Indekso de MONATO 2004

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2004. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn ligilojn vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2004 en la dosierformo PDF.

Arto

• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Albano balkane premiita (2004/02, p. 20)
• Prince Henry OGUINYE: NIĜERIO: Du niĝeriaj speguloj (2004/12, p. 25)
• Pavel MOĴAJEV, Jefim ZAJDMAN: Elektronike kundancu (recenzo pri Elektronika Kompilo: aktuala elektronika muziko en Esperanto de 10 aŭtoroj) (2004/05, p. 26)
• Marko Naoki LINS: MUZIKO: Germana muzikkvoto por la radio (2004/12, p. 25)
• La denaska ĥarkovano Dmitrij CIBULEVSKIJ/gla: UKRAINIO: Katedralo renaskiĝanta (2004/02, p. 20)
• Garbhan MACAOIDH: MUZIKO: Klavarskribo (2004/0708, p. 26)
• Dimitrije JANIČIĆ: BALKANIO: Klostro protektata de Unesko (2004/09, p. 21)
• Marko Naoki LINS: BELGIO: Plensukcesa omaĝo al Jacques Brel (2004/09, p. 21)
• D. J.: SERBIO KAJ MONTENEGRO: Sefardoj festivalis (2004/09, p. 21)
• Dimitrije JANIČIĆ: TEATRO: Teatraj eksperimentoj en Beogrado (2004/12, p. 27)
• Franz-Georg RÖSSLER: LITERATURO: Vivo en vortoj (2004/0708, p. 24)

Diskoj

• Donald BROADRIBB: Du paroladoj de Ivo Lapenna (recenzo pri Du paroladoj de Ivo Lapenna) (2004/04, p. 22)

Ekonomio

• LAST: LITOVIO: Eŭropaj prezoj minacas (2004/03, p. 11)
• LAST: EŬROPA UNIO: Falsaj eŭroj damaĝas ekonomion (2004/12, p. 15)
• MNL: FILIPINOJ: Filipinoj aŭkcias licenc-platojn de aŭtoj (2004/11, p. 13)
• MU Binghua: ĈINIO: Filmomerkato stagnas (2004/01, p. 12)
• LAST: LITOVIO: Fungoj litova eksportvaro (2004/11, p. 13)
• Josef MENDL: OPINIO: Kien evoluas la mondo? (2004/0708, p. 14)
• MU Binghua: ĈINIO: Kvin defioj por ĉinaj urboj (2004/0708, p. 12)
• LAST: EŬROPA UNIO: Labori en EU? (2004/03, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: La salajroj en Albanio (2004/12, p. 16)
• MU Binghua: ĈINIO: Maltrankviliĝo pro aĉaj manĝaĵoj (2004/10, p. 13)
• LAST: EŬRO: Planoj de la litova monerstampejo (2004/03, p. 10)
• Evgeni GEORGIEV: EŬROPA UNIO: Profunda strukturŝanĝo en meza kaj orienta Eŭropo (2004/10, p. 11)
• Serge-Benjamin ZANDANDU: KONGO: Sud-suda kunlaboro (2004/0708, p. 13)
• Bo SANDELIN: EŬROPA UNIO: Svedoj balotis kontraŭ eŭro (2004/01, p. 10)
• Laimius STRAŽNICKAS: LITOVIO: Turisma ŝoko (2004/11, p. 12)

El historia vidpunkto

• Stefan MAUL: Alveno al la moderna vivo (2004/10, p. 7)
• MONATO: Gravaj opinioj (2004/03, p. 7)
• Paul PEERAERTS: MONATO 25-JARA: Komposta revolucio kaj presada stabileco (2004/05, p. 8)
• MAUL Stefan: Retrorigarde kaj perspektive (2004/01, p. 6)

El mia ridpunkto

• Stefan MAUL: Du mil kvar (2004/12, p. 9)

El mia vidpunkto

• Claude PIRON: Funkcio kreas organon (2004/04, p. 8)
• Michel DUC GONINAZ: Ĵurnalisma deontologio (2004/02, p. 8)
• Zlatko TIšLJAR: Kial fieri pri iu patrujo kaj ne pri alia? (2004/06, p. 7)
• Stefan MAUL: Morala degenero (2004/0708, p. 9)
• Stefan MAUL: Ne nur protesto (2004/11, p. 6)
• Aimo RANTANEN: Senkuraĝo malbonas kiel konsilanto (2004/09, p. 9)

Enigmoj

• JPVDD: 1 + 1 = 1 (2004/06, p. 29)
• JPVDD: Reekzameno pri ĥemio (2004/0708, p. 18)
• JPVDD: Ova enigmo (2004/04, p. 25)
• JPVDD: Rado (2004/10, p. 26)
• JPVDD: Valentena enigmo (2004/02, p. 25)
• JPVDD: Vortserĉado (2004/12, p. 30)

Enkonduko

• Stefan MAUL: Antaŭen (2004/12, p. 5)
• Stefan MAUL: Bela komputila mondo (2004/0708, p. 4)
• Stefan MAUL: Eraro (ne nur) lingva (2004/09, p. 6)
• Stefan MAUL: Hororo (2004/10, p. 5)
• Stefan MAUL: Jubileo (2004/01, p. 5)
• Stefan MAUL: Kapturne (2004/04, p. 5)
• Stefan MAUL: Koincido (2004/11, p. 5)
• Stefan MAUL: Malfondo (2004/03, p. 5)
• Stefan MAUL: Mallegemo (2004/02, p. 5)
• Paul PEERAERTS: Sasser (2004/06, p. 5)
• Stefan MAUL: Sendependa (2004/05, p. 5)

Eseoj

• Paul GUBBINS: IDENTECO: Ĉe-telefone ... kiu? (2004/01, p. 23)
• Umberto BROCCATELLI: EŬROPO: De nacioj al ... kio? (2004/11, p. 8)
• Garbhan MACAOIDH: ESEO: Kampoj de Soria Antonio Machado, universala poeto (2004/12, p. 22)
• Paul GUBBINS: Opinio-(s)ondado (2004/02, p. 16)

Fabeloj

• Angela TELLIER: Laŭproverbaj fabeloj (2004/0708, p. 30)

Hobio

• Saliko: FINNLANDO: Alproprigi hobion (2004/10, p. 19)
• Laimius STRAŽNICKAS: LITOVIO: Estigi lagetojn (2004/04, p. 17)
• Garbhan MACAOIDH: KOLEKTADO: Flagoj: fenestro al vasta mondo (2004/04, p. 16)
• Laimius STRAŽNICKAS: LITOVIO: Havi ĉimpanzon hejme (2004/0708, p. 16)
• Laimius STRAŽNICKAS: LITOVIO: Kolekti antikvaĵojn (2004/12, p. 26)

Komputado

• Grigorij AROSEV, Andrej GRIGORJEVSKIJ: INTERRETO: Abonu! (2004/03, p. 15)
• Paul PEERAERTS: TRAFIKO: Birada sistemo helpas pli kaj pli da ŝoforoj (2004/10, p. 17)
• Franck ARNAUD: TEKNOLOGIO: Kvietigu tiun komputilon! (2004/03, p. 15)
• D. E. ROGERS: PROGRAMOJ: Libera programaro: nova rimedo komerci (2004/04, p. 12)
• Franck ARNAUD: PROGRAMARO: Mikrosofto ektimas Linukson

Leteroj

• István ERTL: Aĝo de konsento (2004/02, p. 6)
• Hubertus SCHWEIZER: „Biblia fundamento” (2004/09, p. 6)
• J. M. PARISOT-DELOURMEL: Charles Chaplin kaj Esperanto (2004/05, p. 6)
• Jindriska DRAHOTOVA: Ĉu esperantismo tro militema? (2004/12, p. 6)
• Juan J. SCHMITTER-SOTO: Ĉu esperantistoj kapablus altnivele diskuti? (2004/04, p. 6)
• Hektor ALOS I FONT: Ĉu kompatindaj irakanoj? (2004/02, p. 6)
• Bertil WENNERGREN: Ĉu landnomoj laŭ lingvonormoj? (2004/05, p. 6)
• Roland PLATTEAU: Demandoj (2004/06, p. 6)
• YAMASAKI Seikô: Dujarcenta ideo (2004/09, p. 6)
• Vera BARANDOVSKá-FRANK: Eraroj en la artikolo (2004/10, p. 6)
• Eskil SVANE: Gravas la vero (2004/06, p. 6)
• Breandan O'MEARAIN: Hindeŭropaj etimoj (2004/0708, p. 6)
• Anna kaj Mati PENTUS: Hindeŭropaj etimoj (2) (2004/09, p. 6)
• Frieder WEIGOLD: Hindeŭropaj etimoj (3) (2004/10, p. 6)
• Sergej DEREVJANNYĤ: Horora (2004/12, p. 6)
• Detlev BLANKE: Jes, kompreneble por vasta kadro de interlingvistiko (2004/09, p. 6)
• Josef FLIEGNER: Kial civitanoj perdas intereson pri Eŭropo? (2004/10, p. 6)
• Hektor ALOS I FONT: Kial daŭre fuŝaj artikoloj? (2004/0708, p. 7)
• Birthe LAPENNA: Komentoj al recenzo (2004/10, p. 6)
• Bertil ENGLUND: La jubileo de Monato (2004/05, p. 6)
• Rejna DE JONG: Laŭdo pro sprito (2004/05, p. 6)
• Bertil ENGLUND: Mi plu abonos Monaton (2004/04, p. 6)
• Vinko OŜLAK: Nemeza (2004/12, p. 6)
• Sabin ORUETA: Nomo el fikcia paŝtista legendo (2004/12, p. 6)
• Bjarke NIELSEN: Per la leĝo la lando estos konstruita (2004/09, p. 7)
• Joël MARTIN-GALLAUSIAUX: Pli pri la EDE (2004/12, p. 6)
• Frieder WEIGOLD: Pri la dekalogo (2004/0708, p. 6)
• Ionel ONEŢ: Protesto (2004/0708, p. 6)
• Probal DAŜGUPTO: Publika sakrado (2004/02, p. 6)
• Aimo RANTANEN: Redaktoprincipoj (2004/10, p. 6)
• Daniel HOUGUET: Rezultas interesaj debatoj (2004/0708, p. 6)
• Ionel ONEŢ: Satiro pri erareto (2004/05, p. 6)
• Garbhan MACAOIDH: Scienca hipotezo ĝenerale postulatita (2004/0708, p. 6)
• Jiří PATERA: Sekretaj informoj? (2004/06, p. 6)
• Michel MARKO: Senlimeco (2004/07-8, p. 6)
• Breandan O'MEARAIN: Ŝprucfluo (2004/12, p. 6)
• Klivo LENDON: Stranga komentario (2004/02, p. 6)

Libroj

• Nikolao GUDSKOV: 50-jara stabileco en verkado - ĉu klasika? (recenzo pri Fajrejo (Skizoj kaj noveloj) de Johan Hammond Rosbach) (2004/05, p. 25)
• Donald BROADRIBB: Afrikaj fabeloj tre plaĉaj (recenzo pri Kiam bestoj parolis de Katelina Halo kaj Anna Löwenstein) (2004/01, p. 24)
• Carlo MINNAJA: Ankoraŭfoje: retrorigardo (recenzo pri Rapide pasis la temp' de Eli Urbanová) (2004/10, p. 22)
• Donald BROADRIBB: Bone prezentita dramo malkvietiga (recenzo pri Nemesis/Nemeza de Alfred Nobel) (2004/04, p. 18)
• Donald BROADRIBB: Esperanto en la soclandoj (recenzo pri Esperanto kaj Socialismo? Pri la movado sur la alia flanko de Detlev Blanke) (2004/12, p. 28)
• Donald BROADRIBB: Fakaj studoj diverstemaj (recenzo pri Fakaj studoj en Esperanto de Red. Zdeněk Pluhař) (2004/02, p. 22)
• Guido VAN DAMME: Horon da legado, vivon da pripensado (recenzo pri Fabeloj el la Budhisma Literaturo de Watanabe Aiko) (2004/0708, p. 29)
• Donald BROADRIBB: Interesa rakonto, tre facila (recenzo pri Katrina malfruas de Sten Johansson) (2004/12, p. 28)
• Carlo MINNAJA: INTERLINGVISTIKO: Interlingvistiko kaj esperantologio: vojoj al faka literaturo (recenzo pri Interlingvistiko kaj esperantologio: vojoj al faka literaturo de Detlev Blanke) (2004/06, p. 27)
• Nikolao GUDSKOV: Interna pejzaĝo de alia virino (recenzo pri Tilla de Spomenka Štimec) (2004/05, p. 24)
• Wolfram ROHLOFF: Kantaro kun fluaj tekstoj (recenzo pri Kantoj por ĝojo de Stanislava Chrdlová) (2004/11, p. 27)
• Sergeo DEREVIANNYKH: Kiu instigas nin al farado, kiel plej multe faras (recenzo pri Influprincipoj kaj vendometodoj de Christian Bertin) (2004/09, p. 27)
• Donald BROADRIBB: Komiksoj bonintencaj, sed tre mallertaj (recenzo pri La vivo simplas, temas pri amo! de Arnau Torras i Tutusaus) (2004/11, p. 26)
• Stefan MACGILL: Konciza hororo el la dek-naŭa jarcento (recenzo pri La falo de la domo Usher de Edgar Allan Poe) (2004/06, p. 26)
• János SáRKŐZI: Kvazaŭ persona konatiĝo (recenzo pri Esperanto ne estas nur lingvo de Spomenka Štimec) (2004/04, p. 19)
• Garbhan MACAOIDH: La angla, ĉu troja ĉevalo? (recenzo pri Ĉu nur-angla Eŭropo? de Robert Phillipson) (2004/10, p. 20)
• Garbhan MACAOIDH: Leĝoj landon prosperigas (recenzo pri Sagao de Njal) (2004/0708, p. 27)
• Carlo MINNAJA: Longe atendata ĉefverko (recenzo pri Konciza etimologia vortaro de André Cherpillod) (2004/03, p. 21)
• Donald BROADRIBB: Malgranda lando, longa venkiteco (recenzo pri Litovio dum jarcentoj de Petras Čeliauskas) (2004/03, p. 22)
• Anna kaj Mati PENTUS: Ne nur Dostojevskij kaj Tolstoj (recenzo pri Rusa novelaro. Volumo 1. La 19a jarcento) (2004/03, p. 24)
• Jorma AHOMÄKI: Nova vortarego en Estonio (recenzo pri Esperanta-estona vortaro de Raimund Haabvere) (2004/09, p. 26)
• Anna kaj Mati PENTUS: Penetrante en la profundon de la homanimo (recenzo pri Blankaj noktoj de Fjodor Miĥajloviĉ Dostojevskij) (2004/06, p. 25)
• Donald BROADRIBB: Plaĉa facila rakonto (recenzo pri Kion ajn de Sten Johansson) (2004/05, p. 26)
• Stefan MACGILL: Pli da kadavroj (recenzo pri Maigret kaj la maljuna damo de Georges Simenon) (2004/01, p. 24)
• Guido VAN DAMME: Pli interese estas kreskigi kukurbojn (recenzo pri La tria frato teoristo de Jeronimas Laucius) (2004/03, p. 25)
• Katalin KOVáTS: Post Gerda ankaŭ Halina kaj Viktor (mal)aperis (recenzo pri Vojaĝo kun Katrina de Sten Johansson) (2004/03, p. 23)
• Donald BROADRIBB: Pozitivaj kaj negativaj aspektoj de Dante (recenzo pri Vita Nova/Vivo Nova de Dante Alighieri) (2004/06, p. 28)
• Donald BROADRIBB: Pri indiĝenaj meksikanoj (recenzo pri Tra l' okuloj de l' venkitoj de Miguel León-Portilla) (2004/02, p. 21)
• Carlo MINNAJA: Retrorigardo al intensa vivo (recenzo pri Pulsas la viv' de Lucija Borčić) (2004/04, p. 20)
• Nikolao GUDSKOV: Reveno de heroo (recenzo pri Dek tagoj de kapitano Postnikov de Mikaelo Bronŝtejn) (2004/09, p. 22)
• Stefan MACGILL: Satiro el la umbiliko (recenzo pri La Postdomo de Istvan Ertl) (2004/03, p. 25)
• Anna kaj Mati PENTUS: Verda matematiko (recenzo pri Matematika vortaro kaj oklingva leksikono de Marc Bavant) (2004/0708, p. 29)
• Donald BROADRIBB: Vortareto pri lernado kaj laboro (recenzo pri Lernado kaj laboro de Ilona Koutny) (2004/01, p. 25)

Lingvo

• Garbhan MACAOIDH: EŬROPA UNIO: Babele babili (2004/09, p. 19)
• W. M. A. DE SMET: PLANLINGVO: Edward Croegaert, la forgesita lingvokreanto (2004/11, p. 22)
• Marko Naoki LINS: LINGVOPOLITIKO: Hispanio volas la katalunan, eŭskan kaj galegan kiel EU-lingvojn (2004/11, p. 24)
• Marko Naoki LINS: EŬROPO: Plurlingva Svislando ĉu pagebla lukso? (2004/09, p. 18)
• Marko Naoki LINS: INTERPRETADO: Plurlingvismo valoras siajn kostojn (2004/06, p. 23)
• YAMASAKI Seikô: OPINIO: Sociolingvistoj ĉu glacikoraj? (2004/09, p. 20)

Medio

• Ivo DURWAEL: RUBO: La rikolto de la nova tempo (2004/0708, p. 20)

Moderna vivo

• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Aĝo-vilaĝo (2004/02, p. 11)
• Karlo JUHáSZ/pg: HUNGARIO: Banko-manko (2004/06, p. 16)
• LAST: EŬROPO: Centra demando (2004/0708, p. 15)
• Garbhan MACAOIDH: EŬROPA UNIO: Ĉu ankaŭ la gaela? (2004/12, p. 18)
• Reinhard FöSSMEIER: FERVOJOJ: Ĉu iam rapidos Transrapid? (2004/01, p. 13)
• Marko Naoki LINS: EŬROPA UNIO: Ĉu tabako-tabuo? (2004/10, p. 16)
• Laimius STRAŽNICKAS: ĜARDENUMADO: Etaj plantoj, egaj planoj (2004/12, p. 18)
• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Eta urbo, ega perturbo (2004/0708, p. 15)
• IPFELKOFER Jomo: PACO: Festo unika en la mondo (2004/0708, p. 17)
• Franz-Georg RöSSLER: GERMANIO: Fiere foire (2004/11, p. 16)
• MU Binghua: SEKURECO: Gardi la ludojn ne estas ludo (2004/09, p. 15)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Juste interpreti ... (2004/06, p. 17)
• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Kaj je paĝo 747 de aviadilega enciklopedio ... (2004/02, p. 11)
• I. D.: BICIKLADO: Kiel solvi trafikproblemojn (2004/05, p. 18)
• LAST: LITOVIO: Kondukistoj bonkondutaj (2004/05, p. 17)
• Zofia BANET-FORNALOWA: EŬROPA UNIO: Kontraŭ eŭropo-centrismo (2004/05, p. 16)
• Lode VAN DE VELDE: NUTRADO: Kuirita tomato estas morta tomato (2004/11, p. 15)
• Juan Jacobo SCHMITTER-SOTO: OPINIO: Lando de la (mal)liberuloj (2004/03, p. 14)
• IGARASI Takeo: JAPANIO: Lernema lando (2004/01, p. 15)
• LAST: LITOVIO: Limoj de toleremo (2004/05, p. 17)
• Hektor ALOS I FONT: KATALUNIO: Lingva bunto (2004/09, p. 15)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Litera turo (2004/06, p. 17)
• LAST: LITOVIO: Luma lando (2004/06, p. 16)
• A. Giridhar RAO: BARATO: Misiisto-murdisto al morto kondamnita (2004/01, p. 15)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Morto de reĝino (2004/11, p. 16)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Muzeo trastrekita (2004/06, p. 17)
• Françoise ZAWADI: KOMENTARIO: Ne al militoj, ne al seksperforto (2004/12, p. 19)
• LAST: EŬROPA UNIO: N-eŭro-zo (2004/11, p. 16)
• HORI Yasuo: BESTOJ: Piko-efiko (2004/02, p. 11)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Placo-malplaĉo (2004/10, p. 15)
• Franz-Georg RöSSLER: GERMANIO: Posta poŝto (2004/10, p. 14)
• Christian BERTIN/pg: KROZADO: Reĝino de la maroj (2004/03, p. 12)
• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Renkontiĝo kun kreskanta komunumo (2004/05, p. 19)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Ride resaniĝi (2004/11, p. 14)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Ri-mark-inde (2004/10, p. 16)
• XU Jinming: ĈINIO: Solas gefiloj, solas gepatroj (2004/01, p. 13)
• LAST: SANO: Statistikoj malsanaj (2004/06, p. 16)
• IGARASI Takeo/pg: JAPANIO: Sum(o)o plej alta (2004/03, p. 13)
• HORI Yasuo: SOCIO MALJUNIĜANTA: Testamentu ... kaj ne pentu (2004/03, p. 13)
• LAST: HEREDAĴO: Trezoroj de la pasinteco (2004/10, p. 14)
• Elson B. SNOW: MARHISTORIO: Trez-oro submara (2004/01, p. 14)
• Anna kaj Mati PENTUS: RUSIO: Universitata festojaro (2004/12, p. 17)
• HORI Yasuo: TURISMO: Vizitu Japanion danke al la angla (2004/01, p. 14)
• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Voĉoj por la gaela lingvo (2004/03, p. 13)

Noveloj

• Franz-Georg RöSSLER: Kuracbaneje (2004/09, p. 28)
• Frank ROGER: La brulanta virino (2004/02, p. 23)
• Franz-Georg RöSSLER: La unua nokto (2004/11, p. 28)
• Garbhan MACAOIDH: Parakosmo (2004/05, p. 27)
• Lena KARPUNINA: Tiu tago (2004/10, p. 23)

Poezio

• Poemoj de Morteza Mirbaghian (2004/04, p. 23)

Politiko

• Hektor ALOS I FONT: HISPANIO: Amarega venko (2004/05, p. 12)
• LAST: LITOVIO: Amikeco longa kaj firma (2004/02, p. 10)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Benita malbenita (2004/06, p. 13)
• Kep ENDERBY: REAGO: Bezonata: nova mondordo (2004/03, p. 8)
• Josef MENDL/pg: OPINIO: Bezonata: nova ordo paca (2004/01, p. 9)
• Marko Naoki LINS: GEOGRAFIO: Centra demando (2004/06, p. 9)
• Marko Naoki LINS: EŬROPA UNIO: Civitanoj perdas intereson pri Eŭropo (2004/09, p. 10)
• Marko Naoki LINS: EŬROPO-AZIO: Ĉu eŭrop-azia bloko kontraŭ Usono? (2004/12, p. 13)
• Dimitrije JANIČIĆ: Eks-ĵurnalisto fariĝas novaĵo (2004/09, p. 13)
• Marko Naoki LINS: Eŭropo: ekzemplo de bono kaj malbono (2004/11, p. 9)
• Laimius STRAŽNICKAS: LITOVIO: Falo de prezidanto (2004/06, p. 12)
• IGARASI Takeo: JAPANIO: Formiĝas du blokoj (2004/10, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Hirundoj de la estonteco (2004/09, p. 13)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Interkona sperto (2004/12, p. 12)
• Marko Naoki LINS: EŬROPA UNIO: Judaj premgrupoj en Bruselo (2004/06, p. 14)
• Bardhyl SELIMI: OPINIO: Kial daŭre tumultoj? (2004/06, p. 11)
• Marko Naoki LINS: EŬROPA UNIO: Kiu prezidos la EU-Komisionon? (2004/06, p. 8)
• LAST: LITOVIO: Kodo-nodo (2004/11, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Kondamnitoj, kompenso kaj korupteco (2004/09, p. 12)
• Marko Naoki LINS: EŬROPA UNIO: Konstitucio ĉu la civitanoj decidu? (2004/0708, p. 10)
• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Kontraŭ Bush, ne kontraŭ Usono (2004/10, p. 10)
• Hektor ALOS I FONT: HISPANIO: Kronologio de kanajla mistifikado (2004/05, p. 10)
• Marko Naoki LINS: EŬROPA UNIO: La monstro denove inter ni (2004/05, p. 15)
• Zlatko TIŠLJAR: OPINIO: Lasta ŝanco saviĝi (2004/09, p. 14)
• Zlatko TIŠLJAR: OPINIO: Malfermi pandoran skatolon (2004/11, p. 11)
• SABIYUMVA Jérémie/pg: BURUNDO: Masakro ĉe rifuĝejo (2004/10, p. 8)
• Garbhan MACAOIDH : NORD-IRLANDO: Modereco venkita (2004/02, p. 10)
• Serge ZANDANDU NTOMONO ZOLA: KONGO (D.R.): Naciaj herooj (2004/06, p. 10)
• Zlatko TIšLJAR/pg: EŬROPO: Nepras emocie interrilati (2004/01, p. 8)
• Dimitrije JANIčIć: SERBIO: Nova prezidanto malnovaj problemoj (2004/10, p. 10)
• Karlo JUHáSZ: HUNGARIO: Nova vizaĝo, novaj ŝancoj (2004/12, p. 11)
• Useni KALUMBI: OPINIO: Paco revenu ... (2004/05, p. 15)
• Birindwa MUSHOSI: BURUNDO: Paŝoj provizoraj
• IGARASI Takeo/pg: JAPANIO: Plu liberal-demokrata
• Zlatko TIšLJAR: INTERNACIAJ RILATOJ: Prezidanto postulas, prezidanto rifuzas (2004/11, p. 10)
• LAST: LITOVIO: Prezidinto prezidantas (2004/09, p. 12)
• LAST: LITOVIO: Pri (p)rezidejoj (2004/01, p. 9)
• Prince Henry OGUINYE: NIĜERIO: Rivalas religioj, mortas miloj (2004/12, p. 14)
• Bardhyl SELIMI: EKSA JUGOSLAVIO: Sekvoj de la milito (2004/06, p. 14)
• Daniel HOUGUET: FRANCIO: Sindikato sendependa (2004/06, p. 10)
• Prince Henry OGUINYE: NIĜERIO: Strikon oleumi (2004/12, p. 14)
• SABIYUMVA Jérémie/pg: BURUNDO: Survoje al paco (2004/10, p. 8)
• Josef MENDL: INTERNACIAJ RILATOJ: Triopo en Moskvo (2004/0708, p. 11)
• Marko Naoki LINS: EŬROPA UNIO: Turkio ante portas (2004/12, p. 10)
• Christian PINARD: FRANCIO: Vivas kunvivado (2004/06, p. 13)
• Marko Naoki LINS: EŬROPA UNIO: Vokita, foririnta (2004/06, p. 9)

Scienco

• Vladimir LEMELEV: MEDICINO: Afriko kaj aidoso (2004/02, p. 20)
• Vladimir LEMELEV: ELMERGIĜANTAJ INFEKTAJ MALSANOJ: Damokla glavo super la homaro (2004/05, p. 22)
• Roland ROTSAERT: BELGIO: Mundaneum: papera antaŭulo de Interreto (2004/03, p. 17)

Serio

• Dmitrij CIBULEVSKIJ/gla: LA MANUSKRIPTOJ NE BRULAS: Ukraina Ikaro (2004/0708, p. 25)
• Antanas GRINCEVIčIUS: LA MANUSKRIPTOJ NE BRULAS: Helene Holzman (2004/02, p. 18)

Spirita vivo

• HRADIL Jozefo: OPINIO: Ĉu la dekalogo ankoraŭ validas? (2004/01, p. 17)
• Gerrit BERVELING: OPINIO: Gejeco disputata (2004/01, p. 16)
• Laimius STRAŽNICKAS: MARIA: Kie unue aperis la Sankta Virgulino? (2004/04, p. 10)
• Sylvain LELARGE: La argilaj najbaretoj de Jesuo provenca tradicio (2004/12, p. 20)
• Zofia BANET-FORNALOWA: POLLANDO: Listo de Sendler (2004/11, p. 18)
• Laimius STRAŽNICKAS: MISTIKO: Mirakloj en arbarprofundo (2004/03, p. 19)
• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Nesekteca edukado (2004/01, p. 16)

Sporto

• Husejn AL-AMILY: OLIMPIAJ LUDOJ: Elmontri belecon de sporto (2004/11, p. 17)
• Garbhan MACAOIDH/gla: SPORTO: Multvizaĝa futbalo (2004/06, p. 18)
• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Ne plu handikapitoj! (2004/06, p. 19)
• Marko Naoki LINS: FUTBALO: Plej malforta futbalnacio (2004/11, p. 17)

Ŝerco kaj satiro

• Helga RAPLEY: Blanka dramo en Bureso (2004/09, p. 30)

Turismo

• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Adriatika marbordo (2004/01, p. 20)
• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Galway - urbo de triboj (2004/01, p. 18)
• Garbhan MACAOIDH: BRITIO: Mistera insulo Ailsa Craig (2004/0708, p. 22)
• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Naturamantoj nedezirataj (2004/0708, p. 23)
• Vera BARANDOVSKá-FRANK: NEPALO: Nepalo tra eŭropaj okuloj (2004/09, p. 16)
• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Renaskiĝo de velŝipo Jeanie Johnson (2004/05, p. 21)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Romantika itinero por spertaj biciklantoj (2004/05, p. 20)
• Firdaus ŜUKUROV: TAĜIKIO: Seminario pri turismo (2004/05, p. 21)
• LAST: LITOVIO: Vilnius ne situas en Estonio! (2004/01, p. 21)
• David CURTIS: BRITIO: Volontuli en Tyntesfield (2004/06, p. 20)

Kiu instig'as ni'n al farad'o, kiel plej mult'e far'as

Ĉu vi, kar'a leg'ant'o, kompren'as la titol'o'n de tiu ĉi artikol'o? Se ne – mi ne kulp'as, ĉar mi nur cit'as la aŭtor'o'n de la recenz'at'a libr'o (p. 3). Se jes, tiam mi mem, tamen, dev'as pren'i mi'a'n baz'a'n tekst'o'n de Esperant'o kaj re'stud'i ĉio'n, ĉar mi ne tuj konjekt'is, ke la signif'o de la ĉi-supr'a fraz'o est'as: „Kiu instig'as ni'n far'i, kiel la pli'mult'o far'as”.

Mi akir'is tiu'n ĉi libr'o'n, ĉar mi aparten'as al 10 % de la tut'a labor'ant'ar'o en la mond'o: la vend'ist'o'j, korporaci'a'j vend'o'fort'o'j. Ek'de la unu'a profesi'a trejn'ad'o mi sci'is, ke la esenc'o de vend'ist'a labor'o est'as diagnoz'i bezon'o'j'n de la klient'o kaj ofert'i la respektiv'a'j'n kvalit'o'j'n de produkt'o por avantaĝ'o de la klient'o. Kaj jen, vid'int'e la titol'o'n de la recenz'at'a libr'o, mi tuj vol'is profesi'e perfekt'iĝ'i kaj el'lern'i la profesi'a'n termin'ar'o'n en Esperant'o. Ho ve! La libr'o est'as ne por vend'ist'o'j, sed kontraŭ vend'ist'o'j, kaj post'e evident'iĝ'as, ke ĝi est'as ankaŭ kontraŭ ne'vend'ist'o'j, ĉar ĝi rab'as ili'a'j'n temp'o'n, mon'o'n, bon'a'n humor'o'n kaj ĉiu'tag'a'n trankvil'o'n. Ja post tra'leg'o la leg'ant'o risk'as ĉiam delir'i pri la vend'ist'o en embusk'o, ĉas'ant'a li'a'n mon'bilet'uj'o'n¹.

La en'hav'o de la libr'o est'as konstru'it'a sur'baz'e de unu'sol'a font'o: franc'lingv'a traduk'aĵ'o de iu uson'a libr'o, pri kiu mi neniam aŭd'is. Mi cit'as: „Tiu dokument'o pri'skrib'as la divers'a'j'n princip'o'j'n, kiu'j puŝ'as ni'n sen'konsci'e al farad'o aŭ akcept'ad'o de io kontraŭ ni'a propr'a interes'o”, „... kiam vi ir'os en magazen'o'n aŭ mal'ferm'os vi'a'n pord'o'n al vend'ist'o, vi kapabl'os tuj mal'kovr'i la influ'princip'o(j)n, kiu(j)n li uz'os por decid'ig'i vi'n al aĉet'o aŭ akcept'o de propon'o.” Do, la cel'o de tra'leg'o de tiu ĉi libr'o est'as kompren'it'a: tuj post aper'o de vend'ist'o ĉe vi'a horizont'o mal'kovr'i la malic'o'n kaj ... Post'e rest'as iom mal'klar'e, kiel oni ag'u post la mal'kovr'o – evident'e rifuz'u, for'puŝ'u, for'pel'u, defend'iĝ'u.

Ĝust'e tiel, defend'u vi'n! La leksik'o uz'at'a de la aŭtor'o est'as sufiĉ'e milit'em'a: „est'u prudent'a ...”, „kiel lukt'i kontraŭ ...”, „kiam vi sent'as simpati'o'n al vend'ist'o, atent'u, danĝer'o proksim'as ...” (!!!). Kial ne bat'i la vend'ist'o'n tiu'moment'e? Ju pli simpati'a kaj ĉarm'a la vend'ist(in)o, des pli subit'a kaj kruel'a la aplik'end'a pugn'o'atak'o!

En'tut'e, ĉirkaŭ dek kvar princip'o'j de influ'o est'as pri'skrib'it'a'j: tiu de bel'ec'o, simpati'o, kontrast'o, reciprok'ec'o, mal'mult'ec'o, konkur'ad'o, ktp. Mult'o el tio, kio'n pri'skrib'as la aŭtor'o, ne'mal'oft'e observ'ebl'as en real'a viv'o, des pli ke divers'a'j influ'metod'o'j est'is kaj est'as uz'at'a'j en plur'a'j profesi'o'j, de fripon'o'j kaj ŝtel'ist'o'j ĝis psikolog'o'j kaj politik'ist'o'j. Histori'e, mult'a'j metod'o'j est'is ankaŭ uz'at'a'j de la vend'ist'o'j, sed ĝust'e histori'e – hodiaŭ vi apenaŭ trov'os profesi'a'n vend'ist'o'n de alt'a kvalifik'o, kiu vend'us per tia aŭ tia metod'o. Sen'dub'e, ankaŭ nun vagabond'as kolport'ist'o'j, pord-al-pord'a'j vend'ist'o'j², ĝis nun ekzist'as la trud'a telefon'vend'ad'o – sed tio nun'temp'e far'iĝ'as pli'e escept'o, ol regul'o. La modern'a'j teknik'o'j de vend'o est'as klient-orient'it'a'j, subtil'a'j, ne'trud'a'j, ne'ĝen'a'j – en la centr'o ĉiam star'as interes'o'j, bezon'o'j de la klient'o. Do, parker'ig'o de dek'o da mal'nov'a'j influ'princip'o'j, stud'it'a'j antaŭ 20-50 jar'o'j, ne mult'e help'os la leg'ant'o'n „defend'i si'n” kontraŭ la „malic'a” vend'ist'o.

Est'us mal'honest'e ne sub'strek'i, ke la konklud'o'j post ĉiu apart'a sub'ĉapitr'o ŝajn'as rezon'o- kaj senc'o-hav'a'j: oni almenaŭ est'u konsci'a'j, ke tia'j kaj tia'j metod'o'j ekzist'as, tiel oni pov'os protekt'i si'n de fripon'o'j unu'a'vic'e, sed ĉu oni ne far'iĝ'os paranoj'a'j kaj suspekt'em'a'j kontraŭ ĉiu'j, inkluziv'e de profesi'a'j vend'ist'o'j – tio jam est'as okaz'o por plu'a rezon'ad'o.

Mi kutim'e ne em'as pri'skrib'i la lingv'aĵ'o'n de libr'o'j, kiel oft'e far'as recenz'ant'o'j, ĉar mi kred'as, ke ĉia lingv'aĵ'o reprezent'as la aŭtor'a'n stil'o'n, ties gust'o'n kaj intern'a'n vid'o'n de la pri'skrib'at'a tem'o. Sed ĉi-foj'e mi ne pov'as ne mal'sekv'i mi'a'n kutim'o'n. Do, la lingv'aĵ'o de tiu ĉi verk'o est'as pez'a, la gramatik'o est'as plur'lok'e erar'a („ĵus al'ven'int'a en Uson'o”, „kiu'j leg'is leter'o'n mal'simil'a'n al si”, „kiu mank'is al li en si'a art'o”, „ŝirm'as kontraŭ la pri'pens'ad'o'n”, „iu ajn ali'a ol la student'o”³, ks.) – tio est'as ne aŭtor'a stil'o, sed aŭtor'a fuŝ'labor'o. Eĉ se en ali'a'j paragraf'o'j la gramatik'o est'as pli-mal'pli ĝust'a, la fraz'o'j ne est'as facil'a'j kaj diafan'senc'a'j. Do, la verk'o abund'as je

Perl'o'j

Jen kelk'a'j: p. 5 – „La best'a kondut'esplor'ist'o M. W. Fox” (ver'ŝajn'e, li est'as tiom mal'human'a, eĉ best'a, tiu esplor'ist'o de best'a kondut'o!); p. 8 – „Tie li pov'as mal'kovr'i tend'um'aĵ'o'n, sport'aĵ'o'n ... aŭ ali'a'n sign'o'n pro mem'glu'aĵ'o” (tem'as pri re'kon'o de vi'a'j interes'o'j far'e de la vend'ist'o laŭ divers'a'j sign'o'j, ekzempl'e, glu'bild'o'j en vi'a aŭt'o); p. 9 – „Vi demand'as amik'o'n pri la fot'o, kiu'n li prefer'as, kaj vi far'as sam'e” (kio'n vi far'as sam'e?); p. 10 – „Vi leg'os pri la demand'ad'o de arest'it'o pro ŝtel'ad'o'suspekt'ad'o far'e de polic'ist'o'j” (kiu ŝtel'ad'as kaj kiu suspekt'ad'as?); „La mesaĝ'o'port'ant'o est'is por neni'o en la rezult'o de la batal'o” (la herold'o ne kulp'is pri la rezult'o de la batal'o); p. 66 – „Rakont'o pri tromp'o al polic'ist'o”. Jen la dialog'o kun la stir'ant'o: „Montr'u al mi vi'a'n stir'o'rajt'ig'il'o'n, mi pet'as. – Mi ne posed'as stir'o'rajt'ig'il'o'n. – Montr'u al mi vi'a'n asekur'a'n kontrakt'o'n por la aŭt'o, mi pet'as. – Asekur'a'n kontrakt'o'n por la aŭt'o, mi ne posed'as” (la last'a fragment'o est'as absolut'e ĝust'a gramatik'e, sed ĉu tio est'as ĉiu'tag'a vigl'a dialog'o en parol'a Esperant'o?).

Kaj la last'a frand'aĵ'o: „Kiam tem'is pri jun'a si'n'mort'ig'int'o, est'is la jun'a'j stir'ist'o'j, kiu'j pli mult'nombr'a'j, mort'is en sen'pasaĝer'a'j akcident'o'j, kiam tem'is pri pli mal'jun'a si'n'mort'ig'int'o, est'is la pli mal'jun'a'j stir'ist'o'j, kiu'j pli mort'is en sen'pasaĝer'a'j akcident'o'j” (p. 60). Leg'u tri'foj'e por kompren'i.

Sufiĉ'e da perl'o'j? Ĉi tie mi ne esplor'as la foj'foj'e tro'a'n uz'ad'o'n de la kompleks'a'j verb'o'temp'o'j („Se la eksperiment'ist'o est'us propon'int'a trink'aĵ'o'n al la kobaj'o ..., est'us est'int'a pli facil'e por la kobaj'o rifuz'i ...”)⁴, dub'ind'a'j infinitiv'a'j objekt'o'j („Pardon'o'n pro ne est'i skrib'int'a ...”, „Kial inteligent'a vir'in'o akcept'is prunt'e'don'i si'a'n aŭt'o'n ...”) ktp – ja est'as ver'e sufiĉ'e. Mir'ind'a est'as la fakt'o, ke tia'j ĉi lingv'a'j strang'aĵ'o'j far'iĝ'as des mal'pli rimark'ebl'a'j, ju pli profund'e'n vi progres'as dum leg'ad'o – kvazaŭ en la komenc'o de la libr'o la aŭtor'o nur komenc'is lern'i Esperant'o'n kaj spert'iĝ'is ĉe la mez'o. Kelk'foj'e mi re'komenc'is leg'ad'o'n de la libr'o kaj las'is ĝi'n pro banal'a ted'iĝ'o kaj enu'o. Sed mi konsci'is, ke mi dev'as fin'i ĝi'n por fin'i tiu'n ĉi recenz'o'n kaj mi plu'e per'fort'is mi'n. Tio daŭr'is tre long'e, kelk'a'j'n monat'o'j'n ...

Fin'e, la aŭtor'o konsil'em'as pri ebl'a'j profit'o'j de la pri'skrib'it'a doktrin'o por Esperant'o. Li konstat'as, ke la princip'o de soci'a pruv'o ne taŭg'as, ĉar la plej alt'rang'a'j person'o'j parol'as angl'e, tiu de engaĝ'iĝ'o kaj koher'ec'o ankaŭ ne ..., sed jen – la princip'o de kontraŭ'o al trud'o pov'as help'i al ni, se ni uz'os la vort'o'n „mal'permes'it'a” en ni'a'j propagand'il'o'j. Tamen, ni pov'us engaĝ'i „la plej alt'rang'a'j'n person'o'j'n de ni'a soci'o⁵ por sub'skrib'i si'a'n konsent'o'n pri la ide'o ...” Déjà vu!

Bedaŭr'ind'a verk'o! Mi ne pov'as trov'i ali'a'n epitet'o'n por karakteriz'i tiu'n ĉi libr'o'n. Pez'a, erar'oz'a kaj ne'praktik'a libr'o, griz'a kompendi'o, ne'lert'a kaj ne'interes'a nombr'ad'o de vend'o'teknik'o'j kun ne'konvink'a'j ekzempl'o'j. Se vi vol'as „lukt'i” kaj „batal'i” kontraŭ la konstant'a vend'ist'a „danĝer'o”, mi rekomend'us al vi i'o'n ali'a'n, pli klar'a'n kaj instru'a'n. Pov'as est'i, tamen, ke ĝust'e tia ĉi pri'taks'o instig'os vi'a'n interes'o'n tra'leg'i la libr'o'n por pruv'i, ke mi est'as tro antaŭ'juĝ'a kaj subjektiv'a.

1. La aŭtor'o evident'e disting'as inter „mon'er'uj'o” kaj ali'a'j tip'o'j de mon'uj'o.

2. „Al'hejm'a'j vend'ist'o'j”, laŭ la aŭtor'a termin'ologi'o.

3. „Neni'u ali'a ol”, sed „iu ajn ali'a krom”.

4. Kvankam mi'a vid'punkt'o pov'as el'vok'i disput'o'n, mi plen'e konsent'as kun la mal'jun'a Ludovik'o Lazaro, kiu dir'is, ke tia'j form'o'j est'as uz'ebl'a'j nur, „kiam la senc'o ili'n neces'e postul'as”.

5. Tiu'j sam'a'j, por kiu'j la princip'o de soci'a pruv'o ne taŭg'as.

Christian Bertin: Influ'princip'o'j kaj vend'o'metod'o'j. Eld. Christian Bertin, 2001. 70 paĝ'o'j vinkt'it'a'j. ISBN ne indik'it'a.

Afrik'a'j fabel'o'j tre plaĉ'a'j

23 mal'long'a'j rakont'o'j, plej'part'e fabel'o'j, traduk'it'a'j aŭ re'rakont'it'a'j el divers'a'j region'o'j en Afrik'o. Laŭ la antaŭ'parol'o, ĝi cel'as est'i „bon'e redakt'it'a kaj en fundament'a lingv'o” por est'i uz'at'a „en Esperant'o-kurs'o'j, kie instru'ant'o'j oft'e serĉ'as sen'esper'e facil'a'n leg'o'material'o'n por la kurs'an'o'j”. Ĝi tre bon'e plen'um'as tiu'n cel'o'n. La rakont'o'j est'as grand'part'e laŭ la stil'o de Ezop'o, facil'e kompren'ebl'a'j kaj plaĉ'e prezent'it'a'j. Laŭ'aspekt'e la libr'o est'as tre modest'a, kio ebl'e part'e kaŝ'as la valor'o'n de la en'hav'o. Ĉiu'okaz'e, tre rekomend'ind'a por kurs'an'o'j; kaj, ceter'e, ankaŭ por laŭt'leg'o al infan'o'j.

Kiam best'o'j parol'is, red. Katelina Hal'o kaj Anna Löwenstein. Eld. Afrik'a Fond'aĵ'o de UEA. 23 paĝ'o'j, 29,7 x 20,7 cm, vinkt'it'a'j.

Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.

Program'ar'o

Mikrosoft'o ek'tim'as Linuks'o'n

Komenc'e de ĉi tiu jar'o, Mikrosoft'o lanĉ'is ses'monat'a'n reklam'a'n kampanj'o'n rekt'e cel'it'a'n al Linuks'o. Laŭ la reklam'o, la fakt'o'j est'as, ke Linuks'o kost'as pli ol Vindoz'o – malgraŭ tio, ke Linuks'o est'as sen'pag'a. Tra stud'o'j, oft'e aĉet'it'a'j de komerc'a'j esplor'firma'o'j pag'it'a'j de Mikrosoft'o, ili asert'as, ke la pri'zorg'o'kost'o'j est'as sufiĉ'e pli alt'a'j, tiel, ke ili nul'ig'as la linuks'a'n sen'pag'ec'o'n – almenaŭ en la lim'ig'it'a'j kamp'o'j de la stud'o'j.

Tia rekt'a atak'o el Mikrosoft'o est'as surpriz'a sign'o, ke la liber'a mastr'um'sistem'o matur'iĝ'as. Antaŭ kelk'a'j jar'o'j ne pens'ebl'is, ke Linuks'o uz'ebl'us de iu krom de privat'a'j entuziasm'ul'o'j kaj iu'grad'e en servil'a medi'o. Nun ĝi est'as establ'it'a kiel servil'a mastr'um'sistem'o. Grand'a'j komput'il-fabrik'ant'o'j, ekzempl'e Dell kaj IBM, liver'as servil'o'j'n kun Linuks'o jam instal'it'a. Ĉe ret'a'j servil'o'j, liber'a'j mastr'um'sistem'o'j est'as uz'at'a'j en serioz'a proporci'o de la merkat'o. Linuks'o ankaŭ pli kaj pli popular'iĝ'as ĉe fabrik'ant'o'j de elektron'ik'a'j aparat'o'j, kiu'j ne em'as pag'i program'ar'a'n permes'il'o'n por ĉiu vend'ot'a maŝin'o, kaj pov'as facil'e adapt'i la program'o'j'n al aparat'o'j, dank'e al la dispon'at'a font'kod'o.

Eĉ ĉe la skrib'o'tabl'o, uz'ad'o de Linuks'o ek'ŝajn'as ebl'a. Rapid'e matur'iĝ'as la liber'a'j ofic'ej'a'j program'o'j KDE, Gnom'e, Mozilla kaj OpenOffice.org, kiu'j dispon'ig'as ar'o'n da program'o'j tre simil'a'j al la ĉef'a program'ar'o de Mikrosoft'o por pri'labor'i tekst'o'j'n, uz'i la ret'o'n kaj far'i tabel'o'j'n kaj daten'bank'o'j'n. Ebl'e la frap'a argument'o pri kost'o, por afer'o simil'a aŭ pli bon'kvalit'a, fin'fin'e pli vid'ebl'os. Liber'e hav'ebl'a font'kod'o, ja ebl'ig'il'o de tiu sen'kost'ec'o, ebl'e mal'pli frap'e interes'as ne'program'ist'a'j'n uz'ant'o'j'n. Jam relativ'e grand'a'j organiz'aĵ'o'j, kiel la urb'a'j serv'o'j en Munkeno, Germanio, decid'is anstataŭ'ig'i Vindoz'o'n per Linuks'o por ofic'ej'a'j task'o'j. Ja fru'as la interes'o, kaj ne tiom oft'as amas'a'j instal'o'j, sed est'as jam grand'a progres'o, ke oni en'tut'e ek'pri'parol'as la ebl'o'n.

La liber'a'j permes'il'o'j de Linuks'o frap'e kontrast'as kun la em'o de Mikrosoft'o pli kaj pli strikt'e lim'ig'i permes'il'o'j'n, kaj mov'i si'a'j'n uz'ant'o'j'n al abon'sistem'o, kie uz'ant'o regul'e pag'as por nov'a'j versi'o'j anstataŭ laŭ'plaĉ'e elekt'i: ne tiom mal'oft'e grand'a'j firma'o'j, pro la kost'o kaj pen'o ŝanĝ'i la mastr'um'sistem'o'n de mult'a'j komput'il'o'j, preter'salt'as iu'n el'don'o'n de Vindoz'o, kaj ties permes'il'a'j'n kost'o'j'n. Tamen Mikrosoft'o rest'as en fort'a pozici'o, ankoraŭ kun grand'a pli'mult'o de la merkat'o, kaj kapt'int'a uz'ant'o'j'n en si'a'j apart'a'j daten'struktur'o'j. Ja liber'a'j program'o'j pli kaj pli kapabl'as trakt'i, malgraŭ Mikrosoft'o, vindoz'a'j'n daten'o'j'n, sed tio ne perfekt'as kaj help'as al Mikrosoft'o. Tamen, tiu last'a'temp'a kampanj'o montr'as, ke Mikrosoft'o ek'tim'as.

Japani'o

Lern'em'a land'o

Post naŭ jar'o'j da dev'ig'a eduk'ad'o ĉe baz- kaj mez-lern'ej'o preskaŭ ĉiu jun'a japan'o en'ir'as alt'a'n mez'lern'ej'o'n: ĉ. du'on'o de la mez'lern'ej'an'o'j en Japani'o post'e en'ir'as universitat'o'n – aŭ unu el ĉ. 600 kvar'jar'a'j universitat'o'j aŭ unu el sam'nombr'a'j du'jar'a'j.

Tiel Japani'o est'as unu el la plej eduk'em'a'j land'o'j en la mond'o'j. Nur en Uson'o trov'iĝ'as pli da universitat'o'j. Sed kontrast'e al ekzempl'e Uson'o mank'as en Japani'o ver'e prestiĝ'a'j universitat'o'j: pro tio la reg'ist'ar'o plan'as nom'um'i ĉ. 30 plej'part'e ŝtat'a'j'n universitat'o'j'n kiel alt'rang'a'j'n, special'a'j'n institut'o'j'n.

En Japani'o eduk'as ŝtat'a'j universitat'o'j elit'o'j'n (mal'kiel en Uson'o, kie tem'as pri privat'a'j universitat'o'j). Tip'a tia universitat'o est'as la Naci'a Universitat'o en Tokio; ankaŭ Kyoto- kaj Hitotsubashi-universitat'o'j. Tamen el la privat'a'j universitat'o'j el'star'as almenaŭ du: Waseda kaj Keio.

Ambaŭ situ'as en Tokio kaj est'as kon'at'a'j inter'ali'e pro sport'o, precip'e basbal'o. La inter'universitat'a basbal'a matĉ'o tradici'e furor'as kiel la futbal'a matĉ'o inter Yale kaj Harvard en Uson'o aŭ la rem'konkurs'o inter la brit'a'j universitat'o'j Oxford kaj Cambridge.

Intern'a pejzaĝ'o de ali'a vir'in'o

Esperant'a original'a literatur'o est'as riĉ'a je aŭtor'o'j-vir'in'o'j. Tio, sen'dub'e, est'us agrabl'a fakt'o, atest'ant'a, ke ni'a kultur'o est'as liber'a de ajn'a'j avantaĝ'o'j por vir'o'j, se ne est'us evident'e, ke pli'part'o de la aŭtor'in'o'j produkt'as ĉef'e verk'o'j'n tre mal'mult'a'j'n, sporad'a'j'n, aŭ ili'a nivel'o est'as, fakt'e, sub'nivel'a. Kaj tio pov'us konklud'ig'i, ke, mal'e, ankaŭ la inter'naci'lingv'a kultur'o est'as, sam'e kiel la naci'a'j, precip'e vir'a kaj la lingv'o destin'it'a por la tut'mond'a uz'ad'o stimul'as nur la vir'a'n kre'ad'o'n ... Sed, feliĉ'e, ekzist'as escept'o'j: en la vic'o de la vir'a'j klasik'ul'o'j de la esperant'lingv'a literatur'o trov'iĝ'as ankaŭ kelk'a'j vir'in'o'j, kies verk'o'j almenaŭ ne mal'super'as produkt'aĵ'o'j'n de ili'a'j ali'seks'a'j koleg'o'j. Kaj inter ili honor'a lok'o aparten'as, sen'dub'e, al Spomenka Štimec, el'star'a aktiv'ul'in'o kaj proz'ist'in'o el Kroati'o.

Ĝis nun la fajn'a proz'o de Spomenka pentr'is la mond'o'n precip'e per ŝi'a'j propr'a'j tra'viv'aĵ'o'j, est'is montr'it'a kiel la „intern'a pejzaĝ'o” kaj tial ne'evit'ebl'e hav'is la aŭtobiografi'a'n karakter'o'n. Ĝust'e tio est'as plej valor'a por tiu leg'ant'o-vir'o, kiu'n interes'as karakteriz'o'j de la specif'e in'a mond'percept'o, kaj tial ŝi'a'j libr'o'j serv'as al inter'proksim'iĝ'o kaj inter'kompren'iĝ'o inter la du mal'sam'a'j mond'o'j, ekzist'ant'a'j en la hom'a soci'o. Sed laŭ la spert'iĝ'o de la verk'ist'in'o, ĉe ŝi, ver'ŝajn'e, kresk'is la kompren'o, ke la metod'o – montr'i la ekster'a'n mond'o'n per'e de in'a intern'a pejzaĝ'o – ebl'as ne nur sur'baz'e de aŭtobiografi'a material'o, sed ankaŭ per montr'ad'o de tra'viv'aĵ'o'j, intern'a'j pejzaĝ'o'j de ali'a'j vir'in'o'j ... Tiel aper'is la nov'a libr'o de Spomenka Tilla, prezent'ant'a biografi'o'n de fam'a german'a aktor'in'o Tilla Durieux, sed verk'it'a sam'karakter'e al ali'a'j libr'o'j de Štimec: kiel ar'o da epizod'o'j el la intern'a viv'o de la vir'in'o, sed nun ne el la (kvazaŭ) propr'a, sed alies. La rezult'o est'as tre interes'a kaj inspir'a.

La elekt'o de la protagonist'in'o est'as klar'a: la aktor'in'o grand'a'n part'o'n de si'a viv'o pas'ig'is en Kroati'o, en Zagrebo, kaj ĝis nun tiu fakt'o est'as memor'at'a kaj aprez'at'a en la land'o. Do, la viv'o de la vir'in'o kun inter'naci'ec'a sort'o (german'in'o loĝ'int'a en Zagrebo kaj pro ironi'o de la sort'o dum cert'a temp'o eĉ civit'an'in'o de Hondur'o), prav'e ŝajn'is por la zagreb'an'in'o interes'a ankaŭ por inter'naci'a esperant'ist'a publik'o.

Tilla Durieux viv'is long'a'n viv'o'n, kaj la viv'o est'is divid'it'a en kelk'a'j tut'e mal'sam'a'j period'o'j. Jen tio est'is lig'it'a kun ŝi'a'j edz'in'iĝ'o'j, jen – kun tut'e ekster'a'j terur'a'j politik'a'j event'o'j, je kiu'j tiom riĉ'is la ĵus pas'int'a jar'cent'o. Kaj en ĉiu el la period'o'j Tilla viv'is apart'a'n viv'o'n, okup'iĝ'is pri mal'sam'a'j afer'o'j, sed ĉiam – bril'e kaj el'star'e, tia est'is ŝi'a person'ec'o. Ĉiam ŝi pen'is rest'i honest'a, kondut'i konform'e al la konscienc'o – kaj, malgraŭ la evident'a ne'ebl'ec'o, sukces'is. Bedaŭr'ind'e, en la libr'o ne tro mult'as ilustr'aĵ'o'j kaj, ekzempl'e, for'est'as fot'o'j kaj portret'o'j de Tilla el la fru'a period'o (kiam ŝi est'is la plej pentr'at'a far'e de fam'eg'a'j pentr'ist'o'j, inkluziv'e eĉ de Renoir, vir'in'o en la komenc'o de la 20a jar'cent'o kaj difin'int'in'o de mod'o'j en Berlino), sed de tiu'j fot'o'j, kiu'j ja est'as, aper'as impres'o de el'star'a sagac'o.

Kvankam en la libr'o est'as ĝeneral'e pri'skrib'it'a la tut'a biografi'o de Tilla, en la fokus'o, kompren'ebl'e, trov'iĝ'as ŝi'a period'o zagreba. Tie'n ŝi traf'is fuĝ'ant'e kun'e kun si'a tri'a edz'o, jud'a entrepren'ist'o, de nazi'a'j persekut'o'j. En 1941, kiam Jugoslavion atak'is Germanio, ŝi dev'us fuĝ'i plu, sed prokrast'is ĝis la last'a moment'o – kaj ne sukces'is. La edz'o pere'is, kaj ŝi pas'ig'is en Kroati'o ankoraŭ 12 jar'o'j'n ... La ali'a'j period'o'j de la biografi'o est'as rakont'at'a'j kiel kvazaŭ re'memor'o'j (tre vir'in'ec'e, kiel Spomenka Štimec bril'e sci'pov'as) aŭ – pri la last'a german'a period'o de la viv'o – kiel sufiĉ'e sek'a list'o de fakt'o'j.

Ne ind'as ĉi tie re'rakont'i la biografi'o'n de Tilla – dezir'ant'o'j prefer'e leg'u la libr'o'n. Tamen, por rekomend'i la libr'o'n, end'as far'i ankoraŭ unu rimark'o'n. Est'is por mi jen'a kultur'a ŝok'o, kiam mi leg'is la libr'o'n. Tilla loĝ'is en Kroati'o 20 jar'o'j'n – sed la lingv'o'n de la land'o tut'e ne ek'posed'is. Ŝi sukces'is komunik'iĝ'i nur en la german'a! Tia'j detal'o'j tre'eg'e mult'e dir'as pri la land'a kultur'o – ja inter 1918, kiam Kroati'o ĉes'is est'i aŭstr'a teritori'o, kaj 1953 pas'is 35 jar'o'j, sed plu ebl'is komunik'iĝ'i en Zagrebo nur en la german'a. Imperi'o'j fal'as rapid'e, sed ili'a'j kultur'a'j spur'o'j rest'as en iam'a'j teritori'o'j pli long'e ol supoz'ebl'as ... Kaj ne est'as la sol'a ne'atend'it'a instru'o pri la kroat'a viv'o – plu'a'j detal'et'o'j, dis'sem'it'a'j tra la tekst'o ĉu laŭ la intenc'o de la aŭtor'o, ĉu hazard'e, tre elokvent'e rakont'as pri tie'a viv'o en 1930-1950aj jar'o'j, permes'ant'e gust'um'i kaj pli bon'e kompren'i ĝi'n. Do, la libr'o pri german'a aktor'in'o far'iĝ'as cert'a'grad'e tre viv'ec'a histori'a roman'et'o pri Zagrebo.

Neces'as gratul'i la aŭtor'in'o'n pri la nov'a literatur'a sukces'o kaj dezir'i, ke ŝi plu ĝoj'ig'u ni'n per nov'a'j verk'o'j – pri la vir'in'o'j, ĉu el'star'a'j ĉu ordinar'a'j, kun la ver'e vir'in'a mond'percept'o.

Spomenka Štimec: Tilla. Eld. Edistudio, Pis'a, 2002. 179 paĝ'o'j bind'it'a'j. ISBN 88-7036-071-7.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

IRLANDO

Ne'sekt'ec'a eduk'ad'o

Ĝis la last'a'j jar'dek'o'j de la du'dek'a jar'cent'o, preskaŭ ĉiu'j lern'ej'o'j en Irlando est'is konfesi'a'j. Infan'o'j el katolik'a'j kaj protest'ant'a'j famili'o'j est'is eduk'at'a'j apart'e, kaj pli oft'e apenaŭ inter'kon'at'iĝ'is. Mult'a'j opini'as, ke tia apart'iĝ'o est'as unu el la kaŭz'o'j de la ekzist'o de la dis'divid'it'a soci'o en Nord-Irlando. La pli'mult'o de la protest'ant'o'j en la Irlanda Respublik'o aparten'as al la anglikan'a eklezi'o kaj (almenaŭ en la pas'int'ec'o) est'is de angl'a aŭ irland-angl'a de'ven'o, do mal'oft'e vol'is parol'i aŭ sub'ten'i la irland'an (gael'a'n) lingv'o'n.

Last'a'temp'e, tamen, la situaci'o mult'e ŝanĝ'iĝ'is. Krom la tradici'a'j eklezi'a'j lern'ej'o'j unu'seks'a'j, est'is fond'it'a'j en la du land'part'o'j de la irlanda insul'o plur'a'j ne'sekt'ec'a'j aŭ inter'konfesi'a'j ge'a'j lern'ej'o'j. Sam'temp'e, pli kaj pli da ge'patr'o'j postul'as, ke ili'a'j infan'o'j est'u bon'e eduk'it'a'j en la naci'a lingv'o. Sekv'e, konstant'e kresk'as la nombr'o de tut'gael'a'j lern'ej'o'j, t.e. tiu'j, en kiu'j la lingv'o de instru'ad'o (krom en la fremd'lingv'a'j klas'o'j) est'as la irlanda, ne la angl'a. Ebl'e part'o de la motiv'o'j est'as tio, ke kutim'e, gael'parol'ant'o'j pli bon'e lern'as ali'a'j'n lingv'o'j'n (ekzempl'e tiu'j'n de la Eŭrop'a Uni'o) ol tiu'j, kiu'j unu'e lern'is nur la angl'a'n.

Grand'a'n konstern'o'n est'ig'is raport'o'j en la amas'komunik'il'o'j pri iu tut'gael'a lern'ej'o en la urb'et'o Dún Búinne [du'n bunje], angl'e Dunboyne [dunbojn], graf'land'o Mí, angl'e Meath [mit]. Tiu est'as inter'konfesi'a fond'aĵ'o, kies lern'ej'an'o'j est'as infan'o'j kaj de katolik'a'j kaj de anglikan'a'j ge'patr'o'j. La lern'ej'estr'o, Tomás Ó Dúlaing propr'a'iniciat'e decid'is, ke la ekzist'ant'a sistem'o de religi'a instru'ad'o, laŭ kiu la infan'o'j ricev'as konfesi'a'n instru'ad'o'n en apart'a'j klas'o'j, est'as kontraŭ la mal'diskriminaci'a etos'o de la lern'ej'o. Li rekomend'is, do, ke katekism'a instru'ad'o okaz'u ekster la lern'ej'a'j hor'o'j. Laŭ'ŝajn'e, tiu decid'o est'is tut'kor'e apog'it'a de la pli'mult'o de la ge'patr'o'j kaj de la lern'ej'a komitat'o. Pli'e, la lern'ej'estr'o est'as popular'a inter la infan'o'j mem. Tamen, la patron'ar'o de la lern'ej'o mal'aprob'is la si'n'ten'o'n de la lern'ej'estr'o kaj mal'dung'is li'n, kontraŭ la ĝeneral'a vol'o de la ge'patr'o'j, la instru'ist'o'j kaj la komitat'o.

Tiel, kompetent'a, toler'em'a kaj klar'vid'a lern'ej'estr'o nun rest'as sen labor'o, kaj la lern'ej'an'o'j en Dún Búinne perd'is bon'a'n majstr'o'n kaj amik'o'n.

Opini'o

Ĉu la dekalog'o ankoraŭ valid'as?

La plej'part'o de la hom'o'j en la mond'o hav'as si'a'n kred'o'n, aŭ almenaŭ respekt'as la moral'a'j'n princip'o'j'n de si'a religi'o, kiu'j feliĉ'e simil'as en la tut'a mond'o, kaj don'as esper'o'n, ke ja est'as voj'o por inter'naci'a inter'kompren'iĝ'o. En ni'a krist'an'a mond'o tem'as pri la dekalog'o¹, ar'o da di'a'j ordon'o'j, kiu'j dev'us direkt'i ni'a'n viv'o'n. Sed ĉu ni respekt'as ili'n?

1. Vi kred'os pri unu Di'o. Est'as interes'e, ke oni ne dir'as ĉu pri jud'a, krist'an'a aŭ islam'a aŭ ali'a di'o. Ho, se est'us nur unu'sol'a Di'o, cert'e ne est'us tiom da milit'o'j.

2. Ne mis'uz'u mal'serioz'e la nom'o'n de Di'o. Tio lig'iĝ'as al la unu'a ordon'o kaj tem'as ankaŭ pri la problem'o de bon'kondut'o kaj toler'em'o.

3. Gard'u respekt'e la fest'o'tag'o'j'n. Bedaŭr'ind'e en la mond'o est'as amas'o da labor'fanatik'ul'o'j kaj mon'ŝat'ant'o'j, kiu'j la sep'a'n tag'o'n ne respekt'as, domaĝ'e al ili mem kaj al ili'a'j proksim'ul'o'j.

4. Estim'u vi'a'j'n patr'o'n kaj patr'in'o'n, por ke vi long'e viv'u kaj prosper'u en la mond'o. Tio est'as divers'lok'e plen'um'at'a, tamen plej respekt'at'a ĝi est'as en la post'komun'ism'a'j land'o'j, kie dum la komun'ism'o Di'o est'is en la nigr'a indeks'o kaj la estim'o al la ge'patr'o'j mal'aper'is, kaj ankoraŭ foj'e mal'kresk'as en – almenaŭ kelk'a'j – sen'religi'a'j famili'o'j, ekzempl'e, pro la simpl'a mank'o de loĝ'ej'o'j.

5. Ne mort'ig'u! Ŝajn'as, ke oni ĉiam pli mort'ig'ad'as. Antaŭ ne'long'e ni tra'viv'is du mond'milit'o'j'n, en la aer'o flug'as divers'a'j mementoj² (raked'o'j, spion-aviad'il'o'j, art'e'far'it'a'j satelit'o'j), tamen la hom'o'j ĉi-rilat'e est'as ne'eduk'ebl'a'j. Oni daŭr'e mort'ig'as! Pro mon'o, envi'o, mal'feliĉ'a am'o, oft'e nur pro plezur'o, nur tiel, por ke la hom'o'j pov'u por amuz'o spekt'i televid'o'n, kie ili ricev'ad'as preciz'a'j'n inform'o'j'n.

6. Ne per'fort'e amor'u! Nun'temp'e la pur'a am'o est'as amuz'a por la jun'ul'ar'o kaj amor'ad'o hav'as amas'o'n da venen'a'j aspekt'o'j, ĝis inkluziv'e la pornografi'o kun infan'o'j. La demokrati'o'n mult'a'j kompren'as tiel, ke oni pov'u far'i ĉio'n ajn, tut'e sen'lim'e, kaj ju pli abomen'a'n, des pli bon'a'n ...

7. Ne ŝtel'u. Tio jam de long'e ne plu valid'as. Dum la social'ism'o oni dir'ad'is: kiu ne ŝtel'as, tiu pri'ŝtel'as la propr'a'n famili'o'n. La sistem'o nun ŝanĝ'iĝ'is, tamen oni ŝtel'ad'as eĉ pli oft'e, pli rafin'it'e, ruz'e. Vid'u la t.n. tunel'ad'o'n: la mal'aper'ig'o'n de publik'a mon'o en poŝ'o'j'n de financ-ruz'ul'o'j. La al'log'o'n de la mon'o nur unu'op'ul'o'j respekt'as.

8. Ne el'parol'u fals'a'n atest'o'n kontraŭ vi'a proksim'ul'o. Oni mensog'as jam ek'de la plej fru'a aĝ'o, la amas-komunik'il'o'j montr'as bon'eg'a'n instru'ad'o'n tiu'rilat'e, oni ne sukces'as eduk'i si'a'j'n infan'o'j'n al baz'a honest'ec'o. Korupt'o flor'as.

9. Vi ne postul'u la edz'in'o'n de vi'a proksim'ul'o. Tamen, se vi est'as potenc'ul'o kaj ŝi plaĉ'as al vi, trankvil'e vi ŝi'n postul'u, kaj vi ne est'os mal'akcept'at'a.

10. Eĉ ne postul'u hav'aĵ'o'n li'a'n. Tio inter'rilat'as kun la antaŭ'e dir'it'a punkt'o. La pri'postul'it'a edz'in'o, konsent'e kun la amor'ant'o, ne nur postul'as la hav'aĵ'o'n, ŝi eĉ minac'as danĝer'e per mort'ig'o, per'e de lu'it'a murd'ist'o.

Kio'n dir'i pri ni'a mond'o? Pri ni'a moral'o? Ĉu ver'e la dekalog'o ne est'as neces'a?

1. La dekalog'o, aŭ la dek ordon'o'j, trov'iĝ'as en du iom mal'sam'a'j versi'o'j en El'ir'o 20:2-17 kaj en Re'admon'o 5:6-21. (red.)

2. Memento - la latin'a vort'o memento signif'as „memor'u”. (red.)

MARIA

Kie unu'e aper'is la Sankt'a Virg'ul'in'o?

Preskaŭ ĉiu en Eŭrop'o kon'as sankt'a'j'n lok'o'j'n kiel Lourdes [lurd] en Franci'o aŭ Fatima en Portugali'o pro tie okaz'int'a'j mister'a'j aper'o'j de la sankt'a virg'ul'in'o Maria. Tamen ne mult'a'j sci'as, ke la unu'a mister'a aper'o de la Virg'ul'in'o en Eŭrop'o okaz'is en et'a litova urb'et'o Šiluva, 19 km nord'e de la urb'o Raseiniai.

La urb'et'o Šiluva jam ek'de la 16a jar'cent'o fam'iĝ'is per si'a mister'a bild'o kaj per patron'fest'o de la sankt'a virg'ul'in'o Maria. La nask'iĝ'tag'o de la Virg'ul'in'o est'as la 8a de septembr'o. Ĉirkaŭ tiu tag'o okaz'as semajn'long'a patron'fest'o. Jam ek'de la 17a jar'cent'o al la patron'fest'o de Šiluva direkt'iĝ'as religi'a'j procesi'o'j.

Šiluva fam'iĝ'is, kiam en la 15a jar'cent'o lok'a bien'ul'o Petras Gedgaudas konstru'is la preĝ'ej'o'n kaj donac'is por ĝi bild'o'n de la Virg'ul'in'o. Mez'e de la 16a jar'cent'o en la ĉirkaŭ'o ek'reg'is kalvin'ism'o. Tamen dum star'is la mal'nov'a katolik'a preĝ'ej'o, al la patron'fest'o de Šiluva amas'e venad'is preĝ'ant'o'j. La pastor'o'j mal'kontent'iĝ'is pro tio. La katolik'a preĝ'ej'o est'is detru'it'a. Ek'de la jar'o 1591 la urb'o aparten'is al la kalvin'ist'o'j kaj nur en la jar'o 1622 sur la lok'o de la iam'a preĝ'ej'o katolik'o'j konstru'is et'a'n lign'a'n preĝ'ej'et'o'n. Ek'de la jar'o 1629 la bild'o de la Virg'ul'in'o est'is publik'e montr'at'a. Dum la jar'o'j 1760-1775 est'is konstru'it'a nov'a katolik'a preĝ'ej'o – la nun'a mal'grand'a bazilik'o de la nask'iĝ'o de la sankt'a virg'ul'in'o Maria.

Dum Litovio est'is sub la jug'o de la car'a Rusio, la lok'a reg'ist'ar'o intenc'is vid'al'vid'e al la katolik'a preĝ'ej'o konstru'i protest'ant'a'n preĝ'ej'o'n, tamen katolik'a pastr'o aĉet'is la tut'a'n plac'o'n kaj tie konstru'is statu'o'n de la sankt'a Virg'ul'in'o, kiu'n li al'port'is el Sankt'a Peterburgo. Dum la sovetia period'o la reg'ist'ar'o divers'manier'e ĝen'is la kred'ant'o'j'n, por ke ili ne part'o'pren'u la religi'a'n fest'o'n en Šiluva. Sovetiaj milic'ist'o'j ferm'ad'is voj'o'j'n, kvazaŭ pro dom'best'a epidemi'o, kaj ne tra'las'is la preĝ'ant'o'j'n, ir'ant'a'j'n al la religi'a fest'o. Anstataŭ la statu'o de la sankt'a Virg'ul'in'o tiam est'is konstru'it'a monument'o por sovetiaj batal'ant'o'j. La inter'naci'a fam'o de la lok'o est'is preskaŭ nul'a.

En la jar'o 1993 pap'o Johano Paŭlo la 2a vizit'is tiu'n sankt'a'n lok'o'n de Litovio kaj preĝ'is en la kapel'o de la Aper'o.

Mister'o

Ne ekzakt'e oni sci'as la ĝust'a'n dat'o'n de la aper'o de la sankt'a virg'ul'in'o Maria. Oni'dir'e, tio okaz'is inter la jar'o'j 1608 kaj 1612.

Paŝt'ist'o'j de najbar'a vilaĝ'o, paŝt'ant'e greg'o'n sur kamp'o'j de eklezi'o, sur unu grand'a ŝton'o ek'vid'is plor'ant'a'n vir'in'o'n, kiu port'is sur'brak'e infan'et'o'n. Unu el la paŝt'ist'o'j tuj kur'is al kalvin'ist'a katekist'o. Tiu ĉi invit'is instru'ist'o'n kaj, ven'int'e al la ŝton'o, demand'is la plor'ant'a'n virg'ul'in'o'n: „Virg'ul'in'o, kial vi plor'as?” Ŝi respond'is: „Mi plor'as, ĉar antaŭ'e sur tiu'j ĉi kamp'o'j oni ador'ad'is mi'a'n fil'o'n kaj nun ĉi tie oni plug'as kaj sem'as”. Tio'n dir'int'e ŝi tuj mal'aper'is.

Ambaŭ kalvin'ist'o'j tiu'n ĉi aper'o'n konsider'is ŝerc'o de malic'a spirit'o. Tamen la okaz'int'aĵ'o baldaŭ fam'iĝ'is. Mal'jun'a agrikultur'ist'o, jam preskaŭ blind'a pro la solid'a aĝ'o, memor'is, ke tiu'lok'e, kie aper'is la virg'ul'in'o kun infan'et'o, iam star'is katolik'a preĝ'ej'o. Li pet'is gvid'i li'n al la kamp'o, kiu tiu'jar'e est'is sem'it'a per sekal'o. La mal'jun'ul'o esper'is malgraŭ si'a blind'ec'o re'trov'i tiu'n lok'o'n. Tuj ven'int'e li subit'e ek'vid'is kaj montr'is, kie est'is en'fos'it'a la trezor'o de la mal'nov'a preĝ'ej'o. Oni el'fos'is kofr'o'n kun dokument'o'j de la mal'nov'a preĝ'ej'o kaj bild'o de Maria.

Bild'o

La mister'a bild'o de la Di'patr'in'o de Šiluva simil'as al tiel'nom'at'a bild'o de sankt'a Luk'o, kiu'n en la jar'o 1453 detru'is turk'o'j. La bild'o est'as 1,38 m larĝ'a kaj 2, 28 m alt'a. Oni'dir'e ĝi'n en la jar'o 1457 el Romo al'port'is lok'a bien'ul'o Petras Gedgaudas. Mez'e de la 16a jar'cent'o la last'a katolik'a pastr'o en'fos'is la bild'o'n kun'e kun dokument'o'j de la preĝ'ej'o de Šiluva en fer'a kofr'o, tiel dezir'ant'e protekt'i ĝi'n kontraŭ la reg'ant'a'j kalvin'ist'o'j.

Nov'a ador'ad'o de la bild'o far'iĝ'is ebl'a nur en la jar'o 1622, post re'konstru'o de katolik'a preĝ'ej'o. En la jar'o 1674 juvel'ist'o L. Hoffman el Königsberg (Prus'land'o) far'is por Maria arĝent-or'a'n vest'o'n. En 1786 pap'o Pi'o la 6a permes'is, ke la bild'o est'u kron'it'a. Dum ordinar'a'j tag'o'j la mister'a bild'o est'as kaŝ'at'a sub ali'a bild'o, kiu prezent'as la aper'o'n de la sankt'a Virg'ul'in'o, kaj kiu'n en la jar'o 1920 far'is pentr'ist'o J. Rutkovski el Cęstochowa [ĉenstoĥova] (Pollando).

Preĝ'ej'o kaj kapel'o

La hodiaŭ'a preĝ'ej'o de Šiluva – la bazilik'o de la nask'iĝ'o de la sankt'a virg'ul'in'o Maria – est'as jam la kvar'a. Ĝi est'is konstru'it'a inter 1760 kaj 1775. En la jar'o 1976 pap'o Paŭlo la 6a ofer'is por la preĝ'ej'o de Šiluva la honor'titol'o'n de mal'grand'a bazilik'o.

En flank'a preĝ'ej'a kapel'o est'as konserv'at'a la fer'a kofr'o, en kiu post la aper'o de Maria oni trov'is la dokument'o'j'n kaj la mister'a'n bild'o'n, nun pend'ant'a'n super la grand'a altar'o.

La plej impon'a konstru'aĵ'o de Šiluva, simil'a al obelisk'o, est'as la kapel'o de la Aper'o, je kelk'cent metr'o'j for de la bazilik'o. Ĝi'n oni konstru'is en la jar'o'j 1912-1924 okaz'e de la 300a dat're'ven'o de la aper'o. En'e de la kapel'o, baz'e de la altar'o, est'as en'munt'it'a la legend'a ŝton'o, sur kiu aper'is la sankt'a virg'ul'in'o Maria.

Dum la last'a patron'fest'o oni komenc'is la konstru'o'n de la est'ont'a Spirit'a Centr'o, kie por eklezi'a'j stud'o'j prepar'iĝ'os jun'ul'o'j, okaz'os religi'a'j konferenc'o'j kaj pov'os tra'nokt'i pilgrim'ant'o'j.

UKRAINIO

Katedral'o re'nask'iĝ'ant'a

Inter la plej grav'a'j ortodoks'a'j fest'o'j est'as La En'dorm'iĝ'o kaj Ĉiel'ir'o de la sankt'a Di'patr'in'o. Dediĉ'e al tiu grav'a event'o est'is konstru'it'a'j templ'o'j en mult'a'j urb'o'j de divers'a'j land'o'j. Est'is fond'it'a'j monaĥ'ej'o'j, inter'ali'e en Kievo (kieva-peĉera klostr'o). En la histori'a centr'o de Ĥarkov, en la plej antikv'a strat'o (fakt'e, la unu'a urb'a strat'o – la universitat'a) en 1646 est'is konstru'it'a la kirk'o de la Di'patr'in'a Ĉiel'ir'o. Komenc'e ĝi est'is lign'a, sed en 1685 ĝi est'is re'konstru'it'a per ŝton'o. Tamen en 1773 ĝi for'brul'is. Dum ses jar'o'j labor'is mason'ist'o'j, ĉarpent'ist'o'j kaj ikon'o'pentr'ist'o'j – kaj de'nov'e la kirk'o re'aper'is sur la sam'a lok'o. Laŭ oni'dir'o'j, la intern'a'j'n ornam'aĵ'o'j'n part'e far'is Bartolome'o Rastrelli. En septembr'o de 1780 ĝi est'is inaŭgur'it'a.

Post la rus'a-franc'a milit'o de 1812, dediĉ'e al la venk'o de rus'a'j milit'trup'o'j, oni lanĉ'is konstru'ad'o'n de kampanil'o (la popol'o post'e nom'is ĝi'n „La kampanil'o de 1812”). Ĉi tio daŭr'is pli ol 20 jar'o'j'n, kaj fin'iĝ'is en 1844. Sur la kampanil'a supr'o est'is instal'it'a melodi'e sonor'ant'a horloĝ'o, kies diametr'o est'as 3,7 m. La minut'a montr'il'o long'as 1,5 m. En 1846 la kirk'o est'is promoci'it'a al la rang'o de katedral'o.

Post la revoluci'o de 1917 la katedral'o est'is ferm'it'a (sed ne ruin'ig'it'a). En ĝi lok'iĝ'is divers'a'j instanc'o'j, hav'ant'a'j neniu'n rilat'o'n al religi'o. Mult'e post'e oni restaŭr'is ĝi'n, en'met'is orgen'o'n, kaj lanĉ'is tie „La hal'o'n de orgen'a muzik'o” (ĝis nun ekzist'ant'a'n), don'int'e al la katedral'o nov'a'n, jam la tri'a'n viv'o'n.

Vort'ar'et'o pri lern'ad'o kaj labor'o

Kelk'a'j person'o'j profit'as per uz'ad'o de laŭ'tem'e aranĝ'it'a vort'ar'o, kia est'as ĉi tiu. Specif'e, ĝi util'as por person'o'j, kiu'j bezon'as termin'o'j'n pri eduk'ad'o, kaj pri labor'tem'o'j. Oni pov'as supoz'i situaci'o'n, en kiu instru'ist'o dezir'as instru'i la baz'a'j'n vort'o'j'n de eduk'a fak'o, aŭ de dung- kaj labor-fak'o. La vort'o'j elekt'it'a'j por la vort'ar'et'o est'as plej'part'e simpl'a'j, element'a'j; ver'e teknik'a'j fak'vort'o'j mank'as. Tip'a'j termin'o'j est'as „part'o'pren'i en”, „lern'ej'a radi'o”, „plast'a dosier'o”, „art'ist'o”, kaj ĉiu'j termin'o'j esperant'a'j est'as akompan'at'a'j de la koncern'a'j esprim'o'j angl'a'lingv'a'j kaj hungar'a'j.

Sekv'as la vort'o'prezent'o'n ne'long'a seri'o de ekzerc'o'j, por aplik'o en la lern'ej'o'ĉambr'o.

Mank'as indeks'o de la vort'o'j, do la vort'ar'et'o ne taŭg'as por serĉ'i la signif'o'n de specif'a vort'o; nek por serĉ'i la traduk'o'n de iu vort'o en la ali'a'j'n du lingv'o'j'n, krom se oni sukces'as trov'i ĝi'n en koncern'tem'a part'o de la libr'et'o. Do ĝi'a util'o est'as lim'ig'it'a por ĝeneral'a uz'ad'o.

Tamen, ĉar la angl'a lingv'o est'as mult'e stud'at'a tra la tut'a mond'o, kaj Esperant'o-uz'ant'o'j oft'e bezon'as sci'i la angl'a'lingv'a'n ekvivalent'o'n de fak'a termin'o, kaj sen'dub'e hungar'o'j pov'as bezon'i sci'i kaj la esperant'a'n kaj la angl'a'n termin'o'j'n por iu'j fak'vort'o'j, la vort'ar'et'o pov'as bon'e serv'i.

En'sum'e: bon'e pres'it'a, mal'grand'paĝ'a vort'ar'et'o, kiu plen'um'as si'a'n task'o'n.

Ilona Koutny: Lern'ad'o kaj labor'o. Eld. Podruk, Poznań 2002. 146 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 90 77066 05.

Inter'temp'e aper'is en la sam'a seri'o Lingv'o kaj komunik'ad'o. Ankaŭ ĝi est'as hav'ebl'a kontraŭ 10 EUR.

Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.

Pli da kadavr'o'j

La unu'a traduk'it'a roman'o de Maigret aper'is en 1999. Nun sekv'is du'a de la sam'a'j el'don'ej'o kaj traduk'int'o. La antaŭ'a okaz'is tut'e en Parizo, kiel mult'a'j el la rakont'o'j, ĉar tie, en la Quai des Orfèvres, Maigret kaj li'a team'o hav'as si'a'n ofic'ej'o'n. La pli'mult'o de fam'a'j fikci'a'j detektiv'o'j est'as mem'dung'it'a'j privat'a'j detektiv'o'j – aŭ eĉ inspir'it'a'j amator'o'j. Maigret, mal'e, est'as ŝtat-ofic'ist'o. Sed por ĉi tiu aventur'o, Maigret for'las'as si'a'n ofic'ej'o'n kaj si'a'j'n kutim'a'j'n help'ant'o'j'n kaj vag'as provinc'e'n al la nord'a normand'a mar'bord'o, ne tut'e mal'proksim'e de la sam'ide'an'e kon'at'a Bulonj'o-ĉe-Mar'o.

Soci'a status'o kaj bon'stat'ec'o est'as centr'a'j tem'o'j. Ni hav'as famili'o'n, kiu el unu bon'ŝanc'a apotek'a el'trov'aĵ'o amas'ig'is (kaj post'e disip'is) riĉ'ec'o'n. Vidv'in'a dam'o el tiu nov'riĉ'a tavol'o dung'is serv'ist'in'o'n el famili'o de fiŝ'ist'o'j por pri'zorg'i ŝi'n en mal'jun'aĝ'o. La du fakt'e hav'is simil'a'n soci'a'n de'ven'o'n, unu sukces'is for'las'i ĝi'n, la ali'a ne. La aventur'o komenc'iĝ'as, kiam mort'as la serv'ist'in'o, ŝajn'e trink'int'a de medikament'o cel'it'a por la dam'o – sed kun al'don'it'a arsenik'o. La intrig'o komplik'iĝ'as, ĉar la dam'o edz'in'iĝ'is du'foj'e, kun infan'o'j el ambaŭ ge'edz'iĝ'o'j – kaj divers'a'j mal'akord'o'j inter ili. Maigret ja ne est'as tia kolekt'ist'o de fremd'a'j har'o'j en pelt'o'j aŭ mezur'ist'o de pied'spur'o'j. Li per persist'a demand'ad'o kaj analiz'o de karakter'o, de hom'a'j rilat'o'j kaj motiv'ig'o'j, far'as si'a'j'n hipotez'o'j'n kaj konklud'o'j'n.

Super'flu'as dir'i, ke du'a kadavr'o al'don'iĝ'as. Kaj ke Simenon gvid'as ni'n tra divers'a'j ebl'a'j motiv'o'j – ĵaluz'o, venĝ'o, tim'o, vol'em'o – neni'u el kiu preciz'e konven'as al la fin'a real'o. Li krom'e ilustr'as kiel por krim'o pov'as kun'kulp'i iu ali'a ol la fizik'a far'int'o. La mez'a part'o de la libr'o konsist'as ĉef'e el dialog'ad'o – tre natur'a, ne mult'vort'a – sed est'as komplik'e sekv'i kun preskaŭ tut'a mank'o de indik'o, kiu el la rol'ul'o'j plen'um'as la el'dir'o'j'n, eĉ tra tut'a paĝ'o. Sed la roman'o rest'as paĝ'turn'ig'a, kaj la last'a'j tri'dek pel'as vi'n antaŭ'e'n kun admir'ind'a rapid'ec'o ĝis ne'antaŭ'vid'ebl'a konklud'o. Kaj tamen oni konfes'as: „Nu, jes, tiu ne'diven'it'a murd'o-motiv'o est'as tut'e kongru'a kun la karakter'o fajn'e pentr'it'a de la pek'int'o.” Kiu ŝat'as la ĝenr'o'n, tiu cert'e aprez'os ĉi tiu'n traduk'o'n. Sed neni'u admir'os la bind'aĵ'o'n, kiu'n mi ne pov'as pri'skrib'i ali'e, krom „mal'sufiĉ'e fortik'a”.

Georges Simenon (1903-1989): Maigret kaj la mal'jun'a dam'o. El la franc'a traduk'is Daniel Luez. Eld. Sezon'o'j, Kaliningrad, 2002. 128 paĝ'o'j.

Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.

Muzik'o

Klav'ar'skrib'o

La plej vast'e uz'at'a muzik'a notaci'o est'as sufiĉ'e komplik'a kaj ne perfekt'a. Ĝi iom simil'as antikv'a'n dom'o'n, al kiu dum jar'cent'o'j oni al'don'is plur'a'j'n ĉambr'o'j'n en ne'kongru'a'j stil'o'j. La notaci'a lini'ar'o konsist'as el nur kvin lini'o'j, kio neces'ig'as al'don'o'n de plu'a'j lini'et'o'j supr'e kaj sub'e. Por indik'i du'on'ton'o'j'n, oni dev'as al'don'i krom'sign'o'j'n (dies'o'n kaj bemol'o'n). Tia'j al'don'aĵ'o'j pov'as est'i problem'a'j. Pro tio, kaj pro ali'a'j kial'o'j, est'is invent'it'a'j divers'a'j alternativ'a'j sistem'o'j de muzik'a notaci'o, kies aŭtor'o'j pretend'as, ke ili'a'j kre'aĵ'o'j pli'facil'ig'as la skrib'ad'o'n kaj leg'ad'o'n de muzik'a'j not'o'j.

Interes'a ekzempl'o est'as Klav'ar'skrib'o de la nederland'an'o Cornelius Pot. Ĉi tiu re'kon'ebl'a esperant'a vort'o est'as la nom'o, kiu'n Pot don'is al si'a sistem'o, invent'it'a en 1931. Ĝi plej taŭg'as por pian'o-muzik'o, ĉar Pot desegn'is ĝi'n special'e por tiu instrument'o. Laŭ li'a notaci'o, la temp'o-aks'o est'as vertikal'a, kaj la aks'o de ton-alt'o est'as horizontal'a. La vertikal'a'j lini'o'j, al kiu'j est'as kroĉ'it'a'j la not'o'j, rilat'as al la nigr'a'j kaj blank'a'j klav'o'j sur la pian'o, kaj la not'o'j est'as nigr'e kaj blank'e kolor'ig'it'a'j por reprezent'i la respektiv'a'n not'o'n. Pretend'it'a avantaĝ'o de ĉi tiu sistem'o est'as ke ĝi for'ig'as la neces'o'n indik'i dies'o'j'n kaj bemol'o'j'n. Sed, malgraŭ pen'o'j de Pot, kiu eĉ fond'is la Klav'ar'skrib'o-Institut'o'n kaj aper'ig'is dek mil muzik'a'j'n verk'o'j'n trans'skrib'it'a'j'n per Klav'ar'skrib'o, li'a notaci'o ne est'is amas'e akcept'it'a – praktik'e, neni'u nun'temp'a pian'ist'o kapabl'as leg'i ĝi'n. Al la aŭtor'o de ĉi tiu artikol'et'o, la plej interes'a aspekt'o de Klav'ar'skrib'o est'as ĝi'a esperant'a nom'o. Oni demand'as si'n, ĉu Cornelius Pot est'is esperant'ist'o? Se jes, ĉu la zamenhofa lingv'o aŭ muzik'a'j konsider'o'j influ'is li'a'n viv-filosofion? Ĉiu'okaz'e, kial li elekt'is esperant'a'n nom'o'n? Ebl'e iu leg'ant'o de MONATO pov'as respond'i al ĉi tiu'j demand'o'j, aŭ hav'as sugest'o'j'n ĉi-rilat'e.

Japani'o

Sum(o)o plej alt'a

Plej alt'a'n rang'o'n en japan'a tradici'a lukt'ad'o sumo'o ating'is jun'ul'o el Mongolio. Tiel promoci'iĝ'is 22-jar'aĝ'a Asashoryu el Ulanbator'o al t.n. yokozuna. Laŭ'tradici'e li plen'um'is aren'o-pur'ig'a'n ceremoni'o'n dohyou-ir'i ĉe ŝinto'ism'a templ'o en Tokio.

Sumo'o hav'as long'a'n histori'o'n kaj est'as rigard'at'a kiel naci'a sport'o en Japani'o. En unu jar'o okaz'as ses turnir'o'j konsist'ant'a'j el po 15 tag'o'j. Klas'o'j laŭ lukt'ist'o-pez'o ne ekzist'as: la part'o'pren'ant'o'j klasifik'iĝ'as laŭ rezult'o'j.

50-jar'a stabil'ec'o en verk'ad'o - ĉu klasik'a?

Ekzist'as aŭtor'o'j, kiu'j evolu'as de libr'o al libr'o – en'hav'e, stil'e, form'e. Ekzist'as ankaŭ tia'j aŭtor'o'j, kiu'j, promes'int'e mult'o'n en la unu'a'j verk'o'j, post'e mal'progres'as. La mal'nov'a norveg'a esperant'ist'o-aktiv'ul'o Johan Hammond Rosbach, honor'a membr'o de UEA (nask. en 1921), aparten'as al la tri'a kategori'o – li ne ŝanĝ'is la karakter'o'n de la verk'ad'o dum la tut'a viv'o. Ja li'a unu'a libr'o (Bagatel'ar'o) aper'is en 1951, post'e ven'is dek'o da ali'a'j, sed ankaŭ nun, ten'ant'e en la man'o'j la ĵus aper'int'a'n libr'o'n Fajr'ej'o, oni pov'as pens'i, ke tem'as nur pri tuj'a daŭr'ig'o de Bagatel'ar'o, Hom'o'j kaj river'o'j k.a. el la 1950aj jar'o'j – eĉ kelk'a'j'n hero'o'j'n de la tiam'a'j novel'et'o'j oni pov'as renkont'i de'nov'e!

La tem'o'j de la novel'o'j-skiz'o'j est'as divers'a'j, kvankam aspekt'as tre proksim'a'j. Jen pri'skrib'o de iu hazard'a observ'o akompan'at'a de ne'logik'a'j pens'o'j de la observ'ant'o (ekzempl'e, La fotograf'ist'o), jen pri'skrib'o de iu okaz'int'aĵ'o el la infan'aĝ'o aŭ jun'aĝ'o (ekzempl'e La voj'o kaj La lip'ruĝ'o), jen histori'o de aper'o de unu fru'a novel'o (Ĵele'o), jen renkont'o kun iu strang'a aŭ ne'ordinar'a person'o kaj koncern'a'j medit'o'j (ekzempl'e, Monument'o, bezon'o kaj sav'o), re'konstru'o de ies viv'histori'o (La feliĉ'o de Onkl'o J'o'n) ... Ĉie est'as pen'o kun'ig'i la rezult'o'j'n de la ekster'a kaj intern'a rigard'o'j, psikologi'a analiz'o – sed ĉef'e pli de si mem ol de ali'ul'o'j, kiu'j est'is la kaŭz'o'j de tiu analiz'o. La rezult'o est'as interes'a minimum'e pro tio, ke puŝ'as la leg'ant'o'n medit'i mem pri io simil'a el si'a viv'o, kompar'i propr'a'j'n tra'viv'aĵ'o'j'n kun tiu'j de la aŭtor'o kaj rezult'e – iom pli bon'e kompren'i si'n mem. Oni'dir'e, tio est'as unu el la ĉef'a'j cel'o'j de bon'a literatur'o, do – Rosbach montr'as si'n ver'a verk'ist'o!

La observ'o'kapabl'o de Rosbach est'as, tamen, lim'ig'it'a. Malgraŭ tio ke li est'as esperant'ist'o, kaj, krom'e, kon'as kelk'a'j'n lingv'o'j'n, evident'as, ke lingv'a'j bar'o'j vek'as ĉe li iom amuz'a'j'n mis'kompren'o'j'n. Jen, ekzempl'e: „La sinjor'o est'is, evident'e, de tiu tip'o, kiu'n oni mal'oft'e renkont'as en Norveg'uj'o, tiu tip'o, kiu konversaci'as kun ne'kon'at'o'j en la tram'o – tiu tip'o, kiu'n mi tiom aprec'as ekzempl'e en Kopenhago, kaj kiu'n mi ĉiam renkont'as en pli sud'a'j land'o'j, kaj kiu – paranteze – ŝajn'as tut'e ne ekzist'as en la orient'eŭrop'a'j land'o'j” (En la sub'urb'a fer'voj'o). Nu, la orient'eŭrop'an'o'j pov'as tut'e malparanteze rid'i pri tia asert'o! Sed la aŭtor'o, pro ne'kompren'o de la tie'a'j lingv'o'j, ven'is al tiu paradoks'a paranteza konklud'o...

Bon'a literatur'o, jes. Oni, tamen, ne atend'u tro mult'e. La stil'o est'as facil'a, leĝer'a – sed ni ne trov'os iu'j'n revelaci'o'j'n pri la hom'a natur'o. Ne est'as (aŭ preskaŭ ne est'as) pri'skrib'o de ver'e grand'a'j tra'viv'aĵ'o'j ŝanĝ'ant'a'j la psikologi'o'n de la hom'o, escept'o'j (kiel en la novel'o'j Heroin'o, Bezon'o kaj sav'o) mal'e, proksim'ig'as la ekster'ordinar'a'j'n situaci'o'j'n al la ordinar'a'j – ebl'e pro tio, ke por pli profund'a psikologi'a analiz'o la verk'o'kapabl'o de la aŭtor'o ne sufiĉ'as. Kaj tragedi'o kun si'a anim'pur'ig'a esenc'o aspekt'as preskaŭ ordinar'aĵ'o. Ebl'e, por la tragedi'o la ĝenr'o de mal'long'a novel'o ne taŭg'as? Kelk'a'j rakont'o'j est'as iom humur'a'j (por tio la ĝenr'o est'as ja ver'e plej taŭg'a!), sed la amuz'a efik'o est'as ne tro grand'a (La lip'ruĝ'o, Or'a lign'o), kvankam sufiĉ'e elokvent'a.

Oni kutim'e menci'as en recenz'o'j pri libr'o'j pres'erar'o'j'n. Nu, ja est'as kelk'a'j, sed ili apenaŭ tro mal'help'as kaj ne est'as apart'e amuz'a'j por al'tir'i atent'o'n. Pli grav'as por mi cert'a'j lingv'a'j strang'aĵ'o'j. Jen la fraz'o: „Sed kie aparten'as la pord'o?” (La pord'o). Ŝajn'as, la verb'o aparten'i rilat'as person'o'n, ne lok'o'n ... Pentr'i ne est'as simpl'e kolor'ig'i aŭ farb'i, kvankam la aŭtor'o ial opini'as mal'e. Se, tamen, tio est'as rivel'iĝ'o'j de la norveg'a influ'o al Esperant'o, ili est'as sufiĉ'e mal'oft'a'j.

La libr'o en'hav'as ne nur proz'o'n de la aŭtor'o. Sed ankaŭ ne poezi'o'n! Oni kun plezur'o trov'as tie bel'a'j'n desegn'aĵ'o'j'n. La en'hav'o de la desegn'aĵ'o'j ilustr'as ne la novel'o'j'n, ili est'as tut'e mem'star'a'j, sed kvazaŭ est'as al'don'a'j skiz'o'j, plen'e spegul'ant'a'j la etos'o'n de la libr'o en'tut'e – jen papag'o, jen portret'o de lup'o, jen mal'nov'a sved'a ŝip'o el stokholma muze'o (tamen, driv'ant'a en mar'o), jen boac'o'j ... Do, la libr'o montr'as ankaŭ tiu'n ĉi fac'et'o'n de la aŭtor'a talent'o.

Kvin'dek jar'o'j da verk'ad'o est'as mult'e. Fakt'e, la aŭtor'o'n, tiom de'long'e liver'ant'a'n nov'a'j'n libr'o'j'n al la leg'ant'o, oni pov'as eĉ nom'i „klasik'ul'o”. Mi ne cert'as tamen, ke la simpl'a'j kaj sufiĉ'e sen'pretend'a'j verk'o'j de Rosbach, eĉ malgraŭ ties sen'dub'a literatur'a kvalit'o, permes'as sincer'e orden'i li'n per tiu honor'a titol'o, sed pri kio mi ja cert'as, ke ĉiu'okaz'e li'a'j libr'o'j, ankaŭ la prezent'at'a, est'as leg'ind'a'j kaj sufiĉ'e plezur'ig'a'j por ajn'a leg'ant'o, sen'de'pend'e de la lingv'a nivel'o.

Johan Hammond Rosbach: Fajr'ej'o (Skiz'o'j kaj novel'o'j). Eld. Lin'a Gabrielli kaj El'don'ej'o EVA, Venafro, Italio, 2002. 147 paĝ'o'j, glu'it'a.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Kvazaŭ person'a kon'at'iĝ'o

Leg'ant'e la libr'et'o'n, oni opini'as, ke la verk'ist'in'o pri'skrib'is si'a'j'n kon'at'iĝ'o'n kun Esperant'o kaj al'propr'ig'o'n de ties baz'o'j. Fidel'e al la titol'o, dum la leg'ad'o de ĉiu paĝ'o, oni sent'as, ke Esperant'o est'as ver'e ne nur lingv'o.

La instru'ist'in'o komenc'as la kurs'o'n ne per parol'o pri la gramatik'o, sed per jen'o: kio est'as Esperant'o, kiu kaj kial komenc'is kre'i ĝi'n. En ĉiu lecion'o est'as trakt'ebl'a iu uz'ebl'ec'o de Esperant'o: korespond'ad'o, inter'kon'at'iĝ'o kun ekster'land'an'o; help'o al ekster'land'an'o en staci'dom'o; vizit'o en Esperant'o-klub'o'n, tra'rigard'o de ties bibliotek'o; la ebl'ec'o de aŭskult'o de Esperant'o-parol'o per'e de Esperant'o-radi'a'j program'o'j; prezent'o de la plej grav'a'j Esperant'o-gazet'o'j; person'a inter'kon'at'iĝ'o kaj gast'ig'ad'o de korespond-amik'in'o; kio est'as la Pasport'a Serv'o; kio'n signif'as „de'nask'a esperant'ist'o”; la util'ec'o de part'o'pren'o en divers'a'j Esperant'o-kongres'o'j; uz'ad'o de Esperant'o en Inter'ret'o; kon'at'ig'o de la zagreba (instru)metod'o.

La tekst'o est'as facil'e leg'ebl'a, kompren'ebl'a kaj interes'a.

Pro la titol'o kaj pro ties original'o, est'u permes'at'e al mi, ke mi cit'u part'o'n el la roman'et'o La verd'a kor'o de Juli'o Baghy: „Ho, Esperant'o est'as ne nur lingv'o, sed ideal'o, kiu port'as pac'o'n al la kor'o kaj kultur'o'n al la kap'o. Ver'a esperant'ist'o sent'as, la patr'o'land'o est'as patr'a hejm'o, la naci'a kultur'o est'as la ge'patr'o'j. Li fil'e am'as ili'n. Sed la ver'a esperant'ist'o sent'as ankaŭ tio'n, la mond'o est'as patr'o'land'o de la tut'a hom'a famili'o, la divers'a'j kultur'o'j est'as la frat'o'j kaj li frat'e simpati'as al ili. Tial mi est'as esperant'ist'o, ĉar mi sent'as mi'n hom'o kaj mi vid'as hom'frat'o'n en la hom'o, ĉu li aparten'as al mi'a naci'o aŭ al ne mi'a naci'o. Sen bajonet'o'j, sen kanon'o'j la hom'o'j est'as frat'o'j; kun bajonet'o'j, kun kanon'o'j ili ne est'as hom'o'j.”

Spomenka Štimec: Esperant'o ne est'as nur lingv'o. Eld. Kroat'a Esperant'o-Lig'o, Zagreb, 2002. 24 paĝ'o'j broŝur'it'a'j.

Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.

Retro'rigard'o al intens'a viv'o

Kun Lucija Borčić mi kon'at'iĝ'is antaŭ du'on'jar'cent'o, en 1953 dum la UK en Zagrebo. Mi ne pov'as asert'i, ke ni tiam inter'amik'iĝ'is: ŝi est'is la ebl'e plej jun'a an'o el la LKK, ĉiam ĉarm'e ĉe'est'a, ĉiam vigl'e organiz'a, ĉiam help'e aktiv'a, ĉiam kun rid'et'ant'a'j okul'o'j mal'antaŭ la dik'a'j okul'vitr'o'j, nigr'a'har'a, el'ŝpruc'ig'ant'a jun'ec'o'n. Mi est'is nur dek'tri'jar'a knab'et'o, ebl'e iom per'fort'e tren'it'a al vid'ebl'ec'o pro la de'nask'a esperant'ist'ec'o (tiam ankoraŭ relativ'a rar'aĵ'o) kaj pro la part'o'pren'o kaj gajn'o en la deklam'a konkurs'o. Neces'e do ni inter'vid'iĝ'is, inter'parol'is, ŝerc'is.

Tiu'jar'e Zagrebo unu'a'foj'e post la milit'o re'propon'is al la mov'ad'o si'a'n dinamism'o'n, long'e silent'ig'it'a'n de la milit'a'j detru'o'j. La UK okaz'is en land'o, kie iam Esperant'o hejm'is natur'e; en la urb'o, kie ankoraŭ est'is viv'a la memor'o de la Akademi'a Esperant'o-Klub'o, bril'int'a en la tri'dek'a'j jar'o'j; en la urb'o, kiu iam hav'is tri tre aktiv'a'j'n klub'o'j'n (la labor'ist'a hav'is jam per si mem du'cent membr'o'j'n). Sed la faŭk'o de la milit'a monstr'o en'glut'is ĉiu'n tri'a'n jugoslavi'an esperant'ist'o'n. La tri zagrebaj grup'o'j kun'fand'iĝ'is en nur unu, kiu de tiam hav'as, laŭ propon'o de Iv'o Lapenna, la nom'o'n „Bud'e Borjan”, memor'e al el'star'a esperant'ist'o, agronom'o, la unu'a mort'paf'it'o de la ustaŝ'a reĝim'o, pri kiu la oficial'a'j afiŝ'o'j asert'is, ke li est'is „intelekt'ul'a inic'int'o” de iu atak'o.

Unu'a'foj'e en 1953 la post'milit'a UK gast'is en ne'okcident'a land'o; la „fer'a kurten'o” ten'is ankoraŭ dis'ig'it'a'j la sam'ide'an'o'j'n de orient'a Eŭrop'o, sed Jugoslavio jam de kelk'e da jar'o'j est'is apart'iĝ'int'a el la sovetia tend'ar'o kaj est'is konstru'int'a si'a'n naci'a'n voj'o'n al social'ism'o. Malgraŭ tio, ankoraŭ neces'is, kaj est'is ne'facil'e ating'ebl'a, la viz'o por en'ir'i tiu'n land'o'n; tio apart'e por ital'o'j, kiu'j hav'is ankoraŭ mal'ferm'it'a (kaj plur'rilat'e ankoraŭ sang'ant'a) la demand'o'n pri la land'lim'o kun Jugoslavio: definitiv'a land'lim'o tiam ankoraŭ ne est'is, sed simpl'e lini'o star'ig'it'a de la okupaci'a'j trup'o'j. La demand'o est'os jur'e solv'it'a nur en 1975, kiam jam de long'e la situaci'o inter la du najbar'a'j ŝtat'o'j est'is normal'iĝ'int'a.

Se mi permes'is al mi iom long'a'n re'memor'o'n pri tiu UK en Zagrebo, est'as tial, ke Lucija Borčić, almenaŭ en mi'a'j tiam'a'j knab'a'j okul'o'j, aspekt'is kiel la dinamism'a motor'o de la LKK, mal'antaŭ la prestiĝ'a figur'o de la prezid'ant'o d-ro Iv'o Borovečki (orator'o plen'voĉ'a, larĝ'vokal'a, kun eg'e plaĉ'a istri'a prononc'manier'o). Ŝi est'is dum jar'o'j aktiv'ul'in'o en la mov'ad'o kaj instru'ist'in'o per propr'a rekt'a metod'o, kultur'a verv'ig'ant'o de vesper'o'j: ŝi aktor'is, preleg'is, lektor'is. Profesi'e libr'o'ten'ist'in'o kaj administr'a direktor'in'o, ŝi ek'de 1952 fort'e aktiv'is en la literatur'a kaj public'ist'a kamp'o: redaktor'in'o de lingv'a'j kaj literatur'a'j rubrik'o'j, ŝi traduk'is, sol'a aŭ kun ali'a'j, pli ol tri'dek verk'o'j'n (oft'e libr'o'form'a'j'n) el la kroat'a, makedon'a, angl'a, kaj ankaŭ el Esperant'o en la kroat'a'n; krom'e ŝi kontribu'is al du'dek'o da revu'o'j kroat'a'j kaj inter'naci'a'j, de La Sud'a Stel'o al Literatur'a Foir'o, de Kroat'a Esperant'ist'o al Font'o, de Voĉ'o al Monat'o. Est'is do natur'e, ke tiom da simbioz'o kun la literatur'o kaj poezi'o nask'is en ŝi la bezon'o'n ankaŭ original'e poet'i, kvankam mal'dens'e, tiel ke Puls'as la viv' est'as ŝi'a ĝis nun unu'nur'a original'a poem'ar'o, kolekt'ant'a en 120 paĝ'o'j la produkt'ad'o'n de kvar'on'jar'cent'o, komenc'iĝ'int'a'n en 1977 kaj ĝis nun dis'e aper'int'a'n plur'lok'e.

La aŭtor'in'o nask'iĝ'is en dalmacia insul'o Vis, iam'a helen'a koloni'o jam de la kvar'a jar'cent'o a.K., post'e konker'it'a de la romi'an'o'j, post'e posed'aĵ'o de la Venecia Respublik'o, trans'don'it'a al Aŭstrio far'e de Napoleono en 1797, kaj iĝ'int'a part'o de la Jugoslavia Respublik'o, kre'iĝ'int'a kun la dis'fal'o de la Habsburga Imperi'o ĉe la fin'o de la unu'a mond'milit'o. Kamp'ar'a'j dom'o'j, modest'a'j, sur sun'a tamen produkt'o'kapabl'a grund'o. Al Lucija Esperant'o'n per'as jam ŝi'a patr'o; ŝi en'ir'as la mov'ad'o'n jun'a, sed al'ven'as al original'a poet'ad'o jam abund'e pli ol kvin'dek'jar'a. Tial ŝi'a'j tem'o'j est'as pli oft'e matur'a'j ol aŭgur'a'j, pli re'memor'a'j ol aŭror'a'j, pli retro'spekt'a'j ol art'efekt'a'j.

Al'ven'int'e nun al 80 jar'o'j, la aŭtor'in'o rigard'as la viv'o'n sen amar'o, sed ankaŭ sen grand'a'j entuziasm'o'j. Reg'as nostalgi'o pri la bel'a'j temp'o'j, kiam oni pov'is sen'danĝer'e kaj sen'tim'e re'ven'i hejm'e'n nokt'e, kiam oni pov'is las'i la hejm'pord'o'n mal'ferm'it'a, kiam la modest'a sur'mont'a dom'o, nun kaduk'a, plen'is je rid'o'j kaj je viv'o. Kelk'a'j poezi'aĵ'o'j pov'us simpl'e est'i proz'e skrib'it'a'j sen inter'romp'o de lini'o'j; ili'n karakteriz'as nek rim'o'j nek ritm'o, nek, sincer'e dir'it'e, el'star'a poezi'a inspir'o. Sed ali'a'j est'as ver'a'j virtuoz'aĵ'o'j, kiel Art'ist' blu'a, unu el ŝi'a'j unu'a'j, verk'it'a en 1977 kaj gajn'int'a en 1985 premi'o'n „Clelia Conterno”:

Mar'o reg'as.
Satanegas
ond'o'hord'o
al rok'bord'o.
Bru'as, tondr'as,
tru'e sond'as
rok'o'mur'o'n
dum vet'kur'o.
Alt'e'n sor'as,
klif'o'j'n bor'as.
Ekvoluptas.
Ŝton'e'n skulpt'as
form'o'j'n mir'a'j'n
nombr'e mil'a'j'n ...

En mult'a'j ali'a'j poem'o'j, mal'e, la ritm'o ŝajn'as ne est'i palp'ebl'a, ĝis al'ven'as rim'o, kelk'foj'e atend'it'a, kelk'foj'e surpriz'a, kiu iel re'struktur'as la tut'a'n vers'ar'o'n: rim'o'j'n Lucija Borčić atent'e, kaj mir'ind'e, fleg'as; tiel sam'e ŝi mastr'as leksik'a'n paletr'o'n. La tem'o'j est'as ordinar'a'j: memor'o'j, moment'a'j bild'o'j, hom'a'j spert'o'j, human'ec'a'j konsider'o'j. Famili'an'o'j, best'o'j, plant'o'j: jen ŝi'a'j ge'amik'o'j. Am'o neniam ĉef'rol'as, nur du-tri-er'e menci'at'as; pli oft'as melankoli'o kaj trist'o, ia plend'o pri la viv'o, tamen ne agac'a, sed dolĉ'e bedaŭr'a:

Ar'o'n da ŝok'o'j
la viv'o por mi stok'is.
Mi tamen ne est'as rok'o,
sen'sent'a ŝton'blok'o.
La si'n'sekv'a'j dolor'o'j
korod'is la kor'o'n.
Kiam cikatr'iĝ'is unu vund'o,
ĝi'n sekv'is ali'a vund'abund'o.
Mi vol'is trankvil'a'n nest'o'n,
la viv' pri'zorg'is amar'a'j'n test'o'j'n.
...

Inspir'ant'o'j de Borčić? Ebl'e nur inspir'ant'in'o'j. Vid'ebl'as spur'o'j de Zora Heide; la ne'regul'a vers'o'ritm'o kaj abrupt'a al'ven'o de la rim'o'j ebl'e iom ŝuld'as al Daphne Lister; sed tio neniom de'pren'as de bunt'a original'ec'o.

La libr'et'o'n komplet'ig'as du'paĝ'a biografi'o, kiu'n laŭ'vort'e paŭs'os la artikol'o aper'ant'a pri la aŭtor'in'o en la Biografi'a leksikon'o de kroati'a'j esperant'ist'o'j de J. Pleadin, aper'int'a unu jar'o'n post'e.

Lucija Borčić: Puls'as la viv'. Eld. Iks, Zagreb, 2001. 128 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 953-6697-04-1.

Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.

Elektron'ik'e kun'danc'u

La tre mal'facil'a kaj pen'o'rab'a (laŭ unu el la pri'zorg'ant'o'j de la projekt'o) labor'o kompil'i disk'o'n, kie est'u prezent'it'a'j modern'a'j danc'a'j kaj muzik'a'j stil'o'j en Esperant'o, fin'fin'e, kaj tut'e sukces'e, real'iĝ'is. 70 minut'o'j da alt'kvalit'a son'o, 10 aŭtor'o'j kaj 16 divers'spec'a'j kompon'aĵ'o'j: Dolĉamar (Finnlando), Lunatik'o (Pollando), DĴ Kun'ar (Germanio), DĴ Roger (Brazilo), Magnus (Svedi'o), Andre'as Viklund (Svedi'o), Kri'o de Mort'o (Pollando), Solotronik (Hispanio), Mhz (Argentino), Asorti (Litovio). Tekno, trenco, denco, drumenbaso kaj triphopo – jen est'as la stil'o'j, prezent'it'a'j en la kompil'o.

La muzik'o'j vari'as de sufiĉ'e melodi'a'j ĝis tut'e sen'melodi'a'j, sed eg'e frap'a'j. Tamen ĉiu'j muzik'aĵ'o'j est'as tre ritm'a'j, dancig'a'j kaj danc'ebl'a'j. Sam'e la tekst'o'j vari'as de sufiĉ'e long'a'j ĝis nur unu'lini'a'j, de pli-mal'pli senc'o'plen'a'j ĝis tut'e sen'pens'a'j (en iu'j muzik'a'j ĝenr'o'j oft'as, ke ĝust'e muzik'o, ritm'o pli grav'as ol la tekst'o).

Ĉiu'j'n tekst'o'j'n de la disk'o en'hav'as la tekst'o'libr'et'o, kie trov'iĝ'as ankaŭ portret'et'o'j de la plen'um'ant'o'j kaj ties kontakt-inform'o'j. Sent'u (kaj sekv'u) do ĝi'a'n ritm'o'n, kiel konsil'as unu el la kompon'aĵ'o'j.

10 aŭtor'o'j: Elektron'ik'a Kompil'o: aktual'a elektron'ik'a muzik'o en Esperant'o. Muzik'a kompakt'a disk'o kun tekst'o'libr'et'o, 70 minut'o'j 44 sekund'o'j. Eld. Vinil'kosm'o, 2002.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Plaĉ'a facil'a rakont'o

Ne est'as facil'e trov'i verk'o'n, kiu'n pov'as ĝu'e leg'i komenc'ant'o'j aŭ progres'ant'a'j lern'ant'o'j. Tamen la kvant'o da rekomend'ind'a'j verk'et'o'j iom post iom kresk'as. Ĉi tiu al'don'o al la list'o est'as tre bon'ven'a. Sten Johansson interes'e kaj distr'e verk'as, uz'ant'e nur 552 morfem'o'j'n (= radik'o'j + mem'star'a'j sen'fin'aĵ'a'j vort'o'j), ĉerp'it'a'j'n el la plej oft'e uz'at'a'j oficial'a'j vort'o'j laŭ Baz'a radik'ar'o oficial'a kaj du ali'a'j oft'ec-list'o'j por nov'a'j leg'ant'o'j. En ĉapitr'o 1 uz'iĝ'as nur as-form'o'j de la verb'o'j, en ĉapitr'o 2 uz'iĝ'as ankaŭ os-form'o'j, kaj en ĉapitr'o 3 krom'e is-form'o'j. U-form'o'j ek'aper'as en ĉapitr'o 4, us-form'o'j en ĉapitr'o 5. Particip'o'j ne aper'as (escept'e de -ant'o). La lingv'uz'o est'as tip'e konversaci'a.

La rakont'o tem'as pri la aventur'o'j de du amik'o'j part'o'pren'ant'a'j en Kultur'a Esperant'o-Festival'o en Svedi'o: Viktor, jun'a rus'a gitar'ist'o; Kamil'o, jun'a futbal'em'a ital'o; kaj Gabriella, ĉarm'a jun'a sved'in'o. La intrig'o est'as simpl'a, sed interes'a, sufiĉ'e por ten'i la interes'o'n de la leg'ant'o'j ĝis la fin'o. Ĉiu'rilat'e bon'a leg'o'libr'o por person'o'j pli ol 13-jar'a'j, util'ig'ebl'a en kurs'o'j kaj por individu'a stud'ad'o.

Sten Johansson: Kio'n ajn. Eld. El'don'a Societ'o Esperant'o, Nagoya, 2002. 64 paĝ'o'j, vinkt'it'a'j.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

IRLANDO

Galway - urb'o de trib'o'j

Antaŭ kvar'dek jar'o'j, kiam ni loĝ'is ekster Irlando – ni'a nun'a hejm'land'o, ni iu'somer'e feri'is en Okcident-Irlando. Ni'a unu'a halt'ej'o est'is Galway [golŭej] (irland'lingv'e: Gaillimh [galjiv]), la ĉef'urb'o de gael'a Irlando. Ties krom'nom'o est'as Urb'o de trib'o'j. Kvankam Galway est'as antikv'a urb'o kun interes'a histori'o, mult'a'j monument'o'j kaj arkeolog'aĵ'o'j, ĝi tiu'temp'e pli simil'is al grand'a vilaĝ'o ol al urb'eg'o.

Ĝi'a'j strat'o'j kaj plac'o'j aspekt'is mal'riĉ'a'j, kaduk'a'j kaj mal'bel'a'j. La du'lingv'a loĝ'ant'ar'o est'is afabl'a kaj gast'am'a, sed aspekt'is eĉ pli mal'riĉ'a ol la urb'o mem. Tie ne est'is bon'a'j hotel'o'j. Ni pas'ig'is mal'komfort'a'n unu'a'n nokt'o'n en mal'pur'a lit'o de ŝim'a gast'ej'o. Neni'o en la urb'o tiam al'log'is ni'n.

Ĉi-jar'e ni re'e est'is en Galway. Tamen kia ŝanĝ'o! Ĝi cert'e est'as nun unu el la plej sukces'e evolu'ant'a'j urb'o'j en la land'o. La urb'o kresk'as pli rapid'e ol iu ajn ali'a, ebl'e escept'e de Dublino, la ĉef'urb'o de Irlando. Hodiaŭ Galway est'as fascin'a kombinaĵ'o de antikv'ec'o kaj modern'ec'o. Ties du'lingv'ec'o konstat'ebl'as en la konversaci'o'j de pied'ir'ant'o'j sur la strat'o'j aŭ de klient'o'j en kaf'ej'o'j kaj restoraci'o'j. Kaj eĉ pli en la nom'o'j kaj sur'skrib'o'j de vend'ej'o'j, strat'o'j kaj kvartal'o'j. Nov'a leĝ'o postul'as, ke ĉiu'j lok'a'j nom'o'j en la urb'o kaj ties ĉirkauaĵo est'u en la gael'a (irlanda) lingv'o kaj ne plu en la angl'a.

Kvartal'o apud la loĝ'ej'o de ni'a fil'o, kiu nun loĝ'as en Galway, est'as indik'it'a per ŝild'o, kiu port'as la nom'o'n An Gaeltacht (La Gaelio), kvankam la tie'a dom'ar'o est'as tut'e nov'a.

Tio, kio pli mult'e al'log'as, est'as la fakt'o, ke Galway est'as tip'e tradici'a kelt'a urb'o tamen kun inter'naci'a etos'o. Krom la angl'a kaj la gael'a lingv'o'j, ĉiu'j lingv'o'j de Eŭrop'a Uni'o aŭd'iĝ'as sur ĝi'a'j strat'o'j – de mez'a kaj orient'a Eŭrop'o, de Afrik'o, ktp. Kelk'a'j el la parol'ant'o'j de fremd'a'j lingv'o'j ne est'as turist'o'j, sed nov'a'j loĝ'ant'o'j de Galway. La mult'nombr'a'j restoraci'o'j propon'as ne nur tradici'a'j'n irlandajn manĝ'aĵ'o'j'n, sed ankaŭ bon'gust'aĵ'o'j'n de la ital'a, ĉin'a, japan'a, hispan'a kaj ali'a'j kuir'art'o'j.

En Galway trov'iĝ'as et'a'j tradici'a'j butik'o'j kaj grand'eg'a'j super'bazar'o'j. Unu el la plej bon'a'j libr'o'vend'ej'o'j en Irlando est'as en Galway.

En la mez'epok'o est'is grav'a komerc'a trafik'o inter Hispanio kaj Galway. Laŭ oni'dir'o – ver'ŝajn'e mit'o – oni ankoraŭ pov'as observ'i hispan'a'j'n trajt'o'j'n en la vizaĝ'o'j de la urb'an'o'j, kiu'j nask'iĝ'is ĉi tie. Grav'a monument'o en Galway est'as la tiel nom'at'a hispan'a ark'o en la mez'epok'a'j mur'o'j. Ali'a urb'a vid'ind'aĵ'o est'as la tur'o de drakon'a juĝ'ist'o Lynch [linĉ], kiu laŭ legend'o en la 15a jar'cent'o kondamn'is kaj pend'um'is si'a'n propr'a'n fil'o'n je la fenestr'o de tur'o (Tur'o Lynch). Ĝi star'as en unu el la strat'o'j de la urb'a centr'o. Oni oft'e asert'as, ke de tiu kruel'a patr'o de'ven'as la verb'o linĉ'i, nun uz'at'a en mult'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j. Tamen laŭ vort'ar'o'j la ver'a origin'o de tiu vort'o rilat'as al kapitan'o Lynch, juĝ'ist'o en Virginio, Uson'o. Pli sensaci'a ja est'as la irlanda legend'o!

Dum ni'a antaŭ'last'a vizit'o al Galway, ni bon'eg'e (sed iom mult'e'kost'e) manĝ'is japan'e en la hotel'o Spanish Arch (Hispan'a Ark'o) apud la haven'o. Ali'a'foj'e ni regal'is ni'n per bon'gust'a manĝ'aĵ'o en tradici'a irlanda restoraci'o en la urb'o'centr'o, kies nom'o ni ĉiam forges'as.

Muzik'o'n oni oft'e aŭd'as sur la strat'o kaj en la tradici'a'j trink'ej'o'j. Ni ĝu'is bel'a'n harp'muzik'o'n sur'strat'e, lud'at'a'n de franc'a muzik'ist'o, loĝ'ant'a en Galway, kie li lern'as konstru'i muzik'il'o'j'n. Tradici'a'j art'o'j kaj meti'o'j abund'as en la region'o.

Oft'e okaz'as festival'o'j, koncert'o'j tradici'a'j, popular'a'j kaj klasik'a'j, kaj en'dom'a'j kaj sur'strat'a'j teatr'aĵ'o'j en la gael'a kaj la angl'a. La plej grav'a gael'lingv'a teatr'o en Irlando, Taibhdhearc na Gaillimhe [tajvjarak na gajljeve], La Galvaja Teatr'o, trov'iĝ'as en Galway.

Galway est'as bon'a baz'o por esplor'i la bel'a'n okcident'o'n. De ĝi oni pov'as vetur'i ŝip'e aŭ aviad'il'e al la Ar'an-Insul'o'j, kie konserv'iĝ'is en plej pur'a form'o la tradici'a viv'manier'o kaj la gael'a lingv'o.

La sol'a kritik'o, kiu'n mi far'us al Galway, est'as, ke, kiel ĝeneral'e en Irlando, la loĝ'ant'ar'o est'as mal'pli ord'em'a ol tiu de ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j. Tro mult'e da hom'o'j dis'ĵet'as rub'o'n sur la strat'o'j'n kaj en park'o'j. Tamen, Galway merit'as vizit'o'n, precip'e somer'e, sed oni ja ne pov'as klar'e dir'i, ĉu vi bezon'os pluv'mantel'o'n kaj pluv'ombrel'o'n. La Verd'a Insul'o Irlando ne est'us verd'a sen abund'a pluv'o!

LITOVIO

Vilnius ne situ'as en Estoni'o!

Dum la ekzist'o de Sovetio en ekster'land'o oni mal'mult'o'n sci'is pri la balt'a'j land'o'j Litovio, Latvi'o kaj Estoni'o. Est'is kon'at'e nur, ke tem'as pri part'o de Sovetio. Eĉ rus'o'j en Moskvo oft'e inter'miks'is Vilnius, Rig'a kaj Tallinn kaj ne ĉiam ekzakt'e sci'is, kiu ĉef'urb'o en kiu land'o situ'as.

Sed la politik'a situaci'o en Eŭrop'o ŝanĝ'iĝ'is. La tri ne'sufiĉ'e bon'e kon'at'a'j land'o'j ne plu est'as part'o de ali'a land'o, sed ekzist'as kiel mem'star'a'j land'o'j. Tamen la konfuz'o'j daŭr'as.

Brit'a televid- kaj radi'o-kompani'o BBC en si'a ret'ej'o antaŭ ne'long'e inform'is jen'e pri Litovio: „Ĝi est'as mal'grand'a land'o ĉe la nord-okcident'a lim'o de Rusio. Ĝi'a klimat'o simil'as al tiu de la ceter'a'j region'o'j de Rusio. Nur la vintr'o'j tie iom pli mild'as pro influ'o de la Balt'a Mar'o. La veter'map'o de Vilnius montr'as, ke la veter'kondiĉ'o'j en Estoni'o preskaŭ ne diferenc'as dis'de la veter'o en Sankt-Peterburgo, Rusio.”

Artur'as Zuokas, la urb'estr'o de Vilnius, kiu last'a'temp'e komenc'is intens'a'n kampani'o'n, por ke Vilnius aper'u sur la map'o'j de veter'prognoz'o'j de grand'a'j televid'kompani'o'j ekster'land'e, mult'e koler'is pro tiu erar'o. Li skrib'is en leter'o al BBC: „Ni vol'us pet'i la ofic'ist'o'j'n de BBC, kiu'j skrib'is la menci'it'a'n tekst'o'n pri Vilnius, ĉef'urb'o de Litovio, ke ili en'rigard'u la map'o'n de Eŭrop'o. Laŭ la pri'skrib'o en vi'a ret'ej'o oni pov'as kompren'i, ke vi konsider'as Vilnius la ĉef'urb'o de Estoni'o. La ĉef'urb'o de Estoni'o est'as Tallinn. Se vi bezon'as inform'o'j'n pri la veter'kondiĉ'o'j en Vilnius, ni volont'e inform'os vi'n. Bon'vol'u korekt'i vi'a'n preter'las'o'n.”

La aktiv'a'j klopod'o'j aper'ig'i la nom'o'n de litova ĉef'urb'o en la veter'prognoz'a'j map'o'j de fam'a'j amas'komunik'il'o'j ekster'land'a'j don'is rezult'o'n. En juni'o 2002 Vilnius aper'is sur la veter'map'o'j de la mult'lingv'a televid'kanal'o Euronews.

Pri la veter'o en Litovio inform'as nun ankaŭ BBC. Post la vizit'o en Litovio de la nederlandaj reĝ'a kaj tron'hered'ant'a famili'o'j ankaŭ du nederlandaj gazet'o'j aper'ig'is Vilnius sur si'a'j veter'map'o'j.

ALBANIO

Adriatik'a mar'bord'o

Alban'a Rivier'o est'as konsider'at'a kiel la last'a ekologi'e pur'a mar'bord'o de la Adriatik'a Mar'o. Ĝi etend'iĝ'as de Vlora ĝis Saranda. La unu'a vid'ind'aĵ'o tie est'as Vojpasejo de Llogara, kiu est'as part'o de naci'a park'o, posed'ant'a riĉ'a'n pin'arb'ar'o'n. En'e de ĝi est'as plur'a'j vila'o'j, kaj ankaŭ restoraci'o'j, en kiu'j oni ofert'as freŝ'kuir'it'a'j'n ŝaf'id'aĵ'o'n kaj kapr'id'aĵ'o'n. Vilaĝ'o Dhermi est'as unu el la unu'e ek'est'int'a'j loĝ'lok'o'j ĉe la mar'bord'o. Ĝi situ'as inter la rav'a mar'o kaj gorĝ'o de mont'o Ĉik'a. Menci'ind'as ties fajn'a sabl'o, rok'o'j kaj blu'a mar'akv'o.

Sud'e de Dhermi [derm'i] situ'as la plaĝ'o Himara ĉe antikv'a ilira loĝ'lok'o de la trib'o kaon'o'j. Ĝi'a perl'o est'as golf'et'o, kon'at'a sub la nom'o Port'o Palerm'o. Tie vid'ebl'as kastel'et'o, trov'iĝ'ant'a sur du'on'insul'o ĉe la golf'o. Ĝi iam aparten'is al Al'i Paŝ'a, kiu est'is unu el la lok'a'j reg'ant'o'j dum la otoman'a jug'o. Kiam Al'i Paŝ'a kun'ig'is si'a'j'n milit'fort'o'j'n kun krist'an'a'j grek'a'j ribel'ul'o'j, la turk'a sultan'o sieĝ'is la kastel'o'n de Janina, kie li rest'ad'is, kaj sen'kap'ig'is li'n.

Vojaĝ'ant'e sud'e'n oni tra'pas'as ankaŭ ali'a'j'n bel'a'j'n vilaĝ'o'j'n kaj fin'e ating'as urb'o'n Saranda kun ties mult'a'j hotel'o'j kaj restoraci'o'j. La nom'o Saranda de'ven'as de antikv'a monaĥ'ej'o krist'an'a, dediĉ'it'a al kvar'dek sankt'ul'o'j. La ripoz'ej'o est'as fam'e'kon'at'a pro si'a varm'a mediterane'a klimat'o, kiu ebl'ig'as naĝ'i ankaŭ mez'e de oktobr'o en la Adriatik'a Mar'o. La urb'o'n vid'ind'ig'as long'a kaj bel'eg'a promen'ej'o laŭ'long'e de la mar'bord'o sam'kiel dom'o'j en paralel'a'j strat'o'j, situ'ant'a'j unu super la ali'a sur mont'et'o.

Vizit'ind'as ankaŭ antikv'a urb'o Butrint, situ'ant'a mal'pli ol 20 km sud'e de la urb'o. Ĝi est'as protekt'at'a de Unesk'o-fond'aĵ'o. La amfiteatr'o de Aesculapius, baptist'ej'o sam'kiel la antikv'a'j mur'eg'o'j est'as inter la plej grav'a'j arkeologi'a'j vid'ind'aĵ'o'j de Butrint. Mal'pli ol 30 km nord'e de Saranda est'as akv'o'font'eg'o majest'a, kiu est'as nom'at'a „Blu'a okul'o”. Est'ant'e sub la ombr'o de tre mal'jun'a'j kverk'o'j, tiu lok'o est'as intim'e lig'it'a kun la legend'o pri dek'du'kap'a drak'o. Oni rakont'as, ke la drak'o for'kapt'is jun'edz'in'o'j'n kaj ne permes'is al la vilaĝ'an'o'j uz'i freŝ'akv'o'n. Post la mort'ig'o de la drak'o far'e de la vilaĝ'an'o'j ek'flu'is klar'a akv'o el ĝi'a okul'o kaj est'ig'is river'o'n Bistrica.

Long'e atend'at'a ĉef'verk'o

Se oni konsider'us verk'o'n laŭ dens'ec'o de inform'o'j, Konciz'a etim'ologi'a vort'ar'o de A. Cherpillod cert'e romp'us rekord'o'n. En preciz'e du'on'mil'o da paĝ'o'j trov'iĝ'as la histori'o de 15 081 Esperant'o-vort'o'j, ili'a'j de'ven'o'j de unu'a-, du'a-, tri'a-grad'a etim'o ĝis pra'a radik'o, kaj dis'ir'o'j ek'de tiu radik'o laŭ divers'a'j river'o'j kaj eĉ nur simpl'a'j roj'o'j al pli modern'a'j lingv'o'j.

Ĉiu'j esperant'ist'o'j bedaŭr'is, ke ne ekzist'is dum long'eg'a temp'o etim'ologi'a vort'ar'o, ĉar unu el la plej fru'a'j si'n'demand'o'j de lern'ant'o ĉe renkont'o kun esperant'a vort'o est'as: de kie Zamenhof pren'is ĝi'n? Respond'o'n al tiu demand'o klopod'is don'i jam en 1907 la Naŭ'lingv'a etim'ologi'a leksikon'o de L. Bastien, kiu cel'is nur pruv'i la inter'naci'ec'o'n de la Esperant'o-vort'o'j, sed neni'o'n dir'is pri la pra'a de'ven'o de la radik'o, kiu don'is origin'o'n al la esperant'a form'o. Tamen tiu leksikon'o kontent'ig'is tiu'n element'a'n bezon'o'n; kiam la ĉef'a akuz'o al Esperant'o est'is pri art'e'far'it'ec'o, la traf'a respond'o est'is: jen Esperant'o bon'e sid'as en'e de la eŭrop'a lingv'o'famili'o, ĝi'a'j vort'o'j ne est'is arbitr'e el'pens'it'a'j, sed sekv'as lingv'ist'ik'a'n voj'o'n sam'e kiel en la ali'a'j lingv'o'j. Tiu'signif'e la termin'o „etim'ologi'a” est'is mis'gvid'a, sed tiam, kaj en tiu kun'tekst'o, tio ne grav'is.

Ver'a etim'ologi'a vort'ar'o est'as tiu de Vilborg, aper'int'a en kvin volum'o'j dum dek du jar'o'j (1989-2001); en ĝi est'as ekzamen'it'a'j nur la oficial'a'j vort'o'j, kaj pri ili est'as ne nur menci'it'a la unu'a'nivel'a etim'o (ekzempl'e el la latin'a), sed ankaŭ est'as prezent'at'a'j la ver'a'j aŭ supoz'at'a'j kaŭz'o'j de la elekt'o de Zamenhof por la koncern'a vort'o. Ia'grad'e do tro mult'e da inform'o'j, el kiu'j part'o nur por profund'a'j esperant'olog'o'j (ekzempl'e, la unu'a'foj'a aper'o de la koncern'a vort'o), ali'flank'e tro mal'mult'e da vort'o'j ekzamen'it'a'j. Ali'a etim'ologi'a vort'ar'o, sed cel'ant'a specif'e japan'a'n publik'o'n, est'as tiu de Yamasaki, kun mult'e pli da vort'o'j ol tiu de Vilborg, sed rilat'ig'ant'a oft'e Esperant'o-vort'o'n nur al la angl'a, kvazaŭ ver'e Zamenhof est'us pren'int'a ĝi'n el la angl'a: mal'e, simpl'e la angl'a pren'is el la sam'a font'o kiel Zamenhof.

Akademi'an'o Cherpillod hav'as ali'a'n cel'o'n: li instru'as, ne nur de kiu(j) lingv'o(j) la vort'o de'ven'as, sed de kiu(j) lingv'o(j), eventual'e pra'lingv'o(j) de'ven'as ĝi'a radik'o: do li ne halt'as je la unu'a'nivel'a etim'o (oft'e la latin'a), sed li retro'ir'as al la grek'a (fakt'e helen'a), al la hebre'a, al la hind'eŭrop'a; kaj li montr'as kiel iu komun'a radik'o post'e gener'is divers'a'j'n vort'o'j'n en la ali'a'j „fil'a'j” lingv'o'j.

Nur kiel ekzempl'o: ĉe „acer'o” oni trov'as la jen'a'j'n inform'o'j'n: ke ĝi est'as fundament'a, ke ĝi ven'as el la latin'a acer, ke tiu ven'as el la hind'eŭrop'a aker, kaj ke el tiu hind'eŭrop'a radik'o de'ven'as la german'a Ahorn, la nederlanda kaj la dan'a ahorn; kaj ke el la latin'a ven'as la ital'a acer'o, la hispan'a ácere, la portugal'a ácer, la romanĉ'a aschêr, la angl'a acer kaj la ruman'a arţar. Ĉiu'j ĉi inform'o'j en unu lini'o kaj du'on'o.

Kaj por „koks'o” ni lern'as en tri lini'o'j, ke ĝi est'as fundament'a, ven'as el la latin'a coxa, kiu ven'as el la hind'eŭrop'a koks (= korp'o'artik'o), kaj ke el la hind'eŭrop'a ven'is la sanskrit'a kakŝa (= aksel'o), la gaŭl'a koks'a (= krur'o), la irlanda cos (= pied'o); kaj el la latin'a ven'is la franc'a cuisse, la ital'a kaj korsika coscia, la okcitan'a cueissa, la katalun'a cuixa, la portugal'a coxa, la ruman'a coapsa (= femur'o), la hispan'a cojo kaj la portugal'a kaj galeg'a koxo (= lam'a). Kaj ver'ŝajn'e por plej'mult'o de la leg'ant'o'j est'os mal'kovr'o ke la nom'o de la plant'o „kobe'o” ven'as el la scienc'a latin'a cobaea, ven'ant'a si'a'vic'e el la hispan'a cobea el la nom'o de botanik'ist'o B. Cobo, hispan'a jezuit'o. Kaj la apud'a vort'o „kobaj'o”, sam'e ven'ant'a de la hispan'a cobaya tra la scienc'a latin'a, hav'as kiel origin'o'n tupian (de gent'o el Sud-Amerik'o) radik'o'n mis'e trans'skrib'it'a'n.

Atent'a uz'ad'o de mal'long'ig'o'j kaj sigl'o'j permes'as ten'i tiom da sci'ig'o'j en tre mal'grand'a spac'o. Sed ne ebl'as ĉi tie prezent'i, pro tip'o'grafi'a ne'sufiĉ'o, ali'a'n atut'o'n de ĉi tiu ekster'ordinar'a verk'o. Okcident'an'o'j, eĉ kler'a'j, ating'as la leg'ad'o'n de la grek'a'j kaj de la rus'a'j tip'o'j, ebl'e de la hebre'a'j kaj arab'a'j, sed Cherpillod skrib'as si'a'j'n vort'o'j'n per aŭtokton'a'j alfabet'o'j, do li proviz'as ni'n ankaŭ per sign'o'j japan'a'j, ĉin'a'j, kore'a'j, siriakaj, sanskrit'a'j, hieroglif'a'j, kopt'a'j, fenic'a'j, run'a'j, etrusk'a'j, slavon'a'j ktp: en'tut'e 20 (mi ripet'as: du'dek) mal'sam'a'j alfabet'o'j aŭ silab'ar'o'j. Por la ne'eŭrop'a'j est'as don'it'a ankaŭ la proksim'um'a latin'liter'a trans'skrib'o. En'tut'e est'as en'volv'it'a'j 110 (ne est'as tajp'erar'o: cent dek) lingv'o'j, inkluziv'e de Volapuk'o en ĝi'a pli modern'a versi'o de De Jong (ne mank'as la versi'o de Schleyer, se mal'sam'a). Tial eŭrop'an'o'j lern'as pri azi'a'j lingv'o'j, kaj azi'an'o'j pri la eŭrop'a'j, kaj ĉiu'j pri la pra'lingv'o'j. Kaj kiam, ĉe fin'o de unu liter'o kaj al'ir'o al nov'a, du'on'paĝ'o rest'us mal'plen'a, Cherpillod plen'ig'as ĝi'n per interes'a'j inform'o'j, aŭ alfabet'o'j, aŭ silab'ar'o'j de ne mult'e kon'at'a'j lingv'o'j; tiel eĉ ne unu lini'o est'as mal'ŝpar'it'a! Kaj, ni al'don'u, ke ĉi tiu verk'o en'ten'as nur du'on'o'n de la en'hav'o de la 25 000 slip'o'j kuŝ'ant'a'j ĉe la aŭtor'o ...

Cherpillod tre pacienc'e dum monat'o'j desegn'is mem la divers'a'j'n ne'eŭrop'a'j'n karaktr'o'j'n, kaj en'tut'e la vort'ar'a labor'eg'o daŭr'is tri'dek jar'o'j'n. Kompren'ebl'e, inter'temp'e la komput'ik'o ŝanĝ'iĝ'is, tiel ke cert'a'n labor'o'n li dev'is du'foj'e far'i, ĉar bedaŭr'ind'e pli nov'a'j komput'il'o'j ne kapabl'as leg'i ĉio'n skrib'it'a'n per mal'nov'a'j, malgraŭ la pomp'a'j asert'o'j de la komput'il'produkt'ant'o'j (mi mem spert'is tio'n ĉe la verk'ad'o de mi'a vort'ar'o ital'a-esperant'a). Sed la aŭtor'o pacienc'e re'komenc'is, kaj al'ven'is al la fin'o antaŭ ol ankaŭ la tri'a generaci'o de komput'il'o'j far'iĝ'is eks'mod'a. La rezult'o est'as absolut'e unu'a'rang'a, kaj rekomend'ind'a al ĉiu'j glot'olog'o'j kaj lingv'ist'o'j pri ĉiu ajn lingv'o: ni fier'u, ke ĝi aper'is en Esperant'o!

La Antaŭ'parol'o pri'skrib'as la verk'o'n, kio'n ĝi hav'as, kaj kio'n oni ne serĉ'u en ĝi. Abund'a'j klar'ig'o'j instrukci'as, kiel util'ig'i la vort'ar'o'n kaj kiel kompren'i ĝi'a'j'n tre sintez'a'j'n, sed ekstrem'e klar'a'j'n sign'o'j'n. Tamen, kiel ankaŭ en ali'a'j antaŭ'parol'o'j al si'a'j verk'o'j, Cherpillod kvazaŭ vol'as si'n anticip'e defend'i kontraŭ tut'e hipotez'a'j akuz'o'j, de neni'u lev'at'a'j kaj eĉ ne lev'ebl'a'j, kiel ekzempl'e mank'o de bibliografi'o aŭ de specif'a'j cit'aĵ'o'j, kutim'e trov'ebl'a'j en vort'ar'o'j verk'it'a'j de fam'a'j scienc'ist'o'j. Ĉu neces'is tia si'n'defend'o? Far'o far'int'o'n rekomend'as: ne nepr'as hav'i universitat'a'n katedr'o'n por est'i fak'ul'o, kaj Cherpillod est'as ja plej alt'nivel'a fak'ul'o en etim'ologi'o kaj esperant'a termin'ologi'o: jam de li est'is aper'int'a Ne'piv'a'j vort'o'j, kolekt'o de 6800 vort'o'j ne trov'iĝ'ant'a'j en Piv („el kiu'j kelk'a'j pov'us est'i util'a'j”, kiel dir'as la humur'a kovr'il'paĝ'a sur'skrib'o). Kaj sam'e de li est'is aper'int'a Mil ekzot'a'j vort'o'j, kolekt'o de 1250 vort'o'j nom'at'a'j „ekzot'a'j” kio tie signif'as „ne de'ven'ant'a'j el hind'eŭrop'a'j lingv'o'j aŭ pri'skrib'ant'a'j koncept'o'j'n el ekster Eŭrop'o”. Kaj tut'a ar'o (pli ol du'dek'o) da ali'a'j verk'o'j lingv'ist'ik'a'j kaj lingv'o'histori'a'j, en Esperant'o kaj en la franc'a, kie relief'iĝ'as li'a kompetent'ec'o, krom pri religi'o kaj pri mult'o ali'a, pri la Esperant'o-vort'farad'o: do li prav'e sid'as en la Akademi'o. Kaj ni ankoraŭ menci'u li'a'n gajn'o'n en ortografi'a konkurs'o pri la franc'a. Sed ne plu laŭd'o'j; leg'u kaj konstat'u mem: por vin'o bon'a ŝild'o ne bezon'a.

Last'a plezur'ig'a rimark'o. Ĉiu'j ali'a'j verk'o'j de Cherpillod est'is aper'int'a'j ĉe la aŭtor'o mem, inkluziv'e de iu (part'a) provizor'a el'don'o de ĉi tiu verk'o, ne publik'e sur'merkat'ig'it'a; tio kaŭz'is, ke la libr'o'j, ne sub'ten'at'a'j de fort'a el'don'ej'o, risk'is rest'i lam'a'j en la distribu'ad'o. Feliĉ'e, ĉi tiu vort'ar'o est'as el'don'it'a de UEA, kaj est'as do la esper'o, ke ĝi rapid'e ating'os ĉiu'j'n interes'iĝ'ant'o'j'n pri la lingv'o, pri ĉiu'j lingv'o'j.

André Cherpillod: Konciz'a etim'ologi'a vort'ar'o. UEA, 2003. 504 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 92 9017082 4.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Mal'grand'a land'o, long'a venk'it'ec'o

Litovio est'as tre mal'grand'a land'o: proksim'um'e tri kaj du'on'a milion'o'j da loĝ'ant'o'j en 2001, sur are'o de iom pli ol 65 000 kvadrat'a'j kilo'metr'o'j. Ĝi'a popol'o est'is menci'it'a de Tacit'o (unu'a jar'cent'o a.K.), kaj de tiam ŝajn'as, ke ĝis antaŭ ne'long'e, ĝi preskaŭ neniam kon'is kvin'dek'jar'a'n period'o'n sen'milit'a'n. Est'as mal'facil'e por mult'a'j el ni kompren'i, ke popol'o dum du jar'mil'o'j kon'is milit'o'n en pli-mal'pli ĉiu generaci'o.

La aŭtor'o don'as al ni plej'part'e la milit-histori'o'n de si'a land'o. Por special'ist'o pri la spert'o'j de la naci'o'j de Eŭrop'o, tio pov'as est'i tre help'a; kvankam, por ek'kon'i la popol'o'n, ĝi'a'j'n kultur'o'n, kutim'o'j'n, ĉiu'tag'a'n viv'o'n, viv'spert'o'j'n, ni lern'as preskaŭ neni'o'n.

En la libr'o est'as abund'a'j nigr'a-blank'a'j fot'o'j, kies vid'aspekt'o vari'as inter bon'eg'a kaj mal'bon'eg'a. Grand'part'e ili aspekt'as far'it'a'j per fot'o'kopi'il'o, anstataŭ est'i skan'it'a'j laŭ la original'a'j fot'o'j. Rezult'e, simpl'a'j lini'desegn'aĵ'o'j est'as klar'a'j, sed tre oft'e kompleks'a'j fot'o'j, fot'o'j de person'o'j kaj pejzaĝ'o'j, est'as mal'facil'e aŭ tut'e ne disting'ebl'a'j.

La libr'o est'as tre bon'e pres'it'a, kaj fortik'e broŝur'it'a. Por person'o'j dezir'ant'a'j kon'i la detal'a'n milit'histori'o'n de Litovio, ĝi en'hav'as mult'e da inform'o'j. Lingv'e, riproĉ'ind'a est'as nur mis'a kompren'o pri la uz'ad'o de la vort'o „la”.

Petras Čeliauskas: Litovio dum jar'cent'o'j. Eld. Litova Esperant'o-Asoci'o, Kaunas, 2002. 144 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 9986-10-110-7.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Bon'e prezent'it'a dram'o mal'kviet'ig'a

Alfred Nobel est'as fam'a nom'o; mal'mult'a'j person'o'j ne kon'as la ekzist'o'n de la ĉiu'jar'a'j Nobel-premi'o'j, kiu'j'n li establ'is. Ankaŭ bon'e kon'at'e est'as, ke Nobel riĉ'iĝ'is per la invent'ad'o kaj fabrik'ad'o de eksplod'aĵ'o'j. Mult'e mal'pli kon'at'e est'as, ke li ankaŭ am'is kaj verk'is literatur'o'n; li'a propr'a verk'ar'o plej'part'e neniam est'is el'don'it'a.

Kio'n sci'as nur man'plen'o da person'o'j, est'as, ke Alfred Nobel verk'is ĉi tiu'n serioz'a'n dram'o'n.

Nemesis est'as la sved'a titol'o, Nemezo en Esperant'o. Ĉi tiu el'don'o ne nur est'as la unu'a aper'o de la dram'o en Esperant'o, sed efektiv'e ĝi'a unu'a publik'ig'o en iu ajn lingv'o!

Nobel pres'ig'is 100 ekzempler'o'j'n de si'a verk'o; sed baldaŭ post li'a mort'o 97 ekzempler'o'j est'is detru'it'a'j, pro religi'a'j kial'o'j. El la ceter'a'j tri ekzempler'o'j, oni kon'as la aktual'a'n situ'o'n de nur unu, kiu est'as en la sved'a Regn'a Arkiv'o; oni tut'e ne sci'as, kie'n mal'aper'is la ali'a'j du ekzempler'o'j. Fot'o'kopi'o'j de la ekzempler'o en la sved'a Regn'a Arkiv'o tamen dispon'ebl'as.

Nun, sur paralel'a'j esperant'lingv'a'j kaj sved'a'j paĝ'o'j, fin'fin'e la mond'o pov'as leg'i en pres'it'a form'o la verk'o'n. Interes'us sci'i, ĉu iam oni en'scen'ig'os la dram'o'n en teatr'o. Lert'e reĝisor'it'e, mi'a'opini'e, ĝi pov'us est'i tre sukces'a teatr'aĵ'o.

Pri kio, do, tem'as ĉi tiu verk'o, kiu'n religi'em'ul'o(j) ne vol'is, ke la mond'o ĝi'n leg'u?

Nu, en la jar'o 1577 nask'iĝ'is knab'in'o Beatric'e Cenci, kiu est'is ekzekut'it'a en 1599, pro si'a murd'o de si'a supoz'at'a patr'o, Francesco Cenci. Ekzekut'it'a'j kun ŝi est'is ankaŭ unu el ŝi'a'j frat'o'j kaj la edz'in'o de Francesco Cenci. Ĉi tiu verk'o dram'ig'as tiu'n histori'a'n murd'o'n.

Kial okaz'as la murd'o? Simpl'e, ĉar Francesco, kiu en la dram'o mal'agnosk'as si'a'j'n infan'o'j'n (li dir'as, ke ili ĉiu'j est'is bastard'o'j, ĉiu kun apart'a patr'o), tortur'as, sklav'ig'as, kaj mis'trakt'as ili'n. Al Beatric'e li kon'ig'as la fakt'o'n, ke krom ke ŝi ne est'as li'a ver'a fil'in'o, li intenc'as seks'um'ad'i kun ŝi. Per'fort'e, se neces'as. Kaj malgraŭ ŝi'a fort'a kontraŭ'streb'ad'o, tiel okaz'as.

Ĉu neni'u inter la aŭtoritat'o'j de Romo, kie ili loĝ'is, pov'us help'i la famili'o'n? Nu, Francesco Cenci est'is riĉ'eg'a kaj tre influ'hav'a person'o. La pap'o'n (Klement'o la 8a) interes'is akir'i la riĉ'aĵ'ar'o'n de Francesco Cenci, pli ol protekt'i li'a'n famili'o'n kaj rest'ig'i ĉe ili li'a'n riĉ'o'n. Efektiv'e, post la murd'o de Francesco, kaj la ekzekut'o de la edz'in'o kaj du infan'o'j, Klement'o sukces'is konfisk'i tiu'n riĉ'aĵ'ar'o'n.

Tiu'temp'e, la streb'ad'o de la pap'o'j pli'grand'ig'i si'a'j'n propr'a'j'n materi'a'j'n regn'o'j'n est'is unu el la ĉef'a'j causi belli (milit'kaŭz'o'j) en Eŭrop'o.

Ali'a ĉef'task'o de la pap'o'j est'is plu'sub'ten'i la kontraŭ-reformaci'o'n, kiu est'is intim'e kun'lig'it'a kun la politik'a'j ribel'o'j kaj disput'o'j de tiu epok'o. Mart'in Lut'her, kies sukces'o est'is cert'ig'it'a de german'region'a'j potenc'ul'o'j, ja mort'is nur mal'pli ol kvin'dek jar'o'j'n antaŭ la en'ofic'iĝ'o de Klement'o la 8a, kaj politik-religi'a milit'ad'o est'is furor'a en Eŭrop'o.

La sub'aĉet'ad'o de aŭtoritat'o'j est'is kutim'a princip'o inter la riĉ'ul'o'j de la epok'o, sekv'e Francesco Cenci ne bezon'is tim'i oficial'a'n ag'o'n kontraŭ si'a krim'ad'o.

Nu, en la pli modern'a epok'o, en kiu viv'is Nobel, kvankam Vatikan'o ankoraŭ mal'em'is agnosk'i la mis'far'o'j'n de la eklezi'o en la 16a jar'cent'o, ver'ŝajn'e ne plu est'is skandal'e, publik'ig'i dram'o'j'n pri tio, kvankam sen'dub'e est'us oficial'a'j protest'o'j. Sed mult'e pli skandal'a est'is li'a pri'trakt'o de Sankt'a Maria (nom'at'a „la madon'o” en la dram'o) kaj de Satan'o.

En la dram'o, la madon'o en halucin'o/vizi'o aper'as al Beatric'e kaj instig'as ŝi'n murd'i si'a'n patr'o'n. Krom'e, teologi'e eĉ pli skandal'e, la madon'o ankaŭ inform'as pri la disput'ad'o inter la Patr'o, la Fil'o, kaj ŝi mem. Parti'a'j disput'o'j en la Sankt'a Tri'unu'o ekzist'as, laŭ ŝi'a deklar'o. Rilat'e al si mem, la madon'o emfaz'as, plej grav'e, ke la hom'o'j ŝi'n ador'ad'u kaj laŭd'ad'u; ne plu valor'as, ke ŝi praktik'e help'u ili'n. Ĝeneral'e, ni pov'as resum'i, teologi'a'j tem'o'j kaj religi'a'j rit'o'j est'as, laŭ ŝi, mult'e pli grav'a'j ol help'ad'o al la mizer'ul'o'j kaj mal'help'ad'o al la tiran'o'j de la hom'ar'o.

Satan'o ankaŭ montr'iĝ'as al Beatric'e en halucin'o/vizi'o, kaj, en'tut'e, li est'as mult'e pli honest'parol'a kaj kred'ind'a ol la madon'o kaj ŝi'a'j di'a'j parenc'o'j. Tio ne signif'as, ke li ne em'as tromp'i, kaj fi'ag'ad'i, nur, ke li ankaŭ rivel'as kelk'a'j'n ver'o'j'n.

Beatric'e kred'as si'a'j'n halucin'o'j'n/vizi'o'j'n, ili kuraĝ'ig'as ŝi'n efektiv'ig'i la murd'o'n. Ŝi mem est'as neniel kompat'em'a nek en si mem ver'e admir'ind'a knab'in'o. Sed ŝi'a pseŭdo'patr'o fi'mis'trakt'is ŝi'n kaj ŝi'a'j'n frat'o'j'n, kaj ŝi vol'is venĝ'o'n kontraŭ li. Ju pli li sufer'os, des pli ŝi ĝoj'os. En mal'just'a mond'o, neces'as la mal'just'ul'o'j'n pere'ig'i, ne'grav'e kiel.

La dram'o fin'iĝ'as per la efektiv'iĝ'o de la murd'o.

Mank'as en ĉi tiu dram'o ĉiu menci'o pri la post'a ekzekut'o de Beatric'e kaj de ŝi'a'j sam'famili'an'o'j.

Jam en 1819 la angl'a poet'o Percy Blysshe Shelley fin'verk'is si'a'n dram'o'n The Cenci, dram'ig'ant'e la sam'a'n histori'o'n. Kun Nobel li divid'is si'a'n mal'estim'o'n pri la rom'katolik'a eklezi'o, kaj ĝi'a histori'o; sed, mal'simil'e al Nobel, li ne diskut'as la ind'o'n de ĝi'a'j doktrin'o'j. Fam'a ital'a verk'ist'o, Albert'o Moravia, en 1958 publik'ig'is si'a'n verk'o'n Beatric'e Cenci, ankaŭ pri la sam'a event'ar'o.

Laŭ religi'a vid'punkt'o, la dram'o de Nobel est'as blasfem'eg'a; mal'simil'e al tiu de Shelley. (Mi ne kon'as la verk'o'n de Moravia, do ne pov'as pri'koment'i ĝi'n.) Shelley zorg'e re'produkt'as la pi'a'n vid'punkt'o'n de fervor'a'j kred'ant'o'j pri Di'o, kaj rezerv'as si'a'n mal'estim'o'n por la eklezi'o, kiu fi'ag'ad'as mis'uz'ant'e la nom'o'n de Di'o. Rilat'e al si'a kondamn'o de la eklezi'o, Shelley eĉ pli emfaz'as ĝi'a'n korupt'ec'o'n ol Nobel, en si'a dram'o. Sed Nobel vid'as ne nur la korupt'ec'o'n de la eklezi'o de la 16a jar'cent'o, sed ankaŭ la korupt'ec'o'n de la instru'o'j kaj doktrin'o'j de tiu eklezi'o, kaj fort'e emfaz'as tiu'n korupt'ec'o'n. Mi'a'opini'e, tiu'rilat'e Nobel prav'is kaj Shelley ne.

Rilat'e al si'a portret'o de Beatric'e, ili ankaŭ mal'sam'opini'as. En si'a kvin'a akt'o, kvankam iom kontraŭ'dir'e al kelk'a'j indik'o'j pri la karakter'o de Beatric'e kaj asert'o'j ŝi'a'j en antaŭ'a'j part'o'j de la dram'o, Shelley kvazaŭ du'on'di'ig'as Beatric'e-n, tiom ke li eĉ ne'as ŝi'a'n kulp'ec'o'n en la murd'o. La kvin'a akt'o en tiu dram'o for'rab'as de la dram'o ĝi'a'n sever'ec'o'n kaj preskaŭ romantik'ig'as ĝi'n. Nobel mult'e pli sukces'as per si'a konsekvenc'a prezent'o de Beatric'e, kiu, tut'e prav'ig'it'e, plan'as kaj efektiv'ig'as la mort'o'n de si'a pseŭdo'patr'o, kaj neniam ne'as tiu'n fakt'o'n.

Ambaŭ dram'o'j sen'de'pend'e baz'iĝ'as sur histori'a'j event'o'j. Neni'o indik'as, ke Nobel kon'is la dram'o'n de Shelley, kaj la detal'o'j de tiu'j du dram'o'j do oft'e vari'as inter si. En la dram'o de Shelley, Beatric'e kaj ŝi'a'j frat'o'j est'as la ver'a'j infan'o'j de Francesco Cenci kaj li'a unu'a edz'in'o; en la dram'o de Nobel, ili est'as la bastard'a'j infan'o'j de la unu'a edz'in'o de Francesco, kaj neniel sang'parenc'as al Francesco Cenci. Dram'efik'e, Nobel pli sukces'as tiu'rilat'e. Ambaŭ egal'efik'e, kvankam mal'sam'detal'e, prezent'as la karakter'o'n de Francesco.

Kiu dram'o, en'sum'e, super'as? Ili egal'as, dram'e sam'valor'as, sed mi iom'et'e prefer'as tiu'n de Nobel.

Laŭ la vid'punkt'o de histori'ist'o, ambaŭ dram'o'j prezent'as traf'a'n literatur'a'n pri'skrib'o'n de la religi'politik'ad'o de la 16a jar'cent'o. Laŭ la vid'punkt'o de histori'ist'o de la krist'an'a teologi'o, la dram'o de Nobel prezent'as impon'a'n dram'ig'o'n de la tord'ad'o de doktrin'o'j en tiu mal'glor'a period'o de la „krist'an'a” Eŭrop'o.

Laŭ la vid'punkt'o de pens'em'ul'o, ambaŭ dram'o'j ind'as profund'a'n konsider'ad'o'n. Kompren'ebl'e, laŭ la vid'punkt'o de religi'ul'o'j, tiu de Nobel est'as kondamn'end'a fi'aĵ'o nepr'e nul'ig'end'a, pro si'a mal'kaŝ'e real'ism'a kondamn'o de la signif'o de la popol'a'j kred'o'j pri la madon'o kaj la Tri'unu'o. Do tia'j person'o'j prefer'e ne leg'u ĝi'n, ili trov'os la dram'o'n mal'bon'gust'eg'a ĉiu'rilat'e.

Religi'ul'o'j ver'ŝajn'e pli facil'e pardon'os al Shelley li'a'n sever'a'n kondamn'o'n de la eklezi'o 16-jar'cent'a, ĉar ili pretekst'os, ke la eklezi'o post'e sufiĉ'e re'form'is kaj re'moral'ig'is si'n.

Teatr'e: neces'us vid'i ambaŭ dram'o'j'n profesi'e kaj talent'e prezent'at'a'j, por taks'i ili'n. Nek tiu de Shelley, nek tiu de Nobel iam ajn est'is sur'scen'ej'ig'it'a'j en teatr'o. Laŭ mi'a tra'leg'o, tiu de Nobel pov'us impon'i al modern'epok'ul'o'j sur'scen'ej'ig'it'e, pli ol la iom tro'romantik'a versi'o de Shelley.

Laŭ mi person'e, la en'hav'o de la dram'o de Nobel est'as serioz'e konsider'ind'a, kaj ind'e prezent'it'a.

Al mi plaĉ'as vid'i el'don'it'a ĉi tiu'n verk'o'n, kiu riĉ'ig'as la esperant'lingv'a'n literatur'o'n pli ol mult'a'j nun'temp'a'j el'don'aĵ'o'j.

Fizik'e, la libr'o est'as tre fortik'e bind'it'a kaj profesi'e el'don'it'a, la paper'o est'as bon'a, la aspekt'o de la pres'it'a'j paĝ'o'j ne'kutim'e bon'a; en'sum'e, rar'a event'o en la nun'temp'a esperant'a literatur'o.

Mi ne forges'u menci'i, ke la traduk'o est'as flu'a kaj natur'son'a, lingv'e salut'ind'a; kompost'erar'o'j trov'ebl'as, sed ne oft'e.

Alfred Nobel: Nemesis/Nemeza. Tr. Gunnar Gällmo. Eld. El'don'a Societ'o Esperant'o, Stockholm, 2003. 253 paĝ'o'j bind'it'a'j. ISBN 91-85288-29-2.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

LITOVIO

Pri (p)rezid'ej'o'j

Prezid'ant'o-ŝanĝ'iĝ'o en Litovio ĝen'is kaj la antaŭ'a'n prezid'ant'o'n, Valdas Adamkus, kaj la nun'a'n, Rolandas Paksas. Ĉi tiu ne pov'is trans'lok'iĝ'i al si'a oficial'a rezid'ej'o, ĉar daŭr'e okup'is ĝi'n li'a antaŭ'ul'o. Pri ali'a loĝ'lok'o ne dispon'is Adamkus, kiu re'ven'is Litovion el Uson'o nur iom antaŭ si'a prezid'ant'iĝ'o kaj do mal'hav'is en Litovio hejm'o'n.

Adamkus do propon'is konstru'ig'i al si dom'o'n en la sam'a kvartal'o, tamen trov'i parcel'o'n ne facil'is. La reg'ist'ar'o anonc'is, ke ĝi ŝanĝ'os la leĝ'ar'o'n por ebl'ig'i al eks'prezid'ant'o pli facil'e akir'i dezir'at'a'n parcel'o'n. Adamkus subit'e sci'ig'is, ke li ne vol'as kaŭz'i al'don'a'j'n problem'o'j'n kaj pet'is ne diskut'i leĝ'o'korekt'o'j'n.

Fin'e la reg'ist'ar'o propon'is al Adamkus ne'uz'at'a'n ĉef'ministr'a'n rezid'ej'o'n – preskaŭ sam'grand'a'n kiel la prezid'ant'a rezid'ej'o. Inter'temp'e Paksas dir'is, ke li vol'as rest'i en si'a privat'a dom'o: la reg'ist'ar'o dir'is, ke ĉe'est'o de prezid'ant'o tro ĝen'us najbar'o'j'n.

MARHISTORIO

Trez-or'o sub'mar'a

En 1694 vrak'iĝ'is dum ŝtorm'o en Mediterane'o apud Ĝibraltaro la brit'a milit'ŝip'o Sussex [saseks]. Perd'it'a'j est'is 800 mar'ist'o'j, 80 kanon'o'j kaj sufiĉ'e da or'a'j mon'er'o'j por sub'aĉet'i la fidel'ec'o'n de la Duk'o de Savojo en disput'o inter Briti'o kaj Franci'o.

La vrak'o situ'as ĉ. 700 metr'o'j'n sub la surfac'o de la mar'o. Malgraŭ tio, uson'a firma'o plan'as lev'i la vrak'o'n kun'e kun la or'o kaj divers'a'j rest'ant'a'j artefakt'o'j (nun'temp'e pli valor'a'j ol la or'o). Neni'u prov'is ĝis nun lev'i vrak'o'n el tiom'a profund'o.

Kler'ul'o'j kaj fak'ul'o'j tim'is, ke grav'a histori'a hered'aĵ'o perd'iĝ'os kaj ne est'os kun'konserv'at'a por est'ont'a'j esplor'ist'o'j. La brit'a reg'ist'ar'o tamen akcept'is la uson'a'n plan'o'n kaj promes'is konven'e pri'zorg'i la rest'aĵ'o'j'n.

Post Gerda ankaŭ Halina kaj Viktor (mal)aper'is

Se tem'as pri leg'o'libr'o, konsil'at'a por esperant'ist'o'j, ĵus lern'int'a'j la baz'o'n de la inter'naci'a lingv'o, la unu'a titol'o – kiu'n ĉiu sci'as kaj memor'as – est'as Gerda mal'aper'is, verk'it'a de Claude Pir'o'n. Kre'iĝ'is tut'a skol'o jam ĉirkaŭ tiu unu'sol'a libr'o. Tiom pli est'as temp'o ek'kon'i kaj pli vast'e ek'uz'i ankaŭ ali'a'j'n, sam'cel'a'j'n verk'o'j'n, facil'a'j'n leg'aĵ'o'j'n, ekzempl'e, kiel tiu'j'n de la el'don'ej'o Al-fab-et-o. Du el ties relativ'e nov'a'j verk'o'j est'as la nun prezent'at'a'j libr'et'o'j Vojaĝ'o kun Katrina kaj Kio'n ajn.

Ambaŭ rakont'o'j skrib'iĝ'is en facil'a Esperant'o, la ĉapitr'o'j po-paŝ'e en'konduk'as nov'a'j'n form'o'j'n kaj struktur'o'j'n. Ne'kon'at'a'j vort'o'j est'as klar'ig'it'a'j en Esperant'o fin'e de ĉiu ĉapitr'o en la glos'o'j, kie mark'iĝ'as ankaŭ la aparten'o al divers'a'j laŭ'oft'ec'a'j kategori'o'j. Tiu'n sistem'o'n kaj ankaŭ ali'a'j'n pedagogi'a'j'n klar'ig'o'j'n prezent'as libr'o'fin'e la aŭtor'o. Statistikemuloj pov'as ek'sci'i, ke en la unu'a verk'o el la 493 divers'a'j morfem'o'j de la rakont'o 418 aparten'as al la 724 plej oft'a'j morfem'o'j de Esperant'o, en Kio ajn el la 552 divers'a'j morfem'o'j 447 en'est'as en la plej oft'a'j 724. Kiu'j'n ne al'log'as la cifer'o'j, simpl'e rimark'as, ke est'as facil'e leg'i kaj kompren'i la rakont'o'j'n kaj tiu fakt'o don'as sukces'o'sent'o'n.

Est'as tre laŭd'ind'a la klopod'o de la aŭtor'o kre'i tiel la intrig'o'n de si'a'j rakont'o'j, ke la leg'ant'o'j ĉiam ek'kon'u iu'n flank'o'n de ni'a Esperant'uj'o, pov'u ek'gust'um'i i'o'n special'a'n kaj ek'em'u part'o'pren'i kaj mem renkont'i tio'n, pri kio ili leg'is. Tiu'tip'a kre'ad'o de viv'proksim'a fon'o, kie'n la inter'naci'a lingv'o en'ir'as per'e de si'a'j valor'o'j kaj util'o'j, serv'as bon'e la eduk'o'n al „esperant'ist'ec'o”.

Kiu'j est'as tiu'j event'o'j en la nun traktat'a'j libr'o'j? Por vid'i tio'n, mi prezent'u mal'long'e la rakont'o'j'n.

Ebl'e la sved'a jun'ul'in'o, Katrina est'as jam kon'at'a pro „si'a krim'o”, pro kiu ĉiu, kiu leg'is la koncern'a'n rakont'o'n, pardon'as al ŝi tut'kor'e. En la nun'a – sam'e iom romantik'a – rakont'o Katrina ĵus ek'labor'as kiel instru'ist'in'o kaj kun ver'a am'o instru'as kaj eduk'as si'a'j'n jun'a'j'n disĉipl'o'j'n. Kadr'e de tiu eduk'o ricev'as rol'o'n la grav'ec'o de amik'ec'o, sent'em'o kaj protest'o kontraŭ politik'a'j mal'just'ec'o'j, kaj ne last'kaz'e pruv'iĝ'as ankaŭ la util'ec'o de Esperant'o. La inter'naci'a lingv'o plur'foj'e aper'as kiel natur'a kaj/aŭ lert'a solv'o de komunik- kaj ali'a'j problem'o'j.

Re'ven'e al la resum'o de la intrig'o, daŭr'ig'ebl'as la kompar'o kun la Piron-verk'o. En ĉi tiu rakont'o mal'aper'is Halina, kaj serĉ'as ŝi'n vojaĝ'ant'e kun si'a disĉipl'o la jun'a Katrina, trov'ant'e si'n en kelk'a'j – por esperant'ist'o'j kon'at'a'j kaj kon'ind'a'j – lok'o'j en Pollando.

Ĉar la rol'ant'o'j est'as ĉef'e dek'jar'ul'o'j, la leg'aĵ'o pov'as amuz'i unu'a'vic'e ili'n, sed ĉiu'j komenc'ant'o'j, kiu'j est'as mal'ferm'a'j je pur'anim'a rakont'o pri eŭrop'a'j jun'ul'o'j pov'os lern'i per'e de la libr'o (kaj ne nur la inter'naci'a'n lingv'o'n).

La ali'a verk'o Kio'n ajn okaz'as inter kaj al jun'ul'o'j en Stokholmo, dum KEF, unu el la fam'a'j Kultur'a'j Esperant'a'j Festival'o'j. La leg'ant'o facil'e pov'as imag'i la etos'o'n kaj program'o'j'n de tia'j aranĝ'o'j, sekv'i la aventur'o'j'n de kelk'a'j el la part'o'pren'ant'o'j, ident'iĝ'i kun la du sen'ŝanc'a'j admir'ant'o'j de bel'a organiz'ant'in'o, kaj kiel ankaŭ en ali'a'j verk'o'j de la aŭtor'o al'front'i ankaŭ ne'just'a'j'n pro-politik'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n de part'o'pren'ant'o (nun el Rusio). La polic'o inter'ven'as sen'kor'e en grav'a moment'o, sed ebl'e la leg'ant'o'j el mal'riĉ'a'j land'o'j trov'as ĉi tie bon'a'n solv'o'n rapid'e, komfort'e kaj ebl'e sen'pag'e vojaĝ'i hejm'e'n post tia'j aranĝ'o'j. (Pri la konsekvenc'o'j de tia solv'o nek la recenz'ant'o, nek la aŭtor'o pren'as respond'ec'o'n!).

La libr'et'o'j'n mi propon'as uz(ig)i kiel leg'o'material'o'n por komenc'ant'o'j (post stud'o de baz'a'j gramatik'aĵ'o'j) ĉu kiel individu'a'n ĉu kiel dum'kurs'a'n leg'aĵ'o'n, sed nepr'e antaŭ Gerda mal'aper'is kaj post aŭ sen'de'pend'e de La Krim'o de Katrina.

Mi'a recept'o est'as: Por prepar'i la vojaĝ'o'n, trans'viv'u la krim'o'n, post'vojaĝ'e leg'u kio'n ajn antaŭ ol Gerda mal'aper'os!

Sten Johansson: Vojaĝ'o kun Katrina. Eld. Al-fab-et-o, Skövde, 2002. 60 paĝ'o'j. ISBN 91-89432-08-8.

Sten Johansson: Kio'n ajn. Eld. El'don'a Societ'o Esperant'o, Stokholmo, 2002. 63 paĝ'o'j. ISBN 91-85288-24-1.

Por mend'i la recenz'it'a'j'n libr'o'j'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.

Fak'a'j stud'o'j divers'tem'a'j

Tem'as pri 23 kontribu'aĵ'o'j prezent'it'a'j dum la konferenc'o Aplik'o'j de Esperant'o en Scienc'o kaj Teknik'o, en Dobřichovice en 2002. La ĉef'tem'o'j est'is: elektron'ik'a'j rimed'o'j, termin'ologi'a'j problem'o'j de fak'a'j aplik'o'j de Esperant'o, aplik'o'j de Esperant'o en scienc'o kaj teknik'o (ĝeneral'e).

Du tre apart'a'j karakteriz'aĵ'o'j de la preleg'o'j aper'as:

1. Preleg'o'j, kiu'j pri'trakt'as la esperant'a'j'n vort'o'j'n por teknik'a'j tem'o'j,

2. Preleg'o'j, kiu'j ekzamen'as ne'esperant'a'j'n tem'o'j'n, ekzempl'e, Problem'o'j de diagnostik'o de rul'iĝ'ant'a'j vagon'o'j de Ladislav Kovář, Sojl'o'j en Danub'o de Ottó Haszpra kaj Fung'o'j mikroskop'e de Josef Kavka.

Ĉi tiu'j du karakteriz'aĵ'o'j ne nepr'e ĉiam kongru'as kun la tri ĉef'part'o'j de la libr'o.

La prezent'aĵ'o'j vari'as inter du paĝ'o'j kaj dek'o da paĝ'o'j, kaj ĉiu'n sekv'as tre mal'long'a resum'o en la lingv'o'j angl'a, german'a kaj ĉeĥ'a. La karakter'o de la preleg'o'j vari'as tre mult'e, inter tre simpl'a'j skiz'o'j aŭ resum'o'j de tem'o'j kaj detal'a'j diskut'o'j pri apart'a'j tem'o'j. Ekzempl'e, J'a'n Werner don'as tre detal'a'n 7-paĝ'a'n diskut'o'n Termin'ologi'a analiz'o de la vort'o'j „plank'o” kaj „plafon'o”, konvink'e montr'ant'e, ke tiu'j du esperant'a'j vort'o'j ne sufiĉ'as por la konstru'fak'o. Detlev Blank'e prezent'as 9-paĝ'a'n artikol'o'n Nom'o'j de plan'lingv'o'j – tip'ologi'o, en kiu li list'ig'as spec'o'j'n de plan'lingv'o'j, kaj tre detal'e numer'as spec'o'j'n de lingv'o'nom'o'j. Ali'flank'e, de Marc Bavant aper'as nur 3-paĝ'a resum'o de mult'e pli grand'a preleg'o Matematik'a termin'ologi'o: ĉu matur'a fin'fin'e?. Kaj Franz Nitzsche en si'a Psik'a stres'o – kiel reg'i ĝi'n tre kurt'e prezent'as si'a'n tem'o'n, evident'e resum'ant'e pli detal'e pri'trakt'it'a'n preleg'o'n.

La libr'et'o bon'e aspekt'as, en'hav'as mult'a'j'n util'a'j'n (por si'a'j fak'tem'o'j) ilustr'aĵ'o'j'n/desegn'aĵ'o'j'n, est'as klar'e pres'it'a kaj zorg'e prov'leg'it'a. Eĉ la glu'karton'bind'aĵ'o est'as rimark'ind'e fortik'a, mal'simil'e al la pli'mult'o de la nun'temp'a'j Esperant'o-el'don'aĵ'o'j.

Red. Zdeněk Pluhař: Fak'a'j stud'o'j en Esperant'o. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2003. 152 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 80-85853-63-9.

Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.

Medicin'o

Afrik'o kaj aidos'o

La nun'temp'a scienc'a skol'ar'o preskaŭ plen'plen'e konsent'as, ke aidos'o nask'iĝ'is en Afrik'o fin'e de la pas'int'a jar'cent'o. Tamen la aŭtor'o defend'as la hipotez'o'n, ke la mal'san'o pov'us est'i pli mal'nov'a, ol kiel la medicin'o nun supoz'as.

Afrik'o est'as nask'o'land'o de la hom'ar'o. Tio'n konvink'e pruv'is la tut'mond'e kon'at'a'j antrop'ologi'a'j esplor'o'j de prof. L. Leakey [lik'i] en la inter'mont'o Oldoway [óldaŭej] en Tanzanio. Sed, bedaŭr'ind'e, Afrik'o est'as ankaŭ kontinent'o, kie, laŭ opini'o de pli'mult'o da scienc'ist'o'j, unu'a'foj'e nask'iĝ'is la virus'o, provok'ant'a ĉe hom'o la tiel nom'at'a'n sindrom'o'n de imun'o'perd'o, tio est'as aidos'o. Antaŭ ne'long'e en Afrik'o est'is trov'it'a'j virus'o'j, kiu'j provok'as la imun'o'perd'o'n ĉe simi'o'j. Tiel, ĉe apart'a spec'o de afrik'a'j simi'o'j, makak'o'j, est'is mal'kovr'it'a'j virus'o'j gen'e proksim'a'j al hom'a imun'difekt'ig'a virus'o de tip'o 2 (HIV-2), kiu pli oft'e renkont'iĝ'as en okcident'a Afrik'o. Est'as pli interes'e, ke ĉe kelk'a'j specimen'o'j de hom'simil'a'j simi'o'j, la ĉimpanz'o'j, est'is trov'it'a'j virus'o'j gen'e proksim'a'j al la plej dis'vast'iĝ'int'a virus'o (HIV-1). Iu'j scienc'ist'o'j eĉ supoz'as, ke gen'a'j diverĝ'o'j inter du virus'o'j HIV-1 kaj simil'a al ĝi imun'o'mank'ig'a virus'o de simi'o'j, pov'is aper'i antaŭ 50-80 jar'o'j. Tamen mult'a'j ali'a'j scienc'ist'o'j pens'as, ke por aper'ad'o de gen'a'j diferenc'o'j inter ĉi tiu'j virus'o'j, neces'is pli long'a period'o. Mi cel'as montr'i hipotez'o'n, ke unu'a'foj'e la virus'o'j de aidos'o aper'is en la afrik'a kontinent'o en antikv'ec'o, kaj ek'de tiam evolu'is paralel'e kun imun'difekt'ig'a'j virus'o'j de simi'o'j. Iam infekt'ad'o de hom'o'j pov'is okaz'i sekv'e de ĉas'ad'o je simi'o'j, mord'o'vund'o'j, kontakt'o'j kun sang'o de simi'o'j dum dis'part'ig'o de best'korp'o'j, ktp.

Ĉu kaŝ'it'a mal'san'o?

Cert'e, nun'temp'e en Afrik'o, kiel ankaŭ ĉie, la font'o'j de aidos'o est'as la HIV-infekt'it'a'j hom'o'j. Sed kial jam ek'de antikv'ec'o aidos'o ne dis'vast'iĝ'is tra la tut'a ter'spac'o, des pli tra Afrik'o, kiel nun? Por klar'ig'o de tiu ŝajn'a paradoks'o ni atent'u la publik'aĵ'o'j'n de mult'a'j vojaĝ'ant'o'j en Afrik'o'n en la 19a kaj 20a jar'cent'o'j. El tiu'j verk'o'j iĝ'is kompren'ebl'a la fakt'o, ke ĝis la fin'o de la 19a jar'cent'o la pli'mult'o da region'o'j en la afrik'a kontinent'o est'is preskaŭ izol'it'a'j unu de la ali'a. Aborigen'o'j el mult'a'j intern'a'j tropik'a'j region'o'j preskaŭ ne kontakt'is kun la loĝ'ant'o'j de ĉe'mar'a'j region'o'j. Migr'ad'o'j'n obstakl'is danĝer'a'j tropik'a'j arb'ar'o'j, impet'eg'a'j river'o'j, vast'a'j dezert'o'j, atak'o'j de agres'a'j trib'o'j, ktp. Sed la plej grav'a'j bar'il'o'j est'is mult'e'nombr'a'j epidemi'a'j mal'san'o'j: malari'o, disenteri'o, variol'o, flav'a febr'o kaj ali'a'j. Ebl'e en la apart'a'j tropik'a'j region'o'j loĝ'ant'o'j mal'san'iĝ'is kaj mort'is kaŭz'e de aidos'o, sed for'est'o de konstant'a'j inter'lig'o'j kun ali'a'j region'o'j mal'help'us dis'vast'iĝ'o'n de la infekt'o. Kiel pov'is trans'iĝ'i virus'o'j de aidos'o en pas'int'ec'o? Antaŭ ĉio, per amor'a'j kontakt'o'j. Kvankam dum unu'sol'a ordinar'a amor'kontakt'o kun infekt'it'a person'o la probabl'o de infekt'iĝ'o ne est'as pli ol 1 %, la infekt'iĝ'probabl'ec'o signif'e pli'grand'iĝ'as, se tia'j kontakt'o'j est'as mult'e'nombr'a'j. En apart'a'j aborigen'a'j trib'o'j antaŭ'edz'ec'a'j amor'ad'o'j est'is sufiĉ'e liber'a'j. Multedzineco est'is kutim'a fenomen'o: mult'a'j trib'estr'o'j hav'is eĉ 30 kaj pli da edz'in'o'j.

Ekzist'as ankoraŭ tiel nom'at'a vertikal'a mekanism'o de HIV-trans'ir'o de infekt'it'a graved'ul'in'o al nov'nask'it'o (dum graved'o, akuŝ'o kaj pli mal'oft'e dum suĉ'ig'ad'o). La probabl'o de vertikal'a HIV-kontaĝ'o est'as sufiĉ'e grand'a: 20-30 %. Sed eĉ en la famili'o'j, kie est'as infekt'it'a'j vir'in'o'j, pli'mult'o da nov'nask'it'o'j (70-80 %) ne est'os HIV-infekt'it'a'j. Krom'e, infekt'it'a'j nov'nask'it'o'j kutim'e rapid'e mal'san'iĝ'as je aidos'o kaj mort'as jam dum fru'a infan'ec'o, ne dis'vast'ig'int'e la infekt'o'n. Laŭ publik'ig'it'a'j inform'o'j, en pas'int'ec'o, mez'nombr'e, el ok nov'nask'it'o'j kvin mort'is en la unu'a viv'jar'o. Cert'e, la precip'a'j kaŭz'o'j de mort'ec'o est'is mult'e'nombr'a'j infekt'mal'san'o'j, sed ebl'e en apart'a'j region'o'j ankaŭ aidos'o. Ni nom'u ankoraŭ unu eventual'a'n voj'o'n de HIV-infekt'ad'o en Afrik'o: mult'e'nombr'a'j tatu'o'j, rit'a'j tra'pik'o'j de naz'o, orel'o'j, lip'o'j, ktp.

Mort'oft'ec'o mal'help'is dis'vast'iĝ'o'n

Kia'j est'is pas'int'ec'e la kontakt'o'j de eŭrop'an'o'j kun afrik'a'j aborigen'o'j, kaj ĉu ili est'is pov'int'a'j al'konduk'i al la dis'vast'iĝ'o de aidos'o? Ĝis la fin'o de la 19a jar'cent'o nur mal'mult'a'j kuraĝ'a'j vojaĝ'ant'o'j pen'is penetr'i la profund'aĵ'o'n de la afrik'a kontinent'o. Pli'mult'o da ekspedici'an'o'j mort'is kaŭz'e de tropik'a'j mal'san'o'j – malari'o, disenteri'o, flav'a febr'o, ktp – kaj iu'j pere'is rezult'e de atak'o'j de apart'a'j milit'em'a'j trib'o'j. La vojaĝ'o'j est'is ne'ebl'a'j sen ŝarĝ'o'brut'o'j, sed tiu'j oft'e pere'is kaŭz'e de glosin'mal'san'o (glosin'o, aŭ cece'o, kaŭz'as ankaŭ la dorm'a'n mal'san'o'n). Jen'a'j est'as iu'j tut'mond'e kon'at'a'j nom'o'j de fam'a'j eŭrop'a'j vojaĝ'ant'o'j: la skot'o M. Park [pak] – la unu'a eŭrop'an'o ating'int'a la river'o'n Niĝero – pere'is en 1806; la skot'o D. Livingstone [lívinsteŭn] – kiu unu'a'foj'e tra'ir'is la afrik'a'n kontinent'o'n de okcident'o ĝis orient'o en la du'a du'on'o de la 19a jar'cent'o – mort'is de disenteri'o; la angl'o V. L. Cameron [kámaran] – la unu'a vojaĝ'ant'o kiu inter 1873 kaj 1875 tra'ir'is la kontinent'o'n sud'e de ekvator'o, de orient'o ĝis okcident'o – mult'foj'e est'is ĉe la rand'o de pere'o, ktp. Ne van'e oni nom'is la bord'region'o'n de Gvinea Golf'o kaj Niĝerion la tomb'o de blank'a hom'o. Do, tia'j mal'oft'a'j kontakt'o'j ver'ŝajn'e ne est'us pov'int'a'j dis'vast'ig'i la epidemi'o'n.

Mult'e'nombr'a'j sklav'ist'o'j (sklav'komerc'ist'o'j) grand'skal'e hom'dezert'ig'is Afrik'o'n. Laŭ inform'o'j de Unesk'o, dum 300-jar'a period'o (17a-19a jar'cent'o'j) est'is el'port'it'a'j el Afrik'o ĉirkaŭ 15 milion'o'j da sklav'o'j. La ĉef'a'j centr'o'j de sklav'ec'o est'is en okcident'o, la bord'region'o de Gvinea Golf'o (Angolo) kaj en orient'o, Zanzibaro kaj Mozambiko. El okcident'a'j region'o'j de Afrik'o oni eksport'is sklav'o'j'n precip'e en Amerik'o'n (dum transport'ad'o kutim'e pere'is ĝis 10-15 % da sklav'o'j). En orient'a'j region'o'j eŭrop'an'o'j konkurenc'is kun arab'a'j sklav'ist'o'j, kaj sklav'o'j'n oni eksport'is precip'e en Egipti'o'n, la hind'a'n du'on'insul'o'n, Arabi'o'n, ktp. Por per'fort'a kapt'ad'o de sklav'o'j eŭrop'an'o'j dung'is special'a'j'n trup'o'j'n konsist'ant'a'j'n el afrik'an'o'j, kiu'j penetr'is mult'a'j'n region'o'j'n de la kontinent'o. Nur apart'a'j, plej profund'a'j region'o'j, rest'is ne'ating'ebl'a'j eĉ por sklav'ist'o'j. Krom'e, iu'j afrik'a'j trib'o'j (ekzempl'e masaoj) sukces'e kontraŭ'star'is al rab'ist'o'j.

Ĉu inter la afrik'a'j sklav'o'j pov'is est'i HIV-infekt'it'o'j kiu'j dis'vast'ig'is la mal'san'o'n? Laŭ inform'o'j de apart'a'j esplor'ist'o'j de Afrik'o kaj vojaĝ'ant'o'j, mult'a'j afrik'a'j sklav'o'j mort'is jam en unu'a'j jar'o'j post al'vetur'ig'o al Amerik'o. Cert'e, precip'e ili pere'is kaŭz'e de super'fort'a labor'o, divers'a'j mal'san'o'j, sed ind'as ne preter'atent'i ebl'a'j'n mort'o'j'n kaŭz'e de aidos'o. Ankaŭ inter eŭrop'a'j koloni'an'o'j de afrik'a'j bord'region'o'j est'is tre alt'a mort'oft'ec'o, precip'e kaŭz'e de tropik'a'j mal'san'o'j, sed ebl'e ankaŭ de aidos'o. Diferenc'e de ali'a'j venere'a'j mal'san'o'j (sifilis'o, blenore'o, ktp), por kiu'j est'as karakteriz'a'j la specif'a'j lok'a'j simptom'o'j, kiu'j aper'as baldaŭ post amor'kontakt'o, en HIV-infekt'iĝ'o tiu'j simptom'o'j tut'e for'est'as. Eĉ nun la ĝust'a'n diagnoz'o'n de HIV-infekt'o oni pov'as met'i nur post laboratori'a'j esplor'o'j, kiu'j, cert'e, antaŭ'e ne est'is kon'at'a'j. El tio ĉi sekv'as, ke, pro la grand'a mort'oft'ec'o de kapt'it'a'j sklav'o'j – kaj eĉ de eŭrop'a'j koloni'an'o'j –, la HIV-virus'o ne est'us sukces'int'a trans'kontinent'iĝ'i.

Eksplod'o fin'e de la 20a jar'cent'o

Tamen en la du'a du'on'o de la 20a jar'cent'o okaz'is event'o'j, kiu'j est'us pov'int'a'j akcel'i la dis'vast'iĝ'o'n de aidos'o. Jam mult'e est'is dir'it'e pri la tiel nom'at'a seks'a revoluci'o, narkot'ism'o, pli'iĝ'o de medicin'a'j manipul'ad'o'j. Sed ver'ŝajn'e, krom tiu'j, tre grav'a'n signif'o'n por la dis'vast'iĝ'o de aidos'o hav'is ankoraŭ du cirkonstanc'o'j.

La unu'a est'as migr'ad'a eksplod'o. Laŭ inform'o de Unesk'o, nun'temp'e ĉirkaŭ 100 milion'o'j da hom'o'j loĝ'as ekster si'a patr'uj'o. En Afrik'o pli intens'a'j migr'ad'o'j okaz'as en sub-sahara part'o de la kontinent'o, precip'e en sud'a'j region'o'j, plej'e frap'it'a'j de aidos'o.

Ali'a kaŭz'o est'as amas'a urb'a dis'volv'iĝ'o, kiu pli vid'iĝ'as ankaŭ en la sub-saharaj region'o'j. Laŭ inform'o de Unesk'o, ek'de 1960 ĝis 2000 en ĉi tiu'j region'o'j la nombr'o de urb'an'o'j pli'iĝ'is pli ol du'obl'e. En urb'o'j inter'miks'iĝ'as etn'a'j grup'o'j, pli'grand'iĝ'as dens'ec'o de loĝ'ant'o'j, en mult'a'j el ili mank'as loĝ'ej'o'j, akv'o, mal'ord'iĝ'as higien'a'j kondiĉ'o'j, pli'alt'iĝ'as sen'labor'ec'o, mal'riĉ'ec'o, kio kontribu'as al prostitu'ad'o. En urb'a'j kondiĉ'o'j oft'e ne pov'as lok'iĝ'i grand'a'j afrik'a'j famili'o'j, tial pli'mult'o da vir'o'j al'vetur'as oft'e tie'n sen si'a'j famili'an'o'j. Tie mult'a'j el ili rezult'e de sen'ord'a'j amor'a'j kontakt'o'j risk'as infekt'iĝ'i je aidos'o kaj re'ven'int'e al si'a'j famili'o'j pov'as infekt'i edz'in'o'j'n, ali'a'j'n vilaĝ'an'o'j'n. Pro mal'san'iĝ'o de la plej labor'kapabl'a part'o de la loĝ'ant'ar'o mal'ord'iĝ'as la ekonomi'o de mult'a'j afrik'a'j land'o'j. Orf'o'j oft'e ne vizit'as lern'ej'o'n, mult'a'j el ili far'iĝ'as mal'bon'e vart'at'a'j kaj est'ont'e pov'as konsist'ig'i la brul'material'o'n por epidemi'o de aidos'o.

Jen iu'j cifer'o'j pri la dis'vast'iĝ'o de aidos'o, laŭ inform'o de UNAIDS (UNESCO, Sources, No. 140, decembr'o 2001):

1. 60 milion'o'j da hom'o'j en la mond'o est'is HIV-infekt'it'a'j dum pas'int'a'j 20 jar'o'j, el ili 25,3 milion'o'j en la sub-sahara part'o de Afrik'o, plej'e infekt'it'a region'o de ni'a planed'o.
2. 22 milion'o'j da hom'o'j en la mond'o jam mort'is de aidos'o.
3. Inter plen'aĝ'ul'o'j est'as HIV-infekt'it'o'j: 36 % en Bocvan'o, 25 % en Svaziland'o kaj Zimbabvo, 24 % en Lesot'o, 20 % en Namibi'o kaj Zambio.
4. 12,1 milion'o'j da infan'o'j en la sub-saharaj region'o'j de Afrik'o orf'iĝ'is pro la mort'o de si'a patr'in'o aŭ de ambaŭ ge'patr'o'j.

Krom la supr'e menci'it'a'j land'o'j la epidemi'o de aidos'o est'as intens'a kaj en Kenjo, Sud-Afrik'o kaj en iu'j ali'a'j. Mult'a'j el ili est'as oft'e vizit'at'a'j de turist'o'j, kio akcel'as la dis'vast'iĝ'o'n de aidos'o.

Konklud'e, est'is prezent'it'a ide'o, ke ebl'e aidos'o ne ver'e est'as nov'a mal'san'o, sed ĝi jam pov'int'us infekt'i hom'o'j'n en Afrik'o en antikv'ec'o; ĝi'a dis'vast'iĝ'o dev'is atend'i la du'a'n du'on'o'n de la 20a jar'cent'o por traf'i favor'a'j'n kondiĉ'o'j'n. Nun est'as temp'o urĝ'e brems'i la epidemi'o'n en Afrik'o; en tio ni vid'u ne nur la dev'o'n de mult'a'j land'o'j antaŭ la popol'o de kontinent'o, kiu'n iam oni renvers'is en sklav'ec'o'n, sed ankaŭ la neces'o'n defend'i la propr'a'j'n popol'o'j'n kontraŭ import'ad'o de aidos'o rezult'e de inter'kontinent'a'j migr'ad'o'j kaj turism'o.

Pli interes'e est'as kresk'ig'i kukurb'o'j'n

Mi'a'j du infan'o'j ĉi-jar'e plant'is unu'a'foj'e en si'a viv'o kukurb'o'j'n, kaj ili kun grand'a atent'o sekv'as ili'a'n evolu'o'n. Pli da interes'o vek'is la kukurb'o'j en ni'a ĝarden'o, ol tiu'j kiu'j ĉef'rol'as en la libr'o. La 13-jar'a fil'in'o dev'ig'it'e fin'leg'is ĝi'n, la 10-jar'a rezign'is post paĝ'o 5.

La rakont'o est'as ja banal'a. Ĝi komenc'iĝ'as kiel fe-rakont'o. Mal'jun'a patr'o hered'ig'as si'a'n hav'aĵ'o'n al la tri fil'o'j. Tiam la du plej aĝ'a'j fil'o'j mal'aper'as el la rakont'o. La plej jun'a, kun du kukurb'o'j sur'ŝultr'e, iĝ'as teror'ist'o laŭ tut'e ne'konvink'a manier'o. Li est'as invit'it'a trans'loĝ'iĝ'i al land'o de teror'ist'o'j, kie li iĝ'as mem viktim'o de ostaĝ'o'pren'o. De'nov'e laŭ tut'e ne'kred'ebl'a manier'o li liber'iĝ'as kaj iĝ'as bon'ul'o kaj mond'o're'form'ant'o.

Jen la rakont'o, kiu est'as tro filozofi'a por infan'o'j kaj tro naiv'a por plen'kresk'ul'o'j. Sam'o'n ni pov'as dir'i pri la lingv'aĵ'o, kiu en'tut'e ne ating'as taŭg'a'n nivel'o'n por infan'rakont'o, sed ali'flank'e est'as nek gramatik'e nek stil'e sufiĉ'e pri'labor'it'a por mir'ig'i aŭ impon'i pli matur'a'j'n leg'ant'o'j'n.

Mi'a pli aĝ'a fil'in'o iom kompat'is la lern'ant'o'j'n, kiu'j ilustr'is la libr'o'n. Ĉiu'n paĝ'o'n pli'bel'ig'as desegn'aĵ'o'j de lern'ant'o'j de art'a lern'ej'o. Tiu'j desegn'aĵ'o'j fakt'e pli bon'e ilustr'as la pens'o'mond'o'n de si'a'j art'ist'o'j ol la rakont'o'n. Kvankam ili est'as iu'senc'e merit'o'plen'a'j, ili ne super'as la nivel'o'n de mez'lern'ej'an'o'j, kiu'j dev'as ankoraŭ mult'e labor'i por evolu'ig'i si'a'n propr'a'n stil'o'n.

Jeronimas Laucius. Traduk'is Valdas Banaitis: La tri'a frat'o teoristo. Detektiv'a rakont'o. Eld. Tri stel'et'o'j, Vilnius, 2003. 20 paĝ'o'j, vinkt'it'a. ISBN 9955 454 53 9.

Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.

Pac'o

Fest'o unik'a en la mond'o

Unik'as la aŭgsburg'a Pac'o-Fest'o – ĝi est'as la unu'sol'a fest'o'tag'o en la mond'o dediĉ'it'a al pac'o. Ek'de 1950 la fest'o'tag'o – ĉiam la 8a de aŭgust'o – ĝu'as ŝtat'a'n protekt'o'n, kio signif'as, ke fabrik'o'j, entrepren'o'j kaj butik'o'j rest'as ferm'it'a'j kaj la tut'a urb'o laŭ'leĝ'e liber'temp'as. Sed nur la urb'o Augsburg, eĉ ne apud'a'j urb'o'j kaj vilaĝ'o'j, kiu'j kapt'as la okaz'o'n por invit'i aŭgsburganojn tie'n aĉet-ekskurs'i.

La fest'o'tag'o dat'iĝ'as de long'e antaŭ 1950. Ĝi font'as el la t.n. Tri'dek'jar'a Milit'o (1618-48), kiu fin'iĝ'is, almenaŭ teori'e, per la pac'kontrakt'o de Vestfali'o. Sed la „kontrakt'o” komenc'e rest'is paper'a. Katolik'o'j unu'e ne vol'is re'don'i preĝ'ej'o'j'n luter'an'a'j'n konfisk'it'a'j'n en 1629. Fin'e komisi'it'o de la imperi'estr'o est'is send'it'a al Augsburg por kontrol'i la real'ig'o'n de la pac'kontrakt'o. Ĝis 1649 ĉiu'j konfisk'it'a'j preĝ'ej'o'j luter'an'a'j est'is re'don'it'a'j, krom du inter'temp'e detru'it'a'j.

Religi'a'j kverel'o'j

Tiam la protest'ant'o'j luter'an'a'j pov'is de'nov'e celebr'i di'serv'o'j'n en si'a'j preĝ'ej'o'j. Pastr'o'j kaj klerik'o'j inter'konsent'is special'e fest'i, ke fin'iĝ'is ne nur la milit'o sed ankaŭ la religi'a'j kverel'o'j. La 8an de aŭgust'o 1650 ili fest'is unu'a'foj'e la „Alt'a'n Pac'a'n Fest'o'n de Augsburg”, memor'e al la tag'o en 1629, kiam ili est'is for'pel'it'a'j el si'a'j preĝ'ej'o'j.

Nun'temp'e la urb'a magistrat'o ĉiu'n tri'a'n jar'o'n trans'don'as pac'premi'o'n okaz'e de la fest'o al tiu'j, kiu'j disting'iĝ'is apart'e pro super'konfesi'a'j klopod'o'j pri hom'a'j rajt'o'j, hom'a dign'o kaj ĝeneral'e pro labor'o por'pac'a. La pac'premi'o est'is unu'a'foj'e trans'don'it'a en 1985, kadr'e de la 2000-jar'a jubile'o de la urb'o. La premi'o inkluziv'as honor'a'n dokument'o'n, medal'o'n kaj mon'sum'o'n de 12 500 eŭr'o'j.

Elekt'as premi'ot'o'j'n ĵuri'o konsist'ant'a el membr'o'j de la evangeli'a-luter'an'a kaj de la katolik'a eklezi'o'j kaj el reprezent'ant'o'j de la urb'o Augsburg. La premi'it'o'j est'as episkop'o Herman'n Kunst (1985), la fond'int'o de la Fokolar-mov'ad'o, la ital'o Chiara Lubich (1988), raben'o Peter Levinson (1991), prezid'int'o de Germanio Richard von Weizsäcker (1994), la pol'a ĉef'episkop'o Alfons Nossel (1997), la palestina profesor'in'o Sumaya Farhat-Naser (2000) kaj aŭgsburgano Helmut Hartmann (2003), iniciat'int'o de la forum'o „inter'kultur'a viv'o kaj lern'ad'o”.

Pri indiĝen'a'j meksik'an'o'j

En la jar'o 1518, hispan'a milit'estr'o, Hernán Cortés, komisi'it'e de Dieg'o Velázques, la hispan'a reg'ant'o de Kubo, entrepren'is invad'i kaj konker'i Meksikon. Antaŭ tiam, la indiĝen'o'j de Meksiko neniam vid'is eŭrop'an'o'n, nek aŭd'is pri la est'ont'a'j konker'ist'o'j.

Mal'nov'a tradici'a religi'a kred'o en Meksiko aŭgur'is, ke iam en la est'ont'ec'o re'ven'os la hero-di'o Kecalkoatl, kiu mister'e for'las'is la land'o'n antaŭ mult'a'j jar'o'j.

Kiam la reg'ant'o de Meksiko, Moktekuhzoma, unu'e inform'iĝ'is, ke oni ek'vid'is sur la ocean'o flos'ant'a'j'n mont'et'o'j'n, sur kiu'j est'as barb'ul'o'j „kun la har'ar'o ĝis la orel'o'j”, kaj kiu'j rajd'as sur gigant'a'j cerv'o'j, li komenc'e dub'is pri la mal'frenez'ec'o de la raport'int'o'j. Sed li send'is fid'at'a'j'n serv'ist'o'j'n, por enket'i pri la afer'o, kaj ili konfirm'is al li la ver'ec'o'n de la raport'o'j. Li konklud'is, ke efektiv'e la di'o'j (re)ven'as al Meksiko, kaj ke li dev'os sub'met'i si'n al ili.

Pi'e, Moktekuhzoma send'is al la nov'e'ven'int'a'j „di'o'j” serv'ist'o'j'n kun donac'o'j. La donac'o'j'n sekv'is ofer'o'j: mort'ig'it'a'j hom'o'j kun la brust'o'j mal'ferm'it'a'j, laŭ la religi'a tradici'o de la meksik'an'o'j. Mal'feliĉ'e, tiu'j pi'a'j donac'o'j, anstataŭ plaĉ'i al la „di'o'j”, ili'n naŭz'is. Tia'j ofer'o'j pruv'is, laŭ la vid'punkt'o de la konker'ant'a'j hispan'o'j, la sovaĝ'a'n barbar'ec'o'n de la popol'o de Meksiko.

Tamen ne neces'is pretekst'o, por ke la invad'ant'a'j hispan'o'j pruv'u si'a'n propr'a'n sovaĝ'a'n barbar'ec'o'n. Per si'a'j glav'o'j, si'a'j fer'a'j arm'il'o'j, si'a'j kanon'o'j, si'a'j paf'il'o'j, ili baldaŭ sukces'is venk'i la meksik'an'o'j'n. Ili cel'is, sukces'e, la riĉ'aĵ'o'j'n de Meksiko for'port'i al Hispanio, la land'o'n koloni'ig'i por Hispanio, kaj la anim'o'j'n de la indiĝen'o'j „sav'i” per propon'o de du alternativ'o'j: ekzekut'iĝ'i aŭ bapt'iĝ'i. Kaj, kompren'ebl'e, ankaŭ laŭ la kutim'o'j de koloni'ig'ant'o'j, detru'i ĉio'n indiĝen'a'n.

Ne ĉiu'j hispan'o'j, tamen, plen'e aprob'is tia'n „civilizaci'ig'o'n” de Meksiko. Inter ili est'is francisk'an'a sacerdot'o Bernard'in'o de Sahagún, kiu ven'is al Meksiko en 1529. Li lern'is la indiĝen'a'n lingv'o'n, naŭatl, kaj kolekt'is ĉio'n ebl'a'n pri la histori'o, kultur'o, religi'a'j kred'o'j kaj kutim'o'j de la indiĝen'a popol'o. Li skrib'is laŭ'dikt'e, en la naŭatla lingv'o la inform'o'j'n don'it'a'j'n de indiĝen'o'j kaj ili'n publik'ig'is kun paralel'a hispan'lingv'a traduk'o, en epok'far'a verk'o ankoraŭ nun re'el'don'at'a kaj konsult'at'a de profesi'ul'o'j pri la antikv'a meksika popol'o.

Antaŭ tri'dek jar'o'j mi kaj mi'a edz'in'o dediĉ'is plur'cent hor'o'j'n al stud'ad'o de la tekst'o'j de Sahagún kaj trov'is ili'n ne nur interes'a'j sed ankaŭ relativ'e fid'ebl'a'j (t.e. plej'part'e for'est'is prov'o'j mok'i aŭ mis'prezent'i la vid'punkt'o'j'n de la indiĝen'o'j). El tiu tekst'ar'o mult'e ĉerp'is ankaŭ la redakt'int'o de ĉi tiu kolekt'o, Miguel León-Portilla. Li en'met'is ankaŭ mult'a'j'n ali'a'j'n indiĝen'origin'a'j'n tekst'o'j'n, traduk'it'a'j'n el la naŭatla aŭ el la hispan'a lingv'o'j.

Elekt'i inter la naŭatla kaj la hispan'a civilizaci'o'j est'as mal'facil'e, ĉar ambaŭ est'is, si'a'manier'e, egal'e sovaĝ'a'j, brutal'a'j, mal'toler'em'a'j. Ambaŭ fervor'e kred'is la simbol'o'j'n de si'a religi'o, kaj tut'e ne interes'iĝ'is pri la signif'o de tiu'j simbol'o'j. Est'us pli facil'e kondamn'i ili'n ambaŭ, se ni'a propr'a nun'temp'a civilizaci'o montr'us si'n mal'pli brutal'a kaj mal'toler'em'a. Sed la histori'o em'as ripet'i si'n, ĉu en la antikv'a romia epok'o, ĉu en la 16a jar'cent'o, ĉu en la 21a.

La spert'o'j de la indiĝen'a popol'o de Meksiko, en 1518-1520 kaj post'e, montr'as al ni la hom'a'n dilem'o'n, kiam ĝi dev'as front'i agres'em'eg'a'n atak'ant'o'n super'fort'a'n. Ni ne pov'as ne simpati'i kun tiu'j indiĝen'o'j, kies viv'o'j'n detru'is, kaj plu detru'as, ali'kontinent'de'ven'a'j arogant'ul'o'j. Kaj est'as bon'e, ke hav'ebl'as por ni dokument'o'j unu'a'man'a'j por ni'a stud'ad'o.

La dokument'o'j'n mem akompan'as grand'a kvant'o da en'konduk'a'j komentari'o'j kaj egal'e valor'a post'dokument'a kler'a pri'skrib'o pri la antaŭ'hispan'a civilizaci'o meksika, tre bon'a bibliografi'o kaj ankaŭ mult'a'j util'a'j klar'ig'o'j de termin'o'j.

La libr'o est'as bon'e pres'it'a, iom ĝen'as kompost'erar'o'j, pli ĝen'as akuzativ'erar'o'j. Mult'a'j ilustr'aĵ'o'j el kodeks'o'j help'as la okul'o'n aprec'i la verk'o'n. Ĝi est'as tre fortik'e broŝur'glu'bind'it'a (rar'eg'a event'o en la esperant'a histori'o!), vi pov'os oft'e konsult'i la libr'o'n, sen tim'i la el'fal'o'n de foli'o'j.

Al Meksika Esperant'o-Federaci'o kaj al la mal'avar'a mecenat'o, kiu financ'e ebl'ig'is la el'don'o'n, ni don'u grand'a'n dank'o'n. Per ĝi la serioz'a literatur'o de Esperant'o mult'e gajn'is.

Miguel León-Portilla, tr. Ju'a'n Jacobo Schmitter. Tra l' okul'o'j de l' venk'it'o'j. Eld. Meksika Esperant'o-Federaci'o, Meksik'urb'o, 2001. 156 paĝ'o'j glu'it'a'j. Neni'u ISBN indik'it'a.

Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.

Du parol'ad'o'j de Iv'o Lapenna

Oni el'don'as kvin kompakt'a'j'n disk'o'j'n de parol'ad'o'j de Iv'o Lapenna. Sur ĉiu disk'o est'as du parol'ad'o'j, inter ili tre long'a'j (preskaŭ tut'hor'a'j) kaj mez'long'a'j, kaj tre mal'long'a'j (la plej mal'long'a daŭr'as 6:12 minut'o'j'n). Ĝis nun sur'merkat'iĝ'is la unu'a'j du disk'o'j.

Disk'o 1: „Esperant'o kiel lingv'a esprim'o kaj instrument'o de human'ec'a inter'naci'ism'o” (1987), 25:14 minut'o'j.

Ĉi tiu preleg'o est'is, bedaŭr'ind'e, registr'it'a ie en grand'a salon'o, kie la eĥ'ad'o est'is sever'a. Ĝen'as la aŭskult'ad'o'n ankaŭ divers'a'j son'o'j de la aŭskult'ant'o'j, kelk'lok'e ankaŭ iom da muzik'o el ali'a lok'o. Pro ĉio ĉi est'as preskaŭ ne'ebl'e disting'i la vort'o'j'n de la preleg'ant'o, kaj detal'a'n kompren'o'n de la preleg'o mi ne ating'is. Neni'o'n pli pri ĝi mi pov'as dir'i.

Disk'o 1: „Lingv'a diskriminaci'o” (1964), 40:22 minut'o'j. Kontrast'e, la registr'aĵ'o de ĉi tiu long'a preleg'o est'as facil'e aŭskult'ebl'a, kaj oni kaj aŭd'as kaj kompren'as ĉiu'n vort'o'n.

La prononc'ad'o de Iv'o Lapenna est'is preskaŭ model'a. Oni rimark'as tamen kelk'a'j'n regul'a'j'n kurioz'aĵ'o'j'n: kiam li far'as kombin'vort'o'n per ali- kaj du'a radik'o, li akcent'as la a, do, ekzempl'e, li dir'as álimaniere, kio dum moment'o paŭz'ig'as la kompren'o'n. Mal'pli ĝen'e, sed rimark'ebl'e, li dir'as kŭ anstataŭ kv; do, ekzempl'e, kŭar kaj kŭalito anstataŭ kvar kaj kvalit'o, k.s. La konsonant'kombin'o kc far'iĝ'as ks, ekzempl'e, oksid'ent'o. Kaj du'obl'a'j konsonant'o'j unu'iĝ'as: post tio prononc'iĝ'as postió. Sed oni neniam dub'as pri la signif'o de la dir'aĵ'o.

En ĉi tiu preleg'o, post ne'long'a menci'o pri la problem'o'j de ras'a diskriminaci'o, Lapenna dediĉ'as si'n al la problem'o de lingv'a diskriminaci'o, t.e. la supoz'o, ke ĉar en la tre dis'vast'ig'it'a'j lingv'o'j ekzist'as grand'a literatur'a kultur'o, tio signif'as, ke la uz'ant'o'j de tiu'j lingv'o'j hav'as pli grav'a'j'n kultur'o'j'n, ol la parol'ant'o'j de ne tre dis'vast'ig'it'a'j lingv'o'j. Sed, li argument'as, la kultur'o est'as egal'e alt'a ankaŭ en ĉi tiu'j lingv'o'j.

Li ekzempl'ig'as ĉi tiu'n argument'o'n per person'a'j spert'o'j pri si'a'j propr'a'j verk'o'j. Libr'o li'a, el'don'it'a en la serb'o'kroat'a lingv'o, ricev'is mal'mult'a'n atent'o'n, kaj est'is plej'part'e mal'atent'at'a en la fak'a mond'o. Angl'a'lingv'a traduk'o de la libr'o est'is aklam'it'a de la sam'a fak'a mond'o.

Eĉ pli interes'e: artikol'et'o el'don'it'a en Esperant'o est'is atak'it'a kaj mal'akcept'it'a de mult'a'j fak'ul'o'j. Sed kiam Lapenna fin'is angl'a'lingv'a'n artikol'o'n per angl'a'lingv'a traduk'o de la antaŭ'e nur-esperant'a tekst'o, ĝi est'is aklam'it'a kiel valor'a kaj atent'ind'a konklud'o.

Ĉio ĉi bon'e montr'as la fenomen'o'n de lingv'a diskriminaci'o. Mal'pli konvink'a est'as la pretend'o de Lapenna, ke kiam hom'o'j el divers'a'j kultur'o'j parol'as/verk'as esperant'e, tia diskriminaci'o mal'aper'as. Li'a'j ekzempl'o'j ja pruv'is, ke kiam hom'o'j el divers'a'j kultur'o'j parol'as/verk'as sam'lingv'e, mank'as tia diskriminaci'o. Sed ŝajn'as al mi ke, konsekvenc'e, grav'as ne la lingv'o sed la komun'ec'o de la lingv'o. Ne grav'as ĉu oni parol'as per Esperant'o, la angl'a, la antikv'a latin'a, aŭ iu ajn ali'a lingv'o.

Disk'o 2: „100 jar'o'j de parol'a Esperant'o-kultur'o” (1987) 51:19 minut'o'j. Ankaŭ ĉi tiu preleg'o est'is bon'e registr'it'a, klar'e aŭd'ebl'a kaj facil'e kompren'at'a. Simil'e al la unu'a preleg'o sur disk'o 1, ĉi tiu preleg'o est'is antaŭ viv'ant'a aŭskult'ant'ar'o, sed mank'as eĥ'ad'o kaj la re'ag'o'j de la aŭskult'ant'o'j ne super'reg'as la son'o'n de li'a parol'o. Ĝi est'as, konsekvenc'e, facil'e kaj ĝu'ebl'e aŭskult'ebl'a. Lapenna emfaz'as la grav'ec'o'n de flu'a parol'ad'o de Esperant'o. Flu'a parol'ad'o, eĉ se kun gramatik'a'j erar'o'j, est'as mult'e pli dezir'ind'a, ol gramatik'e perfekt'a esperant'a parol'ad'o hezit'em'a.

Lapenna asert'as, ke Esperant'o ĉes'is est'i lingv'o'projekt'o en la unu'a kongres'o en Boulogne-sur-Mer en 1905, kiam ĝi la unu'a'n foj'o'n est'is plen'e parol'at'a lingv'o inter hom'o'j, kiu'j antaŭ'e ne kon'is unu la ali'a'n. Lapenna ankaŭ diskut'as la kvalit'o'n de la esperant'lingv'a'j radi'o'el'send'o'j, kiu'n li trov'as ĝeneral'e tre bon'a. Sed li fort'e kritik'as la redaktor'o'j'n de la esperant'a'j gazet'o'j, kiu'j, laŭ li, plej oft'e prezent'as fuŝ'a'n form'o'n de Esperant'o. Li kritik'as ankaŭ prov'o'j'n en'konduk'i lingv'a'j'n nov'aĵ'o'j'n, kiu'j est'as laŭ'fundament'a'j, sed ne kutim'a'j.

En'sum'e, jen plur'tem'a parol'ad'o, tre vag'em'a sed ĉiam interes'a, kiu montr'as al ni ne nur kler'ul'o'n sed ver'a'n hom'o'n simpati'a'n.

Disk'o 2: „La parol'ad'o dum la solen'a inaŭgur'o de la monument'o La Esper'o en Graz, Aŭstrio, 1987”. 10:21 minut'o'j.

Ĉi tiu parol'ad'et'o est'is registr'it'a sub'ĉiel'e, sed malgraŭ la medisonoj, ĝi est'as facil'e aŭd'ebl'a kaj kompren'ebl'a. En ĝi Lapenna pasi'e pled'as por la pac'o kaj por la liber'o. Kaj, li dir'as, pac'o sen liber'o est'as sen'valor'a; valor'a est'as liber'o, plej valor'a est'as liber'o kun pac'o.

Antaŭ nun mi neniam aŭd'is Lapenna parol'i, sed klar'e li est'is bon'eg'a orator'o, honest'a orator'o, kiu ne pen'is kaŝ'i si'a'n intenc'o'n per flor'a'j vort'o'j, sed util'ig'is la orator'a'n art'o'n por prezent'i profund'a'j'n kaj klar'a'j'n ide'o'j'n. Nur aplaŭd'o'n mi pov'as don'i al ĉi tiu'j preleg'o'j (ver'ŝajn'e ankaŭ al la unu'a sur disk'o 1, kies son'kvalit'o ne ebl'ig'is kompren'o'n mi'a'flank'e). Kun tiu unu escept'o, la registr'ad'o est'is unu'a'rang'a; por tiu'j, kiu'j vol'as aŭskult'i hor'o'j'n da bon'eg'a esperant'a lingv'aĵ'o, mi fort'e rekomend'as la disk'o'j'n.

Iv'o Lapenna: Du parol'ad'o'j. Eld. Fond'aĵ'o Iv'o Lapenna, 2003. Du kompakt'a'j disk'o'j. ISBN 87-91378-00-1 kaj 87-91378-02-8.

Por mend'i la recenz'it'a'j'n disk'o'j'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.

Satir'o el la umbilik'o

Jen sen'precedenc'a satir'et'o mov'ad'a pri konkret'a'j last'a'temp'a'j okaz'aĵ'o'j, kiu tamen inter'plekt'as sam'e last'a'temp'a'n politik'o'n el la mal'verd'a mond'o, specif'e tiu'n de la land'et'o, kie situ'as tiu umbilik'o de ni'a mov'ad'o, la Centr'a Ofic'ej'o de UEA. La titol'o de la verk'o de'ven'as el la arkitektur'a'j kapric'o'j kaj trans'form'o'j okaz'int'a'j tra jar'dek'o'j ĉe Nieuwe Binnenweg 176, rezult'ant'e en Escher-ec'a'j ŝtup'ar'o'j kaj du'on-etaĝ'o'j, tiel ke nun'a'j ĉambr'o'j aparten'as al iam'a post'dom'o. En la libr'et'o kun'labor'is si'a'temp'e post'dom'a'j koleg'o'j de la aŭtor'o. La verk'o aper'is ĉe la el'don'ej'o de unu. Ali'a kompost'is ĝi'n. Tri'a konsil'is. La paĝ'o'j'n ornam'as du'dek'o da karikatur'a'j bild'o'j, el la plum'o de kvar'a. Unu'okaz'e (minimum'e) ver'as la maksim'o, ke bild'o valor'as mil vort'o'j'n (mi ne kuraĝ'as nom'i paĝ'numer'o'n!).

Satir'e kripl'iĝ'as la nom'o'j de ofic'ist'o'j, estr'ar'an'o'j, aktiv'ul'o'j, intrig'int'o'j, organiz'o'j, ĉambr'o'j, pokal'o'j, strat'o'j, urb'o'j, land'o'j, flug'haven'o'j, ortografi'a'j re'form-projekt'o'j, land'a'j kaj fak'a'j asoci'o'j, urb'a'j klub'o'j – ĉio imag'ebl'a. Por ĝu'i verk'o'n, vi prefer'e ŝat'u satir'o'n eĉ ne tro sen'rapir'a'n kaj hav'u sci'vol'em'o'n pri du'on'kon'at'a'j oni'dir'o'j, kaj pli ol averaĝ'a'n kon'o'n de ni'a'j ĉef'a'j mov'ad'a'j baston'o'j kaj bastion'o'j. Vi aprez'os paĝ-al-paĝ'e stil'a'j'n piroteknik'aĵ'o'j'n. Sed dum vi danc'os inter ĉampan'a'j ŝaŭm-bobel'o'j, vi sent'os la kirl'o'n de pli nigr'a'j kurent'o'j sub'surfac'a'j.

Por intim'a kon'int'o de la post'dom'a medi'o antaŭ du'dek'o da jar'o'j sed ne pov'int'a sekv'i event'o'j'n de la last'a'j har'star'ig'a'j jar'o'j, ne'super'ebl'a est'as la dezir'o pri'demand'i la aŭtor'o'n, kiom el la verk'o hav'as baz'o'n, aŭ tanĝ'a'n rilat'o'n kun ver'a'j event'o'j, kaj kiom est'as delir'a fantazi'o, kiel la last'a'j paĝ'o'j almenaŭ part'e sugest'as. Ja mult'a'j apenaŭ kred'ebl'a'j part'o'j est'as tiom detal'o-riĉ'a'j, ke oni hezit'as juĝ'i ili'n sen'baz'a'j.

Mal'mult'e help'as la fraz'o'j sol'ec'e star'ant'a'j, dediĉ'o-simil'a'j, sur verk'o-komenc'a paĝ'o: „Pri ĉiu koincid'o de fikci'o kaj real'o, respond'ec'as la real'o. Fikci'o est'as, kiel ĉiam, sen'kulp'a.” Nu, ĉu? Kaj kiom?

Istvan Ertl: La Post'dom'o, Eld. Ber'o, Nederlando, 2003. 88 paĝ'o'j, vinkt'it'a'j.

Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.

Fer'voj'o'j

Ĉu iam rapid'os „Trans'rapid”?

Jam antaŭ jar'o'j la german'a reg'ist'ar'o decid'is ne real'ig'i magnet'trajn'a'n lini'o'n inter Berlino kaj Hamburg'o. Nun la provinc'a reg'ist'ar'o de Nord'rejn-Vestfali'o decid'is ankaŭ kontraŭ la projekt'o „Metro-Rapid”, kiu est'us magnet'trajn'e lig'ont'a plur'a'j'n urb'o'j'n de la region'o.

Rest'as kiel sol'a magnet'trajn'a projekt'o en Germanio la lig'o inter la urb'o Munkeno kaj ties flug'haven'o, situ'ant'a 35 km de la centr'o. Uz'ot'a est'as la sistem'o „Trans'rapid”, jam instal'it'a kaj prov'at'a inter la ĉin'a urb'o Ŝanhajo kaj ties flug'haven'o.

Financ'ad'o

La bavar'a provinc'a reg'ist'ar'o firm'e vol'as real'ig'i la projekt'o'n, malgraŭ la plan'at'a'j kost'o'j de 2,6 miliard'o'j da eŭr'o'j. Kvankam la financ'ad'o ankoraŭ ne est'as cert'ig'it'a, la reg'ist'ar'o kun la German'a Fer'voj'o kun'fond'is Bavar'a'n Magnet'trajn'a'n Prepar'a'n Asoci'o'n, kiu star'ig'is en la flug'haven'o ekspozici'a'n vagon'o'n kun inform'o'j pri la projekt'o.

Laŭ la bavar'a ministr'o pri trafik'o, Otto Wiesheu [vishoj], la projekt'o cel'as mal'ŝarĝ'i la aŭt'o'voj'o'n inter Munkeno kaj la flug'haven'o. La nun'a trajn'vetur'ad'o daŭr'as ĉirkaŭ 40 minut'o'j'n: oni ŝerc'e dir'as, ke la flug'haven'o est'as ating'ebl'a nur per aviad'il'o. Per magnet'trajn'o la vojaĝ'o daŭr'os nur 10 minut'o'j'n je pint'a rapid'ec'o de 350 km/h.

Stagn'o

Por la lini'o neces'os nov'a trace'o, inkl. de 4 km long'a tunel'o, kiu alt'ig'os la kost'o'j'n mal'facil'e pag'ebl'a'j'n en temp'o de ekonomi'a stagn'o. Kritik'ant'o'j krom'e plend'as pro la bru'o, kiu'n la trajn'o kaŭz'os pro si'a rapid'ec'o, malgraŭ mank'o de rad'o'j.

Laŭ inform'o'j de la magnet'trajn'a prepar-asoci'o redukt'iĝ'os aŭt'o'voj'a trafik'o jar'e je nur 5 %. La cifer'o ne impres'as; mal'e tamen la prognoz'o, ke la magnet'trajn'o don'os profit'o'n de kur'ant'a'j, tamen ne de invest'a'j kost'o'j kaj interez'o'j. Antaŭ'vid'at'e est'as, ke la projekt'o, se real'ig'it'a, al'log'os turist'o'j'n, kiu'j volont'e pag'os krom'a'j'n 5 eŭr'o'j'n al'don'e al la nun'a'j 8 eŭr'o'j por vetur'i tiel inter la urb'o'centr'o kaj la flug'haven'o.

IRLANDO

Kaj je paĝ'o 747 de „aviad'il'eg'a” enciklopedi'o ...

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j en artikol'et'o mi'a en MONATO, mi bedaŭr'is, ke ne ekzist'as vort'ar'o de la irlanda variant'o de la angl'a lingv'o, angl'e nom'at'a Hiberno-English, kvankam abund'as irland'gael'a'j vort'ar'o'j. Eĉ pli mi bedaŭr'is, ke mal'kiel en ali'a'j civiliz'it'a'j land'o'j, mank'as irlanda enciklopedi'o.

Post tiam la situaci'o ŝanĝ'iĝ'is. En libr'o'vend'ej'o'j mi trov'is hibernoanglan vort'ar'o'n, sed ne aĉet'is. La verk'o konsist'as precip'e el ne plu uz'at'a'j vort'o'j kaj trop'o'j, kun'e kun gael'a'j esprim'o'j en'ir'int'a'j la hibernoanglan, kaj kiu'j'n oni pov'as facil'e trov'i en iu ajn gael'a vort'ar'o. Ĝi apenaŭ taŭg'as por kompren'i la modern'a'n irlandanglan, kiu prezent'as problem'o'j'n por ekster'land'an'o'j, kiu'j lern'is nur la angl'a'n aŭ uson'a'n angl'a'n.

La enciklopedi'o est'as tut'e ali'a afer'o. Aper'is enorm'a unu'volum'a angl'a'lingv'a verk'o titol'it'a The Encyclopaedia of Ireland (esperant'e: La enciklopedi'o de Irlando). Ĝi don'as inform'o'j'n pri aspekt'o'j de la viv'o antikv'a kaj modern'a en Irlando. Kvankam en ĝi „Esperant'o” ne aper'as kap'vort'e, ne mank'as alud'o: sur paĝ'o 747 trov'ebl'as detal'o'j pri unu el la plej aktiv'a'j irlandaj esperant'ist'o'j, Máire Mullarney (krom'e divers'kamp'e engaĝ'iĝ'int'a).

Ĉini'o

Sol'as ge'fil'o'j, sol'as ge'patr'o'j

Maten'e, star'ant'e ĉe la en'ir'ej'o de la vilaĝ'o, onkl'o Ma kaj li'a edz'in'o fiks'as la rigard'o'n al la ŝose'o konduk'ant'a al Ŝanhajo, la plej grand'a urb'o de Ĉini'o. Ili atend'as si'a'n fil'in'o'n Mal'i. Ŝi est'as 25-jar'aĝ'a sol'fil'in'o, kiu antaŭ kvin jar'o'j for'las'is la ge'patr'o'j'n kaj flug'is en Franci'o'n por stud'i.

Simil'a sort'o traf'is la ge'patr'o'j'n de Suk'i, kiu antaŭ sep jar'o'j el'migr'is en Uson'o'n por labor'i. Suk'i est'as sol'fil'o kaj malgraŭ tio, ke li'a'j ge'patr'o'j material'e riĉ'as, ili tamen spirit'e sent'as sol'ec'o'n kaj sopir'as je la fil'o.

Rezult'e de la politik'o de nask'o'lim'ig'o mult'iĝ'as en Ĉini'o ge'patr'o'j de sol'fil'o'j aŭ sol'fil'in'o'j. Mal'jun'iĝ'ant'a'j ge'patr'o'j tia'j oft'e sufer'as, apart'e kiam la id'o'j labor'as aŭ stud'as ali'land'e. La reg'ist'ar'o konsci'as la problem'o'n kaj per donac'o'j kaj divers'a'j subvenci'o'j al la ge'patr'o'j prov'as facil'ig'i ili'a'n viv'o'n. Tia'manier'e trankvil'iĝ'as ankaŭ for'a'j sol'ge'fil'o'j.

BARATO

Misi'ist'o-murd'ist'o al mort'o kondamn'it'a

Kvar jar'o'j'n post la murd'o de aŭstrali'a misi'ist'o kaj li'a'j du fil'o'j, barata kort'um'o kondamn'is al mort'o unu fundament'ism'a'n hindu'o'n kaj al dum'viv'a mal'liber'iĝ'o 12 ali'a'j'n.

Jam de 1965 Graham Stuart Staines [stejnz] el Aŭstrali'o labor'is en Barato inter lepr'ul'o'j. En januar'o 1999 Staines kaj li'a'j du fil'o'j, 11- kaj 7-jar'a'j, dorm'is en si'a vetur'il'o en vilaĝ'o en la orient'a sub'ŝtat'o Orissa [oris'a]. Vir'ar'o kri'ant'a kontraŭ-krist'an'ism'a'j'n slogan'o'j'n ĉirkaŭ'is la vetur'il'o'n. Tiam, laŭ vid'int'o'j, la grup'estr'o Dara Singh [sing] verŝ'is kerosen'o'n sur la vetur'il'o'n kaj ĝi'n ek'brul'ig'is.

La murd'o, unu el la plej horor'a'j inter mult'a'j kontraŭ-krist'an'a'j atak'o'j, est'is vast'e raport'at'a kaj tut'mond'e kondamn'at'a. La barata reg'ist'ar'o, koalici'o estr'at'a de la dekstr'a-hindu'a Barata Popol'a Parti'o (BJP), est'is prem'at'a pun'i la kulp'ul'o'j'n, apart'e pro tio, ke Dara Singh est'is an'o de la jun'ul'ar'a sekci'o de unu el la hindu-fundament'ism'a'j parti'o'j, kiu'j sub'ten'is BJP-on.

Politik'a karier'o

Tamen, malgraŭ atest'o de vid'int'o'j, la sub'ŝtat'a polic'o ne proces'is kontraŭ Dara Singh. Mal'e, oni eĉ parol'is pri politik'a karier'o por li. Tamen, en 2001, ŝtat'reg'ist'ar'a instanc'o re'komenc'is proces'o'n kontraŭ la akuz'it'o'j. Fin'fin'e apart'a kort'um'o en septembr'o 2003 ili'n kondamn'is.

La vidv'in'o de Staines, kiu rest'as en Barato por daŭr'ig'i li'a'n labor'o'n, dir'is pri la proces'o: „Mi jam pardon'is la murd'int'o'j'n. Pardon'o re'san'ig'as, kaj ni'a land'o bezon'as re'san'iĝ'o'n de mal'am'o kaj per'fort'o.”

La kort'um'a decid'o don'as esper'o'n al tiu'j, kiu'j serĉ'as just'ec'o'n por la 2000 hom'o'j (plej'part'e islam'an'o'j) pere'int'a'j dum la tumult'eg'o'j en 2002 en la sub'ŝtat'o Gujarat [guĝarat]. La per'fort'o kontraŭ la islam'an'o'j okaz'is kred'ebl'e kun la apog'o de la reg'ist'ar'o (vid'u MONATOn 2002/6).

Inter'ret'o

Abon'u!

Milion'o'j da rus'lingv'a'j uz'ant'o'j de Inter'ret'o jam plur'a'j'n jar'o'j'n ne pov'as imag'i si'a'j'n „ret'a'j'n” viv'o'j'n sen la Ttt-ej'o Subscribe.ru. Ĝi est'as unik'a serv'o, kiu ebl'ig'as al iu ajn person'o mal'ferm'i kaj gvid'i propr'a'j'n ret'list'o'j'n. La sen'dub'a avantaĝ'o (kaj la plej grav'a faktor'o, kiu far'as ĝi'n absolut'e mal'simil'a al divers'a'j diskut'a'j dis'send'o'j ĉe Yahoo) est'as, ke oni ricev'as nur la „mend'it'a'n” inform'o'n de kompetent'a(j) aŭtor'o(j). Nun ĉe Subscribe.ru trov'ebl'as kelk'mil ret'list'o'j por ĉiu gust'o. Ĉu vi vol'as leg'i ĉiu'tag'a'j'n nov'aĵ'o'j'n? Bon'vol'u: kelk'foj'e tag'e vi ricev'os anonc'o'j'n de nov'aĵ-tekst'o'j, se vi ne vol'as aŭ ne pov'as regul'e vizit'i la Ttt-ej'o'n mem. Ĉu vi oft'e ofic'vojaĝ'as al iu urb'o aŭ simpl'e vol'as hav'i en vi'a ret'poŝt'kest'o veter'stat'o'n de divers'a'j part'o'j de la mond'o? Je vi'a dispon'o! Ĉu vi vol'as leg'i nov'a'j'n anekdot'o'j'n, kuir'recept'o'j'n, kant'o'tekst'o'j'n, poezi'aĵ'o'j'n, simpl'e amuz'a'j'n fakt'o'j'n, ktp – sen long'a serĉ'ad'o en Inter'ret'o? Vi hav'as tiu'n ebl'o'n, se vi kompren'as la rus'a'n! Sed se ne?

La problem'o est'as solv'it'a! Aper'is tia Ttt-ej'o en Esperant'o: Abon'u.com. La grand'eg'a'n labor'o'n: trakt'ad'o'n kun la posed'ant'o'j de Subscribe.ru, traduk'ad'o'n de la ret'paĝ'o'j (plur'a'j cent'o'j de ĝi'a'j paĝ'o'j est'as plen'e traduk'it'a'j en Esperant'o'n) kaj la teknik'a'n funkci'ig'o'n far'is Andre'j Grigorjevskij (Rusio), kadr'e de si'a ag'ad'o kiel estr'ar'an'o de Universal'a Esperant'o-Asoci'o pri inform'ad'o.

Abon'u.com cel'as serv'i kiel gast'ig'ej'o por inform'a'j ret'list'o'j, ret'a'j gazet'o'j, gazet'ar'a'j komunik'o'j, nov'aĵ'o'j de Ttt-ej'o'j kaj simil'a'j inform'a'j publik'aĵ'o'j. Inter la ĉef'a'j avantaĝ'o'j de Abon'u.com atent'ind'as ĝi'a plen'a esperant'lingv'ec'o. Ne mal'pli grav'as sub'ten'ad'o de la plej oft'a'j kod'ad'o'j de ret'a'j Esperant'o-tekst'o'j: UTF-8, Latin-3, surogat'o'j kun iks'o'j kaj aski'a'j ĉapel'o'j (^). Abon'ant'e i'o'n ajn en Abon'u.com, oni mem elekt'as en kiu form'o (HTML, tekst'o, ktp) kaj kod'ad'o oni dezir'as ricev'i la leter'o'j'n de ret'list'o'j. La al'ven'ant'a'j leter'o'j aŭtomat'e konvert'iĝ'os kaj ating'os la abon'ant'o'n en la prefer'at'a variant'o.

La inform'a kanal'o est'os special'e util'a por divers'spec'a'j ret'a'j ag'ant'o'j. Gvid'ant'o'j de divers'tem'a'j ret'a'j kurs'o'j akir'os la ebl'o'n prezent'i ili'n en la form'o de regul'e dis'send'at'a'j lecion'o'j. Redaktor'o'j de Esperant'o-gazet'o'j pov'os dispon'ig'i ili'n al la ret'a abon'ant'ar'o¹ kaj (se gazet'o est'as jam ret'a) grav'e pli'grand'ig'i si'a'n leg'ant'ar'o'n. Abon'u.com pov'os help'i al tiu'j inform'il'o'j, kiu'j jam est'as dis'send'at'a'j per ret'poŝt'o, kontakt'ig'ant'e ili'n kun ver'e interes'at'a publik'o – sen la bezon'o spam'e dis'anonc'i si'n al ĉiu'j kon'at'a'j ret'adres'o'j de esperant'ist'o'j. Kre'int'o'j de esperant'lingv'a'j Ttt-ej'o'j pov'os ten'i konstant'a'n kontakt'o'n kun la vizit'ant'ar'o, inform'ant'e ili'n pri evolu'o'j kaj ŝanĝ'o'j en la ret'ej'o'j. Esperant'o-organiz'aĵ'o'j pov'os regul'e inform'ad'i la membr'o'j'n kaj Esperant'o-mond'o'n pri si'a'j nov'aĵ'o'j. Kaj tiel plu, plu, plu ...

Jam oni pov'as leg'i artikol'o'j'n de El Popol'a Ĉini'o kaj anonc'o'j'n de Pol'a Radi'o, regul'e aper'as gazet'ar'a'j komunik'o'j de UEA, ret'list'o pri vegetar'ism'o, inform'o'j pri ven'ont'a'j Universal'a'j Kongres'o'j, ĉiu'semajn'a gaj'a anekdot'a ret'list'o, kelk'a'j lingv'o'kurs'o'j – kaj tio ne est'as ĉio! Kun Abon'u.com la ret'a Esperant'o-viv'o sen'dub'e far'iĝ'is pli interes'a kaj inform'o'riĉ'a. Por ĝu'i tio'n vi simpl'e kroz'u kaj abon'u.

1. Hodiaŭ tem'as nur pri sen'pag'a'j abon'o'j, sed est'ont'e aper'os paralel'e ebl'o lanĉ'i pag'at'a'j'n ret'list'o'j'n, tiel solv'ant'e la problem'o'n de profesi'a'j Esperant'o-period'aĵ'o'j, kiu'j ne pov'as permes'i al si sen'pag'a'n ret'a'n aper'ig'o'n.

Eŭrop'o

Nepr'as emoci'e inter'rilat'i

Nun'a'j kaj baldaŭ'a'j membr'o'j de Eŭrop'a Uni'o (EU) kun'labor'as sub egid'o de la iam'a franc'a prezid'ant'o Valéry Giscard d'Estaing [valerí ĵiskár desté] por kre'i eŭrop'a'n konstituci'o'n. Unu el la defi'o'j est'as ideologi'e difin'i, kio est'as Eŭrop'o, eŭrop'ec'o kaj eŭrop'an'ec'o. Nepr'as ali'vort'e ident'ec'o.

Sent'o de ident'ec'o aper'as nur kondiĉ'e, ke ali'a(j) en grup'o est'as en'danĝer'ig'at'a(j). Do tiu ĉi sent'o real'e ekzist'as nur kondiĉ'e, ne konstant'e. En mal'grand'a'j grup'o'j, kie ĉiu'j reciprok'e si'n real'e kon'as, oni ek'sent'as real'a'n ident'ec'o'n, se la en'danĝer'ig'at'a person'o aŭ person'o'j esprim'as sincer'e si'a'n sufer'o'n.

Sam'o valid'as pri pli vast'a'j grup'o'j, kiel naci'a'j. Se Eŭrop'o ne kompren'os, ke ĝi'a est'ont'ec'o de'pend'as de eŭrop'a ideologi'o, kiu evolu'ig'os emoci'a'j'n rilat'o'j'n al ĝi, ĝi dis'fal'os okaz'e de kriz'o. Sen tiu kompren'o ĉe eŭrop'an'o'j ne evolu'os fort'a emoci'a pret'ec'o si'n don'i por sav'i ĝi'n. Mal'e, raci'e pens'ant'a'j eŭrop'an'o'j klopod'os mem sav'i si'n, ekzempl'e for'port'ant'e kapital'o'n ekster Eŭrop'o'n kaj for'ir'ant'e (kio okaz'is, kiam dis'fal'is Jugoslavio).

Ideologi'o

Ident'ec'o ne sent'iĝ'as, kiam la grup'o ne est'as en danĝer'o. Tial nun'a'j gvid'ant'o'j de Eŭrop'o ne kompren'as la neces'o'n pri emoci'a rilat'o al la tut'o kaj ili tut'e negativ'e trakt'as la noci'o'n pri ideologi'o. Per eduk'ad'o pri eŭrop'a ideologi'o (ide'ar'o, kial Eŭrop'o est'as special'e valor'a kaj ali'a ol ali'a'j mond'o'part'o'j; kiel EU pov'as help'i pli'bon'ig'i la mond'o'n; kial unu'op'ul'o en Eŭrop'o dev'as fier'i pri ĝi) oni pov'as ating'i kred'o'n ĉe eŭrop'an'o'j, kiu el'vok'as fort'a'j'n emoci'o'j'n kaj mal'raci'a'n pret'ec'o'n si'n don'i por ĝi en situaci'o de kriz'o.

Sen tiu ideologi'o, kiu ebl'ig'os ident'iĝ'o'n de unu'op'ul'o kun ali'a'j eŭrop'an'o'j pro tio, ke oni kred'as, ke ekzist'as sam'a valor'sistem'o, la sincer'a si'n'don'em'o, la emoci'a rilat'o al Eŭrop'o en kriz'a situaci'o ne ebl'as. Do, se Eŭrop'o hav'os grand'a'n ekonomi'a'n kriz'o'n aŭ est'os serioz'e en'danĝer'ig'it'a pro ekster'a mal'amik'o kaj gvid'ant'o'j kri'os pri help'o, tio ne el'vok'os kompat'o'n kaj emoci'o'j'n inter eŭrop'an'o'j. Ili simpl'e pak'os si'a'j'n valor'aĵ'o'j'n kaj for'port'os si'a'n mon'o'n.

Se tamen oni evolu'ig'os la kred'o'n, ke est'i eŭrop'an'o est'as io grav'a, kaj ke ĉiu'j eŭrop'an'o'j (pro sam'tip'a eduk'o) hav'as sam'a'n valor'sistem'o'n, tiam okaz'e de kriz'o oni ne ag'os raci'e, sed emoci'e. Oni pret'os mult'o'n ofer'i, ne tim'ant'e sufer'o'n, sen'konsider'e pri tio, ke raci'e oni sci'as, ke oni perd'os mult'o'n. Tiu'okaz'e ne venk'os raci'o, sed emoci'o'j.

Mond'koncept'a kompren'o

Kompar'u la situaci'o'n de Uson'o dum la du'a mond'milit'o. Ĝi est'is en'danĝer'ig'at'a, sed uson'an'o'j ne for'kur'is kaj ne port'is la mon'o'n al Eŭrop'o. La pret'ec'o si'n'don'e ag'i por la patr'uj'o est'is konsekvenc'o de la uson'a ideologi'o, de ide'ar'o, kiu'n per eduk'o oni en'konstru'is en la mond'koncept'a'n kompren'o'n de ĉiu uson'an'o: „Ni, uson'an'o'j, est'as la plej potenc'a'j kaj ni'a'j valor'o'j est'as la plej bon'a'j. Ni ne kapabl'as viv'i sen ili”.

Kio pri tut'mond'ec'o? Ĉu la supr'a'j aline'o'j kontraŭ'as human'ism'o'n? Teori'e jes, sed ĉu ver'a human'ism'o (sam'fort'a, emoci'a rilat'o kaj si'n'don'em'o por ĉiu'j en la mond'o) est'as ebl'a? Tiu'j, kiu'j kred'as tio'n, sci'u, ke ili sam'e hav'as ne'pruv'ebl'a'n kred'o'n. Se ni kapabl'us emoci'e egal'fort'e am'i ĉiu'j'n, ni ne pov'us viv'i, ĉar konstant'e en la mond'o okaz'as mal'just'aĵ'o'j al sen'nombr'a'j hom'o'j kaj ni dev'us ĉiam nur kompat'i kaj plor'i aŭ nur help'ad'i.

Kelk'a'j ja si'n dediĉ'as al help'o, sed ankaŭ ili pov'as ating'i nur mal'mult'e da hom'o'j. Sincer'a, emoci'a si'n'dediĉ'o ebl'as nur por hom'o'j, kiu'j aparten'as al „mi'a” grup'o. Form'i „grup'o'n” tia'n el 25 membr'o'j de EU rest'as defi'o enorm'a ... sed nepr'e venk'end'a.

Konciz'a horor'o el la dek-naŭ'a jar'cent'o

„Jen glaci'ec'o, sub'iĝ'o, venen'iĝ'o de la kor'o: sen'sav'a morn'ec'o de la pens'o'j, al kiu neni'a spron'ad'o per la fantazi'o pov'is al'trud'i iom da majest'o. ... Ĉe mi'a unu'a ek'vid'o de [...] sent'o de ne'sufer'ebl'a mal'gaj'o plen'ig'is mi'a'n spirit'o'n.” Kio star'u tri'punkt'e? Ankoraŭ pli'a recenz'end'a libr'o? Ne, la vort'o'j aparten'as al la protagonist'o komenc'e de ĉi tiu novel'o je vid'o de izol'it'a ŝton'a konstru'aĵ'o – la dom'o de Usher.

Tia'j pez'a'j el'vok'iv'a'j fraz'o'j dens'as tra la verk'o. Po'e ne hav'is la luks'o'n de long'o. Li dev'is pentr'i la scen'o'n, prezent'i la tri rol'ul'o'j'n (plus dek'o'j'n loĝ'ant'a'j'n en libr'o'j, pentr'aĵ'o'j, ktp) kaj pel'i ni'n antaŭ'e'n tra la intrig'o kun vort-ekonomi'o. Ne mis'kompren'u: ne la intrig'o grav'as ĉef'e; la verk'o est'as esenc'e simbol'a rakont'o pri la mis'ord'ig'o kaj disip'o de hom'a person'ec'o; la dens'a'j pri'skrib'o'j de lok'o'j kaj sent'o'j kern'as star'ig'i la scen'ej'o'n por tio.

Vok'it'e al la dom'o por tir'i Usher el li'a melankoli'o, la sen'nom'a rakont'ist'o al'ven'ant'e imag'as rimark'i la ebl'o'n de har'larĝ'a fend'o kur'ant'a laŭ la tut'a alt'o de la dom'o. Tri'a rol'ul'o, Madeline, ĝemel'a frat'in'o de Usher, pas'as nur fantom'e en la fon'o, sed post ŝi'a fru'a mort'o pro mister'a mal'san'o, la ceter'a'j du decid'as en'ĉerk'ig'i ŝi'n en sub'dom'a kript'o. Semajn'o'n post'e, en uragan'a dorm'o'mal'ebl'ig'a nokt'o, la protagonist'o leg'as al Usher el libr'o, kies en'hav'o (precip'e ties son'o'j) spegul'as en'dom'a'n real'o'n, kiam ... sed mal'dec'us mal'kaŝ'i tio'n.

La traduk'o impres'as fort'a kaj bon'e spegul'as la literatur'a'n stil'o'n de la epok'o, kun kompleks'a'j, plur'cent'vort'a'j, eĉ barok'a'j, fraz'konstru'o'j – pipr'um'it'a'j per fajn'e ĉiz'it'a'j observ'aĵ'o'j kaj mult'a'j flank'o'koment'o'j por pez'ig'i la sintaks'o'mal'nod'a'n task'o'n de leg'ant'o – kaj, ceter'e, inkluziv'as bon'a'n re'don'o'n de mez'novel'a balad'o. Nur post leg'o de la verk'o en Esperant'o, mi vag'is ret'e'n trov'i angl'a'n original'o'n. Mi'a admir'o por la traduk'o konfirm'iĝ'is – ĝi fidel'is al la original'o, sed ig'is ĝi'n pli al'ir'ebl'a, pli universal'a. Iu'j asert'as, ke ĉi tiu verk'o kandidat'as rang'i inter la plej el'star'a'j angl'a'lingv'a'j novel'o'j. Leg'u kaj juĝ'u mem.

PS: Trov'ebl'as ret'e traduk'o'j en Esperant'o de almenaŭ tri pli'a'j verk'o'j de Po'e.

Edgar Allan Po'e (1809-1849): La fal'o de la dom'o Usher. Trad. el la angl'a Edmund Grimley Evans. Eld. Sezon'o'j, Kaliningrad, 2002. 24 paĝ'o'j, vinkt'it'a'j.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Ne nur Dostojevskij kaj Tolstoj

Ni ŝat'as dik'a'j'n libr'o'j'n. Est'as bon'e, se dik'a libr'o en'ten'as unu long'a'n roman'o'n, sed se la libr'o konsist'as el mult'a'j ne'grand'a'j novel'o'j, tio far'as leg'ad'o'n pli divers'a, do eĉ pli interes'a.

Rus'a novel'ar'o aparten'as ĝust'e al la du'a kategori'o, ĉar ĝi propon'as 28 verk'o'j'n de ok fam'a'j rus'a'j literatur'ist'o'j. La libr'o est'as la unu'a part'o de est'ont'a tri'volum'a rus'a antologi'o kaj kovr'as la 19an jar'cent'o'n.

La literatur'o de la 19a jar'cent'o disting'iĝ'as de la nun'temp'a. Mal'nov'a literatur'o est'as rakont'a, ĝi skrupul'e pri'skrib'as la viv'o'n kaj komunik'as al leg'ant'o mult'a'j'n detal'o'j'n pri viv'kutim'o'j kaj mor'o'j. Apart'a fakt'o aŭ okaz'aĵ'o est'as dis'volv'at'a en medit'o'j'n pri viv'o ĝeneral'e. Tia'j'n verk'o'j'n konform'e al ili'a karakter'o oni leg'u sen'hast'e, vesper'e, en fotel'o, por ripoz'i, por leg'ad'o mem, por la leg'ant'o mem.

Laŭ V. Nabokov, preskaŭ tut'a rus'a proz'o harmoni'e lok'iĝ'is en la rond'a amfor'o de la 19a jar'cent'o. Efektiv'e, sub la rus'a literatur'o ali'land'an'o'j konsider'as antaŭ ĉio bril'a'n plejad'o'n de verk'ist'o'j de la 19a jar'cent'o: se oni demand'as pri iu rus'a aŭtor'o, la respond'o, plej ver'ŝajn'e, est'os „Lev Tolstoj” aŭ „Dostojevskij” (kvankam en Rusio al la pet'o nom'i iu'n verk'ist'o'n vi preskaŭ cent'procent'e ricev'os la respond'o'n „Puŝkin”).

Por la libr'o est'is elekt'it'a'j proz'aĵ'o'j de A. S. Puŝkin, M. Ju. Lermontov, N. V. Gogol, I. S. Turgenev, F. M. Dostojevskij, M. Je. Saltykov-Ŝĉedrin, L. N. Tolstoj kaj A. P. Ĉeĥov. Sur la kovr'il'o trov'iĝ'as ili'a'j portret'o'j kaj en la fin'o de la volum'o bon'e prepar'it'a'j inform'o'j pri ĉef'a'j event'o'j el la viv'o'j de la aŭtor'o'j kaj pri ili'a'j verk'o'j (est'as list'ig'it'a'j ankaŭ esperant'a'j traduk'o'j). Referenc'a'j inform'o'j antaŭ ĉiu novel'o kaj rakont'o don'as pli'a'j'n detal'o'j'n, ekzempl'e kiel ĝi est'is kre'it'a kaj kie unu'a'foj'e publik'ig'it'a.

Se oni rigard'as tiu'n ĉi libr'o'n ne kiel prezent'il'o'n de la rus'a literatur'o, sed kiel distr'a'n leg'aĵ'o'n, oni trov'os en ĝi divers'spec'a'j'n, divers'stil'a'j'n verk'o'j'n. La libr'o en'hav'as aventur'a'j'n, mistik'a'j'n, ŝerc'a'j'n, filozofi'a'j'n, am'a'j'n, viv'koncern'a'j'n histori'o'j'n.

Jen, ekzempl'e, la novel'o de A. S. Puŝkin La pik'a dam'o. Ver'ŝajn'e, mult'a'j meloman'o'j kon'as la sam'titol'a'n oper'o'n de P. I. Ĉajkovskij kaj supoz'as, ke ĝi'a libr'et'o preciz'e sekv'as la puŝkin'a'n original'o'n. Tut'e ne! Unu'e, la verk'o de Puŝkin est'as proz'aĵ'o, dum la libr'et'o konsist'as el vers'o'j de la libr'et'ist'o (frat'o de P. I. Ĉajkovskij), la kompon'ist'o mem, verk'ist'o'j de la 19a jar'cent'o K. N. Batjuŝkov, V. A. Ĵukovskij kaj eĉ la poet'o de la 18a jar'cent'o G. R. Derĵavin. Du'e, Puŝkin nom'as la protagonist'o'n laŭ la famili'nom'o (Herman'o, rus'e German'n, ĉar ĝi est'is el german'o'j), sed en la oper'o German (kun unu „n”) far'iĝ'as antaŭ'nom'o. Tri'e, kelk'a'j'n oper'a'j'n person'o'j'n lig'as tut'e ali'a'j parenc'a'j rilat'o'j, iu'j hero'o'j simpl'e for'est'as ĉe Puŝkin. Kvar'e, en la oper'o la afer'o'j okaz'as en pli fru'a epok'o, ol en la novel'o. Kvin'e, la oper'o hav'as pli dram'a'n final'o'n, ol la proz'aĵ'o. Post ĉio ĉi ni, cert'e, dev'as konfes'i, ke ambaŭ La pik'a'j dam'o'j rakont'as la sam'a'n iom mistik'a'n histori'o'n pri mal'jun'a graf'in'o, posed'ant'a sekret'o'n pri tri kart'o'j. Ĉu vi ankoraŭ ne trov'is bon'a'n kial'o'n re'leg'i la novel'o'n de Puŝkin?

Tut'e ali'a verk'o est'as Karas'o-ideal'ist'o de M. Je. Saltykov-Ŝĉedrin pri karas'o, „trankvil'a fiŝ'o, inklin'a al ideal'ism'o”, kiu kred'as je la just'ec'o kaj feliĉ'o por ĉiu'j fiŝ'o'j, atend'as la temp'o'n, kiam „la fort'ul'o'j ne prem'os la mal'fort'a'j'n, la riĉ'ul'o'j ne prem'os la mal'riĉ'a'j'n”, kaj sci'as la magi'a'n vort'o'n „virt'o”, pro kiu ĉiu ezok'o dev'as iĝ'i karas'o. Tiu tre amuz'a kaj ĉiam aktual'a verk'o est'as fabel'o por plen'aĝ'ul'o'j pri kolizi'o de bel'eg'a ideal'o kun krud'a real'o.

La rus'a'j verk'ist'o'j „parol'as” esperant'e flu'e kaj bel'e, cert'e per'e de la traduk'ist'o'j. Neces'as rimark'i, ke la leg'ant'o hav'as ebl'o'n ĝu'i kaj kompar'i labor'o'n de 13 traduk'ist'o'j. Rakont'o'j'n de unu aŭtor'o oft'e traduk'is mal'sam'a'j person'o'j, tial A. P. Ĉeĥov parol'as per kvar voĉ'o'j kaj A. S. Puŝkin aper'as en kvin divers'a'j lingv'aĵ-vest'o'j. Tio rezult'as en ne'enu'ig'ant'a kaj mult'rilat'e interes'a leg'ad'o.

Ni vol'as atent'ig'i la leg'ant'o'j'n pri ankoraŭ unu detal'o. Tem'as pri la literatur'o de la 19a jar'cent'o, do pri tiu'temp'a rus'a lingv'o, pri tut'e ali'a medi'o. Se for'est'as special'a'j klar'ig'o'j kaj komentari'o'j, la leg'ant'o oft'e preter'pas'as mal'klar'a'j'n lok'o'j'n kaj sekv'e nur du'on'kompren'as la mond'o'n de la verk'o. Por leg'i mal'nov'a'j'n verk'o'j'n kaj ĝust'e kompren'i ili'n (eĉ pli: por kompren'i ili'n) respond'ec'a kaj sci'vol'em'a leg'ant'o bezon'as glos'ar'o'j'n. Kiam mal'nov'a tekst'o est'as traduk'at'a en ali'a'n lingv'o'n, traduk'ist'o solv'as la problem'o'n pri mal'oft'a'j, forges'it'a'j, arkaik'a'j vort'o'j, sed rest'as tiu pri la kultur'a medi'o. Ni ĝoj'as, ke la kompil'ant'o'j de Rus'a novel'ar'o zorg'is pri tio kaj prezent'is special'a'n part'o'n kun komentari'o'j al ĉiu rakont'o. Cert'e, tiu part'o pov'us est'i eĉ pli grand'a, ĉar tro mult'a'j real'aĵ'o'j jam for'ir'is el ni'a viv'o.

Prov'leg'ant'o'j el divers'a'j land'o'j help'is el'sark'i rus'ism'o'j'n kaj ali'a'j'n erar'o'j'n. Por tiu ĉi recenz'o ankaŭ ni leg'is la libr'o'n tre atent'e (konstant'e kompar'ant'e la traduk'o'j'n kun la original'o'j), sed trov'is nur tre mal'mult'a'j'n pres- kaj traduk-erar'o'j'n.

Por kiu est'as ĉi tiu libr'o? Ni sen'dub'e rekomend'as ĝi'n al ĉiu'j serioz'e interes'iĝ'ant'a'j pri Rusio, ĉar en la verk'o'j est'as honest'e pentr'it'a'j rus'a'j karakter'o'j kaj la rus'a viv'o. Lern'ant'o'j pov'as leg'i la libr'o'n por kon'at'iĝ'i kun grav'a part'o de la mond'a literatur'o. Kaj ni pens'as, ke la novel'ar'o plaĉ'os al ĉiu, kiu simpl'e ŝat'as leg'i dik'a'j'n libr'o'j'n!

Rus'a novel'ar'o. Volum'o 1. La 19a jar'cent'o. Kompil'is A. Korĵenkov, N. Lozgaĉev. Eld. Sezon'o'j, Kaliningrad, 2003. 400 paĝ'o'j kudr'e bind'it'a'j.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Penetr'ant'e en la profund'o'n de la hom'anim'o

La el'don'ej'o Sezon'o'j komenc'is grand'a'n kaj grav'a'n projekt'o'n: kvin'volum'a'n seri'o'n Elekt'it'a'j verk'o'j de Dostojevskij en Esperant'o. Ni ĝoj'as prezent'i la unu'a'n volum'o'n, nom'at'a'n Blank'a'j nokt'o'j. En sekv'a'j libr'o'j aper'os fam'a'j grand'a'j roman'o'j, sed por tiu ĉi volum'o la el'don'ist'o'j elekt'is ses mal'pli kon'at'a'j'n proz'aĵ'o'j'n. Mal'riĉ'a'j hom'o'j kaj Sozi'o est'is la unu'a'j verk'o'j de la aŭtor'o, iom post'e aper'is Honest'a ŝtel'ist'o kaj Blank'a'j nokt'o'j, kaj post la re'ven'o en Peterburgon el siberia ekzil'o F. M. Dostojevskij kre'is Mis'fortun'a histori'o kaj Notic'o'j el la kel'o.

Verk'o'j'n de Fjodor Miĥajloviĉ Dostojevskij iu'j pov'as ne ŝat'i, konsider'ant'e ili'n vort'abund'a'j, enu'ig'a'j, ne'kompren'ebl'a'j kaj tro psikologi'a'j. Sed ĝust'e psikologi'ec'o al'log'as ali'a'j'n leg'ant'o'j'n kaj est'as unu el la plej grav'a'j trajt'o'j de li'a proz'o. La verk'ist'o pri'skrib'as ordinar'a'j'n, mal'grand'a'j'n, mal'riĉ'a'j'n hom'o'j'n (kaj per tio li simil'as al N. V. Gogol, kun kiu li'n oft'e kompar'as kritik'ist'o'j). Li rakont'as, kiel viv'as modest'a'j labor'ul'o'j, kiu'j'n kutim'o'j'n ili hav'as, sed antaŭ ĉio li ekzamen'as hom'a'j'n sent'o'j'n kaj motiv'o'j'n.

Por Mal'riĉ'a'j hom'o'j F. M. Dostojevskij trov'is nov'a'n form'o'n: la roman'o konsist'as el leter'o'j de du hom'o'j, mal'jun'a ofic'ist'o kaj jun'ul'in'o-kudr'ist'in'o. Ili skrib'as unu al la ali'a pri si'a ĉiu'tag'a viv'o, pri si'a'j kon'at'o'j, pri ĉio, kio tuŝ'as ili'a'j'n kor'o'j'n. De tiu'j mal'riĉ'ul'o'j, ne de la aŭtor'o, la leg'ant'o ek'kon'as, kiel ili tra'sent'as intern'e si'a'n mizer'o'n. Pri kio pens'as hom'o, star'ant'a antaŭ si'a estr'o en vest'aĵ'o, tra kiu vid'iĝ'as nud'a'j kubut'o'j? Kiel mal'riĉ'a ofic'ist'o dev'ig'as si'n ir'i por pet'i mon'o'n? Kun kia'j sent'o'j li rifuz'as al frost'o'trem'ant'a knab'o almoz'o'n, hav'ant'e neni'o'n en la poŝ'o?

La roman'o est'as plen'a je tre kor'tuŝ'a'j epizod'o'j, ven'ig'ant'a'j larm'o'j'n. Ni pens'as, ke neni'u pov'os rest'i indiferent'a, leg'ant'e pri mal'jun'ul'o, kiu kur'is post la ĉerk'o de si'a fru'e mort'int'a fil'o, ĉar tre preciz'e, tre emoci'e est'as pri'skrib'it'a'j la terur'a mal'esper'o kaj profund'a dolor'o.

La „peterburga poem'o” Sozi'o est'as histori'o pri sinjor'o Goljadkin, kiu'n la aŭtor'o met'is en ekster'ordinar'a'n situaci'o'n: en la ofic'ej'o de la hero'o aper'is li'a sam'nom'ul'o, okul'frap'e simil'a al li. Ĉu la sozi'o est'as real'aĵ'o aŭ halucin'o? Ŝajn'as al ni, ke la novel'o aparten'as al tiu'j, kiu'j'n oni ebl'e dezir'os re'leg'i, kiam la en'hav'o est'os jam kon'at'a, por atent'i, kio okaz'is real'e, kio mis'vid'iĝ'is al la hero'o kaj kio en'tut'e kaŭz'is la histori'o'n. Ni al'don'as, ke la proz'aĵ'o est'is skrib'it'a kiel humur'a. En la gazet'a variant'o de 1846 ĉiu'n part'o'n antaŭ'is resum'o de ĝi'a en'hav'o, kiel en roman'o'j de Dickens, kaj la resum'o'j est'is ver'e rid'ig'a'j.

Blank'a'j nokt'o'j est'as, laŭ la difin'o de la aŭtor'o, sentimental'a roman'o kaj hav'as la sub'titol'o'n El re'memor'o'j de rev'ul'o. Pri „rev'ul'o'j” F. M. Dostojevskij rakont'is en kelk'a'j novel'o'j. Rev'ul'o „est'as ne hom'o, sed neŭtr'a'genr'a est'aĵ'o”, viv'ant'a ekster temp'o kaj spac'o en fabel'a, fantazi'a mond'o, kre'it'a de li mem. En tiu'n mond'o'n li for'ir'is pro mal'kontent'o pri la ĉirkaŭ'a viv'o, pri la mizer'o de ĉiu'tag'ec'o. Post kvar rendevu'o'j kun jun'ul'in'o, pri'skrib'it'a'j en la roman'et'o, la rev'ul'o el Blank'a'j nokt'o'j ŝajn'e pov'as for'las'i si'a'n mond'o'n de rev'o'j. Ĉu li sukces'os?

En Honest'a ŝtel'ist'o kaj Mis'fortun'a histori'o la verk'ist'o pri'skrib'as du laŭ'esenc'e simpl'a'j'n okaz'aĵ'o'j'n. En la unu'a rakont'o, kiel oni ja atend'as, tem'as pri ŝtel'o, la du'a montr'as hazard'a'n vizit'o'n de general'o al la edz'iĝ'fest'o de mal'grav'a ofic'ist'o. En ambaŭ rakont'o'j F. M. Dostojevskij, kiel ankaŭ en ali'a'j verk'o'j, penetr'as en la anim'o'j'n de la hero'o'j. Ekzempl'e, la aŭtor'o detal'e pri'skrib'as, kia'j medit'o'j pas'is en la kap'o de la general'o antaŭ ol li en'ir'is en la dom'o'n de si'a subaltern'ul'o, kio okaz'is post'e, kiel tra'viv'is tiu'j'n hor'o'j'n la mal'feliĉ'a ofic'ist'o.

Notic'o'j el la kel'o est'as la plej filozofi'a verk'o en tiu ĉi volum'o. En la buŝ'o'n de kel'a pens'ul'o F. M. Dostojevskij met'is la ide'o'n, ke se la soci'o est'as mal'amik'a al individu'o, se la individu'o ĉiu'paŝ'e est'as humil'ig'at'a, do taŭg'as ĉia el'montr'o de la person'ec'o, eĉ kontraŭ'a al la propr'a profit'o. Unu literatur-esplor'ist'o nom'as Notic'o'j el la kel'o „prolegomen'o” al ĉiu'j post'a'j verk'o'j de F. M. Dostojevskij.

Resum'e, la ses proz'aĵ'o'j bon'e prezent'as la divers'ec'o'n de mal'long'a'j verk'o'j de la fam'a rus'a aŭtor'o kaj sam'temp'e montr'as la ĉef'a'j'n trajt'o'j'n de li'a stil'o.

En tiu volum'o oni trov'as ankaŭ konciz'a'n biografi'o'n de la verk'ist'o (ni ne pov'as ne indik'i domaĝ'a'n erar'o'n tie: cert'e, laŭ la gregori'a kalendar'o F. M. Dostojevskij nask'iĝ'is la 11an de novembr'o, ne la 12an), mal'grand'a'n not'o'n pri li'a lingv'aĵ'o kaj komentari'o'n al la prezent'it'a'j verk'o'j.

Por la fin'o ni cit'as ekstrem'e ĝust'a'j'n vort'o'j'n de ali'a rus'a literatur'ist'o kaj filozof'o V. V. Rozanov: „Dostojevskij est'as la plej intim'a, la plej intern'a verk'ist'o, tial leg'ant'e li'n vi kvazaŭ ne ali'ul'o'n leg'as, sed aŭskult'as vi'a'n propr'a'n anim'o'n, tamen pli profund'e, ol kutim'e, ol ĉiam ...”

Fjodor Miĥajloviĉ Dostojevskij: Blank'a'j nokt'o'j. El la rus'a traduk'is G. Arosev, A. Birjulin, A. Korĵenkov. Eld. Sezon'o'j, Kaliningrad, 2002. 448 paĝ'o'j kudr'e bind'it'a'j.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Ident'ec'o

Ĉe-telefon'e ... kiu?

Est'ont'e, se brit'o telefon'os al fer'voj'a inform'ej'o por pet'i detal'o'j'n pri trajn'hor'ar'o, tiu parol'os ne kun sam'land'an'o sed kun dung'it'o de t.n. telefon'a help'ej'o en Barato.

Frenez'aĵ'o ... aŭ ĉu? Por la privat'ig'it'a – kaj mult'flank'e katastrof'a – brit'a fer'voj'ar'o tem'as pri financ'o'j: mal'dung'i 4000 brit'o'j'n, kiu'j respond'as tag'e al dek'mil'o'j da telefon'a'j demand'o'j, kaj ili'n anstataŭ'ig'i per skip'o'j de sam'respond'ec'ul'o'j en Barato, ŝpar'os grand'a'j'n mon'sum'o'j'n pro tio, ke salajr'o'j en Barato obl'e mal'super'as tiu'j'n en Briti'o. Ebl'os al la fer'voj'ar'o tiel ŝpar'i ĝis 40 % de la nun'a'j el'spez'o'j (kio mem'evident'e ne signif'as, ke la kost'o de trajn'bilet'o'j en Briti'o fal'os, simpl'e ke direktor'a'j salajr'o'j kaj akci'ul'a'j rent'o'j alt'iĝ'os).

Ver'dir'e la decid'o de la privat'ig'it'a'j trajn'kompani'o'j neniel surpriz'as. Oni pov'as mir'i, ke la kompani'o'j ne antaŭ jar'o'j tiel decid'is: fakt'e bank'o'j, asekur'a'j kompani'o'j kaj mult'a'j ali'a'j grand'a'j entrepren'o'j en Briti'o jam de'long'e ekspluat'as la fakt'o'n, ke en Barato ekzist'as – krom, laŭ eŭrop'a'j kriteri'o'j, mal'alt'a'j salajr'o'j – cent'mil'o'j da kler'a'j, eduk'it'a'j hom'o'j, kiu'j teori'e bon'e reg'as la angl'a'n. Kaj ne nur la lingv'o'n: ankaŭ, supr'aĵ'e, la kultur'o'n. Por est'i akcept'it'a ĉe barata telefon-help'ej'o pri'serv'ant'a telefon'vok'o'j'n el Briti'o, nepr'as, ke dung'it'o est'u inform'at'a ekzempl'e pri plej'last'a'j event'o'j en popular'a'j televid-program'o'j, pri ĉef'a'j sport'a'j kaj ali'a'j soci'a'j aktual'aĵ'o'j, eĉ pri la veter'o. Tiel la dung'it'o pov'as, almenaŭ teori'e, „mal'fremd'e” inter'rilat'i kun brit'a (sam'o valid'as por uson'a) inform'pet'ant'o.

Venĝ'il'o

Jen ironi'o, ia'grad'e aplaŭd'ind'a. Dum 200 jar'o'j Briti'o, kiel potenc'o imperi'a, el'suĉ'is el Barato riĉ'o'j'n kaj kvazaŭ sklav'ig'is la popol'o'n: ekzempl'e la teks'a industri'o sub'met'iĝ'is al la postul'o'j de la brit'a'j mastr'o'j cel'ant'a'j avid'e profit'ig'i la propr'a'j'n teks'ej'o'j'n en nord-okcident'a Angli'o. Sam'temp'e la brit'o'j post'las'is si'a'n lingv'o'n – ne ĉie parol'at'a'n en Barato, kiel oni vulgar'e kred'ig'as en Briti'o – kiu nun far'iĝ'as venĝ'il'o en la buŝ'o'j de la ekspluat'it'o'j: per la angl'a lingv'o uz'at'a ĉe la telefon'a'j help'ej'o'j re'hejm'iĝ'as labor'lok'o'j ĝust'e el la land'o de la iam'a'j imperi'a'j pirat'o'j. Kial ne? En mond'a ekonomi'o nepr'as dis'divid'o de labor'o, dis'divid'o de riĉ'o.

La nov'aĵ'o, ke inter'naci'a uz'o de la angl'a lingv'o kost'as al Briti'o (kaj analog'e al Uson'o) labor'lok'o'j'n, ebl'e malic'e ĝoj'ig'os parol'ant'o'j'n de ali'a'j lingv'o'j, kiu'j sent'as si'n minac'at'a'j de lingv'a imperi'ism'o uson'angl'a. Tamen neni'o simpl'as en la mond'o, kaj la t.n. ekster'ig'o de antaŭ'a'j intern'a'j serv'o'j ne lim'iĝ'as al unu'direkt'a trafik'o brit'a baraten. Ekzempl'e, se oni telefon'e mend'as per la german'a lingv'o en Svis'land'o lu-aŭt'o'n de kon'at'a mond'skal'a kompani'o, oni tuj konekt'iĝ'as kun iam'a'j student'o'j de la german'a en Manĉestr'o, nord-okcident'a Angli'o.

Akĉent'o'j

Kred'ebl'e mend'i aŭt'o'n pli formul'ar'e proced'as ol inform'iĝ'i pri trajn'hor'o'j, kie ekzist'as preskaŭ sen'lim'a'j vetur'ebl'o'j. Aŭd'iĝ'is jam plend'o'j pri la prov'o'j lanĉ'it'a'j de la fer'voj'ar'o por test'i la baratajn help'ej'o'j'n: iu inform'pet'int'o koler'is, ke la barata dung'it'o eĉ ne aŭd'is pri kon'at'a londona staci'dom'o (tamen la fer'voj'ar'o taks'is la prov'o'j'n sukces'a'j). Oni pov'as kompat'i la stab'an'o'j'n en Barato, kiu'j dev'as lukt'i kun kelk'dek'o'j da plej mal'simil'a'j region'a'j akĉent'o'j brit'a'j kaj kun cent'o'j da fremd'a'j nom'o'j de ekzempl'e for'a'j, kamp'ar'a'j staci'dom'et'o'j.

Klar'e, la help'ej'o'j ekonomi'e sub'ten'os mil'o'j'n da famili'o'j en Barato kaj ili'n prosper'ig'os. Tamen la afer'o ne est'as sen'risk'a. Kiel rimark'is komentari'ist'o pri la telefon-help'ej'a fenomen'o, la plej dezir'ind'a, la plej riĉ'ig'a kvalit'o en hodiaŭ'a Barato est'as la kapabl'ec'o perd'i la propr'a'n ident'ec'o'n kaj profesi'e „ali'land'an'iĝ'i”.

Prostitu'ad'o

Jen lingv'a prostitu'ad'o, kiu, sam'kiel seks'a, korupt'as, damaĝ'as, detru'as. Jen la opini'o de diplom'it'o de barata universitat'o, kiu pas'ig'is tri jar'o'j'n ĉe telefon'a help'ej'o: „Bon'as la salajr'o, kaj vi sent'as vi'n part'o de la modern'a mond'o. Sed vi ne pov'as konsci'i, kiom el'ĉerp'e est'as, fremd'lingv'e labor'i. Vi streb'ad'as mis'traf'i eĉ ne unu vort'o'n de tio, kio'n la hom'o'j dir'as. Tiu'j tamen atend'as, ke vi kon'at'iĝ'as kun ili'a kultur'o, dum ili pri'fajf'as la vi'a'n. Ras'ist'e est'as. Fin'fin'e vi ek'abomen'as la afer'o'n, kaj la telefon'ant'o'j'n vi mal'am'as.”

Inter'temp'e, salut'u tiu'j'n en Barato, kiu'j ne konfuz'iĝ'os inter Adlington, Ĉeŝiro, kaj Adlington, Lankaŝiro, kiu'j tuj re'kon'os Milngavie [m'lgaj] aŭ Slaithwaite [slaŭet], kaj kiu'j ne mis'prononc'os Leominster [lemste] aŭ Gloucester [gloste]. Salut'u ... kaj kompat'u.

Turism'o

Vizit'u Japani'o'n – dank'e al la angl'a

Laŭ plej last'a'j statistik'o'j pli da japan'o'j vojaĝ'as ekster'land'e'n ol ekster'land'an'o'j vizit'as Japani'o'n. En 2002 16,5 milion'o'j da japan'o'j vizit'is ali'a'j'n land'o'j'n (1,9 % pli ol en 2001), sed nur 5,2 milion'o'j da ekster'land'an'o'j ven'is al Japani'o (9,8% pli ol en la antaŭ'a jar'o). Precip'e ven'is turist'o'j el Korei'o (1,2 milion'o'j), Tajvano (0,8 milion'o'j) kaj Uson'o (0,7 milion'o'j).

Nun la reg'ist'ar'o lanĉ'as projekt'o'n por du'obl'ig'i la nombr'o'n de turist'o'j en Japani'o. Tamen ekster'land'an'o'j plend'as pri mult'e'kost'a'j hotel'o'j kaj vojaĝ'o'j, mal'facil'e kompren'ebl'a'j klar'ig'o'j kaj la fakt'o, ke japan'o'j ne kompren'as ali'a'j'n fremd'a'j'n lingv'o'j'n krom la angl'a.

La turism'o-projekt'o nom'iĝ'as Visit Japan Campaign (ironi'e en la angl'a: esperant'e „Kampanj'o por vizit'i Japani'o'n”). Rezult'e oni komenc'is pli'bon'ig'i klar'ig'o'j'n kaj inform'o'j'n, re'aranĝ'i al'ir'o'j'n al flug'haven'o'j, mal'alt'ig'i turism'a'j'n prez'o'j'n kaj pli'simpl'ig'i la manier'o'n akir'i viz'o'j'n.

Mistik'o

Mirakl'o'j en arb'ar'profund'o

En arb'ar'a profund'o de sud'a Litovio, proksim'e al urb'et'o Merkine, situ'as strang'a piramid'simil'a konstru'aĵ'o, kie okaz'as mirakl'a'j afer'o'j: ĉi tie ven'int'a'j mal'san'ul'o'j oft'e ek'sent'as si'n kurac'it'a'j de iu mistik'a energi'o kaj hom'o'j, kiu'j sent'as si'n fort'e deprim'it'a'j, mirakl'e re'akir'as fort'o'j'n, eĉ sen'ŝanc'ul'o'j subit'e akir'as la ebl'ec'o'n gajn'i en loteri'o. Hom'o'j el tut'a Litovio jam ek'de pli ol unu jar'o venad'as ĉi tie'n por pet'i divers'a'j'n di'a'j'n favor'o'j'n. La konstru'ant'o de tiu ĉi piramid'o est'as du'dek'jar'a student'o pri medicin'o Żekas. Konstru'int'e la piramid'o'n nun li plej oft'e est'as titol'at'a kiel „sav'ant'o”, „reĝ'o de piramid'o” ... Sed ek al la komenc'o.

Religi'em'a knab'o

Povilas ĉiam est'is religi'em'a knab'o kaj oft'e kun si'a patr'in'o vizit'ad'is preĝ'ej'o'n. Kiel sep'jar'ul'o dum religi'a fest'o en la preĝ'ej'o li unu'a'foj'e subit'e ek'aŭd'is, kiel li mem dir'as, voĉ'o'n de si'a'j pens'o'j, kiu prezent'is si'n kiel li'a gard'ist'a Anĝel'o. Tiu ĉi Anĝel'o vizit'ad'is li'n oft'e kaj instru'ad'is la knab'o'n ĝis li far'iĝ'is dek'du'jar'a. Post'e ĝi mal'aper'is promes'int'e re'aper'i je li'a plen'aĝ'o.

Kiel plen'aĝ'ul'o Povilas de'nov'e re'aŭd'is si'a'n Anĝel'o'n. Nun li dev'is elekt'i – ĉu far'iĝ'i simpl'a knab'o kiel ĉiu'j li'a'j sam'aĝ'ul'o'j aŭ akcept'i nobl'a'n misi'o'n, propon'at'a'n de la Anĝel'o, kiu pov'us al'port'i grand'a'n profit'o'n por la hom'ar'o. La jun'ul'o akcept'is la du'a'n.

Oni pov'us konsider'i, ke jun'ul'o parol'ant'a pri kontakt'o'j kun si'a Anĝel'o psik'e ek'mal'san'is. Tamen la perfekt'a'j rezult'o'j de li'a lern'ad'o kaj universitat'a stud'ad'o ne'as tio'n.

Strang'a konstru'aĵ'o

La strang'a konstru'aĵ'o – piramid'o – sur la kort'o est'as ordon'o de mister'a instru'ist'o. La lok'o'n por la piramid'o li pov'is elekt'i el tri por li indik'it'a'j lok'o'j. Povilas elekt'is lok'o'n kar'a'n al li – la dom'o'n de si'a'j ge'av'o'j.

La piramid'o tut'e ne en'ten'as fer'o'n, sed nur kvar ali'a'j'n metal'o'j'n, kiu'j reciprok'e ne aloj'as. La konsist'o'n de material'o'j, eĉ alt'ec'o'n (6,07 m) kaj vast'ec'o'n de la konstru'aĵ'o Povilas ricev'is de la ĉiel'o. La piramid'o hav'as tri rand'o'j'n, kiu'j simbol'as la Sankt'a'n Tri'unu'o'n. Ĉiu rand'o rol'as en la spirit'a perfekt'iĝ'o. Tial konkret'a'j mal'feliĉ'o'j dev'as est'i el'dir'at'a'j ĉe la konkret'a rand'o. La ĉef'a part'o de la piramid'o est'as la kruc'o.

La piramid'o dev'is est'i konstru'it'a por serv'i al la jun'ul'o en efektiv'ig'o de la plej grav'a task'o – dum unu jar'o li dev'is skrib'i Libr'o'n, el kiu la hom'o'j ricev'u instru'o'j'n, kiel akcept'i la fin'o'n de la mond'o, kiu signif'os nov'a'n pli alt'a'n nivel'o'n de la evolu'o de la hom'ar'o kaj kiu dev'os aper'i jam post nur kelk'dek'o'j da jar'o'j. La piramid'o dev'us akumul'i inform'o'j'n ven'ant'a'j'n el ĉiel'o, kiu'j'n Povilas ĉiu'maten'e kaj ĉiu'vesper'e ricev'ad'as star'ant'e en la centr'o de la piramid'o. Unu'e la inform'o'j'n li dikt'as en dikt'o'fon'o'n kaj post'e en'komput'il'ig'as. Por el'don'i la sankt'a'n Libr'o'n li hav'as ankoraŭ unu jar'o'n. La voĉ'o el la ĉiel'o ne indik'is en kiu el'don'kvant'o la Libr'o dev'os aper'i. Tamen klar'as, ke ĝi est'os dis'vast'ig'at'a sen'kost'e.

Piramid'o kurac'as

Ĉerp'ant'e inform'o'j'n dank'e al la piramid'o, Povilas ek'sci'is, ke tiu konstru'aĵ'o akumul'int'e pli kaj pli fort'a'n energi'o'n pov'as serv'i por kurac'ad'o de divers'a'j mal'san'o'j.

Nun ĉiu'tag'e po kelk'dek'o'j da person'o'j venad'as al tiu ĉi piramid'o por kurac'i si'n. Inter la mal'san'ul'o'j mult'as tiu'j, kiu'j ne plu pov'as mem'star'e mov'iĝ'i. „Est'as ĝoj'e vid'i, kiam hom'o en'ir'int'e en la piramid'o'n en handikap'ul'a ĉar'o for'ir'as propr'a'pied'e kaj hemiplegi'a vizaĝ'o tuj san'iĝ'as. Ali'a'j konstat'is, ke post preĝ'o en la piramid'o ili'a sang'o'prem'o normal'iĝ'is, mal'aper'is astm'o,” rakont'is Povilas, kiu pro si'a'j bon'a'j far'o'j atend'as neniu'n re'pag'o'n.

Jun'a vir'o kun la nom'o Sigitas mal'san'is per dis'sem'it'a skler'oz'o. Unu'a'foj'e ven'ant'e al la piramid'o li apenaŭ pov'is star'i, apog'iĝ'ant'e sur seĝ'o. Post kelk'a'j seanc'o'j li jam pov'is mem'star'e mov'iĝ'i kaj eĉ stir'i aŭt'o'n. Konstat'int'e pri komenc'o de kancer'o, la piramid'o'n vizit'is ankaŭ unu vir'in'o el Germanio. Mir'ind'e, kurac'ist'o'j fin'fin'e konstat'is, ke la vir'in'o san'iĝ'is. La dank'em'a german'in'o send'is fundament'a'n lern'o'libr'o'n de la german'a kaj invit'is jun'ul'o'n al Germanio por, kiel ŝi esprim'iĝ'is, fantast'a est'ont'ec'o.

Tamen sam'temp'e Povilas asert'as, ke ne ĉiu'foj'e ebl'as help'i al hom'o. Por ke kurac'ad'o est'u sukces'a, neces'as du ĉef'a'j kondiĉ'o'j: kred'o kaj sincer'a preĝ'o kaj, du'e, la kurac'ad'o dev'as est'i si'n'sekv'a kaj sen'inter'romp'a. La daŭr'o de la kurac'ad'o de'pend'as de tio, kiel progres'int'a est'as la mal'san'o kaj kiel pret'a est'as la hom'o akcept'i la di'a'n energi'o'n.

La jun'ul'o ne'as, ke li est'as kurac'ist'o aŭ mirakl'o'far'ant'o. Laŭ li, ĉio de'pend'as de la di'a vol'o, kaj li mem est'as nur kiel inter'ven'ant'o inter di'o kaj la pet'ant'o. Komenc'ant'e kurac'ad-proces'o'n, Povilas ĉiu'foj'e demand'as di'o'n, ĉu ebl'as help'i al la konkret'a person'o, kaj kio neces'as, por ke li aŭ ŝi spert'u pli'bon'iĝ'o'n. La piramid'konstru'ant'o dir'as, ke la akumul'it'a energi'o de la konstru'aĵ'o sen'ĉes'e kresk'as kaj est'ont'e ĝi est'os tiel grand'a, ke ĉi tie pov'os san'iĝ'i de'nask'a'j blind'ul'o'j kaj surd'ul'o'j.

Laŭ la tag'ord'o de Povilas, la labor'o kun mal'san'ul'o'j dev'as okaz'i ek'de la dek'a ĝis la kvin'a hor'o post'tag'mez'e. Tamen hom'o'j tiom abund'as, ke neces'as labor'i mult'e pli long'e. Kutim'e unu person'o en la piramid'o rajt'as rest'i dum du'on'hor'o. La jun'ul'o, oft'e titol'it'a „piramid'a reĝ'o” ne permes'as en'ir'i en la piramid'o'n al tiu'j, kiu'j plend'as pro ge'edz'iĝ'a mal'fidel'ec'o aŭ materi'a'j mank'o'j. Tamen kelk'a'j asert'is, ke ili sukces'e pli'bon'ig'is si'a'n viv'o'n post vizit'o en la piramid'o, gajn'int'e solid'a'j'n sum'o'j'n en loteri'o.

Fenomen'o

Kia fenomen'o okaz'as en la sud'o de Litovio, ĝis nun neni'u saĝ'ul'o kuraĝ'is el'dir'i. Ĉu io simil'a al tio, kio iam mir'ig'is la hom'ar'o'n en Lourdes [lurd] aŭ Fatima? La eklezi'o moment'e si'n re'ten'as de opini'o. Povilas asert'as ĉiu'tag'e komunik'iĝ'i kun di'o. Mal'san'ul'o'j ĝoj'as pri pli'bon'iĝ'ant'a san'stat'o. Turist'o'j venad'as por propr'a'okul'e vid'i mirakl'a'n konstru'aĵ'o'n. Mult'a'j rimark'is, ke dum preĝ'o en la piramid'o halt'as mekanik'a'j horloĝ'o'j, kaj milit'a'j instrument'o'j ĉi tie konstat'as fort'a'n flu'o'n de energi'o.

Ekzist'as ankaŭ hom'o'j, kiu'j ne'as la fenomen'o'n de la litova piramid'o. Povilas ne koler'as pro tio. Li nur humil'e plen'um'as la task'o'j'n, kiu'j'n li ricev'as el la ĉiel'o, kaj asert'as: „La temp'o ĉio'n klar'ig'os”.

Ĉini'o

Film'o'merkat'o stagn'as

Bon'a uson'a film'o al'tir'as tut'mond'a'n atent'o'n kaj dum mal'long'a temp'o akir'as bilet'a'n en'spez'o'n de pli ol 400 milion'o'j da uson'a'j dolar'o'j, pli ol 3 miliard'o'j da ĉin'a'j juan'o'j. Tio est'as grand'a kontrast'o kun la ĉin'a film'o'merkat'o, kiu hav'as total'a'n jar'a'n en'spez'o'n de mal'pli ol unu miliard'o da juan'o'j. Ĉini'o hav'as 1,3 miliard'o'j'n da loĝ'ant'o'j, do la mez'nombr'a jar'a film'o'konsum'o de ĉin'o eĉ ne ating'as unu juan'o'n. La ĉin'o'j plej'part'e prefer'as televid'o'n al film'o.

Film'a konsum'o en depresi'o

Pas'int'jar'e en Uson'o pli ol 20 film'o'j hav'is bilet'a'n en'spez'o'n de po 100 milion'o'j da dolar'o'j. La vend'o de film'a'j bilet'o'j super'is 9,3 miliard'o'j'n da dolar'o'j kaj kompar'e kun 2001 pli'iĝ'is je 11 %. La ĉin'a merkat'o neniel est'as kompar'ebl'a kun tio. Mank'as oft'a'j spekt'ant'o'j. Oni hazard'e en'ir'as en film'o'teatr'o'n okaz'e de fest'o'j kaj feri'o'j. Jun'a'j ge'am'ant'o'j, por evit'i famili'estr'o'n, ir'as al kin'ej'o, kie ili en mal'hel'o si'n mal'streĉ'as.

Tamen, en la nun'a jar'o la merkat'o ŝajn'as iom ek'prosper'i. Por ekster'land'a'j film'o'j kiel „Harry Potter”, „La mastr'o de l' ring'o” kaj ali'a'j, kin'ej'o'j hav'is sufiĉ'e mult'a'j'n spekt'ant'o'j'n. Tiu'j bon'e vend'at'a'j film'o'j oft'e est'as long'e'daŭr'a'j film'o'j el Uson'o, Japani'o kaj Korei'o, dum inter la film'o'j produkt'it'a'j de Ĉini'o mem, krom la film'o „Hero'o'j”, kiu log'is al si ar'o'j'n da spekt'ant'o'j, apenaŭ trov'iĝ'as sukces'a film'o.

Estr'o de la ĉin'a ministr'ej'o pri kultur'o antaŭ ne'long'e opini'is, ke ek'de 2000 la ĉin'a film'o'merkat'o est'as sen'esper'ig'a kaj ke la film'a konsum'o est'as en depresi'o. Se ĉiu ĉin'o el'spez'us nur 5 juan'o'j'n jar'e por film'o'spekt'ad'o, la merkat'a rezult'o ating'us plur'a'j'n miliard'o'j'n. Se oni plu'e konsider'as la ekspluat'ad'o'n de al'don'a'j produkt'aĵ'o'j, la merkat'o pov'us est'i grand'eg'a kaj ating'i ĉirkaŭ dek miliard'o'j'n da juan'o'j.

Mank'o de mon'o kaj film'o'stel'ul'o'j

Ne'sufiĉ'a invest'o est'as unu el la kaŭz'o'j de la mal'sukces'o. La mez'a kost'o de film'o'produkt'o en Uson'o jam ating'as 50 milion'o'j'n da dolar'o'j, dum en Ĉini'o ĝi lim'iĝ'as al kelk'a'j milion'o'j da juan'o'j. La sukces'o de „Hero'o'j” ŝuld'iĝ'as al grand'a mon'help'o de la produkt'ant'o, kiu mal'avar'e invest'is 30 milion'o'j'n da dolar'o'j. La film'o en'spez'ig'is 200 milion'o'j'n da juan'o'j kaj kre'is tut'e nov'a'n rekord'o'n en la film'a histori'o de Ĉini'o.

Nun'temp'e kelk'a'j ĉin'a'j film'o'stel'ul'o'j, kiel Li Lianjie (www.jetli.com) kaj Zhou Runfa (www.chowyunfat.info, aktor'as en Uson'o. Ili'a valor'o pli'alt'iĝ'as. Li Lianjie kiel ĉe'faktor'o eĉ hav'as la valor'o'n de dek milion'o'j da dolar'o'j. Ili ne dezir'as re'ven'i al Ĉini'o, ĉar la uson'a film'industri'o vol'as rest'ig'i ili'n ĉe si.

Mank'o de mon'o kaj stel'ul'o'j konduk'is la ĉin'a'j'n film'o'j'n en embaras'o'n. Mal'alt'a invest'o ven'ig'as film'o'j'n mal'alt'kvalit'a'j'n kaj sekv'e la ĉin'a'j film'o'j perd'as pli kaj pli da spekt'ant'o'j. La ĉin'a film'industri'o trov'iĝ'as en ne'el'ir'ebl'a cirkl'o.

Malgraŭ tio la ministr'ej'o pri kultur'o vid'as esper'o'n. Ĉar en 2002 aper'is „Hero'o'j” kaj ali'a'j el'star'a'j film'o'j, la en'spez'o'j de film'o'j produkt'it'a'j en Ĉini'o don'is 40 % de la tut'jar'a total'a en'spez'o.

Pli da inform'o'j pri film'stel'ul'o'j trov'ebl'as inter'ret'e en Esperant'o je eo.wikipedia.org/wiki/Aktor'o'j

Retro'rigard'e kaj perspektiv'e

Tiu'j leg'ant'o'j, kiu'j de'komenc'e abon'is tiu'n ĉi revu'o'n, sci'as, ke antaŭ'e mi plan'is el'don'i semajn'a'n magazin'o'n. Por ĝi en 1978 mi el'labor'is koncept'o'n kun divers'a'j princip'o'j kaj premis'o'j; por el'don'i tia'n gazet'o'n, neces'us ĉirkaŭ 10 000 abon'ant'o'j. Precip'a problem'o est'is: kiel test'i eventual'a'n merkat'o'n? Por lanĉ'i nov'a'n period'aĵ'o'n, el'don'ej'o'j kutim'e unu'e enket'as per intervju'o'j potencial'a'j'n abon'ont'o'j'n, post'e – se rezult'o'j est'as favor'a'j – per tiel nom'at'a nul-numer'o detal'e test'as ŝanc'o'j'n. Tio kost'as terur'e mult'e, kaj por tio ne sufiĉ'is mi'a mon'o. Krom'e, kiel test'i merkat'o'n de Esperant'uj'o, dis'e en la mond'o? Ne'real'ig'ebl'a plan'o. Do ebl'is nur, el'don'i nul-numer'o'n. SEMAJNO n-ro 0/78 aper'is en septembr'o 1978. Mult'a'j mir'is kaj tuj abon'is, sed baldaŭ montr'iĝ'is, ke la merkat'o ne est'is sufiĉ'e grand'a por semajn'a gazet'o. En printemp'o de l' post'a jar'o mi deklar'is, ke la eksperiment'o fiask'is; SEMAJNO rest'is epizod'o.

Mult'a'j bedaŭr'is, ali'a'j triumf'e mok'is: „Ĉu ni ne tuj avert'is vi'n, ke est'as utopi'o?” Ili ne kompren'is, ke simpl'e tem'is pri laŭ'ebl'e mal'mult'e'kost'a, praktik'e sol'a ebl'a metod'o, test'i la merkat'o'n. De'komenc'e mi kalkul'is ne nur pri eventual'a sukces'o sed sam'e pri fiask'o.

Iniciat'o de Torben Kehlet

Tut'e ali'a, ne'atend'it'a re'ag'o ven'is kelk'a'j'n monat'o'j'n post'e. Al'vok'is mi'n el'don'ist'o Torben Kehlet [kelet] el Belgi'o, propon'ant'e el'don'i sam'tip'a'n revu'o'n monat'a'n. Mi'a re'ag'o est'is rigor'a „ne”, ĉar la koncept'o est'is el'labor'it'a por semajn'a revu'o kaj ne taŭg'is por monat'a aper-ritm'o. Sed laŭ li la interes'o pri SEMAJNO montr'is, ke sen'dub'e oni ŝat'us hav'i tia'n gazet'o'n, sed ne kapabl'as el'spez'i relativ'e alt'a'n sum'o'n por semajn-gazet'o. Sed laŭ ĵurnal'ism'a'j kriteri'o'j ne ebl'is simpl'e trans'pren'i la koncept'o'n por monat'a gazet'o. Precip'a kaj grav'eg'a obstakl'o est'as, ke monat'a revu'o neniel pov'as est'i ver'e aktual'a. Mi'a'j hezit'o kaj skeptik'o do est'is grand'a'j; ali'flank'e la tent'o, tamen real'ig'i la projekt'o'n, ankaŭ est'is grand'a: ĉu ne est'is pli bon'e hav'i monat'a'n gazet'o'n tiu'tip'a'n ol neniu'n? Do mi el'labor'is adapt'it'a'n koncept'o'n kun mult'a'j kompromis'o'j. En januar'o 1980 aper'is la unu'a numer'o de MONATO.

Kompar'e al la origin'a koncept'o, nun est'is pli mult'a'j distr'a'j element'o'j, kaj oni rimark'is la intenc'o'n aper'ig'i magazin'o'n por la tut'a famili'o. Ni nun hav'is rubrik'o'j'n por infan'o'j kaj jun'ul'o'j, pri hobi'o'j, kaj artikol-seri'o'n. Rapid'e montr'iĝ'is, ke ne est'is problem'o akir'i sufiĉ'e mult'a'j'n bon'a'j'n aŭtor'o'j'n, sed mult'e pli mal'facil'e est'is kapt'i abon'ant'o'j'n. Tial Torben por varb'i vojaĝ'is tra Uson'o, kaj mi en januar'o 1981 preleg'vojaĝ'is en Japani'o.

Grav'a kriz'o

La revu'o laŭ en'hav'o kaj kvalit'o evolu'is bon'e. Enket'o inter la leg'ant'o'j, kiu'n ni aranĝ'is fin'e de l' unu'a jar'o, montr'is alt'grad'a'n kontent'ec'o'n. Mir'ig'e est'is, ke 28 % leg'is ĉio'n, kaj preskaŭ 60 % plej grand'a'n part'o'n, tiel ke 88 % est'is tiel nom'at'a'j intens'a'j leg'ant'o'j – pri kio nur pov'us rev'i ordinar'a revu'o. Tamen spit'e al tiu ĉi bon'a akcept'iĝ'o kaj spit'e al ĉi'a'j ni'a'j varb'ad'o kaj reklam'ad'o, la magazin'o ne furor'is, la nombr'o de abon'ant'o'j ne kresk'is trans la minimum'e neces'a'j 2000. Dum mi kiel sol'a redaktor'o pro mi'a'j profesi'a'j spert'o kaj rutin'o sukces'is majstr'i la task'o'n, por Torben iom post iom est'is tro streĉ'e en'paĝ'ig'i, el'don'i, pres'i kaj administr'i; sed help'ant'o'j'n li ne pov'is dung'i pro financ'a'j kial'o'j. Do en printemp'o 1984 Torben, sen avert'i mi'n, deklar'is ĉes'ig'i la el'don'ad'o'n. Sekv'e en du'obl'a, antaŭ'last'a numer'o 3/4 ni dev'is anonc'i la mort'o'n de MONATO, en ties kvin'a jar'o. En mi'a komunik'o mi avert'is, ceter'e, ke pri tio kulp'as ankaŭ neglekt'ad'o flank'e de l' oficial'a Esperant'o-mov'ad'o, kiu simpl'e ne vol'is kompren'i, ke tia prestiĝ'a revu'o est'as ankaŭ bon'a propagand'il'o por la lingv'o inter'naci'a.

Ebl'e tiu mi'a plend'o efektiv'e vek'is kelk'a'j'n dorm'ant'a'j'n funkci'ul'o'j'n, kiu'j trov'iĝ'is mez'e de prepar'o'j por la 100-jar'a jubile'o de Esperant'o, kaj kompren'is kia perd'o est'us, se ĝust'e mal'long'e antaŭ tiu jubile'o mort'us la magazin'o. Est'is precip'e Grégoire Maertens [gregŭár martens], la tiam'a prezid'ant'o de Universal'a Esperant'o-Asoci'o (UEA), kiu streĉ'is ĉiu'j'n si'a'j'n fort'o'j'n por sav'i la gazet'o'n – kun sukces'o, ĉar la post'a numer'o ne est'is, kiel anonc'it'e, la last'a, kiel mi pov'is inform'i la leg'ant'o'j'n. La solv'o est'is, ke Torben rest'os jur'e respond'ec'a el'don'ist'o kaj pres'ist'o (kaj tiel hav'os en'spez'o'n), sed administr'ad'o'n kaj fakt'a'n el'don'ad'o'n trans'pren'os Grafik'a Centr'o Antverpeno (GCA), kiu antaŭ'e jam kompost'ad'is la revu'o'n. Kvankam la centr'o est'is fili'o de UEA, oni garanti'is sen'de'pend'ec'o'n de la magazin'o (sen kio mi ne daŭr'ig'us).

Nov'a elan'o

Kun nov'a elan'o ĉiu'j kun'labor'ant'o'j daŭr'ig'is si'a'j'n aktiv'ad'o'j'n, kaj la revu'o evolu'is pli kaj pli bon'e laŭ en'hav'o. Kiam la universitat'o de La Lagun'a el'don'is du'volum'a'n scienc'a'n verk'o'n omaĝ'e al profesor'o Ju'a'n Régulo Pérez, por tiu Serta Gratulatoria mi analiz'is du jar'kolekt'o'j'n (1982 kaj 1983) por kontrol'i, ĉu la pretend'o'j pri (precip'e) inter'naci'ec'o ver'e est'as plen'um'at'a'j. La analiz'o plen'e konfirm'is tio'n, kaj mi pov'is konklud'i: „La tut'e ali'a metod'o de MONATO demonstr'as, ke ebl'as alternativ'a inform'ad'o help'e de la inter'naci'a lingv'o Esperant'o, ĉar raport'as nur indiĝen'a'j aŭtor'o'j rekt'e en Esperant'o.” Kaj: „Princip'o'j kaj metod'o'j aplik'at'a'j de MONATO pov'us, sub cert'a'j kondiĉ'o'j, revoluci'ig'i la nun'a'n inter'naci'a'n inform-sistem'o'n direkt'e al Nov'a Inter'naci'a Inform-Ord'o postulat'a laŭ la kon'at'a'j diskut'o'j kadr'e de Unesk'o.”

UEA re'tir'iĝ'as

En 1988 MONATO al'front'is du'a'n kriz'o'n. UEA decid'is for'las'i si'a'n ekspansi'a'n politik'o'n kaj komenc'is ferm'i ofic'ej'o'j'n. Ankaŭ la ofic'ej'o'n en Antverpeno ĝi vol'is ferm'i. Ĉar tio signif'us fort'a'n bat'o'n ne nur por MONATO, sed ankaŭ por la lok'a Esperant'o-mov'ad'o, Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel) komenc'is inter'trakt'ad'o'j'n kun UEA, kaj fin'fin'e est'is decid'it'e, ke Fel aĉet'os ĉiu'j'n hav'aĵ'o'j'n de GCA, kaj ke ĝi krom'e trans'pren'os la dung'ad'o'n de ĉiu'j ofic'ist'o'j. MONATO do pov'is plu'viv'i.

Tri'a kriz'o

En 1991 mi dev'is kaŭz'i tri'a'n kriz'o'n de la revu'o: ĉar en mi'a profesi'a labor'o en ĵurnal'ej'o kaj pro san'problem'o'j mi est'is tro ŝarĝ'it'a, mi dev'is pet'i, ke oni serĉ'u ali'a'n ĉef'redaktor'o'n. Sed, ho ve! Neni'u aŭdac'is trans'pren'i tiu'n ĉi posten'o'n. Dum monat'o'j la sort'o de la magazin'o est'is ne'cert'a, ĝis oni trov'is solv'o'n: ek'de 1992 labor'os skip'o de redaktor'o'j sub gvid'o de redakci'a sekretari'o Paul Peeraerts [pérarc]; mi kiel ĉiu'numer'a kolumn'ist'o garanti'os cert'a'n kontinu'ec'o'n. Est'is grav'a cezur'o en la histori'o de la revu'o, kiu dum la post'a'j jar'o'j ŝanĝ'iĝ'is mult'e; en tiu period'o amas'komunik'il'o'j ĝeneral'e iĝ'is pli kaj pli distr'a'j, precip'e sub influ'o de privat'a, komerc'a televid'o.

En 1998 aper'is kelk'a'j artikol'o'j en la magazin'o, kiu'j ĉagren'is plur'a'j'n hom'o'j'n; unu el ili, William Auld [ŭiljam old], eĉ furioz'ig'it'e for'las'is si'a'n posten'o'n de redaktor'o. Tio alarm'is mi'n, kaj ŝajn'is al mi, ke sub fakt'a ĉef'redaktor'o tia'j skandal'et'o'j ne okaz'us. Ĉar tiam mi re'tir'iĝ'is en mi'a profesi'a labor'o el streĉ'a al pli trankvil'a posten'o, mi pov'us re'ven'i al posten'o de ĉef'redaktor'o de MONATO kun redukt'it'a task'o, precip'e kontrol'a. Paul Peeraerts kaj la el'don'ej'o Flandr'a Esperant'o-Lig'o akcept'is, kaj do ek'de 1999 mi de'nov'e plen'um'as tiu'n ĉi funkci'o'n.

Dum tiu'j last'a'j kvar jar'o'j, tamen, la situaci'o de pres'it'a'j komunik'il'o'j, ne'last'e pro furor'ant'a Inter'ret'o, drast'e ŝanĝ'iĝ'is, tiel ke iu'j jam aŭgur'as fin'o'n de la pres'it'a'j period'aĵ'o'j. Kia do est'as la perspektiv'o de MONATO en ties 25a jar'o? Neni'u pov'as sci'i aŭ prognoz'i. De'pend'os precip'e de leg'ant'o'j kaj abon'ant'o'j, ĉu kaj kiom long'e el'ten'os la revu'o.

Jubile'o

Kiam kun Torben Kehlet mi fond'is tiu'n ĉi revu'o'n, probabl'e neni'u – ankaŭ mi ne – pov'is imag'i, ke iam ĝi ating'os si'a'n 25an jar'o'n. Des pli mi ĝoj'as, ke nun ni en'ir'as tiu'n modest'a'n jubile'o'n. Modest'e, ne pomp'e, ni vol'as fest'i ĝi'n. Modest'e, ĉar la sukces'o de tiu ĉi unik'a magazin'o est'as nur relativ'a: ĝi'a el'don'kvant'o, la nombr'o de vend'at'a'j ekzempler'o'j, ĝis hodiaŭ ne konsider'ind'e super'is la magi'a'n cifer'o'n 2000. Tio ne sufiĉ'as por ver'e prosper'i, nur por viv'ten'i la gazet'o'n. Kaj la perspektiv'o nun, kiam en vast'a'j part'o'j de l' mond'o reg'as ekonomi'a kriz'o, ne est'as esper'ig'a, ĉar por mult'a'j hom'o'j MONATO est'as luks'aĵ'o, kiu'n ili ne (plu) pov'as pag'i.

Okaz'e de la jubile'o ni jen kaj jen dum la jar'o aper'ig'os artikol'o'j'n pri la revu'o; en tiu ĉi numer'o, ekzempl'e, vi trov'as konciz'a'n histori'o'n pri la magazin'o. Ali'a'j artikol'o'j de divers'a'j aŭtor'o'j trakt'os special'a'j'n aspekt'o'j'n lig'it'a'j'n pli-mal'pli rekt'e al MONATO, ĝi'a'j evolu'o kaj histori'o. Tiu'j el vi, kiu'j de'komenc'e leg'is la gazet'o'n, sci'as kiom mult'e ĝi ŝanĝ'iĝ'is. 25 jar'o'j est'as long'a temp'o, kaj kun la temp'o'j kompren'ebl'e ali'iĝ'as ankaŭ gust'o'j kaj prefer'o'j de aŭtor'o'j, redakt'ant'o'j kaj leg'ant'o'j; konsekvenc'e la revu'o hodiaŭ hav'as konsider'ind'e ali'a'n karakter'o'n ol la komenc'a'j numer'o'j. Kern'e tamen la magazin'o sen'dub'e rest'is la sam'a: ĝi klopod'as spegul'i problem'o'j'n kaj tem'o'j'n de aktual'a'j mond'o kaj soci'o. Kiel ajn, MONATO firm'e establ'iĝ'is en la Esperant'o-kultur'o kiel unu el ties plej prestiĝ'a'j gazet'o'j. Permes'u, ke almenaŭ pri tio ni fier'et'u.

Krom'e ni kompren'ebl'e klopod'os, kiel kutim'e, liver'i al vi ankaŭ ĉi-jar'e interes'a'n kaj profesi-nivel'a'n magazin'o'n kun vari'a kaj bunt'a en'hav'o. Ceter'e, se vi vol'as gratul'i, gratul'u ne nur ni'n sed precip'e vi'n mem. Ĉar sen vi, ni'a'j fidel'a'j abon'ant'o'j, la gazet'o ne ekzist'us tiom long'e. Al pli'a'j 25 jar'o'j!

Sincer'e vi'a

Opini'o

Bezon'at'a: nov'a ord'o pac'a

Post mal'konstru'o de Sovetio kaj mal'fond'o de la Varsovia Traktat'o oni logik'e atend'is nul'ig'o'n de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO). Dum jar'dek'o'j oni prav'ig'is ĝi'n kiel re'ag'o'n al la sovetia danĝer'o.

Sed kio okaz'is? Anstataŭ ĝi'n likvid'i, oni ĝi'n fort'ig'is. NATO propr'ig'is al si la rajt'o'n inter'ven'i en iu ajn part'o de la mond'o kaj tiel trans'pren'is la dev'o'j'n de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN). Tio'n indik'as, ekzempl'e, la milit'o kontraŭ Jugoslavio sen mandat'o de la Sekur'ec'a Konsili'o de UN kaj kontraŭ ties ĉart'o. La reg'ist'ar'o'j de la NATO-land'o'j kaj precip'e Uson'o tiel pli'streĉ'is la situaci'o'n en Jugoslavio kaj instig'is inter'popol'a'n milit'o'n cel'e al mal'konstru'o de la land'o. Krom'a'n ekzempl'o'n liver'as la atak'o kontraŭ Afgani'o, kiu lez'is baz'a'j'n human'a'j'n princip'o'j'n, inkluziv'e de la viv'o'j de civit'an'o'j kaj de milit'kapt'it'o'j. Sufer'is ankaŭ la land'a infra'struktur'o.

Kosm'a'j arm'il'o'j

Tro fort'as la influ'o de Uson'o rilat'e NATO-n, kiu far'iĝ'is il'o por al'trud'i uson'a'j'n cel'o'j'n. Sam'temp'e ali'a'j land'o'j, inkluziv'e de tiu'j en Eŭrop'o, risk'as est'i en'tir'at'a'j en nov'a'n arm'ad'o'n por serv'i al uson'a politik'o: dum'e tamen kaj Uson'o kaj ĝi'a'j alianc'an'o'j financ'e el'ĉerp'iĝ'os. Cert'e la nun'a mond'a arm'ad'o, por ne parol'i pri nov'a'j kaj mult'e'kost'a'j kosm'a'j arm'il'o'j, plej'e minac'as ter'glob'a'n sekur'ec'o'n.

Eŭrop'o bezon'as i'o'n ali'a'n. Ĝi bezon'as cert'ig'i pac'o'n en si'a kontinent'o kaj konstru'i pac'a'j'n rilat'o'j'n kun ali'a'j naci'o'j. Tio'n ne pov'as far'i agres'em'a alianc'o, kiu dub'ig'as la rol'o'n de UN. Por Eŭrop'o kaj ĝi'a'j ŝtat'o'j est'as viv'grav'e konserv'i suveren'ec'o'n, inkluziv'e de la pov'o decid'i pri propr'a'j afer'o'j kaj si'n defend'i, antaŭ ol en'ir'i nov'a'j'n milit'a'j'n aventur'o'j'n. Nepr'as nov'a ord'o en Eŭrop'o baz'it'a sur egal'ec'o kaj dign'o kaj si'n apog'ant'a sur eventual'e re'form'it'a UN.

IRLANDO

Ne plu handikap'it'o'j!

En juni'o 2003 okaz'is la plej grand'a event'o en la histori'o de irlanda sport'o. Tem'is pri la Special'a'j Olimpik'o'j, en kiu'j mens'e handikap'it'a'j atlet'o'j el mult'a'j land'o'j montr'is si'a'j'n kapabl'o'j'n en divers'a'j sport'branĉ'o'j. Ĝi est'is la unu'a foj'o ek'de la fond'iĝ'o de la Special'a'j Olimpik'o'j, kiam la event'o okaz'is ekster Uson'o. La inaŭgur'o okaz'is en la nov'a dublina stadion'o de la gael'a atlet'a asoci'o. La olimpik'o'j'n oficial'e mal'ferm'is Nelson Mandela, la eks'prezid'ant'o de Sud-Afrik'o. Ĉe'est'is ankaŭ divers'a'j ali'a'j eminent'ul'o'j: frat'in'o de eks'prezid'ant'o Kennedy de Uson'o, aktor'o Arnold Schwarzenegger [ŝvarceneger], boks'ist'o Muhammad Al'i. En la koncert'o, kiu est'is part'o de la oficial'a mal'ferm'o, part'o'pren'is bon'e kon'at'a'j art'ist'o'j: J'o'n Bo'n Jov'i [ĵon bo'n ĵovi], la grup'o U2, ktp.

Dum la tut'a semajn'o de la konkurs'o'j, la amik'ec'a spirit'o, kapabl'o'j kaj kuraĝ'o de la part'o'pren'ant'o'j vek'is vigl'a'n interes'o'n kaj simpati'o'n en la publik'o, kiu amas'e ĉe'est'is kaj sub'ten'is ĉiu'j'n sport'event'o'j'n. Oni konsent'is, ke la lud'o'j est'is eg'e sukces'a'j kaj dev'us inspir'i la tut'a'n mond'o'n, atent'ig'ant'e ĉiu'j'n pri la bezon'o'j kaj potencial'o'j de handikap'ul'o'j.

Komenc'e de la semajn'o aper'is en ĉiu'j irlandaj ĵurnal'o'j kaj revu'o'j grand'a anonc'o bon'ven'ig'ant'e la part'o'pren'ant'o'j'n per la vort'o Bon'ven'o'n en 50 lingv'o'j, inkluziv'e de Esperant'o.

ALBANIO

Alban'o balkane premi'it'a

La inter'balkan'a beletr'a komision'o kun centr'a ofic'ej'o en Sofio (Bulgario) al'juĝ'is la grand'a'n premi'o'n „Balkanika 2002” por balkan'popol'a beletr'aĵ'o. Ĝi'n gajn'is la alban'a verk'ist'o Fat'os Kongoli. Li diplom'it'iĝ'is pri matematik'o en 1967, post'e instru'is dum kelk'a'j jar'o'j en kamp'ar'o. Sam'temp'e Fat'os verk'is novel'o'j'n, rakont'o'j'n kaj roman'o'j'n. La beletr'o dev'ig'is li'n for'las'i instru'ad'o'n kaj ek'okup'iĝ'i nur pri la art'o. Rezult'e li far'iĝ'is tre popular'a en'land'e kaj ekster'land'e. Inter li'a'j plej kon'at'a'j verk'o'j est'as: „La drak'o de ebur'o”, „La fel'o de la kan'o”, „La karusel'o” kaj mult'a'j ali'a'j. Kelk'a'j el ĉi tiu'j verk'o'j est'as jam traduk'it'a'j en ali'a'j'n lingv'o'j'n. Franc'lingv'e hav'ebl'as kvar titol'o'j, ital'e, german'e kaj grek'e po unu.

Opini'o

Gej'ec'o disput'at'a

En la uson'a anglikan'a eklezi'o, en la episkop'ej'o de New Hampshire [nju hemŝe], oni hav'as nov'a'n episkop'o'n. En si mem neni'o mond'sku'e nov'a, oni pens'us. Sed episkop'o Robinson est'as gej'o. Kaj en mult'a'j land'a'j eklezi'o'j la anglikan'o'j nun protest'as, precip'e en la – tre grand'nombr'a'j – afrik'a'j episkop'ej'o'j: laŭ'dir'e nun Satan'o reg'as eklezi'e ... Oni jam parol'as pri eklezi'a dis'split'iĝ'o. El Afrik'o nun son'as, ke gej'ec'o ne est'as akcept'ebl'a en la eklezi'o, kaj gej'ec'o ne est'as akord'ig'ebl'a kun la afrik'a tradici'o, kaj tri'e. ke ĝi est'as kontraŭ-natur'a.

Unu'e: tem'as ĉef'e pri la gurd'at'a mis'interpret'ad'o de l' Sodom-scen'o el Genez'o 19, kiu lig'e al Jeĥezkel 16: 49 kaj simil'e fakt'e kondamn'as mal'gast'em'o'n kaj akapar'em'o'n. Du'e: se gej'ec'o ver'e neniel est'us part'o de la mal'nov'a'j afrik'a'j tradici'o'j, kial do fest'e re'kon'as la rom'katolik'a eklezi'o tut'a'n ar'o'n da jun'a'j ugand'an'o'j kiel martir'o'j'n: reĝ'o Mŭanga ili'n uz'is (aŭ vol'is uz'i) kiel gej'a'j'n seks'sklav'o'j'n, sed de l' misi'ist'o'j ili lern'is, ke gej'ec'o ne est'as bon'a; ili mort'is martir'e en 1885 kaj 1886. La ver'o est'as, ke gej'ec'o est'as ne'ne'ebl'a er'o de ni'a tut'mond'a hom'a histori'o. Tri'e: la antaŭ'a direktor'o de l' amsterdama zoologi'a ĝarden'o Art'is oft'e gvid'is ekskurs'o'j'n laŭ ej'o'j de plur'a'j best'o'speci'o'j, por ke la publik'o konstat'u, ke gej'a ag'ad'o okaz'as relativ'e oft'e ĉe mult'e da mal'sam'a'j best'o'speci'o'j, sam'e kiel tra la jar'cent'o'j ĉiam ankaŭ ĉe ni hom'o'j.

En Eŭrop'o, iom post iom, oni ek'trakt'as gej'o'j'n, kiel oni dev'as trakt'i sen'escept'e ĉiu'j'n, nom'e kiel normal'a'j'n hom'o'j'n. Ceter'e, la ordin'int'a episkop'o dir'is, ke li episkop'ig'is jam plur'a'j'n pastr'o'j'n, pri kies gej'ec'o li sci'is. Ver'e nov'a aspekt'o do est'as nur, ke Robinson publik'e konfes'is si'n gej'o – ankaŭ tio est'as paŝ'o al normal'ec'o. En Afrik'o bedaŭr'ind'e ankoraŭ en mult'a'j land'o'j oni aplik'as kruel'a'j'n kontraŭ-gej'a'j'n leĝ'o'j'n, si'a'temp'e en'konduk'it'a'j'n de tiam'a'j eŭrop'a'j koloni'ist'o'j. Sed esper'ebl'e ankaŭ tie iom post iom oni trans'ir'os al pli human'a si'n'ten'o. La unu'a'j sign'o'j jam okaz'as: Sud-Afrik'o, ekzempl'e, en si'a konstituci'o jam garanti'as ne-diskriminaci'o'n, ankaŭ de sam'seks'em'ul'o'j.

Esper'ebl'e ankaŭ eklezi'e oni far'iĝ'os pli human'a. Jesuo ja predik'is la am'o'n.

La Manuskript'o'j Ne Brul'as

Helen'e Holzman

Laŭ si'a tem'o, ĉi tiu artikol'o ne tut'e taŭg'as por la rubrik'o „Art'o”. Tamen est'as du kial'o'j, pro kiu'j ĝi prezent'iĝ'as ĝust'e ĉi tie. La unu'a est'as, ke la interes'eg'a tekst'o ja tut'e konven'as al la tem'o „La manuskript'o'j ne brul'as”, kaj la du'a est'as, ke en la hodiaŭ'a artikol'o trov'iĝ'as mal'grand'a referenc'o al la antaŭ'a, verk'it'a, inter'ali'e, de la sam'a aŭtor'o. La redaktor'o.

Antaŭ tri jar'o'j en Germanio est'is el'don'it'a libr'o Dies Kind soll leben. Di'e Aufzeichnungen der Helen'e Holzman 1941-1944 (Ĉi tiu infan'o dev'as viv'i. Not'o'j de Helen'e Holzman 1941-1944). La libr'o, baldaŭ traduk'it'a en plur'a'j'n lingv'o'j'n, iĝ'is unu el la plej legat'a'j en Germanio kaj ricev'is prestiĝ'a'n premi'o'n. La aŭtor'in'o de la not'o'j ne vid'is la libr'o'n. Ŝi pere'is en aŭt'o'akcident'o en 1968. La libr'o'n prepar'is kaj el'don'is ŝi'a fil'in'o Margaret'e Holzman [holcman] kaj verk'ist'o Reinhard Kaiser [rajnhard kajzer].

Helen'e Holzman, antaŭ la edz'in'iĝ'o Czapski [ĉapski], nask'iĝ'is en 1891 en german'a urb'o Jen'a. Helen'e est'is kapabl'a pentr'ist'in'o, lern'ant'in'o de ekspresionist'o Beckman [bekman]. En 1922 ŝi ge'edz'iĝ'is kun libr'o'vend'ist'o Max Holzman. Pro la persekut'o'j pro la jud'ec'o de Max, la par'o, kun du fil'in'o'j Marie kaj Margaret'e, ven'is en Kaunas, la tiam'a'n provizor'a'n ĉef'urb'o'n de Litovio. Tie Max establ'is libr'o'vend'ej'o'n de ekster'land'a'j el'don'aĵ'o'j. Helen'e instru'is la german'a'n lingv'o'n. Post 1933, kiam en Germanio ek'reg'is faŝist'o'j, la libr'o'vend'ej'o iĝ'is renkont'iĝ'lok'o por rifuĝ'int'a'j art'ist'o'j. Tiam ŝanĝ'iĝ'is ankaŭ la rilat'o de iu'j klient'o'j. Ĝis tiam Max por ĉiu'j est'is german'o, tamen nun por la german'a klient'ar'o li iĝ'is jud'o. Pro tio ili ne plu vizit'ad'is la libr'o'vend'ej'o'n. Tamen litovaj amik'o'j rest'is: ili ne interes'iĝ'is pri la de'ven'o de la famili'o Holzman. Max kaj Helen'e ricev'is civit'an'ec'o'n de Litovio. Ĝi protekt'is ili'n dum ili'a vojaĝ'o tra Germanio.

En la somer'o de 1940 Litovio est'is aneks'it'a al Sovetio. La libr'o'vend'ej'o est'is naci'ig'it'a. Laŭ stalin'ism'a mezur'o, Max kaj Helen'e est'is burĝ'o'j, kaj ili'n atend'is sol'a voj'o – al siberia bagn'ad'o. Ili evit'is la deport'ad'o'n, urĝ'e trov'int'e labor'o'n en la ĵus ĉef'urb'iĝ'int'a Vilnius.

La 22an de juni'o 1941 Germanio komenc'is milit'o'n kontraŭ Sovetio. Post du tag'o'j la nazi'a arme'o okup'is urb'o'n Kaunas. Tuj komenc'iĝ'is persekut'o'j kaj murd'o'j. Max Holzman est'is arest'it'a jam en la unu'a tag'o kaj baldaŭ est'is mort'ig'it'a. Ili'a 17-jar'a fil'in'o Marie, post la unu'a (nur 3-tag'a) arest'o, est'is de'nov'e arest'it'a kiel komsomol'an'in'o kaj mal'amik'a spion'o. Oni denunc'is ŝi'n ĉe Gestap'o pro tio, ke ŝi, vizit'ant'e kon'at'a'j'n soldat'o'j'n en lazaret'o'j, plej oft'e parol'is pri pac'o, ajn'a'manier'e ating'end'a. Helen'e serĉ'is help'o'n, por ke iu defend'u Marie, tamen neni'u vol'is risk'i. Post tri monat'o'j Marie est'is mort'paf'it'a en la Naŭ'a Fuort'o.

Helen'e Holzman far'is ĉio'n por sav'i la du'a'n fil'in'o'n. Pro la ĉiu'tag'a tim'o, ili decid'is, ke labor'o en iu ŝtat'a ofic'o est'us pli sekur'a por Margaret'e (ĝis tiam ŝi labor'is en privat'a buro'o de traduk'ist'o'j). Al Helen'e help'is kon'at'a ĝeneral'a konsili'an'o, kiu, kvankam okup'is alt'rang'a'n posten'o'n, tamen est'is mal'amik'o de nazi'o'j. Li akcept'is Margaret'e kiel sekretari'in'o'n en si'a'n ofic'ej'o'n kaj promes'is ŝi'n protekt'i. Tamen, bedaŭr'ind'e, li ne plen'um'is la promes'o'n, kaj foj'foj'e, ebri'a, el'babil'is la ĉef'a'n sekret'o'n de Margaret'e: pri la sort'o de ŝi'a patr'o. Al Margaret'e kaj Helen'e ek'minac'is grand'a danĝer'o. Ili'n serĉ'is la polic'o. Ge'frat'o'j de la konsili'an'o, ordinar'a'j kamp'ar'an'o'j, loĝ'ant'a'j en iu for'a litova arb'ar'o, konsent'is kontraŭ mon'pag'o provizor'e kaŝ'i Helen'e kaj Margaret'e. La last'a'n nokt'o'n antaŭ la for'vetur'o Margaret'e kaj Helen'e pas'ig'is en la hejm'o de la konsili'an'o. Margaret'e dorm'is, Helen'e sid'is apud la lit'o. La mastr'o drink'is kalik'et'o'n post kalik'et'o, rakont'is pri si'a viv'o, sed post'e li rigard'is al la dorm'ant'a Margaret'e kaj dir'is: „Ĉi tiu infan'o dev'as viv'i!” Ĉi tiu'j vort'o'j por Helen'e iĝ'is deviz'o. Ŝi ĉiam memor'is ili'n post'e, sav'ant'e infan'o'j'n el la gett'o de Kaunas.

Helen'e kaj ŝi'a fil'in'o evit'is gett'o'n kaj dum la tut'a temp'o sav'ad'is ali'a'j'n. Tio'n ili far'is ne sol'a'j – organiz'iĝ'is grup'et'o da vir'in'o'j. Inter tiu'j est'is rus'a'j jun'ul'in'o'j, nev'in'o de Hel'e'n el Freiburg, litova kurac'ist'in'o El'en'a Kutorgienė (interes'a detal'o: sur la tomb'o'ŝton'o de Kutorgienė inter la litova tekst'o est'as rus'lingv'a fraz'o: „Pli'grand'ig'i la kvant'o'n de bon'o en la mond'o”). Ili kaŝ'e en'port'ad'is en la gett'o'n manĝ'aĵ'o'j'n, paper'o'n. Ili sukces'is el'tir'i el la gett'o amik'o'j'n de la famili'o Holzman – kompon'ist'o'n Edwin Geist kaj li'a'n edz'in'o'n Lyda. Kiel memor'as Margaret'e, en ili'a magr'a milit'a hejm'o konstant'e trov'iĝ'is jud'a'j infan'o'j. Helen'e ĉiam kun'hav'is venen'o'n, por ke nazi'o'j ne kapt'u ŝi'n viv'a. La grup'et'o plen'um'ad'is plej divers'a'j'n, foj'foj'e apenaŭ plen'um'ebl'a'j'n task'o'j'n. La perspektiv'o ne ĝoj'ig'is. Tamen post la stalingrada batal'o aper'is esper'o je pli'bon'iĝ'o. Ve, sekv'is pli'a kruel'aĵ'o: en mart'o de 1944 en la gett'o ĉiu'j infan'o'j kaj mal'jun'ul'o'j est'is murd'it'a'j.

La 1an de aŭgust'o 1944 en Kaunas en'ir'is la Ruĝ'a Arme'o. Helen'e kaj Margaret'e post'viv'is. Kvankam ĝis la fin'o de la milit'o est'is ankoraŭ 8 monat'o'j, por Helen'e, bon'ŝanc'e, ĝi jam fin'iĝ'is. Tiam ŝi komenc'is pri'skrib'i ĉio'n, kio'n ŝi vid'is, kio'n sufer'is, pri la tragik'a'j sort'o'j de si'a'j amik'o'j. Helen'e krajon'e registr'is kruel'aĵ'o'j'n de la milit'o en tri dik'a'j kajer'o'j, en'tut'e sur pli ol 700 paĝ'o'j. Pli ol du'on'jar'cent'o'n la manuskript'o de Helen'e kuŝ'is ne'kon'at'a al la soci'o. La not'o'j'n ĉe Margaret'e en Goetingen trov'is verk'ist'o Reinhard Kaiser, kiu kolekt'is material'o'n por si'a libr'o. Post'sign'o'j de histori'o pri hero'o'j de est'ont'a libr'o konduk'is li'n al Margaret'e (tiu'temp'e Helen'e jam est'is for'pas'int'a). Tiel nask'iĝ'is ĉi tiu kor'tuŝ'a, tre aŭtent'a libr'o. En ĝi Helen'e neni'o'n kondamn'as, vi ne trov'os tie eĉ gut'et'o'n da naci'a mal'amik'ec'o. Ŝi montr'as, ke eĉ en plej kruel'a'j cirkonstanc'o'j hom'o pov'as elekt'i.

En 1999 laŭ dekret'o de ŝtat'prezid'ant'o Valdas Adamkus, Helen'e Holzman (post'mort'e) kaj Margaret'e Holzman est'is honor'it'a'j je Kruc'o de Sav'ad'o de Pere'ant'o'j.

Eŭrop'a Uni'o

Sved'o'j balot'is kontraŭ eŭr'o

La rezult'o de la referendum'o pri eŭr'o en septembr'o 2003 est'is fort'a „ne” per 56 % kontraŭ, nur 42 % por kaj 2 % da blank'a'j aŭ ne'valid'a'j voĉ'o'j.

Kvankam Svedi'o, kontraŭ'e al Dani'o kaj Briti'o, ne hav'as laŭ'jur'a'n rajt'o'n rifuz'i en'konduk'i eŭr'o'n se la land'o plen'um'as la Mastriĥt-kondiĉ'o'j'n, la sved'o'j la 14an de septembr'o 2003 hav'is referendum'o'n pri la demand'o „ĉu vi opini'as, ke Svedi'o en'konduk'u eŭr'o'n kiel valut'o'n?” La kaŭz'o de tiu ŝajn'e strang'a procedur'o est'as, ke antaŭ la referendum'o pri al'iĝ'o al Eŭrop'a Uni'o (EU) en 1994, la gvid'a'j politik'ist'o'j kun emfaz'o dir'is, ke la tiam'a referendum'o ne tem'os pri membr'ec'o en la valut'uni'o, sed „nur” pri membr'ec'o en la EU. Do, oni post la referendum'o de 1994 ankoraŭ ne ricev'is popol'a'n aprob'o'n al membr'ec'o en la valut'uni'o.

Hezit'a komision'o

La voj'o'n al „ne” border'is plur'a'j okaz'aĵ'o'j. En 1996 ŝtat'a komision'o, konsist'ant'a el gvid'a'j ekonomik'ist'o'j kaj politik'scienc'ist'o'j, prezent'is raport'o'n, kies konklud'o est'is: „Post pes'ad'o de la argument'o'j, laŭ ni'a taks'ad'o, la ekonomi'a'j argument'o'j nun parol'as kontraŭ sved'a part'o'pren'o en la valut'uni'o. La politik'a'j argument'o'j sum'e parol'as por part'o'pren'o. Konsider'int'e kaj la ekonomi'a'j'n kaj la politik'a'j'n argument'o'j'n, ni konklud'as, ke tiu'j faktor'o'j, kiu'j parol'as kontraŭ sved'a part'o'pren'o jam en 1999, est'as pli fort'a'j ol tiu'j, kiu'j parol'as por part'o'pren'o.”

Koncern'e la ekonomi'a'j'n argument'o'j'n, la komision'o esenc'e baz'iĝ'is sur la teori'o pri optimum'a ampleks'o de teritori'o kun komun'a valut'o. Komun'a valut'o signif'as, ke mal'aper'as la kost'o'j kaj ĝen'o'j de mon'ŝanĝ'o, trans'kalkul'ad'o de prez'o'j kaj asekur'ad'o kontraŭ kurz'o'ŝanĝ'o'j; komerc'ad'o pli'facil'iĝ'as. Tia'j argument'o'j parol'as por grand'a teritori'o de komun'a valut'o, ebl'e la tut'a mond'o.

Ali'flank'e, mal'sam'a'j land'o'j – eĉ part'o'j de land'o'j – evolu'as mal'sam'e kaj ne ĉiam est'as en la sam'a faz'o de la konjunktur'a cikl'o. Tio signif'as, ke efik'a stabil'ig'a politik'o postul'as mal'sam'a'j'n nivel'o'j'n de, ekzempl'e, interez'o'j, sed komun'a valut'o mal'ebl'ig'as mon'politik'o'n¹ adapt'it'a'n al la bezon'o de specif'a land'o. Tiu argument'o parol'as por mal'grand'a ampleks'o de valut'o'teritori'o.

El tia'j kontraŭ'a'j argument'o'j ven'is konklud'o, ke valut'o'teritori'o est'u nek tro grand'a, nek tro mal'grand'a. Eŭrop'o ebl'e est'as pli ol optimum'e grand'a, sed ali'flank'e, unu sol'a land'o – precip'e se ĝi est'as mal'grand'a – ver'ŝajn'e konsist'ig'as mal'pli ol optimum'e grand'a'n valut'o'teritori'o'n.

Ŝancel'iĝ'ant'a'j politik'ist'o'j

Plur'a'j gvid'a'j politik'ist'o'j long'e est'is skeptik'a'j pri la valut'uni'o, cert'e influ'it'a'j de la komision'a raport'o. La ĉef'ministr'o Göran Persson en 1997 karakteriz'is la uni'o'n kiel „trem'ant'a'n projekt'o'n”. Do, la sam'a'j'n politik'ist'o'j'n traf'is mal'facil'aĵ'o'j, kiam ili post kelk'a'j jar'o'j per ĉi'a'j argument'o'j fort'e argument'is por al'iĝ'o al la valut'uni'o. Ili est'is ripet'e memor'ig'at'a'j pri la kontraŭ'argument'o'j, kaj ne sukces'is persvad'i la popol'o'n.

Pro la perd'o de ŝtat'a mon'politik'o okaz'e de al'iĝ'o al la valut'uni'o, la reg'ist'ar'o en 2000 nom'um'is ali'a'n komision'o'n, kies task'o est'is ekspertiz'i, kiel stabil'ig'a fisk'a politik'o² de la reg'ist'ar'o kaj parlament'o kompens'u la perd'o'n de la mon'politik'o de la ŝtat'a centr'a bank'o. La nur'a nom'um'o de tia ekspertiz'o don'is la impres'o'n, ke la adopt'o de eŭr'o est'us risk'a afer'o.

Tiu impres'o de risk'o pli'fort'iĝ'is dum jar'long'a diskut'ad'o kaj postul'ad'o de la Konfederaci'o de Sved'a'j Sindikat'o'j pri star'ig'o de ŝtat'a'j bufr'o'fondus'o'j. La intenc'o est'is, ke tia'j fondus'o'j pli'facil'ig'u la ekonomi'a'n politik'o'n, kiam la ŝtat'a mon'politik'o est'os perd'it'a kaj la fisk'a politik'o dev'os ten'i si'n en'e de la kadr'o'j de la Stabil'ig'a kaj Kresk'ig'a Pakt'o.

Mis'traf'o'j

Al la venk'o de „ne” cert'e kontribu'is ankaŭ taktik'a'j mis'traf'o'j de la jes-flank'o post la komenc'iĝ'o de intens'a jes-kampanj'o (pro subit'a, grand'a super'ec'o de „ne” en opini'enket'o'j) printemp'e de 2003:

Kiam la ĉef'ministr'o Göran Persson grumbl'is, ĉar kelk'a'j ministr'o'j publik'e kontraŭ'is al'iĝ'o'n al la valut'uni'o, li ricev'is kontraŭ si debat'o'n pri tio, ke li praktik'as buŝ'o'ŝtop'il'a'n metod'o'n anstataŭ kuraĝ'ig'i liber'a'n ĉiu'flank'a'n diskut'ad'o'n.

Kiam la prezid'ant'o de la centr'a organiz'aĵ'o de entrepren'o'j, Sören Gyll, en televid'a intervju'o pri eŭr'o'kritik'a'j el'dir'o'j de la popular'a industri'ministr'o Leif Pagrotsky koler'e eksplod'is, ke „Pagrotsky silent'u aŭ demisi'u”, li don'is la impres'o'n, ke la ekonomi'a'j potenc'ul'o'j vol'as mal'help'i demokrati'a'n politik'a'n procez'o'n.

Kiam la social'demokrat'a ministr'in'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, Anna Lindh, el'paŝ'is kun debat'artikol'o kaj gazet'ar'a konferenc'o kun'e kun la estr'o de la firma'o Ericsson kaj pled'is por „jes” kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ ol iu murd'is ŝi'n, ne ĉiu'j aprez'is tiu'n kun'a'n gest'o'n. Ĝi okaz'is en jar'o, kiam skandal'o'j pro avar'ec'o de tro'pag'at'a'j direktor'o'j kaŭz'is plur'foj'e artikol'o'j'n en la amas'komunik'il'o'j, kaj kelk'a'j interpret'is ŝi'a'n kun'ag'ad'o'n kun la Ericsson-estr'o Svanberg kiel perfid'o'n kontraŭ ŝi'a'j ideal'o'j.

Kiam grav'a'j eŭrop'a'j politik'ist'o'j, kiel la german'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j Joschka Fischer, aper'is en Svedi'o por help'i la jes-kampanj'o'n, tio ne est'is ver'a help'o. Mult'a'j ver'ŝajn'e vid'is en tio impertinent'a'n arog'o'n de eŭrop'a'j pint'ul'o'j en'miks'iĝ'i en sved'a'n decid'o'n.

Ebl'e ankaŭ la spektakl'a'j reklam'ag'ad'o'j de la jes-flank'o – anonc'eg'o'j en ĵurnal'o'j, bel'a'j mult'e'kost'a'j afiŝ'o'j ĉie en la urb'o'j, mal'avar'a trakt'ad'o de vizit'ant'o'j ĉe kampanj'o-aranĝ'o'j – ne efik'is en la intenc'it'a'n direkt'o'n. Kompar'e kun la mal'dens'a reklam'ad'o de la ne-flank'o, ili nur demonstr'is, kiom grand'a'j'n mon'rimed'o'j'n la jes-flank'o posed'as. Ĵurnal'ist'o'j spekulativ'is pri tio, ĉu Svenskt Näringsliv, la centr'a organiz'aĵ'o de entrepren'o'j, invest'is 300 (aŭ eĉ 500) milion'o'j'n da sved'a'j kron'o'j en la jes-kampanj'o, dum la ne-flank'o dev'is kontent'iĝ'i per kelk'dek'o'j, ĉef'e el ŝtat'a dis'don'o al ambaŭ flank'o'j por inform'ad'o.

Egal'ec'o en leg'ant'leter'o'j

Pli egal'ec'a est'is la batal'o en la televid'o kaj en la ĵurnal'o'j. Kvankam preskaŭ ĉiu'j ĵurnal'o'j en si'a'j politik'a'j ĉef'artikol'o'j pled'ad'is por „jes”, la situaci'o est'is ali'a en la sekci'o'j de leter'o'j de la leg'ant'o'j kaj debat'artikol'o'j de ekster'ul'o'j. Tie abund'is ambaŭ'flank'a'j argument'o'j, ebl'e mal'pli bel'e en'pak'it'a'j ol tiu'j, kiu'j'n liver'is la reklam'agent'ej'o'j, sed ĝeneral'e pli analiz'a'j kaj pli konkret'a'j.

Mult'a'j, kiu'j don'is ne'a'n voĉ'o'n, evident'e far'is tio'n ne ĝust'e pro la valut'uni'o sed pro mal'kontent'o pri ali'a'j rezult'o'j de la EU-membr'ec'o. Ilustr'aĵ'o pri tio est'as televid'a intervju'o kun vart'o'lern'ej'a instru'ist'in'o. Ŝi balot'is „ne” pro irit'iĝ'o pri ne'neces'a en'miks'iĝ'em'o de la EU. Por ŝi'a infan'ĝarden'o oni dev'is aĉet'i nov'a'n sabl'o'n de for'a lok'o, ĉar la sabl'er'o'j de tiu sabl'o, kiu jam est'is en la sabl'o'kest'o'j, ne hav'is la grand'ec'o'n, kiu'n EU-direktiv'o preskrib'is. Ŝi tim'is, ke membr'ec'o en la valut'uni'o pli'grand'ig'us la em'o'n de EU en'miks'i si'n en simil'a'j'n detal'o'j'n, pri kiu'j prefer'e naci'a'j aŭ eĉ lok'a'j respond'ec'ul'o'j pov'us decid'i.

Sum'e, plur'a'j afer'o'j influ'is la ne'a'n balot'rezult'o'n. Mult'a'j konvink'iĝ'is, ke la valut'uni'o est'as risk'a projekt'o, kiu'n la politik'a kaj ekonomi'a elit'o'j – ne nur la en'land'a'j – vol'as trud'i al la popol'o, sed ne por la popol'o. La baz'a demand'o, ĉu pli grand'a valut'o'teritori'o est'us oportun'a, se oni pes'as la pli'facil'ig'o'n de komerc'ad'o kontraŭ la mal'facil'ig'o'n de konjunktur'stabil'ig'a politik'o, ebl'e ne est'is la plej decid'a.

1. Mon'politik'o'n far'as la centr'a bank'o. Ties manifest'a'j instrument'o'j est'as ĉef'e la nivel'o de la gvid'a interez'o kaj la mon'kvant'o (kiu'j si'a'vic'e pov'as est'i ŝanĝ'it'a'j per divers'a'j teknik'o'j).

2. Fisk'a'n politik'o'n (buĝet'politik'o'n) far'as la parlament'o kaj reg'ist'ar'o per en'spez'o'j kaj el'spez'o'j de la ŝtat'a buĝet'o.

Rub'o

La rikolt'o de la nov'a temp'o

La destin'o de rub'aĵ'o'j est'as akut'a problem'o en ni'a nun'temp'a soci'o. Ĉi-sub'e vi pov'as leg'i pri original'a metod'o por re'uz'i for'ĵet'aĵ'o'j'n.

Antaŭ pli ol 30 jar'o'j la uson'a arkitekt'o Michael Reynolds [majkl rejnolds] akcept'is la defi'o'n konstru'i dom'o'n el material'o'j, kiu'j ie vag'ad'as kaj kiu'j'n li do pov'is pren'i sen'pag'e. Post kelk'a'j eksperiment'o'j kun konstru'er'o'j, far'it'a'j el mal'plen'a'j lad'skatol'o'j, kaj mur'o'j, mason'it'a'j el mal'plen'a'j botel'o'j, li ek'pens'is pri aŭt'o'pneŭ'o'j. Prov'ant'e, li mal'kovr'is, ke se li plen'ig'as ili'n per fort'e kun'prem'it'a grund'o, li dispon'as ideal'a'j'n konstru'blok'o'j'n. Li'a sukces'o komenc'iĝ'is, kiam li konsci'is, ke rub'aĵ'o ne est'as for'ĵet'end'a, sed rikolt'end'a. La rikolt'o de la nov'a temp'o.

Mem'konstru'ad'o

Inter'temp'e tiu pens'manier'o de Michael popular'iĝ'is kaj perfekt'e akord'iĝ'is kun ali'a nov'a tendenc'o en arkitektur'o, nom'e mem'konstru'ad'o. Ĉiam pli da hom'o'j serĉ'as ebl'o'j'n mem projekt'i kaj konstru'i si'a'n dom'o'n. Plur'a'j el ili trov'is la voj'o'n al Ta'os en Nov-Meksiko, kie Michael aĉet'is teren'o'n por ebl'ig'i al ili real'ig'i si'a'j'n rev'o'j'n.

Inter'temp'e est'iĝ'is tie tri komun'um'o'j, kies loĝ'ant'o'j mem konstru'is dom'o'j'n, kies mur'o'j konsist'as part'e el aŭt'o'pneŭ'o'j, mal'plen'a'j botel'o'j kaj lad'skatol'o'j. La dom'o'j bril'as fabel'e kaj lig'as scienc'fikci'o'n kun natur'a simpl'ec'o. Poezi'em'a ĵurnal'ist'o pri'skrib'is ili'n jen'e: ships sailing on the se'as of tomorrow (ŝip'o'j, vel'ant'a'j sur la morgaŭ'a'j mar'o'j). Pro tio aper'is la nom'o earthship (ter'ŝip'o).

Kio est'as ter'ŝip'o?

Ter'ŝip'o est'as konstru'aĵ'o'tip'o, el'labor'it'a de la uson'a arkitekt'o Michael Reynolds kaj pov'ant'a funkci'i sen'de'pend'e de publik'a'j util'aĵ'o'kompani'o'j kaj dukt'o'j. Ter'ŝip'o dev'as konform'i al jen'a'j kriteri'o'j:

1. La projekt'o baz'iĝ'as sur la maksimum'a uz'o de varmomaso, tiel ke la intern'a temperatur'o rest'as ĉirkaŭ 17 grad'o'j celsi'a'j sen al'don'a hejt'ad'o. Tio'n oni ating'as part'e per en'fos'ad'o de la dom'o'j, per la konstru'o de sub'ten'ant'a'j mur'o'j el aŭt'o'pneŭ'o'j, plen'ig'it'a'j per prem'it'a grund'o, kaj per konstru'o de vitr'a forc'ej'o ĉe la sud'a flank'o.

2. Per sun'a, vent'a kaj akv'a energi'o'j ĝi proviz'as si'n per propr'a energi'o.

3. Pluv'akv'o kolekt'iĝ'as sur la tegment'o en cistern'o'j'n.

4. Per intern'a pump'a kaj filtr'a sistem'o en kombin'o kun plant'uj'o'j en la forc'ej'o la akv'o efik'e re'uz'iĝ'as.

5. Ekskrement'o'j'n oni efik'e re'uz'as por sterk'i.

En la konstru'aĵ'o re'uz'iĝ'as kiel ebl'e plej mult'e da material'o'j.

Biotekturo

Ĉiu ter'ŝip'o do est'as spec'o de biosfer'o, kaj tial Michael Reynolds nom'as si'n mem ne arkitekt'o, sed biotekto.

Cent'o'j da hom'o'j en nord'a kaj sud'a Amerik'o, Japani'o kaj Aŭstrali'o jam pruv'is, ke ili mem pov'as konstru'i tiu'j'n evident'a'j'n model'o'j'n de medi'o'eduk'ad'o help'e de norm'ig'it'a'j konstru'skatol'o'j kaj instrukci'o'j Earthship (volum'o'j I, II kaj III) aŭ per'e de instru'a vid'bend'o From the Ground Up.

Pli'a'j'n inform'o'j'n en la angl'a oni pov'as trov'i ĉe www.earthship.org.

Forc'ej'a efik'o

Fakt'e Michael Reynolds dis'volv'is konstru'stil'o'n, kiu perfekt'e kongru'as kun la cel'o'j de la protokol'o de Kiot'o por mal'pli'ig'i la forc'ej'a'n efik'o'n pro fosili'a brul'ig'o. Ĉiu'j land'o'j, kiu'j al'iĝ'is al tiu traktat'o, pov'us profit'i pro dis'volv'iĝ'o de la ter'ŝip'o'princip'o'j kaj tiel part'o'pren'i en la redukt'o de CO₂-el'las'o.

Michael Reynolds efektiv'ig'is seri'o'n da eksperiment'o'j por aplik'ebl'ig'i la ter'ŝip'o'princip'o'j'n en ĉiu'j klimat'o'zon'o'j. La rezult'o'j est'as pri'skrib'it'a'j en li'a plej nov'a libr'o Comfort in Any Climate (Komfort'o en iu ajn klimat'o).

Ter'ŝip'o'j en Eŭrop'o

La unu'a, kiu intenc'is konstru'i ter'ŝip'o'n en Eŭrop'o, est'as nederland'an'in'o, Josephine Overeem, kiu staĝ'is en Nov-Meksiko pri la konstru'ad'o de ter'ŝip'o. Ŝi vol'is mal'ferm'i inform'ad'o'centr'o'n en la belg'a'j Arden'o'j. Ŝi akir'is permes'o'n, kaj Michael Reynolds projekt'is la centr'o'n. Last'moment'e la valon'a urb'estr'o tamen halt'ig'is la plan'o'n. Inter'temp'e Michael Reynolds jam est'is al'ven'int'a kun plen'a konstru'skip'o. Por ke li'a vojaĝ'o ne est'u van'a, li konstru'is remiz'o'n en la stil'o ter'ŝip'a en la ĝarden'o de la brusela vila'o de Josephine. La belg'o'j, kiu'j part'o'pren'is en tiu ĉi aventur'o, fond'is lok'a'n asoci'o'n Earthship Belgium. Ili nun'temp'e kun'labor'as kun dis'volv'o'entrepren'o en Antverpeno, kiu okup'iĝ'as pri re'asign'ad'o de teren'o'j en la nord'o de la urb'o. Tie Earthship Belgium vol'as star'ig'i dokument'ad'o'centr'o'n.

En la pas'int'a jar'o oni konstru'is prov-ter'ŝip'o'n en Skot'land'o. Oni dum long'a temp'o test'os ĉi tiu'n konstru'aĵ'o'n. Se la rezult'o'j est'os bon'a'j, oni liver'os pli da konstru'permes'o'j por ter'ŝip'o'j. Inform'o'j pri tio trov'ebl'as ĉe www.sci-scotland.org.uk.

En Angli'o ebl'is adapt'i la princip'o'j'n de ter'ŝip'o al la brit'a leĝ'ar'o. En Brighton oni nun'temp'e konstru'as medi'o'eduk'ad'centr'o'n uz'ant'e ĉiu'j'n ter'ŝip'o'princip'o'j'n.

La dis'volv'o de tiu ĉi projekt'o est'is eg'e mult'e'kost'a, ĉar neces'is mult'e da teknik'a'j, jur'a'j kaj scienc'a'j prepar'o'j por divers'a'j instanc'o'j. La buĝet'o antaŭ'vid'is la kost'o'j'n de esplor'ad'o, projekt'ad'o, dis'volv'o, konstru'o, monitor'ad'o kaj gvid'ad'o dum unu jar'o de medi'o'eduk'ad'centr'o. La financ'ad'o sukces'is, ĉar la projekt'o gajn'is la premi'o'n pri medi'o'protekt'ad'o de Biffa Waste Services (Biffa rub'o'pri'labor'ad'o). Pli'e oni ricev'is financ'a'n help'o'n de BOC Foundation.

OWAZE est'as fond'aĵ'o, kiu pen'ad'as por la real'ig'o de ter'ŝip'o en Nederlando. OWAZE est'as nederland'lingv'a sigl'o kun jen'a signif'o: Ontwikkeling van Woonstijlen met Afvalmaterialen en met Zonneënergie volgens Earthshipconcepten (Dis'volv'o de konstru'stil'o'j, uz'ant'a'j rub'o'material'o'j'n kaj sun'energi'o'n laŭ ter'ŝip'o'koncept'o'j). La fond'aĵ'o cel'as progres'ig'i la ter'ŝip'o'princip'o'j'n. Tio'n ĝi vol'as real'ig'i per la fond'o de dokument'ad'o'centr'o kaj per la organiz'o de eduk'a'j program'o'j pri ter'ŝip'o'princip'o'j. OWAZE vol'as kun'labor'i kun eŭrop'a'j instituci'o'j pri ekologi'a konstru'ad'o. Al entrepren'o'j kaj instituci'o'j, kiu'j kun'labor'as, ĝi propon'as menci'o'j'n en si'a'j publik'aĵ'o'j kaj dokument'a'j film'o'j kaj part'o'pren'o'n en si'a est'ont'a ter'ŝip'o-dokument'ad'o'centr'o. Inform'o'j pri OWAZE hav'ebl'as ĉe Theo Lalleman, Jericholaan 24b, NL-3061 HG Rotterdam, plalleman@zonnet.nl.

Ĉu kompat'ind'a'j irak'an'o'j?

Mi ne pov'as ĉes'i mir'i pri la ne'super'ebl'a arogant'ec'o de kelk'a'j nord-amerik'an'o'j kaj ili'a ŝajn'e nul'a kapabl'o pri mem'kritik'o. Sen'dub'e, ne'ŝancel'ebl'e konvink'it'a'j hom'o'j trov'ebl'as en kiu ajn hom'grup'o, sed la leter'o de Kevin Ford (MONATO, 2003/12, p. 6) pens'ig'as, ĉu la mesi'ism'a fier'aĉ'o de la uson'a reg'ist'ar'o tra'lik'as al pli konsider'ind'a part'o de la nord-amerik'a loĝ'ant'ar'o ol ni ŝat'us kred'i.

Konkret'e pri la mistifik'o pri opini'sond'ad'o en Bagdado, ŝajn'as klar'e, ke en la nun'a situaci'o de milit'a okupaci'o ĝi pov'as est'i tut'e ne'fid'ind'a. Des pli, ke tre neces'us analiz'i, kiu mend'is ĝi'n, kaj kiel oni ĝi'n far'is.

Krom'e, pri tio, ke grand'a part'o de la iraka popol'o ĝoj'as pri for'ig'o de terur'a diktatur'o, komun'a saĝ'o dir'as, ke tio est'as kred'ebl'a. Tamen, kiu pov'as kred'i, ke iu ajn popol'o bon'ven'ig'os okupaci'ant'a'n potenc'o'n, kiu dum dek jar'o'j regul'e bomb'ad'is nord'o'n kaj sud'o'n de la land'o kaj per blok'ad'o ruin'ig'is la ekonomi'o'n kaj kaŭz'is la mort'o'n al cent'mil'o'j da hom'o'j, plej'part'e infan'o'j kaj mal'jun'ul'o'j?

Kiam la faŝist'a'j trup'o'j en'ir'is Barcelonon en 1939, post tri-jar'a kruel'eg'a milit'o, mult'a'j sen'pez'iĝ'is kaj salut'is sur'strat'e la venk'int'o'j'n. Sed la ĝoj'o plej oft'e daŭr'is nur kelk'a'j'n tag'o'j'n. Kompren'ebl'e ekzist'is escept'o'j: ĉiam ekzist'as escept'o'j.

Aĝ'o de konsent'o

Francisko Simonnet (MONATO 2003/12, p. 6) est'as sen'baz'e ĉagren'it'a pro mi'a tekst'o (MONATO, 2003/3, p. 14) pri la hungar'a egal'ig'o de la aĝ'o de konsent'o (al 14 jar'o'j) ĉe mal'sam'seks'a'j kaj sam'seks'a'j rilat'o'j. Per la for'ig'o de la diskriminaci'a'j paragraf'o'j 199 kaj 200 la hungar'a leĝ'ar'o ja nur ating'is, ekzempl'e, tiu'n de Franci'o, kie jam ek'de 1982 ne plu ekzist'as ĉi tia diskriminaci'o.

Simonnet plen'e prav'as en tio, ke leĝ'o'j ne instig'u al seks'um'ad'o kun jun'a'j ne'plen'aĝ'ul'o'j: mal'e, la leĝ'ar'o ja rigor'e difin'u kaj apart'e fort'e sankci'u per'fort'o'n kontraŭ ili. Tiel far'as la franc'a leĝ'o (artikol'o'j 227-25, 26, 27 de la kriminal'a kod'o), kiu i.a. difin'as pun'o'n de du jar'o'j da prizon'o por person'o mis'uz'ant'a si'a'n aŭtoritat'o'n por seks'um'i, ankaŭ se ne'per'fort'e, kun hom'o pli jun'a ol 18-jar'a.

Konstat'ind'e, la hungar'a kriminal'a kod'o en si'a paragraf'o 198 difin'as kiel pun'end'a'j'n nur drast'a'j'n seks-ag'o'j'n, dum ĝi dev'us pun'i ankaŭ, „proporci'e al la danĝer'o, kiu'n tia'j ag'o'j prezent'as, kondut'o'j'n manipul'a'j'n, al'trud'a'j'n aŭ ali'e mal'respekt'a'j'n al la individu'a'j rajt'o'j de la ne'plen'aĝ'ul'o'j”, kia'j est'as ekzempl'e „ebri'ig'o eĉ mild'a, per'vort'a humil'ig'o aŭ psik'a agres'o”. Sed ĝust'e ĉi tiu'j est'is la postul'o'j de la labor'grup'o Habeas Corpus, la sam'a, kiu kampanj'is por la egal'ig'o de la aĝ'o de konsent'o.

Publik'a sakr'ad'o

Dank'o'n pro tiu ĉi raport'o de Paul Gubbins (MONATO 2004/1, p. 23), kiu inform'as pri grav'iĝ'ant'a real'aĵ'o. Mi vol'as al'don'i person'a'n vid'aĵ'et'o'n. Student'in'o doktor'iĝ'int'a ĉe mi, lingv'ist'ik'e, trov'is labor'o'n ĉe uson'a firma'o, kies fili'o en Hajderabado funkci'ig'as simil'a'n telefon'plu'send'a'n centr'o'n por serv'i al uson'a'j klient'o'j. Mi'a student'in'o hav'as la task'o'n instru'i la uson'a'n fonetik'o'n al la deĵor'ant'o'j.

Ŝi rakont'is, ke la klient'o'j uson'a'j, kiu'j sci'as, ke tem'as pri ne'uson'a'j labor'ant'o'j (oft'e in'a'j), ŝajn'as frustr'iĝ'int'a'j pro tiu ĉi al ili strang'a situaci'o kaj abomen'e sakr'as. „Hund'in'o” est'as nur unu el la facil'e ripet'ebl'a'j sakr'o'j, kiu'j'n ĉi tiu'j labor'ant'in'o'j dev'as tut'tag'e el'ten'i kontraŭ tiu'j salajr'o'j. Tiu'n ĉi kvalit'a'n aspekt'o'n oni ebl'e al'don'u al la bild'o, kiu'n strek'is por ni Gubbins. Kaj oni dev'as memor'i, ke la publik'a sakr'ad'o est'as pli akcept'at'a en iu'j kultur'o'j ol en ali'a'j.

Hor'o'n da leg'ad'o, viv'o'n da pri'pens'ad'o

La kovr'il'o de la libr'o, el fortik'a karton'o, montr'as iu'n griz-brun'a'n mont'ar'a'n pejzaĝ'o'n. En sub'a angul'o iu nebul'a figur'o star'as ĉe la komenc'o de voj'o. Tiu'n voj'o'n la leg'ant'o ankaŭ dev'as far'i, komenc'ant'e per leg'ad'o sed daŭr'ig'ant'e ĝi'n dum'viv'e en la mens'o.

La libr'o en'ten'as dek fabel'o'j'n, rakont'o'j'n moral'a'j'n, kiu'j pri'trakt'as la esenc'o'n de la viv'o. Ili tem'as pri tia'j demand'o'j, kiel: Kio est'as ver'a ofer'o, la esenc'o de la hom'a est'aĵ'o, honor'a labor'o, hom'a dolor'o; aŭ ankaŭ: Kio pli grav'as: materi'a aŭ spirit'a valor'o; kaj krom'e tem'o'j, kiel la si'n'sekv'o de generaci'o'j, respekt'o al viv'o'saĝ'o, per'fort'o kaj pri'zorg'o.

Ĉiu rakont'o est'as ilustr'it'a per tip'e „orient'a'j” desegn'aĵ'o'j. Tip'a ankaŭ est'as la menci'o de grav'a pri'pens'ig'a fraz'o el la rakont'o, komenc'e de ĉiu rakont'o.

La lingv'aĵ'o est'as simpl'a – mal'abund'as long'a'j fraz'o'j kaj mal'facil'a'j vort'o'j – sed gramatik'e ne sen'makul'a. La kompost'ad'o est'as sufiĉ'e grand'liter'a. Tial la libr'o aspekt'as iom infan'ec'a. Tio sam'e valid'as por la rakont'o'j mem, kvankam la tem'o'j ankaŭ pov'as instig'i plen'kresk'ul'o'j'n al medit'ad'o.

Watanabe Aiko: Fabel'o'j el la Budh'ism'a Literatur'o. Traduk'is Yamaguti Si'n'it'i. Seri'o: Budh'ism'a Bibliotek'o n-ro 2. Eld. Japan'a Budh'an'a Lig'o Esperant'ist'a, s.l., 2002. 158 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 4-901651-01-3.

Por mend'i, vi kroz'u al la Ret'butik'o.

Mal'leg'em'o

Mult'as nun jubile'o'j de revu'o'j: la ni'a iĝ'as 25-jar'a, Kontakt'o fest'as si'a'n 40-jar'iĝ'o'n kaj – rekord'e – Esper'o Katolik'a en 2003 fest'is si'a'n cent'jar'iĝ'o'n. Por mi person'e tiu'j jubile'o'j hav'as apart'a'n signif'o'n, ĉar dum kelk'a temp'o mi redakt'is ankaŭ tiu'j'n du ali'a'j'n gazet'o'j'n. (Bon'e, ke spit'e al tio ili trans'viv'is ...) Ni kor'e gratul'u al la kun'jubile'ant'o'j! Ĉu por ni'a gazet'o ni pov'as esper'i, ke ankaŭ ĝi iam iĝ'os 40-jar'a aŭ eĉ 100-jar'a? Se oni leg'as pri la kriz'o'j, kiu'j'n ili spert'is (kaj super'is), ebl'e la ŝanc'o de MONATO ne est'as tut'e mal'bon'a.

Sed mult'as ankaŭ la gazet'o'j, kiu'j mort'is sen ating'i jubile'a'j'n mark'o'j'n, ali'a'j spit'e al long'a tradici'o iam mal'aper'is. Last'e tiu sort'o traf'is la revu'o'n de San-Paŭlo Lampir'o, pro mank'o de mon'o. Iu'j ja opini'as, ke iel ajn pas'is epok'o de pres'it'a'j komunik'il'o'j pro furor'ant'a Inter'ret'o. Tio'n oni asert'is ankaŭ, kiam aper'is televid'o. Sed gazet'o'j ne nur ne mal'aper'is, ili part'e eĉ profit'is, ĉar televid'o vek'is ekzempl'e interes'o'n pri politik'o en pli vast'a'j part'o'j de la soci'o; tiu'j hom'o'j, aŭd'int'e kaj vid'int'e rudiment'a'j'n inform'o'j'n sur ekran'o, vol'is post'e leg'i pli mult'e kaj profund'e pri iu'j tem'o'j ol ili pov'is percept'i per efemer'a televid'o. La ret'o est'as simil'e efemer'a, ĉar sur ekran'o oni pov'as leg'i ĉiam nur fragment'o'n de long'a tekst'o; kio'n oni do far'as? El'pres'as. Tial la prognoz'o'j pri „sen'paper'a ofic'ej'o” pro uz'ad'o de komput'il'o'j est'is tut'e erar'a'j: en mult'a'j labor'ej'o'j hodiaŭ oni for'uz'ad'as mult'obl'e pli da paper'o ol antaŭ'e!

Tamen ver'o est'as ankaŭ, ke la gazet'ar'o adapt'iĝ'is kaj ŝanĝ'iĝ'is pro la televid'o (kun tendenc'o al bulvard'ism'o). Ver'o est'as krom'e, ke mal'kresk'is leg'em'o de jun'a'j generaci'o'j, kio'n sent'as el'don'ej'o'j de gazet'o'j kaj precip'e de libr'o'j. Pri tio sen'dub'e kulp'as part'e la televid'o. Sed kio pri la ret'o? Ties en'hav'o'n tamen oni ja dev'as leg'i. Ĉu do ebl'e de'nov'e kresk'os leg'em'o, em'o leg'i pres'it'a'j'n komunik'il'o'j'n?

Sincer'e vi'a

Monat'o

Grav'a'j opini'o'j

Ni pet'is, okaz'e de la jubile'o de ni'a revu'o, kelk'dek'o'n da grav'ul'o'j de Esperant'uj'o skrib'i si'a'n opini'o'n pri MONATO. Kompren'ebl'e ni ne atend'is, ke ĉiu el ili respond'os, sed mir'ig'is ni'n, ke est'is tiom mal'mult'a'j, kiu'j re'ag'is. Kio'n ni konklud'u el tio? Ĉu ebl'e, ke por grand'a pli'mult'o ĝi signif'as neni'o'n, neni'o'n grav'a'n? Aŭ ĉu ĝi est'as por ili io tut'e normal'a, kio'n oni ne dev'as pri'koment'i? Ni ne sci'as. Kiel ajn, ni prezent'as al vi sub'e la magr'a'n rezult'o'n de ni'a et'a enket'o.

Ni'a demand'o est'is: Kio'n laŭ vi'a opini'o MONATO signif'as por la Esperant'o-kultur'o? Jen la respond'o'j (en alfabet'a ord'o de la ĉef'nom'o'j):

Trans'pas'o

Se dir'i konciz'e kaj simpl'e: ĝi'a est'iĝ'o kaj plu'viv'ad'o mi'a'opini'e signif'as, ke ni'a mov'ad'o fin'fin'e trans'pas'as?/-is? (ebl'e eĉ iom venk'is?) la stadi'o'n de nur'a lingv'o'hobi'ism'o: per'e de MONATO, en la plej bon'a'j numer'o'j, ni pov'as aŭskult'i koment'o'j'n kaj fakt'o'j'n sen inter'met'it'a okcident-eŭrop/uson'ec'a interpret'ad'o el la tut'a mond'o, ne nur klub'a'j'n refer'aĵ'o'j'n, nov'aĵ'o'j'n, ktp ...
Kor'e, estim'e,
Gerrit Berveling

P.S. Mi nur eg'e bedaŭr'as, ke ankoraŭ mank'as sufiĉ'a publik'o kaj en'spez'ad'o por far'i el ĝi pli oft'a'n revu'o'n.

Normal'o

Mult'o'n. Ĝi mark'is la en'ir'o'n de la Esperant'o-revu'o'j en la mond'o'n de normal'a'j revu'o'j. Ĝi ankaŭ est'as tre bon'a ekzempl'o por la naci'lingv'a'j revu'o'j de tiu spec'o, kiel oni pov'as raport'i pri mond'a'j okaz'aĵ'o'j laŭ la vid'punkt'o de la lok'ul'o'j.

Est'as almenaŭ unu kamp'o, en kiu esperant'ist'o'j ne dev'as hont'i, montr'ant'e si'a'j'n produkt'o'j'n al ne'esperant'ist'o'j.

Ĝi ankaŭ montr'is ali'a'n flank'o'n de la produkt'ad'o de „kultur'a'j var'o'j”. Kiom ajn lert'a'j est'as la produkt'ant'o'j, en ĉi tiu okaz'o la redaktor'o'j, ili ne sukces'as nur per si'a lert'ec'o plen'evolu'ig'i si'a'n produkt'o'n. Mi vol'as simpl'e dir'i, ke se vi est'as lert'a german'a ĵurnal'ist'o, vi cert'e labor'as ĉe revu'o super'a al tiu, por kiu labor'as lert'a alban'a ĵurnal'ist'o.

Ĉu la okaz'o de esperant'lingv'a ĵurnal'ist'o est'as pli simil'a al tiu de alban'a aŭ de german'a ĵurnal'ist'o? Ĉiu pov'as mem decid'i. Pro tio fin'fin'e pri la sort'o de MONATO decid'as tiu'j kutim'a'j mov'ad'an'o'j, kiu'j prov'as produkt'i pli da mov'ad'an'o'j, kiu'j pov'as iĝ'i leg'ant'o'j de MONATO. Se est'os mult'a'j leg'ant'o'j, MONATO pli'bon'iĝ'os. Sed person'e mi opini'as, ke ĝi'a nun'a nivel'o est'as tre bon'a.
Amik'e
Renat'o Corsetti

Lingv'o'norm'ig'o

Unu'e, MONATO est'as sol'a gazet'o, kompar'ebl'a kun grav'a'j naci'lingv'a'j gazet'o'j. Du'e, MONATO lud'as lingv'o'norm'ig'a'n rol'o'n en la viv'a lingv'o'uz'ad'o.
Bor'is Kolker

Magazin'o

Ĉu ebl'as imag'i liber'a'n land'o'n sen liber'a gazet'ar'o? Sen gazet'o'j plej divers'a'j, politik'a'j, satir'a'j, religi'a'j, kultur'a'j, fak'a'j, asoci'a'j, ktp? Ne, kaj de tiu divers'ec'o nask'iĝ'as riĉ'ec'o.

Do, ĉar Esperant'uj'o hav'as si'a'n gazet'ar'o'n, tiu ĉi tut'e natur'e dev'as est'i plej divers'a. Jam antaŭ 25 jar'o'j ekzist'is mult'a'j gazet'o'j en Esperant'uj'o, ĉef'e asoci'a'j, sed ankaŭ literatur'a'j, politik'a'j, religi'a'j kaj eĉ ... satir'a. Sed ne ekzist'is „period'a revu'o, ... ilustr'it'a, kaj en'hav'ant'a artikol'o'j'n pri tre divers'a'j tem'o'j” (difin'o de „magazin'o” en la nov'a Piv, kun unu ekzempl'o: la magazin'o MONATO). Sed ŝtop'is tiu'n tru'o'n la magazin'o (ni fid'u al la nov'a Piv!) MONATO, pro la tenac'a vol'o de Stefan Maul. Mi ne hezit'is foj'e kritik'i kelk'a'j'n aspekt'o'j'n de tiu ĉi magazin'o, kaj ne hezit'us tio'n re'far'i est'ont'e ... sed ĉu ebl'as imag'i hodiaŭ Esperant'o'n sen MONATO? Ne! Des pli ke ĝis nun neni'u konkurenc'ul'o montr'is la pint'o'n de si'a naz'o. Bedaŭr'ind'e, fakt'e, ĉar mi ne dub'as, ke tio spron'us la redaktor'o'j'n de MONATO ... kaj tiam, ar'ig'it'a'j ĉirkaŭ Stefan Maul, ili streb'us por ig'i ankoraŭ pli al'log'a si'a'n magazin'o'n. Dank'o'n al MONATO por tiu'j 25 jar'o'j, kaj feliĉ'a'n jubile'o'n.
Ĵak Le Puil

Koincid'o

MONATO est'as unu el la frukt'o'j de la fekund'a jar'o 1980a, la jar'o de Raŭmo. Kompren'ebl'e ĝi est'is koncip'it'a pli fru'e, sam'e kiel la ide'o'j, kiu'j konduk'is al la Manifest'o, sed la koincid'o est'as interes'a. MONATO fakt'e signif'is defi'o'n en la panoram'o de la tiu'temp'a Esperant'o-gazet'ar'o. Stefan Maul ĵet'is gant'o'n, kiu'n lev'is Torben Kehlet. Kaj tiam la defi'at'o far'iĝ'is la Esperant'o-publik'o. Por gajn'i la defi'o'n neces'us mem rest'i long'e kaj persist'e alternativ'a. Kaj part'o'pren'i en la konstru'o de nov'a, alternativ'a Esperant'uj'o. Sed tio ne okaz'is.
Giorgio Silfer

Konvink'o

Kiam antaŭ du'o da jar'o'j mi vol'is konvink'i kelk'a'j'n koleg'o'j'n-lingv'ist'o'j'n, ke Esperant'o est'as plen'e viv'ant'a lingv'o, mi aĉet'is por ili abon'o'j'n al MONATO. La efik'o est'is ĝust'e tia, kia'n mi dezir'is: ili trakt'is tiu'n revu'o'n kiel tut'e normal'a'n fenomen'o'n de tut'e normal'a kaj funkci'ant'a lingv'o. MONATO est'as ni'a Newsweek, ni'a Spiegel, kaj ĝi bril'e kaj ĉiam interes'e plen'um'as tiu'n rol'o'n.

Se MONATO ne ekzist'us jam, neces'us ĝi'n invent'i ...
Humphrey Tonkin

Strang'a komentari'o

Mi tre mir'is, kiam mi leg'is la komentari'o'n de Jomo Ipfelkofer pri la teror'atak'o kontraŭ Uson'o (MONATO 2003/12, p. 12). Est'as mir'ig'e, ke MONATO elekt'is publik'ig'i tiu'n rid'ind'a'n konspir'aĵ'o'n, kaj eĉ honor'ig'i ĝi'n kiel ĉef'a'n artikol'o'n sur la kovr'il'o!

Antaŭ kelk'a'j monat'o'j mi leg'is, ke MONATO ricev'as mult'e pli da artikol'o'j, ol ĝi pov'as publik'ig'i. Publik'ig'o de tiu strang'aĵ'o est'is insult'o al la pli serioz'a'j kontribu'ant'o'j, kies artikol'o'j'n vi rifuz'is.

Not'o de la redakci'a sekretari'o: Laŭ mi'a sci'o MONATO ne rifuz'is artikol'o'j'n. Pro la grand'a al'flu'o kelk'a'j nur prokrast'iĝ'is.

Nord-IRLANDO

Moder'ec'o venk'it'a

En decembr'o 2003 okaz'is elekt'o'j al la nord-irlanda asemble'o (lok'a parlament'o). La rezult'o'j frap'is ĉiu'j'n, kiu'j sopir'is kre'i pac'em'a'n kaj harmoni'a'n soci'o'n, en kiu hom'o'j de mal'sam'a'j religi'o'j, politik'a'j cel'o'j kaj tradici'o'j pov'u kun'viv'i kaj kun'labor'i.

La plej sukces'a parti'o est'is Dup (Demokrat'a Uni'ism'a Parti'o), kies ĉef'o est'as la ard'a gvid'ant'o de la Liber'a Presbiterian'a Eklezi'o, pastor'o doktor'o I'a'n Paisley [i'a'n pejzli], ne'kompromis'em'a mal'amik'o de Vatikan'o kaj de la Irlanda Respublik'o. En du'a lok'o post la elekt'o'j est'is la egal'e por'brit'a – kaj antaŭ'e majoritat'a – parti'o UUP (Ulstera Uni'ism'a Parti'o), kies membr'ar'o konsist'is el kaj apog'ant'o'j kaj mal'apog'ant'o'j de plur'ism'a soci'o, en kiu protest'ant'a'j uni'ist'o'j kaj katolik'a'j respublik'ist'o'j ĝu'us sam'a'j'n politik'a'j'n rajt'o'j'n.

En tri'a lok'o est'is SF (Sin'n Féin) [ŝi'n fe'j'n], la respublik'ism'a parti'o, kiu origin'e est'is la politik'a al'o de la tiel nom'at'a Irlanda Respublik'ism'a Arme'o (Ir'a), sed kiu hodiaŭ pretend'as est'i apart'a kaj ne'per'fort'em'a organiz'aĵ'o. Nun la plej mal'fort'a'j frakci'o'j est'as Alliance [alajans] (Alianc'o), moder'a por'brit'a parti'o, kaj SDLP (Social-Demokrat'a Labor'ist'a Parti'o), la moder'a respublik'ism'a parti'o. Perd'is si'a'j'n du antaŭ'a'j'n mandat'o'j'n en la asemble'o la Vir'in'a Alianc'o, trans'konfesi'a kaj trans'parti'a uni'o de vir'in'o'j, kiu'j kuraĝ'e kampanj'is por pac'o kaj egal'ec'o.

Jen'is la rezult'o'j:
Dup: 30
UUP: 27
SF: 24
Alliance: 6
Vir'in'a Alianc'o: 0

Dup deklar'is, ke ĝi neniam kun'labor'os, eĉ ne parol'os, kun la respublik'ist'o'j; krom'e ĝi rifuz'os apog'i ajn'a'n trans'lim'a'n aranĝ'o'n kun la Irlanda Respublik'o. Laŭ Dup est'as „mort'a” la t.n. pask-vendred'a inter'konsent'o pri pac'o, kiu en referendum'o ricev'is super'verŝ'ant'a'n majoritat'o'n kaj en Nord-Irlando kaj en la Respublik'o.

Pesimist'o'j (aŭ real'ist'o'j) nun demand'as, ĉu rest'as esper'o por la asemble'o kaj por pac'o en la mal'ĝoj'a nord-irlanda teritori'o. Resum'e: ekstrem'ist'o'j gajn'is, kaj moder'ul'o'j perd'is. Cinik'ul'o'j dir'us, ke la frenez'ul'ej'o'n nun reg'as la frenez'ul'o'j.

Best'o'j

Piko-efik'o

Ekpopulariĝis en Japani'o akupunktur'o por best'o'j, precip'e hund'o'j. Nun'temp'e al mult'a'j dom'best'o'j mank'as ekzerc'ad'o: oft'e ili est'as tro dik'a'j pro luks'a manĝ'aĵ'o. Se ili glit'fal'as sur lign'a plank'o, vund'iĝ'as la artik'o'j, kaj hund'o'posed'ant'o'j prefer'as ne don'i medikament'o'j'n sed prov'i ali'a'j'n kurac'il'o'j'n – ekzempl'e akupunktur'o'n.

Best'o-akupunktur'o kost'as hor'e 3000 en'o'j'n (ĉ. 27 eŭr'o'j'n). Kurac'ist'o'j ricev'as ĝeneral'e kvin hund'o-pacient'o'j'n semajn'e, tamen la nombr'o kresk'as. Laŭ s-ro Kobatake en Kiot'o, kiu komenc'is kurac'i hund'o'j'n per akupunktur'o antaŭ kvin jar'o'j: „Sep'dek el'cent'o'j de la hund'o'j san'iĝ'as”.

Nun'temp'e en Japani'o viv'as mult'a'j mal'jun'ul'o'j sol'e kun si'a'j best'o'j, kiu'j ia'grad'e anstataŭ'as for'a'j'n ge'fil'o'j'n. Evident'e ili vol'as don'i al si'a'j best'o'j bon'a'n kurac'ad'o'n. Tia est'as komun'a sent'o de best'am'ant'a'j pensi'ul'o'j en mal'jun'a japan'a soci'o.

Soci'o Mal'jun'iĝ'ant'a

Testament'u ... kaj ne pent'u

Skrib'i testament'o'n furor'as en Japani'o. La kial'o'j: unu'e, la japan'a soci'o konsist'as el mult'a'j mal'jun'ul'o'j; du'e, famili'an'o'j oft'e apart'e viv'as. Antaŭ'e ili loĝ'is kun'e kaj kompren'is la vol'o'n de ali'a'j famili'an'o'j: nun interpret'i la last'a'j'n dezir'o'j'n de famili'an'o'j mal'facil'as sen skrib'it'a testament'o.

Ekzist'as du testament'o-spec'o'j: laŭ'leĝ'a, nepr'e sekv'end'a kaj privat'a, kiu'n oni pov'as konsider'i dezir'ar'o de la for'pas'int'o. Laŭ'leĝ'a testament'o cel'as posed'aĵ'o'j'n, kaj al kiu'j tiu'j aparten'os; privat'a testament'o koncern'as ali'a'j'n afer'o'j'n, ekzempl'e ĉu aŭ kiel daŭr'ig'i kurac'ad'o'n por pli'long'ig'i viv'o'n, ĉu aŭ kiel funebr'i. Pro tio est'as rekomend'it'e prepar'i du testament'o'j'n, laŭ'leĝ'a'n kaj privat'a'n: tiel oni evit'as konfuz'o'n kaj ŝpar'os al famili'an'o'j zorg'o'j'n kaj eventual'e mon'o'n.

Hom'o'j pli kaj pli ne vol'as testament'i mon'o'n al famili'an'o'j mal'proksim'a'j, sed al pli proksim'a'j partner'o'j aŭ amik'o'j aŭ al bon'far'a'j organiz'aĵ'o'j, eventual'e al tiu'j, kiu'j post'respond'ec'os pri ŝat'at'a'j dorlot'best'o'j. Skrib'i testament'o'n cert'ig'as, ke la dezir'ar'o de la for'pas'int'o klar'e kaj sen'ambigu'e interpret'ebl'os.

Japani'o

Plu liberal-demokrat'a

Post naci'a'j elekt'o'j en Japani'o komenc'e de novembr'o plu reg'ist'ar'as la Liberal'a Demokrat'a Parti'o (LDP) kaj ties estr'o kaj ĉef'ministr'o Koizumi. La parti'o ricev'is 237 mandat'o'j'n el en'tut'e 480 (10 mal'pli ol en la last'a parlament'o) kaj nun reg'as koalici'e kun Nov'a Komeito (34 mandat'o'j, 4 pli ol en la pas'int'ec'o) kaj Nov'a Konservativ'a Parti'o (4 mandat'o'j, 5 mal'pli): ĉi-last'a parti'o kun'fand'iĝ'is post la elekt'o'j kun LDP.

Nov'a Komeito est'as sub'ten'at'a de la plej grand'a budh'ism'a sekt'o en Japani'o, sokagakkai, kun ĉirkaŭ ok milion'o'j da adept'o'j. Kontrast'e al la sukces'o de Nov'a Komeito rimark'ind'as la kaduk'iĝ'o de mal'dekstr'a'j Japan'a Komun'ist'a Parti'o kaj Social'a Demokrat'a Parti'o: ambaŭ perd'is pli ol du'on'o'n de si'a'j mandat'o'j.

La naci'a parlament'o en Japani'o konsist'as el du ĉambr'o'j: la ĉambr'o de deput'it'o'j kaj la ĉambr'o de konsil'ist'o'j. Kiel en Briti'o, la popol'o ne rekt'e elekt'as la ĉef'ministr'o'n: tiu'n posten'o'n ricev'as la ĉef'o de la plej grand'a kaj sukces'a parti'o.

La brul'ant'a vir'in'o

de Frank Roger

La roz'o'j delikat'e dis'odor'is en la ĵus mal'varm'iĝ'int'a ek'vesper'o. La last'a'j sun'radi'o'j pri'lum'is jam nur la nub'o'j'n alt'e super la horizont'o. Nun iĝ'ad'is rapid'e pli mal'varm'e, kaj la nub'o'j ŝanĝ'is kolor'o'n, de hel-oranĝ'o al karmezin'o kaj purpur'o. La vir'o tamen plu star'is en la mal'ferm'it'a verand'o. Rev'em'e li rigard'is la svag'a'j'n mov'iĝ'o'j'n de la mal'hel'o antaŭ si, dum la rapid'e nigr'iĝ'ant'a ĉiel'o ek'montr'is tie kaj jen si'a'j'n unu'a'j'n scintil'o'j'n stel'a'j'n.

Li ek'sid'is en si'a kan'a seĝ'o kaj pren'is la glas'o'n da konjak'o de la ebur'a tabl'et'o. La ambr'o'kolor'a likv'o preskaŭ gagat'e nigr'is en la krepusk'o. Li ig'is la likv'o'n ĉirkaŭ'flu'i en si'a glas'o kaj pens'is pri neni'o apart'a. Tiam li lev'is la rigard'o'n –

– kaj la unu'a'n foj'o'n ek'vid'is la brul'ant'a'n vir'in'o'n.

Ŝi pas'is tre for'e, je la lim'o de li'a vid'kamp'o, inter la arbust'o'j kaj arb'o'j apenaŭ vid'ebl'a'j. Dum sekund'o ŝajn'is al li aŭd'i eĥ'o'n de ŝi'a tint'a rid'o tra la mal'lum'a aer'o nokt'a.

Sed tio dev'is est'i erar'o. Li dorm'is tut'e pac'e tiu'n nokt'o'n.

---

Kiam la post'a'n tag'o'n la sun'o sub'e'n'ir'is en mar'o da flam'o'j, li verŝ'is al si konjak'o'n kaj el'ir'is el la dom'o. Ne blov'is vent'o en tiu vesper'o. Li pren'is si'a'n kan'a'n seĝ'o'n kaj ir'is sid'iĝ'i mal'antaŭ'e en la kort'o. Ebl'e du'on'hor'o'n li rest'is tie, ĝis la konjak'o el'ĉerp'iĝ'is. Li fiks'rigard'is la perfekt'e sen'nub'a'n ĉiel'o'n, admir'is la stel'o'j'n.

Post'e li subit'e rigard'is rekt'e antaŭ si'n –

– kaj re'e vid'is la brul'ant'a'n vir'in'o'n.

Nun ŝi est'is pli proksim'e, kvin'dek'o'n da metr'o'j for de li. Li sent'is si'a'n kor'o'n fort'e ek'bat'i kaj ĉi-foj'e klar'e aŭd'is ŝi'a'n kristal'klar'a'n rid'o'n. Ŝajn'is ke ŝi paŝ'as nud'pied'e, kaj sub la flagr'ant'a flam'vest'o ŝi port'is tra'vid'ebl'a'n rob'o'n pend'ant'a'n ĝis la grund'o. Ŝi paŝ'is rapid'e, tre rapid'e, mult'e tro rapid'e.

Tiu'n nokt'o'n li dorm'is tre bon'e. Li sonĝ'is pri kamen'o, en kiu oranĝ'eg'a'j flam'o'j danc'is ĉirkaŭ lign'o'blok'o'j.

---

La sekv'a'n vesper'o'n li atend'is ŝi'n. Kun sovaĝ'e bat'ant'a kor'o li sid'is en si'a kan'a seĝ'o kaj al'rigard'is la mal'lum'o'n. La mal'plen'a'n dom'o'n kaj la stel'o'j'n li neniom pri'atent'is. Eĉ la roz'a'n odor'o'n li ne sent'is, kvankam ĝi plen'ig'is la aer'o'n. Li nur sid'is kaj atend'is ŝi'n.

Li'a'n pacienc'o'n kron'is sukces'o –

– nun ŝi ven'is mult'e pli proksim'e'n al li, kaj li pov'is vid'i la flirt'o'n de ŝi'a'j long'a'j, fajr'e ruĝ'a'j har'o'j, dum ŝi preter'kur'is flam-kadrat'e.

Fin'fin'e li sci'is al kiu ŝi rid'as; ne plu ebl'is ajn'a dub'o. Ŝi'a leĝer'a rid'o plen'ig'is la aer'o'n, for'pel'is la roz'odor'o'n kaj la vesper'a'n mal'varm'o'n. Mal'rapid'e li star'iĝ'is el si'a seĝ'o, far'is kelk'a'j'n paŝ'o'j'n antaŭ'e'n kaj post'rigard'is la vir'in'o'n ĝis ŝi mal'aper'is danc'ant'e el li'a vid'kamp'o. Li'a puls'o re'gajn'is trankvil'a'n ritm'o'n. Morgaŭ, ebl'e morgaŭ... Hodiaŭ ŝi jam est'is proksim'e!

Kvazaŭ en tranc'o li paŝ'is en la mal'plen'a'n dom'o'n, kun'ŝov'is la dik'a'j'n velur'a'j'n kurten'o'j'n, fal'ig'is si'a'n rigard'o'n al la polv'o'kovr'it'a'j libr'o'j sur la bret'o'j kaj al la ĉin'a vaz'o kun magi'a'j sign'o'j, en'spir'is la mal'varm'a'n vesper-aer'o'n, kaj ir'is dorm'i inter saten'a'j lit'tuk'o'j blank'a'j. Morgaŭ, ebl'e morgaŭ...

---

La post'a'n vesper'o'n li prefer'e ne trink'is glas'o'n da konjak'o. Blov'et'is fajn'a briz'o. Li sid'is trankvil'e en si'a kan'a seĝ'o, kun ne'leg'at'a libr'o sur la ĝarden'a tabl'o apud'e.

Kiam la sun'o mal'rapid'e sink'is sub la horizont'o'n kaj grad'e riĉ'iĝ'is je pli kaj pli da kolor'o'j, li'a sang'o ek'flu'is pli rapid'e, kaj li'a'j pupil'o'j mal'larĝ'iĝ'is. Hodiaŭ ŝi ven'os tut'e proksim'e'n, ebl'e ĝis apud li'n...?

Jen ŝi de'nov'e –

– li vid'is ŝi'n al'ven'i de mal'proksim'e, salt'ad'i super la et'a'j arbust'o'j, sku'ant'e si'a'n long'a'n, leĝer'a'n rob'o'n en la aer'o. Ŝi retro'ĵet'is si'a'j'n har'o'j'n kaj las'is la flam'o'j'n lud'i sur ŝi'a korp'o antaŭ'e'n'kur'ant'a.

Ŝi'a rid'o son'is laŭt'e kaj klar'e en li'a'j orel'o'j, kaj kiam ŝi proksim'is al li jam nur je kelk'a'j paŝ'o'j, ŝi rid'et'is kaj flustr'is: „Morgaŭ, morgaŭ,” for'turn'is si'a'n rigard'o'n kaj for'kur'is kiel torĉ'o da lum'o kaj varm'o. Li for'viŝ'is la ŝvit'o'n de si'a frunt'o, kaj far'is kelk'a'j'n rigid'a'j'n paŝ'o'j'n en ŝi'a'j spur'o'j. Li long'e ŝi'n post'rigard'is, ĝis la fajn'kontur'a siluet'o tro mal'proksim'is por est'i disting'ebl'a.

Tiu'n nokt'o'n li dorm'is tre mal'trankvil'e. Li sonĝ'is pri arb'ar'a'j incendi'o'j, brul'ŝtip'ar'o'j kaj la kaŭstik'a odor'o de sulfur'o. „Morgaŭ,” ŝi est'is dir'int'a, „morgaŭ”. La flam'o'j ĉirkaŭ'lav'is li'n, kaj li grumbl'e rul'iĝ'is sur la ali'a'n flank'o'n.

---

Kiam la post'a'n vesper'o'n li vid'is ŝi'n preter'kur'i kiel torĉ'o'n de flam'o'j, li renvers'is si'a'n glas'o'n ankoraŭ du'on'e plen'a'n. La ambr'o'kolor'a trink'aĵ'o flu'is de la tabl'o sur li'a'n pantalon'o'n. Li neniom atent'is pri tio.

Li rigard'is –

– kiel ŝi ven'as li'n traf'i laŭt'e rid'ant'e, kun etend'it'a'j brak'o'j, kaj li'a kor'o ek'bat'is pli rapid'e, li ŝancel'iĝ'is, sed sukces'is rest'i star'a, mem etend'is la brak'o'j'n, kaj ferm'is la okul'o'j'n, kiam ŝi'a'j flam'o'j li'n ĉirkaŭ'ferm'is kaj ŝi'a'j fajr'a'j lip'o'j al'prem'iĝ'is al la li'a'j...

* * *

La infan'o'j sci'is ke ili de'voj'iĝ'is tro mal'proksim'e'n, kaj ke hejm'e atend'as ili'n ebl'e solid'a skold'o. Ili decid'is unu'e iom ripoz'i ĉe la for'las'it'a dom'o, antaŭ ol ek'ir'i sur la re'ven'a voj'o.

Unu el la knab'in'o'j kuraĝ'is en'paŝ'i en la dom'o'n, sed ŝi vid'is neniu'n. Ŝi vok'is kelk'foj'e, sed respond'o ne ven'is.

Tiam ili en'ir'is ĉiu'j. Iom tim'em'e ili tra'promen'is la tut'a'n dom'o'n, sed neniu'n trov'is.

En la ĝarden'o, mal'e, ili traf'is la kadavr'o'n de vir'o. Ĝi est'is komplet'e karb'iĝ'int'a.

Elnederlandigis: István Ertl

Belgi'o

Mundaneum: paper'a antaŭ'ul'o de Inter'ret'o

En Belgi'o ek'est'is kaj est'as konserv'at'a grand'eg'a kolekt'o, per kiu la iniciat'int'o'j klopod'is kun'ig'i kaj dispon'ig'i ĉiu'j'n sci'o'j'n de la mond'o. Antaŭ jar'cent'o la ide'o ne est'is real'ig'ebl'a pro teknik'a'j lim'ig'o'j. Nun anstataŭ'e ven'is Inter'ret'o.

Otlet: la bibliograf'o

Paul Otlet [pol otlé] (1868-1944) est'is fil'o de Edouard Otlet [edŭár], kon'at'a kiel „imperi'estr'o de la tram'voj'o'j”. Li stud'is jur'o'n, sed mult'e pli interes'iĝ'is pri bibliografi'o kaj pro la famili'a kapital'o pov'is dediĉ'i si'n dum la tut'a viv'o al si'a pasi'o. Li, kun Lafontaine [lafotén], pli'evolu'ig'is la „Dewey”-klasifik'o'n por bibliotek'o'j (1876, nun ankoraŭ uz'at'a en Nord-Amerik'o) ĝis la aper'o de Universal'a Dek'um'a Klasifik'o (UDK), unu'a'foj'e publik'ig'it'a en 1905 kaj nun ĝeneral'e uz'at'a en Eŭrop'o kaj Azi'o. Ankaŭ la norm'ig'it'a bibliotek'a slip'o (12,5 x 7,5 mm) est'as ili'a kre'aĵ'o.

Lafontaine: la politik'ist'o kaj inter'naci'ist'o

Henri Lafontaine [arí] (1854-1943) stud'is inter'naci'a'n jur'o'n, aktiv'is en la antaŭ'milit'a pac'mov'ad'o kaj dum jar'dek'o'j est'is senat'an'o por la belg'a social'ist'a parti'o. Pro si'a aktiv'ec'o ĉe inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j li kun'respond'ec'as pri la grav'a rol'o kiu'n nun hav'as la urb'o'j Hag'o (Nederlando) kaj Bruselo (Belgi'o). Li est'is inter la fond'int'o'j de la Uni'o de Inter'naci'a'j Asoci'o'j (www.uia.org). En 1913 li ricev'is la Nobel'premi'o'n pri pac'o.

Universal'a centr'o

En 1895 Otlet kaj Lafontaine kre'is la Inter'naci'a'n Bibliografi'a'n Ofic'ej'o'n. Ili cel'is registr'i en slip'ar'o'n ĉiu'j'n verk'o'j'n iam aper'int'a'j'n kaj aper'ont'a'j'n. La ide'o ŝajn'is real'ig'ebl'a: oni taks'as, ke ĝis tiam aper'is en'tut'e 800 000 libr'o'j. Nun ne plu ebl'us: la sam'a kvant'o aper'as en mal'pli ol jar'dek'o kaj al'don'end'as la verk'o'j, kiu'j nur elektron'ik'e ekzist'as. Krom'e, la ofic'ej'o – kiu'n oni post'e nom'is „Mundaneum” – kolekt'is gazet'o'j'n kaj revu'o'j'n (100 000), afiŝ'o'j'n (12 000), amas'o'n da et'a'j dokument'o'j kaj objekt'o'j, ktp. En'tut'e rest'as proksim'um'e 6 km da bret'o'j.

La apoge'o est'is ating'it'a dum la period'o 1919-1934, kiam Mundaneum hav'is si'a'n sid'ej'o'n en „Palais mondial” (mond'a palac'o), konstru'it'a okaz'e de la 50-jar'a ekzist'o de Belgi'o. Tiam ĝi dispon'is pri dek'o'j da salon'o'j kaj la inform'o'j est'is facil'e al'ir'ebl'a'j.

En tiu period'o al la du'op'o Otlet-Lafontaine al'don'iĝ'is ali'a'j grav'a'j kun'labor'ant'o'j. Georges Lorfphèvre [ĵorĵ lorfévr] (1912-1997) ek'kon'is Mundaneum en 1927. Li iĝ'is sekretari'o de Otlet kaj sekv'is li'n kiel aktiv'ul'o ĉe inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j. André Colet [kolé] (1896-1973) dum 50 jar'o'j est'is ĝeneral'a sekretari'o kaj person'e mult'e kontribu'is al la pli'riĉ'ig'o de la kolekt'o'j. Léonie Lafontaine [leoní] (1857-1949), frat'in'o de Henri, rest'as kon'at'a pro si'a ag'ad'o por vir'in'a emancip'iĝ'o.

Long'a vag'ad'o

En 1934 Mundaneum est'is abrupt'e ferm'it'a pro tribunal'a decid'o, ŝajn'e kun politik'a motiv'o. En 1941 Mundaneum trans'lok'iĝ'is al konstru'aĵ'o sen'pag'e dispon'ig'it'a de la urb'o Bruselo en Leopoldparko, apud la nun'a eŭrop'a kvartal'o. Tie ĝi rest'is 30 jar'o'j'n, ĝis la urb'o dezir'is mem uz'i la spac'o'n. De tiam Mundaneum vag'ad'is de unu lok'o al ali'a kaj grand'a part'o de la kolekt'o perd'iĝ'is aŭ difekt'iĝ'is. Fin'e, en 1996, Mundaneum est'is sav'it'a de la Franc'lingv'a Komun'um'o de Belgi'o kaj ricev'is taŭg'a'n sid'ej'o'n en iam'a vend'ej'o en urb'o Mons.

Malgraŭ la mal'mult'a'j hom'fort'o'j, en la komenc'a'j jar'o'j en Mons aper'is kelk'a'j libr'o'j kaj okaz'is plur'a'j ekspozici'o'j, ĉu en la sid'ej'o, ĉu per dispon'ig'o de part'o'j de la kolekt'o'j al ali'a'j instanc'o'j. Dum la last'a'j jar'o'j ne mult'as la nov'aĵ'o'j. La kolekt'o rest'as apenaŭ ating'ebl'a por la publik'o. Praktik'e nur scienc'a'j esplor'ist'o'j kapabl'as konsult'i ĝi'n. Dum la somer'o de 2003 en la sid'ej'o est'is ekspozici'o, kiu ne hav'is rilat'o'n kun Mundaneum kaj tut'e kaŝ'is la mal'mult'a'j'n vid'ebl'a'j'n Mundaneum-objekt'o'j'n.

Mundaneum trov'iĝ'as en Ru'e de Nimy 76, Be-7000 Mons (en la centr'o de Mons, je kvar'on'hor'a promen'o de la staci'dom'o). Telefon'o +32-65315343, info@mundaneum.be, www.mundaneum.be. Mal'ferm'it'a de la 12a ĝis la 18a hor'o, lund'e ferm'it'a. Ceter'e, en Mons est'as mult'a'j ali'a'j vid'ind'aĵ'o'j (www.mons.be).

Je www.mundaneum.be abund'as inform'o'j en la franc'a lingv'o. En la angl'a est'as verk'o'j de profesor'o W. Boyd Rayward, la biograf'o de Otlet (uz'u inter'ret'a'n serĉ'il'o'n). Ekzist'as vid'bend'o (en franc'a kaj angl'a versi'o'j) „Het papieren internet - Alle kennis van de wereld” (La paper'a Inter'ret'o - Ĉiu'j sci'o'j de la mond'o) far'it'a de nederlanda televid'o'staci'o VPRO en 1998, sed ne trov'ebl'as mend'instrukci'o'j ĉe www.vpro.nl.

LITOVIO

Amik'ec'o long'a kaj firm'a

Litovoj ne forges'os la vizit'o'n de la uson'a ŝtat'prezid'ant'o Georg'e Bush okaz'int'a'n en 2002 en la litova ĉef'urb'o Vilnius. Apart'e impres'is la vort'o'j de Bush: „Se iu far'iĝ'os mal'amik'o de Litovio, tiu far'iĝ'os mal'amik'o ankaŭ de Uson'o”.

Okaz'e de la unu'jar'a dat're'ven'o de la vizit'o est'is en'mur'ig'it'a memor'tabul'o ĉe la urb'o'dom'o en Vilnius. Dum la solen'aĵ'o la tiam'a prezid'ant'o de Litovio, Valdas Adamkus, ĝoj'atent'is, ke la vizit'o indik'is, ke la inter'naci'a komun'um'o agnosk'as Litovion. Al'don'is la uson'a ambasador'o, ke la amik'ec'o inter Litovio kaj Uson'o est'as long'daŭr'a kaj firm'a: „Uson'o ne hav'as pli bon'a'n amik'o'n ol Litovio, kiu ofert'is grand'a'n sub'ten'o'n por Uson'o en la batal'o kontraŭ teror'ism'o”.

Sur la bronz'a memor'tabul'o leg'ebl'as la vort'o'j de Bush, en litova kaj angl'a lingv'o'j. Krom'e vid'ebl'as la flag'o'j de la du ŝtat'o'j.

Opini'o-(s)ond'ad'o

La publik'o – tio est'as vi kaj mi – eg'e strang'as. Defi'as ĉi'a'n kompren'o'n, ĉi'a'n logik'o'n, la ond'um'ad'o de publik'a opini'o. Kiel la publik'o – se eĉ nur et'grad'e fid'ind'as opini'o-sond'ad'o'j, kiu'j nun'temp'e plen'ig'as la paĝ'o'j'n de ni'a'j ĵurnal'o'j – pov'as unu semajn'o'n tiel pens'i, sekv'a'n semajn'o'n maltiel?

Frap'is mi'n tri kaz'o'j hel'ig'ant'a'j la griz'a'j'n, ek'vintr'a'j'n tag'o'j'n de brit'a novembr'o. La unu'a koncern'is la brit'a'n reĝ'a'n famili'o'n, apart'e la kron'princ'o'n Charles [ĉalz]. Palac'a serv'ist'o akuz'is la princ'o'n pri supoz'at'a – ni dir'u – seks'a mis'kondut'o. Mank'as detal'o'j pri la supoz'at'a fi'ag'o (bv. rimark'i, ke mi zorg'e esprim'as mi'n: en Briti'o, pro leĝ'a'j kial'o'j kaj por protekt'i la princ'o'n, neni'u rajt'as tio'n mal'kaŝ'i, kio'n tiu'j sci'pov'ant'a'j la ital'a'n aŭ la nederland'an kaj kun al'ir'o al Inter'ret'o ŝajn'e jam de'long'e sci'as).

Tamen mult'e pli interes'a ol la supoz'at'a'j pek'o'j de princ'o moral'e mal'fort'a (mal'sekret'a sekret'o est'as li'a adult'ad'o, kiam ankoraŭ viv'is la „di'in'a” princ'in'o Dian'a) est'as la re'ag'o de la publik'o rilat'e la serv'ist'o-skandal'o'n. Anstataŭ kondamn'i la tron-hered'ont'o'n, anstataŭ akcept'i tio'n, kio'n saĝ'ul'o'j jam de jar'cent'o'j agnosk'as (nom'e, ke monarĥ'o'j kaj monarĥi'o'j korupt'iĝ'as kaj korupt'as), la publik'o – laŭ opini'o-sond'ad'o'j – pli respekt'as kaj pli sub'ten'as la reĝ'a'n famili'o'n ol antaŭ'e. Diabl'e ... imag'u la popular'ec'o'n de la princ'o, se li pov'us pruv'i parenc'ec'o'n kun Osama bi'n Lad'e'n.

Irak-milit'o

Du'a kaz'o tuŝ'is t.n. ŝtat-vizit'o'n de la uson'a prezid'ant'o Georg'e Bush al Briti'o. Vizit'o tia est'as la plej impon'a, la plej prestiĝ'a, kiu'n aranĝ'as la brit'a reg'ist'ar'o por man'plen'o de plej influ'a'j ŝtat'estr'o'j. Pro la Irak-milit'o, pro mensog'o'j rilat'e teror-arm'il'o'j'n, pro la daŭr'a fiask'o de nun'a, Uson'o-reg'at'a Irako, la brit'a publik'o (se kred'ebl'as opini'o-sond'ad'o'j) dum la tut'a somer'o kaj aŭtun'o montr'ad'is si'a'n mal'estim'o'n pri Bush. Sed, subit'e, dum la Bush-vizit'o, por la unu'a foj'o jam de monat'o'j, pli'mult'o da brit'o'j ne nur favor'as la uson'a'n prezid'ant'o'n sed ankaŭ – kred'u ne'kred'u – la tut'a'n Irak-milit'o'n kaj apart'e la brit'a'n rol'o'n en ĝi.

Apenaŭ imag'ebl'as, ke la publik'o pov'as tiel rapid'e for'bala'i la mensog'o'j'n kaj la tromp'o'j'n (ekz. la supoz'at'a'n kapabl'o'n de Irako atak'i en'e de 15 minut'o'j Briti'o'n, aŭ la inform'o'j'n, ke Sadam Husejn ced'em'e klopod'ad'is kun'labor'i kun Uson'o kaj Briti'o ĝis la last'a moment'o por evit'i milit'o'n). Bizar'e, ke brit'o'j tiom rapid'e forges'as la event'o'j'n de antaŭ kelk'a'j monat'o'j, tamen pret'as daŭr'e re'maĉ'i (ĉu en televid'a'j program'a'j, ĉu en ĵurnal'a'j artikol'o'j – tri ĉi-semajn'e en mi'a lok'a, urb'et'a gazet'o) tiel nom'at'a'j'n monstr'aĵ'o'j'n de german'o'j dum la du'a mond'o'milit'o.

Estr'o'j pal'e pajl'a'j

En la du unu'a'j kaz'o'j oni em'as mir'i pri la ŝanĝ'iĝ'em'o de publik'a opini'o: en la tri'a oni mir'as pri la ne'ŝanĝ'iĝ'em'o. La ĉef'opozici'a parti'o en la brit'a parlament'o, la konservativ'a parti'o, jam de jar'o'j lam'as princip'e pro si'n'sekv'o de estr'o'j pal'e pajl'a'j. Last'a'temp'e la parti'o elekt'is nov'a'n ĉef'o'n, Michael Howard [majkal haŭed], kiu dum kelk'a'j semajn'o'j dinamik'e re'form'is si'a'n parti'o'n. La ĉef'opozici'a parti'o de'nov'e komenc'is efik'e opozici'i, tiel ke sen'dub'e gajn'as demokrati'o en la brit'a parlament'o.

Malgraŭ tio, ke Howard est'as dekstr'em'ul'o (mal'amik'o de la Eŭrop'a Uni'o kaj de la eŭr'o, ankoraŭ ne akcept'it'a en Briti'o) kaj hom'o en pas'int'a'j konservativ'a'j reg'ist'ar'o'j tre mal'popular'a, komentari'ist'o'j kaj ĵurnal'ist'o'j, anonc'ant'e nov'a'n era'o'n en brit'a'j politik'a'j afer'o'j, ĝeneral'e bon'ven'ig'is la nov'a'n ĉef'o'n. Mal'e la publik'o, kiu laŭ opini'o-sond'ad'o'j obstin'e rifuz'as sub'ten'i la re'form'it'a'n parti'o'n de Howard, kvazaŭ neni'o ŝanĝ'iĝ'us. Mir'ind'e: ŝanĝ'o demokrati'e pozitiv'a, kiu vigl'ig'os brit'a'n politik'a'n sfer'o'n, apenaŭ registr'iĝ'is en la konsci'o'j de sond'ad'o-demand'it'o'j. Kaj do ĉi tie (kontrast'e al la du unu'a'j kaz'o'j), kie mi est'us atend'int'a ŝanĝ'o'n en publik'a opini'o, reg'ad'as t.n. stat'us quo.

Fin'e de tragedi'o verk'it'a de la 19-jar'cent'a german'a dram'ist'o Hebbel unu el la protagonist'o'j, sen'konsil'a, konfuz'it'a, verdikt'as: „La mond'o'n mi ne plu kompren'as”. Mi simpati'as la si'n'ten'o'n, tamen kun unu'sol'a diferenc'o. La mond'o'n mi neniam kompren'is ... kaj kred'ebl'e neniam kompren'os. Tamen bon'e est'as tiel ... prov'ant'e kompren'i la mond'o'n, oni viv'as. Viv'eg'as. Kaj hav'as kial'o'n por viv'i.

ALBANIO

Aĝ'o-vilaĝ'o

Ĝis la 8a de novembr'o 2003 ankoraŭ viv'is la plej mal'jun'a alban'o, 124-jar'a s-in'o Hav'a Rexha [redĵa] Ruda. S-in'o Ruda viv'is en la vilaĝ'o Shushice [ŝuŝice] de la distrikt'o Elbasan en mez'a Albanio. Ŝi nask'iĝ'is la 14an de aŭgust'o 1880 en Shushice.

S-in'o Ruda edz'in'iĝ'is du'foj'e kaj nask'is 10 infan'o'j'n, el kiu'j plu'viv'is ses. Ankoraŭ viv'as nur unu el ŝi'a'j ge'fil'o'j, in'o 90-jar'a. El ĉirkaŭ 120 ge'nep'o'j jam mort'is mult'a'j. Ĝis kvar tag'o'j antaŭ la mort'o s-in'o Ruda manĝ'is kaj trink'is normal'e: ŝi plen'um'is mem'star'e si'a'j'n bezon'o'j'n ĝis antaŭ unu jar'o. Neniam ŝi fum'is aŭ drink'is.

En 2002 la vilaĝ'o don'is al s-in'o Ruda pensi'o'n ekvivalent'a'n al 15 eŭr'o'j kaj la Naci'a Komerc'a Bank'o de Albanio monat'a'n pensi'o'n de ĉirkaŭ 100 eŭr'o'j. En januar'o 2003 oni anonc'is s-in'o'n Ruda kandidat'o por la rekord'o-libr'o de Guinness [ginis], tamen ŝi'a'j nom'o kaj aĝ'o ankoraŭ ne est'as publik'ig'it'a'j.

Ĵurnal'ism'a deontologi'o

Unu el la grav'a'j princip'o'j de ni'a sen'de'pend'a magazin'o est'as, ke ĝi est'as apert'a por ĉies opini'o. Por tiu esprim'liber'ec'o ni hav'as plur'a'j'n rubrik'o'j'n: komentari'o'j (Opini'o, El mi'a vid'punkt'o), leter'o'j, re'ag'o. Tiu ĉi last'a epitet'o fakt'e karakteriz'as leg'ant'o'leter'o'n, kiu est'as tro ampleks'a por aper'i en la koncern'a rubrik'o. Kompren'ebl'e, laŭ ĵurnal'ism'a etik'o, tiu ĉi liber'ec'o hav'as natur'a'j'n lim'o'j'n, ekzempl'e ne est'as permes'at'a aper'ig'i kalumni'o'j'n pri person'o'j. Tamen tiu'j lim'o'j vari'as de land'o al land'o, de kultur'o al kultur'o. Brit'a'j ĵurnal'ist'o'j, ekzempl'e, est'as mult'e pli agres'em'a'j ol german'a'j, ĝeneral'e. Sed kia rajt'as, dev'as est'i tiu ĉi liber'ec'o en ni'a inter'naci'a revu'o? Ĉu ni pov'as el'ten'i ankaŭ drast'a'j'n, eĉ ekstrem'a'j'n opini'o'j'n kaj esprim'o'j'n? Jen do kelk'a'j pens'o'j pri ĵurnal'ism'a deontologi'o en ni'a magazin'o de Michel Duc Goninaz. Sen'dub'e ind'as, okaz'e de ni'a 25-jar'a jubile'o, diskut'i tiu'n ĉi grav'a'n tem'o'n. La aŭtor'o kaj la redakci'o invit'as vi'n kun'diskut'i.

Leg'ant'e la leter'o'j'n, publik'ig'it'a'j'n en MONATO, oni ricev'as kelk'a'foj'e la impres'o'n, ke la re'ag'int'o'j ne hav'as la plej et'a'n koncept'o'n pri la rol'o de inform'a revu'o. Ekzempl'e en la decembr'a numer'o de 2003 iu leg'ant'o asert'as, ke Paŭlo Gubbins „sen'hont'e fals'as fakt'o'j'n”, simpl'e ĉar inter li kaj la kun'labor'ant'o de la revu'o ekzist'as diverĝ'o pri arkitektur'a'j gust'o'j. Ali'a minac'as mal'abon'i pro tio, ke li trov'is en la revu'o opini'o'j'n, kiu'j ne koincid'as kun li'a'j. Li eĉ akuz'as pri „ne'ver'aĵ'o'j” la ĵurnal'ist'o'n, kiu raport'is inform'o'n – kontrol'end'a'n, cert'e, kiel ĉiu'j inform'o'j –, kiu'n ĝis nun neni'u ne'is (nom'e pri la nombr'o de uson'a'j soldat'o'j pere'int'a'j en Irako).

Pli grav'e eĉ: F. Simonnet deklar'as, ke li'n „ĉagren'is la tekst'o de I. Ertl”, en kiu tiu last'a objektiv'e raport'is inform'o'n el Hungari'o, esprim'ant'e person'a'n opini'o'n nur per tre mal'long'a parentez'o „(tiel!)”, kiu sub'strek'is ŝablon'a'n formul'o'n de la dek'naŭ'a'jar'cent'a burĝ'a inkvizici'o. Ĉu la esprim'o de tiu „ĉagren'iĝ'o” signif'as, ke tia'j inform'o'j tut'e ne dev'us aper'i en MONATO, aŭ aper'i nur kun koment'o de la pap'o kaj de la sub'pap'o'j de la hungar'a episkop'ar'o (kiu'n ceter'e I. Ertl objektiv'e kaj seren'e menci'is)? Kaj kio'n signif'as la koment'o'j de F. Simonnet pri protekt'o de la infan'o'j, kiam oni kompren'as el honest'a leg'ad'o de la artikol'o, ke la decid'o de la hungar'a Konstituci'a Kort'um'o cel'is nur likvid'i diskriminaci'o'n inter sam'seks'em'o kaj ali'seks'em'o?

Redakci'a'j mis'paŝ'o'j

Sed rimark'ig'i la mis'paŝ'o'j'n de iu'j leg'ant'o'j est'us mal'just'e kaj ne'esenc'e, se oni ne atent'ig'us pri tiu'j de la redakci'o. Unu el tiu'j mis'paŝ'o'j – se ne esprim'iĝ'i pli krud'e – est'as la publik'ig'o de la skrib'aĵ'o'j de s-ro Gofen. Dum plur'a'j monat'o'j leter'o'j de leg'ant'o'j re'ag'is por kaj kontraŭ tiu'j skrib'aĵ'o'j, kiu'j ne merit'as la plej et'a'n koment'o'n, ĉar ili ne konsist'as el inform'o'j plus opini'o'j, sed el incit'it'a'j asert'o'j, slogan'o'j, sorĉ'parol'o'j kaj insult'o'j. Mi atent'e re'leg'is li'a'n „artikol'o'n” en MONATO de novembr'o 2002 kaj en kvar paĝ'o'j trov'is neniu'n inform'o'n. Maksimum'e oni pov'as dir'i, ke:

1. La titol'o Di'o, ben'u Uson'o'n!, en kiu, pro la kom'o, „Di'o” est'as interpret'end'a ne kiel subjekt'o, sed kiel vokativ'o, kaj „ben'u” kiel imperativ'o, do ekvivalent'a kun „vi ben'u” (kiel en la rus'a formul'o Boĵe, carja ĥrani), montr'as, ke la aŭtor'o sci'pov'as nek la angl'a'n lingv'o'n, el kiu li kred'is traduk'i, nek Esperant'o'n. Sufiĉ'as traduk'i la sam'struktur'a'n fraz'o'n God bless you per „Di'o, (kom'o!) ben'u vi'n!” por evident'ig'i la stult'aĵ'o'n. La redakci'o pres'is ĝi'n grand'liter'e kaj sen'rimors'e, kaj la re'ag'int'a'j leg'ant'o'j ĝi'n pi'e kopi'is.

2. Unu, nur unu, preciz'a histori'a fakt'o est'as menci'it'a, sed fals'e. S-ro Gofen alud'as iu'n „plej hont'a'n kaj cinik'a'n rezoluci'o'n en la histori'o de UN”, kies tekst'o est'as laŭ li „Cion'ism'o egal'as faŝism'o'n”. Neni'u rezoluci'o de UN tiel tekst'as, kaj la insult'a'j karakteriz'aĵ'o'j, per kiu'j s-ro Gofen ĝi'n etiket'as, perfekt'e taŭg'as por pri'skrib'i li'a'n mensog'o'n. Est'as klar'e por ĉiu'j, kiu'j i'o'n sci'as pri la histori'o, ke s-ro Gofen intenc'is alud'i pri la rezoluci'o de la 30a sesi'o de la Ĝeneral'a Asemble'o de UN en 1975, kiu esprim'is element'a'n ver'o'n, kiu'n oni ja ne bezon'as sub'met'i al la hazard'o'j de voĉ'don'o'j kaj kiu'n s-ro Gofen sen'hont'e fals'is. Mi las'as al la redakci'o de MONATO, respond'ec'a pri la publik'ig'o de tiu mensog'o, la task'o'n kon'ig'i la ver'o'n al si'a'j leg'ant'o'j, t.e. publik'ig'i la ver'a'n tekst'o'n de la alud'it'a rezoluci'o (pli bon'e mal'fru'e, ol neniam).

3. La ceter'o konsist'as nur el insult'o'j kontraŭ la „liberal'ul'o'j” (ĉi tiu termin'o est'as ver'ŝajn'e traduk'it'a el la uson'a lingv'aĵ'o, ĉar evident'e en la angl'a la termin'o liberal hav'as ali'a'n politik'a'n signif'o'n, kaj en la aŭstrali'a ankoraŭ ali'a'n, kiu'n s-ro Gofen probabl'e ne em'us atak'i) kaj kontraŭ la „intelekt'ul'o'j”, nom'at'a'j „pervers'a'j” laŭ la plej pur'a faŝism'a tradici'o.

Kia esprim'liber'ec'o?

La insult'o'j de s-ro Gofen kontraŭ arab'o'j kaj islam'o hav'as tamen lim'o'j'n: li plen'e konsent'as kun la fanatik'a'j islam'ist'o'j, kiam ili persekut'as sam'seks'em'o'n, „pornografi'o'n kaj seks'a'j'n pervers'aĵ'o'j'n”. Pretend'ant'e defend'i Uson'o'n, s-ro Gofen nur montr'as si'a'n mal'am'o'n al ĉio, kio en Uson'o odor'as liber'ec'o'n – ja mult'o en Uson'o odor'as liber'ec'o'n. La grand'a ond'o de liber'ec'o, kiu bol'is en Eŭrop'o kaj eĉ ali'lok'e dum la jar'dek'o 1965-1975, nask'iĝ'is en San-Francisko. Ĉiu'j liber'am'a'j uson'an'o'j pov'as konvink'iĝ'i, ke s-ro Gofen est'as ili'a plej firm'a mal'amik'o. Sed al la redakci'o de MONATO mi far'as la jen'a'n demand'o'n: ĉu est'as konform'e al la ĵurnal'ism'a deontologi'o publik'ig'i artikol'o'n, en kiu trov'iĝ'as la esprim'o „putr'a'j ‚liberal'ul'o'j’”? Ĉu tio'n ĝi prav'ig'os per respekt'o al la esprim'liber'ec'o? Ĉu por fleg'i la opini'divers'ec'o'n ĝi intenc'as publik'ig'i seri'o'n da artikol'o'j kun la titol'o'j Di'o, ben'u Irakon, Rusion, Libion, Nord'a'n kaj Sud'a'n Korei'o'n, Franci'o'n, Svis'land'o'n – kaj, kial ne, eĉ Di'o, ben'u Vatikan'o'n? Ĉu, por respekt'i mi'a'n rajt'o'n esprim'i mi'a'n pens'o'n sen'cenzur'e, ĝi akcept'os artikol'o'n, en kiu mi parol'os pri „la putr'a'j Gofenoj”? Mi supoz'as kaj esper'as, ke la respond'o'j est'as ne'a'j, sed kia est'as la logik'o de la redakci'o?

Kies civilizaci'o?

Post tio, s-ro Gofen pov'is gratul'i la redakci'o'n pro la aper'ig'o de tiu hont'ig'a artikol'o, t.e. far'i si'a'n propr'a'n reklam'o'n en la leter'kest'o de februar'o 2003, kaj sam'temp'e publik'ig'i sam'tip'a'n artikol'o'n sub la titol'o Brav'e, prezid'ant'o Putin!, en kiu li uz'as la esprim'o'n „ni'a civilizaci'o”. Kies est'as tiu „ni'a” en „inter'naci'a magazin'o sen'de'pend'a” redakt'at'a en Esperant'o? Por s-ro Gofen, evident'e, la uson'a-israela. Do, kial parol'i pri Rusio, kiu, por la sam'ide'an'o'j de s-ro Gofen, est'is en ne tre for'a pas'int'ec'o la „imperi'o de la mal'bon'o”? Simpl'e pro tio, ke ĝi hav'as grand'a'n merit'o'n en Ĉeĉeni'o: ĝi defend'as „ni'a'n” civilizaci'o'n (ĉu la redakci'o de MONATO sent'as si'n koncern'at'a per la uz'o de tiu posed-adjektiv'o?) kontraŭ islam'o. La alud'o de s-ro Gofen pri la „islam'a jug'o” en Andaluzi'o ŝajn'e pruv'as, ke li sci'as neni'o'n pri la histori'o de tiu epok'o kaj region'o. Aŭ ebl'e li opini'as, ke la arab'a reg'ad'o en Andaluzi'o est'is tro liberal'a kompar'e kun la tiu'temp'a'j krist'an'a'j brav'aĵ'o'j, i.a. kontraŭ la jud'o'j.

Fin'e, kaj plej fi'e, sur la paĝ'o'j de MONATO pov'is aper'i la kanajl'a cion'ist'a ekvaci'o: anti'cion'ism'o = antiisraelismo = antisemit'ism'o. Ĉu en tiu artikol'o trov'iĝ'as tamen unu inform'o? Jes, nur unu kaj de'nov'e mensog'o. Jen ĝi laŭ'vort'e: „Ĉeĉeni'o (sam'kiel dek'o'j da ali'a'j region'o'j) est'as part'o de Rusio dum jar'cent'o'j.” Laŭ s-ro Gofen, ju pli long'as la sub'prem'ad'o, des pli ĝi prav'iĝ'as. Sed ni las'u la opini'o'j'n kaj rigard'u la fakt'o'j'n: kiel sci'at'e, Ĉeĉeni'o est'is aneks'it'a de la rus'a'j koloni'ist'o'j en 1859. Mi konjekt'as, ke s-ro Gofen prav'ig'os si'n per tiu argument'o, ke pli ol unu jar'cent'o egal'as ja al jar'cent'o'j plur'a'j kaj sekv'e plural'a'j.

Sed per kio prav'ig'os si'n la redakci'o, kiu akcept'is publik'ig'i tiu'n miks'aĵ'o'n de mensog'o'j kaj insult'o'j? Ĉu vi ne opini'as, ke iom'a pri'pens'o neces'as por la est'ont'ec'o?

Kroz'ad'o

Reĝ'in'o de la mar'o'j

Queen Mary 2 (Reĝ'in'o Maria la 2a), konstru'it'a en Franci'o por la kompani'o Cunard, est'as la plej grand'a pasaĝer'ŝip'o en la mond'o. Ĝi for'las'is si'a'n konstru'ej'o'n en Saint-Nazaire, nord-okcident'a Franci'o, en decembr'o 2003 cel'e al prov-vojaĝ'o. La ŝip'o est'os uz'at'a i.a. por ses'tag'a'j trans'atlantik'a'j kroz'o'j, kiu'j kost'os inter 3100 kaj 41 000 eŭr'o'j'n.

Komenc'iĝ'is la konstru'labor'o en januar'o 2002, kaj kun'labor'is pli ol 800 divers'a'j firma'o'j kun en'tut'e 12 000 dung'it'o'j – part'e sub'pag'at'a'j ne'franc'a'j labor'ist'o'j (barat'an'o'j, grek'o'j, ital'o'j kaj ruman'o'j). Pro tio okaz'is dum 2003 plur'a'j labor'batal'o'j. Queen Mary 2 est'as la unu'a tiel grand'a pasaĝer'ŝip'o konstru'it'a post Queen Elizabeth 2 (Reĝ'in'o Elizabeta la 2a) en 1969.

Sekur'ec'o

Oni tre atent'is la sekur'ec'o'n. Est'as pli da lok'o'j en la sav'boat'o'j ol pasaĝer'o'j. Eĉ se la ŝip'o flank'e'n'klin'iĝ'as je 20 grad'o'j, ebl'as al'mar'ig'i ambaŭ'flank'e la sav'boat'o'j'n. Ĉie en la ŝip'o trov'iĝ'as kamera'o'j, ŝpruc'ig'il'o'j, fum- kaj fajr'o-detekt'il'o'j. Ankaŭ la ekologi'o grav'as. Inter'naci'a'j norm'o'j mar'a'j sever'as, sekv'e la ŝip'o en'ten'as divers'a'j'n il'o'j'n – cindr'ig'il'o'j'n, pistil'o'j'n, kompakt'ig'il'o'j'n – por ke neni'u rub'o solid'a est'u en'mar'e'n ĵet'it'a.

Kvar elektr'a'j motor'o'j trov'iĝ'as sub la ŝip'o: rezult'e, neni'u stir'il'o kaj neni'u helic'o'ŝaft'o pov'as vibr'ig'i kaj bru'ig'i la ŝip'o'n. Mov'ebl'a'j motor'o'j pov'as rotaci'i je 360 grad'o'j kaj tiel la ŝip'o pov'as sur'lok'e turn'iĝ'i. Gas'turbin'o'j, simil'a'j al tiu'j de grand'kapacit'a'j avi'o'j, kaj pli pur'a'j kaj silent'a'j ol dizel'a'j motor'o'j, est'as uz'at'a'j por produkt'i la elektr'a'n energi'o'n por la motor'o'j.

Ŝip'konstru'ad'o komenc'iĝ'is en Saint-Nazaire en 1862. Nun'temp'e, tamen, ĉiu'j eŭrop'a'j ŝip'konstru'ej'o'j atend'as nov'a'j'n mend'o'j'n: sufer'as la industri'o post la atenc'o'j de la 11a de septembr'o 2001 en Uson'o kaj post la Irak-milit'o. Krom'e la mal'fort'ec'o de la dolar'o kompar'e kun la eŭr'o ne favor'as eŭrop'a'j'n ŝip'konstru'ej'o'j'n. Tamen du nov'a'j mend'o'j de pasaĝer'ŝip'o'j, unu al la finn'a ŝip'konstru'ej'o Kvaerner Mas'a kaj la ali'a al la german'a Meyerwerft, esper'ig'as pli favor'a'n est'ont'o'n.

Kompar'o de kelk'a'j pasaĝer'ŝip'o'j

Re'ag'o

Bezon'at'a: nov'a mond'ord'o

La artikol'o de Zlatko Tišljar, „Nepr'as emoci'e inter'rilat'i” (MONATO 2004/01, p. 8), tem'ant'a pri ident'ec'o kaj eŭrop'an'ec'o, instig'is mi'n – mi esper'as, kiel for'a aŭstrali'an'o, ne tro aŭdac'e – protest'i, ke la aŭtor'o iom mis'traf'as la kern'o'n de la problem'o. Emfaz'ant'e la sent'o'j'n de danĝer'o, tim'o kaj la bezon'o'n protekt'i propriet'aĵ'o'j'n, li tro sub'estim'as si'a'j'n t.n. eŭrop'an'o'j'n, fakt'e ĉiu'j'n, kie ajn en la mond'o, kaj tro cinik'e trakt'as la problem'o'n.

Ebl'e naiv'e, tamen permes'u al aŭstrali'an'o alternativ'e propon'i, ke la hom'ar'o, inkluziv'e de eŭrop'an'o'j, ja hav'as la kapabl'o'n super'i la citat'a'j'n mal'laŭd'ind'a'j'n sent'o'j'n kaj pri'juĝ'o'j'n. Last'a'temp'e, kaj hazard'e, kaj ne rekt'e rilat'e al la situaci'o en Eŭrop'o, mi hav'is la okaz'o'n respond'i al artikol'o aper'int'a (angl'e, kompren'ebl'e) en la gazet'o „Aŭstrali'a Racional'ist'o”. La aŭtor'o argument'is, ke Aŭstrali'o tro en'volv'iĝ'is en t.n. tut'mond'iĝ'o, kontraŭ kiu, est'ant'a kapital'ism'a, nepr'as lukt'i.

Atenc'o'j

Mi replik'is, ke la mond'o, se ne tuj, dev'os sufiĉ'e matur'iĝ'i por hav'ig'i al si mond'reg'ist'ar'o'n, mond'federaci'o'n aŭ almenaŭ mond'konfederaci'o'n, por ke la nun'temp'a milit'sistem'o est'u anstataŭ'at'a de pac'o'sistem'o; krom'e, ke mond'reg'ist'ar'o neces'as por estr'i inter'de'pend'a'n mond'ekonomi'o'n, evit'i mond'skal'a'n ekologi'a'n katastrof'o'n, just'e leĝ'don'i por region'o'j de la mond'o ekster reg'ad'o de land'a'j reg'ist'ar'o'j, just'e kaj efik'e pri'zorg'i serioz'a'j'n atenc'o'j'n kontraŭ hom'a'j rajt'o'j kaj ali'a'j inter'naci'a'j krim'o'j, kaj fin'e por pli sub'ten'i kaj pli prosper'ig'i sent'o'n de mond'a komun'um'ec'o.

Ali'vort'e: la hom'ar'o kre'u por si nov'a'n sent'o'n de ident'ec'o: ident'ec'o, kiu super'os trib'a'n aŭ naci'a'n sent'o'j'n kaj kiu est'u tut'mond'a. Naci'ism'a'j sent'o'j, sent'o'j pri naci'a fier'o rilat'e al ident'ec'o, est'as kern'e malprogesemaj. Sub'ten'e al tio mi cit'us iu'j'n verk'o'j'n el ni'a Esperant'o-literatur'o – verk'o'j'n, kia'j Mond'a Federaci'o de la uson'an'o Ronald Glossop (el kiu mi prunt'e'pren'is iu'j'n el la vort'o'j supr'e uz'at'a'j).

Filozofi'o

Cit'ind'a'j ankaŭ est'as La universal'ism'o, histori'o, ekonomi'o kaj filozofi'o de la franc'o Djemil Kessous; la dir'o'j de la mond'pens'ant'o Thomas Payne (18-jar'cent'a brit-de'ven'a uson'an'o), kiu dum la tiam'a milit'o de la brit'a'j koloni'ist'o'j en Nord-Amerik'o kontraŭ la brit'a patr'uj'o fier'e deklar'is si'n est'i „civit'an'o de la mond'o”. Inter ali'a'j memor'ind'a'j dir'aĵ'o'j de Pejno est'as „Mi'a land'o est'as la mond'o kaj mi'a religi'o est'as far'i bon'o'n” kaj, ebl'e eĉ pli polemik'e, „Reg'ist'ar'o, eĉ en si'a plej bon'a stat'o, est'as neces'a mal'bon'o; en si'a plej mal'bon'a stat'o, io ne'toler'ebl'a”.

La pen'o'j de eŭrop'an'o'j for'ĵet'i si'a'j'n mal'nov'a'j'n sent'o'j'n pri ident'ec'o por brak'um'i pli progres'em'a'j'n ide'o'j'n, kiu'j ident'ig'us ili'n mal'pli kiel brit'o'j'n, franc'o'j'n, german'o'j'n, ktp, kaj pli kiel eŭrop'an'o'j'n, est'as aplaŭd'ind'a'j. Mi dezir'as, tamen, ke tio est'u nur unu'a paŝ'o al kre'o de real'a sent'o, kiel Zamenhof mem dir'is, ke ident'ec'o est'u ne naci'a sed hom'ar'an'a; ke iam aŭstrali'an'o'j, ĉin'o'j, japan'o'j, uson'an'o'j, afrik'an'o'j, ktp, est'u nur hom'o'j, an'o'j de la hom'a ras'o, streb'ant'a'j plej efik'e protekt'i kaj progres'ig'i la planed'o'n kaj la hom'ar'o'n. Mi argument'as, ke pli kaj pli la histori'o pruv'as, ke naci'o'j est'as nur „imag'at'a'j komun'um'o'j”, kiel argument'is Benedict Anderson en si'a libr'o Imagined Communities (Imag'at'a'j Komun'um'o'j).

Harmoni'a hom'ar'o

Not'ind'a'j por esperant'ist'o'j est'as la vort'o'j de Zamenhof en leter'o de la 30a de juni'o 1914, indik'ant'a li'a'n rifuz'o'n part'o'pren'i la star'ig'o'n de Tut'mond'a Esperant'ist'a Hebre'a Asoci'o. Zamenhof skrib'is: „Mi mem bedaŭr'ind'e dev'as star'i flank'e de la afer'o, ĉar laŭ mi'a'j konvink'o'j, mi est'as hom'ar'an'o, kaj ne pov'as lig'i mi'n kun la cel'ad'o kaj ideal'o'j de special'a gent'o aŭ religi'o. Mi est'as profund'e konvink'it'a, ke ĉiu nacionalism'o prezent'as por la hom'ar'o nur plej grand'a'n mal'feliĉ'o'n, kaj ke la cel'ad'o de ĉiu'j hom'o'j dev'us est'i: kre'i harmoni'a'n hom'ar'o'n. [Nacionalism'o] prezent'as erar'a'n rond'o'n de mal'feliĉ'o'j, el kiu'j la hom'ar'o neniam el'ir'os, se ĉiu el ni ne ofer'os si'a'n grup'a'n mem'am'o'n kaj ne pen'os star'iĝ'i sur grund'o tut'e neŭtral'a”.

Oni dev'as agnosk'i, ke en la nun'temp'a mond'o ekzist'as fort'o'j, kiu'j kontraŭ'as progres'ig'a'j'n ide'o'j'n tia'j'n. Formal'e, laŭ inter'naci'a jur'o, pro antaŭ'a'j kaj nun'temp'a'j imperi'a'j rilat'o'j, la mond'o divid'iĝ'as en preskaŭ 200 laŭ'dir'e egal'a'j kaj suveren'a'j ŝtat'o'j: real'e la ver'o est'as ali'a. La pli'mult'o, kiam cirkonstanc'o'j neces'ig'as tio'n, ced'as mal'egal'e al pli fort'a'j hegemoni'a'j ŝtat'o'j, ĉef'e, nun'temp'e, al la plej fort'a ŝtat'o, Uson'o.

Tamen – ĉu tio, kio'n mi asert'as, ja valid'as? Aŭ ĉu ĝi prezent'as fals'a'n, eventual'e utopi'a'n bild'o'n? Mi bon'ven'ig'us leg'ant'o-re'ag'o'j'n (ndlr: tamen bv. konciz'a'j'n) cel'e al tiu'tem'a debat'o.

Opini'o

Land'o de la (mal)liber'ul'o'j

D-ro Ju'a'n Jacobo Schmitter-Soto labor'as kutim'e ĉe Laboratori'o de Necton, Meksikio, sed aktual'e pas'ig'as stud'jar'o'n ĉe universitat'o en An'n Arbor, Michigan, Uson'o.

Uson'o legend'e ador'as liber'o'n. Liber'o religi'a reg'is en la puritan'a'j koloni'o'j. Liber'o statu'e salut'as jam de du jar'cent'o'j al'ven'ant'o'j'n al Nov'jork'o. Liber'o mal'as al komun'ism'o, nun'temp'e al teror'ism'o. Laŭ la uson'a prezid'ant'o Bush: „Teror'ist'o'j ni'n mal'am'as, ĉar ni am'as liber'o'n”. Liber'o est'as la cel'o de kubaj fuĝ'ant'o'j kaj sam'temp'e prav'ig'il'o por mort'ig'i sen'kulp'ul'o'j'n en Afgani'o, Irako kaj ali'lok'e.

Specif'a liber'o, kutim'a ĉe politik'a'j parol'ad'o'j ĉi-land'a'j, est'as liber'o de parol'o, konsekr'it'a per la unu'a amend'o de la konstituci'o: „La parlament'o far'os neni'a'n leĝ'o'n ... kiu lim'ig'os liber'o'n de parol'o aŭ de publik'ig'o ... ”. Nom'e de tiu ĉi liber'o kaj de la unu'a amend'o, la plej'super'a kort'um'o de Uson'o konsent'is fin'e de 2003, ke entrepren'o'j rajt'as telefon'i al hejm'o'j por anonc'i si'a'j'n var'o'j'n: tiel est'as ankaŭ prav'ig'at'a spam'o, rub'a'j ret'poŝt'aĵ'o'j. Tiel fin'iĝ'is procez'o komenc'it'a de ĉirkaŭ kvar milion'o'j da sub'skrib'int'o'j, kiu'j plend'is pri tia'j komerc'a'j telefon'vok'o'j, taks'ant'e ili'n atenc'o kontraŭ privat'ec'o (ali'a legend'a valor'o en la uson'a ideologi'o). La plend'int'o'j vol'is kre'i list'o'n de telefon'o'j (kaj ret'adres'o'j), kiu'j'n komerc'ist'o'j ne rajt'as ating'i.

Karikatur'ist'o

La plej'super'a kort'um'o opini'is, ke komerc'e anonc'i akord'iĝ'as kun la princip'o'j de parol-liber'ec'o. Tiel, la liber'o de entrepren'o'j mort'ig'is la liber'o'n de privat'ul'o'j. Karikatur'ist'o Morin list'ig'is grafik'e en la ĵurnal'o The Miami Herald krom'a'j'n ekzempl'o'j'n pri liber'o de parol'o: sen'dorm'ig'i najbar'o'j'n per laŭt'a muzik'o, insult'i plej proksim'a'n vetur'ist'o'n, obscen'e laŭd'i post'aĵ'o'j'n de pied'ir'ant'in'o'j.

Ni pov'us kompren'i, do, ke la liber'em'a fervor'o de Uson'o dev'as est'i absolut'a. Liber'o absolut'a, ankaŭ por plen'ŝtop'i poŝt'uj'o'j'n per rub'aĵ'o, sen'brid'e uz'i arm'il'o'j'n, polu'i la atmosfer'o'n aŭ tro'uz'i natur'a'j'n rimed'o'j'n. Liber'o antaŭ ĉio. Tamen, ĉi tiu liber'o de parol'o ne est'as ver'e absolut'a, kiel pruv'as ali'a'j ĵus'a'j nov'aĵ'o'j (ne tro facil'e trov'ebl'a'j en naci'skal'a'j ĵurnal'o'j), ekzempl'e la ferm'o de la komun'um'a radi'o'staci'o de San-Francisko, San Francisco Liberation Radi'o (radi'o'staci'o kon'at'a pro politik'a'j opini'o'j kontraŭ'a'j al Bush kaj al grand'a'j entrepren'o'j); la kvazaŭ'a mal'permes'o al uson'a'j scienc'a'j revu'o'j akcept'i artikol'o'j'n de iranaj aŭtor'o'j (skandal'o, pri kiu raport'as la revu'o Scienc'e, 2003/10, 302); kaj la decid'o de la magazin'o National Geographic mal'dung'i si'a'n mult'jar'a'n kun'labor'ant'o'n Peter Arnett, kiam li kuraĝ'is opini'i (en mart'o 2003, antaŭ la deklar'o de Bush rilat'e la Irak-milit'o'n, ke la misi'o est'as fin'it'a), ke la iraka arme'o est'as pli rezist'o'kapabl'a ol atend'it'e.

Bibliotek'o'j

La lukt'o kontraŭ teror'ism'o est'ig'is ankaŭ ali'a'j'n kolizi'o'j'n inter la valor'o'j de liber'o kaj civit'an'a'j rajt'o'j. Ekzempl'e, publik'a'j bibliotek'o'j dev'as sci'ig'i al la aŭtoritat'o'j, kia'n literatur'o'n leg'as uz'ant'o'j: eĉ konsult'i almanak'o'j'n pov'as suspekt'ig'i. Pli antikv'a, sed simil'e inspir'it'a, est'as la mal'permes'o vojaĝ'i al aŭ komerc'i kun Kubo: mal'permes'o, kiu cel'as ne nur uson'an'o'j'n, sed ankaŭ ali'a'j'n land'o'j'n.

Resum'e antaŭ'vid'ebl'as, ke Uson'o daŭr'e ag'os kiel hero'o por liber'o ... sed de liber'o tia, kia ĉiam koincid'os kun la interes'o'j de plej privilegi'a'j civit'an'o'j.

Eŭrop'a Uni'o

Labor'i en EU?

Kiam oni perd'as la ŝanc'o'n labor'posten'iĝ'i en la hejm'land'o, ebl'as decid'o for'las'i la land'o'n kaj serĉ'i labor'o'n ekster'land'e. Oni supoz'as, ke pas'int'jar'e ĉirkaŭ 200 000 litovoj for'vetur'is ekster'land'e'n por labor'i. Ĉirkaŭ 57 % el ili direkt'iĝ'is al la land'o'j de Eŭrop'a Uni'o (EU). Enket'ad'o montr'is, ke en proksim'a est'ont'ec'o ĉirkaŭ 320 000 litovoj intenc'as ek'labor'i ekster'land'e.

Labor'serĉ'ant'o'j mult'o'n esper'as de la an'iĝ'o de Litovio en EU la 1an de maj'o 2004. Tamen pov'as evident'iĝ'i, ke ili'a'j esper'o'j vapor'iĝ'os, ĉar ĝis nun nur kvin land'o'j (Irlando, Dani'o, Briti'o, Nederlando kaj Svedi'o) konfirm'is si'a'n pret'ec'o'n al mal'ferm'o de si'a labor'merkat'o por litovoj.

Ali'a'j land'o'j vol'as dum unu-du jar'o'j atend'i por cert'iĝ'i, ĉu invad'o de mal'mult'e'kost'a labor'fort'o minac'as ili'n. Rit'a Kazlauskiene, direktor'in'o de departement'o pri eŭrop'a integr'iĝ'o kaj inter'naci'a'j rilat'o'j, opini'as, ke dum du jar'o'j dub'ant'a'j land'o'j cert'iĝ'os pri la ne'neces'o tiel fort'e bar'iĝ'i kontraŭ la nov'a'j an'o'j.

Sam'temp'e ŝi konjekt'as, ke kelk'a'j land'o'j mal'ferm'iĝ'os sur'baz'e de du'ŝtat'a traktat'o. Ekzempl'e, Hispanio konfirm'is, ke litovoj ne kaŭz'as problem'o'j'n por ĝi. Litovio intenc'as du'ŝtat'a'j'n traktat'o'j'n propon'i ankaŭ por Greki'o kaj Portugali'o.

Spert'ul'o'j prognoz'as, ke dum la integr'iĝ'o labor'serĉ'ant'o'j el Litovio en EU-land'o'j ne super'os 60 % de ĉiu'j for'vetur'int'o'j, ĉar ekzist'as ankoraŭ unu fort'a al'tir'centr'o – Uson'o.

Eŭr'o

Plan'o'j de la litova mon'er'stamp'ej'o

La litova mon'er'stamp'ej'o, kiel sol'a en la balt'a'j land'o'j, jam prepar'iĝ'as por stamp'ad'o de eŭr'o-mon'er'o'j. Tiu'cel'e ĝi akir'is instal'aĵ'o'n de neces'a kontrol'sistem'o. Laŭ'regul'e la mon'er'a dors'o'flank'o montr'os naci'a'n bild'o'n.

La prezid'ant'o de la litova centr'a bank'o, Reinoldijus Šarkinas, asert'is, ke antaŭ la en'konduk'o de komun'a eŭrop'a valut'o en Litovio la land'o dev'as jam hav'i proviz'o'j'n de eŭr'o-mon'er'o'j. La procez'o de mon'er'stamp'ad'o dev'as komenc'iĝ'i minimum'e 18 monat'o'j'n antaŭ ĝi'a en'konduk'o.

Eŭrop'a Centr'a Bank'o jam konfirm'is, ke la litova mon'er'stamp'ej'o konform'as al la kondiĉ'o'j neces'a'j por stamp'ad'o de mon'er'o'j, jubile'a'j medal'o'j kaj sign'o'j. Litovio cel'as al stamp'ad'o de eŭr'o-mon'er'o'j ne nur por si'a'j propr'a'j bezon'o'j, sed ankaŭ por ali'a'j land'o'j.

La litova bank'estr'o inform'is, ke Litovio ek'de si'a an'iĝ'o en Eŭrop'a Uni'o, kio okaz'os la 1an de maj'o 2004, tuj komenc'os inter'trakt'ad'o'n pri al'iĝ'o al la mekanism'o de valut'a'j kurz'o'j. La land'o esper'as adiaŭ'i si'a'n naci'a'n valut'o'n lit'as (lido) kaj al'iĝ'i al la eŭr'o-sistem'o fin'e de 2006 aŭ komenc'e de 2007. Tio ĉi okaz'os sen antaŭ'demand'i la opini'o'n de la popol'o.

Jam nun la litova mon'er'stamp'ej'o stamp'ad'as ĉi'a'j'n spez'a'j'n kaj jubile'a'j'n mon'er'o'j'n, medal'o'j'n, orden'o'j'n kaj ankaŭ jubile'a'j'n mon'er'o'j'n por ali'a'j land'o'j.

En la jar'o 2002 la uson'a Krause Publications, unu el la mond'e plej grand'a'j el'don'ant'o'j de katalog'o'j pri jubile'a'j mon'er'o'j, agnosk'is mon'er'o'n el'don'it'a'n de la litova mon'er'stamp'ej'o en 2001 kiel la plej art'valor'a'n en la mond'o. Tem'as pri 50-lida mon'er'o dediĉ'it'a al la 27aj Olimpik'a'j Lud'o'j en Sidnej'o.

LITOVIO

Eŭrop'a'j prez'o'j minac'as

Antaŭ la referendum'o por al'iĝ'o de Litovio al Eŭrop'a Uni'o (EU), kiu okaz'is en maj'o 2003, politik'ist'o'j laŭt'e kri'is, kiel litovoj bon'e fart'os, kiam ili est'os en Eŭrop'o. Tamen, ju pli proksim'iĝ'as la dat'o de la al'iĝ'o (la 1an de maj'o 2004), des pli tim'trem'ig'a'j inform'o'j ven'as koncern'e est'ont'a'j'n prez'o'j'n.

Jam ek'de la komenc'o de 2004 en Litovio alt'iĝ'is prez'o'j por benzin'o kaj dizel'o. Oni klar'ig'is, ke tio est'is far'it'a laŭ postul'o'j de EU. La sub'iĝ'o al la eŭrop'a regul'ar'o baldaŭ kaŭz'os kresk'o'n de pli'a'j prez'o'j. Oni supoz'as, ke var'o'j, import'it'a'j el land'o'j ekster EU, pli'kost'iĝ'os eĉ kelk'obl'e.

Ekonomik'ist'o'j analiz'is, kiel evolu'os la procez'o koncern'ant'a komerc'ad'o'n kun la ĉef'a'j partner'o'j de Litovio ekster EU. Evident'iĝ'is, ke la var'o'j el Ukrainio pli'kost'iĝ'os je ĉirkaŭ 16,6 %, el Uson'o je 14,8 %, el najbar'a Belorusio je 10 %, el Japani'o je 8,9 %, el Ĉini'o je 7,8 %, el Kazaĥi'o je 6,5 %, el Rusio je 1,8 %.

Oni atend'as, ke ĉin'a'j bicikl'o'j ek'de la 1a de maj'o jam kost'os 42 % pli mult'e, televid'il'o'j 35 %, radi'o'aparat'o'j 9 %. Pro nov'a'j dogan'impost'o'j viand'o en'port'at'a el Uson'o pli'kost'iĝ'os eĉ 2,1 ĝis 5,8-obl'e, rus'a tritik'o 2,7-obl'e kaj sekal'o 2,2-obl'e. Tem'as pri kalkul'o'j de spert'ul'o'j pri ekonomik'o. Vend'ist'o'j ĝis nun ne kuraĝ'as parol'i pri eventual'a'j prez'o'j, kiu'j'n litovoj vid'os ek'de maj'o. Ili em'as prezent'i pli mild'a'j'n prognoz'o'j'n kaj trankvil'ig'as la klient'o'j'n, sub'strek'ant'e, ke la var'o'j el la land'o'j de EU mal'pli'kost'iĝ'os.

Teknologi'o

Kviet'ig'u tiu'n komput'il'o'n!

En la last'a'j jar'o'j person'a'j komput'il'o'j iĝ'is pli kaj pli potenc'a'j. Bedaŭr'ind'e ili iĝ'is ankaŭ pli kaj pli bru'a'j. La kaŭz'o de tiu bru'o est'as la motor'o'j, kiu'j trov'iĝ'as en komput'il'o'j: tiu de la disk'o, kaj tiu de vent'um'il'o'j. Ankaŭ DVD-aparat'o'j kaj simil'e hav'as motor'o'n, sed kutim'e tiu'j aparat'o'j almenaŭ ne est'as en konstant'a uz'o. Vent'um'il'o'j oft'e mult'as en komput'il'o'j: normal'e oni hav'as almenaŭ unu ĉe la potenc'il'o, kiu ne plen'e efik'e konvert'as elektr'a'n pov'o'n al la mal'alt'a tensi'o uz'at'a de elektron'ik'a'j cirkvit'o'j, kaj unu ĉe la procesor'o. Procesor'o'j est'as pli kaj pli potenc'a'j, kaj modern'a procesor'o de person'a komput'il'o oft'e uz'as por si'a'j milion'o'j da transistor'o'j ĉirkaŭ 50 vat'o'j'n. Tiu tut'a energi'o iĝ'as varm'o, produkt'at'a sur tre et'a surfac'o. Neces'as el'pren'i la varm'o'n el la et'a procesor'o, por ke ĝi ne difekt'iĝ'u aŭ fand'iĝ'u. Pro tio oni uz'as radiator'o'n kaj vent'um'il'o'n por la procesor'o, kaj kelk'foj'e ankaŭ por ali'a'j blat'o'j en la komput'il'o, ekzempl'e potenc'a'j ekran'kart'o'j. Vent'um'il'o'j ĉe elektron'ik'a'j blat'o'j mov'as varm'o'n el la et'a blat'o, sed neces'as ankaŭ for'ig'i tiu'n varm'o'n el la komput'il'a kest'o, por kio oni oft'e bezon'as ankoraŭ unu vent'um'il'o'n.

Kia'j rimed'o'j ekzist'as por kviet'ig'i komput'il'o'j'n, tiel ke ili iĝ'u mal'pli ĝen'a'j? Ĉe la elektron'ik'a'j blat'o'j oni pov'as cel'i produkt'i mal'pli da varm'o, tiel ke oni ne bezon'as tiom for'pren'i. Por tio help'as kaj uz'i mal'pli da transistor'o'j kaj ili'a et'ig'o per progres'o de fabrik'ad'o. Por ĉiu funkci'o krom procesor'o'j hav'ebl'as blat'o'j, kiu'j ne bezon'as vent'um'il'o'j'n kaj est'as sufiĉ'e potenc'a'j. Procesor'o'j est'as pli problem'a'j, sed ekzist'as procesor'o'j por person'a'j komput'il'o'j, ekzempl'e la famili'o C3 de la firma'o Vi'a aŭ tiu'j de Trans'met'a, kiu'j uz'ebl'as sen'vent'um'il'e – tamen ili est'as mal'pli rapid'a'j ol la plej potenc'a'j procesor'o'j. Se oni nepr'e dezir'as potenc'a'n procesor'o'n, tiam oni pov'as iu'grad'e kviet'ig'i ĝi'n per vent'um'il'o'j kaj radiator'o'j, kiu'j produkt'as mal'pli da bru'o, ekzempl'e pli grand'a'j radiator'o'j, kaj vent'um'il'o'j konstru'it'a'j tia'manier'e, ke ili produkt'as mal'pli da bru'o.

Fason'ad'o por evit'i bru'o'n est'is efik'a kun mal'mol'a'j disk'o'j. Nun'temp'e disk'o'j rapid'as, oft'e je 7200 turn'o'j minut'e, kaj pov'as far'i tre mal'plaĉ'a'n bru'o'n je frekvenc'o ĝen'a al hom'a orel'o. Nov'a'j motor'o'j kun likv'aĵ'o'baz'it'a'j port'il'o'j est'as pli kviet'a'j, kaj aĉet'ebl'as rimark'ind'e kviet'a'j disk'o'j ekzempl'e de la firma'o'j Seagate kaj Samsung. Ideal'e oni tut'e ne hav'us disk'o'n kun motor'o'j, kaj ja ekzist'as ne'mekanik'a memor'o kiel flaŝo ĝis kelk'a'j giga'bit'ok'o'j, sed ĝi est'as bit'ok'e eg'e pli kost'a ol disk'o kun motor'o.

Elektron'ik'a'j part'o'j aŭ disk'o'j, kre'it'a'j por port'ebl'a'j komput'il'o'j, oft'e uz'as mal'pli da energi'o, ĉar port'ebl'a komput'il'o hav'as lim'ig'it'a'n energi'kapabl'o'n. Tiu'j'n part'o'j'n oni pov'as uz'i por kviet'a'j sur'tabl'a'j komput'il'o'j. Tamen, ne ĉiu'j port'ebl'a'j komput'il'o'j est'as special'e silent'a'j, ĉar ili oft'e hav'as tre et'a'n vent'um'il'o'n, kiu dev'as turn'iĝ'i tre rapid'e, kaj sekv'e bru'e, por for'pren'i eĉ la redukt'it'a'n varm'o'n.

Est'as ĝoj'ig'e, ke post kelk'a'j jar'o'j da ignor'ad'o de la problem'o fabrik'ist'o'j de komput'il'o'j nun'temp'e iom aŭskult'as la plend'o'j'n de si'a'j klient'o'j – kaj la bru'o'n de si'a'j komput'il'o'j – kaj reklam'as model'o'j'n iom pli kviet'a'j'n. Tamen, tre silent'a'j komput'il'o'j ne oft'as, kaj mem'konstru'em'a'j entuziasm'ul'o'j aktiv'e serĉ'as solv'o'j'n, pri kiu'j oni pov'as inform'iĝ'i ĉe ret'a'j forum'o'j kiel www.silentpcreview.com.

Bicikl'ad'o

Kiel solv'i trafik'problem'o'j'n

Trafik'ŝtop'iĝ'o'j ne plu est'as problem'o sol'e de industri'a'j land'o'j. En ĉiu'j urb'o'j en la mond'o oni konfront'iĝ'as kun temp'o'perd'o pro ŝtop'iĝ'o'j, venen'ad'o de la aer'o, kresk'o de akcident'o'j kaj sen'dorm'ec'o pro trafik-bru'o. Aŭt'o'j, kiu'j serv'is por rapid'e trans'pont'i grand'a'j'n distanc'o'j'n, nun pov'as sen'mov'ig'i si'a'j'n uz'ant'o'j'n.

Tial re'nask'iĝ'as bicikl'ad'o. La uz'ad'o de bicikl'o'j en Eŭrop'a Uni'o konstant'e fal'is de 1920 ĝis 1980, sed ek'de tiam iom post iom re'kresk'as. Oni taks'as, ke en Eŭrop'a Uni'o loĝ'ant'o'j bicikl'e efektiv'ig'as 50 milion'o'j'n da vojaĝ'o'j tag'e kaj tra'vetur'as 70 miliard'o'j'n da kilo'metr'o'j jar'e. 5 % de la trafik'o okaz'as bicikl'e, 10 % bus'e kaj 50 % aŭt'e. Sed la bicikl'a trafik'o est'as la kvin'obl'o de trajn'trafik'o, kiu ricev'as atent'o'n kaj subvenci'o'j'n de reg'ist'ar'o'j. Krom'e en Eŭrop'o est'as produkt'at'a'j jar'e 11 milion'o'j da bicikl'o'j kontraŭ 8500 milion'o'j da eŭr'o'j. Tio hav'ig'as labor'o'n al 130 000 person'o'j, dum pli'a'j 25 000 person'o'j labor'as por bicikl'ant'o'j. Ĉini'o tamen est'as la plej dens'a bicikl'ant'o-land'o.

Est'iĝ'is asoci'o'j por popular'ig'i bicikl'ad'o'n kaj por defend'i la interes'o'j'n de bicikl'ant'o'j. Ekzempl'e, Eŭrop'a (bi)Cikl'ist'a Federaci'o (ECF) mal'kovr'is, ke du'on'o de la aŭt'a'j vetur'o'j en Eŭrop'o est'as vojaĝ'o'j je mal'pli ol kvin kilo'metr'o'j. 30 procent'o'j est'as eĉ mal'pli ol du kilo'metr'o'j'n long'a'j. Mult'a'j tia'j vojaĝ'o'j est'as perfekt'e efektiv'ig'ebl'a'j bicikl'e. Precip'e jun'ul'o'j ĝis 25 jar'o'j bicikl'as, sen'dub'e pro financ'a'j kial'o'j. Bicikl'ad'o fal'as inter la aĝ'o'j de 26 kaj 50 jar'o'j, sed post'e de'nov'e kresk'as. Tio okaz'as pro liber'temp'a bicikl'ad'o. Sed mult'a'j hom'o'j nek pov'as nek vol'as bicikl'i.

Brems'a faktor'o

En Belgi'o, ekzempl'e, ok procent'o'j de la loĝ'ant'ar'o hav'as san'problem'o'j'n kaj tial rezign'as pri bicikl'ad'o. Krom'e relief'o pov'as hav'i konsider'ind'a'n influ'o'n: tial la plej alt'a uz'o de bicikl'o'j est'as en eben'a'j Dani'o, Nederlando kaj Flandri'o. Grav'a brems'a faktor'o, kiu'n reg'ist'ar'o'j pov'as influ'i, est'as mal'sekur'ec'o: bicikl'o est'as la du'a plej danĝer'a transport'il'o (post motor'cikl'o). Reg'ist'ar'o'j pov'os ankaŭ ebl'ig'i sekur'a'n park'um'ad'o'n de bicikl'o'j kaj insist'i, ke ekzempl'e en nov'a'j rapid'trajn'o'j oni proviz'u spac'o'n por bicikl'o'j.

Ankaŭ la veter'o lud'as rol'o'n. Sed enket'o surpriz'e montr'is, ke la land'o'j kun plej alt'a uz'o de bicikl'o'j est'as si'n'sekv'e Dani'o, Nederlando, Belgi'o, Germanio, Finnlando, Italio, Aŭstrio, Briti'o kaj Franci'o, kaj ke nur unu el la mediterane'a'j land'o'j kun pli bon'a klimat'o aper'as en la list'o.

Ŝpar'i energi'o'n

La Eŭrop'a Cikl'ist'a Federaci'o cel'as du'obl'ig'o'n de bicikl'ad'o ĝis 2010. Tio pov'us grav'e kontribu'i al la mal'pli'iĝ'o de karbon'di'oksid-el'las'o, al ŝpar'o de energi'o kaj al la mal'pli'iĝ'o de kor'problem'o'j. Tial reg'ist'ar'o'j kaj ali'a'j respond'ec'ul'o'j kre'u pli sekur'a'j'n kondiĉ'o'j'n por bicikl'ant'o'j, konstru'ant'e ekzempl'e bicikl'o'voj'o'j'n sen danĝer'a'j voj'kruc'iĝ'o'j, apart'ig'ant'e bicikl'o'j'n dis'de aŭt'o'j kaj insist'ant'e pri rapid'lim'o de 30 km/h en trafik'plen'a'j urb'o'centr'o'j.

Kun respond'ec'a'j estr'ar'o'j ECF el'labor'as eŭrop'a'n bicikl'o'ret'o'n. Ankaŭ la flandr'a asoci'o Fietsersbond (Bicikl'ist'a Lig'o) pled'as ĉe la reg'ist'ar'o'j por plan'i publik'a'j'n serv'o'j'n, kiel butik'centr'o'j, kin'ej'o'j, mal'san'ul'ej'o'j, poŝt'ofic'ej'o'j, ktp, en lok'o'j facil'e ating'ebl'a'j per bicikl'o. La federaci'o krom'e ating'is, ke dung'ant'o'j nun kompens'as bicikl'a'n transport'o'n de la loĝ'ej'o al la labor'ej'o per po 0,15 eŭr'o'j kilo'metr'e.

Util'a'j adres'o'j por pli'a'j inform'o'j: ECF, Londenstraat 13-15, Be-1050 Bruselo, tel. +32-2-512-98-27, ret'poŝt'o office@ecf.com, inform'a'j paĝ'o'j www.ecf.com.

IRLANDO

Voĉ'o'j por la gael'a lingv'o

Al'iĝ'ont'e al Eŭrop'a Uni'o, nur du kandidat'a'j land'o'j (Irlando kaj Luksemburgi'o) indik'is, ke ili'a unu'a naci'a lingv'o ne est'u oficial'a labor'lingv'o de la uni'o. Ĉar ĉiu'j irland'an'o'j hodiaŭ parol'as la angl'a'n, la tiam'a irlanda reg'ist'ar'o ne insist'is pri akcept'o de la gael'a en ties instanc'o'j. Last'a'temp'e, tamen, kresk'is indign'o inter publik'o kaj politik'ist'o'j en Irlando pro la fakt'o, ke ali'a'j simil'e mal'grand'a'j land'o'j, far'iĝ'ont'a'j plen'rajt'a'j membr'o'j de EU, pov'os uz'i si'a'j'n idiom'o'j'n ĉe la divers'a'j instanc'o'j de la uni'o, sed ne gael'e parol'ant'a'j irland'an'o'j.

Rezult'e, dum EU-kun'ven'o'j en Irlando koincid'e kun la komenc'o de la irlanda prezid'ant'ec'o de la uni'o, okaz'is grand'a manifestaci'o postul'ant'a agnosk'o'n de la irlanda lingv'o. Apog'is ĝi'n gvid'ant'o'j kaj membr'o'j de divers'a'j politik'a'j parti'o'j en la irlanda kaj la eŭrop'a parlament'o'j. La kampanj'o est'as tut'land'e organiz'it'a de la prem'grup'o Fóram Náisiúnta (naci'a forum'o).

Funkci'o kre'as organ'o'n

Jen ĝi star'as antaŭ mi'a'j mens'a'j okul'o'j, bedaŭr'ind'e eg'e pli nebul'e, ol mi dezir'us, ĉar mi ŝat'us pov'i preciz'e pri'skrib'i ĝi'n por vi. Sed 25 jar'o'j pas'is for, kaj mi'a vid'a memor'o ne est'as tre bon'a. Tamen, se mank'as la detal'o'j de ĝi'a aspekt'o, mi facil'e re'sent'as la emoci'o'n, kiu mi'n vibr'ig'is, kiam mi ek'vid'is ĝi'n. Magazin'o kun format'o iom sub A4, kun kovr'il'o (front'paĝ'o) preskaŭ tut'e okup'it'a de nigr'a'blank'a fot'o en'e de ruĝ'a kadr'o¹, kaj la grand'a majuskl'a titol'o SEMAJNO. Du re'ag'o'j kolizi'is mi'a'mens'e: „Jen, fin'fin'e!”, „Ĉu ebl'as?”

Paralel'o'j

„La funkci'o kre'as la organ'o'n”, dir'is la unu'a'j adept'o'j de la teori'o pri speci-evolu'o. Oft'e mi pens'is, ke tiu asert'o valid'as pri la aper'o de Esperant'o. Ni'a lingv'o est'as la organ'o, kiu est'iĝ'is, ĉar la funkci'o'n de lingv'a inter'kultur'a komunik'il'o neni'u ekzist'ant'a organ'o plen'um'is kontent'ig'e. Fin'e de la 19a jar'cent'o, divers'a'j nov'aĵ'o'j, kiel fer'voj'o'j, telegrafi'o kaj ĵurnal'ism'o, kun'e kun la dis'volv'o de bon'e organiz'it'a'j poŝt'a'j rilat'o'j, for'viŝ'is la distanc'o'j'n kaj ebl'ig'is relativ'e facil'a'j'n kontakt'o'j'n kun gent'o'j mal'proksim'a'j. Paralel'e dis'vast'iĝ'is nov'a'j ide'o'j pri just'ec'o, egal'ec'o, demokrati'o, pri la fakt'o, ke ne neces'as est'i aristokrat'o por interes'iĝ'i pri kultur'o kaj la ceter'a mond'o, kaj eĉ pri tio, ke est'as io unu'ec'a en la hom'ar'o, tiel ke, fin'fin'e, al milit'o pac'o prefer'ind'as.

En la kirl'iĝ'o de emoci'o'j, kiu traf'is part'o'n de la ter'an'ar'o pro tiu evolu'o, part'o'pren'is mal'preciz'a sent'o, oft'e ne'konsci'a, sed real'a, kaj jen kaj jen fort'a, ke en hom'a'j rilat'o'j iu funkci'o ne est'as plen'um'at'a sam'nivel'e kiel la ali'a'j: la lingv'a. Mank'is komunik'il'o, kiu situ'u pli alt'e ol la naci'o'j. Sent'o pri mank'o kre'as aspir'o'n, sopir'o'n. La funkci'o serĉ'is si'a'n organ'o'n. Ĝi serĉ'is tie kaj tie ĉi, prov'ant'e tio'n kaj tio'n ali'a'n, sed fin'fin'e ĝi trov'is la per'ant'o'n, kiu pov'os ver'e est'ig'i ĝi'n: jun'a'n vir'o'n kun la nom'o Zamenhof, alt'a'j moral'a'j norm'o'j, rimark'ind'a'j intelekt'o, sent'em'o kaj psik'a ekvilibr'o, kaj kun grand'a esper'o en'kor'e.

Lingv'o am'at'a

La magazin'o, kies unu'a prov'numer'o kun la titol'o SEMAJNO tiom impres'is mi'n, est'as pli'a ekzempl'o de la sam'a procez'o. En 1978, jam trov'ebl'is mult'a'j hom'o'j, kiu'j lern'is Esperant'o'n, mult'a'j ĝi'n uz'is tut'e kontent'ig'e, kovr'int'e ni'a'n planed'o'n per ekstrem'e dens'a ret'o el rilat'o'j inter orient'o kaj okcident'o, inter sud'o kaj nord'o, inter hom'o'j viv'ant'a'j sub reĝim'o'j kapital'ism'a'j, komun'ism'a'j kaj ali'a'j. Pli grav'e: la lingv'o'n mult'a'j am'is. Kaj ĉe kiosk'o'j ili vid'is magazin'o'j'n kiel Tim'e, Newsweek, Der Spiegel, Le Point, kies funkci'o'n ili kompren'is. Sed tiu'j plen'um'is funkci'o'n lig'it'a'n al nur unu kultur'o, unu lingv'o, unu politik'o. Mank'is la organ'o, kiu situ'u neŭtral'e, lig'it'e al neni'o simil'a, kaj kiu uz'u la am'at'a'n lingv'o'n.

Kiam funkci'o ne pov'as ating'i si'a'n cel'o'n mank'e de organ'o, ĝi tiu'n kre'as, mutaci'e. Mir'ind'a aspekt'o de tiu'j mutaci'o'j est'as, ke kvankam la sopir'o kaj la sent'o pri mank'o est'as kolektiv'a'j, ili'a kontent'ig'o ĉiam postul'as la inter'ven'o'n de unu individu'o. Feliĉ'e, Stefan Maul [Ŝtefan Maŭl] ekzist'is, am'is Esperant'o'n kaj est'is ĵurnal'ist'o. Sam'e kiel organ'o'n kre'as funkci'o, rev'o kre'as konkret'aĵ'o'n. Esperant'o est'as la konkret'a infan'o, kiu'n kun'est'ig'is la rev'o'j de ĝi'a patr'o, Zamenhof, kaj de ĝi'a patr'in'o, la on'o de la hom'ar'o, kiu, latent'e, ebl'e eĉ sen tio'n sci'i, aspir'is far'iĝ'i pur'e ter'an'a, pac'am'a, super'naci'a komun'um'o. Simil'e, SEMAJNO rezult'is el renkont'o inter sopir'o de part'o de la esperant'ist'ar'o kaj la entuziasm'o de kompetent'ul'o sufiĉ'e klar'vid'a kaj kuraĝ'a por iniciat'i tia'n magazin'o'n.

Real'o sever'a

Bedaŭr'ind'e, la real'o est'as sever'a mastr'o. Konkret'ig'o de rev'o ĉiam postul'as adapt'o'n al la lim'o'j, kiu'j'n ĝi trud'as. La rev'o de Zamenhof pri rapid'a dis'vast'ig'o de li'a komunik'il'o dev'is mal'ŝvel'i. La rev'o de Stefan Maul pri semajn'a magazin'o, kapabl'a rival'i kun la ali'lingv'a'j sam'form'aĵ'o'j, dev'is en'funel'iĝ'i en la strikt'a'j'n lim'o'j'n de real'ism'o. Sed ĝi ne mort'is. Ĝi'a fin'a prosper'o, ver'ŝajn'e kiel tiu de la rev'o zamenhofa (pardon'u mi'a'n ne'frakas'ebl'a'n optimism'o'n), est'is nur por'temp'e prokrast'it'a. Kiam afer'o serioz'a kaj profund'a nask'iĝ'as en soci'o grand'part'e dediĉ'it'a al ag'ad'o'j ne'serioz'a'j kaj mal'profund'a'j, ĝi pov'as nur akcept'i la tre mal'rapid'a'n ritm'o'n de la ver'a'j histori'a'j progres'o'j. SEMAJNO do mort'is. Ne grav'as. Ek'viv'is MONATO.

Torĉ'o re'pren'it'a

MONATO prezent'iĝ'as kun trajt'o'j tip'a'j pri jun'ec'o: sam'temp'e fort'a, fleks'ebl'a, kaj foj'foj'e vund'ebl'a preskaŭ je risk'o mort'i. Sed ĝi viv'as. Jam 25 jar'o'j'n. Eĉ kiam ĝi'a kre'int'o el'iĝ'is el la ĉef'redaktor'a posten'o, ĝi plu viv'is. Kiam iu re'tir'iĝ'as, kaj ali'a'j re'pren'as la torĉ'o'n, tiam plu'viv'o est'as real'ism'e esper'ebl'a. Paul Peeraerts [Paŭl Pérarc] kaj ĉiu'j, kiu'j dediĉ'as mult'a'n temp'o'n kaj energi'o'n al la magazin'o, merit'as grand'a'n dank'em'o'n de la esperant'a popol'o. Pli kaj pli bel'a dank'e al ili, sed ankaŭ dank'e al la plu'a kun'labor'ad'o de la ne'lac'ig'ebl'a kre'int'o, MONATO konserv'is la atut'o'j'n, kiu'j far'is ĝi'a'n valor'o'n – kaj ĝi'a'n unik'ec'o'n – de'komenc'e: mult'gent'ec'o'n aŭtor'a'n kaj leg'ant'ar'a'n, politik'a'n neŭtral'ec'o'n tamen kun verk'ant'o'j kapabl'a'j honest'e raport'i, eĉ, se neces'e, ne'neŭtral'e, kaj vast'a'n gam'o'n da tem'o'j, de novel'o'j kaj lud'o'j ĝis pri'pens'ig'a'j artikol'o'j, tra simpl'a'j inform'a'j raport'o'j kaj diskut'ad'o inter leg'ant'o'j.

Kritik'i kaj far'i

Mi aŭd'is pri ĝi ĉi'a'j'n kritik'o'j'n: ke ĝi est'as kontraŭ'jud'a, ke ĝi port'as mask'o'n de inform'a period'aĵ'o sed ne pov'as inform'i, ĉar ĝi al'ven'as tro mal'fru'e post la event'o'j, ke ĝi'a lingv'aĵ'o est'as aĉ'a. Kritik'i est'as facil'e. Far'i est'as io ali'a. Kaj ĝi est'as ĉiu'monat'e far'at'a. Ne'perfekt'a, cert'e, sed mult'e pli ol simpl'e kontent'ig'a. Kaj ĝi'a rol'o en la el'labor'o de modern'a termin'ologi'o ne est'as la mal'plej grav'a el ĝi'a'j kontribu'o'j al la hom'ar'o. Ankaŭ ĉi-rilat'e la funkci'o kre'as la organ'o'n: se mank'as vort'o aŭ esprim'o, ĝi iel aper'as, pro la neces'o esprim'i la ide'o'n. Tiu'j'n form'o'j'n oni kritik'as. Ne'grav'e. Ili aper'as, kaj la viv'o anstataŭ'ig'os la fuŝ'a'j'n per pli bon'a'j, kiel mult'foj'e – bedaŭr'ind'e ne konstant'e – okaz'as, de kiam la lingv'o est'as uz'at'a.

Ne nur viv'as MONATO, ĝi ankaŭ montr'ind'as. Se iu dir'as al vi, ke Esperant'o ne ekzist'as, ke ĝi fiask'is, vi nur montr'u ekzempler'o'n de ĝi, kaj la parol'int'o nur pov'as re'glut'i si'a'n fraz'o'n. Ĝi'a profesi'ec'a aspekt'o – ĉef'e de kelk'a'j jar'o'j, ek'de kiam la front'paĝ'a'j fot'o'j far'iĝ'is apart'e bel'a'j – tre help'as al la pli kaj pli dis'vast'iĝ'ant'a fam'o, ke Esperant'o est'as io aktual'a, modern'a, vigl'a.

Ĉu mi tro'ig'as parol'ant'e pri dis'vast'iĝ'ant'a fam'o? Nu, laŭ Piv2, sufiĉ'as, ke inform'o trans'don'iĝ'ad'u de person'o al person'o, por ke oni rajt'u parol'i pri fam'o. Mi fid'as la mal'rapid'a'n ritm'o'n de histori'o. Eĉ se la hom'o'j, kiu'j'n tiu fam'o tuŝ'is, nun est'as nur 0,1 el'cent'o'j el la loĝ'ant'ar'o, tio ne signif'as, ke post kelk'a'j jar'dek'o'j, ili ne konsist'ig'os mult'e pli alt'a'n proporci'o'n. Unu el la funkci'o'j, por kiu MONATO montr'iĝ'is taŭg'a organ'o, egal'e ĉu tio est'is intenc'a aŭ ne, est'as anstataŭ'ig'i en la mens'o'j mal'modern'a'n bild'o'n pri Esperant'o per bild'o tut'e ĝis'dat'a.

Dank'o kaj fier'o

Re'memor'ant'e tiu'n long'a'n, 25-jar'a'n voj'o'n, ni nur pov'as dank'i al Stefan Maul pri li'a kuraĝ'a iniciat'o, dank'i al la tut'a person'ar'o, kiu viv'ig'as la magazin'o'n, dank'i al la abon'ant'o'j kaj leg'ant'o'j, kiu'j ebl'ig'as al ĝi daŭr'i. La kontribu'o de tiu kolektiv'o, pasiv'a aŭ aktiv'a, al la prosper'a ont'a viv'o de Esperant'o est'as mi'a'opini'e eg'e pli grand'a ol oni supr'aĵ'e pov'us pens'i. Tial kun grand'a ĝoj'o ni pov'as kant'i al MONATO „Feliĉ'a'n dat're'ven'o'n!” kaj al'don'i, por tiu'j, kiu'j monat'o'n post monat'o produkt'as ĝi'n: „Vi pov'as fier'i.”

1. Not'o de la red.: Tiu'rilat'e la memor'o tromp'as la aŭtor'o'n. SEMAJNO ne hav'is, kiel post'e MONATO, ruĝ'a'n kadr'o'n.

Parakosmo

Mi re'memor'as, ke en Suk¹-el-Ĥemis
ni disput'ad'is en kaf'ej' mal'hel'a
kaj trist'a voĉ'o kiel sonor'il' vesper'a
konsil'is, ke mi al Providenc'o mi'n sub'met'u.
„Ho, kor'o mi'a, van'e vi lukt'as kontraŭ Ĝi
ĉar ĉiu komenc'o, kaj ĉia fin'o
est'as de Ĝi skrib'it'a jam”

(El Meftah bâbkum es-sabah („Pacienc'o, la ŝlos'il'o de vi'a pord'o”) de la gael'a poet'o Deòrsa Mac Iain Deòrsa²)

Proksim'e al la fin'o de la du'dek'a jar'cent'o de ni'a era'o, divers'a'j scienc'ul'o'j komenc'is spekulativ'i pri ebl'a ekzist'o de alternativ'a'j univers'o'j. Ĉi tiu rakont'o rilat'as al iu'j okaz'aĵ'o'j en univers'o ekzist'ant'a paralel'e al ni'a, kiu est'iĝ'is pro Hawking-unik'aĵ'o en la spac'o-temp'o kontinu'aĵ'o.

* * * * * * * * * *

Albert'o Figueroa sid'is trink'ant'e fort'a'n arab'a'n kaf'o'n en la establ'o ibn Raŝd, la plej popular'a en la kordov'a suk. Li ĵus intenc'is fin'trink'i kaj re'ir'i al si'a loĝ'ej'o, kiam en'ven'is li'a'j amik'o'j Ĥaim kaj Mahmud. Albert'o salut'is ili'n du'on'arab'e-du'on'hispan'e: „Salaam aleikum! Kio'n vi hav'as por rakont'i?”

La du vir'o'j ek'sid'is apud Albert'o.

Ĥaim grimac'is. „Mi re'ven'is nur antaŭ'hieraŭ de Sevil'o kaj terur'e mal'bon'e dorm'is.”

Albert'o rid'is. „Ĉu tro da diboĉ'ad'o, hej?”

„Neniel! Mi ne hav'is temp'o'n por distr'aĵ'o – labor'is la tut'a'n semajn'o'n en la bibliotek'o serĉ'ant'e pli da specimen'o'j de ĥarĉaj. – Vi sci'as – tiu'j antikv'a'j sefard'a'j vers'aĵ'o'j, pri kiu'j mi preleg'is en la kolegi'o. Ili don'as al mi inspir'o'n por mi'a propr'a poezi'o. Aj! Al mi infer'e dolor'as la kap'o.”

Mahmud mend'is du ment'a'j'n te'o'j'n kaj regal'is unu al Ĥaim. „Trink'u tio'n, kamarad'o. – Bon'a rimed'o kontraŭ kap'dolor'o! Ĉu tio est'as la efik'o de tro da poezi'o, do?”

Ĥaim ĝem'is. „De'long'e mi ne bon'e dorm'as. Ĉiu'nokt'e mi hav'as prem'sonĝ'o'n – ĉiam la sam'a'n, sed kun si'n'sekv'a'j epizod'o'j. Ĝi est'as simil'a al mal'agrabl'a felieton'o, kiu'n mi ne vol'as leg'i.”

Mahmud kap'sign'is. „Al tiu'j, kiu'j ne pov'is dorm'i, mi'a av'in'o ĉiam konsil'is trink'i tili'a'n te'o'n.”

„Ĉi-maten'e mi konsult'is mi'a'n psikiatr'o'n kaj li rekomend'as, ke mi verk'u detal'a'n pri'skrib'o'n de mi'a'j sonĝ'o'j. Laŭ li, tio util'as kiel spec'o de mens'o'pur'ig'o. Mi dub'as ... Tamen, mi prov'os ...”

* * * * * * * * * *

La renkont'iĝ'o de la tri amik'o'j okaz'is en la heĝir'a jar'o 1424 (2003 de la krist'an'a epok'o en ni'a dimensi'o de la kontinu'aĵ'o). Tiam la hispan'a regn'o de Ju'a'n Carlos (Johano Karlo) ne ekzist'is kaj, fakt'e, neniam est'iĝ'is. La tut'a histori'o de Hispanio est'as ali'a. Neni'u Do'n Pelajo sukces'is venk'i la maŭr'o'j'n en Kovadongo. Sen unu'iĝ'int'a rezist'o, la Sen'de'pend'a Emirato etend'is si'a'j'n lim'o'j'n en ĉiu direkt'o, ampleks'ant'e Magrebon, tut'a'n Luzitani'o'n kaj la insul'o'j'n. Abderamano III trans'form'is la emiraton en la Kalifato de Kordov'o, kaj li'a'j post'e'ul'o'j Abderamano Iv kaj V kre'is sur tiu baz'o la Imperi'o'n, kiu konserv'is la nom'o'n de la abderamana dinasti'o long'e post ĝi'a trans'form'iĝ'o en respublik'o'n. Kiel en la mez'epok'a Andaluzi'o, maŭr'o'j, jud'o'j kaj krist'an'o'j kun'viv'is en harmoni'o. Neniu'j katolik'a'j ge'reĝ'o'j el'pel'is la jud'o'j'n, do ili'a amas'a migr'ad'o en Mal'grand'a'n Azi'o'n kaj Nord-Eŭrop'o'n ne okaz'is. Ne est'iĝ'is la jid'a lingv'o, nek grand'a'j aŝkenaz'a'j komun'um'o'j.

Kelk'a'j sefard'o'j hejm'ig'is si'n en Palestino, kie ili pac'em'e viv'is kun'e kun si'a'j arab'a'j najbar'o'j.

La abderamana societ'o iĝ'is pli kaj pli toler'em'a, liber'a kaj egal'em'a. Flor'is la filozofi'o, literatur'o, arkitektur'o, art'o'j, astronomi'o kaj pli'a'j scienc'o'j. Muzik'o, danc'o kaj la reprezent'a'j art'o'j est'is praktik'at'a'j precip'e de ne-islam'an'o'j. Post la arab'a, la ĉef'a'j lingv'o'j de la imperi'o est'is la hispan'a kaj la hebre'a.

Navig'ist'o'j el Andaluzi'o mal'kovr'is la Nov'a'n Kontinent'o'n kaj ambasador'o'j el la kordov'a kort'eg'o establ'is rilat'o'j'n kun la imperi'o'j aztek'a kaj inka'a. Iom post iom tiu'j iĝ'is pli human'a'j soci'o'j, kaj la kutim'o ofer'i hom'a'j'n viktim'o'j'n al si'a'j ge'di'o'j ĉes'is. En la nord'a part'o de la kontinent'o, puritan'a'j kaj kvaker'a'j koloni'ant'o'j el Angli'o far'is pac'a'n inter'konsent'o'n kun la Irokez'a Federaci'o kaj ali'a'j indiĝen'a'j naci'o'j.

Grand'a part'o de Eŭrop'o kaj de la tut'a Nord-Afrik'o ven'is sub reg'ad'o'n aŭ influ'o'n de la Abderamana Respublik'o. Laŭ la tut'a mar'bord'o de la Nigr'a Kontinent'o kaj de la Nov'a Mond'o est'is establ'it'a'j ĝi'a'j komerc'a'j centr'o'j.

En la heĝir'a jar'o 1409, laŭ la Traktat'o de Granad'o, Abderamanio kaj la pli'mult'o de arab'a'j, nord'eŭrop'a'j kaj mediterane'a'j land'o'j kun'iĝ'is por kre'i la Kordov'a'n Federaci'o'n de Sen'de'pend'a'j kaj Aŭtonom'a'j Land'o'j.

Dank' al kun'labor'o de la plej dokt'a'j cerb'o'j en la nov'a federaci'o, grand'a'j avanc'o'j est'is far'it'a'j en la kamp'o'j de kemi'o kaj teknik'o. Al unu el ili, d-ro Abdullah al Sajegh, la princip'o de la nori'o, antikv'a arab'a invent'aĵ'o, kiu'j ĉerp'is akv'o'n per sen'fin'a ĉen'o, sugest'is sistem'o'n por transport'i hom'o'j'n kaj var'o'j'n inter urb'o'j kaj vilaĝ'o'j.

Ĝis la heĝir'a jar'o 1425, ekzist'is ret'o de ĉen'a'j transport'il'o'j, kiu kovr'is preskaŭ la tut'a'n teritori'o'n de la federaci'o. Drast'e redukt'iĝ'is la kvant'o de privat'a'j vetur'il'o'j sur la ŝose'o'j. Jam en la heĝir'a jar'o 1345, hispan'a inĝenier'o, nom'e Ju'a'n de la Cierva³ invent'is la aŭtogir'o'n. Ek'de tiam, flug'maŝin'o'j est'is konstru'it'a'j laŭ simil'a'j, sed mult'e pli kompleks'a'j sistem'o'j. Por long'a'j vojaĝ'o'j oni prefer'is aer'ŝip'o'j'n kaj direkt'ebl'a'j'n balon'o'j'n. Sur'mar'e oni vetur'is per vel'ŝip'o'j kun vent-turbin'a'j help'maŝin'o'j. En dom'o'j, anstataŭ la mal'ŝpar'a kaj medi-mal'amik'a akv'a neces'ej'o, oni dis'volv'is kaj ĝeneral'e adopt'is modern'a'n adapt'aĵ'o'n de la arab'a sek'a neces'ej'o. Elektr'o produkt'iĝ'is per generator'o'j instal'it'a'j en iom pli'bon'ig'it'a'j tradici'a'j vent'muel'il'o'j, aŭ funkci'ant'a'j per la mov'ad'o de la tajd'o'j. Tia'j invent'aĵ'o'j mult'e kontribu'is al la pli'bon'ig'o de la medi'o kaj al la san'o de hom'o'j kaj best'o'j.

Grav'eg'a faktor'o en la ekonomi'o de la federaci'o est'as la bank'a sistem'o, baz'it'a sur la sistem'o de etik'a bank'ism'o. La bank'o'j emisi'is, distribu'is kaj ŝanĝ'is mon'o'n, sed ne rajt'is postul'i interez'o'j'n, laŭ la admon'o'j de Koran'o kaj de Bibli'o. Tiu sistem'o est'is akcept'it'a ankaŭ de la ne-islam'a'j naci'o'j.

La rajt'o'j de vir'in'o'j, infan'o'j, minoritat'o'j, ekster'land'an'o'j kaj handikap'it'o'j est'is plen'e respekt'at'a'j. Ĉiu etn'o rajt'is uz'i si'a'n propr'a'n lingv'o'n en ĉiu'j cirkonstanc'o'j, kvankam mult'a'j ŝtat'an'o'j de la federaci'o sci'pov'is ankaŭ la arab'a'n, hispan'a'n kaj hebre'a'n. Sam'temp'e oni konstat'is re'nask'iĝ'o'n de vigl'a interes'o pri iom modern'ig'it'a'j versi'o'j de la lingv'o'j latin'a kaj grek'a. Pli'e, la reg'ist'ar'o'j prepar'is leĝ'o'n por en'konduk'i help'a'n neŭtr'a'n ne'ŝtat'a'n pont'o'lingv'o'n kre'it'a de jud'a filantrop'o.

En'tut'e, la mond'o iĝ'is pli agrabl'a kaj pli pac'em'a. Mal'oft'e okaz'is milit'o'j.

* * * * * * * * * *

Mi'a koŝmar'o (de Ĥaim Ŝohet Sevillano)

Estim'at'a d-ro Ŝahar,

Vi konsil'is mi'n skrib'i raport'o'n pri la daŭr'a sonĝ'o, kiu de'long'e kaŭz'as al mi tiom da angor'o kaj mens'a perturb'o.

Kelk'a'j'n monat'o'j'n antaŭ mi'a last'a'temp'a rest'ad'o en Sevil'o, mi hav'is terur'a'n prem'sonĝ'o'n, kiu ĉiu'nokt'e ripet'iĝ'is – aŭ pli ĝust'e, re'komenc'iĝ'is nokt'o'n post nokt'o kiel long'a plur-epizod'a televid'a film'o. Laŭ vi'a rekomend'o, mi prov'is pri'skrib'i la sonĝ'o'n, kvankam mi trem'as ĉiu'foj'e kiam mi re'memor'as ĝi'n.

Mi sonĝ'is, ke en grand'a batal'o, kiu okaz'is en la fru'a mez'epok'o, la hispan'a'j krist'an'o'j venk'is la maŭr'a'n arme'o'n. Dum plur'a'j jar'cent'o'j post tiu event'o, la krist'an'o'j po'paŝ'e re'konker'is la teritori'o'n okup'it'a'n de la maŭr'o'j kaj detru'is la civilizaci'o'n establ'it'a'n en Andaluzi'o kaj en tut'a Iberio. La tiel nom'at'a'j Katolik'a'j Ge'reĝ'o'j el'pel'is ne nur la rest'ant'a'j'n maŭr'o'j'n, sed ankaŭ ĉiu'j'n jud'o'j'n, kiu ne konvert'iĝ'is al la katolik'a religi'o. Tiu'j el'migr'is al ali'a'j land'o'j, precip'e al tiu'j de nord'a kaj orient'a Eŭrop'o, kie, dum'temp'e ili en'hejm'iĝ'is, kre'ant'e si'a'j'n propr'a'j'n kultur'o'n kaj lingv'o'j'n. Oft'e, tamen, ili est'is kruel'e persekut'it'a'j.

Navig'ant'o'j el Hispanio kaj Portugali'o mal'kovr'is trans'mar'a'j'n teritori'o'j'n en la mez'a'j kaj sud'a'j part'o'j de la Nov'a Mond'o kaj establ'is grand'a'j'n imperi'o'j'n tie kaj en Afrik'o, Azi'o kaj sur la oceani'a'j insul'o'j. La hispan'o'j sen'kompat'e jug'is la indiĝen'a'j'n popol'o'j'n kaj neni'ig'is ili'a'j'n mir'ind'a'j'n civilizaci'o'j'n.

Inter'temp'e fort'e kresk'is la pov'o kaj influ'o de la ĝerman'a'j popol'o'j. La okcident'a'j ĝerman'id'o'j, nom'e la angl'o'j, okup'is la Nord'a'n Kontinent'o'n de la Nov'a Mond'o, eksterm'is la pli'mult'o'n de la indiĝen'o'j, kaj post mal'mult'e da jar'cent'o'j iĝ'is grand'eg'a potenc'o.

Mal'mult'e da jar'o'j post la komenc'o de la du'dek'a jar'cent'o de la krist'an'a era'o, okaz'is horor'a mond'a milit'o en kiu mort'is milion'o'j da hom'o'j. De tiam, mal'oft'e est'is jar'o en kiu ne est'is milit'o ie en la mond'o. Unu el la plej kruel'a'j kaj sen'senc'a'j lok'a'j milit'o'j okaz'is en Hispanio, kie frat'o'j mort'ig'is frat'o'j'n, help'e de ekster'land'a'j milit'ist'o'j.

En la heĝir'a jar'o 1361, iu fanatik'e ras'ist'a aŭstr'o nom'it'a Adolf'o, kiu dum ekonomi'a kriz'o iĝ'is kancelier'o, kaj post'e diktator'o, de Germanio, invad'is la najbar'a'j'n land'o'j'n kaj kre'is la Tri'a'n German'a'n Regn'o'n. Ili decid'is eksterm'i en koncentr'ej'o'j ĉiu'j'n tiel nom'at'a'j'n „sub'ras'o'j'n”: jud'o'j'n, cigan'o'j'n, slav'o'j'n kaj ali'a'j'n ne'dezir'at'a'j'n hom'o'j'n. Milion'o'j est'is tie mort'ig'it'a'j. La okcident'eŭrop'a Brit'a Regn'o deklar'is milit'o'n kontraŭ Germanio, kaj kelk'a'j'n jar'o'j'n post la plej sovaĝ'a'j batal'o'j, ankaŭ la ŝtat'o'j de la Nov'a Anglosaksio deklar'is milit'o'n kontraŭ Germanio kaj ĝi'a'j alianc'an'o'j, kiu'j ek'de la invad'o de la Grand'a Slav'a Patr'uj'o far'e de la german'o'j, inklud'is la grand'slav'an'o'j'n. Post terur'a sufer'o, venk'is la kontraŭ'german'a'j alianc'an'o'j. Pro la ekonomi'a mal'fort'iĝ'o de preskaŭ ĉiu'j eŭrop'a'j land'o'j post la milit'o, la ŝtat'o'j de Nov'a Anglosaksio iĝ'is la plej grand'a potenc'o en la mond'o. En la sekv'a'j jar'o'j, ĝi milit'is kontraŭ divers'a'j fremd'a'j land'o'j, kaj fin'fin'e rest'is mastr'o de la glob'o sub la reg'ad'o de konservativ'a religi'e fundament'ism'a administraci'o.

Tiel fin'iĝ'is la civilizaci'o kaj kultur'a influ'o de la Mal'nov'a Mond'o, kaj la hom'ar'o en'ir'is nov'a'n Mal'hel'a'n Epok'o'n kaj la period'o'n de Neobarbarismo.

Ĉiu'maten'e mi vek'iĝ'is ŝvit'ant'e kaj trem'ant'e pro la tim'ig'a'j scen'ej'o'j, kiu'j'n mi ĉe'est'is en mi'a'j sonĝ'o'j. Mi esper'as, doktor'o, ke vi pov'os help'i mi'n forges'i tiu'n koŝmar'o'n kaj re'trov'i mi'a'n psik'a'n san'o'n ...

* * * * * * * * * *

Ĥaim sid'is en la konsult'ej'o de d-ro Ŝahar. La doktor'o re'kuraĝ'ig'ant'e kap'sign'is. „Ho, mi'a jun'a amik'o! Vi dev'as ne konfuz'i iluzi'o'n kun real'aĵ'o. Sonĝ'o'j konsist'as el konfuz'a miks'aĵ'o de fragment'o'j de memor'aĵ'o'j el vi'a mal'dorm'a viv'o, kun mal'logik'a'j kre'aĵ'o'j de vi'a sub'konsci'a imag'o. Ili neniel reprezent'as la real'o'n. Calderón de la Barca⁴ ne prav'is kiam li skrib'is la vort'o'j'n La viv'o est'as sonĝ'o. Tio, kio'n vi pri'skrib'is en vi'a raport'o ne okaz'is kaj neniam pov'us okaz'i.”

Bedaŭr'ind'e, en si'a perturb'it'a stat'o, Ĥaim ne akcept'is la kuraĝ'ig'a'j'n asert'o'j'n de la psikiatr'o.

Pli'e, en li'a mond'o, neni'u iam ajn postul'is la ekzist'o'n de univers'o'j kaj dimensi'o'j alternativ'a'j, aŭ de unik'aĵ'o'j en la spac'o-temp'a kontinu'aĵ'o.

1. Suk: arab'a bazar'kvartal'o.

2. Deòrsa Mac Iain Deòrsa, angl'e: Georg'e Campbell Hay (1915-1984) est'is unu el la plej el'star'a'j skot'gael'a'j poet'o'j de la 20a jar'cent'o. Plur'a'j el li'a'j poem'o'j est'is inspir'it'a'j de li'a spert'o inter la arab'o'j en Nord-Afrik'o, kie li deĵor'is dum la du'a mond'milit'o. Vers'o traduk'it'a de GMA.

3. Ju'a'n de la Cierva (1896-1936): hispan'a inĝenier'o, kiu invent'is la aŭtogir'o'n.

4. Calderó de la Barca (1600-1681) dramatika poet'o hispan'a, aŭtor'o de la dram'o La vid'a es sueño („La viv'o est'as sonĝ'o”).

AŬSTRIO

Romantik'a itiner'o por spert'a'j bicikl'ant'o'j

Land'o Stiri'o, situ'ant'a en Sud-Aŭstrio, propon'as al sport'em'a'j mont'bicikl'ant'o'j unik'a'n alp'a'n itiner'o'n Alpentour [alpentur], kiu ĉi-moment'e ampleks'as long'ec'o'n de 1138 km kaj sum'a'n alt'ec'o'n de en'tut'e 31 305 m. (MONATO 2000/12, p. 20). Ĝi est'as la plej long'a mark'it'a mont'bicikl'a voj'o en la mond'o kaj konsist'as el 16 etap'o'j.

Alpentour tra'pas'as Stiri'o'n nord'e de ties ĉef'urb'o Graz [grac] kaj konduk'as tra la vari'a stiri'a pejzaĝ'o de alt'mont'ar'o ĝis alt'aĵ'teren'o. Ĝi est'as koncept'it'a kiel long'migr'ad'a voj'o mont'bicikl'a, kiu ebl'ig'as bicikl'i de lok'o al lok'o kaj de gast'ej'o ĝis gast'ej'o. Je dispon'o est'as tiu'cel'e 42 gast'ej'o'j.

Meztrejnita bicikl'ant'o pov'as tra'vetur'i preskaŭ ĉiu'n etap'o'n dum unu tag'o. Krom'e, en ĉiu etap'o ebl'as ek'bicikl'i aŭ ĉes'ig'i la bicikl'ad'o'n konform'e al la person'a fizik'a stat'o aŭ humor'o. Kompren'ebl'e, oni pov'as bicikl'i ankaŭ part'o'j'n de etap'o'j en kombin'o kun ali'a'j lok'a'j mont'bicikl'a'j itiner'o'j.

Romantiktour (Romantik'a itiner'o) est'as la plej long'a etap'o en la region'o Mariazeller Land/Hochschwab [mariaceler land/hoĥŝvab], Supr'a Stiri'o, kiu est'as kun'lig'it'a kun Alpentour. Ĝi ek'est'is en la jar'o 2000, long'as 140 km kaj alt'as 3800 m. La romantik'a itiner'o est'as destin'it'a por spert'a'j mont'bicikl'ant'o'j. Ĝi konduk'as tra krut'a'j alt'aĵ'o'j kaj ne'al'ir'ebl'a'j rok'o'j sam'kiel tra flor'ant'a'j mont'herb'ej'o'j kaj bel'a'j val'o'j. Ĉu bicikl'ant'e supr'e'n aŭ tra simpl'a aŭ tro mal'facil'a teren'o, ĉiu'foj'e oni dev'as streĉ'e pedal'i.

En la menci'it'a region'o oni pov'as elekt'i plur'a'j'n itiner'o'j'n mont'bicikl'a'j'n. Aŭ tra Aflenz [aflenc] al Graz [grac] kun kultur'a'j vid'ind'aĵ'o'j en Bruck [bruk] kaj Kapfenberg, tra virg'a'j pejzaĝ'o'j al Mürzzuschlag [mirccuŝlag], aŭ tra la val'o Salzatal [zalcatal] al Ramsau [ramzaŭ].

La gast'ej'estr'o'j ĉe Alpentour zorg'as ne nur pri la stomak'a bon'o, sed propon'as al la mont'bicikl'ant'o'j ankaŭ pak'aĵ-transport'o'n. Tradici'a'j aranĝ'o'j, alt'kvalit'a'j restoraci'o'j kaj hejm'ec'a'j drink'ej'o'j ig'as forges'i la bicikl'a'j'n fort'o'streĉ'o'j'n dum'tag'a'j'n.

Por pli da inform'o'j turn'u vi'n al: TRV Mariazeller Land - Hochschwab, Hauptplatz 13, 8630 Mariazell, Aŭstrio. Tel. +43-3882-4700. Ret'poŝt'o: region-mh@utanet.at. Inter'ret'o: www.mariazellerland-hochschwab.at

LITOVIO

Est'ig'i lag'et'o'j'n

La 72-jar'a pensi'ul'in'o Al'don'a Jaronyte [jaronite] el la litova urb'et'o Pabirže, apud la urb'o Biržai, hav'as strang'a'n ŝat'okup'o'n. Ek'de sun'lev'iĝ'o ĝis sun'sub'ir'o ŝi preskaŭ sen'halt'e labor'as per fos'il'o en si'a propr'a parcel'o.

Antaŭ pli ol dek jar'o'j la vir'in'o decid'is ek'labor'i en la tut'e sovaĝ'a ŝtat'kamp'o situ'ant'a apud si'a ĝarden'o por est'ig'i lag'et'o'n kaj tiu'manier'e pli'bel'ig'i la ĉirkaŭ'aĵ'o'n. Ŝi far'is tio'n tim'ant'e, ke iu pun'os ŝi'n. Tamen okaz'is kontraŭ'e – neni'u pun'is, oni eĉ laŭd'is la pensi'ul'in'o'n pro ŝi'a iniciat'o kaj post la ven'o de privat'ig'o oni permes'is al la vir'in'o akir'i part'o'n de la ŝtat'a are'o. Tiel ŝi far'iĝ'is ter'posed'ant'in'o de parcel'o 82 akre'o'j'n grand'a, kio eg'e mult'e entuziasm'ig'is la pensi'ul'in'o'n.

Propr'a'man'e sinjor'in'o Jaronyte fos'ant'e est'ig'is en si'a parcel'o plur'a'j'n lag'et'o'j'n ĉirkaŭ du metr'o'j'n profund'a'j'n kaj pli'bel'ig'is ties bord'o'j'n per humid'em'a plant'ar'o. Kelk'lok'e ŝi plant'is divers'spec'a'j'n akv'o'lili'o'j'n.

La pensi'ul'in'o mem far'is benk'o'j'n kaj pont'et'o'j'n, mem plant'is divers'a'j'n arb'o'j'n. Surpriz'e en la lag'et'o'j aper'is fiŝ'o'j: karas'o'j, pri kiu'j sinjor'in'o Jaronyte neniam zorg'is. Ŝi cert'as, ke tio'n far'is sovaĝ'a'j anas'o'j, kiu'j probabl'e per si'a'j pied'o'j al'port'is et'a'j'n fiŝ'et'o'j'n aŭ fraj'o'n. Nun la fiŝ'o'j en la lag'et'o'j tiom mult'as, ke ne neces'as eĉ uz'i fiŝ'kapt'il'o'n. Sufiĉ'as en'ir'i en la akv'o'n, per pelv'o ĉerp'i akv'o'n kaj elekt'i fiŝ'o'j'n.

Al'don'a Jaronyte asert'as, ke sen labor'o ŝi mal'san'iĝ'us. Dum si'a tut'a viv'o ŝi labor'is kaj ĉiam rev'is pri propr'a'j dom'o kaj park'o. Propr'a'n dom'o'n ŝi mem konstru'is, nur la fenestr'o'j'n kaj pord'o'j'n ŝi mend'is ĉe majstr'o'j-ĉarpent'ist'o'j. Unu el ŝi'a'j frat'o'j help'is mason'i la dom'fundament'o'n, ali'a montr'is kiu'manier'e far'i la plank'o'n. Pro tro mult'a'j labor'o'j super divers'a'j privat'a'j projekt'o'j ŝi rest'is sen'famili'a.

Nun la dom'o de la pensi'ul'in'o est'as vast'e kon'at'a en la urb'et'o kaj ĝi'a ĉirkaŭ'aĵ'o. Ĉi tie'n ven'as gast'o'j por admir'i la labor'o'j'n de la honor'aĝ'a vir'in'o. Ŝi kre'is ver'a'n ĝarden'a'n paradiz'o'n en si'a loĝ'lok'o. Ĉi tie kresk'as plur'a'j spec'o'j de frag'o'j kaj framb'o'j. Iu'j el ili eĉ septembr'e hav'as matur'a'j'n ber'o'j'n. Dek tip'o'j de vin'ber'o'j ĉi tie ĝu'as la litov'an varm'o'n. La ĝarden'flor'o'j mult'kolor'as ek'de fru'a printemp'o ĝis la unu'a'j frost'o'j.

Vintr'e sinjor'in'o Al'don'a Jaronyte kudr'as aŭ brod'as man'labor'aĵ'o'j'n. Antaŭ'e ŝi pentr'is pejzaĝ'o'j'n, tamen nun ŝi'a'j okul'o'j ne tiel bon'e vid'as kaj por pentr'ad'o ne taŭg'as.

Poem'o'j de Mortez'a Mirbaghian

1

Mi abomen'as indiferent'ul'o'j'n;
la nul'o'j'n.
sang'o'suĉ'ant'o'j'n de hom'o'j;
la kul'o'j'n
lake'a'j'n serv'ant'o'j'n de potenc'ul'o'j;
la mul'o'j'n
escept'e nul'o'j'n kaj kul'o'j'n kaj mul'o'j'n
mi respekt'as ĉiu'j'n ali'a'j'n ul'o'j'n!

2

kiam vi'n kapt'as sent'o'j de desper'o
pro mank'o de feliĉ'o kaj prosper'o
memor'u ke dum plej nigr'a'j moment'o'j
mal'ferm'iĝ'as burĝon'o de flor'o.

3 Cerb'o'lav'ad'a maŝin'o (satir'o)

Re'ven'int'e el tag'labor'o long'a
ne perd'u temp'o'n kun famili'an'o'j
per fraz'et'o'j sam'kiel: „mi lac'as”
sav'u vi'n de kap'dolor'o'j
far famili'an'o'j!
Ne leg'u libr'et'o'n soci'a'n,
nek politik'a'n,
nek filozofi'a'n,
kaj nepr'e neniam poezi'a'n!
Ne plen'ig'u cerb'o'n vi'a'n per tia'j rub'aĵ'o'j!
nek medit'u en la brak'o'j de natur'o
nek promen'u ĉe lag'o, mar'o, ĝangal'o
ĉar est'as tre lac'ig'a
pens'ad'o por la mens'o!
Anstataŭ'e;
rekt'e en'ir'u la ban'ej'o'n,
post'e rekt'e la kuir'ej'o'n
pren'u botel'o'n da bier'o,
aŭ vin'botel'o'n aŭ pepsikolaon
nepr'e ne forges'u ankaŭ krev'maiz'o'n
sid'iĝ'u antaŭ televid'il'o
kaj rigard'ad'u program'o'j'n
fals'a'n nov'aĵ'o'n,
kaj horor'aĵ'o'j'n
aĉ'a'j'n mensog'o'j'n kaj klaĉ'o'j'n
de politik'ist'o'j
kaj de lake'a'j ĵurnal'ist'o'j
ĝis ebri'e vi en'dorm'iĝ'os
post la nokt'mez'o!
Ne forges'u tio'n far'i ĉiu'vesper'e
por ke ne est'u sen'util'a
Aŭtomat'a maŝin'o de cerb'o'lav'ad'o!

4

Mi rev'as
pri la temp'o
kiam mal'pac' kaj milit'o
est'os histori'a
mit'o!

5

Mi viv'is sub jug'o de diktator'o.
Mi for'fuĝ'is en serĉ'o de liber'o
sed du'obl'iĝ'is mi'a kor'dolor'o
per pik'o'j de el'rev'iĝ' kaj desper'o.

6

Se kat'o'j
zorg'us pri rajt'o'j
de rat'o'j
Potenc'ul'o'j
zorg'us pri hom'a'j rajt'o'j!

7

Tiel'e al riĉ'a person'o
rilat'as bezon'o kaj mon'o!
Ju pli mult'iĝ'as li'a mon'o
des pli grand'iĝ'as li'a bezon'o!

8

Se
am'o
am'o'n
nask'as
kial do
tiom da am'ant'o'j
fiask'as?

9

Mi hav'as pan'o'n
dolĉ'a'n
mi hav'as mon'o'n
sufiĉ'a'n
tamen ne sent'o'n
feliĉ'a'n!
ĝis mi ek'vid'os tio'n
en la okul'o'j
vi'a'j
kaj li'a'j
kaj ŝi'a'j ...
tra la tut'a mond'o!

10

Kiel diferenc'as
lup'o
kiu murd'as
laŭ'natur'e
de hom'o
kiu murd'as
alt-kultur'e!?
Neniel!

11

Dum ni'a'n mond'o'n reg'ad'as „Dolar'o”
Daŭr'as milit'o'j inter hom'ar'o
hom'o'j sekv'as la leĝ'o'j'n de potenc'o
kiel sovaĝ'a'j best'o'j en arb'ar'o!

12

Por est'i feliĉ'a ĉiam infan'e rid'u
ĉiam bel'a'n flank'o'n de la medal'o vid'u
pens'u pri la hom'o'j mal'pli feliĉ'a'j ol vi
kaj dank'em'e al Di'o vi'a'n viv'o'n prezent'u!

13

Paradiz'o kaj infer'o
ekzist'as nur sur la ter'o
Paradiz'o'n kre'as prosper'o
Infer'o'n kultur-mizer'o!

14

Por hav'i sent'o'j'n
feliĉ'a'j'n;
dis'divid'u
vi'a'j'n pan'o'j'n
dolĉ'a'j'n!

15 Ŝton'um'o

Lup'o'j'n ne plu
akuz'u
pri sovaĝ'ec'o
kaj kruel'ec'o!
Propr'a'okul'e
mi jam spekt'is,
kun larm'o'j kaj kap'turn'o,
hom'o'j'n civiliz'a'j'n!
en maten'o Vendred'a
– la sankt'a tag'o de Di'o,
pur'ec'o kaj preĝ'o –
kiu'j rit'e si'n ban'is,
zorg'e komb'is la har'ar'o'n
kaj eĉ barb'o'n,
si'n parfum'is per pur'a roz'o-suk'o
por honor'e ĉe'est'i
la banked'o'n de Di'o!
post'e
tiu'j bon'odor'a'j hom'o'j
civiliz'a'j
– kiu'j blind'as pri si'a'j propr'a'j pek'o'j
kaj makul'o'j
tamen agl'ec'e serĉ'as tiu'j'n de ali'ul'o'j.
kaj kred'as si'n
man'o'j de Di'o sur la ter'o
por zorg'i kaj defend'i la sankt'a'n tron'o'n de Di'o
kontraŭ pek'ul'o'j –
al'port'is sur ĉar'o hom'o'n
– vom'ig'e pal'vizaĝ'a'n
sen'kolor'a'n
kaj trem'ant'a'n,
pro atak'o de frost'ig'a tim'o kaj terur'o –
kiu se ne pli ol ili
almenaŭ sam'kiel ili
est'is hom'o
kaj hav'is la rajt'o'n je viv'o
kaj entuziasm'is viv'i
por akv'um'i la flor'o'j'n de si'a viv'o
en ĝi'a bel'a ĝarden'o ...
Post'e,
tiu'j parfum'it'a'j civiliz'ul'o'j,
– la man'o'j de Di'o sur la ter'o –
firm'e ĉirkaŭ'volv'is li'n
kiu jam est'is frost'ig'it'a de tim'o
tut'korp'e
de kap'o ĝis pied'fingr'o'j
per long'a blank'a mort'o'tuk'o
kaj en'ter'ig'is li'n
vertikal'e
ĝis la sin'o
kaj ek'kri'ant'e
„Di'o est'as la plej grand'a”
– sam'kiel aventur'em'a'j infan'o'j
kiu'j falĉ'as
per sen'ĉes'a ĵet'ad'o de ŝton'et'o'j
sen'kulp'a'j'n bird'et'o'j'n de ĝarden'o –
tiu'n mal'feliĉ'a'n hom'o'n sen'defend'a'n
sub la pluv'ad'o de ŝton'o'j –
ne tre grand'a'j
nek et'a'j
sed ŝton'a'j kiel ŝton'o –
pas'ig'is
tra la kruel'a pas'ej'o de dolor'eg'o
horor'o,
terur'o,
sufer'ad'o,
humil'ec'o,
en la nigr'a'n mond'o'n
de mort'o kaj ne'ekzist'o!
Jes,
ne plu sovaĝ'a'j'n lup'o'j'n
oni humil'ig'u
per akuz'o pri barbar'ec'o
kaj sang'o'suĉ'ad'o!
Lup'o sovaĝ'a
ne ĝen'as si'a'j'n sam'ul'o'j'n,
nek dis'ŝir'as
si'a'n ĉas'aĵ'o'n
tiel kruel'e kaj pasi'e,
kiel hom'o hom'o'n
sub la nom'o de Di'o,
la plej afabl'a kaj pardon'em'a!

Program'o'j

Liber'a program'ar'o: nov'a rimed'o komerc'i

La kutim'o'j de komerc'ad'o evolu'is dum la jar'cent'o'j. Se ni konsider'as la uz'ad'o'n de komun'a posed'aĵ'o en soci'o'j dum la tri epok'o'j – la agr'ar'a epok'o, la industri'a epok'o kaj la inform'aĵ'a epok'o – ni vid'as, ke liber'a program'ar'o est'as nov'a kaj esper'ig'a fenomen'o.

La industri'a revoluci'o komenc'iĝ'is en la du'a du'on'o de la 18a jar'cent'o. Ĝi'a rezult'o est'is, ke la kamp'ar'a'j ter'posed'ant'o'j perd'is potenc'o'n kaj influ'o'n al la nov'a'j urb'a'j kapital'ist'o'j, kaj ĝi kre'is nov'a'n industri'a'n labor'ist'a'n klas'o'n. En la last'a part'o de la 20a jar'cent'o nov'a'j kompani'o'j baz'it'a'j sur komput'il'o'j akir'is grand'a'n potenc'o'n.

En Angli'o, ekzempl'e, dum la agr'ar'a epok'o est'is feŭd'a soci'o. Tiam ekzist'is komun'ej'o'j, kiu'j'n ĉiu rajt'is uz'i. Tamen fin'fin'e riĉ'ul'o'j sukces'is al'propr'ig'i la komun'ej'o'j'n al si, las'ant'e mult'a'j'n kamp'ar'an'o'j'n mal'sat'i, eĉ mort'i.

Dum la industri'a epok'o, kapital'ist'o'j ĝeneral'e reg'is la produkt'ad'o'n kaj la soci'o'n, kaj pren'is al si la plej util'a'j'n rimed'o'j'n. Oni apart'ig'is natur'a'j'n rezerv'ej'o'j'n por komun'a uz'ad'o, sed ĝeneral'e nur por distr'a'j cel'o'j. La industri'a sistem'o baz'iĝ'is sur konkur'ad'o inter divers'a'j kompani'o'j por la el'spez'o'j de konsum'ant'o'j. De temp'o al temp'o la kompani'o'j konspir'is inter si, sed oni plend'is, ke tio est'as mal'just'a, kaj reg'ist'ar'o'j far'is leĝ'o'j'n kontraŭ tia'j kartel'o'j.

Dum la kresk'ad'o de la inform'aĵ'a sektor'o, kelk'a'j kompani'o'j, kiu'j komerc'as per inform'o'j kaj komput'il'o'j, far'iĝ'is tre potenc'a'j kaj riĉ'a'j. Komenc'e ili funkci'is laŭ la kutim'o'j de la industri'ist'o'j. Intens'a konkur'ad'o, eĉ kontraŭ'leĝ'a'j taktik'o'j, inter la rival'o'j las'is nur unu kompani'o'n kun preskaŭ'a monopol'o en la merkat'o por mastr'um'a'j program'ar'o'j por person'a'j komput'il'o'j. La konsekvenc'o est'is alt'a'j prez'o'j por program'o'j. En la last'a'j dek jar'o'j ni vid'is la komenc'o'n de nov'a fenomen'o: liber'a program'ar'o. La rezult'o de la nov'a fenomen'o est'as surpriz'a ŝanĝ'o en la model'o'j de komerc'ad'o, kaj tiu rezult'o est'as pozitiv'a por la plej'mult'o de uz'ant'o'j. Est'as interes'e, ke la monopol'a kompani'o ne pov'as elimin'i la nov'a'n fenomen'o'n, kiel ĝi far'is kontraŭ komerc'a'j konkur'ant'o'j.

La tragedi'o de la komun'ej'o

En 1968 Garret Hardin publik'ig'is artikol'o'n en la revu'o Scienc'e Magazin'e kun la titol'o The Tragedy of the Commons (La tragedi'o de la komun'ej'o). Li difin'is la komun'ej'o'n lok'o, kie mult'a'j hom'o'j rajt'as uz'i komun'a'n rimed'o'n, kaj neni'u rajt'as ekskluziv'i ali'a'n. Tradici'a ekzempl'o el la agr'ar'a epok'o est'as paŝt'ej'o, kie kamp'ar'an'o'j pov'as paŝt'i brut'o'j'n. Kiam plur'a'j kamp'ar'an'o'j uz'as ĝi'n, ĉiu uz'ant'o ricev'as rekt'a'n avantaĝ'o'n pro la uz'ad'o. Unu pli'a brut'o en la greg'o de iu kamp'ar'an'o rekt'e help'as tiu'n kamp'ar'an'o'n, sed la kost'o'n pag'as ĉiu'j uz'ant'o'j. La rezult'o est'as, ke oni inklin'as tro uz'i la rimed'o'n, kaj kun temp'o ĝi mal'bon'iĝ'as. Hardin dir'is, ke tiu ide'o de „la tragedi'o de la komun'ej'o” taŭg'as al vast'a gam'o da situaci'o'j, ekzempl'e polu'ad'o de la ĉirkaŭ'aĵ'o, individu'a'j konsum'elekt'o'j kaj kresk'ad'o de la loĝ'ant'ar'o.

En last'a'temp'a artikol'o The powerful economic underpinnings of Oss (La potenc'a'j ekonomi'a'j baz'o'j de liber'a program'ar'o, www.linuxworld.com/story/34293.htm) Paul Nowak kontrast'ig'as tio'n kun la nun'a situaci'o en la inform'aĵ'a epok'o rilat'e al komput'il'a'j program'o'j. En la nun'a situaci'o tut'e mank'as tragedi'o de la komun'ej'o. Kontraŭ'e, liber'a'j program'o'j help'as ĉiu'j'n uz'ant'o'j'n, kaj ju pli oni uz'as ili'n, des pli ili help'as ĉiu'j'n uz'ant'o'j'n.

Last'a'temp'e okaz'is debat'o'j pri la rajt'o'j pri „intelekt'a propriet'o” koncern'e divers'a'j'n afer'o'j'n, ekzempl'e gen'o'j'n, spec'o'j'n de plant'o'j, muzik'o'n kaj program'o'j'n. La mov'ad'o por liber'a program'ar'o rekt'e kontraŭ'as patent'o'j'n pri tia'j afer'o'j, sam'e kiel kelk'a'j ali'a'j grup'o'j.

Liber'a program'ar'o don'as ŝanc'o'n al entrepren'ist'o'j kaj fak'ul'o'j eĉ en evolu'ant'a'j land'o'j en'plekt'iĝ'i en avan'gard'a'n program'ad'o'n sen la kutim'a'j lim'ig'o'j pro kopi'rajt'o'j kaj patent'o'j. Ankaŭ ili pov'as adapt'i program'o'j'n al la bezon'o'j de si'a'j soci'o kaj ekonomi'o. Tiel oni rekt'e stimul'as ekonomi'a'n kresk'ad'o'n kaj pli'bon'ig'as komunik'ad'o'n kaj komput'ad'o'n en divers'a'j sektor'o'j de la ekonomi'o. Ekzempl'e, en Barato oni evolu'ig'as mal'mult'e'kost'a'j'n komput'il'o'j'n kaj liber'a'j'n program'o'j'n uz'ebl'a'j'n per mult'a'j azi'a'j lingv'o'j.

Ŝanĝ'i tragedi'o'n en abund'o'n

Por est'i ver'a „liber'a program'o” la font'program'o dev'as est'i dis'don'at'a kun la rul'ebl'a'j program'o'j aŭ est'i ali'manier'e akir'ebl'a je ne pli ol la kost'o de distribu'ad'o; iu ajn rajt'as re'distribu'i la program'o'n sen'pag'e, sen tantiem'o aŭ pag'o al la aŭtor'o por rajt'ig'o. Iu ajn rajt'as modif'i la program'o'n aŭ baz'i ali'a'n program'ar'o'n sur ĝi kaj dis'don'i la modif'it'a'n program'o'n laŭ la sam'a'j kondiĉ'o'j.

Tio est'as tut'e mal'sam'a ol la situaci'o ĉe la plej'part'o de komerc'a'j program'o'j, por kiu'j uz'ant'o'j dev'as pag'i alt'kost'a'n tantiem'o'n, kaj kiu'j'n ili ne rajt'as modif'i, de kiu'j ili ne pov'as ricev'i la font'program'o'n, kaj kiu'j'n ili ne rajt'as liber'e re'distribu'i.

La evolu'ig'ad'o de liber'a program'ar'o kutim'e de'pend'as de la si'n'dediĉ'o de mult'a'j volont'ul'o'j. Ili'a ag'ad'o est'as program'i, test'i, pri'skrib'i, ripar'i, pli'ampleks'ig'i la program'ar'o'n. Tiel la kvalit'o de la program'ar'o pli'bon'iĝ'as. Ĝeneral'e, ju pli da uz'ant'o'j uz'as iu'n program'o'n, des pli da volont'ul'o'j evolu'ig'as ĝi'n, kaj des pli ĝi pli'bon'iĝ'as.

Dum la last'a jar'o kelk'a'j grand'a'j kompani'o'j invest'is mult'e da mon'o por kontribu'i al tia'j projekt'o'j. Ekzempl'e, IBM, Su'n, Oracle kaj Hewlett-Packard donac'is propr'a'j'n program'o'j'n kaj labor'ad'o'n de stab'an'o'j al divers'a'j projekt'o'j por help'i.

Liber'a program'ar'o en bank'o'j

Donald Rosenberg www.ltt.de/otland/experts/donald-rosenberg.shtml raport'is, ke Dresdner Kleinwort Wasserstein (DrKW, fili'o de la bank'o Dresdner en Germanio) serĉ'is metod'o'n por kun'tir'i inform'o'j'n el divers'a'j komput'il'o'j por pli'rapid'ig'i komerc'a'j'n operaci'o'j'n. Ili decid'is, ke ili ne vol'as de'pend'i de unu liver'ant'o de tia sistem'o. Ili verk'is propr'a'n sistem'o'n en 1997 baz'it'a'n sur kon'at'a'j metod'o'j kaj liber'a'j norm'o'j.

Ĝi est'is tiel sukces'a, ke iu propon'is, ke oni permes'u al klient'o'j uz'i ĝi'n por operaci'o'j kun la bank'o, laŭ la princip'o, ke ju pli facil'e klient'o'j pov'as inter'ag'i kun vi, des pli ili vol'os komerc'i kun vi. La plej nov'a ide'o est'is la plu'a paŝ'o: se la nov'a teknologi'o facil'ig'us al klient'o'j trakt'i kun la bank'o, kaj pli'grand'ig'i ties komerc'ad'o'n, ĝi dev'us pli'grand'ig'i la invest'bank'a'n komerc'ad'o'n, se ali'a'j invest'a'j bank'o'j (kaj ili'a'j klient'o'j) uz'us la sam'a'n program'ar'o'n. Tio help'us al ĉiu'j bank'o'j, ĉar neni'u unu'op'a bank'o dev'us sub'ten'i la pri'zorg'ad'o'n de la program'ar'o, kaj ĉiu'j profit'us de la pli'bon'ig'o'j far'it'a'j de ali'a'j.

De teknik'a vid'punkt'o tia decid'o est'as facil'a. De komerc'a vid'punkt'o ĝi est'as mal'pli facil'a. Direktor'o'j tim'as ced'i avantaĝ'o'n al konkur'ant'o'j. La ŝlos'il'a demand'o est'is: ĉu la teknologi'o don'as konkur'a'n avantaĝ'o'n al la kompani'o DrKW? Ili decid'is, ke ne. Ili'a fak'o ne est'is teknologi'o. La teknologi'o ne tem'is pri bank'a'j afer'o'j; ĝi nur facil'ig'is la flu'o'n de inform'o'j. Ĉar la bank'o ne perd'us en'spez'o'n, sed ebl'e ŝpar'us kost'o'j'n, la direktor'o'j konsent'is prov'i kun'labor'i kun ali'a'j bank'o'j. DrKW propon'is al tri grand'a'j bank'o'j kun'labor'i en la uz'ad'o kaj pli'bon'ig'o de la sistem'o. Du el la tri akcept'is. Ek'de tiam, iu ajn pov'as akir'i la program'ar'o'n de la sen'de'pend'a ret'ej'o www.openadaptor.org. Last'a'temp'e oni taks'is, ke la sistem'o est'as uz'at'a de 70 aplik'o'j tra la mond'o. Ankaŭ ĉin'lingv'a versi'o est'as komenc'it'a.

Liber'a'j program'o'j konstant'e pli'bon'iĝ'as, ĉar nov'a'j labor'ant'o'j al'don'as al la kontribu'o'j de la antaŭ'a'j. Progres'o ne de'pend'as de ajn'a unu'op'a kompani'o. Kontrast'e, se bankrot'as kompani'o, kiu posed'as komerc'a'n program'o'n, labor'o pri tiu program'o ĉes'as, krom se ali'a kompani'o aĉet'as la rajt'o'j'n.

Ekzempl'o de tia'j mal'facil'aĵ'o'j est'as la program'ar'o Appgen. Ĝi ŝajn'is est'i bon'a program'ar'o por kont'ad'o. Mult'a'j sen'de'pend'a'j program'ist'o'j pag'is 2000 uson'a'j'n dolar'o'j'n aŭ pli por la rajt'o uz'i ĝi'n kiel baz'o'n por ali'a'j aplik'aĵ'o'j. Sed Appgen ĉes'is komerc'i, las'ant'e tiu'j'n program'ist'o'j'n sen help'o. Ili ne pov'as gener'i ŝlos'il'o'j'n por mal'ferm'i la program'ar'o'n, kaj mal'aper'is sub'ten'o por la program'ar'o. Neni'u cert'as, kiu posed'as la font'program'o'j'n, do oni ne pov'as uz'i ili'n. Tio ne pov'as okaz'i kun liber'a program'ar'o.

Uz'ant'o'j ĉie

Por uz'i liber'a'n program'ar'o'n oni simpl'e akir'as ĝi'n el la ret'o sen'pag'e. La komun'ej'o est'as la program'ar'o. Ĝi neniam el'uz'iĝ'as, kiel paŝt'ej'o, eĉ se milion'o'j da hom'o'j uz'as ĝi'n. Ju pli facil'e uz'ebl'a est'as la program'ar'o, des pli da hom'o'j uz'os ĝi'n. Se uz'ant'o'j dezir'as nov'a'j'n funkci'o'j'n por la program'ar'o, ili pov'as propon'i tio'n al la evolu'ig'ant'o'j, aŭ se kapabl'a'j, ili mem pov'as program'i la ŝanĝ'o'j'n kaj kontribu'i per tio al la komun'ej'o. Team'o'j de traduk'ist'o'j traduk'as la inform'o'j'n pri la program'o'j, por ke hom'o'j de divers'a'j lingv'o'j pov'u uz'i ĝi'n. Ekzempl'e, kelk'a'j program'o'j nun hav'as esperant'lingv'a'j'n help'dokument'o'j'n. Tio preskaŭ neniam okaz'is kun komerc'a'j program'o'j pro mank'o de rimark'ebl'a merkat'o por ili.

Do, uz'ad'o far'e de pli da hom'o'j hav'as avantaĝ'o'j'n kaj ne tragedi'o'n por la komun'ej'o.

La est'ont'ec'o

Hardin dir'is, ke la rimed'o degener'os, ĝis ĝi ne plu taŭg'os por si'a nun'a uz'ad'o. Ekzempl'e, grund'o taŭg'a aŭ por agrikultur'o aŭ por park'i aŭt'o'j'n post tro'uz'ad'o ebl'e taŭg'os nur por park'ej'o. Kontrast'e, mult'e uz'at'a kaj evolu'ig'at'a liber'a program'ar'o konstant'e pli'bon'iĝ'as kaj taŭg'os por nov'a'j uz'manier'o'j. Oni adapt'as liber'a'j'n program'o'j'n por divers'a'j platform'o'j, dum komerc'a program'o oft'e taŭg'as por nur unu spec'o de komput'il'a platform'o. Ankaŭ la rapid'o de ŝanĝ'o'j pli'grand'iĝ'as: ripar'ad'o de cim'o'j okaz'as ses'foj'e pli rapid'e ĉe liber'a'j program'o'j ol ĉe komerc'a'j.

En 1991 la jun'a student'o Lin'us Torvalds en Finnlando kre'is Linuks'o'n (Linux) – nov'a'n mastr'um'a'n sistem'o'n por komput'il'o'j. Ĝi est'as unu el la plej bon'a'j ekzempl'o'j de liber'a program'ar'o. Mir'ig'as la progres'o kaj matur'ec'o de Linuks'o, projekt'o, kiu nun super'as komerc'a'j'n ekvivalent'o'j'n en mult'a'j rilat'o'j (sed ne en ĉiu'j). Ni pov'as atend'i, ke la ritm'o pli'rapid'iĝ'os, dum la uz'ant'ar'o kresk'os, kaj kompani'o'j pli kontribu'os.

Est'as interes'e, ke, kvankam oni verk'is Linuks'o'n por evit'i la kost'o'n de la komerc'a sistem'o Microsoft Windows, mult'a'j liber'a'j program'o'j nun est'as adapt'it'a'j ankaŭ por tiu mastr'um'a sistem'o.

Kiu'j pri'pens'as invest'i en la evolu'ig'ad'o de liber'a program'ar'o, tiu'j dev'us konsider'i la ekonomi'a'n dinamik'o'n de liber'a program'ar'o. Ĝi est'as ĉiam pli'bon'iĝ'ant'a kaj daŭr'os pli long'e ol ĉe individu'a'j kompani'o'j.

Ali'a avantaĝ'o de liber'a program'ar'o est'as, ke, kiam kompani'o'j far'as program'o'n, ili el'spez'as nur la minimum'a'n mon'sum'o'n. Ali'flank'e, la verk'ant'o'j de liber'a'j program'o'j ne hav'as tia'n lim'ig'o'n, kaj oft'e labor'as por ating'i i'o'n, kio'n ili mem bezon'as, do ili hav'as motiv'o'n far'i la plej'ebl'o'n por bon'a rezult'o.

La katedral'o kaj la bazar'o

La evolu'ad'o kaj rezult'o'j de la mov'ad'o por liber'a program'ar'o tre surpriz'as mult'a'j'n hom'o'j'n. Eric Raymond verk'is libr'o'n The Cathedral and the Bazaar (La katedral'o kaj la bazar'o). „Katedral'o” kaj „bazar'o” est'as la nom'o'j por li'a'j model'o'j de komerc'a kaj liber'a program'ad'o, respektiv'e. Li labor'is kiel program'ist'o dum jar'o'j kaj kred'is, ke la plej kompleks'a'j kaj grav'a'j program'o'j dev'as est'i konstru'it'a'j kiel katedral'o'j, zorg'e kun'met'it'a'j de meti'ist'o'j, kaŝ'it'a'j, ĝis ili est'os pret'a'j. Li ne atend'is, ke mond'klas'a mastr'um'a sistem'o kun'fand'iĝ'us kvazaŭ magi'e el la part'a'temp'a program'ad'o de mil'o'j da program'ist'o'j dis'e ĉirkaŭ la mond'o, lig'it'a'j nur per la mal'fortik'a'j faden'o'j de Inter'ret'o, ke ĝi pli kaj pli uz'at'us kaj minac'us grand'a'j'n kompani'o'j'n kiel Microsoft. La sukces'o de la bazar'o unu'e ŝok'is li'n, do li decid'is prov'i ĝi'n. Li komenc'is per ret'poŝt'a program'o, propon'is ĝi'n al la „bazar'o”, ali'a'j help'is, kaj la fin'a produkt'o, renom'it'a Fetchmail (al'port'u poŝt'o'n) far'iĝ'is tre sukces'e uz'at'a.

Linuks'o est'is la unu'a projekt'o, kiu sukces'is util'ig'i la talent'o'n de program'ist'o'j ĉirkaŭ la mond'o. Ĝi'a komenc'o koincid'is kun la komenc'o de la Tut-Ter'a Teks'aĵ'o (Ttt). Ĝi'a aŭtor'o, Lin'us Torvalds, est'is la unu'a hom'o, kiu lern'is kiel labor'i en la bazar'o, kiu'n Inter'ret'o ebl'ig'is. Unu el la plej uz'at'a'j liber'a'j program'o'j est'as Apache. La plej'part'o de ret'proviz'ant'o'j uz'as ĝi'n por serv'i ret'paĝ'o'j'n al ni.

Konklud'o

Por kontraŭ'star'i la tragedi'o'n, Hardin propon'is, ke la hom'ar'o aŭ evolu'u por kompren'i la grand'a'n bild'o'n de uz'ad'o de komun'ej'o, aŭ ke oni mastr'um'u kaj protekt'u ĝi'n per privat'ig'o aŭ per reg'ist'ar'a leĝ'ar'o.

Hardin prefer'is evolu'o'n al protekt'ad'o, sed li sci'is, ke la hom'ar'o nur mal'rapid'e tiel evolu'as. Protekt'ad'o est'as la plej oft'a rimed'o. Ebl'e liber'a'j program'ar'o'j est'as ekzempl'o de hom'a evolu'ad'o ia'grad'a, help'at'a de la ret'o kaj la hazard'a'j ec'o'j de program'o'j. Tiel konklud'is Paul Nowak.

Do la ret'o, kiu'n oni star'ig'is por ebl'ig'i kun'labor'ad'o'n inter scienc'ist'o'j, adapt'iĝ'as por kun'labor'ad'o de komput'ist'o'j kaj por mult'a'j ali'a'j cel'o'j, kaj bon'a'j kaj mal'bon'a'j. Ekzempl'e en politik'o, medicin'o, komerc'o, ktp, kun'labor'ad'o pli kaj pli far'iĝ'as la plej efik'a manier'o progres'i.

En Esperant'uj'o bon'a ekzempl'o de tia kun'labor'ad'o est'as la projekt'o Ret'a Vort'ar'o, kiu'n komenc'is Wolfram Diestel antaŭ kelk'a'j jar'o'j. Grup'o da fervor'a'j esperant'ist'o'j kompil'as grand'eg'a'n mult'lingv'a'n vort'ar'o'n purl.org/Net/vok'o/rev'o/. Ĝi jam far'iĝ'is util'a, kvankam ankoraŭ ne komplet'a. Ĉar uz'ant'o rimark'is tio'n, tiu do si'n propon'is por help'i. Sam'temp'e ali'a'j projekt'o'j por kompil'i termin'ar'o'j'n komenc'iĝ'is sed stagn'is, ebl'e ĉar oni ne sent'is, ke ili merit'is help'o'n kaj kun'labor'ad'o'n, ebl'e pro mal'taŭg'a plan'o aŭ metod'o'j.

El'star'a ekzempl'o de kun'labor'ad'o per Inter'ret'o est'as Indiĝen'a'j Dialog'o'j (www.idnetwork.nl/central/esp/), projekt'o ne'ebl'a sen Esperant'o, kaj util'ig'ant'a Esperant'o'n por ne'esperant'a cel'o – por sub'ten'i solidar'ec'o'n kaj ag'ad'o'n inter indiĝen'a'j popol'o'j. Tia'j projekt'o'j montr'as la util'ec'o'n de Esperant'o en ver'a kun'labor'ad'o por divers'a'j cel'o'j.

Taĝiki'o

Seminari'o pri turism'o

Taĝiki'o est'as mont'ar'a land'o en Mez-Azi'o kun pitoresk'a'j pejzaĝ'o'j kaj riĉ'a mult'jar'cent'a histori'o. Oni dir'as, ke Taĝiki'o est'as paradiz'o por turist'o'j. Tamen bedaŭr'ind'e tre mal'mult'e da turist'o'j ven'as ĝu'i ĝi'a'n natur'o'n kaj ek'kon'i la histori'o'n, monument'o'j'n, mor'o'j'n kaj kutim'o'j'n de la taĝik'a popol'o.

Por ŝanĝ'i tiu'n negativ'a'n situaci'o'n la taĝik'a ŝtat'a turism'a agent'ej'o „Sayoh” kaj la ministr'ej'o pri ekonomi'o kaj komerc'o kun'labor'e kun la german'a firma'o Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit (GTZ) el Eberswalde okaz'ig'is tri'tag'a'n seminari'o'n, al kiu oni invit'is reprezent'ant'o'j'n de plur'a'j ekster'land'a'j entrepren'o'j kaj organiz'aĵ'o'j.

Pli fru'e al Taĝiki'o ven'is Andre'a Stemmler [ŝtemla] (GTZ), kiu dum du semajn'o'j esplor'is la turism'a'n stat'o'n en Taĝiki'o kaj far'is la neces'a'j'n konklud'o'j'n.

La seminari'o'n gvid'is prof. d-ro Wolfgang Stradas [volfgang ŝtradas] (GTZ). Li far'is la ĉef'a'n preleg'o'n pri soci'a kaj ekologi'a turism'o en Taĝiki'o. Grand'a'n interes'o'n vek'is ankaŭ la preleg'o de Robert Middleton [robat mídaltan] (Briti'o), kiu dum tri jar'o'j esplor'is la ebl'o'j'n organiz'i publik'a'n turism'o'n en Pamir'o.

En la diskut'ad'o part'o'pren'is reprezent'ant'o'j de plur'a'j ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j: Agaĥan-fond'aĵ'o, Sor'os-fond'aĵ'o, Svis'a Kooperativ'o por Evolu'ig'o, Duŝanbea Esperant'o-Centr'o kaj ali'a'j.

Kolekt'ad'o

Flag'o'j: fenestr'o al vast'a mond'o

Posed'ant'o de hotel'o en Tullamore, Irlando, kutim'is pet'i ĉiu'n ekster'land'a'n gast'o'n, ke tiu donac'u flag'o'n de si'a naci'o por pend'ig'i ĝi'n super la serv'a tabl'o en la hotel'a trink'ej'o. Post iom da jar'o'j li jam hav'is impon'a'n kolekt'o'n. Kiam iam lok'a'j esperant'ist'o'j okaz'ig'is si'a'n naci'a'n kongres'o'n en la sam'a hotel'o, li ek'dezir'is hav'i ankaŭ la esperant'a'n flag'o'n. Li pend'ig'is ĝi'n flank'e de la divers'a'j ŝtat'a'j flag'o'j en la trink'ej'o, kie, laŭ ni'a sci'o, ĝi ankoraŭ est'as.

Ĝeneral'e oni dezir'as kolekt'i flag'o'j'n en kutim'a grand'ec'o. Tamen ne ĉiu'j flag-kolekt'ant'o'j hav'as sufiĉ'e da spac'o en la dom'o por konserv'i ili'n aŭ his'i ili'n ekster'e. Tamen kolekt'i flag'o'j'n, bild'o'j'n de flag'o'j aŭ afiŝ'o'j'n de flag'o'j sen'dub'e est'as fascin'a hobi'o. Oft'e, kiam okaz'as inter'naci'a renkont'iĝ'o, edz'iĝ'fest'o aŭ simil'a event'o en hotel'o aŭ restoraci'o, oni met'as flag'et'o'j'n sur la tabl'o'j'n por bon'ven'ig'i ekster'land'a'j'n gast'o'j'n. Tia'j'n flag'et'o'j'n oni pov'as facil'e aĉet'i aŭ man'e el'labor'i. Krom'e, entuziasm'ul'o'j pov'as leg'i libr'o'j'n pri flag'o'j kaj lern'i pri la histori'o kaj tradici'o'j lig'it'a'j kun ili. Tio est'as interes'a hobi'o precip'e por hom'o'j, kiu'j pro iu kaŭz'o vol'as rest'i hejm'e, mal'enu'ig'i vintr'a'j'n tag'o'j'n aŭ agrabl'e pas'ig'i la temp'o'n, kiam la veter'o ekster'e mal'bon'as.

Por la kolekt'ad'o oni pov'as el'spez'i mult'o'n, se oni dezir'as, aŭ neni'o'n. Libr'o'n pri flag'o'j oni pov'as prunt'i de bibliotek'o'j aŭ ĉe amik'o'j, kaj bild'o'j'n de flag'o'j oni pov'as simpl'e kopi'i. Per inter'ret'a'j serĉ'il'o'j kiel Google oni trov'as mult'a'j'n ret'ej'o'j'n kun bild'o'j kaj inform'o'j pri flag'o'j. Kaj se oni ek'dezir'us aĉet'i naci'a'j'n aŭ societ'a'j'n flag'o'j'n, ekzist'as flag-liver'ant'a'j entrepren'o'j, kiu'j reklam'as kaj vend'as si'a'j'n var'o'j'n per la Tut-Ter'a Teks'aĵ'o. Simpl'e oni en'tajp'u en la serĉ'lini'o'n de la serĉ'il'o la vort'o'n „Flag(o)” kun'e kun la nom'o de la land'o, societ'o aŭ ali'a pri'skrib'o. Rezult'e de tio plej'oft'e oni tuj ricev'as la koncern'a'n inform'o'n. Kelk'foj'e, ebl'as akir'i ankaŭ inform'o'j'n koncern'e la ŝtat'o'n de flag'o kaj eĉ ties naci'a'n himn'o'n. Tiel oni mal'ferm'as por si mem fenestr'o'n al vast'a mond'o. Por handikap'ul'o'j aŭ long'temp'a'j mal'san'ul'o'j tio est'us ideal'a distr'aĵ'o. Krom'e, turist'o'j pov'as tiumanire ek'sci'i mult'o'n pri vizit'ot'a'j land'o'j.

Oni konstant'e trov'as interes'a'j'n fakt'o'j'n pri kaj per flag'o'j. Ekzempl'e, ebl'as konstat'i, ke ĉiu skandinav'a land'o hav'as sam'form'a'n flag'o'n, nom'e kuŝ'ant'a'n kruc'o'n je blank'a aŭ ali'kolor'a fon'o, kies mal'long'a „brak'o” proksim'as al la his'a flank'o de la flag'o. Tio ĝust'as ne nur rilat'e skandinav'a'j'n ŝtat'o'j'n (Islando, Dani'o, Norvegi'o, Svedi'o), la part'e skandinav'a'n Finnlandon kaj la aŭtonomi'a'n feroan insul'ar'o'n, sed ankaŭ koncern'e la flag'o'j'n de la ŝetlanda kaj orkada insul'ar'o'j, kiu'j iam est'is okup'it'a'j de la viking'o'j, sed nun est'as politik'e part'o de Skot'land'o (kvankam la insul'an'o'j konsider'as si'n pli skandinav'a'j ol skot'a'j kaj fier'as pri si'a skandinav'a hered'aĵ'o).

Apart'e interes'kapt'a est'as la origin'o de la ŝetlanda flag'o, kiu est'as „skandinav'ig'it'a” adapt'aĵ'o de la skot'a. La last'a konsist'as el diagonal'a blank'a kruc'o je blu'a fon'o. La ŝetlanda hav'as la sam'a'j'n kolor'o'j'n, sed la blank'a kruc'o hav'as la tip'e skandinav'a'n form'o'n kun vertikal'a brak'o apud la mast'a flank'o. Tiu kutim'o, laŭ kiu plur'a'j popol'o'j de sam'de'ven'a etn'o uz'as sam'form'a'n flag'o'n, ne oft'as.

Kelk'a'j ŝtat'o'j hav'as tre simil'a'j'n flag'o'j'n, ekzempl'e Slovaki'o kaj Sloveni'o, kiu'j'n je for'a distanc'o ne ebl'as facil'e disting'i unu de la ali'a. La flag'o'j de islam'a'j land'o'j oft'e en'hav'as verd'a'n kolor'o'n. Plur'a'j land'o'j, kiu'j antaŭ'e est'is koloni'o'j de Briti'o, inkluziv'as en si'a'j flag'o'j la brit'a'n en miniatur'o (Aŭstrali'o, Nov-Zelando, Fiĝi'o ktp). Ali'a'j, kiel Sud-Afrik'o, el'ĵet'is tiu'n element'o'n kaj nun hav'as tut'e nov'a'n flag'o'n. La brit'a flag'o mem est'as kombinaĵ'o de tri flag'o'j: nom'e tiu de Angli'o (kruc'o de sankt'a Georg'o), Skot'land'o (kruc'o de sankt'a Andre'o) kaj de la kruc'o de sankt'a Patrik'o, kiu reprezent'as Irlandon antaŭ la sen'de'pend'iĝ'o de la pli'mult'o de la insul'o. Rezult'is strang'a kombin'o, kiu iom'et'e simil'as la flag'o'n de Eŭski'o, sed est'as pli komplik'a.

Eŭski'o est'as unu el la aŭtonomi'a'j komun'um'o'j, kiu'j konsist'ig'as la hispan'a'n regn'o'n kaj hav'as apart'a'n naci'a'n flag'o'n krom la ŝtat'a. Ali'a'j est'as Kataluni'o kaj Galici'o. Simil'e al tio, ĉiu el la naci'o'j de la brit'a ŝtat'o (Angli'o, Skot'land'o kaj Kimri'o), hav'as si'a'n naci'a'n flag'o'n. Ankaŭ Manks-insul'o, kiu est'as posed'aĵ'o de la brit'a kron'o, hav'as si'a'n propr'a'n flag'o'n. La flag'o'j'n de Ŝetlando kaj Orkado tiu'rilat'e ni jam menci'is.

Ankaŭ la belg'a flag'o est'as kombin'o. La flandr'a flag'o montr'as nigr'a'n leon'o'n sur flav'a fon'o, kaj la valon'a flag'o en'hav'as ruĝ'a'n kok'o'n sur flav'a fon'o. La belg'a pren'is tiu'j'n element'o'j'n kaj hav'as nigr'o'n, flav'o'n kaj ruĝ'o'n. Interes'e est'as, ke laŭ la belg'a konstituci'o, la si'n'sekv'o est'as ruĝ'o, flav'o, nigr'o. Tamen en la praktik'o oni vid'as nur nigr'o'n, flav'o'n kaj ruĝ'o'n.

Kelk'a'j popol'o'j kaj teritori'o'j (ekzempl'e Palestino), kies politik'a status'o ne est'as inter'naci'e difin'it'a aŭ agnosk'it'a, hav'as tamen propr'a'j'n flag'o'j'n.

La nombr'o de naci'a'j flag'o'j konstant'e pli'iĝ'as pro la ek'est'o de ĉiam pli da sen'de'pend'a'j ŝtat'o'j aŭ aŭtonomi'a'j region'o'j. Last'a'temp'e, sen'de'pend'iĝ'is Eritreo kaj Orient'a Timor'o kaj ili'a'j flag'o'j aper'is en la list'o de ŝtat'a'j simbol'o'j. Ver'ŝajn'e tiu pli'iĝ'o ne ĉes'os baldaŭ.

Apart'e interes'a est'as stud'ad'o de la signif'o'j de la desegn'o'j de naci'a'j flag'o'j, sed tio est'us tem'o de ali'a artikol'o.

Ĉu esperant'ist'o'j kapabl'us alt'nivel'e diskut'i?

Mi plen'e kompren'as la si'n'ten'o'n de s-ro Ford (MONATO 2003/12, p. 6), anonc'ant'a nul'ig'o'n de si'a abon'o, se li plu trov'os propagand'a'j'n artikol'o'j'n en la revu'o. La sam'o'n mi sent'is vid'ant'e tiu'n aĉ'a'n kovr'il'o'n, „Uson'o por ĉiam”, kaj en'e de tiu numer'o la fanatik'e por-uson'e propagand'a'j'n vort'o'j'n de s-ro Gofen (MONATO 2002/11, p. 9).

Tia partizan'ec'o est'as kompren'ebl'a. Ja Zlatko Tišljar trist'e memor'ig'as al ni (MONATO 2004/1, p. 8), ke „sincer'a, emoci'a si'n'dediĉ'o ebl'as nur por hom'o'j, kiu'j aparten'as al ‚mi'a’ grup'o”. Tamen oni esper'us (ĉu naiv'e?), ke inter esperant'ist'o'j, supoz'ebl'e eduk'it'a'j aŭ almenaŭ em'ant'a'j al inter'naci'a kompren'o, oni kapabl'us pli alt'nivel'e diskut'i, sen antaŭ'juĝ'o'j, sen dogm'o'j, sen maniĥe'ism'o.

Antaŭ'juĝ'as, dogm'um'as kaj maniĥeas s-ro Blaskowicz (MONATO 2003/12, p. 6) asert'ant'e, ke en Uson'o kaj Briti'o ne est'is (-as?) reg'ist'ar'a'j tortur'ej'o'j. Ni ne parol'u pri la elizabetaj tortur'ej'o'j en la Tur'o de Londono, distanc'a'j je nur kelk'a'j kilo'metr'o'j de ali'a'j bel'a'j konstru'aĵ'o'j, sam'e kiel en Bagdado. Sufiĉ'as pens'i pri la situaci'o de la afgan'a'j milit'kapt'it'o'j en Guantánamo.

Sufiĉ'as leg'i la deklar'o'j'n de s-ro Bremer, kiu agnosk'as, ke, jes, irakaj kapt'it'o'j est'as sistem'e „mild'e” tortur'at'a'j por el'ig'i el ili inform'o'j'n. Sufiĉ'as memor'i, ke uson'a'j milit'ist'o'j instru'is al ĉiu'j si'a'temp'a'j latin-amerik'a'j diktator'o'j, en Argentino, en Gvatemalo, en la pinoĉeta Ĉilio, kiel tortur'e mal'aper'ig'i opozici'ul'o'j'n.

Jes ja, la for'ig'o de Husajn, frenez'a tortur'int'o kaj genocid'int'o, est'as grand'a ben'o por Irako kaj por la hom'ar'o. Esper'ebl'e baldaŭ la ben'o komplet'iĝ'os per la for'ig'o de Bush, kiu, kiel respond'ec'ul'o pri la mort'o de mil'o'j da civil'a'j afgan'o'j kaj irak'an'o'j, est'as ankaŭ neni'o mal'pli ol milit'krim'ul'o.

En ideal'a mond'o ili ambaŭ dev'us est'i juĝ'it'a'j de inter'naci'a kort'um'o (de tiu inter'naci'a kort'um'o, kiu'n Uson'o, kontraŭ'hom'ar'e, ne agnosk'as). Ideal'a esperant'ist'o, eĉ se natur'e si'n'dediĉ'a nur al „si'a” grup'o, dev'us kapabl'i agnosk'i la fi'ag'o'j'n de ambaŭ murd'ist'o'j, agnosk'i, ke la real'a mond'o kutim'e ne est'as pur'e divid'ebl'a en bon'ul'o'j kaj mal'bon'ul'o'j.

Mal'fond'o

Cert'e vi kon'as tio'n: iu hom'o kun iom da elan'o apenaŭ lern'is Esperant'o'n, oni tuj kapt'as li'n aŭ ŝi'n por mov'ad'a posten'o. Ankaŭ mi'n traf'is tiu ĉi sort'o, sed ek'de kiam mi praktik'is la profesi'o'n de ĵurnal'ist'o, mi hav'is bon'a'n pretekst'o'n por mal'akcept'i tia'j'n posten'o'j'n. Precip'e kiam antaŭ 25 jar'o'j mi iĝ'is ĉef'redaktor'o de tiu ĉi revu'o, mi ver'e est'is plen'e okup'it'a dum mi'a liber'a temp'o per tiu ĉi labor'o. Sed ĝust'e MONATO „kulp'is” post'e, ke tamen mi akcept'is mov'ad'a'n posten'o'n.

Tut'mond'a Esperant'ist'a Ĵurnal'ist'a Asoci'o (TEĴA) dum jar'dek'o'j est'is sub gvid'ad'o de precip'e bulgar'a'j esperant'ist'o'j; kiam dis'fal'is la orient'eŭrop'a social'ism'a blok'o, kolaps'is ankaŭ TEĴA. En 1991 oni serĉ'is nov'a'n prezid'ant'o'n, kaj demand'is la ĉef'redaktor'o'n de prestiĝ'a revu'o, de MONATO. Evident'e en tiu okaz'o mi ne pov'is rifuz'i, kaj do kun nov'a estr'ar'o en 1992 ni kvazaŭ re'fond'is tiu'n ĉi grav'a'n fak'asoci'o'n. Dum plur'a'j jar'o'j ĝi aktiv'is; ni re'el'don'is la fak'revu'o'n Inter'naci'a Ĵurnal'ist'o kaj korespond'a trejn'kurs'o por ĵurnal'ist'o'j sub gvid'o de Paul Gubbins est'is bon'e akcept'it'a. Sed baldaŭ TEĴA stagn'is, eĉ regres'is, la fak'revu'o ne plu pov'is aper'i pro mank'o de mon'o; el 130 membr'o'j fin'e rest'is nur ĉirkaŭ 30.

Est'as iom enigm'e por mi, kial tiom fal'is interes'o de esperant'ist'a'j ĵurnal'ist'o'j pri si'a propr'a fak'o. Ebl'e, tiel mi supoz'as, la fenomen'o de supr'aĵ'ec'o en ĝeneral'a ĵurnal'ism'o kun tendenc'o al bulvard'ism'o kapt'is ankaŭ ili'n, tiel ke ili perd'is interes'o'n pri serioz'a ĵurnal'ism'o. Kiel ajn, mi argument'is ke fak'asoci'o, kiu ne trov'as sub'ten'o'n de koncern'a'j fak'ul'o'j, evident'e est'as super'flu'a. Sekv'e ni mal'fond'is la asoci'o'n la 31an de januar'o, 55 jar'o'j'n post ties fond'o. Ceter'e, konsol'e por vi (kaj mi), TEĴA decid'is donac'i la rest'a'n bon'hav'o'n de ĉirkaŭ 2200 eŭr'o'j al la Abon'help'a Fondus'o de MONATO.

Sincer'e vi'a

Mi plu abon'os MONATOn

Jam en decembr'o mi vol'is replik'i al leter'o de Kevin Ford el Kanado (MONATO 2003/12, p. 6). De'post decembr'o 2003 okaz'is plu'a'j afer'o'j, kiu'j prav'ig'as plur'a'j'n si'n'ten'o'j'n de la kritik'ant'o'j de la milit'o en Irako. Ĝis nun ankoraŭ neni'u trov'is la t.n. amas'detru'a'j'n arm'il'o'j'n, per kiu'j la „falk'o'j” en la uson'a reg'ist'ar'o fals'e prov'is motiv'i la milit'o'n. Kevin Ford rajt'as, kompren'ebl'e, hav'i patriot'a'n star'punkt'o'n. Mal'e, mi ĝoj'as, ke mi zorg'e leg'is kaj stud'is akr'e kritik'a'j'n kontribu'aĵ'o'j'n antaŭ ĉio de eminent'a'j uson'a'j intelekt'ul'o'j, eĉ de eks'a'j membr'o'j de Ci'a, la uson'a sekret'a serv'o.

La senc'o de la demokrati'o est'as inter ali'e toler'o kaj akcept'o de mult'flank'a'j opini'o'j. Kiel demokrat'o mi plu abon'os MONATOn, ankaŭ se aper'us eĉ plur'a'j kontribu'aĵ'o'j kontraŭ mi'a'j opini'o'j.

Opini'o

Pac'o re'ven'u ...

Useni Kalumbi loĝ'as en Demokrat'a Respublik'o Kongo en Goma-urb'o, sid'ej'o de la liber'ig'a mov'ad'o Demokrat'a Kong'o'land'a Kolektiv'o, kiu'n sub'ten'as Ruando. Li prezent'as person'a'n perspektiv'o'n pri la situaci'o en si'a kriz'o'plen'a land'o.

Milit'o hav'as mult'a'j'n konsekvenc'o'j'n. Mi mem spert'is kaj daŭr'e spert'as tio'n en mi'a provinc'o, Nord-Kiv'u. Mi pov'as cit'i kelk'a'j'n konsekvenc'o'j'n: mult'a'j hom'o'j perd'as si'a'n viv'o'n kaj person'a'j posed'aĵ'o'j est'as rabat'a'j de milici'o'j, kiu'j sem'as panik'o'n tra la land'o. La milici'an'o'j, kiu'j kaŝ'as si'n en la arb'ar'o'j, buĉ'as best'o'j'n en la naci'a'j park'o'j de Virunga. Nun'temp'e est'as mal'facil'e vid'i best'o'j'n en tiu'j park'o'j, ĉar ili est'as for'kur'int'a'j en la arb'ar'o'n aŭ trans'pas'int'a'j la land'lim'o'n kaj en'ir'int'a'j najbar'a'j'n ŝtat'o'j'n, precip'e Ruandon – ekzempl'e la mont'ar'a'j goril'o'j de Virunga, kiu'j viv'as ĉe la land'lim'o'j de Ruando, Ugando kaj Kong'o'land'o.

La ŝtel'it'a'j posed'aĵ'o'j est'as mult'nombr'a'j. Mi ne pov'as cit'i ĉiu'j'n krim'o'j'n, tamen ĉef'a inter ili est'as mal'respekt'o de hom'a'j rajt'o'j. Ni vid'as ekzempl'e ĉiu'tag'a'n seks'per'fort'o'n de av'in'o'j: ĉiu sci'as, ke ni viv'as dank'e al ni'a'j kamp'o'j, kaj en mi'a land'o ĝeneral'e la av'in'o'j zorg'as pri la kamp'o'labor'o'j. Sed ankaŭ ni'a'j patr'in'o'j kaj ni'a'j fil'in'o'j est'as ĉiu'tag'e seks'e per'fort'at'a'j de divers'a'j milici'an'o'j en la kamp'o'j. Pro tio ni vid'as dis'vast'iĝ'o'n de la mal'san'o, kiu mort'ig'as mil'o'j'n en la evolu'ant'a'j land'o'j: aidos'o.

La aŭtoritat'o'j ne kapabl'as pag'i salajr'o'j'n al la ŝtat'ofic'ist'o'j, kiu'j cel'as nur si'a'j'n propr'a'j'n interes'o'j'n. Sekv'e, ĉiu'j intelekt'ul'o'j prefer'as serĉ'i labor'o'n en najbar'a'j land'o'j. Mi ne kapabl'as cit'i ĉiu'j'n konsekvenc'o'j'n de la milit'o en mi'a land'o, ĉar ili mult'as. Sed mi pet'as al mi'a'j sam'land'an'o'j, ke ili ek'pens'u pri la est'ont'ec'o de ni'a naci'o. Pac'o re'ven'u al ni'a land'o por la bon'fart'o de ni'a'j infan'o'j.

La Manuskript'o'j Ne Brul'as

Ukraina Ikaro

Antaŭ ne'long'e ĉe la Ĥarkova Teknologi'a Institut'o oni inaŭgur'is memor'tabul'o'n omaĝ'e al Lev Makaroviĉ Macieviĉ (1877-1910), la unu'a ukraina aviad'ist'o. Bedaŭr'ind'e, en last'a'j jar'o'j li'a nom'o far'iĝ'is preskaŭ forges'it'a de ne'fak'ul'o'j.

Nask'iĝ'int'a en urb'et'o Oleksandrivka de Kiev-provinc'o (nun tiu urb'et'o trov'iĝ'as en Kirovograd-provinc'o), li lern'is en kieva gimnazi'o, post'e stud'is en Ĥarkovo, en tie'a teknologi'a institut'o. En Ĥarkovo li aktiv'e part'o'pren'is ankaŭ politik'a'n viv'o'n: en'ir'is la ukrain'an student'a'n societ'o'n, kies cel'o est'is la pli'bon'ig'o de viv'kondiĉ'o'j de la popol'o; fond'is en 1900 kun kelk'a'j ali'a'j student'o'j kontraŭ'leĝ'a'n revoluci'a'n ukrain'an parti'o'n.

Sed kompren'ebl'e ne pro soci-politik'a viv'o oni memor'u li'n. Fin'int'e en 1901 la institut'o'n, li ek'labor'is en Sebastopolo kiel ŝip'konstru'a inĝenier'o. Li projekt'is la sebastopolan haven'a'n staci'dom'o'n, far'is 2 projekt'o'j'n de kontraŭ'min'a'j bar'il'o'j kaj 14 projekt'o'j'n de sub'mar'ŝip'o'j. Krom'e li konstru'is la unu'a'n akv'o'aviad'il'o'n.

Li frekvent'is kurs'o'n por aviad'ist'o'j, kiu okaz'is en Franci'o. En septembr'o de 1910 li part'o'pren'is la unu'a'n rus'a'n avi'a'n fest'o'n en Peterburgo. Tie li, kun'e kun ali'a pilot'o, la unu'a'n foj'o'n efektiv'ig'is nokt'a'n flug'o'n. Sam'e unu'a'foj'e, pilot'o (Macieviĉ) kun'pren'is pasaĝer'o'j'n, kaj inter ili est'is la tiam'a rus'a ĉef'ministr'o Stolipin kaj parlament'estr'o Guĉkov. Sed jam la 24an de septembr'o (laŭ la aktual'a kalendar'o la 7an de oktobr'o) li last'foj'e flug'is ĉiel'e'n. Li'a aviad'il'o fal'is de 600-metr'a alt'o – ĝis tiu tag'o ne'konker'ebl'a nivel'o ... Tiel li mal'ferm'is funebr'a'n list'o'n de aviad'a'j viktim'o'j.

La nom'o'n de Lev Macieviĉ port'as premi'o por pilot'o, kiu flug'os plej alt'e. La mal'long'a viv'o de la ukraina Ikaro unik'e kun'ig'is du natur'a'j'n element'o'j'n – mar'o'n kaj ĉiel'o'n. En'e de si'a'j 33 jar'o'j li sukces'is far'i tre mult'e kaj est'as daŭr'e memor'ind'a.

IRLANDO

Re'nask'iĝ'o de vel'ŝip'o „Jeanie Johnson”

Iu asert'is, ke la vel'ŝip'o est'as unu el la plej bel'a'j man'kre'aĵ'o'j de la hom'ar'o. Ni plen'kor'e konsent'as pri tio. Tiu'j, kiu'j loĝ'as en Dublino, ĉef'urb'o de Irlando, aŭ vizit'is ĝi'n kiel turist'o'j en decembr'o 2003 cert'e hav'is okaz'o'n vid'i rimark'ind'a'n model'o'n de la vel'ŝip-konstru'ad'o.

Tem'as pri fidel'a kopi'o de la vel'ŝip'o Jeanie Johnston [ĵini ĝonston], kiu inter 1847 kaj 1858 transport'is al la Nov'a Mond'o (Uson'o kaj Kanado) post'viv'ant'o'j'n de la Grand'a Mal'sat'o en Irlando, kiu kaŭz'is la mort'o'n de ĉirkaŭ milion'o da irland'an'o'j, dum avar'a'j komerc'ist'o'j tiu'temp'e eksport'is intens'e irland'an gren'o'n. Mult'a'j el la ŝip'o'j, transport'ant'a'j el'migr'ant'o'j'n, ver'e est'is „ĉerk'o'ŝip'o'j”, ĉar sur ili mort'is grand'a nombr'o de mal'riĉ'a'j pasaĝer'o'j pro ĥoler'o kaj terur'e mal'bon'a'j viv'kondiĉ'o'j.

Kontrast'e al tio, la vel'ŝip'o Jeanie Johnson tiam est'is konsider'at'a kiel model'a ŝip'o. Ĝi'a kapitan'o est'is human'a kaj kompat'em'a. Kompetent'a ŝip'kurac'ist'o zorg'is pri la san'o de la pasaĝer'o'j. Kvankam la ŝip'o far'is 16 vetur'o'j'n, transport'ant'e pli ol 2500 el'migr'ant'o'j'n dum la epok'o de la Grand'a Mal'sat'o, menci'ind'as, ke neni'u el ili mort'is, kaj ĉiu'j ating'is la mar'bord'o'j'n de Uson'o aŭ Kanado. La maksimum'a nombr'o de el'migr'ant'o'j, kiu'n la vel'ŝip'o foj'e transport'is, est'is 254 en 1852 laŭ la itiner'o Tralee [tralí], Okcident-Irlando – Kebekio, Kanado.

Tiu'n vel'ŝip'o'n, kiu ten'is 700 tonel'o'j'n, konstru'is skot'o en 1847 en Kebekio. Firma'o de irlandaj komerc'ist'o'j aĉet'is ĝi'n tiu'temp'e por facil'ig'i la el'migr'ad'o'n al la trans'mar'a „Promes'it'a Land'o”. La vetur'o tiam daŭr'is averaĝ'e 46-75 tag'o'j'n kaj kost'is 3 pund'o'j'n kaj 10 ŝiling'o'j'n, kio est'is proksim'um'e la du'on'jar'a salajr'o de mez'e salajr'at'a irlanda labor'ist'o.

La bel'eg'a'n kopi'o'n de la vel'ŝip'o Jeanie Johnson el'labor'is team'o el la brit'a provinc'o Nord-Irlando kaj la respublik'o Irlando help'e de volont'ul'o'j el ali'a'j land'o'j, en la period'o 1993 - 2002 en Tralee. Ĝi est'as tri'mast'a bark'o kun kvar kvadrat'a'j vel'o'j kaj unu'op'a'j top'vel'o'j. Ĝi'a'j mezur'o'j: long'o 47 m kaj larĝ'o 8 m. Ĝi'a ŝip'an'ar'o nun konsist'as el 11 konstant'a'j profesi'a'j mar'ist'o'j kaj 29 ge'lern'ant'o'j. Last'a'temp'e la re'nask'iĝ'int'a Jeanie Johnston vel'is al Uson'o, Kanado kaj mult'a'j ali'a'j land'o'j, kaj ĉiam bon'ord'e re'ven'is al si'a hejm'haven'o en Tralee.

Hodiaŭ en Irlando est'as vigl'a interes'o pri la konserv'ad'o de antikv'a vel'ŝip-konstru'ad'o kaj pri vel'ŝip-vojaĝ'o'j. Oni produkt'as kopi'o'j'n de mal'nov'a'j vel-boat'o'j kaj -ŝip'o'j kiel Galway hooker [golŭej hukr], tradici'a okcident-irlanda gafkutro.

Kiel traf'e angl'a'lingv'a poet'o pri'not'is, oni vid'as de'nov'e ĉe la irlanda mar'bord'o „antikv'a'j'n ŝip'o'j'n, kiu'j vel'as kiel dorm'ant'a'j cign'o'j”.

ELMERGIĜANTAJ Infekt'a'j Mal'san'o'j

Damokl'a glav'o super la hom'ar'o

Jen resum'a raport'o pri infekt'mal'san'o'j, kiu'j aper'is kvazaŭ subit'e, ne'atend'it'e dum la last'a'j 20-30 jar'o'j.

Jen'as mal'long'a list'o de tiu'j mal'san'o'j: aidos'o, legionel'oz'o (mal'san'o de legi'an'o'j), virus'a'j hemoragi'a'j febr'o'j (Las'a, Mar'burg, Ebol'a), nov'a'j tip'o'j de virus'a'j hepat'it'o'j (E, C, D, F, G, TTV), mal'san'o'j kaŭz'it'a'j de herpet-virus'o'j (tip'o'j 6, 7, 8), epidemi'a form'o de la Creutzfeldt-Jakob-mal'san'o kaj mult'a'j ali'a'j. La kaŭz'o'j de dis'vast'iĝ'o de ĉi tiu'j mal'san'o'j, cert'e, est'as divers'a'j. Ekzempl'e, por aidos'o tiu'j est'as jam mult'foj'e menci'it'a'j: seks'a revoluci'o, narkot'ism'o, infekt'ad'o rezult'e de transfuz'o de infekt'it'a sang'o, uz'ad'o de mal'bon'e steril'iz'it'a'j injekt'il'o'j kaj ankaŭ intens'iĝ'o de migr'ad'o, urb-amas'iĝ'o, ktp. Por legionel'oz'o tem'as pri la oft'a uz'ad'o de divers'a'j humid'ig'il'o'j infekt'it'a'j per legionel'bakteri'o'j. Rest'as ankoraŭ mal'mult'e stud'it'a la nov'a danĝer'a mal'san'o, ne'tip'a pneŭmoni'o (sars'o), kiu transmisi'iĝ'as plej oft'e aer'gut'e, sed ver'ŝajn'e ankaŭ ali'manier'e.¹

El la virus'a'j hemoragi'a'j febr'o'j la plej danĝer'a est'as la Ebol'a-mal'san'o. Por la unu'a foj'o medicin'ist'o'j renkont'is ĝi'n en 1976, kiam en Zairio kaj Sudano, kvazaŭ subit'e, mal'san'iĝ'is pli ol 500 hom'o'j, el kiu'j plej'part'o pere'is precip'e pro hemoragi'a sindrom'o. Ek'de tiu temp'o la mal'san'o registr'iĝ'as en divers'a'j afrik'a'j land'o'j preskaŭ ĉiu'jar'e. Est'as okaz'o'j de en'port'ad'o de la virus'o en Nord'a'n Amerik'o'n kaj Eŭrop'o'n. La unu'a'j font'o'j de infekt'o ne est'as bon'e kon'at'a'j, sed oni suspekt'as simi'o'j'n. Tamen la virus'o tre facil'e transmisi'iĝ'as inter hom'o'j pro divers'spec'a'j kontakt'o'j, sed pli intens'e kaŭz'e de kontakt'o kun sang'o de mal'san'ul'o'j. Tre oft'e infekt'iĝ'as medicin'ist'o'j. La hemoragi'a'j mal'san'o'j oft'iĝ'is pro pli grand'a penetr'ad'o de hom'o'j en la ĝangal'o'j'n, mal'bon'a'j higien'a'j kondiĉ'o'j en hejm'o'j, en mal'san'ul'ej'o'j kaj en ali'a'j publik'a'j lok'o'j.

Apart'a'n grup'o'n konsist'ig'as infekt'a'j mal'san'o'j kiu'j de'long'e est'as kon'at'a'j al medicin'ist'o'j. Mult'a'j el ili ankoraŭ antaŭ 20-30 jar'o'j ne prezent'is grand'a'n danĝer'o'n por soci'o, sed lastetempe far'iĝ'is preskaŭ ne'atend'it'e tre dis'vast'iĝ'int'a'j kaj agres'iv'a'j.

Kul'a vektor'o

Mult'a'j mal'san'o'j transmisi'iĝ'as per kul'o'j, kiu'j nun'temp'e oft'e rezist'as divers'a'j'n eksterm'o'ĥemi'aĵ'o'j'n; tio kontribu'as al la dis'vast'ig'o de mal'san'o'j kiel: okcident-nil'a febr'o, deng'o'febr'a mal'san'o, flav'a febr'o, malari'o, rift'val'o-febr'o kaj ali'a'j mal'san'o'j. Grav'a'n signif'o'n hav'as ankaŭ grand'skal'a migr'ad'o kaj mal'raci'a irigaci'o. Tiel, la virus'a mal'san'o okcident-nil'a febr'o, antaŭ'e dis'vast'iĝ'int'a precip'e en region'o'j proksim'a'j al la river'o Nil'o, nun'temp'e oft'e registr'iĝ'as en mult'a'j land'o'j de Afrik'o, Azi'o, eĉ Eŭrop'o (Rumani'o k.a.), en Uson'o kaj Aŭstrali'o. En Rusio dum last'a'j 2-3 jar'o'j mult'e'nombr'a'j okaz'o'j de la mal'san'o aper'as en volgograda kaj astraĥan'a region'o'j. Grand'a'n rol'o'n en dis'vast'ig'o de la virus'o lud'as migr'ant'a'j bird'o'j. La mal'san'o'n karakteriz'as danĝer'a'j komplik'iĝ'o'j: mening'it'o, encefal'it'o kaj ali'a'j.

En sud'a'j region'o'j de Rusio kaj en ali'a'j land'o'j oft'iĝ'is epidemi'o'j de ali'a danĝer'a virus'a mal'san'o, la krimeo-konga hemoragi'a febr'o. La virus'o transmisi'iĝ'as per mord'o de infekt'it'a'j akar'o'j, hazard'a dis'prem'ad'o de ili, kaj ankaŭ dum kontakt'o kun sang'o de mal'san'ul'o'j, ktp. Ekzist'as ankaŭ karakteriz'a hemoragi'a sindrom'o.

La virus'a mal'san'o deng'o'febr'o dis'vast'iĝ'as en mult'a'j land'o'j. Tre oft'iĝ'as danĝer'a'j hemoragi'a'j form'o'j de la mal'san'o.

Neces'as konciz'e menci'i pri la hant'o'virus'a infekt'o, kiu est'as de'long'e kon'at'a al kurac'ist'o'j. La font'o'j de infekt'iĝ'o est'as ronĝ'ul'o'j. Sed ek'de 1993 en Uson'o – kaj post'e en ali'a'j land'o'j de la amerik'a kontinent'o – aper'is danĝer'a komplik'iĝ'o de la mal'san'o, nom'at'a hant'o'virus'a pneŭmoni'o.

Re'ven'o de tuberkul'oz'o

El ali'a'j mal'san'o'j menci'ind'as tuberkul'oz'o, kiu nun'temp'e de'nov'e dis'vast'iĝ'as ne nur en mal'riĉ'a'j, sed ankaŭ en evolu'int'a'j land'o'j. En mult'a'j okaz'o'j tuberkul'oz'a'j bakteri'o'j akir'is rezist'o'n al divers'a'j kurac'il'o'j. Tio koncern'as ankaŭ mult'a'j'n ali'a'j'n mikrob'o'j'n. La precip'a kaŭz'o de tio est'as sen'kontrol'a aplik'ad'o de antibiotik'o'j en medicin'o kaj vast'a util'ig'ad'o de tiu'j en best'o'bred'ad'o.

Kiel rezult'o de evolu'a selekt'ad'o konstant'e aper'as nov'a'j, gen'e ŝanĝ'it'a'j stam'o'j de parazit'o'j, oft'e rezist'a'j al modern'a'j kurac'il'o'j, ekzempl'e, mikrob'o'j de ĥoler'o, malari'o kaj ali'a'j.

La epidemi'o de aidos'o pro difekt'ig'o de imun'stat'o akcel'as la dis'vast'iĝ'o'n de tuberkul'oz'o kaj ali'a'j mal'san'o'j. Mult'a'j kutim'e ne patogen'a'j kaj kondiĉ'o-patogen'a'j mikrob'o'j far'iĝ'as tre danĝer'a'j kaj kaŭz'as aidos'o-lig'it'a'j'n mal'san'o'j'n. Tio est'os, ver'ŝajn'e, unu el la plej grav'a'j san'problem'o'j en la 21a jar'cent'o.

Do, la infekt'a'j mal'san'o'j de'nov'e prezent'as serioz'a'n danĝer'o'n por la hom'ar'o. Por kontraŭ'star'i la mult'e'nombr'a'j'n parazit'o'j'n neces'as konstant'a inter'naci'a kun'labor'ad'o de scienc'ist'o'j kaj praktik'a'j kurac'ist'o'j.

1. Post al'ven'o de la artikol'o montr'iĝ'is, ke manĝ'ad'o de kat'simil'a speci'o, la viver'o, aŭ la civet'o, pov'us est'i kaŭz'o de sars'o. Al'don'e, eksplod'is la kriz'o de kort'bird'a grip'o, pri kies risk'o avert'is anticip'e sam'aŭtor'a koncern'a artikol'o en MONATO (2003/6, p. 14-15).

Kap'turn'e

Last'a'temp'e oni diskut'is kaj disput'is, precip'e en Franci'o kaj Germanio, pri pec'o da ŝtof'o, kiu'n mi kon'as jam de infan'aĝ'o. Mi'a'j av'in'o kaj patr'in'o port'is kap'tuk'o'j'n, kiam dum la 2a mond'milit'o el Kroati'o ni (kiel rifuĝ'int'o'j) ven'is al Germanio. Av'in'o hav'is nur nigr'a'j'n, pa'nj'o ankaŭ kolor'a'j'n tuk'o'j'n. Ŝi baldaŭ definitiv'e de'met'is la tuk'o'n por pli facil'e integr'iĝ'i en la nov'a soci'o, kiu ne kon'is tiu'n balkan'an (kultur'a'n, soci'a'n, part'e religi'a'n) tradici'o'n; av'in'o ĝis'mort'e port'is ĝi'n, sed tio ĝen'is neniu'n. Nun islam'a'j jun'ul'in'o'j kaj vir'in'o'j en okcident'a'j land'o'j batal'as por la rajt'o, kaŝ'i kap'o'n per tuk'o aŭ vual'o ankaŭ en ŝtat'a'j instituci'o'j, ekzempl'e lern'ej'o'j, kio'n pro religi'a tradici'o postul'as islam'a'j vir'o'j. Tio provok'as part'o'n de okcident'a soci'o, kiu vid'as la tuk'o'n kiel ne nur religi'a'n sed politik'a'n simbol'o'n.

Tamen est'as grav'a diferenc'o inter Franci'o, kiu (kiel Turki'o) est'as laik'a ŝtat'o, kaj Germanio, kies konstituci'o baz'iĝ'as sur krist'an'a'j valor'o'j. La reg'ist'ar'o en Parizo do facil'e pov'is real'ig'i leĝ'a'n mal'permes'o'n de kap'o'tuk'o'j kaj ali'a'j religi'a'j simbol'o'j en lern'ej'o'j. En Germanio la plej alt'a kort'um'o nul'ig'is tia'n mal'permes'o'n al plend'ant'a instru'ist'in'o, ĉar ŝi dev'as hav'i la sam'a'n rajt'o'n kiel krist'an'a'j koleg'o'j, kiu'j ekzempl'e port'as kruc'o'j'n. Konsekvenc'e kelk'a'j federaci'a'j land'o'j far'is leĝ'o'j'n, kiu'j mal'permes'as religi'a'j'n simbol'o'j'n (mis)uz'at'a'j'n kun politik'a cel'o; tio fakt'e traf'as nur islam'a'j'n civit'an'o'j'n, ĉar evident'e krist'an'a'j simbol'o'j ne (plu) est'as politik'a'j.

La afer'o mir'ig'as mi'n laŭ plur'a'j aspekt'o'j. Ekzempl'e, laŭ mi, est'as hipokrit'e asert'i, ke oni dev'as disting'i, ĉu islam'a vir'in'o port'as tuk'o'n pro religi'a aŭ politik'a motiv'o. Ĉu ne ĉiu, ankaŭ en okcident'o, inter'temp'e sci'as, ke religi'o kaj politik'o en islam'o est'as unu? Ali'flank'e, se islam'a Turki'o mal'permes'as al student'in'o en'ir'i universitat'o'n kun kap'o'tuk'o, kial tio'n ne rajt'us mal'permes'i krist'an'a land'o? Krom'e, se la tuk'o est'as dev'ig'a por islam'a vir'in'o, kial ĝi'n ne port'as vir'in'o'j en tre mult'a'j afrik'a'j kaj azi'a'j islam'a'j land'o'j? Eŭrop'a'j vir'in'o'j, kiu'j help'as en post'milit'a'j Afgani'o kaj Irako kiel kurac'ist'o'j aŭ instru'ist'o'j, tie sur'met'as kap'o'tuk'o'j'n por ne ofend'i la islam'a'n kultur'o'n. Kial tio ne valid'as invers'e, kial islam'a'j vir'in'o'j en okcident'a'j land'o'j ne de'met'as si'a'j'n tuk'o'j'n, por tiel respekt'i tiu'land'a'j'n kultur'o'j'n?

En tiu ĉi kap'turn'a diskut'ad'o pri kap'o'j est'as mult'a'j strang'aĵ'o'j en kap'o'j, ambaŭ'flank'e. Kaj ĉu ver'e ni ne hav'as pli grav'a'j'n zorg'o'j'n?

Sincer'e vi'a

Monat'o 25-Jar'a

Kompost'a revoluci'o kaj pres'ad'a stabil'ec'o

Kiam oni kompar'as la numer'o'n de SEMAJNO aŭ la unu'a'j'n ekzempler'o'j'n de MONATO de antaŭ 25 jar'o'j kun la nun'a'j, oni rimark'as okul'frap'a'j'n diferenc'o'j'n. Pov'us est'i, ke tiu'j rezult'as el la „gust'o de la epok'o”, sed ŝajn'as al mi, ke la ĉef'a kaŭz'o est'as la komplet'a renvers'o de la kompost'teknik'o'j dum tiu kvar'on'jar'cent'o.

La unu'a'j tekst'o'j de MONATO est'is part'e pret'ig'it'a'j per IBM Composer kaj part'e per LinoType-fot'o'kompost'il'o. La unu'a trov'iĝ'is en la ofic'ej'o de Gersi Bays [bajs] en Brazilo, kaj per ĝi oni kompost'is la ne'urĝ'a'j'n tekst'o'j'n. Ret'poŝt'o ja ankoraŭ ne ekzist'is tiu'temp'e, kaj ĉiu'j manuskript'o'j – kaj la pret'a'j kompost'aĵ'o'j – vojaĝ'is leter'e inter Amerik'o kaj Eŭrop'o. IBM Composer est'is fakt'e iu tajp'maŝin'o kun plur'a'j ebl'o'j, kiel man'e inter'ŝanĝ'ebl'a'j liter'pilk'o'j kaj la kapabl'o kre'i tekst'o'j'n kun rekt'a dekstr'a marĝen'o.

La pli urĝ'a'j tekst'o'j est'is kompost'it'a'j en la tiam'a Grafik'a Centr'o Antverpeno per unu el la unu'a'j fot'o'kompost'il'o'j, proced'o avan'gard'a por tiu epok'o. Manuel Halvelik [hálvelik], la ĉef'kompost'ist'o de GCA, manipul'is ĝi'n, kun'e kun ar'et'o da volont'ul'o'j.

Tiu unu'a fot'o'kompost'il'o est'is mal'elegant'a skatol'o preskaŭ unu kub'an metr'o'n grand'a, en kiu fulm'il'o projekci'is lum'o'n sur sent'iv'a fot'o'paper'o. Ĉiu fulm'o tra'pas'is unu'e turn'iĝ'ant'a'n negativ'o'n, kiu port'is la form'o'j'n de ĉiu'j unu'op'a'j sign'o'j, kaj post'e lens'o'n, kiu grand'ig'is la bild'o'n al la dezir'at'a format'o. La maŝin'o pov'is en'hav'i nur du lens'o'j'n sam'temp'e. Se do tekst'o hav'is pli ol du liter'grand'o'j'n, oni dev'is dum la kompost'ad'o halt'i, mal'ferm'i la maŝin'o'n, for'pren'i lens'o'n kaj munt'i ali'a'n. Simil'e stat'is pri tip'ar'o'j. Nur du tip'ar'film'o'j pov'is sam'temp'e en'est'i, kio neces'ig'is ripet'a'n mal'ferm'ad'o'n de la maŝin'o, se ekzempl'e normal'a'j, dik'a'j kaj kursiv'a'j vort'o'j si'n'sekv'is.

Esperant'o sen'problem'a

Neces'as menci'i tie ĉi, ke kompost'i Esperant'o'n neniam kaŭz'is problem'o'j'n. La maŝin'o'j de LinoType el'skatol'e hav'is ĉio'n neces'a'n: flos'ant'a'j'n cirkumfleks'o'n kaj hok'et'o'n. La problem'o'j'n ne kaŭz'is Esperant'o, sed la hom'a forges'o. La tiam'a kompost'il'o montr'is en „fenestr'et'o” nur la 20 last'e tajp'it'a'j'n sign'o'j'n, kaj ne ebl'is re'ir'i por kontrol'i, ĉu oni far'is erar'o'n. Ne mal'oft'e oni aŭd'is la lament'ad'o'n de la kompost'ist'o, kiam tiu konstat'is, rivel'int'e la fot'o'paper'o'n kaj el'ir'int'e la mal'lum'a'n ĉambr'o'n, ke li erar'e kompost'is tut'a'n artikol'o'n kursiv'e, dum ordinar'a tekst'o est'is petit'a. Tia „erar'et'o” signif'is por la kompat'ind'a ofic'ist'o re'komenc'i kaj tajp'i ĉio'n de'nov'e, ĉar la tiam'a'j kompost'il'o'j ne kon'is disk'et'o'j'n aŭ bend'o'j'n, sur kiu'j ebl'us registr'i.

Du'a generaci'o

Post kelk'a'j jar'o'j la teknik'o ating'is pli alt'a'n nivel'o'n kaj liver'is kompost'il'o'j'n de la du'a generaci'o. La maŝin'o Linotronic kapabl'is stok'i tekst'o'j'n kaj uz'is tiu'cel'e mol'a'j'n disk'et'o'j'n. Kia luks'o por la kompost'ist'o! Ceter'e, tiu'j maŝin'o'j ne plu uz'is film'o'j'n kaj lens'o'j'n, sed program'ar'o'n, kiu desegn'is ĉiu'n bezon'at'a'n sign'o'n en la neces'a grand'o.

Glu'ad'o kaj flik'ad'o

La kompost'il'o'j – sam'e tiu de IBM kiel la fot'o'kompost'il'o'j – liver'is ne pret'a'j'n paĝ'o'j'n, sed long'a'j'n kolumn'o'j'n, kiu'j'n la en'paĝ'ig'ist'o dev'is tranĉ'i kaj per varm'a abel'a vaks'o glu'i sur karton'a'n foli'o'n. Li'a task'o krom'e est'is glu'i korekt'o'j'n. Trov'int'e erar'o'n, oni re'kompost'is la tut'a'n lini'o'n aŭ aline'o'n, por ke tiu pov'u kovr'i la mal'ĝust'a'n.

Fot'o'j tiu'temp'e est'is pret'ig'it'a'j en la mal'hel'ej'o. La original'a'n bild'o'n oni kuŝ'ig'is en reprokamero, kaj tie oni kre'is ekran'ig'it'a'n versi'o'n sur paper'o. Tiu bild'o est'is al'glu'it'a kun'e kun la tekst'a'j kolumn'o'j far'e de la en'paĝ'ig'ist'o. Kolor'a'j fot'o'j est'is nur tre escept'e uz'at'a'j, ĉar produkt'i kolor'a'j'n film'o'j'n est'is mult'e'kost'a proced'o, far'at'a nur de special'ig'it'a'j entrepren'o'j.

Revizi'ad'o distanc'a

Ĉiam dum si'a histori'o MONATO hav'is ekster'a'j'n revizi'ant'o'j'n. En la komenc'a period'o tiu est'is Audrey Childs-Mee [odr'i ĉajlts mi], tre lert'a kaj atent'a kun'labor'ant'in'o, kiu ricev'is poŝt'e fot'o'kopi'o'j'n de ĉiu'j kompost'aĵ'o'j, leg'is ili'n kaj tuj re'send'is, kun si'a'j rimark'o'j, de'nov'e poŝt'e al la el'don'ej'o.

Atari

En la last'a part'o de la pas'int'a jar'cent'o aper'is la unu'a'j hejm'komput'il'o'j, kiu'j kapabl'is log'i ne nur hejm'a'j'n uz'ant'o'j'n, sed ankaŭ la el'don'ej'o'n de MONATO. Atari-komput'il'o'j est'is special'e interes'a'j por grafik'a'j labor'o'j, kaj iom post iom ili anstataŭ'is la kompost'il'o'j'n. Avantaĝ'o'j est'is mult'a'j. La ĉef'a inter ili est'is la prez'o. Unu Atari-komput'il'o kost'is unu du'dek'on'o'n de tiam'a Linotronic-maŝin'o. Krom'e ne plu est'is neces'a'j la mult'e'kost'a'j kaj polu'a'j fot'o'paper'o kaj kemi'aĵ'o'j.

Komput'il'a batal'o

En la ekonomi'a mond'o ne ĉiam gajn'as la plej bon'a, sed plej oft'e la plej ruz'a aŭ fort'a. Tio'n spert'is ankaŭ la komput'il'a merkat'o. Atari-komput'il'o'j est'is tre bon'kvalit'a'j, sed Microsoft est'is pli fort'a kaj komplet'e for'puŝ'is la konkurenc'an'o'j'n de la merkat'o. Post iom da temp'o vic'part'o'j por Atari-komput'il'o'j ne plu est'is hav'ebl'a'j, kaj la el'don'ej'o vol'e-ne'vol'e dev'is aĉet'i nov'a'n komput'il'ar'o'n.

Nun'temp'e MONATO est'as tut'e komput'il'e pret'ig'at'a. Inter aŭtor'o'j, redaktor'o'j, revizi'ant'o'j kaj el'don'ej'o cirkul'as XML-dokument'o'j, kiu'j aŭtomat'e est'as trans'format'a'j al dosier'o'j por la ret'a kaj la pres'it'a versi'o'j. Nur al la pres'it'a versi'o al'don'iĝ'as iom da krom'a labor'o. Grafik'ist'o Hug'o Fontyn [fontéjn] dis'met'as la tekst'o'j'n kaj fot'o'j'n sur la ekran'o de si'a komput'il'o ĝis plaĉ'a rezult'o, kaj, se ĉio aspekt'as en ord'o, li pres'as la film'o'n.

Pres'manier'o apenaŭ ŝanĝ'iĝ'is

Tut'e kontrast'e al la kompost'teknik'o, la pres'manier'o apenaŭ ŝanĝ'iĝ'is en tiu'j 25 jar'o'j. MONATO ĉiam uz'is la ofset'a'n metod'o'n. Kvankam la unu'a'j pres'ist'o'j Gerd Jacques [ĥert ĵak] kaj Frank Maertens [martens] labor'is per Rotaprint-model'o, kaj la nun'a Guido Baeyens [ĥido bajens] manipul'as Heidelberg-GTO-pres'il'o'n, esenc'e la teknik'o est'as sam'a.

Fe'o'j

Ĉu MONATO atend'as mult'a'j'n teknik'a'j'n nov'aĵ'o'j'n en la baldaŭ'a est'ont'ec'o? Nu, se iu bon'a fe'o vizit'us la el'don'ej'o'n, kaj se la ofic'ist'o'j rajt'us esprim'i tri dezir'o'j'n, ne mank'us ide'o'j. Cert'e est'us menci'it'a maŝin'o, kiu pov'as aŭtomat'e fald'i kaj vinkt'i la revu'o'n. La pres'ist'o ver'ŝajn'e vol'us pres'maŝin'o'n, kiu kapabl'as pres'i kvar kolor'o'j'n sam'temp'e, kaj la redakci'a sekretari'o cert'e rev'us pri la moment'o, kiam la tut'a program'ar'o de ĉiu'j kun'labor'ant'o'j est'os unikod'a kaj kongru'a.

La sol'a'j bon'a'j fe'o'j, kiu'j'n ni jam renkont'is, tamen est'as vi, ni'a'j leg'ant'o'j. Se ĉiu'j vi, kiu'j est'as kontent'a'j pri MONATO, dir'us tio'n al si'a'j kon'at'o'j kaj varb'us abon'o'j'n, ne mank'us kapital'o por invest'i en pli nov'a'j teknik'o'j, kaj vi'a magazin'o aspekt'us ankoraŭ pli bel'e kaj aper'us eĉ pli regul'e. Tio'n fort'e dezir'as ĉiu'j kun'labor'ant'o'j kaj ili'a redakci'a sekretari'o

Briti'o

Volont'ul'i en Tyntesfield

En 1895 burĝ'a'j volont'ul'o'j fond'is la unik'a'n brit'a'n organiz'aĵ'o'n National Trust (NT) [naŝnl trast], Naci'a Kurator'o, kun cel'o konserv'i kaj protekt'i histori'a'j'n vid'ind'aĵ'o'j'n kaj natur'bel'aĵ'o'j'n en Angli'o, Kimri'o kaj Nord-Irlando. Nun'temp'e 25 000 volont'ul'o'j help'as ties 6000 dung'it'o'j'n pri'serv'i ne nur 3 milion'o'j'n da kotiz'ant'a'j membr'o'j de la organiz'aĵ'o, sed ankaŭ mult'a'j'n gast'o'j'n el la land'o kaj ekster'land'o.

La en'ir'o al protekt'at'a'j histori'a'j vid'ind'aĵ'o'j est'as pag'end'a, sed al natur'bel'aĵ'o'j est'as tut'e sen'pag'a. NT pri'zorg'as pli ol 300 histori'a'j'n dom'o'j'n, 200 admir'ind'a'j'n ĝarden'o'j'n, 1000 kilo'metr'o'j'n da vid'ind'a mar'bord'o kaj pli ol 240 000 hektar'o'j'n da bon'kvalit'a kamp'ar'o.

La mot'o de la organiz'aĵ'o: „Por ĉiu'j, por ĉiam” ĝust'as, ĉar laŭ'leĝ'e NT ne rajt'as vend'i la de ĝi protekt'at'a'j'n lok'o'j'n. Rezult'e de tio ili aparten'as por'etern'e al la civit'an'o'j de Angli'o, Kimri'o kaj Nord-Irlando. Malgraŭ tio, ke Skot'land'o est'as part'o de Briti'o, ĝi hav'as si'a'n propr'a'n organiz'aĵ'o'n: Scottish National Trust (Skot'a Naci'a Kurator'o).

Membrado en NT

Tri'dek jar'o'j'n jam mi'a edz'in'o Peggy [peg'i] kaj mi est'as membr'o'j de NT. Lig'e kun tio ni vizit'as kiel ebl'e plej oft'e la dom'o'j'n, ĝarden'o'j'n, lok'o'j'n en kamp'ar'o kaj ĉe la mar'bord'o.

Antaŭ du'dek kvin jar'o'j mi el'trov'is la „labor'a'j'n feri'o'j'n”, dum kiu'j ni propr'a'kost'e vetur'as al divers'a'j NT-lok'o'j, labor'as en bel'a kamp'ar'o, tra'nokt'as en gren'ej'o'j, prepar'as manĝ'o'j'n, pur'ig'as teler'o'j'n kaj plank'o'j'n kaj fin'e (mi ŝerc'as) ni ricev'as atest'il'o'n pri tiu „frenez'o”, ĉar ni ja pag'as por tiu plezur'o. Krom'e ĉiu'n dimanĉ'o'n mi patrol'as natur'bel'aĵ'o'j'n, kolekt'ant'e rub'aĵ'o'n, post'las'it'a'n de sen'zorg'a'j vizit'ant'o'j.

Peggy dum la sam'a period'o pen'e labor'is kiel volont'ul'a sekretari'o en ni'a lok'a asoci'o de NT-membr'o'j, kies cel'o est'as montr'i komun'a'n interes'o'n kaj kolekt'i mon'o'n por sub'ten'i la naci'a'n organiz'aĵ'o'n. Aŭtun'e, vintr'e kaj printemp'e est'as dek kvin preleg'o'j pri tiu'rilat'a'j tem'o'j, kiu'j okaz'as du'foj'e monat'e kaj kiu'j'n mi organiz'as. Printemp'e, somer'e kaj aŭtun'e est'as dek du ekskurs'o'j al NT-dom'o'j. Por ni est'as ĝoj'o en'ir'i ili'n sen'pag'e, montr'ant'e nur membr'o'kart'o'n.

Ĝis antaŭ ne'long'e nek Peggy nek mi est'is ĉambr'o-inspekt'ist'o'j – okup'o, kiu postul'as star'i en la ej'o'j por respond'i demand'o'j'n de vizit'ant'o'j, kaj ankaŭ por mal'kuraĝ'ig'i ŝtel'ist'o(j)n. Tamen mi ek'hav'is bon'ŝanc'o'n spert'i ĝi'n.

Viktoria-gotik'a dom'o Tyntesfield

Antaŭ jar'cent'o'j por kolor'ig'i teks'aĵ'o'j'n oni kultiv'is plant'o'j'n en kamp'ar'o por produkt'i el ili tinktur'o'n. Inter ni'a urb'o Weston-super-Mar'e [ŭestonsupamea] kaj la fam'e kon'at'a haven'urb'o Bristol'o iu kamp'ar'an'o tiel regul'e kaj intens'e kultiv'is kamp'o'n tiu'cel'e, ke oni nom'is la kamp'o'n Tyntesfield [tintsfijld], tinktur'kamp'o. James [ĝejmz] Bond, fak'ul'o kaj preleg'ist'o pri lok'o'nom'o'j, dir'is tio'n al mi, sed ne pov'is pruv'i ĝi'n. Tamen tio kontent'ig'is mi'n, ĉar neni'u ali'a ja kon'as la origin'o'n de tiu nom'o.

Pas'is temp'o. En la kamp'o Tyntesfield iu ne tre riĉ'a vir'o konstru'ig'is grand'a'n dom'o'n, kaj don'is al ĝi la nom'o'n de tiu kamp'o. Post'e en 1840 brit'a aristokrat'a famili'o Gibbs [gibz] aĉet'is la konstru'aĵ'o'n kaj mult'e da teren'o ĉirkaŭ ĝi. Tiu'temp'e la famili'o komerc'is en Madrido kaj import'is per ŝip'o el divers'a'j sud-amerik'a'j land'o'j plur'a'j'n var'o'j'n. Feliĉ'e por la famili'o, en 1842 ĝi'a estr'o William Gibbs [ŭiljam gibz] sukces'e invest'is si'a'n kapital'o'n en mev'o'sterk'aĵ'o'n, nov'e mal'kovr'it'a'n kiel bon'eg'a'n frukt'o'don'il'o'n agrikultur'a'n. Mev'o'j dum jar'cent'o'j post'las'is tiom mult'e da fek'aĵ'o sur insul'o en Peruo, ke oni pov'is hav'i ĝi'n ŝton'form'e, en'ŝip'ig'i ĝi'n kaj transport'i al Londono.

La prez'o de la sterk'aĵ'o est'is mal'alt'eg'a. Sed kiam oni vend'is ĝi'n en Briti'o kiel frukt'o'don'il'o'n, nom'at'a'n guan'o, tiu'temp'e bien'ul'o'j urĝ'e bezon'is i'o'n por pli'ig'i si'a'j'n rikolt'o'j'n. Tial la prez'o est'is eg'e alt'a. Per la profit'o, gajn'it'a por nur unu jar'o, inter 1865 kaj 1875 Gibbs trans'form'is la dom'o'n Tyntesfield en gotik'a'n dom'eg'o'n en viktoria stil'o – kun tur'o'j, tur'et'o'j, ŝton'hok'o'j, ret'aĵ'it'a'j fenestr'o'j, abund'a'j ŝton'skulpt'aĵ'o'j, alt'e star'ig'it'a'j tegment'o'j super 42 ĉambr'o'j, kapel'o, vitr'o'dom'o, bilard'ej'o kaj admir'ind'a'j ej'o'j, plen'plen'a'j je taŭg'a'j mebl'o'j kaj akcesor'aĵ'o'j. Ĉio ĉi ek'est'is sur la fekund'a kamp'ar'o kun park'o, ĝarden'o'j, kuir'ej'o'j, bien'a'j dom'et'o'j, distil'ej'o'j, stal'o'j, privat'a gas'fabrik'ej'o, hejm'bien'o.

La dom'o'n Tyntesfield oni konstru'is konform'e al supr'a'j ating'o'j de viktoria konstru'stil'o. Help'e de grand'a'j karb'o-fajr'uj'o'j, varm'a aer'o hejt'ad'is ĝi'n. Oni pump'is akv'o'n por pur'ig'i neces'ej'o'j'n, plen'ig'i basen'o'j'n kaj uz'i ĝi'n en ban'ĉambr'o'j. La ej'o'j est'is lum'ig'at'a'j, kaj la forn'o'j est'is hejt'at'a'j per gas'o. Ĝi est'is unu el la unu'a'j kamp'ar'a'j dom'eg'o'j, kiu'j instal'is elektr'o'n por lum'ig'i ĉambr'o'j'n kaj eĉ bilard'o'tabl'o'n.

William Gibbs mort'is baldaŭ, post kiam la konstru'ad'o de Tyntesfield fin'iĝ'is. Tamen antaŭ'e li est'ig'is la tradici'o'n help'i la Anglikan'a'n Eklezi'o'n, pag'ant'e por religi'a'j konstru'aĵ'o'j, ekzempl'e en Oksford'o kaj Londono, kaj ankaŭ postul'is la uz'o'n de plej alt'a'j norm'o'j en la arkitektur'o, lign'o-skulpt'aĵ'o'j, intern'a dekoraci'o kaj hortikultur'o. Li'a'j post'e'ul'o'j daŭr'ig'is tiu'n tradici'o'n. La last'a el ili, nask'it'a en 1928, for'pas'is en 2001, sufer'int'e mez'nokt'e atak'o'n de rab'ist'o'j.

Propriet'o de National Trust

La last'a post'e'ul'o ne hav'is ge'fil'o'j'n, tial oni dev'is vend'i la dom'o'n Tyntesfield kaj divid'i la sum'o'n inter 19 parenc'o'j. La plen'um'ant'o'j de li'a testament'o dev'is ating'i la plej bon'a'n prez'o'n. La temp'o est'is lim'ig'it'a, vend'o'katalog'o'j pret'a'j, kaj la ŝanc'o'j, ke la tut'a posed'aĵ'o eskap'os dis'divid'o'n, est'is mal'grand'a'j. Lok'a'j loĝ'ant'o'j imag'is al si skandal'o'n, en kiu iu pop'muzik'a aŭ futbal'a milion'ul'o aĉet'us la dom'eg'o'n kaj park'o'n por semajn'fin'a amuz'ad'o. Ĵurnal'ist'o'j ek'interes'iĝ'is pri tiu'j ebl'o'j, kaj baldaŭ preskaŭ ĉiu brit'o konsci'is, ke urĝ'as sav'i la dom'o'n Tyntesfield por ĉiu'j.

Kompren'ebl'e, oni apelaci'is al NT, ke tiu trans'pren'u ĝi'n. Tamen NT ne hav'is sufiĉ'e da mon'o. Sed baldaŭ ricev'is de Naci'a Hered'aĵ'a Memor'ig'a Fond'aĵ'o rekord'a'n mon'donac'eg'o'n de pli ol 17 milion'o'j da pund'o'j kaj aĉet'is la dom'o'n. Oni ne publik'ig'is la fin'a'n prez'o'n. Do, en aŭgust'o 2002 Tyntesfield iĝ'is propriet'o de NT kaj mi ek'volont'ul'is en ĝi kiel ĉambr'o-inspekt'ist'o.

La mal'ferm'a'n ceremoni'o'n ĉe'est'is mult'a'j hom'o'j, inkluziv'e de mi. Infan'o, reprezent'ant'a la serv'ist'o'j'n, kiu'j long'e labor'is ĉi tie, donac'is grand'eg'a'n ŝlos'il'o'n al 18-jar'a jun'ul'o, kiu est'is reprezent'ant'o de NT. En si'a parol'ad'o li, kiu est'is prezid'ant'o de la lok'a jun'ul'ar'a organiz'aĵ'o, emfaz'is, ke li tre mult'e admir'as la lert'ec'o'n de labor'ist'o'j, kiu'j konstru'is la dom'eg'o'n, kre'is abund'a'j'n lign'o-skulpt'aĵ'o'j'n, kaj pri'zorg'is la park'o'n kaj ĝarden'o'j'n. La ĉe'est'ant'o'j kaj mi laŭt'e aplaŭd'is tio'n, ĉar ne mult'a'j brit'o'j ja admir'as aristokrat'o'j'n.

Baldaŭ la direktor'o de projekt'o inform'is, ke Tyntesfield est'os centr'o de el'star'a'j meti'ist'o'j, kiu'j instru'os tie dum mult'a'j jar'o'j meti'lern'ant'o'j'n. Tiu'j, lern'ant'e si'a'n meti'o'n, ripar'os la konstru'aĵ'o'n kaj pri'zorg'os la arb'o'j'n kaj ĝarden'o'j'n, por ke Tyntesfield aspekt'u de'nov'e kiel en 1875. La direktor'o dir'is, ke Tyntesfield en la ven'ont'a'j dek jar'o'j konstant'e pli'bon'iĝ'os, ebl'ig'ant'e al la vizit'ant'o'j, ke ili ĉiu'jar'e konstat'u la diferenc'o'n.

Televid'o, radi'o, ĵurnal'o'j kaj revu'o'j jam plen'e inform'is la publik'o'n pri tiu ide'o. 10 000 person'o'j ek'dezir'is vizit'i la dom'eg'o'n en la unu'a jar'o, en grup'o'j. Kiel help'ant'o, mi est'is en la unu'a grup'o, fiks'e rigard'ant'e ĉiu'n detal'o'n en la mal'ord'ig'it'a unu'a etaĝ'o. Kiel special'a'n privilegi'o'n, oni don'is al mi la okaz'o'n observ'i detal'o'j'n de la du'a etaĝ'o. Tio'n oni ne normal'e far'is, ĉar la grand'a ŝtup'ar'o difekt'iĝ'is, dum la vend'ont'o'j transport'is mebl'o'j'n, mal'konsider'ant'e la tapiŝ'o'n.

Je mi'a surpriz'o, est'is nur unu ĉambr'o, kiu ver'e bezon'is inspekt'ist'o'n. Tio est'is la kuir'ej'o. Grup'o'j komenc'as la rond'ir'o'n ĉe la en'ir'ej'o, kaj preskaŭ fin'as ĝi'n en tiu grand'eg'a kuir'ej'o, antaŭ ol el'ir'i tra la mal'antaŭ'a pord'eg'o direkt'e al la kapel'o. Tie ili'a'j ĉiĉeron'o'j last'e parol'as antaŭ en'bus'iĝ'o kaj re'vetur'o al la apud'a urb'o, kie la vizit'ant'o'j park'is si'a'j'n aŭt'o'j'n. Dek ok du'dek'person'a'j grup'o'j ĉiu'tag'e al'ven'as per lu'it'a aŭtobus'et'o al la en'ir'ej'o, sed ili ĉiam dev'as sekv'i si'a'j'n ĉiĉeron'o'j'n kaj neniam liber'e konsult'i ĉambr'o'n-inspekt'ist'o'n.

Mi kiel inspekt'ist'o ne dev'as respond'i al demand'o'j, kiel mi antaŭ'e opini'is. Freŝ'a – kaj en vintr'o, mal'varm'a – aer'o de la klimat'iz'a instal'aĵ'o tra'blov'as la unu'a'n etaĝ'o'n de la en'ir'ej'o al la mal'antaŭ'a pord'eg'o, se tiu last'a ne est'as ferm'it'a. Iu'n tag'o'n, ŝtel'ist'o mal'kovr'is, ke tiu el'ir'ej'o est'as ankaŭ en'ir'ej'o kaj ŝtel'is kelk'a'j'n el la mult'a'j valor'a'j objekt'o'j de Tyntesfield. Pro tio, ĉiu'n tri'a'n dimanĉ'o'n monat'e, mi deĵor'as en la kuir'ej'o, ne por kuir'i i'o'n, sed por sekur'ig'i la pord'eg'o'n.

Tamen est'i kuir'ej'a inspekt'ist'o est'as nur komenc'o de mi'a ek'kon'o de Tyntesfield. Kun la temp'o mi ek'sci'as mult'o'n pri la aristokrat'a dom'eg'o, ties ĝarden'o'j kaj park'o. Kaj tio eg'e interes'as mi'n. Tiel mi ek'kon'as de proksim'e Tyntesfield – tiu'n juvel'o'n en la kron'o de National Trust.

ALBANIO

Just'e interpret'i ...

En Greki'o labor'as kaj loĝ'as kelk'cent'mil'o'j da alban'o'j. Kelk'a'j, relativ'e mal'mult'a'j, krim'is kaj est'as kondamn'it'a'j laŭ la grek'a'j leĝ'o'j. Konform'e al la inter'naci'a'j inter'konsent'o'j 200 el ili re'ven'is Albanion por pas'ig'i la pun'period'o'n en alban'a mal'liber'ej'o.

Ĵurnal'ist'o'j de privat'a televid'a kanal'o en Albanio mal'kovr'is skandal'o'n. Kelk'a'j el la alban'o'j kondamn'it'a'j en Tesaloniko, Greki'o, est'is juĝ'at'a'j sen interpret'ist'o, almenaŭ sen kompetent'a: tiu, kiu deĵor'is kiel interpret'ist'o, apenaŭ reg'is la alban'a'n lingv'o'n. Tem'is pri nun 70-jar'aĝ'a sinjor'in'o, kiu rol'is en la juĝ'ej'o kaj polic'a enket'ist'ej'o kiel interpret'ist'in'o de la bulgar'a, serb'o'kroat'a kaj turk'a lingv'o'j, sed ne la alban'a. La alban'o'j tiel pri'juĝ'at'a'j ne pov'is kompren'i la proces'o'n kaj do est'is kontraŭ'leĝ'e kondamn'it'a'j.

Ĵurnal'ist'o'j vojaĝ'is al Tesaloniko kaj tie intervju'is la sinjor'in'o'n, ne sci'ig'ant'e ŝi'n pri si'a cel'o. Antaŭ la kamera'o'j la „interpret'ist'in'o” deklar'is, ke ŝi ne sci'pov'as la alban'a'n krom „jes”, „ne” kaj „ŝtel'is ... ne ŝtel'is”, kiu'j'n ŝi lern'is (kiel ŝi sarkasm'e dir'is) de „ŝtel'ist'o'j ven'int'a'j el Albanio”.

Montr'iĝ'is, ke jam en 2001 la juĝ'ej'o de Tesaloniko ricev'is plend'o'n pri ŝi, tamen la instanc'o'j oficial'e deklar'is, ke „ĉar ŝi sci'pov'as la bulgar'a'n, serb'o'kroat'a'n kaj la turk'a'n (kompren'ebl'e ankaŭ la grek'a'n), do la lingv'o'j'n de land'o'j ĉirkaŭ'ant'a'j Albanion, ŝi pov'as kompren'i ankaŭ la alban'a'n”.

La ministr'ej'o pri justic'o en Albanio kaj la instituci'o de la popol'a advokat'o nun plu'esplor'as la afer'o'n.

IRLANDO

Renkont'iĝ'o kun kresk'ant'a komun'um'o

En MONATO 2003/11 aper'is artikol'o pri vizit'o de amik'ar'a grup'o al antikv'a sed hodiaŭ ŝrump'ant'a komun'um'o en Irlando. Last'a'temp'e la grup'o ekskurs'is al sud'a Dublino por kon'at'iĝ'i kun ali'a komun'um'o, kiu ne asoci'iĝ'as kun kelt'a aŭ angl'o'kelt'a tradici'o'j de la Verd'a Insul'o. Tem'is pri islam'a komun'um'o, unu el la plej nov'a'j kaj plej vigl'a'j el mult'a'j element'o'j en nun'a Irlando.

Kompren'ebl'e, en la pas'int'ec'o, Irlando ne tut'e izol'iĝ'is de la ekster'a mond'o. Okaz'is pli fru'a'j kontakt'o'j kun islam'an'o'j (mar'ist'o'j, ktp), sed tiu'j est'is relativ'e mal'oft'a'j. En 1950, tamen, islam'an'o'j komenc'is al'ven'i en Irlando, precip'e kiel student'o'j. La unu'a'n islam'an'a'n organiz'aĵ'o'n, la Dublin'an Islam'a'n Societ'o'n, fond'is student'o'j en 1959. La membr'ar'o konstant'e kresk'is, kaj mult'a'j islam'an'o'j iĝ'is irlandaj ŝtat'an'o'j. Kelk'a'j, fakt'e, est'as de'nask'a'j irland'an'o'j, kies famili'o'j aparten'as al krist'an'a konfesi'o.

La unu'a moske'o baldaŭ far'iĝ'is tro mal'grand'a, kaj la nun'a moske'o en Dublino est'as akir'it'a en 1983. Pli-mal'pli sam'temp'e, moske'o'j kaj halal-manĝ'o'proviz'ej'o'j fond'iĝ'is en ali'a'j urb'o'j, kie loĝ'is islam'an'o'j. La unu'a islam'a membr'o de la irlanda parlament'o est'as elekt'it'a en 1996, ne pro influ'o de islam'an'o'j sed pro ordinar'a'j irlandaj voĉ'don'int'o'j.

La komun'um'o daŭr'e kresk'is, tiel ke la centr'a moske'o ne sufiĉ'is por la grand'a nombr'o de fidel'ul'o'j. Pro la mal'avar'ec'o de la reg'ant'a famili'o Maktoum [maktun] en Dubajo, nov'a lok'o por konstru'i islam'a'n centr'o'n est'is aĉet'it'a en Clonskeagh [klonski] (irland'lingv'e: Cluain Sgeiche) en la sud'a'j antaŭ'urb'o'j de Dublino. En 1996 est'is fin'konstru'it'a'j la nov'a moske'o kaj islam'a kultur'a centr'o, inaŭgur'it'a'j de la tiam'a irlanda ŝtat'prezid'ant'o, s-in'o Mary [mejri] Robinson. La arkitekt'o est'as irland'an'o kaj la stil'o tradici'e islam'a sed kun kelt'a'j nuanc'o'j. La material'o, el kiu ĝi est'as konstru'it'a, est'as tut'e irlanda.

La konstru'aĵ'o est'as unu el la plej bel'a'j kaj impon'a'j arkitektur'aĵ'o'j en Dublino kaj tut'a Irlando. Ĝi konsist'as el moske'o, administr'ej'o, lern'ej'o, bibliotek'o, restoraci'o kaj vend'ej'o. La publik'o est'as bon'ven'a. Akcept'is kaj afabl'e bon'ven'ig'is ni'a'n grup'o'n Al'i Qirbi, kiu regal'is ni'n per traduk'o el la Koran'o kun koment'o'j, grup'a fot'o kaj inform'a literatur'o. Kvankam ne islam'an'o'j, ni est'is invit'it'a'j en'ir'i (post kutim'a for'ig'o de ŝu'o'j) la sankt'ej'o'n kaj observ'i la preĝ'ad'o'n. Fin'e, ni vizit'is la vend'ej'o'n kaj rimark'is, ke klient'o'j inkluziv'as membr'o'j'n de la ordinar'a irlanda publik'o.

Sen'dub'e la islam'a centr'o est'as valor'a al'don'aĵ'o al la bunt'a kultur'o de modern'a Irlando.

Charles Chaplin kaj Esperant'o

Jar'fin'e la franc-german'a televid'staci'o Art'e bon'ŝanc'e program'is mir'ind'a'n film'o'n de la universal'e kor'am'at'a Charles Chaplin [ĉarlz ĉaplin] (1889-1977): „La Diktator'o” (1940). Plezur'e rigard'ant'e ĝi'n mi subit'e rid'et'is, kiam mi klar'e ek'vid'is esperant'a'j'n vort'o'j'n dum divers'a'j scen'o'j! En la jud'a get'o vid'iĝ'as kelk'a'j butik'ŝild'o'j skrib'it'a'j en la esperant'a: „Vest'aĵ'o'j”, „Raz'ej'o” kaj eĉ iu strang'a „Restoraciz”. Ĉu do ni'a Chaplin sci'pov'is la zamenhof'an?

LITOVIO

Lim'o'j de toler'em'o

Post la fal'o de Sovet'uni'o nov'a'j ŝtat'lim'o'j oft'e kaŭz'is problem'o'j'n. En litovaj vilaĝ'o'j foj'e okaz'is, ke dom'o de bien'ul'o aper'is en la teritori'o de unu ŝtat'o kaj la brut'ej'o en la najbar'a; krom'e unu frat'o ek'loĝ'is en unu ŝtat'o, dum la ali'a far'iĝ'is ŝtat'an'o de fremd'a land'o.

Kamp'ar'an'o'j mem dev'is zorg'i pri trans'lok'ad'o de konstru'aĵ'o'j kaj ali'a'j posed'aĵ'o'j al si'a foj'e nov'a land'o. Mult'a'j hom'o'j, kies famili'an'o'j rest'is ekster la lim'o, tamen vizit'is ili'n kaŝ'e, sed oft'e fal'is en la man'o'j'n de lim'gard'ist'o'j, sekv'e ne evit'int'e serioz'a'j'n komplik'aĵ'o'j'n.

Tiel tri litovaj famili'o'j, post aper'o de la ŝtat'lim'o litova-rus'a (la kaliningrada region'o), est'is dis'ig'it'a'j de la urb'et'o kaj ili'a'j dom'o'j ek'trov'iĝ'is en Rusio. Rus'a'j lim'gard'ist'o'j apud ili'a'j dom'o'j sen'ĉes'e deĵor'is. Hom'o'j, dezir'ant'a'j for'las'i si'a'j'n dom'o'j'n por ir'i al la urb'et'o, ĉiu'foj'e dev'is inform'i lim'gard'ist'o'j'n pri si'a'j intenc'o'j. Re'ven'int'e, ili de'nov'e dev'is registr'iĝ'i ĉe la lim'gard'ej'o. Famili'an'o'j ne pov'is ating'i si'a'j'n dom'o'j'n per propr'a'j aŭt'o'j registr'it'a'j en Litovio, ĉar la rus'a'j lim'gard'ist'o'j ne permes'is. Ili est'is dev'ig'at'a'j las'i si'a'j'n aŭtomobil'o'j'n en for'a'j garaĝ'o'j kaj pied'e ating'i si'a'j'n hejm'o'j'n.

La komplik'a viv'o daŭr'is long'e. Fin'fin'e aŭtoritat'ul'o'j de Litovio kaj de la kaliningrada region'o inter'konsent'is, ke Litovio re'gajn'os 1,4 hektar'o'j'n da teren'o kun litovaj famili'o'j inter'ŝanĝ'e kontraŭ egal'grand'a, sed ne'loĝ'at'a. Tiel la lim'gard'ej'o est'is trans'lok'it'a.

Kiam en maj'o Litovio far'iĝ'os membr'o de Eŭrop'a Uni'o, la kontrol'o de ekster'a'j EU-lim'o'j sever'iĝ'os. Litovio ek'hav'os pli fort'e kontrol'at'a'j'n EU-lim'o'j'n: kun Belorusio 653,5 km long'a'n, kun la kaliningrada region'o 290 km long'a'n.

Eŭrop'a Uni'o

Kontraŭ eŭrop'o-centr'ism'o

La jar'o 2004 form'as grav'a'n event'o'n en la histori'o de Eŭrop'o. Ĉi-jar'e dek nov'a'j eŭrop'a'j ŝtat'o'j al'iĝ'os al Eŭrop'a Uni'o. Inter tiu'j trov'iĝ'as ankaŭ Pollando. Oni esper'u, ke, venk'ant'e naci'a'j'n ego'ism'o'j'n, Eŭrop'o evolu'os direkt'e al vast'ig'o de civiliz'o, ekonomi'o kaj demokrati'o. Grav'as ankaŭ la direkt'o, kiu'n ĝi elekt'os, rilat'e la ekster'a'n mond'o'n.

Oni pov'as asert'i, ke Eŭrop'o kultur'e kaj civiliz'e form'iĝ'is pli mal'fru'e ol kelk'a'j ali'a'j part'o'j de la mond'o, apart'e Azi'o. Sur'baz'e de milit'a'j teknik'o'j ebl'ig'ant'a'j konker'i ali'a'j'n land'o'j'n kaj de krist'an'ism'o kun ties misi'ism'o, Eŭrop'o koloni'is grand'a'n part'o'n de la mond'o. Post'e al'iĝ'is al sub'ig'o de najbar'a'j teritori'o'j Uson'o, kies loĝ'ant'o'j ven'is ĉef'e el Eŭrop'o. La land'o'j-invad'int'o'j – Hispanio, Portugali'o, Franci'o, Briti'o, Belgi'o, Nederlando – firm'ig'is si'a'n konvink'o'n pri super'ec'o de eŭrop'an'o'j kaj en'tut'e de Eŭrop'o. Tiu konsci'o far'iĝ'is „rajt'o” reg'i kaj sub'ig'i la humil'ig'it'a'j'n reg'at'o'j'n. La reg'ad'o oft'e pro per'fort'o far'iĝ'is baz'o por riĉ'ig'i koloni'ant'a'j'n ŝtat'o'j'n.

Super'ec'o

Malgraŭ tio, ke post la unu'a mond'milit'o, kaj apart'e post la du'a, formal'e fin'iĝ'is koloni'ism'o, ĝi'a'j sekv'o'j plu divid'as la mond'o'n. Ĝi'a'n grand'part'o'n form'as land'o'j mal'riĉ'a'j, post'rest'ant'a'j en ĉiu'j sfer'o'j de soci'a evolu'o. Tio rilat'as apart'e la afrik'a'n kontinent'o'n kaj land'o'j'n de Latin-Amerik'o. La daŭr'e ekzist'ant'a konvink'o de eŭrop'an'o'j pri ili'a super'ec'o mal'help'as redukt'i diferenc'o'j'n en mond'a evolu'o. Tio lig'iĝ'as kun la ĝis'nun'a instru'ad'o de histori'o pri land'o'j ekster Eŭrop'o. Sekv'e form'iĝ'is land'o'koncept'o, kiu'n oni ĝeneral'e pov'as karakteriz'i kiel eŭrop'o-centr'ism'o'n. Tiu super'ec'a si'n'ten'o al ekster-eŭrop'a'j land'o'j, escept'e de ekzempl'e Uson'o, Aŭstrali'o kaj Japani'o, damaĝ'as grav'e al Eŭrop'o, mal'riĉ'ig'ant'e ĝi'a'n kultur'o'n, mal'help'ant'e al'ir'o'n al ali'ec'o kaj sekv'e la kompren'o'n, ke en divers'ec'o trov'iĝ'as kultur'a riĉ'ec'o.

Nun'temp'e, kiam la mond'o form'as „tut'mond'a'n vilaĝ'o'n” kaj kun'labor'o est'as esenc'a premis'o de pac'a kun'viv'ad'o kaj ankaŭ de divers'kamp'a evolu'o, unu'iĝ'ant'a Eŭrop'o trov'iĝ'as antaŭ grav'a task'o: konserv'i kaj fleg'i riĉ'a'n civiliz'a'n kaj kultur'a'n hered'aĵ'o'n de Eŭrop'o kaj sam'temp'e mal'ferm'iĝ'i per'e de eduk'ad'o al ali'a'j kultur'o'j. Tia'manier'e for'ir'os eŭrop'o-centr'ism'o kaj riĉ'iĝ'os eŭrop'a kultur'o. Jen esenc'a premis'o por antaŭ'e'n'ig'i la ne'evit'ebl'a'n kaj pozitiv'a'n mond'o-integr'ad'a'n procez'o'n.

Human'ist'o

Pollando, ne hav'ant'a sen'de'pend'ec'o'n ek'de la fin'o de la 18a jar'cent'o ĝis la fin'o de la unu'a mond'milit'o, dev'is batal'i por konserv'i si'a'j'n lingv'o'n kaj kultur'o'n. Tial mank'is ebl'o'j al'propr'ig'i al la pol'a soci'o valor'aĵ'o'j'n de ali'a'j kaj for'a'j kultur'o'j. Tamen trov'iĝ'is hom'o'j, kiu'j, vizit'ant'e mal'proksim'a'j'n land'o'j'n, kolekt'is objekt'o'j'n de tie'a'j materi'a kaj spirit'a kultur'o'j. Menci'ind'as Marian Raciborski, botanik'ist'o, kies kolekt'o el Jav'o kaj Kalimantano (iam'a Borne'o) est'as la plej mal'nov'a en Pollando. Sam'region'e viv'is kaj aktiv'is la natur'scienc'ist'o kaj human'ist'o Michał [miĥaŭ] Siedlecki, kiu en 1908 kolekt'is i.a. art'aĵ'o'j'n el Jav'o kaj la insul'o'j de Jav'a Mar'o. En tiu region'o viv'is kaj kre'is ankaŭ la pol'a pentr'ist'o Czesław [ĉesŭav] Mystkowski, kiu mort'is en Ĝakarto en 1938.

Decid'a'n kaj ne'super'taks'ebl'a'n evolu'o'n ĉi-rilat'a'n efektiv'ig'is en la 70aj jar'o'j la nun'a direktor'o de la Muze'o de Azi'o kaj Pacifik'o (MAiP), la eks'a ambasador'o Andrzej Wawrzyniak [andĵej vavĵinjak]. Dum si'a ambasador'ec'o en Azi'o li kolekt'is amas'o'n da valor'aĵ'o'j, apart'e el Indonezio. Si'a'n privat'a'n, riĉ'eg'a'n kolekt'o'n li trans'don'is en 1973 al la pol'a ŝtat'o, kondiĉ'e, ke ĝis si'a mort'o li okup'iĝ'u pri ĝi kiel direktor'o de MAiP.