Pli'a impuls'o est'is la propon'o de Mult'flank'a Inter'konsent'o pri Invest'aĵ'o'j, sekret'e prepar'it'a en Organiz'aĵ'o por Ekonomi'a'j Kun'labor'o kaj Evolu'ig'o (OEKE, angl'e OECD). Ĝi star'ig'is la rajt'o'j'n de invest'ant'o'j super la rajt'o'j de unu'op'a'j ŝtat'o'j. Tiu'j pov'is neniel influ'i la kondiĉ'o'j'n. Post ĝi'a publik'ig'o sekv'is kampanj'o de mond'a kaj precip'e de franc'a mal'dekstr'ul'ar'o. Tio kaŭz'is, ke ĝi ne est'is akcept'it'a.

El dis'a'j protest'o'j mond'a forum'o

Ĉiam pli kaj pli mult'e da hom'o'j komenc'is konsci'i, el kio font'as ili'a'j problem'o'j, eĉ se ili ne parol'is pri nov'liberal'a tut'mond'iĝ'o. En protest'a'j renkont'iĝ'o'j kun'venad'is ekolog'o'j, social'ist'o'j, anarki'ist'o'j, mov'ad'o'j de agrikultur'ist'o'j kaj sen'grund'ul'o'j. Est'is kampanj'o'j kontraŭ Mok en Seattle (Uson'o) en la jar'o 1999, kontraŭ IMF kaj MB en Prago (Ĉeĥi'o) en la jar'o 2000 kaj kontraŭ la renkont'iĝ'o de la plej riĉ'a'j ŝtat'o'j en Janov (Ĉeĥi'o) en la jar'o 2001. Sed ne tem'is nur pri kontraŭ'ag'o'j. La mov'ad'o vol'is hav'i i'a'n alternativ'o'n, kaj el tio est'iĝ'is Mond'a Social'a Forum'o.

Ver'e dir'it'e tem'is pri re'ag'o al ali'a event'o – Mond'a Ekonomi'a Forum'o. Tiu ĉi ne'oficial'a renkont'iĝ'o de politik'ist'o'j, plej sukces'a'j kapital'ist'o'j kaj iu'j zorg'e elekt'it'a'j intelekt'ul'o'j okaz'as de la jar'o 1970. Tie ĉe trakt'ad'o'j en la svis'a urb'o Davos kaj post'e en Nov'jork'o oni kre'is grand'a'n part'o'n de la tag'ord'o de la nov'liberal'a tut'mond'iĝ'o.

La iniciat'int'o'j de la Mond'a Social'a Forum'o intenc'is kre'i kontraŭ'a'n forum'o'n, mal'ferm'it'a'n por tut'a vic'o da mov'ad'o'j kaj social'a'j iniciat'o'j. Ĝi serĉ'u alternativ'o'j'n por plu'a evolu'o. Ĝi est'iĝ'is el diskut'o inter la franc'a'j intelekt'ul'o'j ĉirkaŭ la gazet'o Le Mond'e Diplomatique kaj la mov'ad'o Attac kaj brazila social'a mov'ad'o de sen'labor'ul'o'j kaj sen'grund'ul'o'j. El tio sekv'is, ke la unu'a Mond'a Social'a Forum'o okaz'is en brazila Port'o Alegr'e en 2001. Tie la lok'a reg'ist'ar'o en'konduk'is part'o'pren'a'n buĝet'o'n, ebl'ig'ant'a'n al la loĝ'ant'ar'o rekt'e decid'i pri part'o de la buĝet'a'j rimed'o'j. Tiu ĉi unu'a Mond'a Social'a Forum'o sukces'is ating'i si'a'n cel'o'n. La nombr'o de part'o'pren'ant'o'j, kompar'e al la atend'at'a'j 1500, ating'is dek'obl'o'n.

Ankaŭ region'a'j forum'o'j

La forum'o okaz'is post'e ĉiu'jar'e. Sed la afer'o ne rest'is nur ĉe mond'a'j forum'o'j. Lig'e kun la neces'o solv'i konkret'a'j'n, lok'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n ek'est'is region'a'j forum'o'j por Eŭrop'o kaj Azi'o kaj eĉ en unu'op'a'j land'o'j.

De la 15a ĝis la 17a de oktobr'o 2004 okaz'is en la brit'a ĉef'urb'o Londono la tri'a Eŭrop'a Social'a Forum'o. Part'o'pren'is en ĝi preskaŭ 20 000 hom'o'j el 70 land'o'j. Ĉi tiu forum'o hav'is deviz'o'n „ali'a mond'o est'as ebl'a”. Ĝi okaz'is sub aŭspici'o'j de la urb'estr'o de Londono, Ke'n Livingstone. Ĉe'flok'o est'is la histori'a Alexandra Palac'o.

Krom tradici'a'j tem'o'j, kiel pac'o, tut'mond'iĝ'o kaj lukt'o kontraŭ ras'ism'o, oni ne forges'is plu'a'j'n, kiu'j'n la amas'komunik'il'o'j preter'atent'as aŭ kiu'j koncern'as la mal'pli'mult'o'j'n. Al konkret'a'j tem'o'j aparten'is la milit'o en Irako, la situaci'o en Palestino, la re'form'o de UN, la prepar'at'a konstituci'o de Eŭrop'a Uni'o, rajt'o'j de vir'in'o'j kaj mult'a'j ali'a'j.

Grand'a'n re'eĥ'o'n hav'is la parol'ad'o de la urb'estr'o de Londono, krom'nom'at'a „ruĝ'a Ke'n”. Li dir'is, ke Eŭrop'a Social'a Forum'o est'as la plej grav'a konferenc'o el tiu'j okaz'int'a'j en Briti'o en la last'a'j 2000 jar'o'j, kaj li sam'temp'e promes'is solen'i en la jar'o 2008 la dat're'ven'o'n de la kuba revoluci'o ĝust'e en Londono. Mem'kompren'ebl'e, Livingstone est'is pro si'a sub'ten'o kritik'it'a kaj akuz'it'a pro mis'uz'o de la rajt'o'j de publik'a ag'ant'o.

Malgraŭ la ne'forges'ebl'a etos'o, inter'naci'a inter'lig'o de divers'a'j aktiv'ul'o'j de simil'a orient'iĝ'o kaj part'o'pren'o de milion'o da hom'o'j en la ferm'a manifestaci'o, la rezult'o de la debat'o'j est'is neni'u konkret'a plan'o de plu'a antaŭ'e'n'ir'o. La kaŭz'o est'is ideologi'a'j diferenc'o'j. Unu jun'a angl'in'o resum'is si'a'j'n impres'o'j'n: „Est'as tre mal'facil'e iel orient'iĝ'i. Krom organiz'a'j konfuz'aĵ'o'j, ĉiu'j ĉi tie diskut'as, ĉiu el si'a marks'ist'a, trocki'ist'a aŭ ekologi'a vid'punkt'o, kaj est'as reciprok'e tre mal'proksim'a'j.”

Sam'temp'e, sed ne sam'lok'e

En brazila Port'o Alegr'e de la 26a ĝis la 31a de januar'o Mond'a Social'a Forum'o kun'ig'is pli ol 100 000 person'o'j'n, el kiu'j proksim'um'e kvin'on'o ven'is el ekster'land'o: sindikat'an'o'j, mal'dekstr'a'j politik'ist'o'j, medi'aktiv'ul'o'j kaj interes'it'o'j. En 2000 kun'ven'o'j est'is pri'trakt'it'a'j 11 tem'o'j, de solidar'a ekonomi'o ĝis mal'riĉ'ec'o. De'nov'e part'o'pren'ant'o'j sopir'is al konkret'a'j, uz'ebl'a'j propon'o'j, sed je redakt'o'fin'o ne est'is kon'at'a'j tia'j.

La Mond'a Ekonomi'a Forum'o en svis'a Davos est'is pli elit'ec'a: nur 2000 person'o'j est'is invit'it'a'j. La ĉef'a part'o'pren'ant'o est'is la brit'a ĉef'ministr'o Tony Blair [teŭni blea], la nun'a prezid'ant'o de G8, la grup'iĝ'o de la plej riĉ'a'j land'o'j. La franc'a prezident'o Jacques Chirac [ĵak ŝirák] (tele'komunik'e el Parizo) lanĉ'is ide'o'n de impost'o je inter'naci'a'j financ'a'j transakci'o'j, kies en'spez'o'j help'u lukt'i kontraŭ mal'riĉ'ec'o. La ide'o tre simil'as al la „Tobi'n-impost'o”, favor'at'a de la ali'a forum'o, sed Chirac asert'is, ke „tio tut'e ne est'as Tobi'n-impost'o”.

Josef MENDL

Eŭrop'a Social'a Forum'o: www.fse-esf.org, ĉi-jar'a brazila forum'o: www.forumsocialmundial.org.br, Mond'a Ekonomi'a Forum'o: www.weforum.org, Raport'o de Jeffrey Sachs: unmp.forumone.com/.

Gigant'o flug'ant'a

Ĉu ŝpar'i en temp'o'j de mal'plen'a'j publik'a'j kas'o'j? Ne, kiam tem'as pri pomp'a prezent'o de la nov'a aviad'il'eg'o A380 de la aviad'il'konstru'a firma'o Airbus mez'e de januar'o en la franc'a urb'o Blagnac.

La aer'gigant'o A380, konstru'it'a en Franci'o, sed kun ŝtat'a sub'ten'o el Briti'o, Franci'o, Germanio kaj Hispanio, prezent'iĝ'is en pomp'a fest'o kun grandioz'a'j lum'efekt'o'j, danc'spektakl'o'j kaj fontan'lud'o'j, kiu'j kost'is plur'a'j'n milion'o'j'n da eŭr'o'j. Airbus-ĉef'o Noel Forgeard koment'is: „Eŭrop'o montr'is unu el si'a'j plej bel'a'j flank'o'j. Hodiaŭ ni est'as la numer'o unu en alt'teknologi'a branĉ'o.”

Inter la 5000 gast'o'j est'is la decid'a'j politik'ist'o'j el la kvar land'o'j, kiu'j ebl'ig'is per kredit'o'j de 3,2 miliard'o'j da eŭr'o'j la komenc'o'n de tiu gigant'a projekt'o. Plurŝtata invest'o postul'as plur'person'a'j'n prezent'o'j'n: la franc'a ŝtat'estr'o Jacques Chirac parol'is pri „moment'o de grand'a fier'o”, dum la brit'a ĉef'ministr'o Tony Blair dir'is, ke en Briti'o long'perspektiv'e 100 000 labor'lok'o'j de'pend'as de la A380 kaj ke Eŭrop'o pov'as gajn'i miliard'o'j'n da eksport-en'spez'o'j.

Ind'as kun'labor'i

Atent'ig'it'e est'is, ke ankaŭ por la medi'o la nov'a aviad'il'eg'o util'as, ĉar ĝi konsum'as 30 % da brul'aĵ'o mal'pli, ol kompar'ebl'a'j maŝin'o'j. Sub'strek'is la EU-komision'an'o pri industri'o Günter Verheugen la eŭrop'a'n dimensi'o'n de la projekt'o: „La super-Airbus montr'as, ke la kun'labor'o en Eŭrop'a Uni'o ind'as.”

Nun oni esper'as, ke al'don'iĝ'os mult'a'j mend'o'j al tiu'j de la 14 flug'kompani'o'j, kiu'j jam konvink'iĝ'is pri la nov'a model'o. La A380 far'iĝ'os la grand'a konkur'ant'o por la uson'a aviad'il'konstru'a firma'o Boeing, kiu ĝis antaŭ kelk'a'j jar'o'j per si'a model'o 747 domin'is la branĉ'o'n. En'tut'e al'ven'is ĉe Airbus jam mend'o'j je 40 miliard'o'j da dolar'o'j. La aĉet'ant'o'j esper'as pri mal'pli alt'a'j pri'zorg'ad'o- kaj uz'ad'o-kost'o'j kaj sekv'e pri pli alt'a'j gajn'o'j.

La 73 m long'a, 80 m larĝ'a kaj 24 m alt'a A380 pov'as transport'i preskaŭ 800 pasaĝer'o'j'n. Ĝi flug'as 15 000 kilo'metr'o'j'n sen inter'romp'o. La test'flug'o'j komenc'iĝ'os ĉi-jar'e kaj la komerc'a uz'ad'o ek'de 2006.

Mark'o Naoki LINS

Danc'o de la Orient'o

En la hodiaŭ'a temp'o, kiam oni unu'flank'e kontakt'as ali'a'j'n kultur'o'j'n dum la vojaĝ'ad'o, ali'flank'e en'migr'ant'o'j port'as si'a'j'n kutim'o'j'n kaj art'o'n en la nov'a'n hejm'land'o'n, ankaŭ fremd'a'j danc'stil'o'j far'iĝ'as pli kaj pli ŝat'at'a'j. Unu el tia'j danc'o'j, kiu dis'vast'iĝ'is ĉef'e dum la last'a'j 30 jar'o'j tra la tut'a mond'o, est'as la orient'a danc'o, nom'at'a en la arab'a Raqs Sharqi (Danc'o de la Orient'o).

La pli'mult'o de la kon'at'a'j skrib'font'o'j pri danc'ad'o en la Mez'a Orient'o dum la 19a jar'cent'o est'as vojaĝ'rakont'o'j de okcident'an'o'j. La sol'a'j vir'in'o'j, kiu'j'n ili pov'is renkont'i, est'is prostitu'it'in'o'j. Neniam dec'a vir'in'o danc'us antaŭ fremd'a'j vir'o'j. Tiel oni pov'as cert'i nur ke la orient'a danc'ad'o est'as part'o de la mez-orient'a kultur'o. Dum solen'aĵ'o'j, sed ankaŭ dum gaj'a'j renkont'iĝ'o'j hom'o'j (infan'o'j kaj plen'kresk'ul'o'j, vir'o'j kaj vir'in'o'j) danc'is kaj sekv'is la muzik'o'n per divers'spec'a'j mov'o'j.

Dum la last'a jar'cent'o ankaŭ la origin'a popol'danc'o est'is stil'ig'it'a al scen'ej'a art'o. La mov'o'j est'is teknik'e pli'fajn'ig'it'a'j kaj modif'it'a'j al la kondiĉ'o'j de la nov'konstru'it'a'j hotel'o'j, nokt'a'j amuz'ej'o'j kaj lud'ej'o'j. Tiel la danc'ist'in'o'j, kiu'j antaŭ'e danc'is ĉef'e sur'lok'e, dev'is nun plen'ig'i la tut'a'n are'o'n de la scen'ej'o. La kostum'o'j far'iĝ'is pli luks'a'j kaj evolu'is al tio, kio'n ni nun opini'as tip'a por la orient'a danc'ad'o: riĉ'e ornam'it'a'j supr'a'j part'o'j kaj zon'o'j, long'a jup'o. El soci'a vid'punkt'o, la danc'ist'in'o'j est'as en dub'ind'a pozici'o. Unu'flank'e ne imag'ebl'as ge'edz'iĝ'fest'o sen danc'ist'in'o, ali'flank'e tre mult'a'j famili'o'j mal'akcept'us, se la propr'a fil'in'o elekt'us tia'n „hont'a'n” profesi'o'n. Eĉ ekzist'as region'o'j, kie vir'o'j anstataŭ'as la vir'in'o'j'n en tiu rol'o.

Dum la last'a'j jar'dek'o'j mult'a'j vir'in'o'j en Eŭrop'o kaj Amerik'o komenc'is lern'i la orient'a'n danc'ad'o'n; kelk'a'j por sur'scen'ig'i ĝi'n, sed la grand'a pli'mult'o simpl'e pro la ŝat'o mov'iĝ'i. Pro la popol'art'a'j radik'o'j ne neces'as lern'i akrobat'aĵ'o'j'n, tamen por bon'a prezent'ad'o oni bezon'as long'a'n trejn'ad'o'n ĉe kvalifik'it'a trejn'ist'o. La pli'mult'o de la okcident'a'j ge'danc'ist'o'j orient'iĝ'as je la stil'o, kiu kutim'as en Egipti'o, la centr'o de la arab-mond'a distr'a industri'o. Krom'e jam dum mult'a'j jar'o'j egiptaj instru'ist'o'j vojaĝ'ad'as al Eŭrop'o kaj Amerik'o. Pli'a'j grav'a'j centr'o'j est'as ekzempl'e Libano kaj Turki'o. Eĉ dum la dek kvin jar'o'j de la civit'an'a milit'o en Libano ekzist'is aktiv'a „nokt'a viv'o” kun danc'prezent'ad'o'j, kio'n oni preskaŭ ne sci'as ekster'e.

La svis'a danc'ist'in'o Meissoun [mejsun], kiu ek'de 1990 intens'e okup'iĝ'as pri la orient'a danc'ad'o kaj fam'iĝ'is ankaŭ kiel instru'ist'in'o, ek'interes'iĝ'is antaŭ kelk'a'j jar'o'j pri la libana danc'stil'o, iom forges'it'a dum la milit'o. Ŝi kelk'foj'e vojaĝ'is en Libanon por stud'i tie la stil'o'n dum kurs'o'j kaj danc'prezent'ad'o'j. Unu el la rezult'o'j de tiu labor'o est'as la nun prezent'at'a DVD-disk'o Raqs Sharqi Lubnani. Ĝi el'star'as ne nur pro la tem'o, sed ankaŭ ĉar Meissoun prezent'as la lecion'o'j'n en en'tut'e sep lingv'a'j versi'o'j: tri parol'it'a'j de ŝi mem, la ceter'a'j sen'escept'e de koncern'a'j ge'patr'o'lingv'an'o'j. La esperant'a versi'o est'as produkt'it'a kun'labor'e kun Sar'land'a Esperant'o-Lig'o kaj parol'at'a de Silvi'a Moritz.

In'a FABELL

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de In'a Fabell el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Help'o-ond'o sed ne reg'ist'ar'a

Pli ol unu monat'o post la hind-ocean'a cunam'o el'trov'iĝ'is naŭ post'viv'ant'o'j: tiel montr'iĝ'is, ke ankoraŭ ne fin'iĝ'is eĉ la kriz'a faz'o de la help'projekt'o. La naŭ'op'o, kvin vir'o'j, du vir'in'o'j kaj du knab'in'o'j, mal'grand'ig'as iom'et'e la pli ol 5 600 hom'o'j'n, kiu'j'n la barata reg'ist'ar'o list'ig'as kiel „ne'trov'it'o'j'n”. Jam est'as deklar'it'a'j en Barato kiel „mort'int'o'j” pli ol 10 700 hom'o'j.

Tiu'j ankoraŭ „ne'trov'it'a'j” hom'o'j est'as plej'part'e el la indiĝen'a'j popol'o'j de la Andamanaj kaj Nikobaraj Insul'o'j. Tiu ĉi arkipelag'o hav'as 572 insul'o'j'n, el kiu'j 36 est'as loĝ'at'a'j. Tiu region'o sufer'is la plej fort'a'n bat'o'n de la mar'ond'eg'o'j, sed, ĉar ĝi est'as geografi'e kaj politik'e for de la ĉef'a part'o de la sub'kontinent'o, help'o ven'is mal'rapid'e.

Arme'o

Krom'e, la barata reg'ist'ar'o unu'e rifuz'is help'o'n de fremd'a'j help'organiz'aĵ'o'j, pretend'ant'e, ke la land'o jam posed'as la bezon'at'a'j'n rimed'o'j'n – kaj hom'a'j'n kaj mon'a'j'n. Kvazaŭ por sub'strek'i tiu'n pretend'o'n, Barato send'is help'o'n al plur'a'j ali'a'j land'o'j hind-ocean'a'j. Nur du semajn'o'j'n post'e konsent'is la barata reg'ist'ar'o akcept'i ekster'land'a'n help'o'n. Inter'temp'e, malgraŭ hero'a labor'o de la barata arme'o, la indiĝen'a'j popol'o'j de la insul'o'j rest'is preskaŭ tut'e sen ajn'a help'o. Mult'a'j en- kaj ekster-land'a'j tag'ĵurnal'o'j kritik'is tiu'n ĉi si'n'ten'o'n de la reg'ist'ar'o.

Kontrast'e, tre aktiv'as help'projekt'o'j en la du'on'insul'o. La sub'ŝtat'o de Tamilnado, ekzempl'e, jam kun'ord'ig'as divers'a'j'n reg'ist'ar'a'j'n kaj ne'reg'ist'ar'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n por tuj'a'j help'projekt'o'j. Plu'e, ĝi labor'as plur'nivel'e je mez- kaj long-perspektiv'a'j help'projekt'o'j por re'konstru'i la viv'rimed'o'j'n de la 128 000 famili'o'j sufer'ant'a'j pro la katastrof'o. En Tamilnado oni taks'as la perd'o'n de posed'aĵ'o'j kaj sub'struktur'o je 614 milion'o'j da eŭr'o'j.

A. Giridhar RAO

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de A. Giridhar Rao el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Kaŝ'it'a kultur'o

Tut'e normal'a aspekt'is la biografi'o de la ministr'o pri kultur'o Vladimir'as Prudnikovas: la ministr'o est'as edz'iĝ'int'a kun pian'ist'in'o Nijole, kun kiu li hav'as fil'in'o'n. Tamen ŝok'iĝ'is litovoj, kiam ili ek'sci'is pri krom'a ministr'a famili'o.

Evident'iĝ'is, ke Prudnikovas, 56-jar'aĝ'a, edz'iĝ'is kiel 20-jar'ul'o kaj kun si'a unu'a edz'in'o hav'is fil'in'o'n; la par'o tamen divorc'is. Jar'o'j'n post'e li far'iĝ'is patr'o de fil'o kaj fin'e edz'iĝ'is al la patr'in'o, kun kiu tamen li ne kun'viv'is. La du vir'in'o'j'n, kun'e kun la infan'o'j, li for'ig'is el si'a viv'o.

Ge'fil'o'j kaj ge'nep'o'j

Kaŝ'int'e biografi'a'j'n fakt'o'j'n, la ministr'o rikolt'is popol'a'n mal'aprob'o'n. La parlament'estr'o de Litovio Artur'as Paulauskas atak'is la fakt'o'n, ke la ministr'o ne vol'as komunik'iĝ'i kun si'a'j ge'fil'o'j kaj ge'nep'o'j kaj ili'n eĉ ne agnosk'is. „Mi atend'as la re'ag'o'n de la ministr'o kaj klar'ig'o'j'n”, dir'is la parlament'estr'o.

Pli abrupt'e re'ag'is la parti'a gvid'ant'o Viktor Uspaskich: „Sen'dub'e mank'as al li hom'ec'o.” Nur la ĉef'ministr'o Algirdas Brazauskas hav'is ali'a'n opini'o'n: oni juĝ'u ministr'o'j'n ne laŭ'moral'e, sed laŭ'labor'e.

Last

Film'festival'o en Taĝiki'o

Komenc'e de decembr'o 2004 en la taĝik'a ĉef'urb'o Duŝanb'o okaz'is la 4a festival'o de film'o'j pri hom'a'j rajt'o'j. La festival'o'n aŭspici'is Organiz'aĵ'o pri Sekur'ec'o kaj Kun'labor'o en Eŭrop'o (OSKE). Ĝi'a centr'o en Duŝanb'o sub'ten'as naci'a'n pac'iĝ'o'n, demokrati'ig'o'n de la soci'o kaj defend'o'n de la hom'a'j rajt'o'j.

Ĉi-foj'e oni propon'is por la spekt'ant'o'j 15 film'o'j'n, kiu'j est'is gajn'int'a'j divers'a'j'n premi'o'j'n en inter'naci'a'j konkurs'o'j. La film'o'j'n prezent'is lok'a'j aktor'o'j kaj reĝisor'o'j, kaj krom'e iu'j el Rusio, Irano, Afgani'o kaj Uzbeki'o.

La film'o Usama est'is far'it'a en Afgani'o. La film'o rakont'as pri la viv'o de 12-jar'a knab'in'o, kies famili'o rest'is tut'e sen viv'rimed'o'j, kiam ven'is al ili'a vilaĝ'o taliboj. Por sav'i la fil'in'o'n, la patr'in'o tond'is ŝi'a'j'n har'o'j'n kaj vest'is ŝi'n kiel knab'o'n. Tia'manier'e ŝi pov'is trov'i iu'n labor'o'n por nutr'i la famili'o'n. Kiam la taliboj ek'sci'is, kiu ŝi est'as, ili fort'e draŝ'is ŝi'n kaj post'e edz'in'ig'is ŝi'n al mal'jun'a vir'o.

En la rus'a film'o Pri la am'o tem'as pri handikap'it'a'j infan'o'j, kiu'j rakont'as pri am'o inter knab'o'j kaj knab'in'o'j. Sed fakt'e la film'o sci'ig'as ni'n pri ali'a am'o – am'o, kiu far'as la handikap'it'o'j'n feliĉ'a'j, am'o de proksim'ul'o'j.

La uson'a Dom'o el sabl'o kaj nebul'o est'is la last'a film'o de la festival'o. Ĝi eg'e emoci'is kaj impres'is la spekt'ant'o'j'n. Gaj'a kaj ĝoj'ig'a histori'o, komenc'it'a per edz'iĝ'fest'o, subit'e tragedi'iĝ'as: for'pas'as am'at'a sen'kulp'a fil'o de la protagonist'o. Nun la mond'o signif'as neni'o'n por la patr'o. Li decid'as mort'ig'i la edz'in'o'n kaj si'n mem. La film'o montr'as, kio'n oni foj'foj'e dev'as pag'i pro inklin'o hav'i propr'aĵ'o'n kaj pro ĉia'rimed'a streb'o al bon'stat'o.

Firdaus SHUKUROV

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Firdaus Shukurov el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Frand'o-land'o

Pruv'it'e est'as, kio'n mult'a'j jam supoz'is: la plej feliĉ'a'j hom'o'j est'as dan'o'j, malt'an'o'j kaj svis'o'j. La nederlanda Erasm'us-universitat'o enket'is en 90 land'o'j pri subjektiv'a feliĉ'ec'o. Sur „feliĉ'o'skal'o” de 1 ĝis 10 la part'o'pren'ant'o'j de la enket'o pov'is indik'i si'a'n kontent'o'n. La dan'o'j indik'is averaĝ'e 8. Pro tio la iam'a'j viking'o'j sam'skal'e feliĉ'as kiel svis'o'j kaj malt'an'o'j. Dum la averaĝ'a feliĉ'ec'o'sent'o de la alp'an'o'j kaj insul'an'o'j daŭr'e ŝrump'as, la dan'o'j de jar'o'j far'iĝ'as pli feliĉ'a'j.

La kopenhaga gazet'o Berlingske Tidende raport'as, ke dan'o'j alt'e taks'as unu'a'vic'e la demokrat'a'j'n struktur'o'j'n en la propr'a land'o. La soci'o est'as bon'e organiz'it'a kaj la politik'ist'o'j ne korupt'a'j. La alt'a grad'o de person'a liber'ec'o kaj toler'em'o front'e al religi'a'j kaj ali'a'j mal'pli'mult'o'j ig'as la viv'o'n en la 5,5-milion'a ŝtat'o tre viv'ind'a. La plej mal'feliĉ'a'j hom'o'j viv'as laŭ la enket'o en Moldavio (3,5), Zimbabvo (3,3) kaj Tanzanio (3,2).

Mark'o Naoki LINS

Kultur'a riĉ'ec'o kiel ŝanc'o

Ne sufiĉ'as est'i demokrati'a land'o: por pli'bon'ig'i la ŝanc'o'j'n de mal'pli'mult'o'j neces'as plur'kultur'a politik'o. Tiel resum'ebl'as raport'o de agent'ej'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) pri hom'a evolu'o en 2004.

La bilanc'o de la raport'o est'as sek'a. Nun'temp'e viv'as pli ol 5000 etn'a'j grup'o'j en la 200 ŝtat'o'j de la mond'o. En pli ol 100 ili est'ig'as pli ol kvar'on'o'n de la loĝ'ant'ar'o. 900 milion'o'j da hom'o'j aparten'as al grup'o, kiu pro si'a kultur'a ident'ec'o est'as mal'avantaĝ'it'a.

Reprezent'iĝ'o

Mank'o de politik'a reprezent'iĝ'o est'as unu form'o de mal'avantaĝ'ig'o. Ekzempl'e en Germanio nur 0,8 % de la parlament'an'o'j aparten'as al etn'a'j mal'pli'mult'o'j, kies el'cent'aĵ'o de la german'a loĝ'ant'ar'o tamen est'as 8,5 %. En la franc'a kaj svis'a parlament'o'j la mal'pli'mult'o'j tut'e ne est'as reprezent'at'a'j. Bon'a ekzempl'o est'as Nederlando, kie la loĝ'ant'ar'o-el'cent'aĵ'o (9 %) akord'as kun la reprezent'iĝ'o de 8,7 % en la nederlanda politik'o.

Tial UN postul'as, ke mal'pli'mult'o'j ricev'u minimum'e adekvat'a'n reprezent'iĝ'o'n en la politik'a'j instanc'o'j laŭ si'a loĝ'ant'ar'a el'cent'aĵ'o. Krom'a'j fokus'o'j de efik'a politik'o, akcent'ant'a plur'kultur'o'n, est'as religi'a toler'em'o, lingv'o'politik'o, kiu atent'as plur'lingv'a'n instru'ad'o'n, kaj kontraŭ'diskriminaci'o en soci-ekonomi'a'j branĉ'o'j. Esper'as UN-ofic'ist'o'j, ke tia'manier'e kultur'a liber'ec'o far'iĝ'os evolu'ig'a faktor'o.

La plen'a raport'o leg'ebl'as ĉe hdr.undp.org/reports/glob'al/2004.

Mark'o Naoki LINS

Fest'o de libr'o

En oktobr'o en Beogrado okaz'is ver'a fest'o: la 49a Inter'naci'a Foir'o de Libr'o'j. Ĝi est'as unu el plej signif'a'j pas'int'jar'a'j kultur'a'j okaz'aĵ'o'j en Serbi'o-Montenegro. Ĉi tiu foir'o trov'iĝ'as en la list'o de 29 plej grand'a'j inter'naci'a'j libr'o'ekspozici'o'j. La event'o'n en 2004 part'o'pren'is pli ol 750 el'don'ist'o'j el divers'a'j land'o'j (krom la eŭrop'a'j est'is reprezent'ant'o'j el Japani'o, Kanado, Uson'o kaj Israelo). Est'is ekspozici'it'a'j pli ol 12 000 nov'a'j libr'o'j.

La foir'o'n inaŭgur'is la verk'ist'o Milovan Danojlić, kaj nom'e de la land'o, re'kon'it'a kiel honor'a gast'o (ĉi-foj'e tiu est'is Franci'o), parol'is Alain Robb'e-Grillet [alé rob-grijé], verk'ist'o kaj film'kre'ant'o.

Not'ind'as du kurioz'aĵ'o'j. Kadr'e de ĉi tiu libr'o'foir'o oni prezent'is la roman'o'n Mir'ind'a kronik'o de la nokt'o, kies aŭtor'o est'as Radovan Karaďić, serb'a verk'ist'o, psikiatr'o kaj prezid'ant'o de la Respublik'o Serb'a dum la milit'o en Bosnio, kiu'n la Hag'a Tribunal'o vol'as arest'i pro supoz'at'a'j milit'a'j krim'o'j. Tial ĉi tiu'n libr'o'n oni pov'as nom'i „la plej serĉ'at'a libr'o en la mond'o”.

Interes'o'n vek'is ankaŭ But'an'o – odise'ad'o tra la last'a imperi'o de Himalaj'o – la plej grand'a libr'o de ĉi tiu foir'o. Ĝi ampleks'as 114 paĝ'o'j'n, alt'as 1,5 metr'o'j'n, larĝ'as 1 metr'o'n kaj pez'as 60 kilo'gram'o'j'n.

Dimitrije JANIČIĆ

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dimitrije Janičić el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Kant'o'j bel'a'j, eĉ simfoni'a'j

La prezent'at'a kant-album'o est'as iu'senc'e mirakl'a: la aŭtor'o mir'ind'e sukces'is ne nur elekt'i bon'a'j'n tekst'o'j'n kaj kompon'i bel'a'n muzik'o'n, sed ankaŭ iel intim'e proksim'ig'is ili'n unu al la ali'a, tiel ke ili perfekt'e komplet'ig'as si'n. Kaj la tekst'o'j, proz'e legat'a'j, kaj la muzik'o, sen'per'e aŭskult'at'a, impres'as kiel tut'e mem'star'a'j, plen'e fin'it'a'j kaj mem'sufiĉ'a'j art'aĵ'o'j.

En'tut'e est'as 11 kompon'aĵ'o'j; muzik'o'n kaj preskaŭ ĉiu'j'n tekst'o'j'n verk'is la aŭtor'o mem. La en'hav'o est'as du'polus'a. Kelk'a'j tekst'o'j est'as soci'e aktiv'a'j, tie tem'as pri neces'o for'ig'i milit'em'o'n, mal'am'o'n, inter'gent'a'j'n mis'rilat'o'j'n, en'est'as al'vok'o'j al tut'mond'a amik'ec'o. La muzik'o por tiu'j tekst'o'j est'as iom simpl'a. Sed la „vizaĝ'o'n”, la esenc'o'n de la disk'o form'as ali'spec'a'j kant'o'j – simbol- kaj metafor-riĉ'a'j. La aŭtor'o foj'e eĉ ne kant'as, sed jen re'memor'as la infan'ec'o'n, jen filozofi'um'as, jen re'ven'as pens'e al iam'a'j feliĉ'o kaj am'o. La muzik'o est'as form'e tre riĉ'a kaj vari'a, malgraŭ ke laŭ la instrument'a prezent'o ĝi est'as iom monoton'a. Menci'ind'as la last'a kompon'aĵ'o, kiu eĉ est'as apart'ig'it'a de la ali'a'j per ĉ. 50-sekund'a inter'romp'o. Ĝi fakt'e est'as si'a'spec'a dediĉ'o – ĉu al la aŭskult'ant'o'j?

Ali'a specif'a trajt'o de la disk'o est'as, ke preskaŭ ĉiu'j kant'o'j en ĝi est'as iom simfoni'a'j. Tio sent'ebl'as kaj en sufiĉ'e liber'a trakt'o de tonal'o'j kaj en tre traf'a'j aranĝ-solv'o'j. La pint'o de la simfoni'ad'o est'as la 13-minut'a kron-kompon'aĵ'o „Epitaf'o”.

La disk'o est'as alt'nivel'e registr'it'a kaj la lingv'a nivel'o est'as tre bon'a. La sol'a bedaŭr'ind'aĵ'o est'as, ke la kant'ist'o foj'foj'e mis'prononc'as kelk'a'j'n konsonant'o'j'n kaj en iu'j rapid'a'j kant'o'j li'a lang'o ŝajn'as iom stumbl'i.

Ni varm'e rekomend'as ĉi tiu'n disk'o'n al la ŝat'ant'o'j de „ne'facil'a” muzik'o – kiu ne tuj ced'os al vi'a kompren'o, sed pov'os long'e plezur'ig'i vi'n, ne ted'ant'e.

Paŭlo MOĴAJEV kaj Jefim ZAJDMAN

T. Faverial: La ŝos'o'j de l' utopi'. Disk'o kun 11 titol'o'j kaj tekst'o'libr'et'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭlo Moĵajev kaj Jefim Zajdman el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Aŭd'ant'o'j

La hom'o'j'n, kiu'j uz'as ni'a'n revu'o'n, kutim'e ni nom'as „abon'ant'o'j” aŭ „leg'ant'o'j”. Klar'e, tiu'j vort'o'j est'as tut'e adekvat'a'j, ĉar pres'it'a'n komunik'il'o'n oni leg'as, kontrast'e al radi'o kaj televid'o, de kiu'j konsum'ant'o'j est'as „aŭskult'ant'o'j” kaj „spekt'ant'o'j” respektiv'e. Tial vi ebl'e mir'os, ke tiu'n ĉi revu'o'n tamen oni pov'as ne nur leg'i, sed ankaŭ aŭd'i. En la apud'a kolofon'o jam de'long'e vi trov'as indik'o'n pri „kased'a versi'o” de ni'a magazin'o. Jam en numer'o 2/1982 ĉi-lok'e mi pov'is anonc'i tiu'n ĉi special'a'n serv'o'n.

Tamen ne ni el'don'as ĝi'n, sed Lig'o Inter'naci'a de Blind'a'j Esperant'ist'o'j. De pli ol 22 jar'o'j volont'ul'o'j de la nederlanda urb'o Eindhoven si'n'don'em'e voĉ'leg'is artikol'o'j'n el ni'a revu'o kaj ĉiu'monat'e produkt'is la kased'a'n versi'o'n, tiel ke ankaŭ hom'o'j kun vid'problem'o'j aŭ tut'e blind'a'j pov'is ĝu'i la en'hav'o'n de interes'a revu'o. Ni'a el'don'ej'o nur aŭspici'is tiu'n labor'o'n, liver'ant'e sen'pag'a'j'n ekzempler'o'j'n al la fidel'a'j voĉ'leg'ant'o'j. La 21an de januar'o tiu grup'o leg'is la decembr'a'n numer'o'n, la last'a'n foj'o'n plen'um'ant'e tiu'n ĉi grav'a'n task'o'n.

Inter'temp'e ekzist'as aparat'o'j, kiu'j pov'as skan'i kaj voĉ'leg'i tekst'o'j'n. Nu, tio sen'dub'e taŭg'as por leter'o de financ'ofic'ej'o kaj faktur'o de elektr'ist'o. Sed ĉu vi pov'as imag'i, kiel son'as monoton'a kaj sen'emoci'a mekanik'a voĉ'o, leg'ant'a komentari'o'n aŭ novel'o'n sen iu'j emfaz'o'j kaj nuanc'o'j? Ne, bon'e leg'i, per si'a natur'a voĉ'o, kapabl'as nur hom'o, kiu kompren'as la en'hav'o'n. Tial ni ĉiu'j mult'eg'e dank'u al la leg'int'o'j en Eindhoven, kaj tial la kun'ord'ig'ant'o, Rob Moerbeek, nun serĉ'as ali'a'j'n volont'ul'o'j'n por tiu task'o de solidar'ec'o de vid'ant'a'j kun blind'a'j hom'o'j. Ni esper'u, ke li trov'os – aŭ ebl'e inter'temp'e jam trov'is – anstataŭ'ant'o'j'n, tiel ke ankaŭ est'ont'e ne nur leg'ant'o'j, sed sam'e ni'a'j aŭd'ant'o'j pov'os ĝu'i almenaŭ la tekst'o'j'n de la magazin'o. Pri fot'o'j kaj ilustr'aĵ'o'j bedaŭr'ind'e ili plu dev'os rezign'i.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Ĉu tro da liber'ec'o en Japani'o?

En Japani'o pli kaj pli oft'e okaz'as en lern'ej'o'j kaj universitat'o'j per'fort'o'j. Ekzempl'e en februar'o jun'ul'o re'ir'is al si'a iam'a element'a lern'ej'o en urb'o Nejagaŭa en guberni'o Oosaka kaj murd'is instru'ist'o'n kaj vund'is du ali'a'j'n. Al la polic'o dir'is la jun'ul'o, ke li hav'as venĝ'o'sent'o'n kontraŭ la lern'ej'o.

Okaz'os simil'a'j atak'o'j, ĉar oft'e ĉe lern'ej'o'j kaj ali'a'j eduk'institut'o'j reg'as mal'am'o. Ekzempl'e en mi'a universitat'o mi aŭd'is de 18-jar'aĝ'a student'in'o, ke ĉiu'j instru'ist'o'j est'as ŝi'a'j „mal'amik'o'j”; kaj de 21-jar'aĝ'a student'o, ke li'a'j instru'ist'o'j bat'is li'n, kiam li est'is membr'o de baz'pilk'a klub'o kaj fuŝ'e lud'is.

Sur'baz'e de agres'em'o tia, mi sent'as, ke mult'a'j mal'am'as instru'ist'o'j'n. Nun la japan'a'j lern'ej'o'j est'iĝ'as pli kaj pli streĉ'a'j kaj por instru'at'o'j kaj por instru'ant'o'j: mank'as liber'a temp'o kaj la ministr'ej'o pri eduk'ad'o ĉio'n sever'e kontrol'as. Pro tio sent'ebl'as venĝ'em'o.

Mi sam'e aŭd'as, ke ge'fil'o'j kontraŭ'star'as ge'patr'o'j'n, ĉar tiu'j vol'as ili'n sub'prem'i, al'trud'ant'e propr'a'n viv'manier'o'n: tiel per'fort'o hejm'a far'iĝ'as foj'foj'e per'fort'o lern'ej'a. Rezult'e, dekstr'ul'o'j ebl'e dir'os, ke la japan'a konstituci'o tro permes'as al ge'jun'ul'o'j uson'ec'a'n liber'ec'o'n kaj ke instru'ist'o'j pli emfaz'u patr'o'land'a'n am'o'n.

Mi mal'konsent'as. Se oni tiel neglekt'os la demokrati'o'n en la konstituci'o, etos'o naci'ism'a sufok'os ni'a'j'n ge'jun'ul'o'j'n.

HOr'i Jasuo/pg

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hor'i Jasuo/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

60 jar'o'j'n post'e

Kon'at'a kaj mal'agrabl'a fakt'o est'as, ke en la land'a parlament'o de la german'a federaci'a land'o Saksi'o sid'as nov'nazi'o'j. Dum jar'dek'o'j la ŝtat'a'j instanc'o'j permes'is la parti'o'n NPD (Nationaldemokratische Partei Deutschlands), kies reprezent'ant'o'j predik'as mal'toler'em'o'n, mis'demokrati'o'n, ras'ism'o'n kaj ali'a'j'n nazi'ism'a'j'n ide'o'j'n. Argument'it'e est'as, ke en okaz'o de mal'permes'o la danĝer'o eĉ pli grand'us, ĉar la nov'nazi'o'j „sub'ter'iĝ'us”.

Last'a'temp'e la reg'ist'ar'o postul'is mal'permes'o'n de NPD ĉe la koncern'a konstituci'a kort'um'o. Sed pro diletant'ec'o ĝi ne sukces'is. Prezent'it'a'j al la kort'um'o est'is el'dir'aĵ'o'j kaj ag'o'j de ŝtat'a'j kaŝ-agent'o'j, kiu'j penetr'is en NPD. La „pruv'o'j” ne akcept'ebl'is.

Dign'a manier'o

Inter'temp'e la nazi'a'j parlament'an'o'j ek'impertinent'is eĉ en la parlament'o. Komenc'e de kun'sid'o la 21an de januar'o 2005 la prezid'ant'o de la saksa land'a parlament'o Erich [eriĥ] Iltgen al'vok'is re'memor'i „en dign'a manier'o” la baldaŭ'a'j'n 60ajn dat're'ven'o'j'n de la liber'ig'o de la koncentr'ej'o Auschwitz kaj la bombard'ad'o de la urb'o Dresdeno. Li pet'is, ke oni tiel honor'u la „viktim'o'j'n de la naci'social'ist'a teror-reĝim'o”.

Tuj la 12 NPD-parlament'an'o'j for'las'is la parlament'ej'o'n. Post'e ili parol'is nur pri la terur'a „bomb'a holokaŭst'o” kontraŭ la saksa ĉef'urb'o Dresdeno, far'it'a de brit'a'j kaj uson'a'j bomb'aviad'il'o'j la 13an de februar'o 1945.

Cert'e tio est'is mal'pac'a, detru'a, mort'ig'a ag'o. Sed ne forges'end'as, ke Hitler lanĉ'is la milit'o'n, invad'ant'e Pollandon. Krom'e est'is german'a'j bomb'aviad'il'o'j, kiu'j en 1940 port'is mort'o'n kaj detru'o'n al la brit'a urb'o Coventry (parentez'e nun ĝemel'ig'it'a kun Dresdeno).

Memor'event'o'j

La 13an de februar'o dek'mil'o'j da hom'o'j, mult'nombr'a'j politikistioj de ĉiu'j demokrat'a'j parti'o'j en Dresdeno part'o'pren'is memor'event'o'j'n okaz'e de la 60a dat're'ven'o de la brul'nokt'o, dum kiu pere'is minimum'e 35 000 hom'o'j. Sam'tag'e, tamen, hont'ind'e, ankaŭ 5000 nov'nazi'o'j el tut'a Germanio mis'uz'is la memor'tag'o'n por manifestaci'i en Dresdeno.

La ambici'a kaj potenc'avid'a ministr'o'prezid'ant'o de la sud-german'a federaci'a land'o Bavari'o Edmund Stoiber [ŝtojber], kulp'ig'is la social'demokrat'a'n-verd'ul'a'n koalici'o'n en Germanio pri re'fort'iĝ'o de NPD. Stoiber tro simpl'e analiz'as: kulp'as la reg'ist'ar'o pri sen'labor'ec'o (kvin milion'o'j en Germanio), kiu'n ĝi ne sukces'is venk'i; sen'labor'ec'o pel'as hom'o'j'n en la brak'o'j'n de nov'nazi'o'j.

Entrepren'a profit'em'o

Sed ĉiu inteligent'ul'o sci'as, ke sen'labor'ec'o est'as mond'vast'a kaj ne precip'e german'a problem'o; ke pri sen'labor'ec'o kulp'as ĉef'e la ekonomi'a situaci'o, inter'naci'a konkurenc'o kaj entrepren'a profit'em'o.

La german'a kancelier'o Gerhard Schröder [ŝreder] re'bat'is la koment'o'j'n de Stoiber, dir'ant'e, ke tiu perd'is ŝajn'e ĉiu'n sent'o'n pri real'ec'o. Ankaŭ ali'a'j politik'ist'o'j kritik'is la bavar'o'n.

Not'ind'as, ke inter sen'labor'ul'o'j la divers'a'j parti'o'j est'as sam'e reprezent'at'a'j, kiel en la popol'o ĝeneral'e. En la nov'a'j orient'a'j federaci'a'j land'o'j la sukces'o'j de la „brun'ul'o'j” (laŭ la brun'a'j ĉemiz'o'j de la hitleraj parti'uniform'o'j) pli grav'as, ol en la iam'a okcident'a Germanio. Plej'part'e german'o'j est'as demokrat'o'j honest'a'j, ĉu konservativ'a'j, ĉu progres'em'a'j. Tamen nov'nazi'o'j en Saksi'o ating'is 9,2 % de la popol'a'j voĉ'o'j – mi'a'opini'e je 9,2 % tro.

Jomo IPFELKOFER

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jomo Ipfelkofer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Re'turn'iĝ'o

Unu'e ven'is la nov'a uson'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j Condoleezza Rice [kondolisa rajs] al „mal'nov'a Eŭrop'o” por deklar'i, ke nun la grand'potenc'o serĉ'as kun'labor'o'n, eĉ amik'ec'o'n de grav'a'j eŭrop'a'j land'o'j, ankaŭ de tiu'j, kiu'j akr'e kritik'is la Irak-milit'o'n, ĉe'pint'e Franci'o kaj Germanio. Ŝajn'e est'is tut'e forges'it'a'j ŝi'a'j akr'a'j re'ag'o'j al tiam'a'j rifuz'o'j de Parizo kaj Berlino aprob'i la kruc'milit'ir'o'n de la uson'a prezid'ant'o Georg'e W. Bush [ĝorĝ dablju buŝ] kontraŭ la iraka despot'o. Nun Rice montr'is si'n amik'ec'a kaj rid'em'a; la gazet'o'j skrib'is pri „ĉarm'ofensiv'o”.

Ŝerc'em'a ministr'o

Nur mal'long'e post'e ankaŭ la ĉef'organiz'int'o de la Irak-milit'o, ministr'o pri defend'o Donald Rumsfeld [ramsfelt], dum sekur'ec-konferenc'o en Munkeno varb'is por kun'labor'o de Eŭrop'a Uni'o kaj Uson'o. Kiam ĵurnal'ist'o'j demand'is li'n, ĉu do ne plu valid'as li'a kritik'o pri „mal'nov'a Eŭrop'o”, li ŝerc'e respond'is, ke tio'n dir'is „la mal'nov'a Rumsfeld”. Per ali'a'j vort'o'j (preter la ŝerc'em'o): la nov'a Rumsfeld ne plu opini'as, ke la tiam'a'j kritik'ant'o'j est'as mal'kuraĝ'ul'o'j aŭ stult'ul'o'j, sed li esper'as pri (re)nov'a partner'ec'o. Tamen, kiam la german'a kancelier'o Gerhard Schröder [ŝreder] postul'is, ke est'ont'e en tia'j okaz'o'j oni inter'konsult'ad'u kaj inter'konsil'iĝ'ad'u intern'e de NATO, Rumsfeld insist'is, ke Uson'o plu rajt'u serĉ'i si'a'j'n prefer'at'a'j'n alianc'an'o'j'n.

Sed rest'is la impres'o, ke la du uson'a'j diplomat'o'j ven'is precip'e por prepar'i la grund'o'n por vizit'o de la ĉef'o mem. Efektiv'e Bush en Eŭrop'o proklam'is re'ven'o'n al la iam'a partner'ec'o kun Eŭrop'o kaj re'ven'o'n al kun'labor'o kun Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN), kiu'n li pri'fajf'is dum la prepar'o de la Irak-milit'o. Kio okaz'is? Kio est'ig'is tia'n re'turn'iĝ'o'n de la uson'a politik'o? Cert'e est'as plur'a'j faktor'o'j, kiu'j lud'as rol'o'n en tiu ĉi evolu'o, sed est'as precip'e du: Bush konsci'iĝ'is, ke rilat'e al Irako li kred'is je utopi'o, kaj Bush nun plen'um'as si'a'n du'a'n kaj (laŭ'konstituci'e) last'a'n ofic-period'o'n.

Utopi'o kaj real'o

Li'a utopi'o est'is: Ni, Uson'o, protagonist'o de liber'ec'o kaj demokrati'o, liber'ig'os la irak'an popol'o'n de kruel'a tiran'o kaj al'port'os demokrati'o'n, kio pli-mal'pli aŭtomat'e trankvil'ig'os la tut'a'n region'o'n de Proksim'a Orient'o. Li ignor'is la avert'o'j'n el „mal'nov'a Eŭrop'o”, ke la sekv'o'j est'os ne pac'o, sed sang'a'j konflikt'o'j. Real'o est'as, ke la milit'o en Irako nun daŭr'as jam pli ol du jar'o'j'n kaj neni'u pov'as prognoz'i, ĉu iam la land'o ĝu'os stabil'ec'o'n. La ŝarĝ'o'j, kaj hom'a'j kaj financ'a'j, por Uson'o est'as gigant'a'j. Do, por el'plen'um'i si'a'n misi'o'n en Proksim'a Orient'o, Bush vol'e-ne'vol'e dev'as pet'i help'o'n ne nur de kelk'a'j alianc'em'a'j ŝtat'o'j (ekzempl'e Briti'o, Pollando kaj Italio), sed ankaŭ de UN kaj Eŭrop'a Uni'o.

Al la utopi'o de Bush aparten'is ankaŭ la esper'o, ke post neni'ig'o de la iraka diktatur'o kaj en'konduk'o de demokrati'o li sam'e sukces'os, ankaŭ en ali'a'j land'o'j de Proksim'a Orient'o, precip'e Palestino. En tio li preter'vid'is, ke la palestina prezid'ant'o Jasir Arafat, kiu spit'e al la Nobel-premi'o pri pac'o rest'is teror'ist'o, vol'is ne pac'o'n kun Israelo, sed ties eksterm'o'n. Nun, bon'ŝanc'e por Bush, Arafat mort'is kaj li'a'j post'e'ul'o'j vol'as pac'iĝ'o'n. Ŝajn'e do la uson'a prezid'ant'o prav'as: sukces'o en Irako dis'radi'os al ali'a'j najbar'a'j land'o'j. Tamen la arab'a'j reg'ist'o'j ja tim'as uson'a'n per'fort'o'n kaj bezon'os long'a'n temp'o'n por digest'i la agres'o'n kontraŭ la islam'a ŝtat'o Irako, sed (okcident'a'n) demokrati'o'n ili tim'as sam'e. Ebl'e tial plur'a'j el ili, se ne sub'ten'as, tamen toler'as islam'ist'a'n teror'ism'o'n en Irako kaj ali'lok'e.

Komun'a streb'ad'o

La du'a faktor'o, kiu konduk'is al re'turn'iĝ'o de Uson'o al partner'ec'o kaj kun'labor'o, est'as iom pli subtil'a, psikologi'a. Bush en si'a unu'a ofic-period'o spert'is la terur'aĵ'o'n de islam'ist'a atenc'o, per kiu mort'is mil'o'j da uson'an'o'j. Tiu'n traŭmat'o'n sekv'is venĝ'em'o, kiu unu'e turn'is si'n kontraŭ la teror'ist'o Bi'n Lad'e'n per atak'o al Afgani'o kaj post'e kontraŭ Irako. Bush dev'is pruv'i al si'a popol'o, ke Uson'o ne est'as sen'defend'a. Tiu ag'o de super'potenc'o help'is li'n venk'i en elekt'o'j por la du'a period'o. Sed nun li pov'as rezign'i pri la fam'o de milit'ist'o kaj klopod'i, ke histori'ist'o'j skrib'u pri li, ke tiu uson'a prezid'ant'o al'port'is pac'o'n al milit'em'a mond'region'o. Por tio'n real'ig'i, li tamen bezon'as sub'ten'o'n kaj help'o'n de la ceter'a mond'o, precip'e de UN kaj Eŭrop'o. Tiu'j ĉi, kompren'ebl'e, ne pov'as rifuz'i tia'n streb'o'n, ĉar tio est'as ili'a propr'a cel'o. Tiel do ni pov'as esper'i, ke la nov'a Bush kun'kre'os nov'a'n harmoni'o'n almenaŭ inter la demokrati'a'j land'o'j.

Stefan MAUL

Vent'a energi'o super'as la atom'a'n

La potenc'o de la eol'a aŭ vent'a energi'o instal'it'a en Hispanio super'is en novembr'o unu'a'foj'e tiu'n de la sep atom'central'o'j funkci'ant'a'j en la ŝtat'o.

La sen'ĉes'a kresk'ad'o de la instal'aĵ'o'j gener'ant'a'j elektr'o'n per vent'o'fort'o permes'is al ili ating'i total'a'n instal'it'a'n potenc'o'n je 7681 mega'vat'o'j, iom super la 7606, kiu'j'n kapabl'as gener'i la atom'central'o'j.

Kvankam special'ist'o'j avert'is, ke la efektiv'a produkt'ad'o de vent'a energi'o de'pend'as de mete'ologi'a'j faktor'o'j, kaj ke tre mal'facil'as dispon'i la tut'a'n potenc'o'n produkt'ebl'a'n de la aer'o'generator'o'j, la moratori'o por la konstru'ad'o de atom'central'o'j en la land'o, kaj la daŭr'e ampleks'iĝ'ant'a nombr'o de eol'central'o'j prognoz'ig'as, ke baldaŭ vent'o devanc'os atom'o'n ne nur en la kapabl'o, sed ankaŭ en la kvant'o de efektiv'e produkt'at'a energi'o.

Hektor ALOS I FOnt

Sur'voj'e al mal'am'o

Leter'is grek'a'j observ'ant'o'j pri hom'a'j rajt'o'j al en'land'a'j instanc'o'j, por ke tiu'j for'viŝ'u la rasismajm slogan'o'j'n aper'int'a'j'n ĉe grek'a'j ŝose'o'j. Ekzempl'e inter Ateno kaj Tripol'i, inter la kilo'metr'o-fost'o'j 70 kaj 100, vid'ebl'is slogan'o'j, kiu'j al'vok'as al faŝism'a'j ag'o'j kontraŭ alban'o'j, turk'o'j kaj hebre'o'j.

Disting'ebl'a'j est'is nazi'a'j simbol'o'j kaj la nom'o'j de ekstrem'dekstr'a'j grek'a'j organiz'aĵ'o'j, kia'j la Patriot'a Lig'o. La observ'ant'o'j bedaŭr'is, ke grek'a'j amas'komunik'il'o'j ne sub'ten'is la kontraŭ'ras'ism'a'n kampanj'o'n. Nur la ĵurnal'o Avgi du foj'o'j'n pri'trakt'is la situaci'o'n. Simil'a'n protest'leter'o'n israela grup'o send'is al la grek'a reg'ist'ar'o.

Bardhyl SElim'i

Spit'e ĉio'n ĉu esper'o?

La 5an de februar'o mort'is la prezid'ant'o de Togolo Gnassingbe Eyadema. Kelk'a'j'n hor'o'j'n post'e anonc'is arme'an'o'j, ke la prezid'ant'ec'o est'os trans'don'it'a al li'a fil'o, Faure Gnassingbe. Ek'is ekster'land'e divers'a'j diplomati'a'j iniciat'o'j kaj en'land'e tumult'o'j kaj strik'o'j.

Post vizit'o la 12an de februar'o de delegaci'o de la Ekonomi'a Komun'um'o de Okcident-Afrik'a'j Ŝtat'o'j, la 18an de februar'o la nov'a prezid'ant'o al'parol'is per televid'o la popol'o'n. Li rifuz'is eks'iĝ'i, sed promes'is organiz'i en'e de du monat'o'j prezid'ant'a'n elekt'o'n. Sam'tag'e li parol'is kun la ĉef'ministr'o Koffi Sam'a, kiu defend'is la nom'um'o'n de Faure.

Jam la 14an de februar'o strik'is la popol'o. Tiam milit'ist'o'j vip'is manifestaci'ant'o'j'n kaj paf'is al ili; mort'is kvin hom'o'j, kaj vund'iĝ'is kelk'a'j soldat'o'j. La strik'ant'o'j en'ir'is lern'ej'o'j'n kaj dev'ig'is instru'ist'o'j'n kaj lern'ant'o'j'n hejm'e'n'ir'i; almenaŭ unu instru'ist'o dum'e vund'iĝ'is. Jam detru'iĝ'is konstru'aĵ'o'j, inkluziv'e de fabrik'o kaj, en la ĉef'urb'o Lomeo, agent'ej'o de la kompani'o Western Uni'o'n.

Klar'ig'o'j re'bat'it'a'j

La 17an de februar'o Faure vizit'is Niĝerion kaj parol'is kun ties prezid'ant'o Olusegun Obasanjo [obasanĝo]. Tiu ĉi prezid'as Afrik'a'n Uni'o'n kaj fort'e dezir'as la demisi'o'n de Faure. Obasanjo re'bat'is ĉiu'j'n klar'ig'o'j'n de la nov'a togola prezid'ant'o.

La 19an de februar'o la opozici'a'j parti'o'j organiz'is, mal'obe'ant'e mal'permes'o'n, manifestaci'o'n kontraŭ Faure. Sur'strat'iĝ'is pli ol 25 000 manifestaci'ant'o'j. Ĉi-foj'e ne kontraŭ'star'is soldat'o'j. Jun'a'j kontraŭ'ul'o'j de Faure kant'is: „Se ili ĵet'os grenad'o'j'n, ankaŭ ni ĵet'os ŝton'o'j'n.” Sam'temp'e okaz'is manifestaci'o'j favor'e al la prezid'ant'o, sed opozici'an'o'j konsent'is ĉiu'sabat'e publik'e protest'i.

Ambasador'o'j re'vok'it'a'j

Inter'temp'e la inter'naci'a komun'um'o montr'is si'a'n mal'aprob'o'n pri la situaci'o en Togolo. Ĝi est'as el'pel'it'a el la Ekonomi'a Komun'um'o de Okcident-Afrik'a'j Ŝtat'o'j, kies membr'o'j ferm'is si'a'j'n land'lim'o'j'n al togolaj reg'ist'ar'an'o'j kaj re'vok'is hejm'e'n el Togolo si'a'j'n ambasador'o'j'n. Ankaŭ Afrik'a Uni'o aplik'is sankci'o'j'n.

Ekster Afrik'o Eŭrop'a Uni'o esprim'is mal'kontent'o'n kaj postul'is – kiel ankaŭ Uson'o – la demisi'o'n de Faure. Inter'ven'is ankaŭ la Organiz'aĵ'o de Franc'parol'ant'a'j Land'o'j: vizit'is Togolon delegaci'o, kiu prov'is persvad'i al Faure eks'iĝ'i. Antaŭ'vid'ebl'as pli'a'j sankci'o'j: nul'ig'o de ekster'land'a'j vojaĝ'o'j kaj ankaŭ de arm'il'o-kontrakt'o'j.

Ankoraŭ ne re'ag'is la togola reg'ist'ar'o. Tamen en la land'o rimark'ebl'as, ke ĉiu liber'e diskut'as la event'o'j'n. Antaŭ'e tio ne ebl'is: tio bon'e aŭgur'as re'star'ig'o'n de demokrati'o en Togolo.

GBEGLO Koffi/pg

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gbeglo Koffi/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Tabak'o ankoraŭ ne tabu'a

Jam de plur'a'j jar'o'j ne ebl'as kontraŭ'leĝ'ig'i en Albanio fum'ad'o'n en publik'a'j lok'o'j. Aktual'e kuŝ'as nov'a leĝ'o-propon'o jam de monat'o'j ĉe la ĉef'ministr'ej'o. Sent'ebl'as en la afer'o prem'o'j flank'e de tabak'o-grand'komerc'ist'o'j en'land'a'j kaj partner'o'j ekster'land'a'j, ĉiu'j sub'ten'at'a'j de parlament'a'j lobi'ist'o'j. Eĉ se la leĝ'o iam est'os aprob'it'a, ĝi cert'e dum long'a temp'o ne aplik'iĝ'os pro la sam'a'j kial'o'j.

La tabak-industri'o fort'e influ'as la decid'pov'o'n de la reg'ist'ar'o. Laŭ oficial'a'j don'it'aĵ'o'j, import'it'a'j cigared'o'j valor'is en 2003 41 milion'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j, kaj la tut'a komerc'o pri tabak'var'o'j ating'is 100 milion'o'j'n da dolar'o'j. Alban'o'j konsum'as jar'e averaĝ'e ĉirkaŭ 7000 tun'o'j'n da tabak'o (el kiu'j nur 3000 tun'o'j sub'met'iĝ'as al ŝtat'a'j impost'o'j) je valor'o de 260 milion'o'j da dolar'o'j. Tio indik'as alt'a'n korupt'ec-nivel'o'n ĉe dogan'ist'o'j rilat'e tabak-var'o'j'n.

Post turk'o'j, alban'o'j est'as en Eŭrop'o la plej grand'a'j fum'ant'o'j. Ĉirkaŭ 60 % el la plen'kresk'ul'o'j fum'as (kontraŭ eŭrop'a averaĝ'o de nur 30 %). Vid'ebl'as instru'ist'o'j, kurac'ist'o'j kaj apotek'ist'o'j, kiu'j fum'as, kaj influ'hav'a'j hom'o'j tia'j sukces'is en 2000 for'ig'i el ekzist'ant'a'j leĝ'o'j lim'ig'a'j'n kondiĉ'o'j'n pri fum'ad'o. Krom'e okul'frap'as, ke la reg'ist'ar'o ignor'as la opini'o'n de la Tut'ŝtat'a Kontraŭ'fum'ad'a Asoci'o, kiu kapabl'us pli'bon'ig'i kaj real'ig'i leĝ'o'j'n rilat'e tabak'o'n.

Bardhyl SElim'i

Ĉu sen'fum'a Eŭrop'o?

Post kiam unu'e Irlando kaj sekv'e Italio mal'permes'is fum'ad'o'n en trink'ej'o'j kaj restoraci'o'j, nun Eŭrop'a Uni'o (EU) cerb'um'as pri simil'a tut'eŭrop'a leĝ'o.

Labor'grup'o de la Eŭrop'a Parlament'o al'vok'is la Eŭrop'a'n Komision'o'n list'ig'i tabak'fum'o'n plej ebl'e rapid'e kiel kancer'ig'a'n element'o'n de la unu'a kategori'o. Tio signif'us, ke ĉiu'j dung'it'o'j dev'us est'i protekt'at'a'j kontraŭ fum'o.

La nov'a EU-komision'an'o pri san'o, la kipr'an'o Mark'os Kyprianou, deklar'is, ke fum'mal'permes'o ĉe labor'ej'o'j kaj ali'a'j publik'a'j lok'o'j est'us „la ven'ont'a grav'a paŝ'o, kiu'n Eŭrop'o dev'as entrepren'i”. Li imag'as, ke tut'a EU sekv'os ĝis 2009 la ekzempl'o'n de Irlando. Simil'a'j leĝ'o'j jam ekzist'as en Svedi'o kaj Malto. La problem'o est'as, ke EU dispon'as pri nur tre lim'ig'it'a leĝ'o'far'a pov'o en la san'politik'o.

Pulm'o'mal'san'o'j

Eŭrop'a'j parlament'an'o'j jam sub'ten'e dir'is, ke oni dev'us trov'i la ĝust'a'j'n mezur'o'j'n por protekt'i kontraŭ pasiv'a fum'ad'o, ĉar, kiel pruv'it'e, ĝi alt'ig'as la risk'o'n je pulm'a'j mal'san'o'j. Tamen ankaŭ la 25 EU-membr'o'ŝtat'o'j respond'ec'us pri ŝanĝ'o'j en si'a ŝtat'a san'politik'o. Opini'is german'a EU-parlament'an'o: „Eŭrop'o ne pov'as est'i respond'ec'a por ĉio.”

Kyprianou nun plan'as nov'a'n publik'rilat'a'n kampanj'o'n kontraŭ fum'ad'o. Mal'permes'o de tabak'fum'o en la labor'ej'o'j ankoraŭ ne aktual'as, konfirm'is komision'a por'parol'ant'o. Kelk'a'j en la Eŭrop'a Parlament'o re'ag'is kontent'a'j: ili regul'e mal'respekt'as la ŝild'o'j'n, mal'permes'ant'a'j fum'ad'o'n en la propr'a parlament'o kaj labor'ej'o.

Fum'ĉambr'o

Kontraŭfuma mal'permes'o ne okaz'os sen problem'o'j. Ekzempl'e, ek'de la 10a de januar'o ital'a'j fum'ant'o'j ne plu pov'as apog'i si'n kun cigared'o kontraŭ la verŝ'ej'o de prefer'at'a trink'ej'o, sam'e ne en restoraci'o'j, disk'o'tek'o'j aŭ kaf'ej'o'j. Ankoraŭ ebl'as fum'i, sed nur, se la trink'ej'estr'o instal'is mult'e'kost'a'n apart'ig'it'a'n fum'ĉambr'o'n kun special'a aer'um'sistem'o, aŭ antaŭ la pord'o. Tri'a ebl'o est'as mal'respekt'i la leĝ'o'n, sed oni tiam konsci'u pri la financ'a'j konsekvenc'o'j. Trink'ej'estr'o'j'n minac'as mon'pun'o'j ĝis 2200 eŭr'o'j, gast'o'j dev'as pag'i 250 eŭr'o'j'n. Kiu ek'flam'ig'as cigared'o'n apud graved'ul'in'o'j aŭ infan'o'j pag'as la du'obl'o'n. Ĉiu trink'ej'estr'o dev'as denunc'i fum'ant'a'n klient'o'n.

Pro alt'a'j teknik'a'j postul'o'j kaj kost'o'j ver'ŝajn'e 90 % de la trink'ej'estr'o'j rezign'os pri special'a fum'sekci'o en si'a trink'ej'o. Malgraŭ fort'a kontraŭ'lobi'ad'o de la tabak'a kaj gastronomi'a sektor'o'j, laŭ'enket'e 83 % de la ital'o'j sub'ten'as la leĝ'o'n. Surpriz'a konstat'o en land'o, kie ĉirkaŭ 14 milion'o'j de la 58 milion'o'j da ital'o'j est'as regul'a'j fum'ant'o'j. La tut'land'a cigared-vend'ad'o mal'pli'iĝ'is je 23 %. Dum kontrol'o mal'pli ol 1 % de la kontrol'it'a'j lok'o'j mal'observ'is la leĝ'o'n.

Sed ja ne est'as grand'a problem'o. Sur'strat'e kaj hejm'e la ital'o rajt'as daŭr'e fum'i.

Mark'o Naoki LINS

Sen'kamp'a'j kamp'ar'an'o'j

En antaŭ'urb'o'j ĉin'a'j vid'ebl'as ĉie kvin- aŭ ses-etaĝ'a'j loĝ'dom'o'j nov'e konstru'it'a'j de la reg'ist'ar'o. La loĝ'ant'o'j ne est'as urb'an'o'j sed kamp'ar'an'o'j, kiu'j perd'is kamp'o'j'n pro konstru'ad'o de fabrik'o'j aŭ ŝose'o'j. Laŭ statistik'o'j, en la nun'a Ĉini'o kamp'ar'an'o'j sen ter'o nombr'as ĉirkaŭ 40 milion'o'j'n: la nombr'o kresk'as ĉiu'jar'e je pli'a'j du milion'o'j.

La perd'o de la antaŭ'a viv'manier'o kaŭz'as mult'a'j'n soci'a'j'n problem'o'j'n, tamen la reg'ist'ar'o mult'o'n far'as por pli'bon'ig'i la ekzist'o'n de la iam'a'j kamp'ar'an'o'j.

Kamp'ar'an'o'j est'as ĝeneral'e mal'pli bon'e trejn'it'a'j ol urb'an'o'j. Pro tio mal'facil'as trov'i labor'o'n kaj viv'ten'i famili'o'j'n. Sed la reg'ist'ar'o funkci'ig'as divers'a'j'n kurs'o'j'n, por ke jun'a'j kaj mez'aĝ'a'j kamp'ar'an'o'j akir'u nepr'a'j'n teknik'a'j'n kapabl'o'j'n. Mal'jun'a'j'n kamp'ar'an'o'j'n la reg'ist'ar'o financ'e sub'ten'as. La infan'o'j rajt'as sam'kiel la ge'fil'o'j de urb'an'o'j vizit'i lern'ej'o'j'n.

Rezult'e la pli'mult'o de la sen'kamp'a'j kamp'ar'an'o'j viv'as kontent'e kaj bon'e. Kompren'ebl'e, tamen, kelk'a'j ankoraŭ spert'as problem'o'j'n pro mal'san'o kaj pro adapt'iĝ'o al la nov'a, urb'a viv'o.

XU Jinming

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xu Jinming el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Ĉu ŝerc'o, ĉu satir'o?

En MONATO (2005/1, p. 26) mi'n surpriz'is la lok'o de la artikol'o pri disleksi'o. Disleksi'o neniel est'as humur'aĵ'o, sed grav'a handikap'o en la nun'a soci'o. Mi ne kred'as, ke ital'o'j tut'e ne sufer'as pro ĝi; ankaŭ ni, finn'o'j, sufer'as, kvankam vort'o'j en ni'a lingv'o est'as fonetik'e kaj regul'e skrib'at'a'j. Tamen mi kred'as, ke pro la fonetik'ec'o de la ortografi'o kaj pro la relativ'e grand'a finn'ec'o de la vort'ar'o (mal'mult'e da inter'naci'a'j, tut'eŭrop'a'j, ne'finn'a'j vort'o'j) finn'a'j lern'ej'an'o'j pli facil'e kompren'as tio'n, kio'n ili leg'as, kaj ĝust'e tial la rezult'o'j en la test'o'j pri la efik'ec'o de la eduk'ad'o en Finnlando est'as flat'e bon'a'j kompar'e kun tiu'j en kelk'a'j ali'a'j land'o'j, kie ĝust'e la ortografi'o, la komplik'ec'o de la vort'ar'o kaj disleksi'o handikap'as. Ebl'e ni, finn'o'j, sen'kaŭz'e fier'is pro tiu'j bon'a'j rezult'o'j, ne pens'ant'e, ke ni'a lingv'o mem est'as bon'a eduk'il'o.

Kiel lingv'o'instru'ist'o'j mi'a edz'o kaj mi dum tri'dek'o da jar'o'j en lice'o rimark'is, ke disleksi'o mal'help'as kelk'a'j'n finn'a'j'n ge'lern'ej'an'o'j'n en la lern'ad'o de fremd'a'j lingv'o'j, eĉ se ne en la ge'patr'a lingv'o. Al unu'j la angl'a far'iĝ'as preskaŭ ne'lern'ebl'a, al ali'a'j ekzempl'e la rus'a. Tia'j afer'o'j ankoraŭ ne est'as sufiĉ'e esplor'at'a'j kaj merit'us pli da serioz'a atent'o.

Raita PYHÄLÄ

Finnlando

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Raita Pyhälä el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Kamp'o'j de Soria

Dezir'us mi al'don'i kelk'a'j'n al'ĝust'ig'o'j'n al la bon'eg'a ese'o de Garbhan MacAoidh Kamp'o'j de Soria, aper'int'a en MONATO (2004/12, p. 22 24).

Unu'e, „Castilla-León” ne est'as ĝust'a nom'o. Oficial'e ĝi est'as „Castilla y León” (Kastilio kaj Leonio), ĉar tem'as pri kun'ig'o en unu aŭtonom'a komun'um'o de du mal'nov'a'j land'o'j: Castilla la Vieja (Mal'nov'a Kastilio) sen du provinc'o'j Santander kaj Logroño, kaj León. Leonio est'as nom'at'a Llión en la asturleona lingv'o. Tiu ĉi land'o hav'as propr'a'j'n histori'o'n, lingv'o'n kaj kultur'o'n mal'sam'a'j'n ol tiu'j de Kastilio.

Du'e, la kel'tiber'o'j est'is ar'o da popol'o'j: arevakoj, bel'o'j, lusonoj kaj tit'o'j (kvankam laŭ kelk'a'j aŭtor'o'j ali'a'j, jen palendonoj, jen vaceoj). Tiu'j grup'iĝ'o'j hav'is karakter'o'n pli etn'a'n kaj geografi'a'n, ol politik'a'n. La klasik'ul'o'j nom'is ili'n kel'tiber'o'j, ebl'e konstat'ant'e la fort'a'n kultur'a'n influ'o'n de la iber'a mond'o, sed erar'is, konsider'int'e ili'n kiel miks'aĵ'o'n de kelt'o'j kaj iber'o'j. Hodiaŭ oni konsider'as tiu'j'n grup'iĝ'o'j'n kelt'a'j.

Tie. Rilat'e la sieĝ'o'n de Numancio la klasik'a'j font'o'j menci'as, ke la romiaj legi'o'j, konker'int'e la urb'o'n, trov'is neniu'n viv'ant'o'n. La last'a'j defend'int'o'j ek'brul'ig'is la urb'o'n kaj mort'ig'is si'n por ne fal'i en sklav'ec'o'n post tiom hero'a rezist'ad'o.

Nikol'as Xil CARVALHO

Eŭski'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Nikol'as Xil Carvalho el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Sekku sake'e mal'sek'a

De la antikv'a epok'o japan'o'j fest'as kvin tiel nom'at'a'j'n sekku-tag'o'j'n, nom'e la 7an de januar'o, la 3an de mart'o, la 5an de maj'o, la 7an de juli'o kaj la 9an de septembr'o. Sekku signif'as la komenc'o'tag'o'n de la nov'a sezon'o.

La 3an de mart'o okaz'as pup'fest'o. En la antikv'a temp'o oni far'is simpl'a'n pup'o'n el paper'o kaj lign'o. Al la pup'o oni ceremoni'e trans'ig'is si'a'n korp'a'n mal'pur'o'n kaj tiam ĵet'is ĝi'n sur la river'o'n. Post'e la fest'o kun'iĝ'is kun pup'lud'ad'o, kaj tiel nask'iĝ'is la nun'a pup'fest'o. Post la al'ven'o de pup'o-meti'ist'o'j el Ĉini'o, la pup'o'j est'iĝ'is pli kaj pli bel'a'j kaj luks'a'j.

La nun'a pup'ar'o konsist'as el ge'reĝ'o'j, tri kort'eg'an'in'o'j, kvin muzik'ist'o'j, samuraj'o'j kaj serv'ist'o'j, kun'e kun mebl'o'j, bov'ĉar'o'j, lantern'o'j kaj manĝ'aĵ'o'j. La prez'o'j vari'as: bon'kvalit'a komplet'o foj'foj'e kost'as kelk'cent mil en'o'j'n. Tamen ge'av'o'j vol'as aĉet'i kaj en januar'o kaj februar'o la pup'ar'o'j bon'e vend'iĝ'as.

Ŝton'a ŝtup'ar'o

En la guberni'o Ikaho okaz'as „Pup'fest'o sur la ŝton'a ŝtup'ar'o”. En Ikaho est'as 360 ŝtup'o'j, kiu'j konduk'as al ŝinto'ism'a templ'o. Laŭ'long'e de la ŝtup'ar'o trov'iĝ'as hotel'o'j kaj vend'ej'o'j. En 1991 la turism'a asoci'o de Ikaho decid'is okaz'ig'i pup'fest'o'n util'ig'ant'e la ŝtup'ar'o'n.

Tie tamen ili sid'ig'is ne pup'o'j'n sed infan'o'j'n bel'e vest'it'a'j'n laŭ tradici'a manier'o. Pro la sukces'o de la unu'a aranĝ'o, plan'it'a kiel unik'aĵ'o, oni nun ĉiu'jar'e ripet'as la fest'o'n. Hodiaŭ infan'o'j ne nur en Ikaho sed ankaŭ en la tut'a Japani'o lud'as komenc'e de mart'o pup'a'n rol'o'n.

La fest'o daŭr'as du tag'o'j'n. Ĉirkaŭ la ŝtup'ar'o hom'o'j dis'don'as kuk'o'j'n kaj dolĉ'a'n sake'o'n al turist'o'j, kiu'j ĝu'as ankaŭ moĉi- (riz'kuk'o-) farad'o'n. La respond'ec'ul'o de la fest'o dir'as: „Ĉiu'j urb'an'o'j kun'labor'as por la sukces'o de la fest'o, kiam ni dezir'as bon'a'n san'o'n kaj bon'a'n kresk'o'n al ni'a'j ge'fil'o'j”.

HOr'i Jasuo

Vest'o hom'o'n prezent'as

Ĝeneral'e student'o'j en Japani'o vizit'as kompani'o'j'n en si'a'j last'a'j stud'jar'o'j por kandidat'iĝ'i por posten'o. Ĉar la japan'a ekonomi'o daŭr'e mal'fort'as, kaj est'as foj'foj'e mal'facil'e akir'i bon'a'n labor'o'n, nepr'as, ke student'o'j prezent'u si'n konven'e vest'it'a'j. Ĉe universitat'o'j aĉet'ebl'as tiu'cel'e special'a t.n. rekrut'o-komplet'o konsist'ant'a el modest'a'j, mal'hel'kolor'a'j vest'aĵ'o'j.

Grav'as ankaŭ la har'ar'o. Student'o'j oft'e kresk'ig'as la har'ar'o'n aŭ aranĝ'as ĝi'n laŭ afrik'a stil'o. Kelk'foj'e ili tinktur'as al si la har'o'j'n brun'a'j, sed antaŭ ol prezent'i si'n ĉe kompani'o ili tond'ig'as la har'ar'o'n kaj re'tinktur'as ĝi'n nigr'a laŭ la ĝust'a kolor'o. Japan'o'j hav'as nigr'a'j'n har'o'j'n, kiam ili nask'iĝ'as: tinktur'ad'o est'as furor'o de la last'a'j dek jar'o'j, kiu mal'plaĉ'as al konservativ'ul'o'j.

Tamen la japan'a soci'o ŝanĝ'iĝ'as. Nun ek'aper'as kompani'o'j rekomend'ant'a'j, ke ge'student'o'j prezent'u si'n ĉe inter'parol'ad'o pri posten'o port'ant'e ĉiu'tag'a'j'n vest'aĵ'o'j'n. Precip'e kompani'o'j pri inter'ret'o kaj mod'o ŝat'as tio'n: ili vol'as dung'i kre'iv'a'j'n hom'o'j'n kaj ne pov'as juĝ'i laŭ rekrut'o-komplet'o sen'karakter'a.

HOr'i Jasuo

Ĉin'a'j aviad'a'j kompani'o'j grand'skal'e aĉet'as

Komenc'e de 2005 en Vaŝington'o plur'a'j ĉin'a'j kompani'o'j pri civil'a aviad'o mend'is ĉe la uson'a kompani'o Boeing 60 grand'eg'a'j'n pasaĝer'aviad'il'o'j'n de la tip'o Boeing 787, je valor'o de 7,2 miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j. En la histori'o de la ĉin'a civil'a aviad'o tio est'as la plej grand'a aĉet'o laŭ kvant'o kaj prez'o. Sam'temp'e la Sud'a Aviad'kompani'o de Ĉini'o sub'skrib'is kontrakt'o'n kun la eŭrop'a kompani'o Airbus por mend'o de kvin super'grand'a'j Airbus A380.

Boeing 787: liver'ot'a ek'de 2008

Boeing ĵus komenc'is fabrik'i tia'tip'a'j'n pasaĝer'aviad'il'o'j'n, kaj Ĉini'o iĝ'is unu el la plej grav'a'j aĉet'ant'o'j. Ĉe la sub'skrib'a ceremoni'o la estr'o de la kompani'o ĝoj'e dir'is: „Cert'e ni vid'os, ke en 2008 Boeing 787 kun la ĉin'a standard'o, port'os gast'o'j'n el la tut'a mond'o, por en Pekino spekt'i la Olimpi'a'j'n Lud'o'j'n. Ĉini'o postul'is, ke en 2008 la unu'a mend'it'a aviad'il'o nepr'e al'flug'u Ĉini'o'n, kaj tiu'n postul'o'n ni cert'e pov'os plen'um'i.” La reprezent'ant'o de la ĉin'a'j aviad'a'j kompani'o'j al'don'is: „Ind'as mult'o'n el'spez'i, ĉar ni mal'hav'as avan'gard'a'j'n aviad'il'o'j'n. Import'ad'o bon'e koincid'as kun ni'a urĝ'a bezon'o. Krom'e, ni esper'as pli'grand'ig'i inter'naci'a'j'n inter'ŝanĝ'o'j'n, util'ig'ant'e pli oportun'a'j'n aer'a'j'n trafik'il'o'j'n, kiel Boeing 787.”

Vast'a perspektiv'o en aviad'a kun'labor'o

Kvankam dum la last'a'j du-tri jar'o'j la ĉin'a civil'a aviad'o ĉiam hav'as progres'ant'a'n tendenc'o'n, en 2004 okaz'is almenaŭ tri grav'a'j aviad'il'a'j akcident'o'j. Aĉet'i pasaĝer'aviad'il'o'j'n de evolu'int'a'j land'o'j stimul'os kun'labor'o'n. La Inter'naci'a Organiz'aĵ'o pri Civil'a Aviad'o (www.icao.org) prognoz'is, ke en la ven'ont'a'j 20 jar'o'j Ĉini'o iĝ'os la du'a merkat'o de pasaĝer'aviad'il'o'j, post Uson'o. La po'grand'a aĉet'o de Boeing 787 spegul'as vast'a'n perspektiv'o'n en aviad'a kun'labor'o inter Ĉini'o kaj Uson'o. Special'ist'o'j asert'as, ke se la du land'o'j far'os kun'a'n streb'o'n, ili mult'e profit'os el la aviad'a komerc'ad'o.

Olimpi'a'j Lud'o'j 2008

En Parizo la Sud'a Aviad'kompani'o de Ĉini'o mend'is ĉe la eŭrop'a Airbus-kompani'o kvin pasaĝer'aviad'il'o'j'n de la tip'o A380. Tia'tip'a aviad'il'o pov'as transport'i 555 pasaĝer'o'j'n kaj kapabl'as ating'i flug'distanc'o'n de 15 000 kilo'metr'o'j (vid'u ankaŭ la artikol'o'n en MONATO 2005/4, paĝ'o 14). Pro la ĉin'a mend'o la nombr'o de aĉet'ant'o'j de A380 lev'iĝ'is ĝis 15 kaj la sum'a vend'o'kvant'o ĝis 154. Airbus-respond'ec'ul'o deklar'is al la gazet'ar'a rond'o, ke por li'a kompani'o Ĉini'o est'as grav'a strategi'a merkat'o. La unu'a'foj'a vend'o de A380 est'as grand'a sukces'o por li'a kompani'o. La ĉin'a kompani'o klar'ig'is si'a'n aĉet'cel'o'n: tiu'j unu'a'klas'a'j aviad'il'o'j liver'u al divers'land'a'j pasaĝer'o'j plej bon'a'n serv'ad'o'n, dum okaz'os en Pekino la Olimpi'a'j Lud'o'j de 2008 kaj en Ŝanhajo la Mond'a Ekspozici'o de 2010.

MU Binghua

Ĉu ŝerc'o, ĉu satir'o? (2)

Ricev'int'e la unu'a'n numer'o'n de 2005 de MONATO mi not'is, ke la gazet'o en'hav'as artikol'o'n pri disleksi'o. Tra'leg'int'e la artikol'o'n, mi unu'e ŝok'iĝ'is pri la en'hav'o, ĉar per la vort'o „Lingv'o'j” super la titol'o „Disleksi'o” oni tromp'e don'is al mi la impres'o'n, ke tem'as pri serioz'aĵ'o. Post du'a tra'leg'o mi kompren'is, ke la artikol'o est'as cel'at'a est'i Ŝerc'o kaj satir'o.

Ebl'e mi, pro tro mal'alt'nivel'a sci'o de Esperant'o, ne kapabl'as percept'i la amuz'a'j'n element'o'j'n en la artikol'o, aŭ kiel la verk'int'o Albisturo Kvinke nom'as ĝi'n, ese'et'o. Se ĝi ver'e est'as amuz'a, tiam tem'as pri tio, kio'n oni en Svedi'o nom'as komik'o pri mal'perfekt'aĵ'o'j (lyteskomik), ĉu korp'a aŭ mens'a. Ebl'e mi re'ag'is pro tio, ke mi mem spert'as mild'a'n form'o'n de disleksi'o.

Plej kred'ebl'e nek la redakci'o de MONATO, nek la verk'int'o de la artikol'o spert'is la mal'agrabl'aĵ'o'j'n de tio, kio'n oni kutim'as nom'i „disleksi'o”. Se est'as tiel, mi pov'as kompren'i, kial la redakt'ant'o de la rubrik'o Ŝerc'o kaj satir'o opini'is oportun'e prezent'i la artikol'o'n. La artikol'o bedaŭr'ind'e est'as tro ver'ec'a en si'a si'n'ten'o rilat'e al disleksi'ul'o'j, por ke mi pov'u klasifik'i ĝi'n est'i „ŝerc'o” aŭ „satir'o”.

Karl-Gustaf GUSTAFSSON

Svedi'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Karl-Gustaf Gustafsson el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Ŝerc'o kaj satir'o

Estim'at'a ese'et'ist'o Albisturo Kvinke! Leg'int'e vi'a'n ese'o'n Disleksi'o (MONATO 2005/1, p. 26), mi dir'u ĉial: „Brav'e, brav'e, brav'e!” Mi tut'e konsent'as. Admir'as mi vi'a'n elekt'o'n de vort'o'j, vi'a'n stil'o'n, vi'a'j'n perfekt'a'j'n ekzempl'o'j'n. Vi jam esprim'is mi'a'n lingv'o'sent'o'n tiel bel'e. Vi rid'et'ig'is mi'n. Vi rid'eg'ig'is mi'n!

Keneĉjo Goldbergo

Uson'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Keneĉjo Goldbergo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Turism'i kun gas'mask'o

En februar'o re'ven'is la unu'a'j vilaĝ'an'o'j al insul'o for'las'it'a pro vulkan'o-erupci'o antaŭ kvar jar'o'j. Mijake-ĵima est'as vulkan'a insul'o, kie en aŭgust'o 2000 erupci'is la vulkan'o Ojama, minac'ant'e viv'o'j'n kaj propriet'aĵ'o'j'n. Du semajn'o'j'n post'e oni ordon'is, ke la loĝ'ant'o'j for'las'u pro sekur'ec'o si'a'n insul'o'n.

Post'e nur provizor'a'j vizit'o'j est'is permes'it'a'j, por ke la insul'an'o'j iom'et'e zorg'u pri si'a'j hejm'o'j. Ĝeneral'e ili loĝ'is en Tokio, oft'e kun parenc'o'j, ĉar la insul'o aparten'as al la japan'a ĉef'urb'o. La insul'o rest'is plej'part'e ne'loĝ'ebl'a pro venen'a gas'o, kiu dom'o'j'n kaj maŝin'o'j'n detru'is. Krom'e kovr'is la grund'o'n cindr'o. Laŭ raport'o'j kaj laŭ televid'a'j bild'o'j ŝajn'is est'i mal'facil'e ĉio'n re'star'ig'i por ating'i la antaŭ'a'n viv'nivel'o'n. Inter'temp'e la vulkan'o Ojama trankvil'iĝ'is kaj la instanc'o'j permes'is, ke la insul'an'o'j re'ven'u. Tamen neces'as por la loĝ'ant'o'j gas'mask'o, ĉar la gas'o rest'as. Kaj kiel re'star'ig'i la insul'o'n ankoraŭ ne est'as solv'it'e.

Mal'permes'it'a

La insul'o est'is turism'a lok'o, kiu propon'is i.a. fiŝ'ad'o'n, plonĝ'ad'o'n, delfen- kaj bird'o-observ'ad'o'n. En 1999 ven'is preskaŭ 80 000 turist'o'j, kiu'j gast'is ĉe la 57 hotel'o'j. Oni do konsider'as turism'o'n grav'a por la re'konstru'ad'o. Tamen dub'ind'as, ĉu turist'o'j re'ven'os: la flug'haven'o trov'iĝ'as en ankoraŭ tro danĝer'a kaj mal'permes'it'a part'o de la insul'o – kaj la turist'o'j dev'os mem aĉet'i gas'mask'o'n.

Ali'a industri'o rilat'is al kultiv'ad'o de la mar'herb'o nom'at'a gelidio (gelidium, japan'e tengusa). Mil insul'an'o'j tiel labor'is, sed ŝajn'as, ke mort'is mult'a'j gelidioj pro la kot'o kaj la cindr'o est'ig'it'a'j de la vulkan'o. Ankaŭ fiŝ'kapt'ad'o proviz'is labor'o'n, sed mult'a'j mal'jun'a'j kapt'ist'o'j ne plu vol'as tiel okup'iĝ'i. Tamen, malgraŭ la mal'facil'aĵ'o'j, mult'a'j insul'an'o'j vol'as re'ven'i al Mijake-ĵima por tie re'komenc'i si'a'n viv'o'n.

HOr'i Jasuo/pg

Pastr'o-pov'o ekstrem'dekstr'a

Ek'de la fal'o de la unu'parti'a sistem'o la katolik'a eklezi'o, kiel la plej fort'a religi'a instituci'o en Kroati'o, adopt'is pozici'o'n pli kaj pli ekstrem'e dekstr'a'n. Dum la milit'o (1991-1995) la eklezi'o mal'ferm'e trans'pren'is gvid'a'n pozici'o'n en la evolu'ig'o de naci'ism'o en Kroati'o. Sam'temp'e form'iĝ'is eklezi'a ret'o en la arme'o, kiu eduk'is soldat'o'j'n batal'i por la ĝust'a afer'o, por si'a naci'o. Pastr'o'j ben'is kanon'o'j'n kaj arme'a'j'n centr'o'j'n, en kiu'j okaz'is tortur'o'j kaj terur'aĵ'o'j.

La ŝtat'o akcept'is leĝ'o'j'n, per kiu'j est'is en'konduk'it'a katolik'a eduk'ad'o en element'a'j'n lern'ej'o'j'n. Formal'e ne'dev'ig'a, tamen sub fort'eg'a soci'a ĉirkaŭ'prem'o pli ol 90 % de ĉiu'j element'lern'ej'an'o'j tiel eduk'iĝ'as. La ŝtat'o don'ad'is enorm'a'n kvant'o'n da mon'o al la eklezi'ul'o'j kaj re'don'is al ili mult'a'j'n posed'aĵ'o'j'n. La katolik'a eklezi'o est'as la du'a plej grand'a invest'ant'o en la land'o, konstru'ant'a tri'dek'o'n da nov'a'j preĝ'ej'o'j.

Absurd'o'j

La eduk'a influ'o al la ge'jun'ul'o'j est'as ĉiam pli fort'a kaj foj'foj'e ating'as absurd'o'j'n. Nun, en 70 element'a'j lern'ej'o'j, katolik'a organiz'aĵ'o kadr'e de religi'a eduk'o instru'as ankaŭ pri seks'o laŭ plej tradici'a manier'o, kondamn'ant'e abort'o'j'n, kondom'o'j'n, art'a'n graved'ig'o'n ktp. La ŝtat'o fort'e financ'as la katolik'a'n eklezi'o'n ankaŭ en Bosnio-Hercegovin'o.

Dum la balot'period'o por la nov'a ŝtat'prezid'ant'o en decembr'o 2004 la kroat'a ŝtat'o donac'is pli ol unu milion'o'n da eŭr'o'j al katolik'a'j monaĥ'ej'o'j kaj organiz'aĵ'o'j en tiu ali'a ŝtat'o, kie katolik'o'j est'as kroat'o'j. Pli ol 90 % de ĉiu'j tie'a'j voĉ'don'ant'o'j apog'is la kandidat'in'o'n de la nun reg'ant'a Kroat'a Naci'a Parti'o sub la influ'o de la pastr'o'j, kiu'j laŭ'dir'e est'is pli ol abund'e pag'it'a'j por tio.

Abort'ig'o'j

La pastr'o'j katolik'a'j en Kroati'o kaj Bosnio-Hercegovin'o est'as ekstrem'e naci'ism'a'j. Unu el ili kaŝ'ad'is long'a'n temp'o'n la serĉ'at'a'n general'o'n Gotovina, kiu dev'us est'i juĝ'at'a en Hag'o pri milit'krim'o'j. Dum januar'o kaj februar'o la eklezi'o en'miks'iĝ'is en la intim'a'j'n demand'o'j'n pri seks'o. Ĝi proklam'is la abort'ig'o'j'n mal'moral'a'j kaj la art'a'n fekund'ig'o'n de vir'in'o'j, kiu'j ne pov'as hav'i infan'o'j'n, krim'o. En divers'a'j deklar'o'j oficial'ul'o'j de la eklezi'o kondamn'is ankaŭ la sam'seks'em'o'n kiel i'o'n ne'natur'a'n kaj mal'san'a'n.

En intervju'o al semajn'gazet'o Feral Tribun'e la filozof'o Mil'a'n Kangrga dir'is: „La katolik'a eklezi'o est'is kaj rest'is organiz'aĵ'o politik'a, kiu'n difin'as ekskluziv'e ties ekonomi'a'j interes'o'j kaj pretend'o'j posed'i la reg'potenc'o'n. Per si'a konserv'em'a rol'o ĝi nepr'e sub'ten'as mal'progres'em'a'j'n fort'o'j'n kaj daŭr'e rest'as la plej radikal'a fort'o de la dekstr'o.”

„La katolik'a eklezi'o en Kroati'o est'as ankoraŭ tre mal'proksim'a de baz'a'j demokrati'a'j princip'o'j pri la liber'ec'o de religi-elekt'o, pri la rajt'o de civit'an'o mem elekt'i si'a'n kred'o'n, pri ne'penetr'ad'o en la hom'a'n intim'a'n viv'o'n. Ĝi eĉ ne obe'as la baz'a'n instru'o'n de Krist'o am'i si'a'n proksim'ul'o'n kiel si'n mem, sed de si'a'j altar'o'j sem'as mal'am'o'n kontraŭ ĉiu ali'kred'ant'o kaj aparten'ant'o al ali'a naci'o.”

Faŝism'o

Tio'n konfirm'as mult'a'j unu'op'a'j kaj ekstrem'a'j ag'o'j: ekzempl'e pastr'o Miljenko Babaić el Dubrovnik, kiu jam pli ol dek jar'o'j'n pastr'as en Mandaljena, dum la milit'o instru'is al soldat'o'j ne milit'kapt'i sed mort'ig'i, kaj last'a'temp'e li invit'is kred'ant'o'j'n likvid'i mal'dekstr'a'j'n politik'ist'o'j'n inkluziv'e de la ŝtat'prezid'ant'o sen la neces'o pent'i. Krom'e li sub'ten'as general'o'n Gotovina kaj instru'as infan'o'j'n pri la avantaĝ'o'j de faŝism'o.

Unu el la reprezent'ant'o'j de Vatikan'o en Kroati'o proklam'is antaŭ unu jar'o Kroati'o'n la plej katolik'a land'o en Eŭrop'o. Kio do rajt'ig'as la katolik'a'n gvid'ant'ar'o'n postul'i status'o'n en eŭrop'a konstituci'o, se ĝi neniam montr'is em'o'n predik'i por eŭrop'a komun'ec'o, sed daŭr'e atest'as si'a'n sub'ten'o'n kaj defend'o'n de naci'a'j elit'o'j en unu'op'a'j ŝtat'o'j?

Zlatko TIŠLJAR

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Zlatko Tišljar el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Du'lingv'ism'o

Ĉu vi leg'as recenz'o'j'n? Oni oft'e renkont'as tie interes'a'j'n opini'o'j'n. Donald Broadribb, ekzempl'e, en la februar'a numer'o en recenz'o pri Esperant'o kaj inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j skrib'as: „Esperant'o ankoraŭ ne est'as pret'a por si'a cel'o.” Kiel kial'o'n li indik'as „... neniel mi pov'us nom'i al vi ĉiu'j'n aparat'o'j'n kaj il'et'o'j'n, vid'ebl'a'j'n sur la bret'o'j kaj tabl'o'j en mi'a ofic'ej'o ...” kaj plu'e klar'ig'as: „Angl'a'lingv'e mi pov'us nom'i preskaŭ ĉiu'j'n, ĉar ĉiu'tag'e dum 71 jar'o'j mi aŭd'is (kaj sam'temp'e lern'is) sen'ĉes'a'j'n parol'o'j'n pri la ĉiu'tag'aĵ'o'j de la ordinar'a viv'o.”

Leg'int'e tio'n, mi pens'is: „Feliĉ'ul'o angl'a'lingv'a!” Ĉar mi kiel german'o dum jar'dek'o'j dev'is lern'i mult'a'j'n, mult'a'j'n nov'a'j'n, angl'a'j'n, vort'o'j'n por mi'a'j ĉiu'tag'aĵ'o'j, ankaŭ por tiu'j, kies german'a'n nom'o'n mi lern'is infan'aĝ'e. Por don'i tut'e simpl'a'j'n ekzempl'o'j'n: Mi lern'is „Radi'o” (radi'o), sed nun mal'antaŭ mi star'as aparat'o kun la angl'a nom'o „tuner”. Mi lern'is „Schreibmaschine” (skrib'maŝin'o), sed sur mi'a tabl'o nun star'as „typewriter”. Pri la mult'a'j ali'a'j aparat'o'j, precip'e komput'il'o'j k.s., ni prefer'e ne parol'u – eĉ angl'a vort'ar'o oft'e ne help'as. En mi'a aŭt'o tie, kie trov'iĝ'as Uhr (horloĝ'o), por manipul'i ĝi'n mi dev'as serĉ'i buton'o'n „clock”, kaj Benzin (benzin'o) nun est'as fuel. Infan'aĝ'e mi vizit'is Friseur (friz'ist'o), nun la salon'o en ni'a strat'o nom'iĝ'as „Hair Styling”. En la hodiaŭ'a ĵurnal'o oni raport'as, ke german'a'j polic'an'o'j test'as nov'a'n elektro'ŝok-pistol'o'n el Uson'o, kiu nom'iĝ'as „Taser” (en la artikol'o neni'e oni klar'ig'as tiu'n ĉi nom'o'n). Ĉu ankaŭ tio'n mi dev'as memor'i?

Est'as klar'e, ke produkt'ant'o'j ekip'as si'a'j'n produkt'o'j'n por inter'naci'a merkat'o per la fakt'a inter'naci'a lingv'o, la angl'a, kaj ni, ne'angl'a'lingv'an'o'j, tial dev'as lern'i la nom'o'j'n en tiu lingv'o, vol'e-ne'vol'e. Se anstataŭ ĝi oni uz'us la ver'a'n lingv'o'n inter'naci'a'n, produkt'ant'o'j kompren'ebl'e don'us al si'a'j aparat'o'j kaj indik'o'j sur ili esperant'a'j'n nom'o'j'n. Tia du'lingv'ism'o don'us al ni, ali'a'j, egal'a'j'n ŝanc'o'j'n kun aŭstrali'an'o'j kaj uson'an'o'j. Ĉu ebl'e Esperant'o ja est'us pret'a por si'a cel'o, sed la hom'ar'o ne est'as pret'a?

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Blu'a Atomiumo pro for'rab'it'a ĵurnal'ist'in'o

En mart'o la brusel'an'o'j pov'is vid'i ne'kutim'a'n spektakl'o'n. La Atomiumo, ek'de 1958 la simbol'o de Bruselo, est'is blu'e lum'ig'it'a, kaj leg'ebl'is tekst'o'j sur ĝi, kiel „Florence Aubenas” [floráns obená] kaj „Mal'aper'int'a'j en Irako”. Per tiu ag'ad'o franc'a asoci'o prov'is re'vek'i interes'iĝ'o'n pri la franc'a ĵurnal'ist'in'o Aubenas, kiu est'is for'rab'it'a kun'e kun si'a iraka interpret'ist'o Husajn Hanun komenc'e de tiu ĉi jar'o.

Du'cent'o da apog'ant'o'j kun'ven'is pied'e de la Atomiumo por montr'i si'a'j'n zorg'o'j'n pri Aubenas kaj Hanun, kiu'j daŭr'e rest'as sen'spur'a'j. Aubenas labor'as por la franc'a ĵurnal'o Libération (Liber'ig'o) kaj est'is en Irako por raport'i pri la tie'a'j elekt'o'j. Ankoraŭ ne klar'as, kial ŝi est'is kapt'it'a, kaj far'e de kiu. Aubenas plen'kresk'is kaj stud'is en Bruselo. Ŝi'a patr'in'o ankoraŭ loĝ'as tie kaj ĉe'est'is la aranĝ'o'n.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de pp el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Trans'naci'e bon'far'i

La alt'iĝ'ant'a viv'nivel'o kaj la est'iĝ'o de Eŭrop'a Uni'o (EU) kre'is problem'o'j'n, antaŭ'e ne ekzist'ant'a'j'n. Kio okaz'os post mi'a mort'o al la feri'dom'o, kiu'n mi posed'as apud Mediterane'o? Pri kio mi atent'u, kiam mi dezir'as financ'e sub'ten'i kultur'a'n asoci'o'n en najbar'a land'o? Tia'j demand'o'j pli'oft'iĝ'as, kaj iom post iom ven'as la respond'o'j.

Antaŭ jar'cent'o la grand'a pli'mult'o de la loĝ'ant'ar'o posed'is absolut'e neni'o'n, aŭ nur la baz'a'j'n neces'aĵ'o'j'n. Apenaŭ ebl'is i'o'n donac'i, kaj okaz'e de for'pas'o facil'is likvid'i la kutim'e mal'grand'a'n hered'aĵ'o'n. Nun grand'a part'o de la eŭrop'an'o'j bon'fart'as. Preskaŭ ĉiu'j hav'as bank'kont'o'j'n, kaj mult'a'j posed'as propr'a'n dom'o'n. Kontakt'o'j kun kaj vojaĝ'o'j al ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j iĝ'is ordinar'a'j. Ne mal'oft'as famili'o'j, kiu'j aĉet'is dom'o'n en ekster'land'o, ĉu por feri'i, ĉu por daŭr'e okup'i ĝi'n post pensi'iĝ'o. El tio pov'as ek'est'i rilat'o'j kun asoci'o'j en la nov'a hejm'land'o kaj ankaŭ trans'naci'a'j famili'a'j rilat'o'j.

Ne'grand'a'j mon'donac'o'j apenaŭ kaŭz'as problem'o'j'n, ĉar nun en preskaŭ tut'a EU ebl'as rapid'e kaj mal'mult'e'kost'e pag'i per bank'o kaj mal'oft'as administr'a'j komplik'aĵ'o'j. Se tem'as pri grand'a'j sum'o'j aŭ ne'mov'ebl'aĵ'o'j, aplik'ebl'as administr'a'j, fisk'a'j kaj jur'a'j procedur'o'j, kiu'j mal'sam'as de'pend'e de la land'o. Oft'e la help'o de notari'o aŭ simil'a oficial'ul'o est'as konsil'ind'a aŭ neces'a. Regul'ig'o de hered'ad'o kun hered'i'gant'o, hered'aĵ'o kaj hered'ant'o'j, trov'iĝ'ant'a'j en mal'sam'a'j ŝtat'o'j, eĉ tut'e ne ebl'as sen inter'ven'o de fak'ul'o'j el la koncern'at'a'j land'o'j.

Donac'ad'o en Eŭrop'o

Kelk'a'j fondus'o'j, okup'iĝ'ant'a'j pri akir'ad'o de mon'rimed'o'j por kultur'a'j kaj bon'far'a'j cel'o'j, kun'ig'is si'a'j'n spert'o'j'n kaj kre'is komenc'e de 2004 ret'paĝ'ar'o'n Giving in Europe (Donac'ad'o en Eŭrop'o). En ĝi jam est'as inform'o'j pri la regul'o'j pri donac'o'j kaj hered'aĵ'o'j de 14 EU-land'o'j, kaj al'don'iĝ'os pli'a'j. Est'as paĝ'o'j kun ĝeneral'a'j inform'o'j kaj klar'ig'o'j pri leĝ'a'j kaj fisk'a'j aspekt'o'j. La plej interes'a est'as la part'o, kie uz'ant'o en'met'u la land'o'n de la donac'ant'o aŭ hered'i'gant'o, la land'o'n, kie trov'iĝ'as la posed'aĵ'o'j, kaj la land'o'n de la favor'at'o. Post en'ig'o de tiu'j inform'o'j aper'as detal'a'j klar'ig'o'j pri la prezent'it'a kaz'o.

Por ne'fak'ul'o tiu'j klar'ig'o'j ver'ŝajn'e aspekt'as kiel lavang'o da don'it'aĵ'o'j, kiu'j'n li ne kapabl'as en'sorb'i. Kiu hav'as iom da jur'a'j kaj administr'a'j spert'o'j, trov'as interes'a'j'n konsil'o'j'n, kiu'j help'as decid'i. Tamen, tio est'as nur help'il'o, kaj por grav'a transakci'o la inter'ven'o de special'ist'o rest'as nepr'e neces'a. La ret'paĝ'ar'o ekzist'as nur en la angl'a lingv'o; traduk'o al ali'a'j lingv'o'j nun ne est'as plan'it'a kaj, se en'tut'e, plej fru'e okaz'os en 2006.

Verd'a libr'o

Preskaŭ sam'temp'e la Eŭrop'a Komision'o aper'ig'is verd'a'n libr'o'n pri la hered'a jur'o en EU. Verd'a libr'o est'as diskut'dokument'o. Ĝi pri'skrib'as la ĉef'a'j'n problem'o'j'n, kiu'j'n kaŭz'as la mal'sam'a'j leĝ'o'j de la membr'o'ŝtat'o'j, kaj lanĉ'as diskut'o'n pri la neces'o de unu'ig'o de la procedur'o'j je la eŭrop'a nivel'o. Ĝis la fin'o de oktobr'o 2005 ĉiu'j koncern'at'o'j pov'as send'i si'a'j'n respond'o'j'n kaj kontribu'o'j'n al la Komision'o.

Roland ROTSAERT

www.givingineurope.org: ret'paĝ'ar'o de Giving in Europe (nur en la angl'a lingv'o).

www.europa.eu.int/comm/justic'e hom'e/doc centr'e/civil/doc/com 2005 065 en.pdf: la „verd'a libr'o” de la Eŭrop'a Komision'o (angl'a versi'o; por vi'a'lingv'a versi'o, met'u la kod'o'n de vi'a lingv'o anstataŭ „en”).

www.efc.be/ftp/public/eu/Tax/Re'port TaxSeminar2004.pdf: raport'o de seminari'o pri fisk'a'j aspekt'o'j de trans'naci'a'j donac'o'j (nur en la angl'a lingv'o).

Pretekst'o'j kontraŭ pakt'o

Est'is la german'o'j, kiu'j plej fort'e insist'is pri la tiel nom'at'a stabil'ec-pakt'o antaŭ en'konduk'o de eŭr'o. Nun est'as la german'o'j, kiu'j plej fort'e pled'as por mal'strikt'ig'i tiu'n pakt'o'n ...

„Esperant'o-mon'o”

La tiam'a german'a mark'o sen'dub'e est'is unu el la plej stabil'a'j valut'o'j en Eŭrop'o (eĉ tut'mond'e), dank'e al prudent'a'j ekonomik'o kaj politik'o dum jar'dek'o'j. En ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j oft'e inflaci'o'j sekv'is unu la ali'a'n, kaj german'o'j sku'is si'a'j'n prudent'a'j'n kap'o'j'n pro tio. Pro la pens'o, ke est'ont'e tiu'j land'o'j kun'respond'ec'os pri la komun'a valut'o, la tim'o de la german'o'j est'is grand'a, ke ankaŭ ili sufer'os inflaci'o'n kaj degener'o'n de si'a mon'o. (Ebl'e vi memor'as, ke iu german'a politik'ist'o mok'e nom'is la est'ont'a'n valut'o'n „Esperant'o-mon'o”.) Tial la tiam'a german'a ministr'o pri financ'o'j Theo Waigel [te'o vajgl] invent'is la stabil'ec-pakt'o'n, kies kern'a punkt'o est'as: neni'u eŭr'o-land'o rajt'as super'i ŝtat-deficit'o'n pli grand'a'n ol tri procent'o'j de la mal'net'a en'land'a produkt'o. Se land'o trans'ir'as tiu'n lim'o'n, ĝi dev'as pag'i alt'a'n mon'pun'o'n.

Ankaŭ por membr'iĝ'i en la eŭr'o-klub'o, neces'is plen'um'i tiu'n kriteri'o'n. Inter'temp'e ni sci'as, ke kelk'a'j land'o'j mensog'is tiam, manipul'ant'e si'a'j'n statistik'a'j'n don'it'aĵ'o'j'n tiel, ke ili rajt'is far'iĝ'i eŭr'o-land'o. Mal'bon'e, sed tio'n oni ne plu pov'as pun'i. Sed pun'i oni dev'as laŭ la pakt'o land'o'n, kiu nun romp'as ĝi'n – kaj Germanio jam la tri'a'n jar'o'n hav'as deficit'o'n tro alt'a'n. Ŝajn'as, ke nun la land'o'n ne reg'as prudent'a'j politik'ist'o'j, ĉar ili ne sukces'as evit'i tia'n deficit'o'n.

Defend'o kurioz'a

Pro tiu stult'ec'o ili uz'as pretekst'o'j'n por eskap'i pun'o'n. Ekzempl'e ili asert'as, ke la german'a unu'iĝ'o kaŭz'as terur'a'j'n financ'a'j'n ŝarĝ'o'j'n, kaj tio'n la pakt'an'o'j dev'as agnosk'i. Sed la unu'iĝ'o okaz'is antaŭ pli ol jar'dek'o! Ali'a pek'ant'o, kiu ankaŭ fort'e pled'as por mal'pli rigor'e aplik'i la regul'o'j'n de la pakt'o, est'as Franci'o. Ties reg'ist'ar'o argument'as ekzempl'e, ke la el'spez'o'j por la defend'ad'o prem'as la ŝtat'o'n. Mir'ig'it'e oni demand'as si'n, kiu'n apart'a'n nov'a'n minac'o'n tim'as Franci'o, mult'a'j'n jar'o'j'n post la fin'o de la mal'varm'a milit'o? Kiu'n terur'a'n mal'amik'o'n oni vid'as en Parizo, ke oni dev'as uz'i tiom da mon'o por defend'i la land'o'n?

Ali'a german'a pretekst'o est'as la rekord'a nombr'o de sen'labor'ul'o'j (pli ol 5 milion'o'j); sed, unu'e, ankaŭ ali'a'j eŭr'o-land'o'j sufer'as pro alt'a sen'labor'ec'o, kaj du'e ankaŭ dum la epok'o de Waigel Germanio hav'is rekord'a'n nombr'o'n de sen'labor'ul'o'j, tamen la german'a mark'o rest'is stabil'a. Ne mir'ig'us ni'n, se Germanio argument'us ankaŭ per la fakt'o, ke en la land'o mank'as jun'a'j hom'o'j aŭ ke la ŝtat'o perd'is miliard'o'j'n pro diletant'a prepar'o de la voj'impost'a sistem'o Toll Collect, kiu pov'is ek'funkci'i nur unu jar'o'n post'e.

Solid'a eŭr'o

La eŭr'o, spit'e al skeptik'ul'o'j, evolu'is relativ'e bon'e ĝis nun. La hom'o'j inter'temp'e al'kutim'iĝ'is al la nov'a valut'o kaj sci'as pri ĝi'a'j avantaĝ'o'j, precip'e dum vojaĝ'ad'o. Kaj, kontrast'e al la uson'a dolar'o, kiu oft'e kapric'is dum la pas'int'a'j jar'o'j, eŭr'o est'is kaj rest'is tiel solid'a kiel iam la german'a mark'o. Tio'n oni dank'as ne'last'e al la stabil'ec-pakt'o; for'las'i ĝi'n do est'us stult'e. Ne, la ver'a'j problem'o'j trov'iĝ'as en la unu'op'a'j land'o'j, kies reg'ist'o'j dev'as plen'um'i si'a'j'n hejm'task'o'j'n, ne kulp'ig'i la pakt'o'n. Se ili ne brems'as si'a'j'n el'spez'o'j'n kaj akumul'as pli'a'j'n gigant'a'j'n ŝuld'o'j'n, pri tio ĝoj'os nur unu klas'o: la kapital'ist'o'j, kiu'j en'kas'ig'as ekster'norm'e grand'a'j'n rent'o'j'n.

Stefan MAUL

Kontrast'a'j salajr'o'j

Ankaŭ dum la jar'o 2004 oni rimark'is grand'eg'a'n diferenc'o'n inter la hor'a'j salajr'o'j, akir'it'a'j en divers'a'j land'o'j de Eŭrop'o. Laŭ don'it'aĵ'o'j de FedEE (Eŭrop'a Federaci'o de Dung'ant'o'j, www.fedee.com) sur 100-poent'a skal'o la unu'a'n lok'o'n okup'as Dani'o kun 100 poent'o'j, dum la last'a'j'n lok'o'j'n okup'as Albanio, Moldavio kaj Ukrainio kun po 2 poent'o'j.

Oni disting'as kvin ĉef'a'j'n land'o'grup'o'j'n. En la unu'a'n en'ir'as ekzempl'e Svis'land'o (83 poent'o'j), Norvegi'o (77), Germanio (67) kaj Nederlando (58). En la du'a est'as Italio kaj Briti'o (56 poent'o'j), Belgi'o (53) kaj Franci'o (48), en la tri'a Hispanio (39 poent'o'j), Greki'o (25), Sloveni'o (22) kaj Portugali'o (19), en la kvar'a Kroati'o (14 poent'o'j), Pollando kaj Turki'o (po 11) kaj Estoni'o (9). Inter la last'a'j est'as Bosnio-Hercegovin'o (7 poent'o'j), Makedonio (6), Rusio (4), Bulgario, Belorusio kaj Serbi'o (po 3 poent'o'j).

En Albanio la en'spez'o'j por unu labor'hor'o ating'as 0,60 eŭr'o'j'n, dum en Dani'o 27,89 eŭr'o'j'n. Oficial'e la minimum'a monat'a salajr'o de alban'o'j est'as 11 376 lek'o'j (proksim'um'e 91 eŭr'o'j).

Diferenc'o'j mal'pli'grand'iĝ'as

En 2001 la hor'a pag'o en Dani'o est'is la 39-obl'o de tiu en Rumani'o, sed komenc'e de 2004 la diferenc'o mal'grand'iĝ'is ĝis la 22-obl'o. La kial'o est'as la mal'sam'rapid'a kresk'o en la period'o 2001-2005: en Dani'o la hor'a pag'o alt'iĝ'is je nur 18 %, en Rumani'o je 115 %.

Bardhyl SElim'i

www.fedee.com/payineurope.shtml: laŭ'vic'a list'o de 48 land'o'j.

Pere'as promes'o'j

Ramush Haradinaj est'is unu el la ĉef'a'j gvid'ant'o'j de la Naci-Liber'ig'a Arme'o de Kosovo (UÇK), kiu apart'e dum la jar'o'j 1998-1999 kontraŭ'star'is la ŝtat'a'n teror'ism'o'n far'e de Serbi'o kaj kiu kun'labor'is kun trup'o'j de la Nord-Atlantik'a Traktat'o-Organiz'aĵ'o (NATO) por liber'ig'i Kosovon.

Fin'e de 2004 la kosova parlament'o elekt'is li'n ĉef'ministr'o. Tio plaĉ'is nek al kelk'a'j eŭrop'a'j politik'ist'o'j nek al Serbi'o. Komenc'e de mart'o, pro la inter'ven'o de la inter'naci'a krim'tribunal'o por la iam'a Jugoslavio en Hag'o, Nederlando, Haradinaj eks'iĝ'is kaj flug'is al Hag'o. Tial kosov'an'o'j dev'as elekt'i ali'a'n ĉef'ministr'o'n.

La elekt'o tim'ig'as alban'o'j'n en Kosovo. Ili kred'as, ke baldaŭ la inter'naci'a komun'um'o aplik'os la t.n. rezoluci'o'n 1244 de la Sekur'ec'a Konsili'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, laŭ kiu „Kosovo plur'est'os integr'a part'o de Serbi'o”. La politik'a aktiv'ul'o Adem Demaçi [de'maĉ'i] parol'is pri la „iluzi'a'j klopod'o'j kaj prav'a'j aspir'o'j de alban'o'j kaj ne'alban'o'j por liber'ec'o kaj sen'de'pend'ec'o” kaj pri „situaci'o tut'e fluid'a, romp'ebl'a kaj ne'antaŭ'vid'ebl'a”.

Energi'o

Li al'don'is: „La civit'an'o'j de Kosovo, kred'ant'e, ke la liber'ec'o kaj sen'de'pend'ec'o est'as proksim'a'j, labor'is energi'e por fin'fin'i la proces'o'j'n postul'it'a'j'n. Pro la for'ig'o de Haradinaj, tiu'j promes'o'j mort'as kaj la energi'o de li'a'j adept'o'j vapor'iĝ'as.”

Dum'e alban'o'j en Kosovo si'n montr'is prudent'a'j kaj civiliz'it'a'j. Ili pac'e protest'is apart'e en la region'o de Dukagjin [dukaĝin], kie aktiv'is plej'e Haradinaj, esperant'e, ke la inter'naci'a komun'um'o ne plu decid'os mal'just'e kaj mal'favor'e al la popol'o alban'a.

La alban'a verk'ist'o Ismail Kadare esprim'is si'a'n fid'o'n pri la kort'um'o en Hag'o, dir'ant'e, ke ĝi neniam kondamn'is sen'kulp'ul'o'n. Li al'vok'is al la alban'o'j, kie ajn ili est'as, montr'i pacienc'o'n kaj kred'em'o'n.

Bardhyl SElim'i

Mono-mal'bon'o

Aper'is last'a'temp'e en Japani'o mult'a'j fals'a'j mon'bilet'o'j. Est'is du kial'o'j: unu'e, komput'il'o'j kaj pres'il'o'j tiom pli'bon'iĝ'is, ke nun facil'as far'i mon'bilet'o'j'n; kaj, du'e, en novembr'o pas'int'jar'e est'as emisi'it'a'j nov'a'j mon'bilet'o'j, pli mal'facil'e fals'ebl'a'j, tiel ke la fals'ist'o'j hast'e cirkul'ig'is mal'nov'a'j'n.

La fals'a'j mon'bilet'o'j trov'ebl'is en la nov'jar'a period'o oft'e ĉe templ'a'j vend'ej'o'j. Mult'a'j hom'o'j vesper'e vizit'as templ'o'j'n, kaj en la krepusk'o ne ebl'as zorg'e kontrol'i mon'o'n. La fals'ist'o'j, laŭ la polic'o, vend'is la mon'bilet'o'j'n al band'o'j, kies an'o'j uz'is gant'o'j'n, kiam ili tuŝ'is la fals'it'a'n mon'o'n, por mal'ebl'ig'i ident'ig'o'n per'e de fingr'o'spur'o'j.

En januar'o 500-en'a'j fals'a'j bilet'o'j est'is trov'it'a'j en poŝt'ofic'ej'o en Fukuoka. Du vir'o'j en'met'is 2,8 milion'o'j'n da fals'it'a'j en'o'j per mon'aŭtomat'o en ŝpar'kont'o'n; post'e en Tokio ili el'pren'is el la kont'o 2,5 milion'o'j'n. Nun la nov'a'j mon'bilet'o'j de la japan'a bank'o hav'as hologram'o'n: tiel oni esper'as protekt'i la soci'o'n kontraŭ la fals'ist'o'j.

HOr'i Jasuo/pg

Kapitan'o Postnikov

La interes'a'n kaj rav'ig'a'n recenz'o'n de Nikolao Gudskov pri la roman'o Dek Tag'o'j de Kapitan'o Postnikov mi leg'is kun grand'a entuziasm'o (MONATO 2004/9, p. 22). Esper'ebl'e la roman'ist'o, Mikael'o Bronŝtejn, daŭr'ig'os verk'i fikci'aĵ'o'j'n. Ne surpriz'e, ke Esperant'o est'as riĉ'a min'o de histori'a material'o pro la abund'o de talent'a intelekt'ul'ar'o de ni'a pas'int'ec'o.

Aleksandr Postnikov (la protagonist'o en la roman'o) efektiv'e serv'is en la rus'a arme'o; ankaŭ Fjodor Postnikov, hav'ant'e sam'famili'a'n nom'o'n, naciarme serv'is en Ruslando en la komenc'o de la 20a jar'cent'o. Ĉu ili parenc'as? Ver'ŝajn'e ili iam renkont'iĝ'is aŭ almenaŭ kon'is unu la ali'a'n. Fjodor kre'em'e kontribu'is al la esperant'a mov'ad'o en Ruslando sam'e kiel Aleksandr.

En 1905 Fjodor migr'is al Uson'o kaj nun'temp'e est'as preskaŭ forges'it'a, sed li plej'e kontribu'is al la fru'a kresk'o de ni'a en'land'a Esperant'o-mov'ad'o. Li'a karier'o ĉi tie est'is ter'mezur'ist'o, kaj li mort'is en la jar'o 1958. Bedaŭr'ind'e la biografi'a font'o pri Fjodor ne est'as sufiĉ'e kon'at'a al mi, sed li ind'as pli bon'a'n memor'aĵ'o'n inter la esperant'ist'o'j en ni'a land'o.

El'son B. SNOW

Uson'o

Ndlr: Artikol'o'j pri Aleksandr kaj Fjodor Postnikov trov'iĝ'as en Enciklopedi'o de Esperant'o, p. 450.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de El'son B. Snow el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Mort'o, morfin'o kaj moral'o

La aŭtor'o est'as la prezid'ant'o de la Aŭstrali'a Nov-Sud-Kimri'a Societ'o pri Laŭ'vol'a Eŭtanazi'o. Li ŝat'us ricev'i la re'ag'o'j'n de leg'ant'o'j pri la en'hav'o de la artikol'o kaj inform'o'j'n el ali'a'j mond'o'part'o'j pri simil'a'j moral'a'j kaj etik'a'j dilem'o'j rilat'e laŭ'vol'a'n eŭtanazi'o'n.

Dum la last'a'j jar'o'j okaz'is event'o'j en Aŭstrali'o kaj Nov-Zelando, kiu'j atent'ig'is pri la daŭr'e diskut'ebl'a kaj polemik'a tem'o de laŭ'vol'a eŭtanazi'o. Tiu'j ĉi event'o'j apart'e pens'ig'is pri tio, ĉu nun'temp'a'j lok'a'j leĝ'o'j adekvat'e kaj just'e respond'as al ŝajn'e ĉiam kresk'ant'a soci'a postul'o, ke, en aprob'it'a'j kaz'o'j kaj strikt'e regul'it'a'j, laŭ'vol'a eŭtanazi'o est'u permes'it'a.

La unu'a tia event'o koncern'is la mal'sukces'o'n de la parlament'o en la aŭstrali'a Nord'a Teritori'o [NT] en 1995 kre'i leĝ'o'n, kiu, en rigor'e kontrol'at'a'j situaci'o'j, permes'us al hom'o'j ricev'i help'o'n si'n mort'ig'i. Fakt'e dum du jar'o'j valid'is leĝ'o tia, kaj NT far'iĝ'is la unu'a mond'o'part'o posed'ant'a rajt'o'n tia'n.

Dum tiu'j du jar'o'j, kvar hom'o'j el mal'sam'a'j part'o'j de Aŭstrali'o uz'is tiu'n NT-leĝ'o'n por ven'ig'i si'a'n mort'o'n. Tiam la federal'a parlament'o de Aŭstrali'o, uz'ant'e si'a'j'n konstituci'a'j'n pov'o'j'n rilat'e al aŭstrali'a'j teritori'o'j, inter'ven'is kaj for'pren'is de ĉiu'j teritori'o'j la rajt'o'n valid'ig'i leĝ'o'j'n tia'j'n. Tia'manier'e la NT-leĝ'o pri laŭ'vol'a eŭtanazi'o est'is nul'ig'it'a.

Pilol'o'j

Post la nul'ig'o de la NT-leĝ'o, d-ro Philip Nitschke, fam'a aŭ fi'fam'a, de'pend'e de la vid'punkt'o, kaj unu el la ĉef'a'j instig'ant'o'j de la NT-leĝ'o, mal'esper'is iam persvad'i politik'ist'o'j'n akcept'i leĝ'o'n favor'e al laŭ'vol'a eŭtanazi'o. Pro tio li energi'e ek'labor'is por kre'i pilol'o'n, kiu'n ordinar'a'j hom'o'j pov'us mem far'i por si'n mort'ig'i sen help'o de ali'a'j. Sed la federal'a reg'ist'ar'o anonc'is si'a'n intenc'o'n, klar'e cel'ant'e d-ro'n Nitschke, kre'i nov'a'j'n leĝ'o'j'n, kiu'j mal'permes'os la uz'o'n de Inter'ret'o por kuraĝ'ig'i aŭ konsil'i oni'n si'n mort'ig'i.

Krom la parlament'a'j prov'o'j okaz'is tiu'rilat'e en la kort'um'o'j de Nov-Zelando kaj de Aŭstrali'o du signif'a'j proces'o'j. Memor'ind'as, ke ĝis antaŭ ne'long'e, kaj laŭ jur'a sistem'o hered'it'a de Angli'o, prov'o'j si'n mort'ig'i kaj si'n'mort'ig'o mem est'is krim'o'j. La koncern'a'j leĝ'o'j est'is nul'ig'it'a'j en 1983; tamen ili'n anstataŭ'is nov'a krim'o, nom'e liver'i help'o'n al iu mort'i, si'n mort'ig'i aŭ pen'i si'n mort'ig'i.

De'pend'e de specif'a'j fakt'o'j en la koncern'a kaz'o, help'o liver'it'a por ebl'ig'i al iu ĉes'ig'i si'a'n ekzist'o'n pov'as est'i murd'o, murd'o cel'it'a aŭ si'n'mort'ig'o help'it'a. Pro tio pov'as vast'e vari'i la pun'o'j.

Morfin'o

La jur-proces'o en Nov-Zelando okaz'is jen'e. Mal'jun'a patr'in'o sufer'is pro kancer'o kaj oft'e pet'is si'a'n fil'in'o'n trov'i manier'o'n ĉes'ig'i la viv'o'n. Fin'fin'e la fil'in'o tio'n far'is, don'ant'e al la patr'in'o morfin'o'n kaj post'e ten'ant'e kusen'o'n sur ŝi'a vizaĝ'o. La fil'in'o silent'is pri la afer'o ĝis, tri jar'o'j'n post'e, ŝi verk'is libr'o'n, en kiu ŝi menci'is la afer'o'n. Oni akuz'is ŝi'n pri murd'o cel'it'a (ne'ebl'is pruv'i, ke la fil'in'o fakt'e kaŭz'is la mort'o'n de la patr'in'o). Ŝi est'is kondamn'it'a al 15 monat'o'j en mal'liber'ej'o.

Okaz'is en Aŭstrali'o simil'a afer'o. Edz'in'o sufer'is pro mult'obl'a skler'oz'o kaj dev'is est'i konstant'e zorg'at'a de la edz'o. Ŝi pet'is, ke oni help'u al ŝi mort'i. La edz'o fin'fin'e komplez'is, laŭ manier'o simil'a al la nov-zelanda kaz'o. La edz'o konfes'is si'a'n ag'o'n al la polic'o: oni akuz'is li'n pri si'n'mort'ig'o help'it'a kaj li est'is kondamn'it'a al 18 monat'o'j en mal'liber'ej'o, tamen suspend'it'a'j, tiel ke li ne perd'is si'a'n liber'ec'o'n. Pro tio la edz'o ek'propagand'is laŭ'vol'a'n eŭtanazi'o'n, prov'ant'e antaŭ'e'n'ig'i ĝi'a'j'n cel'o'j'n.

Laŭ la fakt'o'j oft'e mal'facil'as decid'i, ĉu krim'o pri si'n'mort'ig'o help'it'a ver'e okaz'is. Ekzempl'e, foj'e ne klar'as, kiom da help'o, aŭ kia, montr'iĝ'is neces'a. Tio evident'iĝ'is en ali'a kaz'o, kiam mank'is cert'ec'o. Sinjor'in'o, grav'e mal'san'a, decid'is si'n mort'ig'i kaj iel akir'is la rimed'o'j'n tio'n plen'um'i. Ŝi do invit'is amik'o'j'n, por ke ŝi adiaŭ'u.

La demand'o do lev'iĝ'is, ĉu tiu'j, kiu'j adiaŭ'is, kaj kiu'j iel liver'is komfort'o'n al la si'n'mort'ig'ont'o, kulp'is pri la krim'o de simmortigo help'it'a. La afer'o okaz'is antaŭ du jar'o'j, kaj nur last'a'temp'e oni decid'is ne proces'i kontraŭ la amik'o'j.

Kep ENDERBY

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Kep Enderby el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Tortur'ad'o televid'a

Ĉio komenc'iĝ'is antaŭ pli ol kvin jar'o'j kun la program'o Grand'a frat'o (angl'e: Big Brother). Ĝi inaŭgur'is nov'a'n epok'o'n de televid'a histori'o, t.n. real'ec'o-televid'o'n (angl'e: reality TV).

La ide'o est'is simpl'a. Dek du kandidat'o'j en'ir'is por tri monat'o'j ferm'it'a'n dom'o'n por tie loĝ'i. Ĉu son'as interes'e? Jes – almenaŭ por la produkt'ist'o'j, kiu'j film'is 24-hor'e si'a'j'n protagonist'o'j'n en ĉiu'j ĉambr'o'j (kun escept'o de neces'ej'o, tamen jes ja en duŝ'ej'o). Ĉiu'semajn'e la spekt'ant'o'j pov'is voĉ'don'e el'ig'i unu el la kandidat'o'j el la dom'o. La format'o est'is tiom sukces'a, ke ĝi est'is el'send'it'a en plur'a'j land'o'j. La gajn'int'o ricev'as en kelk'a'j land'o'j eĉ unu milion'o'n da eŭr'o'j.

La sukces'o ig'is la TV-produkt'ist'o'j'n re'lanĉ'i Big Brother plur'a'j'n foj'o'j'n. Post la komenc'a kult'status'o tamen la format'o rapid'e perd'is apog'o'n ĉe spekt'ant'o'j. Ne mir'ind'e, ĉar kio'n oni vid'as kaj aŭd'as? Cert'e ne i'o'n mond'sku'a'n. Kiu fin'fin'e hav'as temp'o'n kaj em'o'n loĝ'i en ferm'it'a dom'o dum tri monat'o'j por parol'i kaj ag'i grav'e dum la tut'a tag'o (kaj nokt'o) por distr'i la publik'o'n? Rezult'o est'as bagatel'a'j diskut'o'j de bagatel'a'j person'o'j – por bagatel'a spekt'ant'ar'o.

Luks'o kaj mizer'o

Est'as logik'e, ke la produkt'ist'o'j dev'is spic'i la format'o'n: stel'ul'et'o'j, nur kvazaŭ fam'a'j, aŭ politik'ist'o'j, kiu'j far'us eĉ i'o'n pli terur'a'n por lev'i si'a'n popular'ec'o'n, aper'is por kelk'a'j hor'o'j en la dom'o por diskut'i kun la loĝ'ant'o'j. Aŭ oni divid'is la grup'o'n en du part'o'j'n: unu loĝ'is en luks'o, la ali'a en mizer'o, kaj ĉiu'semajn'e la team'o'j dev'is konkurs'i por ating'i la lok'o'n sub la sun'o.

Real'ec'o-TV trov'is la gust'o'n de la publik'o. Sekv'e la format'invent'ist'o'j, kutim'e el Uson'o, el'pens'is ĉiam pli nov'a'j'n, ĉiam pli sen'en'hav'a'j'n, ĉiam pli krud'a'j'n el'send'aĵ'o'j'n. En La fraŭl'o dek'o'j da fizik'e bel'a'j vir'in'o'j dev'is konkurs'i por ating'i la kor'o'n de fraŭl'o, kiu'n ili supoz'is milion'ul'o. Post semajn'o'j da elekt'ad'o kun mult'e da disput'o'j, larm'o'j, roz'o'j kaj kandel'o'j la princ'o far'as si'a'n fin'a'n elekt'o'n kaj mal'kaŝ'as al la princ'in'o, ke li est'as nur konstru'labor'ist'o (aŭ simil'a). Ĉu ŝi nun sekv'os la vok'o'n de si'a kor'o kaj pardon'os li'n aŭ ĉagren'e for'las'os li'n? Por la pli'mult'o de la spekt'ant'o'j la respond'o ver'ŝajn'e est'as sam'e interes'a, kiel la fakt'o, ke ĵus flank'e'n'fal'is sak'o da riz'o en Ĉini'o, tamen por mult'a'j ali'a'j – kaj oni pens'u ne nur pri la milion'o'j da adolesk'a'j knab'in'o'j, kiu'j rev'as akir'i iu'n princ'o'n, post kiam oni for'ig'is ili'a'j'n dent'o'kramp'o'j'n – tiu ĉi decid'o est'as preskaŭ demand'o de viv'o aŭ mort'o.

En'hav'e ne'el'ten'ebl'a

La kre'iv'a'n format'o'n kon'as ankaŭ La fraŭl'in'o. Eĉ pli nov'a format'o est'as la serĉ'o pri perfekt'a partner'o por ambaŭ'seks'em'a knab(in)o. Dum du'on'o de la tag'o tiu flirt'as kun grup'o de knab'o'j, la ali'a'n temp'o'n ali'lok'e kun in'o'j. Kio est'as la eduk'ad'a signif'o de tia el'send'aĵ'o? Eŭfemism'e dir'it'e, ni'a okcident'a soci'o far'iĝ'is tre liberal'a. Sed liberal'ec'o ja signif'as el'ten'i ankaŭ la en'hav'e ne'el'ten'ebl'a'n.

Kio'n vi kuraĝ'as far'i kontraŭ difin'it'a sum'o? Mult'o'n, tio'n antaŭ ĉiu'j sci'as la TV-produkt'ist'o'j. Ĉu kun'um'i kun dik'eg'a ul'o dum kelk'a'j semajn'o'j por kelk'a'j mil'o'j da dolar'o'j? Neni'u problem'o. Ĉu sub la ĉiu'flank'a observ'o de kamera'o'j part'o'pren'i konkurs'o'n de dik'eg'ul'o'j por magr'iĝ'i – kompren'ebl'e kun la kutim'a'j humil'ig'o'j por la ĝoj'o de la spekt'ant'ar'o? Kial ne! Neniam mank'as ekspon'iĝ'em'a'j person'o'j.

Kuraĝ'pruv'o'j

Popular'iĝ'is ankaŭ real'ec'o-el'send'aĵ'o'j kun stel'ul'o'j, kiu'j esper'as tia'manier'e de'nov'e alt'ig'i si'a'n merkat'valor'o'n. Ekzempl'e ili dev'as el'ten'i du semajn'o'j'n en aŭstrali'a ĝangal'o. Kiel kutim'e, oni pov'as voĉ'don'e el'ĝangal'ig'i la konkurs'an'o'j'n, kiu'j dev'as part'o'pren'i en ĉiu'tag'a'j kuraĝ'pruv'o'j, kiel manĝ'i arane'eg'o'j'n, ban'i en ŝlim'o plen'a je ĉiu'spec'a'j insekt'o'j kaj nutr'i rezist'em'a'j'n strut'o'j'n. Son'as mult'e pli interes'e, ol ted'a 0:0 en futbal'o, ĉu ne? Tut'e nov'a ide'o est'as ankaŭ izol'ad'o de kelk'a'j du'a'klas'a'j stel'ul'o'j en bien'o en alp'o'j aŭ en mez'epok'a'j kostum'o'j en iu fortik'aĵ'o. La stel'ul'o'j pruv'as, ke la kvalit'o de ili'a'j diskut'o'j est'as sam'e alt'a, kiel la temperatur'o de mez'epok'a'j vintr'o'j.

Preciz'e kiam oni pens'as, ke oni ating'is komplet'a'n sen'nivel'ec'o'n, tiam la TV-produkt'ist'o'j el'poŝ'ig'as nov'a'n format'o'n. „Kiom dur'a vi est'as?” est'is la al'log'il'o de la brit'a televid'kanal'o Channel 4, kiu el'met'as sep kandidat'o'j'n dum 48 hor'o'j al radikal'a real'ec'o-spert'o: dorm'o'for'pren'o, ekstrem'a'j temperatur'o'j, dev'ig'a nud'ec'o, religi'a'j humil'ig'o'j. Kio est'as la lim'o por la televid'o?

Teror'ist'o'j

La produkt'ist'o'j vol'is montr'i la efik'o'j'n de tortur'ad'o'praktik'o'j. Ekzempl'o est'is la uson'a mal'liber'ej'o en Guantánamo sur Kubo, raport'is la brit'a gazet'o The Guardian. Tie ek'de tri jar'o'j est'as en'karcer'ig'it'a'j supoz'ebl'a'j teror'ist'o'j, oft'e sen oficial'a akuz'o. Channel 4 las'is star'ig'i kulis'o'j'n, por ke „ĉio aspekt'u, kiel en la Guantánamo-prizon'o”. Ankaŭ la trakt'ad'o de la kandidat'o'j – tri el ili islam'an'o'j – simil'is al raport'o'j de liber'ig'it'a'j kapt'it'o'j. Unu el la sep vir'o'j dev'is ĉes'ig'i la eksperiment'o'n post sep hor'o'j.

Tiu ekstrem-el'send'aĵ'o est'as nur la komenc'o de kvar-er'a seri'o pri modern'a'j tortur'ad'o'praktik'o'j. Do, fin'o ne est'as antaŭ'vid'ebl'a. Sed mi dev'as nun ĉes'i: en la televid'o nun komenc'iĝ'as nov'a real'ec'o-el'send'aĵ'o La UEA-estr'ar'o kun'sid'as. Por ĉiu spec'o dev'as ja ekzist'i ĝi'a form'o de panem et circenses (pan'o kaj lud'o'j).

Mark'o Naoki LINS

Ag'o pro aĝ'o

Al'front'as Eŭrop'a Uni'o (EU) demografi'a'n defi'o'n kun profund'a'j sekv'o'j por inter'ali'e la labor'merkat'o, soci'a'j sistem'o'j kaj eduk'ad'o. Esenc'e: la popol'o aĝ'iĝ'as. Tio efik'as ankaŭ sur la kun'viv'ad'o'n de generaci'o'j kaj sur famili'o'j'n. Pli grav'e, sen politik'a kontraŭ'ag'ad'o, ŝtat'a'j buĝet'o'j ne pov'os el'ten'i la demografi'a'j'n ŝanĝ'o'j'n. Nun la Eŭrop'a Komision'o intenc'as diskut'ig'i la situaci'o'n.

La demografi'a ŝanĝ'o aper'as en tri form'o'j: unu'e, la pli'aĝ'iĝ'o de la popol'o, du'e, la mal'kresk'o de la loĝ'ant'ar'o kaj, tri'e, ties progres'ant'a „inter'naci'iĝ'o” – la el'cent'aĵ'o de ekster'land'an'o'j en la loĝ'ant'ar'o kresk'as.

La enket'institut'o Eurostat konstat'as, ke ĝis 2025 la EU-loĝ'ant'ar'o kresk'os nur iom'et'e, kaj nur dank'e al en'migr'ad'o. Sed en la jar'o 2050 viv'os en EU jam 20 milion'o'j da hom'o'j mal'pli ol nun (458 milion'o'j) – fal'o de 4,3 %. Tamen est'as drast'a'j region'a'j diferenc'o'j en EU-land'o'j: la loĝ'ant'ar'o de Franci'o kaj Briti'o kresk'os je 10 %, dum la loĝ'ant'ar'o unu'a'vic'e mal'kresk'os en mez'a kaj orient'a Eŭrop'o je 15 %.

Nask'o'kvot'o

La problem'o est'as, ke ne sufiĉ'as la nask'o'kvot'o por ten'i la loĝ'ant'ar'o'n ĉe la sam'a nivel'o. Por tio neces'us re'produkt'o'kvot'o de 2,1 infan'o'j por ĉiu vir'in'o. Enket'o'j montr'as la diferenc'o'n inter la kvant'o de infan'o'j dezir'it'a'j (2,3) kaj efektiv'ig'it'a'j (1,5).

La kial'o'j est'as ĉef'e ekonomi'a'j. Sent'o pri ekonomi'a mal'sekur'ec'o kontraŭ'as la dezir'o'n je infan'o – ekzempl'e la kriz'a labor'merkat'o aŭ mult'e'kost'a loĝ'spac'o. Mank'as ankaŭ instig'o'j en form'o de financ'a'j sub'ten'o'j por famili'o'j, feri'ad'o por ge'patr'o'j kaj infan'vart'ej'a'j propon'o'j.

La Komision'o nun demand'as: „Kiu'n rang'o'n ĝu'as ĉe ni infan'o'j? Ĉu ni ver'e vol'as dediĉ'i ni'n al ili?” Re'ag'e al tiu'j demand'o'j kaj pli konkret'a'j punkt'o'j ĉiu'j EU-civit'an'o'j nun pov'as kun'diskut'i ĝis septembr'o 2005 ĉe europa.eu.int/yourvoice/consultations/index en.htm.

Mark'o Naoki LINS

Toler'em'o ankoraŭ ne toler'at'a

Eŭrop'o ebl'e far'iĝ'as ĉiam pli kaj pli divers'ec'a, sed toler'em'o front'e al ali'a'j kultur'o'j ne est'as unu el ĝi'a'j fort'o'j. Tiel konklud'as almenaŭ la Observ'ej'o pri Ras'ism'o kaj Ksenofobi'o en Eŭrop'o (EUMC), kiu inter 1997 kaj 2003 enket'is pri la si'n'ten'o de eŭrop'an'o'j rilat'e mal'pli'mult'o'j'n kaj migr'ant'o'j'n.

Laŭ la enket'o du'on'o de la demand'it'o'j kritik'e re'ag'is en la jar'o 2003 front'e al en'migr'int'o'j – ek'de 1997 pli-mal'pli sen'ŝanĝ'e. En Greki'o kaj Hungari'o tia'j est'is pli ol 85 %. Plej mal'ferm'it'a'j est'as sved'o'j, inter kiu'j nur 15 % rilat'as al en'migr'int'o'j mal'akcept'em'e.

Grand'a diferenc'o

Ke plur'kultur'ec'o hav'u lim'o'j'n, opini'is 60 % de la enket'it'o'j – grand'a kresk'o kompar'e kun 1997. Kiel kutim'e en tia'j enket'o'j ekzist'as fort'a diferenc'o inter proksim'a kaj for'a impres'o: 79 % indik'is, ke ili en person'a'j inter'rilat'o'j ne hav'us problem'o'n kun en'migr'ant'o'j aŭ mal'pli'mult'o'j.

Sub'strek'is la direktor'o de EUMC, Beat'e Winkler: „Mal'favor'a'j si'n'ten'o'j ne aŭtomat'e signif'as diskriminaci'a'n aŭ ras'ism'a'n kondut'o'n.” La rezult'o'j tamen montr'as, laŭ Winkler, kiom grav'as inter'kultur'a'j kaj komun'um'sub'ten'a'j projekt'o'j de Eŭrop'a Uni'o aŭ ĝi'a'j membr'o'ŝtat'o'j. Ŝi al'don'is, ke la analiz'o indik'as evident'a'n rilat'o'n inter la kler'ec'nivel'o kaj la si'n'ten'o'j front'e al en'migr'ant'o'j kaj mal'pli'mult'o'j. Ĉe 14-jar'aĝ'a'j ge'jun'ul'o'j, kiu'j ne plu est'as lern'ant'o'j, mult'e pli trov'ebl'as ksenofobi'a'j si'n'ten'o'j ol ĉe 22-jar'aĝ'a'j universitat'an'o'j.

Pli da inform'o'j pri la enket'o trov'ebl'as ĉe: www.eumc.eu.int.

Mark'o Naoki LINS

Leĝhomoj neĝ'hom'o'j!

Fort'e kaj frost'e protest'is jun'ul'o'j en Litovio kontraŭ la reg'ant'a koalici'o, kies membr'o'j laŭ'asert'e neglekt'as si'a'j'n parlament'a'j'n dev'o'j'n kaj privat'cel'e ekspluat'as si'a'j'n ofic'o'j'n. Dum la unu'a'j cent tag'o'j de la nov'a parlament'o, opini'as jun'a'j krist'an'a'j demokrat'o'j, la deput'it'o'j far'is neni'o'n konkret'a'n, sed simpl'e disput'is inter si pri posten'o'j.

La koalici'o konsist'as el 82 deput'it'o'j – kaj do aper'is antaŭ la parlament'ej'o 82 neĝ'hom'o'j sub la deviz'o „Ne elekt'u neĝ'hom'o'j'n al la parlament'o!”. Nun oni esper'as, ke, dum degel'as la neĝ'hom'o'j, degel'os ankaŭ la ne'profesi'ec'o de la deput'it'o'j. Se ne, la jun'ul'o'j promes'is ven'ont'vintr'e star'ig'i 141 neĝ'hom'o'j'n antaŭ la parlament'ej'o – unu por ĉiu parlament'an'o.

Last/pg

Kadavr'o'j kaj kandidat'o'j

La 5an de februar'o mort'is prezid'ant'o Eyadema de Togolo. Tuj la arme'o anonc'is la prezid'ant'ec'o'n de li'a fil'o Faure. Mult'flank'e kaj en kaj ekster Togolo est'is atak'at'a la decid'o. Fin'e, la 25an de februar'o, pro sankci'o'j de la inter'naci'a komun'um'o, inklud'e de Eŭrop'a Uni'o, Faure eks'iĝ'is kiel parlament'estr'o kaj prezid'ant'o. La deput'it'o'j elekt'is Abass Bonfoh kiel provizor'a'n prezid'ant'o'n, ĝis okaz'os nov'a'j naci'a'j elekt'o'j.

Okaz'is manifestaci'o'j favor'e al respekt'o de la konstituci'o kaj al la re'ven'o de la iam'a parlament'estr'o Natchaba, kiu fuĝ'is al Benino, kaj kontrast'e favor'e al la prezid'ant'ec'o de Faure. Protest'is vir'in'o'j, membr'o'j de opozici'a'j parti'o'j, kaj soldat'o'j ili'n bat'is kaj al'paf'is. La sekv'a'n tag'o'n trov'iĝ'is kadavr'o'j en lagun'o en la ĉef'urb'o Lomeo.

Koalici'o

Inter'temp'e oni anonc'is la 24an de april'o kiel elekt'o-tag'o'n. Kandidat'iĝ'as Faure kaj, kiel reprezent'ant'o de opozici'a koalici'o, la 75-jar'aĝ'a inĝenier'o Emmanual Bob-Akitani. Kelk'a'j taks'as li'n tro aĝ'a por kandidat'iĝ'i kaj do prezent'is si'n ali'a kandidat'o, la iam'a Eyadema-ministr'o Harry Olympio.

La 13an de mart'o komenc'iĝ'is la tri-tag'a en'tomb'ig'a ceremoni'o de Eyadema. Part'o'pren'is prezid'ant'o'j i.a. el Mali'o, Benino kaj Niĝerio. La sekv'a'n tag'o'n oni port'is la kadavr'o'n al la urb'o Kar'a, kie 4000 hom'o'j kolekt'iĝ'is en la tie'a kongres'ej'o. Mal'help'is la ceremoni'o'n torent'a'j pluv'o'j. La en'tomb'ig'o'n sekv'is togol'an'o'j per televid'o kaj la 15a de mart'o est'is deklar'it'a feri'o.

Faure, kvankam prezid'ant'a kandidat'o, tamen daŭr'e kondut'as prezid'ant'e. Li vizit'as ali'a'j'n afrik'a'j'n ŝtat'estr'o'j'n kaj, malgraŭ si'a demisi'o kiel prezid'ant'o, ankoraŭ uz'as la aviad'il'o'j'n de la ŝtat'o.

GBEGLO Koffi/pg

Du viv'poem'ar'o'j

Mal'facil'as al recenz'ant'o al'don'i i'o'n al la jam ĉio'n'el'ĉerp'a'j ese'o'j, kiu'j akompan'as tiu'j'n ĉi du verk'o'j'n. La aŭtor'o est'as Jorge Camacho Cordon, la poem'ar'o'j est'as Celakant'o'j kaj Saturn'o, kun la ese'o'j de Mauro Nerv'i kaj Gonçalo Neves, respektiv'e. La du ese'o'j ceter'e aper'is ankaŭ en Font'o, aŭgust'o 2004.

La unu'a demand'o est'as, ĉu Camacho jam skulpt'is al si alt'relief'o'n en la poezi'a scen'o; tio'n fort'e asert'as Mauro Nerv'i. En li'a posteseo Galabijo en Bruselo ni leg'as: „La poem'ar'o de Jorge Camacho [...] pint'as mejl'o'ŝton'e en la real'ism'a tradici'o de la esperant'a literatur'o: la du'a'n foj'o'n, post William Auld, ni renkont'as esperant'a'n poet'o'n kies instinkt'a inspir'o est'as ne umbilik'ism'a'j re'memor'o'j aŭ cerb'o'streĉ'a'j lirik'aĵ'o'j, sed viv'o en si'a konkret'o – sang'o kaj polv'o, batal'o'j, ideologi'o, vojaĝ'o'j, hom'a'j inter'rilat'o'j.” Ĝust'e ĉi tiu fraz'o est'is elekt'it'a kaj de la el'don'ej'o por prezent'i la libr'o'n sur si'a dors'a kovr'il'paĝ'o kaj de la redakci'o de Font'o por reklam'i ĝi'n. Pli'a atent'ig'o, kvazaŭ por don'i ankoraŭ pli da fort'o al la cit'aĵ'o: ĝi est'as pren'it'a el Vikipedio (ĝust'ig'o: Vikipedio pren'is ĝi'n de la post'parol'o, ne invers'e).

Nu, tio'n dir'as Mauro Nerv'i, kaj Mauro Nerv'i est'as honor'ind'a person'o. Tio'n dir'as Vikipedio, kaj Vikipedio est'as honor'ind'a verk'o, kvankam ekzempl'e kompetent'ul'o pov'us plur'lok'e konstat'i, ke la cit'o'j, kaj specif'e la juĝ'o'j, ŝajn'as atribu'ebl'a'j pli al ar'o da privat'ul'o'j kiu'j si'n star'ig'as redaktor'o'j ol al unu'ec'a enciklopedi'e kun'ord'ig'it'a verk'o. Ni ne diskut'u pri merit'o'j; ĉiu hav'as la si'a'j'n, nu, tamen nur la si'a'j'n. Ni las'u flank'e, ke krom Auld kaj post Auld, kies ĉef'a'j original'aĵ'o'j distanc'as de ni jam inter kvar'on'a kaj du'on'a jar'cent'o, aper'is ne mal'mult'a'j poet'o'j, kiu'j ne rigard'is nur al si'a umbilik'o; ni ne atend'us de Nerv'i, ke li bezon'as mal'lev'i ali'a'j'n por lev'i la prieseiton.

Invers'e, en la poem'o'j de Camacho pronom'o „mi” dis'ŝut'iĝ'as eg'e vast'e, amik'o'j kaj mal'amik'o'j trov'as re'eĥ'o'j'n en Celakant'o'j, re'eĥ'o'j'n, kiu'j ne sukces'as trans'pas'i la mal'larĝ'a'j'n lim'o'j'n de person'a rond'o. Van'e oni serĉ'us alt'a'j'n mejl'o'ŝton'a'j'n pint'o'j'n en poem'o'j kiu'j cel'as mok'i (iu'j person'o'j est'as li'a'j kutim'a'j marot'e al'sag'at'a'j cel'tabul'o'j), aŭ en por'okaz'a'j vers'aĵ'o'j, omaĝ'a'j al dat're'ven'o'j preskaŭ banal'a'j. Ĉe tost'a tabl'o aŭ ĉe revu'a fest'numer'o aŭ ĉe student'a bier'um'ad'o ili absolut'e bon'gust'as kaj frand'ebl'as (kelk'a'j tamen eĉ ne tie); ke ili hav'u lok'o'n en lirik'ar'o, nu, tio est'as postul'i tro mult'e de la vers'aĵ'o'j mem. Kelk'a'j poem'o'j est'as kant'o'tekst'o'j verk'it'a'j por rok'band'o Esperant'o Desper'ad'o kaj tiu'medi'e ili tut'e adekvat'as.

En ali'a'j poem'o'j tamen la tem'o'j est'as pli profund'a'j, kvankam tem'o'j pri viv'o kaj mort'o, kaj sort'o de la hom'o ne pov'as est'i original'a'j: ili est'as trov'ebl'a'j ĉe Auld, ĉe de Kock, ĉe Montagut. Auld est'as la poet'o al kiu Camacho plej'e simil'as, kies viv'sent'o'n li plej'e apud'as; start'ant'e de preskaŭ sam'a konstat'o pri la infan'ec'o kaj ne'matur'ec'o de la hom'a ras'o, Auld optimism'e antaŭ'vid'as (aŭ nur esper'as?) ke ĝi iĝ'os adolesk'a. Camacho pli pesimism'e rigard'as al la dis'fal'o de la ras'o mem, dis'fal'o kiu'n li cert'a'grad'e, eĉ se ne eksplic'it'e, esper'e atend'as: ankaŭ la hom'a ras'o iĝ'os celakant'o, jam esting'it'a fiŝ'o.

Ver'a'n poezi'o'n oni tamen trov'as en la absolut'a majstr'ad'o de la vers'teknik'o; laŭ tiu fac'et'o, Camacho el'tir'is la plej'bon'o'n el Miĥalski, la plej'bel'o'n el Auld, la plej'fajn'o'n el Kalocsay: sintez'ig'o de koncept'o'j, trov'o de rim'o'j, vast'ec'o de vort'o'stok'o est'as la atut'o'j de Georg'o Camacho. Se oni aŭskult'as li'a'j'n poem'o'j'n sen kon'o de la lingv'o oni est'as kapt'it'a de la vers'o'melodi'o, kiu (rimark'ind'e!) ne apog'iĝ'as plej'e sur vokal'o'j, sed fort'iĝ'as per intens'a implik'iĝ'o de la konsonant'o'j; kon'ant'o de la lingv'o, kiu mem prov'is la mal'facil'ec'o'n rim'i, sen'dub'e agnosk'os la grandioz'a'n kapabl'o'n de ĉi tiu kler'a hispan'o. Jes ja, ankaŭ la kler'ec'o est'as ne'kutim'a, sam'kiel ĉe Auld; libr'o'fin'a'j not'o'j help'as al ne'kon'ant'o de la latin'a aŭ okcident'a kultur'o, plur'lok'e en'volv'it'a.

Celakant'o'j en'hav'as la poem'o'j'n verk'it'a'j'n ĝis 1995 plus nur kelk'a'j'n ali'a'j'n. En 1995 Camacho komenc'is verk'i ankaŭ en la hispan'a, kaj la sam'temp'e aper'int'a Saturn'o en'hav'as la poem'o'j'n en ambaŭ lingv'o'j, verk'it'a'j'n/traduk'it'a'j'n post tiu dat'o ĝis januar'o 2004. Apud tiu verk'ad'o Camacho si'n dediĉ'is al mult'o ali'a: artikol'o'j, libr'o'j, ese'o'j, satir'o'j, rakont'o'j, recenz'o'j, traduk'o'j. La poem'o'j en Saturn'o est'as pli matur'a'j ol tiu'j de la ali'a kolekt'o; kiel dir'as Gonçalo Neves en bel'e pri'skrib'a post'parol'o, post li'a'j kontribu'o'j en Iber'e liber'e en 1993 okaz'is „koncept'a klar'iĝ'o, rigard'a el'mem'iĝ'o, sent'a matur'iĝ'o, tem'a pli'riĉ'iĝ'o kaj precip'e unu'a'foj'a klar'a poezi'a al'front'o – kvankam ankoraŭ iom intelekt'e kribr'it'a – de am'o kaj amor'o.” Camacho ne est'as tro fekund'a vers'far'ant'o: dum la dek jar'o'j koncern'at'a'j de Saturn'o li'a'j poem'o'j est'as eĉ ne kvin'dek'o; atent'a list'ig'o montr'as ke pli ol du'on'o'n li verk'is en Madrido, kelk'a'j'n dum si'a plur'jar'a rest'ad'o en Bruselo kiel interpret'ist'o ĉe Eŭrop'a Uni'o.

Camacho hav'as pasi'o'n por la lingv'o'j kaj en'am'iĝ'is al la finn'a, kiu'n nun li mastr'as interpret'ist'nivel'e. La pasi'o por la lingv'o'j li'n tren'is al vojaĝ'ad'o, de kiu li ĉerp'is vast'a'n inspir'o'n. De Esperant'uj'o li last'a'temp'e sent'is mal'al'log'o'n, tiel ke li nur du monat'o'j'n post la re'foj'a elekt'iĝ'o por du'a naŭ'jar'a mandat'o demisi'is el la Akademi'o de Esperant'o, al kiu li est'is elekt'it'a nur 26-jar'a; sed al la lingv'o li rest'is al'kroĉ'it'a, kvankam kun mal'pli intens'a produkt'ad'o. Oft'e li'a'j poem'o'j en'ten'as en eg'e mal'mult'a'j vort'o'j tut'a'n mond'o'n. La konciz'ec'o, jam el'prov'it'a en Celakant'o'j, en Saturn'o evident'e traf'as ankaŭ la gust'o'n de la hispan'leg'ant'o'j.

Interes'a est'us detal'a kompar'o inter la du ese'o'j, kiu'j akompan'as la poem'ar'o'j'n. Tiu de Nerv'i rilat'as al la poezi'o kaj tra ĝi al la hom'o Camacho. Tiu de Neves voj'as invers'e: pli lern'ej'ec'e li pri'trakt'as la hom'o'n kaj li'a'n verk'o'list'o'n, pli atent'as la sent'o'j'n ol la produkt'o'n, pli rakont'as viv'o'n ol analiz'as sent'o'j'n. Ambaŭ ese'o'j adekvat'e komplet'ig'as la du verk'o'j'n kaj honor'as la bel'a'n el'don'o'n

Carlo MINNAJA

Jorge Camacho: Celakant'o'j. Eld. Ber'o, Rotterdam, 2004. 120 paĝ'o'j broŝur'it'a'j.

kaj

Jorge Camacho: Saturn'o. Eld. Ber'o, 2004. 142 paĝ'o'j broŝur'it'a'j.

Ŝtat'o-stat'o

Vizit'int'e la Demokrati'a'n Respublik'o'n Kongo (DRK), la belg'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j Karel de Gucht deklar'is: „Mi ne trov'is kapabl'a'j'n politik'ist'o'j'n en DRK, kaj ne est'as ŝtat'o tie.”

La koment'o'j est'ig'is diplomat'a'n incident'o'n inter DRK kaj Belgi'o, precip'e ĉar la ministr'o parol'is en Ruando, mal'nov'a mal'amik'o de DRK. Nur la al'ven'o de Louis Michel [luí miŝél], iam'a belg'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j, en Kinŝason iom mal'streĉ'is la situaci'o'n. Tamen en DRK oni komenc'is esplor'i la fon'o'n de la ministr'a'j koment'o'j.

Cert'e, post la sen'de'pend'iĝ'o de DRK, eks'a belg'a koloni'o, neniam okaz'is ver'a'j elekt'o'j. Prezid'ant'o Mobutu, diktator'o, kiu help'e de okcident'a'j interes'it'o'j re'ten'is si'a'n potenc'o'n 32 jar'o'j'n inter 1965 kaj 1997, est'is sekv'it'a de Laurent [lorá] Kabil'a, sub'ten'at'a de'nov'e de okcident'an'o'j kaj de la arme'o: Kabil'a est'is mister'e murd'it'a en 2001, kiam la land'o sufer'ad'is pro ribel'o kaj intern'a milit'o. Sekv'is li'a fil'o Joseph [ĵozéf] Kabil'a.

Ribel'int'a'j parti'o'j

Tiam okcident'an'o'j, sen la konsent'o de kong'an'o'j, organiz'is dialog'o'n inter la ribel'ant'o'j kaj la reg'ist'ar'o de Joseph Kabil'a. Rezult'o: tut'land'a reg'ist'ar'o kun unu prezid'ant'o, Joseph Kabil'a, kvar vic-prezid'ant'o'j (du el ribel'int'a'j parti'o'j, unu sub'ten'ant'o de Kabil'a kaj unu el opozici'a parti'o) kaj 44 ministr'o'j kaj 33 vic-ministr'o'j.

Lev'iĝ'as la demand'o, kio'n la konga popol'o pov'as esper'i sur'baz'e de reg'ist'ar'o tia, kun'met'it'a el mal'nov'a'j mal'amik'o'j. Kaj memor'ind'as, ke est'is precip'e okcident'an'o'j, kiu'j star'ig'is la reg'ist'ar'o'n. Pro tio ironi'as, ke okcident'a ministr'o, belg'o, riproĉ'is al DRK, ke tie ne est'as ŝtat'o.

Serge ZANDANDU NTOMONO ZOl'a/pg

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Serge Zandandu Ntomono Zola/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Kiu est'as Kabil'a?

En januar'o 2001 Joseph [ĵozéf] Kabil'a far'iĝ'is la prezid'ant'o de la Demokrati'a Respublik'o Kongo (DRK). Tamen ĝis maj'o 1997 kong'an'o'j ne sci'is, ke ili'a tiam'a prezid'ant'o, Laurent [lorá] Kabil'a, hav'as fil'o'n. En tiu ĉi jar'o Laurent nom'um'is si'a'n fil'o'n vic-stab'estr'o de la konga arme'o – kaj sam'temp'e aper'is oni'dir'o'j, ke la patr'in'o de Joseph est'as ruand'an'in'o.

Des pli ŝok'e est'is, do, kiam en 1998, kiam DRK milit'is kontraŭ Ruando, Ugando kaj Burundo, Joseph Kabil'a far'iĝ'is general'a stab'estr'o de la konga arme'o. Kong'an'o'j si'n demand'is, ĉu ver'e Joseph, kun ruanda patr'in'o, sukces'e milit'os kontraŭ Ruando.

En 2001 Joseph Kabil'a far'iĝ'is la prezid'ant'o post la murd'o de li'a patr'o Laurent. Gratul'is la nov'a'n prezid'ant'o'n okcident'a'j land'o'j, inkluziv'e de Belgi'o. Sed konsil'ant'o de la iam'a prezid'ant'o Mobutu, Honoré Ngbanda, argument'is el si'a ekzil'ej'o en Franci'o, ke Joseph fakt'e ne est'as la fil'o de Laurent. Ĉi tiu'n star'punkt'o'n sub'ten'is politik'a'j parti'o'j en DRK.

Tanzaniaj ge'patr'o'j

Kaj ĉi-jar'e, en februar'o, la belg'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j Karel de Gucht [ĥeĥt], dis'don'is en Kinŝaso dokument'o'j'n pri la biografi'o de Kabil'a. Laŭ tiu'j ĉi inform'o'j Joseph Kabil'a fakt'e nom'iĝ'as Hypolite Kanambe kaj est'as la fil'o de tanzaniaj ge'patr'o'j.

Kong'an'o'j si'n demand'as, kio kaŝ'iĝ'as mal'antaŭ la belg'a'j manovr'o'j – kaj apart'e rilat'e hom'o'n, al kiu ili help'is ven'i al la potenc'o. Laŭ an'o'j de la trib'o de Kabil'a, la katanganoj, la prezid'ant'o ja est'as la fil'o de Laurent: sub'ten'as ĉi tiu'n vid'punkt'o'n ankaŭ profesor'o Kabuya Lumuna kaj la belg'a ĵurnal'ist'in'o Colette Braeckman.

Eĉ se Kabil'a ne est'as kong'an'o, kial tio interes'as belg'o'j'n? Ĉu la belg'a reĝ'o Leopold'o la 2a est'is ver'e belg'o? Kaj ĉu DRK plu est'as belg'a koloni'o?

Serge ZANDANDU NTOMONO ZOl'a/pg

Raŭmo

Raŭmo kaj raŭm'ism'o est'as kon'at'a'j al esperant'ist'o'j, sed la ver'a fam'o de la ĉe'mar'a urb'o Raŭmo baz'iĝ'as ĉef'e sur la arkitektur'o de la mez'epok'a urb'o'centr'o. Ĝi okup'as 28 hektar'o'j'n kaj en'hav'as ĉirkaŭ 600 lign'o'dom'et'o'j'n en mal'nov'a nordi'a stil'o. Ĝis la komenc'o de la 19a jar'cent'o la urb'o'centr'o'n ĉirkaŭ'is dogan'mur'o.

La strat'o'j est'as mal'larĝ'a'j kaj ne'rekt'a'j. La grand'ec'o kaj form'o de la privat'a'j parcel'o'j kun dom'o'j vari'as, kaj mult'a'j el ili plu hav'as apud'e put'o'n, kel'o'n kaj ten'ej'o'n, kiu antaŭ'e serv'is kiel bov'in'ej'o.

En unu el la kvartal'o'j antaŭ'e loĝ'is ĉef'e mar'ist'o'j, ĉar Raŭmo est'as unu el la haven'o'j ĉe la Botni'a Golf'o de Balt'a Mar'o. Sur la fenestr'o'bret'o de la mar'ist'a dom'o pov'as star'i par'o da blu'blank'a'j porcelan'hund'et'o'j, atend'ant'a'j la re'ven'o'n de mar'ist'o. Per spegul'et'o, fiks'it'a al la mur'o, la mastr'in'o observ'is, kio okaz'as sur la strat'o, sen est'i vid'ebl'a de ekster'e. Alt'a'j pord'eg'o kaj lign'a bar'il'o ŝirm'as la kort'o'n, kie kresk'as siring'o'j, pelargoni'o'j kaj ali'a'j ornam'plant'o'j inter rok'et'o'j. Komfort'a benk'o aŭ seĝ'o'j kaj tabl'o sub arb'o invit'as trink'i kaf'o'n kaj ripoz'i dum post'tag'mez'a varm'o somer'a.

Unu el la preĝ'ej'o'j en Raŭmo est'as la preĝ'ej'o de la Sankt'a Kruc'o, konstru'it'a de francisk'an'o'j en la 15a jar'cent'o. Nun ĝi ne plu est'as katolik'a, malgraŭ tio statu'o de francisk'an'o plu star'as en la park'o. Pli mal'nov'a en la urb'o est'as preĝ'ej'o de la 14a jar'cent'o dediĉ'e al la Sankt'a Tri'unu'o. Ĝi ruin'iĝ'is sekv'e de incendi'o kaj rezult'e de tio nur kelk'a'j ŝton'o'j rest'as.

La last'a grand'a incendi'o en Raŭmo okaz'is en 1682, neni'ig'ant'e la plej mal'nov'a'j'n dom'o'j'n. Tial la pli'mult'o de la nun'a'j lign'o'dom'o'j divers'kolor'a'j est'as konstru'it'a'j en la nov'renesanc'a stil'o. Kvankam ili pov'as en'hav'i en'e modern'a'n komfort'o'n, la ekster'o'n oni ne rajt'as ŝanĝ'i. Kiam oni ripar'as kaj re'konstru'as, oni ĉiam uz'as tradici'a'j'n farb'o'j'n kaj material'o'j'n. Se oni dev'as mal'konstru'i tro kaduk'a'n lign'o'dom'o'n, oni konserv'as ĉiu'j'n part'o'j'n kaj aĵ'o'j'n por post'a uz'o en ripar'ot'a'j konstru'aĵ'o'j.

En 1991 Raŭmo est'is en'list'ig'it'a kiel mond'a kultur'hered'aĵ'o de Unesk'o kaj kiel model'o de mal'nov'a nordi'a lign'o'konstru'ad'o. Ĉiu'somer'e raŭm'an'o'j organiz'as punt'o'semajn'o'n omaĝ'e al la el'star'a tradici'o de punt'o'farad'o. En la pas'int'ec'o eĉ knab'o'j dev'is lern'i tiu'n art'o'n!

Nun la tut'a urb'o hav'as 37 000 loĝ'ant'o'j'n. Ekonomi'e en Raŭmo grav'as industri'o: produkt'ad'o de paper'o, teks'aĵ'o'j, ŝip'o'j, konstru'material'o'j, el'far'aĵ'o'j el lign'o, metal'o kaj led'o.

La dialekt'o de Raŭmo preskaŭ ne'kompren'ebl'as al finn'o'j el ali'a'j region'o'j. Ĝi fam'as pro anekdot'o'j, kanzon'o'j, sam'kiel pro novel'o'j kaj roman'o'j de lok'a verk'ist'o Hjalmar Nortamo. La ret'paĝ'o de la turism'a ofic'ej'o de Raŭmo leg'ebl'as ankaŭ en la Esperant'o: www.rauma.fi/esperant'o.

SALIKO

Ekonomi'a kresk'o daŭr'os

En mart'o la Ŝtat'a Konsil'ant'ar'o de Ĉini'o en Pekino raport'is al gazet'ar'a rond'o pri si'a labor'o. Rilat'e al la est'ont'a dis'volv'iĝ'o de la ekonomi'o, ĝi prognoz'is, ke de 2006 ĝis 2010 la ĉin'a ekonomi'o plu rapid'e kresk'os je ĉirkaŭ 8 % jar'e. Dum la jar'o'j 2010 ĝis 2020 la kresk'o iĝ'os mal'pli rapid'a kaj redukt'iĝ'os ĝis sub 7 %.

Laŭ la raport'o kvar ĉef'a'j faktor'o'j sub'ten'os la kresk'o'n:
1) Ĉini'o posed'as kompar'e grand'a'n kaj fort'a'n baz'o'n pri material'o'j kaj teknologi'o'j kaj fundament'e venk'is la kapital'mank'o'n.
2) La ĉin'a industri'a struktur'o jam tra'pas'is grand'a'n ŝanĝ'iĝ'o'n. En la inter'naci'a merkat'o ĝi'a konkurenc'a pov'o grand'paŝ'e pli'alt'iĝ'as.
3) La en'land'a merkat'o est'as tre vast'a kaj en ĝi est'as kaŝ'it'a grand'a latent'a fort'o por plu kresk'i.
4) La sistem'a re'form'iĝ'o de Ĉini'o est'as sen'ĉes'e pli'profund'iĝ'ant'a, kaj pro tio la medi'o por invest'ad'o sen'dub'e plu pli'bon'iĝ'os.

Invest'o'j el ekster'land'o mal'grand'a'j

La raport'o ankaŭ menci'is, ke, kvankam kompar'e kun 2003 en 2004 la invest'o'sum'o el ekster'land'o iom pli'mult'iĝ'is, ĝi tamen rest'is je mal'alt'a nivel'o. En 2003 la rekt'a invest'o de Uson'o en Ĉini'o est'is nur 0,7 % de ĝi'a tut'a invest'o en ekster'land'o. Dum la sam'a period'o 3,4 % de la uson'a'j ekster'land'a'j invest'o'j ir'is al Meksiko kaj 1,2 % al Brazilo. El la invest'o'j de la ĉef'a'j membr'o'ŝtat'o'j de Eŭrop'a Uni'o, kiel Briti'o, Germanio, Franci'o kaj Italio, nur 0,2 ĝis 1,5 % ir'is al Ĉini'o.

Ĉin'a kresk'o util'as al ĉiu'j

Ma Kai, an'o de la Ŝtat'a Konsil'ant'ar'o, deklar'is ankaŭ, ke la dis'volv'iĝ'o de la ĉin'a ekonomi'o kred'ebl'e vigl'ig'os la mond'a'n ekonomi'o'n. Ek'de la 1980aj jar'o'j la komerc'a import'ad'o de Ĉini'o ĉiu'jar'e mez'nombr'e pli'iĝ'is je pli ol 15 %. Ĉini'o iĝ'is la tri'a plej grav'a import'ant'o de la mond'o.

MU Binghua

Konstraŭsocia ŝtat'a buĝet'o

Dum jam du jar'o'j Demokrati'a Respublik'o Kongo (DRK) mal'fru'e fiks'as la tut'land'a'n buĝet'o'n. Nur en mart'o 2005 la buĝet'o por la kur'ant'a jar'o est'is aprob'it'a. Sed kia buĝet'o?

Laŭ la parlament'an'o'j tiu buĝet'o est'as kontraŭ'soci'a, ĉar la popol'a'j problem'o'j est'as neglekt'it'a'j. La ver'a'j problem'o'j, kiu'j sufer'ig'as la land'o'n, est'as la salajr'o'j de la ŝtat'ofic'ist'o'j, la san'o, la eduk'ad'o, la elekt'o'j ktp. La plej grand'a part'o de la buĝet'o est'as por re'pag'i la ŝuld'o'j'n al Inter'naci'a Mon'a Fondus'o (IMF) kaj zorg'i pri la an'o'j de la reg'ist'ar'o. Ankaŭ en 2004 la parlament'an'o'j kritik'is la buĝet'o'n, sed ili ĝi'n sensanĝe aprob'is.

Dum 2004 en DRK est'is mult'a'j strik'o'j: tiu'j de ŝtat'ofic'ist'o'j, kurac'ist'o'j, juĝ'ist'o'j, universitat'a'j instru'ist'o'j ktp. Ĉiu'j pet'is la alt'ig'o'n de si'a salajr'o. Kiel en 2004, la buĝet'o de 2005 ating'as preskaŭ du miliard'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j. Kio'n ĝi signif'as kompar'e al la grand'ec'o kaj la riĉ'ec'o de la land'o? La plej grand'a part'o, 58 %, origin'as el la prunt'o'j de okcident'a'j land'o'j.

Laŭ la politik'o de IMF, reg'ist'ar'o kiu insist'e pet'as help'o'n dev'as neglekt'i la bezon'o'j'n de la popol'o, precip'e la salajr'o'j'n de la ŝtat'ofic'ist'o'j. Tia politik'o kresk'ig'as la korupt'o'n, la mal'san'o'j'n kaj sub'nutr'ad'o'n. Fin'fin'e la mon'o, kiu'n la ŝtat'o pov'us kolekt'i, ir'as en la poŝ'o'j'n de la ŝtat'ofic'ist'o'j, kiu'j mon'o'n kolekt'as.

Serge ZANDANDU NTOMONO ZOl'a

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Serge Zandandu Ntomono Zola el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Student'o'j stud'ad'as

En mart'o okaz'is kurs'fin'a ceremoni'o en la universitat'o, kie mi dum ok jar'o'j labor'is. Mi decid'is ĉe'est'i la ceremoni'o'n por gratul'i mi'a'j'n student'o'j'n kaj adiaŭ'i. Post'e mi renkont'is kelk'a'j'n mi'a'j'n eks'a'j'n student'o'j'n kaj demand'is ili'n, kio'n ili far'os. Fraŭl'in'o A rest'os hejm'e pro famili'a afer'o kaj lern'ad'os por iu cel'o. Fraŭl'in'o B vizit'os du-jar'a'n lern'ej'o'n por far'iĝ'i dent-higien'ist'o. Fraŭl'o C por tri jar'o'j en'ir'os la bon'fart'a'n fak'o'n de si'a universitat'o. Fraŭl'in'o Ĉ en'ir'os universitat'o'n por ge'fleg'ist'o'j. Fraŭl'in'o D labor'os kiel instru'ist'o. Fraŭl'in'o E en'ir'os du-jar'a'n super'a'n kurs'o'n por io ne'klar'a.

Surpriz'is mi'n, ke nur unu el ses student'o'j labor'os. Kvin iĝ'os de'nov'e student'o'j sub'ten'at'a'j de si'a'j ge'patr'o'j. Jamada Masahiro, profesor'o de la Universitat'o de Tokio, analiz'as la nun'a'n soci'o'n jen'e: Ĝis 1995 daŭr'is soci'o, en kiu mult'a'j sent'is, ke ili aparten'as al la mez'a klas'o kaj ke ili pov'as ten'i si'a'n viv'nivel'o'n, sekv'ant'e la pavim'it'a'n voj'o'n, sed en la 1990aj jar'o'j la reg'ist'ar'o en'konduk'is re'form'o'j'n en la labor'merkat'o kaj en la struktur'o de dung'ad'o laŭ la uson'a strategi'o. Tio ebl'ig'u al plur'naci'a'j entrepren'o'j ag'i facil'e en Japani'o. Kompani'o'j komenc'is „re'struktur'i”, eŭfemism'o por mal'dung'i labor'ist'o'j'n. La rezult'o est'is mal'mult'iĝ'o de regul'a'j labor'ist'o'j kaj mult'iĝ'o de ne'regul'a'j labor'ist'o'j. Proporci'o de sen'labor'ec'o kresk'is de mal'pli ol 1 % ĝis 4-5 %.

Laŭ enket'o pri la est'ont'ec'o inter mil jun'ul'o'j, 14 % opini'as, ke ili far'iĝ'os pli riĉ'a'j, kaj 41 %, ke ili far'iĝ'os mal'pli riĉ'a'j. Ili al'front'as nov'a'j'n cirkonstanc'o'j'n, kiu'j'n antaŭ'a'j jun'ul'o'j neniam spert'is. Tiu'j, kiu'j parazit'as ĉe si'a'j mez'klas'a'j ge'patr'o'j, ankoraŭ pens'as, ke ili aparten'as al la mez'a klas'o, sed tio est'as iluzi'o. Post 10 ĝis 20 jar'o'j, kiam ili'a'j ge'patr'o'j mort'os, rest'os mult'a'j mez'aĝ'ul'o'j sen stabil'a labor'lok'o.

Viv'cirkl'o romp'it'a

Jun'ul'o'j est'as eg'e mal'trankvil'a'j pri si'a est'ont'ec'o. Laŭ ali'a enket'o en 2004, 57,3 % de la jun'ul'o'j sent'as mal'trankvil'o'n en si'a ĉiu'tag'a viv'o. Kaŭz'o'j est'as student'iĝ'o, dung'iĝ'o kaj edz'iĝ'o. Mal'antaŭ ili'a mal'trankvil'o est'as romp'iĝ'o de la tradici'a viv'cirkl'o, laŭ kiu ĝis ĉirkaŭ 1990 jun'ul'o'j eduk'iĝ'is sen'zorg'e por fin'i la stud'ad'o'n, ek'labor'i kaj sen'de'pend'iĝ'i en la soci'o.

En la 1980aj jar'o'j instru'ist'o'j de mez'lern'ej'o'j (por 15- ĝis 17-jar'ul'o'j) est'is tre okup'it'a'j akcept'i varb'ist'o'j'n el kompani'o'j. Tiam mank'is labor'ist'o'j, tiel ke lern'ant'o'j pov'is elekt'i kompani'o'n preskaŭ laŭ si'a vol'o. Ili ne sent'is si'n mal'trankvil'a'j. Tiu'j, kiu'j student'iĝ'is, hav'is pli'a'n avantaĝ'o'n en la elekt'o de labor'lok'o. En kompani'o'j jun'ul'o'j est'is tre valor'a'j fort'o'j, do super'ul'o'j zorg'e eduk'is ili'n kaj post kelk'a'j jar'o'j propon'is al ili edz(in)iĝ'i. Tiam kompani'o'j preskaŭ neniam mal'dung'is labor'ist'o'j'n, do ĉiu'j pov'is labor'i sen tim'o de mal'dung'o. Kompani'o'j est'as kvazaŭ famili'o'j, konsist'ant'a'j el ge'patr'o'j (prezid'ant'o kaj estr'ar'an'o'j) kaj ge'fil'o'j (labor'ist'o'j). Labor'ist'o'j kred'is, ke ili pov'os labor'i en „si'a” kompani'o ĝis emerit'iĝ'o.

Nun tiu cirkl'o est'as romp'it'a. Ni'a soci'o ne garanti'as labor'lok'o'j'n por jun'ul'o'j, kaj kompani'o'j ne vol'as aŭ ne pov'as el'spez'i mon'o'n kaj temp'o'n por eduk'i ili'n. La jun'ul'o'j, al kiu'j mank'as kapabl'o kaj spert'o, baldaŭ iĝ'as lac'a'j kaj for'las'as la kompani'o'n. Kompani'o'j mem ne est'as tiel fort'a'j, kiel antaŭ'e, do oni ne pov'as de'pend'i de tiu'j, ofer'ant'e si'a'n tut'a'n viv'o'n. Kompani'o'j jam ne est'as hejm'o'j, sed kvazaŭ batal'ej'o'j. Jun'ul'o'j antaŭ'vid'as tiom mult'a'j'n obstakl'o'j'n kaj mal'facil'aĵ'o'j'n, ke ili tim'ig'it'e prokrast'as si'a'n debut'o'n en la soci'o kaj rest'as en si'a nun'a agrabl'a viv'o kiel student'o. Dum'e kresk'as diferenc'o'j inter en'spez'o'j, kaj la venk'it'o'j perd'as ŝanc'o'j'n pri eduk'ad'o, dung'iĝ'o ktp. Mult'a'j ne plu sent'as, ke ili aparten'as al la mez'a klas'o. En tia'j cirkonstanc'o'j jun'ul'o'j perd'as si'a'n voj'o'n sen'esper'e kaj sen'kontraŭ'batal'e, ne kompren'ant'e, kio okaz'as nun kaj kiu okaz'ig'is tio'n.

HOr'i Jasuo

Mens'o san'a en korp'o nud'a

Natur'ism'o kiel mov'ad'o komenc'iĝ'is proksim'um'e antaŭ unu jar'cent'o en Germanio. Pli fru'e okaz'is de temp'o al temp'o nud'ban'ad'o en divers'a'j land'o'j, kiam moral'ec'o est'is moder'ig'it'a kaj si'n'ten'o'j pri la nud'a korp'o ne tiom streĉ'it'a'j. Eĉ la original'a'j Olimpik'a'j Lud'o'j est'is okaz'ig'it'a'j nud'e. Sed pro nov'a'j reg'ant'o'j, kaj special'e pro fanatik'a'j religi'a'j grup'o'j, nud'a ban'ad'o iom post iom mal'aper'is.

En Germanio, tamen, komenc'e de la 20a jar'cent'o, kelk'a'j pren'is nud'korp'a'n kultur'o'n al organiz'it'a nivel'o, emfaz'ant'e san'a'n mens'o'n en san'a korp'o. Aer'a ban'ad'o, gimnastik'o, aerobik'a danc'ad'o kaj naĝ'ad'o est'is nud'e far'it'a'j. Evolu'is tiu'rilat'e klub'o'j kaj asoci'o'j. Mez'e de la jar'cent'o praktik'iĝ'is natur'ism'o en mult'a'j land'o'j, ne nur en Eŭrop'o sed ankaŭ en Nord'a Amerik'o, Aŭstrali'o kaj Nov-Zelando. Je la fin'o de la jar'cent'o natur'ism'o ating'is jam la tri'a'n mond'o'n.

La interes'o pri natur'ism'o daŭr'e kresk'as. Apenaŭ kred'ebl'as, ekzempl'e, ke en Hispanio, la hejm'o de la iam'a inkvizici'o, trov'ebl'as mult'a'j t.n. nud'ism'a'j plaĝ'o'j kaj feri'ej'o'j – sam'e en Italio, Meksiko, Domingo, Antiloj kaj Brazilo. Organiz'iĝ'as nud'a'j kroz'ad'o'j sur Mediterane'o kaj Karib'a Mar'o.

Vest'aĵ'o'j

Kvankam oni ankoraŭ emfaz'as la san'a'n aspekt'o'n de natur'ism'o, mult'a'j nud'naĝ'ant'o'j, nud'ist'o'j kaj natur'ist'o'j simpl'e vol'as nud'e – kaj mal'streĉ'e – amuz'iĝ'i kaj distr'iĝ'i. Kre'iĝ'as tiel soci'a egal'ec'o: kiam oni est'as nud'a, neni'u pov'as impon'i, port'ant'e mult'e'kost'a'j'n vest'aĵ'o'j'n. Ĉiu est'as nur hom'o. Iu'j pli bon'e korp'e konserv'iĝ'as ol ali'a'j; iu'j est'as pli sun'brun'ig'it'a'j; iu'j pli atlet'a'j – sed ĉiu'j est'as kun'ul'o'j natur'ist'a'j. Mult'a'j est'as ne'fum'ant'o'j; iu'j vegetar'an'o'j; iu'j alkohol-abstin'ul'o'j: si'n'ten'o'j tia'j tamen ne dis'ig'as natur'ist'o'j'n.

Plej grav'e, natur'ist'o'j akcept'as, ke la nud'a'j korp'o'j de la ali'ul'o'j est'as natur'a'j kaj bon'a'j. Krom'e est'as argument'it'e, ke hom'o'j est'as kre'it'a'j laŭ la bild'o de Di'o: hom'o'j nud'e en'ir'as la mond'o'n laŭ di'a vol'o. Kaj natur'ist'o'j atent'ig'as, ke ĉiu'j er'o'j de la hom'a korp'o egal'e neces'as por funkci'i kiel hom'o'j. Ekzist'as nur du spec'o'j de hom'o'j: vir'a kaj vir'in'a; kaj prefer'e oni kon'u kaj akcept'u ambaŭ. Tial natur'ist'o'j normal'e hav'as san'a'n interes'o'n pri, kaj respekt'o'n por, la ali'a seks'o, sam'e mult'e kiel ne-natur'ist'o'j, se ne pli.

Religi'o'j

Natur'ist'o'j de'ven'as de ĉi'a'j profesi'o'j, ĉiu'j ras'o'j kaj naci'o'j; kaj ili aper'as en ĉiu'j grand'ec'o'j kaj form'o'j. Tre mal'mult'a'j aparten'as al tiu'j religi'o'j, kiu'j sub'prem'as vir'in'o'j'n kaj far'ig'as ili'n mov'ebl'a'j posed'aĵ'o'j aŭ du'a'klas'a'j civit'an'o'j. Sam'e mal'mult'as inter natur'ist'o'j fanatik'a'j, fundament'ist'a'j sekt'an'o'j. Plej'part'e natur'ist'o'j est'as bon'e eduk'it'a'j, pli ol averaĝ'e inteligent'a'j, kaj est'as societ'em'a'j kaj amik'em'a'j.

Mult'a'j naci'a'j natur'ist'a'j asoci'o'j el'don'as membr'o-bulten'o'j'n kaj period'aĵ'o'j'n, kaj ekzist'as en la mond'o ses aŭ sep pli grand'skal'a'j komerc'a'j natur'ist'a'j revu'o'j. En la pas'int'ec'o est'is pli, sed konkurenc'o flank'e de seks'e eksplic'it'a'j revu'o'j for'pas'ig'is la plej'part'o'n de la natur'ist'a'j el'don'aĵ'o'j. Eĉ en land'o'j, kie pornografi'a'j revu'o'j est'is toler'at'a'j, leĝ'o'j mal'ebl'ig'is distribu'ad'o'n kaj do vend'ad'o'n de natur'ist'a'j revu'o'j: tio bankrot'ig'is ankoraŭ pli da natur'ist'a'j el'don'ist'o'j.

Antaŭ'vid'ebl'as nun, pro la ekspansi'o de la nud'a viv'o en klub'o'j kaj feri'ej'o'j ĉirkaŭ la mond'o, ke aper'os pli da natur'ist'a'j el'don'aĵ'o'j. Natur'ist'a Viv'o, organ'o de Inter'naci'a Natur'ist'a Organiz'o Esperant'ist'a (INOE), est'as la sol'a, kiu uz'as ekskluziv'e la inter'naci'a'n lingv'o'n.

Leif HEILBERG

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Leif Heilberg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Lingv'a egal'ec'o en inter'naci'a'j rilat'o'j

Iu'tag'e dum la 81a Universal'a Kongres'o en Prago, mi hazard'e trov'iĝ'is en mal'pli okup'it'a etaĝ'o en la kongres'ej'o. En iom apart'ig'it'a angul'o, for de la amas'o da bru'a'j bunt'a'j kongres'an'o'j, mi vid'is grup'o'n da sinjor'o'j en sobr'a'j, bon'e tajlor'it'a'j komplet'o'j, kiu'j kun'e parol'is en divers'a'j lingv'o'j. Unu, kiu konversaci'is kun ili est'is kon'at'a diplomat'o, sed la ali'a'j'n mi ne re'kon'is. Post'e mi konstat'is, ke la evident'e eminent'a'j sinjor'o'j est'is reprezent'ant'o'j de reg'ist'ar'a'j instanc'o'j kaj ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j, invit'it'a'j part'o'pren'i en tiel nom'at'a „1a Nitobe-Simpozi'o”. Kvankam mi unu'e ne tut'e klar'e sci'is, pri kio tem'is, baldaŭ ni ĉiu'j est'is inform'it'a'j pri ĝi'a signif'o.

La 3a Nitobe-Simpozi'o okaz'is dum la 89a Universal'a Kongres'o de Esperant'o en Pekino. Part'o'pren'is en tiu simpozi'o 11 kontribu'ant'o'j, nom'e Renat'o Corsetti, la prezid'ant'o de Universal'a Esperant'o-Asoci'o, kiu far'is la mal'ferm'a'j'n koment'o'j'n; Humphrey Tonkin, universitat'a profesor'o pri human'ist'ik'o (tem'o: „Lingv'a egal'ec'o en inter'naci'a'j rilat'o'j”); Kobayashi Tsukasa, japan'a psikiatr'o kaj verk'ist'o („La lingv'a problem'o en Lig'o de Naci'o'j”); Yang Guang de la Ŝtat'a Lingv'a Komision'o de Ĉini'o („La cel'o kaj stat'o de la hom'a civilizaci'o”); Michael Cwik de la Eŭrop'a Komision'o („Princip'o'j por komunik'ad'o en'e de mult'lingv'a komun'um'o”); Su Jinzhi, esplor'ant'o ĉe la Institut'o de Aplik'at'a Lingv'ist'ik'o de la ĉin'a ministr'ej'o pri eduk'ad'o („Lingv'a egal'ec'o sur la fon'o de lingv'a divers'ec'o”); Noel Muylle, direktor'o en la Interpret'ist'a Serv'o ĉe la Eŭrop'a Komision'o; Li'u Haitao, profesor'o de la Komunik'ad'a Universitat'o de Ĉini'o („Lingv'a egal'ec'o en inter'naci'a'j rilat'o'j: la rol'o de Ĉini'o”); Miyoshi Etsuo de la Mond'a Federal'ist'a Mov'ad'o („Kun'lig'u Esperant'o'n al la Mond'a Federal'ist'a Mov'ad'o”); s-in'o Kimiko Schwerin, reprezent'ant'o de la Bahaa Inter'naci'a Komun'um'o („La bahaa vid'punkt'o pri mond'a'j lingv'a'j problem'o'j”) kaj Le'e Chong-Yeong, vic-prezid'ant'o de UEA („Al nov'a inter'naci'a lingv'a ord'o”).

En si'a antaŭ'parol'o Le'e Chong-Yeong, kun'ord'ig'ant'o de la Nitobe-Simpozi'o kaj kun'redaktor'o de la Akt'o'j, klar'ig'as la de'ven'o'n de la nom'o kaj la cel'o'n de tiu event'o. En la jar'o 1921 d-ro Nitobe Inazô, asist'a ĝeneral'a sekretari'o de la Lig'o de Naci'o'j, part'o'pren'is la 13an Universal'a'n Kongres'o'n de Esperant'o en Prago kiel oficial'a reprezent'ant'o de la Lig'o. Post'e li sub'met'is raport'o'n al la ĝeneral'a sekretari'o de la Lig'o, titol'it'a'n „Esperant'o kaj la lingv'a demand'o ĉe Lig'o de Naci'o'j”. En la konklud'o de si'a raport'o li skrib'as: „La asert'o, ke la mond'a evolu'o est'as mal'help'at'a de lingv'a'j bar'o'j, ne est'as simpl'a banal'aĵ'o. Ĝi est'as sever'a minac'o al la pac'o ... Lig'o de Naci'o'j dev'as demand'i: Ĉu inter'naci'a lingv'o ebl'as? Se ĝi ebl'as, kiom praktik'a ĝi est'as? Se ĝi est'as sufiĉ'e praktik'a, ĉu ĝi est'as sub'ten'ind'a? Se jes, kio'n Lig'o de Naci'o'j dev'as far'i?”

Post long'a diskut'o la Lig'o ne akcept'is la raport'o'n kaj decid'is ne plu okup'iĝ'i pri la demand'o de inter'naci'a lingv'o. La franc'a deleg'it'o, kvankam privat'e simpati'ant'a al Esperant'o, dev'is obe'i la ordon'o'n de la ministr'o pri publik'a instru'ad'o en Franci'o kaj kontraŭ'star'i la raport'o'n.

Malgraŭ la fakt'o, ke Uson'o ne al'iĝ'is al la Lig'o de Naci'o'j, ĝi'a influ'o post la unu'a mond'milit'o pli kaj pli grand'iĝ'is en la tut'a mond'o, do, ironi'e, la mal'ced'em'o de Franci'o pri lingv'a politik'o mal'ferm'is la pord'o'n al la hodiaŭ'a super'reg'ad'o de la angl'a, aŭ, pli ĝust'e, la uson'angl'a. Ie mi leg'is, ke dum'temp'e, antaŭ la ŝanĝ'o de oficial'a politik'o rilat'e al Esperant'o dum la reg'ad'o de Ceauşescu, la reg'ist'ar'a'j instanc'o'j en Rumani'o est'is favor'a'j al la zamenhofa lingv'o, supoz'ant'e, ke apog'o de plan'lingv'o, kies vort'ar'o est'as precip'e de latin'a kaj latin'id'a de'ven'o, est'os avantaĝ'a al la status'o de la ruman'a.

Oni pov'us argument'i, ke la rifuz'o de Franci'o adopt'i simil'a'n si'n'ten'o'n ne mal'mult'e kontribu'is al la bedaŭr'ind'a perd'o de prestiĝ'o kaj influ'o, kiu'n konstant'e sufer'as la franc'a – lingv'o, kiu ĝis la komenc'o de la du'dek'a jar'cent'o est'is rigard'at'a kiel super'a port'il'o kaj esprim'o de la eŭrop'a kultur'o kaj civilizaci'o.

Re'ven'ant'e al la tem'o de la akt'o'j de la 3a Nitobe-Simpozi'o, tiu'j est'as el'don'it'a'j en tri lingv'o'j, nom'e Esperant'o, angl'a kaj ĉin'a. Ŝajn'as ĝeneral'e kontent'ig'a'j la traduk'o'j esperant'e'n kaj angl'e'n. (Mi ne kompetent'as pri la ĉin'a'j tekst'o'j.) Tamen, mi trov'is grand'a'n diferenc'o'n inter la esperant'a vort'ig'o en la kontribu'aĵ'o de Miyoshi Etsuo kaj tiu de la (supoz'ebl'e original'a) angl'a. Post la fraz'o: „Se daŭr'os kiel nun, la tut'a mond'o iĝ'os angl'e'parol'ant'a” la kontribu'ant'o daŭr'ig'as (laŭ la angl'a tekst'o): „La tri'a mond'milit'o pov'os okaz'i antaŭ tio, kaj ĝi ver'ŝajn'e est'os inter angl'e'parol'ant'a'j land'o'j kaj ali'a'j land'o'j, kie la angl'a ne est'as vast'e uz'at'a.” La esperant'a versi'o (ebl'e pro motiv'o de diplomat'ec'o) est'as esprim'it'a mult'e pli mal'fort'e: „Tio cert'e kaŭz'os fort'a'j'n politik'a'j'n problem'o'j'n inter angl'e'parol'ant'a'j land'o'j kaj la ceter'a'j land'o'j.” Mi demand'as mi'n, ĉu tem'as pri ia redakt'a aŭ traduk'ist'a cenzur'o? Ĉu ebl'as?

Ĉi tie mank'as spac'o por far'i resum'o'n de ĉiu'j preleg'o'j, sed mi don'as kelk'a'j'n rimark'ind'a'j'n cit'aĵ'o'j'n, jen'e:

„La problem'o kuŝ'as en tio, ke lingv'a egal'ec'o ŝajn'as al mult'a'j hom'o'j logik'a kontraŭ'dir'o. Lingv'o'j, laŭ tiu'j hom'o'j, est'as arm'il'o'j en konkurenc'o inter la naci'o'j: pro tio, ke ili est'as lig'it'a'j al difin'it'a'j region'o'j, difin'it'a'j ŝtat'o'j, kaj parol'at'a'j de difin'it'a'j hom'o'j en difin'it'a'j medi'o'j; ili est'as esprim'iĝ'o'j de tiu'j hom'o'j, neniel kapabl'a'j (laŭ tiu'j skeptik'ul'o'j) kre'i egal'ec'o'n inter hom'o'j – kiu'j ja esprim'as si'n divers'manier'e ... Kaj se oni difin'as la fenomen'o'n lingv'o laŭ difin'o'j geografi'a'j kaj politik'a'j, tiam lingv'o sen geografi'a baz'o, sen politik'a ident'iĝ'o, est'as simpl'e ne'ebl'a. Sekv'e, Esperant'o ne ekzist'as. Kaj sekv'e (por el'dir'i la absurd'a'n versi'o'n de tia argument'o) la esperant'ist'o'j el'trov'is manier'o'n lingv'e komunik'iĝ'i sen uz'i lingv'o'n! ... Se oni de'ir'as de la princip'o, ke la sol'a'j ver'a'j lingv'o'j en la mond'o est'as tiu'j lig'it'a'j al ŝtat'o'j, oni ne'evit'ebl'e mal'ferm'as si'n al situaci'o, en kiu la divers'a'j naci'a'j lingv'o'j inter'kubut'um'as por amas'ig'i al si influ'o'n. La ekonomi'e plej fort'a'j (ne kultur'e plej fort'a'j: la franc'o'j ĉiam mis'gvid'is si'n mem pri tiu punkt'o) hav'as pli grand'a'n ŝanc'o'n de sukces'o – kaj ju pli divid'it'a la opozici'o al tiu hegemoni'o, des pli facil'e ĝi antaŭ'e'n'ir'as.” (Tonkin, paĝ'o'j 33, 34)

„Ĉini'o est'as la ĝust'a land'o por labor'i por nov'a inter'naci'a egal'ec'o”. (Tonkin, p. 38)

„Kiel de'ir'i de la nun'a hegemoni'a situaci'o ...? ... Person'e, mi est'as konvink'it'a, ke la sol'a manier'o est'as forĝ'i alianc'o'j'n inter tiu'j, kies lingv'o'j est'as diskriminaci'at'a'j ... por insist'i pri nov'a, revoluci'e simpl'a solv'o, nom'e la inter'naci'a lingv'o Esperant'o.” (Tonkin, p. 39)

„Nun'temp'e la histori'o de la mond'o atest'as, kia est'as la situaci'o de la franc'a lingv'o. Baldaŭ la sort'o de la angl'a lingv'o sekv'os tiu'n de la franc'a.” (Kobayashi, p. 42)

„Fakt'e, la mal'aper'o de ajn'a lingv'o est'as damaĝ'o al la hom'a civilizaci'o.” (Yang, p. 44)

„Lern'i ĝi'n [Esperant'o'n] mal'util'as al neni'u lingv'o.” (Su, p. 59)

„... La plej grav'a detru'a problem'o est'as, ke la etn'a lingv'o est'as lingv'o'vor'a (aŭ kanibal'ec'a) ... Baldaŭ naci'a lingv'o est'os parol'at'a nur en la hejm'o kaj kaf'ej'o! Tio est'as simptom'o de la komenc'o de mort'o de la naci'a lingv'o. Eĉ la ‚angl'a’ lingv'o est'as vor'at'a de la uson-angl'a lingv'o.” (Le'e, p. 85)

„Ironi'e, la ver'a lingv'a problem'o en Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j kaj Eŭrop'a Uni'o kuŝ'as ne en la mank'o de inter'kompren'o inter naci'a'j delegaci'o'j pro mal'sam'a'j lingv'o'j, sed en la efik'a komun'lingv'iĝ'ad'o de la angl'a lingv'o.” (Le'e, p.86)

„La nun'temp'a'j lingv'a'j problem'o'j rilat'e al lingv'a'j rajt'o'j kaj hom'a'j rajt'o'j, hav'as tri aspekt'o'j'n: lingv'a ne'komunik'ebl'o, lingv'a mal'just'ec'o, kaj lingv'a kanibal'ec'o.” (Le'e, p. 87)

Plej frap'a est'is la konstat'o, ke la ĉin'a – lingv'o de la plej mult'nombr'a naci'o en la mond'o, do la lingv'o kun la plej grand'a kvant'o da parol'ant'o'j – trov'as si'n en'danĝer'ig'at'a de la angl'a. Kurioz'e, kvankam la ĉin'o'j re'kon'as ĉi tiu'n fakt'o'n, la ĉin'a'j aŭtoritat'o'j ĉie instig'as kaj financ'as la lern'ad'o'n de la angl'a. Sam'temp'e ili vol'as intern'e kaj ekster'land'e dis'vast'ig'i la han'a'n lingv'o'n, kaj fort'ig'i la prestiĝ'o'n, influ'o'n kaj ekonomi'a'n stat'o'n de Ĉini'o en la mond'o. Tiu'j du flank'o'j de la lingv'a kaj ekster'land'a politik'o de Ĉini'o ŝajn'as kontraŭ'dir'a'j kaj kontraŭ'efik'a'j.

En la antaŭ'last'a aline'o de si'a kontribu'aĵ'o Le'e Chong-Yeong asert'as: „Ĉini'o est'as prestiĝ'a konstant'a membr'o de la preskaŭ ĉio'pov'a Konsili'o de Sekur'ec'o de UN, kaj la ĉin'a lingv'o est'as unu el la ses privilegi'it'a'j lingv'o'j. Sed la ĉin'a est'as mult'e pli minac'at'a ol la kvin ali'a'j lingv'o'j pro la prolifer'ad'o de la angl'a. Se la ĉin'a delegaci'o lev'os la lingv'a'n problem'o'n en inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j, ĉiu'j aŭskult'os kaj ĉiu'j land'o'j inkluziv'e de la land'o'j de la kvin ali'a'j oficial'a'j lingv'o'j de UN, sub'ten'os la ĉin'a'n propon'o'n, escept'e de la angl'a'lingv'a'j land'o'j. La propon'o mem jam est'os la komenc'o de la konstru'ad'o de la nov'a inter'naci'a lingv'a ord'o, kaj la ĉin'a reg'ist'ar'o pov'os lud'i gvid'a'n rol'o'n dum mult'a'j ven'ont'a'j jar'o'j en la teren'o de la nov'a mond'a lingv'a ord'o, kaj preskaŭ ĉiu'j lingv'e mal'fort'a'j land'o'j sub'ten'os ĝi'n. Ni anticip'as, ke la plej grand'a land'o de la mond'o lud'os gvid'a'n rol'o'n, kaj ke tio est'os grav'a faktor'o por inter'naci'a amik'ec'o kaj pac'o.”

Oni pov'as esper'i nur, ke li prav'as. Esper'ig'a, tamen, est'as la fakt'o, ke ĉi tiu'j akt'o'j est'as leg'ebl'a'j ne nur en Esperant'o kaj la angl'a, sed ankaŭ en la lingv'o plej parol'at'a (kvankam ankoraŭ ne la plej dis'vast'ig'it'a) en la mond'o.

Konklud'o: Grav'a dokument'o rekomend'ind'a al ĉiu'j inter'naci'a'j, reg'ist'ar'a'j kaj ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j.

Garbhan MAcAOIDH

Le'e Chong-Yeong kaj Li'u Haitao, redaktor'o'j: Al nov'a inter'naci'a lingv'a ord'o / Towards a New International Language Order. Akt'o'j de la 3a Nitobe-Simpozi'o de Inter'naci'a'j Organiz'aĵ'o'j. Eld. Universal'a Esperant'o-Asoci'o, Roterdam'o, 2004. 239 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN: 92 9017 085 9.

Paradoks'a libr'et'o da paradoks'a'j rakont'et'o'j

Est'as mal'facil'e taks'i ĉi tiu'n libr'et'o'n. Ĝi est'as verk'it'a laŭ la sistem'o de la revu'o Kontakt'o, t.e., je la nivel'o de „tre facil'a” lingv'aĵ'o kun klar'ig'o de la vort'o'j „mal'facil'a'j” post ĉiu rakont'et'o. Sed tio ne for'ten'u leg'em'ul'o'j'n, ĉar, efektiv'e, neni'u el la rakont'o'j hav'as i'a'n ne'kutim'a'n lingv'a'n karakter'o'n. Kaj pri la vort'o'klar'ig'o'j post ĉiu rakont'o, nu, ju pli oni ignor'as ili'n, des pli bon'e por la leg'ant'o, ĉar ili oft'e est'as tre konfuz'a'j, kaj preskaŭ egal'e oft'e, mal'facil'e kompren'ebl'a'j. Sed tia est'as la Kontakt'o-sistem'o.

La libr'et'o konsist'as el sep paradoks'a'j rakont'et'o'j. Kelk'a'j el ili est'as mal'facil'e kompren'ebl'a'j, almenaŭ por mi. Ili'a paradoks'ec'o est'as tiom grand'a, ke mi mal'traf'as la senc'o'n. Ver'ŝajn'e, ali'a'j leg'ant'o'j ĝu'os tiu'j'n, sed est'os perpleks'a'j pri ali'a'j. Ĉi tiu'j ne est'as rakont'o'j por tia'j komenc'ant'o'j, kiu'j el'ĉerp'as si'a'n cerb'o'pov'o'n, pen'ant'e kompren'i la vort'o'j'n aŭ la gramatik'o'n. Tut'e mal'e, oni bezon'as tre grand'a'n cerb'um'ad'o'n por kompren'i la rakont'o'j'n, jam kompren'int'e la vort'o'j'n kaj la vort'uz'ad'o'n.

Mi suspekt'as, ke am'ant'o'j de kruc'vort'a'j enigm'o'j plej alt'e taks'os la rakont'o'j'n, ĉar iom da „mal'rekt'a pens'ad'o” neces'as. Ĉiu'okaz'e, almenaŭ ĉiu „progres'int'o”, ver'ŝajn'e, trov'os almenaŭ unu rakont'et'o'n, kiu ver'e plaĉ'as kaj pri'pens'ind'as.

La libr'et'o mem montr'as du paradoks'o'j'n. Unu est'as, ke la mal'par'a'j paĝ'numer'o'j trov'iĝ'as sur la mal'dekstr'a'j paĝ'o'j, kaj la par'a'j paĝ'numer'o'j sur la dekstr'a'j paĝ'o'j. La du'a est'as la titol'o mem. Kial 13 oktobr'o 1582? Nu, la aŭtor'o klar'ig'as tio'n jam sur la du'a (aŭ ĉu tri'a?) antaŭ'paĝ'o, kaj mi ne dezir'as rivel'i ĉi tie la solv'o'n de tiu enigm'o. Cerb'um'ad'u pri ĝi mult'e ... Ĝi est'as ebl'e la plej grand'a paradoks'o en la tut'a verk'o.

Tre simpl'aspekt'a verk'et'o, mal'elegant'a sed klar'e pres'it'a. Mi rekomend'as, kaj paradoks'e ankaŭ mal'rekomend'as, ĝi'n. Prov'u mem por decid'i.

Donald BROADRIBB

Luiz Portella: 13 oktobr'o 1582. Eld. Torixoréu Libr'o'j, Port'o Alegr'e (Brazilo), 2003. 26 paĝ'o'j vinkt'it'a'j. Neni'u ISBN indik'it'a.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Scienc'fikci'a roman'o tre interes'kapt'a

Ĉi tiu scienc'fikci'a detektiv'ec'a roman'o preskaŭ tuj kapt'as la leg'ant'o'n. Ni komenc'as per la ek'al'ven'o de Maksim. Ni sekv'as li'n sur 304 paĝ'o'j, kaj iom post iom ni sci'iĝ'as (kun li), ke neni'o est'as tia, kia ĝi ŝajn'as. Iom post iom ni lern'as i'o'n nov'a'n, ke ni'a'j antaŭ'a'j supoz'o'j est'is erar'a'j, sed ke nun ni sci'as la ver'o'n. Sed kiam tio est'as okaz'int'a dek'o'n da foj'o'j, ni komenc'as dub'et'i, kaj ŝajn'e ankaŭ Maksim dub'et'as. Kaj la klimaks'o de la rakont'o, kiu'n ni trov'as nur en la kelk'a'j last'a'j paĝ'o'j, de'nov'e renvers'as ni'a'j'n supoz'at'a'j'n sci'o'j'n. Tre lert'e.

Nu, Maksim, kiu kred'as est'i ven'int'a el ali'a mond'o, trov'as si'n en soci'o, kiu est'as mal'facil'e kompren'ebl'a. Ke ĝi est'as diktator'e reg'at'a, ŝajn'as cert'e; ke neni'u kred'as, ke Maksim ven'is el ali'a mond'o, est'as cert'e. Ke ĉiu'j person'o'j en la soci'o kondut'as preskaŭ ident'e, est'as cert'e. Ke antaŭ ne'long'e okaz'is atom'bomb'a milit'ad'o, est'as cert'e. Ke rest'as mult'a radi'ad'o, est'as cert'e. Ke tiu'n specif'a'n soci'o'n minac'as plur'a'j tre potenc'a'j ŝtat'o'j najbar'a'j, est'as cert'e. Ke nur sistem'o de tre evident'a'j defend'o'tur'o'j, ĉirkaŭ'ant'a la land'o'n, de'ten'as la mal'amik'o'j'n, est'as cert'e. Ke Maksim est'as ekster'ordinar'e fort'a, pov'as cert'a'grad'e rezist'i kugl'o'j'n kaj radioaktiv'ec'o'n kaj rapid'eg'e lern'as, est'as cert'e. Ke en la land'o mem ekzist'as spion'o'j kaj perfid'ul'o'j, est'as cert'e. Ke li dev'as kontraŭ'batal'i ili'n, est'as cert'e. Ke post'e neces'as part'o'pren'i en perfid'ul'a grup'o, est'as cert'e. Aŭ ĉu? Ne ĉio cert'a efektiv'e est'as cert'a.

Est'as grav'e ne tro detal'um'i la en'hav'o'n, ĉar tio pov'us mal'kaŝ'i la kor'o'n de la intrig'o, kiu'n Maksim mem nur last'a'moment'e ek'kon'as. Nu, inter'departement'a'j burokrat'ism'a'j konfuz'o'j ja okaz'as, ne'grav'e kie en la univers'o oni est'as ... Ĉu sufiĉ'e por vek'i vi'a'n sci'vol'o'n? Esper'ebl'e, jes.

La rakont'o flu'as bon'e. Iom amuz'as, ke la vort'o „la” plej'part'e mank'as, kaj kiam ĝi ja aper'as, plej oft'e ĝi est'as mis'uz'at'a. Pli bon'us, se la traduk'int'o plen'e rezign'us pri tiu vort'o, laŭ la iam'a konsil'o de Zamenhof. Escept'e de tio, mi ne pov'as riproĉ'i la traduk'o'n. La el'don'aĵ'o, kvankam la paĝ'o'j est'as glu'it'a'j, est'as tre fortik'a. Oni bezon'as bon'a'j'n okul'o'j'n por leg'i la liter'o'j'n, sed mi supoz'as, ke por evit'i tro grand'a'n volum'o'n, neces'is iom dens'e pres'i.

Donald BROADRIBB

Arkadi'j kaj Bor'is Strugackij: La loĝ'at'a insul'o. Eld. Impet'o, Moskvo, 2005. 304 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 5-7161-0122-4.

Kler'o kaj klar'o delekt'os la leg'ant'o'n

Ni'a komun'a lingv'o, la bel'a Esperant'o, ne glor'a kaj fier'a, „nur orf'a, sen'potenc'a, sen'fort'a, sen'matur'a, / sven'em'a kaj sen'help'a kaj – ebl'e – sen'esper'a”, feliĉ'e, sukces'is log'i kelk'a'j'n bon'eg'a'j'n lingv'ist'o'j'n kaj filolog'o'j'n jam de si'a nask'iĝ'o. Menci'ind'as la nom'o'j de Atanasov, Auld, Blank'e, Fiedler, Golden, Kalocsay, Manders, Mattos, Pennacchietti, Pir'o'n, Pokrovskij, Saussure, Vilborg, Waringhien, Wells, Wennergren, Wüster kaj Zamenhof mem, ebl'e la plej klar'vid'a kaj intu'a.

André Cherpillod komplet'ig'as tiu'n list'o'n: li est'as la plej labor'em'a el ĉiu'j, verk'is dek'o'j'n da lingv'ist'ik'a'j libr'o'j kaj broŝur'o'j pri Esperant'o, la franc'a kaj ali'a'j lingv'o'j – gall'a, ĉin'a, volapuk'a, akad'a – kaj krom'e ĉio li'a'plum'a el'radi'as simpati'o'n: se foj'e vi'n atak'as gal'a humor'o, leg'u, ekzempl'e, la ne'ripet'ebl'a'n en'konduk'o'n al Ne'piv'a'j vort'o'j kaj vi rid'os plen'pulm'e. Kvalit'o bon'a ne bezon'as admon'o'n kaj do nov'a'n libr'o'n de Cherpillod mi aĉet'us blind'e, ĉar li ad'e pruv'is si'n kompetent'eg'a. Jen ĉi-sub'e kelk'a'j el li'a'j plej kon'at'a'j verk'o'j.

En La aglutin'a'j lingv'o'j kaj Esperant'o (1988, 24 paĝ'o'j), la aŭtor'o klar'ig'as la diferenc'o'n inter la tri klasik'a'j lingv'o-famili'o'j laŭ morfologi'a vid'punkt'o – fleksi'a'j aŭ fand'a'j, aglutin'a'j kaj izol'a'j – kaj tuj kompar'as Esperant'o'n kun la tri tip'o'j, konklud'ant'e, ke ĝi aparten'as al la tip'o aglutin'a, tamen kun mult'a'j trajt'o'j de la ali'a'j du famili'o'j.

Vort'konsist'o, vort'farad'o, vort'analiz'o, vort'ord'o (1996, 56 p.) perfekt'e sintez'as la esperant'a'n vort'farad'o'n, oft'a'n ŝton'o'n de fal'puŝ'iĝ'o por komenc'ant'o'j.

Ne'piv'a'j vort'o'j (1988, 182 p.) est'as util'eg'a vort'ar'o kun 6800 kap'vort'o'j ne aper'ant'a'j en la Piv de 1970.

Mil ekzot'a'j vort'o'j (1992, 122 p.) pri'lum'as etim'o'j'n de 1250 vort'o'j ne hind'eŭrop'a'j (el la arab'a, hebre'a, japan'a, persa, sanskrit'a, hindia, malaj'a, turk'a, ĉin'a, amerik'a'j lingv'o'j ktp). Ver'e frand'ind'a libr'o, kiu larĝ'e kompens'as la leg'ad'o'n.

Kaj fin'e la juvel'eg'o de Cherpillod, nom'e la 500-paĝ'a Konciz'a etim'ologi'a vort'ar'o de Esperant'o (2003), verk'o iel komplement'ant'a la 666-paĝ'a'n kvin'volum'a'n Etim'ologi'a vort'ar'o de Esperant'o de Vilborg (1989, 1991, 1993, 1995 kaj 2001). La ĉef'a diferenc'o inter ambaŭ libr'o'j est'as, ke Vilborg lim'ig'as si'n je la oficial'a'j vort'o'j kaj detal'e rakont'as ties histori'o'n (font'lingv'o'j, pra'esperant'a'j form'o'j, dat'o de la unu'a aper'o, traduk'o'j al ali'a'j plan'lingv'o'j – Id'o, Occidental, Interlingua); dum Cherpillod trans'ir'as tiu'n kadr'o'n kaj ating'as 15 000 kap'vort'o'j'n; kaj krom'e al'don'iĝ'as la plezur'o mal'kovr'i la delic'a'j'n ornam'aĵ'o'j'n de li'a vort'ar'o: alfabet'o'j kaj silab'ar'o'j, verb'o-sistem'o'j de kelk'a'j idiom'o'j, fonetik'a'j ŝanĝ'o'j, skrib'manier'o'j tra la mond'o, ton'o'j, ideogram'o'j kaj ali'a'j kurioz'aĵ'o'j.

Hodiaŭ Cherpillod re'e konker'as ni'a'n kor'o'n kaj ni'a'n kap'o'n per impon'e solid'a filologi'a verk'o, Lingv'a'j babil'aĵ'o'j, frukt'o de li'a mult'jar'a pens'ad'o pri gramatik'a'j aŭ ĝeneral'e lingv'a'j flank'o'j de Esperant'o. Jen 43 artikol'o'j divers'e long'a'j – kutim'e po tri aŭ kvar paĝ'o'j –, kiu'j parol'as i.a. pri etim'ologi'o, leksik'o, homonim'ec'o, interpunkci'o, verb'o-tens'o'j, trop'o'j, super'sign'o'j, land'nom'o'j, neolog'ism'o'j, evolu'o, refleksiv'o, rekt'a objekt'o, transitiv'ec'o, vort'ord'o, vir'in'a'j nom'o'j kaj eĉ pri seks'o en Esperant'o ... Al'don'e, fin'e trov'iĝ'as 23 paĝ'o'j kun 16 artikol'et'o'j, kiu'j klar'ig'as kurioz'a'j'n etim'o'j'n (abrikot'o, aŭtobus'o, elefant'o, krokodil'i, oranĝ'o, ter'pom'o, vanil'o kaj ali'a'j).

La libr'o cel'as minimum'e progres'int'o'j'n, fakt'e spert'a'j'n uz'ant'o'j'n de Esperant'o, kvankam lern'em'a'j post'komenc'ant'o'j cert'e pov'us ĝu'i la last'a'n donac'o'n de Cherpillod. Detal'a recenz'o apenaŭ ebl'us, ĉar neces'us pri'koment'o de ĉiu pec'o; prefer'e ni foli'um'u ĝi'n kaj parol'u nur pri kelk'a'j ties er'o'j. Ni'a verk'ist'o inteligent'e kaj rapid'e analiz'as, dis'sekc'as, tra'lupe'as la problem'o'j'n, kaj post bon'eg'a argument'ad'o al'ven'as al ĉiam interes'a'j konklud'o'j, plej oft'e per kompar'o kun dek'o'j kaj dek'o'j da lingv'o'j – tia kompar'ad'o iĝ'as pli'a atut'o de la libr'o, jen en'konduk'et'o en plur'a'j'n lingv'o'j'n! Kompren'ebl'e la leg'ant'o ne nepr'e kaj ne ĉiam konsent'as, kaj foj'e Cherpillod montr'iĝ'as dur'kap'a, tamen feliĉ'e ne blind'a.

Li perfekt'e pruv'as en Kun'met'it'a'j verb'o'form'o'j, erar'ig'a mit'o, ke tia'j form'o'j ne ekzist'as en Esperant'o – ja oft'eg'a erar'o, eĉ de instru'ist'o'j. Etim'ologi'o ne est'as semantik'o avert'as est'ont'a'j'n vort'ar'ist'o'j'n kaj kompulsi'a'j'n leg'ant'o'j'n de la ese'o'j de Karolo Piĉ, ke origin'o de vort'o ne egal'as ties signif'o'n, sam'e kiel „traduk'i” ne signif'as „tra'konduk'i” ...

En Font'o'j de la esperant'a leksik'o la aŭtor'o kapt'as la okaz'o'n por kritik'i la fuŝ'a'n propagand'o'n de kelk'a'j esperant'ist'o'j, kaj tuj demonstr'as, ke mult'a'j esperant'a'j vort'o'j ne de'ven'as el unu lingv'o aŭ lingv'o-famili'o, sed est'as fakt'e inter'naci'a'j. La artikol'o Kondicional'o instru'e kompar'as la verb'o-sistem'o'n rus'a'n kun la esperant'a (ĝi'a paŭs'o) kaj don'as tre traf'a'j'n regul'o'j'n por uz'ad'o de kondicional'o en Esperant'o, kies resum'o jen'us: uz'u ĝi'n minimum'e.

Plu'e, Fin'aĵ'o'j: real'a nombr'o de la verb'a'j fin'aĵ'o'j en la etn'a'j lingv'o'j bon'eg'e dement'as la propagand'ism'a'n idiot'aĵ'o'n, ke la eŭrop'a'j lingv'o'j hav'as cent'o'j'n, eĉ mil'o'j'n da verb'o-fin'aĵ'o'j (2265 en la franc'a, 652 en la angl'a, 364 en la german'a, 157 en la rus'a, kaj nur 12 en Esperant'o). Cherpillod decid'is trankvil'e esplor'i la afer'o'n kaj far'is la efektiv'a'n sum'o'n: li pruv'as, ke la verb'o-fin'aĵ'o'j est'as 100 en la franc'a, 8 en la angl'a, 17 en la german'a kaj 51 en la rus'a... Cherpillod ŝerpijodas kaj kompren'ebl'e al'don'as la verb'o-fin'aĵ'o'j'n en volapuk'o (25) kaj en la ĉin'a (ĝust'e nul) – ebl'e facil'ec'o aŭ mal'facil'ec'o de lingv'o rilat'as ne nur al la nombr'o de verb'o-fin'aĵ'o'j.

En Plan'lingv'o'j ĉiu'tag'e parol'at'a'j la verk'ist'o mal'kaŝ'as por ni la est'ig'o'n, problem'o'j'n kaj solv'o'j'n de la nov'hebre'a aŭ la indonezia: interes'eg'a artikol'o. Ankaŭ interes'e flu'as Seks'o'j est'as tri, kvar, kvin ... pri la manier'o'j disting'i seks'o'n nul'a'n (de objekt'o'j kaj abstrakt'aĵ'o'j), seks'o'n ajn'a'n (ne neces'as preciz'ig'o) kaj seks'o'n komun'a'n (de grup'o'j ambaŭ'seks'a'j). La titol'o'n Gramatik'a karakter'o de la radik'o'j sekv'as klar'ig'o ver'e majstr'a, erudici'a, detal'a, tre instru'a: la plej bon'a resum'o, kiu'n ĝis nun mi leg'is pri la afer'o. Kaj sam'e dir'ebl'as pri Transitiv'ec'o, tikl'a afer'o, eg'e ind'a ese'o kun mult'eg'a'j ekzempl'o'j, kies kern'o'n ni pov'as ĉerp'i el la 144a paĝ'o: „Transitiv'ec'o kaj akuzativ'o est'as du apart'a'j mond'o'j”.

Propr'a'j nom'o'j tem'as pri geografi'a'j nom'o'j, hom'o-nom'o'j, nom'o'j de verk'o'j, fest'o'j, societ'o'j ktp, kun ili'a'j problem'o'j: ĉu esperant'ig'i aŭ ne, kiel trans'liter'ig'i, eventual'a traduk'o, eventual'a esperant'ig'o ... Mi apart'e ŝat'is la fin'a'n fraz'o'n: „Konklud'o: mank'e de definitiv'a regul'o, ĉiu ag'u laŭ si'a propr'a dezir'o”. Ĝeneral'e Cherpillod ne apart'e dogm'em'as, oft'e las'as pord'o'j'n mal'ferm'it'a'j ...

... Kvankam kompren'ebl'e li ne ĉiam montr'iĝ'as tiel mal'avar'a kaj prudent'a. Sur la ali'a pes'il-tas'o de la nun'a recenz'o, ni pren'u, ekzempl'e, la pec'o'n Artikol'o difin'a, ja el'ĉerp'a kaj tro regul-don'a pri uz'ad'o aŭ ne'uz'ad'o de la vort'et'o la, kiu tamen ŝajn'e forges'as la dir'o'n de Zamenhof: „en ni'a lingv'o la uz'ad'o de la artikol'o ne est'as dev'ig'a; sekv'e la plej bon'a manier'o de ag'ad'o est'as jen'a: uz'u la artikol'o'n tiam, kiam vi sci'as cert'e, ke ĝi'a uz'ad'o est'as neces'a kaj postulat'a de la logik'o, sed en ĉiu'j dub'a'j okaz'o'j tut'e ĝi'n ne uz'u” (Lingv'a'j Respond'o'j/83).

La mank'o'j'n de la long'a kaj inform'o-riĉ'a Land'nom'o'j, plej raci'a sistem'o ebl'e Cherpillod mem bon'e konsci'as: la aŭtor'o defend'as, ke la du'obl'a sistem'o nom'i land'o'j'n ne perfekt'as, tamen raci'e bon'as kaj prav'ig'ebl'as: mi rekt'e mal'konsent'as. Kiel sci'at'e, est'as du manier'o'j nom'i land'o'j'n en Esperant'o: jen oni el'tir'as la nom'o'n de land'o el ties popol'an'o'j (hispan'o/Hispanio, Hispan'uj'o); jen oni el'tir'as la nom'o'n de la popol'an'o'j el ties land'o (Kanado/kanad'an'o). En la unu'a kategori'o rang'as la „mal'nov'a'j” popol'o'j (Eŭrop'o, part'o de Azi'o, Egipt'uj'o kaj Etiop'uj'o), kaj en la du'a kategori'o sid'as la „nov'a'j” popol'o'j, nask'iĝ'int'a'j post la kre'ad'o de ŝtat'o (Amerik'o, Afrik'o, Oceani'o kaj part'o de Azi'o).

Jen divid'o ne nur arbitr'a kaj mal'just'a, sed ankaŭ paradoks'a – sufiĉ'as memor'i la fam'a'n ekzempl'o'n kore'o/Korei'o, Kore'uj'o, kvankam oficial'e dir'end'us Kore'o/kore'an'o. Nu, Cherpillod far'as kilo'metr'e long'a'j'n klar'ig'o'j'n kaj prav'ig'o'j'n por defend'i ĉi strang'a'n du'obl'a'n sistem'o'n; mi – kaj mult'a'j ali'a'j esperant'ist'o'j – prefer'us sistem'o'n por land'o'j sam'e simpl'a'n, kiel la sistem'o'n por urb'o'j: Pekino/pekin'an'o, Prago/prag'an'o, Lisbon'o/lisbonano, Budapeŝto/budapeŝt'an'o, Kiu-ajn-urb'o/kiu-ajn-urb'an'o. Bedaŭr'ind'e, ke la ĝis'nun'a dis'volv'iĝ'o de ni'a lingv'o al'las'as modif'ad'o'n aŭ elimin'ad'o'n nur tra la voj'o de natur'a evolu'o ...

En Krom'sign'o'j en la angl'a lingv'o, ni'a verk'ist'o rand'as obsed'iĝ'o'n kaj insist'as, ke ĉio est'as „objektiv'a'j fakt'o'j”. Li argument'as, ke en la angl'a ekzist'as ne mal'pli ol 224 vort'o'j kun krom'sign'o'j, ĉiam prunt'aĵ'o'j de ali'a'j lingv'o'j, sed – li plu'as – tio tut'e ne grav'as: grav'as nur, ke ili en'ir'is en la angl'a'n kaj pov'as okaz'i, ke oni dev'as ili'n tajp'i aŭ pres'i. Li fin'as dir'ant'e, ke li „konvink'os nur la jam-konvink'it'o'j'n. Koncern'e la ali'a'j'n, esper'o ne est'as. Kelk'a'j kontraŭ'dir'ant'o'j, leg'int'e tiu'n list'o'n, sku'et'is la kap'o'n mal'aprob'e kaj murmur'is obstin'e-azen'e: ‚tamen mi plu rigard'as la angl'a'n lingv'o'n, normal'e, sen'super'sign'a ...’”.

Nu, mi tuj dir'u, ke ankaŭ mi aparten'as al la obstin'e-azen'e-tend'ar'o, ĉar ja la angl'a normal'e sen'super'sign'as. Angl'a'lingv'a tekst'o, en kiu aper'us plur'a'j el tiu'j vort'o'j tut'e sen'super'sign'a'j, kred'ebl'e, ne ĝen'us la leg'ad'o'n. Ceter'e, neni'u el tiu'j 224 vort'o'j aper'us en list'o de la 1000 plej uz'at'a'j angl'a'j vort'o'j, dum apenaŭ ebl'us skrib'i eĉ mal'long'a'n leter'o'n en Esperant'o sen super'sign'o'j, kaj ankaŭ tio est'as objektiv'a fakt'o ... Krom'e, kial tiom da zorg'ad'o? Komput'il'o'j evident'e adapt'iĝ'os al ni'a'j super'sign'o'j, kiam la mend'ad'o sufiĉ'e kresk'os.

Fin'e, du ŝibolet'o'j de Cherpillod tra'kur'as la tut'a'n libr'o'n: „esperant'o'fon'o” – ebl'e prav'ig'ebl'a etim'ologi'e, tamen ne morfologi'e – anstataŭ „Esperant'o-parol'ant'o” kaj „uson-angl'a” anstataŭ „uson'a angl'a” aŭ tut'e simpl'e „angl'a”. Ĉu ni ek'parol'u pri la „aŭstrali-angl'a”? La „argentin-hispan'a”? La „kanad-franc'a”?

Ne mis'kompren'u ĉi last'a'j'n rimark'o'j'n: mi ŝat'eg'is la verk'o'n kaj varm'e ĝi'n rekomend'as, almenaŭ por zorg'em'a'j kaj perfekt'iĝ'em'a'j esperant'ist'o'j. Kiel kutim'e ĉe Cherpillod, kler'o kaj klar'o delekt'os la leg'ant'o'n.

Antonio VALÉN

André Cherpillod: Lingv'a'j babil'aĵ'o'j. Eld. La Blanchetière, Courgenard, 2005. 196 paĝ'o'j. ISBN 2-906134-65-1.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Ne nur intim'a'j tem'o'j

Trans'form'i la krud'material'o'n, liver'it'a'n de la viv'o, en art'o'n ne est'as, feliĉ'e, ekskluziv'aĵ'o de naci'lingv'a'j kultur'o'j. Se naci'lingv'a'j literatur'o'j ĝoj'as hav'i si'a'j'n Georg'e Bataille, Henry Miller kaj ali'a'j, la esperant'a pov'as fier'i pri, ekzempl'e, El'i Urbanová kaj Eugène de Zilah, malgraŭ la kvant'a'j kaj kvalit'a'j diferenc'o'j inter la menci'it'o'j. Diferenc'o'j, kiu'j'n est'us mal'just'e kompar'i.

Tamen, sam'e kiel la unu'a'j, la last'a'j ĉerp'is el la kompleks'a viv'o-ret'o la faden'o'j'n por ŝpin'i kelk'a'j'n el si'a'j verk'o'j, eĉ se ili ĉiu'j hav'as aŭ hav'is mal'sam'a'j'n motiv'o'j'n kaj literatur'a'j'n projekt'o'j'n. La rezult'o, ambaŭ'okaz'e, pov'as est'i polemik-vek'a (kia ver'e ĝi iu'foj'e est'is ĉe Bataille kaj Miller, unu'flank'e, kaj ĉe de Zilah kaj Urbanová, ali'flank'e), sed nepr'e intim'a.

Ĝust'e intim'ec'o est'as la objekt'o de Intim'a'j tem'o'j en la Esperant'o-beletr'o, kolekt'o de kontribu'o'j, prezent'it'a'j de ok aŭtor'o'j okaz'e de Inter'naci'a Esperant'o-Konferenc'o en Prago (2003). La verk'et'o, el'don'it'a de Kava-Pech, prezent'as en'hav'o'n ne tut'e koher'a'n kun la titol'o, se oni kompren'as „Esperant'o-beletr'o'n” kiel literatur'o'n, original'e verk'it'a'n en Esperant'o. Ja tie leg'ebl'as Gerrit Berveling pri intim'a'j rilat'o'j en la Bibli'o, Vlastimil Kočvara pri Karel Hynek Mácha, „spirit'a patr'o de la modern'a ĉeĥ'a poezi'o”, kaj Eugène de Zilah pri teror'o.

La unu'a kontribu'o de la belg'a verk'ist'o Christian Declerck titol'iĝ'as Intim'ec'o en beletr'o. Tem'as pri tekst'o, en kiu, saĝ'e vol'ant'e las'i flank'e la etern'a'n diskut'o'n pri difin'o de beletr'o, la aŭtor'o tamen skiz'as kelk'a'j'n konsider'o'j'n pri la rol'o de literatur'o („... far'i el hom'a'j viv'o'spert'o'j tut'aĵ'o'n kaj montr'i signif'o'j'n”). Li plu risk'as difin'o'n pri fikci'o, „ord'ig'it'a miks'o de real'aĵ'o'j, el'pens'it'a kombin'o, re'aranĝ'o pro literatur'a cel'o”, kaj atribu'as signif'o'n, en la kun'tekst'o de literatur'a'j tekst'o'j, al la vort'o „intim'a”, kiu ne nur – li tuj zorg'as sub'strek'i – pri'skrib'as aŭ pri'tem'as erotik'o'n. Lev'iĝ'as ankaŭ ali'a'j demand'o'j, kiel la jen'a: kiu(j) sent'um'o(j) efektiv'ig'as la plej fort'a'n intim'ec'o'n? Tamen, ebl'e pro mank'o de temp'o aŭ spac'o, tiu'j demand'o'j est'as preter'pas'e pri'trakt'it'a'j, kaj la ceter'o'n de la tekst'o konsist'ig'as nur list'ig'o kronologi'a de „intim'a'j” verk'o'j en Esperant'o.

Pli interes'a est'as li'a du'a kontribu'o Intim'a'j tem'o'j en fikci'o kaj biografi'o, en kiu inter'plekt'iĝ'as, inter'ali'e konsider'o'j pri karakteriz'aĵ'o'j de fikci'o, biografi'o kaj aŭtobiografi'o. Precip'e de tiu'j du last'a'j, la plej reprezent'a'j verk'o'j en tiu'j ĝenr'o'j, est'as tie menci'it'a'j. La galeri'o'n konsist'ig'as, kun divers'a'j grad'o'j de „intim'ec'o”, Hetajr'o danc'as (Urbanová), Neni'u ajn papili'o (Steele), la delikat'e kaj poezi'plen'e intim'a Ombr'o sur intern'a pejzaĝ'o (Štimec) kaj ali'a'j.

Declerck ne halt'as je tiu diskut'o kaj plu sekv'as si'a'n pad'o'n, sed ĉi-foj'e en ali'a direkt'o: recenz'ad'o kaj literatur'a analiz'ad'o. Ŝanĝ'iĝ'as la objekt'o, ne la titol'o.

Nun li pled'as por mal'pli da impresionism'o en recenz'ad'o kaj, sekv'e, pli da objektiv'ec'o, kio ebl'as per – ni dir'u – sistem'a analiz'o pri la koncern'a verk'o aŭ tekst'o. Tio implic'as stud'o'n pri la divers'a'j teknik'o'j kaj element'o'j, kiu'j rol'as kiel „material'o” en la produkt'ad'o de literatur'aĵ'o: ekzempl'e, rakont'o'perspektiv'o, tem'o ktp. Nur fin'e de la analiz'a voj'o ven'u la aprez'o far'e de la recenz'ant'o.

Lig'e kun tiu'j tem'o'j, Je'a'n-Luc Tortel pri'trakt'as la demand'o'n pri literatur'ec'o de aŭtobiografi'o'j per tekst'o, titol'it'a Ĉu aŭtobiografi'o'j est'as literatur'o? Kiel atend'ebl'e, la franc'a aŭtor'o respond'as sur'baz'e de kriteri'o'j stil'a'j, laŭ voj'o, sekv'it'a de plur'a'j literatur'a'j teori'ist'o'j. Ali'vort'e, por karakteriz'iĝ'i kiel literatur'aĵ'o, la verk'o est'u kolor'ig'it'a de mal'banal'a lingv'a kaj stil'a pri'labor'o, kiu, don'ant'e art'a'n aspekt'o'n al la tut'o, „las'as spur'o'n”. Laŭ la vort'o'j de Tortel mem, „la komunik'a parol'o skrib'as sur sabl'o, la beletr'a parol'o grifel'as sur marmor'o”.

La viv'o de El'i Urbanová rivel'iĝ'as en la mal'long'a plaĉ'e leg'ebl'a biografi'a skiz'o La viv'o kaj verk'ar'o de El'i Urbanová de Miroslav Malovec. Por tiu'j, kiu'j em'as gvat'i detal'o'j'n de ŝi'a interes'a viv'o kaj sam'temp'e ĝu'i bel'a'n art'ism'a'n aŭtobiografi'a'n roman'o'n, neces'as leg'i Hetajr'o danc'as, por kiu la supr'a kontribu'o taŭg'as kiel prelud'o.

Sekv'as mal'long'a tekst'o de Urbanová Ĉio'n kulp'as la vir'o'j, mal'grand'a omaĝ'o al la vir'o'j, kiu'j iel part'o'pren'is ŝi'a'n viv'o'n kiel edz'o'j aŭ el'don'ist'o'j, aŭ tut'simpl'e kiel re'kon'ant'o'j de ŝi'a grand'a valor'o kiel poet'in'o.

Ali'a vir'in'o, ĉe'est'ant'a en la verk'o, Maria But'a'n, riĉ'ig'as la en'hav'o'n per poezi'ec'a ese'o, titol'it'a La atend'o, riĉ'a de emoci'o'j. Tie la ruman'a aŭtor'in'o, post la komenc'a'j difin'o'j, esplor'as la fenomen'o'n „atend'ad'o” en kelk'a'j esperant'a'j literatur'aĵ'o'j.

El pagan'a mond'o la leg'ant'o pov'as tuj salt'i al la kontribu'o de ni'a erudici'a Gerrit Berveling, kiu, per Intim'a'j rilat'o'j en la Bibli'o, per'as al ni la intim'a'j'n rilat'o'j'n – aŭ ili'a'n mank'o'n – en kelk'a'j bibli'a'j tekst'o'j, sam'e kiel la lingv'a'j'n kamufl'aĵ'o'j'n, util'ig'it'a'j'n de la divers'a'j aŭtor'o'j por alud'i al tio, kio'n la pudor'o'j kaj mor'o'j de ili'a'j respektiv'a'j epok'o'j rigard'is kiel hont'ind'a'n aŭ mal'dec'a'n. Kiel pastor'o, verk'ist'o, traduk'ist'o el, inter'ali'e la latin'a, Berveling profund'e kon'as la mal'nov'eg'a'j'n libr'o'j'n, form'ant'a'j'n la Bibli'o'n. Ironi'e, en verk'o, pretend'ant'a pri'trakt'i „intim'a'j'n tem'o'j'n” en la esperant'a beletr'o, li ating'as la pint'o'n per kontribu'o ekster'tem'a.

Ankaŭ ekster'tem'a est'as ese'o de Eugène de Zilah Tri teror'o'j, re'produkt'it'a el la numer'o 108 de La Gazet'o. Kvankam de Zilah atent'ig'as ni'n pri tio, ke „probabl'e ekzist'as teror'o'j je ĉiu'j kolor'nuanc'o'j de la ĉiel'ark'o”, li parol'as pri tri spec'o'j de teror'o'j: la ruĝ'a (revoluci'a aŭ bandit'ism'a), la blank'a (administraci'a, ŝtat'a) kaj la nigr'a (star'ig'it'a de stult'a'j konven(so)ci'a'j leĝ'o'j, superstiĉ'o'j, religi'a'j mis'interpret'o'j). Ebl'e sen interes'o por la aĉet'int'o, mis'gvid'it'a de la libr'o'titol'o, ĉi tiu tekst'o montr'iĝ'as leg'ind'a en temp'o de teror'ism'a'j atenc'o'j kaj pri'teror'ism'a'j zorg'o'j.

En „intim'a” direkt'o star'as Kaj kiu prav'as ... de de Zilah, kompren'ebl'e ne li'a sam'nom'a last'a verk'o, sed tekst'o, verk'it'a en form'o de mem'intervju'o, formul'o, adopt'it'a de la aŭtor'o por klar'ig'i al la publik'o, kial li, daŭr'ig'ant'e si'a'n tradici'o'n, sen'pudor'e mal'kaŝ'as „mal'dec'a'j'n” detal'o'j'n de si'a viv'o en Kaj kiu prav'as ... Ebl'e en la okaz'o de de Zilah, la literatur'o sen'lim'a, sen'pudor'a, sen'mister'a hav'as la liber'ig'a'n kaj revoluci'a'n fort'o'n, kiu'n iu'j vid'as en psik'analiz'o. Nur el'sput'ant'e si'a'n gal'o'n kaj nud'ig'ant'e si'a'n anim'o'n, sen'konsider'e pri pudor'o'j afekt'it'a'j aŭ ne, „oni pov'as lukt'i kontraŭ la tim'o kiu pez'as sur hom'o'j de ni'a modern'a mond'o”.

Se la franc'a verk'ist'o Bataille verk'is por for'viŝ'i si'a'n nom'o'n kaj ne frenez'iĝ'i, de Zilah est'as pli ambici'a, ĉar li'a projekt'o star'as sur pli ampleks'a nivel'o. Ni ricev'as la impres'o'n, ke tem'as pri voĉ'o de profet'o en dezert'o: preter la demand'o, ĉu esperant'ist'o'j nun'temp'e pov'as aŭ vol'as i'o'n leg'i en Esperant'o, ni'a mikrokosm'a komun'um'o est'as tut'e sen'influ'a sur la ceter'o de la mond'o. Ĝi probabl'e ne aŭd'ig'os li'a'n voĉ'o'n ekster la lim'o'j de si'a propr'a abstrakt'a teritori'o. Tial de Zilah son'as tro optimism'e en la vort'ig'o de si'a'j motiv'o'j.

Kiel kutim'e ĉe Kava-Pech, la neglekt'it'a intern'a aspekt'o, malgraŭ la el'vok'iv'a'j ilustr'aĵ'o'j de Pavel Rak, mal'kongru'as kun la bel'a kovr'il'o. Preskaŭ tut'e mal'est'as gramatik'a'j erar'o'j, kaj, se oni ne em'as al profund'ec'o, Intim'a'j tem'o'j rest'as iom interes'a verk'o, pli distr'a, ol instru'a, kaj nur part'e „intim'a”.

Reinaldo Marcel'o FERREIRA

Petr Chrdle (red.): Intim'a'j tem'o'j en la Esperant'o-beletr'o. Eld. Kava-Pech, Prago, 2005. 103 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 80-8585-74-4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Reinaldo Marcel'o Ferreira el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Polv'o

Se vi loĝ'as en la nord'a hemisfer'o, ebl'e ankaŭ vi hav'is tiel sever'a'n vintr'o'n, kiel ni en Germanio. Ni spert'is ne'kutim'e long'a'n frost'period'o'n kun mult'eg'e da neĝ'o, ne dum la kutim'a'j vintr'a'j monat'o'j, sed precip'e de la fin'o de februar'o ĝis preskaŭ la fin'o de mart'o. Mi mir'is: ĉu ne daŭr'e fak'ul'o'j avert'as, ke ni'a klimat'o ad'e varm'iĝ'as? Ŝajn'as, ke la veter'o fajf'as pri fak'ul'o'j kaj kapric'as laŭ'vol'e. Oni dev'is abund'e ĵet'i sal'o'n kaj gruz'o'n sur trotuar'o'j'n kaj strat'o'j'n, por ke la trafik'o ne ŝtop'iĝ'u. Unu el la ne'atend'it'a'j sekv'o'j est'is, ke pro tiu amas'o da sal'o kaj gruz'o la aer'o en mult'a'j urb'o'j mal'bon'iĝ'is kaj trans'ir'is la lim'o'n por mikro'polv'o. Laŭ preskrib'o de Eŭrop'a Uni'o tiu'n lim'o'n oni rajt'as trans'ir'i maksimum'e dum 36 tag'o'j jar'e. Plur'a'j urb'eg'o'j ating'is tiu'n cifer'o'n jam en mart'o. Kaj nun ek'est'is la kutim'a disput'ad'o pri tio, kiu kulp'as, inter urb'estr'o'j, federaci'a'j land'o'j kaj la centr'a reg'ist'ar'o en Berlino, sed ankaŭ inter medi'protekt'ant'o'j kaj la aŭtomobil-industri'o. Ĉar plej grand'a'n part'o'n de tiu mal'san'ig'a mikro'polv'o (ĉiu'jar'e en Germanio mort'as plur'a'j dek'mil'o'j da hom'o'j pro ĝi) kaŭz'as dizel'o'j. Ili tre popular'iĝ'is last'a'temp'e pro la alt'prez'a benzin'o, tiel ke nun ne nur kamion'o'j kaj bus'o'j, sed ankaŭ tre mult'a'j person'aŭt'o'j hav'as dizel-motor'o'j'n.

Ekzist'as tre simpl'a rimed'o por redukt'i tiu'n polu'ad'o'n, kaŭz'at'a'n de dizel'o'j: fulg'o'filtr'il'o'j. Sed la german'a aŭt'o-industri'o rifuz'is en'konstru'i ili'n, asert'ant'e, ke oni pov'os solv'i la problem'o'n per pli bon'a'j motor'o'j. Ĉiu'okaz'e daŭr'os ankoraŭ jar'o'j'n, ĝis oni dispon'os pri tia'j. Kaj tio tut'e ne solv'us la problem'o'j'n de milion'o'j da mal'nov'a'j dizel-motor'o'j. Sed ankaŭ la reg'ist'o'j far'is neni'o'n por antaŭ'e'n'ig'i la afer'o'n; la federaci'a financ'ministr'o rifuz'as subvenci'i fulg'o'filtr'il'o'j'n per redukt'o de impost'o. Ali'a'j postul'as mal'permes'i al tia'j medi'polu'a'j aŭt'o'j vetur'i en urb'o'j'n – sed tio signif'us, ke vend'ej'o'j ne plu ricev'us var'o'j'n kaj konsum'ant'o'j ne plu pov'us aĉet'i aŭ eĉ ating'i si'a'j'n labor'lok'o'j'n.

Oni sci'as pri la problem'o de mult'a'j jar'o'j, sed ni'a'j grandioz'a'j politik'ist'o'j far'is evident'e neni'o'n. Ĉu ebl'e inter la mult'a'j stult'a'j hom'o'j ili est'as la plej stult'a'j?

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Ver'a hom'o

En 1980 mi akompan'is la nov'a'n pap'o'n Johano Paŭlo la 2a dum li'a unu'a vizit'o en Germanio. De'komenc'e mi konstat'is, ke li ver'e hav'as apart'a'n karism'o'n, kiu kapt'as kaj fascin'as la hom'o'j'n. Sed plej fort'e impres'is mi'n, kiam en la katedral'o de Osnabrück [osnabrík] li renkont'iĝ'is kun 200 blind'ul'o'j, surd'ul'o'j, mens'e handikap'it'o'j kaj hom'o'j en rul'seĝ'o'j. Mi hav'is la bon'ŝanc'o'n observ'i la scen'o'j'n en rekt'a apud'ec'o, tiel ke mi klar'e pov'is percept'i kares'a'j'n gest'o'j'n kaj konsol'a'j'n vort'o'j'n. Tiam mi kompren'is, ke jen est'as ver'a hom'o, varm'kor'a kaj human'a en plej nobl'a senc'o. Sen'dub'e, precip'e pro tiu ĉi trajt'o de si'a karakter'o tiu pap'o far'iĝ'is tiel popular'a kaj am'at'a de hom'o'j en la tut'a mond'o, ne nur de katolik'o'j.

Ĉe la fin'o de si'a viv'o la pap'o dum plur'jar'a sufer'ad'o pro la parkinson'a mal'san'o kaj ali'a'j san'problem'o'j, kiu'j'n li tut'e ne kaŝ'is, sed montr'is publik'e, est'is mem handikap'it'o. Li'a mesaĝ'o est'as de'nov'e: mal'san'o'j kaj sufer'o'j est'as grav'a part'o de la hom'a viv'o, kiu'n ni ne rajt'as neglekt'i aŭ eĉ ignor'i, mal'e: ankaŭ mal'san'ul'o'j hav'as hom'a'j'n rajt'o'j'n, kiu'j'n ni dev'as respekt'i.

Hom'a'j rajt'o'j

Est'is plur'a'j fund'a'j kaj firm'a'j konvink'o'j, kiu'j nutr'is krom'e li'a'n aŭtoritat'o'n. Apud li'a fort'a postul'o respekt'i hom'a'j'n rajt'o'j'n por ĉiu'j est'is precip'e li'a ard'a engaĝ'iĝ'o por pac'o. Kiam li kiel unu'a pap'o vizit'is komun'ism'a'n ŝtat'o'n, la hejm'a'n Pollandon, est'is li'a sen'kompromis'a defend'o de tiu'j hom'a'j rajt'o'j, kio sub'ten'is la liber'ig'a'j'n fort'o'j'n ĉirkaŭ la sindikat'o Solidar'ec'o, kiu kaŭz'is la kaduk'iĝ'o'n de komun'ism'o en Pollando kaj post'e en ali'a'j orient-eŭrop'a'j ŝtat'o'j. Ne mal'prav'e oni dir'is, ke ebl'e sen tiu pap'o ne aŭ ne tiel rapid'e mal'aper'us la komun'ism'a ĥimer'o.

Jes, est'as ver'e, ke probabl'e neni'u pap'o antaŭ li est'is tiel politik'a, kiel Johano Paŭlo la 2a. Li ne nur pled'is por pac'o, li ankaŭ ag'is konkret'e por ĝi. Ebl'e oni jam forges'is, ke dum la tiam'a Falk'land-milit'o li prov'is re'pac'ig'i la milit'ant'a'j'n ŝtat'o'j'n Argentinon kaj Briti'o'n. Sed cert'e ĉiu'j ankoraŭ memor'as, kiom obstin'e li kontraŭ'is al la nun'a Irak-milit'o, per ĉiu'j diplomati'a'j rimed'o'j, pri kiu'j dispon'as Vatikan'o kaj ĝi'a ĉef'o. „Milit'o ĉiam est'as mal'venk'o de la hom'ar'o”, est'is li'a krist'an'a avert'o. Sed ali'a krist'an'o, la uson'a prezid'ant'o Georg'e W. Bush [ĝorĝ dablju buŝ] spit'e al ĉiu'j apelaci'o'j de la pap'o kaj ali'a'j atak'is Irakon, kun la kon'at'a'j sekv'o'j. Ebl'e est'is la plej evident'a fiask'o de Johano Paŭlo la 2a, ke li ne sukces'is mal'help'i tiu'n mal'human'a'n buĉ'ad'o'n.

Ambigu'a bilanc'o

Sen'dub'e tiu grand'a pap'o hav'is mult'a'j'n merit'o'j'n: Li vast'e mal'ferm'is la katolik'a'n eklezi'o'n al la mond'o per pli ol 100 vojaĝ'o'j al ĉiu'j kontinent'o'j, per kiu'j li gajn'is la kor'o'j'n de la hom'o'j kaj instig'is mult'e. Li mal'ferm'is nov'a'j'n dialog'o'j'n kun ali'a'j religi'o'j, kiel unu'a pap'o vizit'is sinagog'o'n kaj moske'o'n. Li klar'e el'dir'is pardon'pet'o'j'n pri pek'o'j de la katolik'a eklezi'o ktp. ktp. Tia'j simbol'a'j gest'o'j kompren'ebl'e est'as grav'a'j, sed la bilanc'o de tiu pap'o, kiu ofic'is tre long'e (nur du ali'a'j pap'o'j reg'is pli mult'a'j'n jar'o'j'n), est'is tre ambigu'a, ĉar intern'e de la eklezi'o li rikolt'is mult'a'j'n kritik'o'j'n kaj rezist'o'j'n pro si'a'j tre'eg'e konservativ'a'j opini'o'j, kiu'j'n ne'katolik'o'j des mal'pli pov'is akcept'i.

La grandioz'a'j gest'o'j kontrast'is al stagn'ad'o en la ver'a ekumen'a dialog'o; ne'last'e la profund'a Maria-kult'o de la pol'a pap'o kaŭz'is hezit'o'j'n ĉe ali'a'j krist'an'a'j konfesi'o'j. Li'a'j rigor'a'j moral'a'j postul'o'j rilat'e al nask'o'regul'ad'o kaj abort'ig'o, li'a'j fort'a'j kondamn'o'j de sam'seks'em'o for'pel'is tre mult'a'j'n hom'o'j'n el la katolik'a eklezi'o. Post la entuziasm'o pri la 2a Vatikan'a Koncili'o sekv'is period'o de restrikt'o'j en mult'a'j kamp'o'j ĝis la rid'ind'a postul'o, ke knab'in'o'j ne rajt'as deĵor'i kiel mes'serv'ant'o'j. Rev'o'j'n, ke iam katolik'a'j pastr'o'j rajt'os edz'iĝ'i aŭ eĉ vir'in'o'j serv'i kiel sacerdot'o'j, oni dev'is en'tomb'ig'i komplet'e – por vir'in'o'j ne valid'as la hom'a'j rajt'o'j de Johano Paŭlo la 2a.

Mal'plen'iĝ'is preĝ'ej'o'j

Dum la reg'ad'o de tiu pap'o la katolik'a eklezi'o ne ver'e evolu'is, ne progres'is. Amas'e hom'o'j for'turn'is si'n de dogm'ec'a katolik'ism'o, preĝ'ej'o'j mal'plen'iĝ'is. Mank'as pastr'o'j kaj monaĥ'in'o'j. Jes, la jun'ul'ar'o am'is li'n kiel bon'kor'a'n av'ĉj'o'n kaj entuziasm'e aplaŭd'is al li dum festival'o'j kun la pap'o. Sed hejm'e ili ne engaĝ'iĝ'is por la eklezi'o kaj uz'is kondom'o'j'n spit'e al li'a mal'permes'o.

En la memor'o do precip'e rest'os, ke tiu pap'o est'is ver'a hom'o kun alt'a'j moral'a'j kvalit'o'j, idol'o de mond'o, en kiu vast'e mank'as tia'j human'a'j hero'o'j. Pri mort'int'o'j oni parol'u neni'o'n ali'a'n ol bon'a'n. Ver'em'o tamen postul'as ne silent'i pri prav'a'j kritik'o'j. Ne por riproĉ'i la hom'o'n, sed por disting'i inter li kaj li'a ofic'ad'o.

Stefan MAUL

Rav'a aŭ rub'a Ralph?

Kiam antaŭ unu jar'o dum la Pask'a Seminari'o Inter'naci'a mi unu'a'foj'e kon'at'iĝ'is kun Ralph Glomp kaj aŭd'is li'a'n koncert'o'n, mi est'is rav'it'a. Mi aŭd'is bel'a'n popular'a'n danc'muzik'o'n en perfekt'a Esperant'o ... Sed post la koncert'o montr'iĝ'is, ke ne ĉiu est'is tiel kontent'a. La koment'o'j vari'is inter „rav'a” kaj „rub'a”. I'o'n simil'a'n mi spert'is nun: unu recenz'ant'o de MONATO rifuz'is recenz'i la disk'o'j'n de Glomp. Nu, mi ne rifuz'is. Por mi li'a muzik'o est'as agrabl'a kaj post nur unu-du aŭskult'ad'o'j la kant'o'j jam fiks'iĝ'as en la memor'o kaj oni vol'e-ne'vol'e komenc'as kun'kant'i ili'n.

Ralph Glomp ĝis nun publik'ig'is tri disk'o'j'n en Esperant'o. Plej kon'at'a'j est'as li'a'j Ĵus per kares' ... kaj Nokt'o iĝ'as tag' ... sed en la ĝust'a sezon'o ankaŭ li'a Dum Krist'nask'a temp'o pov'as tre al'log'i. Ralph hav'as tre klar'a'n voĉ'o'n, kaj la en'hav'o de ĉiu'j kant'o'j est'as kompren'ebl'a sen akompan'a tekst'libr'et'o. Mi rekomend'us la disk'o'j'n ankaŭ al person'o'j, kiu'j ŝat'as latin-amerik'a'j'n kaj klasik'a'j'n stil'danc'o'j'n. Ili tie trov'os ĉaĉaĉaojn, samb'o'j'n, rapid'a'j'n kaj mal'rapid'a'j'n fokstrot'o'j'n ktp. Do rav'a aŭ rub'a Ralph? Aĉet'u la disk'o'j'n kaj decid'u mem!

Ralph Glomp: ... dum krist'nask'a temp'o. Eld. Nigr'a Kat'o, Hamburg'o. Kompakt'a disk'o kun 12 popular'a'j krist'nask'a'j kant'o'j.

Ralph Glomp: Ĵus per kares'. Eld. Nigr'a Kat'o, Hamburg'o. Kompakt'a disk'o kun 11 popular'a'j kant'o'j.

Ralph Glomp: Nokt'o iĝ'as tag'. Eld. Nigr'a Kat'o, Hamburg'o. Kompakt'a disk'o kun 11 popular'a'j kant'o'j.

Šiandien Lietuvoje bus debesuota

Ĉu vi sur'met'os sun'okul'vitr'o'j'n aŭ dik'a'n varm'a'n surtut'o'n, kiam dum la universal'a kongres'o en Vilniuso vi maten'e en la radi'o aŭd'os Šiandien Lietuvoje bus debesuota? Nu, tiu'j, kiu'j leg'is kaj iom stud'is la verk'o'n Litova Lingv'o per Esperant'o-okul'o'j de Marc Vand'e'n Bempt sci'os kiel vest'i si'n! Sed ili sci'os ankaŭ kiel salut'i en la litova, kiel kompren'i la plej grav'a'j'n indik'o'j'n en staci'dom'o'j, sur la strat'o ktp.

Vi trov'os en la verk'o en'konduk'o'n pri la situ'o de la litova lingv'o inter la ali'a'j hind-eŭrop'a'j lingv'o'j, artikol'o'n pri la prononc'o (akcent'o, intonaci'o, asimil'ad'o) kaj plur'a'j'n ĉapitr'o'j'n pri gramatik'o kaj leksik'o (hom'o'j, loĝ'ad'o, emoci'o'j, religi'o, scienc'o'j, butik'um'ad'o, naci'o'j kaj land'o'j ktp. ktp). La libr'o ne est'as kurs'o, sed en'hav'as unik'a'n kaj komplet'a'n super'rigard'o'n pri la litova lingv'o.

Ne'mal'hav'ebl'a libr'o se vi plan'as vizit'i Litovion! Sed ankaŭ se vi rest'os hejm'e, vi trov'os tie fascin'a'n super'rigard'o'n pri tiu ĉi lingv'o, kiu kun'e kun la prus'a kaj latv'a form'as la balt'a'n lingv'o'grup'o'n.

Paŭlo PEERAERTS

Marc Vand'e'n Bempt: Litova Lingv'o per Esperant'o-okul'o'j. Komun'a el'don'o de Flandr'a Esperant'o-Lig'o kaj Esperant'o 3000, Leuven, 2005. 184 paĝ'o'j kudr'e bind'it'a'j. ISBN 90-77066-15-2.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭlo Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Esperant'o Teanga Idirnáisiúnta

Esperant'o Teanga Idirnáisiúnta (La inter'naci'a lingv'o Esperant'o) – tio est'as la titol'o de nov'a ampleks'a plaĉ'aspekt'a inform'libr'o pri Esperant'o en la irlanda lingv'o, verk'it'a de Risteárd Ó Glaisne kaj el'don'it'a ĉe Coescéim en Irlando. La verk'o en 242 paĝ'o'j klar'ig'as pri la histori'o kaj nun'a stat'o de la Esperant'o-mov'ad'o kaj pri la lingv'o mem. La verk'o est'as akir'ebl'a kontraŭ 7,50 eŭr'o'j en irlandaj libr'o'vend'ej'o'j.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Katolik'a eklezi'o ne hav'as pastr'o'j'n

La episkop'o'j de Litovio asert'as, ke al la katolik'a eklezi'o mank'as pastr'o'j. Paroĥ'o'j kaj lern'ej'o'j, preĝ'grup'o'j kaj katolik'a'j societ'o'j, famili'a'j rond'et'o'j kaj pilgrim'a'j organiz'aĵ'o'j vol'as hav'i propr'a'n pastr'o'n, propr'a'n kapel'an'o'n, propr'a'n spirit'a'n patr'o'n. Tiu'cel'e ili turn'as si'n al la episkop'o'j.

La katolik'a'j diocez'estr'o'j kun bedaŭr'o konstat'as la situaci'o'n, en kiu ili oft'e dev'as ne'e re'ag'i al pet'o'j de demand'int'o'j. Mank'o de pastr'o'j est'as sent'ebl'a en ĉiu'j paroĥ'o'j, en ĉiu'j ag'ad'kamp'o'j de la eklezi'o.

La episkop'o'j konklud'as, ke tia'n situaci'o'n kaŭz'is histori'a'j cirkonstanc'o'j kaj negativ'a influ'o de la hodiaŭ'a soci'o. Tamen en Litovio dum ĉiu'j epok'o'j, spit'e de divers'a'j danĝer'o'j kaj mal'favor'o'j, jun'ul'o'j elekt'ad'is pastr'a'n voj'o'n kaj fidel'e serv'is al Di'o kaj popol'o. Dum la sovetia period'o la eklezi'o en Litovio est'is persekut'at'a. „Do neces'as preĝ'i al Di'o por ke la jun'ul'o'j pli aktiv'e decid'iĝ'u sekv'i Krist'o'n”, konstat'is la katolik'a diocez'estr'ar'o en si'a leter'o al la litovaj katolik'o'j.

En Litovio ĉirkaŭ 80 % de la loĝ'ant'o'j konsider'as si'n rom'katolik'o'j. En la jar'o 2004 en la land'o est'is 717 pastr'o'j, dum antaŭ la du'a mond'milit'o ili'a kvant'o super'is du mil'o'j'n. Nun la pastr'o'j est'as eduk'at'a'j en kvar seminari'o'j, en kiu'j pas'int'jar'e est'is 182 stud'ant'o'j.

Last

Tre danĝer'a Monat'o

Mi'n ig'is skrib'i ĉi tiu'n artikol'o'n recenz'o de Donald Broadribb Esperant'o en soclandoj (MONATO n-ro 12/2004) pri libr'o de Detlev Blank'e Esperant'o kaj social'ism'o? Pri la mov'ad'o sur la ali'a flank'o kaj al'don'a ĝust'ig'o ĉe la fin'o de la recenz'o: Not'o de la redaktor'o.

Ke ekzist'as bezon'o rilat'i al ĉi tiu tem'o, neni'a dub'o. Mem'kompren'ebl'e, ke la situaci'o en apart'a'j land'o'j de la popol-demokrati'a blok'o, kiel kutim'e oni nom'as ĉi tiu'j'n land'o'j'n, est'as afer'o grav'a.

Kler'a kaj si'n'don'a

Ni esperant'ist'o'j en Pollando ĉi-jar'e ne hav'as kaŭz'o'n ĝoj'e jubil'i. Tem'as pri tio, ke preciz'e antaŭ 20 jar'o'j, kiam ek'est'is la ebl'o, sur'fon'e de ĝeneral'a'j demokrati'ig'a'j procez'o'j mal'centraliz'i la mov'ad'o'n (kio signif'us de'monopol'iz'i ĝi'n, alt'ig'ant'e ĝi'a'n kler'ig'a'n kaj ide'a'n nivel'o'n) okaz'is puĉ'o kontraŭ kler'a kaj si'n'don'a estr'ar'o ag'ant'a sub la gvid'o de la prezid'ant'o de PEA, Jerzy Leyk, kiu de kelk'a'j jar'o'j ĝust'e gvid'is la mov'ad'o'n. Travestiante dir'aĵ'o'n de la pol'a verk'ist'in'o Zofia Nalkowska, oni pov'as dir'i, ke „esperant'ist'o'j al esperant'ist'o'j pret'ig'is ĉi-sort'o'n”, kompren'ebl'e help'e de la koncern'a administr'a instanc'o. Tio ne nur profund'e vund'is ar'o'n da si'n'don'a'j, ĉef'e jun'a'j ag'ant'o'j, sed ne mal'pli grav'e re'tir'is la mov'ad'o'n kaj kaŭz'is ties stagn'o'n, kies konsekvenc'o'j ĝis nun est'as fort'e sent'at'a'j.

Foli'um'ant'e material'o'n rilat'e tiu'n event'o'n mi trov'is du skrib'aĵ'o'j'n pri MONATO de la jar'o 1985, do el la temp'o de ĝi'a „infan'ec'o”. Jam tiam ĝi montr'iĝ'is tiom fort'a, ke ĝi en'danĝer'ig'is la pol'a'n politik'a'n sistem'o'n. Kaj la tut'a aventur'o pri MONATO lig'iĝ'as kun apart'a, por ne dir'i tro'eg'a, si'n'gard'em'o de kelk'a'j esperant'ist'o'j-sam'ide'an'o'j.

En'hav'o noc'iv'a

Tem'as pri tio, ke, long'e atend'ant'e la kvar'a'n numer'o'n de 1985, mi komenc'is supoz'i, ke iu leg'em'ul'o sur'voj'e el Antverpeno al Raszyn al'propr'ig'is al si mi'a'n ŝat'at'a'n revu'o'n. Nur post'e ven'is al mi'a kap'o la ide'o, ke ebl'e cenzur-instanc'o halt'ig'is ĝi'n. Tiu'kaz'e ne tiom surpriz'is mi'n skrib'aĵ'o, kiu'n mi ricev'is de la Dogan-Poŝt'a Ofic'ej'o de Varsovio, kun la dat'o 1985.09.24. Tamen surpriz'is ĝi'a en'hav'o kun titol'o „Decyzja” (decid'o) rilat'e la halt'ig'o'n de objekt'o'j. Nom'it'a est'as la „objekt'o”, MONATO n-ro 4/1985, kun menci'o de la dat'o de la decid'o kaj la koncern'a'j leĝ'o'j rilat'e „for'fal'ig'o'n” de la revu'o. Al'don'e: „Oni decid'is pri for'fal'ig'o, ĉar la nom'it'a publik'aĵ'o en'hav'as tekst'o'j'n, kiu'j est'as noc'iv'a'j por la bon'o kaj interes'o'j de Pol'a Popol'a Respublik'o.”.

Ĉi-moment'e mi ne hav'as ebl'ec'o'n al'vok'i al mi'a memor'o, kiu artikol'o evident'ig'is tia'n danĝer'o'n al mi'a land'o¹ – pro trans'lok'iĝ'o al mal'pli ampleks'a loĝ'ej'o mi for'don'is grand'part'o'n de mi'a revu'ar'o, inkluziv'e de MONATO. Sed evident'e mi ne sam'opini'is kun tiu'j, kiu'j vid'is en MONATO en'danĝer'ig'o'n de Popol'a Pollando. Tiu'kaŭz'e mi pret'ig'is skrib'aĵ'o'n, kiu atest'is pri la progres'em'a karakter'o de la revu'o. Mi trans'don'is ĉio'n ĉi al la ĉef'a dogan-ofic'ej'o.

Politik'a'j riproĉ'o'j

La respond'o'n al mi'a apelaci'o mi ne dev'is long'e atend'i. Ĝi ven'is en novembr'o 1985. Mi leg'is: „Pri'taks'ant'e la en'hav'o'n de la revu'o oni konstat'is, ke ĝi en'hav'as politik'a'j'n riproĉ'o'j'n kaj ruz'a'j'n du'on'kompren'ig'o'j'n, kiu'j mal'alt'ig'as la sistem'o'n de Pol'a Popol'a Respublik'o. Inform-komunik'il'o'j ampleks'ant'a'j tia'j'n en'hav'o'j'n est'as mal'permes'it'a'j kaj sub'ig'it'a'j al for'fal'ig'o.”.

Mi do vizit'is la estr'o'n de la koncern'a ofic'ej'o. Li atent'e aŭskult'is, dir'ant'e last'e, kaj neni'o'n promes'ant'e: „Vi cert'e diven'as, ke mi ne kon'as Esperant'o'n, tiu'kaŭz'e ni profit'as de vi'a'j esperant'a'j kompan'o'j en aprez'o de apart'a'j skrib'aĵ'o'j.”

Bon'vol'em'o

Mal'facil'e est'is tiu'n unu'signif'a'n, sincer'a'n el'dir'o'n koment'i. Sed ĝi don'is al mi sent'o'n, ke mi'a argument'ad'o ne est'is sen'sukces'a. Fakt'e, oni post'e halt'ig'is nek MONATO-n nek iu'n ali'a'n el inter la ali'a'j revu'o'j. Ŝajn'as, ke ĉar mi inter'parol'is kun la estr'o tiu bon'vol'em'o tuŝ'is ankaŭ ali'a'j'n ricev'ant'o'j'n de revu'o'j el ekster'land'o.

Evident'iĝ'is, ke MONATO tut'e ne en'danĝer'ig'is Pol'a'n Popol'a'n Respublik'o'n. Sed, se oni kred'u pri fort'o de revu'o'j, ĝi tut'cert'e help'is al tiu'j „elekt'it'o'j de di'o'j”, kiu'j hav'is ebl'o'n ĝi'n ricev'ad'i, pli bon'e kompren'i la demokrati'ig'a'j'n procez'o'j'n en Pollando kaj en la tut'a tiel nom'at'a social'ism'a blok'o.

Tio'n mi kred'as kaj dezir'as esprim'i okaz'e de la 25-jar'a jubile'o de MONATO bon'dezir'o'j'n, ke ĝi daŭr'e plen'um'u sam'a'n rol'o'n.

Zofia BAnet-FORNALOWA

Ndlr: En la numer'o menci'it'a de la aŭtor'o aper'is detal'a raport'o pri proces'o kontraŭ murd'ist'o'j de pastr'o-membr'o de la sindikat'o Solidar'ec'o; laŭ la tekst'o, murd'ist'o'j est'is membr'o'j de la ŝtat'a sekret'a serv'o de Pollando.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Zofia Ban'et-Fornalowa el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Fr-ost'o'j ...

Du art'ist'o'j de la magi'a teatr'o DiArchy el la litova urb'o Druskininkai real'ig'is ŝajn'e ne'imag'ebl'a'n afer'o'n. Arvydas Gaičiunas, 35-jar'aĝ'a, kaj li'a 28-jar'a frat'in'o Dian'a pas'ig'is 63 hor'o'j'n 31 minut'o'j'n 15 sekund'o'j'n ferm'it'a'j en glaci'a dom'et'o.

La 1,5 kvadrat'metr'o'j'n grand'a kaj 12 tun'o'j'n pez'a dom'et'o, konsist'ant'a el glaci'a'j mur'o'j, est'is star'ig'it'a apud la Balt'a Mar'o en la ban'lok'o Palanga. Dum la eksperiment'o, observ'at'a de kurac'ist'o'j kaj psikolog'o'j, Arvydas, du'on'nud'a, kaj Dian'a, leĝer'e vest'it'a, manĝ'is neni'o'n, trink'is nur akv'o'n kaj ne dorm'is. Ĉapel'o'j'n ili port'is, por ke, star'ant'e, ili pov'u iom ripoz'i, si'n apog'ant'e kontraŭ mur'o.

Dum kelk'a'j monat'o'j la du cirk'a'j art'ist'o'j trejn'is si'n en si'a hejm'urb'o en dom'et'o, konstru'it'a el glaci'o el apud'a lag'o. Krom'e ili star'is ok hor'o'j'n en arb'ar'o en la vintr'a frost'o kaj kuŝ'is dek'kelk hor'o'j'n sur la neĝ'o.

Iluzi'ist'o

Instig'is ili'n eksperiment'o de la uson'a iluzi'ist'o David Blaine [blejn], kiu en 2000 en glaci'a dom'et'o en Nov'jork'o sen'dorm'e kaj sen'manĝ'e pas'ig'is 61 hor'o'j'n 40 minut'o'j'n 15 sekund'o'j'n. La litovoj vol'is super'i la uson'an'o'n kaj en frost'o el'ten'i minimum'e 63 hor'o'j'n. Unik'as la litova eksperiment'o, ĉar unu'a'foj'e part'o'pren'is vir'in'o.

Prov'o'j en'glaci'iĝ'i ne est'as nov'a'j. Unu'a'foj'e pri eksperiment'o tia parol'is la magi'ist'o Harry Houdini [har'i hudini] en 1922. Tamen pro mal'san'o li mal'sukces'is. Mal'e Arvydas kaj Dian'a, la tri'a generaci'o de cirk'a famili'o: ili'a'j ge'patr'o'j long'e lud'is en Moskvo, kaj ili'a av'o lud'is jam en 1935 en cirk'o en Litovio.

Laimius STRAŽNICKAS

Ekzekut'ad'o ekzekuci'at'a

En neni'u land'o de la mond'o est'as ekzekut'it'a'j pli da hom'o'j, ol en Ĉini'o – tio'n almenaŭ asert'as la asoci'o por hom'a'j rajt'o'j Amnesti'o Inter'naci'a (AI). Laŭ ĝi tie pas'int'jar'e est'is ekzekut'it'a'j almenaŭ 3400 person'o'j.

Ĉini'o ne est'as la sol'a nigr'a ŝaf'o en la list'o. Ĝi'n sekv'as Irano kun almenaŭ 159 ekzekut'o'j, Vjetnami'o kun 64 kaj Uson'o kun 59. En la tut'a mond'o en 2004 est'is ekzekut'it'a'j preskaŭ 3800 person'o'j – pli ol iam ajn dum la pas'int'a'j 25 jar'o'j. Ĉar en mult'a'j land'o'j la mort'pun'o est'as aplik'at'a nur sekret'e, la efektiv'a kvant'o de ekzekut'o'j supoz'ebl'e mult'e pli alt'as.

Fest'o'tag'o'j

AI baz'as si'n ekzempl'e sur Inter'ret-raport'o'j pri ekzekut'o'j okaz'e de fest'o'tag'o'j aŭ dum la ceter'o de la jar'o. Tamen ekzist'as font'o'j, kiu'j menci'as preskaŭ 10 000 ekzekut'it'a'j'n hom'o'j'n en Ĉini'o en 2004. La ĉin'a reg'ist'ar'o ne pri'koment'as tiu'j'n cifer'o'j'n.

Pozitiv'a'j evolu'o'j okaz'is laŭ AI en But'an'o, Greki'o, Samo'o, Sen'egal'o kaj Turki'o, kiu'j abol'is la mort'pun'o'n. Ĝi'n tamen de'nov'e en'konduk'is la reg'ist'ar'o'j de Irako kaj Sri-Lanko. En'tut'e 76 land'o'j aplik'as ankoraŭ la mort'pun'o'n. AI bon'ven'ig'is la decid'o'n de la uson'a super'a kort'um'o ne plu ekzekut'i jun'a'j'n krim'ul'o'j'n. Tio'n plu far'as Irano kaj Ĉini'o, kiu'j laŭ Amnesti'o Inter'naci'a tia'manier'e ag'as kontraŭ la UN-konvenci'o por la protekt'o de infan'o'j, kiu'n ambaŭ land'o'j ratif'is.

La dosier'o de AI pri mort'pun'o leg'ebl'as ĉe www.amnesty.org.

Mark'o Naoki LINS

Banan'a respublik'o

Hipokrit'ec'o neniam tro for'as de politik'ist'o'j – kaj antaŭ ne'long'e vid'iĝ'is bon'a ekzempl'o en Briti'o. En unu el la last'a'j parlament'a'j kun'sid'o'j antaŭ la ŝtat'a'j elekt'o'j en maj'o la brit'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j Jack Straw [ĝak stro] fort'e kritik'is ĵus okaz'int'a'j'n elekt'o'j'n en Zimbabvo, kiam lavang'e venk'is la parti'o Zanu-PF de la zimbabva prezid'ant'o Robert Mugabe.

Straw, kun'e kun ali'a'j okcident'a'j politik'ist'o'j, taks'as la elekt'o'j'n en Zimbabvo korupt'a'j kaj ne'just'a'j. „Ekzist'as klar'a'j indik'o'j, ke la elekt'o'j ne spegul'as la liber'a'n kaj demokrati'a'n vol'o'n de la popol'o de Zimbabvo”, Straw dir'is al brit'a'j parlament'an'o'j. „La elekt'o'j mem est'as grav'e kompromit'it'a'j.”

Taktik'o'j

Eĉ se oni flank'e'n'las'as la en'miks'iĝ'o'n tia'n de la brit'a parlament'o en zimbabvaj elekt'o'j – afer'o por inter'naci'a pli ol naci'a forum'o – la koment'o'j de Straw mir'ig'as pro si'a hipokrit'ec'o. Apenaŭ 24 hor'o'j'n antaŭ la inter'ven'o de Straw en la brit'a parlament'o, esplor'juĝ'ist'o akuz'is la parti'o'n de la ministr'o pri la sam'a'j elekt'a'j taktik'o'j, pri kiu'j Straw plend'is rilat'e Zimbabvon. Laŭ la juĝ'ist'o okaz'is en Briti'o elekt'a fraŭd'ad'o, kiu „hont'ig'us banan'a'n respublik'o'n” – ali'vort'e ŝtat'o'n, kiu ignor'as konstituci'o'n, leĝ'ar'o'n kaj civit'an'a'j'n rajt'o'j'n.

La juĝ'ist'o mal'kovr'is, ke pas'int'jar'e en la mez'angl'a urb'o Birmingam'o, en du elekt'a'j distrikt'o'j, kandidat'o'j por la urb'a konsil'ant'ar'o – kaj, kiel Straw, membr'o'j de la reg'ant'a Labor'ist'a Parti'o – grand'skal'e fals'is per'poŝt'a'j'n balot'il'o'j'n. Fraŭd'o'n suspekt'is opozici'a'j kandidat'o'j, kaj, kiam enket'is la polic'o, trov'it'a'j est'is membr'o'j de la Labor'ist'a Parti'o kun mil'o'j da balot'il'o'j en iam'a industri'a ten'ej'o en Birmingam'o.

Sekur'a urn'o

Ĝeneral'e, kaj tradici'e, en Briti'o oni voĉ'don'as person'e, kaj ne per'poŝt'e. Tio signif'as, ke elekt'ont'o prezent'as si'n ĉe balot'ej'o, kie ofic'ist'o kontrol'as nom'o'j'n kontraŭ list'o de rajt'ig'it'a'j elekt'ont'o'j kaj, se ĉio est'as en ord'o, en'man'ig'as balot'il'o'n al la voĉ'don'ont'o. La balot'il'o'n oni fal'ig'as post'e en sekur'a'n urn'o'n sub la vid'ad'o de la ofic'ist'o.

Sed, por pli'alt'ig'i part'o'pren'ad'o'n en elekt'o'j kaj por facil'ig'i voĉ'don'ad'o'n, la reg'ist'ar'o eksperiment'e insist'is en kelk'a'j elekt'a'j distrikt'o'j pri ekskluziv'e per'poŝt'a balot'ad'o. La eksperiment'o sukces'is kaj part'o'pren'is iom'et'e pli da hom'o'j. Sed nun ŝajn'as, sur'baz'e de la birmingam'a fiask'o, ke tiel tro facil'as ne nur part'o'pren'i en elekt'o'j sed ankaŭ fi'influ'i la rezult'o'j'n.

La reg'ist'ar'o insist'is, ke elekt'a fraŭd'ad'o ne ĝeneral'as, kaj ke plen'e fid'ind'as per'poŝt'a balot'ad'o. Sed opozici'a'j parti'o'j ne cert'as, kaj aŭd'iĝ'as mult'a'j voĉ'o'j favor'a'j al la mal'nov'a, person'a metod'o de balot'ad'o. Sed dum furor'as la debat'o, apenaŭ konven'as, ke brit'a ministr'o, kaj membr'o de parti'o, kies an'o'j grand'skal'e fals'is balot'il'o'j'n, kritik'as zimbabv'an'o'j'n pri elekt'a fraŭd'ad'o.

Paul GUBBINS

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Gubbins el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Germanio

Stefan Maul (MONATO 2005/1, p. 5) pri'skrib'as si'a'n land'o'n: „la land'o de poet'o'j kaj pensi'ul'o'j”. Stult'a angl'o, mi ĉiam supoz'is, ke Germanio, super ĉio, est'as „la land'o de muzik'ist'o'j”.

Vilĉjo SIMCOCK

Briti'o

Dank'o el Kubo

En la pas'int'a'j jar'o'j mi ĝu'is la plezur'o'n regul'e ricev'i MONATO-n dank'e al ĝi'a Abon'help'a Fondus'o. Mi kor'e dezir'as esprim'i mi'a'n dank'em'o'n pro tiu favor'o kaj esper'as est'ont'e daŭr'e ricev'i la revu'o'n, kiu ĉi tie est'as la sol'a kontakt'o kun la tut'mond'a esperant'ist'ar'o. Ĉiu'n monat'o'n mi mal'pacienc'e atend'as la al'ven'o'n de MONATO. Vi ne pov'as imag'i kiom grav'a por ni est'as tio, ĉar kompren'ebl'e la revu'o'n leg'as plur'a'j Esperant'o-amik'o'j ĉi tie.

Onoermis Acuña VELASQUEZ

Kubo

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Onoermis Acuña Velasquez el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Eŭrop'ec'o de Monat'o

En la ret'o mi ĵus leg'is leter'o'n, kies skrib'int'o plend'is pri la eŭrop'ec'o de MONATO kaj pri la mank'o de artikol'o'j el ali'a'j mond'o'part'o'j. Ne kulp'as MONATO, mi sci'as. Simpl'e ne ven'as sufiĉ'e da artikol'o'j de la ali'a'j part'o'j de la mond'o.

Pri mi'a'j afrik'a'j kon'at'o'j mi pov'as dir'i, ke kelk'a'j el ili ne hav'as la lingv'a'n nivel'o'n por verk'i artikol'o'n en Esperant'o; kelk'a'j ne hav'as tajp'il'o'n, ne parol'ant'e jam pri komput'il'o. Por mult'a'j la afrank'o por leter'o est'as tro alt'a. Famili'o en zimbabva rifuĝ'ej'o skrib'as, ke poŝt'mark'o por leter'o al Eŭrop'o kost'as kvin dolar'o'j'n; per tiom'a mon'o ili pov'us aĉet'i plur'a'j'n kilo'gram'o'j'n da maiz'o.

Unu'j ebl'e tim'as la politik'a'j'n sekv'o'j'n de raport'ad'o, kaj ali'a'j ne sci'as mult'o'n pri la ĝeneral'a situaci'o, ĉar ili ne dispon'as pri gazet'o'j kaj ali'a'j komunik'il'o'j. Se MONATO insist'as, ke la artikol'o'j ĉiam est'u original'e verk'it'a'j, ne aper'os mult'a'j nov'aĵ'o'j pri Afrik'o, Azi'o kaj ali'a'j. Mi'a'j tie'a'j ge'amik'o'j cert'e ŝat'us leg'i ĝust'e pri si'a medi'o, kaj mi dev'as hont'i, kiam mi tra'rigard'as gazet'ar'o'n, serĉ'ant'e i'o'n por ili, pri ili. La problem'o'j, kiu'j tuŝ'as ni'n, bon'fart'a'j'n okcident'an'o'j'n, mal'oft'e interes'as tri'a'mond'an'o'j'n, kies problem'o'j kaj viv'kondiĉ'o'j est'as tut'e ali'a'j.

Raita PYHÄLÄ

Finnlando

Utopi'a verk'o dek'naŭ'jar'cent'a

Unu'e publik'ig'it'e (angl'a'lingv'e) en la jar'o 1888, ĉi tiu libr'o est'is si'a'temp'e furor'e akcept'at'a, kiel propon'at'a agend'o por soci'a re'form'o. Nun'temp'e ĝi est'as preskaŭ tut'e forges'it'a. Iam en la 1930-aj jar'o'j, la preciz'a jar'o ne plu est'as sci'at'a, esperant'lingv'a el'don'o aper'is, do ĉi tiu est'as la du'a el'don'o.

Esenc'e, Bellamy prezent'as, en kvazaŭ'roman'a form'o, la ĉef'a'j'n mal'taŭg'aĵ'o'j'n de kapital'ism'o. Li deklar'as, per mult'a'j ekzempl'o'j, ke kapital'ism'o est'as la kaŭz'o de la dikotomio: riĉ'a/mal'riĉ'a, de soci'a mizer'o, de milit'em'o kaj milit'o'j, kaj eĉ de mal'san'o'j kaj korp'a'j kaj mens'a'j, de ĉia diskriminaci'o, de ĉiu'j krim'o'j, en'tut'e: de ĉio mal'bon'a. Tre volont'e mi dir'us, ke li'a'j kritik'o'j mult'e pli valid'is pri la mond'o de la 19a jar'cent'o ol pri tiu de la 20a aŭ la 21a, sed tio'n mi ne pov'as dir'i. Mult'manier'e li'a'j detal'it'a'j mis'o'j iom pli'mild'iĝ'is post li'a epok'o, sed mult'manier'e ili rest'as egal'e sever'a'j, kaj kelk'manier'e tiu'j mis'o'j mult'e pli'grav'iĝ'is. Ĉu ni viv'as nun en pli just'a, pli egal'ism'a, pli sen'diskriminaci'a mond'o, kun mal'pli da milit'ad'o, aŭ almenaŭ kun mal'pli da teror'ism'o, mal'pli da fi'ag'ad'o, mal'pli da mal'human'a hom'buĉ'ad'o? Neniel.

Ali'flank'e, kaj ĉi tio'n Bellamy cert'e ne pov'is antaŭ'vid'i, la material'a prosper'o en mult'a'j part'o'j de la mond'o pli'grand'iĝ'is tre rimark'ind'e. En la „okcident'a'j land'o'j” la mal'riĉ'ul'o'j viv'as, en ni'a epok'o, mult'e pli prosper'e ol en la li'a. Ĝeneral'e, en la tut'a mond'o la san'o mult'e pli'bon'iĝ'is. Tio'n ni ŝuld'as al divers'a'j invent'o'j kaj el'trov'o'j: la genetik'o kaj ĝi'a rilat'o al mal'san'o'j, aparat'o'j kaj maŝin'o'j elektr'a'j, komunik'il'o'j nov'a'j (en la epok'o de Bellamy, la telefon'o est'is io tut'e nov'a; efektiv'e, nur unu'foj'e ĝi est'as menci'it'a en la libr'o, kvankam est'as implic'it'a ĝi'a uz'ad'o mult'foj'e), mir'ind'a'j pli'bon'iĝ'o'j de la medicin'o kaj kirurgi'o. Kio ebl'e pli mir'ig'as, tamen, est'as ke tiu'j nov'aĵ'o'j tut'e ne pli'bon'ig'is la ĝeneral'a'n soci'a'n stat'o'n de la mond'o.

Kiel rimed'o'n por plen'e esting'i la kapital'ism'o'n kaj anstataŭ'ig'i ĝi'n per ia nov'a sistem'o, Bellamy prezent'as tio'n, kio'n li nom'as „ŝtat'a kapital'ism'o”. Laŭ li, tiu nov'a „ŝtat'a kapital'ism'o” per si mem evolu'os, sen'per'fort'e kaj sen'revoluci'e, pac'e, dum la du'dek'a jar'cent'o, ĉar ĝi est'as evident'a neces'aĵ'o. Nu, tio ne okaz'is, kaj rigard'ant'e mal'antaŭ'e'n nun, ni pov'as vid'i la ĉef'a'j'n kial'o'j'n. Sed unu'e mi skiz'u la natur'o'n de tiu „ŝtat'a kapital'ism'o” laŭ Bellamy.

(1) Ĉio industri'a kaj komerc'a dev'as aparten'i nur'e al la ŝtat'o (= la naci'o), kaj est'i administr'at'a de ĝi.

(2) Ĉiu'j industri'a'j kaj komerc'a'j rimed'o'j, il'o'j, rajt'o'j, ks., simil'e dev'as aparten'i al kaj est'i administr'at'a'j nur de la ŝtat'o.

(3) Mon'o dev'as ne plu ekzist'i. Anstataŭ'e, la ŝtat'o/naci'o divid'os la valor'o'n de la materi'a produkt'ad'o per la nombr'o da loĝ'ant'o'j, kaj don'os ĉiu'jar'e, al ĉiu individu'o, preciz'e egal'a'n on'o'n de tiu tut'a produkt'ad'o, en la form'o de kvazaŭ'a kredit'kart'o, kiu rajt'ig'as al el'spez'ad'o de fikci'a mon'unu'o nom'at'a „dolar'o”. Ĉiu individu'o rajt'os el'spez'i (t.e., est'u de'pren'it'a de la kredit'o de tiu individu'o) kiom ajn li/ŝi vol'as, por kiu ajn dezir'at'a cel'o. Ĉar Bellamy kred'as, ke nur la kapital'ism'o kaŭz'as mal'saĝ'ec'o'n en hom'o'j, est'as evident'e, ke ĉiu hom'o el'spez'os sufiĉ'e por loĝ'ad'o, manĝ'ad'o k.c., en form'o'j adekvat'a'j. Oni nek rajt'os trans'don'i dolar'o'j'n al ali'a person'o, aŭ grup'o, nek konserv'i ne'el'spez'it'a'j'n dolar'o'j'n por sekv'a jar'o.

(4) Ĉiu individu'o, ek'de si'a 21a jar'o, dev'as labor'i dum du'dek kvar jar'o'j. La labor'o'j'n dum la unu'a'j tri jar'o'j de ĉies labor'o determin'os la ŝtat'o, kaj tiu labor'o don'as spert'o'n pri divers'a'j fak'o'j. Post tiu'j tri jar'o'j, la individu'o rajt'os mem elekt'i si'a'n spec'o'n de labor'o, kondiĉ'e ke li/ŝi est'u intelekt'e kaj fizik'e taŭg'a por tia labor'o. Krom'e, la ŝtat'o rajt'os mal'permes'i cert'a'n labor'fak'o'n al cert'a individu'o, se jam tro'abund'as person'o'j en tiu labor'fak'o.

(5) Konkur'ad'o ne pov'os ekzist'i, ĉar ekzist'os nur unu produkt'entrepren'o por ĉiu spec'o de material'aĵ'o.

(6) Person'o'j, dezir'ant'a'j labor'i en „spirit'a'j” fak'o'j, ekzempl'e literatur'o, art'o, muzik'o, religi'o kaj simil'e, rajt'os ced'i part'o'n de si'a labor'temp'o, kaj la respond'a'n kredit'valor'o'n de tiu temp'o, al tiu „spirit'a” fak'o. Se ali'a'j individu'o'j trov'as ties labor'o'n sufiĉ'e valor'a, por akcept'i pag'i part'o'n de si'a ĉiu'jar'a kredit'o, por aĉet'i / leg'i / spekt'i / aŭskult'i/ part'o'pren'i en la koncern'a fak'o, la ŝtat'o kredit'ig'os al la „spirit'ul'o” tiu'j'n pag'o'j'n. Kompren'ebl'e, nur tiel long'e, dum la koncern'ul'o labor'as plen'temp'e en si'a special'a fak'o; tial neniam li/ŝi ricev'as pli da dolar'pag'o ol pag'as la ŝtat'o al ĉiu ali'a loĝ'ant'o.

(7) Eduk'ad'o est'os dev'ig'a por, kaj hav'ig'at'a al, ĉiu loĝ'ant'o, ĝis ĉi ties 21a jar'o. De tiam, ĉiu dev'os labor'i ĝis la aĝ'o de 45 jar'o'j. Ating'int'e la aĝ'o'n de 45, la individu'o aŭtomat'e emerit'iĝ'os, kaj rajt'as plen'ig'i si'a'n viv'o'n laŭ'vol'e ĝis si'a mort'o.

(8) Ĝeneral'a'j elekt'o'j ne okaz'as, nek dum'viv'a'j reg'ist'ar'a'j posten'o'j. En ĉia ag'ad'o ekzist'as rang'o'j, la an'o'j de ĉiu rang'o elekt'as si'a'j'n super'ul'o'j'n, laŭ piramid'a skem'o. Tio rezult'ig'os prezid'ant'o'n kiel direktor'o'n de la naci'o, elekt'it'a'n de la ĉef'rang'ul'o'j, deĵor'ant'a'n dum kvin jar'o'j kaj re'elekt'ebl'a'n.

Ĉar ĉiu person'o est'os soci'e egal'a al ĉiu ali'a person'o, kaj neni'u rajt'os al pli da el'spez'ad'o ol ĉiu ali'a person'o, konkur'ad'o inter individu'o'j ne plu ekzist'as, nek avid'em'o. Ĉi'a'j serv'o'j est'as spec'o de labor'o, do (krom dum si'a'j tri unu'a'j jar'o'j da labor'o) la okup'o de serv'ist'o est'os sam'rang'a kiel tiu de fabrik'ant'o, verk'ist'o ktp.

Diferenc'o'j inter ĉi tia „ŝtat'a kapital'ism'o” kaj la aktual'a „privat'a” kapital'ism'o est'os, ke neni'u person'o est'os pli riĉ'a ol ĉiu ali'a person'o; est'os neni'u krom'valor'o, post la pag'o de la ĉiu'jar'a'j dolar'kredit'o'j al la individu'o'j, sekv'e nek profit'o nek mal'profit'o ekzist'os; ekzist'os nur unu mark'o de ĉiu produkt'aĵ'o, neni'a konkur'ad'o inter firma'o'j. Ĉio industri'a kaj/aŭ komerc'a est'os centr'e direkt'at'a.

La est'ig-ebl'o de ĉi tia sistem'o antaŭ'supoz'as, kiel dir'as Bellamy, ke nur soci'a mal'egal'ec'o kaj kapital'ism'o kaŭz'as mal'honest'ec'o'n, avid'em'o'n, mis'ag'o'j'n kontraŭ ali'a'j person'o'j, mis'ag'o'j'n kontraŭ la soci'o, mal'fid'o'n. Laŭ si'a natur'o, neni'u individu'o vol'as kontraŭ'i aŭ rival'i ali'a'n person'o'n. Kvankam Bellamy ne menci'as burokrat'ism'o'n, laŭ li'a pens'o'skem'o ankaŭ burokrat'ism'o, sam'e kiel pigr'ec'o, est'as mal'natur'a.

Oni pov'us supoz'i, ke Bellamy cel'as i'a'n ideal'a'n form'o'n de komun'ism'o aŭ social'ism'o, kvankam li insist'as, ke ne. Efektiv'e, li eĉ supoz'as, ke la „ruĝ'ul'o'j'n” sekret'e pri'pag'as kapital'ist'o'j, por mal'kontent'ig'i la labor'ist'ar'o'n kaj tiel blind'ig'i la labor'ist'o'j'n, por evit'i la natur'a'n evolu'o'n de la ideal'a soci-stat'o.

Oni pov'as est'i tre skeptik'a pri la ide'o'j de Bellamy. Laŭ mi'a propr'a vid'punkt'o, kiel psik'analiz'ist'o, mi ne'evit'ebl'e trov'as li'a'j'n koncept'o'j'n pri la hom'a natur'o tre'eg'e naiv'a'j. Pri la mal'praktik'ec'o de li'a'j industri- kaj komerc-ide'o'j atest'as la fiask'o de la centr'ism'o sovetia en la du'dek'a jar'cent'o. Krom'e, ŝajn'as, ke Bellamy tut'e ne koncept'as, ke honest'a'j, bon'cel'a'j, sci'hav'ant'a'j person'o'j pov'as tamen grav'e erar'i.

La libr'o est'as bon'e prezent'it'a, zorg'e pres'it'a, neniel luks'a sed bon'kvalit'e produkt'it'a.

Donald BROADRIBB

Edward Bellamy: Rigard'ant'e mal'antaŭ'e'n (en la jar'o 2000). Traduk'is C. M. Hamaker, el'don'is Ber'o, Rotterdam, 2005. 204 paĝ'o'j fortik'e glu'it'a'j. Neni'u ISBN indik'it'a.

Por pli komplet'a lingv'o

Termin'ologi'a'j labor'o'j est'as part'o de ĉiu koher'a program'o lingv'o'politik'a. Oft'e parol'ant'o'j de minoritat'a'j aŭ sub'prem'at'a'j lingv'o'j konsci'as la grav'a'n rol'o'n de termin'ologi'a'j labor'o'j en la progres'ig'o de ili'a'j lingv'o'j. Esperant'ist'o'j ĝeneral'e bon'e konsci'as la grav'ec'o'n de tiu demand'o, sed Termin'ologi'a Esperant'o-Centr'o, fond'it'a en 1987, de jar'o'j praktik'e ekzist'as nur sur'paper'e. Tial apart'e bon'ven'as Fak'e pri Esperant'o kaj Esperant'e pri scienc'o'j.

La verk'o est'is el'don'it'a de Kava-PECH kiel la kvar'a volum'o de la seri'o Aplik'o'j de Esperant'o en scienc'o kaj teknik'o kaj en'hav'as la kontribu'aĵ'o'j'n prezent'it'a'j'n dum la sam'titol'a konferenc'o, okaz'int'a en 2004 en Dobřichovice, Ĉeĥi'o. Ĝi est'as divid'it'a je du sekci'o'j: Fak'e pri Esperant'o kaj Esperant'e pri scienc'o'j, kun kontribu'aĵ'o'j de dek'o da kon'at'a'j nom'o'j.

La unu'a sekci'o tem'as pri teori'a'j kaj pri praktik'a'j demand'o'j de la termin'ologi'a scienc'o. En'est'as interes'a'j kaj valor'a'j kontribu'aĵ'o'j, kiel ekzempl'e tiu de Marc Bavant pri Aplik'o de XML al fak'a'j labor'o'j pri Esperant'o kaj tiu de Josef Hron pri Ebl'o'j por la elektron'ik'a pri'labor'ad'o de grand'a'j vort'ar'o'j de Esperant'o. Ne mank'as pur'e teori'a'j artikol'o'j, nun de la aŭtor'ec'o de J'a'n Werner kaj Detlev Blank'e, ĉi-last'a en li'a sen'mank'e klar'a stil'o, kvankam foj'foj'e tro lakon'a. Kiel ribel'em'a voĉ'o en la preleg'o'kolekt'o, Werner plend'as pri la aktual'a stat'o de la fak'a lingv'o, kiu laŭ li mal'riĉ'as kompar'e kun la poezi'a. Bedaŭr'ind'e, tamen, lev'iĝ'as neni'u voĉ'o kontraŭ la labor'metod'o'j kaj labor'il'o'j de la esperant'a termin'o'grafi'o, ankoraŭ tro post'iĝ'int'a'j rilat'e al tiu'j de naci'a'j lingv'o'j. Tiu'senc'e, Hron, en la supr'e cit'it'a artikol'o, propon'as Excel kiel program'o'n por la pri'labor'ad'o de termin'ologi'a'j don'it'aĵ'o'j: util'a ide'o, kiu dev'us nur por'temp'e surogat'e ŝtop'i unu el la breĉ'o'j en la labor'o de ni'a'j termin'o'graf'o'j kaj leksikograf'o'j.

Ĵet'ant'e rapid'a'n rigard'o'n sur la bibliografi'a'j'n list'o'j'n de la divers'a'j aŭtor'o'j, oni tuj konstat'as en ili'a pens'ad'o influ'o'n de la Viena Skol'o de termin'ologi'o, reprezent'at'a ĉef'e de Wüster. Neni'e trov'ebl'as nom'o'j, lig'it'a'j al la nov'a'j flu'o'j kaj tendenc'o'j, kiu'j ven'is al'port'i grand'eg'a'n kontribu'o'n al la termin'ologi'a'j stud'o'j ekster la viena perspektiv'o. Oni ricev'as la impres'o'n, ke eĉ ne sur la teori'a termin'ologi'a teren'o la Esperant'o-komun'um'o sukces'is ating'i naci'lingv'a'j'n komun'um'o'j'n. Escept'o ŝajn'as est'i Blank'e, kiu, malgraŭ si'a kon'at'a al'iĝ'o al la Viena Skol'o, en si'a tekst'o Kio est'as fak'lingv'o kaj kiel esplor'i ĝi'n? alud'as al modern'a'j al'ir'o'j en la termin'ologi'a'j stud'o'j.

Konsist'ig'as la du'a'n sekci'o'n fak'a'j tekst'o'j pri parazit'ologi'o, inter'naci'a turism'o kaj la kost'o'j de la lingv'a'j problem'o'j en Eŭrop'o, respektiv'e verk'it'a'j de Rüdiger Sachs, Ottó Haszpra kaj Boĵidar Leonov.

La tut'o, eĉ se ne impon'a, est'as ne'neglekt'ind'a ating'o de ni'a mikro'komun'um'o. La ven'ont'a konferenc'o, okaz'ont'a novembr'e 2006, probabl'e rezult'ig'os krom'a'n volum'o'n de preleg'o'kolekt'o'j, esper'ebl'e kun mal'pli da lingv'a'j mal'glat'aĵ'o'j kaj en liter'tip'o'j ne tiel mal'grand'a'j.

Reinaldo Marcel'o FERREIRA

Zdeněk Pluhař (red.): Fak'e pri Esperant'o kaj esperant'e pri scienc'o'j. Eld. Kava-PECH, Prago, 2005. 84 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN: 80-85853-78-7

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Tokto mank'as takt'o

La aŭtor'o, kore'o, asert'as, ke la japan'a reg'ist'ar'o fals'as histori'o'n, ne'ant'e, ke Takesima – tiel japan'o'j nom'as la insul'o'n Tokto – est'as kore'a teritori'o, kaj pretend'ant'e, ke ĝi aparten'as al Japani'o.

Laŭ histori'o, la insul'o Tokto (kore'e Dok-do, Dok-insul'o) est'as registr'it'a kiel kore'a teritori'o ek'de la jar'o 512, Japani'o ek'rigard'is ĝi'n kiel si'a'n teritori'o'n nur ek'de 1905. En la temp'o de la reĝ'o Ĝiĝung de la dinasti'o Silla, t.e. en 512, la general'o Isabu konker'is la insul'o'n Usankuk (nun'a Ulungdo) kaj aparten'ig'is al ĝi ankaŭ la insul'o'n Tokto. En la temp'o de la reĝ'o Songjong (1471-1481), dum la Chosun-dinasti'o, Tokto nom'iĝ'is Usando kaj est'is reg'at'a de Ulungdo.

En 1667 Japani'o aprob'is per si'a'temp'a dokument'o, ke Tokto est'as kore'a teritori'o. En 1896 la japan'a ministr'ej'o pri fremd'a'j afer'o'j tio'n konfirm'is per si'a Detal'a memorand'o pri la diplomati'a'j rilat'o'j kun Korei'o. Krom tio, fin'e de la Chosun-dinasti'o, en 1900, la reĝ'o Goĝong publik'ig'is dekret'o'n n-ro 41 kaj proklam'is, ke la insul'o'j Ulungdo kaj Tokto est'u reg'at'a'j de la sub'prefekt'o de Samchok en la provinc'o Kangwondo.

Ankr'ej'o

Ali'flank'e en 1618 Japani'o unu'a'foj'e trov'is la insul'o'n Tokto. En tiu jar'o fiŝ'ist'o hazard'e mal'kovr'is la insul'o'n kaj nom'is ĝi'n Takesima. Post'e japan'a'j ŝip'o'j uz'is ĝi'n kiel provizor'a'n ankr'ej'o'n. Sed en 1692, sur la mar'o proksim'a al Tokto, fiŝ'ist'o'j kore'a'j kaj japan'a'j kverel'is: komenc'iĝ'is tiam diplomat'a'j konflikt'o'j inter la du land'o'j. La kore'a reg'ist'ar'o fort'e protest'is kaj Japani'o redukt'is, sed ne tut'e ĉes'ig'is fiŝ'kapt'ad'o'n apud Tokto.

Post la Meiĝi-re'nov'ig'o Japani'o postul'ad'is, ke Korei'o mal'ferm'u la insul'o'j'n Ulungdo kaj Tokto. Fin'e en 1905 Japani'o ek'nom'is la insul'o'n Tokto „Takesima” kaj rigard'is ĝi'n japan'a teritori'o.

Konflikt'o inter Korei'o kaj Japani'o rilat'e reg'ad'o'n super Tokto oficial'e komenc'iĝ'is en 1952, kiam Korei'o est'is en la vortic'o de milit'o. Tiu'temp'e la prezid'ant'o Le'e Sung-man publik'ig'is la Proklam'o'n de Ocean'a Suveren'ec'o, kiu al'port'is la unu'a'n konflikt'o'n pri reg'ad'o super Tokto. Minac'is unu la ali'a'n batal'ŝip'o'j de ambaŭ land'o'j, sed pro uson'a inter'ven'o la konflikt'o ne dis'vast'iĝ'is.

En 1978 Korei'o insist'is pri si'a rajt'o de mar'a teritori'o, kiu mal'permes'is al japan'a'j fiŝ'kapt'ist'a'j ŝip'o'j en'ir'i 12-mar'mejl'a'n zon'o'n ĉirkaŭ Tokto. Ĝi instal'is lum'tur'o'n sur Tokto kaj star'ig'is tie garnizon'o'n.

Mal'nov'a'j skrib'aĵ'o'j

Tio, ke Tokto est'as kore'a teritori'o, est'as ne'refut'ebl'a histori'a fakt'o, kiu'n re'kon'as eĉ japan'a'j histori'ist'o'j. Japan'a profesor'o Naito, eminent'a histori'ist'o de la guberni'o Simane, dir'is, ke la asert'o, ke Tokto est'as japan'a teritori'o, est'as mal'ĝust'a. Li verk'is 100 jar'o'j de la guberni'o Simane kaj ali'a'j'n histori'a'j'n libr'o'j'n. Dum pli ol dek jar'o'j li dediĉ'as si'n al stud'ad'o pri Tokto sur'baz'e de mal'nov'a'j skrib'aĵ'o'j de la guberni'o.

Krom'e li kritik'is japan'a'j'n asert'o'j'n pri „antaŭ'okup'o de sen'mastr'a ter'o” kaj „histori'e propr'a teritori'o” kiel ne'logik'a'j'n. Li montr'is pruv'o'n, ke ĉirkaŭ 1696 japan'a feŭd'a reg'ist'ar'o inter'trakt'is kun kore'a reg'ist'ar'o dum tri jar'o'j kaj konfirm'is, ke Tokto aparten'as al Korei'o. Li menci'as ankaŭ, ke en 1867 la japan'a reg'ist'ar'o mem re'kon'is, ke Tokto ne est'as japan'a teritori'o.

Last'a'temp'e Japani'o prezent'is teritori'a'j'n pretend'o'j'n ne nur al Korei'o, sed ankaŭ al Ĉini'o kaj Rusio. Nun kore'o'j kaj ali'a'j azi'an'o'j tim'as, ke Japani'o intenc'as reg'i kiel nov'a ĉef-potenc'ul'o, kiel ĝi antaŭ'e far'is. Ili kred'as, ke se Japani'o sukces'e ating'os si'a'j'n cel'o'j'n en Azi'o, ĝi konsider'os eĉ du'a'n atenc'o'n de Pearl Harbor.

MA Young-ta'e

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Ma Young-ta'e el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Strand'o-frand'o

Part'o'pren'ant'o'j en la 90a Universal'a Kongres'o en Vilniuso surpriz'iĝ'os, ek'vid'int'e apud la kongres'ej'o palm'o'j'n kaj strand'o'n. Litovio ne est'as tropik'a land'o, sed la municip'a administraci'o de la litova ĉef'urb'o decid'is apud la river'o Ner'is kre'i tropik'a'n angul'et'o'n por ŝat'ant'o'j de sun'plezur'o'j.

Komenc'e de juni'o, kiam la veter'o sufiĉ'e varm'os, est'os plant'it'a'j tri'dek'o da palm'o'j. Krom'e plur'a'j tun'o'j da sabl'o est'os tie'n transport'it'a'j por kre'i strand'o'n. Pro tio, ke la river'a akv'o ne taŭg'as por ban'ad'o, oni kre'os tie naĝ'ej'o'n.

Nun oni esper'as, ke bril'os la sun'o. Litovio est'as kon'at'a kiel pluv'a land'o: ne est'as hazard'e, ke la vort'o'j „lietus” (pluv'o) kaj „Lietuva” (Litovio) hav'as la sam'a'n radik'o'n.

Last

Kial nov'a konstituci'o al Japani'o?

Kontraŭ la artikol'o „Minac'at'a la kontraŭ'milit'a konstituci'o” (MONATO 2005/2, p. 14) mi vol'as iom replik'i.

Unu'e la esprim'o „kontraŭ'milit'a konstituci'o” mis'traf'as kaj mis'gvid'as. Ĉu ekzist'as por'milit'a konstituci'o? La aŭtor'o aŭ redakci'o dev'us titol'i la artikol'o'n je „la japan'a konstituci'o” sen la tendenc'a epitet'o „kontraŭ'milit'a”.

Du'e, la japan'a konstituci'o est'is proklam'it'a en 1946 sen ia ajn post'a amend'o. Kaj la popol'o komenc'as re'kon'i ŝanĝ'o'n de la konstituci'o aŭ hav'i nov'a'n konstituci'o'n. La aŭtor'o alud'as „... laŭ gazet'ar'a opini'o-sond'ad'o, preskaŭ 70 % de la japan'a popol'o vol'as re'ten'i la 9an artikol'o'n ...” Last'a'temp'e, tamen, Yomiuri Shinbun, la plej grand'a tag'ĵurnal'o de Japani'o, enket'is publik'a'n opini'o'n koncern'e la konstituci'o'n: 65 % de la enket'it'o'j sub'ten'as ŝanĝ'o'n de la konstituci'o.

Tri'e, la aŭtor'o argument'as: „La du plej grand'a'j parti'o'j, la Liberal-Demokrat'a Parti'o kaj la Demokrat'a Parti'o, sub'ten'as la ŝanĝ'o'n: nur la mal'grand'a'j Japan'a Komun'ist'a Parti'o kaj la Social-Demokrat'a Parti'o kontraŭ'as”. La last'a'j mal'grand'a'j parti'o'j, tamen, perd'ad'as plur'a'j'n mandat'o'j'n en last'a'temp'a'j naci'a'j elekt'ad'o'j pro si'a'j ne'real'ism'a'j politik'o'j inkluziv'e „protekt'ad'o'n de la konstituci'o”. La du politik'a'j parti'o'j ne plu reprezent'as la publik'a'n opini'o'n.

Kvar'e, la esprim'o'j „la milit'o de 15 jar'o'j (1930-1945)” kaj „la japan'a agres'o kontraŭ Ĉini'o” ankaŭ mis'traf'as kaj mis'gvid'as: Japani'o, cert'e, est'is en mal'amik'a cirkonstanc'o kun Ĉini'o dum tiu'j jar'o'j, sed Japani'o efektiv'e milit'is kun Ĉini'o dum nur 16 monat'o'j (1937-7 – 1938-10)*. Kaj ne ver'as, ke „Japani'o agres'is Ĉini'o'n”, sed Japani'o est'is implik'it'a en civil'a'n milit'o'n de la tiam'a Ĉini'o kun plur'a'j reciprok'e ribel'ant'a'j arme'o'j: Kuomintang'o, Komparti'o ktp. Last'e la aŭtor'o en la artikol'o menci'as pri „atom'arm'il'o'j” kaj „pac'am'ant'o'j”. Sed mi vol'as kon'ig'i al la leg'ant'o'j de MONATO, ke japan'a'j „pac'am'ant'o'j” neniom kondamn'as la japan'a'n danĝer'a'n najbar'o'n Nord'a'n Korei'o'n, kiu deklar'as la posed'o'n de nukle'a'j arm'il'o'j. Mi konklud'as: Japani'o hav'u nov'a'n konstituci'o'n, kapabl'a'n al'front'i eventual'a'n atak'o'n de Nord'a Korei'o.

IGARASI Takeo

Japani'o

*Japani'o ja milit'e ĉe'est'is en Ĉini'o jam en la unu'a part'o de tri'dek'a'j jar'o'j (Manĉuri'o, Manĝukuo).

Kiel protekt'i ret'adres'o'j'n?

Pli kaj pli mult'a'j person'o'j hav'as don'it'aĵ'o'j'n pri si en inter'ret'a'j paĝ'o'j. Al ili esper'ebl'e est'as kon'at'e, ke simpl'e publik'ig'i si'a'n ret'adres'o'n en Inter'ret'o ne est'as tre konsil'ind'e. Ja ne nur vi'a'j amik'o'j kaj kon'at'o'j pov'as tie trov'i vi'a'n adres'o'n, sed ankaŭ la dis'send'ant'o'j de amas'reklam'o, la tiel nom'at'a'j spam'ist'o'j, pov'as trov'i ĝi'n tie, kaj baldaŭ super'ŝut'os vi'n per reklam'o'j por Viagra, skrib'os, ke vi gajn'is la ĉef'a'n premi'o'n en loteri'o ktp.

Ekzist'as tamen „truk'o'j” por ebl'ig'i, ke vi'a'j kon'at'o'j ja pov'u vid'i vi'a'n ret'adres'o'n, dum la spam'ist'o'j (kiu'j uz'as komput'il'a'j'n program'o'j'n por serĉ'i ĝi'n) ne pov'u. Ĉar ne est'as ĉiam tre klar'e, ĉu tiu'j truk'o'j funkci'as, MONATO far'is kelk'a'j'n test'o'j'n. Ĝi publik'ig'is en la 1a de juli'o 2004 en la ret'paĝ'o www.esperant'o.be/fel/mon/test'o.html kelk'a'j'n nov'a'j'n, ĝis tiam neniam uz'it'a'j'n, ret'adres'o'j'n. Unu adres'o'n MONATO publik'ig'is sen ajn'a ĉifr'ad'o. Ĝi do est'as leg'ebl'a por hom'a okul'o sam'e kiel por komput'il'o. En la du'a adres'o la helik'o (@) est'is anstataŭ'ig'it'a per #64; (la dek'um'a alternativ'o por @). En la tri'a adres'o ĉiu'j liter'o'j est'is anstataŭ'ig'it'a'j per la dek'um'a'j alternativ'o'j. En la kvar'a kaj kvin'a la adres'o'j est'is tut'e for'ig'it'a'j kaj anstataŭ'e iu javskripta program'et'o montr'as la ret'adres'o'n por la uz'ant'o. La interes'at'o'j pov'as rigard'i en la menci'it'a adres'o, kiel tio okaz'is.

Kio est'as la rezult'o de ni'a test'o? Nu, en la 23a de septembr'o, do post preskaŭ tri monat'o'j, al'ven'is la unu'a'j spam'leter'o'j kaj virus'o'j al la unu'a adres'o, al tiu, kiu tut'e ne est'is protekt'it'a. Al ĉiu'j ali'a'j adres'o'j ĝis nun, unu jar'o'n post'e, ven'is eĉ ne unu spam'o. Kio'n do konklud'i el tio? Ke la spam'ist'o'j est'as tre mal'labor'em'a'j kaj ĉerp'as el la ret'o nur „nud'a'j'n” adres'o'j'n, adres'o'j'n sen iu ajn form'o de ĉifr'ad'o. Vi est'as sufiĉ'e sekur'a, se vi pen'as nur iom ĉifr'i ili'n. Ekzempl'e, mi'a.adres'o#64;mi'a.servil'o (anstataŭ mi'a.adres'o@mi'a.servil'o) est'as jam bon'a protekt'il'o.

Por la „special'ist'o'j” inter vi: La supr'a test'o est'is far'it'a en HTML-paĝ'o. La sam'a test'o est'is far'it'a ankaŭ en PHP-paĝ'o (www.esperant'o.be/fel/mon/test'o.php). Ĝis nun eĉ la ne'protekt'it'a adres'o en la PHP-paĝ'o ne est'is trov'it'a. Ŝajn'e spam'ist'o'j skan'as nur paĝ'o'j'n kun la sufiks'o .html ...

Pro sci'vol'o MONATO ankaŭ en la ret'grup'o soc.culture.esperant'o publik'ig'is mesaĝ'o'n kun nov'a adres'o. Montr'iĝ'is, ke al tiu adres'o la unu'a'j spam'leter'o'j kaj virus'o'j al'ven'is post nur 12 tag'o'j.

Paul PEERAERTS

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Per balot-kart'o'j atut'i

En la period'o antaŭ la prezid'ant'a'j elekt'o'j en Togoland'o (kaŭz'it'a'j de la mort'o de la prezid'ant'o Eyadema en februar'o) okaz'is revizi'ad'o de la elekt'ont'o-list'o. Por ke ĉio est'u pret'a por la elekt'o'j la 24an de april'o, komenc'iĝ'is la revizi'ad'o fin'e de mart'o.

Tiu'j, kies nom'o'j jam aper'is en la list'o'j, dev'is tuj ricev'i si'a'j'n balot-rajt'ig'a'j'n kart'o'j'n. Ali'a'j dev'is en'skrib'iĝ'i por ricev'i surogat'a'n kart'o'n. Sed kiam fin'iĝ'is la 6an de april'o la revizi'ad'a period'o, plend'is mult'a'j – apart'e membr'o'j de opozici'a'j parti'o'j – ke si'a'j'n kart'o'j'n ili ne ricev'is.

Kontraŭ'konstituci'e

Ŝajn'as, ke membr'o'j de la parti'o de Faure (la fil'o de Eyadema, kiu post la mort'o de la patr'o kontraŭ'konstituci'e kapt'is la potenc'o'n) mal'ebl'ig'is al opozici'a'j parti'o'j dis'don'i kart'o'j'n. Faure-sub'ten'ant'o'j tim'ig'is mult'a'j'n ordinar'a'j'n civit'an'o'j'n, dis'don'ant'e balot-kart'o'j'n al si'a'j amik'o'j kaj rifuz'ant'e kart'o'j'n al ali'a'j. Apart'e mal'kontent'iĝ'is opozici'an'o'j.

Tial manifestaci'is reprezent'ant'o'j de opozici'a'j parti'o'j. Ili pet'is, ke oni prokrast'u la elekt'o'j'n, dir'ant'e, ke tiel ne est'u organiz'at'a'j honest'a'j elekt'o'j. Parti'an'o'j de Faure rifuz'is prokrast'i la elekt'o'j'n, kaj do la opozici'a'j parti'o'j decid'is ĉiu'tag'ig'i la manifestaci'o'j'n en la semajn'o'j antaŭ la 24a de april'o. Sam'temp'e ili postul'is, ke ĉiu ricev'u si'a'n balot-rajt'ig'a'n kart'o'n.

GBEGLO Koffi/pg

Pro pluv'o plu

Kamp'labor'o'j'n en Togoland'o influ'as du grav'a'j ses'monat'a'j sezon'o'j: la pluv'a kaj la sen'pluv'a. Ili efik'as sur la rikolt'o'j'n, kies abund'o, aŭ ne, si'a'vic'e efik'as sur la viv'o'n de la soci'o.

Grav'as ankaŭ kamp'ar'an'o'j, 80 % de la togoland'a popol'o, kies klopod'o'j laŭd'ind'as. Kamp'ar'an'o'j posed'as nur mal'grand'a'j'n rimed'o'j'n, ili'a'j rikolt'o'j tamen ating'as grand'a'n part'o'n de la popol'o. Ne ĉiu ter'kultur'ist'o dispon'as modern'a'j'n il'o'j'n: mult'a'j uz'as hejm'far'it'a'j'n plug'il'o'j'n, praktik'ant'e tradici'a'n kultur'ad'o'n. Oft'e la grund'o est'as mal'produkt'iv'a pro sen'ĉes'a ekspluat'ad'o.

Sed, dank'e al konsil'o'j de agr'o'kultur-agent'ej'o'j, kamp'ar'an'o'j sukces'as frukt'o'don'ig'i si'a'n grund'o'n. Antaŭ ol sem'i, ili prepar'as la grund'o'n kaj ĝi'n sen'herb'ig'as. Ili for'ig'as arbust'o'j'n kaj mal'util'a'j'n plant'o'j'n kaj for'brul'ig'as ĉio'n ne'bezon'at'a'n.

Industri'a uz'ad'o

Tiam, help'e de la pluv'o, la kamp'ar'an'o'j produkt'as maiz'o'n, arakid'o'n, maniok'o'n aŭ riz'o'n; ali'lok'e oni prefer'as ignam'o'n, mili'o'n, fazeol'o'n aŭ sorg'o'n. Jen la ĉef'a'j baz'a'j nutr'aĵ'o'j de la popol'o. Ali'a'j plant'o'j, kiel koton'o, kaf'o kaj kaka'o, est'as zorg'e kultiv'at'a'j por industri'a uz'ad'o.

Kie la pejzaĝ'o ek'aspekt'as verd'e, tie oni sci'as, ke kamp'labor'o ver'e efik'as. Tamen ĝis la rikolt'o oni ne pov'as dir'i, ĉu la ter'kultur'ad'o, bon'e komenc'iĝ'int'a, liver'os sam'e alt'a'n produkt'o'kvant'o'n, kiel en antaŭ'a'j jar'o'j.

SAGBADJELOU Kokou/pg

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Sagbadjelou Kokou/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

OpenOffice: sen'pag'a alternativ'o por Microsoft Office

Est'as ĝeneral'e kon'at'e, ke ekzist'as sen'pag'a'j aŭ preskaŭ sen'pag'a'j komput'il'a'j program'o'j, kiu'j, por pli'mult'o de la uz'ant'o'j, est'as sam'e bon'a'j kiel la mult'e'kost'a'j program'o'j de Mikrosoft'o (Microsoft, MS). Tamen, est'as bezon'at'a sufiĉ'e grand'a instig'o por ek'uz'i ili'n.

Por mi, tiu instig'o ven'is post aĉet'o de nov'a komput'il'o. Kun ĝi est'is liver'it'a'j nov'a'j versi'o'j de MS Word, la nun ĉie uz'at'a tekst'pri'labor'a program'o, kaj de MS Works, ar'o da simpl'a'j program'o'j por hejm'a uz'o. La tabel'kalkul'il'o'n de la si'n'sekv'a'j versi'o'j de Works mi jam de pli ol jar'dek'o uz'as por mal'grand'a'j libr'o'ten'a'j task'o'j. Ĝi ne est'as perfekt'a, tamen sufiĉ'a por mi'a'j bezon'o'j. Evident'iĝ'is, ke la nov'a versi'o nur uz'ebl'as laŭ la MS-prefer'o'j, kiu'j tut'e ne est'as mi'a'j. Ne ebl'as, kiel en profesi'a'j program'o'j, adapt'i tiu'n program'o'n al la person'a'j prefer'o'j. Kun Word est'is ali'a'j, sam'e ĉagren'a'j problem'o'j. La tut'o est'is kaŭz'o por ek'serĉ'i inform'o'j'n pri OpenOffice.

German'a program'ar'o iĝ'as uson'a kaj liber'a

Origin'e, OpenOffice (OO) nom'iĝ'is StarOffice kaj est'is produkt'o de la german'a entrepren'o StarDivision. Ĝi viv'et'is kiel lok'a rival'o de MS Office, la MS-program'ar'o por ofic'ej'a uz'o. En 1999 la uson'a firma'o Su'n Microsystems aĉet'is ĝi'n, al'don'is al la program'o si'a'j'n propr'a'j'n spert'o'j'n kaj re'lanĉ'is ĝi'n en du versi'o'j: la sen'pag'a OO kaj la pag'end'a StarOffice. Ambaŭ versi'o'j est'as esenc'e sam'a'j, sed la pag'end'a versi'o hav'as kelk'a'j'n pli'a'j'n al'log'aĵ'o'j'n. En OO est'as program'er'o'j proksim'um'e sam'kapabl'a'j kiel la mikrosoft'a'j program'o'j nun rutin'e uz'at'a'j en ofic'ej'o'j: Word (teks'pri'labor'ad'o), Excel (tabel'kalkul'il'o) kaj PowerPoint (prezent'ad'program'o). Ankoraŭ mank'as profesi'a, program'ebl'a datum'baz'a program'o kiel Access.

Ek'de 2004 est'as hav'ebl'a la versi'o 1.1 de OO por Vindoz'o 98 (kaj post'a'j Vindoz'o-versi'o'j), Linuks'o kaj kelk'a'j mal'pli kon'at'a'j mastr'um'a'j sistem'o'j. Por uz'ant'o'j de Vindoz'o 95 la antaŭ'a versi'o 1.0 rest'as je dispon'o. La baz'a program'o est'as en angl'a lingv'o, sed ekzist'as traduk'o'j al kelk'dek ali'a'j lingv'o'j.

Akir'o kaj instal'o de OO

Kvankam ebl'as aĉet'i OO sur disk'o, por posed'ant'o de rapid'a ret'konekt'o plej simpl'e est'as el'ŝut'i ĝi'n de www.openoffice.org aŭ de ali'a „spegul'a” ret'lok'o. La grand'o est'as proksim'um'e 65 mega'bajt'o'j. El'ŝut'ad'o daŭr'as nur kelk'a'j'n minut'o'j'n. Kiu hav'as ret'konekt'o'n per normal'a telefon'line'o bezon'os kelk'a'j'n hor'o'j'n kaj prefer'e klopod'u akir'i ĝi'n ali'manier'e, ekzempl'e per'e de amik'o pli bon'e ekip'it'a.

Surpriz'e est'as, ke post el'ŝut'ad'o oni hav'as sur si'a komput'il'o dens'ig'it'a'n (Zip-it'a'n) dosier'o'n. Mi ne plu kutim'as dens'ig'i kaj mal'dens'ig'i dosier'o'j'n, kaj la el'pak'ad'o de la instal'a'j dosier'o'j est'is la plej mal'facil'a part'o de la instal'a procedur'o de OO. Ĉi-rilat'e la respond'ec'ul'o'j de OO ŝajn'as iom post'rest'i. Nun'temp'e ret'e akir'ebl'a'j program'o'j kutim'e aŭ est'as ne'dens'ig'it'a'j (ĉar dens'ig'o ne plu neces'as pro pli kapabl'a'j konekt'o'j kaj disk'o'j) aŭ mal'dens'ig'as si'n aŭtomat'e.

Kiu antaŭ'e leg'is la instal-instrukci'o'n, ne renkont'os menci'ind'a'j'n problem'o'j'n. En tiu instrukci'o est'as du memor'end'a'j er'o'j: est'as special'a instal-procedur'o por komput'il'o uz'ot'a de plur'a'j person'o'j, kaj dum la instal'ad'o oni ne jes'u al la demand'o, ĉu OO iĝ'u la prefer'at'a ofic'ej'a program'o (ĉar oni ja ne kon'as ĝi'n kaj est'as pen'ig'e mal'far'i tiu'n decid'o'n). Kiel kutim'e, part'o de la procedur'o est'as la registr'ad'o de la uz'ant'o. Strang'e est'as, ke tuj ven'as pet'o plen'ig'i demand'ar'o'n pri la program'o: nov'a uz'ant'o tut'e ne kapabl'as respond'i al ĉiu'j demand'o'j. Feliĉ'e ankaŭ part'e komplet'ig'it'a demand'ar'o est'as akcept'at'a.

Aspekt'o kaj kapabl'o'j de OO

Antaŭ el'ŝut'ad'o mi hezit'is inter la angl'a kaj la nederlanda versi'o'j kaj fin'fin'e elekt'is la nederland'an. La menu'o'j efektiv'e est'as en nederlanda lingv'o kaj simil'as al tiu'j de Mikrosoft'o, sed ne est'as ident'a'j. La help'dosier'o'j est'as nur en la angl'a.

Est'is kelk'a'j problem'o'j por mal'ferm'i ekzist'ant'a'j'n dokument'o'j'n. Kontrast'e al la plej'part'o de la Word-versi'o'j, ĝi ne kompren'as WordPerfect-dokument'o'j'n. Est'is ankaŭ mal'facil'aĵ'o'j por mal'ferm'i kelk'a'j'n Word-dosier'o'j'n, sed ver'ŝajn'e hazard'e est'is tiu'j dosier'o'j, kiu'j'n mi fuŝ'is ek'uz'ant'e mi'a'n nov'a'n Word-versi'o'n. La uz'ad'o dum la post'a'j semajn'o'j kaj monat'o'j montr'os, ĉu aper'os ali'a'j problem'o'j.

Interes'e est'as, ke OO kapabl'as produkt'i dokument'o'j'n en form'o „.pdf” (port'ebl'a dokument'o-form'o). Tia'j dokument'o'j est'as leg'ebl'a'j de iu ajn, kiu dispon'as pri la sen'pag'a program'o Acrobat Reader (hav'ebl'a en mult'a'j lingv'o'j). OO ankaŭ leg'as dosier'o'j'n far'it'a'j'n per dBase (la ĉef'a datum'baz'a program'o el la komenc'a era'o de person'a'j komput'il'o'j) kaj aŭtomat'e konvert'as ili'n al tabel'o. Per la menu'er'o „Opci'o'j” la uz'ant'o pov'as detal'e adapt'i OO al si'a'j propr'a'j prefer'o'j.

MySQL

Por far'i simpl'a'j'n datum'baz'o'j'n, ekzempl'e adres'ar'o'n por person'a uz'o, ekzist'as mult'a'j program'o'j; oft'e eĉ tekst'pri'labor'a program'o sufiĉ'as. Tamen, en ofic'ej'o est'as bezon'at'a'j pli komplik'a'j, tiel nom'at'a'j „rilat'a'j” datum'baz'o'j, kiu'j pov'as kombin'i plur'spec'a'j'n datum'o'j'n. Ekzempl'e, libr'o'ten'a program'o sam'temp'e bezon'as list'o'j'n de klient'o'j, Avi-tarif'o'j, produkt'o'kod'o'j, ktp por pov'i produkt'i faktur'o'n.

Mikrosoft'o hav'as tia'n program'o'n: Access; OO (ankoraŭ) ne hav'as kaj rekomend'as MySQL [maj-es-kju-el], produkt'o de la sved'a kompani'o MySQL AB. Kiel OO, MySQL hav'ebl'as en du versi'o'j: pag'end'a versi'o, al kies aĉet'ant'o'j oni don'as help'o'n, kaj sen'pag'a versi'o, kies uz'ant'o'j help'u si'n mem. Ĉar ekzist'as tut'e nov'a vindoz'a versi'o de MySQL, mi decid'is instal'i ankaŭ ĝi'n por komplet'ig'i mi'a'n program'ar'o'n. La instal'o ŝajn'e okaz'is sen'problem'e, sed post tio neni'o vid'ebl'is nek okaz'is. Evident'iĝ'is, ke MySQL laŭ'nom'e ja est'as Vindoz'o-program'o, sed ke en real'o neces'as funkci'ig'i ĝi'n ne per menu'o'j, sed per unu'op'e tajp'end'a'j (kaj memor'end'a'j!) komand'o'j. Preskaŭ neni'u el la nun'a'j ofic'ist'o'j iam uz'is tia'j'n komand'o'j'n; la mal'mult'a'j veteran'o'j plej oft'e forges'is ili'n.

Ebl'as, ke por program'ist'o'j MySQL est'as tre kapabl'a program'o, sed konkur'ant'o de Access ĝi en si'a nun'a form'o cert'e ne est'as. Ceter'e, kvankam MySQL mem est'as sen'pag'a, nepr'e neces'as divers'a'j krom'program'o'j, kiu'j est'as pag'end'a'j. Mi trov'is kelk'a'j'n sen'pag'a'j'n, sed ili ne util'is. Se mi ver'e bezon'us rilat'a'n datum'baz'a'n program'o'n, mi ver'ŝajn'e prefer'us pag'i por oft'e uz'at'a program'o, kiu'n mi tuj kapabl'us uz'i.

Kaj Esperant'o?

Per mi'a komput'il'o, OO ne kun'labor'as kun Ek!, la program'et'o, kiu facil'ig'as la tajp'ad'o'n de esperant'a'j liter'o'j. Iu'j korespond'ant'o'j asert'is, ke Ek! ja funkci'as; ali'a'j konsil'as uz'i Keyman, simil'a'n program'o'n. Ebl'as apart'e en'met'i krom'sign'o'j'n per menu'o aŭ verk'i makro'o'n por far'i tio'n. Ekzist'as ar'o da pret'a'j esperant'a'j makro'o'j por OO. Laŭ la revu'o Esperant'o de april'o 2004 (p. 91) volont'ul'a grup'o gvid'at'a de Tim Morley esperant'ig'os OO.

Roland ROTSAERT

www.openoffice.org: ĉef'paĝ'o de OpenOffice
www.adob'e.com: paĝ'o, kie el'ŝut'ebl'as Acrobat Reader
www.mysql.com: paĝ'o de MySQL AB
www.intranet2internet.com: por la sen'pag'a program'o AccessDump, kiu pov'as leg'i Access-dosier'o'j'n por post'a uz'ad'o en MySQL (leg'i ebl'is, post'a uz'o ne)
www.mysql.com/products/mysqlcc/install.html: inform'o'j pri help'program'o, kiu promes'as funkci'ig'i MySQL kiel vindoz'a'n program'o'n (ne util'as)
www.esperant'o.mv.ru/Ek: la help'program'et'o Ek!
www.tavultesoft.com/keyman: la help'program'et'o Keyman
www.bertilow.com/komput'o/bertilaj openoffice.org-makro'o'j.zip: makro'o'j por OpenOffice

Post'skrib'o

La supr'a tekst'o pri'skrib'as la spert'o'j'n de la aŭtor'o kun versi'o 1.1 de OpenOffice. Versi'o 2.0 el'don'iĝ'os tre baldaŭ, kaj laŭ'dir'e ĝi en'hav'os datum'baz'o'n kaj adapt'il'o'n por konvert'i dokument'o'j'n de WordPerfect. Ceter'e, Jurij Finkel el'don'is nov'a'n versi'o'n de Ek!, kiu bon'e funkci'as kun OpenOffice, tiel ke oni pov'as tajp'i esperant'a'j'n super'sign'o'j'n sen'problem'e.

De tri'op'a monopol'o al mikrosoft'a monopol'o

En la pra'temp'o de la person'a'j komput'il'o'j (tio est'is antaŭ mal'pli ol 15 jar'o'j!) tri program'o'j super'reg'is la ofic'ej'o'j'n: WordPerfect por tekst'pri'labor'ad'o, Lotus por tabel'kalkul'o'j kaj dBase por datum'baz'o'j. Ili funkci'is per la tiam plej oft'e uz'at'a mastr'um'a sistem'o, DOS, la antaŭ'ul'o de Vindoz'o. Ekzist'is ali'a'j program'o'j, sed ili'a part'o de la merkat'o est'is sen'signif'a. Komun'a ec'o de tiu'j program'o'j est'is ili'a mal'kapabl'o efik'e kun'labor'i. Ne ebl'is simpl'e al leter'o far'at'a per WordPerfect al'don'i adres'o'n el dBase-datum'baz'o kaj kont'el'tir'o'n far'it'a'n per Lotus. La uz'ant'o'j de tiu'j program'o'j plej'part'e labor'is individu'e kaj ne ver'e sent'is la bezon'o'n de facil'a'j inter'ŝanĝ'o'j. Ankaŭ la funkci'ad'o de tiu'j tri ĉef'a'j program'o'j tut'e mal'sam'is, kaj kon'o de unu program'o nur mal'mult'e help'is en lern'ad'o de ali'a program'o. La monopol'ist'o'j kontent'is pri la preskaŭ'a monopol'o en si'a special'aĵ'o kaj ne interes'iĝ'is pri kun'labor'o kun si'a'j koleg'o'j.

Kontraŭ'e, konstru'ant'e Vindoz'o'n, Mikrosoft'o tre atent'is pri la ebl'o'j de inter'ŝanĝ'o kaj pri unu'ec'a aspekt'o kaj uz'ad'o de la program'o'j. Est'is logik'e, ke ĝi mem kre'is ofic'ej'a'j'n program'o'j'n, kiu'j plen'e ekspluat'is la ebl'o'j'n de Vindoz'o. Ver'ŝajn'e tut'e ne est'is la intenc'o de Mikrosoft'o akir'i la monopol'o'n de ofic'ej'a program'ar'o, kiu'n ĝi nun hav'as. Ĝi'a nov'a monopol'o simpl'e al'ven'is pro la kombin'o de ne'adapt'iĝ'em'a'j ekzist'ant'a'j monopol'ist'o'j kaj uson'stil'a, oft'e agres'em'a merkat'ad'o de Mikrosoft'o.

WordPerfect est'is plur'foj'e vend'it'a, kaj la si'n'sekv'a'j posed'ant'o'j ŝajn'e ne sci'is kio'n far'i per ĝi. Ĝi ankoraŭ nun ofert'as ofic'ej'a'n program'ar'o'n, sed nur de la tekst'pri'labor'a er'o rest'as mal'grand'a grup'o de fervor'a'j uz'ant'o'j. Lotus est'is aĉet'it'a de IBM. dBase ankoraŭ ekzist'as (sub ali'a posed'ant'o) kaj pri'serv'as uz'ant'o'j'n, kiu'j ne pov'is aŭ vol'is trans'ir'i al Microsoft Access aŭ ali'a datum'baz'a program'o.

Nun'temp'e nur Mikrosoft'o pov'as liver'i komplet'a'n pak'aĵ'o'n por ofic'ej'a uz'ad'o. Malgraŭ la alt'a prez'o kaj la daŭr'e ŝanĝ'iĝ'ant'a'j versi'o'j, la entrepren'o'j daŭr'e aĉet'ad'as ĝi'n. Ĝi ja est'as tut'mond'e uz'at'a kaj en mult'a'j lern'ej'o'j instru'at'a. La rest'ant'a'j konkur'ant'o'j laŭ'ebl'e adapt'is si'n al Mikrosoft'o. Ili atent'as pri la kapabl'o leg'i kaj skrib'i la kutim'a'j'n mikrosoft'a'j'n dosier'o'j'n kaj ek'uz'is la sam'a'j'n dosier'nom'a'j'n sufiks'o'j'n (.doc por tekst'o, .xls por tabel'kalkul'il'o, .ppt por prezent'ad'o), tiel facil'ig'ant'e ebl'a'n trans'ir'o'n.

	pra'program'o	Microsoft Office	OpenOffice
Tekst'pri'labor'o	WordPerfect	Word (.doc)	jes
Tabel'kalkul'il'o	Lotus	Excel (.xls)	jes
Datum'baz'o	Dbase	Access (.mdb)	(MySQL)
Prezent'ad'o	-	PowerPoint (.ppt)	jes

Roland ROTSAERT

Sankt'ul'o'j

Leg'int'e ĉi tiu'n artikol'o'n en MONATO 2005/3 mi est'is surpriz'it'a, sed tut'e ne mir'ig'it'a, renkont'i la nom'o'n de mi'a mal'nov'a amik'o Simcock. Por bon'a kompren'o mi dev'as sci'ig'i, ke mi nun re'abon'is MONATO-n post kelk'a'j jar'o'j da paŭz'o. Tiu'temp'e mi jam re'ag'is al kelk'a'j li'a'j artikol'o'j pro mal'konsent'o. Do mi kon'as iom li'a'j'n sim- kaj anti-pati'o'j'n. Li est'as bon'a lern'ant'o de si'a'j mastr'o'j, mal'am'ant'e la eŭrop'a'j'n kaj amerik'a'j'n demokrati'o'j'n (MONATO 1998/4), la religi'o'j'n kaj eklezi'o'j'n (MONATO 1997/11): „La religi'o est'as la kaŭz'o de ĉiu sur'ter'a mal'bon'o” kaj „La bibli'o sankci'as abort'ig'o'n”. Mi defi'is li'n indik'i nur unu lok'o'n por prav'ig'i mi'a'n asert'o'n.

En la pri'parol'at'a artikol'o Simcock du'foj'e komenc'as si'a'j'n imput'o'j'n per „Ŝajn'as ke ...” „Ŝajn'o tromp'as” dir'as flandr'a proverb'o. Laŭ latin'a proverb'o: „Kio sen'motiv'e est'as asert'at'a, est'as ankaŭ sen'motiv'e ne'at'a”.

Li denunc'as la beat'ig'o'n de Karlo la 1a, la aŭstr'a imperi'estr'o, pro la fakt'o, ke li'a arme'o uz'is venen'gas'o'n kontraŭ la ital'o'j. Unu'e: tiu'j gas'o'j est'is tiu'temp'e ne jam kondamn'it'a'j; du'e: est'is la Italio mal'fidel'a al la pakt'o, kiu sen motiv'o'j atak'is; tri'e: la aŭstr'a'j trup'o'j trov'iĝ'is kontraŭ super'fort'o; ne uz'ad'o de dispon'ebl'a'j rimed'o'j est'us krim'o kontraŭ la propr'a'j soldat'o'j. Karlo mem eg'e bedaŭr'is tiu'n ag'o'n. Post la batal'o li plor'is kaj dir'is: „Neni'u hom'o pov'us pri'respond'i i'o'n tia'n antaŭ Di'o. Tiel ebl'e plej baldaŭ mi met'os fin'o'n al tio.” La mal'dekstr'ul'o Anatol'e Franc'e deklar'is: „Imperi'estr'o Karl est'is la sol'a dec'a hom'o, kiu en ĉi tiu milit'o hav'is gvid'a'n pozici'o'n. Sed oni ne aŭskult'is li'n! Li sincer'e kaj honest'e vol'as la pac'o'n kaj est'is pro tio mal'estim'at'a de la tut'a mond'o.” – Ne dir'i la tut'a'n ver'o'n far'iĝ'as kalumni'o!

„Kontraŭ-komun'ist'a pap'o”: Johano Paŭlo la 2a hav'as ĉiu'j'n kial'o'j'n por est'i kontraŭ; li mal'am'as la komun'ism'o'n; sed atent'u, ne la komun'ist'o'j'n. Oni ne pov'us asert'i tio'n pri la komun'ist'a'j gvid'ant'o'j kontraŭ si'a'j antagonist'o'j. Komun'ism'o pruv'is est'i „opi'o por la popol'o”.

Do, leg'ant'e la verk'o'n de Simcock, memor'u el kiu direkt'o „blov'as la vent'o”.

Lod'e DORES

Belgi'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lod'e Dores el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Akurat'ec'o

Ĉu la maj'a numer'o ating'is vi'n akurat'e? Se ne, kulp'as ne ni, sed la poŝt'o, al kiu mez'e de april'o ni trans'don'is ĝi'n por eksped'o. Tiel do fin'fin'e, post mult'a'j jar'o'j da mal'fru'o, ni de'nov'e ating'as ni'a'n kutim'a'n el'don'ritm'o'n, kaj ni pov'as esper'i – se avi'nj'o poŝt'o bon'vol'as – ke en la 1a de maj'o la maj'a numer'o est'is ĉe ĉiu'j. Pri tiu rezult'o zorg'is plur'a'j: la redaktor'o'j, la revizi'ant'o'j, sed unu'a'vic'e ni'a nov'a grafik'ist'o Ferriol Macip i Bon'et, kiu mir'ind'e rapid'e ek'mastr'is la nov'a'n task'o'n.

Ali'a nov'aĵ'o est'as, ke redaktor'o Grigorij Arosev rezign'is pri la rubrik'o Art'o, sed ja plu okup'iĝ'os pri Sport'o, kaj ke trans'pren'is art'o'n s-in'o Claude Nourmont. Unu efik'o de la ĝis'dat'ig'o de ni'a aper'ritm'o est'as, ke nun mank'as material'o, precip'e por la rubrik'o'j Novel'o, Sport'o, Scienc'o, Medi'o, Komput'ad'o, Ŝerc'o kaj satir'o, kiu'j hav'as mal'mult'a'j'n kontribu'ant'o'j'n. Do mi al'vok'as vi'n ĉiu'j'n: verk'u, verk'u, por ke ven'ont'a'j numer'o'j ne dev'us aper'i kun blank'a'j paĝ'o'j ... Mult'jar'a'j abon'ant'o'j ebl'e ankoraŭ memor'as pri la iam'a rubrik'o de s-in'o Brandenburg por famili'o'j. Bedaŭr'ind'e, post ŝi'a rezign'o ni ne trov'is nov'a'n redaktor'o'n. Ĉu vi pov'us ebl'e mem interes'iĝ'i pri rubrik'o pri famili'o'j vast'senc'e, aŭ ĉu vi ebl'e kon'as taŭg'a'n person'o'n por tia task'o? Inform'u ni'n, se vi hav'as propon'o'n.

En la mart'a numer'o mi komunik'is, ke Rob Moerbeek dev'is serĉ'i nov'a'j'n voĉ'leg'ant'o'j'n por la kased'a versi'o de ni'a revu'o. Efektiv'e jam li trov'is kvar harlemajn esperant'ist'o'j'n, kiu'j zorg'as, ke tiu serv'o por blind'ul'o'j de'nov'e funkci'u. Bon'e, ke ni hav'as tiom da ĝoj'ig'a'j inform'o'j, ĉu ne?

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Je vi'a mal'san'o

Laŭ alkohol'konsum'ad'o kaj la damaĝ'o tiel kaŭz'it'a Litovio aparten'as al la eŭrop'a'j land'o'j kun plej alt'a risk'o. En la sam'a risk'o-kategori'o trov'iĝ'as ankaŭ Latvi'o, Estoni'o, Belorusio, Rusio, Ukrainio, Hungari'o, Kazaĥi'o kaj Moldavio. En la menci'it'a'j land'o'j unu loĝ'ant'o jar'e konsum'as po 13,9 litr'o'j'n da alkohol'o. Supoz'ebl'as, ke pli ol tri'on'o de la konsum'it'a alkohol'o ne traf'as oficial'a'j'n statistik'o'j'n.

En orient-eŭrop'a'j land'o'j alkohol-konsum'ad'o kresk'as: laŭ la litova ministeri'o pri san-protekt'ad'o je 18,4 % inter 1990 kaj 2002. La medicin'a institut'o de Kaunas konstat'is, ke en tiu ĉi jar'o preskaŭ 60 % de la litovoj kaj 20 % de la litov'in'o'j almenaŭ unu'foj'e semajn'e konsum'is bier'o'n; respektiv'e ĉ. 30 % kaj 10 % fort'a'j'n alkohol'aĵ'o'j'n.

Nigr'a merkat'o

Kontribu'is al kresk'ant'a uz'ad'o de alkohol'aĵ'o'j oni'dir'e liberal'ig'o de la alkohol'a leĝ'ar'o, privat'ig'o de la alkohol'a industri'o, ne'sufiĉ'e kontrol'at'a nigr'a merkat'o, alkohol'a merkat'ad'o kaj nov'a'j alkohol'a'j produkt'aĵ'o'j por jun'ul'ar'o. Krom'e la prez'o'j de mult'a'j alkohol'aĵ'o'j en Litovio dum la last'a jar'o mal'kresk'is.

En Eŭrop'o kresk'as la damaĝ'o kaŭz'it'a de alkohol'konsum'ad'o, kiu far'iĝ'is la plej oft'a mort'o'kial'o inter hom'o'j 15- ĝis 29-jar'aĝ'a'j. Apart'e grav'as aŭt'o-akcident'o'j: en Litovio kresk'is en 2004 alkohol-rilat'a'j akcident'o'j je 13,8 %. En Litovio est'as permes'at'e stir'i aŭt'o'n, se la alkohol'a koncentr'iĝ'o en la sang'o ne super'as 0,4 promil'o'j'n.

Last

Re'e bel'a son'o

En la last'jar'a eŭrop'a somer'o la esperant'a muzik'a kultur'o pli'riĉ'iĝ'is pro la aper'o, ĉe la franc'a disk'el'don'ej'o Vinil'kosm'o, de nov'a album'o de Dolchamar (jes, kun „h”!).

Post kelk'a'j jar'o'j sen nov'aĵ'o'j, ek'de la lanĉ'o de Lingv'o inter'mond'a (2000), la finn'o'j de la popular'a Ĉu vi pret'as?! re'e ek'aper'as, ĉi-foj'e en nov'a stil'o. Inter'temp'e, la band'o far'iĝ'is pli kon'at'a sur la muzik'a scen'ej'o de si'a propr'a land'o, kie ĝi plur'foj'e koncert'is.

Por tiu'j, kiu'j jam kon'as la labor'o'n de la band'o, la nun'a Dolchamar aper'os kiel metamorfoz'o. Kompren'ebl'e, ne nur ortografi'a. Ja la konsist'o de la band'o iom ŝanĝ'iĝ'is, kaj ĝi'a stil'o ir'is de la ne'difin'ebl'a „ekster'ter'ec'o” de la unu'a album'o al la pli grand'a rok'ec'o de la nun'a. Profesi'e la finn'a grup'o ankaŭ pli'matur'iĝ'is, kio spegul'iĝ'as en la pli solid'a'j aranĝ'o'j.

Aŭskult'ant'e la disk'o'n Re'bel'a son'o de la unu'a ĝis la last'a er'o, oni ricev'as la impres'o'n de pli unu'ec'a produkt'o, sen tamen la plaĉ'a skizofreni'o, per kiu en Lingv'o inter'mond'a la dolchamaranoj stamp'is si'a'n labor'o'n. Do nun neni'a intenc'o esprim'i la inter'mond'ec'o'n de Esperant'o per vari'eg'a stil'o, kvankam ankoraŭ aŭd'iĝ'as eĥ'o'j iom „ekster'ter'a'j”, kiel kelk'a'j leĝer'a'j tekno-rok'a'j element'o'j en Ni ĉiu'j ni.

Tamen, la nov'a album'o ŝajn'as pli ribel'i lingv'e ol muzik'e. Ĝi'a lingv'a eksperiment'ism'o (ĉu metafor'o por la dezir'o pri liber'ec'o?) jen ating'as alt'a'n esprim'iv'o'n, jen impres'as strang'e, kio sam'temp'e trov'ebl'as en refren'o de Akcident'o'j:

Mi'a'j du grand'a'j fu! desapoentoj,
Kvazaŭ ne forges'ind'a'j incident'o'j
Unu'a est'is ŝial, du'a est'is lial
Ambaŭ akcident'o'j
Sufer'o'n, sen'esper'o'n, sed ver'e ĉi vesper'o'n
Mi rev'as pri l' moment'o'j

Tiu tendenc'o al eksperiment'o'j kaj neolog'ism'a kre'ad'o ne ŝajn'as ĉiam konven'i: ĝi ja est'is ekspluat'it'a ĝis hipertrofi'o, kiel vid'ebl'as ankaŭ en la titol'o Kontr'a krusadanto („kontraŭ'kruc'milit'ist'o”, laŭ la tekst'o'kajer'a glos'ar'et'o). Ĉiu'okaz'e, la lingv'aĵ'o est'as pli mild'a ol antaŭ'e, eĉ se la muzik'o est'as pli rok'a.

La voĉ'o de la kap'ul'o kaj kompon'ist'o de la band'o, Patrik Austin, aŭd'iĝ'as kun bel'son'a firm'ec'o. Jen ĝi pli tener'as, kiel en la du'on'e akustik'a Sol'a'j par'o'j, bel'a kanzon'o pri fremd'iĝ'o, jen ĝi pli agres'em'as, kiel en Ĉi'nokt'a sent'o. Ebl'e nur iom mal'kontent'ig'os postul'em'a'j'n orel'o'j'n la oft'a akcent'ad'o de la last'a'j silab'o'j.

Star'ant'e inter la kontest'a kaj kritik'a impet'o de Lingv'o inter'mond'a kaj pli lirik'a'j tekst'o'j, ne ĉiu'j kanzon'o'j tamen son'as konvink'e. En tiu senc'o, la engaĝ'iĝ'o de Jun'a'j ideal'ist'o'j aspekt'as iom naiv'e kaj ŝablon'e:
Ni bezon'as jun'a'j'n ideal'ist'o'j'n
Kiu'j don'u fajr'er'o'n al popol'o'j

Fin'e, la tut'o impres'as eg'e pozitiv'e. Re'e bel'a son'o nepr'e ĝu'ind'a. Ni pret'is por la re'ven'o de Dolchamar!

Reinaldo Marcel'o FERREIRA

Dolchamar: Re'bel'a Son'o. Eld. Vinil'kosm'o, Donneville, 2005. Kompakt'a disk'o.

Folklor'a festival'o en Kaustinen

Ĉiu'jar'e juli'e en Kaustinen (Finnlando) okaz'as unu'semajn'a festival'o pri popol'a'j danc'o'j, muzik'o kaj art'o. La festival'o pli'grand'ig'as la interes'iĝ'o'n pri popol'muzik'o en la tut'a okcident'a part'o de la land'o. Lok'a'j amator'o'j sci'as, ke ili nepr'e ĝu'os tut'land'a'n atent'o'n kaj popular'ec'o'n, se ili bon'e prezent'iĝ'os antaŭ la mult'mil'a publik'o, inkluziv'e de fot'ist'o'j kaj ĵurnal'ist'o'j, aŭ antaŭ pli intim'a rond'o en iu liber'a angul'o de la grand'a festival'ej'o.

En la lern'ej'o'j de Kaustinen la instru'ad'o de muzik'o, danc'ad'o kaj aktor'ad'o lud'as grav'a'n rol'o'n. Ge'jun'ul'o'j en aĝ'o de 16-18 jar'o'j, kiu'j loĝ'as en ali'a'j lok'o'j, oft'e elekt'as por si fin'i mez'lern'ej'o'n en Kaustinen ĝust'e pro la ebl'o pli bon'e ek'posed'i art'a'j'n kon'o'j'n. Kiam ge'knab'et'o'j de jar'o al jar'o vid'as, kia'j'n sukces'o'j'n ating'as pli'aĝ'ul'o'j en art'sfer'o kaj per kia'j ĝoj'o kaj plezur'o la akir'it'a'j kapabl'o'j rekompenc'as la si'n'don'em'o'n, ili natur'e ek'interes'iĝ'as kaj mem en'ir'as tiu'n mond'o'n de folklor'o kaj muzik'o.

Dum la fest'o'semajn'o infan'o'j pov'as liber'e lud'i, kur'i kaj grimp'i en sub'ĉiel'a lud'ej'o kaj en tend'o apart'e de la festival'ej'o, kiu hav'as sid'lok'o'j'n por du mil person'o'j. Ili hav'as si'a'n propr'a'n program'o'n. En mult'a'j okaz'o'j tiu'j art'a'j ŝat'okup'o'j post'e trans'form'iĝ'as en serioz'a'n profesi'o'n.

Ver'dir'e, por al'log'i mult'nombr'a'j'n spekt'ant'o'j'n oni bezon'as ankaŭ ekster'land'a'j'n ensembl'o'j'n. Do en 2004, krom finn'o'j kaj skandinav'o'j, Kaustinen gast'ig'is amator'o'j'n kaj art'ist'o'j'n el Argentino, Domingo, Hispanio, Kanado, Moldavio. Surpriz'e inter la kanad'an'o'j danc'is kaj lud'is inuit'o'j, la festival'o'n part'o'pren'is ankaŭ vjetnam'o'j, brazil'an'o kaj pakistana kant'ist'in'o. La plej mult'nombr'a'n publik'o'n tamen al'log'is finn'a tang'o-kanzon'ist'o.

Am'ant'o'j de folklor'o fond'is en Kaustinen muze'o'n pri mal'nov'a'j popol'a'j muzik'instrument'o'j. Iu'j el ili dezir'as mem konstru'i preskaŭ forges'it'a'n muzik'instrument'o'n, ali'a'j dezir'as mem lern'i lud'i tiu'j'n instrument'o'j'n kaj tiu'cel'e serĉ'as help'o'n kaj konsil'o'j'n en la muze'o.

En Kaustinen trov'iĝ'as konstant'a ekspozici'o pri art'o de aŭtodidakt'o'j: skulpt'aĵ'o'j, pentr'aĵ'o'j, fot'o'j – amuz'a'j, politik'a'j, surpriz'a'j – far'it'a'j en kamp'ar'a'j kort'o'j kaj ĝarden'o'j en tut'a Finnlando. En 2004 al'don'e est'is ekspozici'at'a'j ankaŭ art'aĵ'o'j de best'o'j kaj hom'figur'o'j el kolor'a'j buton'o'j kaj ŝtof'a'j tuber'et'o'j far'e de Nek Chand, barat'an'o, kies „rok'ĝarden'o” si'a'land'e far'iĝ'is furor'a vid'ind'aĵ'o. Tiu'n art'spec'o'n la finn'o'j nom'as amator'a.

Mult'kolor'a'j naci'a'j kostum'o'j, amator'a muzik'ad'o, son'ant'a sam'temp'e en divers'a'j ej'o'j laŭ'program'e kaj spontan'e ekster ili, renkont'iĝ'o'j de sam'hobi'an'o'j kaj surpriz'a'j amik'iĝ'o'j, tut'publik'a danc'ad'o, rakont'ad'o kaj muzik'ad'o ĉirkaŭ bivak'fajr'o, mult'land'a'j flag'o'j, flirt'ant'a'j sub blu'a somer'ĉiel'o, kiu en Finnlando juli'e rest'as lum'a dum'nokt'e – ĉio ĉi kre'as ekster'ordinar'a'n etos'o'n de gaj'ec'o.

La folklor'a festival'o en Kaustinen fin'iĝ'as per di'serv'o dimanĉ'e. En la di'serv'o kant'as lok'a'j kaj ali'urb'a'j korus'o'j. La akir'it'a'j spert'o'j kuraĝ'ig'as, ke oni daŭr'ig'u si'a'n amator'a'n art'aktiv'ad'o'n.

SALIKO

Ĉu nur'a defet'ism'o prav'as?

Donald Broadribb prav'as, en si'a defet'ism'a recenz'o Rekomend'o'j plej'part'e sen'efik'a'j (MONATO 2005/2, p. 28), ke neni'u rezoluci'o esperant(ist)a ating'is si'a'n oficial'a'n cel'o'n. Tamen, li sen'dub'e rezon'as tro unu'flank'e. Li ja tut'e ne pruv'as, ke iu'j rezoluci'o'j ali'a'j – kaj ankaŭ ili est'as tre mult'nombr'a'j – jes ja ating'is si'a'n cel'o'n. Krom la oficial'a cel'o, kiu'n oni do ne ating'as, est'as mult'a'j ali'a'j krom'efik'o'j, kiu'j'n neni'u kapabl'as mezur'i, eĉ kon'i, sed kiu'j tamen ekzist'as. La tiu'temp'a entuziasm'iĝ'o de la esperant'ist'ar'o (la petici'o al Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j de 1967) sen'dub'e atent'ig'is mult'e da hom'o'j pri Esperant'o kaj – minimum'e – aktiv'ig'is la entuziasm'ul'o'j'n! Kaj ... Donald Broadribb aĉet'u bild'vort'ar'o'n por trov'i la nom'o'j'n de la aĵ'o'j sur la bret'o'j kaj tabl'o'j en si'a ofic'ej'o.

Petro DE SMEDT

Belgi'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Petro De Smedt el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Sankt'ul'o'j kaj ties advokat'o'j

Ver'ŝajn'e W. H. Simcock per si'a koment'o pri la oft'a'j kanoniz'o'j de la for'pas'int'a pap'o (MONATO 2005/3, p. 24) vek'is interes'o'n de la leg'ant'o'j. Ĉu la best'protekt'ant'a aŭtor'o per si'a kritik'o vol'is help'i hom'protekt'int'a'n pap'o'n por mal'kaŝ'i taŭg'a'j'n ekzempl'o'j'n de bon'a krist'an'a viv'o? Tio est'as dub'ind'a. Ebl'e li taŭg'us kiel advokat'o de l' diabl'o, nepr'e legitim'a rol'ul'o en proces'o de kanoniz'o.

Tre baldaŭ post la mort'o de Johano Paŭlo la 2a mult'e da katolik'o'j atend'is, ke la for'pas'int'o far'iĝ'u tuj sankt'ul'o. Mi mem tut'e ne favor'us kanoniz'o'n tuj'a'n, kvankam ĝi ebl'e aper'us pli demokrat'a. Ne nur la jur'ist'o'j de Vatikan'o zorg'u, ke antaŭ'e oni aŭd'is la voĉ'o'j'n kontraŭ'a'j'n.

Natur'e tia proced'o est'as pli long'daŭr'a kaj konsekvenc'e pli mult'e'kost'a ol kanoniz'o per aklam'o, kiu sufiĉ'is en la jun'a eklezi'o de la antikv'o. Sed la artikol'o de ni'a „kler'ig'ant'o” klar'e indik'as, ke mank'o'j de proces'o mal'help'os la cel'o'n spirit'a'n: donac'i al kred'ant'o'j publik'a'n kult'o'n de ver'a sankt'ul'o.

Josef FLIEGNER

Germanio

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Josef Fliegner el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Ŝat'i-bat'i

Kiel kutim'e, ekzerc'o'cel'e, kur'is tra londonaj strat'o'j la 34-jar'aĝ'a ĵurnal'ist'o James Silver [ĝejmz silva], kiam subit'e bar'is al li la voj'o'n adolesk'ant'o. Du'a adolesk'ant'o bat'is la ĵurnal'ist'o'n sur la kap'o'n per rul'volv'it'a magazin'o, kaj tri'a aper'is de mal'antaŭ arbust'o kaj tiel fort'e frap'is la kur'int'o'n, ke tiu fal'is. Kiam la atak'it'o ŝancel'e ek'star'is, li rimark'is ali'a'j'n membr'o'j'n de la band'o, kiu'j film'is li'n, uz'ant'e si'a'j'n poŝ'telefon'a'j'n kamera'o'j'n.

Furor'as, laŭ la brit'a polic'o, film'it'a'j atak'o'j tia'j, kiu'j post'e spekt'ebl'as ĉe ret'ej'o'j popular'a'j inter adolesk'ant'o'j. La fenomen'o nom'iĝ'as – de viktim'a vid'punkt'o mis'e – ŝat-bat'ad'o (angl'e: happy slapping). La cel'o konsist'as en la humil'ig'o de la viktim'o (bat'ad'o kaj pri'rab'ad'o ŝajn'as flank'a'j motiv'o'j) per'e de ret'e publik'ig'it'a film'er'o pri la atak'o.

Lern'ej'o'j

Komenc'iĝ'is la fenomen'o kun'lig'e kun la tiel nom'at'a garaĝ'o-muzik'o; post'e ĝi trans'ir'is dum la pas'int'a aŭtun'o al londonaj lern'ej'o'j. Nun, laŭ la polic'o, post nur unu jar'o ĝi dis'vast'iĝ'is tra la tut'a land'o kaj ne lim'iĝ'as al lern'ej'o'j. Sed kia ajn est'as la atak'o – ĉu pri'rab'ad'o, ĉu bat'ad'o – plu kern'as humil'ig'o: la viktim'o sci'as, ke ie en Inter'ret'o adolesk'ant'o'j pri'rid'as la mis'fortun'o'n de ali'a.

Ĉi-jar'e en Londono la polic'o esplor'is jam pli ol 200 atak'o'j'n tia'j'n, est'ig'it'a'j'n precip'e de adolesk'ant'o'j enu'ant'a'j. Unu el ili tekst'mesaĝ'e klar'ig'is, kial li tiel kondut'as: „se v enu'as, km v n'e'n far'as, k se v hav'as fonkam, tm v ŝat'bat'os” – „Se vi enu'as, kiam vi neni'o'n far'as, kaj se vi hav'as telefon'kamera'o'n, tiam vi ŝat-bat'os”.

Paul GUBBINS

Diabl'a cirkl'o

La plur'jar'a ekonomi'a kriz'o inter'temp'e kapt'is preskaŭ ĉiu'j'n industri'a'j'n land'o'j'n, divers'grad'e. Reg'ist'ar'o'j re'ag'as divers'manier'e al tiu defi'o – kelk'a'j tut'e ne sci'as, kio'n far'i. Ili ne vid'as el'ir'voj'o'n el la diabl'a cirkl'o de fal'int'a konsum'ad'o sekv'e de amas'a sen'labor'ec'o pro regres'o'j en industri'a produkt'ad'o kaj serv'o'j. Inter la grand'a'j industri'a'j ŝtat'o'j nur Briti'o iom'et'e sukces'is mastr'i la kriz'o'n, pli bon'e Uson'o – sed je kiu prez'o? Uson'o akumul'is gigant'a'j'n ŝuld'o'j'n, je grand'a ĝoj'o de kapital'ist'o'j, kiu'j en'kas'ig'as alt'eg'a'j'n rent'o'j'n per si'a'j kredit'o'j.

Anonim'a'j kapital'ist'o'j

Kapital'ist'o'j ĉiel ajn gajn'as, ankaŭ dum kaj per tiu tut'mond'a ekonomi'a kriz'o. Grand'a'j'n naci'a'j'n kaj mult'naci'a'j'n kompani'o'j'n „reg'as” oft'e ne hom'o'j sed anonim'a kapital'ist'ar'o, kiu invest'as nur en produkt'o'j, kiu'j al'port'as profit'o'n, kaj ferm'as entrepren'o'j'n, kiu'j al'port'as mal'mult'a'n aŭ neni'a'n gajn'o'n. Por ili tut'e ne grav'as labor'ant'a'j hom'o'j, kiu'j'n ili ja ne kon'as. Do la kriz'o est'as motiv'o (oft'e pretekst'o) por amas'e mal'dung'i labor'ist'o'j'n kaj eventual'e trans'ig'i produkt'ej'o'j'n al land'o'j kun mal'alt'a'j salajr'o'j.

Ni pren'u la ekzempl'o'n de Germanio, kiu est'as tip'a eksport-land'o. Hom'o'j en la tut'a (riĉ'a) mond'o am'as (kaj aĉet'as) kvalit'a'j'n aŭtomobil'o'j'n kaj industri'maŝin'o'j'n produkt'it'a'j'n en Germanio. En Germanio? Por ke rajt'u aper'i indik'o „far'it'a en Germanio”, kiu garanti'as bon'a'n kvalit'o'n, sufiĉ'as ke oni munt'as la produkt'o'n en la land'o. Sed oft'e mult'a'j'n part'o'j'n oni produkt'as en for'a'j ŝtat'o'j kun rid'ind'a'j salajr'o'j; inter'temp'e laŭ indik'o de la industri'o mem la proporci'o de tia'j liver'o'j el ekster'land'o ampleks'as jam 40 el'cent'o'j'n (kompar'e al 28 % antaŭ dek jar'o'j). Nur tiel german'a'j produkt'o'j pov'as rest'i konkurenc-kapabl'a'j en tut'mond'iĝ'a ekonomi'o.

Parti'o labor'ist'a?

Sekv'e de tiu evolu'o ĉi-jar'e la kvant'o de sen'labor'ul'o'j ating'is la post'milit'a'n rekord'o'n de 5,2 milion'o'j, kaj tio sub social'demokrat'a reg'ist'ar'o; ĉu ne dev'us hont'i SPD, la tradici'a parti'o de labor'ist'o'j? Dum ties reg'ad'o, de 1995 ĝis 2004, Germanio perd'is 1,26 milion'o'j'n da industri'a'j labor'lok'o'j, precip'e en simpl'a'j sektor'o'j. Kaj tiu evolu'o daŭr'as, ne nur en produkt'a branĉ'o sed ankaŭ en serv'o'j. Ĉef'o de Deutsche Bank (German'a Bank'o) antaŭ ne'long'e anonc'is, ke la bank'o, kiu daŭr'e hav'is grand'a'j'n gajn'o'j'n, nun streb'as al rendiment'o de 25 % el propr'a kapital'o; sam'temp'e li anonc'is, ke por tio'n ating'i la bank'o mal'dung'os 6400 hom'o'j'n ...

La german'a reg'ist'ar'o montr'iĝ'as ne'kapabl'a progres'ig'i la ekonomi'o'n, pro kies kriz'o ja mank'as ankaŭ impost'o'j. Anstataŭ'e oni prov'as redukt'i la el'spez'o'j'n en ĉiu'j social-sistem'o'j; sen'labor'ul'o'j kaj pensi'ul'o'j est'as plej mult'e traf'at'a'j per tiu'j operaci'o'j, kiu'j oft'e est'as nur la fi'fam'a kurac'ad'o de simptom'o'j. Nun, antaŭ grav'a'j elekt'o'j en la plej grand'a federaci'a land'o, SPD komenc'is kampanj'o'n kontraŭ ekspluat'em'a'j kompani'o'j, per nov'a parti'program'o fort'e kritik'as „rab'o'best'a'n kapital'ism'o'n”. Tia'j ag'o'j kiel tiu de German'a Bank'o „deprim'as hom'o'j'n kaj rab'as ili'a'n fid'o'n al demokrati'o”, dir'is la parti'ĉef'o. La kancelier'o laŭd'is labor'ist'o'j'n pro „patriot'a kondut'o” (t. e. ili dev'is akcept'i redukt'o'j'n de person'a'j en'spez'o'j) kaj postul'is, ke ankaŭ la kapital'ist'o'j hav'u tia'n patriot'a'n si'n'ten'o'n.

Lament'ad'o

Tip'e german'a est'as ankaŭ ali'a fenomen'o: lament'ad'o. Ebl'e en neni'u ali'a industri'a land'o hom'o'j tiom lament'as pri la kriz'o. Precip'e lament'as ankaŭ la opozici'a'j krist'an'demokrat'o'j, kiu'j tamen ankaŭ ne hav'as recept'o'j'n por mastr'i la kriz'o'n. Kial german'o'j lament'ad'as tiom? Antaŭ la kriz'o ili est'is inter la plej bon'fart'a'j, Germanio est'is model'o de progres'ant'a ekonomi'o kaj soci'o. La nun'a mez'a generaci'o kon'is neni'o'n ali'a'n ol bon'fart'o'n kun sen'problem'a konsum'ism'o. Des pli fort'e ili'n nun traf'as restrikt'o'j kaj redukt'o'j. Tamen german'o'j, kompar'e al mult'a'j ali'a'j, ankoraŭ fart'as relativ'e bon'e; ankaŭ sen'labor'ul'o'j kutim'e ne dev'as mal'sat'i. Ili do lament'as sur alt'a nivel'o.

Montr'iĝ'as nun la mal'agrabl'a flank'o de medal'o „pur'a kapital'ism'o”, kiu'n akcel'as precip'e la tut'mond'iĝ'o. Sed ni apenaŭ pov'as imag'i, ke la mond'o re'ven'os el tiu ĝangal'a al pli social'a kapital'ism'o. Tamen pov'us est'i, ke ankaŭ kapital'ist'o'j iam fal'os en la kapt'il'o'n de tiu diabl'a cirkl'o: se al konsum'ant'o'j daŭr'e mank'as mon'o por aĉet'i produkt'o'j'n, fal'os ankaŭ la rendiment'o de la kapital'o. Aŭ, ebl'e, eĉ kolaps'os la tut'a kapital'ism'a sistem'o. Tiam ni hav'us nur mal'gajn'ant'o'j'n – alt'a prez'o por tra'romp'i la diabl'a'n cirkl'o'n.

Stefan MAUL

Tragedi'o en Tiran'o

Am'histori'o – iom simil'a al tiu de Romeo kaj Juli'et'a – inter du alban'a'j ge'jun'ul'o'j fin'iĝ'is tragedi'e en Tiran'o. Altin Konĉi kaj Anĝel'in'a Ĉerp'a'j si'n'mort'ig'is unu post la ali'a, post kverel'o. La 24-jar'aĝ'a Altin si'n'mort'ig'is la unu'a, mort'paf'int'e si'n per ĉas'paf'il'o. Tuj post li Anĝel'in'a, 22-jar'aĝ'a, ĉagren'it'a pro la mort'o de ŝi'a am'at'o, trov'is toks'o'n en apud'a farun'ej'o kaj si'n venen'is ĝust'e sur la tomb'o de Altin.

Bardhyl SElim'i

Kie fil'in'o'j fil'iĝ'as

Tem'as pri fenomen'o re'aper'int'a en la alt'a mont'ar'o de nord'a Albanio. Ĝis antaŭ du jar'cent'o'j, ĉe famili'o'j sen fil'o, aŭ kaz'e de la mort'o de fil'o pro milit'o aŭ sang'o'venĝ'o, ne mal'oft'e unu el la fil'in'o'j si'n vest'is vir'e kaj neniam edz'in'iĝ'is. Tiel ŝi – aŭ li – pas'ig'is la tut'a'n viv'o'n kun la ge'patr'o'j. Nun'temp'e, en la vilaĝ'o'j de Tropoja, ekstrem'a distrikt'o ĉe la land'lim'o kun Kosovo, ebl'as renkont'i vir'in'o'j'n tia'j'n.

Unu el ili est'as Mir'a Ram'a, 24-jar'aĝ'a. Ŝi loĝ'as en la vilaĝ'o Raj'e kun si'a'j ge'patr'o'j Mark kaj Lin'a Ram'a. Ambaŭ ge'patr'o'j est'as mal'jun'a'j kaj mal'san'a'j. Dum la total'ism'a reĝim'o Mark tra'pas'is naŭ jar'o'j'n en prizon'o pro mal'nov'a fusil'o trov'it'a en la dom'o. Post'e li labor'is en min'ej'o sed ne ricev'as pensi'o'n. Li dev'as viv'ten'i la famili'o'n per soci'a mon'help'o monat'a ekvivalent'a al 16 eŭr'o'j. Kompren'ebl'e tio apenaŭ sufiĉ'as eĉ por aĉet'i sap'o'n. Dum'e la viv'manier'o kaj la viv'nivel'o en la vilaĝ'o simil'as al tiu de du'cent jar'o'j antaŭ'e. Nov'a'j est'as televid'il'o nigr'e-blank'a, alban'a produkt'aĵ'o el la 80aj jar'o'j, kaj kased'il'o. La plej proksim'a najbar'o loĝ'as pied'ir'e ĉirkaŭ du'on'hor'o'n for.

Ekster'land'e'n

La ĉirkaŭ'a'j vilaĝ'o'j est'as preskaŭ sen jun'a'j vir'o'j, kiu'j fuĝ'is ekster'land'e'n, ekzempl'e al Greki'o, por labor'i. Ĉar Mark kaj Lin'a hav'is du fil'in'o'j'n (unu edz'in'iĝ'is) kaj neniu'n fil'o'n, Mir'a rest'is hejm'e. Ŝi far'as ĉiu'j'n hejm'labor'o'j'n, kultiv'as kamp'et'o'n, bred'as brut'ar'o'n kaj nur mal'oft'e vizit'as la ĉef'ej'o'n de la distrikt'o. Nur unu foj'o'n ŝi vizit'is la alban'a'n ĉef'urb'o'n, okaz'e de akcident'o traf'int'a la patr'o'n.

Ŝi ankaŭ uz'as paf'il'o'j'n. Iu'n tag'o'n ven'is ŝtel'ist'o'j kaj for'pren'is ŝaf'o'j'n. Mir'a kapt'is si'a'n fusil'o'n „kalaŝnikov” (pren'it'a'n el ŝtat'a depon'ej'o en 1997) kaj post'sekv'is la ŝtel'ist'o'j'n, ĝis ili fin'e ced'is kaj for'las'is la vilaĝ'o'n. Mir'a, kiu stud'is nur kvin jar'o'j'n en element'a lern'ej'o, ne intenc'as edz'in'iĝ'i: „Mi dev'as pri'zorg'i mi'a'j'n ge'patr'o'j'n kaj la hejm'o'n.”

Bardhyl SElim'i

Profit'o'j, pun'o'j kaj privat'ig'o

Fin'e de april'o akcident'is trajn'o en la urb'o Amagasaki en guberni'o Hyogo. Ŝajn'as, ke la trajn'o tro rapid'is kaj el'rel'iĝ'is. Mort'is 105 hom'o'j kaj vund'iĝ'is 461, kiam la vagon'o'j part'e volv'is si'n ĉirkaŭ apud'trak'a apartament'ar'o. Jen la sep'a plej grav'a trajn'akcident'o de la pas'int'a'j 60 jar'o'j.

Unu'e, por sen'kulp'ig'i si'n, la trajn'kompani'o JR-Okcident'o indik'is, ke sur'trak'a ŝton'o el'rel'ig'is la trajn'o'n. Post'e ĝi agnosk'is, ke la 23-jar'aĝ'a konduk'ist'o tro rapid'e vetur'is. Li vol'is tiel korekt'i 90-sekund'a'n mal'fru'iĝ'o'n kaŭz'it'a'n de mal'ĝust'a halt'ig'o ĉe la antaŭ'a staci'o. Dum'e al'tag'iĝ'is divers'a'j dub'ind'a'j labor'metod'o'j de la privat'ig'it'a trajn'kompani'o.

Prem'hor'a'j trajn'o'j

Evident'iĝ'is, ke JR-Okcident'o eg'e dens'e kaj rapid'e trafik'ig'as si'a'j'n trajn'o'j'n por super'i ali'a'j'n privat'ig'it'a'j'n kompani'o'j'n. Inter Takaraduka kaj Osaka trajn'o de JR-Okcident'o vetur'as en 23 minut'o'j, dum tiu de Hankjuu-kompani'o en 30. Dum maten'a'j kaj vesper'a'j prem'hor'o'j trajn'o'j ven'as ĉiu'n 3an-5an minut'o'n. Iu'j trajn'o'j halt'as nur 15 sekund'o'j'n en staci'o Takaraduka. Ne est'as permes'at'e al konduk'ist'o mal'fru'iĝ'i.

Kiam fuŝ'as konduk'ist'o'j, tiu'j'n atend'as sever'a pun'korekt'a kurs'o. Konduk'ist'o'j dev'as pas'ig'i tag'o'j'n, skrib'ant'e si'n'kritik'a'j'n raport'o'j'n. Ili ne rajt'as kontraŭ'dir'i al la kontrol'ist'o'j, kiu'j blasfem'e insult'as ili'n. Ili dev'as promes'i, ke, se ili de'nov'e fuŝ'e konduk'os, ili eks'iĝ'os el la posten'o. Ankaŭ la salajr'o est'as pun'e mal'alt'ig'it'a. Eĉ pli drast'e: en 2001 konduk'ist'o, kiu mal'fru'ig'is trajn'o'n je 50 sekund'o'j por kontrol'i ĝi'a'n sekur'ec'o'n, est'is send'it'a al la trajn'kompani'a „pun'ej'o”, kie tri tag'o'j'n post'e li si'n mort'ig'is.

Ses kompani'o'j

En 1987 la japan'a naci'a fer'voj'o est'is privat'ig'it'a kaj divid'it'a en ses kompani'o'j'n. Komenc'e JR-Okcident'o hav'is 53 000 dung'it'o'j'n: ĝi nun hav'as 32 000. Krom'e la privat'a'j kompani'o'j anstataŭ'ig'is si'a'j'n konstant'a'j'n dung'it'o'j'n per por'temp'a'j, mal'pli bon'e salajr'at'a'j labor'ist'o'j. Grav'a'j'n task'o'j'n, ekz. kontrol'ad'o'n de la trak'o'j kaj vagon'o'j, ili don'is al ali'a'j firma'o'j. Mult'a'j staci'o'j est'as nun sen'stab'an'a'j.

Dir'is eks'a dung'it'o de la naci'a fer'voj'o: „Post privat'ig'o la deviz'o iĝ'is ‚serv'o kaj profit'o’. Batal'em'a'j sindikat'o'j est'is tiel sub'prem'at'a'j, ke la labor'ej'o far'iĝ'is mal'gaj'a kaj labor'ist'o'j ne pov'is parol'i liber'e. Mal'antaŭ ĉi-foj'a akcident'o ekzist'as mal'modern'a dung'it'ar'a gvid'ad'o.”

HOr'i Jasuo/pg

German'a'j kaj luks'a'j aŭt'o'j prefer'at'a'j

La strat'o'j de Tiran'o est'as plen'plen'a'j je nov'a'j luks'a'j kaj mult'e'kost'a'j aŭt'o'j. La gigant'o'j de la aŭt'o'industri'o – german'a'j Daimler-Benz, Ford, BMW, Volkswagen kaj ali'a'j – jam de'long'e mal'ferm'is ekskluziv'a'j'n vend'o'punkt'o'j'n en la ĉef'urb'o.

Hav'ig'i al si laŭ'regul'a'n dokument'ar'o'n por aŭt'o est'as sufiĉ'e facil'e. Oni aĉet'as la aŭt'o'j'n rekt'e en la aŭt'o'vend'ej'o'j, pag'ant'e per bank'bilet'o'j aŭ tra bank'kont'o. Problem'o rest'as la mal'honest'a konkurenc'o de ne'leĝ'a'j aŭt'o'vend'ej'o'j, pri kiu'j la aŭtoritat'o'j indiferent'as.

Laŭ oficial'a'j inform'font'o'j, dum la jar'o 2004 oni import'is en Albanion 1555 nov'a'j'n aŭt'o'j'n. El tiu'j 1090 est'as en'ig'it'a'j per'e de la oficial'a'j reprezent'ant'o'j de produkt'ant'o'j kaj la ceter'a'j de komerc'ist'o'j, instituci'o'j kaj unu'op'ul'o'j. Se oni taks'as averaĝ'a'n prez'o'n de aŭt'o je 20 000 eŭr'o'j, oni kalkul'as, ke en'tut'e cirkul'as 31 milion'o'j da eŭr'o'j en tiu merkat'o.

La unu'a'n lok'o'n okup'as Volkswagen/Audi (430 aŭt'o'j, aŭ 38 %). La plej vend'at'a tip'o est'is Touareg kun prez'o de 35 000 ĝis 51 000 eŭr'o'j; sekv'as Pol'o kun prez'o de 11 000 ĝis 15 000 eŭr'o'j. Post'e ven'as Opel kun 17 %, sud-kore'a'j aŭt'o'j sum'e kun 8 %, ital'a'j Fiat (precip'e Doblo) kaj Alf'a Romeo kun 7 %, Ford kun 6,8 % (Focus vend'at'as kontraŭ 14 500 eŭr'o'j, prefer'at'a est'as la tip'o kun kvin pord'o'j), Daimler-Benz kun 4,5 % (70 000 ĝis 75 000 eŭr'o'j). Fin'e, BMW X5, plej'oft'e import'it'a mal'leĝ'e, est'as la plej prefer'at'a aŭt'o en Albanio.

Bardhyl SElim'i

Abort'ig'o kaj la bibli'o

Stefan Maul (MONATO 2005/5, p. 7) alud'as al la „rigor'a'j moral'a'j postul'o'j rilat'e al nask'o'regul'ad'o kaj abort'ig'o” de la antaŭ'a pap'o Johano Paŭlo la 2a. Religi'ul'o'j oft'e asert'as, ke am'o est'as la ĉef'tem'o de la bibli'o, kaj mult'a'j el ili opini'as, ke oni laŭ'vort'e akcept'u ties tut'a'n en'hav'o'n. Sed oni est'u tre elekt'em'a rilat'e bibli'a'j'n tekst'o'j'n por asert'i, ke la ĉef'tem'o est'as am'o.

La pli'mult'o de la uson'a'j ŝtat'o'j efektiv'ig'as mort'pun'o'n. Leĝ'don'ant'o'j kred'as, ke Di'o tio'n postul'as. Feliĉ'e brit'a'j parlament'an'o'j daŭr'e kontraŭ'star'as mort'pun'o'n, malgraŭ la dezir'o'j de divers'a'j organiz'aĵ'o'j kaj, supoz'ebl'e, de la pli'mult'o de la popol'o.

Mi oft'e sci'vol'as kial religi'ul'o'j, aprob'ant'a'j mort'pun'o'n, ne efektiv'ig'as ĉiu'j'n dekret'o'j'n de si'a Di'o. Sen'nombr'as la „krim'o'j”, kiu'j, laŭ tiu'j, merit'as mort'pun'o'n: ekzempl'e adult'o, sam'seks'em'o, ador'ad'o de ali'a'j di'o'j, seks'atenc'o, sorĉ'ad'o, sang'adult'o, en'stomak'ig'o de best'o-sang'o, manĝ'eg'em'o aŭ ebri'ec'o, ne'virg'a edz'in'iĝ'o ktp.

Religi'a'j dekstr'ul'o'j

Sed la ĉef'a afer'o rilat'e modern'a'n viv'o'n est'as la bibli'a gvid'il'o pri abort'ig'o kaj la fakt'o, ke kelk'a'j religi'ul'o'j, inkluziv'e de Johano Paŭlo la 2a, kaj apart'e religi'a'j dekstr'ul'o'j, neniel aprob'as abort'ig'o'n, kaj eĉ kontraŭ'as kontraŭ'koncip'o'n. Tamen la bibli'o prezent'as preskaŭ'a'n katalog'o'n de kontraŭ'koncip'il'o'j kaj abort'ig'il'o'j.

Krom'e, tra la tut'a bibli'o, trov'iĝ'as sankci'o, sub'ten'o kaj eĉ kuraĝ'ig'o de abort'ig'o. Hodiaŭ kelk'a'j asert'as, ke la hom'a viv'o komenc'iĝ'as ĉe la koncip'o. Tamen, laŭ la bibli'o, eĉ fet'o ne est'as hom'o. Laŭ El'ir'o 21:22, fet'o est'as nur posed'aĵ'o. En Nombr'o'j 5:11-31 oni pov'as leg'i la di'a'n rajt'ig'o'n kaj metod'o'n por abort'ig'i fet'o'n, kiu est'as la rezult'o de adult'o: la fet'o ricev'as neniu'n sankt'ec'o'n. Laŭ Levid'o'j 27:6 kaj Nombr'o'j 3:15-50, nek fet'o'j nek nask'it'o'j est'as viv'i'pov'a'j hom'o'j.

La bibli'o ripet'ad'e aprob'as, toler'as, prav'ig'as kaj instig'as la mort'ig'o'n de fet'o'j kaj nov'nask'it'o'j (2 Reĝ'o'j 8:12; Psalm'ar'o 137:9; Naĥumo 3:10; Jeĥeskel 9:5-6 ktp). Laŭ Re'admon'o 28:53-57 kaj Plor'kant'o'j 2:20 kaj 4:10, la „sankt'a” Bibli'o toler'as kaj permes'as hom'o'j'n manĝ'i si'a'j'n propr'a'j'n id'o'j'n.

Mesaĝ'o pri mal'am'o

La bibli'a Di'o ankaŭ volont'e kaj avid'e pun'is hom'o'j'n per la abort'ig'o de ili'a'j fet'o'j (Psalm'ar'o 212:10; Jesaja 37:3; Hosea 9:11-16; Genez'o 20:18). Fakt'e, oni pov'as trov'i en la bibli'o subtil'a'n mesaĝ'o'n pri mal'am'o kontraŭ la hom'a viv'o: leg'u la vort'o'j'n de Jesuo Krist'o en Luk'o 14:26 kaj Johano 12:25. La vort'o „mal'am'o” en tiu'j versikl'o'j de'ven'as de la grek'a miseo, kio signif'as ankaŭ mal'estim'eg'o'n aŭ abomen'ad'o'n.

Ekzist'as impon'eg'a baz'o legaliz'i abort'ig'o'n konform'e al bibli'a'j percept'o'j: tiu „sankt'a” libr'o neni'e mal'permes'as ĝi'n. Do am'o ne est'as la ĉef'a afer'o en la bibli'o, kiu montr'as si'n barbar'a kaj kruel'a. Kaj la mal'nov'a testament'o est'as ankoraŭ aplik'ebl'a, laŭ la vort'o'j de Jesuo ĉe Mateo 5:17-19 kaj Luk'o 16:17; ankaŭ Paŭlo konsent'as ĉe 2 Timoteo 3:16.

Kiel Stefan Maul konklud'as pri la mort'int'a pap'o: nepr'as „disting'i inter li kaj li'a ofic'ad'o”.

W. H. SIMCOCK

Frat'o Paŭlo: pac'am'ant'o

Ĉi-jar'e en Germanio okaz'as dat're'ven'o'j 60 jar'o'j'n post la fin'o de la nazi-reĝim'o kaj de la du'a mond'milit'o. Lig'e kun tio memor'end'as la viv'o de Max Josef Metzger [maks jozef mecger].

Metzger nask'iĝ'is en 1887 en et'a vilaĝ'o en la region'o de la Nigr'a Arb'ar'o en sud-okcident'a Germanio. Est'ant'e la plej aĝ'a inter kvar ge'frat'o'j, li spert'is sam'e la bon'kor'ec'o'n kaj varm'ec'o'n de si'a patr'in'o kaj la sever'a'n mal'toler'em'o'n kaj naci'ism'o'n de si'a patr'o, kiu mal'permes'is inter'rilat'o'j'n kun jud'a'j infan'o'j. Inter 1905 kaj 1911 Metzger stud'is katolik'a'n teologi'o'n en la proksim'a Freiburg [frajburg] kaj Fribourg [fribúr], Svis'land'o. Ordin'it'e kiel sacerdot'o, li komenc'e labor'is kiel help'ant'o de paroĥ'estr'o.

Sam'temp'e li daŭr'ig'is la labor'o'n – komenc'it'a'n jam dum student'a'j jar'o'j – por drink'em'ul'o'j kaj ili'a'j mal'zorg'at'a'j famili'an'o'j. En 1915 li far'iĝ'is ĝeneral'a sekretari'o de organiz'aĵ'o kontraŭ alkohol'ism'o. Dum la unu'a mond'milit'o li labor'is kiel milit'pastr'o, sed, vid'ant'e la sen'senc'a'n kaj sang'o'plen'a'n reciprok'a'n buĉ'ad'o'n, li ard'e ek'batal'is por pac'o kaj mond'a inter'kompren'iĝ'o. Sam'temp'e li ek'konsci'is, kiom danĝer'a kaj detru'a est'as blind'a naci'ec'a fier'o, kaj kompren'is kiom mal'facil'e ĝi kontraŭ'batal'ebl'as.

Terur'o

En 1917 li fond'is la Mond'pac'a'n Lig'o'n de la Blank'a Kruc'o. Li uz'is Esperant'o'n, kiu en 1918 iĝ'is la oficial'a lingv'o de la asoci'o. Metzger akr'e rifuz'is la teori'o'n pri „just'a milit'o” kaj argument'is, ke pasiv'ec'o front'e al soci'a mizer'o kaj silent'o pri la terur'o de milit'o kaŭz'is la mal'bon'a'n stat'o'n de la eklezi'o.

Sam'e grav'a dezir'o por Metzger est'is la pac'ig'o kaj kun'ig'o de krist'an'a'j konfesi'o'j. Per fond'ad'o de Una Sancta, mov'ad'o kun preĝ- kaj labor-rond'et'o'j, mond'vast'e reprezent'at'a, li iĝ'is motor'o por frat'iĝ'o kaj unu'iĝ'o inter krist'an'o'j. Oft'e koler'is pro tio la katolik'a eklezi'o. Kiel jun'a pastr'o li skrib'is al la tiam'a pap'o Benedikto la 15a, „ke ĉiu'j est'u unu”. En 1916 li skiz'is program'o'n por pac'o, por kiu li ricev'is la pap'a'n ben'o'n.

Per help'o de Metzger en 1920 est'iĝ'is la Inter'naci'o Katolik'a (Ik'a), kun'ig'o de Blank'a Kruc'o kaj antaŭ la milit'o fond'it'a Inter'naci'a Katolik'a Unu'iĝ'o Esperant'ist'a (IKUE). Li kun'fond'is ankaŭ la Mond'a'n Katolik'a'n Jun'ul'ar'o'n (Mok'a). Ĉiu'j land'a'j direktor'o'j de tiu'j asoci'o'j uz'as Esperant'o'n. Sed ali'a'j, konservativ'a'j esperant'ist'o'j ĵaluz'e mal'ebl'ig'as sukces'o'n: post inter'ven'o de IKUE la eklezi'o komenc'is bojkot'i la labor'o'n de Ik'a. Eklezi'a'j instanc'o'j rigard'is Metzger kiel „renegat'o'n” kaj kalumni'is li'n laŭ ne'krist'an'a manier'o.

Utopi'ist'o

En sen'nombr'a'j preleg'o'j, publik'aĵ'o'j, debat'o'j kaj konferenc'o'j inter'naci'a'j Metzger plen'pasi'e kaj ne'lac'ig'ebl'e pled'is por frat'iĝ'o inter batal'ant'a'j popol'o'j en Eŭrop'o. Tiel li far'iĝ'is kvazaŭ pionir'o de la eŭrop'a unu'iĝ'o. Mult'a'j sam'temp'ul'o'j vid'is en li rev'ul'o'n kaj sen'real'ec'a'n utopi'ist'o'n, eĉ perfid'ul'o'n je la propr'a naci'o.

Vast'a'n atent'o'n ricev'is li'a parol'ad'o en Hag'o, Nederlando, en 1928: „La milit'o ŝuld'as si'a'n ekzist'o'n en la mond'o sol'e al patr'o-mensog'o. Sol'e per mensog'o ĝi pov'as ek'est'i en la nun'a temp'o. La avid'a mamon'ism'o, la impertinent'a imperialism'o, la arogant'a naci'ism'o kaj la cinik'a makiavel'ism'o – tiu'j est'as la mensog'em'a'j frat'o'j, kiu'j star'is apud ĝi'a lul'il'o.”

En 1942, dum la nazi-reĝim'o, Metzger verk'is memoreseon pri la post'milit'a sistem'o en Germanio. Li intenc'is pet'i ĉe la alianc'it'a'j potenc'o'j pri toler'ebl'a'j kondiĉ'o'j por pac'o. „Frat'o Paŭlo”, kiel li nom'is si'n, tial en 1943 est'is arest'it'a la tri'a'n kaj last'a'n foj'o'n en Berlino de la sekret'a ŝtat'polic'o Gestap'o, ĉar li propon'is ekzil'reg'ist'ar'o'n post la fal'ig'o kaj sen'potenc'ig'o de Hitler kaj fru'a'n fin'o'n de la du'a mond'milit'o.

Pest'bubon'o

La ne'imag'ebl'e arbitr'a kaj despot'a juĝ'ist'o Roland Freisler kondamn'is Metzger al mort'pun'o. Freisler rifuz'is aŭskult'i la akuz'it'o'n kaj li'a'j'n „politik'a'j'n tir'ad'o'j'n”, kaj kiam Metzger menci'is la mov'ad'o'n Una Sancta, la juĝ'ist'o kri'aĉ'is: „Una sancta, una sancta ... una sanctissima ... una – tio est'as ni, kaj krom ni neni'o ekzist'as.” Li deklar'is, ke „tia pest'bubon'o dev'as est'i eksterm'it'a”. Nur mal'mult'a'j'n minut'o'j'n post'e Freisler proklam'is la jam prepar'it'a'n mort'o'verdikt'o'n.

Ne'long'e antaŭ li'a mort'o skrib'is Metzger: „Ven'ont'a'j temp'o'j pli bon'e kompren'os mi'n – ĉar mi'a destin'o est'is ĉiam, ke mi antaŭ'is mi'a'n temp'o'n kaj tial ne pov'is est'i kompren'at'a.”

La 17an de april'o 1944 Metzger est'is ekzekut'it'a per gilotin'o. Trankvil'e kaj si'n'reg'e li ir'is al la eŝafod'o. La ekzekut'ist'o post'e raport'is, ke neniam li vid'is hom'o'n ir'i al la mort'o kun tiom seren'e bril'ant'a'j okul'o'j. Nur en 1997 la verdikt'o oficial'e est'is nul'ig'it'a. Nun'temp'e, en Augsburg, en kies region'o Metzger est'is paroĥ'estr'o, et'a monument'o memor'ig'as pri li, kaj tie, ĉiu'jar'e, dat're'ven'e de li'a mort'ig'o, okaz'as memor'kun'ven'o.

Jomo IPFELKOFER

Kart'o al la est'ont'ec'o

Litovoj – kun'e kun belg'o'j – far'iĝ'is la unu'a'j en Eŭrop'o, kiu'j hav'os nov'a'j'n elektron'ik'a'j'n ident'ec'kart'o'j'n, ebl'ig'ant'a'j'n vizit'i sen'viz'e Uson'o'n. Fakt'e, la kart'o dispon'ebl'as nun nur al diplomat'o'j, sed ek'de 2006 ankaŭ ordinar'a'j litovoj ĝi'n uz'os.

Baldaŭ ankaŭ ali'a'j land'o'j en Eŭrop'o uz'os tia'j'n ident'ec'kart'o'j'n, kiu'j ek'de oktobr'o far'iĝ'os dev'a'j por civit'an'o'j de Eŭrop'a Uni'o, dezir'ant'a'j vizit'i Uson'o'n.

La nov'a'j kart'o'j en'hav'as elektron'ik'a'n inform'ten'il'o'n kun cifer'ec'a fot'o. Ebl'as tiel kapt'i biometri'a'j'n inform'o'j'n, ekzempl'e fingr'o'spur'o'n kaj skan'it'a'n okul'a'n iris'o'n. Ĉe la lim'tra'pas'ej'o la ident'ig'il'o est'os skan'at'a. Sur ekran'o aper'os fot'o, kiu'n la lim'gard'ist'o pov'os kompar'i kun la aspekt'o de tiu, kiu prezent'as la kart'o'n.

Last

Creative Commons: aŭtor'a'j rajt'o'j laŭ'mezur'e

En ĉiu'j land'o'j ekzist'as strikt'a'j leĝ'o'j pri kopi'rajt'o, kiu'j mal'permes'as kopi'i literatur'a'n verk'o'n, bild'o'n, muzik'o'n ktp, sen antaŭ'e – kutim'e kontraŭ pag'o – akir'i la rajt'o'n por tio. Ali'flank'e, mult'a'j verk'ist'o'j kaj art'ist'o'j eg'e dezir'as, ke ili'a'j verk'o'j est'u kopi'at'a'j kaj kon'at'a'j de la publik'o, sen iu ajn kompens'o. La dis'vast'iĝ'o de Inter'ret'o ankoraŭ pli'akr'ig'is la kontrast'o'n inter regul'ad'o kaj liber'ec'o.

Protest'o nask'as alternativ'o'n

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j en plur'a'j land'o'j la daŭr'o de la kopi'rajt'a protekt'o est'is konsider'ind'e pli'long'ig'it'a. En Uson'o en iu'j okaz'o'j ĝi pov'as ating'i 70 jar'o'j'n post la mort'o de la kre'int'o. El tio rezult'as, ke pro kopi'rajt'a'j problem'o'j foj'foj'e ne plu ebl'as re'el'don'i valor'a'j'n verk'o'j'n. Uson'a'j kontraŭ'ant'o'j de la tro'a protekt'o proces'ad'is pro tio (la tiel nom'at'a kaz'o Eldred kontraŭ Ashcroft). Protagonist'o en tiu proces'o est'is Lawrence Lessig, profesor'o en la Stanford Law School kaj ard'a favor'ant'o de liber'a kultur'o.

La verdikt'o de la uson'a super'a kort'um'o ne kontent'ig'is Lessig, kaj li fond'is en 2001 la asoci'o'n Creative Commons (post'e CC, traduk'ebl'a kiel „kre'a komunaĵ'o”). CC cel'as dispon'ig'i, sur stabil'a leĝ'a baz'o, laŭ'ebl'e mult'a'j'n kre'a'j'n verk'o'j'n al la publik'o. En 2002 CC aper'ig'is si'a'n unu'a'n ar'o'n da rajt'ig'il'o'j.

Facil'e adapt'ebl'a

La CC-rajt'ig'il'o'j est'as sen'pag'e hav'ebl'a'j bild'et'o'j kaj tekst'o'j, per kiu'j la aŭtor'o inform'as la leg'ant'o'n, ke li'a ret'e aper'ig'it'a verk'o est'as tut'e liber'e uz'ebl'a aŭ ke est'as iu'j kondiĉ'o'j pri'atent'ind'a'j. Et'a bild'o trov'iĝ'as fin'e de la ret'paĝ'o. Se ekzempl'e est'as lim'ig'o'j, la bild'et'o en'hav'as la tekst'o'n „som'e rights reserved” (kelk'a'j rajt'o'j est'as rezerv'it'a'j). Al'klak'ant'e la bild'et'o'n, la leg'ant'o de la paĝ'o al'ven'as al ali'a paĝ'o, en kiu la kondiĉ'o'j est'as pli detal'e klar'ig'it'a'j per ali'a'j bild'et'o'j, ekzempl'e kun la sur'skrib'o „BY:” (dev'o menci'i la aŭtor'o'n en okaz'o de re'uz'o) aŭ kun tra'strek'it'a dolar'o-sign'o (mal'permes'o de komerc'a uz'o), kaj tekst'o.

La origin'a'j CC-rajt'ig'il'o'j est'is baz'it'a'j sur uson'a leĝ'ar'o kaj ne nepr'e hav'as jur'a'n valid'o'n en ali'a'j land'o'j. Tial ili est'as adapt'at'a'j al la leĝ'ar'o de ali'a'j land'o'j kaj traduk'at'a'j al lok'a'j lingv'o'j. En la ĉef'paĝ'o creativecommons.org jam ebl'as elekt'i el kelk'dek'o da jurisdikci'o'j.

En la sam'a ret'paĝ'ar'o est'as ankaŭ gvid'il'o por elekt'i la dezir'at'a'n rajt'ig'il'o'n kaj por met'i la referenc'a'n bild'et'o'n sur nov'e kre'it'a paĝ'o. Bedaŭr'ind'e, la inform'o'j est'as relativ'e komplik'a'j por ne'spert'ul'o kaj preskaŭ ekskluziv'e en la angl'a lingv'o.

Lern'o'material'o

Kelk'a'j uson'a'j universitat'o'j dispon'ig'as kurs'ar'o'n (en angl'a ĵargon'o „OpenCourseWare” aŭ OCW) inter'ret'e laŭ CC-rajt'ig'il'o, ekzempl'e Massachusetts Institut'e of Technology (Mit) en ocw.mit.ed'u/OcwWeb/Glob'al/all-courses.htm kaj Rice University en cnx.rice.ed'u/content. La material'o iom post iom traduk'iĝ'as al ali'a'j lingv'o'j, kiel la ĉin'a, hispan'a, portugal'a kaj vjetnam'a: ocw.fetp.ed'u.vn/fetpocwV.cfm. Supoz'ebl'e ankaŭ ali'land'a'j kaj ali'lingv'a'j universitat'o'j sekv'os.

Simil'a'j projekt'o'j

Inter ali'a'j Gnu (liber'a program'ar'o, www.gnu.org) kaj Vikipedio (liber'a enciklopedi'o, eo.wikipedia.org) hav'as simil'a'j'n cel'o'j'n kaj kun'labor'as kun CC. Al la list'o antaŭ ne'long'e al'don'iĝ'is Ourmedia (www.ourmedia.org), kiu promes'as sen'pag'e kaj por'etern'e en'ret'ig'i art'a'j'n kre'aĵ'o'j'n.

Kiel trov'i?

Se oni inter'ret'e serĉ'as material'o'n kun cel'o iel re'uz'i ĝi'n, util'as rapid'e trov'i paĝ'o'j'n, kiu'j ne hav'as tro da kopi'rajt'a'j bar'il'o'j. Por tio Yahoo, unu el la grand'a'j Inter'ret-serĉ'il'o'j, kre'is special'a'n paĝ'o'n je search.yahoo.com/cc. Ĝi montr'as nur paĝ'o'j'n kun CC-rajt'ig'il'o.

Roland ROTSAERT

Sen'mon'a'j muze'o'j

La 18a de maj'o est'as „Inter'naci'a Muze'o-Tag'o”. Oni star'ig'is tiu'n tag'o'n, por ke la koncern'at'a'j ŝtat'a'j instanc'o'j kaj publik'o konsider'u muze'a'j'n afer'o'j'n grav'a'j. Sed nun en Ĉini'o la stat'o de la muze'o'j ĉagren'as ĉiu'j'n. Dum en la tut'a mond'o divers'spec'a'j kultur'hered'aĵ'o'j est'as pli kaj pli alt'e taks'at'a'j, en Ĉini'o mult'a'j objekt'o'j, kiu'j ja memor'ig'as hom'a'j'n histori'o'n kaj kultur'o'n, al'front'as la risk'a'n situaci'o'n baldaŭ neni'iĝ'i.

Embaras'a situaci'o

Ĵurnal'o antaŭ ne'long'e aper'ig'is fot'o'n, kiu'n s-ro Cao, estr'o de la Histori'a Muze'o de la provinc'o Ŝanŝji'o (ĉin-pinjin'e Shānxī), pri'skrib'is jen'e, tiel konkret'ig'ant'e la embaras'a'n situaci'o'n de la muze'o: „Kiam pluv'akv'o flu'is tra la tegment'o de ekspozici'a hal'o ĝis la plank'o, tri aŭ kvar muze'o-ofic'ist'o'j en man'o'j ten'is vaz'o'j'n por kolekt'i la fal'ant'a'n akv'o'n. Kelk'a'j vizit'ant'o'j el ekster'land'o tio'n mir'e kaj ne'kompren'e rigard'is.”

Kompar'e kun la situaci'o de la muze'o de Ŝanŝji'o, la situaci'o en la provinc'o Anhuj'o (ĉin'e Ānhuī) est'as eĉ pli mal'bon'a. Antaŭ unu jar'o ĝi posed'is are'o'n de 8000 kvadrat'a'j metr'o'j por ekspon'i histori'a'j'n objekt'o'j'n, sed nun tri kvar'on'o'j de la are'o jam est'as uz'at'a'j por ali'a cel'o. En la muze'o oni tre oft'e okaz'ig'as divers'a'j'n var'ekspozici'o'j'n, tut'e ignor'ant'e la funkci'o'n de muze'o. Okaz'e de fest'o'j kaj feri'o'j la muze'o ornam'is si'n per lantern'o'j kaj ruband'o'j por log'i konsum'ant'o'j'n, kiu'j ar'e al'ven'is. Tia fenomen'o kaŭz'is fort'a'n kritik'o'n de amas'komunik'il'o, kiu mok'is, ke ne nur la muze'o en Anhuj'o, sed la pli'mult'o de la ĉin'a'j muze'o'j iĝ'is ej'o'j por komerc'ad'o.

Last'a'temp'e en okcident'a Ĉini'o arkeolog'o'j el'ter'ig'is kaj trans'don'is al la lok'a muze'o kvant'o'n da grav'a'j objekt'o'j, kiu'j laŭ not'o en histori'a libr'o est'as aĵ'o'j de antaŭ pli ol 2000 jar'o'j, uz'it'a'j de la imperi'estr'a famili'o. Laŭ scienc'a manier'o la muze'o dev'us sen'akv'ig'i la aĵ'o'j'n, trakt'i ili'n per konserv'ig'a procedur'o kaj konserv'i ili'n en taŭg'a medi'o. Bedaŭr'ind'e, la muze'o ne pov'is el'spez'i mon'o'n por tia procez'o kaj vol'e ne'vol'e konserv'as la objekt'o'j'n en plast'a vaz'eg'o kun pur'a akv'o.

Ekonomi'a font'o mank'as

Part'o'n de si'a'j en'spez'o'j la muze'o'j akir'as per vend'o de en'ir'bilet'o'j. La prez'o de la bilet'o'j ĝeneral'e est'as tro mal'alt'a. Por en'land'a'j vizit'ant'o'j bilet'o'j kost'as nur 10 ĝis 50 juan'o'j'n kaj por infan'o'j kaj mal'jun'ul'o'j la en'ir'o est'as sen'pag'a. Ceter'e, en sabat'o kaj dimanĉ'o plen'kresk'ul'o'j prefer'as sid'aĉ'i antaŭ televid'ekran'o ol vizit'i muze'o'n por ricev'i sci'o'n.

Nun en Ĉini'o est'as pli ol 1500 muze'o'j. Laŭ statistik'o de la Ĉin'a Lig'o de Muze'o'j, en 2002 ili hav'is total'a'n en'spez'o'n de ĉ. 1,7 miliard'o'j da juan'o'j (0,2 miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j). Inter la el'spez'o'j plej'part'o est'as salajr'o'j de ofic'ist'o'j kaj labor'ant'o'j (0,9 miliard'o'j aŭ pli ol 50 % en tiu jar'o).

S-ro Cao dir'is al ĵurnal'ist'o'j ke, ĉar la histori'a muze'o de Ŝanŝji'o est'as provinc'nivel'a, grand'tip'a kaj grav'a, la ŝtat'o ĉiu'jar'e subvenci'as ĝi'n per 600 000 ĝis 700 000 juan'o'j. Ali'flank'e la ŝtat'o mal'permes'as ajn'a'n komerc'ad'o'n, sed sen ekonomi'a font'o muze'an'o'j viv'as mal'riĉ'ul'a'n viv'o'n. Ĉar Ĉini'o fort'e praktik'as merkat'a'n ekonomi'o'n kaj stimul'as kre'i ŝanc'o'j'n por gajn'i mon'o'n, kelk'a'j muze'o'j komerc'e aktiv'ad'as kaj tiel ver'ŝajn'e forges'as si'a'n soci'a'n dev'o'n.

Est'as klar'e, ke muze'an'o'j, ĝeneral'e ricev'int'a'j alt'a'n eduk'o'n, ne hav'as en'spez'o'n iom pli alt'a'n ol la tut'land'a nivel'o, dum la ĉin'a ekonomi'o prosper'as kaj rapid'e dis'volv'iĝ'as. Mez'aĝ'a'j kaj jun'a'j muze'an'o'j volont'e rezign'as pri interes'a okup'o ekspertiz'i histori'a'j'n objekt'o'j'n kaj unu post ali'a for'las'as la muze'o'j'n. Ekzempl'e ĉe la muze'o de Siĉuano (ĉin'e Sìchuān) pas'int'jar'e en'posten'iĝ'is ok, sed el'posten'iĝ'is dek muze'olog'o'j.

Plan'o'j pri est'ont'o

Oni jam konsci'as, ke eĉ muze'o'j bezon'as propr'a'n ekonomi'a'n en'spez'font'o'n por akomod'i si'n al la ĉin'stil'a merkat'a ekonomi'o. Kvankam la ŝtat'o ne pov'as mult'e financ'i muze'o'j'n, ekzist'as ebl'o'j. La ŝtat'o jam konsent'is, ke la muze'o'j rajt'as pli'alt'ig'i la prez'o'n de en'ir'bilet'o'j kaj ke ili rajt'as far'i komerc'ad'o'n, kondiĉ'e ke la komerc'ad'o hav'u strikt'a'n rilat'o'n kun la muze'a'j labor'o'j.

La muze'o de Siĉuano el'labor'is labor'plan'o'n por 2005 kaj 2006 kun kvar punkt'o'j:
1. Lev'i la prez'o'n de la bilet'o'j de 10 juan'o'j ĝis 40 juan'o'j.
2. Period'e okaz'ig'i aŭkci'a'n vend'ad'o'n de iu'j ne'grand'valor'a'j objekt'o'j. Se 100 pentr'aĵ'o'j est'os vend'at'a'j en la ven'ont'a'j du jar'o'j, tio pov'os al'port'i al la muze'o en'spez'o'n super 200 000 juan'o'j.
3. Du'foj'e jar'e organiz'i kurs'o'j'n, en kiu'j ordinar'a'j civil'ul'o'j lern'as juĝ'i kaj disting'i histori'a'j'n objekt'o'j'n. En la printemp'o de 2005, en la unu'a kurs'o part'o'pren'is 30 person'o'j, kiu'j pag'is stud'kotiz'o'n de po 500 juan'o'j.
4. La muze'o-labor'ant'o'j laŭ form'o kaj kolor'o imit'os antikv'a'j'n argil'a'j'n hom'figur'o'j'n kaj best'o'j'n por fabrik'i memor'sign'o'j'n por vend'i al vizit'ant'o'j.

La Ĉin'a Lig'o de Muze'o'j konklud'is ke, se la muze'o'j akir'as mon'o'n sur'baz'e de mult'flank'a'j muze'a'j serv'o'j, la ekonomi'a efik'o est'os pli bon'a, ol kiam oni las'os muze'olog'o'j'n si'n okup'i per ordinar'a komerc'ad'o.

MU Binghua

Ĉiu venk'as, ĉiu mal'venk'as

Re'elekt'it'a komenc'e de maj'o post tut'land'a'j elekt'o'j en Briti'o est'as la reg'ant'a Labor'ist'a Parti'o – malgraŭ tio, ke ĝi perd'is preskaŭ 100 parlament'a'j'n seĝ'o'j'n. La parti'estr'o kaj ĉef'ministr'o Tony Blair [teŭni blea] tamen parol'is pri venk'o histori'a: jen la unu'a foj'o, ke la Labor'ist'a Parti'o sukces'is en tri si'n'sekv'a'j tut'land'a'j elekt'o'j.

Ankaŭ la opozici'a'j parti'o'j pov'is fest'i. La konservativ'ul'o'j ŝvel'ig'is si'a'n deput'it'ar'o'n je pli'a'j 33 parlament'an'o'j (ĉef'e en la sud'o de Angli'o), la liberal-demokrat'o'j je pli'a'j 11 (en ĉiu'j region'o'j de Briti'o). Sed nek unu nek la ali'a opozici'a parti'o real'ig'is si'a'n ĉef'a'n cel'o'n: la konservativ'ul'o'j ne reg'ist'ar'iĝ'is kaj la liberal-demokrat'o'j ne far'iĝ'is la du'a, anstataŭ la tri'a parti'o.

Ne'proporci'a sistem'o

Malgraŭ la relativ'a'j sukces'o'j de ĉiu'j ĉef'a'j parti'o'j en Briti'o, argument'ebl'as, ke pro ne'proporci'a balot'a sistem'o en Briti'o mal'venk'is la popol'o. La statistik'o ĉio'n montr'as: la venk'int'a Labor'ist'a Parti'o rikolt'is 36 % de la voĉ'o'j kaj ricev'is 355 parlament'a'j'n mandat'o'j'n, la konservativ'ul'o'j 33 % kaj 197 mandat'o'j'n, kaj la liberal-demokrat'o'j 22 % kaj 62. Voĉ'don'is 61 % de la balot'rajt'ig'it'o'j: tio signif'as, ke apog'as la reg'ist'ar'o'n nur kvar'on'o de la brit'a popol'o.

Cifer'o'j el apart'a'j region'o'j sub'strek'as la fundament'e ne'demokrati'a'j'n aspekt'o'j'n de la brit'a elekt'o-sistem'o. En sud-orient'a Angli'o la liberal-demokrat'o'j ating'is 25,5 % de la voĉ'o'j kaj akir'is 6 parlament'a'j'n seĝ'o'j'n, la Labor'ist'a Parti'o ating'is nur 24,2 %, sed akir'is 18 seĝ'o'j'n. En tiu region'o neces'as 30 000 voĉ'o'j por elekt'i konservativ'a'n deput'it'o'n, 52 000 por elekt'i labor'ist'a'n kaj 164 000 por elekt'i liberal-demokrat'a'n.

Sen'iluzi'iĝ'o

La ne'proporci'ec'o de la brit'a sistem'o almenaŭ part'e klar'ig'as, kial last'a'temp'e brit'o'j sen'iluzi'iĝ'is pri politik'o. Not'ind'is, dum la tri-semajn'a elekt'o-kampanj'o, mank'o de popol'a entuziasm'o. Kutim'e vid'ebl'as laŭ'long'e de ĉef'a'j urb'a'j strat'o'j, en ĝarden'o'j kaj ĉe fenestr'o'j, mozaik'o de kolor'a'j ŝild'o'j kaj afiŝ'o'j favor'a'j al tiu aŭ ali'a kandidat'o aŭ parti'o. Ĉi-jar'e, krom en kelk'a'j ŝanĝ'iĝ'em'a'j, t.n. balanc'o-distrikt'o'j, preskaŭ neni'o.

Sen'iluzi'ig'is ankaŭ politik'ist'o'j. La parti'o de Blair, ekzempl'e, sufer'is ĉe la urn'o'j, ĉar la ĉef'ministr'o ignor'is la vol'o'n de la popol'o kaj, sur'baz'e de mensog'o'j kaj du'on'ver'o'j, en'plekt'is Briti'o'n en mal'popular'a'n Irak-milit'o'n. Blair ne plu aŭskult'is la popol'o'n, kiu sent'is si'n pli kaj pli marĝen'ig'at'a.

Se la ĉef'opozici'a Konservativ'a Parti'o ne est'us montr'int'a si'n tiom ras'ism'a, tiom negativ'a, ebl'e Briti'o nun hav'us nov'a'n ĉef'ministr'o'n. Efektiv'e brit'o'j rezignaci'e, grumbl'e, mis'humor'e sub'ten'is Blair, ĉar la konservativ'a alternativ'o eĉ pli sen'inspir'is. Blair – ĉef'ministr'o ek'de 1997 – promes'is el'ofic'iĝ'i antaŭ la ven'ont'a'j tut'land'a'j elekt'o'j post kvar aŭ kvin jar'o'j; kiom fid'ind'as la ĉef'ministr'a promes'o, debat'ebl'as.

Paul GUBBINS

Surpriz'o vatikan'a

Surpriz'e rapid'e post la mort'o de Johano Paŭlo la 2a oni elekt'is nov'a'n pap'o'n. Mal'pli surpriz'e est'is, ke la kardinal'o'j elekt'is Joseph Ratzinger [josef rácinger], kvankam li est'as german'o. Li est'is sen iu ajn dub'o la plej intim'a kun'labor'ant'o de Johano Paŭlo la 2a, kaj est'is origin'e profesor'o de filozofi'o. Ratzinger est'is la teolog'o en tiu tandem'o de la vatikan'a pint'o. Do la kardinal'o'j sci'is, ke kun li kiel nov'a pap'o ĉio en la katolik'a eklezi'o kontinu'os kaj ne okaz'os grand'a'j ŝanĝ'o'j, ke ĝi rest'os tiel konservativ'a kiel antaŭ'e. Kaj evident'e tio'n la pli'mult'o el ili dezir'as. Ĉiel ajn, post la karism'a gigant'o sur la seĝ'o de apostol'o Petro ĉiu pap'o hav'os mal'facil'a'n task'o'n; tial oni elekt'is mal'jun'ul'o'n, kiu supoz'ebl'e ne reg'os long'a'n temp'o'n. Post li oni pov'os serĉ'i iu'n, kiu ebl'e aparten'as al nov'a generaci'o kun nov'a'j ide'o'j.

La unu'a'j deklar'o'j de la pap'o konfirm'as, ke li vol'as neni'o'n renvers'i. Li emfaz'as batal'o'n por pac'o kaj tial intenc'e elekt'is la nom'o'n Benedikto la 16a, ĉar la 15a kun tiu nom'o est'is tiu pap'o, kiu ard'e (kaj van'e) pled'is por mal'help'i la unu'a'n mond'milit'o'n. Sed pac'o est'is ankaŭ la grand'a tem'o de Johano Paŭlo la 2a. Du'a grand'a cel'o de Benedikto 16a, laŭ propr'a deklar'o, est'as dialog'o kun ali'a'j religi'o'j. Ankaŭ sur tiu kamp'o li'a antaŭ'ul'o aktiv'is, tamen precip'e per gest'o'j kaj simbol'a'j ag'o'j. Ebl'e la nov'a pap'o iniciat'os nun dialog'o'n pri en'hav'o'j – tio est'us nuanc'o ne mal'grav'a kompar'e al la antaŭ'a period'o.

Iu'j tamen est'is surpriz'it'a'j, ke Benedikto la 16a ne est'as tiom rigor'a kaj sever'a, kiom oni karakteriz'is la prefekt'o'n de la kongregaci'o pri kred'o (la iam'a inikvizicia ofic'o), kiu est'is kardinal'o Ratzinger. Kiu person'e kon'is li'n, sci'is ke la hom'o ne est'as tiom sever'a spit'e al rigor'a'j li'a'j postul'o'j teologi'a'j. Kiam en mart'o 1982 li for'las'is si'a'n posten'o'n de episkop'o de Munkeno por ir'i al Vatikan'o, mi ĉe'est'is la solen'aĵ'o'j'n kaj ĉe tiu okaz'o spert'is afabl'a'n, ĉarm'a'n hom'o'n. Nun, sen laŭ'ofic'a'j dev'o'j defend'i la kred'o'n, li de'nov'e pov'as montr'i tiu'n am'ind'ec'o'n. Kiel pap'o li pov'as ag'ad'i tut'e liber'e. Tial ebl'e ni pov'as atend'i kelk'a'j'n pli'a'j'n surpriz'et'o'j'n de la hom'o (kvankam ne de la teolog'o).

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Kest'o de viver'o'j

La viv'o konsist'as el epok'o'j. La epok'o'j altern'as kaj puŝ'iĝ'as unu sur la ali'a'n. Ili est'as divers'a'j, eĉ mal'a'j. Kiel kre'i koher'o'n en tio? Kiel kompren'ig'i ke ni est'as sum'o de ni'a'j spert'o'j? Ĝust'e tio'n prov'as Declerck. Ĉi tiu recenz'o pli-mal'pli cit'as li'a'j'n en'vort'ig'it'a'j'n pens'o'j'n, malgraŭ la mank'o de cit'il'o'j:

Jun'ul'o sent'as, ke mal'facil'aĵ'o'j'n li tret'os, bar'il'o'j'n li ne evit'os, nek rif'o'j nek klif'o'j li'n halt'ig'os. La hom'o tamen ĉiam est'as vund'ebl'a, precip'e en am'rilat'o. Se ne vund'it'a, tiam ebl'e vund'ig'a. Mal'jun'iĝ'ant'e oni konstat'as, ke oni perd'as la reg'o'n, ke oni ne plu est'as reg'ant'o de si'a viv'o. El la profund'o sor'as trist'ec'o.

Buŝ'a komunik'ad'o ne permes'as ord'ig'i kaj struktur'i la rezon'ad'o'n. La verk'ist'o prov'as el'skrib'i, kio'n li ne pov'as el'dir'i. Komenc'e li ne pens'as pri la leg'ont'o'j, sed post'e li ek'demand'as si'n, kiu'j'n li serv'os per si'a tekst'o. Li kritik'ad'as si'n mem, analiz'as si'a'j'n labor'metod'o'n, kial'o'j'n kaj kiel'o'j'n. Li eĉ kuraĝ'as nom'i si'a'n tekst'o'n ted'a, li ja pri'e labor'is dum mult'a'j jar'o'j, skrap'is kaj ŝanĝ'is, perd'is kaj re'trov'is; la komput'il'o ne ĉiam obe'is li'a'j'n decid'o'j'n, kelk'a'j breĉ'o'j kaj ripet'o'j vid'ebl'as. Li ĵongl'as per Esperant'o kaj Esperant'o ĵongl'as per li. Cert'e mal'long'iĝ'us la verk'o, se li ne uz'us tiom da sinonim'o'j, nuanc'o'j, vort- kaj son-lud'et'o'j, sed tiam perd'iĝ'us li'a lingv'a riĉ'ec'o, li'a petol'a kre'em'o kaj la lingv'o est'us mal'pli ĝu'ind'a. Oni leg'u sen'hast'e, gust'um'ant'e li'a'j'n esprim'o'j'n.

Declerck util'ig'as Ne'piv'a'j'n vort'o'j'n, neolog'ism'o'j'n, esprim'o'j'n iniciat'it'a'j'n de Karolo Piĉ. Li kre'as nov'a'j'n vort'o'j'n kaj kombin'o'j'n laŭ'neces'e, ebl'e eksces'e. Fin'e de la libr'o li hav'as 3-paĝ'a'n glos'ar'o'n, sed ĝi ne ĉiam help'as. Ĉu barakt'ad'o kaj lukt'o kun la lingv'o est'as li'a destin'o? Li proced'as per pens'o kaj skrib'o, ne per pugn'o'j kaj pied'o'j. Li skrib'as nek por naiv'a'j klub'an'o'j ie en perd'it'a vilaĝ'o, nek por ŝajn'prud'a'j mediokruloj. Ĉu li est'as Dirk'o, ĉu li dezir'as liber'ig'i la hom'o'j'n de tim'o'j, hont'o'j, sub'prem'ad'o kaj mal'kompren'em'o. (La koher'ig'a person'o tra'roman'a nom'iĝ'as Arn'o Dirk.) Li prov'as ord'ig'i la pri'di'a'n ide'o'ĥaos'o'n kaj kompren'ig'i, ke est'as nur unu Mem'o, unu majuskl'a Ĝi, kiu esprim'as si'n en ni. La hom'a am'o kaj amor'ad'o est'as Ĝi'a spegul'aĵ'o.

Tim'ant'e, ke tiu intern'a ide'o de li'a roman'o pov'as son'i tro fremd'e kaj for'pel'e, li volv'as ĝi'n en jup'o'j'n, pug'o'j'n, mam'o'j'n kaj piĉ'o'j'n, am'aĵ'o'j'n. Est'as kvazaŭ la leg'ant'o'n li konduk'us kaŝ'rigard'i par'o'j'n sur benk'o, en lit'o, kie ajn, kaŝ'aŭskult'i ge'vir'a'j'n problem'o'j'n, tamen ĉef'e vir'a'j'n. Al'don'e li pri'trakt'as ankaŭ esperant'a'j'n, soci'a'j'n, ekonomi'a'j'n, politik'a'j'n, medicin'a'j'n, filozofi'a'j'n, religi'a'j'n tem'o'j'n kaj pri'skrib'as la dekadenc'a'n mond'o'n de la 20a jar'cent'o. Tial li'a roman'o est'as mult'fac'et'a, kaj la leg'ant'o elekt'u, kio'n leg'i en ĝi. Ĉu la libr'o plaĉ'as, tio de'pend'as ne nur de ĝi'a aŭtor'o, sed en grand'a mezur'o ankaŭ de la leg'ant'o kaj ties lingv'o'sci'o. Ĉiu hom'a viv'o est'as roman'o. Verk'at'a de Di'o? De spirit'o en ni? Jes, de ia majest'a majuskl'a Ĝi. El la verk'ist'a trezor'kest'o ni pren'u kio'n ni admir'as aŭ bezon'as: la help'a'j'n, bel'a'j'n, amuz'a'j'n, util'a'j'n viver'o'j'n.

En si'a roman'o Declerck cit'as ĉirkaŭ 150 beletr'aĵ'o'j'n kaj tiel montr'as si'a'n literatur'a'n pad'o'n, interes'a'n ankaŭ al la leg'ant'o'j.

Christian Declerck: Tarok'o'j kaj epok'o'j. Fel, Antwerpen, 2002. 654 paĝ'o'j. ISBN: 90-71205-98-3.

Raita PYHÄLÄ

Kiam fort'o ordon'as, leĝ'o pardon'as

En februar'o mort'is la togoland'a prezid'ant'o Eyadema Gnassingbe. Tuj post'e la arme'o instal'is li'a'n fil'o'n Faure [for] kiel prezid'ant'o'n. Protest'is ne nur la popol'o, kiu jam de preskaŭ 40 jar'o'j sopir'as je liber'ec'o post la diktatur'o de Eyadema, sed ankaŭ inter'naci'a'j instanc'o'j. En april'o okaz'is elekt'o'j.

La elekt'a'n tag'o'n ĉiu'j voĉ'don'ej'o'j est'as plen'a'j. De la maten'o ĝis la post'tag'mez'o preskaŭ ĉiu'j balot'e esprim'as si'n, malgraŭ grand'a pluv'o. Kiam proksim'iĝ'as la vesper'o, dum kiu okaz'os la voĉ'nombr'ad'o, oni vid'as strang'a'j'n afer'o'j'n: aper'as hom'o'j kun mult'a'j balot'il'o'j, kiu'j'n ili ŝov'as en la urn'o'j'n; reprezent'ant'o'j de parti'o'j est'as for'pel'it'a'j el voĉ'don'ej'o'j; soldat'o'j rab'as urn'o'j'n, ktp. Plend'as plur'foj'e opozici'a'j parti'o'j. Tamen ali'land'a'j observ'ant'o'j, kaj franc'a ministr'o, deklar'as la elekt'o'j'n honest'a'j.

La sekv'a'n tag'o'n – lund'o'n – preskaŭ la tut'a land'o est'as paraliz'it'a. Labor'ej'o'j, vend'ej'o'j, lud'ej'o'j est'as ferm'it'a'j. Antaŭ dom'o'j hom'o'j kolekt'iĝ'as kun radi'o'ricev'il'o'j en la man'o'j. Ĉiu'j vol'as sci'i la rezult'o'j'n. La tag'o fin'iĝ'as, sed sen rezult'o'j. Tamen oni aŭd'as, ke prezid'ant'o Olusegun Obasanjo de Niĝerio renkont'iĝ'is kun Faure Gnassingbe por diskut'i, kiel evit'i post'elekt'a'n mal'pac'o'n en Togoland'o.

Ek'bol'as la urb'o'j

La mard'o'n, ĉirkaŭ la 10a hor'o, la prezid'ant'in'o de la elekt'a komision'o publik'ig'as la rezult'o'j'n de la elekt'o'j. Faure Gnassingbe akir'is 60,22 %, dum Emmanuel Bob Akitani 38,19 %. Kio post'e okaz'as, vid'is dum antaŭ'a'j elekt'o'j neni'u. La ĉef'urb'o Lomeo ek'bol'as. Sekv'as ali'a'j urb'o'j: ĉiu'j hom'o'j montr'as si'a'n ne'kontent'o'n, kred'ant'e Akitani la venk'int'o. Dom'o'j est'as detru'it'a'j, butik'o'j pri'rab'it'a'j, hom'o'j mort'ig'it'a'j. Inter'ven'as soldat'o'j, sed ne tut'e sukces'e.

Inter'temp'e deklar'as si'n Emmanuel Akitani prezid'ant'o. Kontraŭ'as kaj la Afrik'a Uni'o kaj la togoland'a reg'ist'ar'o. Sub'prem'as soldat'o'j manifestaci'ant'o'j'n per larm'ig'a'j bomb'et'o'j, paf'il'o'j, baston'eg'o'j. Mult'a'j hom'o'j est'as arest'it'a'j. Ankaŭ la german'a kultur'a centr'o en Lomeo est'as detru'it'a, kred'ebl'e de soldat'o'j.

Komenc'e de maj'o la land'o hav'as tomb'ej'a'n karakter'o'n: plu est'as ferm'it'a'j lern'ej'o'j, labor'ej'o'j. Anonc'it'e est'as, ke la konstituci'a kort'um'o deklar'os definitiv'a'j'n rezult'o'j'n de la elekt'o'j. Neni'o okaz'as, kaj Faure rest'as prezid'ant'o: la 4an de maj'o gratul'as li'n la franc'a prezid'ant'o Chirac. Sekv'as ali'a'j land'o'j kaj inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j. Sed rest'as la demand'o: ĉu Faure laŭ'leĝ'e kaj konstituci'e elekt'iĝ'is?

Parfum'o de la parti'o

Memor'ind'as, ke dum la elekt'a period'o mal'permes'as la reg'ist'ar'o togoland'a al ĵurnal'ist'o'j ali'land'a'j en'ir'i la land'o'n. En Togoland'o mem naci'a'j radi'o'staci'o'j est'as ferm'it'a'j. Nur la staci'o'j religi'a'j kaj tiu'j, kiu'j odor'as laŭ la parfum'o de la parti'o de Faure, plu el'send'as. Radi'o Franc'a Inter'naci'a ne plu uz'as si'a'n FM-anten'o'n de Togoland'o. El'send'o'j de la staci'o Afrik'o Numer'o 1 kaj de la franc'a sekci'o de BBC est'as dum la elekt'o-period'o mal'facil'e kapt'ebl'a'j. La reg'ist'ar'o dir'as, ke tio neces'as por konserv'i la soci'a'n koher'o'n en Togoland'o.

Opozici'an'o'j atent'ig'as en la konstituci'a kort'um'o pri fraŭd'o'j kaj mis'far'o'j kaj postul'as nul'ig'o'n de la elekt'o'j. Ili vol'as, ke oni detal'e analiz'u la rezult'o'j'n. Oni parol'as pri krom'a'j nom'o'j en la list'o'j de elekt'ont'o'j: en la Kara-region'o, ekzempl'e, pli ol 900 000 favor'e al Faure. Kaj kiam est'is montr'it'a en la televid'o film'o pri Faure en Libio, kie oni akcept'is li'n kiel prezid'ant'o'n, de'nov'e la popol'o koler'as. Kial Libio tio'n far'as, dum Faure ne est'as oficial'a prezid'ant'o?

Amas'a buĉ'ad'o

Antaŭ si'a en'ofic'iĝ'o kiel elekt'it'a prezid'ant'o, li vizit'as ankaŭ Burkinon, Gabon'o'n, Niĝerion, la Demokrati'a'n Respublik'o'n Kongo kaj Niĝeron. Oni'dir'e li klar'ig'as al la vizit'at'o'j, ke se li ne prezid'ant'us, est'us intern'a milit'o kaj la arme'o amas'e buĉ'us la popol'o'n.

Krom'e ne preter'vid'ebl'as la film'o'j, kiu'j montr'as soldat'o'j'n, rab'ant'a'j'n urn'o'j'n kaj for'pel'ant'a'j'n respond'ec'ul'o'j'n el voĉ'don'ej'o'j. Tiu'j bild'o'j rond'ir'as la mond'o'n. Sed ŝajn'e, ĉar Emmanuel Akitani posed'as nek pov'o'n, nek arm'il'o'j'n, neni'u ekster'land'a instanc'o sub'ten'as nov'a'j'n elekt'o'j'n: tiel en Afrik'o oni riverenc'as fort'o'n kost'e de demokrati'o. Laŭ la zamenhofa proverb'o, „kiam fort'o ordon'as, leĝ'o pardon'as”.

Kio nun rimark'ebl'as, est'as, ke ĉiam la plej fort'a'n part'o'n oni sub'ten'as, eĉ se ĝi ne prav'as. Fort'ul'o est'as ne la popol'o, ĉar tiu ĉi rest'as ĉiam sub'prem'at'a. Tut'e ne tem'as pri demokrati'o, sed pri io aristokrat'ec'a, kaj oft'e aŭtokrat'ec'a. Trov'i traf'a'n vort'o'n ne mal'facil'as, se oni sci'as, ke la mond'o'n reg'as fort'o. Tem'as pri „fort'o'krati'o”.

GBEGLO Koffi/pg

Post'milit'e

Est'is grav'e, ke per mult'a'j dign'a'j solen'aĵ'o'j oni memor'is la fin'o'n de la du'a mond'milit'o antaŭ 60 jar'o'j. Nun ankoraŭ viv'as relativ'e mult'a'j rekt'a'j atest'ant'o'j, kiu'j est'is ĉ. 20-jar'a'j dum kaj post tiu plej grand'a hom'far'it'a katastrof'o, kaj do el propr'a spert'o pov'as inform'i pri kruel'aĵ'o'j kaj traŭmat'o'j tiam'a'j, pri sufer'o'j milit'a'j kaj humil'ig'o'j en koncentr'ej'o'j nazi'a'j. Post 10 aŭ 20 jar'o'j el tiu'j nun 80-jar'a'j histori-atest'ant'o'j viv'os ebl'e nur man'plen'o kaj oni pov'os inform'iĝ'i nur per libr'o'j kaj en muze'o'j.

Memor-kultur'o

Kun dank'em'o la german'o'j pov'as konstat'i, ke 60 jar'o'j'n post'milit'e la land'o de'nov'e est'as respekt'at'a membr'o de la hom'a famili'o, ke grand'part'e sukces'is re'pac'iĝ'o kun iam'a'j mal'amik'o'j, last'e eĉ kun Rusio, kiu ebl'e plej terur'e sufer'is pro la milit-krim'o'j de Hitler. Ebl'ig'is tio'n la german'o'j mem, ĉar ili probabl'e plej bon'e, plej ampleks'e kaj plej honest'e agnosk'is kulp'o'j'n kaj lern'is el lecion'o'j histori'a'j. Jam fru'e post la milit'o ek'est'is tio, kio'n en la german'a lingv'o oni nom'as „Vergangenheitsbewältigung”, tip'e german'a vort'o praktik'e ne traduk'ebl'a. Est'as procez'o: serĉ'i kaj agnosk'i la ver'o'j'n, esplor'i motiv'o'j'n kaj kaŭz'o'j'n, konfes'i si'a'j'n kulp'o'j'n, pardon'pet'i al viktim'o'j, rekompenc'i kiom ebl'as, pet'i pri re'pac'iĝ'o, dokument'ad'i la histori'o'n per libr'o'j kaj muze'o'j. Tia „tra'labor'ad'o de l' pas'int'ec'o” ebl'e plej model'e sukces'is en Germanio, far'iĝ'is ekzempl'o de honest'a memor-kultur'o. Tro evident'a'j est'is la kulp'o'j kaj krim'o'j de nazi'a Germanio; tial est'is mal'facil'e, paradoks'e tamen ankaŭ facil'e por german'o'j, sincer'e trakt'i si'a'n mal'lum'a'n histori'o'n. Ili ne pov'is eskap'i ĝi'n.

Mal'facil'as konfes'i

Por ali'a'j popol'o'j est'is foj'foj'e mal'pli facil'e. En Franci'o, ekzempl'e, nur antaŭ kelk'a'j jar'o'j komenc'iĝ'is sincer'a memor-kultur'o, kiu ne nur el'star'ig'as la propr'a'j'n merit'o'j'n de rezist'ad'o kontraŭ la nazi'a okupaci'o sed esplor'as ankaŭ la rol'o'n de la franc'a'j kun'labor'ant'o'j, kiu'j eĉ help'is en la eksterm'ad'o de jud'o'j. En Briti'o oni, t. e. precip'e cert'a'j amas'komunik'il'o'j, ĝis hodiaŭ vid'as la german'o'j'n kliŝ'e kiel nazi'o'j'n; bulvard'a'j gazet'o'j ne hont'is, pri la nov'a pap'o, la german'a Joseph Ratzinger [jozef rácinger], dis'trumpet'i la „sensaci'o'n”, ke li est'is an'o de la Hitler-jun'ul'ar'o (kvankam tio est'is praktik'e dev'ig'a por ĉiu'j tiam). Sed kiu en Briti'o ekzempl'e konced'as, ke ankaŭ la brit'a'j politik'ist'o'j tiam ne ĝust'a'temp'e kaj ne energi'e kontraŭ'star'is al Hitler? Rusio, ali'flank'e, vol'as el'turn'iĝ'i el propr'a'j kulp'o'j, ignor'ant'e ke en la stalin'ism'a Sovetio post'milit'e sekv'is ne mal'pli terur'a sub'prem'o, humil'ig'o kaj sufer'ig'o de popol'o'j en orient'a Eŭrop'o, kun gulag'o, kies mal'liber'ej'o'j apenaŭ est'is mal'pli kruel'a'j ol la nazi'a'j koncentr'ej'o'j. Sed ankaŭ en land'o'j, kiu'j oficial'e re'pac'iĝ'is kun Germanio, oft'e est'as mal'facil'e agnosk'i la propr'a'j'n kulp'o'j'n i. a. kontraŭ jud'o'j kaj german'o'j (ekzempl'e en Pollando kaj Ĉeĥi'o). En Uson'o dum'milit'e oni en'karcer'ig'is ĉ. 24 000 (plej'part'e sen'kulp'a'j'n) german'o'j'n por kelk'a'j jar'o'j en barak'ar'o'j – ili aŭ ili'a'j famili'an'o'j ĝis hodiaŭ van'e atend'as pardon'pet'o'n.

Tamen Uson'o, kiu ja hav'is si'a'n traŭmat'o'n pro Vjetnami'o kaj ĉirkaŭ ĝi kre'is propr'a'n memor-kultur'o'n, nun ankaŭ konfes'as, ke ĝi simil'e kiel Briti'o ne ĝust'a'temp'e kaj sufiĉ'e energi'e prov'is halt'ig'i nazi'a'n Germanion, kaj ĝi ne mal'help'is la sub'ig'ad'o'n de popol'o'j far'e de la post'milit'a Sovetio. Kaj ĝi ne hezit'as (kontrast'e al ali'a'j grav'a'j land'o'j) kritik'i la nun'a'n ne'demokrati'a'n rus'a'n politik'o'n, kiu sub'prem'as la hom'a'j'n rajt'o'j'n.

Aktual'a'j ekzempl'o'j

Kiom mal'facil'a est'as honest'a memor-kultur'o, montr'as plur'a'j aktual'a'j ekzempl'o'j. Jen est'as la konflikt'o inter Ĉini'o kaj Japani'o, kiu prov'as kaŝ'i si'a'j'n kulp'o'j'n pro masakr'o'j en Ĉini'o kaj humil'ig'o de kore'o'j. Jen est'as Ĉini'o mem, kiu ĝis nun rifuz'as konfes'i si'a'n kulp'o'n pri la masakr'o en la plac'o de la Ĉiel'a Pac'o en 1989. Jen est'as Turki'o, kiu ĝis hodiaŭ vol'as kaŝ'i histori'a'n ver'o'n, la genocid'o'n kontraŭ armen'o'j.

Al german'o'j sen'dub'e help'is ankaŭ la tiam'a'j proces'o'j kontraŭ milit-krim'ul'o'j en Nurenbergo, por evolu'ig'i la skiz'it'a'n memor-kultur'o'n. Aktual'e tia tribunal'o labor'as por trakt'i milit-krim'o'j'n en eks'a Jugoslavio. Sed precip'e serb'o'j kaj kroat'o'j hav'as problem'o'j'n, agnosk'i la tribunal'o'n kaj kun'labor'i. La du plej terur'a'j milit-krim'ul'o'j serb'a'j ĝis nun pov'as kaŝ'i si'n.

En la last'a'temp'a histori'o, apud Germanio, est'is Sud-Afrik'o, kiu help'e de „ver-komision'o'j” pli-mal'pli sukces'e trakt'is krim'o'j'n dum la apart'ism'a reĝim'o. Est'us konsol'e, se ali'a'j land'o'j pov'us lern'i de la sud-afrik'an'o'j kaj german'o'j kaj evolu'ig'i simil'e kontent'ig'a'n memor-kultur'o'n. Ĝi est'as grav'a por ne forges'i, kiu'j'n kruel'aĵ'o'j'n kapabl'as far'i hom'o'j, kaj por mal'help'i i'o'n simil'a'n est'ont'e.

Stefan MAUL

Ethnologue list'ig'as 7299 lingv'o'j'n

Ethnologue est'as la nom'o de la plej grand'a pri'lingv'a enciklopedi'o en la mond'o. Ĝi raport'as pri 7299 lingv'o'j el kiu'j 6912 est'as viv'ant'a'j. La plej nov'a 15a el'don'o de Ethnologue est'as sen'pag'e konsult'ebl'a en Inter'ret'o.

La verk'o en'hav'as amas'o'n da interes'a'j fakt'o'j por lingv'em'ul'o'j. Ni ekzempl'e ek'sci'as, ke el tiu'j 6912 viv'ant'a'j lingv'o'j 2269 origin'as el Azi'o, 2092 el Afrik'o, 1310 el Oceani'o, 1002 el Amerik'o kaj nur 239 el Eŭrop'o. Ok lingv'o'j hav'as pli ol 100 milion'o'j'n da de'nask'a'j parol'ant'o'j, 204 lingv'o'j hav'as mal'pli ol dek parol'ant'o'j'n. La ŝtat'o kun la plej mult'a'j lingv'o'j est'as Papu'o-Nov-Gvineo, kie 820 lingv'o'j est'as parol'at'a'j. Sekv'as Barato kun 742 kaj Niĝerio kun 516 lingv'o'j.

Pri ĉiu lingv'o Ethnologue don'as kelk'lini'a'n pri'skrib'o'n. Oni leg'as kie ĝi est'as parol'at'a, kiom da hom'o'j parol'as ĝi'n, kiom da dialekt'o'j ĝi hav'as kaj kiel ili nom'iĝ'as, kiel oni klasifik'as ĝi'n kaj mult'e pli. Krom'e la verk'o klar'ig'as, kial oni nom'as ĝi'n „lingv'o”, kaj ne dialekt'o. Kial'o'j pov'as est'i ekzempl'e, ke ekzist'as vort'ar'o'j, enciklopedi'o'j, radi'o'staci'o'j uz'ant'a'j ĝi'n, traduk'o de la bibli'o ...

Lingv'o aŭ dialekt'o?

Pri la disting'o inter „lingv'o” kaj „dialekt'o” la fak'ul'o'j jam diskut'is kaj disput'is dum jar'cent'o'j, kaj cert'e la last'a argument'o ankoraŭ ne est'as dir'it'a. Ni vid'u, kiel Ethnologue trakt'as la demand'o'n. La nederland'an ili nom'as lingv'o, ĉar en ĝi ekzist'as bibli'o, radi'o-el'send'o'j, televid-el'send'o'j kaj mult'e pli. Bon'e. Jen klar'a kaz'o. Tuj orient'e de la nederlanda region'o laŭ la enciklopedi'o viv'as la limburg'a, kiu est'as lingv'o, ĉar part'o de la bibli'o est'as traduk'it'a en ĝi kaj ĉar en la limburg'a ekzist'as vort'ar'o. Ĉu tio sufiĉ'as por nom'i ĝi'n lingv'o? Ni ne en'ir'u la diskut'o'n pri lingv'o/dialekt'o tie ĉi. Tamen ŝajn'as, ke Ethnologue aplik'as la regul'o'n tre strikt'e: iu pres'it'a form'o – do lingv'o.

Kontraŭ'dir'a

En iu'j aspekt'o'j Ethnologue tamen komplet'e erar'as. Ni rest'u en la region'o de Nederlando/Belgi'o kaj rigard'u ĝi'a'n lingv'o'map'o'n (vid'u bild'o'n). Ethnologue konsider'as la flandr'a'n apart'a lingv'o, ĉar laŭ ĝi ekzist'as en la flandr'a revu'o'j kaj vort'ar'o. Tiu flandr'a lingv'o est'us parol'at'a en la belg'a provinc'o Okcident-Flandr'uj'o, en la nord'o de Franci'o kaj la sud'o de Nederlando. Sed, plu'koment'as Ethnologue, la ortografi'o de la flandr'a en la tri divers'a'j ŝtat'o'j (Belgi'o, Franci'o, Nederlando) est'as ali'a. Mi tre avid'as vid'i „flandr'a'j'n” revu'o'j'n en la franc-flandr'a ortografi'o, en la belg-flandr'a kaj en la nederland-flandr'a ... Mi tamen fort'e dub'as, ĉu iu trov'os ili'n.

Pri la „flandr'a lingv'o” oni krom'e inform'as la leg'ant'o'n, ke ĝi hav'as kvin dialekt'o'j'n, la okcident-flandr'a'n, la orient-flandr'a'n, la antverpen'an, la limburg'a'n kaj la brabant'a'n. Sed, kiel supr'e jam alud'it'e, la enciklopedi'o ali'lok'e argument'as, ke la limburg'a est'as propr'a lingv'o, kaj ankoraŭ ali'lok'e ĝi asert'as – tut'e prav'e – ke la antverpena est'as dialekt'o de la nederlanda. La verk'o kontraŭ'dir'as si'n mem plur'lok'e.

Erar'a'j disting'o'j

Est'us interes'e ek'sci'i, kiu'j est'as la font'o'j de la enciklopedi'o. Jen kaj jen ĝi cit'as ili'n, kvankam tre konciz'e. Ethnologue dir'as, ke la flandr'a hav'as 1 202 000 parol'ant'o'j'n el kiu'j 1 070 000 en Belgi'o kaj ke ĝi ricev'is la cifer'o'j'n de la universitat'o de Gent'o. Tiu „unu milion'o” pov'us pli-mal'pli kongru'i kun la loĝ'ant'ar'o de la belg'a provinc'o Okcident-Flandr'uj'o. Sed ĉu la universitat'o de Gent'o asert'is ankaŭ, ke en Okcident-Flandr'uj'o est'as parol'at'a la flandr'a kaj en Orient-Flandr'uj'o la nederlanda? Mi fort'e dub'as, ke ĝi far'us tiu'n erar'a'n disting'o'n.

Pri Nederlando la don'it'aĵ'o'j est'as sam'e pri'disput'ebl'a'j. La verk'o cit'as ne nur la ekzist'o'n de la limburg'a lingv'o, sed ankaŭ de la zelanda, de la groningena, de la drenta ... La fris'a'n lingv'o'n, kiu ja ekzist'as, ĝi nom'as „okcident-fris'a”, ĉar en Germanio ja laŭ ĝi est'as parol'at'a la orient-fris'a lingv'o.

Esperant'o

Al la parol'at'a'j lingv'o'j de Belgi'o aparten'as laŭ Ethnologue ne nur la flandr'a, nederlanda kaj limburg'a, sed ankaŭ la franc'a, german'a, luksemburga, pikard'a, valon'a kaj ... Eŭropanto. Feliĉ'e la verk'o dir'as, ke la kvant'o de parol'ant'o'j de Eŭropanto est'as ne'kon'at'a. Nu, mi pov'us help'i al ili. La invent'int'o de Eŭropanto dir'is al mi, ke laŭ si'a sci'o li est'as la sol'a parol'ant'o. Tiu ali'a plan'lingv'o, Esperant'o, laŭ Ethnologue ne est'as parol'at'a en Belgi'o. Kie ĝi do ja est'as parol'at'a? Diven'u, diven'u ... En Franci'o! Jes, se vi rigard'as la list'o'n de la lingv'o'j parol'at'a'j en Franci'o, tie aper'as Esperant'o frat'e apud la franc'a, eŭsk'a, provenc'a, luksemburga, pikard'a ktp. Ceter'e, laŭ Ethnologue Esperant'o'n parol'as en Franci'o inter 200 kaj 2000 hom'o'j (cifer'o'j de la jar'o 1996) ...

Ĉar mi fund'e kon'as la situaci'o'n nur en la region'o, kie mi viv'as, mi trakt'is nur tiu'n en tiu ĉi artikol'o. Mi tamen ne hav'as kial'o'n supoz'i, ke pri ali'a'j region'o'j Ethnologue est'us pli preciz'a. Ĝi est'as plen'a de asert'o'j, kiu'j'n mi eŭfemism'e nom'us „dub'ind'a'j” aŭ „ne-scienc'a'j”. Se Ethnologue nom'us si'a'n verk'o'n ne enciklopedi'o pri lingv'o'j, sed enciklopedi'o pri etn'o'j, la tut'o iĝ'us ebl'e pli akcept'ebl'a kaj mal'pli dub'ind'a. Tamen pri etn'o'j ĝi neni'e parol'as, krom en si'a titol'o.

Ĉu do vi forges'u pri la tut'a ret'paĝ'ar'o www.ethnologue.com? Ne, ĝi don'is al mi hor'et'o'n da amuz'o kaj plezur'o, kaj cert'e mult'a'j ali'a'j ŝat'os ĝi'n. Sed ne atend'u scienc'a'n preciz'ec'o'n. Aŭ ĉu tio'n ni ne rajt'as atend'i de lingv'a enciklopedi'o?

Paŭlo PEERAERTS

For'mort'is plur'a'j lingv'o'j

Kun la mort'o de Reĝ'o Jirake [ĝirake] en april'o, mort'is la last'a trib'an'o, kiu sci'is ĉiu'j'n dek variant'o'j'n de la grand'a-andamana lingv'o. Tial, krom la ceter'a'j 49 an'o'j de li'a trib'o, funebr'is li'a'n mort'o'n ankaŭ la esplor'ist'o'j de la universitat'o Jawaharlal [ĝavaharlal] Nehru en Nov-Delhi'o, kies labor'o kompil'i tri'lingv'a'n vort'ar'o'n (en la grand'a-andamana, angl'a kaj hindia) ricev'is grav'a'n bat'o'n.

Laŭ raport'o en la angl'a'lingv'a tag'ĵurnal'o The New Indi'an Express, ne pli ol 18 trib'an'o'j sci'pov'as la grand'a-andamanan, kaj post la mort'o de Jirake, nur kvin parol'as ĝi'n flu'e. Laŭ Anvita Abbi, profesor'in'o de la universitat'o, „Jirake hav'is grand'a'n sci'o'n ne nur pri si'a popol'o sed ankaŭ pri ali'a'j trib'o'j. Li est'is plur'lingv'an'o, li'a patr'o est'is de la trib'o Bo kaj la patr'in'o de la trib'o Car'i. Tiu'j trib'o'j jam for'mort'is, sed Jirake sci'pov'is ambaŭ lingv'o'j'n krom plur'a'j ali'a'j, ekzempl'e, jeru, khora kaj pucikwar.” Laŭ nekrolog'o verk'it'a de soci'o'lingv'ist'o Alok Das, Jirake ankaŭ sci'pov'is bon'e la birman kaj ankaŭ sadari, kiu est'as parol'at'a ankaŭ en la okcident-barata sub'ŝtat'o de Biharo.

La raport'o menci'as ankaŭ la tragik'a'n tro'uz'o'n de la alkohol'o en la trib'o. Dir'is Abbi, „la alkohol'ism'o est'as io, kio'n ni en'konduk'is en la trib'o'n, kaj nur pli'rapid'ig'as ĝi'a'n for'mort'o'n. Eĉ mort'ant'e, Jirake ripet'e pet'is alkohol'o'n.”

Post kvazaŭ mirakl'a sav'iĝ'o post la cunam'o en decembr'o 2004, Jirake kaj li'a'j trib'an'o'j loĝ'is en gast'ej'o en la ĉef'urb'o Port Blair [blejr], kie vizit'ad'is ili'n d-ro Das. La lingv'ist'o raport'as, ke ating'ant'e la gast'ej'o'n, li surpriz'iĝ'is, ke ĉiu'j vol'is prem'i li'a'n man'o'n, ag'o'n la grand'a-andamananoj neniam antaŭ'e far'is. Post'e oni dir'is al li, oni prem'as la man'o'j'n post mort'o en la komun'um'o.

A Giridhar RAO

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de A Giridhar Rao el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Profil'o paradoks'a

La mez'a loĝ'ant'o de Rusio hav'as 37 jar'o'j'n kaj tiel – almenaŭ statistik'e – „mal'jun'iĝ'is” je tri jar'o'j kompar'e al 1989. Li aŭ ŝi est'as edz(in)o kaj hav'as unu infan'o'n, sed fakt'e plej ver'ŝajn'e est'as in'o, ĉar en Rusio viv'as je dek milion'o'j pli da vir'in'o'j, ol vir'o'j. Probabl'e pro tio la vort'o'j patr'uj'o, land'o, nask'o'land'o in-genr'as en la rus'a lingv'o.

Loĝ'as la statistik'a mez'ul'o en ne'grand'a distrikt'a urb'et'o. Nur ĉiu kvin'a loĝ'as en urb'eg'o. La averaĝ'ul'o hav'as mez'a'n profesi'a'n kler'o'n kaj labor'as en industri'o. La mez'a salajr'o egal'as al 260 uson'a'j dolar'o'j monat'e: tiel rusi'an'o est'as du'obl'e pli mal'riĉ'a, ol la averaĝ'a ter'loĝ'ant'o. Paradoks'e, tamen, Rusio okup'as la tri'a'n lok'o'n en la mond'o laŭ la nombr'o de miliard'ul'o'j. La rusi'an'o'j ne kred'as, ke riĉ'ul'o'j divid'os si'a'n mon'o'n kun ili. Pli ol tri'on'o el ili ĉagren'iĝ'as, ke en Rusio est'as tiom mult'e da miliard'ul'o'j. Nur 15 % rev'as mem iĝ'i miliard'ul'o'j.

Komput'il'o'j

En Rusio la plej riĉ'a'j 10 % est'as 15-obl'e pli riĉ'a'j, ol la plej mal'riĉ'a'j 10 %. La averaĝ'a rusi'an'o aĉet'as nutr'aĵ'o'j'n en ne'grand'a'j magazen'o'j, ne pov'as permes'i al si pag'i por medicin'a serv'o, ne hav'as komput'il'o'n, uz'as publik'a'n transport'o'n, pli oft'e bus'o'j'n, kaj ne vojaĝ'as ekster'land'e'n, feri'ant'e hejm'e.

La averaĝ'a rusi'an'o ne fum'as, ŝat'as bier'o'n, leg'as, sport'as, kred'as je Di'o, ne kred'as je ne'ident'ig'it'a'j flug'ant'a'j objekt'o'j, fid'as al si'a prezid'ant'o (66 %), ne fid'as al la parlament'o (68 %), ne dezir'as for'don'i si'a'j'n fil'o'j'n por serv'i en la arme'o, tamen am'as kaj vol'as est'i am'at'a.

Telefon'o'j

Tamen la viv'o iĝ'as pli bon'a. Aleksandro Gorjanin, la aŭtor'o de la libr'o Mit'o'j pri Rusio kaj spirit'o de la naci'o, dir'as, ke ne ĉio est'as mal'bon'a, kaj argument'as, ke grand'as la gam'o de var'o'j, ke libr'o'el'don'ej'o'j prosper'as, ke 20 milion'o'j da rusi'an'o'j vetur'as ekster'land'e'n. Antaŭ 20 jar'o'j oni ne pov'is imag'i i'o'n simil'a'n. Kaj jam en Rusio est'as uz'at'a'j 79 milion'o'j da poŝ'telefon'o'j.

Krom'e kresk'as aŭtomobil'ig'o de la loĝ'ant'ar'o: la kvant'o de aŭt'o'j por 1000 hom'o'j en Rusio egal'as nun al tiu en Pollando. Oni mult'e konstru'as privat'a'j'n dom'o'j'n kaj loĝ'ej'o'j'n. En bank'o'j kresk'as depon'o'j kaj kont'o'j. En la nun'a Rusio viv'as pli da student'o'j, ol iam en Sovetio (416 kontraŭ 200 por 10 000 loĝ'ant'o'j). Ek'de 1999 kresk'as la nask'o'kvant'o. Ali'flank'e daŭr'e post'rest'as la land'o rilat'e konkur'ad'o'n en mond'a'j merkat'o'j.

Sergei PAĤOMOV

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Sergei Paĥomov el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Famili'a nom'o

En Ĉini'o, Korei'o, Vjetnami'o kaj Japani'o oni met'as la famili'a'n nom'o'n antaŭ la individu'a nom'o, dum en Eŭrop'o plej oft'e oni far'as invers'e¹. Tio est'as nur agnosk'o de fakt'o, tut'e valor'liber'a, t.e. wertfrei.

Mi uz'is la vort'um'o'n „individu'a nom'o” anstataŭ „antaŭ'nom'o”, kiu, laŭ Albault, est'as norm'a form'o, kiu'n oni dev'as uz'i egal'e ĉu en Eŭrop'o, ĉu en ali'a'j region'o'j, kio, al mi ŝajn'as, est'as eŭrop'centr'ism'a, do valor'mal'liber'a. „Individu'a nom'o” est'as uz'at'a kontrast'e al la „famili'a”, dum „person'a'n” nom'o'n est'us pli bon'e rezerv'i por ties sinonim'o „person'nom'o”, inkluziv'ant'a la famili'a'n kaj individu'a'n kaj uz'ebl'a disting'e de la ne'person'a, ekzempl'e lok'nom'o.

El la land'o'j „kap' supr'e”, en ĉiu'j krom Japani'o oni konserv'as si'a'n propr'a'n vort'ord'o'n en fremd'a'j lingv'o'j, ekzempl'e Le'e Chong-Yeong. La pli'mult'o de la japan'o'j dir'as kaj skrib'as si'a'n nom'o'n laŭ la eŭrop'lingv'a manier'o, kiel ekzempl'e Yagi Hideo (iam'a prezid'ant'o de UEA, la sol'a ne'eŭrop'an'o, kiu okup'is tiu'n pozici'o'n), prezent'ant'e okul'frap'a'n escept'o'n de la azi'a norm'o. Por konfuz'i la afer'o'n pli, ne mal'mult'a'j japan'a'j esperant'ist'o'j met'as si'a'n famili'a'n nom'o'n antaŭ'e. Ali'land'an'o'j ne pov'as sci'i, kiu est'as kiu. Se tem'as pri eŭrop'an'o'j, oni pov'as si'n orient'i facil'e, ĉar por ili est'as komun'a'j la individu'a'j nom'o'j, plej'part'e krist'an'a'j (la nombr'o de bapt'o'nom'o'j est'as lim'ig'it'a) krom ĉe komun'ist'o'j for'las'it'a'j de di'o aŭ for'las'int'a'j di'o'n, kiel la fil'in'o de Stalin, al kiu ŝi'a'j ge'patr'o'j (ŝi'a suicid'int'a patr'in'o est'is konscienc'a komun'ist'o², mal'kiel ŝi'a diabl'a edz'o) don'is ne'sankt'ul'a'n, neŭtral'a'n, filozofi'a'n nom'o'n Svetlana, de'ven'ant'a'n el svet (lum'o).

La japan'o'j est'as cert'e pagan'o'j sen sankt'ul'o'j, fremd'lingv'an'o'j hav'as do neni'a'n ŝlos'il'o'n. Ke la japan'o'j sol'a'j adopt'is la okcident'a'n kutim'o'n, ŝuld'iĝ'as al la fakt'o, ke en la du'a du'on'o de la 19a jar'cent'o la japan'o'j klopod'is imit'i makak'e la eŭrop'an'o'j'n en ĉiu'j sfer'o'j de la soci'a viv'o por ating'i la status'o'n de evolu'int'a land'o. Tia'manier'e Japani'o far'iĝ'is la plen'kresk'int'a imperi'ism'a potenc'o laŭ la model'o de la sang'avid'a'j eŭrop'a'j kaj nord-amerik'a'j ŝtat'o'j kaj invad'is si'a'vic'e azi'a'j'n land'o'j'n je ĉi ties grand'a sufer'ad'o. La popol'o'j de orient'a Azi'o rezist'is la flav'vizaĝ'a'n imperi'ism'o'n, tiel ke ili ne infekt'iĝ'is je la papag'a imit'o de la eŭrop'a kutim'o.

Oni oft'e cit'as kiel deviz'o'n de la si'a'temp'a si'n'ten'o de la japan'o'j „El Azi'o en Eŭrop'o'n”, kiu'n uz'is Hukuzawa Yukiti³, la japan'a Voltero. En la post'milit'a japan'a Esperant'uj'o mod'o'ĉas'ant'o'j insist'is, ke la japan'o'j dev'as ir'i „el Eŭrop'o en Azi'o'n”. Tio tamen est'as komplet'a tohuvabohu'o. Tiu imit'o ne tuŝ'is la spirit'o'n de la japan'o'j, kiu'j vid'is en la eŭrop'a kultur'o nur rimed'o'n por la milit'o, tiel ke la psik'a baz'o de la azi'a barbar'ism'o rest'as. Tiu ĉi asert'o est'as kompren'ebl'e valor'mal'liber'a.

Iom pri lingv'a tip'ologi'o

Re'ven'ant'e de la valor'mal'liber'ec'o, mi trakt'os la antaŭ'nom-post'a'n karakter'o'n lingv'o'tip'ologi'e. Ĝi montr'as la kap'o-final'ec'o'n de tiu'j azi'a'j lingv'o'j. Nom'e, la ec'o'n de la lingv'o, en kiu est'as la vort'ord'o [epitet'o nom'o], [objekt'o verb'o], [nom'o postpozici'o], kurt'e [komplement'o kap'o]. La japan'a est'as kap'o-final'a lingv'o par excellence. Est'as perfekt'e natur'e, ke tie la famili'a nom'o ven'u unu'a. Ali'flank'e est'as la ĉin'a SVO-lingv'o, Subjekt'o-Verb'o-Objekt'o, tiel ke la famili'nom-unu'a sistem'o ne kongru'as kun ali'a aspekt'o de tiu lingv'o.

Ali'a ŝtorm'o en kaf'tas'o

Re'ven'e al la valor'mal'liber'a'j sfer'o'j: En tiu'j ĉi jar'o'j far'iĝ'is mult'e raport'it'a tem'o en parlament'a'j diskut'o'j tiu pri la famili'a nom'o. Mult'a'j japan'a'j vir'in'o'j kun profesi'o postul'as, ke la civil'a kod'o agnosk'u la re'ten'o'n de ili'a fraŭl'in'a nom'o. Al tio furioz'e kontraŭ'as mult'a'j politik'ist'o'j. Antaŭ'vid'ebl'e tiu'j ĉi est'as konservativ'ul'o'j. Ili argument'as, ke tiu propon'o, kiu ceter'e port'as nun pleb'a'n nom'o'n „Apart'a'j nom'o'j inter ge'edz'o'j”, dis'romp'as la tradici'a'n, bel'a'n famili'a'n sistem'o'n, trans'don'it'a'n de pra'patr'o'j. Jen est'as ali'a galimati'o. Tra la histori'o de Japani'o edz'in'o'j port'is ĉiam la nom'o'n de si'a patr'o. Ni dev'as escept'i la tut'a'n popol'amas'o'n, ĉar ili ne hav'is famili'a'n nom'o'n, kiel uson'a'j afrik'de'ven'a'j sklav'o'j⁴. La plej fam'a ekzempl'o est'as la edz'in'o de Minamoto no Yoritomo, la unu'a ŝogun'o de la unu'a ŝogun'at'o⁵ en la 13a jar'cent'o. Ŝi est'is kon'at'a kiel Taira no⁶ Masako.

Tiu'j politik'ist'o'j simpl'e ne est'as kler'a'j. Ĝeneral'e, japan'a'j politik'ist'o'j est'as mal'super'a'j en kler'ec'o kompar'e kun la naci'a averaĝ'o. Se la apart'a nom'o por vir'in'o'j pere'ig'us la famili'a'n sistem'o'n, Japani'o jam antaŭ jar'cent'o'j putr'us sur la ruin'o de la famili'a sistem'o. Kontraŭ'e, tio ĉi ĝu'is absolut'a'n reg'o'n super la japan'a soci'o ne nur antaŭ la for'ig'o de la famili'a sistem'o, inkluziv'e de la primogenituro⁷ kaj ali'a'j panopli'o'j de la pra'antikv'a soci'o, sub la uson'a okupaci'o, sed ankaŭ post'e, eĉ nun'temp'e, kiam fi'fam'a'j uzur'ist'o'j (ili est'as list'ig'it'a'j sur la bors'o'j, ŝmir'ant'e la man'o'j'n de politik'ist'o'j) kolekt'as ŝuld'o'n de prodig'a fil'o el la famili'an'o'j, kompren'ebl'e kontraŭ'leĝ'e, sed kred'at'e leĝ'e.

Japan'a'j ador'ant'o'j de Okcident'o rigard'as tiu'n ĉi region'o'n paradiz'o de respekt'o al la vir'in'o'j. Ties lingv'o tamen ne est'as femin'ism'a. Almenaŭ pri la famili'a nom'o. En Uson'o la vir'in'o'j oficial'e perd'as si'a'n nom'o'n. Eleanor Roosevelt est'is en la soci'a viv'o sinjor'in'o Franklin Delano Roosevelt.

1. Mi ne sci'as, ĉu est'as en Eŭrop'o antaŭ'nom-post'a'j gent'o'j, krom la hungar'o'j. En la antaŭ'milit'a aŭstr'a film'o de Willi Forst Leise flehen meine Lieder (Mal'laŭt'e pet'as mi'a'j kant'o'j, unu'a'j vort'o'j de Serenad'o de Schubert), demand'as la mal'fru'e al'ven'int'a princ'in'o Esterházy al si'a najbar'o la nom'o'n de la pian'ist'o, lud'ant'a por grup'o de nobel'o'j. Respond'as li: „Schubert, Schubert Franz.” Mi, tiam'a gimnazi'an'o, mir'is, ĉu tio spegul'as la kutim'o'n en la tiam'a, aŭ eĉ la nun'a?, Aŭstrio, aŭ ĉu li respond'is tiel, pro tio, ke la demand'int'o est'as hungar'in'o. Incident'e, la japan'a titol'o de la kin'o'film'o est'is La ne'fin'it'a simfoni'o. Mi ne sci'as, kiu est'as pli elegant'a, pli holivud'a.

2. Franc'o'j dir'us, ke tio est'as erar'o, ke dev'as est'i komun'ist'in'o, sed mi intenc'e sakrilegi'as, ne al'don'ant'e eksplic'it'a'n in'a'n sufiks'o'n al la vort'o, fin'iĝ'int'a per „-ist'o”. Kaj tio est'as ne'kontraŭ'fundament'a.

3. Laŭ la pseŭdo-ortografi'o angl'ec'a, Fukuzawa Yukichi: ali'a simptom'o de la angl'a'lingv'a imperi'ism'o. Malgraŭ tio li rest'as unu el la plej grand'a'j pens'ul'o'j de Japani'o. La reg'ant'a klas'o japan'a pag'as lip'a'n serv'o'n al li, pres'ant'e li'a'n bild'o'n sur mon'bilet'o'j, kiel al Nitobe Inazô, renom'a inter la esperant'ist'o'j pro la Nitobe-simpozi'o. Tiu nom'um'ad'o est'as dank'e al Le'e Chong-Yeong, kiu far'is tio'n malgraŭ la krim'o'j far'e de pra'patr'o'j de la nun'temp'a'j japan'o'j.

4. Ĉe Mark Twain protagonist'o dir'as: „Ĉu reĝ'o'j ne hav'as famili'a'n nom'o'n? Kiel nigr'ul'o'j?” La aŭtor'o, de'nask'a demokrat'o de nov'mond'a respublik'o, vol'is esprim'ig'i al li mal'estim'o'n al reĝ'a'j famili'o'j, forges'int'e, ke tio est'as ras'ism'o. Strang'e, ke li forges'is, ke ankaŭ reĝ'a'j famili'o'j hav'as famili'a'j'n nom'o'j'n.

5. Vid'u Piv. Vid'u ankaŭ pli detal'e Man'libr'o pri politik'o, Fel, 1994.

6. Tiu ĉi partikul'o no signif'as „de”, kaj ĉi-okaz'e est'as nobel'a partikul'o, ekzakt'e kiel en Eŭrop'o: Masako de (aŭ von) Taira. Ceter'e, ŝi est'as kon'at'a ankaŭ kiel Hózyó Masako. Hózyó est'as ali'a famili'a nom'o de ŝi'a patr'o, kiu, est'ant'e ne tre aristokrat'a, loĝ'ant'a mal'proksim'e de la ĉef'urb'o Kiot'o, elekt'is la nobel'a'n nom'o'n Taira, unu el la patrici'a'j. Oni pov'us paralel'ig'i tiu'n ĉi kun la romia nom'e'n, gent'nom'o, kaj Hózyó kun cognomen, famili'a nom'o. Kun tia famili'a nom'o oni ne uz'is la nobel'a'n partikul'o'n no. Ŝi ne est'is tip'e japan'a modest'a vir'in'o, kiel okcident'an'o'j imag'as pri ni'a'j sam'gent'a'j ali'seks'ul'o'j (aŭ ĉu tiu mit'o nun jam for'vapor'iĝ'is?), sed vir'ec'a vir'in'o, de la tip'o Gabriele d'Est'e.

7. Hered'o de la plej aĝ'a fil'o.

YAMASAKI Seikô

Traf'a nekrolog'o

En MONATO 2005/5, p. 7, Stefan Maul tre traf'e nekrolog'is pri Johano Paŭlo la 2a. Li bon'e el'star'ig'is la merit'o'j'n de tiu grand'a hom'o sen tut'e silent'i pri li'a'j mank'o'j. Bedaŭr'ind'e nun ankaŭ la elekt'iĝ'o de Benedikto la 16a ne aŭgur'as la dezir'ind'a'j'n progres'o'j'n, sed mi esper'as, ke mi erar'as.

Ulrich MATTHIAS

Germanio

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Ulrich Matthias el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Klav'ar'skrib'o

En MONATO 2004/7-8, p. 26, Garbhan MacAoidh tre klar'e kaj preciz'e skrib'as pri la kre'ad'procez'o de la en 2006 75 jar'o'j'n ekzist'ont'a alternativ'a notaci'o kaj serĉ'as klar'ig'o'j'n por la lig'o inter la notaci'o kaj Esperant'o. Prav'e li sub'strek'as, ke eĉ la nom'o „Klav'ar'skrib'o” est'as esperant'a vort'o.

Domaĝ'e mi neniam kon'at'iĝ'is kun la invent'int'o de la notaci'o, Cornelis Pot, kvankam li mort'is nur en 1977. Mi tamen hav'is kelk'a'j'n interes'a'j'n inter'parol'o'j'n kun li'a pra'nev'o, J'a'n Pot, kiu mult'e kun'labor'is kun si'a parenc'o por la real'ig'ad'o kaj antaŭ'e'n'ig'o de la nov'a muzik'skrib'o ek'de 1931. En la revu'o Toon en Tek'e'n (Ton'o kaj sign'o) de la Klav'ar-Unu'iĝ'o Nederlando de maj'o 1998 aper'is artikol'o de J'a'n Pot pri tiu period'o. La artikol'o ne menci'as tio'n, sed mi sci'as, ke Cor Pot, do la invent'int'o mem, est'is esperant'ist'o kaj ankaŭ J'a'n Pot parol'is la lingv'o'n en si'a'j jun'a'j jar'o'j (li mort'is en februar'o 2001). J'a'n Pot rakont'is al mi, ke li'a pra'onkl'o don'is esperant'a'n nom'o'n al la nov'a notaci'o, ne nur ĉar li mem est'is esperant'ist'o, sed ankaŭ ĉar li vol'is sub'strek'i, ke la notaci'o dev'as konker'i la mond'o'n kaj do dev'as hav'i inter'naci'a'n nom'o'n.

En la period'o inter la du mond'milit'o'j est'is grand'a interes'o por la ide'o'j de la inter'naci'a lingv'o, kaj por Pot est'is mem'evident'e, ke la nov'a notaci'o dev'is profit'i de tiu interes'o. En mi'a propr'a memor'o est'as la fakt'o, ke en mal'nov'a konstru'aĵ'o de Klav'ar'skrib'o en Slikkerveer/Ridderkerk (proksim'e de Roterdam'o en Nederlando) la ĉambr'o'j port'is ŝild'o'j'n en la nederlanda lingv'o kaj en Esperant'o.

El disertaci'o de Fiona Stokes (Universitat'o de Reading, Briti'o) mi cit'as: „Pot lanĉ'is si'a'n nov'a'n notaci'a'n sistem'o'n en 1931 kaj nom'is ĝi'n ‚Klav'ar'skrib'o’, kombin'ant'e du esperant'a'j'n vort'o'j'n: klav'ar'o kaj skrib'o. Tiu est'is konven'a nom'o, ĉar la lini'ar'o de la notaci'o konsist'as el lini'o'j, grup'ig'it'a'j po du kaj tri, kompar'ebl'e kun la manier'o, en kiu la nigr'a'j klav'o'j en klav'ar'o est'as grup'ig'it'a'j.”

Mi pov'as al'don'i, ke, kon'ant'e la du „mond'o'j'n”, tiu'n de Klav'ar'skrib'o kaj tiu'n de Esperant'o, mi est'is jam oft'e kaj mult'e frap'it'a de la simil'ec'o'j inter la histori'o kaj situaci'o de la du ide'o'j. En la ret'ej'o de la Klav'ar-Unu'iĝ'o Nederlando trov'iĝ'as paĝ'o en Esperant'o: www.klavarvereniging.nl.

Fons DOOMEN, prezid'ant'o de Klav'ar-Unu'iĝ'o Nederlando

Nederlando

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Fons Doomen, prezid'ant'o de Klav'ar-Unu'iĝ'o Nederlando el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Amuz'a Gubbins

Tre amuz'as mi'n leg'i la kontribu'aĵ'o'j'n al Monat'o de Paul Gubbins. Oni ĉiam sci'as preciz'e la tendenc'o'n de li'a argument'ad'o pri kiu ajn tem'o. Unu'e: neniam li dir'as i'o'n pozitiv'a'n pri okcident'a civilizaci'o; du'e: li sen'hezit'e kaj blind'e laŭd'as ĉiu'n land'o'n kaj kvazaŭ-defend'as ĉiu'n diktator'o'n, kiu aŭdac'is kritik'i politik'ist'o'n el demokrat'a ŝtat'o pro ekzempl'e ignor'ad'o de hom'a'j rajt'o'j aŭ reg'ist'ar'a korupt'ec'o; tri'e: nepr'e li insinu'as mal'laŭd'o'n de si'a propr'a land'o, Angli'o, lum'tur'o de demokrati'o inter la naci'o'j, trezor'ej'o de alt'a kultur'o, rifuĝ'ej'o kaj azil'ej'o por milion'o'j da persekut'it'o'j kaj fuĝ'int'o'j dum jar'cent'o'j.

Oni al'don'u ankaŭ, ke Gubbins, sen'dub'e ne pro mal'honest'o, sed nur pro preter'atent'o, plur'foj'e fals'as aŭ kaŝ'as fakt'o'j'n, kiu'j ne kongru'as kun li'a argument'o. Ekzempl'e, en si'a artikol'o Banan'a Respublik'o (MONATO 2005/6, p. 12) li rid'ind'e moral'e ekvivalent'ig'as la elekt'o'sistem'o'n de demokrat'a Briti'o kun tiu de Zimbabvo, infer'o sur'ter'a, kie dek'o'j da mil'o'j mal'sat'mort'as pro reg'ist'ar'a'j mis'mastr'um'ad'o kaj cel'konsci'a kruel'ec'o, kie despot'as miliard'ul'o, kiu murd'ig'as je mil'o'j si'a'j'n opon'ant'o'j'n.

Gubbins sugest'as subtil'e, ke la labor'ist'a parti'o mem de reg'ist'ar'a ministr'o Jack Straw fals'is balot'il'o'j'n, kiam fakt'e tem'is pri korupt'ul'o'j en lok'a'j fili'o'j de tiu parti'o. Kaj, mal'kiel en Zimbabvo, kie la parti'o de Mugabe organiz'as tia'n amas'a'n fraŭd'ad'o'n, la afer'o okaz'is en Briti'o kontraŭ'leĝ'e kaj kun absolut'e neni'a sci'o flank'e de la koncern'a parti'o. Post la nom'it'a kaz'o en Birmingham okaz'is ali'a, ĉi-foj'e en fili'o de la konservativ'a parti'o, en Bradford. Not'ind'as, ke en ĉiu'j kaz'o'j de fraŭd'ad'o pri poŝt'a'j balot'il'o'j eĉ ne unu el la krim'ul'o'j nask'iĝ'is en Briti'o, sed origin'is el land'o'j kie balot'a fraŭd'ad'o est'as kutim'a.

En la sam'a numer'o de MONATO aper'is artikol'o de Gubbins. Mi agrabl'e ŝok'iĝ'is, ĉar li neni'e kritik'as si'a'n land'o'n en tiu artikol'o, ĝis la last'a aline'o! Sed li ja ne pov'is de'ten'i si'n tro long'e, sen dir'i i'o'n negativ'a'n pri Briti'o: „Dum najbar'o'j plan'as si'a'n est'ont'ec'o'n, brit'o'j plan'as si'a'n est'int'ec'o'n ...”

Mi anticip'as kun ĝoj'o pli'a'j'n kontribu'aĵ'o'j'n de la estim'at'a redaktor'o – ebl'e pri turism'a ekspedici'o al Nord-Korei'o? Tie, kiel en si'a „Tag'libr'o” pri sadama Irako, li pov'us fervor'e-favor'e kompar'i la publik'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n kun tiu'j en Angli'o. Apart'e li pov'us kompar'i la kolos'a'n mult'a'j'n milion'o'j'n kost'int'a'n maŭzole'o'n de la Grand'a kaj Kar'a Gvid'ant'o, Kim il-Sung kun la modest'a'j tomb'o'j de la ge'reĝ'o'j kaj politik'ist'o'j de Briti'o.

Paul BLASKOWICZ

Germanio

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paul Blaskowicz el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Interes'a recenz'o, sed komplet'ig'ebl'a

Est'u klar'e, ke mi ne intenc'as dub'i pri kelk'a'j aŭtentik'a'j kvalit'o'j de The Da Vinci Code pri kiu skrib'is Lod'e Van de Veld'e (MONATO, 2005/2, p. 27). Util'e do, ke MONATO per ne'kutim'a recenz'o konsil'u ties leg'ad'o'n eĉ en konven'a ali'lingv'a traduk'o. Sed, pri la fakt'o de sen'mezur'a el'don'kvant'o mi est'us anstataŭ'e iom'et'e pli si'n'gard'a, ĉar – ekzempl'o'cel'e – la vin'o plej bon'kvalit'a ne ĉiam est'as tiu, kiu'n la amas'o'j aĉet'as grand'skal'e!

Prefer'e kaj paralel'e ni pov'as konstat'i ke, unu'e, angl'a'lingv'a verk'o jam hav'as pli'a'j'n vend'ebl'o'j'n en la riĉ'ec'a'j sam'lingv'a'j land'o'j, pli ol eventual'a majstr'o'verk'o en mal'fort'lingv'a land'et'o; du'e, ke en la ekster'a'j land'o'j la angl'a'kultur'e al'log'at'a'j leg'ant'o'j, kaj la kolos'a'j el'don-en'spez'o'j facil'ig'as krom'a'j'n sen'kompar'a'j'n reklam'o'j'n, kiu'j re'e des pli ne'rezist'ebl'e nask'as divers'lingv'a'j'n traduk'o'j'n kaj eĉ (jen ni'a kaz'o!) eg'e gajn'o'riĉ'a'n film'a'n pret'iĝ'o'n. Krom'e – se mi ne erar'as – la traduk'ebl'o'j ekster'land'a'j est'as pli abund'a'j por angl'a'j verk'o'j ol tiu'j por hungar'a'j aŭ ukrainaj (aŭ ... ital'a'j), ĉar en preskaŭ ĉia'mond'a'j lern'ej'o'j oni post'kur'as la angl'a'n!

Mi al'don'u kelk'a'j'n rimark'o'j'n, trov'it'a'j'n en mi'a hejm'a ĵurnal'o La Voce del Popol'o (La popol'a voĉ'o), pri kiu'j parol'is ankaŭ The New York Times: Tiu sen'dub'e „suspens'riĉ'a” rakont'o koncern'as precip'e krist'an'ism'o'n kaj en'vic'ig'as fakt'o'j'n tut'e ne histori'ec'a'j'n, eĉ fi'fam'ig'a'j'n por ĝi, por la eklezi'o kaj por la nun'a pap'o. Tio est'u permes'it'a al iu ajn aŭtor'o de simpl'e distr'a, sen'brid'a suspens'roman'o, kondiĉ'e ke li antaŭ'deklar'u, ke person'o'j, lok'o'j kaj event'o'j de li pri'rakont'ot'a'j est'as nur'a'j fantazi-ĵongl'aĵ'o'j. La aŭtor'o de The Da Vinci Code premis'as, ke la roman'o font'as el dokument'o'j trov'it'a'j en la pariza naci'a bibliotek'o, kiu'j mal'kaŝ'as krim'o'j'n de'long'e silent'ig'it'a'j'n per tromp'o'j kaj, okaz'e, eĉ per ĉen'o da murd'o'j. Tia'manier'e la aŭtor'o Da'n Brown en'glut'ig'as kiel likvor'o'n fakt'e venen'a'n trink'aĵ'o'n!

Est'as do afer'o recenz'ind'a, sed rimark'u, kar'a MONATO, ke en la ital'a el'don'o la mensog'a'j rimark'o'j, kie la aŭtor'o deklar'as tut'a'n fid'ind'ec'o'n de si'a verk'o, mal'aper'is, las'ant'e nur la blank'o'n de la paper'o. Nun tiu ĉi atest'a paĝ'o re'aper'is, pro kopi-rajt'a'j kial'o'j, laŭ kiu'j la el'don'ist'o de ali'lingv'a traduk'aĵ'o ne rajt'as modif'i la original'o'n.

Karlo ĜELOZO

Italio

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Karlo Ĝelozo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Dis'divid'o de la or'o

Dum april'o kaj maj'o 2005 en divers'a'j urb'o'j okaz'is inter'trakt'ad'o pri la divid'o de la rezerv'o'j en or'o kaj valut'o'j de la centr'a bank'o de iam'a Jugoslavio kaj pri la regul'ig'o de ties rest'ant'a'j hav'aĵ'o'j kaj ŝuld'o'j.

En Skopj'o oni decid'is pri la dis'divid'o de part'o de la or'a'j rezerv'o'j, depon'it'a en divers'a'j eŭrop'a'j bank'o'j, de la eks'a Jugoslavio. Tiel el 8,5 tun'o'j da or'o, je valor'o de 110 milion'o'j da uson'a'j dolar'o'j, Serbi'o-Montenegro ricev'os 38 %, Kroati'o 23 %, Sloveni'o 16 % kaj Bosnio-Hercegovin'o 15,5 %. La ceter'o'n ricev'os Makedonio. Antaŭ'e jam 46 tun'o'j est'is divid'it'a'j. La nov'a'j respublik'o'j per tio i.a. kompens'u kompani'o'j'n el ali'a'j respublik'o'j, kiu'j perd'is si'a'j'n hav'aĵ'o'j'n.

En Zagrebo komision'o ricev'is instrukci'o'n esplor'i pri du'on'a miliard'o da dolar'o'j, mal'aper'int'a'j el kont'o'j de la iam'a centr'a bank'o dum la plur'jar'a'j milit'o'j kaŭz'it'a'j de reĝim'o de Milošević, kaj supoz'ebl'e uz'it'a'j por la bezon'o'j de ties arme'o.

Kosovo forges'it'a

Ceter'e neni'o rest'is por la kosov'an'o'j, kies tut'a mon'o, depon'it'a en la bank'o'j, est'is for'rab'it'a de la milit'ist'a reĝim'o serb'a antaŭ kaj dum la milit'o de 1998-1999.

Kosovo est'is grav'e detru'it'a (re'memor'u nur la 40 000 dom'o'j'n brul'ig'it'a'j'n kaj dezert'ig'it'a'j'n) kaj tra'viv'is serioz'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n pro mank'o de mon'o. Ĝis antaŭ ne'long'e ĉiu'j pensi'ul'o'j ne pov'is ricev'i la pensi'o'n, je kiu ili rajt'is pro si'a mult'jar'a labor'ad'o en iam'a'j ŝtat'a'j entrepren'o'j, dum cent'o'j da famili'o'j sen'iĝ'is je si'a tut'a ŝpar'mon'o. La eksklud'o de Kosovo de la dis'divid'o de la or'o pruv'as ankoraŭ'foj'e la intenc'o'n de la inter'naci'a komun'um'o ne agnosk'i la mem'star'ec'o'n de tiu grand'a region'o de la eks'a Jugoslavio, kiu okup'is la tri'a'n lok'o'n laŭ la nombr'o de loĝ'ant'o'j, tuj post serb'o'j kaj kroat'o'j.

Bardhyl SElim'i

Andoro ne est'as Monak'o

Pri Andoro, Monak'o kaj kelk'a'j simil'a'j et'a'j lok'o'j oni kutim'e sci'as nur, ke ili trov'iĝ'as ie en sud'a Eŭrop'o kaj ke ili est'as rifuĝ'ej'o'j por riĉ'ul'o'j, kiu'j ne ŝat'as pag'i impost'o'j'n. Tamen, ĉiu tia land'et'o hav'as si'a'j'n propr'a'j'n karakter'trajt'o'j'n.

La 24an de april'o okaz'is en la andora princ'land'o parlament'a'j balot'o'j, la kvar'a'j post la star'ig'o de la demokrati'o en 1993. Ĉi-foj'e konkur'is kvin parti'o'j, inter ili eĉ unu ekologi'ism'a. La ĉef'a enigm'o de la voĉ'don'ad'o est'is sci'i, ĉu la Liberal'ism'a Parti'o de Andoro de'nov'e venk'os, aŭ ĉu la ĉef'a opozici'a parti'o, la Social'demokrat'a Parti'o, la unu'a'n foj'o'n ating'os la potenc'o'n. La antaŭ'a liberal'a ĉef'ministr'o, Marc Forné [mark forné], ne rajt'is kandidat'iĝ'i tri'a'n foj'o'n por la sam'a posten'o.

Kvankam la etos'o de la kampanj'o est'is ĝentil'a kaj trankvil'a, oni debat'is tre grav'a'j'n defi'o'j'n, kiu'j'n nun'temp'e Andoro dev'as al'front'i. Ekzempl'e, la ĉef'a tem'o diskut'it'a est'is kia'n impost'a'n sistem'o'n dev'as elekt'i la reg'ist'ar'o. Tio ĝis nun est'is preskaŭ tabu'o en land'o, kie oni neniam pag'is al'don'valor'a'n impost'o'n. Tamen, la bezon'o de mon'a'j rimed'o'j por la ŝtat'o spron'as politik'ist'o'j'n tio'n debat'i. Ĉu est'u rekt'a'j impost'o'j aŭ ne'rekt'a'j, de'pend'as de la parti'o kaj de la ideologi'o.

Ali'a'j tem'o'j pri'trakt'it'a'j est'is la loĝ'problem'o'j kaj la en'migr'ad'o. La mank'o de spac'o por konstru'i, la mal'alt'a'j interez'o'j, la ne'plan'it'a urbaniz'ad'o kaj la sen'brid'a spekulaci'o pli'alt'ig'is la kost'o'n de la loĝ'ej'o'j, tiom ke ili nun egal'as al tiu de centr'o'j de grand'a'j eŭrop'a'j urb'o'j. Tio ankaŭ rilat'as al la masksimuma kvant'o de loĝ'ant'o'j, kiu'n Andoro pov'as akcept'i sen difekt'i la viv'nivel'o'n kaj la medi'o'n. Oni dev'as konsider'i, ke ĉi tiu land'o ampleks'as 468 kvadrat'a'j'n kilo'metr'o'j'n, sed ke nur la fund'o'j de la val'o'j est'as urbaniz'ebl'a'j. La ŝose'o'j, nun trans'form'it'a'j al strat'o'j pro tiu mank'o de plan'it'a urbaniz'ad'o, kolaps'as. Andoro ne est'as Monak'o, kie mult'a'j labor'ant'o'j loĝ'as ekster ĝi dank'e al bon'a'j komunik'il'o'j.

Lant'a progres'em'o

La politik'a situaci'o de tiu pirene'a land'o ne mult'e ŝanĝ'iĝ'is de post la kun'princ'land'a reĝim'o establ'iĝ'int'a dum la mez'epok'o. La kun'princ'o'j (antaŭ'e feŭd'a'j sinjor'o'j, nun ŝtat'estr'o'j), t.e. la episkop'o de la apud'a sud'a region'o kaj la prezid'ant'o de la franc'a respublik'o (kiel ten'ant'o de la feŭd'a hered'aĵ'o de la ali'a sinjor'o sur Andoro), ĝis hodiaŭ sekur'ig'is la neŭtral'ec'o'n kaj la sen'de'pend'ec'o'n de Andoro inter du potenc'a'j ŝtat'o'j: Franci'o kaj Hispanio. Ali'flank'e, la izol'ec'o de la andoraj val'o'j, la tradici'a kaj konservativ'a soci'o, la mal'riĉ'a'j agr'a'j rimed'o'j kaj la kun'princ'o'j mem ig'is mal'ebl'a la demokrati'iĝ'o'n de la reg'ist'ar'a'j instituci'o'j. Tiu situaci'o blok'is la ekonomi'o'n tiom, ke mult'a'j loĝ'ant'o'j komenc'e de la antaŭ'a jar'cent'o est'is dev'ig'it'a'j for'ir'i por labor'i en Barcelono aŭ en Tuluz'o.

Sed tio ŝanĝ'iĝ'is post la du'a mond'milit'o: la komerc'o prosper'is dank'e al tiu'j preskaŭ ne ekzist'ant'a'j impost'o'j kaj la turism'a sektor'o, special'e la vintr'a, bezon'is mult'a'j'n ekster'land'a'j'n labor'ant'o'j'n. Tiel, dum du'on'a jar'cent'o est'is progres'o kaj ankaŭ iom'a liber'ec'o (mult'e pli ol en Hispanio sam'epok'e, kie reg'is faŝism'a reĝim'o). Ali'flank'e, tiu'j anakronism'a'j instituci'o'j las'is la ekonomi'o'n, la medi'o'n kaj la soci'o'n sub la reg'o de sovaĝ'a spekulaci'o. Est'is Eden'o por la nov'liberal'ism'o.

Nun mult'a'j en'migr'int'a'j emerit'o'j est'as dev'ig'it'a'j re'ir'i al si'a de'ven'a urb'o pro la mult'e'kost'a'j viv'kondiĉ'o'j kaj la mal'alt'a'j pensi'o'j. En Andoro ne est'as asign'aĵ'o por sen'labor'ul'o'j kaj la social'a sekur'ec'o pag'as nur 75 % de la san'kost'o'j.

Minoritat'o'j kaj majoritat'o'j

La andoraj civit'an'o'j est'as minoritat'o en'e de si'a land'o. Pro tio en 2005 rajt'is voĉ'don'i nur 16 022 el 77 149 loĝ'ant'o'j, t.e. 21 % de la loĝ'ant'ar'o, ĉar por ating'i la civit'an'ec'o'n oni bezon'as 20 jar'o'j'n da sen'inter'romp'a loĝ'ad'o (aŭ edz[in]iĝ'o). Tiel mult'a'j en'migr'int'o'j ne integr'iĝ'as kaj la uz'o de la lingv'o de Andoro, la katalun'a, paradoks'e iom post iom ŝrump'as en la sol'a ŝtat'o kie ĝi est'as oficial'a.

Tiu minoritat'o re'foj'e elekt'is la Liberal'ism'a'n Parti'o'n, sed nun ĝi'a kandidat'o, la nov'a ĉef'ministr'o Albert Pintat [albért pintát], ne ĝu'os la parlament'a'n majoritat'o'n kiel si'a antaŭ'ul'o. La liberal'ul'o'j ating'is 14 el 28 deput'it'o'j, la social'demokrat'o'j 12 kaj la Andora Demokrat'a Centr'o nur du. Ind'os konsent'o kaj nov'a politik'o por solv'i la grav'a'j'n bezon'o'j'n de la princ'land'o, sed pli ind'os ŝtat'a influ'ad'o sur soci'o neglekt'it'a.

Fakt'o'j pri Andoro

Oficial'a nom'o: Andora Princ'land'o.
Politik'a sistem'o: Parlament'a kun'princ'land'o. Demokrati'o ek'de 1993.
Ŝtat'estr'o'j (kun'princ'o'j): Joan Enric [ĵuán enrík] Vives (episkop'o de Urgell, Kataluni'o) kaj Jacques Chirac [ĵak ŝirák] (prezid'ant'o de Franci'o).
Ĉef'urb'o: Andoro Mal'nov'a.
Loĝ'ant'ar'o: 72 320 (2003): 38 % hispan'o'j, 37 % andor'an'o'j, 11 % portugal'o'j, 7 % franc'o'j.
La parlament'o konsist'as el 28 deput'it'o'j. 14 est'as elekt'it'a'j proporci'e por la naci'a distrikt'o. La 14 ceter'a'j est'as elekt'it'a'j po du por la plej balot'it'a list'o en ĉiu paroĥ'ej'o (distrikt'o).

Gerard ESCUER

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gerard Escuer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Evit'end'a evolu'o

Ekverkante artikol'o'n pri la asoci'o Creative Commons (MONATO 2005/7-8, p. 21), mi pet'is opini'o'j'n pri taŭg'a Esperant'o-traduk'o. Inter la kelk'a'j al'ven'int'a'j propon'o'j est'is elekt'it'a Kre'a Komunaĵ'o.

Inter'temp'e la artikol'o jam aper'is, sed rest'is en mi'a memor'o la jen'a re'ag'o de franc'lingv'an'o: „Post plur'a'j dek'mil'o'j da hor'o'j da stud'ad'o kaj praktik'ad'o de la angl'a, mi ne kompren'is tiu'n esprim'o'n, kaj dank'as al X. pro la traduk'o. Por mi commons est'is nur park'o en (centr'o de) komun'um'o.” Ĉu la person'o, kiu el'pens'is la nom'o'n „Creative Commons”, mal'bon'e reg'is la angl'a'n kaj produkt'is termin'o'n sen'senc'a'n kaj ne'kompren'ebl'a'n?

Hazard'e mi trov'is la solv'o'n en artikol'o de David M. Berry, esplor'ist'o ĉe la universitat'o de Sussex (Briti'o). Li ne nur klar'ig'as la origin'o'n de „commons”, sed ankaŭ atent'ig'as pri ĝi'a grav'ec'o, ankaŭ nun.

Jam en la romia epok'o

La romi'an'o'j kon'is tri spec'o'j'n da propriet'aĵ'o'j. Unu'e est'is la res privatae, la aĵ'o'j kiu'j pov'as est'i posed'at'a'j de individu'o aŭ famili'o. Du'e est'as la res publicae, la aĵ'o'j konstru'it'a'j kaj apart'ig'it'a'j por uz'o de la ŝtat'o, kiel publik'a'j konstru'aĵ'o'j kaj strat'o'j. Tri'e est'is la res communes, natur'a'j aĵ'o'j, kiel aer'o, akv'o kaj sovaĝ'a'j best'o'j, komun'e uz'at'a'j de ĉiu'j.

En nord'a Eŭrop'o ek'de la mez'epok'o ekzist'is apud ĉiu vilaĝ'o komun'a paŝt'ej'o, sur kiu la vilaĝ'an'o'j rajt'is paŝt'i si'a'n brut'ar'o'n. La uz'ad'o est'is regul'ig'it'a sufiĉ'e strikt'e, kvankam en ĉiu lok'o iom ali'e, sed ĝeneral'e la paŝt'ej'o est'is rezerv'at'a al mal'riĉ'ul'o'j, kiu'j ne hav'is propr'a'n grund'o'n kaj loĝ'is for de la vilaĝ'o. Dum la 19a jar'cent'o tiu'j komunaĵ'o'j iom post iom mal'aper'is. En Belgi'o tio okaz'is ek'de 1850, kiam iu'j politik'ist'o'j opini'is, ke pli efik'a mastr'um'ad'o de la (efektiv'e foj'foj'e mal'bon'e administr'at'a'j) komunaĵ'o'j pov'us liver'i pli da manĝ'aĵ'o'j por la mal'sat'ant'a popol'o. Nur man'plen'o da tia'j komunaĵ'o'j ĝis nun plu'ekzist'as, sed mult'a'j nom'o'j de strat'o'j kaj kvartal'o'j (kaj la „commons” cit'it'a de mi'a korespond'ant'o) atest'as pri ili'a iam'a ekzist'o.

Ili'a mal'aper'o montr'as, ke daŭr'a kaj zorg'a mastr'um'ad'o neces'as, por solv'i konflikt'o'j'n inter person'a'j kaj komun'a'j interes'o'j. Ekzempl'e, se kelk'a'j vilaĝ'an'o'j paŝt'as daŭr'e pli mult'nombr'a'n brut'ar'o'n sur la komunaĵ'o, neni'u tuj sent'as la kost'o'n de tio. Tamen, pro la tro'a paŝt'ad'o la komunaĵ'o ruin'iĝ'os, kaj la vilaĝ'o risk'os sam'e pere'i. Tragik'a ekzempl'o tia situ'as en la afrik'a region'o Sahelo, sud'e de la dezert'o Saharo.

Rilat'o al la nun'a soci'o

Tia'j ekzempl'o'j est'as uz'at'a'j por pruv'i, ke komunaĵ'o'j ne pov'as long'temp'e funkci'i. Nov'liberal'ul'o'j trov'is en ili pli'a'j'n argument'o'j'n por trans'don'i nov'spec'a'j'n komunaĵ'o'j'n, kiel energi'proviz'ad'o, publik'a transport'o, tele'komunik'ad'o kaj soci'a'j serv'o'j, al la privat'a sektor'o. Kelk'a'j tia'j privat'ig'o'j sukces'is kaj liver'as pli bon'a'n serv'o'n kontraŭ mal'pli alt'a prez'o. Ali'a'j evident'e mal'sukces'is kaj sub'fos'as la fid'o'n de la popol'o je politik'ist'o'j kaj entrepren'ist'o'j. La pli'mult'o don'as miks'a'j'n rezult'o'j'n, el kiu'j ind'as lern'i. Tamen, politik'ist'o'j apenaŭ lern'as. Ili blind'e daŭr'ig'as la privat'ig'o'j'n, ĉu pro ideologi'o, ĉu por – per ruz'a libr'o'ten'ad'o – ŝajn'e kaj facil'e ekvilibr'ig'i la ŝtat'a'n buĝet'o'n.

Efik'o sur la inform'ad'a soci'o

Laŭ kon'at'a dir'aĵ'o, al mal'sat'ul'o oni ne don'u fiŝ'o'n, sed oni instru'u al li fiŝ'kapt'i. La mal'sat'ul'o cert'e profit'os de tio, ĉar est'ont'e li kapabl'os mem'star'e proviz'i si'n. La instru'ant'o ne profit'as, sed unu'a'vid'e ankaŭ ne mal'profit'as (li nur for'uz'is iom da temp'o), ĉar la trans'don'o de sci'o ne signif'as, ke li perd'as ĝi'n. Sed li tamen perd'as i'o'n: potenc'o'n. Li ne plu est'as la sol'a person'o, kiu kapabl'as liver'i fiŝ'o'n. Kio plej grav'as? Ĉu la tut'a hom'ar'o? Ĉu la person'o, kiu posed'as la sci'o'n?

Leĝ'o'j prov'as trov'i ekvilibr'o'n inter individu'a'j kaj komun'a'j interes'o'j. Aŭtor'a rajt'o rezerv'as al la aŭtor'o kaj dum iu period'o al li'a'j post'e'ul'o'j la rajt'o'n re'produkt'i li'a'j'n verk'o'j'n. Patent'o don'as al invent'int'o dum lim'ig'it'a period'o (ĝeneral'e 10 ĝis 20 jar'o'j) la ekskluziv'a'n rajt'o'n ekspluat'i la invent'aĵ'o'n. Last'a'temp'e la ekvilibr'o perd'iĝ'as. Aŭtor'a'j rajt'o'j pli kaj pli iĝ'as posed'aĵ'o de special'ig'it'a'j entrepren'o'j, kiu'j mem neniu'n nov'a'n ide'o'n kre'as, sed mult'e profit'as per la for'vend'o de alies ide'o'j. La patent'a rajt'o iĝ'is teren'o de jur'ist'o'j, kiu'j sukces'as protekt'i ne nur ver'a'j'n invent'o'j'n, sed ankaŭ komun'a'n sci'o'n.

Tamen, ni viv'as en soci'o, en kiu la facil'a trans'don'o de sci'o'j eg'e grav'as por solv'i ni'a'j'n nun'a'j'n problem'o'j'n kaj en kiu ekzist'as la teknik'a'j rimed'o'j por real'ig'i tia'n trans'don'o'n. Kiom long'e ankoraŭ daŭr'os la kontrast'o inter Mond'a Organiz'aĵ'o pri Komerc'o kaj sam'ide'an'o'j, kiu'j em'as privat'ig'i la sci'o'j'n, kaj asoci'o'j, kiel Creative Commons, kiu'j dezir'as met'i sci'o'j'n je dispon'o de ĉiu'j?

Part'e baz'it'a sur „The Commons” de David M. Berry (Free Software Magazin'e, februar'o 2005, www.freesoftwaremagazine.com).

La ekonomik'ist'o John Kenneth Galbraith (1908-) pri'trakt'is kelk'a'j'n fi'a'j'n evolu'o'j'n de la ekonomi'o en la pas'int'jar'e el'don'it'a et'a (64 p.) libr'o: The Economics of Innocent Fraud (La ekonomi'o de la sen'kulp'a tromp'o), jam traduk'it'a al plur'a'j lingv'o'j.

Roland ROTSAERT

Replik'o de la aŭtor'o

En MONATO 2005/4, p. 6 oni kritik'as mi'a'n artikol'o'n. En mi'a original'o la menci'it'a vort'o est'is „somer'um'ad'o”. La re'ven'int'a Gorbaĉov jam ne est'is fort'a kaj la demisi'o baldaŭ okaz'is.

Karlo JUHÁSZ

Hungari'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Karlo Juhász el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Teror'ism'o: koncentr'iĝ'u pri la kaŭz'o'j

Jam de jar'o'j en la inter'naci'a komun'um'o oni prov'as difin'i „teror'ism'o'n”, sed nek Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN), nek ali'a'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j ating'is ĝeneral'e akcept'ebl'a'n difin'o'n, kiu indik'us unu'signif'e „teror'ist'a'n atak'o'n”. Plej'part'e oni kompren'as sub teror'ism'o grav'a'j'n ag'ad'o'j'n de krim'a karakter'o, preciz'e difin'it'a'j'n laŭ la kriminal'a'j kod'o'j de unu'op'a'j ŝtat'o'j (murd'o, sabot'ad'o, person'for'kapt'ad'o, ĉantaĝ'ad'o k.a.).

Sed teror'ism'o hav'as politik'a'j'n, ekonomi'a'j'n, ideologi'a'j'n kaj social'e komun'a'j'n radik'o'j'n. Tem'as pri divers'a'j form'o'j de sub'prem'o, diskriminaci'o, ekspluat'ad'o, mal'riĉ'ec'o kaj ne'toler'ebl'a'j viv'kondiĉ'o'j. Tiu'j kre'as medi'o'n, en kiu ebl'as varb'i por teror'ist'a'j cel'o'j hom'o'j'n mizer'ig'it'a'j'n kaj al mal'esper'o pel'dev'ig'it'a'j'n. Tiu'j hom'o'j ne kaŭz'as teror'ism'o'n: ili est'as soldat'o'j kaj mem viktim'o'j de teror'ism'o. En la batal'o kontraŭ teror'ism'o nepr'as mal'larĝ'ig'i la voj'o'n al tiu'j „soldat'o'j”.

Viv'kondiĉ'o'j

Nek Bi'n Lad'e'n, nek mafi'o-ĉef'o'j, nek ali'a'j instig'ant'o'j de teror'ism'o organiz'as si'n cel'e al pli'bon'ig'o de viv'kondiĉ'o'j de hom'o'j ekspluat'at'a'j kaj mizer'ig'it'a'j. Ili iniciat'as ag'o'j'n por akcept'ig'i propr'a'j'n politik'a'j'n, ekonomi'a'j'n, strategi'a'j'n kaj ali'a'j'n program'o'j'n.

Teror'ism'o el'uz'as organiz'at'a'n krim'ad'o'n, kiu penetr'as en mult'a'j'n sfer'o'j'n kaj de la inter'naci'a komun'um'o kaj de unu'op'a'j ŝtat'o'j. Tem'as pri:
–minac'ad'o de sekur'ec'o de aviad'a, mar'a kaj ali'a transport'o,
–kontraŭ'leĝ'a komerc'o pri arm'il'o'j, narkot'aĵ'o'j, hom'o'j kaj hom'a'j organ'o'j,
–krim'a ag'ad'o en financ'a'j sfer'o'j,
–ekster'leĝ'a mov'o de var'o'j kaj hom'o'j trans land'lim'o'j'n,
–korupt'ad'o en ekonomi'a viv'o kaj en ŝtat'a kaj publik'a administr'ad'o.

Ekzist'as ankaŭ ŝtat'a teror'ism'o, kiu sub'ten'as divers'a'j'n mov'ad'o'j'n kun cel'o mal'stabil'ig'i aŭ for'ig'i mal'oportun'a'j'n reĝim'o'j'n. Ĝi financ'e, arm'il'e kaj ekzerc'e sub'ten'as teror'ist'o'j'n, liver'ant'e al ili teknik'a'j'n ekip'aĵ'o'j'n. Ĝi help'as organiz'i kaj real'ig'i atenc'o'j'n kontraŭ mal'oportun'a'j hom'o'j, inkluziv'e de plej alt'a'j ŝtat'a'j ag'ant'o'j.

Pretekst'o

Post la dis'fal'o de la „social'ism'a komun'um'o”, kaj la likvid'o de la Varsovia Pakt'o, mal'aper'is la „komun'ism'a minac'o”. Tiu ĉi minac'o efik'is kiel mastik'o por kun'lig'i la kapital'ism'a'j'n ŝtat'o'j'n. Tamen, ĉar la Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO) perd'is mal'amik'o'n, neces'is anstataŭ'ig'i ĝi'n. Tial oni konstru'is nov'a'n mal'amik'o'n, nom'e inter'naci'a'n teror'ism'o'n. Tia'manier'e oni mis'uz'as la tiel nom'at'a'n kontraŭ'teror'ism'a'n milit'o'n kiel pretekst'o'n por romp'i inter'naci'a'j'n kaj ali'a'j'n civit'an'a'j'n rajt'o'j'n. Tiel en Uson'o, ekzempl'e, oni akcept'is en oktobr'o 2001 tiel nom'at'a'n patriot'a'n leĝ'o'n kaj en januar'o 2002 leĝ'o'n pri intern'a sekur'ec'o.

La vic'prezid'ant'o de Uson'o Dick Cheney dir'is, ke la kontraŭ'teror'ism'a milit'o pov'as daŭr'i 50 aŭ eĉ pli da jar'o'j kontraŭ ebl'e 40-50 land'o'j. Oni konsci'iĝ'u, kiel postul'em'a est'is la agres'o kontraŭ Afgani'o kaj Irako. Ĝi kost'is jam dek'o'j'n da miliard'o'j da dolar'o'j, sed neniel mal'alt'ig'is la minac'o'n de teror'ism'o, nek perturb'is ĝi'a'j'n struktur'o'j'n.

UN-ĉart'o

Ali'a ag'ad'manier'o est'as tiu de UN. Ĝi ne postul'as uz'o'n de arme'o'j krom por for'ig'i damaĝ'o'j'n – cert'e ne por elimin'i supoz'at'a'j'n teror'ist'a'j'n struktur'o'j'n. Laŭ nov'a dokument'o, la Ag'ad'plan'o de batal'o kontraŭ teror'ism'o, kiu akord'as kun la UN-ĉart'o, UN cel'as sep strategi'a'j'n punkt'o'j'n.

Tiu'j inkluziv'as mal'kovr'ad'o'n de teror'ist'a'j organiz'aĵ'o'j kaj mal'ebl'ig'ad'o'n de teror'ist'a'j ag'o'j. Tiel nepr'as kun'labor'i kun polic'o, raport'a'j serv'o'j, kaj kun justic'a'j kaj dogan'a'j organ'o'j. Ili inter'ŝanĝ'u inform'o'j'n por evit'ig'i, ke teror'ist'o'j akir'u mon'o'n, arm'il'o'j'n aŭ ali'a'j'n rimed'o'j'n.

Trink'akv'o

Baz'a premis'o est'as, ke ĉiu'j klopod'o'j, kaj almenaŭ part'o de la grand'eg'a'j mon'rimed'o'j, el'spez'at'a'j cel'e al kontraŭ'teror'ism'a milit'o, est'u direkt'at'a'j al for'ig'o de la kaŭz'o'j de teror'ism'o. Mult'e help'os politik'a, ekonomi'a kaj social'a evolu'o tie, kie hodiaŭ la est'iĝ'o de teror'ism'o prezent'as la ĉef'a'n danĝer'o'n. Tial nepr'os proviz'i inter'ali'e trink'akv'o'n, san'protekt'o'n kaj eduk'ad'o'n: rimed'o'j pli efik'a'j kontraŭ teror'ism'o, ol milit'o.

Solv'o'j tia'j, tamen, kolizi'as kun mank'o de politik'a vol'o inter la reprezent'ant'o'j de nun'a kapital'ism'o, kiu'j nutr'is la radik'o'j'n de teror'ism'o kaj kiu'j nun lud'as decid'a'n rol'o'n en mond'a'j afer'o'j. Ŝajn'as, ke plur'a'j ŝtat'o'j, inkluziv'e de Uson'o, kiu'j posed'as la milit'a'n kaj ekonomi'a'n fort'o'j'n, prefer'as daŭr'ig'i la kontraŭ'teror'ism'a'n milit'o'n anstataŭ batal'i kontraŭ ties kaŭz'o'j.

Josef MENDL

Monarki'a mistik'o

La or'it'a nov'gotik'a brit'a parlament'ej'o taŭg'as al la mistik'o de monarki'o, kun si'a bizar'e nom'at'a funkci'ul'o „Nigr'a Baston'o” en mal'mod'a genu-pantolono, kun si'a'j ĉiu'tag'a'j procesi'o'j kaj preĝ'o'j, ĵur'o'j de lojal'ec'o al la reĝ'in'o ktp.

Est'as ankaŭ la klab'o. Ambrose Bierce difin'is ĝi'a'n funkci'o'n en si'a Vort'ar'o de la diabl'o: „Ĝi'a form'o, pez'a klab'o, indik'as ĝi'a'n origin'a'n intenc'o'n mal'instig'i mal'konsent'ant'o'j'n”. La klab'o est'as la simbol'o de monarki'a aŭtoritat'o en la ĉambr'o de deput'it'o'j – aŭtoritat'o origin'e mez'epok'a en ŝtat'o, al kiu mank'as formal'a konstituci'o.

Brit'a fidel'ec'o al la kron'o kaj al la vir'in'o, kiu nun port'as ĝi'n dum la tiel nom'at'a'j ŝtat-okaz'o'j (efektiv'e reĝ'a'j spektakl'o'j), est'as anakronism'o. Se la brit'o'j pov'us liber'iĝ'i de ŝi, kio'n ili perd'us? La monarki'o kost'as jar'e 100 milion'o'j'n da pund'o'j. Krom'e ĉu grav'as, ĉu ekzist'as kavalir'o'j de la ĝarter'o aŭ kard'o? Ĉu Briti'o ne est'us pli bon'a sen duk'o'j, baron'o'j kaj graf'o'j, kaj la tut'a mez'epok'a mask'iĝ'ad'o? Cert'e brit'o'j fart'us pli bon'e sen ŝtat'estr'o el etern'e unu sam'a famili'o, kaj kia mis'kondut'a famili'o!

Respublik'ism'o

Post la mort'o de si'a edz'o en 1861, reĝ'in'o Viktoria far'iĝ'is kvazaŭ ekzil'it'o. La tiam'a ĉef'ministr'o, William Gladstone, skrib'is: „La reĝ'in'o est'as ne'vid'ebl'a kaj la popol'o ne respekt'as la princ'o'n de Kimri'o”. Est'is Gladstone, kiu kaĵol'is la reĝ'in'o'n re'aper'i al la publik'o en 1872 por venk'i respublik'ism'o'n. Ŝi kaj la princ'o de'nov'e popular'iĝ'is: grand'a sukces'o por Gladstone.

Ankaŭ la nun'a brit'a ĉef'ministr'o, Tony Blair, est'as monark'ist'o, kiu defend'as la reĝ'in'o'n kontraŭ kritik'ad'o kaj persvad'is ŝi'n prov'i „ŝanĝ'i kaj modern'ig'i” la monarki'o'n. Respublik'em'ul'o'j do ne atend'u, ke la parti'o de Blair, la tiel nom'at'a Nov'a Labor'ist'a Parti'o, iniciat'os respublik-fond'a'n politik'o'n.

Konferenc'o

Oni memor'as, ke inter la du mond'milit'o'j, ĉe konferenc'o de la „mal'nov'a” Labor'ist'a Parti'o, deleg'it'o'j debat'is pri la reĝ'a famili'o. Ili decid'is, ke tiu „est'as ne plu neces'a kiel part'o de la brit'a konstituci'o”, sed la estr'ar'o dir'is, ke la demand'o ne est'is „grav'eg'a”. Kompren'ebl'e ĝi tim'is la koler'o'n de la monark'ist'o'j.

Dum'e la brit'o'j rest'as „reg'at'o'j”, ne „civit'an'o'j”. Daŭr'as la tut'a mez'epok'a garn'aĵ'o kaj la si'n'trud'em'a reĝ'in'a kap'o sur la poŝt'mark'o'j. Brit'o'j dev'as toler'i naci'a'n himn'o'n, kiu neniel est'as naci'a, sed simpl'e laŭd'as tiu'n, kiu sid'as sur la tron'o kaj kiu, dum la solen'a mal'ferm'o de la parlament'o, deklar'as, kio'n far'os „mi'a reg'ist'ar'o”. La himn'o, kon'at'a kiel Di'o la reĝ'in'o'n sav'u, est'as embaras'o al ĉiu, kiu posed'as sens'o'n kaj sent'em'o'n.

W. H. SIMCOCK

La libr'o de la viv'o

La tut'a Livets Bog [livets bog] (La libr'o de la viv'o) konsist'as el sep volum'o'j kaj trakt'as mult'a'j'n divers'a'j'n tem'o'j'n, plur'a'j'n en nov'a lum'o. La volum'o'j'n verk'is inter la jar'o'j 1932 kaj 1960 la dan'o Mart'in'us. (Li vol'is, ke la titol'o est'u „Livets Bog” en ĉiu'j lingv'o'versi'o'j por pov'i disting'i ĝi'n de ali'a'j libr'o'j kun sam'signif'a titol'o.)

Maj'e aper'is la unu'a volum'o de Livets Bog en Esperant'o, traduk'it'a de Ib Schleicher. La traduk'o bon'e sukces'as konserv'i la original'a'n form'o'n de la fraz'o'j, tamen, ĉar ankaŭ la origin'a stil'o (en la dan'a) est'as iom ne'kutim'a, oni bezon'as iom da temp'o por al'kutim'iĝ'i al ĝi kaj ver'e ek'ĝu'i la verk'o'n. Ĝi ampleks'as ĉirkaŭ 300 paĝ'o'j'n, inter kiu'j 8 est'as bild'o'j, aŭ tiel nom'at'a'j simbol'o'j. La original'a versi'o est'as el'don'it'a de la el'don'ej'o Borgen en Kopenhago, la Esperant'o-versi'o est'as el'don'it'a de la Mart'in'us-Institut'o.

La ĉapitr'o, kiu ver'ŝajn'e plej interes'as, aŭ mal'plej mal'interes'as, inter'naci'em'a'j'n esperant'ist'o'j'n, est'as la kvar'a, kies titol'o est'as Inter'naci'a mond'regn'o kre'iĝ'ant'a. En ĝi Mart'in'us analiz'as, kiel la hom'ar'o iom post iom evolu'as de milit'a kaj ĝeneral'e kaos'a stat'o inter'naci'nivel'e al stat'o, kie reg'as long'daŭr'a'j pac'o kaj harmoni'o inter la naci'o'j kaj popol'o'j. Detal'e li montr'as, ke por ating'i tio'n, neces'as inter'ali'e mond'reg'ist'ar'o, kiu gvid'as potenc'o'hav'a'n mond'polic'o'n, posed'as la valor'o'j'n kaj kun'ord'ig'as inter'naci'a'n jur'sistem'o'n. Krom'e, li klar'ig'as, ke la mono'sistem'o dev'as est'i anstataŭ'ig'it'a per sistem'o, en kiu person'e far'it'a labor'o est'as la sol'a pag'valor'o, escept'e por infan'o'j, mal'jun'ul'o'j kaj mal'san'ul'o'j. Mart'in'us ne skrib'is, kiam ni pov'us ating'i tia'n inter'naci'a'n mond'regn'o'n sur la ter'o, sed li sub'strek'as, ke tem'as pri tre long'daŭr'a procez'o: „Neni'o pov'as nask'iĝ'i en plen'kresk'a stat'o. Kaj tiel grand'eg'a real'aĵ'o kiel mond'aŭtoritat'o pov'as est'iĝ'i nur per'e de laŭ'grad'e alt'iĝ'ant'a evolu'o.”

Kvankam mi konsent'as kun ĉiu'j analiz'o'j de Mart'in'us pri la est'ont'a mond'regn'o, al mi iom mank'as trakt'ad'o de lingv'a'j afer'o'j en Livets Bog. (Dum preleg'o'j kaj demand'o'sesi'o'j Mart'in'us foj'foj'e dir'is, ke nur Esperant'o pov'us far'iĝ'i la inter'naci'a lingv'o de la hom'ar'o, sed neni'e en li'a verk'ar'o li menci'as tio'n.)

La tut'a Livets Bog interes'as hom'o'j'n, kiu'j sci'vol'as pri viv'demand'o'j kaj sur logik'o baz'it'a'j respond'o'j al ili. Ĝi kombin'as ide'o'j'n, ĉe'est'a'j'n en plur'a'j divers'a'j filozofi'o'j kaj religi'o'j, en tut'e unik'a manier'o. Mart'in'us asert'as, ke li'a verk'ar'o, kiu port'as la komun'a'n nom'o'n La tri'a testament'o, est'as spirit'a scienc'o. Livets Bog kun si'a'j sep volum'o'j est'as la ĉef'verk'o de La tri'a testament'o, kaj per ĝi Mart'in'us profund'e analiz'as la fundament'a'j'n princip'o'j'n kaj leĝ'o'j'n de la viv'o.

Laŭ la Nov'a Testament'o Jesuo dir'is: „Mi hav'as ankoraŭ mult'o'n por dir'i al vi, sed vi ne pov'as ĝi'n nun el'port'i. Tamen kiam ven'os li, la Spirit'o de la ver'o, li gvid'os vi'n en ĉi'a'n ver'o'n ...” Laŭ Mart'in'us, tiu „Spirit'o de la ver'o” est'as spirit'a scienc'o, kiu nun ĝerm'as sur la ter'o kaj kiu fin'fin'e laŭ ĉiu'j detal'o'j mal'kovr'os la leĝ'o'j'n de la viv'o, paralel'e kun la natur'scienc'a mal'kovr'o de la leĝ'ec'o en la materi'o. Ekzist'as leĝ'o'j ankaŭ por mens'o, konsci'o kaj pens'o, kaj ebl'as mal'kovr'i kaj formul'i tiu'j'n leĝ'o'j'n.

La verk'o, kiu asert'as est'i scienc'a kaj sam'temp'e port'as la super'a'n titol'o'n La tri'a testament'o, ne'evit'ebl'e el'vok'as protest'o'j'n de kaj scienc'ist'o'j kaj teolog'o'j. Sed ĉu Jesuo, Kopernik'o, Darvin'o kaj ali'a'j pionir'o'j ne renkont'is simil'a'j'n protest'o'j'n kaj dub'o'j'n? Mart'in'us ne vol'is, ke oni blind'e kred'u je tio, kio'n li skrib'is, sed ke la leg'ant'o mem pens'u kaj el'prov'u, ĉu la analiz'o'j de Livets Bog kongru'as kun la ver'a libr'o de la viv'o, nom'e la viv'o mem!

Håkan LUNDBERG

Mart'in'us: Livets Bog (La libr'o de la viv'o). Traduk'is el la dan'a Ib Schleicher. El'don'is Mart'in'us-Institut'o, Kopenhago, 2005. 297 paĝ'o'j. ISBN 87-575-0150-5.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Håkan Lundberg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Respond'aparat'o por Skype

Telefon'i per Skype est'as unik'a tra'viv'aĵ'o. Unu'e, la son'kvalit'o est'as kvazaŭ perfekt'a, kaj, du'e, la ide'o sen'pag'e telefon'i, eĉ al la ali'a flank'o de la mond'o, est'as pli ol agrabl'a! Cert'e pro tio la nombr'o de Skype-uz'ant'o'j, ankaŭ inter esperant'ist'o'j, ad'e kresk'as.

Ju pli oni uz'as la program'o'n Skype, des pli oft'e oni konstat'as, ke la al'vok'at'o ne ĉiam sid'as ĉe la komput'il'o, kaj do ne ĉiam est'as ating'ebl'a. Tiam ebl'as ja send'i tekst'mesaĝ'o'n, sed iu'j pov'as sent'i la bezon'o'n rapid'e voĉ'e komunik'i i'o'n kaj ne dev'i ek'tajp'i.

Tiam help'as Pamela, la respond'aparat'o por la vindoz'a versi'o de Skype¹. Pamela funkci'as tut'e kiel ordinar'a respond'aparat'o. Kiam la al'vok'at'o ne ĉe'est'as, Pamela aŭd'ig'as mesaĝ'o'n, post kiu la al'vok'ant'o pov'as post'las'i mesaĝ'o'n. Se dezir'at'e, Pamela pov'as ankaŭ send'i tekst'mesaĝ'o'n al ĉiu, kiu al'telefon'as.

Pamela est'as tre bon'e agord'ebl'a. Oni pov'as mem far'i si'a'n propr'a'n respond'mesaĝ'o'n, oni pov'as agord'i, post kiom da sekund'o'j ĝi respond'u al vi'a'j Skype-vok'o'j, kaj mult'e pli. Pamela est'as hav'ebl'a en du'dek'o da lingv'o'j, al kiu'j antaŭ ne'long'e al'don'iĝ'is Esperant'o².

La baz'a versi'o de Pamela est'as sen'pag'e hav'ebl'a ĉe www.pamela-systems.com kaj perfekt'e funkci'as. Oni pov'as trans'ir'i al la du'a versi'o, kun pli da ebl'o'j, kontraŭ nur 6 eŭr'o'j. La „plen'a” versi'o kost'os 14,95 eŭr'o'j'n, sed ĉe redakt'o'fin'o ankoraŭ ne est'is hav'ebl'a. Ĝi promes'as divers'a'j'n respond'mesaĝ'o'j'n de'pend'e de la al'vok'ant'o. Se do vi'a kor'amik'in'o van'e vok'as vi'n, vi pov'as al'parol'i ŝi'n per special'a privat'a aŭtomat'a mesaĝ'o! Kaj por al'vok'ant'o'j, kiu'j ne parol'as Esperant'o'n, vi pov'as kre'i apart'a'j'n respond'mesaĝ'o'j'n en ali'a'j lingv'o'j. Prov'u!

1. Pamela funkci'as sub Vindoz'o 2000, XP kaj 2003/servil'o.

2. Kiu hav'as mal'nov'a'n versi'o'n sen Esperant'o, pov'as sen'pag'e el'ŝut'i la bezon'at'a'n dosier'o'n de www.pamela-systems.de/forum/viewtopic.php?t=267.

Paŭlo PEERAERTS

Plur'lingv'a tekst'o'pri'labor'ad'o

Mi'a unu'a komput'il'o ne est'is nov'a. Ĝi'a unu'a posed'ant'o est'is lok'a lern'ej'estr'o, kiu en ĝi instal'is divers'a'j'n interes'a'j'n program'o'j'n, supoz'ebl'e por uz'i privat'e kaj kun si'a'j lern'ej'an'o'j. Ĉar mi est'is dum long'a temp'o traduk'ist'o, kaj fremd'a'j lingv'o'j ankoraŭ est'as hobi'o mi'a, por mi la plej interes'a el tiu'j program'o'j est'is plur'lingv'a tekst'o'pri'labor'il'o, nom'at'a „Accent Express”. Kiam mi decid'is trans'ir'i de Vindoz'o 3.11 al Vindoz'o 95 kaj aĉet'i nov'a'n komput'il'o'n, mi mend'is ĉe la produkt'ant'o'j la program'o'n Accent Express, ĉar la disk'o por instal'i ĝi'n ne est'is liver'it'a kun la mal'nov'a komput'il'o.

Pri la program'o mi est'is tre kontent'a. Per ĝi oni pov'as tajp'i la hebre'a'n kaj la arab'a'n, kaj ĉiu'j'n lingv'o'j'n okcident-eŭrop'a'j'n, sud-eŭrop'a'j'n kaj slav'a'j'n. La tekst'o'pri'labor'il'o ebl'ig'as, ke oni skrib'u la semid'a'j'n lingv'o'j'n laŭ ĝust'a manier'o, de dekstr'e mal'dekstr'e'n, kio'n ali'a'j tekst'o'pri'labor'il'o'j, kiel Word for Windows ne kapabl'as, kvankam Word, ekzempl'e, ja inkluziv'as hebre'a'j'n kaj arab'a'j'n tip'ar'o'j'n en si'a tiel nom'at'a Character Map. Kompren'ebl'e, oni pov'as ŝanĝ'i direkt'o'n (de mal'dekstr'e dekstr'e'n) por tajp'i ne'semid'a'j'n lingv'o'j'n, kiel la franc'a, angl'a, rus'a ktp.

Mi konstat'is, ke la komput'il'o ne ŝat'as, ke oni tro abrupt'e kaj oft'e ŝanĝ'u la tajp'direkt'o'n en la sam'a dokument'o, kaj iu'foj'e ĝi pov'as konfuz'iĝ'i – fakt'e, kiel ni, hom'o'j, – do tut'e pardon'ebl'e. Laŭ reklam'o, per Accent Express oni pov'as labor'i en 20 lingv'o'j, sed mi konstat'is, ke mi pov'is skrib'i en pli'a'j, ekzempl'e, la kelt'a'j. Mank'as super'sign'it'a'j kaj special'a'j liter'o'j por kelk'a'j mal'pli dis'vast'iĝ'int'a'j lingv'o'j, kiel la malta (ekzempl'e punkt'it'a ġ kaj strek'it'a ħ) kaj la kimr'a (ekzempl'e ŵ kun cirkumfleks'o), sed tip'ar'o'j'n kun tiu'j liter'o'j oni pov'as facil'e sen'pag'e el'ŝut'i de Ttt. Simil'e, mank'as la esperant'a'j super'sign'it'a'j liter'o'j, sed ankaŭ tiu'j'n oni pov'as el'ŝut'i, ekzempl'e serĉ'ant'e en Google tip'ar'o'j'n Times Sudeuro kaj Times New Roma'n Special G1 kaj G2, kiu'j inkluziv'as ne nur tiu'j'n liter'o'j'n, sed mult'a'j'n ali'a'j'n.

Fakt'e, preskaŭ ĉiu'j'n tip'ar'o'j'n oni trov'os en la ret'o. Ne serioz'e, sed por mi'a person'a amuz'o, mi instal'is en mi'a komput'il'o tip'ar'o'j'n de la hindia, ĉerokia (ĉerok'a) kaj inuit'a (eskim'a), kvankam mi neniam hav'as okaz'o'n por uz'i ili'n.

Antaŭ ne'long'e mi aĉet'is nov'a'n komput'il'o'n kun Vindoz'o XP, kaj kun mal'ĝoj'o mi konstat'is, ke mi'a program'o Accent Express, taŭg'a por Vindoz'o 95, ne funkci'as kun la pli nov'a versi'o.

Per la ret'o mi trov'is, ke la last'a versi'o de tiu program'o nun nom'iĝ'as Accent Hebrew English Wordprocessing kaj est'as mend'ebl'a per'ret'e de Torah Educational Software (www.jewishsoftware.com) en Uson'o kaj Israelo aŭ de Jewishstore.com, P.O. Box 222123, Chantilly, VA 20153-212, Uson'o. La pli fru'a'n program'o'n mi aĉet'is de la firma'o Accent Express en Angli'o, pag'ant'e per angl'a'j pund'o'j. Ĉi-foj'e, pag'at'a per dolar'o'j, ĝi kost'is sufiĉ'e mal'pli, precip'e ĉar dolar'a'j prez'o'j est'as tre favor'a'j por tiu'j, kiu'j loĝ'as en land'o'j, kiu'j uz'as la eŭr'o'n. Mi iom surpriz'iĝ'is, ke oni ŝanĝ'is la nom'o'n de tiu mult'lingv'a tekst'o'pri'labor'il'o al simpl'e Accent Hebrew English (Akcent'o hebre'a-angl'a), ĉar la hebre'a est'as nur unu lingv'o inter almenaŭ du'dek, inkluziv'it'a'j en la program'o. Mi supoz'as, ke la kial'o est'as tio, ke pro tio, ke mal'mult'e da angl'a'lingv'an'o'j interes'iĝ'as pri fremd'a'j lingv'o'j, la produkt'ant'o'j decid'is cel'i klient'o'j'n, kiu'j precip'e uz'as la hebre'a'n lingv'o'n, sed de temp'o al temp'o bezon'as skrib'i en ali'a'j lingv'o'j, krom la angl'a kaj la hebre'a. Pli'e, ebl'e la plej unik'a karakteriz'aĵ'o de Accent est'as, ke ĝi ebl'ig'as du'direkt'a'n skrib'ad'o'n.

Kiam la person'a komput'il'o est'is dis'volv'it'a kaj sur'merkat'ig'it'a en Uson'o, ĝi est'is plan'it'a kaj program'it'a por angl'a'lingv'an'o'j, ne por ni, pagan'o'j, kiu'j prefer'as uz'i ali'a'j'n idiom'o'j'n. La entrepren'o Microsoft iom'et'e far'is por pli'facil'ig'i la viv'o'n de fremd'lingv'an'o'j, inkluziv'ant'e en si'a program'ar'o tip'ar'o'j'n por kelk'a'j ali'a'j lingv'o'j, uz'ebl'a'j'n en tekst'o'j per Character Map kaj Symbol, sed tio est'as mal'rapid'a kaj ne tre kontent'ig'a rimed'o. Accent ebl'ig'as, ke oni efektiv'e trans'form'u si'a'n komput'il'o'n en mult'lingv'a'n tekst'o'pri'labor'il'o'n.

Mi varm'e rekomend'as Accent Hebrew English Wordprocessing al ĉiu'j, kiu'j bezon'as plur'lingv'a'n tekst'o'pri'labor'il'o'n. Memor'u, ke ĝi ne est'as nur por hebre'lingv'an'o'j! Per ĝi vi pov'os tajp'i arab'e, rus'e, islande, grek'e, franc'e, german'e, ital'e ktp ktp. Prov'u ĝi'n! (Parentez'e, mi ne ricev'as procent'aĵ'o'n de la produkt'ant'o'j por menci'i ili'a'n program'o'n, sed ebl'e vi, leg'ant'o'j, pov'os far'i iom da reklam'o, mend'ant'e ĝi'n kaj inform'ant'e la firma'o'n, ke vi leg'is pri ĝi en MONATO!)

Garbhan MAcAOIDH

Sur'strat'a mizer'o

Du'on'o de la 11 milion'o'j da loĝ'ant'o'j de Niĝero viv'as en grand'a mal'riĉ'ec'o. La sub'evolu'int'a stat'o de la land'o kaŭz'as mult'a'j'n soci'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n problem'o'j'n, apart'e rilat'e la tiel nom'at'a'j'n strat'a'j'n infan'o'j'n, kiu'j vid'ebl'as ĉie en la ĉef'urb'o Niame'o.

Tiu'j ĉi infan'o'j, aĝ'a'j inter 5 kaj 15 jar'o'j, est'as tut'tag'e sur la strat'o'j apud trafik'lum'o'j kaj en vend'ej'o'j kun teler'o'j en si'a'j man'o'j. Kelk'a'j almoz'pet'as, ali'a'j pen'e labor'as kaj la ceter'a'j ŝtel'ad'as por viv'ten'i si'n.

La pli'mult'o de tiu'j ĉi infan'o'j est'as lern'ant'o'j ĉe tradici'a'j koran'a'j lern'ej'o'j. De 15 ĝis 30 infan'o'j lern'as en ĉiu lern'ej'o. Ili oft'e vojaĝ'as kun si'a vilaĝ'a instru'ist'o al la ĉef'urb'o. La ali'a'j infan'o'j mizer'e viv'as ĉe si'a'j famili'o'j. Tial ili for'las'as ili'n por viv'i sur la strat'o'j kaj trov'i i'o'n por manĝ'i kaj kontent'ig'i si'a'j'n bezon'o'j'n.

Thimbiano Mar'di'a OUMAROU/pg

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Thimbiano Mar'di'a Oumarou/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Kiu est'is Hillel, kio est'is hilel'ism'o?

André Cherpillod jam est'as bon'e kon'at'a, pro si'a'j erudici'a'j stud'o'j lingv'a'j kaj histori'a'j. En ĉi tiu libr'et'o li entrepren'as kon'ig'i al ni la jud'a'n saĝ'ul'o'n Hilel'o'n, diskut'i la hilel'ism'o'n de Zamenhof, kaj en'sum'e kon'ig'i al ni la fakt'o'j'n – ĉio en tre konciz'a, sed tre klar'a form'o.

Mal'mult'o histori'a est'as sci'at'a pri Hilel'o mem, ĉar pri li plu ekzist'as nur legend'o'j kaj divers'a'j cit'aĵ'o'j, laŭ'dir'e reprezent'ant'a'j li'a'j'n instru'o'j'n. Kio'n dir'as la legend'o'j, tio'n prezent'as, konciz'e, Cherpillod, kaj grand'part'e mal'akcept'as, kiel fikci'aĵ'o'j'n. Sed pri la instru'o'j, ja la plej grav'a hilel'a afer'o, est'as mal'simil'e.

Rilat'e al la konserv'it'a'j instru'o'j: ĉar la viv'o de Hilel'o part'e koincid'is kun tiu de Jesuo, plur'a'j el li'a'j instru'o'j kompar'ind'as kun tiu'j de Jesuo. La kompar'o indik'as pli-mal'pli plen'a'n kongru'o'n. Ĉu Jesuo kon'is Hilel'o'n? Ver'ŝajn'e ne, ĉar neni'u menci'o pri Hilel'o trov'iĝ'as en la Bibli'o. Sed Palestino est'is mal'grand'a teritori'o, kaj est'as ne'ver'ŝajn'e, ke Jesuo ne est'us aŭd'int'a, se nur ne'rekt'e, la instru'o'j'n de Hilel'o. Ja ambaŭ est'is jud'o'j, farizeoj. Laŭ la bibli'a'j tekst'o'j, Jesuo tut'e ne intenc'is fond'i nov'a'n religi'o'n, nur pur'ig'i jud'ism'o'n, tut'sam'e kiel Hilel'o, kaj ... sam'manier'e.

Esperant'ist'o'j plej'part'e sci'as, ke Zamenhof iel rilat'is al religi'a projekt'o nom'it'a hilel'ism'o, sed pri ĝi'a karakter'o ili kutim'e ne sci'as; nur ke ĝi renom'iĝ'is hom'ar'an'ism'o, kaj tio si'a'vic'e mild'iĝ'is al ia „intern'a ide'o” (kiu iom svag'e signif'as pac'am'o'n kaj inter'naci'a'n amik'ec'o'n). Ke hilel'ism'o/hom'ar'an'ism'o kaj Esperant'o intim'e inter'rilat'is en la mens'o de Zamenhof, ni kelk'foj'e leg'as, sed mal'oft'e pri'pens'as.

Zamenhof, antaŭ la aper'ig'o de Esperant'o, est'is cion'ist'o. Li ankaŭ unu'e kred'is, ke la lingv'a apart'ec'o de grup'o'j kaŭz'as mal'am'o'n kaj diskriminaci'o'n. Sed li koncept'is, ke kred'ar'o'j est'as eĉ pli grav'a'j kaŭz'o'j. Li koncept'is, ke jud'ism'o mem bezon'as re'form'o'n, ke oni dev'as disting'i inter la kompleks'a regul'ar'o de jud'ism'o kaj la baz'a koncept'o, kiu'n Hilel'o resum'is jen'e: „Kio est'as mal'agrabl'a al ci, tio'n ne far'u al ci'a proksim'ul'o. Ĉi tio est'as la tut'a Leĝ'o, la ceter'o est'as nur koment'o. Ir'u kaj lern'u ĝi'n.”

Rapid'e Zamenhof ek'konsci'is, ke ĉi tiu princip'o est'as ne specif'e jud'a, sed aplik'ebl'a al la tut'a hom'ar'o. Li do re'titol'is si'a'n projekt'o'n „Hom'ar'an'ism'o”, kio est'as universal'ism'o por ĉiu'j hom'o'j.

Ĉio'n ĉi Cherpillod prezent'as per cit'ad'o de la original'a'j tekst'o'j. Kiel preskaŭ ĉiam, ĉi tiu li'a stud'o est'as zorg'eg'e far'it'a. Al tiu, kiu vol'as sci'i pri la ver'a spirit'a kompleks'o, el kiu Esperant'o est'as nur unu part'o, ĉi tiu libr'et'o est'as rekomend'end'a.

Donald BROADRIBB

André Cherpillod: Hillel la saĝ'ul'o, li'a viv'o, li'a instru'o. Eld. La Blanchetière, Courgenard, 2005. 36 paĝ'o'j vinkt'it'a'j. ISBN 2-906134-67-8.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Patr'in'o

La vir'in'o aper'is ĉiam dum la grand'a inter'lecion'a paŭz'o. Arjanov vid'is ŝi'n de la fenestr'o sur la du'a etaĝ'o. Nun, en la komenc'o de la printemp'o, ŝi ankoraŭ sur'hav'is brun'kolor'a'n vintr'a'n mantel'o'n, larĝ'a'n, ne laŭ si'a'j mezur'o'j. Ŝi'a'j long'a'j mal'hel'a'j har'o'j fal'is sur la ŝultr'o'j'n kiel flug'il'o'j de hirund'o. Vid'ebl'is, ke ŝi est'as bel'a. Ŝi'a'j grand'a'j hel'a'j okul'o'j simil'is al matur'a'j or'ec'a'j vin'ber'o'j kaj ŝi'a vizaĝ'o est'is iom pal'a kiel ĉin'a porcelan'o. Ŝi'a ir'manier'o memor'ig'is la mol'a'j'n mov'o'j'n de kapreol'o. Arjanov ne pov'is difin'i, kiom'jar'a est'as la vir'in'o, ebl'e tri'dek aŭ tri'dek kvin. Ŝi star'is kun lev'it'a kap'o ĉe la lern'ej'a bar'il'o, aŭ vag'is tie'n kaj re'e'n ĉe la grand'a pord'o. Oft'e, oft'eg'e ŝi rigard'is al la lern'ej'a'j fenestr'o'j, kaj atend'is la ek'sonor'o'n de la sonor'il'o por la inter'lecion'a paŭz'o.

Vintr'e kaj printemp'e, post la ek'sonor'o de la sonor'il'o, la ge'lern'ant'o'j inund'is la kort'o'n kiel mal'barit'a river'o, kaj en la vast'a are'o kvazaŭ ek'ramp'is sen'nombr'a'j skarab'o'j. La vir'in'o, kiu star'is ĉe la bar'il'o, subit'e re'konsci'iĝ'is, en'ir'is la kort'o'n, kaj ek'ir'is, rigard'ant'e dekstr'e'n kaj mal'dekstr'e'n. Ŝi ĉirkaŭ'ir'is la kort'o'n, ŝov'is si'n inter la ge'lern'ant'o'j, kaj fin'fin'e ŝi trov'is tiu'n, kiu'n ŝi serĉ'is. Li est'is Vask'o de la klas'o 7B, mal'alt'a, fragil'a knab'o kun krisp'a har'ar'o kaj bril'a'j okul'o'j kiel kolor'a'j river'a'j ŝton'et'o'j. La vir'in'o el'tir'is li'n flank'e'n, kaj long'e ŝi parol'is al li. Kun klin'it'a kap'o, sen'mov'a, Vask'o aŭskult'is ŝi'n. Kiam la sonor'il'o de'nov'e ek'sonor'is por memor'ig'i la lern'ant'o'j'n, ke la inter'lecion'a paŭz'o fin'iĝ'is, Vask'o kun la ali'a'j knab'o'j ek'ir'is al la lern'ej'a konstru'aĵ'o. Li'a'j kun'klas'an'o'j komenc'is pri'mok'i li'n, nom'is li'n „fil'et'o de pa'nj'o” kaj „beb'o” sed Vask'o silent'is, rigard'is ter'e'n, ŝvit'a kaj ruĝ'a kiel elektr'a forn'o. Larm'o'j plen'ig'is li'a'j'n hel'a'j'n okul'o'j'n, sed li kun'prem'is la dent'o'j'n, kaj ne montr'is si'a'n koler'o'n. Oft'e la infan'o'j est'as eg'e kruel'a'j – medit'is Arjanov.

La patr'in'o de Vask'o tra'pas'is mal'rapid'e la grand'a'n lern'ej'a'n kort'o'n, kiu jam est'is sen'hom'a, kaj simil'is al raket'a lanĉ'ej'o. Ŝi el'ir'is tra la vast'a pord'o, kaj ek'ir'is sur la strat'o'n preter la lern'ej'o. Arjanov rigard'is, dum ŝi'a mal'hel'a figur'o mal'aper'is mal'antaŭ la strat'angul'o. Li ne kompren'is, kial la patr'in'o de Vask'o ĉiu'tag'e ven'as en la lern'ej'o'n, kaj kio'n grav'a'n ŝi dir'as al la fil'o dum la du'dek'minut'a inter'lecion'a paŭz'o. En la kap'o de la instru'ist'o ŝveb'is divers'a'j supoz'o'j, sed eĉ ne unu ŝajn'is al li logik'a.

Vask'o est'is silent'em'a, si'n'ĝen'a knab'o. Li evit'is si'a'j'n sam'klas'an'o'j'n, kaj tre mal'oft'e part'o'pren'is en ili'a'j petol'o'j, konversaci'o'j kaj incit'et'o'j. Li bon'e lern'is: ne est'is perfekt'a lern'ant'o, sed ankaŭ ne mez'a. Vask'o pen'is en la lern'ad'o, tamen oft'e dum la lern'o'hor'o'j, li'a'j pens'o'j ŝveb'is ie. Li strab'is la nigr'a'n tabul'o'n, sed evident'e li flug'is i'e'n mal'proksim'e'n.

Arjanov hav'is la strang'a'n sent'o'n, ke li kaj Vask'o simil'as unu al la ali'a. Kiam Arjanov est'is knab'o, li'a patr'in'o, kiel la patr'in'o de Vask'o, eg'e zorg'is pri li. La patr'o de Arjanov for'pas'is, kiam Arjanov est'is en la unu'a klas'o de la baz'a lern'ej'o, kaj li hav'is nek frat'o'n, nek frat'in'o'n. Arjanov ne pov'is forges'i, ke li'a patr'in'o vek'iĝ'is fru'e maten'e por kuir'i por li te'o'n kaj ŝmir'i pan'tranĉ'aĵ'o'n per buter'o, kaj post'e ŝi akompan'is li'n al la lern'ej'o. Tiam Arjanov hont'is, kaj li ne dezir'is, ke ŝi akompan'u li'n, sed la patr'in'o est'is eg'e obstin'a. Ĉiu'maten'e, ĉu en neĝ'o ĉu en varm'eg'o, ŝi ir'is kun li ĝis la lern'ej'a pord'o. Nun Arjanov opini'is, ke por la patr'in'o tio est'is ia rit'o, eg'e grav'a rit'o. Ŝi cert'e ĝoj'is, ke li lern'as, ke li est'as diligent'a lern'ant'o, kaj ŝi nepr'e dezir'is help'i al li, instig'i li'n, aŭ ebl'e ŝi prov'is gard'i li'n de io: ŝi mal'trankvil'iĝ'is pri li. Ja, li est'is ŝi'a sol'a infan'o, kaj ŝi tim'is perd'i li'n, sed tiam Arjanov ne kompren'is tio'n, kaj li hont'is pri la patr'in'o. Tiam li opini'is si'n aĝ'a, dezir'is est'i mem'star'a, kaj sufer'is, ĉar la ali'a'j knab'o'j pri'mok'is li'n.

Kiam li est'is lern'ant'o en gimnazi'o, kaj se iam hazard'e li mal'fru'is vesper'e, li'a patr'in'o tuj ir'is serĉ'i li'n ĉe li'a'j amik'o'j kaj sam'klas'an'o'j. Tiam Arjanov dezir'is dron'i sub la ter'o pro hont'o. Pro la patr'in'o li ne kuraĝ'is invit'i knab'in'o'n al rendevu'o, ĉar li ne sci'is, kiel re'ag'os la patr'in'o, aŭ pli ĝust'e li bon'e sci'is, kaj tial li evit'is knab'in'o'j'n kaj amik'o'j'n, ĉar la patr'in'o tuj dir'os, ke por li ŝi labor'as de maten'o ĝis vesper'o, por ke li est'u sat'a kaj bon'e vest'it'a, sed li promen'as kun knab'in'o'j, kaj li las'as ŝi'n sol'a hejm'e kun ŝi'a'j dolor'o kaj ĉagren'o. Post tiu'j ĉi riproĉ'o'j pez'a'j kiel ŝton'o'j, Arjanov sent'is konscienc'riproĉ'o'n, brul'ig'is li'n terur'a kulp'o, kaj li est'is pret'a al ĉio, nur ke la patr'in'o ne sufer'u. Li ne pov'is trankvil'e aŭskult'i ŝi'a'n turment'at'a'n voĉ'o'n kaj rigard'i ŝi'a'j'n dolor'plen'a'j'n okul'o'j'n, en kiu'j li vid'is riproĉ'o'n. Li ne dezir'is, ke la patr'in'o pens'u, ke li ne zorg'as pri ŝi, dum ŝi pret'as don'i si'a'n viv'o'n por li.

Nun, post tiom da jar'o'j, Arjanov jam kompren'is, ke en la kondut'o de la patr'in'o est'is kruel'o kaj ego'ism'o, sed tiam, kiam li est'is infan'o, li ne konsci'is tio'n, kaj li sufer'is. Kiel strang'a kaj ne'kompren'ebl'a est'as iam la patr'in'a am'o, li medit'is. En la grand'a streb'o help'i al si'a'j infan'o'j, la patr'in'o'j oft'e kripl'ig'as ili'n, sen'kompat'e tranĉ'as ili'a'j'n flug'il'o'j'n, kaj kiam ven'as la moment'o, ke la infan'o'j ek'flug'u, ili fal'as en abism'o'n, kaj neniam plu sukces'as lev'iĝ'i al la firmament'o. Kiu tamen klar'ig'u tio'n al la patr'in'o'j? Kiu dir'u al ili, ke tio, kio'n ili far'as, est'as mal'bon'a, kaj tiel ili ne help'as al si'a'j id'o'j?

Foj'e, post la inter'lecion'a paŭz'o, Arjanov vok'is Vask'o'n.

– Kial vi'a patr'in'o ven'as ĉiu'tag'e en la lern'ej'o'n? – li demand'is.

Vask'o al'rigard'is la instru'ist'o'n, kaj iĝ'is ruĝ'a, kvazaŭ sek'a dezert'a vent'o subit'e traf'us li'n, sed neni'o'n li respond'is, kaj kelk'a'j'n sekund'o'j'n sen'mov'a li gap'is al la ter'o.

– Bon'e, dir'u al vi'a patr'in'o ven'i al mi, mi dezir'as parol'i kun ŝi – dir'is Arjanov.

La sekv'ant'a'n tag'o'n la patr'in'o de Vask'o ven'is en la lern'ej'o'n. Arjanov invit'is ŝi'n en la instru'ist'a'n ĉambr'o'n, propon'is al ŝi seĝ'o'n, sed ŝi rest'is star'ant'a. Ŝi strab'is li'n streĉ'e kaj mal'trankvil'e kiel mustel'o en kapt'il'o, ebl'e ŝi supoz'is, ke Arjanov plend'os pri Vask'o. Ŝi pied'tret'is kaj ĉirkaŭ'rigard'is, kvazaŭ ŝi tre rapid'us i'e'n. Ŝi'a'j okul'o'j, kiu'j simil'is al matur'a'j or'ec'a'j vin'ber'o'j, nun bril'is vitr'ec'e.

– Sinjor'in'o! – komenc'is Arjanov – Vi'a fil'o est'as bon'a lern'ant'o, diligent'a, kaj mi est'as kontent'a pri li, sed kial ĉiu'tag'e vi ven'as en la lern'ej'o'n? Vask'o jam lern'as en la sep'a klas'o kaj est'as sufiĉ'e aĝ'a...

Ŝi ne tuj respond'is. Ebl'e ŝi hezit'is kio'n dir'i, sed subit'e ŝi firm'e ek'parol'is:

– Tio koncern'as nur mi'n. Mi est'as li'a patr'in'o. Kiam li dir'as, ke li ir'as en la lern'ej'o'n, mi dev'as kontrol'i, ĉu li ver'e est'as en la lern'ej'o.

Arjanov al'rigard'is ŝi'n mir'e, kaj neni'o'n plu demand'is.

– Mi est'as li'a patr'in'o, kaj ne vi! – ŝi ripet'is krud'e, turn'is si'n, kaj for'ir'is. Eĉ „ĝis re'vid'o” ŝi ne dir'is. Arjanov akompan'is ŝi'n ĝis la lern'ej'a pord'o. Kiam li re'ven'is, Vask'o star'is antaŭ la klas'ĉambr'o kaj atend'is li'n.

– Vask'o, kial vi est'as ĉi tie? – demand'is Arjanov.

– Sinjor'o instru'ist'o, – ek'flustr'is la knab'o – ne koler'u kontraŭ pa'nj'o. Ŝi est'as mal'san'a. Mi ne koler'as ŝi'n, ke ĉiu'tag'e ŝi ven'as en la lern'ej'o'n, malgraŭ ke la knab'o'j mi'n pri'mok'as ...

Arjanov al'rigard'is li'n.

– Mi sci'as tio'n, Vask'o – mal'rapid'e dir'is la instru'ist'o.

Juli'a'n MODEST

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'a'n Modest el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Gren'o'kriz'o minac'as

Kia est'as la ver'a situaci'o de gren'proviz'ad'o en la plej loĝ'at'a land'o de la mond'o? Kvankam laŭ enket'o nun en Ĉini'o la liver'o de manĝ'aĵ-gren'o ĝeneral'e pov'as kovr'i la bezon'o'n de la land'o, tamen la mank'o de ĝi jam ek'vid'ebl'as. Efektiv'e, tuj kiam ven'is la 21a jar'cent'o, komenc'is konstern'iĝ'i Ĉini'o pro serioz'a gren'o'kriz'o.

Produkt'o'kvant'o de gren'o fal'as

La ĉin'a produkt'o'kvant'o de gren'o kresk'is de 90 milion'o'j da tun'o'j en 1950 ĝis 392 milion'o'j da tun'o'j en 1998. La special'ist'o'j unu'voĉ'e opini'as, ke tio est'as unu el la plej el'star'a'j ating'o'j de la ĉin'a ekonomi'o en la pas'int'a jar'cent'o. Sed post'e dum si'n'sekv'a'j ses jar'o'j la kvant'o fal'is drast'e, kaj en 2004 ĝi est'is nur 345 milion'o'j da tun'o'j. Est'as tri ĉef'a'j kaŭz'o'j.

Unu'e, mult'a'j agr'o'j est'as mal'ŝpar'e uz'at'a'j por ne'agr'o'kultur'a'j cel'o'j kaj ankaŭ part'e dezert'iĝ'as. La are'o, plant'it'a kun gren'o, redukt'iĝ'is de 90 milion'o'j da hektar'o'j en 1998 ĝis 77 milion'o'j en 2004.

Du'e, la klimat'a ŝanĝ'iĝ'o kaŭz'is mal'pli'iĝ'o'n de la ter'surfac'a akv'o, tiel ke la instal'aĵ'o'j por irigaci'ad'o en la pli'mult'o de la ĉin'a'j kamp'ar'o'j mal'facil'e funkci'is. Tre oft'e akv'o por irigaci'o est'is for'konduk'it'a al industri'o kaj urb'o'j.

Tri'e, en la last'a'j jar'o'j la prez'o de gren'o daŭr'e mal'alt'iĝ'is, ter'kultur'ist'o'j neniom profit'is el la pli'produkt'ad'o de gren'o kaj ne plu em'as okup'iĝ'i pri gren'kamp'o'j.

Ek'de 1998 Ĉini'o dev'as pren'i mult'e da gren'o el la rezerv'o'j por garanti'i la proviz'ad'o'n. Krom'e en 2004 Ĉini'o import'is ok milion'o'j'n da tun'o'j da tritik'o. Ĉini'o jam iĝ'is la plej grav'a import'ant'o de tritik'o en la mond'o.

Japan'a sindrom'o kaj ali'a'j problem'o'j

La uson'a erudici'ul'o Lester Brown, la estr'o de la uson'a Institut'o pri Ter'glob'a Politik'o, antaŭ kelk'a'j jar'o'j en si'a verk'o Kiu viv'ten'os Ĉini'o'n? skrib'is, ke por land'o kun dens'eg'a loĝ'ant'ar'o, post kiam ĝi real'ig'is industri'ig'o'n, baldaŭ aper'os mal'facil'aĵ'o'j rilat'e al manĝ'aĵ'o'j. Kun pli'iĝ'o de la en'spez'o'j la konsum'kvant'o de gren'o lev'iĝ'as, la are'o por gren'a'j plant'aĵ'o'j mal'grand'iĝ'as kaj sam'temp'e la liver'o de manĝ'aĵ-gren'o serioz'e mal'sufiĉ'as. Fin'fin'e la land'o ne'evit'ebl'e grand'kvant'e dev'as import'i gren'o'n. Li nom'is la fenomen'o'n „japan'a sindrom'o”.

Ĉini'o nun tra'viv'as tiu'n sindrom'o'n. Sed, kompar'e kun Japani'o, Ĉini'o al'front'as pli grand'a'n defi'o'n. Ne nur la gren'are'o daŭr'e mal'kresk'as, sed ankaŭ sen'ĉes'e etend'iĝ'ant'a dezert'o atak'as part'o'n de la agr'o'are'o kaj preskaŭ ĉiu'jar'e okaz'ant'a'j inund'o'j damaĝ'as la gren'rikolt'o'n.

La dezert'iĝ'o en Ĉini'o dis'vast'iĝ'as. De 1950 ĝis 1975 dezert'iĝ'is ĉiu'jar'e 156 000 hektar'o'j, sed dum la 90aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o po 360 000 hektar'o'j jar'e. Laŭ kalkul'o, pro la dezert'iĝ'o mal'aper'is 24 000 vilaĝ'o'j. Ceter'e, Brown montr'is, ke la ĉin'a are'o por paŝt'ad'o de brut'ar'o est'as proksim'um'e sam'e grand'a, kiel la uson'a, sed la nombr'o de ŝaf'o'j kaj kapr'o'j en Uson'o est'as sum'e 8 milion'o'j, dum en Ĉini'o est'as 317 milion'o'j. Ek'de 1950 en Ĉini'o la kvant'o de kapr'o'j ĉiam kresk'is, kio est'as sign'o de kvalit'a mal'alt'iĝ'o de paŝt'herb'o'j. Ne'bon'e kresk'ant'a'j herb'o'j ĝeneral'e rezult'ig'as rapid'a'n dezert'iĝ'o'n de la grund'o.

Sam'temp'e mult'a'j urb'o'j ekspansi'as sen bon'a plan'ad'o. Pro konstru'ad'o de loĝ'dom'o'j, pli'ig'ad'o de fabrik'o'j kaj super'vend'ej'o'j kaj pli'grand'ig'ad'o de la trafik'sistem'o oni urĝ'e bezon'as grand'a'n kvant'o'n da parcel'o'j, el kiu'j la pli'mult'o est'as agr'o'j. Post la mez'o de la 90aj jar'o'j la urb'a konstru'ad'o precip'e centraliz'iĝ'as en orient'a Ĉini'o, kies are'o ne ating'as du'on'o'n de la tut'a land'o, sed kie loĝ'as 94 % de la tut'land'a loĝ'ant'ar'o.

Ankaŭ la grand'a kvant'o de aŭt'o'j postul'as redukt'o'n de agr'o'j. Laŭ statistik'o nun en Ĉini'o por ĉiu'j 20 pli'a'j aŭt'o'j, oni dev'as pavim'i 0,4 pli'a'j'n hektar'o'j'n da ter'o por hav'i halt'ej'o'j'n, strat'o'j'n kaj aŭt'o'ŝose'o'j'n. En 2003 est'is vend'it'a'j du milion'o'j da nov'a'j aŭt'o'j, kaj tio signif'as, ke la ter'o pavim'it'a are'as pli je 40 000 hektar'o'j. Se la tut'a pavim'it'a are'o est'us agr'o, ĝi kapabl'us produkt'i 160 000 tun'o'j'n da gren'o, kiu'j sufiĉ'us por proviz'i 500 000 ĉin'o'j'n per manĝ-gren'o.

En 2003 la ĉin'a gren'rezerv'o rest'is sub 102 milion'o'j da tun'o'j. Se est'os du jar'o'j, en kiu'j la liver'o de gren'o ne pov'os kontent'ig'i la bezon'o'n, la mank'a part'o vol'e-ne'vol'e de'pend'os de import'ad'o. Se Ĉini'o sekv'os Japani'o'n kaj Korei'o'n, kiu'j import'as gren'kvant'o'n, konsist'ig'ant'a'n 70 % de la en'land'a liver'kvant'o, ĉiu'jar'e Ĉini'o est'os dev'ig'at'a import'i 280 milion'o'j'n da tun'o'j da gren'o. Nun'temp'e la total'a gren'a import'o'kvant'o de ĉiu'j land'o'j en la mond'o ne super'as 200 milion'o'j'n da tun'o'j.

Nov'a'j politik'o'j

Mart'e de la nun'a jar'o Brown vizit'is la Ĉin'a'n Akademi'o'n pri Scienc'o'j, kaj tie li sub'strek'is, ke Ĉini'o est'as al'front'ant'a defi'o'n sen'precedenc'a'n. Se Ĉini'o vol'as evit'i la long'a'temp'a'n si'n'sekv'a'n fal'o'n de gren'produkt'ad'o, ĝi nepr'e dev'as aplik'i nov'a'j'n politik'o'j'n, taŭg'a'j'n por solv'i ĉin'a'j'n problem'o'j'n. Li esper'is, ke Ĉini'o el'spez'os pli mult'e el si'a buĝet'o por la agr'o'kultur'o, ĉef'e por protekt'o de la agr'ar'o kaj por stabil'ec'o de la gren'produkt'ad'o.

Ek'de 2004 Ĉini'o komenc'is praktik'i plur'a'j'n nov'politik'o'j'n: pli'alt'ig'i la efik'o'n de uz'at'a akv'o, pli'fort'ig'i la administr'ad'o'n de la prez'o'j de gren'o, stimul'i kaj dis'volv'i la akv'animal'a'n bred'ad'o'n kun progres'int'a'j teknik'o'j, pli'bon'ig'i la trafik'a'n sistem'o'n, unu'e konsider'ant'e dis'volv'ad'o'n de aŭtobus'o'j kaj bicikl'o'j, kaj redukt'i la nombr'o'n de ŝaf'o'j kaj kapr'o'j por lim'ig'i la dezert'iĝ'o'n.

Sed ja ankoraŭ est'as ali'a nov'a metod'o, kiu hezit'ig'as la ĉin'a'n reg'ist'ar'o'n. Ĉu oni ĉes'ig'u la projekt'o'n konduk'i akv'o'n el la sud'o nord'e'n por ŝpar'i, aŭ ĉu oni asign'u mon'o'n el la buĝet'o je 28,3 miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j por star'ig'i nov'a'n projekt'o'n por reg'i kaj mal'pli'ig'i la terur'a'n dezert'iĝ'o'n en Ĉini'o?

MU Binghua

Lester Brown (1934-) est'as fil'o de uson'a'j et'bien'ul'o'j. Kiel jun'ul'o, li kombin'is stud'ad'o'n kun kultiv'ad'o de tomat'o'j. Post diplom'it'iĝ'o kaj ses'monat'a rest'ad'o en Barato li plu'stud'is kaj labor'is ĉe reg'ist'ar'a'j instanc'o'j. En 1974 li fond'is la Worldwatch Institut'e (Mondobserva Institut'o, www.worldwatch.org), kaj en 2001 la Earth Policy Institut'e (Institut'o pri Ter'glob'a Politik'o, www.earth-policy.org). Ambaŭ institut'o'j hav'as dek'o'j'n da partner'o'j tut'mond'e. La libr'o, menci'it'a en la artikol'o, kun la original'a titol'o „Who Will Feed China?” (1995), est'as nur unu el li'a'j mult'a'j verk'o'j.

En'ret'ig'it'a aŭt'o

Alban'a fiŝ'kapt'ist'o provok'is akr'a'n re'ag'o'n de biolog'o'j, kiam li inter'ŝanĝ'is gigant'a'n mar'testud'o'n pez'ant'a'n 820 kg kontraŭ aŭt'o.

Laŭ Hysni Xhemali [husni dĵemali] la mar'testud'o en'fal'is en li'a'n ret'o'n kaj li sukces'is al'bord'ig'i ĝi'n nur help'e de amik'o'j. Por transport'i ĝi'n al la fiŝ'bazar'o ili bezon'is fos'maŝin'o'n. Tie hazard'e trov'iĝ'is ital'o, kiu propon'is inter'ŝanĝ'i la testud'o'n kontraŭ aŭt'o de la mark'o Mercedes Benz.

La testud'o'n la ital'o send'is al la best'o'ĝarden'o en Romo. La direktor'o de la muze'o'j pri natur'a'j scienc'o'j en Tiran'a, Idriz Haxhiu [hadĵiu], kiu mem sav'is cent'o'j'n da testud'o'j, deklar'is, ke la kapt'it'a testud'eg'o est'as tre rar'a specimen'o de la speci'o dermochelys coriacea. Prefer'at'a pli pro ĝi'a'j ov'o'j ol pro ĝi'a karn'o, ĝi aparten'as al la best'o'j protekt'at'a'j laŭ la konvenci'o pri komerc'ad'o de minac'at'a'j speci'o'j, sub'skrib'it'a kaj de Albanio kaj de Italio.

Bardhyl SElim'i

Du'direkt'a instru'o kaj influ'o

Jen fabel'ec'a rakont'o pri ekspedici'ant'o, kiu sufer'as akcident'o'n en la kanada nord'o kaj est'as sav'it'a de mister'a indi'an'a knab'in'o, kiu ŝajn'as posed'i ekster'ordinar'a'j'n kapabl'o'j'n. Ŝi komunik'iĝ'as intim'e kun best'o'j kaj kon'as la plant'o'j'n – per'e de tio ŝi pri'zorg'as kaj re'san'ig'as li'n.

Dum la rest'ad'o li klar'ig'as al ŝi pri la ekster'a mond'o, pri kiu ŝi hav'as mal'mult'a'n sci'o'n. Ili ja hav'as komun'a'n lingv'o'n (la franc'a'n), sed mank'as mult'a'j noci'o'j. Tial ni aŭd'as klar'ig'o'j'n pri ekologi'o, natur-respekt'ad'o, ter'glob'a varm'iĝ'o, klimat-ŝanĝ'o, hom'a evolu'o, milit'o, hom-best'a'j rilat'o'j, vegetar'ism'o, indiĝen'a'j rajt'o'j, kultur'ŝok'o, la mal'facil'o ekvilibr'ig'i liber'ec'o'n kun egal'ec'o kaj mult'o pli'a. Tiu aspekt'o de la libr'o memor'ig'as pri ni'a klasik'aĵ'o Sen'ĝen'a'j dialog'o'j de Albert'o Fernández. La tut'o est'as en la tradici'o de Rousseau kaj May.

La abenako Nanatasis, aŭd'int'e la pri'mond'a'j'n klar'ig'o'j'n, star'ig'as penetr'a'j'n demand'o'j'n, kiu'j'n hom'o'j antaŭ'kondiĉ'it'a'j de „civilizaci'o” ne pri'pens'us. Tio montr'as, ke saĝ'o est'as mult'flank'a; la instru'o kaj influ'o ne est'is unu'direkt'a.

Part'o'j de la verk'o impres'as iom predik'e – ne tiom fabel'o, kiom vehikl'o por la ide'o'j de la aŭtor'o, kiu est'is dum ok jar'o'j membr'o de la kebekia parlament'o. Tiu tendenc'ec'o ebl'e ne ĝen'os vi'n, se la tem'ar'o interes'as vi'n. La traduk'o est'as flu'a, akompan'as ĝi'n du'dek'o da al'log'a'j tut'paĝ'a'j kolor'a'j bild'o'j, re'produkt'it'a'j de akvarel'a'j pentr'aĵ'o'j. Mal'kutim'a verk'o, konven'a ankaŭ por jun'ul'o'j.

Stefan MAcGILL

Robert Dutil: Nanatasis. Trad. el la franc'a Zdravka Metz. Kolor'e ilustr'it'a de Mart'in'e Saura. Eld. Esperant'o-Societ'o Kebekia, Montreal'o, 2005. 114 paĝ'o'j. ISBN-2-9806246-1-6.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan MacGill el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Sort'o miks'it'a

Verdikt'is tribunal'o de Tokio, ke, kiam 47-jar'a loĝ'ant'o de la urb'o Hukuoka est'is 5-tag'a beb'o, li est'is erar'e inter'ŝanĝ'it'a kontraŭ ali'a beb'o, tiel ke li plen'kresk'is kun mal'ĝust'a'j ge'patr'o'j. Pri la miks'o li ek'sci'is en 1997, kiam li'a „patr'in'o” en'hospital'iĝ'is kaj kontrol'at'a'j est'is la sang'o'grup'o'j de ambaŭ. Fakt'e, li jam sent'is si'n iom fremd'a en la famili'o: li est'as alt'statur'a, mal'e la „ge'patr'o'j”.

Last'a'n printemp'o'n profesor'o ekzamen'is li'a'n umbilik'ŝnur'o'n, konserv'it'a'n de la „ge'patr'o'j”, kaj trov'is, ke ĝi est'as li'a. Umbilik'ŝnur'o fal'as 4-5 tag'o'j'n post la nask'iĝ'o kaj oni supoz'as, ke tiam li kaj ali'a beb'o est'as inter'ŝanĝ'it'a'j. Ek'de la 1600aj jar'o'j japan'o'j kutim'as konserv'i umbilik'ŝnur'o'j'n por pruv'i, ke infan'o ne est'as adopt'it'a. Hodiaŭ ĝi util'as al medicin'ist'o'j, ĉar ĝi en'ten'as grav'a'j'n biologi'a'j'n inform'o'j'n pri la koncern'a individu'o.

Hom'a'j rajt'o'j

Por trov'i si'a'j'n ver'a'j'n ge'patr'o'j'n, la vir'o pet'is, ke la hospital'o don'u al li nom'o'j'n kaj adres'o'j'n de beb'nask'int'o'j ĉirkaŭ li'a nask'iĝ'o'tag'o. La dokument'o'j jam est'as for'ĵet'it'a'j. Li postul'is ekzamen'i registr'it'a'j'n deklar'o'j'n pri nask'iĝ'o'j en la sam'a period'o, sed oni rifuz'is, ĉar tio atenc'us privat'a'j'n hom'a'j'n rajt'o'j'n. Van'a'j est'is esplor'o'j sur'baz'e de iam'a loĝ'ant'ar'o-libr'o. Tial, por ek'interes'i la publik'o'n, li ir'is al tribunal'o.

Post la verdikt'o, li dir'is: „La tribunal'o agnosk'is, ke mi est'is erar'e inter'ŝanĝ'it'a. Tio ne signif'as, ke mi pov'os trov'i mi'a'j'n ver'a'j'n ge'patr'o'j'n. Mi vol'as ĉiel renkont'i ili'n.” Dum la proces'o, la guberni'o Tokio insist'is, ke afer'o tia ne pov'is okaz'i, sed montr'iĝ'is, ke inter 1957 kaj 1971 okaz'is jam 32 erar'a'j beb'inter'ŝanĝ'o'j. Ili okaz'is tie, kie al hospital'o mank'is sufiĉ'e da spert'a'j fleg'ist'o'j kaj rimed'o'j por akcept'i mult'a'j'n beb'o'j'n.

HOr'i Jasuo/pg

Ge'patr'a'lingv'a eduk'ad'o por indiĝen'o'j

Ĉi-jar'e, la unu'a'n foj'o'n jun'a'j parol'ant'o'j de ok indiĝen'a'j lingv'o'j est'as instru'at'a'j per si'a'j ge'patr'a'j lingv'o'j. „Por la infan'o'j est'as grand'eg'a afer'o”, dir'as jezuit'o, patr'o Peter Daniel, kiu estr'as lern'ej'o'n por parol'ant'o'j de la koja lingv'o en la vilaĝ'o Katukapally [katukapali] en Andrapradeŝ'o. „Subit'e ili kompren'as ĉio'n, kio est'as dir'it'a al ili!”

La departement'o de la element'a eduk'ad'o de la reg'ist'ar'o de Andrapradeŝ'o prepar'is lern'o'libr'o'j'n en la indiĝen'a'j lingv'o'j adivasi, orija, banĝara, gondi, koja, kolami, konda, kuv'i kaj savara. Oni organiz'is seri'o'n da labor'tend'ar'o'j kaj konsult'ad'o'j, kiu'j uz'is la fak'ec'o'n kaj spert'ec'o'n de plur'a'j hom'o'j kaj organiz'aĵ'o'j – instru'ist'o'j de la trib'a'j lingv'o'j, lingv'ist'o'j de universitat'o'j en Hajderabado, la ĉef'urb'o de Andrapradeŝ'o, reg'ist'ar'a'j instanc'o'j pri trib'a'j afer'o'j, lok'a'j ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j, inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j por la evolu'ig'ad'o kaj organiz'aĵ'o'j, kiu'j hav'as spert'o'n pri mult'lingv'a eduk'ad'o.

„Tiu ĉi est'as prov'projekt'o”, klar'ig'as Ramesh Kumar, lingv'ist'o ĉe la universitat'o Osmania en Hajderabado, kies fak'o est'as la trib'a'j lingv'o'j. „La lern'o'libr'o'j est'as test'at'a'j en po dek lern'ej'o'j por ĉiu lingv'o. Ni taks'os la sukces'o'n de la projekt'o post proksim'um'e unu jar'o. Ni esper'as, ke la ge'patr'a lingv'o est'os instru'at'a ĝis la tri'a klas'o, se ĉio real'iĝ'os.”

La si'n'gard'o de Ramesh Kumar hav'as baz'o'n, ĉar oni dev'as far'i pli por ke la projekt'o sukces'iĝ'u. Ekzempl'e, Susan Malon'e [suz'e'n mel'o'n] – konsil'ant'o pri plur'lingv'a eduk'ad'o ĉe la uson'a organiz'aĵ'o SIL International – asert'as, ke „ĉiu instru'ist'o dev'as hav'i temp'o'n por diskut'i, far'i demand'o'j'n kaj praktik'i ĉiu'n part'o'n de la instru'metod'o por lingv'a eduk'ad'o.” Neces'as tio ĉi, ĉar kruc'a part'o de tiu ĉi projekt'o est'as evolu'ig'i „pont'a'j'n program'o'j'n” inter la trib'a lingv'o (L1) kaj la ĉef'a lingv'o, la telugu'a (L2).

Kiel dir'as Pamela MacKenzie [pemela mekenzi] de la brit'a organiz'aĵ'o International Network for Development – ankaŭ kun'labor'ant'o en tiu ĉi esper'ig'a projekt'o – „la aktual'a esplor'ad'o klar'e montr'as, ke ju pli long'e infan'o'j pov'as rest'i ĉe la ge'patr'a lingv'o en la lern'ej'o kaj ju pli da temp'o ili hav'as por ating'i flu'ec'o'n en la du'a lingv'o (L2), antaŭ ol ili est'as ‚merg'it'a'j’ en L2 kiel la sol'a lingv'o de la instru'ad'o, des pli kompetent'a'j iĝ'os la infan'o'j en L2. Tio ĉi emfaz'as la grav'ec'o'n de la star'ig'o de bon'a'j pont'a'j program'o'j al L2 (la telugu'a).”

Kun'tekst'e de tiu'j ĉi bezon'o'j de trejn'ad'o kaj la pont'a'j program'o'j est'as ĝen'e aŭd'i patr'o'n Peter dir'i, ke li ricev'is nur unu lern'o'libr'o'n. „Ni'a lern'ej'o jam send'is du instru'ist'o'j'n por verk'i la lern'o'libr'o'n en la koja. Oni vol'as, ke ni uz'u tiu'n ĉi unu lern'o'libr'o'n por 80 koja-parol'ant'a'j infan'o'j! Ni bezon'as pli da lern'o'libr'o'j!” li deklar'as.

Malgraŭ tiu'j ĉi komenc'a'j problem'o'j, li konsent'as kun MacKenzie, kiu dir'as: „Mi sent'as, ke tiu ĉi est'as bon'a iniciat'o, kiu don'as al la indiĝen'o'j, al ili'a'j lingv'o'j kaj kultur'o'j, la respekt'o'n, kiu'n tiu'j merit'as, kaj, se oni plen'um'as la promes'o'j'n, kiu'j'n oni nun far'as, tiu ĉi projekt'o ek'cert'ig'os la sukces'o'n de la plur'lingv'a eduk'program'o.”

Jes ja: se „ĉio real'iĝ'os”.

A. Giridhar RAO

Ni'a est'ont'a Eŭrop'o ...

En mult'a'j lern'ej'o'j en la grand'a'j urb'o'j de Nederlando pli ol du'on'o de la lern'ant'ar'o est'as de ne-nederlanda de'ven'o. Ĉe iu'j lern'ant'o'j ili'a'j ge'patr'o'j si'a'temp'e migr'is al Nederlando (do ili mem est'as, kiel oni nom'as ili'n, „du'a'generaci'a'j”); ali'a'j mem pli jun'a'j en'ven'is kiel rifuĝ'int'o'j.

La last'a'j'n jar'o'j'n oni konstat'as ĉiam pli oft'e, ke ge'jun'ul'o'j de la du'a generaci'o hav'as problem'o'j'n adapt'iĝ'i al la nederlanda soci'o. Plur'a'j infan'o'j lern'is de la ge'patr'o'j kutim'o'j'n aŭ norm'o'j'n, kiu'j ne bon'e inter'akord'iĝ'as kun la tradici'e nederlandaj. Jen tio koncern'as la – relativ'a'n – nederland'an toler'em'o'n pri sam'seks'em'ul'o'j (gej'a instru'ist'o pro si'a gej'ec'o insult'at'a en la klas'o); jen tem'as pri streb'ad'o al egal'ec'o inter vir'o'j kaj vir'in'o'j (knab'o'j, kiu'j sub influ'o de la ge'patr'a'j norm'o'j ne sen'problem'e pret'as akcept'i la aŭtoritat'o'n de instru'ist'in'o, ĉar ŝi est'as vir'in'o); jen tem'as pri rifuz'o agnosk'i religi'a'n aŭ ras'a'n super'ec'o'n (ekzempl'e grup'o da jun'ul'o'j, kiu'j molest'as jun'a'n jud'a'n knab'o'n, ĉar li est'as sur'strat'e re'kon'ebl'a kiel jud'o, kaj hejm'e ili ne lern'is akcept'i jud'o'j'n kiel sam'rang'a'j'n).

Histori'o

Bedaŭr'ind'e tio ne lim'iĝ'as je nur kelk'a'j escept'a'j okaz'o'j kaj la problem'o kresk'as. Tial grand'a amsterdama mez'lern'ej'o, kie oni sufiĉ'e akr'e konstat'is plur'a'j'n el la menci'it'a'j tem'o'j kiel serioz'e problem'a'j'n, decid'is serĉ'i metod'o'n por pli bon'e instru'i pri histori'o, en la esper'o iom konsci'ig'i la jun'ul'o'j'n pri la ver'a grav'ec'o de la tem'o.

Al grand'a grup'o da lern'ant'o'j de 15-18 jar'o'j oni vast'e instru'is pri nazi'ism'o kaj ras'ism'o. Pri'trakt'it'a'j est'as la amas'murd'ad'o de jud'o'j, cigan'o'j kaj gej'o'j pro nazi'ism'o dum la du'a mond'milit'o kaj la nun'temp'e ĉie kresk'ant'a tim'o antaŭ aŭ mal'am'o al islam'an'o'j. Por kvazaŭ kron'i tiu'n projekt'o'n, oni organiz'is per'bus'a'n ekskurs'o'n al la nazi'a koncentr'ej'o Aŭŝvic'o en Pollando.

Instru'o

Tio far'iĝ'is ne'antaŭ'vid'ebl'e fort'a viv'a instru'o pri ras'ism'o. Ĉe la land'lim'o inter Germanio kaj Pollando ekskurs'ant'o'j est'is ekstrem'e long'e re'ten'at'a'j: la ge'jun'ul'o'j kaj la instru'ist'o'j dum kvar hor'o'j est'is tra'serĉ'at'a'j, insult'at'a'j kaj ĝen'at'a'j de german'a'j dogan'ist'o'j, antaŭ ol ili pov'is plu ir'i al Pollando. Kaj ĉe la re'ven'o okaz'is io simil'a far'e de pol'a'j dogan'ist'o'j, sed nur dum du kaj du'on'a hor'o'j.

Sen'escept'e ĉiu'j jun'ul'o'j de ne-nederlanda de'ven'o est'is eg'e ĝen'at'a'j: oni re'ten'is pasport'o'j'n dum hor'o'j, oni insult'is ili'n ras'ism'e, oni far'is pur'e seks'ism'a'j'n koment'o'j'n. Plur'a'j el ili est'is dev'ig'at'a'j sub'skrib'i agnosk'o'n de uson'a'j leĝ'o'j kontraŭ teror'ism'o: kiom koncern'as nederlandajn jun'ul'o'j'n tia'j uson'a'j leĝ'o'j?

La ĉe'est'ant'a'j instru'ist'o'j est'is ŝok'it'a'j. Nur post telefon'a'j pet'o'j pri inter'ven'o, kun sub'ten'o de la amsterdama skaben'o Ahmed Aboutaleb [abutalep], de nederlandaj ministr'ej'o kaj ambasad'o, fin'fin'e la grup'o pov'is hejm'e'n vetur'i. La nederlandaj instanc'o'j oficial'e postul'os klar'ig'o'j'n ĉe la german'a'j kaj pol'a'j koleg'o'j, ĉar, laŭ Aboutaleb, „se tia far'iĝ'os ni'a est'ont'a Eŭrop'o, ĝi nepr'e neni'o'n valor'os”.

Gerrit BERVELING

Bram Stoker, kre'int'o de Dracula

Kred'ebl'e, unu el la plej mond'kon'at'a'j protagonist'o'j de la makabr'a literatur'o est'as graf'o Dracula (Drak'ul'o). La roman'o, kiu port'as kiel titol'o'n la nom'o'n de la terur'a graf'o, aparten'as al la ĝenr'o de verk'aĵ'o'j nom'at'a „horor-literatur'o”. Tiu ĝenr'o est'is apart'e popular'a en la 19a jar'cent'o, precip'e, sed ne ekskluziv'e, en angl'e'parol'ant'a'j land'o'j. Inter verk'ist'o'j, kiu'j praktik'is tia'n ĝenr'o'n, est'is la angl'in'o Mary Shelley [mejri ŝel'i] (Frankenstein, 1818); la uson'an'o Edgar Allan Po'e [po] (La fal'o de la dom'o Usher, 1839/40); la skot'o R. L. Stevenson [stivansan] (D-ro Jekyll kaj s-ro Hyde, 1886); la irland'an'o Oscar Wilde [oska ŭajld] (La portret'o de Dori'an Gray, 1890) ktp. Iom pli ol hodiaŭ, tia makabr'a ĝenr'o est'is en la 19a jar'cent'o rigard'at'a kiel serioz'a literatur'o.

La roman'o Dracula aŭ Drak'ul'o unu'e aper'is en 1897 kaj ek'de tiam ĝi est'is traduk'it'a en mult'a'j'n lingv'o'j'n. (Se versi'o ekzist'as en Esperant'o, mi ne sukces'is trov'i ĝi'n.) Tamen, ver'ŝajn'e Drak'ul'o est'as pli universal'e kon'at'a pro la divers'a'j film'o'j baz'it'a'j sur la fam'a rakont'o. La art'a kvalit'o de la pli'mult'o de tiu'j film'o'j est'as mult'e pli mal'super'a ol tiu de la roman'o mem, kaj kelk'a'j est'as nur'a popular'a sensaci'aĵ'o, sen art'a valor'o.

La roman'o rakont'as la histori'o'n de la graf'o Drak'ul'o, ĉef'o de la vampir'o'j, kiu loĝ'as en sol'ec'a kastel'o en Transilvani'o. La aŭtor'o prunt'e'pren'is la titol'o'n de si'a libr'o de la nom'o de iu Vlad Tepes, ankaŭ nom'it'a „Dracula” kaj krom'nom'it'a „Vlad la Palisumanto”, 15-jar'cent'a princ'o de Valaĥi'o, fi'fam'a pro sad'ism'a kruel'ec'o.

La verk'ist'o neniam vizit'is Transilvani'o'n, sed li iom kon'is legend'o'j'n kaj tradici'o'j'n pri vampir'o'j kaj lup'fantom'o'j, asoci'it'a'j kun tiu region'o. Fakt'e, la Drak'ul'o de la roman'o neniel simil'as la histori'a'n Vlad. Tiu est'as „mal'mort'a” (angl'e: undead), est'aĵ'o, kiu neniam mort'os, kondiĉ'e ke li konstant'e re'nov'ig'as si'a'n viv'fort'o'n per sorb'o de la sang'o de hom'a'j viktim'o'j.

Se per la roman'o kaj film'o'j, kiu'j port'as tiu'n titol'o'n, la nom'o „Dracula” est'as kon'at'a de vast'a publik'o, mult'e mal'pli kon'at'a'j est'as la nom'o kaj viv'o de ties aŭtor'o. La nask'iĝ'lok'o, en la 8a de novembr'o 1847, de Bram (Abraham) Stoker, est'is n-ro 15, Marin'o Crescent, strat'o de elegant'a'j dom'o'j en nord'a antaŭ'urb'o de Dublino. Tie loĝ'is bon'hav'a'j civit'an'o'j de la irlanda ĉef'urb'o. Bram est'is la tri'a el sep infan'o'j. Ĝis la aĝ'o de sep jar'o'j, li sufer'is de iu ne'ident'ig'it'a mal'san'o, kiu dev'ig'is li'n rest'i en la lit'o. Li est'is si'n'ĝen'a kaj libr'o'am'ant'a knab'o, sed dum si'a'j adolesk'a'j jar'o'j li iĝ'is alt'kresk'a, fort'a kaj sport'em'a. Kiel student'o ĉe la Universitat'a Kolegi'o de la Trinitat'o (Trinity College) en Dublino li gajn'is fam'o'n kiel el'star'a atlet'o. Ek'de si'a knab'ec'o li sonĝ'is pri verk'ist'a karier'o, sed li'a patr'o decid'is, ke la jun'a vir'o sekv'u li'n kiel ŝtat'a funkci'ul'o en la Dublina Kastel'o, sid'ej'o de la brit'a administr'ad'o en Irlando. Dum tiu period'o Stoker verk'is ebl'e util'a'n, sed apenaŭ interes'a'n libr'o'n, kies titol'o est'is Dev'o'j de sekretari'o'j ĉe la sub'a'j kort'um'o'j de Irlando. Tamen, dum si'a'j ok jar'o'j en la ŝtat'a serv'o li trov'is temp'o'n por verk'i divers'a'j'n rakont'o'j'n fantast'a'j'n kaj makabr'a'j'n. Li iĝ'is teatr'a kritik'ist'o de dublina ĵurnal'o kaj post'e redaktor'o de ali'a.

En 1878 Henry Irving, tiam la plej fam'a vir'a aktor'o en Angli'o, propon'is al li la posten'o'n de aktor'o-direktor'o de la teatr'o Lyceum en Londono. Stoker tuj for'las'is si'a'n okup'o'n en Dublino, edz'iĝ'is, kaj trans'lok'iĝ'is al la brit'a ĉef'urb'o. Li'a edz'in'o est'is Florence Balcombe [florens balkom], 19-jar'aĝ'a bel'ul'in'o, kiu ĝis tiam est'is fianĉ'in'o de la renom'a verk'ist'o Oscar Wilde, amik'o de Stoker. Laŭ'ŝajn'e Wilde ne sent'is renkoron pri tiu aranĝ'o, kaj ili'a amik'ec'o daŭr'is. Ek'de la jun'ec'o de la du vir'o'j la famili'o'j Wilde kaj Stoker hav'is intim'a'j'n amik'a'j'n rilat'o'j'n. Pro tio Bram kon'is la plej renom'a'j'n dublinajn verk'ist'o'j'n kaj intelekt'ul'o'j'n.

Post unu jar'o Florence nask'is ili'a'n unu'a'n kaj sol'a'n fil'o'n, Noel. Kvankam la ge'edz'o'j rest'is kun'e, ili'a uni'o iĝ'is pli ŝajn'a ol real'a. Kiel Wilde, Bram komenc'is montr'i pli fort'a'n inklin'o'n al la vir'a seks'o. Tio'n li mal'kaŝ'is en korespond'ad'o kun la uson'a poet'o Walt Whitman [ŭolt hŭitman], kies poezi'o indik'as simil'a'n tendenc'o'n.

Malgraŭ la postul'o'j de si'a teatr'a posten'o, Stoker trov'is temp'o'n por verk'i fikci'o'n. Li'a unu'a libr'o, Sub sun'sub'ir'o (1882), konsist'is el ok trem'ig'a'j fe-rakont'o'j por infan'o'j. Li'a unu'a roman'o La pas'ej'o de la serpent'o aper'is en 1890. Tamen, la ĉef'verk'o de Bram Stoker, kaj la plej popular'a, est'is Dracula, kiu ek'de la moment'o de publik'iĝ'o tut'mond'e furor'is, kaj ankoraŭ nun est'as legat'a.

La verk'ar'o de Stoker spegul'as ne nur li'a'n seks'a'n ambigu'ec'o'n, sed ankaŭ la efik'o'n de kelk'a'j iom makabr'a'j influ'o'j dum li'a infan'ec'o. Inter ili est'is la tiam'a ĝeneral'a superstiĉ'o nutr'it'a de kelt'a'j legend'o'j kaj popol'a'j kred'o'j pri fantom'o'j, „mal'mort'int'o'j” kaj simil'a'j horor'aĵ'o'j, memor'o'j pri la Grand'a Mal'sat'o (1845-47) kaj la ĥoler'a epidemi'o, kiu sekv'is ĝi'n. La patr'in'o de Bram kutim'is rakont'i tia'j'n legend'o'j'n kaj histori'o'j'n al la jun'a'j infan'o'j. Kvankam tio pov'as ŝajn'i ne'konsil'ind'a kaj iom bizar'a, rakont'ad'o de tia'j tim'ig'a'j memor'o'j kaj tradici'aĵ'o'j est'is popular'a distr'aĵ'o en la tiam'a Irlando.

Stoker daŭr'ig'is si'a'n verk'ad'o'n ĝis si'a mort'o la 20an de april'o 1912, sed neni'u ali'a el li'a'j libr'o'j ating'is la fam'o'n kaj popular'ec'o'n de Dracula.

Ekspozici'o „La drak'ul'a spert'o” trov'iĝ'as en West Wood Club, Clontarf, Dublino 3. Ĝi est'as iom strang'a miks'aĵ'o de muze'o kaj amuz'ej'o. Oni unu'e en'ir'as galeri'o'n kun bild'o'j, dokument'o'j kaj inform'o'j pri la viv'o kaj verk'ad'o de Stoker, post'e long'a'n tunel'o'n de „horor'aĵ'o'j”, en kiu oni cel'as distr'i kaj terur'i infan'o'j'n kaj plen'kresk'ul'o'j'n per salt'ant'a'j kaj kri'eg'ant'a'j fantom'o'j kaj monstr'o'j. Post'e oni pov'as en'ir'i du kin'ej'o'j'n montr'ant'a'j'n interes'a'j'n film'o'j'n pri Stoker. Se oni ignor'as la infan'ec'a'n tunel'o'n de terur'aĵ'o'j, valor'as vizit'i la ekspozici'o'n, kiu est'as sufiĉ'e inform'plen'a. La lun'ark'form'a strat'o, kie trov'iĝ'as la dom'o de la famili'o Stoker, ankoraŭ konserv'as iom de si'a antaŭ'a elegant'ec'o. Oni re'kon'as la nask'iĝ'dom'o'n per ĝi'a ruĝ'a pord'o kaj per la numer'o 15 sur ĝi. Ĝi ne est'as mal'ferm'it'a al la publik'o.

Garbhan MAcAOIDH

La gael'a roman'art'o

Mir'ind'a est'as la fakt'o, ke Esperant'o, lingv'o, kiu hav'as ne mult'e pli ol jar'cent'o'n de ekzist'o kaj est'as parol'at'a de mal'grand'a frakci'o de la mond'a loĝ'ant'ar'o, est'ig'is tiom mult'e da bon'a literatur'o. Cert'e, tia riĉ'ec'o part'e ŝuld'iĝ'as al tio, ke al ĝi kontribu'is kaj plu kontribu'as verk'ist'o'j el mult'a'j land'o'j en ĉiu'j kontinent'o'j. Ĝi'a'j poezi'o kaj novel'art'o est'as apart'e abund'a'j kaj admir'ind'a'j; mal'pli abund'a'j est'as la original'a'j roman'o'j en la lingv'o.

Eĉ pli unik'a fenomen'o est'us situaci'o, en kiu laŭ'dir'e mort'ant'a lingv'o de et'a kaj konstant'e ŝrump'ant'a minoritat'o subit'e komenc'us est'ig'i roman'o'j'n de ekster'ordinar'e alt'a kvalit'o. Ĝust'e tio est'as okaz'ant'a nun'temp'e en la mal'grand'a gael'a komun'um'o en Skot'land'o.

La gael'a lingv'o aktual'e ekzist'as en du variant'o'j, nom'e la irlanda, laŭ'konstituci'e la unu'a oficial'a lingv'o (kvankam ne la plej parol'at'a) de la Irlanda Respublik'o, kaj la skot'a, kies de'nask'a'j parol'ant'o'j est'as nun et'a mal'pli'mult'o, viv'ant'e precip'e en nord'okcident'a Skot'land'o. (Antaŭ jar'o'j mort'is la last'a'j de'nask'a'j parol'ant'o'j de la tri'a gael'a variant'o, nom'e la manks'a, indiĝen'a lingv'o de la Manks-insul'o, kiu trov'iĝ'as inter Irlando kaj Angli'o.) Malgraŭ la mal'kuraĝ'ig'a situaci'o rilat'e al la nombr'o de de'nask'a'j gael'parol'ant'o'j, la nombr'o de lern'ant'o'j de la gael'a, kaj en Skot'land'o kaj en Irlando, last'a'temp'e kresk'is en preskaŭ ĉiu'j region'o'j.

Irlando est'as tut'mond'e kon'at'a kiel la nask'iĝ'land'o de kelk'a'j el la plej grav'a'j kaj influ'hav'a'j verk'ist'o'j en la angl'a lingv'o: Oscar Wilde, James Joyce, Bernard Shaw ktp, sed ĝi'a'j gael'a'j verk'ist'o'j est'as mal'pli kon'at'a'j ekster'land'e. Pli'e, la kvant'o de original'a'j irland'gael'a'j roman'o'j est'as relativ'e mal'grand'a, kaj ili'n leg'as mal'mult'a'j hom'o'j, eĉ en Irlando mem. Ali'flank'e, la klasik'a literatur'o en la gael'a lingv'o est'as antikv'eg'a, precip'e se oni agnosk'as, ke mult'e da antikv'a'j irlandaj tekst'o'j ekzist'is en form'o de buŝ'a'j tradici'o'j (epos'o'j, legend'o'j, rakont'o'j ktp), trans'don'it'a'j dum mult'a'j jar'cent'o'j, de generaci'o al generaci'o. Material'o el tia'j tradici'a'j font'o'j est'is konserv'it'a – almenaŭ ĝis la unu'a'j jar'o'j de la du'dek'a jar'cent'o – en la memor'o de tre mal'jun'a'j hom'o'j en ambaŭ gael'a'j land'o'j.

De temp'o al temp'o nov'a'j roman'o'j aper'is en la du variant'o'j de la lingv'o, sed ĝi'a hodiaŭ'a flor'ad'o en Skot'land'o est'as apart'e surpriz'a. Malgraŭ la long'a histori'o de la gael'a literatur'o, roman'o'j, en la modern'a senc'o de la vort'o, aper'is tre mal'fru'e. Kontrast'e, simil'e al la okaz'o de literatur'o en Esperant'o, sufiĉ'e mult'e dis'volv'iĝ'is la novel'art'o en la gael'a'j land'o'j. La unu'a skot'gael'a roman'o Dùn Àluinn (Belkastelo) de Iain Mac Cormaic [mahk kormihk] aper'is en la jar'o 1912. En la period'o inter la du mond'milit'o'j est'is el'don'it'a'j mal'mult'a'j roman'o'j en la skot'gael'a, kaj dum la du'a mond'milit'o gael'a'j verk'ist'o'j est'is tro okup'it'a'j pri ali'a'j urĝ'a'j afer'o'j.

En la jar'o 2003 fulm'e aper'is sur la literatur'a horizont'o la unu'a roman'o, An Oidhche mus do Sheòl Sin'n (La nokt'o antaŭ ni'a for'vojaĝ'o) de Aonghas Pàdraig Caimbeul, ĝis tiam kon'at'a kiel ĵurnal'ist'o. Ĉi tiu mult'dimensi'a verk'o ampleks'as, inter ali'a'j afer'o'j, la histori'o'n de divers'a'j an'o'j de la sam'a insul'a famili'o, la mond'milit'o'j'n, epizod'o'n dum la hispan'a en'land'a milit'o, tent'o'j'n kaj dub'o'j'n pri religi'o de jun'a katolik'a pastr'o (membr'o de la famili'o kaj protagonist'o de la roman'o), gael'a'n tradici'o'n kaj hispan'a'n poezi'o'n, cit'aĵ'o'j'n el ali'a'j lingv'o'j, person'a'j'n pens'o'j'n de la aŭtor'o ktp. Ĝi est'is bon'ven'ig'it'a kiel ebl'e la plej el'star'a roman'o en la lingv'o. Eĉ pli laŭd'at'a, tamen, est'as la du'a gael'a roman'o, verk'it'a de Caimbeul kaj el'don'it'a en 2005, kies titol'o est'as Là a' Dèanamh Sgeil do Là (Tag'o al tag'o trans'don'as dir'o'n). Per tiu'j du verk'o'j la modern'a gael'a roman'art'o unu'a'foj'e ating'is nivel'o'n kompar'ebl'a'n kun tiu de ali'a'j grav'a'j verk'o'j de la mond'a literatur'o. Recenz'ant'o en la ĵurnal'o An Gàidheal Ùr skrib'is: „Ĉu ne est'as strang'e, ke aper'as kelk'a'j el la plej bon'a'j tekst'o'j, preciz'e kiam la gael'a lingv'o mort'as sur la lip'o'j de la popol'o?”

Ĉu fin'a glor'a nova'a bril'eg'o de mort'ant'a stel'o aŭ re'vigl'iĝ'o de et'a kaj preskaŭ forges'it'a kultur'o? Est'us interes'e esplor'i, ĉu simil'a fenomen'o okaz'as en ali'a'j region'o'j, kie est'as en'danĝer'ig'it'a'j minoritat'a'j lingv'o'j.

Garbhan MAcAOIDH

Esperant'a korespond'o inter du lingv'o'j

Mi uz'as Esperant'o'n de nur unu jar'o kaj du'on'o, kaj mi konstant'e mir'as pri la fakt'o, ke la esperant'ist'ar'o ŝajn'as opini'i si'a'n lingv'o'n inter'naci'a'n mal'mult'eg'e kon'at'a. Tiu ĉi asert'o kontraŭ'as du spert'o'j'n mi'a'j'n:
– Antaŭ unu jar'o mi tut'e hazard'e renkont'is german'a'n vojaĝ'ant'o'n esperant'ist'a'n en mi'a urb'et'o (proksim'um'e 6000 loĝ'ant'o'j), kun kiu mi diskut'is la tut'a'n post'tag'mez'o'n. Mi'a'j esperant'ist'a'j kon'at'o'j neniam ek'sci'is pri simil'a renkont'o krom en ĉirkaŭ'aĵ'o de Esperant'o-aranĝ'o'j.
– Ĉi-semajn'e, mi far'is demand'o'n en Esperant'o al amuz'park'o PortAventura en Hispanio. Est'is nur'a prov'o, mi esper'is est'i kompren'it'a, sci'ant'e ke mi mem kompren'is, kvankam mi est'as unu'lingv'a franc'o, pli ol du'on'o'n de la parol'at'a lingv'o antaŭ ol ek'lern'i. La respond'o trans'pas'is mi'a'j'n esper'o'j'n, mi ne nur est'is kompren'it'a, sed krom tio oni dir'is preciz'e, en iom erar'a franc'a lingv'o, ke est'ont'e mi pov'os demand'i plu en Esperant'o sen i'a'j problem'o'j.

Ĉu mi est'as eg'e bon'ŝanc'a aŭ ĉu la lingv'o inter'naci'a est'as pli kon'at'a ol ni imag'as? Ebl'e tiu last'a tra'viv'aĵ'o est'as sekv'ind'a ekzempl'o por kon'at'ig'i ni'a'n lingv'o'n al la mond'o per la turism'a sektor'o.

Olivier BUISSON

Franci'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Olivier Buisson el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Ĉu fikci'aĵ'o?

Mi sincer'e dank'as al El'son B. Snow pro la memor'ig'o de mi'a roman'o Dek Tag'o'j de Kapitan'o Postnikov (MONATO 2005/6, p. 6). Tamen, el la leter'o iĝ'as evident'e, ke Snow leg'is nur la recenz'o'n, ne la roman'o'n mem. Pro tio mi pet'as la redakci'o'n aper'ig'i du et'a'j'n rimark'o'j'n:

1. La roman'o absolut'e ne est'as fikci'aĵ'o. 90 % el la pri'skrib'it'a'j event'o'j efektiv'e est'is okaz'int'a'j en la jar'o'j 1909-1910.

2. En la „Tag'o du'a” i.a. tem'as pri la famili'o de Postnikov. La fakt'o'j'n por verk'i tio'n mi trov'is en fid'ind'a'j ruslandaj publik'aĵ'o'j de 1910-1911. Do, Fjodor Postnikov est'is pli'aĝ'a frat'o de Aleksandr. Mi ŝat'us prezent'i ĝust'e tiu'n roman'pec'et'o'n:
„– Ĉiu'j ni hav'is bon'a'n kapabl'o'n pri lingv'o'j, mi jam dir'is al vi pri mi'a'j jun'ul'a'j poem'o'j; ankaŭ pri teknik'o, sed ĉi tie Fjodor, la pli'aĝ'a, el'star'is. Li fin'stud'is en du akademi'o'j, la artileri'a kaj la inĝenier'a. Vi kon'as li'n, li nun loĝ'as en Uson'o kaj ebl'e part'o'pren'os la Kongres'o'n.
– Jes, mi korespond'is kun Fjodor Aleksejeviĉ, – dir'is Zamenhof. – Mi opini'as li'n tre raci'a kaj pens'o'riĉ'a person'o.
– Ĉu raci'a? Postnikov demand'is. Est'as iom ekster'atend'a opini'o por mi. Mult'a'j person'o'j akuz'ad'is ni'n pri sen'pri'pens'a'j ag'o'j ... Ankaŭ Fjodor li mem en la komenc'o de rus-japan'a milit'o pet'is ofic'ig'o'n en Vladivostok. Tie furor'is la aer'navigaci'a klub'o, kiu'n li organiz'is per propr'a'j mon'rimed'o'j. Sed post proklam'o de la Imperi'estr'a Manifest'o de la 17-a de oktobr'o¹ li publik'e far'is parol'ad'o'n tro liberal'a'n. Est'is la kaŭz'o por ke lok'a oficir'a juĝ'ist'ar'o kondamn'u li'n kaj mal'permes'u al li vizit'i la oficir'a'n societ'o'n! Tio rapid'ig'is li'a'n for'vetur'o'n en Uson'o'n ...”

Mi plen'e konsent'as, ke la uson'a viv'o'part'o de Fjodor Aleksejeviĉ Postnikov merit'as pli'a'n atent'o'n de esperant'ist'o'j.

1. La car'a manifest'o, aper'ig'it'a por esting'i la unu'a'n rus'a'n revoluci'o'n en 1905, kaj garanti'int'a iom da politik'a liber'iĝ'o en la land'o.

Mikael'o BRONŜTEJN

Rusio

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mikael'o Bronŝtejn el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

De kie ven'is kaj kial ĉes'is ne'tip'a pneŭmoni'o?

En februar'o 2003 inform'agent'ej'o'j mal'trankvil'ig'e sci'ig'is, ke en la sud'a provinc'o de Ĉini'o Gvangdongo (ĉin'e Guǎngdōng) aper'is amas'a'j okaz'o'j de mal'san'o, kiu simil'is grip'o'n kaj oft'e komplik'iĝ'is en pneŭmoni'o'n, eĉ en mort'o'n malgraŭ la kurac'ad'o.

Mez'e de mart'o mult'a'j infekt'it'o'j est'is jam registr'it'a'j en Honkongo, Vjetnami'o kaj baldaŭ en Singapur'o. La infekt'o plej intens'e dis'vast'iĝ'is en mal'san'ul'ej'o'j, hotel'o'j, flug'haven'o'j, staci'dom'o'j, mult'loĝ'ej'a'j dom'o'j, pasaĝer'a'j aviad'il'o'j ktp. La Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS) anonc'is la alarm'o'n pro epidemi'o de tiel nom'at'a ne'tip'a pneŭmoni'o (post'e popular'e nom'it'a „sars'o”). Fin'e de mart'o simil'a'j mal'san'ul'o'j est'is registr'it'a'j jam en Tajvano, Taj'land'o, Kanado, Uson'o kaj en mult'a'j eŭrop'a'j land'o'j. Baldaŭ far'iĝ'is kon'at'a tio, ke la epidemi'o komenc'iĝ'is en Gvangdongo jam en novembr'o 2002.

Infekt'a ag'ant'o: kron'virus'o

Dum tiu temp'o scienc'ist'o'j en mult'a'j land'o'j intens'e pen'eg'is trov'i la mikrob'o'n, kiu kaŭz'as tiu'n antaŭ'e ne'kon'at'a'n infekt'a'n mal'san'o'n. Komenc'e erar'e ili opini'is, ke ĝi est'as ia nov'a virus'o de grip'o, sed post kelk'a'j semajn'o'j est'is mal'kovr'it'a la kron'virus'o, kiu kaŭz'is tiu'n mal'san'o'n. La famili'o Coronaviridae de'long'e est'as kon'at'a al virus'olog'o'j. Sur la supr'aĵ'o de la virus'o'j est'as tuber'ec'a kovr'il'o, simil'a al kron'o aŭ kron'o. Kron'virus'o'j est'as grand'a'j RNA-en'hav'ant'a'j virus'o'j. Ili dis'vast'iĝ'as inter vertebr'ul'o'j kaj tie kaŭz'as bronk'it'o'n, hepat'it'o'n, gastr'o'enter'it'o'n, encefal'it'o'n ktp. Ĉe hom'o'j ili est'as la oft'a kaŭz'o de tiel nom'at'a'j mal'varm'um'a'j mal'san'o'j kaj gastr'o'enter'it'o, kaj ili transmisi'iĝ'as precip'e per aer'gut'a medi'o.

La kron'virus'o, kaŭz'ant'a ne'tip'a'n pneŭmoni'o'n, fort'e diferenc'as de antaŭ'e kon'at'a'j tia'j virus'o'j. La mal'san'ul'o'j el'ig'as la virus'o'n plej oft'e kun muk'o, sput'aĵ'o, saliv'o dum tus'ad'o, tern'ad'o, parol'ad'o, spir'ad'o. Krom'e, la virus'o'j est'as trov'it'a'j en sang'o, fek'aĵ'o, urin'o, vom'aĵ'o. Tial, krom la precip'a aer'gut'a voj'o de transmisi'o, la mal'san'o pov'as dis'vast'iĝ'i per infekt'it'a'j akv'o, nutr'aĵ'o kaj divers'a'j ali'a'j material'o'j. La kron'virus'o est'is nom'it'a Urb'an'i Sars-associated coronavirus, memor'e al la kurac'ist'o Carlo Urb'an'i, kiu diagnoz'is la mal'san'o'n, infekt'iĝ'is kaj malgraŭ kurac'ad'o pere'is pro sars'o la 29an de mart'o 2003.

Rapid'a dis'vast'iĝ'o

La epidemi'o intens'e dis'vast'iĝ'is ĝis la fin'o de juni'o 2003. La mal'san'ul'o'j est'is registr'it'a'j ne nur en region'o'j apud'lim'a'j kun Ĉini'o, sed ankaŭ en tre mal'proksim'a'j land'o'j: Brazilo, Kolombio, Aŭstrali'o, Sud-Afrik'o kaj ali'a'j. La ĉef'a'n rol'o'n en inter'kontinent'a dis'port'ad'o de la infekt'o lud'is aviad'il'a'j pasaĝer'o'j, ĉef'e turist'o'j. En Rusio, malgraŭ la long'a land'lim'o kun Ĉini'o, pro ekstrem'a land'lim'a kvaranten'o est'is registr'it'a nur unu mal'san'ul'o en la apud'lim'a urb'o Blagoveŝĉensk.

Laŭ la inform'o de MOS, la pli'mult'o de la sars'o-mal'san'ul'o'j est'is registr'it'a'j en la kontinent'a Ĉini'o, en Tajvano kaj en Kanado. En'tut'e en pli ol 30 land'o'j est'is registr'it'a'j proksim'um'e 8500 mal'san'ul'o'j, el kiu'j pli ol 800 (ĉirkaŭ 10 %) mort'is pro la mal'san'o. La infekt'o est'is pli danĝer'a por mal'jun'ul'o'j kaj la sufer'ant'o'j de ali'a'j mal'san'o'j.

Post inkubaci'a period'o, plej oft'e 5-7 tag'o'j (ĝi pov'as pli'long'iĝ'i ĝis 10-14 tag'o'j), ĉe mal'san'ul'o'j aper'as grip'simil'a'j simptom'o'j: la temperatur'o pli'alt'iĝ'as ĝis 38 grad'o'j celsi'a'j kaj jen ven'as naz'katar'o, kap- kaj muskol-dolor'o'j, sek'a tus'ad'o ktp. Ĉe mult'a'j aper'as diare'o, kio ne est'as karakteriz'e grip'a. En la facil'a'j okaz'o'j la simptom'o'j mal'aper'as post 7-10 tag'o'j. Sed 15-20-el'cent'e la virus'o penetr'as bronk'o'j'n kaj alveol'o'j'n de pulm'o'j kaj kaŭz'as la inflam'a'n proces'o'n (pneŭmoni'o'n). De'nov'e pli'alt'iĝ'as temperatur'o, aper'as spir'afekci'o, brust'dolor'o, rapid'a bat'ad'o de la kor'o, cian'oz'o ktp. Sur la radiograf'aĵ'o oni vid'as mult'e'nombr'a'j'n infiltr'at'o'j'n en pulm'o'j. Kurac'ist'o'j diagnoz'as pneŭmoni'o'n. La patologi'a'n proces'o'n komplik'as divers'a'j bakteri'o'j.

Por kurac'ad'o oni uz'as plej oft'e kontraŭ'virus'a'j'n medikament'o'j'n, kiel ribavirino, interferon'o'j kaj i'a'j kontraŭ'aidos'a'j prepar'aĵ'o'j. Oni uz'as divers'a'j'n stimul'il'o'j'n de la imun'stat'o, antibiotik'o'j'n por neni'ig'i divers'a'j'n al'iĝ'int'a'j'n bakteri'o'j'n, hormon'o'j'n (kortik'o'steroid'o'j'n) por mal'ŝvel'ig'o de inflam'o. La kurac'ist'o'j de Honkongo sukces'e uz'is ser'o'n de person'o'j, kiu'j jam re'san'iĝ'is post sars'o. En grav'a'j kaz'o'j est'as neces'a provok'a spir'ad'o.

Preciz'e diagnoz'i la mal'san'o'n nur klinik'e ne est'as ebl'e. Sed epidemi'ologi'a'j kriteri'o'j help'as suspekt'i ĝi'n: la probabl'a kontakt'o kun infekt'it'o, al'ven'o el region'o'j, kie la mal'san'o dis'vast'iĝ'is, ne'kompren'ebl'a mort'ec'o pro pneŭmoni'o, ne'efik'ec'o de antibiotik'o'j ktp. Jam dum la epidemi'o est'is el'labor'it'a'j kaj akcept'it'a'j laboratori'a'j metod'o'j por la diagnostik'o: aper'ig'o de la specif'a'j antikorp'o'j en la sang'o, evident'ig'o de sars-kron'virus'o aŭ ĝi'a rib'o'nukle'at'a acid'o (RNA) help'e de polimer'az'a ĉen'a reakci'o.

Civet'o'j kaŭz'is epidemi'o'n

La precip'a'j font'o'j de la infekt'o est'as, cert'e, la mal'san'a'j hom'o'j. Sed jam dum la epidemi'o de ne'tip'a pneŭmoni'o la ĉin'a'j scienc'ist'o'j pruv'is la grav'a'n epidemi'ologi'a'n rol'o'n de la rab'o'best'o'j el la famili'o Viverridae, viver'o'j aŭ civet'o'j, mult'a'j el kiu'j est'is infekt'it'a'j de kron'virus'o'j simil'a'j al tiu'j de ne'tip'a pneŭmoni'o. Tiu'j best'o'j loĝ'as en arb'ar'o'j kaj arb'ar'et'o'j de sud'a kaj sud-orient'a Azi'o, Afrik'o, sud-okcident'a Eŭrop'o. Apart'a speci'o de viver'o'j, la orient'a viver'o, dis'vast'iĝ'is en sud'a Ĉini'o kaj en apud'a'j region'o'j. De'long'e viver'o'j est'is ĉas'cel'o pro cibet'o, arom'a substanc'o en ili'a'j ĉirkaŭ'anus'a'j gland'o'j, kiu'n oni uz'is kiel parfum'aĵ'o'n. En Ĉini'o hom'o'j oft'e uz'is la viand'o'n kaj sang'o'n de viver'o'j kiel nutr'aĵ'o'n. Krom'e, la infekt'iĝ'o pov'as okaz'i dum dis'tranĉ'ad'o de la best'korp'o.

Jam komenc'e de la ek'epidemi'iĝ'o est'is el'labor'it'a'j ekstrem'a'j prevent'a'j rimed'o'j. Est'is efektiv'ig'it'a rigor'a izol'ad'o de infekt'it'o'j kaj de ĉiu'j suspekt'ind'a'j. La person'o'j, kiu'j est'is en kontakt'o kun la mal'san'ul'o'j, est'is sub'met'it'a'j al observ'ad'o dum dek tag'o'j kaj oft'e eĉ al izol'ad'o. Oni kontrol'is ĉiu'n al'ven'int'a'n, precip'e el endemi'a'j region'o'j de sud-orient'a Azi'o. Unu'a'foj'e dum epidemi'o oni mezur'is la temperatur'o'n help'e de sen'kontakt'a'j termo'metr'o'j. Neniam antaŭ'e est'is vid'it'a tia entuziasm'o al amas'a port'ad'o de divers'a'j ŝirm'il'o'j, kiel defend'a'j mask'o'j, spir'help'il'o'j, gant'o'j, okul'vitr'o'j ktp. Est'is lim'ig'it'a'j kaj eĉ mal'permes'it'a'j la migr'a'j kontakt'o'j kun endemi'a'j region'o'j. En Ĉini'o romp'int'o'j'n de kvaranten'o minac'is la kriminal'a proces'o. La land'a'j gvid'ant'o'j al'vok'is la loĝ'ant'ar'o'n al batal'o kontraŭ la epidemi'o. Ĉie pli'fort'iĝ'is higien'a'j rimed'o'j kaj est'is vast'e uz'at'a'j sen'infekt'ig'il'o'j. En Ĉini'o est'is mal'permes'it'e kuir'i nutr'aĵ'o'n el korp'o'j de viver'o'j, kaj baldaŭ oni komenc'is amas'a'n neni'ig'o'n de tiu'j best'o'j. Ĉiu'j inform'agent'ej'o'j part'o'pren'is la kler'ig'ad'o'n de loĝ'ant'ar'o.

Jam ek'de juli'o de 2003 la epidemi'a dis'vast'iĝ'o fakt'e ĉes'is. En la mond'o est'is registr'it'a'j precip'e unu'op'a'j okaz'o'j de la mal'san'o. En la aŭtun-vintr'a period'o kurac'ist'o'j'n mal'trankvil'ig'is tio, ke la sezon'a pli'grand'iĝ'o de grip'o pov'us aktiv'ig'i la epidemi'o'n. Sed tio ne okaz'is. En la fin'o de 2003, kaj komenc'o de 2004, est'is registr'it'a'j grup'a'j okaz'o'j de la mal'san'o en Ĉini'o kaj unu'op'a'j okaz'o'j en najbar'a'j land'o'j, sed est'is konfirm'it'a'j nur mal'mult'a'j. Kelk'a'j hom'o'j infekt'iĝ'is en scienc-esplor'a'j institut'o'j.

Ĉu risk'o de re-epidemi'iĝ'o?

Ĉu pov'as de'nov'e ripet'iĝ'i tia grand'skal'a epidemi'o? Atent'ant'e la ekstrem'a'n inklin'o'n de la kron'virus'o'j al mutaci'o kaj ebl'a'n ekzist'o'n de virus'trans'ig'o inter hom'o'j kaj best'o'j, tio'n escept'i oni ne pov'as. Tial neces'as konstant'a epidemi'ologi'a kontrol'ad'o, des pli ke la kre'ad'o de efik'a vakcin'o est'as mal'facil'a kaj long'daŭr'a proces'o.

De kie, kvazaŭ ne'atend'it'e, aper'is la epidemi'o? Pri tio inter scienc'ist'o'j ekzist'as divers'a'j vid'punkt'o'j. Ni ne tuŝ'os la fantazi'o'j'n pri en'port'ad'o de la virus'o el kosm'o kun komet'o'j aŭ meteorit'o'j. Tamen eĉ apart'e fid'ind'a'j scienc'ist'o'j deklar'is, ke la virus'o ver'ŝajn'e kre'iĝ'is en scienc'a'j laboratori'o'j „intenc'e aŭ hazard'e” rezult'e de gen'a inĝenieri'o, kaj eĉ pov'is cel'i biologi'a'n milit'o'n. Sed por tiu'j opini'o'j ne ekzist'as scienc'a'j pruv'o'j. Krom'e, mi pens'as, ke tiu'j asert'o'j est'as sekv'o'j de la pas'int'a mal'varm'a milit'o.

Ĝust'e tiel scienc'ist'o'j iam parol'is pri la kaŭz'o'j de la aper'o de aidos'o. La pli'mult'o de la scienc'ist'o'j opini'as, ke la sars'virus'o aper'is rezult'e de gen'a'j mutaci'o'j de iu el mult'e'nombr'a'j kron'virus'o'j de hom'o aŭ best'o'j, aŭ kaŭz'e de re'kombin'ad'o'j de kelk'a'j virus'o'j, kio est'as pruv'it'a por grip'virus'o'j.

Mi opini'as, ke la sars'virus'o de'long'e migr'is el infekt'it'a'j viver'o'j al hom'o, sed last'a'temp'e, pro pli oft'a'j kontakt'o'j, akir'is pli alt'a'n patogen'ec'o'n. La komenc'o de la epidemi'o en Ĉini'o, ver'ŝajn'e, est'is lig'it'a ne nur kun uz'ad'o de la viand'o de viver'o'j kiel nutr'aĵ'o, sed ankaŭ kun la fakt'o, ke preciz'e en tiu'j region'o'j loĝ'is viver'o'j, infekt'it'a'j de stam'o'j de kron'virus'o'j simil'a'j al tiu kaŭz'int'a ne'tip'a'n pneŭmoni'o'n.

Kial ĉes'is aŭ inter'romp'iĝ'is la epidemi'o? Cert'e, grand'eg'a'n rol'o'n hav'is la sen'precedenc'a'j rigor'a'j kvaranten'a'j rimed'o'j, kiu'j mal'help'is la dis'vast'iĝ'o'n de la mal'san'o. Krom'e pro vast'a cirkul'ad'o inter loĝ'ant'ar'o de ali'spec'a'j virus'o'j, ebl'e hav'ant'a'j komun'a'j'n antigen'o'j'n kun la sars'virus'o, iu'j person'o'j akir'is rezist'o'n al ĝi.

Do, la spert'o de la batal'o kun tiu danĝer'a infekt'a mal'san'o montr'is, ke la pen'eg'o'j de scienc'ist'o'j, ĉie'a'j kvaranten'a'j aranĝ'o'j kaj la tut'mond'a kun'labor'ad'o kapabl'as kontraŭ'star'i al ĉiu plag'o, minac'ont'a la hom'ar'o'n.

Vladimir LEMELEV

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Vladimir Lemelev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-03-17

Marĝen'e sed sam'etn'e

La nomad'a komun'um'o en Irlando konsist'ig'as ar'o'n da famili'o'j (efektiv'e kvazaŭ trib'o'j), kiu'j sekv'as cigan'simil'a'n viv'manier'o'n, sed ne est'as etn'e cigan'de'ven'a'j. Oni kalkul'as, ke ili nombr'as proksim'um'e 25 000 en la Irlanda Respublik'o, kaj ĉirkaŭ 1500 en Nord-Irlando. Pli'e, est'as sam'origin'a'j komun'um'o'j en Briti'o kaj en Nord-Amerik'o. En la angl'a lingv'o ili nom'as si'n simpl'e travellers (vojaĝ'ant'o'j), aŭ pavee [pav'i] en si'a propr'a lingv'aĵ'o, nom'it'a cant [kant]. Ili'a antaŭ'a nom'o, tinkers (laŭ'vort'e: stan'ist'o'j), ne plu est'as akcept'at'a de la nomad'o'j mem, kiu'j rigard'as ĝi'n insult'a, kvankam en pas'int'a'j jar'cent'o'j ili'a pli fru'a stan'ist'a meti'o ne est'is mal'estim'at'a.

Tiu'j nomad'o'j precip'e viv'as marĝen'e de la soci'o, kaj apart'e de la dom'loĝ'ant'a popol'o, kun kiu ili mal'oft'e inter'edz'iĝ'as. La nomad'o'j oft'e plend'as, ke ili spert'as diskriminaci'o'n. Dum sezon'o'j de bon'a veter'o, ili migr'as en'e de la irlanda insul'o, kaj inter Irlando kaj Briti'o, vetur'ant'e en aŭt'o-rul'dom'o'j aŭ (hodiaŭ mal'pli oft'e) en tradici'a'j cigan'a'j „barel”-rul'dom'o'j (vardo aŭ wardo en la roma'a lingv'o). Ne est'as ĝeneral'e akcept'it'a konsent'o pri la origin'o de la nomad'o'j, sed neni'o indik'as, ke ili ne hav'as la sam'a'n de'ven'o'n de la ali'a'j irland'an'o'j.

Ident'ec'o

Last'a'temp'e est'iĝ'is vigl'a disput'o en la nomad'a komun'um'o pri ili'a propr'a ident'ec'o. Unu frakci'o postul'as, ke ili est'u agnosk'it'a'j kiel apart'a etn'o, kun unik'a'j lingv'o kaj kultur'o, kaj eĉ dezir'as hav'i si'a'n propr'a'n „naci'a'n” flag'o'n. Ŝajn'as, tamen, ke la pli'mult'o de nomad'o'j rigard'as si'n kiel integr'a part'o de la irlanda popol'o, kaj akcept'as kiel si'a'n la tri'kolor'a'n flag'o'n de la Irlanda Respublik'o.

Tiu'j fier'e re'memor'ig'as si'a'j'n sam'komun'um'an'o'j'n, ke est'is membr'o de la nomad'a komun'um'o, kiu ricev'is la honor'o'n port'i la irland'an flag'o'n antaŭ la irlanda team'o ĉe la Olimpi'a'j Lud'o'j en Atlant'a en la jar'o 1996.

Garbhan MAcAOIDH

Viv'o ne'viv'ebl'a

Togoland'o kun 56 600 km² hav'as ĉirkaŭ kvin milion'o'j'n da loĝ'ant'o'j'n. De sud'o ĝis nord'o la viv'o ŝajn'as pli kaj pli ne'viv'ebl'a por mult'a'j togoland'an'o'j, kies viv'kondiĉ'o'j mal'bon'iĝ'as. Ne ĝoj'as la popol'o pri la situaci'o soci'a, kie nur mal'pli'mult'o profit'as.

La problem'o minac'ant'a la popol'o'n est'as precip'e ekonomi'a, kaŭz'it'a de la politik'a. Not'ind'as, ke antaŭ 1990 la loĝ'ant'o'j viv'is iom pli bon'e ol nun. Je la al'ven'o de demokrati'o ĉiu'j esper'is, ke liber'iĝ'os la popol'o, kiu sufer'is dum mult'a'j jar'o'j sub reĝim'o diktator'ec'a. Unu'e ĉio evolu'is glat'e: organiz'it'a est'is i.a. nov'a reg'ist'ar'o, en kiu reprezent'iĝ'is divers'a'j politik'a'j parti'o'j, kaj eĉ diplom'it'o'j ek'trov'is labor'o'n.

Danĝer'o'j

Mal'feliĉ'e en novembr'o 1992 komenc'iĝ'is ĝeneral'a strik'o. Ĉes'is ĉiu'j aktiv'ec'o'j publik'a'j kaj privat'a'j, escept'e de minimum'a'j kurac'ist'a'j serv'o'j. Mult'a'j hom'o'j est'is dev'ig'at'a'j for'las'i la ĉef'urb'o'n Lomeo kaj re'ir'i al si'a'j for'a'j urb'et'o'j aŭ vilaĝ'o'j. Kelk'a'j eĉ fuĝ'is al najbar'a'j land'o'j, ekzempl'e Benino aŭ Ganao, tim'ant'e eĉ pli grand'a'j'n danĝer'o'j'n. Mank'is labor'o kaj mank'is salajr'o'j: tiel est'iĝ'is la ekonomi'a kriz'o.

Tio daŭr'is naŭ monat'o'j'n, kiam aper'is nov'a problem'o: la uz'at'a valut'o FCFA (Franc de la Communauté Financière Africaine, frank'o de la afrik'a financ'a komun'um'o) perd'is du'on'o'n de si'a valor'o. Rapid'e kresk'is la kost'o de var'o'j kaj serv'o'j kaj rest'is ne'pag'it'a'j salajr'o'j de antaŭ'a'j jar'o'j. Rezult'e pli ol 90 % de la togoland'a popol'o ne taŭg'e manĝ'as: eĉ ne ekvivalent'o'n de unu eŭr'o tag'e hom'o'j kapabl'as el'spez'i. Oni nutr'as si'n unu aŭ du'foj'e en la tag'o anstataŭ tri, sed al la dispon'ebl'a'j manĝ'o'j mank'as kvalit'o kaj kvant'o.

Kurac'ist'o'j

La soci'o tiel streĉ'e viv'as, ke ties bezon'o'j eĉ urĝ'a'j est'as neglekt'at'a'j. Kresk'as mal'sat'o'j, sekv'as mal'san'o'j: mank'as mon'o por vizit'i kurac'ist'o'j'n kaj hospital'o'j'n. Ankaŭ eduk'ad'o sufer'as: stud'ad'o eĉ ĉe baz'a'j lern'ej'o'j dev'as est'i pag'at'a, kaj tiu'j, kies ge'patr'o'j ne pov'as pag'i, ne vizit'as lern'ej'o'j'n.

Krom'e, la kriz'o est'ig'as ŝtel'ad'o'n, kiu ver'e mal'trankvil'ig'as hom'o'j'n. Rab'ist'o'j, agres'ant'a'j kaj minac'ant'a'j, for'pren'as posed'aĵ'o'j'n, tiel ke la togoland'an'o'j sen'ĉes'e si'n demand'as, ĉu la est'ont'ec'o iam prosper'os al ili.

SAGBADJELOU Kokou/pg

Nepr'as inter'ven'i

Kiu'j sekv'is kaj sekv'as la situaci'o'j'n politik'a'n, soci'a'n kaj ekonomi'a'n de Togoland'o, sci'as pri la klopod'o'j de ĝi'a popol'o por solv'i la kriz'o'n, kiu persist'as. Respond'ec'ul'o'j de politik'a'j parti'o'j, asoci'o'j, organiz'aĵ'o'j kaj religi'o'j neniam ĝi'n pri'silent'as. Ind'as menci'i la kontribu'aĵ'o'j'n de organiz'aĵ'o'j inter'naci'a'j, ekzempl'e la Ekonomi'a Komun'um'o de Okcident-Afrik'a'j Ŝtat'o'j (EKOAŜ), Afrik'a Uni'o, Eŭrop'a Uni'o (EU), Amnesti'o Inter'naci'a kaj ali'a'j. Mult'foj'e togoland'an'o'j kun'sid'is kun reprezent'ant'o'j de tiu'j ĉi organiz'aĵ'o'j, sed la fin'a rezult'o est'is ĉiam mal'sukces'o.

Sam'temp'e organiz'aĵ'o'j pri hom'a'j rajt'o'j denunc'is la agres'o'j'n, tortur'o'j'n kaj murd'o'j'n kontraŭ civit'an'o'j. Kaj, malgraŭ liber'a part'o'pren'ad'o de plur'a'j kandidat'o'j en prezid'ant'a'j elekt'o'j de 1998 kaj 2003, la fin'a'j rezult'o'j est'is en'land'e ne ĉie akcept'it'a'j. Mult'is publik'a'j manifestaci'o'j, ĉu por atent'ig'i pri fraŭd'o, ĉu por celebr'i. La inter'naci'a komun'um'o, kaj precip'e EU, taks'is la organiz'ad'o'n de la elekt'o'j mank'a kaj daŭr'ig'is si'a'j'n sankci'o'j'n. Tiu'j pez'is sur la popol'o, kiu est'as la ver'a viktim'o: sankci'o'j tamen ne tro ĝen'is la reg'ant'o'j'n.

Hom'a'j rajt'o'j

Fin'fin'e la reg'ist'ar'o decid'is mal'ferm'et'i rilat'o'j'n kun Eŭrop'o, deklar'ant'e per 22 paragraf'o'j i.a. si'a'n respekt'o'n pri hom'a'j rajt'o'j, liber'a'j esprim'ad'o, jur'procez'o'j kaj balot'o'j. EU montr'is si'n kontent'a, sed mal'mult'o real'iĝ'is, ĝis for'pas'is komenc'e de la jar'o la ŝtat'estr'o Eyadema Gnassingbe. Ĉiu kondamn'is la elekt'o'n de li'a fil'o Faure far'e de la arme'o: tiu ĉi inter'naci'a kondamn'o fakt'e help'is fort'ig'i la togoland'a'n konstituci'o'n kaj eben'ig'i la voj'o'n al liber'a'j balot'o'j, kiu'j okaz'os en la ĉe'est'o de eŭrop'an'o'j.

Inter'temp'e, por prepar'i la elekt'o'j'n, inter'ven'is EKOAŜ. Evident'iĝ'is mis'kompren'o'j en la aplik'o de la elekt'a leĝ'ar'o, revizi'ad'o de la elekt'o-list'o'j, en'skrib'ad'o de nov'a'j voĉ'don'ont'o'j – ali'vort'e la prepar'a'n period'o'n makul'is fraŭd'o. Malgraŭ tio, la EKOAŜ-komisi'it'o'j deklar'is ĉio'n en ord'o. Rezult'e la popol'o perd'is si'a'n fid'o'n al EKOAŜ kaj dezir'as inter'ven'o'n de EU, laŭ la princip'o „al afer'o grav'a, hom'o kompetent'a”.

Montr'iĝ'as, ke hom'o'j ne ŝat'as liber'ig'i Togoland'o'n pro la profit'o'j, kiu'j'n ili pov'us hav'i aŭ por si aŭ por si'a'j land'o'j kost'e de togoland'an'o'j. Nepr'as, ke iam la inter'naci'a komun'um'o inter'ven'u por sav'i Togoland'o'n. Inter'temp'e, tamen, sen'dub'e mort'os mil'o'j kaj eĉ milion'o'j da fund'e pac'em'a'j civit'an'o'j.

SAGBADJELOU Kokou/pg

Kon'o pri dorm'ant'a'j pian'o'j

Por japan'a'j infan'o'j pian-lud'ad'o est'as unu el la plej popular'a'j ekster'lern'ej'a'j okup'o'j. Ĉe knab'in'o'j inter 3 kaj 12 jar'o'j ĝi est'as la plej popular'a: pli ol kvar'on'o de la knab'in'o'j en tiu ĉi aĝ'o lern'as pian'lud'o'n. Inter la sam'aĝ'a'j knab'o'j ĝi okup'as la ses'a'n lok'o'n post naĝ'ad'o, lern'ad'o, pied'pilk'o, la angl'a lingv'o kaj basbal'o.

Por lern'i pian'o-lud'o'n ge'knab'o'j bezon'as hejm'e instrument'o'n. Malgraŭ la kost'o, mult'a'j ge'patr'o'j aĉet'as pian'o'j'n. Sed mal'mult'a'j infan'o'j daŭr'ig'as si'a'n pian-lud'ad'o'n kaj la instrument'o'j rest'as kiel rub'o. Laŭ'enket'e trov'iĝ'as en Japani'o 6 milion'o'j da pian'o'j, el kiu'j tri kvar'on'o'j ne est'as lud'at'a'j.

Por solv'i la problem'o'n pri dorm'ant'a'j pian'o'j lanĉ'iĝ'is divers'a'j iniciat'o'j. Ekzempl'e kompani'o en guberni'o Saitama pet'as inform'o'j'n pri pian'o'j vend'ot'a'j kaj vizit'as hejm'o'j'n por ekzamen'i la instrument'o'j'n kaj propon'i sur'lok'e aĉet'o-prez'o'n. La aĉet'it'a'j pian'o'j ir'as al azi'a'j land'o'j, kie sam'kiel en Japani'o ge'patr'o'j aĉet'as instrument'o'j'n por si'a'j ge'fil'o'j. Tie pian'lud'ad'o est'as simbol'o de riĉ'ec'o, modern'iĝ'o kaj kler'iĝ'o.

Ali'a iniciat'o de'ven'as de Kon'o Yasuhiro, 51-jar'a ĵaz-pian'ist'o. Sci'ant'e, ke trov'iĝ'as ne'uz'at'a'j pian'o'j en Japani'o, en 1992 li komenc'is „koncert'o'n por vek'i dorm'ant'a'j'n pian'o'j'n”, lud'ant'e iam'e ne'uz'at'a'n pian'o'n. Li donac'is ĉirkaŭ cent pian'o'j'n al mal'riĉ'a'j instituci'o'j kiel mal'jun'ul'ej'o'j kaj infan'ej'o'j. Ankaŭ al azi'a'j kaj afrik'a'j land'o'j li donac'is 85 pian'o'j'n.

Dir'as Kon'o: „Pian'o'j est'as far'it'a'j el lign'o. Ne uz'i pian'o'j'n sen'util'e konsum'as arb'ar'o'j'n.” Li'a plej last'a koncert'o okaz'is en maj'o en Tokio, kiam li lud'is 13 pec'o'j'n, inkluziv'e de popular'a'j ĵaz-er'o'j, japan'a'j infan'kant'o'j kaj Beatles-kanzon'o'j.

HOr'i Jasuo/pg

Trezor'o ĉiam pli aĝ'a

„Mi gard'os vi'n trezor'e”: jen la fraz'o, kiu en Japani'o kor'tuŝ'os fraŭl'in'o'n kaj konduk'os al sukces'a ge'edz'iĝ'a propon'o. Almenaŭ tio'n kred'as enket'ist'o'j, kiu'j sond'is opini'o'j'n pri ge'edz'iĝ'o inter ĉirkaŭ 500 japan'a'j ge'fraŭl'o'j.

Ŝajn'as, ke 21 % de fraŭl'o'j kaj 44 % de fraŭl'in'o'j vol'as gard'i aŭ est'i trezor'e gard'at'a'j; 64 % de fraŭl'o'j kaj 68 % de fraŭl'in'o'j prefer'as simpl'e „Ni ge'edz'iĝ'u”. Oft'as ankaŭ propon'o kia „Ni est'u kun'e”. Tamen 70 % de fraŭl'o'j kaj 53 % de fraŭl'in'o'j inter la aĝ'o'j de 25 kaj 30 nek propon'is ge'edz'iĝ'o'n nek ricev'is propon'o'n.

En Japani'o ge'fraŭl'o'j ge'edz'iĝ'as pli kaj pli aĝ'e, kaj do pli kaj pli mal'mult'iĝ'as ge'knab'o'j. La reg'ist'ar'o prov'as ŝanĝ'i la situaci'o'n, sed preskaŭ van'e.

HOr'i Jasuo/pg

Lingv'o'j mal'pur'ig'it'a'j

Plur'a'j etn'o'j konsist'ig'as la popol'o'n de la nigr'a kontinent'o Afrik'o, kio'n montr'as ankaŭ la divers'ec'o de lingv'o'j, parol'at'a'j tie. El mal'sam'a'j lok'o'j ven'is afrik'an'o'j kun propr'a'j lingv'o'j. Est'as cent'o'j da dialekt'o'j. Ĉiu afrik'a land'o hav'as si'a'j'n. En Togoland'o nur du el pli ol ok'dek est'as rigard'at'a'j oficial'a'j kaj instru'at'a'j en lern'ej'o'j: unu est'as pli parol'at'a en la nord'a part'o, dum la ali'a evolu'as en la sud'a. La ceter'a'j ankaŭ viv'ant'a'j rol'as efik'e inter la soci'an'o'j, sed nur parol'e. Al tiu'j al'don'iĝ'is fremd'a'j komunik'lingv'o'j unu'e el najbar'a'j land'o'j, post'e el Eŭrop'o kaj ali'a'j lok'o'j. La eŭrop'a'j est'as koloni'a'j lingv'o'j, ek'funkci'int'a'j en la tut'a Afrik'o antaŭ jar'cent'o'j. Ili'a unu'a cel'o, kiu est'as simpl'a facil'ig'o de kontakt'o'j kun la popol'o'j, est'is mis'ating'it'a. Ĉi last'a'j akcept'is la lingv'o'n al'trud'it'a'n, tiel ke mal'facil'as ĝi'n for'puŝ'i hodiaŭ. Ili est'as ĝis nun la labor'lingv'o'j, oficial'e agnosk'it'a'j en la sistem'o politik'a.

Koloni'a'j lingv'o'j minac'as

Fakt'e, ili vehikl'as la kultur'o'j'n de ali'a'j popol'o'j, kultur'o'j'n, kiu'j ver'e mal'pur'ig'as la togoland'a'j'n, kaj ĝeneral'e la afrik'a'j'n. Afrik'a'j lingv'o'j est'as neglekt'at'a'j favor'e al ali'a'j import'it'a'j. La franc'a, la angl'a ... est'as instru'at'a'j ek'de la baz'a'j lern'ej'o'j. Oni dev'ig'is la lern'ant'o'j'n parol'i ili'n eĉ ekster la kurs'o'j. La rezult'o far'iĝ'as tiel amar'a por afrik'an'o'j, ke oni dev'as ne pri'silent'i. Unu'e, mult'nombr'as hom'o'j kiu'j sci'pov'as nombr'i en tiu'j fremd'a'j lingv'o'j, sed tio'n ne sukces'as naci'lingv'e. Ili mal'facil'e interpret'as; ali'a'j ne majstr'as la naci'lingv'a'n salut'ad'o'n; ili miks'as la lingv'o'j'n dum kun'ven'o'j kaj inter'komunik'ad'o'j. Ekzempl'e, parol'ant'e la evean aŭ la joruban (naci'a'j'n lingv'o'j'n), ili uz'as ankaŭ franc'a'j'n aŭ angl'a'j'n vort'o'j'n, kiu'j'n ili ne kapabl'as traduk'i ĝust'e. Du'e, ne ĉiu'j soci'an'o'j hav'is ŝanc'o'n vizit'ad'i lern'ej'o'n aŭ simpl'e kompren'as la koloni'a(j)n lingv'o(j)n. Pro la fakt'o, ke afrik'an'o'j parol'ant'a'j ili'n forges'as aŭ neglekt'as la naci'a(j)n lingv'o(j)n, ili re'ag'ig'as parenc'o'j'n kaj sam'lok'an'o'j'n kun mal'ĝoj'o per jen'a'j kondut'o'j: silent'o respond'e al salut'ad'o; ĉes'ig'o de inter'parol'o, for'las'o de kun'ven'o'j pro ne'kompren'o kaj enu'o, esprim'o de mal'ŝat'o al la parol'at'a(j) lingv'o(j); sin'konsider'o antaŭ ĉio. Ĉar sam'land'an'o'j (eĉ sam'famili'an'o'j) ne pov'as unu kun la ali'a parol'i cent'procent'e propr'a'lingv'e, la est'ont'ec'o ŝajn'as dub'a por afrik'a'j lingv'o'j.

Ĉu sav'i ni'a'j'n lingv'o'j'n ebl'as?

Afrik'an'o'j mem ek'konsci'u pri tiu aspekt'o de fremd'a'j lingv'o'j; far'u konkret'a'j'n paŝ'o'j'n por evit'i pli-mal'pli post'a'n mal'aper'o'n de si'a'j tradici'a'j kaj pra'a'j lingv'o'j. Ili ne mal'akcept'u naci'a'j'n lingv'o'j'n dum kun'ven'o'j; permes'u ili'a'n uz'ad'o'n ĉie en si'a(j) land'o(j); en'konduk'u ili'n en la eduk'ad'o kaj instru'ad'o (instru'u ili'n per ili); verk'u en tia'j lingv'o'j literatur'e, art'e ...; alfabet'ig'u en ili.

Kelk'a'j land'o'j komenc'is kaj hav'is kontent'ig'a'n rezult'o'n. Tio etend'iĝ'u al ali'a'j, kiu'j ankoraŭ indiferent'as aŭ rezign'as pri la antaŭ'e'n'ig'o de propr'a'j lingv'o'j tradici'a'j.

SAGRADJELOU Kokou

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Sagradjelou Kokou el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Pri falk'o kaj talp'o'j

Elekt'iĝ'is nov'a opozici'a prezid'ant'o en Hungari'o. Laŭ la konstituci'o parlament'an'o'j elekt'as prezid'ant'o'n por kvin jar'o'j laŭ sekret'a voĉ'don'o. La kandidat'in'o de la social'ist'o'j est'is la parlament'estr'in'o Katalin Szili [sili], kiu'n la mal'grand'a koalici'a parti'o, la liberal'ul'o'j, ne apog'is. Ili deklar'is, ke konven'as nur tiu kandidat'o, kiu star'as for de la parti'o'j: sekv'e ili for'est'os dum la voĉ'don'ad'o. La opozici'a kandidat'o est'is László Sólyom [laslo ŝojom], iam'a estr'o de la konstituci'a kort'um'o.

Pro la koalici'a mal'konkord'o Sólyom ricev'is ŝanc'o'n. En la unu'a voĉ'don'rund'o ankaŭ la grand'a opozici'a parti'o FIDESz ne voĉ'don'is. Rezult'e Szili ricev'is mult'e da voĉ'o'j, sed ne sufiĉ'a'j'n. FIDESz tuj atak'is la mal'grand'a'n opozici'a'n parti'o'n (MDF) kaj nom'is ĝi'a'j'n membr'o'j'n talp'o'j, kiu'j apog'as en la mal'lum'o, do sekret'e, la social'ist'o'j'n. En la fin'a rund'o nur la liberal'ul'o'j ne voĉ'don'is. La opozici'ul'o'j, antaŭ ol en'urn'ig'i si'a'j'n balot'kart'o'j'n, ili'n fot'is per poŝ'telefon'o por pruv'i si'a'j'n voĉ'o'j'n. Sólyom (esperant'e „falk'o”) ricev'is 185, Szili 182 voĉ'o'j'n. Ne voĉ'don'is 19 parlament'an'o'j.

Neni'u venk'is

La rezult'o: neni'u venk'is kaj ĉiu mal'venk'is. Fiask'is la koalici'o, apart'e la du koalici'a'j parti'o'j; fiask'is demokrati'o pro la ne'ordinar'a balot'ad'o; kaj fiask'is la t.n. talp'o'j, kiu'j perd'is si'a'j'n amik'a'j'n rilat'o'j'n kun FIDESz. Mal'venk'is ankaŭ sinjor'o Falk'o (kvankam li iĝ'is prezid'ant'o), ĉar antaŭ la elekt'ad'o la gazet'o'j mal'kovr'is li'a'n loĝ'ej'o'n, kiu'n li akir'is laŭ'leĝ'e, sed ne etik'e.

FIDESz ne venk'is, ĉar Sólyom ne sam'opini'as kun la ĉef'opozici'a parti'o. Post unu jar'o okaz'os parlament'a'j elekt'o'j. Ver'ŝajn'e FIDESz hav'os pli da deput'it'o'j, sed ministr'estr'o est'os tiu, kiu akir'os ankaŭ la voĉ'o'j'n de la mal'grand'a'j parti'o'j.

Karlo JUHÁSZ

Atend'as la tribunal'o

Last'a'temp'e Uson'o insist'is, ke Niĝerio liver'u la eks'prezid'ant'o'n de Liberi'o, Charles Taylor, al tribunal'o en Siera-Leon'o, kie Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j star'ig'is milit'tribunal'o'n por esplor'i krim'o'j'n, okaz'int'a'j'n dum la tie'a intern'a milit'o. Ankaŭ la ag'o'j'n de la ribel'ant'ar'o, estr'at'a de Fodey Sankoh, amik'o de Taylor, oni vol'as esplor'i. Sankoh tamen mort'is, antaŭ ol ek'funkci'is la tribunal'o.

Oni akuz'is Taylor inter'ali'e pri li'a sub'ten'o de la ribel'int'o'j, kiu'j murd'is mil'o'j'n da hom'o'j kaj grav'e mal'stabil'ig'is la region'o'n. Oni akuz'is li'n ankaŭ pri arm'il'per'ad'o kaj ekspluat'ad'o de mineral'a'j riĉ'aĵ'o'j de Siera-Leon'o.

Tamen Taylor, jam de tri jar'o'j en ekzil'o en Niĝerio por facil'ig'i re'pac'iĝ'o'n kaj demokrati'o'n en Liberi'o, insist'e ne'as la akuz'o'j'n. Dum vizit'o al Uson'o de la niĝeria prezid'ant'o Obasanjo en maj'o, tiu atent'ig'is, ke Uson'o kaj ali'a'j land'o'j aprob'is la ekzil'o'n de Taylor por eben'ig'i la voj'o'n al pac'o kaj al liber'a'j prezid'ant'a'j elekt'o'j en 2006. Tial Obasanjo dir'is, ke ne ebl'os trans'don'i Taylor al la milit'tribunal'o.

Protest'o'j

Uson'o opini'as, ke Taylor de li'a ekzil'ej'o en sud'a Niĝerio plu influ'as politik'a'j'n event'o'j'n en si'a hejm'land'o. Fakt'e, mult'a'j niĝeri'an'o'j protest'is kontraŭ la ekzil'o de Taylor en si'a land'o, apart'e tiu'j, kies famili'an'o'j mort'is dum la milit'o'j en Liberi'o kaj en Siera-Leon'o.

Laŭ spert'ul'o'j, la rest'ad'o de Taylor en Niĝerio embaras'as la gast'ig'ant'a'n land'o'n kaj mal'help'as, ke ĝi'a'j ŝuld'o'j est'os nul'ig'it'a'j de riĉ'a'j land'o'j, kiel Uson'o. Tamen rest'as ne'klar'e, ĉu Obasanjo ced'os al la prem'o de Uson'o kaj de la divers'a'j grup'o'j kontraŭ Taylor kaj liver'os li'n al la tribunal'o.

Princ'o Henrik'o OGUINYE/pg

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Princ'o Henrik'o Oguinye/pg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Alban'a'j el'migr'int'o'j iĝ'as komerc'ist'o'j en Italio

Laŭ la oficial'a'j ital'a'j statistik'o'j, jam 1840 en'migr'int'a'j alban'o'j komerc'as en Italio. Ili okup'as la tri'a'n lok'o'n (8 % de la tut'o) kompar'e al ali'a'j en'migr'int'o'j. La unu'a'n lok'o'n okup'as ruman'o'j kun 2525 person'o'j. Laŭ ritm'o de la kresk'o, alban'o'j okup'as la unu'a'n lok'o'n (je 38,8 %); post ili ven'as ĉin'o'j (je 22,4 %).

Alban'o'j ĉef'e star'ig'as mal'grand'a'j'n entrepren'o'j'n pri meti'art'ej'o'j, pic'ej'o'j, butik'o'j de konfekci'aĵ'o'j ktp. Ili ag'ad'as precip'e en nord'a Italio. Kelk'a'j el ili fond'is mal'grand'a'j'n konstru'kompani'o'j'n si'n okup'ant'a'j'n per divers'a'j serv'o'j, ek'de dom'konstru'ad'o ĝis akv'o'pur'ig'o. Laŭ don'it'aĵ'o'j de la jar'o 2002, konstru'ad'o est'as la prefer'at'a kamp'o de la plej'mult'o de entrepren'ist'o'j el orient'a Eŭrop'o. Interes'e est'as, ke la entrepren'ist'o'j el ekster EU en Italio est'as ĉef'e in'o'j averaĝ'e 40-jar'a'j.

Bardhyl SElim'i

Leg'ind'aĵ'o'j

De kelk'a'j jar'o'j, ek'de tiu temp'o, kiam mi trans'lok'iĝ'is al Siberio, mi ne vid'is aŭ leg'is la ind'a'n revu'o'n MONATO. Nun, trov'ant'e mi'n en Moskvo salajr'o'cel'e (en siberiaj et-urb'o'j reg'eg'as sen'labor'ec'o), mi hazard'e vid'is kaj leg'is kelk'a'j'n last'a'j'n numer'o'j'n de MONATO. Mi dev'as agnosk'i, ke la revu'o pli'riĉ'iĝ'is pro material'o ne'trov'ebl'a en naci'a'j period'aĵ'o'j. Sed mal'agrabl'is al mi la mank'o de last'paĝ'a'j literatur'aĵ'o'j, pli fru'e leg'ebl'a'j en ĉiu numer'o.

Mi'a'n atent'o'n al'tir'is du artikol'o'j. En la unu'a, Per patr'in'a am'o (2005/4, p. 16), la aŭtor'o skrib'as, ke la re'viv'iĝ'o de la mort'ont'a ĵus'nask'it'o okaz'is per mirakl'o, ali'vort'e per la patr'in'a am'o. Nu, ambaŭ esprim'o'j ne konven'as al la ekzakt'ec'o de scienc'o. En Rusio oni vast'e sci'as pri la ekzist'o de la t.n. bio'energi'a kamp'o ĉirkaŭ hom'o, kiu kokon'as ĉiu'n person'o'n. Fak'ul'o'j pov'as post esplor'o de la energi'kokon'o diagnoz'i mal'san'o'j'n kaj eĉ mal'san'o'j'n en komenc'a faz'o de tiel esplor'it'a pacient'o. Ĉi tiu'n tem'o'n sufiĉ'e oft'e pri'trakt'as la revu'o Scienc'o kaj Kultur'o, esperant'lingv'e el'don'at'a en Moskvo. Kiel ekzempl'o pov'as serv'i la artikol'o Vi'a person'a nimb'o en la numer'o 2004/5. Pro tia'j avan'gard'a'j artikol'o'j mi abon'as tiu'n revu'o'n.

La du'a artikol'o de MONATO (2005/3, p. 21-22) est'as titol'it'a Spirit'a scienc'o ĉu tio ebl'as? kaj pri'trakt'as la Mart'in'us-spirit'ism'o'n. Mi pov'as dir'i „jes” al tiu titol'demand'o. Antaŭ kvar jar'o'j mi hazard'e ek'sci'is pri nov'a sinkretism'a religi'o, kies avatar'o est'as la siberi'an'o Vissarion (www.vissarion-unifaith.org). Kvankam la religi'o ankoraŭ jun'as – ĝi fond'iĝ'is en la komenc'o de 90aj jar'o'j – nun ĝi jam hav'as mil'o'j'n da adept'o'j en mult'a'j urb'o'j de la Post'soveti'o kaj ankaŭ en ali'a'j land'o'j. Plur'rilat'e simil'as la religi'o'j de Mart'in'us kaj Vissarion unu la ali'a'n. Sed Vissarion plu'ir'is: li fond'is en Siberio, en sud'a part'o de la mont'ar'o Sajanoj, religi'a'n eko'vilaĝ'o'n, al kiu nun aparten'as disĉipl'a ar'o de ĉirkaŭ kvin mil person'o'j.

Anatol'o GONĈAROV

Rusio

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Anatol'o Gonĉarov el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Ĉu la ter'o far'iĝ'os saŭn'o?

La ter'varm'iĝ'o pov'as mult'e pli drast'e okaz'i, ol spert'ul'o'j ĝis nun supoz'is. Ĝis 2100 la tut'mond'a averaĝ'a temperatur'o pov'as alt'iĝ'i je maksimum'e 11,5 grad'o'j celsi'a'j. Unu el la rezult'o'j est'as la ŝrump'o de la antarkt'a glaci'o.

100 000 komput'il'o'j part'o'pren'is en grand'a projekt'o por esplor'i la klimat'evolu'o'n. Je maksimum'e 11,5 grad'o'j celsi'a'j la averaĝ'a temperatur'o tut'mond'skal'e pov'os kresk'i ĝis la fin'o de tiu ĉi jar'cent'o, se la karbon'di'oksid'o-procent'aĵ'o en la atmosfer'o plu sen'lim'e kresk'os dum la ven'ont'a temp'o. Ĝis'nun'a'j stud'o'j de UN ĉiam supoz'is alt'iĝ'o'n de la averaĝ'a temperatur'o ĝis 2100 je nur 1,4 ĝis 5,8 grad'o'j celsi'a'j.

„Kresk'o je 11,5 grad'o'j est'us grand'a katastrof'o por la klimat'o”, koment'as Tim Palmer de la Eŭrop'a Centr'o por Mezperspektivaj Veter'prognoz'o'j. Tamen ekzist'as ankoraŭ „substanc'a'j mal'cert'ec'o'j pri tio, kiom fort'e la ter'o efektiv'e varm'iĝ'os”, konced'as Palmer en intervju'o al la german'a inter'ret'magazin'o Spiegel Online. Karbon'di'oksid'a koncentr'it'ec'o de 550 ppm (parts per million, la kvant'o de CO₂-molekul'o'j je milion'o da ĉiu'j molekul'o'j en la atmosfer'o) kaŭz'as la danĝer'a'n 11,5-grad'a'n alt'iĝ'o'n kaj est'as supoz'ebl'a por la fin'o de la 21a jar'cent'o. Tamen serioz'a'j klopod'o'j redukt'i la forc'ej'a'j'n el'las'o'j'n pov'us evit'ig'i la plej'a'n mal'bon'o'n. Nun'temp'e la CO₂-kvant'o sum'as je 380 ppm kontrast'e al 270 ppm de la antaŭ'industri'a'j temp'o'j. Ĉiu'jar'e ĝi alt'iĝ'as je averaĝ'e 1,1 ppm. La scienc'ist'o'j cerb'um'as, ĉu la ter'o pov'as toler'i tia'n kresk'o'n, ĉar kompren'ebl'e ne ekzist'as iu'j spert'o'j. „Eĉ la hodiaŭ jam ating'it'a CO₂-koncentr'it'ec'o pov'as long'perspektiv'e kaŭz'i danĝer'a'n klimat'ŝanĝ'o'n”, dir'as David Stainforth [dejvid stejnfort], fizik'ist'o de la brit'a universitat'o de Oksford'o.

Antarkt'o-glaci'o degel'as en rekord'a temp'o

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j grup'o da scienc'ist'o'j ven'is al la konklud'o, ke la masiv'a glaci'korp'o de Antarkt'o ne est'os en danĝer'o por la ven'ont'a'j cent jar'o'j. Nun ali'a'j klimat'olog'o'j ven'as kun alarm'a'j nov'a'j esplor'o'j. „La ĝis'nun'a konklud'o est'is, ke la okcident-antarkt'a glaci'korp'o ne kolaps'os antaŭ la jar'o 2100. Tiu'n konstat'o'n ni dev'as nun revizi'i”, dir'as Chris Rapley [kris rapli], estr'o de la Brit'a Antarkt'a Esplor'ad'o, al la brit'a gazet'o Daily Telegraph. Antarkt'o ne plu est'us „dorm'ant'a gigant'o”, sed „vek'it'a gigant'o”, koment'as Rapley. La scienc'ist'o'j tamen ne cert'as, ĉu la degel'o est'as kaŭz'it'a pro la ter'varm'iĝ'o. Sur'baz'e de nov'a'j mezur'o'j en dist'a'j region'o'j de okcident'a Antarkt'o scienc'ist'o'j konstat'is, ke ĉiu'jar'e ĉirkaŭ 250 kubaj kilo'metr'o'j da glaci'o glit'as en la mar'o'n. Per tia kvant'o oni pov'as kovr'i surfac'o'n de 500 obl'e 500 kilo'metr'o'j'n per unu metr'o'n alt'a glaci'tavol'o. Pro tiu glaci'glit'ad'o la tut'mond'a mar'nivel'o kresk'us ĉiu'jar'e je kvin'on'a mili'metr'o.

Mult'a'j part'o'j de la ter'o, ĝis nun sek'a'j, pov'us far'iĝ'i ven'ont'a'j turism'a'j naĝ'lok'o'j kaj mult'a'j urb'o'j tut'e mal'aper'os en la akv'o aŭ almenaŭ konkurenc'os kun Venecio. En'tut'e la nun'temp'a ĉiu'jar'a kresk'o de la mar'nivel'o je du mili'metr'o'j est'as minimum'e je 15 procent'o'j kaŭz'it'a de la degel'o de la glaci'kovr'aĵ'o apud la sud'a polus'o. En la pas'int'a'j jar'o'j plur'a'j gigant'a'j pec'o'j de la antarkt'a glaci'plat'o for'romp'iĝ'is kaj for'flos'is en la mar'o'n. Last'foj'e tio'n far'is en 2002 la Larsen-B-glaĉer'bret'o kun are'o de 3250 kvadrat'kilo'metr'o'j.

Por politik'ist'o'j ne'kutim'a'n klar'a'n scen'ar'o'n desegn'is la brit'a ministr'o pri medi'protekt'ad'o Margaret Beckett dum klimat'konferenc'o. „Pli grand'a'j sekv'o'j de la tut'mond'a varm'iĝ'o dum la ven'ont'a'j 20 ĝis 30 jar'o'j ne est'as plu evit'ebl'a'j”, dir'is la ministr'in'o. Ver'ŝajn'a katastrof'a temperatur'kresk'o okaz'os ĉiu'okaz'e, ĉar ĝi jam est'as „part'o de la sistem'o”.

Klimat'o de scen'ig'it'a tim'o?

La klimat'esplor'ad'o ne plu est'as abstrakt'a scienc'o, sed far'iĝ'is inter'temp'e tiom ekscit'a, ke eĉ Holivud'o dediĉ'is plur'a'j'n film'o'j'n al la tem'o. Antaŭ ne'long'e la film'o The Day After Tomorrow (Post'morgaŭ) ven'ig'is milion'o'j'n da kin'em'ul'o'j, kiu'j spekt'is klimat'kolaps'o'n, kaŭz'it'a'n de la hom'ar'o. Ankaŭ la sukces'eg'a aŭtor'o Michael Crichton pri'skrib'as en si'a libr'o Stat'e of Fear (Stat'o de tim'o) la horor'o'n de klimat'ŝanĝ'iĝ'o'j. La ekscit'a libr'o tem'as pri per'fort'a konflikt'o inter sobr'a'j klimat'real'ist'o'j kaj radikal'a'j klimat'ideal'ist'o'j. La last'a'j organiz'as la tim'o'n antaŭ abrupt'a'j klimat'ŝanĝ'o'j kiel arm'il'o'n. Ĉiu veter'event'o est'as uz'at'a de ili por „pruv'i” ili'a'n tez'o'n pri tut'mond'a varm'iĝ'o. Kontraŭ ili la real'ist'o'j hav'as mal'facil'a'n pozici'o'n, ĉar bunt'a'j horor'vizi'o'j pli al'log'as la hom'o'j'n ol simpl'a'j scienc'a'j sci'ig'o'j.

Neni'u dub'as, ke la de la hom'o'j kaŭz'it'a klimat'ŝanĝ'o est'as serioz'a tem'o. Sed ĉu ĝi ver'e est'as la plej grav'a tem'o sur'ter'e, demand'as si'n ali'a'j. Ĉu pac'o aŭ for'ig'o de povr'ec'o ne est'as sam'grand'a'j defi'o'j? Kio pri la kresk'o de la loĝ'ant'ar'o, la demografi'a problem'o aŭ tut'e ordinar'a'j natur'katastrof'o'j? La daŭr'a pri'trakt'o de la tem'o – en nov'aĵ'o'j kaj inter'temp'e ankaŭ en Holivud'o kaj proz'o – stumbl'ig'is mult'a'j'n. Ĉu forc'ej'a'j el'las'o'j? Mult'a'j ne plu interes'iĝ'as pri tio, ĉar la afer'o perd'is la „fascin'o'n” de io nov'a. Por ig'i la tem'o'n „iom'et'e pli al'log'a” la nov'aĵ'agent'ej'o'j dev'as sekv'e bunt'ig'i la bild'o'j'n kaj dram'ig'i la tekst'o'n. Oni raport'as pri uragan'o'j, sed ebl'e pri'silent'as la fakt'o'n, ke tio est'as tut'e normal'a dum cert'a sezon'o. La fakt'o, ke ekzempl'e en nord'a Eŭrop'o la tempest'o'j last'a'temp'e iĝ'is mult'e pli mal'oft'a'j, ne en'ir'as la nov'aĵ'o'j'n. Mal'e, oni parol'as pri inund'o'j kaj ond'o'j de varm'eg'o. Dram'a'j minac'o'scen'ar'o'j – la flu'ŝanĝ'o de la Golf'a Flu'o kaj sekv'e la mal'varm'iĝ'o de grand'a'j part'o'j de Eŭrop'o, la rapid'a degel'o de la glaci'o en Antarkt'o kaj Gronland'o – nutr'as la bild'o'n de ter'o, kiu al'front'as si'a'n apokalips'o'n. Sed kiom real'ism'a est'as tiu scen'ar'o?

Jam oni publik'e cerb'um'is pri tio, ĉu la azi'a cunam'o ne est'as kaŭz'it'a de la hom'o mem. En temp'o'j de mizer'o kaj sufer'o tia'j pri'pens'o'j far'iĝ'as rapid'e – ankaŭ sen scienc'a baz'o – popular'a'j. Fin'fin'e ankaŭ la scienc'o ne pov'is avert'i ĝust'a'temp'e mil'o'j'n da mort'ont'o'j. La scienc'ist'o'j mem ne unu'anim'e cert'as, ĉu la klimat'ŝanĝ'o'j est'as en'tut'e kaŭz'it'a'j de la hom'o'j. Bon'a kvar'on'o de ili dub'as pri tio. Tamen grand'a pli'mult'o opini'as, ke nun'temp'e okaz'as klimat'turn'iĝ'o, kaŭz'it'a de la hom'ar'o, kiu akcel'iĝ'os en la est'ont'ec'o kaj pli klar'e montr'os la konsekvenc'o'j'n: nom'e pli alt'a'j temperatur'o'j kaj pli alt'a mar'nivel'o. Kelk'a'j el la klimat'olog'o'j pri'labor'as la signif'o'n de unu'op'a'j veter'a'j event'o'j tiel taŭg'e por la amas'komunik'il'o'j kaj dram'ig'is ili'n ruz'e. Ili cit'as ĉiam la plej dram'a'n scen'ar'o'n kiam ili parol'as pri ebl'a'j perspektiv'o'j en la est'ont'ec'o, kaj pentr'as sekv'e la plej drast'a'j'n klimat'sekv'o'j'n. Ali'a'j pli mild'a'j, sam'e scienc'e esplor'it'a'j, konstat'o'j rest'as ne'menci'it'a'j.

Cui bon'o? (Al kiu tio util'as?) Tim'o mobiliz'as, sed nur por mal'long'a temp'o. Post'e hom'o'j de'nov'e kap'dolor'um'as pri tem'o'j, kiel sen'labor'ec'o, la propr'a futbal'klub'o kaj la ven'ont'a manĝ'aĵ'o. Klimat'ŝanĝ'o'j tamen postul'as long'daŭr'a'j'n re'ag'o'j'n, ne'influ'it'a'j'n de sezon'a'j prefer'o'j, ŝat'okup'o'j aŭ amas'komunik'il'a vend'ebl'ec'o. Sed por ven'ont'a'n foj'o'n interes'ig'i la publik'o'n ne plu sufiĉ'as parol'i pri ond'o'j da varm'eg'o'j aŭ tempest'o'j aŭ for'mort'o de best'o'spec'o'j – nun oni dev'as parol'i pri la ĉes'o de la Golf'a Flu'o. Ek al la spiral'o de tro'ig'o! Rezult'o est'as, ke la civit'an'o ne plu sci'as, kio est'as tro'ig'o kaj kio est'as serioz'a sci'o pri klimat'turn'iĝ'o.

Kiot'o-protokol'o por sav'i la planed'o'n

Post dek'jar'a debat'o fin'fin'e la 16an de februar'o la unu'a leĝ'e dev'ig'a medi'protekt'ad'a regul'ar'o, la t.n. Kiot'o-protokol'o, ek'valid'iĝ'is. Ĝi'a cel'o est'as halt'ig'i la klimat'ŝanĝ'ad'o'n. Kritik'ant'o'j tamen atent'ig'as, ke pro la fakt'o, ke Uson'o ne sub'ten'is la protokol'o'n, la tut'a projekt'o rest'os sen'efik'a. Uson'o tim'is, ke la dev'ig'o'j de la protokol'o tro damaĝ'us si'a'n ekonomi'o'n. Sub'skrib'it'a en 1997 en la japan'a urb'o Kiot'o, la protokol'o difin'as leĝ'e dev'ig'a'j'n lim'ig'o'j'n por CO₂-produkt'ant'a'j industri'a'j ŝtat'o'j redukt'i si'a'n forc'ej'a'n emisi'ad'o'n inter 2008 kaj 2012. La cel'o est'as mal'alt'ig'i tut'mond'a'n polu'ad'o'n je 5,2 % kompar'e al la polu'ad'a nivel'o en 1990. Laŭ scienc'ist'o'j la industri'ŝtat'o'j dev'as redukt'i si'a'n CO₂-emisi'ad'o'n je 80 % ĝis la jar'o 2050 por evit'ig'i klimat'kolaps'o'n. Ali'a'j forc'ej'a'j gas'o'j dev'as est'i redukt'it'a'j je 50 % dum la sam'a period'o.

Mark'o Naoki LINS

Fier'ec'o antaŭ la fal'o

Fiask'is la ministr'a karier'o de la estr'o de la plej sukces'a politik'a parti'o en Litovio en la parlament'a'j elekt'o'j de 2004. Post du'on'jar'o kiel ministr'o pri ekonomi'o Viktor Uspaskich, estr'o de la Labor'a Parti'o, rezign'is pri si'a posten'o. Li rest'as tamen parti'estr'o.

Komision'o, kiu esplor'is la ag'o'j'n de la ministr'o, konstat'is, ke Uspaskich, sen aprob'o de la reg'ist'ar'o en Moskvo, komenc'is fond'i komun'a'n rus-litov'an entrepren'o'n. La ministr'ej'o, gvid'at'a de li, mis'uz'is tiu'cel'e financ'a'n help'o'n de Eŭrop'a Uni'o. Evident'iĝ'is, ke du kompani'o'j, lig'it'a'j al la ministr'o, prezent'is du projekt'o'j'n kaj ricev'is mon'help'o'n pli alt'a'n ol jur'e permes'it'e.

Diplom'o'j

Kaj ankoraŭ pli. En si'a biografi'o Uspaskich deklar'is, ke li stud'is per'korespond'e ĉe moskva naci-ekonomi'a institut'o kaj en 1993 fin'is si'a'j'n bakalaŭr'a'j'n stud'o'j'n. Post'e la politik'ist'o akir'is magistr'a'n kaj doktor'a'n diplom'o'j'n. Tamen malgraŭ tio, ke kopi'o de la moskva diplom'o kuŝ'is en la universitat'o de Kaunas, la nom'o Uspaskich ne star'as en la list'o de fin'int'o'j en la jar'o 1993.

La 46-jar'aĝ'a eks'ministr'o, ŝajn'e la plej riĉ'a litova politik'ist'o, nask'iĝ'is en Rusio kaj en 1985 trans'lok'iĝ'is al Litovio. Post sukces'a komerc'a karier'o li fond'is la Labor'a'n Parti'o'n, kiu baldaŭ far'iĝ'is politik'a potenc'o. Ne klar'as, ĉu la fal'o de la estr'o damaĝ'os la parti'o'n.

Last

La flug'ig'o de oktopod'o

Kiu'n senc'o'n hav'as flug'ig'i oktopod'o'n? Unu'a'vid'e ebl'e neniu'n, sed per tiu ĉi vid'disk'o (DVD) oni vid'os, ke tiu ide'o pov'as hav'i mult'a'j'n interes'a'j'n flank'o'j'n. La film'o montr'as, kiel grup'o de volont'ul'o'j sukces'is kre'i per 20 000 balon'o'j gigant'a'n polp'o'n kaj flug'ig'i ĝi'n. Ni pov'as spekt'i la tut'a'n farad'o'n, ek'de la plen'blov'ig'o de la unu'a balon'o ĝis la flug'o de la gigant'a kre'it'aĵ'o super la mar'o kaj ĝi'a sur'ter'iĝ'o ... nu, sur'tegment'iĝ'o.

La unu'hor'a film'o, aper'int'a en 2004, est'as koment'it'a en Esperant'o kaj do ver'ŝajn'e est'as la unu'a cifer'ec'a vid'disk'o en la inter'naci'a lingv'o. Ebl'as ankaŭ elekt'i la angl'a'lingv'a'n koment'o'n, kun sub'titol'o'j en la angl'a, hispan'a, portugal'a kaj en Esperant'o.

Mi ekspekt'is la film'o'n kun iom da skeptik'o, ĉar balon'farad'o ne ver'e aparten'as al mi'a'j fort'a'j interes'o'j, sed la farad'o de la oktopod'o tamen sukces'is kapt'i mi'a'n atent'o'n kaj katen'is mi'n al la ekran'o ĝis la last'a bild'o. Rekomend'ind'a do, ankaŭ al ne-balon'em'ul'o'j!

Larry Moss kaj John Ninomiya: Flying An Octopus (La flug'ig'o de oktopod'o). Vid'disk'o por ĉiu'j region'o'j, kun 56-minut'a ĉef'film'o en Esperant'o kaj la angl'a, kaj mult'e da ekstr'a bild'material'o nur en la angl'a.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Nomsinsekvoj

Kun mult'e da interes'o mi leg'is la ese'o'n Famili'a nom'o de Yamasaki Seikô pri la si'n'sekv'o de nom'o'j (MONATO 2005/9, p. 22). Mi al'don'u, ke la fenomen'o ne est'as nur lingv'a, sed ankaŭ soci'a. En la du'a du'on'o de la pas'int'a jar'cent'o, kaj part'e ankoraŭ nun, la soci'a'j klas'an'o'j, kiu'j nom'is si'n „super'a'j”, uz'is por si mem la si'n'sekv'o'n: individu'a nom'o – famili'a nom'o, dum por la „sub'a'j” klas'an'o'j ili uz'is la invers'a'n vort'ord'o'n. Pruv'o'j'n vi pov'as trov'i ekzempl'e en la divers'lingv'a'j jar'raport'o'j de la firma'o Agfa-Gevaert en la 70aj jar'o'j: „Est'is honor'ig'it'a'j pro mult'jar'a serv'o d-ro Franz Fröhlich, d-ro J'a'n Janssens” ... kaj post'e en la list'o: „kaj sinjor'o'j Hoffmann, Klaus; Pieters, Pi'et”.

Paul PEERAERTS

Belgi'o

Nord'ul'o'j ebl'ig'as sud'a'n san'o'n

Franc'a'j kurac'ist'o'j est'as kon'at'a'j pro si'a'j rapid'a'j inter'ven'o'j kaj profesi'ec'o okaz'e de katastrof'o'j. Sed ali'a'j kurac'ist'o'j help'as ali'manier'e. Not'int'e, ke medicin'a help'o ebl'as en urb'o'j, sed tro mal'oft'e en vilaĝ'o'j, ili prefer'as ne send'i por'okaz'a'j'n kurac'ist'o'j'n ekzempl'e al Afrik'o, sed establ'i kaj sub'ten'i lok'a'j'n kurac'ist'o'j'n.

Jam de 12 jar'o'j la ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o sen profit'a cel'o Santé Sud (San'o sud'a) ag'as ĉef'e en franc'lingv'a'j land'o'j de Afrik'o (Mali'o, Sen'egal'o, Ebur-Bord'o, Kamerun'o kaj Madagaskaro). Grav'as la princip'o help'i al jun'a afrik'a kurac'ist'o lok'iĝ'i en vilaĝ'o, ĉar – kiel tra la mond'o – jun'ul'o'j prefer'as viv'i en grand'a'j urb'o'j ol en izol'a'j komun'um'o'j.

Motor'cikl'o

Tiel lanĉ'i jun'a'n fak'ul'o'n kost'as 8200 eŭr'o'j'n, kio inkluziv'as person'a'n bibliotek'o'n, il'o'j'n, minimum'a'n medikament'ar'o'n, baz'a'n laboratori'o'n, transport'il'o'n (plej oft'e motor'cikl'o'n), sun'a'j'n bateri'o'j'n (ĉar ne est'as elektr'o) kaj frid'uj'o'n por konserv'i la kurac'il'o'j'n. Tia'manier'e en Mali'o oni ating'is nivel'o'n de 5 kurac'ist'o'j por 100 000 loĝ'ant'o'j (en Franci'o, kontrast'e, 303 kurac'ist'o'j). En Mali'o ekzist'as nun 600 kurac'ej'o'j, t.e. unu hospital'o por 1 100 000 da loĝ'ant'o'j (cel'it'a est'as unu hospital'o por unu milion'o da loĝ'ant'o'j). En la kamp'ar'o 80 % de la loĝ'ant'ar'o viv'as 30 km for de kurac'ej'o.

Fal'is la nombr'o de mort'nask'it'a'j beb'o'j (de 233 el 1000 al 117) kaj de infan'o'j, mort'int'a'j sub la aĝ'o de kvin jar'o'j (de 400 el 1000 al 210). Rest'as tamen kiel ĉef'a'j mal'san'o'j malari'o, diare'o, pulm'a'j infekt'o'j, ne'sufiĉ'a nutr'ad'o kaj morbil'o. Kontraŭ tio ne ebl'as mult'o'n far'i, ĉar la kurac'ist'o'j ne dispon'as pri komplik'a aparat'ar'o aŭ laboratori'a'j analiz'o'j por help'i ili'n ident'ig'i la mal'san'o'j'n. Krom'e, pro tradici'o, mult'a'j sufer'ant'o'j vizit'as kurac'ist'o'n nur last'moment'e, kiam ŝaman'o el'ĉerp'is si'a'j'n rimed'o'j'n.

Infekt'o'j

Ali'flank'e oni tamen progres'as. Ebl'is ekzempl'e konvink'i patr'in'o'j'n, ke la fil'in'o'j port'u kalson'et'o'j'n: tiel oni evit'ig'is vagin'a'j'n infekt'o'j'n, ĉar la knab'in'o'j kutim'e ramp'is aŭ sid'is sur mal'pur'aĵ'o'j. La afrik'a kurac'ist'o ankaŭ est'as trejn'it'a observ'i la oft'ec'o'n de mal'san'o'j: tiel ebl'as inter'ven'i ekzempl'e en vilaĝ'o, kie mult'a'j sufer'as pro ventr'a'j mal'san'o'j, por ke oni ripar'u la put'o'n.

Sam'temp'e grav'as ne en'konduk'i teknologi'o'j'n, kiu'j mis'funkci'os pro varm'o, sek'o, sabl'o aŭ humid'o. Prefer'at'as simpl'a'j aparat'o'j, kiu'j per'man'e funkci'as kaj facil'e ripar'ebl'as. Nepr'as ankaŭ adapt'iĝ'i al la lok'a kultur'o kaj ĝi'n ne kontraŭ'star'i. Ekzempl'e kor'kurac'ist'o'j demand'as si'n, kiel rekomend'i sen'sal'a'n diet'o'n en land'o, kie sal'o reprezent'as fort'o'n, sukces'o'n kaj plezur'o'n? Kaj kiel evit'ig'i klitor-ektomi'o'j'n ĉe knab'in'o'j?

Kultur'o

Kio plej karakteriz'as tiu'n „nord'a'n” help'o'n por „sud'a'j” land'o'j, est'as ĉef'e respekt'o pri lok'a kultur'o; ankaŭ human'ec'o kaj sen'fier'ec'o. Oni ag'as, konsider'int'e la bezon'o'j'n de lok'ul'o'j; oni ag'as konstant'e, ne por'okaz'e; kaj oni ag'as fon'e – ekzempl'e ne antaŭ televid'a kamera'o.

Pli'a'j inform'o'j pri Santé Sud hav'ebl'as ĉe 200 bd National, immeuble le Gyptis, Bât. N, F-13003 Marseille; ret'e ĉe santesud@wanadoo.fr.

Renée TRIOLLE

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Renée Triolle el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Inter Orient'o kaj Okcident'o

„La arab'a vir'in'o inter Orient'o kaj Okcident'o” – jen la tem'o de Unesk'o-simpozi'o, organiz'it'a en juni'o en Parizo. Efektiv'e, kiel konstat'ebl'is dum la simpozi'o, mal'facil'as difin'i, kiu est'as arab'a vir'in'o, ĉar „arab'a” oft'e est'as kompren'at'a kiel „islam'a”, dum ekzist'as arab'o'j ne islam'an'a'j kaj islam'an'o'j ne arab'a'j; krom'e Nord-Afrik'o ne situ'as orient'e de Franci'o.

Ĝeneral'e, tamen, la bild'o pri la arab'a vir'in'o simpl'as: ŝi sid'as hejm'e, ŝi est'as analfabet'o kaj ŝi est'as batat'a de la edz'o. Sed la situaci'o de vir'in'o'j mal'simil'as de land'o al land'o. En Maroko, ekzempl'e, 10,6 % de la parlament'an'o'j est'as vir'in'o'j; en Egipti'o 2 % (averaĝ'e 14 % en la mond'o). En kelk'a'j land'o'j nur la Koran'o (legat'a kaj interpret'at'a evident'e nur de vir'o'j) decid'as pri la status'o de vir'in'o'j, dum ali'a'j land'o'j hav'as konstituci'o'n, kiu respekt'as hom'a'j'n rajt'o'j'n.

Vir'in'o-patr'in'o

Avantaĝ'o por la arab'a'j land'o'j est'as komun'a lingv'o. Sed la klasik'a lingv'o est'as sent'at'a kiel vir'ec'a; ĝi est'as la lingv'o de religi'o kaj kun'lig'at'a kun ide'o de reg'ad'o. Ĝi rest'as ne'al'ir'ebl'a al vir'in'o'j tro oft'e analfabet'a'j (tri kvar'on'o'j de la 65 milion'o'j da analfabet'o'j en arab'a'j land'o'j est'as vir'in'o'j). Mal'e, dialekt'a'j vari'aĵ'o'j asoci'iĝ'as kun la vir'in'o-patr'in'o, kun trans'don'o de emoci'o'j, sent'o'j kaj tra'viv'aĵ'o'j.

Mal'facil'as al la arab'a vir'in'o liber'iĝ'i de la prem'o de la Koran'o kaj de la vir'o'j. Tro oft'e la tiel nom'at'a'j femin'ist'in'o'j lukt'as laŭ okcident'a model'o kaj perd'as si'a'n kultur'o'n. La problem'o'n kre'as vir'o'j, kiu'j dezir'as konserv'i si'a'n privilegi'a'n pozici'o'n. Vir'in'o'j dev'as re'akapar'i la religi'a'j'n tekst'o'j'n, leg'ant'e ili'n per vir'in'a'j okul'o'j. Modern'a'j islam'an'in'o'j prefer'as sur'met'i kap-tuk'o'n (kelk'foj'e ĝi iĝ'as bel'ig'aĵ'o) por ebl'ig'i al si kontraŭ'i al Okcident'o kaj ties valor'o'j; sam'temp'e ili vol'as ĝu'i la liber'ec'o'n vizit'i universitat'o'n aŭ ir'i al kaf'ej'o aŭ kin'ej'o. Memor'ind'as, ke antaŭ nur kelk'dek'o da jar'o'j ankaŭ okcident'a'j vir'in'o'j neniam el'ir'is sur'strat'e'n sen kap'kovr'il'o.

Kvalit'a'j program'o'j

Rilat'e kultur'o'n, eĉ se jam en 1890 liban'an'in'o, Zeinab Fawaz, batal'is en Kairo kiel ĵurnal'ist'in'o por liber'ig'i vir'in'o'j'n, tro oft'e mank'as kvalit'a'j program'o'j por dis'vast'ig'i kultur'a'n divers'ec'o'n. Ĉef'e brems'as liber'a'n esprim'o'n cenzur'o, reg'ad'o far'e de religi'ist'o'j, tabu'o'j kaj mal'permes'o de minoritat'a'j lingv'o'j.

Kiel vir'in'o'j pov'os kontribu'i al kultur'a politik'o? Ĉe'est'ant'o'j ĉe la simpozi'o est'is tre mal'ferm'it'a'j, sed lev'iĝ'as la demand'o, ĉu la part'o'pren'ant'a'j ambasador'in'o'j, universitat'an'in'o'j, ĵurnal'ist'in'o'j kaj ministr'in'o'j, kiu'j oft'e eduk'iĝ'is en okcident'a'j universitat'o'j, reprezent'as la orient'a'n arab'a'n vir'in'o'n.

Tamen Unesk'o akcept'is la tiel nom'at'a'n Plan'o'n Arabi'a'n por promoci'i la dialog'o'n inter la kultur'o'j, kon'ig'i la kontribu'o'n de la arab'a kultur'o, kontribu'i al dis'vast'ig'o de la nun'a kultur'o kaj help'i al liber'a inter'ŝanĝ'o de hom'o'j.

Renée TRIOLLE

Konsum'ad'o sur trajn'o'j mult'e'kost'as

En Ĉini'o trajn'vojaĝ'ant'o'j jam al'kutim'iĝ'is al la fenomen'o, ke, dum pasaĝer'trajn'o vetur'as inter du urb'o'j, preskaŭ ĉiam en ĉiu pasaĝer'vagon'o trov'iĝ'as almenaŭ unu restoraci'vagon'a kelner'o, kiu, puŝ'ant'e var'ĉar'et'o'n, vend'as al vojaĝ'ant'o'j plur'a'j'n manĝ'et'o'j'n aŭ konduk'as ili'n al la trajn'a restoraci'o.

Alt'prez'a'j manĝ'aĵ'o'j

La manĝ'aĵ'o'j vend'at'a'j sur la trajn'o est'as ĉef'e sen'sal'a kring'o, dolĉ'a kuk'o, pork'a kolbas'o, rost'it'a anas'o kaj kuir'it'a kok'id'aĵ'o. Kvankam divers'spec'a'j kaj bon'gust'a'j, ili tamen hav'as surpriz'e alt'a'n prez'o'n. Ekzempl'e en vend'ej'o de staci'dom'a hal'o kuir'it'a kok'id'aĵ'o vend'at'as kontraŭ 12 juan'o'j (1,20 eŭr'o'j) por du'on'kilo'gram'o, sed en la vagon'o la sam'a pez'o sen'escept'e kost'as 20 juan'o'j'n. Sur vetur'ant'a trajn'o vend'ist'o ĝeneral'e ne pov'as garanti'i, ke la manĝ'aĵ'o'j propon'at'a'j de li rest'os en sufiĉ'a kvant'o je dispon'o kaj pro tio vojaĝ'ant'o'j en long'a vojaĝ'o konkur'e aĉet'as, malgraŭ la alt'a prez'o.

Ceter'e, vend'ist'o'j sur trajn'o propon'as ankaŭ bier'o'n kaj ali'a'j'n trink'aĵ'o'j'n, kies prez'o'j oft'e est'as du'obl'o de tiu'j de sam'spec'a'j var'o'j. Eĉ okaz'is, ke glas'o da bol'ig'it'a trink'akv'o kost'as sam'e mult'e kiel glas'o da bier'o, sed soif'ant'o'j sur'trajn'e volont'e pag'as.

Spert'o'j en restoraci'a vagon'o

Restoraci'a vagon'o plej oft'e propon'as komplet'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n. Kutim'e la komplet'o konsist'as nur el riz'aĵ'o, frit'it'a pork'aĵ'o, frit'it'a brasik'o, frit'it'a kapsik'o kun kok'aĵ'o kaj legom'suk'o.

Ĉar la kelner'o afabl'e kaj serioz'e rekomend'is, okaz'is ke vojaĝ'ant'o'j kred'is, ke la ofert'ot'a komplet'o sen'dub'e est'os kontent'ig'a. Kiam la kelner'o al'port'is la mend'it'a'n komplet'o'n, oni konstat'is, ke ne nur ĝi'a gust'o est'is ne'bon'a, sed ankaŭ ke ĝi'a kvant'o evident'iĝ'is ne'sufiĉ'a. La manĝ'int'o'j tamen dev'is por la komplet'o pag'i po 25 juan'o'j'n. Tio est'as mult'e pli ol por sam'a komplet'o en ekzempl'e por'student'a manĝ'ej'o, kie ĝi kost'as nur 8 juan'o'j'n.

Sur ordinar'a'j trajn'o'j ankaŭ mank'as inspekt'ad'o far'e de la fak'o pri publik'a san'o. De temp'o al temp'o est'as ne'evit'ebl'e, ke la konsum'ad'o en restoraci'vagon'o al dispepsi'ul'o'j kaŭz'as pli'a'n el'spez'o'n pro kurac'ad'o de trajn'a kurac'ist'o.

Grand'a profit'o

Laŭ don'it'aĵ'o'j de la ŝtat'a instanc'o pri turism'o, dum la maj'fest'a dek'tag'a feri'period'o de la nun'a jar'o, la fer'voj'o'j vetur'ig'is sum'e 38 milion'o'j'n da pasaĝer'o'j. Tio de'nov'e est'is rekord'o. Ĉar en Ĉini'o la fer'voj'trafik'o est'as tut'e monopol'ig'it'a de la ŝtat'o, la ĉin'a ministr'ej'o pri fer'voj'o'j gajn'is la tut'a'n profit'o'n rezult'ig'it'a'n de la konsum'ad'o de la pasaĝer'o'j. Eĉ se, laŭ konservativ'a taks'o, inter ili est'is 18 milion'o'j da pasaĝer'o'j kiu'j sur'trajn'e ne aĉet'is iu'n ajn konsum'aĵ'o'n, rest'as la ceter'a'j 20 milion'o'j, kiu'j nepr'e bezon'is sur trajn'o aĉet'i manĝ'aĵ'o'n, trink'aĵ'o'n, cigared'o'j'n kaj eventual'e ali'a'j'n neces'aĵ'o'j'n. Se unu pasaĝer'o dum si'a vojaĝ'ad'o konsum'is nur 20 juan'o'j'n, en 10 tag'o'j la fer'voj'a fak'o de la ŝtat'o jam hav'ig'is al si vend'o'sum'o'n je 400 milion'o'j da juan'o'j.

Tio signif'as, ke la ĉin'a fer'voj'o en la okul'o'j de la ĉin'o'j iĝ'is grand'eg'a super'bazar'o. Ĝeneral'e super'bazar'o pro grand'a skal'o facil'e gajn'as rimark'ind'a'n profit'o'n. Des pli, ĉar la sur'trajn'e vend'at'a'j konsum'aĵ'o'j est'as apart'e mult'e'kost'a'j, oni pov'as imag'i, kiom grand'a'n profit'o'n al'port'as la konsum'ad'o sur trajn'o'j! Tial oni esper'as, ke sur pasaĝer'trajn'o'j oni vend'os je konven'a prez'o kaj pli'bon'ig'os la serv'ad'o'n.

MU Binghua

Sud-orient'a Eŭrop'o: motor'o de la nov'a Eŭrop'o

Sud-orient'a Eŭrop'o montr'is dum la pas'int'a'j kvar jar'o'j klar'e la plej alt'a'n ekonomi'a'n kresk'o'n en Eŭrop'o. Kun real'a pli'iĝ'o de 23 % en tiu period'o la region'o ekonomi'e kresk'is mult'e pli rapid'e, ol la „mal'nov'a” Eŭrop'a Uni'o el 15 ŝtat'o'j, kaj ankaŭ pli rapid'e, ol la 8 nov'a'j EU-membr'o'land'o'j (16 %) de centr'a kaj orient'a Eŭrop'o, kiu'j en'ir'is la uni'o'n pas'int'jar'e.

Ankaŭ kompar'e kun la dinamik'a'j region'o'j de Azi'o sud-orient'a Eŭrop'o bon'e si'n prezent'is. Ĉi-jar'e kaj ven'ont'jar'e ĝi rest'os la plej dinamik'e evolu'ant'a region'o en Eŭrop'o. Tio'n deklar'is Stefan Bruckbauer, ekonomik'ist'o de la viena Bank Austria Creditanstalt (BA-CA). Ĉi-jar'e est'as prognoz'at'a 5-procent'a kaj en 2006 5,5-procent'a ekonomi'a kresk'o de tiu region'o.

Invest'o'j

Tiu pozitiv'a evolu'o pli'fort'ig'is ankaŭ la tut'ekonomi'a'n signif'o'n de la region'o. Kun pli ol ok miliard'o'j da eŭr'o'j en fremd'land'a'j rekt'a'j invest'aĵ'o'j en la jar'o 2004 sud-orient'a Eŭrop'o sukces'is al'tir'i tri'on'o'n de la invest'it'a kapital'o al la land'o'j de centr'a kaj orient'a Eŭrop'o. Ankaŭ en la sekv'a'j jar'o'j la situaci'o en tiu region'o favor'os la rekt'a'j'n invest'o'j'n. Mal'alt'a'j salajr'o'j kaj impost'o'j, sam'kiel la plu'a EU-integr'iĝ'ad'o, kontribu'os al tio. Konsider'ant'e la ven'ont'a'j'n privat'ig'o'j'n, oni prognoz'as, ke ĉi-jar'e kaj en 2006 fremd'land'a'j invest'o'j je dek miliard'o'j da eŭr'o'j flu'os al sud-orient'a Eŭrop'o. Tio egal'as al preskaŭ 40 % de ĉiu'j invest'o'j, kiu'j flu'as al centr'a kaj orient'a Eŭrop'o.

Ankaŭ est'ont'e dinamik'a kresk'o

Sud-orient'a Eŭrop'o ankaŭ dum la ven'ont'a'j jar'o'j rest'os la plej dinamik'e evolu'ant'a part'o de Eŭrop'o, eĉ se la evolu'o en kelk'a'j land'o'j est'us mal'rapid'ig'it'a. Por iu'j land'o'j el la region'o plu ekzist'os la ebl'o de negativ'a'j politik'a'j surpriz'o'j, sam'kiel pov'us ja ankaŭ iu'j el ili surpriz'i per si'a integr'iĝ-ritm'o. Ekzempl'e, Bulgario pov'us kur'ating'i ĉe la en'konduk'o de la eŭr'o iu'n ali'a'n land'o'n el la nov'a'j EU-membr'o'ŝtat'o'j.

Tiu'j evolu'o'j est'ig'as ankaŭ pozitiv'a'j'n impuls'o'j'n por la bank'a sektor'o, kiu montr'is ekster'ordinar'a'j'n rezult'o'j'n kun kresk'o je 29 % jar'e dum la pas'int'a'j kvar jar'o'j. Por la sekv'a'j jar'o'j plu ekzist'as konsider'ind'a potencial'o, eĉ se sur'baz'e de la fort'a'j kresk'o'j, kiu'j kaŭz'is problem'o'j'n kun la pag'o'bilanc'o, ebl'as atend'i pli restrikt'a'j'n ag'o'j'n flank'e de la centr'a'j bank'o'j.

La ekonomik'ist'o'j de BA-CA prognoz'as pli'iĝ'o'n de la kredit'o'j en sud-orient'a Eŭrop'o je 300 % en la sekv'a'j dek jar'o'j, kio respond'as al nov'a'j kredit'o'j je 130 miliard'o'j da eŭr'o'j. Pro tio sud-orient'a Eŭrop'o evolu'os en la ven'ont'a'j jar'o'j pli dinamik'e, ol la ok nov'a'j EU-membr'o'ŝtat'o'j, kiu'j kun atend'at'a kresk'o de 230 % konserv'os si'a'n dinamik'ec'o'n.

Evgeni GEORGIEV

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

EU-fiask'o

Kiam en 2003 oni prezent'is nov'a'n konstituci'o'n de Eŭrop'a Uni'o (EU), mi karakteriz'is ĝi'n nur „re'form'et'o” kaj skrib'is, ke ĝi ne merit'as aplomb'a'n nom'o'n „konstituci'o” sed maksimum'e est'as statut'o (MONATO 10/2003, p 7). Inter'ali'e mi fort'e kritik'is, ke per ĝi oni tut'cert'e ne ating'os tio'n, kio'n dum solen'a'j parol'ad'o'j EU-politik'ist'o'j kutim'as nom'i „civit'an-proksim'ec'o”. Nun, post la ne'a'j referendum'o'j pri la konstituci'o en Franci'o kaj Nederlando, lament'ad'o est'as grand'a kaj praktik'e neni'u sci'as, kiel eventual'e sav'i la projekt'o'n. Evident'e neni'u el la reg'ist'o'j ver'e vol'as kompren'i, ke ĝi nun definitiv'e est'as mort'nask'it'a. Mult'a'j ne vol'as agnosk'i, ke tiu ĉi re'form'et'o komplet'e fiask'is kaj ke oni vol'e-ne'vol'e dev'as en'tomb'ig'i ĝi'n.

Ali'flank'e est'as tut'e klar'e, ke fund'a re'form'o de EU, precip'e post akcept'o de nov'a'j membr'o'j, est'as ne'evit'ebl'a. Struktur'o kre'it'a por man'plen'o da land'o'j tut'e ne plu konven'as por gigant'a komun'um'o de nun 25 ŝtat'o'j. Precip'e oni dev'us demokrat'ig'i la Uni'o'n kaj kre'i pli da tra'vid'ebl'ec'o de decid'o'j. Kaj oni dev'os nepr'e re'form'i la financ'a'n struktur'o'n, kiu nun per strang'a'j subvenci'o'j sub'ten'as ekzempl'e agrikultur'ist'o'j'n, kiu'j produkt'as mal'bon'kvalit'a'n tabak'o'n, dum sam'temp'e EU mal'permes'as varb'i por tabak-produkt'o'j. Est'as tia'j absurd'aĵ'o'j, kiu'j agac'as EU-civit'an'o'j'n.

Bel'a'n ekzempl'o'n de tia absurd'ec'o ni hav'is ĝust'e antaŭ la somer'a'j feri'o'j en Eŭrop'o, kiam la Komision'o prezent'is direktiv'o'n pri sun'protekt'ad'o (jes!). Leg'ad'o de detal'o'j de tiu direktiv'o hirt'ig'as la har'o'j'n. Mi demand'as mi'n, kiu produkt'ant'o de sun'protekt'a ŝmir'aĵ'o ŝmir'is per kiom da mon'o kiu'j'n burokrat'o'j'n en Bruselo por el'labor'i tia'j'n preskrib'o'j'n. Ĉu en EU ne valid'as princip'o de subsidiareco? Kaj ĉu ne ĉiu individu'o plej bon'e sci'as, kiel protekt'i si'a'n haŭt'o'n? Neni'u instanc'o rajt'as preskrib'i al mi, kio'n kiam mi far'u por evit'i damaĝ'o'n per sun'brul'o. Est'as tia'j monstr'a'j burokrat'aĵ'o'j el Bruselo, kiu'j pel'as civit'an'o'j'n al negativ'a juĝ'o pri EU kaj ĝi'a konstituci'o.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Nostalgi'a re'ven'o

Kiam mi est'is jun'a – mez'e de la antaŭ'a jar'cent'o – ĉiu'semajn'e mi aĉet'is en la gazet'vend'ej'o mi'a'n ekzempler'o'n de la jun'ul'ar'a revu'o Robbedoes, kaj sen'escept'e tuj mi foli'um'is al la paĝ'o, kie aper'is la nov'a aventur'o de Guust Flater, la help'ofic'ist'o de la redakci'o, kiu est'is ĉiam bon'vol'a, sed sam'e ĉiam'e fuŝ'is kaj vek'is la koler'o'n de la koleg'o'j ... La „aventur'o” est'is nur du'on'paĝ'a kelk'bild'a komiks'o, sed ĝi est'is por mi la kulmin'o de la revu'o.

Kia ĝoj'o vid'i, ke post 50 jar'o'j Guust Flater re'ven'is sub la nom'o Gaston'o Lafuŝ. Si'a'n nom'o'n li ŝanĝ'is, sed ne si'a'j'n far'o'j'n! La Guust Flater, kiu'n mi ek'kon'is, fakt'e jam est'is traduk'o de la origin'a franc'a Gast'o'n Lagaffe, kiu post'e vizit'is du'on'a'n Eŭrop'o'n kaj tie nom'iĝ'as Vaks'e Viggo (Dani'o), Viggo (Norvegi'o), Gast'o'n (Svedi'o), Niilo Pielinen (Finnlando), Gast'o'n aŭ Tomás el Gaf'e (Hispanio), Sergi Grapes (Kataluni'o), Viggó Viðutan (Islando) kaj Sjapsjal Gaz'i (Turki'o).

La nov'a album'o Gaston'o 1 ar'ig'is kvar'dek'o'n da tiam'a'j komiks'o'j, sed, kvankam 50-jar'aĝ'a'j, ili neniel don'as impres'o'n est'i mal'nov'a'j. Escept'e de la mal'nov'a skrib'maŝin'o, kiu'n Gaston'o „sukces'e” ripar'is por si'a ĉef'o, nun'a magazin'a redakci'o aspekt'as tut'e sam'e.

La bind'o kaj la pres'o est'as perfekt'a'j, la lingv'aĵ'o sen'riproĉ'a.

Paul PEERAERTS

Franquin kaj Jidéhem: Gaston'o 1. El'don'is Espéranto-Jeunes, Parizo, 2005. 48 paĝ'o'j. ISBN 2-9524-120-0-6.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Novel'o romantik'ec'a kaj iom satir'a

Ĉi tiu novel'o unu'e aper'is en la ital'a lingv'o, en 1883, kiel part'o de novel'ar'o. Ĝi tem'as pri aristokrat'a vir'in'o, Livi'a, jun'a edz'in'o de mal'jun'a riĉ'ul'o. La novel'o prezent'as si'n kiel la en'hav'o'n de ŝi'a sekret'a, ŝlos'it'a kaj kaŝ'it'a tag'libr'o; ĝi est'as ĉef'e la histori'o de ŝi'a amor'ad'o kun jun'ul'o, Remigio, en 1866, dum milit'o inter Italio kaj Aŭstrio.

Remigio, kiu amor'as mult'a'j'n jun'ul'in'o'j'n, vid'as Livi'a'n kiel font'o'n de mon'o, kaj ŝi donac'as al li ĉiam pli grand'a'j'n mon'sum'o'j'n.

Fin'e, Remigio dev'as soldat'i ĉe la front'o. Livi'a don'as al li tre grand'a'n mon'sum'o'n, kiu'n li uz'u por sub'aĉet'i kurac'ist'o'j'n, tiel ke ili oficial'e konstat'u li'n lam'a kaj ne'kapabl'a batal'i.

Post li'a for'ir'o, Livi'a long'e atend'as leter'o'j'n de li, sed ili ne ven'as. Ŝi vetur'as al li'a lok'o, trov'as Remigion en la brak'o'j de ali'a vir'in'o, kaj decid'as pere'ig'i li'n. Ŝi denunc'as li'n al la general'o, kiu ordon'as la paf'ig'o'n de kaj Remigio kaj de unu el la sub'aĉet'it'a'j kurac'ist'o'j.

Livi'a rigard'as ekzalt'at'e la ekzekut'o'n. Post'e ŝi re'ir'as hejm'e'n, kaj re'amor'as, ĉi-foj'e kun jun'a advokat'o.

La novel'o est'as facil'e leg'ebl'a. Ĉu el'star'a literatur'aĵ'o? Mi kred'as, ke ne. Ĉu leg'ind'a? Tio de'pend'as de vi'a leg'em'o. Ĝi est'is verk'it'a laŭ romantik'a stil'o, kaj ver'ŝajn'e hav'is iom satir'a'n cel'o'n.

La el'don'aĵ'o est'as bon'aspekt'a. Ĝi est'as bon'e pres'it'a kaj korekt'it'a.

Donald BROADRIBB

Camillo Boito: Sens'o. Traduk'is el la ital'a Je'a'n-Luc Tortel. El'don'is Kava-Pech, Dobřichovice, el'don'jar'o ne indik'it'a. 64 paĝ'o'j kudr'it'a'j. ISBN 80-85853-72-8.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Post ok jar'o'j: ŝanĝ'o

Politik'a rotaci'o: jen la rezult'o de ĝeneral'a'j balot'o'j okaz'int'a'j en Albanio en juli'o. Demokrat'o'j venk'is la social'ist'o'j'n, kiu'j reg'is la land'o'n dum la ok last'a'j jar'o'j.

Establ'iĝ'is plur'ism'o en Albanio post la balot'o'j en 1992, kiam demokrat'o'j ating'is la parlament'a'n pli'mult'o'n. Tamen en la „mal'taŭg'a jar'o” 1997 eks'a'j komun'ist'o'j ribel'ig'is la popol'o'n kaj tiel fal'ig'is la reg'ist'ar'o'n, kaj re'ven'is al la ŝtat'potenc'o. Tiu'j, gvid'at'a'j de Fat'os Nan'o, venk'is demokrat'o'j'n ankaŭ en la jar'o 2001.

Ekonomi'a mal'prosper'ig'o, korupt'o ĉe ŝtat'a'j ofic'ist'o'j, eĉ reg'ist'ar'a en'miks'iĝ'o en mafi'a'j'n afer'o'j'n, al'tir'is kritik'o'j'n kaj indign'o'n ne nur de la en'land'a publik'o sed ankaŭ de la inter'naci'a komun'um'o. Ceter'e la Demokrat'a Parti'o, gvid'at'a de Sal'i Berisha, revizi'is si'a'n program'o'n kaj tiel al'tir'is al si eminent'ul'o'j'n de la soci'o.

Integr'iĝ'o

Dum'e, en'e de la Social'ist'a Parti'o, okaz'is skism'o. Kontraŭ'ul'o'j de Fat'os Nan'o grup'iĝ'is en nov'a parti'o (Social'ist'a Mov'ad'o por Integr'iĝ'o), gvid'it'a de Ilir Met'a. Pro tio oni atend'is tia'n politik'a'n rotaci'o'n. Tiel demokrat'o'j akir'os pli ol 71 seĝ'o'j'n en la 140-seĝ'a parlament'o.

La eks'reg'ant'o'j klopod'is prokrast'i la trans'ir'o'n de la ŝtat'potenc'o de social'ist'o'j al demokrat'o'j, ĉikan'ant'e la rezult'o'j'n de la voĉ'don'ad'o. Sed la demokrat'o'j cert'as pri si'a venk'o pro la sub'ten'o de ali'a'j politik'a'j grup'o'j. La nov'a reg'ist'ar'o promes'is serioz'e okup'iĝ'i pri la batal'o kontraŭ korupt'o, evit'ad'o de impost'o-pag'ad'o kaj kontraŭ la „nigr'a ekonomi'o”. Ĝi vol'as ankaŭ pli'alt'ig'i la viv'nivel'o'n de la popol'o kaj ebl'ig'i la en'ir'o'n de Albanio en Eŭrop'a'n Uni'o'n.

Bardhyl SElim'i

Netscape 8: plej mult'flank'a

Netscape, nun preskaŭ forges'it'a, antaŭ dek'o da jar'o'j est'is pionir'o de la inter'ret'a'j foli'um'il'o'j. Microsoft Explorer inter'temp'e kapt'is ĉirkaŭ 90 % de la merkat'o. Kvankam la komput'il'a'j revu'o'j entuziasm'as pri Oper'a, Mozilla kaj Firefox, pli modern'a'j foli'um'il'o'j, tiu'j real'e est'as mal'oft'e uz'at'a'j. La baldaŭ aper'ont'a versi'o 8 de Netscape ebl'e ig'os ĝi'n de'nov'e avan'gard'a.

Kiam mi ek'uz'is Inter'ret'o'n, mi hazard'e elekt'is Netscape kiel uz'ot'a'n program'o'n. Ĝi'a ĉef'a avantaĝ'o est'is, ke en unu program'o est'as sam'temp'e poŝt'il'o kaj foli'um'il'o, la plej bezon'at'a'j Inter'ret-il'o'j. Ali'a avantaĝ'o evident'iĝ'is post'e: ĉar virus'o'j unu'a'lok'e cel'as mikrosoft'a'j'n program'o'j'n, uz'ant'o de ali'a program'o aŭtomat'e ĝu'as iom'a'n protekt'o'n. Ĝeneral'e mi est'is kontent'a; nur la antaŭ'a versi'o 6 plur'foj'e nervoz'ig'is mi'n, inter'ali'e pro ne'anonc'it'a'j aŭtomat'a'j re'instal'o'j. Ek'de la komenc'o de 2005 est'as hav'ebl'a la bet'a (provizor'a) versi'o 8. Kiam ĉi tiu artikol'o aper'os, ver'ŝajn'e la fin'a versi'o est'os dispon'ig'it'a ĉe browser.netscape.com.

Konciz'a histori'o

Netscape ne plu est'as sen'de'pend'a kompani'o, sed fili'o de la grand'a uson'a ret'per'ant'o AOL. Ĉar AOL ne hav'is interes'o'n por mem plu'evolu'ig'i Netscape, ĝi dispon'ig'is la program'kod'o'n al la komun'um'o de liber'a program'ar'o, kiu kre'is sur'baz'e de ĝi projekt'o'n de nov'a foli'um'il'o: Mozilo (Mozilla). Ambaŭ foli'um'il'o'j kun'ekzist'as, kaj Netscape laŭ'kontrakt'e rajt'as uz'i la pli'bon'ig'o'j'n de Mozilo. El la Mozilo-projekt'o last'a'temp'e de'ven'is Firefox (simpl'a foli'um'il'o), Camino (foli'um'il'o por Apple-komput'il'o'j) kaj Thunderbird (poŝt'il'o). Netscape 8 kombin'as la pli'bon'ig'o'j'n el la ali'a'j program'o'j.

La nov'aĵ'o'j

Ne ebl'as en mal'long'a artikol'o pri'skrib'i ĉiu'j'n nov'aĵ'o'j'n. Ĉiu'j menci'it'a'j program'o'j est'as tiel ampleks'a'j, ke ekzist'as dik'a'j libr'o'j por instru'i uz'ant'o'j'n, kiu'j vol'as kon'i la plej et'a'j'n detal'o'j'n. Unu nov'aĵ'o fakt'e jam ekzist'is en versi'o 7.2; ali'a for'ig'as la ĉef'a'n mal'avantaĝ'o'n de la program'o.

Explorer kapabl'as montr'i nur unu ret'paĝ'o'n sam'temp'e. Uz'ant'o, kiu dezir'as rapid'e ŝanĝ'i inter plur'a'j paĝ'o'j, est'as dev'ig'at'a start'ig'i plur'foj'e foli'um'il'o'n. Kiel ali'a'j pli modern'a'j foli'um'il'o'j nun ankaŭ Netscape kapabl'as en'memor'ig'i plur'a'j'n paĝ'o'j'n sam'temp'e. Est'as, kvazaŭ foli'o'j aŭ slip'o'j trov'iĝ'as unu super la ali'a sur la ekran'o; facil'as trans'ir'i de unu al ali'a.

Oft'e okaz'as, ke Netscape ne aŭ mal'bon'e montr'as iu'n ret'paĝ'o'n. Pri tio ne'rekt'e kulp'as Explorer: ĉar ĝi est'as la plej oft'e uz'at'a foli'um'il'o, la desegn'ant'o'j de ret'paĝ'o'j kontrol'as si'a'j'n kre'aĵ'o'j'n per prov'ad'o per Explorer. Tamen, tiu ne est'as tut'e kongru'a kun la norm'o'j el'labor'it'a'j de W3C, la ĉef'a instanc'o por inter'ret'a program'ad'o. Por est'ont'e ĉirkaŭ'ir'i la problem'o'n, Netscape 8 trans'pren'is er'o'n de la Explorer-program'o. Se uz'ant'o konstat'as, ke iu paĝ'o ne aper'as, li pov'as don'i instrukci'o'n prov'i per la Explorer-program'er'o.

Roland ROTSAERT

Google Desktop Search: serĉ'il'o por la propr'a komput'il'o

Per inter'ret'a'j serĉ'il'o'j (kiel Google kaj Yahoo) ebl'as re'trov'i iu'n ajn inform'o'n, kondiĉ'e ke iu aper'ig'is ĝi'n en la ret'o. Trov'i i'o'n en la propr'a komput'il'o est'as mal'pli facil'e, sed ekzist'as solv'o.

Est'as du metod'o'j por i'o'n re'trov'i en si'a komput'il'o. Se oni (eĉ nur part'e) kon'as la dosier'nom'o'n de iu dokument'o, facil'as trov'i ĝi'n sub Vindoz'o per serĉ'a program'et'o. Se oni sci'as, ke la inform'o est'as en iu ricev'it'a aŭ send'it'a ret'mesaĝ'o, la serĉ'il'o de la ret'poŝt'program'o help'as (kvankam mal'rapid'e, se poŝt'o de plur'a'j jar'o'j est'as tra'serĉ'end'a). Se est'as nur mal'preciz'a inform'o pri dokument'o, ĝi apenaŭ est'as re'trov'ebl'a inter la mil'o'j da dosier'o'j stok'it'a'j en hejm'a komput'il'o.

Google, nun'temp'e la plej popular'a ret'a serĉ'il'o, kre'is solv'o'n por la problem'o. Ĉe desktop.google.com sen'pag'e hav'ebl'as serĉ'program'o por la propr'a komput'il'o. Post instal'o la program'et'o far'as indeks'o'n de la tut'a en'hav'o de la komput'il'o. La komenc'a indeks'ad'o pov'as daŭr'i kelk'a'j'n ĝis kelk'dek hor'o'j'n, sed ĝi okaz'as, nur kiam sufiĉ'e da komput'il'a kapacit'o est'as je dispon'o, kaj do ne tre ĝen'as la normal'a'n labor'o'n. Ĉe ŝalt'o kaj mal'ŝalt'o de la komput'il'o la indeks'ad'o aŭtomat'e komenc'iĝ'as kaj ĉes'as. Por ne dev'i atend'i plur'a'j'n tag'o'j'n antaŭ ol pov'i profit'i de la nov'a program'o, oni las'u la komput'il'o'n funkci'i dum tag'nokt'o.

La serĉ'il'o al'ir'ebl'as per blank'a fenestr'et'o sub'e sur la ekran'o. En ĝi oni tajp'as la serĉ'at'a'n vort'o'n. La apud'a sag'et'o funkci'ig'as la menu'o'n, per kiu ebl'as elekt'i serĉ'ad'o'n en la ret'o aŭ en la propr'a komput'il'o kaj adapt'i la program'o'n al la person'a'j prefer'o'j. La baz'a versi'o de la program'o util'as nur por la plej popular'a'j tekst'a'j kaj poŝt'a'j program'o'j kaj por la last'a'temp'e konsult'it'a'j ret'paĝ'o'j konserv'it'a'j de la foli'um'il'o.

En'hav'e kaj lingv'e pli'vast'ig'ebl'a

La program'o ne tra'serĉ'as dosier'o'j'n far'it'a'j'n per mal'pli oft'e uz'at'a'j program'o'j, sed daŭr'e aper'as al'don'a'j program'et'o'j. Tamen, en la komenc'a faz'o tiu'j hav'as mank'o'j'n. Ekzempl'e, ekzist'as program'et'o por WordPerfect-dokument'o'j, sed ĝi tra'serĉ'as nur dosier'o'j'n kun la sufiks'o .wpd, aŭtomat'e al'don'it'a per la nov'a'j WP-versi'o'j. En la mal'nov'a'j versi'o'j la uz'ant'o pov'is liber'e elekt'i la sufiks'o'n, kaj tiu'j'n la program'et'o ne re'kon'as.

La original'a lingv'o est'as la angl'a, sed jam est'as versi'o'j en dek'o da ali'a'j lingv'o'j, kaj al'don'iĝ'os pli'a'j.

Roland ROTSAERT

Mal'facil'as du'obl'e viv'i

Unu'a'foj'e trans'seks'a civit'an'o el mez'a aŭ orient'a Eŭrop'o plend'as ĉe la Kort'um'o pri Hom'a'j Rajt'o'j en Strasburgo. Litovo, kiu nask'iĝ'is kiel vir'in'o, sed konsider'as si'n vir'o, postul'as preskaŭ 290 000 eŭr'o'j'n.

La 30-jar'aĝ'a vilnius'an'o, kiu jam tra'ir'is part'a'n operaci'o'n pri seks-ŝanĝ'o, asert'as, ke dum ses jar'o'j li korespond'ad'is kun la litova ministr'ej'o pri san'protekt'ad'o. La ministr'ej'o promes'is, ke baldaŭ valid'iĝ'os nov'a leĝ'o, permes'ant'a seks-ŝanĝ'o'n. Tamen, atend'ant'e la nov'a'n leĝ'o'n, kiu ankoraŭ ne est'as en'konduk'it'a, li mens'e kaj fizik'e sufer'is. Kontraŭ'as la propon'at'a'n leĝ'o'n la rom'katolik'a eklezi'o, kiu tim'as, ke ĝi konduk'os al sam'seks'a'j ge'edz'iĝ'o'j.

Kler'ec'o

Inter'temp'e la trans'seks'ul'o plend'is, ke li ne pov'as al iu ajn montr'i si'a'n diplom'o'n pri super'a kler'ec'o, lu'i loĝ'ej'o'n, vetur'i ekster'land'e'n, ricev'i bank-kredit'o'n aŭ turn'i si'n al ajn'a instituci'o, ĉar ĉie est'as postulat'a'j dokument'o'j, pruv'ant'a'j li'a'n in'ec'o'n.

La nun'a leĝ'o en Litovio permes'as al ĉiu, kiu spert'is operaci'o'n pri seks-ŝanĝ'o en ali'a land'o – sed ne en Litovio – akir'i nov'a'n pasport'o'n kaj ali'a'j'n dokument'o'j'n. Oni supoz'as, ke en Litovio viv'as ĝis 200 trans'seks'ul'o'j, kiu'j hav'as problem'o'j'n pri du'obl'a viv'o.

Last

De ŝip'o'j al ŝaf'o'j

En la sam'a semajn'o en juli'o okaz'is en Irlando du grav'a'j inter'naci'a'j event'o'j. La ĉi-jar'a konkurs'o de vel'ŝip'o'j start'is unu'a'foj'e en la sud-irlanda mar'haven'o Waterford [ŭotrfed] (irland'lingv'e: Port Lairge). Part'o'pren'is ĉirkaŭ naŭ'dek ŝip'o'j el ĉiu'j land'o'j, ankoraŭ posed'ant'a'j grand'a'j'n vel'ŝip'o'j'n. Mil'o'j da irland'an'o'j kaj ankaŭ ekster'land'an'o'j ĝu'is la spektakl'o'n de la vel'ŝip'a parad'o kaj la festival'o'n sur'ter'a'n kaj sur'mar'a'n.

Ali'a grand'a event'o okaz'is apud Tullamore [tolamór] (irland'lingv'e: Tulach Mhór), kamp'ar'a urb'o en mez'a Irlando. Tem'as pri la du'a inter'naci'a ŝaf'hund'a konkurs'o en la kastel'bien'o Charleville. Part'o'pren'is ŝaf'ist'o'j kaj ili'a'j ŝaf'hund'o'j el pli ol du'dek land'o'j. Impon'a est'is la en'konduk'a marŝ'o tra la urb'o, kiam ĉiu ŝaf'ist'o, kun si'a hund'o, port'is la flag'o'n de si'a naci'o.

Garbhan MAcAOIDH

Ĉes'ig'u la ekspluat'ad'o'n!

Mult'a'j land'o'j ratif'is la ĉart'o'n kontraŭ infan'a labor'o kaj ekspluat'ad'o kaj la ĉart'o'n por protekt'i infan'o'j'n.

Tamen infan'a labor'o kaj ekspluat'ad'o daŭr'e ekzist'as en mult'a'j land'o'j. La fenomen'o vid'ebl'as en region'o'j de Azi'o, Afrik'o, Latin-Amerik'o kaj eĉ en Eŭrop'o. En la urb'o'j infan'o'j est'as serv'ist'o'j aŭ kelner'o'j tre mal'bon'e salajr'at'a'j; ali'a'j infan'o'j labor'as en min'ej'o'j tre danĝer'a'j por si'a'j viv'o'j.

Infan'o'j labor'as ankaŭ en plant'ej'o'j, ekzempl'e en kaf'o'kamp'o'j afrik'a'j, suker'kan'ej'o'j en Latin-Amerik'o aŭ riz'o'kamp'o'j en Azi'o. Infan'o'j implik'iĝ'as ankaŭ en narkot'aĵ'o-trafik'ad'o'n en Uson'o kaj ali'a'j est'as seks'e ekspluat'at'a'j en Eŭrop'o. Ne mank'as infan'o'j sur batal'kamp'o'j: ili part'o'pren'as la divers'a'j'n milit'o'j'n, kiu'j reg'as ekzempl'e kaj precip'e en Afrik'o. Mult'e sufer'as kaj mort'as pro aidos'o.

Politik'a'j kriz'o'j kaj ekonomi'a'j problem'o'j kaŭz'as tiu'j'n situaci'o'j'n, kiu'j nebul'ig'as la est'ont'ec'o'n de la nun'a jun'ul'ar'o. Mult'a'j organiz'aĵ'o'j kontraŭ'star'as tiu'n ĉi situaci'o'n, sed neces'as ag'i, ĉar la ekspluat'ant'o'j spit'as la kontraŭ'star'ant'o'j'n, dum viktim'iĝ'as infan'o'j.

Tiombiano Mar'di'a OUMAROU

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Tiombiano Mar'di'a Oumarou el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Inter'naci'a festival'o de la mut'a film'o

Fin'e de juli'o okaz'is la „21a Somer'a Kin'ej'o” en la urb'a kastel'o de Bon'n en Germanio. Ĝi est'as la plej tradici'a kaj plej grand'a sub'ĉiel'a festival'o de la mut'a film'o en Eŭrop'o kaj unu'a'rang'a premier'ej'o de mal'oft'e vid'ebl'a'j film'o'j restaŭr'it'a'j de „film-arkeolog'o'j”. Unu el la ĉi-jar'a'j kulmin'o'j est'is film'o de la esperant'ist'o J'a'n Fethke de 1929.

Hor'o'n antaŭ la komenc'o de la program'o oni prefer'e al'ven'u en la kort'o'n de la barok'a kastel'o de Bon'n apud Rejn'o, se oni vol'as hav'i bon'a'n – kaj sen'kost'a'n – sid'lok'o'n. Ĉiu'somer'e dum 10 tag'o'j akurat'e je la 21.45 oni montr'as mal'oft'e vid'ebl'a'j'n histori'a'j'n film'o'j'n el la epok'o de antaŭ la son-film'o. Kvar'on'o'n antaŭ la dek'a la somer'a ĉiel'o super la iam'a german'a ĉef'urb'o fin'e est'as sufiĉ'e mal'hel'a, por ke la kin'o-am'ant'o'j pov'u bon'e spekt'i la art'a'j'n rar'aĵ'o'j'n sur tri etaĝ'o'j'n alt'a ekran'eg'o en la centr'a kort'o de la hodiaŭ'a universitat'a ĉef'konstru'aĵ'o.

La festival'o ĉi-jar'e komenc'iĝ'is per la relativ'e kon'at'a uson'a film'o „La General'o” de Buster Keaton [kit'n] de 1927. Unu'a surpriz'o por „festival'a'j komenc'ant'o'j”: La mut'a film'o neniam est'is mut'a. Du kon'at'a'j muzik'ist'o'j regul'e akompan'as la film'o'j'n per pian'o kaj perkut-instrument'ar'o, per violon'o aŭ eĉ per special'a kin'ej'a orgen'o. Iu el la ven'ont'a'j vesper'o'j: „La vir'o de la Manks'insul'o” (The Manxman), la last'a – kaj relativ'e mal'mult'e kon'at'a – mut'a film'o de la brit'a reĝisor'o Alfred Hitchcock [hiĉkok] el la jar'o 1929 en re'far'it'a kaj ripar'it'a kopi'o de la Brit'a Film-Institut'o en Londono. Varm'a'j nokt'o'j somer'a'j sub la stel'o'j aŭ iam sub la arkad'o'j pro fort'a somer'a fulm'o'tondr'o kun 1920aj film'o'j el Aŭstrio, Franci'o, Svedi'o, Japani'o, Rusio.

Pli'a surpriz'o: La mut'a'j film'o'j oft'e ne est'as simpl'e blank'a'j-nigr'a'j. Eĉ antaŭ la kolor-film'o oni produkt'is kolor'a'j'n scen'o'j'n per divers'a'j teknik'o'j. Part'o'j film'it'a'j en ĉambr'o ĉe kandel'a lum'o ekzempl'e est'as en baz'a brun'o, ekster'a scen'o sur la strat'o en fon'a blu'o. Tiuteknike oni mekanik'e kolor'ig'is kelk'a'j'n metr'o'j'n de la film'o en ton'ig'a ban'o. Ĉe ali'a teknik'o oni kolor'ig'as ĉiu'n unu'op'a'n film-bild'o'n per'man'e – aŭ help'e de ŝablon'o aŭ tut'e liber'e! Jen, ankaŭ tiu'epok'e jam mult'e'kost'a kaj tial mal'oft'a proced'o.

Unu el tiu'j pomp'a'j, luks'a'j film'o'j est'as Geheimnisse des Orients („Sekret'o'j de la Orient'o”), german'a film'o de 1928 de la ekzil-rus'a reĝisor'o Alexander Wolkoff. Iu'n centr'a'n scen'o'n, la en'marŝ'o'n de la venk'int'a princ'o en la ekspresionism'a'n „orient'al'a'n” urb'o'n karton'a'n, oni film'is per 2000 person'o'j kaj 500 ĉeval'o'j! La tri'dek'person'a gvardi'o de la kalif'o est'as komplet'e lud'at'a de iam'a'j rus'a'j kavaleri'a'j oficir'o'j rifuĝ'int'a'j. La prezent'o de la restaŭr'it'a film'o dum la festival'o en Bon'n est'as unu el ties mult'a'j mond'a'j premier'o'j. Pro la scen'o'j en la harem'o kun du'on'nud'a'j danc'ist'in'o'j en iu'j bikin'o-simil'a'j vest'aĵ'o'j la eŭrop'a'j kopi'o'j plej oft'e est'is cenzur'it'a'j, la danc'o'j for'tranĉ'it'a'j.

Neni'e en la kon'at'a'j film-arkiv'o'j de Munkeno, Londono, Parizo, Peterburgo, Vieno trov'ebl'is komplet'a ne'mal'long'ig'it'a kopi'o de la origin'a 146-minut'a film'eg'o. Ĝi ja est'is trov'it'a ĉe privat'a kolekt'ant'o japan'a, kiu antaŭ jar'o'j hered'ig'is ĝi'n al la Naci'a Film-Centr'o en Tokio. Ĉar neniam montr'it'a en publik'o ĝi rest'is la probabl'e sol'a komplet'a, sed pli-mal'pli forges'it'a kopi'o. Kiam oni re'mal'kovr'is ĝi'n, ĝi bezon'is mult'e da pri'labor'o kaj freŝ'ig'o. Jun'a japan'a ekspert'in'o far'is la labor'o'n kaj kiel honor'a gast'o prezent'is la sort'o'n de la film'o en Japani'o kaj si'a'n restaŭr'a'n labor'o'n.

Ali'a kulmin'o, almenaŭ por esperant'ist'o'j, ĉi-jar'e est'is la sabat'a prezent'o de Jenseits der Straße („Trans'e de la strat'o”), german'a film'o de 1929 kun scen'ar'o de Willy Döll kaj de la german'a-pol'a esperant'ist'o J'a'n Fethke, ali'nom'e Je'a'n Forge. La berlinaj esperant'ist'o'j jam pov'is spekt'i ĝi'n antaŭ'last'jar'e dum la Fethke-jubile'o organiz'it'a en la Pol'a Kultur-Institut'o en kun'labor'o kun la Esperant'o-grup'o. Sed tamen kia diferenc'o vid'i ĝi'n ne en salon'o, sed „al'fresk'e” sub la stel'o'j. Eĉ hodiaŭ la „mal'dekstr'a” film'o, kritik'ant'a la social'a'j'n kondiĉ'o'j'n, impres'as pro la nov-stil'a kamera'ad'o: La spekt'ant'o vid'as sen'nombr'a'j'n krur'o'j'n de hast'ant'a'j hom'o'j, ĝis la kamera'o kapt'as la krur'o'j'n de la heroin'o; hom'o en la amas'o, iu vir'in'o inter mil'o'j, kiu'n la kapital'ism'a ŝtat'o pel'is sur'strat'e'n kiel prostitu'it'in'o'n. Oni ne nepr'e dev'as sam'opini'i pri la politik'a mesaĝ'o por est'i tamen fascin'it'a de la bild'o, kiu aŭtomat'e fiks'iĝ'as en la kap'o.

Part'o de la festival'a program'o est'os montr'at'a en aŭgust'o en Zurik'o, post'e en septembr'o en Munkeno. Super la kort'o de la dign'a universitat'a kastel'o de'nov'e hast'as student'o'j al kurs'o'j. La Bonn-an'o'j dev'as atend'i pli'a'n jar'o'n ĝis la 22a festival'o, kiam la fanfar'o'j de'nov'e vok'as al film'a'j delikat'aĵ'o'j, somer'nokt'e preciz'e je la 21.45.

Bernhard PABST

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bernhard Pabst el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Fakt'o'j sen'fakt'a'j kaj murd'o en la metro'o

En la angl'a oper'o „La tur'gvardi'an'o'j” (angl'e The Yeomen of the Guard), verk'it'a en 1888 de la par'o Gilbert kaj Sullivan, trov'iĝ'as sprit'a kanzon'o, en kiu du supoz'at'a'j murd'int'o'j disput'as pri la fakt'o'j de si'a krim'o. Ili ne pov'as inter'konsent'i, ekzempl'e, ĉu la paf'it'o ramp'is aŭ ŝtel'paŝ'is, ĉu li glit'e aŭ fal'e eskap'is, aŭ ĉu li plumb'e aŭ ŝton'e en'river'iĝ'is. Preskaŭ la sol'a fakt'o, pri kiu ili inter'konsent'as, est'as la mort'o de la viktim'o.

La situaci'o, almenaŭ en burlesk'a form'o, spegul'as la mult'e pli serioz'a'n mort'paf'ad'o'n en Londono en juli'o de jun'a brazil'an'o. Preskaŭ la sol'a fakt'o, pri kiu ebl'as inter'konsent'i, est'as tiu, ke brit'a'j polic'an'o'j pump'is en londona metro'a trajn'o kvin kugl'o'j'n en la kap'o'n de Je'a'n Charles de Menezes, kiu'n ili taks'is teror'ist'o. Nek pri la tragik'a mort'o de la brazila elektr'ist'o, nek pri li'a plen'a sen'kulp'o en ajn'a teror'ist'a ag'ad'o ebl'as disput'i: pri ĉiu'j ali'a'j tiel nom'at'a'j fakt'o'j – kiel en la oper'o – reg'as tamen disput'o kaj debat'o.

Post la murd'o publik'e anonc'is la ĉef'polic'ist'o en Londono, kavalir'o I'a'n Blair (neni'u parenc'o de la brit'a ĉef'ministr'o), ke la afer'o rilat'as nepr'e al kontraŭ'teror'ism'a ag'ad'o (memor'ind'as, ke pli fru'e en juli'o eksplod'is bomb'o'j en Londono, kiu'j mort'ig'is kelk'dek'o'j'n da hom'o'j kaj paraliz'is la brit'a'n ĉef'urb'o'n: la instanc'o'j, inkluziv'e de la polic'o, kaj ankaŭ la publik'o, tra la somer'o tre nervoz'iĝ'is). Kavalir'o Blair krom'e dir'is, ke la brazil'an'o „rifuz'is obe'i al la instrukci'o'j de la polic'o”.

Esplor-komision'o

Sed kelk'a'j'n semajn'o'j'n post'e sen'de'pend'a esplor-komision'o (kiu'n ŝajn'e polic'estr'o Blair vol'is blok'i) trov'is ali'a'j'n tiel nom'at'a'j'n fakt'o'j'n, kiu'j'n komision'an'o lik'ig'is al la brit'a gazet'ar'o. Ŝajn'as, ke la brazil'an'o, anstataŭ mal'obe'i al polic'a'j instrukci'o'j kaj for'kur'i de si'a'j sekv'ant'o'j, dum'e salt'ant'e staci'dom'a'n bar'il'o'n, trankvil'e aĉet'is gazet'o'n kaj kur'is, ne salt'int'e bar'il'o'n, nur kiam li konstat'is, ke ebl'e li mis'traf'os si'a'n trajn'o'n.

Sam'e unu'a'j raport'o'j, ke la viktim'o port'is pez'a'j'n, neniel somer'a'j'n vest'aĵ'o'j'n (kvazaŭ li ĉe'korp'e kaŝ'us bomb'o'n) montr'iĝ'is mensog'a'j: kred'ebl'e li est'is ĉiu'tag'e kaj somer'e vest'it'a. Kaj en la trajn'o mem, kie la jun'a brazil'an'o pere'is, ŝajn'as, ke polic'an'o, tut'e ne tim'ant'e supoz'at'a'n teror'ist'o'n, ten'is li'n kaj eĉ al'parol'is li'n, kiam arm'it'a'j koleg'o'j for'puŝ'is la unu'a'n polic'an'o'n kaj kvin'kugl'e mort'ig'is la „teror'ist'o'n”.

Ĉio ĉi, laŭ lik'ig'it'a'j inform'o'j, rezult'iĝ'is de fuŝ'it'a polic'a gvat'ad'o ekster la apartament'o de la murd'it'o. Anstataŭ zorg'e kontrol'i, ĉu sinjor'o de Menezes est'as ver'e danĝer'ul'o, neni'u rigor'e kontrol'is: kiam la viktim'o el'ir'is si'a'n hejm'o'n, la respond'ec'a polic'an'o for'est'is, urin'ant'e, kaj do neni'u pov'is la el'ir'ant'o'n klar'e ident'ig'i; eĉ, laŭ'dir'e, por pli nebul'ig'i la afer'o'n, kun'gvat'is kun la polic'an'o'j krom'e soldat'a'j (kred'ebl'e ne laŭ'e trejn'it'a'j).

Amas'komunik'il'o'j

Antaŭ la fin'a, kaj oficial'a – do ne lik'ig'it'a – raport'o de la esplor-komision'o, mal'facil'as dir'i, kio fakt'e okaz'is. Kaj jen la problem'o. En epok'o de amas'komunik'il'o'j, kiam abund'as gazet'o'j, radi'o- kaj televid'a'j raport'o'j, kiam op'e intervju'iĝ'as atest'int'o'j kaj kiam op'e koment'as tiel nom'at'a'j spert'ul'o'j, inkluziv'e de politik'ist'o'j, polic'an'o'j kaj eĉ ĵurnal'ist'o'j, la fakt'o'j – ironi'e – perd'iĝ'as.

Ili perd'iĝ'as pro tiom da tiel nom'at'a'j fakt'o'j – tiel nom'at'a'j, ĉar ver'dir'e ili ne est'as fakt'o'j (tamen aper'as tiel). Ili rest'as, eĉ el la buŝ'o'j de supoz'ebl'e fid'ind'a'j hom'o'j, ekzempl'e publik'a'j serv'ist'o'j, efektiv'e nur koment'o'j. Foj'foj'e oni sopir'as je la simpl'ec'o de la 19a jar'cent'o, kiam almenaŭ en Briti'o ekzist'is ver'e nur unu kvazaŭ oficial'a organ'o: la gazet'o The Times („La temp'o'j”). Tiam la „fakt'o'j”, eĉ se erar'a'j, est'is ja fakt'o'j: oni kred'is, kaj jen ĉio; oni dev'is, ĉar ekzist'is neni'o ali'a.

Laik'o

Nun'temp'e, pro tiom da supoz'at'a'j fakt'o'j – fakt'o'j ĉiu'flank'a'j, ĉiu'kolor'a'j, eĉ ĉiu'lingv'a'j; fakt'o'j radi'a'j, televid'a'j, gazet'a'j, inter'ret'a'j, blog'a'j ktp – apenaŭ ebl'as, almenaŭ por laik'o, hav'ig'i al si ĝust'a'n koncept'o'n pri event'o'j (ĉu pri teror'ism'o en Londono, ĉu pri la milit'o – ĉu pac'o? – en Irako, ĉu pri divers'a'j ekologi'a'j, soci'a'j, politik'a'j kaj ali'a'j afer'o'j). La fund'a'j fakt'o'j, la ver'a'j fakt'o'j (pardon'u la pleonasm'o'n) merg'iĝ'as en marĉ'o de tiel nom'at'a'j fakt'o'j, de du'on'fakt'o'j, precip'e de koment'o'j. Ebl'e tio'n dezir'as politik'ist'o'j kaj ali'a'j reg'ant'o'j: ju pli da ŝajn'a'j fakt'o'j, des pli la publik'o kred'as, ke ĝi est'as inform'at'a; inter'temp'e facil'as en'ter'ig'i la ver'o'n kaj fos'i sulk'o'j'n tie, kie la ver'o ne trov'ebl'os.

En 1921 la tiam'a redaktor'o de la brit'a gazet'o The Guardian („La gard'ist'o”), C. P. Scott, verk'is ese'o'n, en kiu li not'is: „Liber'as koment'o'j, sankt'as fakt'o'j”. Cert'e la tragik'a'j cirkonstanc'o'j en Londono pri la murd'o de Je'a'n Charles de Menezes memor'ig'as pri la sankt'ec'o de fakt'o'j. La event'o'j sam'temp'e sub'strek'as la grav'ec'o'n de liber'a gazet'ar'o kaj de sen'de'pend'a'j kaj kuraĝ'a'j ĵurnal'ist'o'j kapabl'a'j disting'i, en la vort'o'j de la oper'o de Gilbert kaj Sullivan, inter ŝton'o aŭ plumb'o – kapabl'a'j, efektiv'e, disting'i inter fakt'o'j kaj du'on'fakt'o'j kaj prezent'i la ver'o'n al la publik'o.

Paul GUBBINS

Dron'ant'a diktator'o

Prezent'as la Afrik'a Esperant'o-Federaci'o special'a'n raport'o'n pri Zimbabvo.

Zimbabvo hav'is sang'a'n histori'o'n, sam'e kiel ali'a'j sud-afrik'a'j land'o'j, kiel Zambio, Mozambiko, Angolo kaj Sud-Afrik'o. Post la jar'o'j de sklav'ec'o al'ven'is koloni'ism'o, entrepren'it'a de eŭrop'a'j blank'ul'o'j, kiu'j trov'is la land'o'j'n taŭg'a'j por plant'o'j kaj rikolt'o'j eksport'ebl'a'j al Eŭrop'o kaj Amerik'o.

Zimbabvo, iam'a Sud'a Rodezi'o, est'is loĝ'at'a i.a. de brit'o'j, kiu'j plur'foj'e far'iĝ'is civit'an'o'j de la okup'at'a'j land'o'j. Sam'temp'e kresk'is sen'labor'ec'o, krim'o'j kaj ali'a'j soci'a'j problem'o'j. La indiĝen'a'j loĝ'ant'o'j far'iĝ'is sub'ul'o'j de la blank'ul'o'j; en situaci'o tia kresk'is afrik'a'j gvid'ant'o'j, kiel Robert Mugabe en Zimbabvo, Kenneth Kaunda en Zambio kaj Joseph Nkomo kaj Kwame Nkruma en Ganao.

Geril'a mov'ad'o

Post la du'a mond'milit'o afrik'an'o'j streb'is al sen'de'pend'iĝ'o dis'de Briti'o, kiu reg'is preskaŭ la tut'a'n sud'a'n part'o'n de Afrik'o. Tiu streb'o konduk'is al batal'o'j inter la koloni'a'j administr'ant'o'j kaj afrik'an'o'j. Mult'a'j hom'o'j pere'is, kaj ekzempl'e en Kenjo kresk'is la geril'a mov'ad'o Mau Mau.

En Sud'a Rodezi'o blank'a'j civit'an'o'j ne akcept'is la trans'don'o'n de la potenc'o al la nigr'ul'o'j. La tiam'a ĉef'ministr'o I'a'n Smith deklar'is Sud'a'n Rodezi'o'n sen'de'pend'a de Briti'o kaj prov'is star'ig'i blank'ul'a'n afrik'a'n ŝtat'o'n. Inter'naci'e oni rifuz'is agnosk'i la reg'ist'ar'o'n de Smith. Far'iĝ'is Mugabe la ĉef'a batal'ant'o por ver'e sen'de'pend'a Sud'a Rodezi'o, kaj, kiam en 1964 eks'a Nord'a Rodezi'o sen'de'pend'iĝ'is kaj far'iĝ'is Zambio sub gvid'ad'o de Kaunda, kresk'is la inter'naci'a prem'o kontraŭ Smith.

Fin'e, post long'a'j inter'trakt'ad'o'j kaj divers'a'j prem'o'j, Afrik'o celebr'is en 1980 la liber'iĝ'o'n de Sud'a Rodezi'o, kiu far'iĝ'is Zimbabvo. La hero'o de la revoluci'o Robert Mugabe far'iĝ'is prezid'ant'o.

Agrikultur'a'j eksport'aĵ'o'j

Post la sen'de'pend'iĝ'o mult'a'j zimbabv'an'o'j pens'is, ke ili re'akir'os la teren'o'j'n, for'pren'it'a'j'n far'e de blank'ul'o'j. Mult'a'j blank'ul'o'j jam for'las'is la land'o'n, sed mult'a'j rest'is: ili est'is ja civit'an'o'j kaj tie ili loĝ'is, labor'is kaj invest'is. Tamen Zimbabvo de'pend'as ĉef'e de agrikultur'a'j eksport'aĵ'o'j, kaj la blank'ul'o'j reg'is ĉi tiu'n sektor'o'n de la ekonomi'o. La kun'batal'ant'o'j de Mugabe long'e protest'is kontraŭ la daŭr'a okup'o de si'a'j teren'o'j, kaj ili postul'is for'pel'o'n de la blank'ul'o'j. La reg'ist'ar'o rifuz'is, sed, pro korupt'o kaj mis'uz'o de inter'naci'a'j subvenci'o'j, Mugabe far'iĝ'is pli kaj pli mal'popular'a kaj izol'it'a.

En 2000 okaz'is ŝtat'a'j elekt'o'j, kiam la opozici'a parti'o sub Morgan Tsvangirai est'us dev'int'a venk'i. Sed, kiel ali'a'j afrik'a'j diktator'o'j, Mugabe kaj li'a reg'ist'ar'o tromp'is la popol'o'n, tiel ke „venk'is” Mugabe. Sekv'is protest'o'j. Mult'a'j hom'o'j est'is dev'ig'at'a'j fuĝ'i, eĉ al Briti'o. Aplik'is la inter'naci'a komun'um'o – ankaŭ la afrik'a – sankci'o'j'n kontraŭ Zimbabvo, kaj la popol'o ek'sufer'is.

Pur'ig'i la land'o'n

La situaci'o akr'iĝ'is, kiam Mugabe fin'e ced'is al si'a'j kun'batal'int'o'j kaj permes'is for'pel'o'n de blank'ul'o'j el ili'a'j bien'o'j: Zimbabvo perd'is pro tio mult'a'j'n eksport'aĵ'o'j'n, kio eĉ pli sufer'ig'is la indiĝen'a'n popol'o'n. Tiel fiask'is la politik'o de Mugabe re'akir'i la sub'ten'o'n de la zimbabva popol'o. Ankaŭ li'a ide'o „pur'ig'i” la land'o'n mis'as: tiel Mugabe detru'is hejm'o'j'n, supoz'ebl'e kontraŭ'leĝ'e konstru'it'a'j'n, kio eĉ pli prem'is popol'o'n, sufer'ant'a'n pro mal'san'o, mal'sat'o, labor-mank'o kaj inter'naci'a'j sankci'o'j. Mult'as soci'a'j kaj ekonomi'a'j problem'o'j: apenaŭ ebl'as al ordinar'ul'o'j, ekzempl'e, aĉet'i eĉ maiz'o'n, la baz'a'n manĝ'aĵ'o'n en Zimbabvo.

Malgraŭ tio, ke Mugabe ĉio'n reg'as, inkluziv'e la arme'o'n, inter'naci'a'j spert'ul'o'j opini'as, ke tiel vid'ebl'as la last'a'j ag'o'j de diktator'o, star'ant'a antaŭ la rub'uj'o de histori'o. Ali'vort'e, jen la last'a'j ag'o'j de metafor'e dron'ant'a hom'o.

Princ'o Henrik'o OGUINYE

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Princ'o Henrik'o Oguinye el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Pint'a sekur'ec'o ĉe pint'a kun'sid'o

Sekret'a'j tunel'o'j, spion'o'j, observ'ant'o'j en ĉiu'j ebl'a'j ej'o'j kaj mult'e da tim'o vid'ebl'is jam monat'o'j'n antaŭ la tut-amerik'a pint'o-renkont'iĝ'o, okaz'ont'a en novembr'o en Argentino. Part'o'pren'os la kvar'a'n t.n. Pint'o'n de la Amerik'o'j ne nur la uson'a prezid'ant'o Georg'e Bush, sed ankaŭ 34 el li'a'j koleg'o'j de la tut'a mond'part'o.

Akompan'os Bush 2000-kap'a stab'o, kiu ne nur protekt'os kaj help'os li'n sed ankaŭ anstataŭ'os la tut'a'n dung'it'ar'o'n de la hotel'o Sheraton en Mar del Plat'a, kie loĝ'os la uson'a delegaci'o dum la renkont'iĝ'o. Ver'ŝajn'e Bush mem loĝ'os ne en la hotel'o, sed sur milit'ŝip'o kelk'a'j'n kilo'metr'o'j'n for de la mar'bord'o.

Uson'o tim'as mal'sukces'o'n ĉe la pint'o-renkont'iĝ'o pro ideologi'a mal'inter'konsent'o kun ekzempl'e Argentino kaj Venezuelo. Uson'o pled'as por pli'a liber'ig'o de la merkat'o ne nur por produkt'o'j, sed ankaŭ por serv'o'j. Krom'e, laŭ Vaŝington'o, progres'o por la latin-amerik'a'j popol'o'j ebl'os nur, se korupt'ad'o est'os el'radik'ig'at'a kaj liber'a inform'ad'o garanti'at'a. Argentino kaj Venezuelo vid'as al'ir'o'n al bon'fart'o kaj progres'o en pli bon'a distribu'ad'o de rimed'o'j, kio esenc'e est'as ne nov'liberal'a, sed social'ism'a ide'o.

Sindikat'o'j

La komerc'ist'o'j de Mar del Plat'a vid'as bon'a'j'n profit'o'j'n pro la amas'o da vizit'ant'o'j. Sed ne ĉiu'j tiom favor'as la „invad'o'n”. En oktobr'o okaz'os elekt'o'j, kaj mult'a'j politik'ist'o'j est'as lig'it'a'j al sindikat'o'j kutim'e rezist'em'a'j rilat'e pli'a'n mal'ferm'o'n de la merkat'o al najbar'a'j land'o'j, inkluziv'e de Uson'o.

En Argentino la sindikat'o'j est'is en la last'a'j monat'o'j relativ'e aktiv'a'j. Kvankam la ekonomi'o ek'de 2002 progres'is kaj ating'as la nivel'o'n de 1999 – la jar'o de la financ'a, ekonomi'a kaj social'a kriz'o, kaŭz'it'a de fiks'a inter'ŝanĝ'a kurz'o de la pes'o kontraŭ la dolar'o – salajr'o'j rest'as relativ'e mal'alt'a'j kompar'e kun tiu'j en la nord'a hemisfer'o. Tamen import'it'a'j var'o'j, escept'e de la ne'imit'ebl'a'j ĉin'a'j, est'as sam'e mult'e'kost'a'j, kiel en la nord'o. Do est'as antaŭ'vid'ebl'e, ke la sindikat'o'j ne mal'aprob'os strik'o'j'n.

Sur'strat'a'j protest'o'j

Sam'semajn'e kun'ven'os en Mar del Plat'a ankaŭ t.n. kontraŭ-pint'o, la Pint'o de la Popol'o'j. Ĉirkaŭ 10 000 part'o'pren'ant'o'j sur'strat'e protest'os. Jam evident'iĝ'is dum antaŭ'a'j pint'o'j, ke la protest'o'j ne okaz'as tut'e pac'a'j. Ĉirkaŭ 7500 arm'it'a'j polic'an'o'j, send'ot'a'j de Buenos-Ajreso, reg'os la protest'o'j'n.

De milit'ist'a'j baz'o'j oni ankaŭ kontrol'os la ĉiel'o'n super Mar del Plat'a. Jam liban'an'o est'is arest'it'a sed rapid'e montr'iĝ'is, ke li ne est'is teror'ist'o. Kelk'a'j civit'an'o'j, jam sekur'ec'o-sat'a'j, vol'is mal'permes'i la al'ven'o'n de Bush por evit'i teror'ist'a'n risk'o'n. La iniciat'o tuj est'is sufok'it'a de la ministr'o pri intern'a'j afer'o'j.

Nur en la mult'a'j ret'kaf'ej'o'j oni rest'as trankvil'a. Tie oni taks'as la tut'a'n sekur'ec'o-lud'o'n ted'a: prefer'at'a'j est'as pli interes'a'j elektron'ik'a'j lud'o'j.

André STAES

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de André Staes el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Poem'o'j de Alejandro Cossavella

1. Stult'a'j papili'o'j

En trankvil'a'j spac'o'j dis'a'j
vi veget'as
in'o
kaj mi sol'as
mal'danc'as
plor'as
Se la ruburb' est'us pli fi'a
aŭ vi'a'j mam'o'j pli mi'a'j
Se nur la nokt'o al'proksim'iĝ'us
al vi'a'j en'o'j
ĝem'o'j kaj gem'o'j el ter'o'j perd'it'a'j
pli traf'e mi pri'skrib'us ĉi tiu'n sol'ec'o'n perfid'a'n
ĉi tiu'n morn'o'n acid'a'n
Sed ne
en'ord'e kaj uniform'e la tag'o'j krev'as
kiel papili'o'j

2. Imperfekt'a

Hazard'e
vi promen'as
nud'a
sur la strand' de l' ĝoj'
retin'e bril'a
lum'a
plonĝ'ant'e
de temp' al temp'
en la lazur' aŭtun'a
Jen la voĉ' de l' mar'
sen'senc'a
jen la tril'
mal'gravit'e
konsekvenc'a
Flug'as du bird'o'j
sed pov'int'us est'i pli
en aer' mal'pez'a
du saĝ'o'j
du vent'o'j
Kiu glis'os al vi'a haŭt'o lun'a?
Imperfekt'a vi est'as
kiel la surfac'o Ter'a
mal'nigr'a
panter'a

3. Blat'o

Star'as sur la plafon' kuraĝ'a blat'
Tim'ig'as ĝi'n
nek la ŝuoĵet' baldaŭ'a
nek la ink'
inform'iĝ'ont'a pri l' murd'o brutal'a.
Blat' hero'a
invers'a
pend'ant'a mi est'as de lit'o komfort'a
kaj trem'as mi'a man'
abort'a
Insekt'e vi'a
mi kuŝ'as inert'a
For'las'os la dom'o'n
tra l' pord'o ferm'it'a
mumi'a fantom'o
de l' perd'it'a temp'

Ne trov'os vi'n mort'o
almenaŭ mipere
nek flug'os pantofl'o
ĉi'vesper'e
Viv'am'o plej kruel'a mi'n traf'is subit'e
dum bus'o'j mal'mol'as
bru'em'as kaj plen'as
lul'at'a'j de lum'o'j
intermit'e

4. Seks'a konfuz'

Vir'in'o en vir'a korp'
mi lukt'as sol'a kontraŭ mond' solen'a
kaj mult'obl'e pli ol averaĝ'a'j sam'seks'em'ul'o'j
ĉar, krom'e, mi gej'as
lesbas kaj fest'em'as
Traf'it'a de fulm'a sort'
mi lek'as piĉ'o'j'n kaŝ'it'e
Sam'seks'em'as ne ĉiu vir'in'
kun kiu mi kuŝ'as en'lit'e

5. Telegram'o

Ĉenmasturbad' amas'loĝ'ej'a
ĉiu'j kontraŭ ĉiu'j.
Interfikado trans'naci'a.
Ajnatelieroj.
Sukces'a kongres'o.

6. Minimum'e

Falĉ'il'as du
Kibic'as tri
Simi'as bu'
kaj ŝark'as mi
Por solv'i tiu'n enigm'o'n
vi bezon'os
minimum'e
tri svelt'a'j'n siren'o'j'n
Mi?
Mi bezon'as vi'n
Ĉar tim' sezon'as
Ven'u jam
soritsovaĝ'
vi bel'son'as
Mord'u mi'n
mort'ig'a si'n'
de hast'a ĝoj'
mord'u mi'n
Vi'a'n vost'o'n manĝ'os ne ŝakal'o'j
sed komet'o'j
kaj la flor'o'j'n pluk'os ne l' ĝangal'o'j
sed la pet'o'j
Sovaĝ'a'j best'o'j ni est'as
vi kaj mi
efemer'a'j
tord'ant'e la fat'o'n facil'a'n
vring'ant'e la vort'o'n anim'a'n.

7. Retfenestro

Mal'ferm'it'a al ajn'a'j mesaĝ'o'j
kaj plej sovaĝ'a'j dosier'o'j
bril'as la sklav'o per skvam'o'j dorn'a'j
Laŭd'u la stult'ul'o'n kaj las'u li'n labor'i
suflor'as la saĝ'ul'o
Kaj la patr'o kov'as plan'o'j'n pervers'a'j'n
por la infan'o ĉi'mond'a
ajn'e vi vek'iĝ'os
ne tim'u
elekt'u la voj'o'n plej strang'a'n
vi sukces'os
Dorm'et'as la tim'o
mez'e de l' plant'a bru'
Milion'o'j da dolar'o'j
bru'son'a'j
dispon'ebl'a'j
freŝ'a'j kandidat'o'j al premi'o'j ĉek'a'j
kirl'iĝ'as abund'e en trezor'ej'o'j vant'a'j
Kaj kajt'o'j
flug'as alt'e'n
pli alt'e'n ol iam ni flug'os
Ŝrump'as flag'o'j
en mild'a'j tag'o'j somer'a'j
Bilet'o'j dis'vend'iĝ'as al neni'e
Taŭr'as la batal'
(vi gap'as tie)
Astr'o
Fenestr'o
Tornistr'o
Frank Sinatra
Trist'o

8. Tri'a'mond'a promen'ad'o

Patr'as li
sur strat' sen'lum'a
infan'fragment'o
brum'a
Sopor'as moment'
mal'hel'as
sopir'as dent'
pel'as
Ras' ebri'a
el cindr'o kaj bier'
dorm'ant'a sur fatras'
sur mal'esper'
Vintr'a frustr'iĝ'
odor'o frost'a
kaj kun'a sol'ec'
ĝis'ost'a
Sibl'as la vent'
neni'u parol'as
atend'as la tent'
la sang'o bol'as
Invit'as al rab'
turist'a mon'uj'
kaj patri'n' al fil'
vok'as: tuj!

9. Elektr'a koktel'o

Ne kribr'i la stel'o'j'n sed en'glut'i la nokt'o'n pur'a'n
mar'e velur'a'n
His'i la vel'o'j'n kaj bark'i ĝis vi
elektr'a koktel'o mi'a
Larm'o'j fal'as
el nub'o'j trankvil'a'j
pluv'as
seren'e tuŝ'i vi'a'n haŭt'o'n
ne pov'os mi
iam
Dum ali'a'j pilol'as nokt'e, mal'dorm'as lant'e
mi ponard'as hor'o'j'n
esperant'e
Elektr'a hotel'o mi'a
Gast'ig'u mi'n
ĉiam

10. Komplic'e

Plast'a klimaks'o amator'a
El'ŝut'o timid'a
Virus'o'j
rub'aĵ'o'j
Urb'o'j haladz'e fetor'a'j.
Sen'rim'a mensog'o ĉiu'tag'a
Stil'e povr'a
Sen'mon'a
Sur'strat'e
dorm'ant'a ul' admon'a.
Narkot'e vi taks'as
normal'a
la krim'o'n
kutim'a'n
kaj suĉ'as el pip' la fum'o'n ebri'a
Sen'spur'e la kulp' vi'n las'as liber'a
Dum paŝ'as la vulp'
al pred'o leĝer'a.

Alejandro COSSAVELLA

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alejandro Cossavella el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Aktual'a religi'a mort'ig'ad'o

Lod'e Dores (MONATO 2005/7-8, p. 6) afabl'e instru'as mi'n pri la aŭstr'a Karlo la 1a. Li kaj Josef Fliegner grumbl'as, ke mi kritik'is la kanoniz'o'n de la imperi'estr'o. Dores erar'as; mi ne „denunc'as la beat'ig'o'n de Karlo”. Mi ne'as la „rajt'o'n” de iu vir'o aŭ beat'ig'i aŭ sankt'ig'i hom'o'j'n, do mi pet'as Dores pli zorg'e leg'i la artikol'o'n Sankt'ul'o'j (MONATO 2005/3, p. 24). Ni supoz'u, ke pap'o ja rajt'as sankt'ig'i; laŭ la „regul'o'j” mirakl'o neces'as. La mirakl'o de la imperi'estr'o cert'e, eĉ por Dores, est'is tut'e absurd'a.

Mi supoz'as, ke est'is komfort'ig'a'j por la viktim'o'j de la venen'gas'o de Karlo, ke „tiu'j gas'o'j est'is tiu'temp'e ne jam kondamn'it'a'j” kaj, ke „post la batal'o li plor'is” pro la uz'ad'o de la gas'o. Dores mal'avar'e cit'as el mal'nov'a'j artikol'o'j de mi (1998/4 kaj 1997/11). Mi ĉiam donac'as mi'a'j'n ekzempler'o'j'n de MONATO al pol'a'j ge'amik'o'j, do mi ne pov'as kontrol'i la kun'tekst'o'n, sed jes mi skrib'is, ke „la bibli'o sankci'as abort'ig'o'n” kaj Dores pov'as far'i si'a'n hejm'task'o'n (mi'a artikol'o pri la tem'o, MONATO 2005/7-8, p. 17).

Dores ankaŭ skrib'as pri la mal'bon'o de religi'o, kio'n mi antaŭ'e diskut'is. Ebl'e li kred'as, ke religi'a mort'ig'ad'o est'as nur histori'a afer'o – ekzempl'e, la kruc'milit'o'j, la inkvizici'o kaj la reformaci'o – sed tut'e ne! Vid'u la mort'ig'ad'o'n de rom'katolik'o'j kaj protest'ant'o'j eĉ hodiaŭ; vid'u la masakr'o'j'n de hindu'o'j, siĥ'o'j kaj islam'an'o'j; vid'u la horor'o'n inter ortodoks'ul'o'j, rom'katolik'o'j kaj islam'an'o'j. Religi'o, supoz'ebl'e la font'o de afabl'ec'o kaj frat'ec'o, est'as ĉie origin'o de mal'am'o kaj milit'o.

Plu'e Dores skrib'as, ke mi mal'am'as „la eŭrop'a'j'n kaj amerik'a'j'n demokrat'o'j'n”. Kvankam mi ne pov'as alud'i al la mal'nov'a artikol'o, cert'e li distord'as mi'a'j'n vort'o'j'n. Ĉi-rilat'e mi konsent'as kun la vort'o'j de Churchill dum la du'a mond'milit'o: „Neni'u pretend'as, ke demokrati'o est'as aŭ perfekt'a aŭ tut'e saĝ'a. Cert'e, oni dir'is, ke demokrati'o est'as la plej mal'bon'a spec'o de reg'ad'o escept'e de ĉiu'j ali'a'j spec'o'j, kiu'j'n oni prov'is.”

Vilĉjo SIMCOCK

Briti'o

La budh'ist'o kaj la brit'in'o

Feng Jing rakont'as pri am'o inter tibeta paŝt'ist'o kaj la fil'in'o de brit'a bankier'o.

Kiam la step'o Maqu est'as sur'ŝut'it'a per sovaĝ'a'j flor'o'j, la jun'a'j ge'edz'o'j Caizhi kaj Kat'e Karko re'ven'as tie'n por pas'ig'i la somer'o'n. La guberni'o Maqu, en alt'ec'o de ĉirkaŭ 4000 metr'o'j, aparten'as al la Tibet-naci'a Aŭtonom'a Sub'provinc'o de la sud'a provinc'o Gansu en okcident'a Ĉini'o. En la step'o Maqu tibet'an'o'j si'n viv'ten'as de generaci'o al generaci'o per'e de paŝt'ad'o.

Caizhi nask'iĝ'is en paŝt'ist'a famili'o en la step'o, kaj Kat'e est'as fil'in'o de bankier'o en Londono, Briti'o. En somer'o ili viv'as en Maqu, kaj ek'de aŭtun'o ili loĝ'as en Briti'o. Unu kilo'metr'o'n nord'e de la guberni'a urb'o de Maqu est'as ruĝ'a brik'a dom'o kun vast'a kort'o. Tio est'as la hejm'o de Caizhi kaj Kat'e. La dom'o disting'iĝ'as de najbar'a'j dom'o'j per kun'fand'iĝ'o de tibeta kaj brit'a arkitektur'o. La mur'o'j de la salon'o est'as ruĝ'a'j. La kamen'o, sof'o'j kaj tabl'et'o en brit'a stil'o est'as harmoni'e aranĝ'it'a'j kun tibetaj latun'a te'kruĉ'o, tapiŝ'o kaj preĝ'o'rad'o, nepr'a por tibeta budh'ist'o.

Lama'o

Kiel la du jun'ul'o'j, viv'ant'a'j mal'proksim'e en mal'sam'a'j civilizaci'o'j, en'am'iĝ'is kaj ge'edz'iĝ'is? „Tio est'as destin'o”, dir'as Caizhi kaj Kat'e. Caizhi hav'as kvin frat'o'j'n kaj du frat'in'o'j'n, kaj Caizhi est'as la tri'a. La tibeta naci'o kred'as je tibeta budh'ism'o. Se en famili'o est'as du aŭ pli da knab'o'j, la ge'patr'o'j tre vol'as send'i unu el ili en templ'o'n por far'iĝ'i lama'o.

Caizhi est'is la plej taŭg'a kandidat'o, sed, kvankam li kred'as je tibeta budh'ism'o, li ne dezir'as far'iĝ'i lama'o. Por tio'n evit'i, li for'las'is la hejm'o'n sen sci'ig'o al la ge'patr'o'j. Li ir'is al Lasa'o, la ĉef'urb'o de Tibeto, mil kilo'metr'o'j'n for de Maqu, kaj post'e al Barato, kie li lern'is la angl'a'n kaj redakt'ad'o'n de televid'a'j film'o'j.

Redakci'an'o

Ĝust'e tiam la brit'a fraŭl'in'o Kat'e turism'is en Barato kaj kon'at'iĝ'is kun Caizhi. La du jun'ul'o'j en'am'iĝ'is. Fin'e ili ge'edz'iĝ'is kaj, loĝ'ant'e en Londono, Kat'e labor'is kiel redakci'an'o kaj Caizhi far'is mal'long'a'n televid'a'n film'o'n kun la titol'o La famili'o de paŝt'ist'o. Tiam, dek jar'o'j'n post kiam Caizhi for'las'is la hejm'land'o'n, li re'ven'is kun Kat'e kaj ŝi'a'j ge'patr'o'j al la step'o Maqu kaj re'vid'is si'a'j'n ge'patr'o'j'n kaj ge'frat'o'j'n.

La ge'patr'o'j de Caizhi est'is eg'e ĝoj'a'j kaj kontent'a'j pri si'a simpati'a bo'fil'in'o Kat'e, dum la ge'patr'o'j de Kat'e ek'ŝat'is tiu'n tibet'an famili'o'n plen'a'n de harmoni'o kaj varm'o. Por ili la vast'a step'o, bov'o'j kaj ŝaf'o'j, paŝt'iĝ'ant'a'j tra mont'o'j kaj val'o'j, kaj tibetaj paŝt'ist'o'j afabl'a'j kaj gast'am'a'j est'as tiel pur'a'j, kiel en fabel'o'j.

Infan'o'j

Kat'e ek'interes'iĝ'is pri legend'o'j, hero'o'j kaj mor'o'j de la tibeta naci'o. Ŝi decid'is verk'i pri tio, kio'n ŝi vid'is kaj pens'is. Re'ven'int'e Londonon, ŝi ĉes'is labor'i en la redakci'o kaj komenc'is verk'i. Ŝi'a'j artikol'o'j pri ŝi'a'j tra'viv'aĵ'o'j en la step'o Maqu aper'is en brit'a'j ĵurnal'o'j kaj gazet'o'j. En 2000 Kat'e el'don'is Am'rakont'o de tibet'an'o pri la aventur'o'j kaj tra'viv'aĵ'o'j en Maqu. La 305-paĝ'a libr'o pri'skrib'as trans'lim'a'n am'o'n kun mult'a'j aŭtobiografi'a'j trajt'o'j. Nun'temp'e Kat'e verk'as libr'o'n por infan'o'j.

Caizhi est'as okup'it'a ĉiu'tag'e pri film'ad'o. Film'ant'e la pejzaĝ'o'j'n kaj la hom'o'j'n de si'a nask'iĝ'lok'o, li registr'is pep'ad'o'n de bird'o'j sur la step'o, flustr'ad'o'n de vent'o, sutr'o'recit'ad'o'n kaj trumpet'ad'o'n de lama'o'j en lama'ej'o. El tio li far'is televid'a'n film'o'n dis'send'it'a'n en Briti'o. Nun li far'as ali'a'n film'o'n pri tibetaj paŝt'ist'o'j.

FENG Jing

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Feng Jing el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Origin'o de Einstein

En MONATO 2005/2, p. 29, Yamasaki Seikô asert'is, ke Einstein est'is de'nask'a svis'o. Oni oft'e aŭd'as tio'n, sed tiel la afer'o tamen ne far'iĝ'as ver'a: Einstein pet'is svis'a'n civit'an'ec'o'n, kiam li jun'aĝ'e trans'lok'iĝ'is tie'n. De'nask'e li origin'is el la german'a urb'o Ulm.

Mart'in MEYER

Svis'land'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mart'in Meyer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Instru-taks'il'o

Ĉiu'jar'e, de mart'o ĝis juni'o, mi instru'as baz'a'n Esperant'o-kurs'o'n en la plej grav'a universitat'o de Kostariko. Tem'as pri elekt'ebl'a kurs'o por iu ajn karier'o kadr'e de la bakalaŭr'a nivel'o. Ekzamen'o'j'n mi anstataŭ'ig'as per tekst'o'j, el'pren'it'a'j el divers'a'j numer'o'j de MONATO: ĉiu student'o ricev'as apart'a'n ekzempler'o'n kun difin'it'a tekst'o, port'as ĝi'n hejm'e, traduk'as si'a'n unik'a'n tekst'o'n hispan'e'n help'e de ĉiu'j hav'ebl'a'j rimed'o'j kaj liver'as ĝi'n al instru'ist'o antaŭ konven'a lim'dat'o. La mal'facil'ec'o kaj long'ec'o de la tekst'o'j kresk'as de la unu'a al la tri'a ekzamen'o, sed la lern'ant'ar'o ĉiam sukces'as kaj eg'e ĝu'as la spert'o'n per interes'a'j leg'aĵ'o'j en al'log'a, nun'temp'a revu'o.

Hug'o MOr'a

Kostariko

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Hug'o Mor'a el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Atest'as viktim'o de honor'krim'o

Viktim'o de honor'krim'o, la mirakl'e sav'it'a Suad atest'as en la nom'o de mil'o'j da simil'a'j kaz'o'j: la mult'a'j mort'int'o'j ja silent'as.

Traduk'it'a el la franc'a Brûlée viv'e (brul'ig'it'a viv'e), la iom strang'a titol'o ne tuj instig'is al aĉet'o. Jen kaj jen mi vid'is recenz'o'n: la libr'o jam ekzist'as en 25 lingv'o'j. Ĝi iom furor'is en Franci'o: mi pov'us leg'i ĝi'n original-lingv'e. Kial do en Esperant'o? Nu, en iu'j recenz'o'j aper'is kelk'lini'a'j cit'aĵ'o'j, et'a'j tekst'specimen'o'j, en bon'a lingv'o tamen. „Aĥ, ne tem'as pri beletr'o,” mi pens'is, „est'as dokument'o.” Mi akir'is kaj leg'is la libr'o'n.

Dokument'o, ne fikci'aĵ'o, ĝi tamen tre lert'e komenc'iĝ'as per ĉapitr'et'o, kiu resum'as la dram-anonc'a'j'n cirkonstanc'o'j'n, kadr'e de tradici'a'j viv'kutim'o'j en vilaĝ'et'o okcident'e de la river'o Jordan'o.

La psikologi'o en la libr'o est'as el du tip'o'j: aparten'o kaj apart'ec'o. Kolizi'as soci'o kaj individu'o. Ĉe la knab'in'o: banal'a en'am'iĝ'o kun ties febr'e feliĉ'a'j sent'o'j kaj sentiment'o'j, kun ties fantazi'a'j supoz'o'j kaj esper'o'j, kun ties sen'fund'a fid'o kaj fidel'em'o. Sed ĉio sur fon'o de tim'o, ĉar la vir'o'j, sol'pov'ant'o'j en patriark'ec'a soci'o, observ'as la pra'patr'a'n kondut'o'n, kred'as ĝi'n sankt'a dev'o: sav'i la „honor'o'n” pli grav'as ol hom'a viv'o.

La 18-jar'a Suad, sen'kler'a kaj sen'kulp'a, bon-intenc'a jun'ul'in'o, sopir'ant'a edz'in'ec'o'n sed precip'e liber'o'n, est'as paŝt'ist'in'o de kapr'in'o'j kaj ŝaf'o'j, kiu dev'as tag'long'e labor'eg'i. Ŝi melk'as bov'in'o'j'n, far'as fromaĝ'o'n, lesiv'ad'as kaj, ĉar ŝi est'as knab'in'o, est'as bat'pun'at'a ĉiu'tag'e. Naiv'a, ŝi en'am'iĝ'as al jun'a najbar'o, kiu ir'as labor'i en kostum'o, kun tek'o sub la brak'o, kaj per aŭtomobil'o. Progresreve, por ne perd'i li'n, ŝi las'as li'n far'i. Kaj graved'iĝ'as. Nun li, la vir'o spert'a kaj sci'a, evident'e mal'aper'as. Ne ebl'as daŭr'e kaŝ'i la fakt'o'j'n. Kontraŭ fet'o mensog'o ne efik'as. En ŝi'a famili'o okaz'as sekv'e – laŭ lok'a'j mor'o'j – konsili'o ... kaj tiam „la fajr'o fal'as sur ŝi'n”.

Post terur'a epizod'o, komenc'iĝ'as por ŝi – est'int'a arab'a vir'in'o – nov'a viv'o en Eŭrop'o: tri'dek'kelk'jar'a, ŝi parol'as franc'e, hav'as ital'a'n edz'o'n kaj du fil'in'o'j'n; sed ie viv'as ili'a frat'o, ŝi'a infan'o el „pli fru'a viv'o”, pri kiu ŝi silent'as ĝis ...

En la aĝ'o de 45 jar'o'j, ŝi ek'skrib'as kaj post'e ankaŭ parol'ad'as pri si'a'j memor'aĵ'o'j: pled'o por la rajt'o'j de vir'in'o'j, kontraŭ sklav'ad'o, kontraŭ la aranĝ'it'a edz'in'ig'o, sed unu'a'lok'e kontraŭ kruel'a murd'o, la krim'o „pro honor'o”.

La sent'o'j, kiu'j satur'as ŝi'a'n viv'o'n, est'as angor'o antaŭ vir'a violent'o, est'as deprim'iĝ'o, humil'iĝ'o, lac'o, kulp'o, sen'kuraĝ'o, sub'met'iĝ'o, sufer'o kaj tim'o. Tim'o kaj ankoraŭ tim'o. Po'iom'e re'ven'as al ŝi'a mens'o for'puŝ'it'a'j fru'aĝ'a'j memor'aĵ'o'j. Ni ricev'as klar'a'n bild'o'n de krud'a pejzaĝ'o, de kultur'o ne-eŭrop'a, sub ali'a klimat'o. Ŝi'a libr'o est'as libr'o el milit'region'o: reg'ad'as sekret'a batal'o, sub'prem'a kaj kontraŭ'vir'in'a.

Neniel pornografi'a, ĝi est'as tamen ĉio'n-el'dir'a pri la fakt'o'j de la viv'o. La fort'o de la libr'o est'as en tio, ke ĝi rakont'as ne nur la okaz'aĵ'o'j'n, la spert'o'j'n kaj precip'e la sent'o'j'n dum tiu'j tra'viv'aĵ'o'j mem, sed eĉ rivel'as la intim'a'j'n pens'o'j'n; kaj ankaŭ post'a'j'n intern'a'j'n konflikt'o'j'n: ĉu, kaj kiom, dir'i al la fil'in'o'j? Kaj kio pri la for'a fil'o?

Tiel ŝi rakont'as: „Mi'a patr'in'o edz'in'iĝ'is dek-kvar-jar'a. Mi'a patr'o est'is eg'e pli aĝ'a ol ŝi. Ŝi nask'is mult'e da infan'o'j. En'tut'e dek kvar. Rest'as nur kvin viv'ant'a'j. Long'temp'e mi ne konsci'is, kio'n dek kvar infan'o'j signif'as ...” Kaj: „Kvankam mi ne vizit'is lern'ej'o'n, mi sci'is nombr'i la ŝaf'o'j'n. Mi pov'is do kalkul'i per mi'a'j man'o'j, ke est'is nur kvin infan'o'j el'ir'int'a'j el la unu'nur'a ventr'o de mi'a patr'in'o: Nur'a, Kajnat, mi Suad, Asad kaj Han'a'n. Kie est'is la ali'a'j?” Unu sol'a fil'o. Et'a ĉio'pov'a di'o. Knab'in'o'j est'as serv'ist'in'o'j, sklav'o'j, aŭ posed'aĵ'o'j sam'e kiel la brut'o'j kaj best'o'j.

„En ordinar'a tag'o, hejm'e, okaz'is almenaŭ unu vang'o'frap'o, aŭ unu pied'bat'o, pretekst'e, ke mi labor'is ne sufiĉ'e rapid'e, ke la te'akv'o bezon'is tro da temp'o por varm'iĝ'i ...”

„Mi ne konsci'is, ke simpl'a'j klaĉ'ad'o'j, supoz'o'j de najbar'o'j, eĉ mensog'o'j, pov'us far'i, ke iu ajn vir'in'o iĝ'as ‚ŝarmuta’ (putin'o), kaj ke tio konduk'us ŝi'n al mort'o, por la honor'o de la ali'a'j. Tio'n oni nom'as honor'krim'o. Por la vir'o'j de mi'a land'o, tio ne est'as krim'o.”

„Ĉu mi'a frat'o am'is si'a'n edz'in'o'n? En mi'a land'o, oni parol'as pri ge'edz'iĝ'o, ne pri am'o, pri obe'ad'o kaj tut'a sub'met'iĝ'o, ne pri am'rilat'o'j inter vir'o kaj vir'in'o. Nur dev'ig'a seks'o'rilat'o kun virg'a knab'in'o, aĉet'it'a por si'a edz'o. Se ne, la forges'o aŭ la mort'o. Nu, kie est'as am'o?”

„La ŝaf'id'o est'is et'a femal'o. Ĝi sekv'is mi'n kiel infan'o. Mi ver'ŝajn'e est'is dek-kvin-jar'a. Mi akuŝ'ig'is mult'e da ŝaf'in'o'j, sed mi memor'as nur tiu'n. La ŝaf'in'et'o sekv'is mi'n. Kie'n ajn mi ir'is, ĝi est'is mal'antaŭ mi. La patr'in'o mort'is, kaj la ŝaf'id'o viv'as ... Est'as strang'e pri'pens'i, kiel oni streb'is por akuŝ'ig'i ŝaf'in'o'j'n, dum mi'a patr'in'o sufok'is si'a'j'n infan'o'j'n. Tiu'temp'e mi tut'e ne pri'pens'is tio'n. Est'is akcept'end'a kutim'o.”

Pro si'a simpl'a sed bon'stil'a lingv'aĵ'o kaj si'a kor'tuŝ'a, foj'e eĉ larm-el'trud'a, nepr'e dis'kon'ig'end'a en'hav'o, la verk'o est'as unu el tiu'j libr'o'j, kiu'j ekzist'u ĉiu'lingv'e. Ajn'lingv'e.

Last'e, mi dir'u i'o'n pri la traduk'o, kvankam tiu'kamp'a'j ne'perfekt'aĵ'o'j neniom for'pren'as de la dokument'o, nek iel ĝen'as la leg'ad'o'n. La verk'o est'as „gramatik'e kaj lingv'e kontrol'it'a de André Cherpillod.” Jen kon'at'a nom'o, jam ia garanti'o por bon'a kvalit'o. Tamen revizi'ad'o kaj korekt'ad'o ĉiam est'as mal'facil'a kaj sen'dank'a task'o. Mi ne tre fid'as lingv'a'j'n komitat'o'j'n kaj korekt'ant'a'j'n komision'o'j'n. Ankaŭ ĉi-kaz'e mi'a mal'fid'o montr'iĝ'as prav'ig'it'a. Pres'erar'o'j est'as mal'mult'a'j kaj ne ĝen'a'j. Sed rest'as kelk'a'j fals'a'j amik'o'j (aŭ franc'ism'o'j), kelk'a'j ne'konsekvenc'aĵ'o'j aŭ mal'lert'aĵ'o'j, kaj ankaŭ divers'a'j gramatik'a'j el'rel'iĝ'o'j.

Christian DECLERCK

Suad: Viv'brul'ig'it'a (Honor'krim'o). Traduk'is el la franc'a Rémy Bouchet. Eld. Sat, Parizo, 2004. 190 paĝ'o'j.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Christian Declerck el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Honor'ig'a premi'o

Dum la Universal'a Kongres'o en Vilniuso akcept'is la premi'o'n Onisaburo Deguĉi la vic-prezid'ant'in'o de Flandr'a Esperant'o-Lig'o Flory Witdoeckt [flor'i vidukt]. La premi'o konsist'as el mon'sum'o de 2000 eŭr'o'j kaj diplom'o. Ĝi tekst'as:

„Pro merit'o'j en la util'ig'o de Esperant'o kiel rimed'o por mond'a pac'o kaj hom'ar'a feliĉ'o, konform'e al la ide'ar'o de d-ro Zamenhof kaj instru'o'j de Onisaburo Deguĉi, kaj pro kontribu'ad'o al la cel'o de UEA kresk'ig'i inter si'a'j membr'o'j fortik'a'n sent'o'n de solidar'ec'o kaj dis'volv'i ĉe ili la kompren'o'n kaj estim'o'n por ali'a'j popol'o'j, premi'o Onisaburo Deguĉi en 2005 est'as al'juĝ'it'a al MONATO.”

Ebl'e vi ne sci'as, ke la premi'o port'as la nom'o'n de la „Majstr'o” (fond'int'o) de la (inter)religi'a mov'ad'o Oomot'o, kiu de'komenc'e adopt'is Esperant'o'n kiel inter'lingv'o'n. Dum preleg'vojaĝ'o en 1981 mi vizit'is ankaŭ ties centr'o'n en Japani'o, kio fort'e impres'is mi'n; oni honor'ig'is mi'n tie inter'ali'e per edif'a te'ceremoni'o kaj mult'paĝ'a intervju'o en la Oomot'o-revu'o. En la intervju'o mi konstat'is, ke mult'fac'et'e cel'o'j de tiu mov'ad'o kongru'as kun tiu'j de ni'a revu'o – kio'n oni nun ja agnosk'as ankaŭ per la supr'e cit'it'a diplom'o.

Tiu ĉi premi'o do est'as grand'a honor'o por ni, pro kiu ni sincer'e dank'as. Ni intenc'as uz'i la mon'o'n por pli'ampleks'ig'i ni'a'n ret'o'n de kun'labor'ant'o'j en la tri'a mond'o kaj tiel eĉ pli kontribu'i al kompren'ig'ad'o de okaz'aĵ'o'j el la vid'punkt'o'j de lok'an'o'j kaj al egal'ec'o kaj mal'ferm'it'ec'o al ali'a'j land'o'j.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Humil'ig'it'a Uson'o

La terur'eg'a katastrof'o, kaŭz'it'a de la ciklon'o Katrina, kiu fin'e de aŭgust'o per diluv'o eksterm'is la lul'il'o'n de la ĵaz-muzik'o, la uson'a'n urb'o'n Nov-Orlean'o, kaj detru'is vast'a'j'n part'o'j'n de la region'o, hav'as mult'a'j'n fac'et'o'j'n, kiu'j postul'us ampleks'a'n analiz'o'n. Tia'n ni ne pov'as prezent'i kadr'e de tiu ĉi komentari'o, sed ni tuŝ'u almenaŭ kelk'a'j'n grav'a'j'n aspekt'o'j'n.

Unu el ili cert'e est'as la demand'o, kiu ĉiam aper'as post tia'j (antaŭ'vid'ebl'a'j) natur'katastrof'o'j en region'o'j minac'at'a'j pro geografi'a'j kaj geologi'a'j kondiĉ'o'j: Kial hom'o'j star'ig'as urb'o'j'n (eĉ urb'eg'o'j'n), oft'e ne'konven'e protekt'it'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n, sur tia'j teren'o'j? En la konkret'a okaz'o: kial oni star'ig'as urb'eg'o'n sub mar'nivel'o, kvankam oni sci'as, ke ĉiu'jar'e ciklon'o'j pov'as ĵet'eg'i akv'o'mas'o'j'n en tia'n pelv'o'n? Kial hom'o'j konstru'as si'a'j'n dom'o'j'n en ter'trem-region'o'j (kaj re'konstru'as sam'lok'e post katastrof'o)? Jes, sci'ant'e pri minac'o'j, oni ja pov'as konstru'i almenaŭ part'e tiel, ke la risk'o ne est'as tro grand'a; ekzempl'e japan'o'j, kiu'j ne hav'as ebl'o'n loĝ'i en ali'a, pli sekur'a region'o, pro mult'jar'cent'a'j spert'o'j sci'as konstru'i eĉ nub'skrap'ul'o'j'n tiel, ke ili rezist'as al ter'trem'o – tamen ankaŭ en tiu land'o ĉiam de'nov'e mort'as hom'o'j pro ter'trem'o'j.

Mal'konven'a'j rimed'o'j

En Nov-Orlean'o tamen oni ag'is invers'e: oni pli'fort'ig'is la danĝer'o'j'n per tut'e mal'konven'a'j rimed'o'j, sek'ig'ant'e marĉ'o'j'n river'a'j'n por tie star'ig'i mal'pez'a'j'n lign'a'j'n dom'o'j'n, kiu'j'n eĉ simpl'a uragan'o pov'as dis'blov'i; oni „protekt'is” la pelv'o'n per ordinar'a'j dig'o'j kaj pump'il'o'j, kiu'j re'ĵet'u akv'o'n post inund'o, ne pri'pens'ant'e, ke pump'il'o'j ne pov'as funkci'i, kiam ciklon'o kaj inund'o komplet'e detru'as la energi-sistem'o'j'n (kiel okaz'is nun). Efektiv'e la plej grand'a'j'n damaĝ'o'j'n kaŭz'is ne la ciklon'o mem, sed la diluv'o post la romp'iĝ'o de ne'taŭg'a'j dig'o'j. Tamen, jam tuj post la tragedi'o kun cent'o'j da mort'ig'it'o'j oni parol'is pri re'konstru'ad'o de la urb'eg'o. Est'as la psik'a fenomen'o nom'at'a „percept'a disonanc'o”, laŭ kiu hom'o'j sci'as pri la risk'o kaj tamen fatal'ism'e (aŭ optimism'e – mi'n ne traf'os la danĝer'o) spit'as ĝi'n.

Klimat-efik'o'j

Ali'a aspekt'o est'as la klimat-ŝanĝ'o. Cert'e est'as tro simpl'e kulp'ig'i la uson'a'n prezid'ant'o'n Georg'e W. Bush [ĝorĝ dablju buŝ] pro tio, ke li rifuz'as la Kiot'o-protokol'o'n, program'o'n, per kiu oni prov'as redukt'i la el'las'o'n de venen'a'j gas'o'j en la atmosfer'o'n. Fakt'o tamen est'as, ke ciklon'o'j ne nepr'e pli'mult'iĝ'is, sed iĝ'is pli kaj pli fort'a'j, detru'a'j do. Tio'n probabl'e kaŭz'as, ke la mez'a somer'a temperatur'o de la ocean'a'j surfac'o'j kresk'is dum la pas'int'a'j cent jar'o'j je proksim'um'e unu celsi'a grad'o, kio sen'dub'e est'as grand'part'e est'ig'at'a de la ĝeneral'a varm'iĝ'o pro klimat-ŝanĝ'iĝ'o. Do ni ne argument'u, akuz'ant'e la uson'a'n prezid'ant'o'n sed admon'u: fin'e akcept'u la Kiot'o-protokol'o'n.

Pli'a, ver'e ŝok'a aspekt'o est'as, ke tiel riĉ'a kaj teknik'e alt'evolu'int'a land'o, kia est'as Uson'o, montr'iĝ'is tut'e ne'kapabl'a tuj kaj rapid'e help'i la traf'it'a'j'n hom'o'j'n. Kontrast'e al la cunam'o de la pas'int'a decembr'o en Azi'o, kiu traf'is hom'o'j'n sen iu ajn antaŭ'a avert'o, en Uson'o la minac'at'a'j loĝ'ant'o'j dum tag'o'j antaŭ'e sci'is, ke ven'os Katrina, tamen tre mult'a'j ne sekv'is la konsil'o'j'n de koncern'a'j instanc'o'j for'las'i la urb'o'n. Sed montr'iĝ'is ankaŭ, ke help'serv'o'j tut'e ne est'is adekvat'e prepar'it'a'j por mastr'i tia'n katastrof'o'n. Cert'e, la traf'it'a region'o est'as tiom grand'a, kiom tut'a Briti'o, do la help'ont'o'j al'front'is gigant'a'n defi'o'n. Sed evident'e ĉiu'j aŭtoritat'ul'o'j, lok'a'j, region'a'j kaj federaci'a'j, fiask'is, sub'taks'ant'e la dimensi'o'j'n de tiu katastrof'o; tro diletant'e, tro mal'fru'e, tro hezit'e oni re'ag'is.

Riproĉ'o'j pri ras'ism'o

Fund'a erar'o jam est'is la evaku'ad'o: riĉ'ul'o'j (=blank'ul'o'j) per si'a'j aŭt'o'j pov'is fuĝ'i, mal'riĉ'ul'o'j (precip'e nigr'ul'o'j) ne, ĉar ili ne posed'is aŭt'o'j'n kaj bus'o'j est'is tro mal'mult'a'j. Do ili vol'e-ne'vol'e rest'is en la urb'o – kaj mort'is amas'e. Ne'evit'ebl'e aper'is riproĉ'o'j pri ras'ism'o: oni ne help'is tuj kaj ampleks'e, ĉar viktim'o'j est'is ja „nur” nigr'ul'o'j. La katastrof'o drast'e el'montr'is ĝeneral'a'n problem'eg'o'n de la uson'a soci'o: la abism'o inter riĉ'a'j blank'ul'o'j kaj mal'riĉ'a'j nigr'ul'o'j evident'e est'as mult'e pli gigant'a, ol ni ĉiu'j supoz'is. La „model'a” uson'a demokrati'o spit'e al koncern'a konstituci'o ne garanti'as egal'ec'o'n de ĉiu'j civit'an'o'j. Cinik'e oni pov'us dir'i: se ili ankoraŭ est'us sklav'o'j, la nigr'ul'o'j viv'us pli sekur'e, ĉar la blank'a'j mastr'o'j ĉiel ajn sav'us ili'n, ĉar sklav'o'j est'as valor'a'j. Ili'a'j liber'a'j post'e'ul'o'j valor'as neni'o'n por iu ali'a. Konstern'it'e, la ceter'a mond'o observ'is, kiom hipokrit'a est'as aplomb'o de tiu demokrati'o, kiu'n Bush vol'as eksport'i al ali'a'j land'o'j, la tut'a mond'o. Nun oni kritik'e kompar'as (en Uson'o mem!) la land'o'n kun tia'j mal'riĉ'a'j kaj mal'modern'a'j ŝtat'o'j, kiel ekzempl'e Bangladeŝo. Kia humil'ig'o por la fier'a'j uson'an'o'j, fier'a'j pri si'a'j virt'o'j de solidar'ec'o kaj reciprok'a help'em'o!

Ĉu Uson'o lern'os el tiu fiask'eg'o? Diskut'ad'o pri la problem'o nur komenc'iĝ'is kaj cert'e daŭr'os long'e. Ni esper'u, ke kun pozitiv'a'j rezult'o'j. Nur tiel la super'potenc'o pov'os iom post iom re'gajn'i prestiĝ'o'n kaj reputaci'o'n, kiu'j'n profund'e detru'is Katrina.

Stefan MAUL

Ekzamen'o ekzamen'at'a

La unu'a'n semajn'o'n de septembr'o okaz'is konkurs-ekzamen'o'j ĉe la Universitat'o de Tiran'o. Grand'a interes'o evident'iĝ'is ĉe la jur'a fakultat'o, kie konkurs'is pli ol 4000 abiturient'o'j por nur 120 stud'lok'o'j. Apart'a komision'o unu nokt'o'n antaŭ'e sekret'e kompil'is la ekzamen'o'n. Sed la sekv'a'n tag'o'n privat'a televid'a kanal'o raport'is, ke plur'a'j student'o'j akir'is kontraŭ kelk'mil eŭr'o'j la respond'ar'o'n.

Inter'ven'is la ministr'ej'o pri eduk'ad'o kaj kompar'is la rezult'o'j'n kun la original'a respond'ar'o. Kelk'a'j respond'o'j tut'e sam'is. La vic'ministr'o pri eduk'ad'o nul'ig'is la konkurs'o'n kaj en'posten'ig'is nov'a'n komision'o'n por prepar'i freŝ'a'n ekzamen'o'n. Inter'temp'e la alban'a prokurator'ej'o enket'as pri la skandal'o, kiu ŝok'is kaj la publik'o'n kaj universitat'an'o'j'n. Suspekt'at'e est'as, ke iu instal'is sub'aŭskult'il'o'n en la ĉambr'o, kie kun'ven'is la unu'a komision'o.

Bardhyl SElim'i

Post dis'ig'o poŝt'a privat'ig'o

Kutim'e la mandat'o de la mal'super'a ĉambr'o de la japan'a parlament'o daŭr'as kvar jar'o'j'n. Tamen en septembr'o 2005 japan'a'j voĉ'don'ant'o'j ir'is fru'e al la urn'o'j por elekt'i deput'it'o'j'n. La kial'o: ĉef'ministr'o Koizumi dis'ig'is la ĉambr'o'n, ĉar la super'a, ne dis'ig'ebl'a parlament'a ĉambr'o mal'akcept'is li'a'n leĝ'propon'o'n pri privat'ig'o de la japan'a poŝt'o.

La leĝ'propon'o est'is sub'ten'at'a de la reg'ist'ar'a'j parti'o'j, la Liberal'a Demokrati'a Parti'o (LDP) kaj Nov'a Komeito, sed kontraŭ'at'a de opozici'a'j parti'o'j. Ankaŭ kelk'dek'o'j da LDP-an'o'j ribel'is pro la privat'ig'o.

La privat'ig'o cel'as dis'divid'i la japan'a'n poŝt'o'n, kiu est'as publik'a korporaci'o, en plur'a'j'n privat'a'j'n firma'o'j'n, kaj konfid'i ties grand'eg'a'n kapital'o'n al merkat'a ekonomi'o. Not'ind'as, ke la japan'a publik'a financ'o de'pend'as de publik'a'j obligaci'o'j ekster'ordinar'e mult'eg'a'j eĉ inter evolu'int'a'j land'o'j. Ŝtat'a'j kaj urb'a'j instanc'o'j facil'anim'e el'don'ad'is obligaci'o'j'n, apog'at'e de poŝt'a kapital'o. Koizumi opini'is, ke neces'os privat'ig'o por re'form'i la publik'a'j'n kaj ŝuld'o-de'pend'a'j'n financ'o'j'n.

Murd'int'o

En la elekt'o'j Koizumi, kiel prezid'ant'o de LDP, aŭdac'e mal'sub'ten'is opon'ant'o'j'n en'e de la propr'a parti'o kaj kandidat'ig'is kontraŭ ili i.a. murd'int'o'n en la sam'a elekt'o'distrikt'o. La elekt'o rezult'ig'is grand'eg'a'n venk'o'n por Koizumi. Li gajn'is 296 el la 480 mandat'o'j: mult'a'j seĝ'o'j de la Demokrati'a Parti'o de Japani'o (DPJ), la plej grand'a opozici'a parti'o, trans'ir'is al LDP. Nun la leĝ'o'propon'o pri poŝt'a privat'ig'o est'as akcept'ot'a en ambaŭ ĉambr'o'j.

La japan'a naci'a parlament'o – kokkai – konsist'as el du ĉambr'o'j: ĉambr'o de deput'it'o'j (mal'super'a ĉambr'o) kaj ĉambr'o de konsil'ist'o'j (super'a ĉambr'o). La unu'a hav'as 480 mandat'o'j'n, la du'a 242.

IGARASI Takeo

Labor'o kaj la ber'o

En aŭtun'o 2005 finn'a entrepren'ist'o flug'ig'is 92 taj'land'an'o'j'n al Savukoski, Laponi'o, por rikolt'i sovaĝ'a'j'n ber'o'j'n, kiu'j ĉi-jar'e escept'e abund'is. La flug'o kun pasport'o, viz'o, dum'vojaĝ'a'j manĝ'o'j kaj vetur'ad'o en Finnlando kost'is al ĉiu taj'land'an'o ĉirkaŭ 1000 eŭr'o'j'n. Kelk'a'j el la flug'ig'it'o'j prunt'e'pren'is mon'o'n por pag'i, kaj dum du monat'o'j la taj'land'an'o'j pluk'ad'is kamemor'o'j'n en la marĉ'o'j kaj mirtel'o'j'n kaj vakcini'o'j'n en la arb'ar'o.

La ber'o'j, aŭ la produkt'aĵ'o'j, far'it'a'j el ili, est'as eksport'at'a'j, ekzempl'e mirtel'ekstrakt'o al Japani'o, kie ĝi est'as uz'at'a por pli'bon'ig'i vid'kapabl'o'n. Por produkt'i 30 000 kilo'gram'o'j'n da ekstrakt'o est'as bezon'at'a'j 3 milion'o'j da kilo'gram'o'j da mirtel'o'j. Kaj ĉi-jar'e pluk'iĝ'is tiom da vakcini'o'j, ke pro mank'o de transport'kest'o'j ne ebl'is fin'fin'e ili'n profit'o'don'e rikolt'i, kvankam pli'a eksport'ad'o ebl'us.

Riproĉ'e kaj kondamn'e

Sed en Savukoski okaz'is konflikt'o kun lok'an'o'j, kiu'j mal'ŝat'is vid'i „si'a'j'n” ber'o'j'n rikolt'at'a'j de fremd'ul'o'j, kvankam en Finnlando princip'e kiu ajn kie ajn rajt'as rikolt'i ne'kultiv'it'a'j'n ber'o'j'n. La entrepren'ist'o solv'is la konflikt'o'n, vetur'ig'ant'e la dung'it'o'j'n 60-80 km for de la vilaĝ'o en arb'ar'o'n, tiel ke la vilaĝ'an'o'j ne plu sent'is „si'a'n” rikolt'o'n minac'at'a. Krom'e la lok'an'o'j argument'is: Kial finn'a'j sen'labor'ul'o'j, viv'ant'a'j kost'e de la soci'o, ne rikolt'is la ber'o'j'n?

La taj'land'a'j dung'it'o'j est'is pag'at'a'j por ĉiu kilo'gram'o da ber'o'j. Averaĝ'e taj'land'an'o kolekt'is po 70-80 kilo'gram'o'j'n da mirtel'o'j tag'e, 15 kilo'gram'o'j'n pli ol li pez'as, sed la rekord'o'n ating'is ge'edz'a par'o, kiu kolekt'is tag'e po 140-159 kilo'gram'o'j'n. La par'o'n la entrepren'ist'o regal'is en lok'a restoraci'o. Kutim'e la ber'o'rikolt'ist'o'j kuir'is por si riz'o'n per vapor'um'il'o en ne plu uz'at'a lern'ej'o, kie oni loĝ'ig'is ili'n. Pli kaj pli da lern'ej'o'j en la finnlanda kamp'ar'o est'as fermat'a'j, ĉar la lern'ant'ar'o mal'pli'iĝ'as pro trans'loĝ'iĝ'o de la famili'o'j, kiu'j serĉ'as labor'o'n en la sud'a tri'on'o de la land'o.

Unu'jar'a en'spez'o

La rikolt'ist'o'j dir'is, ke en Taj'land'o ili en'spez'as 4000 bahtojn (ĉirkaŭ 80 eŭr'o'j'n) monat'e, dum en Finnlando ili pov'is per'labor'i 950-1150 eŭr'o'j'n en du monat'o'j, eĉ post pag'o de loĝ'ad'o kaj flug'o'j. Ili dir'is, ke tio egal'valor'as unu'jar'a'n en'spez'o'n. Finn'o per tia salajr'o eĉ unu monat'o'n ne tra'viv'us: la averaĝ'a salajr'o egal'as pli ol 2000 eŭr'o'j'n monat'e.

Berorikoltado est'as pez'a labor'o, kiu oft'e dolor'ig'as la dors'o'n. Pro la lingv'a bar'il'o la dung'it'o'j prefer'is la soci'o'n de si'a'j koleg'o'j kaj ne prov'is kon'at'iĝ'i kun finn'o'j kaj la finn'a medi'o. Ili tamen lern'is, ke boac'o'j ne est'as sen'danĝer'a'j kaj ke memor'aĵ'o'j'n ili ne aĉet'u, por ne tuj el'spez'i ĉio'n, kio'n ili per'labor'is.

Oni pov'as demand'i si'n, kial ind'as flug'ig'i hom'o'j'n el Azi'o al finn'a Laponi'o (ankaŭ rus'o'j kaj eston'o'j al'ven'as Finnlandon por rikolt'i frag'o'j'n en juli'o). Respond'e oni pov'us parol'i pri aventur'em'o, ekzot'ism'o kaj la dezir'o pli'riĉ'iĝ'i: ankaŭ, kaj ebl'e pli fund'e, pri tord'iĝ'int'a'j mond'a ekonomi'o kaj soci'a'j sistem'o'j.

Salik'o

Praktik'i baston'marŝ'ad'o'n

Nordi'a baston'marŝ'ad'o, inter'naci'e kon'at'a sub la angl'a'lingv'a nom'o Nordic Walking, tre popular'iĝ'is dum la last'a'j 4-5 jar'o'j en la tut'a mond'o. Ĝi ek'est'is en la 50aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o en Finnlando, kiam long'distanc'a'j ski'ant'o'j ek'uz'is la tiel nom'at'a'n ski-marŝ'ad'o'n dum si'a somer'a trejn'ad'o. Do, tem'as pri marŝ'ad'o kun special'a'j baston'o'j, kiu'j tuŝ'as la ter'o'n kaj ĉe ĉiu mov'o la brak'o'j sving'iĝ'as preter la korp'o.

Nur en 1997 oni ek'uz'is la nom'o'n „Nordic Walking” kaj prezent'is ĝi'n kiel hobi'a'n sport'spec'o'n. En la jar'o 2000 ĝi okup'is la unu'a'n lok'o'n en Finnlando inter la san'ig'a'j sport'o'j. Ek'de tiam ĝi'a popular'ec'o rapid'e kresk'is. Nun ĉirkaŭ 500 000 finn'o'j regul'e praktik'as baston'marŝ'ad'o'n kaj pli ol unu milion'o aŭ 30 procent'o'j de la finn'a loĝ'ant'ar'o jam foj'foj'e marŝ'is per baston'o'j.

Histori'o

La baston'marŝ'ad'o de'ven'as de du kutim'o'j. La unu'a ek'est'is en la pas'int'ec'o, kiam pilgrim'ant'o'j, paŝt'ist'o'j kaj mont'ar'an'o'j uz'is baston'o'j'n por help'i si'n dum ir'ad'o. La du'a, kiel jam menci'it'e, aper'is dum somer'a trejn'ad'o de ski'ist'o'j kaj simil'as ski-marŝ'ad'o'n.

La ritm'o ĉe baston'marŝ'ad'o est'as la natur'a mov'o de kvar'pied'ul'o'j kaj ski'ist'o'j. En Uson'o oni el'pens'is „power walk” (energi-marŝ'ad'o), sed la nordi'a baston'marŝ'ad'o est'as pli mal'streĉ'a kaj pli'vast'iĝ'is en tut'a mond'o. En Finnlando oni regul'e okaz'ig'as naci'a'n baston'marŝ'a'n tag'o'n en septembr'o. Lig'e kun la tem'o tiu'temp'e okaz'as kurs'o'j kaj ekskurs'o'j en plur'a'j urb'o'j kaj sport'o'centr'o'j en la land'o.

Dek kial'o'j favor'e al baston'marŝ'ad'o:

+ ĝi pli'ig'as la bon'fart'o'n
+ fortik'ig'as la tut'a'n korp'o'n
+ postul'as energi'o'n
+ pli'fort'ig'as la kor'o'n kaj angi'o'j'n
+ pli'bon'ig'as la statur'o'n
+ est'as sen'danĝer'a
+ est'as facil'a kaj mal'mult'e'kost'a sport'o sen'konkurs'a
+ ne postul'as special'a'j'n ej'o'j'n, ebl'as praktik'i sur ĉiu'j teren'o'j, eĉ sur'strat'e
+ ig'as hom'o'j'n el'ir'i el si'a'j hejm'o'j, efik'e mov'iĝ'i kaj mult'e profit'i oksigen'o'n
+ konven'as al ĉiu'j ek'de aĝ'o de 8 jar'o'j ĝis mal'jun'ec'o.

Por praktik'i baston'marŝ'ad'o'n oni bezon'as par'o'n da taŭg'a'j baston'o'j, tiel alt'a'j kiel 7/10 de la korp'o; par'o'n da oportun'a'j ŝu'o'j, en kiu'j bon'e apog'iĝ'as la kalkan'o'j kaj iom da sci'o'j pri la teknik'o de praktik'ad'o.

Konsil'o'j pri teknik'o

Grav'a punkt'o est'as la alt'ec'o de baston'o'j. Est'as pli bon'e komenc'i per iom tro mal'alt'a ol per tro alt'a par'o da baston'o'j. Se la baston'o'j est'as tro alt'a'j, la marŝ'ad'o lac'ig'as la kor'o'n. La man'o, ten'ant'a la baston'o'n, ne lev'iĝ'u pli alt'e ol la kor'o. Aĉet'ebl'as baston'o'j, kies long'ec'o ŝanĝ'ebl'as konform'e al la alt'ec'o de praktik'ant'o. La pojn'rimen'o, fiks'it'a je baston'o, est'u elast'a. Do, kiam unu baston'o dum la marŝ'o rest'as mal'antaŭ la korp'o, oni ne prem'u ĝi'n en la man'o, sed las'u ĝi'n pend'i en la rimen'o tiel ke ĝi mal'streĉ'iĝ'u moment'e. En vintr'a'j kondiĉ'o'j kaj sur mol'a teren'o la pik'a baston'pint'o pov'as util'i, sed somer'e sur asfalt'o aŭ rok'o'j pli oportun'e est'as fiks'i gum'a'n pik'il'o'n sur la sub'a'n baston'fin'aĵ'o'n.

Oni far'u paŝ'o'j'n iom pli long'a'j'n ol kutim'e kaj la ir'ad'o iom pli rapid'a. Ĉiu muskol'o mov'iĝ'as, la tors'o ritm'e turn'iĝ'as dekstr'e'n kaj mal'dekstr'e'n. Atent'u kio'n vi sent'as en vi'a korp'o, sent'u la turn'iĝ'ad'o'n en vi'a'j flank'o'j, ĝu'u la mov'ad'o'n de la skapol'o'j. Ne tro pen'u. Baston'marŝ'ad'o est'as natur'a manier'o mov'iĝ'i, bon'humor'e, kvazaŭ kvar'pied'e. Prov'u divers'a'j'n rapid'ec'o'j'n kaj teren'o'j'n: herb'ej'o, asfalt'o, sabl'o, rok'o, marĉ'o, mont'o, val'o. (Ekzempl'e baston'marŝ'ad'o'n sur marĉ'a teren'o praktik'as finn'a'j ski'ist'o'j kaj sport'ist'o'j, prepar'ant'e si'n por konkurs'o'j.) Baston'marŝ'u al vi'a labor'ej'o, praktik'u baston'marŝ'ad'o'n dum la feri'o'j. Rigard'u vi'a'j'n ombr'o'n aŭ spegul'aĵ'o'n sur montr'o'fenestr'o aŭ bril'a aŭt'o. Ĉu vi'a brak'o rekt'iĝ'as, kiam ĝi est'as mal'antaŭ'e? Ĉu la man'o tiam mal'streĉ'iĝ'as kaj ne prem'as la baston'o'n? Ĉu vi'a korp'o iom klin'iĝ'as antaŭ'e'n dum rapid'a ir'ad'o? Se jes, do bon'e! Lern'u uz'i la baston'o'j'n ankaŭ por gimnastik'o post baston'marŝ'o.

Praktik'ad'o

Jam milion'o'j da hom'o'j en ĉiu'j kontinent'o'j baston'marŝ'as. En Germanio trov'iĝ'as special'a'j park'o'j por baston'marŝ'ant'o'j, ekzempl'e ĉirkaŭ vilaĝ'o'j, sur kamp'o'j, en la Alp'o'j. Hom'o'j part'o'pren'as kurs'o'j'n pri tiu sport'o kaj vojaĝ'as ekster'land'e'n kun sam'ide'an'o'j por baston'marŝ'i sur nov'a'j kaj atent'o'kapt'a'j teren'o'j. Favor'at'a'j lok'o'j est'as Portugali'o, Kanariaj Insul'o'j kaj Taivalkoski en Finnlando. Baston'marŝ'ad'o help'as hom'o'j'n, kiu'j hav'as dolor'o'j'n en la ŝultr'o'j kaj dors'o. Ĝi ŝarĝ'as la artik'o'j'n 20-35 procent'o'j'n mal'pli ol kur'ad'o, kvankam ĝi est'as mult'e pli efik'a ol nur'a pied'ir'ad'o.

Baston'marŝ'ad'o est'as la plej rapid'e evolu'ant'a hobi'a sport'o en la mond'o kun praktik'ant'o'j en pli ol 30 land'o'j. Leg'u pli pri baston'marŝ'ad'o ret'e ĉe www.poleabout.com (angl'e, german'e, finn'e).

SALIKO

Fortik'a sed sent'em'a flor'o

Ĉi-jar'e ĉin'o'j celebr'is la 60an dat're'ven'o'n de si'a venk'o en la kontraŭ'japan'a rezist'milit'o. Tiu'rilat'e ili memor'as apart'e kvar dat'o'j'n: la 18an de septembr'o 1931, kiam japan'a'j trup'o'j atak'is la urb'o'n Shenyang; la 7an de juli'o 1937, kiam japan'o'j pli vast'e agres'is kontraŭ ĉin'o'j, bomb'ant'e urb'o'j'n; la 15an de aŭgust'o 1945, kiam Japani'o kapitulac'is post la du'a mond'milit'o; kaj la 3an de septembr'o 1945, kiam la ĉin'a reg'ist'ar'o akcept'is la japan'a'n kapitulac'o'n.

En'tut'e dum la kontraŭ'japan'a milit'o mort'is pli ol 35 milion'o'j da ĉin'o'j, kaj mult'a'j ali'a'j est'is dev'ig'at'a'j labor'i en min'ej'o'j aŭ est'is el'met'at'a'j al bakteri'a'j eksperiment'o'j. Krom'e cindr'iĝ'is riĉ'aĵ'o'j en valor'o de cent'o'j da miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j.

Fest'o

Pro la dat're'ven'o la ĉin'a Muze'o de Kontraŭ'japan'a Rezist'milit'o aranĝ'is en juli'o ekspozici'o'n kun la tem'o „Grand'a venk'o”. Krom'e, la 18an de septembr'o, okaz'is aŭtun'mez'a fest'o, tradici'a event'o laŭ la lun'a kalendar'o. Kutim'e ĉin'o'j kun'fest'as kun si'a'j famili'an'o'j sed ĉi-jar'e, kun'lig'e kun la fest'o, en pli ol 100 urb'o'j inkluziv'e de Shenyang ek'son'is siren'o'j.

Antaŭ'e, la 3an de septembr'o, okaz'is dat're'ven'a kun'ven'o. Tiam la ĉin'a prezid'ant'o Hu Jintao dir'is: „Ke ni memor'as la histori'o'n, ne signif'as daŭr'ig'i mal'am'o'n. Ni intenc'as nur ĉerp'i lecion'o'n por pli bel'a est'ont'ec'o. Ĉini'o kaj Japani'o hav'as inter'komunik'ad'o'n de long'a temp'o kaj ambaŭ naci'o'j am'as pac'o'n. Sed kelk'e da ego'ism'a'j hom'o'j prefer'as tord'i la histori'o'n kaj just'ec'o'n kaj sub'fos'i amik'ec'o'n.”

Li daŭr'ig'is: „Pac'o est'as fortik'a sed sent'em'a flor'o, de kiu de'pend'as la ekzist'o kaj evolu'o de ĉiu'j land'o'j kaj feliĉ'o de ĉiu'j hom'ar'an'o'j. Se ĉiu'j protekt'os ĝi'n kontraŭ danĝer'o, ĝi'a arom'o al'port'os ne'taks'ebl'a'n feliĉ'o'n al post'a'j generaci'o'j.”

XIAOSHUI

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xiaoshui el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Iom da proporci'o

„Neni'u pretend'as, ke demokrati'o est'as perfekt'a aŭ tut'a saĝ'a. Cert'e, oni dir'is, ke demokrati'o est'as la plej mal'bon'a form'o de reg'ad'o krom ĉiu'j ali'a'j, kiu'j'n oni prov'is.” (Winston Churchill, 1947)

Churchill kompren'is la mank'o'j'n de demokrati'o en Briti'o kaj, dum 50 jar'o'j kiel parlament'an'o, kapabl'is ili'n ekspluat'i. Kaj hodiaŭ, dum la mond'o ĝeneral'e turn'as si'n al demokrati'o, ŝajn'as, ke Briti'o direkt'iĝ'as al aŭtokrati'o. Gigant'a potenc'o nun kuŝ'as en la man'o'j de la ĉef'ministr'o: rezult'e, kaj kontraŭ'pez'e, Briti'o bezon'as skrib'a'n konstituci'o'n kaj nov'a'n sistem'o'n de voĉ'don'ad'o.

La cel'o de demokrati'o est'as just'a distribu'ad'o de politik'a potenc'o. Briti'o bezon'as leĝ'ar'o'n pri rajt'o'j por protekt'i la jam ekzist'ant'a'j'n rajt'o'j'n. En kelk'a'j demokrati'o'j reg'as koalici'o'j, konsist'ant'a'j el mult'a'j parti'o'j, elekt'it'a'j de proporci'a voĉ'don'a sistem'o; krom'e federal'ism'o em'as potenc'ig'i la popol'o'n. Svis'land'o kaj Belgi'o est'as la plej bon'a'j ekzempl'o'j. Briti'o montr'as mal'o'n: kun si'a du'parti'a sistem'o ĝi est'as preskaŭ la sol'a land'o sen skrib'it'a konstituci'o.

Parti'a dogm'o

Koalici'o'j reg'as en mult'a'j stabil'a'j eŭrop'a'j demokrati'o'j, sed efektiv'e nur unu parti'o reg'as en Briti'o. Krom'e la ekzekutiv'o kaj la parlament'o ne apart'as. Parti'a'j ĉef'o'j firm'e gvid'as ordinar'a'j'n deput'it'o'j'n, kiu'j preskaŭ ĉiam voĉ'don'as konform'e al la parti'a dogm'o. Nur unu'foj'e dum la pas'int'a'j 26 jar'o'j la deput'it'o'j venk'is la reg'ist'ar'o'n. Krom'e la reg'ant'a parti'o em'as centr'ig'i ĉirkaŭ si potenc'o'j'n, kiu'j aparten'is al mal'centr'a'j lok'a'j instanc'o'j. Ekzempl'e, naci'a'j reg'ist'ar'o'j abol'is la parlament'o'n de Nord'a Irlando en 1972 kaj la london'an konsil'ant'ar'o'n en 1985 (tamen ekzist'as parlament'o en Skot'land'o kun apart'a'j pov'o'j kaj t.n. asemble'o en Kimri'o kun pli lim'ig'it'a mandat'o).

Sed la ĉef'a problem'o rilat'e la du'parti'a'n, sen'koalici'a'n tradici'o'n konsist'as en tio, ke unu parti'o, elekt'it'a kaj sub'ten'it'a ĝeneral'e de mal'pli'mult'o de la popol'o, pov'as suveren'e far'i i'o'n ajn. Laŭ la vort'o'j de iam'a ministr'o antaŭ mult'a'j jar'o'j, brit'o'j viv'as sub diktator'ec'o elekt'it'a. Kiam brit'o met'as kruc'o'n sur balot'il'o'n (ne numer'o'n por iel rang'ig'i la kandidat'o'j'n kaj tiel indik'i prefer'o'j'n, en'kalkul'ot'a'j'n laŭ proporci'a sistem'o), tiu ebl'e mal'trankvil'iĝ'is pri aspekt'o'j de la parti'o, sed dev'as aprob'i ĉio'n (aŭ neni'o'n): ne ebl'as nuanc'i la prefer'o'j'n.

Mal'ŝpar'it'a'j voĉ'o'j

Kaj, pro la krud'a voĉ'don'ad'a sistem'o, relativ'e mal'grand'a nombr'o de elekt'int'o'j pov'as determin'i la rezult'o'n de tut'land'a balot'ad'o. Ankaŭ fenomen'o pri la tiel nom'at'a'j mal'ŝpar'it'a'j voĉ'o'j mal'instig'as al brit'o'j part'o'pren'i en demokrati'a'j procedur'o'j: mal'pli da brit'o'j part'o'pren'as en tut'land'a'j kaj lok'a'j elekt'o'j, ol en mult'a'j ali'a'j land'o'j, ĉar ili sci'as, ke foj'foj'e, pro ne'proporci'a sistem'o, ili'a opini'o est'as fin'fin'e nul'a. Ekzempl'e, se en elekt'a distrikt'o kandidat'o A akir'as 10 000 voĉ'o'j'n kaj kandidat'o'j B kaj C po 9999, la unu'a kandidat'o est'as elekt'it'a (malgraŭ tio, ke tiu rikolt'is mal'pli'mult'o'n de ĉiu'j voĉ'o'j), dum la ali'a'j kandidat'o'j, kaj pli grav'e ili'a'j mal'ŝpar'it'a'j voĉ'o'j, est'as mal'valid'a'j.

Nun'temp'e en Briti'o, pro stagn'a, fund'e ne'demokrati'a parlament'a kaj elekt'a sistem'o'j, liber'vol'a'j organiz'aĵ'o'j, sen'de'pend'e de parti'o'j, oft'e iniciat'as la plej grav'a'j'n politik'a'j'n ide'o'j'n, ekzempl'e pri medi'o'protekt'ad'o, vir'in'o'j, kontraŭ'milit'ism'o ktp. Neces'as kaj proporci'a voĉ'don'ad'o kaj skrib'it'a konstituci'o por lim'ig'i parlament'a'n kaj precip'e unu'parti'a'n suveren'ec'o'n.

W. H. SIMCOCK

Jubile'o sen pomp'o

La Organiz'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) fest'is si'a'n ses'dek'jar'iĝ'o'n sen grand'a pomp'o. La fest'humor'o'n iom sufok'is kelk'a'j skandal'o'j en'e de la organiz'aĵ'o kaj plur'a'j grav'a'j problem'o'j de UN, lig'it'a'j al ĝi'a struktur'o; por pli'bon'ig'i ĝi'n cel'e al pli grand'a efik'ec'o oni de jar'o'j prezent'is divers'a'j'n re'form'propon'o'j'n. Sed precip'e grand'a'j naci'o'j kun Uson'o ĉe'pint'e mal'help'as fund'a'n re'form'o'n, tiel ke nun okaz'e de la jubile'o prezent'iĝ'is re'form-projekt'o, kiu apenaŭ merit'as tiu'n epitet'o'n.

La korupt'o'skandal'o'j ne dev'as mult'e mal'trankvil'ig'i, ĉar ja est'us mir'ig'e, se en tiom grand'eg'a organiz'aĵ'o ne jen kaj jen okaz'us korupt'ad'o. Ke ver'e neces'us intern'a'j re'form'o'j, tio'n montr'as mal'long'a retro'rigard'o al kelk'a'j grav'a'j event'o'j, ĉe kiu'j inter'ven'o de UN ne est'is optimum'a aŭ eĉ fiask'is. El la 43 pac'ig'a'j inter'ven'o'j dum la pas'int'a'j 25 jar'o'j la pli'mult'o mal'sukces'is. Kaj ankaŭ la plej grav'a'j misi'o'j de nun'temp'o ne esper'ig'as je baldaŭ'a sukces'o.

En Afgani'o ja invad'o de uson'a'j soldat'o'j kaj ili'a'j alianc'a'j trup'o'j konduk'is al for'pel'o de la taliba reĝim'o, sed nun stagn'as re'konstru'ad'o kaj sekur'ig'o de la land'o. Mank'as kaj la promes'it'a'j help'rimed'o'j kaj la urĝ'e neces'a sub'ten'o per trup'o'j; la inter'naci'a milit'ist'ar'o sub NATO-komand'o ne sufiĉ'as. Krom'e talibaj batal'ist'o'j per teror'o plu sub'fos'as re'konstru'ad'o'n. Rest'as amar'a ek'kon'o: sekur'ec'o en taliba Afgani'o est'is pli stabil'a, ol nun.

En Kosovo spit'e al gigant'a instal'ad'o de ĉirkaŭ 14 000 kun'labor'ant'o'j de inter'naci'a civil'a administr'ad'o sub gvid'o de UN (UNMIK) la situaci'o plu est'as mal'stabil'a. Insist'as alban'o'j pri sen'de'pend'iĝ'o, insist'as Beogrado pri serb'a reg'ad'o; solv'o ne vid'ebl'as. Tiel la UN-misi'o pov'as nur fiask'i.

Defi'o'j kaj iluzi'o'j

En Afrik'o, kie okaz'is du tri'on'o'j el ĉiu'j ĝis'nun'a'j inter'ven'o'j de blu'kask'ul'o'j (kiel oni nom'as UN-soldat'o'j'n), kutim'e mank'as ver'a sukces'o. De'komenc'e iluzi'a'j est'is inter'ven'o'j en ekzempl'e Centr-Afrik'o, Kongo kaj Somali'o, ĉar tie mal'amik'a'j parti'o'j aŭ tut'e ne aŭ nur sur'paper'e kapabl'is inter'konsent'i. Se mank'as klar'a politik'a koncept'o, pac'ig'a'j trup'o'j star'as antaŭ ne'venk'ebl'a defi'o, do dev'as fiask'i.

Ali'a iluzi'o est'is, ke post fin'o de la „mal'varm'a milit'o” la mond'o far'iĝ'os pli sekur'a. Mal'e: inter 1990 kaj 2001 okaz'is 57 grand'a'j sang'a'j konflikt'o'j en 45 land'o'j; ankoraŭ en 2001 est'is 24, precip'e en Afrik'o. El la 20 ŝtat'o'j kun mond'e plej mal'alt'a evolu'stat'o 16 hav'as per'fort'a'j'n konflikt'o'j'n, plej oft'e inter'civit'an'a'j'n milit'o'j'n. Sekv'e de tia'j milit'o'j mort'is milion'o'j da hom'o'j, 25 milion'o'j est'as traf'it'a'j de milit'sekv'o'j, kia'j est'as mal'sat'o kaj epidemi'o'j. Aktual'e 16 milion'o'j da hom'o'j est'as rifuĝ'ant'a'j. Apart'e sen'iluzi'ig'a est'as la ek'kon'o, ke el ĉiu'j milit'ist'a'j inter'ven'o'j inter 1945 kaj 1996 ne mal'pli ol 80 procent'o'j ne pac'ig'is la koncern'a'j'n ŝtat'o'j'n: post inter'ven'o ili daŭr'ig'is si'a'j'n konflikt'o'j'n kaj intern'e kaj ekster'e. Eĉ pli: se tie antaŭ inter'ven'o ne reg'is per'fort'o, tiu ĉi aper'is sekv'e de inter'naci'a inter'ven'o!

Impon'a'j cifer'o'j

Ali'flank'e la cifer'o'j de UN ja est'as impon'a'j. Inter 1990 el'spez'o'j por human'ec'a'j inter'ven'o'j kresk'is de jar'e du al ses miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j. La nombr'o de blu'kask'ul'a'j misi'o'j komenc'e de 2005 ating'is ĝis'nun'a'n rekord'o'n: 75 000 soldat'o'j aktiv'as en 17 pac'ig'a'j inter'ven'o'j sur kvar kontinent'o'j, precip'e en Afrik'o. La problem'o do evident'e ne est'as unu'a'grad'e mank'o de mon'o aŭ blu'kask'ul'o'j, sed ne'adekvat'a'j komisi'o'j. Ekzempl'e german'a'j trup'o'j en Afgani'o hav'as task'o'n sekur'ig'i la region'o'n, kie reg'as narkot'aĵ-baron'o'j, sed ili ne rajt'as detru'i papav'o'kamp'o'j'n por tiel mal'help'i produkt'ad'o'n de opi'o – absurd'a komisi'o.

Struktur-re'form'o

Re'form'o'j de UN do dev'as ŝanĝ'i precip'e ĝi'a'n struktur'o'n, por ke anstataŭ hezit'a'j la pac'organiz'aĵ'o pov'u don'i fort'a'j'n kaj drast'a'j'n mandat'o'j'n al blu'kask'ul'o'j. Sed naci'ism'a'j interes'o'j de grand'a'j ŝtat'o'j Uson'o, Rusio kaj Ĉini'o, kiu'j lukt'as por pli'vast'ig'i si'a'n influ'sfer'o'n, ĝis nun brems'as la re'form'projekt'o'n.

Konsol'e tamen ni pov'as konstat'i okaz'e de ĝi'a 60-jar'a jubile'o, ke UN kaj ĝi'a'j sub'organiz'aĵ'o'j ag'ad'is tre efik'e kaj ben'o'riĉ'e en mult'a'j ali'a'j kamp'o'j kaj tiel help'is al milion'o'j da hom'o'j viv'i pli dign'e kaj bon'e. Se ĝi ne ekzist'us, oni nepr'e dev'us fond'i ĝi'n. Ni esper'u, ke baldaŭ ankaŭ en la plej grav'a kamp'o – prevent'ad'o kaj for'ig'o de milit'a'j konflikt'o'j – UN far'iĝ'os tiel efik'a, kiel neces'us tut'mond'e.

Stefan MAUL

Migr'o'bird'o'j

Ni hav'as kelk'a'j'n german'de'ven'a'j'n brazilajn amik'o'j'n, kiu'j pas'ig'as la eŭrop'a'n somer'o'n tie ĉi, en ni'a urb'o, sed dum ni'a vintr'o fuĝ'as al Brazilo, kie tiu'sezon'e reg'as somer'o. Do ili ĉiam ĝu'as varm'o'n. Ili pov'as ag'ad'i tiel, ĉar ili est'as pensi'ul'o'j. Ĝust'e nun ili de'nov'e for'flug'is – kiel migr'o'bird'o'j – al Sud-Amerik'o. Sed se klimat'olog'o'j prav'as, baldaŭ ili pov'os rezign'i pri fuĝ'ad'o el eŭrop'a vintr'o, ĉar pro tut'mond'a pli'varm'iĝ'o en la mal'nov'a kontinent'o ni ne plu hav'os neĝ'o'n kaj frost'o'n, sed nur pluv'o'n dum vintr'o.

Ŝajn'as, ke ankaŭ hirund'o'j aŭd'is aŭ leg'is pri tiu klimat'o'ŝanĝ'o, ĉar ĉi-jar'e mi van'e komenc'e de ni'a somer'o atend'is ili'n, kaj ankaŭ komenc'e de ni'a aŭtun'o mi ne pov'is observ'i la kutim'a'n fascin'a'n spektakl'o'n, kiam hirund'o'j kolekt'iĝ'is kun ĉiu'j si'a'j id'o'j kaj ekzerc'iĝ'is kun ili dum unu, du hor'o'j en la ĉiel'o antaŭ ni'a balkon'o al daŭr'a flug'ad'o, neces'a por mastr'i la long'a'j'n itiner'o'j'n al Afrik'o. Mi supoz'as, ke ili jam ne plu ven'as al Germanio en mez'a Eŭrop'o, sed flug'as por la somer'o al pli nord'a'j land'o'j de tiu ĉi kontinent'o. Simil'e est'as pri kornik'o'j, kiu'j kutim'e komenc'e de ni'a aŭtun'o amas'e re'ven'is el nord-eŭrop'a'j kaj rus'a'j region'o'j. Nun mi vid'as nur kelk'a'j'n tiu'j'n nigr'a'j'n bird'o'j'n. Nu ja, ne mult'e mi bedaŭr'as tio'n, ĉar ili ne kant'as tre bel'e. Tamen mi mir'as, sam'e ankaŭ pri cert'a spec'o de mev'o'j, kiu'j nun ankaŭ ne plu ven'as dum si'a itiner'o al sud'o por paŭz'i dum kelk'a temp'o en ni'a region'o.

Evident'e prav'is helen'o'j, kiu'j dir'is, ke panta rhei – ĉio flu'as, evolu'as. Ni'a mond'o, la natur'o ŝanĝ'iĝ'as – aŭ ebl'e, pli ĝust'e, ni, hom'o'j, ŝanĝ'as la natur'o'n. Domaĝ'e est'as, ke nun mi ne plu pov'as observ'i hirund'o'j'n; ili flug'as tiel elegant'e. Kaj kiel est'ont'e sen hirund'o'j, mev'o'j kaj kornik'o'j mi sci'u preciz'e, ke aŭtun'o al'ven'as kaj est'as temp'o por re'abon'i ni'a'n revu'o'n?

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Histori'a ver'o mal'observ'it'a

En MONATO 2005/6, p. 6, Igarasi Takeo opini'as: „‚La milit'o de 15 jar'o'j (1930-1945)’ kaj ‚la japan'a agres'o kontraŭ Ĉini'o’ ankaŭ mis'traf'as kaj mis'gvid'as.” Mi hav'as tut'e mal'a'n opini'o'n. Laŭ mi, li mal'observ'is la ver'o'n de la histori'o.

Unu'e, Igarasi Takeo argument'is, ke „Japani'o est'is implik'it'a en civil'a'n milit'o'n de la tiam'a Ĉini'o kun plur'a'j reciprok'e ribel'ant'a'j arme'o'j”. Se Japani'o ver'e „est'is implik'it'a” en „civil'a'n milit'o'n” de Ĉini'o, kiel li dir'is, do ĝi dev'us hav'i mal'sam'a'j'n rilat'o'j'n kun divers'a'j flank'o'j. Sed kial la tut'a Ĉini'o batal'is unu'anim'e kontraŭ ĝi? Kaj en la sam'a artikol'o la aŭtor'o konfes'is: „Japani'o, cert'e, est'is en mal'amik'a cirkonstanc'o kun Ĉini'o dum tiu'j jar'o'j.” Li'a'j opini'o'j pri la histori'o est'as kontraŭ'dir'a'j unu al ali'a en la sam'a artikol'o.

Du'e, laŭ Igarasi Takeo, anstataŭ invad'i Ĉini'o'n, „Japani'o est'is implik'it'a en civil'a'n milit'o'n de la tiam'a Ĉini'o kun plur'a'j reciprok'e ribel'ant'a'j arme'o'j: Kuomintang'o, Komparti'o ktp”. Fakt'e, ĝust'e pro invad'o de Japani'o, kiu minac'is la baz'a'j'n interes'o'j'n de Ĉini'o, la tiam'a'j Komparti'o kaj Kuomintang'o kun mal'sam'a'j politik'a'j star'punkt'o'j decid'is kun'e batal'i kontraŭ la japan'a'j agres'ant'o'j. Septembr'e de 1937 ambaŭ parti'o'j oficial'e komenc'is si'a'n kun'labor'o'n tiu'kamp'e. Tio'n sci'as ĉiu'j ĉin'o'j kaj ankaŭ la inter'naci'a soci'o.

Tri'e, Igarasi Takeo skrib'is en si'a artikol'o: „Japani'o efektiv'e milit'is kun Ĉini'o dum nur 16 monat'o'j” (de juli'o 1937 ĝis oktobr'o 1938). Fakt'e, la histori'o ne est'as tia, kiel li fals'is. Ĉi-jar'e oni fest'is la 60an dat're'ven'o'n de la fin'o de la du'a mond'milit'o. Nur en 1945 Japani'o oficial'e kapitulac'is. Fakt'e, Japani'o invad'is Ĉini'o'n jam en la fin'o de la 19a jar'cent'o, sed nur iu'j'n lok'o'j'n, kaj ĝi'a grand'skal'a invad'o tiam est'is en prepar'ad'o.

La 18an de septembr'o 1931 la japan'a arme'o okaz'ig'is la event'o'n „9.18” en nord-orient'a Ĉini'o kaj milit'e okup'is mult'a'j'n grav'a'j'n urb'o'j'n de la region'o. De tiam ĝis la fin'o de la milit'o en la 15a de aŭgust'o 1945 la invad'o de Japani'o al Ĉini'o est'is kontinu'a kaj grand'skal'a. Sam'temp'e Japani'o far'is agres'a'n milit'o'n ankaŭ kontraŭ ali'a'j land'o'j de orient'a kaj sud-orient'a Azi'o, kiu'j hav'as ekzakt'a'j'n cifer'o'j'n de la nombr'o de mort'int'o'j kaj ekonomi'a perd'o kaŭz'e de la agres'o de Japani'o. Tio'n not'is la invad'it'a'j land'o'j kaj ankaŭ pruv'is skrib'aĵ'o'j kaj rakont'ad'o'j de japan'a'j arme'an'o'j, part'o'pren'int'a'j en la invad'o.

La ĉin'o'j dezir'as, ke Ĉini'o kaj Japani'o gard'u amik'ec'o'n kaj kun'labor'o'n. La plej bon'a metod'o por defend'i la pac'o'n est'as ne forges'i la pas'int'ec'o'n, sed bon'e memor'i ĝi'n por ne plu ripet'i la sam'a'n erar'o'n. Mi kred'as, ke neni'u vol'as re'vid'i kruel'a'n milit'o'n.

SU Yijun

Ĉini'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Su Yijun el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2019-04-17

Kataluni'o, Okcitani'o Kaj Tiel Plu

La du'a disk'o de la grup'o Kaj Tiel Plu nom'iĝ'as Plaĉ'as al mi. Ni pov'us simpl'e don'i al tiu ĉi recenz'o la sam'a'n nom'o'n, ĉar la disk'o ekstrem'e plaĉ'as al ni kaj plaĉ'os, ni ne dub'as, al ĉiu'j, kiu'j jam kon'as Kaj Tiel Plu. La du'a KD laŭ la stil'o, en'hav'o, organiz'o, kant'manier'o kaj ĝeneral'a mir'ind'a impres'o simil'as al la unu'a, Sojl'e de la klar'a temp', do, kiam parker'iĝ'os unu disk'o, nepr'e aĉet'u la du'a'n! Inter'ali'e, la du'a disk'o est'as je 16 minut'o'j pli long'a.

Plaĉ'as al mi est'as divers'a: ĝi en'hav'as kant'o'j'n kaj instrument'aĵ'o'j'n, tio'n, kio est'is kantat'a mez'epok'e kaj dum la hispan'a civil'a milit'o, tradici'a'j'n, precip'e katalun'a'j'n kaj okcitan'a'j'n, kaj aŭtor'a'j'n muzik'aĵ'o'j'n. Ali'flank'e, ĉio konsist'ig'as unu'ec'a'n tut'o'n, aŭskult'iĝ'as per unu spir'o, ver'ŝajn'e pro eg'a pasi'ec'o de la plen'um'ant'o'j.

Por dezir'ant'o kon'at'iĝ'i kun muzik'a'j tradici'o'j de Kataluni'o kaj Okcitani'o tra la temp'o'j tiu ĉi disk'o est'as bon'eg'a rimed'o. La grup'o prezent'as verk'o'n de la trobador'o de la 12a jar'cent'o Berenguer de Palou; la fam'a'n mez'epok'a'n kant'o'n Cuncti sim'us concanentes el la Ruĝ'a libr'o el la monaĥ'ej'o de Montserrat (la 14a jar'cent'o); popol'kant'o'n el la hispan'a milit'o, kiu origin'as el tradici'a andaluzi'a am'kant'o Romanc'o de kontraband'ist'o'j de Rond'a de la 19a jar'cent'o, kaj mult'a'j'n tradici'a'j'n danc'o'j'n kaj kant'o'j'n, kiu'j son'as tut'e natur'e, bril'e, ard'e. Tio tre mal'simil'as al iu'j kompakt'a'j disk'o'j kun popol'a'j kant'o'j, vend'at'a'j por „gast'o'j de la land'o”, tut'e ne trans'don'ant'a'j la spirit'o'n de la region'o. Kiom oft'e ni aŭd'as sur ili akademi'a'j'n korus'o'j'n, kiu'j, kvankam ili kant'as tradici'aĵ'o'j'n, son'as tro profesi'e kaj sek'e, aŭ, mal'e, lok'a'j'n mal'jun'ul'o'j'n, kiu'j kant'as ver'e „popol'e”, tamen ĝeneral'e sen akompan'o kaj iom ted'e.

La kant'o'j'n Kaj Tiel Plu prezent'as ĥor'e (jen unison'e, jen plur'voĉ'e) aŭ sol'e (tre emoci'e kaj tuŝ'ant'e la anim'o'n) kun bel'a instrument'a akompan'o. Tuj ĉe aŭskult'ad'o aper'as la dezir'o kun'kant'i, kaj tio ebl'as, ĉar en en'met'it'a kajer'et'o trov'iĝ'as tekst'o'j de ĉiu'j kant'o'j. Oni pov'as kant'i kun'e kun la art'ist'o'j en Esperant'o aŭ en la lingv'o de la original'o. Ver'e, tiu'j kant'o'j kaj melodi'o'j loĝ'iĝ'as en la memor'o, kaj vi kapt'ad'as vi'n je tio, ke vi ĉiu'minut'e kant'as ili'n!

Tiu'n ĉi disk'o'n oni pov'as aŭskult'i de'nov'e kaj de'nov'e, iĝ'ant'e en tiu temp'o ver'a katalun'o, aŭ okcitan'o, aŭ sefard'o, aŭ kastili'an'o, aŭ eklezi'ul'o, aŭ trobador'o.

Anna kaj Mat'i PEnt'us

Kaj Tiel Plu: Plaĉ'as al mi. Eld. Vinil'kosm'o, Donneville, 2004. Kompakt'a disk'o, 45 minut'o'j.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Anna kaj Mat'i Pent'us el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-07-28

Du mil kvin

2005 est'is jar'o de plur'a'j pur'a'j progres'o'j. Progres'is ekzempl'e uragan'o'j; dum neni'u antaŭ'a jar'o kirl'o'ŝtorm'o'j est'is tiel fort'a'j, ĝis 280 km/h rapid'eg'a'j, nur iom mal'pli ol japan'a'j ekspres'trajn'o'j! Progres'eg'is ankaŭ Koka-Kola'o; nur tri lam'a'j land'et'o'j ankoraŭ ne ĝu'as la kult-trink'aĵ'o'n uson'a'n: Kubo, Nord-Korei'o kaj Mjanmao (eks'a Birmo). Progres'is Arkt'o, kie dank'e al klimat'a varm'iĝ'o eskim'o'j antaŭ si'a'j neĝ'o'dom'o'j baldaŭ hav'os ĝarden'et'o'j'n kiel brit'o'j por kultiv'i flor'o'j'n, kaj polus'urs'o'j anstataŭ sal'a'j'n fiŝ'o'j'n pov'os manĝ'i dolĉ'a'n miel'o'n. Progres'is mirakl'e Irako, kiu nun hav'as demokrat'a'n konstituci'o'n. Progres'is Eŭrop'a Uni'o, kiu komenc'is uzurp'i Turki'o'n, por ke milion'o'j da turk'o'j sent'u si'n hejm'e ne nur en okcident'a'j EU-ŝtat'o'j. Kaj progres'is naft'o- kaj gas-kompani'o'j, kies profit'o'j pro gigant'a'j prez'o'j por benzin'o kaj hejt'gas'o ĉi-vintr'e gigant'iĝ'os. Progres'is tiel nom'at'a bird'o'grip'o; la virus'o ne plu dev'as hont'e kontent'iĝ'i pri gast'ad'o en kok'o'j sed nun loĝ'as ankaŭ en cign'o'j, anser'o'j, anas'o'j kaj migr'o'bird'o'j, pro kio la grip'o dis'vast'iĝ'is el Azi'o al ĉiu'j ali'a'j kontinent'o'j. Jen plu'a pruv'o, ke tut'mond'iĝ'o est'as harmoni'a ben'o por la hom'ar'a famili'o.

Ne rid'u!

Sed ne nur tia'j eminent'e ĝoj'ig'a'j event'o'j karakteriz'is la pas'int'a'n jar'o'n. Ni dev'as plor'i ankaŭ pri fi'a'j fiask'o'j, ekzempl'e tiu de nov'a tut'mond'a pasport'o, kiu'n laŭ ordon'o de uson'a prezid'ant'o Ĝorĝ Dablju Buŝ en'konduk'is jam Belgi'o kaj Germanio (sekv'os la rest'o de la plend'a planed'o). Ĝi est'as kulmin'e teknologi'a, ĉar en'hav'as elektron'ik'a'n registr'iĝ'o'n de biometri'a'j karakteriz'aĵ'o'j de koncern'a person'o (ek'de 2007 ankaŭ fingr'o'prem'o'j'n). Sed – ho ve! – oni forges'is, ke por kontrol'i tiu'j'n pasport'o'j'n oni bezon'as en Uson'o (kaj tut'mond'e) ankaŭ konform'a'j'n aparat'o'j'n; tiu'j est'os je dis'a dispon'o plej fru'e en 2008. Do (be)daŭr'e valid'as mal'nov'a'j pasport'o'j sen elektron'ik'aĵ'o, tamen german'o'j ek'de novembr'o 2005 ricev'as nur pasport'o'n kun la nov'a teknologi'aĵ'o, kiu kost'as (anstataŭ 26 eŭr'o'j'n por la antaŭ'a ordinar'a pasport'o) nun iom'et'et'e pli: 59 eŭr'o'j'n. Ver'e, pri tia prem'a prez'o oni ne pov'as rid'i, sed tio est'as bon'a, ĉar sur fot'o'j por la nov'a'j pasport'o'j oni dev'as ne rid'i, ne rajt'as rid'i ...

Plej impres'a'n fiask'o'fars'o'n, tamen, sen'dub'e spert'is german'o'j pri si'a moder'e model'a demokrati'o. Unu el la plej mal'sukces'a'j kancelier'o'j de post'milit'a Germanio, Gerhardo Ŝreder, perd'is pli kaj pli sub'ten'o'n de la stult'a popol'o. Kiam li'a parti'o, oni'dir'e social'demokrat'a, mal'venk'is ankaŭ en Nord'rejn-Vestfali'o, laŭ loĝ'ant'ar'o la plej grand'a federaci'a land'o, en parlament'a'j elekt'o'j, li dir'is: „Mi kompren'is.” German'o'j kompren'is, ke nun li do fin'e demisi'os kiel kancelier'o kaj las'os al la federaci'a parlament'o, elekt'i ali'a'n ĉef'reg'ist'o'n. Sed ne tiel ag'is taktik'ul'o Gerhardo (= ĵet'lanc'o fortik'a); li deklar'is, ke li perd'is konfid'o'n de la popol'o kaj de la propr'a parti'o kaj pro tio postul'as konfid'o'n de la federaci'a parlament'o. La pli'mult'o de la paraliz'it'a parlament'o (do precip'e per la voĉ'o'j de la propr'a, social'demokrat'a parti'o) dev'as rigor'e rifuz'i tiu'n fi'a'n konfid'o'demand'o'n kaj tiel prud'e pruv'i, ke li'a'j parti'an'o'j konfid'as al li; nur tiel ebl'is iniciat'i elekt'o'j'n por la parlament'o mez'e de mandat-period'o. Ĉu vi kompren'is tio'n? Ne, ĉu? Ankaŭ social'demokrat'a'j mandat'ul'o'j kaj elekt'ant'o'j grand'part'e ne kompren'is. Sed parlament'an'o'j kun'lud'is en la fars'o kaj fin'e Gerhardo post elekt'o'j perd'is ne nur si'a'n ofic'o'n sed ankaŭ last'a'n rest'o'n de respekt'o. Rezult'e german'o'j nun hav'as ali'a'n mal'fort'a'n reg'ist'o'n, Anĝel'o'n Merkel. Plej grav'a diferenc'o est'as, ke Gerhardo ĉiam ĉikan'e rikan'is („rikan-celiero”) kaj ŝi sci'as eĉ ne brid'e rid'et'i.

Tuj paf'u!

Merkel, la unu'a vir'in'a kancelier'o de Germanio, kiel ajn ne hav'os problem'o'j'n turism'i en Florido sen est'i mort'paf'it'a. En tiu uson'a ŝtat'o en 2005 ek'valid'is nov'a leĝ'o, kiu permes'as al ĉiu indiĝen'o tuj paf'i, kiam iu fremd'ul'o rigard'as strang'e, ekzempl'e rikan'as mok'e kiel Ŝreder. Laŭ mal'nov'a tradici'o de uson'a'j pionir'o'j „Unu'e paf'u, post'e demand'u!” florid'an'o ne bezon'as pens'i antaŭ'e; li ja post'e pov'os met'i floridajn flor'o'j'n sur tomb'o'n de viktim'o. Pri mort'paf'ad'o tem'as ankaŭ en ali'a grav'a ŝtat'o, Serbi'o. Ties serv'a reg'ist'ar'o promes'is al milit'krim'ul'o'j, kiu'j liber'vol'e prezent'iĝ'as antaŭ la UN-tribunal'o en la nederlanda Hag'o, financ'e sub'ten'i ili'n kaj ili'a'j'n famili'o'j'n, ĉar tiel la land'o pov'as esper'i je pozitiv'a re'ag'o al dezir'o de Beogrado, membr'iĝ'i en EU. Parlament'an'o de opozici'a parti'o konsekvenc'e postul'is, ke la reg'ist'ar'o pro egal'rajt'ec'o de civit'an'o'j donac'u mon'o'n al ĉiu serb'o, kiu kulp'as pri krim'o. Jen ver'e pasi'a paŝ'o antaŭ'e'n al pli just'a mond'o. Kiu nun vol'as dub'i, ke prav'is ni'a komenc'a asert'o: la mond'o progres'as ĉiu'kamp'e. Ek al po'grad'a progres'ad'o ankaŭ en 2006!

Stefan MAUL

Varb'ad'o

Por var'o, kiu'n oni vol'as vend'i, oni dev'as varb'i, precip'e se tiu'n var'o'n hom'o'j ne nepr'e bezon'as. Ĉe varb'ad'o tem'as ne nur pri tio, ke produkt'ant'o vol'as gajn'i laŭ'ebl'e mult'a'n profit'o'n. Por ni'a revu'o varb'ad'o neces'as ankaŭ, por en'tut'e viv'ten'i ĝi'n. Iu'j abon'ant'o'j ne plu dispon'as pri sufiĉ'a en'spez'o por pag'i la magazin'o'n, ali'a'j mal'jun'iĝ'as kaj ebl'e ne plu pov'as leg'i, ali'a'j for'mort'as. Do, por ten'i minimum'e neces'a'n nombr'o'n da abon'ant'o'j, ni konstant'e dev'as varb'i nov'a'j'n. Sed kiel konvink'i (aŭ persvad'i) ali'a'j'n pri valor'o de var'o? Por tio ekzist'as mult'a'j metod'o'j, pli-mal'pli efik'a'j – kaj pli-mal'pli kost'a'j. Ankaŭ ni, por vend'i ni'a'n revu'o'n, aplik'as divers'a'j'n metod'o'j'n. Problem'o est'as, ke por reklam'i ni pov'as uz'i plej'part'e nur la kutim'a'j'n kanal'o'j'n, pri kiu'j dispon'as la Esperant'o-mov'ad'o. Hom'o'j'n ekster tiu ĉi komun'um'o ni ating'as nur mal'facil'e. Ili'n pli facil'e pov'as al'parol'i vi, ni'a'j abon'ant'o'j; se vi rekomend'as al kon'at'o'j kaj amik'o'j abon'i ni'a'n revu'o'n, tio kutim'e est'as eĉ pli efik'a ol plej geni'a ni'a reklam'ad'o. Al vi hom'o'j fid'as, ke vi ne varb'as por gajn'i profit'o'n ...

Special'a'n metod'o'n elekt'is ni'a mult'jar'a kun'labor'ant'o Walter [valter] Klag en Aŭstrio: li produkt'is poŝt'mark'o'n kun la kap'o de ni'a revu'o kaj indik'o „revu'o en Esperant'o”. Tia'n mark'o'n ĉiu (ankaŭ el ekster'land'o) pov'as mend'i ĉe la aŭstr'a poŝt'o. Tamen kost'as: por mil mark'o'j kun valor'o de 0,55 eŭr'o'j (afrank'o por ordinar'a leter'o en Eŭrop'o) Klag pag'is 1227 eŭr'o'j'n (anstataŭ 550 eŭr'o'j'n laŭ la mark'o'valor'o). Do ni dev'as du'obl'e dank'i al li: pro la atent'o'kapt'a varb-poŝt'mark'o kaj pro la grand'anim'a financ'a sub'ten'o. Ebl'e ankaŭ vi hav'as iu'n apart'a'n ide'o'n varb'i – ne nepr'e dev'as ja kost'i tiom mult'e!

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Indekso de MONATO 2005

Arto

Ekonomio

El mia ridpunkto

El mia vidpunkto

Enkonduko

Eseo

Hobio

Komputado

Leteroj

Libroj

Lingvo

Medio

Moderna vivo

Novelo

Poezio

Politiko

Scienco

Ŝerco kaj satiro

Spirita vivo

Turismo

Popol'o sufer'int'a pro agres'em'o de ali'a'j

Saiki Akir'a (ed.): Raport'o'j el Vjetnami'o. Eld. la editor'o, 2002. 184 paĝ'o'j glu'it'a'j. Neni'u ISBN indik'it'a.

La stel'o

Konstant'valor'a mon'unu'o

Sonĝ'o real'iĝ'is

Akcept'o de konstant'a stel'o-valor'o

Nov'a kas'ist'o de Universal'a Lig'o

Ne-oficial'a stel'o

Uz'ebl'ec'o'j de la stel'o

Universal'a Lig'o – fin'a period'o

Tag'o de la somer'o

Akv'a'j problem'o'j

Akv'o'mank'o

Akv'o'proviz'ad'o

Akvoŝparado

Venk'is mal'ŝpar'em'o kaj korupt'ad'o

Vizit'o al la naci'a park'o Vanoise

Map'o-ĉemiz'o'j de Vilnius

Unik'a fer'voj'o en And'o'j

La fenomen'o de ruĝ'a'j okul'o'j

Komplik'a famili'a re'unu'iĝ'o

Pli da metro'o-metr'o'j

Rub'o neni'u dub'o!

Mal'dolĉ'a vin'o

Virt'o'j ge'vir'a'j

Rad'o-brigad'o

Klient'o'j

Leĝ'e laŭd'i

Kok'aĵ'o-nov'aĵ'o

Disleksi'o

Suspens'o de komenc'o ĝis fin'o

Pri la verk'int'o Da'n Brown

Da'n Brown: The Da Vinci Code. Eld. Doubleday, 2003. 454 paĝ'o'j. ISBN 0385504209.

La polu'it'a ĉef'urb'o

Atom'a bomb'o ne est'as mal'proksim'e

Ruth Lewin Sim'e: Lis'e Meitner: A Life in Physics. Eld. University of California Press, Berkeley, 1996. 526 paĝ'o'j. ISBN 0520089065.

Al'log'as ekster'land'o

Te'o por prevent'i kancer'o'j'n

Ankaŭ la nigr'a te'o efik'as

1. La ĉef'a scienc'a stud'o est'as tiu de d-ro'j D. Morre kaj M. Tames el Universitat'o Purdue, Uson'o. Ili raport'is pri si'a stud'a rezult'o en la 38a Jar'kun'ven'o de Amerik'a Ĉelobiokemia Societ'o.

2. Enzim'o, kiu kataliz'as oksid'a'j'n reakci'o'j'n, nom'at'a ankaŭ „NOX”.

Fung'o-fest'o

Frid'a'j foli'o'j

Modern'antikv'a majstr'a grek'a dram'o

Constantin Zărnescu: Reĝ'in'o Jokast'a. Traduk'is Ionel Oneţ. Eld. Font'o, Chapecó (SC), 2004. 200 paĝ'o'j broŝur'it'a'j.

Sem'ant'e esper'o'n

Trejn'ad'o

In-dicoj

Strang'ul'o en la natur'o

Kiam teror'ist'o'j hero'iĝ'as

Patriot'a batal'o

Poezi'a trezor'o

Mikael'o Giŝpling: Tie ĉi tie. Eld. Fel, Antverpeno, 2003. 104 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN: 90 77066 10 1.

Util'a poŝ'vort'ar'o pri lingv'ist'ik'o

Ilona Koutny: Angl'a-Esperant'a-Hungar'a-et'vort'ar'o pri Lingv'o kaj Komunik'ad'o. Eld. Prodruk, Poznań, 2003. 126 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN: 83-88518-71-2.

Mal'nov'stil'a rakont'o por'infan'a

Ouida (Marie-Louise de la Ramé): Hund'o de Flandri'o. Tr. Lod'e Van de Veld'e. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2004. 50 paĝ'o'j vinkt'it'a'j. ISBN 9077066 08 X.

Rekomend'o'j plej'part'e sen'efik'a'j

Le'e Chong-Yeong (kompil'int'o): Esperant'o kaj inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j. Seri'o: Esperant'o-dokument'o'j 38E. Eld. UEA, Rotterdam, 2003. 18 paĝ'o'j vinkt'it'a'j.