• monato200312
  • monato200311
  • monato200310
  • monato20030809
  • monato200307
  • monato200306
  • monato200305
  • monato200304
  • monato200303
  • monato200302
  • monato200301
 
 
 
 
 
 
 
Por skribi al ni
MONATO
Nova!
 
Kolofono
Tarifoj
Kontoj kaj perantoj
Abonhelpa fonduso
Abonilo
Malnovaj numeroj
Ciferecaj numeroj
 
Verki
Leteroj al MONATO
Konvencioj
Etiko
 
Por abonantoj
Filmetoj
Indeksoj kaj arkivoj
 
Anoncoj
Oftaj demandoj
>> Retbutiko
>> Ĉefa FEL-indekso
Facebook Amikiĝu kun ni ankaŭ en Facebook
Serĉi en MONATO

Indekso de MONATO 2003

Al la versio por poŝtelefonoj

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2003. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn ligilojn vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2003 en la dosierformo PDF.



Arto

Ekonomio

El mia ridpunkto

El mia vidpunkto

Enkonduko

Eseo

Hobio

Komputado

Leteroj

Libroj

Lingvo

Medio

Moderna Vivo

Monato sin prezentas

Noveloj

Politiko

Scienco

Ŝerco kaj Satiro

Spirita Vivo

Sporto

Turismo

Lasta adapto de tiu ĉi paĝo: 2021-07-16

La park'o de kanal'o'j en La Louvière

La park'o La Louvière [la luvjèr], situ'ant'a en la centr'a region'o de Belgi'o, est'as pitoresk'e tra'sulk'it'a de kanal'o'j kaj akv'a'j voj'o'j. Ĝi posed'as mult'a'j'n vid'ind'aĵ'o'j'n, kre'it'a'j'n de la hom'a geni'o. La Louvière est'as impres'a hered'aĵ'o de la industri'a arkeologi'o kaj arkitektur'o.

Aŭd'int'e la nom'o'n de la park'o, oni unu'e pens'as pri la centr'a kanal'o, kiu tra'pas'as ĝi'n kaj pri la ebl'o'j promen'ad'i laŭ ties bord'o ambaŭ'flank'e. Ĝi'a'j hidraŭlik'a'j ŝip'lift'o'j est'as en la list'o de tut'mond'a'j hered'aĵ'o'j de Unesk'o.

Ŝip'lift'o'j

Inter Vill'e-sur-Haine [vil sir en] kaj La Louvière funkci'as kvar hidraŭlik'a'j ŝip'lift'o'j jam unu jar'cent'o'n. Ili ebl'ig'as venk'i la akv'a'n nivel'diferenc'o'n de 17 m. En 1888 reĝ'o Leopold'o la Du'a inaŭgur'is la unu'a'n. La konstru'ad'o de la kanal'o kaj la ŝip'lift'o'j daŭr'is 32 jar'o'j'n (de 1885 al 1917).

La ŝip'o'j de Kompani'o de la Centr'a Kanal'o, ver'a'j navig'il'o'j por retro'ig'i laŭ la temp'o, ebl'ig'as al la vizit'ant'o'j mal'kovr'i tiu'n hidraŭlik'a'n hered'aĵ'o'n, unu'nur'a'n en Eŭrop'o. La kompani'o fakt'e propon'as mult'nombr'a'j'n serv'o'j'n. Ekzempl'e spert'i la hidraŭlik'a'n ŝip'lift'o'n de la 19a jar'cent'o en la centr'a kanal'o; vetur'i per trajn'et'o kaj ek'kon'i la mal'nov'a'j'n teknik'o'j'n de haŭl'ad'o; en'ir'i ŝip'o'n, tir'at'a'n de ĉeval'o; ekskurs'i per barĝ'o, ktp.

En la park'o funkci'as „River'a sistem'o el navig'ebl'a'j voj'o'j”, kiu por akcept'i 1350-tun'a'j'n ŝip'o'j'n, nepr'ig'is la konstru'ad'o'n de kabl'a ŝip'lift'o en Strèpy. Nun ĝi est'as konstru'at'a kaj, kiam la konstru'labor'o'j est'os fin'it'a'j, est'iĝ'os la plej grand'a ŝip'lift'o en la mond'o, venk'ant'a akv'o'nivel'a'n diferenc'o'n de 74 m.

Sci'end'aĵ'o'j

La ŝip'lift'o konsist'as el du trog'o'j, long'a'j je 112 m kaj larĝ'a'j je 12 m. Ili pez'as po 8000 tun'o'j'n. La tegment'o de ĉiu el ili est'as tiel grand'a kiel futbal'ej'o.

La inform'ej'o posed'as aŭd'vid'a'j'n aparat'o'j'n, plan'o'j'n, skiz'o'n kaj fosili'o'j'n.

Bel'vid'ej'o kun stir'at'a tabl'o propon'as vid'aĵ'o'n de la konstru'at'a ŝip'lift'o kaj de la ĉirkaŭ'a region'o. Kelk'a'j'n kilo'metr'o'j'n for est'as la lok'o Ronquières [ronkjér] kun surfac'o de 1432 m2. Ĝi funkci'as per du trog'o'j, kiu'j pov'us akcept'i ŝip'o'j'n pez'a'j'n 1370 tun'o'j'n. La nivel'diferenc'o est'as 68 m kaj est'as super'at'a en 40 minut'o'j!

De la tur'o en la park'o oni pov'as vid'i la Atomiumon en Bruselo, la monument'a'n leon'o'n en Waterloo [ŭáterlo] kaj la ŝip'lift'o'n de Strèpy-Thieu [strepi tje].

Maxime LECHIEN
Tri monatoj da senpaga legoplezuro!
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Nov'tip'a'j kaf'ej'o'j prosper'as

La Starbucks-kaf'ej'o'j origin'as el Uson'o. La unu'a tia japan'a kaf'ej'o mal'ferm'iĝ'is en Ginza, la komerc'a kvartal'o de Tokio, en la jar'o 1996. Nun est'as ĉ. 260 kaj ankaŭ ĉen'o'j de simil'a'j kaf'ej'o'j pli'ampleks'iĝ'as.

Jam ekzist'is kaf'trink'ej'o'j, sed Starbucks popular'as inter jun'ul'in'o'j pro si'a ŝik'a intern'a dekoraci'o kaj – mal'sam'e al kutim'a'j kaf'ej'o'j – mal'permes'o de fum'ad'o.

IGARASI Takeo
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Armeni'o fest'is 1700 jar'o'j'n da krist'an'ism'o

En la komenc'o de la kvar'a jar'cent'o okaz'is event'o, kiu antaŭ'difin'is la histori'a'n evolu'o'n de l' armen'a popol'o. Krist'an'ism'o en'ir'is Armeni'o'n komenc'e de la unu'a jar'cent'o kaj est'is akcept'it'a kiel ŝtat'a religi'o en 301. Tio ĉi okaz'is dank'e al du grav'a'j ag'ant'o'j, Grigor Lusavoriĉ (kler'ig'ant'o) kaj reĝ'o Trdat. Est'as larĝ'e kon'at'a fakt'o, ke la unu'a'j krist'an'o'j ĉie est'is persekut'at'a'j. Grigor Lusavoriĉ mult'a'j'n jar'o'j'n est'is mal'liber'ig'it'a en profund'eg'a fos'kav'eg'o (Ĥor Virab), kiu ĝis nun est'as konserv'it'a kaj est'as dezir'ind'a vid'ind'aĵ'o por turist'o'j.

En 303 est'is fond'it'a la patr'in'a katedral'o Sankt'a Eĉmiadzin, kiu ĝis nun funkci'as kiel spirit'a centr'o de ĉiu'j armen'o'j kaj kiel rezid'ej'o de la eklezi'a gvid'ant'o. Krist'an'ism'o far'iĝ'is la kred'o de ĉiu'j soci'a'j tavol'o'j, fundament'o de la mond'koncept'o de l' armen'o'j. Ĝi difin'is la moral'a'j'n kriteri'o'j'n, stimul'is la evolu'o'n de la armen'a naci'a kultur'o.

La krist'an'a kred'o, al kiu la armen'o'j rest'is fidel'a'j dum la jar'cent'o'j, far'iĝ'is baz'a faktor'o por konserv'ad'o de la original'ec'o de armen'a kultur'o kaj lingv'o. La armen'a apostol'a eklezi'o est'as ĝis nun la pont'o inter la patr'o'land'o kaj armen'a'j diaspor'o'j en la tut'a mond'o.

La histori'a viv'o de la armen'o'j pas'is en vast'a armen'a mont'o'land'o. Preskaŭ en ĝi'a centr'o trov'iĝ'as mont'o Ararat, kiu'n Di'o destin'is por sav'i la bibli'a'n patriark'o'n No'a. La form'iĝ'o de la armen'a popol'o komenc'iĝ'is ĉirkaŭ 3000 jar'o'j'n antaŭ Krist'o. Grav'a'n rol'o'n en tio hav'is gent'o'j, kiu'j aparten'is al la hind-eŭrop'a lingv'a famili'o. Trov'iĝ'ant'e sur la lim'o de Azi'o kaj Eŭrop'o, la armen'o'j komunik'iĝ'is kun ties kultur'o'j. Fakt'e ver'a'n armen'a'n kultur'o'n est'ig'is element'o'j de ambaŭ civiliz'o'j. Grav'e influ'is la armen'a'n kultur'o'n helen'ism'o. De tiu pagan'a epok'o konserv'iĝ'is mult'a'j arkitektur'a'j konstru'aĵ'o'j. Fam'a ekzempl'o est'as la templ'o de Garn'i (1a jc.).

Grav'eg'a event'o de la kultur'a viv'o est'is la kre'ad'o, en 405, de armen'a alfabet'o far'e de Mesrop Maŝtoc kun sub'ten'o de katolikoso1 Sahak Partev. Ĉi tio'n kaŭz'is la neces'o traduk'i la bibli'o'n kaj eklezi'a'j'n di'serv'o'j'n. Jen la unu'a fraz'o, skrib'it'a per armen'a alfabet'o kaj traduk'it'a el la bibli'o: „Ek'kon'i saĝ'ec'o'n kaj edif'o'j'n, sci'i dir'aĵ'o'j'n de saĝ'ul'o'j”. Ni'a popol'o kun pietat'o konserv'as por est'ont'a'j generaci'o'j la tomb'o'n de Mesrop Maŝtoc en preĝ'ej'et'o ne mal'proksim'e de Erevan'o, en vilaĝ'o, kiu nun est'as pilgrim'lok'o.

La kre'ad'o de armen'a'j liter'o'j stimul'is la evolu'o'n de armen'a literatur'o, kiu form'iĝ'is per histori'a'j, filozofi'a'j, teologi'a'j, natur'scienc'a'j kaj bel'art'a'j mens'labor'o'j. Antaŭ la invent'o de la armen'a alfabet'o la popol'o dum jar'mil'o'j uz'is kojn'o'form'a'j'n skrib'aĵ'o'j'n. Mult'o el tio konserv'iĝ'is ĝis ni'a temp'o. La mez'epok'a histori'ist'o de la 5a jar'cent'o, Movses Ĥorenaci verk'is kon'at'a'n Armen'a'n histori'o'n.

Ampleks'a'n scienc'a'n hered'aĵ'o'n post'las'is matematik'ist'o, geograf'o, kosm'olog'o Anania Ŝirakaci (7a jc.). Li'a monument'o star'as en Erevan'o, antaŭ la muze'o Matenadaran, kies plej'a riĉ'aĵ'o est'as mil'o'j da antikv'a'j mez'epok'a'j manuskript'o'j. Erevan'o, la ĉef'urb'o de Armeni'o, est'as unu el la plej mal'nov'a'j urb'o'j de la mond'o, sam'aĝ'a kiel Romo kaj Samarkando. Ĝi hav'as „atest'il'o'n de nask'iĝ'o”, kiu est'is trov'it'a dum arkeologi'a'j fos'labor'o'j en la 1950aj jar'o'j. Erevan'o est'as 2783-jar'aĝ'a. En la centr'o de la ĉef'urb'o konserv'iĝ'is kelk'a'j preĝ'ej'o'j: Sankt'a Katogike (13a jc.), Zoravar (17a-18a jc.), Sankt'a Sargis (15a jc.) kaj ali'a'j. Admir'ind'a vid'ind'aĵ'o est'as la muze'o kaj fortik'aĵ'o Erebuni, Urartua urb'o de la 8a jc. a.K.2 Tamen Erevan'o kaj la tut'a Armeni'o est'as riĉ'a je bel'eg'a'j preĝ'ej'o'j kun kruc'o'ŝton'o'j. Kruc'o'ŝton'o est'as tre original'a esprim'o de la armen'a art'o. Tio ĉi est'as ia'spec'a ŝton'a aĵur'o kun kruc'o kiel grav'a part'o, kaj ĉirkaŭ ĝi admir'ind'a'j ornam'aĵ'o'j. Mal'supr'e de la kruc'o est'as inkrust'it'a la simbol'o de etern'ec'o.

La bel'ec'o'n de la alt'mont'a lag'o Sev'a'n (1897 m super la mar'nivel'o), unu el la plej alt'a'j en la mond'o, ne ebl'as pri'skrib'i per vort'o'j – tio'n neces'as vid'i.

Nun'temp'a Erevan'o est'as antikv'a kaj modern'a sam'temp'e. Promen'ant'e sur la strat'o'j oni pov'as vid'i mal'nov'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n apud la modern'a'j, kaj bel'eg'a'j'n kaf'ej'o'j'n kaj restoraci'o'j'n, akv'a'n park'o'n, ktp.

Sub protekt'ad'o de Unesk'o, la armen'a popol'o kaj la tut'a krist'an'a mond'o fest'is en 2001 la 1700-jar'iĝ'o'n de krist'an'ism'o ĉe ni. Far'e de ŝtat'a organiz'a komitat'o est'is plur'a'j special'a'j aranĝ'o'j. La plej grav'a'j est'is inaŭgur'o de preĝ'ej'o Grigor Lusavoriĉ en septembr'o, pilgrim'ad'o al la sankt'a'j lok'o'j kaj vizit'o'j al histori'a'j vid'ind'aĵ'o'j.

Lida ELBAKJAN
1. Titol'o de la ĉef'pastr'o de la armen'a kaj de iu'j ali'a'j orient-krist'an'a'j eklezi'o'j. (Not'o de la redaktor'o)
2. Urartuo jam est'is politik'e grav'a region'o dum la inter-trakt'ad'o'j kaj -batal'o'j inter Asirio kaj la hitit'o'j en la 18a jc. a.K. (Not'o de la redaktor'o)
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ne'solid'a'j soldat'o'j

De la dev'ig'a soldat'serv'o de'flank'iĝ'is dum naŭ monat'o'j de la jar'o 2001 313 litovaj soldat'o'j. La ĉef'a kial'o est'is drink'ad'o (121 kaz'o'j). Sekv'is aŭt'a'j aŭ bus'a'j pane'o'j (42 kaz'o'j), famili'a'j kaj person'a'j cirkonstanc'o'j (31 kaz'o'j), dezir'o kun'fest'i kun ge'amik'o'j (21 kaz'o'j), ne'dezir'o serv'i (20 kaz'o'j), kaj dezir'o ripoz'i (18 kaz'o'j). Narkot'aĵ'o'j ne lud'as grand'a'n rol'o'n por la litovaj soldat'o'j: laŭ test'o'j nur iom pli ol 9 % uz'as narkot'aĵ'o'j'n, ĉef'e met'amfetamin'o'n, opi'at'o'j'n kaj kanab'prepar'aĵ'o'j'n.

Soldat'o est'as konsider'at'a de'flank'iĝ'int'o, se ĝis kvin tag'o'j li ne est'as ven'int'a al si'a taĉment'o. Post kvin tag'o'j li dev'as aper'i antaŭ tribunal'o. Pro propr'a'vol'a de'flank'iĝ'o atend'as disciplin'a pun'o, nom'e arest'o dum dek tag'o'j. Ĉiu'jar'e en Litovio ĉirkaŭ 4000 jun'ul'o'j est'as vok'at'a'j al milit'serv'o. En'tut'e en la litova arme'o serv'as ĉirkaŭ 10 000 soldat'o'j, el kiu'j la du'on'o est'as rekrut'o'j.

Last
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Sport'o por ĉiu'j

Kiam est'is apart'e aktiv'a la sen'de'pend'ig'a mov'ad'o en Irlando, laŭ statut'o de Gael'a Atlet'a Asoci'o, dat'it'a de 1903, neni'u membr'o de la Reĝ'a Konstabl'ar'o (polic'o) aŭ de la arme'o rajt'is est'i membr'o de la asoci'o aŭ de iu gael'a sport'a team'o. Pli'e, est'is mal'permes'it'e al ĉiu'j asoci'an'o'j, sub pun'o de el'pel'o, est'i sam'temp'e lud'ant'o de „ekster'land'a'j” (t.e. angl'a'j) sport'o'j: futbal'o, rugbe'o, ktp. Mult'a'j irland'an'o'j opini'as la paragraf'o'j'n bedaŭr'ind'a kaj ne'neces'a diskriminaci'o, kontraŭ kelk'a'j ŝat'ant'o'j de la gael'a'j sport'o'j, sed serv'ant'o'j de brit'a'j instanc'o'j, aŭ ŝat'ant'o'j de kaj gael'a'j, kaj ne'indiĝen'a'j lud'o'j.

La soci'o, inkluziv'e tiu'j'n, kiu'j ne est'as ard'a'j sport-fanatik'ul'o'j (kiel la aŭtor'o), mult'e perd'as, se ne hav'as okaz'o'n ĝu'i kelt'a'j'n sport'o'j'n. Precip'e la tiel nom'at'a hurling (irlande iomaint) est'as, ver'ŝajn'e, unu el la plej ekscit'a'j kaj lert'a'j el ĉiu'j sport'o'j, kaj cert'e la plej rapid'a el ĉiu'j kamp'o'lud'o'j.

Do est'as ĝoj'ig'a nov'aĵ'o, ke pas'int'jar'e la paragraf'o'j est'is for'ig'it'a'j. De nun oni ne mal'permes'as membr'iĝ'i al polic'ist'o'j en la nord-irlanda polic'o kaj de brit'a arme'o, en kiu neniam mank'is irland'an'o'j, precip'e kiam est'is sen'labor'ec'o en la hejm'land'o.

Ŝajn'as, ke iom post iom la soci'o en Nord-Irlando iĝ'as iom pli simil'a al tiu en „normal'a'j” land'o'j.

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ĉu komerc'o help'as?

Nun'temp'e sport'a'j klub'o'j oft'e port'as nom'o'j'n de firma'o'j. Foj'e eĉ okaz'as, ke du firma'o'j sub'ten'as unu klub'o'n – tiel rezult'as long'a klub'o'nom'o, kio est'as mal'oportun'a. Dunaferr est'as ŝtat'a fer-kombinat'o. La firma'o apog'as la lok'a'n sport'a'n klub'o'n, rekompenc'e la klub'o nom'iĝ'as Dunaferr. Tio est'as bon'a reklam'o, ĉar la klub'o prosper'as en divers'a'j sport'o'branĉ'o'j. Krom'e, la ekster'land'a'j partner'o'j ne pet'as de la kombinat'o bank'a'n garanti'o'n – ja ties sport'o'klub'o est'as fam'a pro la venk'o'j.

Fotex est'as uson'a-hungar'a societ'o, okup'iĝ'ant'a pri fot'ad'o kaj elektron'ik'a komerc'ad'o. Ĝi posed'as man'pilk'a'n klub'o'n. Ĉi tiu team'o est'as de'long'a ĉampion'o en Hungari'o, sed ĉu ĝi est'as hungar'a? Por pli bon'a'j rezult'o'j oni aĉet'is trejn'ist'o'n kaj sport'ist'o'j'n el Jugoslavio (ankaŭ eĉ el Kubo), kiu'j lud'as apud hungar'o'j. Tamen mult'a'j hungar'o'j loĝ'as ekster'land'e. Se ven'us jugoslav'a man'pilk'a team'o, ties lud'ant'o'j konsist'us precip'e el hungar'o'j. Ja en Jugoslavio ekzist'as hungar'a naci'a minoritat'o, do, hungar'o'j sport'as ankaŭ tie.

La sport'o pli kaj pli perd'as si'a'n origin'a'n cel'o'n kaj lig'iĝ'as al ekonomi'o.

Karlo JUHáSZ
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La rol'o de lingv'o'j ĉe la pens'ad'o

Antaŭ ses jar'o'j mi ĉe'est'is preleg'o'n de profesor'o Balabán pri la diferenc'o inter la pens- kaj esprim-manier'o'j en la grek'a kaj hebre'a lingv'o'j. La preleg'o est'is tre interes'a. Tamen por ni, kiu'j ne reg'as la hebre'a'n, rest'is plur'a'j ne'klar'aĵ'o'j, kiu'j instig'is al plu'a serĉ'ad'o.

Iom da pri'lum'o ven'is per tra'stud'o de la verk'o de Balabán: La hebre'a pens'manier'o (1993). Spit'e tio'n, tiu problem'o sekv'is mi'n dum jar'o'j. Ven'is al mi la demand'o, kial, dum tut'a'j jar'cent'o'j, neni'u prov'is trans'pont'ig'i tiu'n abism'o'n? (Post'e mi konstat'is, ke plur'a'j tio'n ja prov'ad'is.) Aper'is ankaŭ la ide'o, ke la kre'int'o de Esperant'o est'is laŭ-nask'e hebre'o, stud'is en „latin'a'j” lern'ej'o'j, tiel ke en li'a kap'o kun'puŝ'iĝ'is ambaŭ tiu'j flu'o'j de pens'ad'o kaj esprim'ad'o, kaj tio dev'as spegul'iĝ'i en li'a ĉef'a verk'o – en Esperant'o.

Fin'e de la jar'o 1999 mi kon'at'iĝ'is kun profesor'o instru'ant'a filozofi'o'n de lingv'ist'ik'o en la universitat'o en Lausanne [lozán], Svis'land'o, kaj, est'ant'e kun li kvar tag'o'j'n, mi hav'is okaz'o'n inform'i li'n ankaŭ pri mi'a problem'o. Sen dir'i i'o'n konkret'a'n, li promes'is, ke li send'os i'o'n. En februar'o 2000 li send'is al mi la franc'lingv'a'n traduk'o'n de la libr'o de la ital'a filozof'o Umberto Ec'o: La serĉ'ad'o de la perfekt'a lingv'o en la eŭrop'a kultur'o. Mi est'is surpriz'it'a. La libr'o fak'e pri'trakt'is tio'n, kio'n mi nur laik'e supoz'is, nom'e, ke inter la stil'o'j de pens'ad'o, esprim'ad'o kaj skrib'ad'o en la hebre'a lingv'o ekzist'as rekt'a rilat'o.

La libr'o est'as tre interes'a. Fin'e de si'a'j pri'pens'o'j Umberto Ec'o ven'as al la konklud'o, ke plej ver'ŝajn'e oni ne trov'os perfekt'a'n lingv'o'n, sed al la perfekt'a lingv'o plej'e, tiu'senc'e, proksim'iĝ'as ĝust'e Esperant'o, ĉar ĝi en'hav'as la grav'a'j'n element'o'j'n de ambaŭ menci'it'a'j flu'o'j, el la hebre'a precip'e la kre'iv'a'n kun'ag'ad'o'n de la uz'ant'o en kre'ad'o de esprim'o'j, kaj la ebl'o'n esprim'i per unu vort'o eĉ tut'a'n ide'o'n, kaj sam'temp'e preciz'e esprim'i la noci'o'j'n laŭ la grek'a princip'o. Ĉi tiu fakt'o est'is pri'skrib'at'a, jam antaŭ 70 jar'o'j, ne per kompar'ad'o de la grek'a kaj la hebre'a sed en kompar'o kun cert'a'j naci'a'j lingv'o'j (german'a, franc'a, angl'a) de ali'a franc'lingv'a svis'a universitat'a profesor'o, Edmond Privat, en li'a verk'et'o Esprim'o de sent'o'j en Esperant'o.

En'ir'ant'e la voj'o'n de proksim'iĝ'ad'o de krist'an'o'j kaj hebre'o'j, kio est'as ni'a ĉef'a task'o, oni komenc'is serĉ'i la font'o'j'n kaj la evolu-manier'o'j'n de la mal'harmoni'o inter la hebre'o'j kaj krist'an'o'j, kaj kia'manier'e tio pov'is ating'i la terur'a'n kulmin'o'n – la t.n. holokaŭst'o'n. Eĉ se oni ne prezent'as tio'n kiel la ĉef'a'n kaŭz'o'n, tamen ĉiu'j agnosk'as, ke unu font'o est'as ankaŭ la princip'a diferenc'o en pens'ad'o de hebre'o'j kaj krist'an'o'j. Ebl'e valor'us la pen'o'n fak'e pri'juĝ'i kiom'grad'e la ŝat'o kaj admir'o pri la grek'a kaj romia retor'ik'o flank'e de Goebbels influ'is li'a'n si'n'ten'o'n al la jud'o'j. Tio est'as du mond'o'j, esprim'iĝ'is profesor'o Balabán en si'a'j preleg'o kaj verk'o.

Streb'ad'o al sintez'o

Ebl'e ĉiu'j sent'as, ke kun la nov'a jar'mil'o ni en'ir'is ali'a'n pens'manier'o'n. Vid'ant'e la pas'int'a'n jar'mil'o'n plen'a de mal'akord'o'j, dis'iĝ'o'j, milit'o'j kaj mal'amik'ec'o, ni vid'as nun ĉie streb'ad'o'n pri sintez'o, proksim'iĝ'ad'o kaj unu'ig'ad'o. Kiel la fend'ad'o religi'a, naci'a kaj eĉ atom'a est'as mal'bon'a'j, tiel la sintez'o ĉiu'direkt'e est'as prosper'a. Ne nur ajn'a-form'a miks'aĵ'o, sed prudent'a komun'a streb'ad'o pri bon'o. La mult'e pri'diskut'at'a, laŭd'at'a, sed ankaŭ mal'ben'at'a tut'mond'ig'o est'as ankaŭ cert'a-form'e ia sintez'o. Sed la unu'sol'a akcept'ebl'a form'o de tiu tut'mond'ig'o est'as laŭ'ebl'e ekvilibr'a evolu'o de la tut'a glob'o, en spirit'o de solidar'ec'o. Unu'ec'o en plur'ec'o kaj divers'ec'o.

Mi vol'as, ke tiu ĉi atent'ig'o est'u plej'ebl'e konciz'a, tial nur kelk'a'j menci'o'j: La histori'ist'o'j, penetr'ant'e profund'e'n en la histori'o'n, ven'is ĝis Sumero. De tie oni supoz'as la migr'ad'o'n de ni'a kultur'o – tra Asirio kaj Babiloni'o, Greki'o kaj Romia Imperi'o – ĝis la nun'a Eŭrop'o. Tiu ĉi kultur'o uz'is, precip'e en la epok'o de la antikv'a'j grek'o'j kaj romi'an'o'j, lingv'o'j'n, kiu'j esprim'ad'is la pens'o'j'n dis'membr'ig'it'a'j en vort'o'j'n kun preciz'e lim'ig'it'a signif'o. Tial ni'a termin'ologi'o baz'iĝ'as sur la grek'a-latin'a fundament'o. Sed el la region'o de Sumero el'ir'is ankaŭ Abrahamo kun si'a trib'o. Dum li'a vag'ad'o ek'est'is la hebre'a'j lingv'o kaj skrib'o, kun plur'a'j special'aĵ'o'j, cert'e sub influ'o de la religi'e percept'at'a ĉiu'tag'a viv'o kaj de la konsci'o pri la dev'o'j de la elekt'it'a popol'o.

En la hebre'a est'is verk'it'a la bibli'o, la promes'o'j kaj instru'o'j de la Etern'ul'o. Profesor'o Balabán dir'as: „La hebre'a'n pens'manier'o'n ne ebl'as difin'i, t.e. met'i al ĝi ekzakt'a'j'n lim'o'j'n, ĉar ne ebl'as ĝis'vid'i la fin'o'n aŭ la fin'a'n form'o'n.” Kiam aper'is la bezon'o traduk'i la bibli'o'n el la hebre'a en la grek'a'n, tiam est'iĝ'is la Septuagint'o. Laŭ Balabán „tio ne est'as ia sklav'ec'a traduk'o, sed interpret'ad'o en ali'a'n mond'o'n de pens'ad'o, en la mond'o'n grek'a'n.” Eĉ dum mi ne reg'as la hebre'a'n, mi sent'as, ke la esenc'a influ'o de la hebre'a al Esperant'o kuŝ'as ĝust'e en la sfer'o de trans'don'ad'o de pens'o'j, ne nur de vort'o'j. Kaj se ni re'memor'os la pri'trakt'o'n de profesor'o Ec'o, ke komenc'e, kiam ne ekzist'is iu hom'a lingv'o, di'o parol'is per'e de natur'a'j kaj atmosfer'a'j fenomen'o'j, kio est'as jam proksim'e de la trans'penetr'ad'o de pens'o'j, kiu'n oni antaŭ'vid'as (Teilhard de Chardin k.a.) ĉe la pli super'a'j est'aĵ'o'j (anĝel'o'j); kaj la perd'o de tiu kapabl'o (el'pel'iĝ'o el la paradiz'o) kaj la komunik'ad'o dis'membr'ig'it'a en vort'o'j'n, jen – ĉu tio ne pov'as est'i la komenc'o de la unik'a fenomen'o de la hom'a parol'kapabl'o?

Por est'i konciz'a, mi esprim'is tio'n ver'ŝajn'e ne tut'e konven'e, sed mi vol'is nur alud'i kelk'a'j'n ĉef'a'j'n punkt'o'j'n. Est'as interes'e, ke Emil Hanhiniemi, laŭ'de'ven'e finn'o, post la du'a mond'milit'o en'migr'int'o en Aŭstrali'o, nun 80-jar'a, antaŭ 30 jar'o'j el'don'ad'is la kajer'o'j'n Lingv'ologi'a'j stud'o'j, en kiu'j li dir'is, ke li est'as cert'a, ke dev'as ekzist'i mult'e pli perfekt'a manier'o de komunik'ad'o, sed ke Esperant'o est'as la plej konven'a inter-ŝtup'o sur tiu voj'o.

Tio ĉi est'as iom ne-ord'ig'it'a amas'o da pens'o'j, sed mi pens'as, ke ĝi pov'as serv'i kiel instig'o por plu'a stud'ad'o. Neces'as kon'i relativ'e bon'e ĉiu'j'n element'o'j'n de la problem'o. Tial est'us konven'e unu'ig'i kon'o'j'n kaj fort'o'j'n de plur'a'j fak'ul'o'j. Est'us ind'e, se tiel ni pov'us kontribu'i al klar'ig'o de la problem'o'j en la mil'jar'a kun'viv'ad'o de hebre'o'j kaj krist'an'o'j, kaj help'i al ili reciprok'e proksim'iĝ'i.

Jiří LAUBE
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

De A ĝis Z

Mi sam'opini'as kun mi'a'j infan'o'j, kiu'j est'as 14- kaj 16-jar'a'j de'nask'a'j esperant'ist'o'j, ke tiu ĉi libr'et'o est'as „ĉarm'a kaj geni'a” kaj respektiv'e „ĝeneral'e bon'a”.

Ĝi taŭg'as por lern'ig'i al 3- ĝis 6-jar'a'j infan'o'j la esperant'a'n alfabet'o'n kaj la nombr'o'j'n ĝis cent. Se oni mal'ferm'as la libr'o'n, vid'ebl'as mal'dekstr'e du tekst'o'j, rilat'ant'a'j al du liter'o'j: „A est'as la unu'a liter'o de la alfabet'o; Alk'o atak'as angl'a'n aŭt'o'n” (ĉu politik'e???) kaj simil'e por „B”; dekstr'e du bild'o'j, rilat'ant'a'j al tiu'j fraz'o'j. Post „Z” aper'as kant'o'tekst'o'j kun not'o'j. La bild'o'j est'as kolor'a'j.

Preter'vid'ant'e la fuŝ'et'o'n sur paĝ'o 24, mi eg'e rekomend'as la libr'o'n al ĉiu'j ge'patr'o'j de ni'a'j de'nask'ul'o'j!

Walter KLag
J'o'n Rømmesmo: Esperant'o ABC. Eld. Esperant'o Esperantoforlaget, Oslo, 2001. 32 paĝ'o'j vinkt'it'a'j. ISBN 82-90006-14-4.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Plezur'o dilu'it'a de mis'lingv'aĵ'o'j

Ĉi tiu libr'o en'hav'as du'dek rakont'o'j'n/novel'o'j'n, el kiu'j plur'a'j est'as el'star'a'j, inter'ali'e la komik'a novel'o Kiel ni mort'ig'ad'is lepor'o'n por la antaŭ'krist'nask'a vesper'manĝ'o kaj la tuj'sekv'a novel'o Kiel mi en'ir'is parnas'o'n. Kelk'a'j el ili est'as ankaŭ traf'e soci'kritik'cel'a'j, ekzempl'e, Kistehjo (tromp'iĝ'o per nigr'a'merkat'a aĉet'o), Kiel kondut'as al ni kelk'a'j ofic'ist'o'j (burokrat'ism'o sovaĝ'iĝ'int'a), kaj La telefon'o (burokrat'a mal'kompetent'o, kiam tem'as pri telefon'ripar'o'j). En'sum'e, rilat'e al si'a literatur'a kvalit'o, rakont'ar'o sukces'a, leĝer'a, sed kelk'foj'e pens'ig'a, distr'a, neniam ted'a, salut'ind'a.

Ankaŭ la desegn'aĵ'o'j, ilustr'ant'a'j la rakont'o'j'n, amuz'as kaj pli'bel'ig'as la libr'o'n.

Mi vol'eg'us dir'i sam'o'n pri la stil'o kaj lingv'aĵ'o, sed, bedaŭr'ind'e, tio'n mi ne pov'as. La stil'o est'as plen'a de naci'ism'o'j, kaj ne mal'oft'e ĝi est'as tro tord'it'a por ebl'ig'i facil'a'n kompren'o'n. Vort- kaj kelk'foj'e gramatik-mis'uz'aĵ'o'j ankaŭ ne mal'oft'as. Kun'e, ĉi tiu'j karakteriz'aĵ'o'j mal'pli'ig'as la plezur'o'n de leg'ad'o.

Kelk'a'j specif'aĵ'o'j:

Oft'a mis'uz'ad'o de „la”. Mi sci'as, ke oft'e slav'o'j ne sci'as ĝust'e uz'ad'i la artikol'o'n. Sed pli bon'e est'us, se ili sekv'us la konsil'o'n de Zamenhof, prefer'e ĝi'n ne uz'i, ol ĝi'n mis'uz'i.

„Al” est'as oft'e mis'uz'at'a, kaj kelk'foj'e tio cerb'um'ig'as. Ekzempl'e, „Mi el'puŝ'is la pistol'et'o'n al Venĉjo el la man'o kaj kapt'is ĝi'n en la aer'o”, „li uz'is la okaz'o'n kaj el'trink'is al la patr'o du'on'o'n de botel'o kun sorp'a likvor'o”, „mi de'nov'e mal'ferm'is la skatol'eg'o'n, re'memor'ant'e al mi la pas'int'ec'o'n”.

Ankaŭ kelk'a'j ali'a'j lingv'o'ĝen'aĵ'o'j el'star'as: „Tio ne est'os sen'pag'e”, „societ'o” ĉiam anstataŭ „soci'o”, „inter la pord'o star'is sekretari'in'o”, „babil'aĉ'is la najbar'in'o inter la pord'o”, „tiel daŭr'ig'is la inter'konsil'iĝ'o” (efektiv'e, plur'foj'a ne'cert'ec'o pri la ne'transitiv'ec'o de la verb'o „daŭr'i”), „fiks'e rigard'as arane'o'n de sen'mort'ec'o” (signif'o?), „mi re'memor'iĝ'is pri kavalir'ec'o”, ĉiam uz'iĝ'as „plu'a” anstataŭ „pli'a”.

Do mi nur iom mez'varm'e rekomend'as ĉi tiu'n verk'o'n, avert'ant'e la leg'ont'o'n, ke la leg'ad'o ne est'os ĉiam glat'a.

Donald BROADRIBB
Vladimír Váňa: Rakont'o'j ne nur ŝerc'a'j. Ilustr'it'a de Pavel Rak. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice (Prago), 2002. 128 paĝ'o'j, glu'it'a'j. ISBN 80-85853-54-X
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Est'as danĝer'e est'i poet'o

Imag'u la bild'o'n: oni juĝ'as poet'o'n pro tio, ke li ne labor'as kiel dung'it'o; juĝ'ist'o sever'e demand'as li'n: „Kiu komisi'is al vi est'i poet'o?”; kaj fin'e la juĝ'ist'ar'o verdikt'as kvin'jar'a'n ekzil'o'n kun pun'labor'o. „Ne, – dir'os la leg'ant'o. – Tio est'as aŭ prem'sonĝ'o aŭ mal'san'a fantazi'o aŭ mal'sprit'a el'pens'aĵ'o”. Ho ve, kar'a leg'ant'o! Tio okaz'is en ni'a'j temp'o'j, nur antaŭ kvar'dek'o da jar'o'j, en la land'o, „kie tiel liber'e spir'as la hom'o” (cit'aĵ'o el la kant'o, kiu est'is kvazaŭ la du'a himn'o de tiu ŝtat'o). Tio okaz'is al est'ont'a Nobel-premi'it'o pri poezi'o.

Iosif Brodskij (1940-1996) nask'iĝ'is en Leningrado kaj komenc'is verk'i 16-jar'aĝ'a. La politik'o preskaŭ ne ĉe'est'is en li'a poezi'o. Sed li sent'is si'n liber'a hom'o, kaj tio manifest'iĝ'is en li'a'j verk'o'j. Tiu'n sent'o'n de liber'o la total'ism'a ŝtat'o ne pov'is al li pardon'i. La jun'a'n poet'o'n defend'is de arbitr'a juĝ'a persekut'o tia'j fam'ul'o'j, kiel la poet'in'o Anna Aĥmatova kaj profesor'o de literatur'scienc'o Jefim Etkind (post jar'dek'o organiz'ont'a debat'vesper'o'n pri Esperant'o en la leningrada pedagogi'a institut'o kaj pli mal'fru'e ek'persekut'at'a kaj el'land'ig'it'a pro amik'ec'o kun la disident'a verk'ist'o Aleksandro Solĵenicin). Tio ne help'is. Tamen pro protest'o'j el ekster'land'o, post jar'o de ekzil'o Iosif Brodskij re'ven'as hejm'e'n en Leningrado.

En 1972 li el'migr'as kaj ek'loĝ'as en Uson'o. Li verk'as poezi'o'n kaj proz'o'n (en la rus'a kaj en la angl'a), instru'as literatur'o'n en universitat'o'j kaj mult'e vojaĝ'as en la mond'o. Ĉiu'jar'e li'a'j mal'jun'a'j ge'patr'o'j, jen unu jen ali'a, pet'as permes'o'n vizit'i si'a'n sol'a'n fil'o'n aŭ almenaŭ renkont'iĝ'i kun li en tri'a land'o, ekzempl'e, en la najbar'a kaj frat'a Pollando. Kaj ĉiu'foj'e la instanc'o'j de tiu „plej hom-am'a ŝtat'o” rifuz'as al ili. Ili mort'is sen re'vid'i si'a'n sol'a'n fil'o'n.

En 1987 Iosif Brodskij far'iĝ'as Nobel-premi'it'o pri literatur'o. En li'a patr'o'land'o pri tio inform'is nur unu ĵurnal'o Komsomolskaja pravda. La sarkasm'a'n ton'o'n de tiu inform'o tuj re'bat'is leg'ant'o'j, kaj la redakci'o dev'is publik'ig'i kelk'a'j'n el tiu'j re'ag'o'j.

En si'a Nobel-premi'a parol'ad'o, Iosif Brodskij pasi'e sub'strek'is, ke la lingv'o viv'as kaj evolu'as precip'e dank'e al la poezi'o. Lig'e kun tio, est'as interes'e not'i li'a'n rilat'o'n al du spec'o'j de trans'form'o'j de li'a'j poezi'aĵ'o'j. Kelk'a'j li'a'j jun'aĝ'a'j vers'aĵ'o'j est'is muzik'ig'it'a'j kaj prezent'at'a'j en bard'a'j koncert'o'j. Li rilat'is al tio toler'em'e. Foj'e li est'is invit'it'a al tia koncert'o de kon'at'a bard'o, sed li ne ven'is; demand'it'a pri la kaŭz'o, li esprim'is supoz'o'n, ke li pov'us bat'i la kap'o'n de la bard'o per gitar'o pro koler'o. Kaj jen pri ali'a spec'o de trans'form'o. En juli'o 1992 en Stokholmo Iosif Brodskij volont'e babil'is kun rus'a'j esperant'ist'o'j dum du hor'o'j kaj aprob'is aper'ig'o'n de si'a'j verk'o'j en esperant'a traduk'o, kio'n post'e efektiv'ig'is Mikael'o Bronŝtejn, precip'e per tiu ĉi prezent'at'a libr'o De neni'e kun am'o. Do la poet'o ne dub'is, ke Esperant'o ebl'ig'as produkt'i ne mal'pli bon'a'j'n traduk'o'j'n de poezi'o ol naci'a'j lingv'o'j.

Iosif Brodskij opini'is, ke „la poezi'o est'as art'o metafizik'a laŭ'difin'e, ĉar mem la material'o de tiu – la lingv'o – est'as metafizik'a”. Nu, pro tio mi ne aŭdac'as koment'i li'a'j'n poem'o'j'n: mi est'as hom'o mal'proksim'a de metafizik'o, kiu eĉ ne'bon'e sci'as, kio est'as tio. Ŝat'ant'o'j de poezi'o leg'u kaj ĝu'u, ĉar la esperant'ist'o'j est'as bon'ŝanc'a'j hav'i tiu'n libr'o'n en fid'ind'a'j kaj flu'a'j traduk'o'j.

La libr'o en'ten'as 37 poezi'aĵ'o'j'n kaj unu proz'aĵ'o'n. De tiu proz'aĵ'o „En ĉambr'o kaj du'on'o” mi konsil'as komenc'i leg'ad'o'n. En ĝi tem'as pri la ge'patr'o'j de la poet'o kaj, kompren'ebl'e, ankaŭ pri li'a'j infan'ec'o kaj jun'ec'o. Por mi, sam'aĝ'ul'o kaj sam'land'an'o de Iosif Brodskij, ĉio en ĝi est'as klar'a kaj kutim'a. Sed por ali'land'an'o'j kaj mal'pli'aĝ'ul'o'j, la pri'skrib'it'a viv'o pov'as ŝajn'i ne'kred'ebl'a fantasmagori'o.

Post'e tra'leg'u la iom long'a'n poem'o'n „Dediĉ'it'a al Jalt'o”, kiu est'as detektiv'a histori'o, konsist'ant'a el protokol'o'j de polic'a enket'ad'o. Kaj post'e trans'ir'u al pli abstrakt'a'j verk'o'j.

Kaj por ekzempl'i pri la poezi'o de Iosif Brodskij, jen mal'grand'a kaj (ne'kutim'e) simpl'a vers'aĵ'o, kiu'n verk'is 22-jar'ul'o.

Sonet'o

Ni re'e viv'as-loĝ'as apud golf'o,
kaj super ni nub'ar'o preter'flos'as,
kaj blek'as la modern'a Vezuvi'o,
kaj polv'o mal'lev'iĝ'as sur strat'et'o'j'n,
kaj vitr'o'j de l' strat'et'o'j grinc'e tint'as.
Kaj iam ankaŭ ni'n la cindr'o kovr'os.

Mi tre dezir'us je ĉi-povr'a hor'
al urb'o'rand' per tram'o ven'i, vi'a'n
en'ir'i hejm'o'n,
kaj se post jar'cent'o'j
taĉment' el'fos'i ven'os vi'a'n urb'o'n,
dezir'as mi, ke oni trov'u mi'n
rest'int'a'n ĉiam en brak'um'o'j vi'a'j,
kovr'it'a'n per la nov'a brul'a cindr'.

Trov'u en la libr'o kelk'a'j'n fot'o'j'n, inter ili tiu'j'n, kie la Nobel-premi'it'o Iosif Brodskij leg'as si'a'j'n poem'o'j'n por esperant'ist'o'j.

Bor'is KOLKER
Iosif Brodskij: De neni'e kun am'o. Elekt'it'a'j verk'o'j. Tr. Mikael'o Bronŝtejn, Grigorij Arosjev kaj Kris Long. Prefac'o, glos'o'j, kompil'o kaj literatur'a redakt'o de M. Bronŝtejn. Eld. Impet'o, Moskvo, 2001. 159 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 5 7161 0087 2.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Re'viv'int'a Fundament'o

La person'o'j, kiu'j kandidat'iĝ'as al la Akademi'o de Esperant'o, dev'as deklar'i si'a'n fidel'ec'o'n al la Fundament'o de Esperant'o. Ĉiu esperant'ist'o sci'as pri la ekzist'o de tiu „Bibli'o” de Esperant'o. Sed kiu en ni'a temp'o leg'as ĝi'n? Nu, mi leg'is la Fundament'o'n pli ol unu'foj'e, precip'e por serĉ'i en ĝi (kaj en ali'a'j zamenhof'aĵ'o'j - la Du'a libr'o, sekv'ant'a'j lern'o'libr'o'j, Proverb'ar'o ...) traf'a'j'n fraz'o'j'n por ekzerc'o'j en mi'a'j lern'o'libr'o'j. Mi dir'u, ke leg'ad'o de zamenhofaj verk'o'j montr'iĝ'is afer'o mult'e pli fascin'a, ol tio pov'as ŝajn'i.

Sed jen trov'iĝ'is person'o, kiu decid'is, ke la Fundament'o de Esperant'o ankaŭ hodiaŭ pov'as serv'i kiel spec'o de inform'o'libr'o kaj eĉ lern'o'libr'o de Esperant'o. Li est'as pariz'an'o Marc Bavant [mark baván], kiu okup'iĝ'as sufiĉ'e mult'e pri leksikografi'o kaj instru'ad'o de Esperant'o.

El kvar part'o'j de la Fundament'o de Esperant'o li pren'is nur la „Fundament'a'n Gramatik'o'n” kaj „Ekzerc'ar'o'n” (tiu'n last'a'n kun vort'list'o'j kun traduk'o'j en la franc'a'n kaj rus'a'n lingv'o'j'n). Al la „kanonik'a” tekst'o li al'don'is korekt'it'a'j'n traduk'o'j'n, kiu'j'n iam far'is la Akademi'o de Esperant'o, kaj si'a'j'n grand'nombr'a'j'n subtil'a'j'n koment'o'j'n kaj not'o'j'n, kiu'j est'as facil'e disting'ebl'a'j de la „kanonik'a” tekst'o per tip'o'grafi'a'j rimed'o'j. Tiu'j koment'o'j kaj not'o'j prezent'as interes'o'n eĉ por la plej spert'a'j lingv'an'o'j. Komput'il'a pri'labor'o de la Fundament'o permes'is al li trov'i en ĝi teknik'a'j'n ne'koher'aĵ'o'j'n, apenaŭ rimark'ebl'a'j'n por la okul'o'j.

Kio'n ni hav'as rezult'e? Modern'a'n, fid'ind'a'n kaj tre interes'a'n leg'aĵ'o'n por person'o'j lingv'em'a'j, kiu'j ŝat'us kon'at'iĝ'i kun la real'a Esperant'o per ĝi'a sintez'it'a pri'skrib'o, sed ne per doz'it'a'j klar'ig'o'j, lern'o'tekst'o'j pri ĉiu'tag'a'j tem'o'j kaj ekzerc'o'j. Tia'j hom'o'j est'as pli mult'a'j, ol oni pov'as supoz'i. Rest'as envi'i al franc'lingv'an'o'j: nur ili pov'as ĝu'i tiu'n libr'o'n, ĉar ĝi est'as verk'it'a en la franc'a lingv'o.

La libr'o est'as tiel net'e tip'o'grafi'e aranĝ'it'a kaj pres'it'a, ke est'as agrabl'e ten'i ĝi'n en la man'o'j.

Bor'is KOLKER
Marc Bavant: Les bases de l'espéranto d'après le Fundament'o. Eld. Kava-PECH, Prah'a, 2002. 115 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 80-85853-56-6.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Mal'nov'a bibli'a epizod'o en modern'a'j vest'o'j

La Bibli'o, pro histori'a'j kaŭz'o'j, en la eŭrop'a kultur'o est'as konstant'a font'o de tem'o'j por la art'o, inkluziv'e beletr'o'n. Cert'e, divers'a'j epizod'o'j el tiu konglomerat'o de divers'temp'a'j libr'o'j est'as ne egal'e al'log'a'j por verk'ist'o'j, kaj kelk'a'j, pro streĉ'a aventur'ec'o, est'as uz'at'a'j tre oft'e. Al tiu'j, cert'e, aparten'as la histori'o pri Jozefo, kiu el am'at'a fil'o de si'a patr'o en sovaĝ'a paŝt'ist'a trib'o pro malic'o de si'a'j frat'o'j far'iĝ'is sklav'o, post'e prizon'ul'o, kaj post'e – ĉef'ministr'o kaj despot'o de la plej civiliz'it'a land'o de si'a temp'o; li, tamen, hav'is tia'n grand'anim'ec'o'n, ke pardon'is si'a'j'n mal'bon'a'j'n frat'o'j'n kaj ven'ig'is si'a'n trib'o'n al Egipti'o, kie ĝi post'e loĝ'is dum kvar'cent jar'o'j. Tiu ne'el'ĉerp'ebl'a, real'ism'e verk'it'a font'o por roman'o'j far'iĝ'is ankaŭ inspir'il'o por la ĉeĥ'a reĝisor'o kaj esperant'a dram'verk'ist'o Valdemar Vinař [vinarŝ] (1918-1981), verk'int'a la novel'o'n La skandal'o pri Jozefo.

En la centr'o de la novel'o est'as la „skandal'a” epizod'o el la viv'o de Jozefo, kiam li, est'ant'e sklav'o de Potifar, far'iĝ'is objekt'o de seks'atenc'o far'e de ties edz'in'o, rifuz'is kun ŝi kun'kuŝ'i kaj est'is venĝ'e mem akuz'it'a de la mal'ĉast'ul'in'o pri seks'atenc'o. La ceter'a'j part'o'j de li'a viv'o est'as menci'at'a'j nur skiz'e aŭ tut'e ne. La tut'a novel'o konsist'as el kvin apart'a'j monolog'o'j, kie la part'o'pren'ant'o'j kaj flank'a'j observ'ant'o'j de la event'o prezent'as si'a'j'n divers'a'j'n opini'o'j'n pri la okaz'int'aĵ'o – negr'a sklav'in'o el la dom'o de Potifar, la Potifar-edz'in'o, Jozefo, Potifar kaj gvardi'an'o. Tiu'j vid'punkt'o'j dev'as suplement'i unu la ali'a'n kaj prezent'i si'a'spec'a'n „stereo'skopi'a'n” bild'o'n de la afer'o kaj soci'a medi'o ĉirkaŭ ĝi. La rimed'o mal'nov'a, sed, se lert'e aplik'at'a, traf'a. Kaj la aŭtor'o hav'is ĉiu'j'n premis'o'j'n por sukces'e prezent'i la nov'a'n rigard'o'n al la 3500-jar'a tem'o: riĉ'a lingv'aĵ'o, bon'a posed'o de stil'a vari'ec'o, ebl'ig'ant'a per vort'karakteriz'o prezent'i hom'karakter'o'j'n kaj soci'a'j'n inter'rilat'o'j'n. Mult'e kontribu'as al la sukces'o bel'a dram'ec'a prezent'o de la afer'o'j, de'ven'ant'a el la teatr'a spert'o de la aŭtor'o. Ver'e viv'ec'a'j est'as motiv'o'j de la ag'o'j de la protagonist'o'j, eĉ inkluziv'e ateism'em'a'j'n medit'o'j'n de Jozefo (en la Bibli'o io simil'a ja trov'ebl'as). Ĝeneral'e, prezent'o de antikv'a'j hom'o'j en iom modern'ig'it'a aspekt'o est'as bon'a afer'o kaj help'as pli bon'e imag'i la font'o'j'n de la modern'a civiliz'o. Sed – est'as kelk'a'j sed-oj.

La verk'o ja est'as histori'a, kaj neni'o tiel fuŝ'as tiu'ĝenr'a'j'n beletr'aĵ'o'j'n kiel anakronism'o'j. Por evit'i ili'n, la aŭtor'o nepr'e dev'as laŭ'ebl'e plen'e kon'at'iĝ'i kun la epok'o. Vinař tio'n far'is ne'sufiĉ'e – do, en la verk'o trov'iĝ'as rid'ind'a'j anakronism'o'j. Ekzempl'e, egipta nobel'o neniu'okaz'e pov'us mort'ig'i kat'o'n, tiom pli pretekst'e, ke de ĝi pov'as font'i mal'san'o'j – la kat'o'j en Egipti'o ja est'is sankt'a'j ador'at'a'j best'o'j, kaj koncept'o, ke iu best'o pov'as est'i mal'san'port'ant'o simpl'e tiu'temp'e ne ekzist'is. Kompar'o de vir'in'a mam'o kun kugl'o est'as bel'a, sed ĉu kugl'o'j pov'is ekzist'i en la 17a jar'cent'o antaŭ ni'a era'o? Strang'e son'as en la buŝ'o de Jozefo la termin'o libid'o. Plus la aŭtor'o ne interes'iĝ'is pri histori'a'j kaŭz'o'j de la bril'a karier'o de Jozefo, ver'e strang'a en Egipti'o por fremd'a barbar'o: ĝi klar'ig'ebl'as per tio, ke tiu'temp'e la land'o'n okup'is kaj reg'is hiksos'o'j, gent'o mem „barbar'a” kaj parenc'a al hebre'o'j. Tial histori'e ne'korekt'e son'as la monolog'o de la gvardi'an'o. Ĉiu'j tiu'j mal'atent'aĵ'o'j de la aŭtor'o grav'e mal'alt'ig'as la rezult'a'n nivel'o'n de la novel'o, kiu ali'okaz'e pov'us est'i mult'e pli rimark'ind'a.

La libr'o est'as luks'e el'don'it'a: la kovr'il'o dur'as kaj bel'as, la paper'o blank'as kaj est'as uz'at'a sen'ŝpar'e (kelk'a'j paĝ'o'j eĉ sen'tekst'as); ĝi est'as ilustr'it'a de special'e far'it'a'j por la tekst'o desegn'aĵ'o'j de Vadim Vacha. Poli'grafi'e bon'a'j libr'o'j ne oft'as en Esperant'o, tial neces'as gratul'i la el'don'ej'o'n Kava-Pech.

Nikolao GUDSKOV
Valdemar Vinař: La skandal'o pri Jozefo. Eld. Kava-Pech, 2002. 88 paĝ'o'j en fortik'a kovr'il'o. ISBN 80-858350-7.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Verk'i unu por la ali'a'j

Tiu ĉi „facil'a rakont'o” de Johansson sukces'as, kiel kutim'e ĉe li, vest'i al'log'a'n intrig'o'n en facil'a'j'n vort'o'j'n. Mi'a'n recenz'o'n pri la lingv'a flank'o mi pov'as prezent'i per sam'e facil'a'j vort'o'j: la libr'o est'as bon'a kaj uz'ind'a por lern'ant'o'j kaj lern'ig'ant'o'j. Kiel rakont'o, tamen, la tekst'o postul'as pli atent'a'n leg'o'n.

La intrig'o komenc'iĝ'as per ne'cert'o; la ĉef'rol'ant'in'o i'o'n far'as en la mez'o por redukt'i la propr'a'n ne'decid'em'o'n; fin'e ni kaj ŝi de'nov'e sid'as en mal'cert'a stat'o, pens'ig'a kaj kresk'ig'a. Lingv'e spert'a leg'ant'o pov'as util'ig'i la libr'o'n por akr'ig'i la kompren'a'j'n kaj ŝat'a'j'n kling'o'j'n de si'a estetik'o. La intrig'o inter'plekt'as Svedi'o'n kaj Germanion, kaj (laŭ mi, tut'e bon'ven'e kaj normal'e) ne el'spez'as ŝvit'o'n por ating'i neŭtral'a'n prezent'o'n, kiu vid'ebl'e invit'us ali'region'a'n leg'ant'o'n en kompren'o'n de la kultur'a kaj mor'a fon'o komun'a inter tiu'j du land'o'j.

Ne nur la lingv'o est'u facil'a, sed ankaŭ la rilat'o'j, kiu'j'n oni relief'ig'as kaj fort'ig'as. „Klient'o'j, ne pov'ant'a'j en'ir'i tiu'n ĉi rakont'a'n mond'o'n, sen'dub'e postul'os ali'spec'a'j'n libr'o'j'n, kaj ebl'e verk'os ili'n mem”, dir'os al si la nun'a'j ĉef'komun'um'an'o'j, kiu'j sent'as si'n hejm'e en la ekzist'ant'a esperant'a Eŭrop'o.

Mi ĝeneral'e konsent'as kun tiu kutim'a opini'o, kaj mi sen'rezerv'e pri'jes'as la rajt'o'n de la tip'a'j esperant'ist'o'j verk'i unu por la ali'a'j. Tamen est'us, laŭ mi, fenomen'e interes'a ag'o, kaj atut'a, kompar'e kun la naci'lingv'a'j mal'aventur'o'j, se iu libr'ej'o esperant'a anonc'us konkurs'o'n pri verk'ad'o de (eventual'e „facil'a”) fikci'o kun jen'a'j kriteri'o'j. Konkurs'e verk'u nur blank'a'j esperant'ist'o'j el la eŭrop'id'a'j land'o'j. Juĝ'u nur leg'ant'o'j de islam'a kaj afrik'a kultur'a'j fon'o'j (not'u mi'a'n las'o'n de neŭtral'a spac'o, ni'a'j ne'islam'a'j azi'an'o'j, kiu'j en tia konkurs'o rol'u nek verk'e nek juĝ'e; ebl'e el tiu kategori'o aper'u la konkurs'ant'o'j!). Oni verk'u por emfaz'e ne'eŭrop'a leg'ont'ar'o. Ebl'e eĉ ni'a'j eŭrop'an'o'j si'n vid'os laŭ nov'a manier'o, prov'ant'e si'n rigard'i tra ali'ul'a'j okul'o'j kaj el'met'ant'e si'a'j'n verk'o'j'n al tia juĝ'leg'o. Long'e ni pet'is unu de la ali'a lingv'a'n re'rigard'ad'o'n. Est'us interes'e invit'i ankaŭ la kultur'a'n re'sent'ad'o'n.

Probal DAŜGUPTO
Sten Johansson: La Krim'o de Katrina. Eld. Al-fab-et-o, Skövde, 2001. 36 paĝ'o'j. ISBN 91-89432-06-1.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Tondr'ul'o – mont'eg'o de la And'o'j

„Tondr'ul'o” (hispan'e: Tronador) ricev'is tiu'n nom'o'n rezult'e de la glaci'a'j lavang'o'j, kiu'j de'iĝ'as kun impon'a bru'eg'o de ĝi'a'j mont'krut'aĵ'o'j. Dum antaŭ'a'j jar'cent'o'j indiĝen'a'j najbar'o'j de la mont'eg'o asert'is, ke demon'o en'e de la and'a masiv'o avert'is tiel pri la al'ven'o de fremd'ul'o'j. Ĉar ĉe la pied'o de Tondr'ul'o situ'as Pas'o de Vuriloches [pas'o de vuriloĉes], tra'pas'ej'o, kiu konduk'as tra la mont'ar'a ĉen'o. Tie, en roj'o, ŝpruc'as varm'font'o'j, kie nun kamp'ar'an'o'j kaj mal'oft'a'j pied'ir'ant'a'j turist'o'j ĝu'ant'e ban'as si'n. Indi'an'o'j kaj blank'a'j fremd'ul'o'j, plej'part'e miks'ras'ul'o'j, loĝ'as nun'temp'e pac'e sur la argentina kaj ĉilia dekliv'o'j de la esting'iĝ'int'a vulkan'o.

Not'ind'e est'as, ke membr'o'j de And'a Klub'o Bariloche [bariloĉe] konstru'is antaŭ pli ol ses jar'dek'o'j rifuĝ'ej'o'n, erar'e kelk'a'j'n metr'o'j'n trans la inter'naci'a lim'o, sur ĉilia teritori'o. Ne sen iom da fier'o klub'an'o'j rakont'as ĝis hodiaŭ, ke tiu'manier'e oni est'ig'is inter'naci'a'n konflikt'o'n. Sed oni'dir'e la problem'o saĝ'e est'is solv'it'a. Oni donac'is la rifuĝ'ej'o'n al Ĉilia And'a Klub'o kaj tiu last'a lu'don'is ĝi'n kontraŭ et'a simbol'a prez'o al la konstru'int'o'j. Ĝis hodiaŭ, supr'e'n'ir'ant'e la mont'eg'o'n de la argentina Pamp'a Lind'a (Bel'et'a Herb'ej'o) al la unu'a kaban'et'o, konstru'it'a en 1938, oni en'ir'as kaj el'ir'as ĉili'an teritori'o'n. La du'a'n rifuĝ'ej'o'n, post'e konstru'it'a'n, oni star'ig'is tamen sur argentina teritori'o.

Kvankam Tondr'ul'o ne hav'as la plej alt'a'n pint'o'n en la argentina Patagoni'o, tamen tre ver'ŝajn'as, ke ĝi est'as la plej bon'e kon'at'a al turist'o'j, almenaŭ ties pied'o, kaj la pint'o (3554 m) – nur al alp'ism'a'j spert'ul'o'j. Dum la somer'a sezon'o (januar'o kaj februar'o) cent'o'j, eĉ mil'o'j da turist'o'j al'ven'as bus'e, aŭt'e al Pamp'a Lind'a kaj de tie al la Nigr'a Glaĉer'o, kies glaci'o est'as kovr'it'a de nigr'a'j cindr'aĵ'o'j.

Proksim'e al tiu lok'o oni vid'as alt'a'n akv'o'fal'o'n, kiu font'as el glaĉer'o, est'ig'ant'a la river'o'n Mans'o (Mal'sovaĝ'ul'o). Spit'e al tiu nom'o ĝi est'as unu el la plej sovaĝ'a'j kaj kapric'em'a'j river'o'j en la sud'o de Latin-Amerik'o. Direkt'ant'e si'n komenc'e orient'e'n, ĝi ŝajn'ig'as streb'i al Atlantik'a Ocean'o. Sed en lag'o Mascardi [maskardi] ĝi si'n turn'as sud'e'n, kaj post'e, ŝanĝ'ant'e si'a'n flu'o'n, okcident'e'n, kaj en'flu'as la river'o'n Puelo kaj kun ties akv'o'j post'e Pacifik'a'n Ocean'o'n.

Tamen Mans'o est'as nur unu el la roj'o'j kaj river'o'j, kiu'j font'as el tiu neĝ'kovr'it'a mont'ar'a masiv'o de tri pint'o'j. La ĉef'a pint'o, kiu'n la indiĝen'o'j nom'is An'o'n, sign'as la land'lim'o'n inter Argentino kaj Ĉilio. Unu el la du mal'pli alt'a'j pint'o'j situ'as en Argentino, kaj la ali'a en Ĉilio. Ambaŭ est'as iom'et'e pli al'ir'ebl'a'j ol la ĉef'a pint'o. Sep glaĉer'o'j kiras'as la ne-aktiv'a'n vulkan'o'n, kies vulkan'ec'o vid'ebl'iĝ'as en cindr'aĵ'o'j, ŝton'o'j kaj tre mal'oft'e oni pov'as eĉ percept'i sulfur'a'j'n odor'o'j'n.

En januar'o 1934 Claussen [klausen], Meiling [majling] kaj Neumayer [nojmaja] (ambaŭ last'a'j est'is fond'int'o'j de And'a Klub'o Bariloche) intenc'is sur'grimp'i la ankoraŭ ne-konker'it'a'n mont'eg'o'n. Van'e Claussen atend'is la du kun'ul'o'j'n en bivak'o. Profit'ant'e la bel'a'n veter'o'n, kiu ne oft'as en tiu region'o, li komenc'is sol'a la supr'e'n'ir'o'n. Je ek'nokt'iĝ'o li sukces'is sur'paŝ'i la supr'o'n, kie li pas'ig'is mal'komfort'a'n nokt'o'n. La sam'a'n somer'o'n du ital'o'j, Matteoda kaj Durando, klopod'is supr'e'n'ir'i la mont'eg'o'n de la ĉilia flank'o. Sed ili mal'aper'is kaj oni post'e ne trov'is la kadavr'o'j'n. Post ili, ali'a'j alp'ist'o'j mort'is tie pro la sovaĝ'a'j patagoni'a'j vent'eg'o'j, glaĉer'a'j fend'o'j kaj subit'a'j veter'ŝanĝ'iĝ'o'j.

Werner SCHAD
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ne al ĉiu'j plaĉ'os ĉi literatur'a gem'et'o

Tri'dek'jar'a vir'o loĝ'as sol'a, en mal'nov'a dom'o. Li'n serv'as „old'a” serv'ist'in'o, preskaŭ la unu'nur'a ĉiu'tag'e renkont'at'a person'o en li'a viv'o. La dom'o ne nur est'as mal'nov'a, ĝi est'as mal'modern'a. En ĝi mank'as modern'aĵ'o'j: neni'a radi'o'aparat'o, neni'a televid'il'o, eĉ ne telefon'o trov'iĝ'as tie. La vir'o ne est'as riĉ'a, sed li viv'as per la „pok'a mon'o” post'las'it'a al li de li'a'j ge'patr'o'j. Li'a'n nom'o'n ni neniam ek'kon'as. Li est'as nur „la vir'o”, aŭ kelk'foj'e „la bapt'o'patr'o”.

Ĉi tiu vir'o est'as la fianĉ'o de vir'in'o nom'it'a Izabel'a – unu el la nur du person'o'j en la roman'o, kiu'j hav'as nom'o'n. Ŝi est'is iam al'log'a al la vir'o, sed ne plu. Nun li ne kompren'as, kial li iam trov'is ŝi'n bel'a, plezur'ig'a. Kontraŭ'e, li nun abomen'as ŝi'n, trov'as ŝi'n naŭz'a; ŝi'a seks'ec'o, ŝi'a amor'em'o for'pel'as li'n.

Daŭr'e loĝ'as kun li li'a dek'unu'jar'a bapt'o'fil'in'o, Terez'a – la ali'a person'o kun nom'o en ĉi tiu roman'o.

La vir'o est'as, almenaŭ laŭ'ŝajn'e, tre kler'a. Li mem opini'as si'n geni'a, la sol'a saĝ'ul'o en la mond'o, la sol'a ver'a sci'ant'o. Li cert'as, ke konvenci'a eduk'ad'o pere'ig'as la anim'o'n, kaj sen anim'o, kia est'as hom'o?

Tial la dek'unu'jar'a bapt'o'fil'in'o obsed'e al'log'eg'as li'n. Ŝi est'as ankoraŭ tre jun'a, ankoraŭ ne seks'matur'a, mal'amor'a, sen'afekt'a. Kvankam ŝi est'as student'o en lern'ej'o, ŝi'a anim'o ankoraŭ est'as pur'a, ankoraŭ ne pere'is. Ankoraŭ ebl'as re'eduk'i ŝi'n, turn'i ŝi'a'n anim'o'n al la bon'o, la ver'o, la bel'o. Ĉar ŝi est'as ankoraŭ ne seks'matur'a, ankoraŭ seks'e pur'e naiv'a, plen'e natur'a, ŝi est'as anim'e pur'a. Kompren'ebl'e, ne daŭr'os tiu stat'o etern'e. Post kelk'a'j jar'o'j komenc'os kresk'i ŝi'a'j mam'o'j, ŝi'a vulv'o pli'grand'iĝ'os, ŝi'a'j hormon'o'j ek'aktiv'os, ŝi komenc'os sent'i seks'ard'o'n, ŝi mond'um'iĝ'os, far'iĝ'os ident'a kun la sen'nombr'a kvant'o da ali'a'j in'o'j en la mond'o. Do nepr'e neces'as kapt'i la nun'a'n moment'o'n, ne las'i ĝi'n for'glit'i. Nun plu ebl'as ŝi'n kaj ŝi'a'n anim'o'n modl'i. Sed ĝis kiam?

Terez'a, la bapt'o'fil'in'o, est'as tre feliĉ'a en li'a dom'o. Ŝi kaj li'a fianĉ'in'o ne amik'as. Nu, tiom pli mal'bon'e por la fianĉ'in'o. La fianĉ'in'o ne plu interes'as li'n, ŝi est'as for'dispon'ebl'a. Kun iom da mal'facil'o li sukces'as permanent'e for'pel'i ŝi'n. Ankaŭ la old'a serv'ist'in'o kaj la infan'o ne ver'e inter'amik'as. „La old'a” (li'a pens'nom'o por la serv'ist'in'o) suspekt'em'as pri li'a rilat'ad'o kun la infan'o, opini'as ĝi'n kontraŭ'natur'a, jes, eĉ mal'natur'a. Jam de mult'a'j jar'o'j ŝi serv'as li'n, est'as preskaŭ li'a sol'a kontakt'o kun la ekster'a mond'o, est'os mal'facil'e pensi'ig'i ŝi'n – sed ne mal'ebl'e. Kaj sen'dub'e ebl'os trejn'i la infan'o'n por anstataŭ'i ŝi'n. La infan'o lern'os kuir'i por li, lav'i por li, flik'i por li, montr'i si'a'n nud'a'n korp'o'n al li, las'i li'n ... las'i li'n far'i kio'n? Li ne est'as tut'e cert'a pri tio.

La fianĉ'in'o nud'a nun ne plu interes'as li'n. Ŝi'a seks'vek'a figur'o naŭz'as li'n. Kiel li iam toler'is met'i si'a'n il'o'n en ŝi'n? Nekredebas. Li'n interes'as nur la nud'a bapt'o'fil'in'o, nur ŝi.

Ĉiu'nokt'e, post ŝi'a'j en'lit'iĝ'o kaj en'dorm'iĝ'o (aŭ ĉu?) li etend'as si'n apud ŝi (post'e, sur ŝi'n), kaj rigard'as ŝi'a'n korp'o'n – intern'e de la piĵam'o, mal'buton'int'e la piĵam'o'ĉemiz'o'n, de'puŝ'int'e la piĵam'o'pantalon'o'n – kaj iom post iom, dum for'pas'as la tag'nokt'o'j, li ankaŭ kares'as ŝi'a'n korp'o'n. Li'n mult'e plezur'ig'as rigard'i kaj kares'i ŝi'a'n ne'matur'a'n korp'o'n, al kiu mank'as ĉiu seks'um'indik'o. Ankaŭ tuŝ'ad'i ŝi'a'j'n plej intim'a'j'n part'o'j'n plezur'ig'as li'n. Dum ŝi dorm'as, kompren'ebl'e. Sed fin'e evident'iĝ'as, ke ŝi ne dorm'as, nur ŝajn'ig'as dorm'i, mult'e plezur'iĝ'as pro li'a intim'ag'ad'o. Kvankam nur mal'rapid'e, ŝi kutim'iĝ'as sen'hont'e sen'vest'ig'i si'n antaŭ li.

La ceter'a mond'o neni'o'n sci'as pri ĉio ĉi, sed ĝi suspekt'em'as. Filistr'a'j suspekt'em'ul'o'j, kiu'j ne agnosk'as la pur'ec'o'n de ŝi'a korp'o, de li'a'j intenc'o'j, de li'a ag'ad'o, de ili'a kun'plezur'ad'o. Al li tiu'j ul'o'j ne grav'as. Ankaŭ al Terez'a ili ne grav'u.

La infan'o sen'protest'e, sen'rezerv'e, akcept'as li'a'n dezir'o'n monopol'i ŝi'n anim'e kaj korp'e. Ŝi volont'e ĉes'ig'as ĉi'a'n lud'ad'o'n kun ali'a'j infan'o'j, ĉi'a'n for'ir'o'n el la hejm'o (escept'e de la lecion'o'j en la lern'ej'o, kiu'j'n li ankoraŭ ne kuraĝ'as mal'permes'i por ŝi). Ŝi far'iĝ'as amik'o nur de li mem, kon'at'o nur de li mem, viv'as sol'e por li, kaj li por ŝi. Ne nur metafor'e, sed pli kaj pli real'e.

Je li'a nask'o'tag'o ŝi don'as al li portret'o'n de ŝi kun li. Sakr'e! Kiu'n vir'o'n ŝi kontakt'is por pentr'ig'i tio'n? Sed trankvil'iĝ'u, li trov'as la art'ist'o'n, kaj kiel li mem, ankaŭ la art'ist'o nur vol'as honor'i la unik'a'n „inocent'o'n” de Terez'a. Jes, li eĉ honor'as la motiv'o'j'n kaj cel'o'j'n de la „bapt'o'patr'o”.

Danĝer'o montr'iĝ'as. Kuz'o de Terez'a al'ven'as, minac'as for'pren'i ŝi'n, suspekt'as li'a'n unik'a'n virt'o'n, li'a'n sublim'a'n „sen'pek'a'n” korp'am'o'n al la bapt'o'fil'in'o. Ankaŭ Terez'a tim'as la ebl'o'n, ke ŝi est'os pren'it'a for de si'a sol'a am'at'o. Ŝi eĉ pret'as mort'i, anstataŭ'e.

Li kun Terez'a ir'as al la mar'bord'o. Ili kun'e naĝ'os, inter kaj en la alt'a'j ond'o'j. Antaŭ ol naĝ'i, li la unu'a'n foj'o'n ŝov'as si'a'n il'o'n inter ŝi'a'j'n femur'o'j'n, en ŝi'n. Ŝi ne protest'as, evident'e ĝu'as. La dek'unu'jar'ul'in'o mal'naŭz'at'e spert'as li'n.

Dum ŝi naĝ'as, la akv'o'j kapt'as Terez'a'n, ŝi dron'as. La vir'o sen'esper'e klopod'as sav'i ŝi'n, mem preskaŭ dron'as.

La polic'o enket'as la mort'o'n de la infan'o, decid'as, ke tem'as pri nur'a akcident'o.

Sed la vir'o kondamn'as si'n, ke li las'is ŝi'n mort'i, tuj post tiu moment'o, kiam ili anim'e kiel korp'e unu'iĝ'is. Li dron'ig'as si'n. Nur la pentr'ist'o rest'as konsci'a pri la „pur'a inocent'o” de la vir'o kaj la infan'o dek'unu'jar'a.

Laŭ la libr'o, la aŭtor'o mem difin'as si'a'n verk'o'n „original'a am-rakont'o inter 30-jar'a vir'o kaj 11-jar'a knab'in'et'o ... konform'ist'o'j kaj idiot'o'j opini'os ĝi'n anormal'a fi'am'o – eĉ se mi ten'is mi'n sufiĉ'e konform'ist'a en'e de la hetero'seks'a kamp'o!”.

La stil'o de la roman'et'o (ĉu? aŭ ebl'e novel'eg'o) est'as tre bon'a, la traduk'o klar'a kaj bon'e polur'it'a, la pres'pret'ig'o simpl'a sed bon'aspekt'a.

Ĉu la libr'o est'as, do, detal'a kaj zorg'e verk'it'a rakont'o pri „anormal'a fi'am'o”? Supoz'ebl'e mi'a tre ekzakt'a resum'o ĉi-supr'a kred'ig'as tio'n.

Aŭ, ĉu, kiel dir'as la mal'antaŭ'a kovr'o'paĝ'o, ni trov'as, ke antaŭ ni est'as „nostalgi'e kor'tuŝ'a roman'et'o”? Kiel profesi'a psikolog'o, mi ne mir'as ankaŭ pri tia re'ag'o.

Aŭ ĉu eĉ tem'as pri fantazi'o, verk'it'a sur'baz'e de la kelt'a mit'ologi'o (ankaŭ tia'n interpret'o'n propon'as la pri'skrib'o pres'it'a sur la mal'antaŭ'a kovr'o'paĝ'o)?

Mi mem ne em'as epitet'i ĝi'n per tia'j esprim'o'j. Plen'fantazi'a la verk'o cert'e est'as. Psikopat'ologi'aĵ'o ĝi nepr'e est'as. Tut'e sen'dub'e mult'a'j aŭtoritat'ul'o'j volont'e cenzur'us, mal'permes'us ĝi'n. Efektiv'e, la plej mult'a'j ne'ge'patr'a'j person'o'j rifuz'us kred'i la ebl'ec'o'n de la okaz'aĵ'o'j en la verk'o, aŭ la ebl'ec'o'n de aŭtentik'ec'o en la toler'em'o, akcept'em'o, ĝu'em'o de la infan'o. Ali'a'j person'o'j, kiu'j pli bon'e kon'as la infan'a'n psik'o'n, trov'us ĝi'n ne plen'e mal'kred'ebl'a, kvankam mal'real'ism'a.

Ĉiu'okaz'e, si'a'spec'e tem'as pri literatur'a gem'o. Ĝi'a literatur'a kvalit'o mal'ebl'ig'as, mi'a'opini'e, la epitet'o'n „pornografi'a”; kiu serĉ'as pornografi'aĵ'o'n, tiu serĉ'u en ali'a verk'o. Ke la verk'o ven'is el la plum'o de kontraŭ'kultur'em'a ekstrem'ist'o eŭsk'a, nu, tio nur indik'as, ke literatur'a'j trezor'o'j trov'ebl'as ankaŭ en lok'o'j ne'kred'ebl'a'j.

Donald BROADRIBB
J'o'n Mirande: La bapt'o'fil'in'o, traduk'is el la eŭsk'a Joxemari Sarasua. Eld. Font'o, Chapecó, 2002. 94 paĝ'o'j, glu'e bind'it'a'j. ISBN ne indik'it'a.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Help'il'o por kontraŭ'star'i al imperi'ism'o

Esperant'ist'o'j ĝeneral'e bon'e sci'as, kio'n signif'as tut'mond'iĝ'o de iu'j naci'a'j lingv'o'j, apart'e de la angl'a, sur kiu'j faktor'o'j tio baz'iĝ'as, kaj kiu'j'n politik'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n avantaĝ'o'j'n ĝi don'as al la angl'a'lingv'a'j land'o'j. Sci'as, jes ja, sed ne ĉiam hav'as sistem'ig'it'a'j'n kaj fakt'e pruv'it'a'j'n argument'o'j'n por klar'ig'i la problem'o'n al la ekster'mov'ad'a publik'o. Tial la signif'o de la recenz'at'a broŝur'o, el'don'it'a de UEA, est'as ver'e grand'a: ĝi proviz'as ĉiu'n propagand'ant'o'n de Esperant'o per bon'e prezent'it'a kaj saĝ'e konciz'a komplet'o da traf'a'j argument'o'j.

Est'as bon'e kon'at'a afer'o, ke la plej elokvent'a'j propagand'ist'o'j de iu ide'o est'as renegat'o'j de la ide'o kontraŭ'a: eks'pastr'o'j far'iĝ'as plej ard'a'j ateist'o'j, eks'marks'ist'o'j – plej ne'ŝancel'ebl'a'j kontraŭ'komun'ist'o'j, ktp. Ver'ŝajn'e al la alt'a kvalit'o de la broŝur'o kontribu'is la fakt'o, ke ĝi'a aŭtor'o, Robert Phillipson, est'as „renegat'o” de la angl'a'lingv'a imperi'ism'o – iam'a ofic'ist'o de Brit'a Konsili'o, organiz'aĵ'o, special'e kre'it'a por dis'vast'ig'o de la angl'a tra la mond'o. Do, li sci'as la afer'o'n „de'intern'e” kaj tial klar'e vid'as ties sekret'a'j'n risort'o'j'n kaj evident'a'j'n rezult'o'j'n. Kaj kiel profesi'a (kaj honest'a) soci'lingv'ist'o li, kon'at'iĝ'int'e kun la real'a funkci'ad'o de Esperant'o, tuj ek'kompren'is la princip'a'n diferenc'o'n inter la ebl'o'j, kiu'j'n don'as inter'naci'a komunik'ad'o en la al'trud'at'a naci'a lingv'o kaj la neŭtral'a inter'naci'a.

La net'a tekst'o de la broŝur'o (sen not'o'j kaj list'o de cit'it'a literatur'o) okup'as nur 14 paĝ'o'j'n, sed sur ili la aŭtor'o sukces'is trakt'i kaj la noci'o'n „inter'naci'a'j lingv'o'j”, kaj la demand'o'n „kies interes'o'j'n ili serv'as”, kaj problem'o'j'n de ekologi'o de lingv'o'j, lingv'a'j rajt'o'j (inkluziv'e ties efektiv'iĝ'o'n en inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j), sekv'o'j de hegemoni'o de la angl'a. Tiu konciz'ec'o kun'e kun leĝer'a stil'o help'as rapid'e leg'i ĝi'n al tiu, kiu por tio ne hav'as tro da temp'o (politik'ist'o, ĵurnal'ist'o, ktp); sam'temp'e scienc'ec'o (abund'a'j referenc'o'j) dev'ig'as rilat'i al ĝi serioz'e. Tial la broŝur'o, se traduk'ot'a al naci'a'j lingv'o'j, pov'as far'iĝ'i tre taŭg'a propagand'il'o, uz'ind'a dum por'esperant'a'j kampanj'o'j, Ag'o-tag'o'j kaj simil'e. Do, ĉiu land'a asoci'o kaj lok'a societ'o streb'u traduk'i ĝi'n al si'a'j naci'a'j lingv'o'j kaj dis'vast'ig'i en la cel'grup'o'j. La afer'o valor'as!

Nikolao GUDSKOV
Robert Phillipson: Inter'naci'a'j lingv'o'j kaj inter'naci'a'j hom'a'j rajt'o'j. Eld. UEA, Rotterdam, 2002. 20 paĝ'o'j. Esperant'o-dokument'o'j 37E, ISSN 0165-2524
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ĉu ĝoj'a plor'pluv'o?

En Japani'o sekv'as agrabl'a'n kaj verd'a'n sezon'o'n subit'a juni'a pluv'o. Kutim'e ĝi komenc'iĝ'as la 11an aŭ la 12an de juni'o kaj daŭr'as ĉ. 30 tag'o'j'n. Dum la du unu'a'j semajn'o'j subtil'e pluv'ad'as; dum la du last'a'j tre fort'e, kun tondr'o'j.

Ne plaĉ'as la pluv'a sezon'o. Oni dev'as ĉiam port'i pluv'ombrel'o'n kaj ĉie tro humid'as. En dom'o'j kresk'as ŝim'o kaj nepr'as zorg'i pri manĝ'aĵ'o'j. Foj'foj'e pluv'eg'o'j kaŭz'as inund'o'j'n kaj ter'fal'o'j'n. Tamen la pluv'a sezon'o ben'as plant'o'j'n kaj fiŝ'o'j'n: ter'kultiv'ist'o'j dum'e plant'as riz'o'n kaj la fiŝ'o'j eg'e kresk'as.

En juni'o est'as permes'at'a fiŝ'kapt'ad'o de ayu (plekogloso). La manier'o kapt'i ĉi tiu'n fiŝ'o'n est'as nom'at'a tom'o-zuri (fiŝ'i per amik'o). Ayu hav'as si'a'n teritori'o'n kaj, kiam ali'a fiŝ'o trud'en'ir'as ĝi'n, ayu atak'as. Fiŝ'kapt'ist'o'j do uz'as log'fiŝ'o'j'n por al'tir'i al si ayu-on.

Ombrel'o'j el bambu'o

Ĉe infan'vart'ej'o'j oni far'as et'a'j'n pup'o'j'n el paper'o kaj pend'ig'as ili'n ĉe fenestr'o'j. La infan'o'j kant'as: „Pluv'u plu, pluv'u plu, tiam pa'nj'o kun japan'stil'a ombrel'o ven'os akcept'i mi'n en infan'vart'ej'o.” Nun'temp'e neni'u uz'as japan'stil'a'n ombrel'o'n far'it'a'n el bambu'o kaj paper'o, tamen, aŭd'ant'e la kant'o'n, japan'o'j nepr'e imag'as patr'in'o'n en kimon'o kaj kun get'a (tradici'a'j lign'a'j sandal'o'j).

Dum la pluv'a sezon'o tip'a'j flor'o'j est'as hortensi'o, komelin'o, hotujnio kaj kampanul'o; la insekt'o est'as lampir'o. Kampanul'o est'as japan'e nom'at'a hotaru-bukuro (sak'o por lampir'o'j), ĉar antaŭ'e oni met'is lampir'o'j'n en tiu'n ĉi blank'a'n flor'o'n kaj ĝu'is delikat'a'n lum'o'n. Pro agr'o'kultur'a'j ĥemi'aĵ'o'j lampir'o'j mal'aper'is, sed nun mult'a'j vilaĝ'o'j ili'n kultiv'as por al'log'i turist'o'j'n.

Special'a'j trajn'o'j

Hortensi'o'j est'as tre ŝat'at'a'j. Plej fam'a lok'o por vid'i ties flor'o'j'n est'as templ'o Meigetu-in en Kamakura (mal'nov'a ĉef'urb'o de Japani'o). Tie vid'ebl'as 2500 japan'de'ven'a'j hime-azisai-oj (princ'in-hortensi'o'j). Por turist'o'j est'as aranĝ'at'a'j special'a'j trajn'o'j al Kamakura.

En Angli'o juni'o est'as la tradici'a ge'edz'iĝ'a monat'o – mal'e en Japani'o pro la pluv'o. Sed nun hotel'o'j en juni'o mal'alt'ig'as si'a'j'n prez'o'j'n kaj varb'as per la romantik'a noci'o „juni'a nov'edz'in'o”. Tiel ili cel'as vek'i sopir'o'n pri Eŭrop'o en la kor'o'j de jun'a'j edz'in'iĝ'ont'o'j. Esper'ebl'e tamen la namida-am'e (plor'pluv'o) (signif'ant'a subtil'a'n pluv'o'n) ne plor'ig'as la juni'a'j'n nupt'o'fest'ant'o'j'n.

HOr'i Yasuo
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Sekret'a'j vort'o'j de kuraĝ'a pres'ist'o

La komun'ism'a reĝim'o hav'is unu ne'diskut'ebl'a'n trajt'o'n: mal'estim'o'n de ali'spec'a'j ide'o'j. Ĉiu fremd'a al komun'ism'o est'is persekut'at'a kaj sever'e pun'it'a. Sed malgraŭ la kruel'a real'ec'o de viv'o en komun'ism'a land'o Vytautas Andziulis, nun 71-jar'aĝ'a, el la litova urb'o Kaunas, risk'is si'a'n viv'o'n kaj tiu'j'n de si'a edz'in'o kaj kvar infan'o'j pro sekret'a pres'ej'o instal'it'a sub ĝarden'a dom'o kelk'a'j'n kilo'metr'o'j'n for de la urb'o. Tie li pres'is libr'o'j'n – por la sovetia popol'o „fremd'a'j'n” – kun religi'a kaj patriot'ism'a en'hav'o'j.

Vytautas ne sci'as, kio provok'is li'a'j'n patriot'ism'a'j'n sent'o'j'n kaj mal'am'o'n al la tiu'temp'a okupaci'a reĝim'o. Neni'u el li'a'j famili'an'o'j sufer'is; neni'u est'is en'prizon'ig'it'a aŭ ekzil'it'a. „Mi'a'j ge'patr'o'j, precip'e mi'a patr'o, est'is patriot'o'j kaj ĉiam eduk'is ni'n kun patriot'ism'a sent'o”, dir'is Vytautas. La ide'o pri pres'ej'o ven'is, dum li lern'is ĉe tip'o'grafi'a lern'ej'o: la komun'ist'o'j tim'is „mal'ĝust'a'j'n” vort'o'j'n, kiu'j pov'is far'iĝ'i efik'a manier'o por kontraŭ'star'i la real'ec'o'n.

Long'a'j tunel'o'j

Hazard'o help'is real'ig'i la plan'o'n. En abel'ist'o-rond'et'o Vytautas kon'at'iĝ'is kun Juozas Bacevičius, kiu jam mal'sukces'e prov'is konstru'i pres'il'o'n. La du vir'o'j decid'is kun'labor'i, kaj Vytautas, foj'e help'at'a de si'a nov'a amik'o, el'fos'is long'a'j'n tunel'o'j'n sub si'a dom'o. La en'ir'ej'o situ'is en forc'ej'o kaj est'is zorg'e kaŝ'at'a.

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Fru'maten'e kaj mal'fru'e vesper'e el sub la grund'o aŭd'ebl'is la son'o de la pres'maŝin'o. La edz'in'o de Vytautas, Birute, far'iĝ'is kvazaŭ orel'o'j kaj okul'o'j. Sub la fenestr'o'bret'o est'is kaŝ'it'a sekret'a buton'o de sonor'il'o. Unu sonor'o signif'is „ven'u”, du „urĝ'e ven'u”, tri „danĝer'o”. Nur unu'foj'e Birute tri foj'o'j'n sonor'is: ŝi vid'is milit'ist'o'j'n, kiu'j halt'is efektiv'e nur por urin'i ĉe arbust'o.

Laboratori'o

Si'a'n sekret'a'n ag'ad'o'n la patr'o neniam menci'is al si'a'j id'o'j. Tamen unu nokt'o'n li'a 9-jar'a fil'o post'sekv'is si'a'n patr'o'n kaj vid'is la strang'a'n, bru'a'n pres'maŝin'o'n. La patr'o klar'ig'is, ke jen laboratori'o, kie li kultiv'as divers'a'j'n flor'o'j'n kaj far'as eksperiment'o'j'n, pri kiu'j neni'u rajt'as publik'e parol'i. La fil'o neni'o'n dir'is en la lern'ej'o.

Dum 10 jar'o'j Vytautas Andziulis pres'is 23 religi'a'j'n kaj patriot'ism'a'j'n libr'et'o'j'n. Li'a koleg'o Juozas dis'vast'ig'is ili'n per'e de preĝ'ej'o'j. Pri la sekret'a ag'ad'o sci'is la eklezi'o sed ne avert'is kontraŭ la danĝer'o. Fin'fin'e la ŝtat'a sen'de'pend'iĝ'o sen'vual'ig'is la sekret'o'n, kaj Vytautas komenc'is laŭ'leĝ'e labor'i.

Nun en li'a dom'o, ĉirkaŭ'at'a de arb'o'j kaj rododendr'o'j, funkci'as muze'o pri kontraŭ'leĝ'a el'don'ad'o kaj mal'nov'a'j pres'maŝin'o'j. Iam Vytautas intenc'is sur'verŝ'i si'a'n tunel'o'n kaj pres'ej'o'n sed last'moment'e re'tir'iĝ'is. Nun ĉiu rajt'as sub'e'n'ir'i kaj admir'i la kuraĝ'o'n de pres'ist'o, kiu per vort'o'j batal'is kontraŭ la komun'ism'a reĝim'o.

Laimius STražNICKAS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La oset'a lingv'o

La oset'a lingv'o, odor'o de step'o en la plej alt'a mont'ar'o de Eŭrop'o

Ek'de for'a antikv'ec'o Kaŭkazio est'is grand'a kaldron'o, en kiu fand'iĝ'is popol'o'j de divers'a'j lingv'o'j, viv'manier'o'j kaj histori'o. Laŭ unu pri'taks'o ĉirkaŭ la 9a jar'cent'o ĉi tie'n ven'is la alanoj – nomad'a trib'o de pra'fil'o'j de la fam'a'j skit'o'j kaj sarmat'o'j. La alanoj ankoraŭ ne sukces'is fond'i firm'a'n ŝtat'o'n, kiam okaz'is la invad'o de la mongol'o'j. Mult'a'j dev'is for'ir'i al la mont'ar'o, kie inter alt'a'j rok'o'j ili ĝis'viv'is la 17an jar'cent'o'n, miks'iĝ'int'e kun la indiĝen'a loĝ'ant'ar'o. En la jar'o 1774 Oseti'o liber'vol'e al'iĝ'is al la Rusia Imperi'o. Pro si'a fidel'ec'o kaj antikv'a krist'an'ec'o (akir'it'a ankoraŭ en la 10a jar'cent'o), la oset'o'j ricev'is nov'a'j'n kultur'ebl'a'j'n kamp'o'j'n en ĉe'mont'ar'a eben'aĵ'o.

Nun'temp'e pli ol 90 % de la loĝ'ant'ar'o en nord'a Oseti'o viv'as ĝust'e en tiu eben'aĵ'o, kie la loĝ'dens'ec'o est'as la plej alt'a de Rusio.

Oset'o'j loĝ'as en mult'a'j land'o'j kaj region'o'j de la mond'o. Sufiĉ'e grand'a'j grup'o'j trov'iĝ'as en Turki'o, Kartveli'o, Kabard-Balkario kaj Karaĉaj-Ĉerkesi'o (la du last'a'j est'as kaŭkaziaj sub'ŝtat'o'j de la Rus'a Federaci'o), en grand'a'j urb'o'j de Rusio, Ukrainio kaj Uson'o. En Sovetio ili hav'is du aŭtonomi'a'j'n region'o'j'n: Nord- Oseti'o en'e de Rusio kaj Sud-Oseti'o kadr'e de Kartveli'o. La nun'a status'o de Sud-Oseti'o dum plur'a'j jar'o'j rest'as ne'cert'a. Fakt'e nun ĝi est'as sen'de'pend'a ŝtat'o kun propr'a leĝ'a kod'o, milic'o, gazet'ar'o kaj prezid'ant'o). Nord-Oseti'o rest'is en Rusio kiel plen'rajt'a sub'ŝtat'o.

Laŭ pri'taks'o'j de la jar'o 1998 en Nord-Oseti'o loĝ'as 667 000 hom'o'j. El ili ident'ig'as si'n kiel oset'o'j 382 000 (57 %) kaj kiel rus'o'j 175 000 (26 %). Inter ali'a'j grav'a'j etn'a'j grup'o'j ebl'as nom'i inguŝojn, armen'o'j'n, kartvel'o'j'n, kalmuk'o'j'n kaj ali'a'j'n.

La lingv'o: hind-eŭrop'a

La oset'a lingv'o aparten'as al la irana grup'o de hind-eŭrop'a'j lingv'o'j, inter'ali'e al la orient-irana sub'grup'o, kiu nun'temp'e preskaŭ plen'e mal'aper'is. La lingv'o plej parenc'a al la oset'a est'as la lingv'o de la jagnoboj (popol'o en la Pamir-mont'ar'o, Taĝiki'o), sed tiu'n oset'o'j ne kompren'as.

Mult'a'j iran'ist'o'j uz'is la oset'a'n lingv'o'n por deĉifr'i nom'o'j'n de eminent'a'j skit'o'j, kiu'j rest'is en antikv'a'j pri'skrib'o'j de la region'o. Ekzist'as firm'a'j etim'ologi'a'j kaj histori'a'j pruv'o'j de iam'a'j kontakt'o'j de oset'lingv'an'o'j kun slav'a'j, finn'o-ugr'a'j kaj tjurk'a'j gent'o'j. Mult'o ven'is al la lingv'o jam de la kaŭkazia ĉirkaŭ'aĵ'o.

Malgraŭ fort'a influ'o de iber'o-kaŭkaziaj kaj tjurk'a'j lingv'o'j la hind-eŭrop'a kern'o de la lingv'o oset'a sent'ebl'as eĉ por ne'lingv'ist'o'j. Nom signif'as „nom'o”, dwær „pord'o” (kompar'u kun la rus'a dver), dy (dialekt'a form'o du) signif'as „ci” (kompar'u, ekzempl'e, kun la sved'a du, rus'a ty1), dywa est'as „du” (rus'a dva), ny mad „ni'a patr'in'o” (franc'a notre mère, rus'a naŝa mat), ktp.

La nun uz'at'a'j krist'an'a'j rit'a'j vort'o'j est'as plej'part'e kartvel'de'ven'a'j, ĉar ĝis la 18a jar'cent'o la kartvel'o'j est'is la plej influ'a krist'an'a popol'o en la region'o. La nom'o mem de oset'o'j kaj Oseti'o ven'as el la kartvel'a os'i kaj Oset'i. Tamen krist'an'a'j tradici'o'j en Oseti'o hav'as pli antikv'a'j'n font'o'j'n: en 10a kaj 11a jar'cent'o'j la krist'an'a religi'o ven'is al Alanio el la bizanca imperi'o. Dum en'mont'ar'a period'o la religi'o de oset'o'j trans'form'iĝ'is al io tut'e original'a: oset'o'j tradici'e preĝ'as dum preĝ'a'j festen'o'j ĉe tabl'o. Tio, kio'n eŭrop'an'o nom'us tost'o'j, ĉe oset'o'j est'as strikt'a vic'o el nepr'a'j preĝ'o'j, la plej unu'a el kiu'j est'as preĝ'o al la majest'a Di'o, kre'int'o de ĉio viv'a.

Skrib'aĵ'o'j

La sol'a antikv'a skrib'aĵ'o en la oset'a lingv'o, kiu rest'is ĝis ni'a'j tag'o'j, est'as la Zelenĉuka epitafio en grek'a'j liter'o'j (ja krist'an'ism'o ven'is al la oset'o'j el la bizanca imperi'o).

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

La unu'a vast'e uz'at'a skrib'sistem'o aper'is ĉe la oset'o'j en la jar'o 1844. Kre'is ĝi'n la rus'a akademi'an'o Ŝogren, unu el la unu'a'j esplor'ant'o'j de la lingv'o. La ŝogrena alfabet'o baz'iĝ'is sur la ciril'a, sed en'hav'is plur'a'j'n special'a'j'n simbol'o'j'n (por specif'a'j oset'a'j son'o'j). Fakt'e la alfabet'o est'is fonem'a, sam'kiel la esperant'a. En tiu alfabet'o aper'is plur'a'j libr'o'j, lern'il'o'j, period'aĵ'o'j. En la 1920aj jar'o'j oni en'konduk'is latin'liter'a'n alfabet'o'n por la oset'a (tio okaz'is kadr'e de ĝeneral'a politik'o de social'ist'a reg'ist'ar'o; ĝust'e tiam oni plan'is latin'ig'i la rus'a'n alfabet'o'n, sub'ten'is Esperant'o'n kaj ankoraŭ kred'is je sukces'o de baldaŭ'a tut'mond'a revoluci'o).

Jam post 1935 oni komenc'is hast'e re'ciril'ig'i la latin'liter'a'j'n alfabet'o'j'n en la sovetia respublik'ar'o. Ŝanĝ'iĝ'is la gvid'ant'o, ŝanĝ'iĝ'is la politik'o. En Nord-Oseti'o aper'is nov'a ciril'a alfabet'o (uz'at'a ĝis nun) kun sol'a al'don'a liter'o æ kaj mult'a'j digram'o'j (por la velar'a ploziv'o [q], por [ĝ], ktp). En la sam'a jar'o 1938 oni en'konduk'is skrib'sistem'o'n baz'it'a'n sur kartvel'a alfabet'o en Sud-Oseti'o. Ebl'as dir'i, ke ĝust'e tiam la oset'o'j iĝ'is „dis'divid'it'a” popol'o (kiel nun eŭsk'o'j, kore'o'j, ujgur'o'j, kurd'o'j kaj ali'a'j). Post la mort'o de Stalin ankaŭ en la sud'o ek'reg'is komun'a ciril'a alfabet'o. Sed la re'unu'iĝ'o de la popol'o mem rest'as eg'e komplik'a problem'o, kiu eĉ ŝajn'as ne'solv'ebl'a en la nun'a'j cirkonstanc'o'j.

Dank'e al tio, ke la liter'o æ est'as en alfabet'o'j de kelk'a'j nord-eŭrop'a'j popol'o'j, ebl'is jam de'long'e preskaŭ sen'problem'e uz'i la oset'a'n en Inter'ret'o. Dum rapid'a tajp'ad'o oni anstataŭ'ig'as la liter'o'n per „ae” aŭ per ciril'a liter'o kiel e invers'a, sed en HTML-dokument'o'j uz'as la kod'o'n „æ”. Ne ĉiu'j popol'o'j de eks-Sovetio pov'as ĝu'i tia'n situaci'o'n. Ĉuvaŝ'o'j, ekzempl'e, uz'as unik'a'j'n special'a'j'n liter'o'j'n, kiu'j'n en'hav'as nur Unikod'o (ekzempl'e y kun du strek'et'o'j supr'e). La sam'a problem'o aper'as ĉe kazaĥ'o'j, burjat'o'j kaj ali'a'j, dum mult'a'j lingv'o'j en nord'a Kaŭkazio hav'as nur norm'a'j'n ciril'a'j'n sign'o'j'n en si'a'j alfabet'o'j (pro tio ili hav'as mult'a'j'n digram'o'j'n, kaj eĉ tri'gram'o'j'n).

Literatur'a lingv'o

La literatur'a oset'a lingv'o form'iĝ'is sur'baz'e de irona dialekt'o (kun kelk'a'j leksik'a'j prunt'o'j el la digora). La fond'int'o de la oset'a literatur'a tradici'o est'as la talent'a poet'o K'ost'a Xetagkaty (rus'lingv'e Konstantin Ĥetagurov). Inter la verk'o'j de Xetagkaty est'as mult'a'j popol'a'j fabl'o'j kaj legend'o'j, kiu'j'n li re'rakont'is rim'e. Mult'a'j li'a'j poem'o'j parol'as pri mal'riĉ'a kaj danĝer'a viv'o en mont'ar'o, pri nobl'ec'o de simpl'a'j mont'ar'an'o'j, pri am'o cert'e.

En la mond'o nun furor'as epos'o pri Silmariloj, kiu'n verk'is John Tolkien. Tolkien mem dir'is ke li'n si'a'temp'e eg'e fascin'is la finn'a Kalevala kaj ali'a'j legend'ar'o'j, kiu'j'n li stud'is kiel filolog'o en Oksford'o. Li mult'e bedaŭr'is, ke ĉe angl'o'j ne konserv'iĝ'is (aŭ ne aper'is) propr'a epos'o. Do li verk'is epos'o'n por la angl'a.

Tamen mult'a'j popol'o'j hav'as ja propr'a'j'n bel'a'j'n epik'a'j'n riĉ'aĵ'o'j'n. Kaj inter tiu'j trov'iĝ'as la oset'o'j.

Util'a'j lig'o'j

slavik.babil.komput'il'o.org: iom da esperant'a'j traduk'o'j el la narta epos'o-lingv'o.

lingv'o.oseti'a.ru: projekt'o „oset'a lingv'o ret'e”: lern'o'material'o'j, vort'ar'et'o, mal'long'a'j anekdot'tip'a'j rakont'o'j „de popol'o”, plej'part'e rus'e kaj oset'e.

tit'us.uni-frankfurt.de/texte/etcs/ir'a'n/niran/oss/nart/nart.htm: Narta epos'o oset'e (en kelk'a'j lok'o'j kun paralel'a latin'liter'a trans'skrib'o).

Vjaĉeslav (Slavik) IVANOV
Not'o de la redaktor'o: 1. La rus'a „y” est'as proksim'um'e „i” sen lip'rond'ig'o.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Voĉ'o de voĉ'don'ant'o'j

Karlo Juhász en si'a artikol'o „Apenaŭ venk'o” (MONATO, 2002/6) jam raport'is pri la streĉ'a etos'o kaj et-diferenc'a balot'rezult'o en la april'a'j parlament'a'j elekt'o'j en Hungari'o. Mi ŝat'us al'don'e menci'i la rol'o'n de nov'a teknologi'a/soci'a fenomen'o: la SMS-tekst'o'mesaĝ'o'j, kiu'j, laŭ plur'a'j analiz'o'j, grav'e influ'is elekt'ont'o'j'n inter la du voĉ'don'a'j rond'o'j.

Vid'ant'e la ampleks'o'n de tiu fenomen'o, la Institut'o de Mal'ferm'a Soci'o (financ'at'a de esperant'ist'id'o Georg'e Sor'os) decid'is – por ĉi-ilustr'e dokument'i ni'a'n epok'o'n – arkiv'ig'i amas'o'j'n da tiu'j mesaĝ'o'j foj'e amuz'a'j, foj'e fi'a'j, plej oft'e i'a'j, tia'j kaj ali'a'j. Jen et'a buked'o el la mesaĝ'o'j, kiu'j el'ten'as traduk'o'n Esperant'e'n (kelk'a'j'n klar'ig'o'j'n vid'u inter'tekst'e, ali'a'j'n sub'e):

–La social'ist'o'j vol'as vi'a'n bon'o'n. Ne don'u ĝi'n!

–Viktor Orbán vol'as vi'a'n bon'o'n. Ne don'u ĝi'n!

–Est'i hungar'o ebl'as en iu ajn parti'o.

–La est'ont'ec'o est'as jam nul'a. (Pastiĉ'o de la FIDESZ-slogan'o „La est'ont'ec'o est'as jam nun'a”).

–La est'ont'ec'o jam demenc'iĝ'is. (Pastiĉ'o de la FIDESZ-slogan'o „La est'ont'ec'o jam komenc'iĝ'is”).

–Komenc'ant'a jur'ist'o dung'ot'a. Kondiĉ'o: spert'o kiel ĉef'ministr'o. (La 39-jar'a Orbán ek'rol'is en la tut'land'a politik'o mal'long'e post la akir'o de si'a jur'a diplom'o).

–Kar'a'j kamarad'o'j! La dis'vend'ad'o de ni'a naci'o paŭz'is dum la last'a'j kvar jar'o'j. Fin'fin'e ni pov'os daŭr'ig'i! Send'u ofert'o'j'n al la Dom'o de Nostalgi'o kaj Amik'ec'o, avenu'o Andrássy 60. (Tiu'lok'e funkci'is en la 50aj jar'o'j la tortur'ej'o'j kaj ali'a'j ej'o'j de la komun'ist'a „ŝtat'defend'a” instanc'o; ek'de februar'o 2002 ĝi est'as muze'o kun la nom'o „Dom'o de Teror'o”. La social'ist'o'j dir'is ke, kaz'e de si'a venk'o, ili ŝanĝ'os la nom'o'n al „Dom'o de Memor'o kaj Re'pac'iĝ'o”).

–Mi est'as Péter Medgyessy, ĉi-moment'e la 21a plej riĉ'a hom'o de Hungari'o. Sub'ten'u mi'n voĉ'don'e, kaj mi ating'os la unu'a'n lok'o'n.

–Kial MSZP kaj SZDSZ ne pov'os kun'e form'i reg'ist'ar'o'n? Ĉar ne ebl'os al ili inter'konsent'i pri la stel'o, ĉu kvin'pint'a, ĉu ses'pint'a. (Antisemit'o'j rigard'as la liberal'a'n SZDSZ kiel jud'a'n parti'o'n).

–Profesi'a futbal'ist'o avan'a, kun kvar'jar'a spert'o ĉef'ministr'a kaj solid'a'j baz'o'j en la dakot'a lingv'o, serĉ'as nov'a'n posten'o'n. (Orbán est'as daŭr'e aktiv'a futbal'ist'o en la departement-nivel'a team'o de si'a hejm'vilaĝ'o. Foj'e li cit'is, si'a'dir'e, proverb'o'n ven'ant'a'n de la dakot'a'j indi'an'o'j).

–Kiel iam aŭstr'a pentr'ist'o, tiel parol'as la ĉef'ministr'o.

–Komun'ist'o'j 42 %; civit'an'o'j 41 %; jud'o'j, gej'o'j, drog'ul'o'j 5 %; hungar'o'j 4 %! (La rezult'o'j en la unu'a voĉ'don'a foj'o est'is: MSZP 42 %; alianc'o FIDESZ-MDF 41 %; SZDSZ 5,6 %; MIEP 4,4 %).

–Kial la prizon'ul'o'j en Nagybánya voĉ'don'is por MSZP? Ĉar ili ne vol'as sid'i en komun'a ĉel'o kun FIDESZ-an'o'j.

–Nu, okaz'os Happy End. Por ni: happy, por ili: end!

–Dum'voj'a'j inform'o'j: la ŝose'o inter la parlament'ej'o kaj Felcsút est'as ferm'it'a pro trans'lok'iĝ'o. Grand'a'j ŝtop'iĝ'o'j atend'at'a'j. (Felcsút est'as la hejm'vilaĝ'o de Orbán).

Aŭstr'a pentr'ist'o: Hitler;
FIDESZ: Lig'o de Jun'a'j Demokrat'o'j, la reg'int'a dekstr'a parti'o;
Happy End: „feliĉ'a fin'o”, ankaŭ nom'o de firma'o en tro bon'a'j rilat'o'j kun FIDESZ;
MDF: Hungar'a Demokrat'a Forum'o, iam la ĉef'a, nun ŝrump'int'a dekstr'a parti'o;
Medgyessy, Péter: social'ist'a ĉef'ministr'o de post la elekt'o'j;
MIEP: Parti'o de Hungar'a'j Ver'o kaj Voj'o, faŝist'ar'o feliĉ'e fal'int'a ekster'parlament'e'n;
MSZP: Hungar'a Social'ism'a Parti'o, eks'komun'ist'o'j;
Orbán, Viktor: ĉef'ministr'o (FIDESZ) ĝis la elekt'o'j;
SZDSZ: Lig'o de Liber'a'j Demokrat'o'j, liberal'a parti'o.
István ERTL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Impres'o'j pri Portugali'o

La pli'mult'o de la brit'o'j, feri'ant'a'j en Portugali'o, ŝat'as la sud'o'n de la land'o por profit'i la avantaĝ'o'j'n de la mediterane'a klimat'o. Mi tamen decid'is vizit'i la nord'o'n aŭ la tiel nom'at'a'n „kaŝ'it'a'n” Portugali'o'n, kiu eskap'is la amas'turism'o'n kaj konserv'is si'a'n sen'difekt'a'n ĉarm'o'n.

Tiu'cel'e mi flug'is al Port'o kaj de tie mi vetur'is per aŭtobus'o al Póvoa de Varzim, kie mi vizit'is plur'a'j'n vid'ind'aĵ'o'j'n. En tiu urb'o tip'a'j est'as granit'a'j dom'o'j kun ruĝ'a'j tegment'o'j. En la region'o oni produkt'as mult'e da vin'o. La agr'o'j est'as fekund'ig'at'a'j per fuk'o'j. Vid'ebl'as arb'o'j kun abund'e pend'ant'a'j oranĝ'o'j.

Póvoa est'as la nask'iĝ'lok'o de la roman'verk'ist'o Eça de Queirós, kiu pas'ig'is la jar'o'j'n 1874-1888 kiel konsul'o en du urb'o'j de Angli'o. Oni honor'is li'n per monument'o, kiu trov'iĝ'as ekster la urb'o'dom'o.

La du'a'n tag'o'n mi vojaĝ'is en Guimarães, iam'a ĉef'urb'o kaj nask'iĝ'urb'o de Portugali'o. Tie ĉi est'as grandioz'a'j mez'epok'a'j konstru'aĵ'o'j, kiu'j ampleks'as la preĝ'ej'o'n São Francisco de Assis kaj la palac'o'n de la duk'o'j de Bragança. La palac'o en'hav'as bel'a'j'n pentr'aĵ'o'j'n, tapet'o'j'n de Aubusson, persajn tapiŝ'o'j'n kaj porcelan'o'n.

Braga

Post'tag'mez'e mi vojaĝ'is al Braga, ĉef'a religi'a centr'o kaj unu el la plej grand'a'j urb'o'j de Portugali'o. La katedral'o trov'iĝ'as en la urb'o'centr'o. Oni grimp'as laŭ komplik'a'j barok'a'j ŝtup'ar'o'j al la grand'a sankt'ej'o Bom Jesús do Mont'e, bel'eg'a nov'klasik'a preĝ'ej'o.

Vesper'e grup'o da folklor'a'j danc'ant'o'j distr'is gast'o'j'n de mi'a hotel'o. La folklor'a muzik'o est'as fundament'a en la histori'o de Portugali'o, kies radik'o'j trov'iĝ'as en la trobador'a kant'ad'o mez'epok'a. La plej fam'a stil'o est'as fad'o, ĉe kiu gitar'o'j akompan'as la kant'ad'o'n. Oni rakont'is ankaŭ la legend'o'n pri la kok'o el Barcelos. Tiu mal'nov'a legend'o rakont'as pri kondamn'it'a, sed sen'kulp'a vir'o, kiu dir'is, ke, kiel pruv'o de si'a sen'kulp'ec'o, la rost'it'a kok'o, kuŝ'ant'a sur la tabl'o de juĝ'ist'o lev'iĝ'os kaj ek'kokerik'os. Post'e oni'dir'e tio ver'e efektiv'iĝ'is. Tiu legend'o est'as rakont'at'a dum generaci'o'j. En la urb'o ĉie vid'ebl'as bild'o'j de la kok'o de Barcelos, kiu est'as simbol'o de fid'o, just'ec'o kaj bon'ŝanc'o.

Port'o

La tri'a'n tag'o'n mi re'ven'is al la kosmopolit'a Port'o. La urb'o kuŝ'as ĉe la potenc'a river'o Douro. Port'o hav'as plur'a'j'n grandioz'a'j'n pont'o'j'n – kaj beton'a'j, kaj fer'a'j. Gustav Eiffell projekt'is unu el ili. Port'o est'is la Eŭrop'a Ĉef'urb'o de Kultur'o en la jar'o 2001. Port'o est'as la du'a grand'a urb'o de la land'o, de kiu de'ven'as la nom'o'j de Portugali'o kaj de la fam'a vin'o. Ĝi est'as industri'a urb'o, kiu hav'as grand'eg'a'j'n dok'o'j'n kaj ĝi'a'j sardin'a'j fabrik'o'j lud'as grav'a'n rol'o'n. En la urb'o'centr'o star'as monument'o, kiu omaĝ'as la du'on'insul'a'j'n milit'o'j'n. Ĝi prezent'as leon'o'n (Portugali'o), kiu venk'as la agl'o'n (Napoleono). Tiu fakt'o memor'ig'is mi'n, ke ankaŭ Briti'o part'o'pren'is en tiu'j milit'o'j kaj ke ĝi kun Portugali'o est'is alianc'an'o'j dum 600 jar'o'j. Mult'a'j el la firma'o'j pri produkt'ad'o de vin'o Port'o est'as brit'a'j kaj mi vizit'is unu el ili por gust'um'i ĝi'n.

La klimat'o de Portugali'o est'as varm'a kaj sek'a. La sun'o bril'as dum grand'a part'o de la jar'o kaj ideal'as por vin'ber'o'j. Tamen proksim'um'e ĉiu kvar'a jar'o est'as favor'a jar'o. En la mal'grand'a'j bien'o'j jun'ul'o'j ĉiam ankoraŭ tret'as la vin'ber-rikolt'o'n.

En Port'o trov'iĝ'as vid'ind'a tram-muze'o. La urb'o est'is la unu'a sur la iberia du'on'insul'o, en kiu oni konstru'is tram'a'n rel'voj'o'n. Tie ĉi 20 000 kahel'o'j ornam'as la fasad'o'n de la staci'dom'o. Tiu art'o de kahel'ornam'ad'o – la plej bon'eg'a en Portugali'o – merit'as apart'a'n menci'o'n. Ĝi est'as nom'at'a azulejos. Oni pov'as vid'i ties specimen'o'j'n en la tut'a land'o. Blu'a'j, blank'a'j kaj mult'kolor'a'j kahel'o'j kovr'as la intern'o'n de preĝ'ej'o'j, fasad'o'j'n de dom'o'j kaj publik'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n. Ital'o'j invent'is la majolik'a'n teknik'o'n en la 16a jar'cent'o, kiu ebl'ig'as art'ist'o'j'n pentr'i rekt'e sur mal'sek'a argil'o, kiu trov'iĝ'as sur tavol'o de blank'a emajl'o. Oni pov'as vid'i bril'eg'a'j'n panel'o'j'n de la 18a jar'cent'o. En la 19a jar'cent'o aper'is nov'a'j uz'o'j de azulejos, art nouveau kaj art déco, kiu'j progres'ig'is la tiu'spec'a'n art'o'n.

La ven'ont'a'n tag'o'n mi vetur'is per aŭtobus'o tra la mont'ar'a kamp'ar'o de Viseu, kie oni intens'e uz'as vent'o'n por produkt'i elektr'o'n. Tie ĉi, sur pli'a alt'ec'o, la vin'ber'o'j kresk'as por ricev'i la reflekt'it'a'n varm'o'n de ŝton'a grund'o. Oni dir'is al mi, ke est'as ĉiam pli mal'facil'e dung'i hom'o'j'n, kiu'j volont'e labor'us sur la teras'o'j ĉe temperatur'o de 40 grad'o'j celsi'a'j.

Lam'eg'o, Coimbra, Santarém

Lam'eg'o est'as al'log'a episkop'a urb'eg'o, kiu est'as fam'a pro ŝaŭm'vin'o kaj bukan'o. Tie oni komenc'is konstru'i katedral'o'n en la 12a jar'cent'o. Special'aĵ'o'j de la mont'ar'a region'o de Serra da Estela est'as miel'o kaj mol'a fromaĝ'o, produkt'it'a el ŝaf'a lakt'o. La plej alt'a punkt'o en la region'o trov'iĝ'as 2000 m super la mar'nivel'o. Iu'j el la lok'a'j hom'o'j loĝ'as en casais, unu'ĉambr'a'j pajl'o'bud'o'j. Tio est'as ĉef'e en vilaĝ'et'o'j, kie ili bred'as ŝaf'o'j'n kaj kultiv'as sekal'o'n kaj legom'o'j'n.

Neĝ'o mal'oft'as en Portugali'o. Kaj kiam neĝ'as en la mont'o'j, lok'a'j famili'o'j vetur'as tie'n por distr'iĝ'i. Tie mi vid'is konkurs'o'j'n por sled'o'ĉar'o'j, ski'ant'o'j kaj infan'o'j, ĝu'ant'a'j tobogan'o'n. Guarda, original'e romanik'a, est'as la plej alt'a urb'o en Portugali'o, en kiu domin'as granit'o kaj mal'fru'gotik'a katedral'o.

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

La sekv'a'n tag'o'n mi vojaĝ'is sud-okcident'e'n al Coimbra, la plej mal'nov'a kaj plej fam'a universitat'urb'o de Portugali'o. Sur'voj'e est'as grand'a'j citrus'a'j kamp'o'j kaj ankaŭ flor'ant'a'j migdal'arbust'o'j.

Ĉiĉeron'o konduk'is mi'n al la lok'a universitat'o. La tie'a bibliotek'o, fond'it'a en 1725, est'as apart'e impon'a. Ĝi reprezent'as unu el la mult'a'j avantaĝ'o'j de Portugali'o pro la grand'eg'a kvant'o de koloni'a or'o el Brazilo. La bibliotek'o en'hav'as 30 000 rar'aĵ'o'j'n el en'tut'e 300 000 posed'at'a'j libr'o'j. La mur'o'j de kapel'o est'as kovr'it'a'j per bel'eg'a'j kahel'o'j kaj ali'lok'e trov'iĝ'as ekster'ordinar'a'j specimen'o'j de azulejos. 50 cent'on'o'j de la loĝ'ant'ar'o de Coimbra profesi'e est'as lig'it'a kun la universitat'o. Mi'a ĉiĉeron'o bedaŭr'is pri la fakt'o, ke la industri'o en tiu urb'o mal'kresk'is.

Post'e mi vojaĝ'is 200 km ĝis Santarém. Almeida Garrett, fam'a portugal'a poet'o kaj dramaturg'o de la 19a jar'cent'o, skrib'is pri tiu urb'o: „Libr'o, far'it'a el ŝton'o, en kiu la plej interes'a kaj plej poezi'a part'o de ni'a'j kronik'o'j est'as skrib'it'a.” Santarém trov'iĝ'as super river'o Tejo, prefer'at'a reĝ'a rezid'ej'o en la 12a jar'cent'o'j. Ĉi tie kun'ven'is la parlament'o en la 13a, 14a kaj 15a jar'cent'o'j. Mi vizit'is ankaŭ la tomb'o'n de Cabral, mal'kovr'int'o de Brazilo, en la Preĝ'ej'o de Grac'o. La preĝ'ej'o Nossa Sen'hor'a da Conceição impon'e star'as sur la plac'o Sá da Bandeira, barok'a konstru'aĵ'o el la 17a jar'cent'o kun hel'kolor'a'j kahel'o'j azulejos

Óbidos kaj ties region'o

Mi al'ven'is la rav'ind'a'n Óbidos, kiu konserv'as si'a'n maŭr'a'n aspekt'o'n. La muze'o en'hav'as interes'a'n kolekt'o'n de map'o'j, arm'il'o'j kaj uniform'o'j, uz'it'a'j dum la du'on'insul'a milit'o. En 1808 en la urb'a periferi'o okaz'is la unu'a venk'o de Napoleono. Alt'a'j mur'o'j mez'epok'a'j en'tut'e ĉirkaŭ'as Óbidos. Mi vag'is sur la pavim'ŝton'et'o'j de voj'et'o'j kaj rigard'is la bril'a'j'n dom'o'j'n blank'a'j'n. La preĝ'ej'o Santa Maria dat'iĝ'as de la renesanc'o kaj ties mur'o'j est'as kovr'it'a'j per blu'a'j azulejos el la 17a jar'cent'o.

La sekv'a'n tag'o'n mi vizit'is Alcobaça, Batalha kaj Nazaré. La plej grav'a vid'ind'aĵ'o de la unu'a est'as monaĥ'ej'o, fond'it'a en 1147, kiu hav'as bel'eg'a'n preĝ'ej'o'n kaj klostr'o'j'n. Sed la grandioz'e ornam'it'a ekster'aĵ'o ne konven'as al la sparta viv'o de cisterci'an'o'j, kiu'j loĝ'is ĉi tie kaj establ'is la unu'a'n lern'ej'o'n en Portugali'o.

En Batalha trov'iĝ'as unu el la plej vari'e konstru'it'a'j preĝ'ej'o'j en la land'o. En la kanonik'ar-dom'o de la gotik'a monaĥ'ej'o est'as la tomb'o de la ne'kon'at'a soldat'o de Portugali'o, kiu'n oni ĉiam gard'as. Ĉi tie vid'ebl'as bel'eg'a vitral'o, apart'e en la kapel'o de fond'int'o de la lern'ej'o por produkt'ant'o'j de vitral'o'j. La mar'bord'a urb'o Nazaré est'as tiel nom'at'a pro statu'o de la virg'ul'in'o Maria, kiu'n monaĥ'o re'port'is al Nazareto en la 4a jar'cent'o. Mi promen'is tra la fascin'a kvartal'o de la fiŝ'kapt'ist'o'j, la pitoresk'a plaĝ'a region'o kaj inter la ĉarm'a'j konstru'aĵ'o'j kaj vid'ind'aĵ'o'j de Sítio.

Lisbon'o

Antaŭ mi'a re'flug'o el la lisbon'a flug'haven'o mi hav'is temp'o'n por tra'rigard'i la ĉef'urb'o'n Lisbon'o. La pont'o Vasco da Gam'a super la potenc'a river'o Tejo, kiu long'as 26 km, est'as unu el la plej long'a'j en la mond'o. Inter la mult'a'j monument'o'j ĉi tie vid'ind'as kopi'o de la Jesuo-monument'o, kiu trov'iĝ'as en Rio de Ĵanejro. Tre'eg'e impon'as monument'o omaĝ'e al Henrik'o la Navig'ist'o, Vasco da Gam'a kaj mult'a'j ali'a'j portugal'a'j mal'kovr'int'o'j, kiu star'as front'e al Atlantik'o. Ĝi est'as donac'o de Sud-Afrik'o por dank'i tiu'j'n, kiu'j unu'e navig'is al Kab'o de Bon'a Esper'o.

En Lisbon'o dum ĉiu'j sezon'o'j blov'as vent'o el la ocean'o. La ĉef'urb'o kun 2 milion'o'j da loĝ'ant'o'j, kvin'on'o de la land'a loĝ'ant'ar'o, est'as la plej grand'a urb'o de Portugali'o. Ĉi tie est'as vast'a mar'muze'o, en kiu est'as ekspon'at'a'j vel'ŝip'o'j. La plej bel'a objekt'o est'as reĝ'a barĝ'o, kiu'n vetur'ig'is 78 rem'ist'o'j kaj kiu'n komand'is reĝ'in'o Maria la 1a.

Mi'a rest'ad'o en bel'eg'a Portugali'o fin'iĝ'is. Mi konstat'is, ke la viv'rapid'o est'as mal'streĉ'a kaj sen'hast'a en la pli mal'grand'a'j urb'o'j de nord'o. Tamen la vari'ec'o de pejzaĝ'o kaj riĉ'aĵ'o je monument'o'j kaj konstru'aĵ'o'j sukces'e komplet'ig'as la tra'viv'aĵ'o'n.

William SIMCOCK
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ĉokolad'a konflikt'o

Iu litova humur'ist'o dir'is: „La ŝerc'o est'as afer'o serioz'a.” Okaz'as, ke pro ŝerc'o iu'j pret'as tuj ofend'iĝ'i kaj eĉ si'n turn'i al tribunal'o.

La estr'ar'o'n de la kompani'o Kraft Foods Lietuva en la urb'o Kaunas, kies dolĉ'a'j produkt'o'j est'as kon'at'a'j en Litovio, indign'is la pentr'aĵ'o „Verd'a ĉokolad'o kun dis'er'ig'it'a kanab'o” publik'ig'it'a en Inter'ret'o. La kompani'o opini'as, ke la pentr'aĵ'o memor'ig'as pri ĝi'a'j produkt'o'j „Kron'o”. Ĉi tiu reĝ'a atribut'o est'as la ĉef'a akcent'o sur pak'um'o'j de ĉokolad'o kaj suker'aĵ'o'j. La reklam'a'n fraz'o'n „La kron'o prezent'as” oni najl'is ver'ŝajn'e en la kap'o'n de ĉiu'j loĝ'ant'o'j de Litovio.

La pentr'aĵ'o aper'is somer'e 2001 en la inter art'ist'o'j popular'a inter'ret'a paĝ'o art.scen'e.lt. En la paĝ'o mult'as ilustr'aĵ'o'j, kies aŭtor'o'j, sufiĉ'e kon'at'a'j pentr'ist'o'j, pri'rid'as var'a'j'n sign'o'j'n de kon'at'a'j firma'o'j. En la mond'o oft'e var'a'j sign'o'j traf'as en art'aĵ'o'j'n. La litovoj antaŭ kelk'a'j jar'o'j vid'is ekspozici'o'n de la art'ist'o Andy [end'i] Warhol, kiu en si'a'j labor'o'j parodi'as Coca Col'a kaj ali'a'j'n fam'a'j'n firma'o'j'n. La art'ist'o publik'e konfes'is, ke li'a'j verk'o'j cel'as parodi'i la civiliz'o'n. Tamen pro tio neni'a kompani'o proces'is kontraŭ li.

En la menci'it'a art'a Ttt-ej'o oni pov'as lok'i pentr'aĵ'o'j'n liber'e. La aŭtor'o de la parodi'o est'as anonim'a. La administr'ant'o'j de la Ttt-ej'o dir'is nur, ke li est'as student'o de art'a lern'ej'o, kaj la pentr'aĵ'o'n li kre'is kiel task'labor'o'n pri la tem'o „Pak'um'o”. La aŭtor'o uz'as la sam'a'j'n tip'ar'o'j'n kaj stil'o'n. La sur'skrib'o „Kron'o” (litove Karūna) en la parodi'aĵ'o est'is ŝanĝ'it'a al „Ĉap'o” (Kepurė). Sur'flank'a'j divers'lingv'a'j sur'skrib'o'j inform'as pri ĉokolad'o kun kanab'o – popular'a drog'a veget'aĵ'o.

La kaŭna entrepren'o akuz'as la art'ist'o'j'n, ke ili delikt'is kontraŭ fask'o da leĝ'o'j: pri aŭtor'a'j rajt'o'j, pri konkur'ad'o, tiu pri var'a'j simbol'o'j. Reprezent'ant'o'j ek'minac'is je proces'o, se la parodi'a pentr'aĵ'o dum 4 tag'o'j ne est'os for'ig'it'a. La var'a simbol'o est'as intelekt'a propr'aĵ'o de la kompani'o. Al ĝi'a kre'ad'o kaj uz'ad'o est'as invest'it'a grand'a mon'sum'o kaj la kompani'o postul'os material'a'n kompens'o'n.

Tamen la jur'ist'o'j dub'as, ĉu la firma'o pov'us pruv'i, ke la parodi'a pentr'aĵ'o est'as kopi'o de la var'a sign'o kaj, ke ĝi damaĝ'as al la reputaci'o de la entrepren'o. Jur'a'j akt'o'j mal'permes'as ajn'a'n uz'o'n de original'o aŭ ĝi'a kopi'o en komerc'o sen konsent'o de la aŭtor'o. Tamen la etiked'o „verd'a ĉokolad'o” ne est'is uz'it'a en komerc'o. Kaj ĝi est'as nek original'o, nek kopi'o. Tamen la art'ist'o'j ne ek'dezir'is proces'i kontraŭ la riĉ'a kompani'o. La „verd'a ĉokolad'o” est'is anstataŭ'ig'it'a per nekrolog'a sur'skrib'o: „La labor'o for'ig'it'a pro jur'a'j mis'kompren'o'j. Hur'a! Viv'u jur'a just'ec'o!”

Antanas GRINCEVIčI'us
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Turism'i kun la kart'o EURO<26 en la poŝ'o

La modern'a viv'o jam ne pens'ebl'as sen iu'j kart'o'j en la poŝ'o. Iu'j atest'as pri membr'ec'o, ali'a'j'n oni uz'as por sen'mon'a pag'ad'o aŭ kontraŭ ili akir'as divers'a'j'n var'o'j'n je favor'a'j prez'o'j en la vend'ej'o'j.

EURO<26 est'as hav'ind'a kart'o, kiu'n pov'as ricev'i ge'jun'ul'o'j en la aĝ'o 14-26 jar'o'j sen'de'pend'e de si'a status'o. Do, sen apart'a konfirm'il'o ĝi'n pov'as akir'i lern'ant'o'j, student'o'j, jun'a'j labor'ist'o'j, sen'labor'ul'o'j.

La menci'it'a'n kart'o'n iniciat'is skot'a'j entuziasm'ul'o'j en la jar'o 1987. Dank'e al la unu'a'j pozitiv'a'j rezult'o'j, en la jar'o 1991 la Eŭrop'a Konsili'o propon'is al si'a'j membr'o'j, ke ili sub'ten'u la dis'vast'ig'o'n de tiu kart'o en ties land'o'j. Hodiaŭ EURO<26 uz'ebl'as en tri'dek'o da eŭrop'a'j land'o'j. Pli ol 3,5 milion'o'j da jun'ul'o'j en pli ol 220 000 lok'o'j en Eŭrop'o akir'as divers'a'j'n avantaĝ'o'j'n per tiu kart'o.

La kart'o EURO<26 ebl'ig'as al ge'jun'ul'o'j avantaĝ'o'j'n jam en la lok'o, kie ili mem loĝ'as. Tio diferenc'ig'as ĝi'n de ali'a'j kart'o'j por ge'jun'ul'o'j. La ret'o en'ten'as divers'a'j'n rabat'o'j'n en la sfer'o de: eduk'ad'o (komput'ad'a'j kurs'o'j, aŭt'o'lern'ej'o'j, lingv'a'j kurs'o'j kaj ali'a'j), kultur'o (muze'o'j, teatr'o, festival'o'j, koncert'o'j, ktp), turism'o (hotel'o'j, jun'ul'ar'gast'ej'o'j, kamp'ad'ej'o'j, privat'a loĝ'ad'o, organiz'ad'o de vojaĝ'o'j), transport'o (divers'a'j aviad'il- kaj aŭtobus-kompani'o'j, plur'a'j naci'a'j fer'voj'ret'o'j, ŝip'lini'o'j), komerc'o (nutr'ad'o, mod'o, libr'o'vend'ej'o'j, komput'ik'aĵ'o'j), sport'o kaj mem'streĉ'ad'o (sport'vend'ej'o'j, sport'a'j centr'o'j, en'ir'bilet'o'j por divers'a'j sport'a'j matĉ'o'j), gast'ej'o'j (rapid'a'j restoraci'o'j, kaf'ej'o'j) kaj ali'a'j serv'o'j (friz'ist'o'j, flor'vend'ej'o'j, or'aĵ'um'ej'o'j, ŝu'ej'o'j kaj ali'a'j).

La kart'o en Kroati'o

En tiu land'o EURO<26 uz'ebl'as ek'de la 1a de februar'o 1999. Pri la dis'vast'ig'o de la kart'o kaj pri la vic'o de ties avantaĝ'o'j zorg'as Kroat'a Jun'ul'ar'gast'ej'a Asoci'o (HFHS) (vid'u www.nncomp.com/hfhs). Ge'jun'ul'o'j pov'as ricev'i la kart'o'n en ĉiu'j region'a'j centr'o'j de HFHS kaj en dek'o da ali'a'j lok'o'j. Ĝi hav'as sub'ten'o'n de la Ŝtat'a Institut'o pri Protekt'o de Famili'o'j, Patr'in'ec'o kaj Jun'ul'ar'o. En Kroati'o oni pov'as uz'i EURO<26 en pli ol 1300 lok'o'j en kvin'dek'o da urb'o'j. Menci'ind'as, ke en la list'o est'as ĉiu'j kroat'a'j naci'a'j natur'park'o'j, mult'a'j muze'o'j, kiu'j dispon'ig'as rabat'o'n de 50-100 %, naci'a'j teatr'o'j, divers'a'j kultur'a'j manifest'aĵ'o'j (Opatija, Šibenik, Dubrovnik, Zagreb). Rabat'o'n de 25 % oni pov'as ricev'i ĉe la ŝip'lini'o'j de Jadrolinija, ĉe kelk'a'j aŭtobus'a'j kompani'o'j kaj ĉe la naci'a fer'voj'a ret'o.

Se vi dezir'as ek'sci'i pli mult'e pri la avantaĝ'o'j kaj dis'vast'iĝ'o de la kart'o en vi'a propr'a land'o kaj dis'e tra Eŭrop'o vizit'u la Ttt-paĝ'o'n www.euro26.org.

Por la posed'ant'o'j de EURO<26 en plur'a'j land'o'j aper'as period'a'j inform'il'o'j, gazet'o'j, flug'foli'o'j kaj oni organiz'as inform'kampanj'o'j'n, koncert'o'j'n kaj ali'a'j'n.

La kroat'a'j organiz'ant'o'j aranĝ'as ĉiu'jar'e foto-konkurs'o'n kun valor'a'j premi'o'j (i.a. somer'um'ad'o ĉe la kroat'a mar'bord'o en jun'ul'ar'gast'ej'o'j) kaj somer'a'n kamp'ad'ej'o'n mez'e de aŭgust'o en Zadar.

Pro ĉio ĉi ne hezit'u, inform'iĝ'u pri la avantaĝ'o'j en vi'a loĝ'lok'o kaj land'o, kaj nepr'e pri la rabat'o'j en la land'o'j, kiu'j'n vi plan'as vizit'i. Vi rapid'e rimark'os, ke posed'ant'e EURO<26 vi pov'os ŝpar'i mult'o'n. Komenc'u jam hodiaŭ!

Marija BEl'ošEVIć
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Telefon'monopol'ist'o mal'prosper'as

La plej mal'popular'a finn'o en Litovio est'as Tapio Paarma, la estr'o de Lietuvos Telekomas (LT), la litova telefon'kompani'o.

Jam plur'foj'e hom'o'j amas'iĝ'is antaŭ LT-ej'o por esprim'i mal'kontent'o'n kontraŭ la sen'ĉes'a alt'ig'o de la telefon'tarif'o'j. LT, hav'ant'e la ekskluziv'a'n rajt'o'n ĝis la jar'o 2003 est'i la unu'sol'a liver'ant'o de fiks'it'a telefon'a kun'lig'o, ekstrem'e uz'is tiu'n rajt'o'n. La litova ĉef'ministr'o Algirdas Brazauskas konstern'iĝ'is, kiam en la komenc'o de la 21a jar'cent'o litov'an'o'j komenc'is amas'e rifuz'i telefon'serv'o'n, ĉar ili ne plu kapabl'is ĝi'n pag'i.

Sever'a'j alt'iĝ'o'j de la tarif'o'j puŝ'is la entrepren'o'n en mal'favor'a'n situaci'o'n. En la unu'a du'on'o de la jar'o 2002 la en'spez'o'j mal'kresk'is je 8,2 %. Pri la mal'kontent'ig'a situaci'o sinjor'o Paarma akuz'is la konkur'ant'o'j'n – la entrepren'o'j'n de la poŝ'telefon'a'j kun'lig'o'j. Tiu'j entrepren'o'j jam super'as LT laŭ kvant'o de klient'o'j. En la fin'o de juni'o poŝ'telefon'o'n uz'is 35 % de la litovoj; dum la fiks'it'a'n kun'lig'o'n 30,6 %. Dum unu jar'o LT perd'is 10,1 % de si'a klient'ar'o, t.e. ĉirkaŭ 120 000 abon'ant'o'j'n. Spert'ul'o'j supoz'as, ke la klient'ar'o daŭr'e mal'kresk'os, ĉar est'as lanĉ'it'a'j nov'a'j plan'o'j por pli'alt'ig'o de la tarif'o'j.

Malgraŭ tio la estr'o de LT supoz'as, ke dum du'a jar'du'on'o la en'spez'o'j fal'os nur je 3 %. Not'ind'as, ke prognoz'o'j de la kompani'a'j rezult'o'j jam antaŭ'e fiask'is. Mez'e de 2001 Paarma prognoz'is, ke li'a jar'a en'spez'o'kresk'o ating'os 5-10 %. Post'e la prognoz'o'j mal'alt'iĝ'is ĝis 3-5 %. Real'e la en'spez'o'j pas'int'jar'e kresk'is nur je 1,9 %. Antaŭ tri monat'o'j li asert'is, ke la en'spez'o'j de 2002 est'os pli grand'a'j ol last'jar'e; tamen nun li ŝanĝ'is si'a'n opini'o'n.

Mal'prosper'as ankaŭ la serv'o de fiks'it'a telefon'kun'lig'o de la najbar'a'j land'o'j. La en'spez'o'j de la latv'a tele'komunik'a entrepren'o dum la unu'a jar'du'on'o de 2002 mal'alt'iĝ'is je 0,7 %, kaj tiu de la eston'a je 9 %.

Last
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ho, mister'a pi!

Kred'u mi'n, tio ver'e okaz'is. Antaŭ kelk'a'j jar'o'j aper'is en la revu'o Esperant'o notic'o pri refer'aĵ'o, kiu'n mi, matematik'ist'o, prezent'is en Bratislav'o, ĉe scienc'a simpozi'o. La inform'o surpriz'is mi'n. Kiel mi tuj sci'ig'is la tiam'a'n redaktor'o'n, mi neniam est'is en Bratislav'o, krom dum mal'long'a rest'ad'o en la flug'haven'o sur'voj'e al Poprad; kaj, pli'e, iu ajn, kiu bon'e kon'as mi'n (ekzempl'e, mi'a'j fil'o'j), pov'as atest'i, ke mi'a sci'o pri matematik'o est'as preskaŭ nul'a.

Cert'e, kiam mi est'is lice'an'o (kaj tio ne est'is hieraŭ), frustr'it'a'j instru'ist'o'j klopod'is inic'i mi'n kaj mi'a'j'n sam'klas'an'o'j'n en la sekret'o'j'n de algebr'o, trigonometri'o kaj logaritm'o'j, sed mi neniam sukces'is kompren'i esoter'aĵ'o'j'n kiel kalkul'o'n diferencial'a'n kaj integral'a'n. Por mi, imaginar'a'j kaj ne'racional'a'j nombr'o'j rest'as eĉ mal'pli kompren'ebl'a'j ol la plej obskur'a'j disput'o'j de mez'epok'a'j teolog'o'j pri la sankt'a tri'unu'o aŭ la trans'substanc'ig'o. Resum'e, mi apenaŭ kapabl'us instru'i matematik'o'n al la infan'et'o'j en la unu'a klas'o de element'a lern'ej'o. Tio'n mi klar'ig'is al la iom embaras'it'a redaktor'o, lert'a hom'o, kiu mal'oft'e erar'as. Laŭ'ŝajn'e, li konfuz'is mi'n kun iu hungar'a matematik'ist'o, kies nom'o hazard'e, kaj ne'kred'ebl'e (ĉar mi ne est'as hungar'o) simil'as mi'a'n.

Sed, ho ve, mi de'flank'iĝ'is de mi'a ver'a tem'o, kiu koncern'as la mister'a'n koncept'o'n pi. Kvankam mi apenaŭ kompren'as ĝi'n, svag'a'j memor'o'j pri tiu „esprim'o de la kvocient'o de la cirkonferenc'o de cirkl'o per ĝi'a diametr'o” (Piv), ankoraŭ ekzist'ant'a'j en la polv'o'plen'a sub'tegment'o de mi'a cerb'o, eĉ hodiaŭ est'ig'as en mi iu'n strang'a'n fascin'o'n.

Mal'oft'e en la lice'o oni klar'ig'is al ni, kia'n util'o'n hav'as matematik'o kaj kial oni lern'as ĝi'n. Pri pi, la instru'ist'o'j nur menci'is, ke ĝi est'as uz'at'a kiel il'o por mezur'i la are'o'n de cirkl'o. Sam'temp'e, ili al'don'is, ke la cifer'o'j post la kom'o en pi daŭr'as sen'fin'e. Tiam ŝajn'is al mi, ke mezur'il'o, kiu indik'as virtual'e sen'fin'a'n nombr'o'n, ne pov'as est'i tre praktik'e aplik'at'a. Se mi iam vol'us aĉet'i, dir'u, tapiŝ'o'n por kovr'i plank'o'n de ĉambr'o en lum'tur'o (en kiu mi tre ŝat'us loĝ'i), aŭ en antikv'a vent'muel'ej'o, simil'a al tiu en kiu Alphonse Daudet [alfóns dodé] verk'is si'a'n ĉarm'a'n Lettres de mon moulin (Leter'o'j el mi'a muel'ej'o), kiel, diabl'e, mi pov'us preciz'ig'i la kvant'o'n de bezon'at'a tapiŝ'a material'o?

Mi ĵus fin'leg'is rakont'o'n, en kiu la protagonist'in'o – tiam jun'a sed mens'e fru'matur'a knab'in'o – dezir'as konfirm'i, ĉu ĝust'as tio, kio'n ŝi lern'is en la matematik'a klas'o pri pi. Hejm'e post la lern'ej'a tag'o, ŝi pren'as la rond'a'n kovr'il'o'n de majonez'a pokal'o, volv'as pec'o'n de ŝnur'o ĉirkaŭ ĝi'a cirkonferenc'o, etend'as la ŝnur'o'n sur tabl'o, kaj mezur'as ĝi'a'n long'o'n per lini'il'o. Post'e, ŝi mezur'as la diametr'o'n de la kovr'il'o, divid'as la pli grand'a'n cifer'o'n per la pli mal'grand'a, kaj kalkul'as, ke la rezult'o est'as proksim'um'e 3,21.

Lern'o'libr'o'j pri matematik'o kaj vort'ar'o'j inform'as ni'n, ke pi ne egal'as 3,21 sed ĉirkaŭ 3,14159. La difin'o en Piv sekv'ig'as tiu'n nombr'o'n per tri'punkt'o ..., por indik'i, ke tio ne est'as la fin'o de la afer'o. Ĝi klar'ig'as, ke pi est'as ne'racional'a nombr'o. Tiu strang'a koncept'o trans'lok'as ni'n de la real'o en la univers'o'n de Alic'o en Mir'land'o (kies aŭtor'o, parentez'e, est'is matematik'ist'o, do supoz'ebl'e, mal'kiel mi, kompren'is ne'racional'a'j'n nombr'o'j'n).

Ie mi leg'is, ke pi est'is kon'at'a de la grek'o'j kaj romi'an'o'j, inter kiu'j est'is kelk'a'j tre kompetent'a'j matematik'ist'o'j, sed ili ne sci'is, ke la cifer'o'j en pi sekv'as si'n sen'inter'romp'e kaj sen ripet'i si'n. Nur antaŭ iom pli ol du jar'cent'o'j kaj du'on'o, oni mal'kovr'is tiu'n bizar'a'n fakt'o'n. La sam'a font'o inform'is mi'n, ke pi divid'it'e per kvar egal'as unu min'us unu tri'on'o'n plus unu kvin'on'o'n min'us unu sep'on'o'n, ktp sen'fin'e ... La seri'o konstant'e altern'as inter nombr'o pli grand'a ol pi/4 kaj nombr'o mal'pli grand'a ol pi/4, sed fin'fin'e oni konstat'as, ke ĝi iom post iom proksim'iĝ'as al la ĝust'a rezult'o. Tamen, oni neniam pov'as ating'i ekzakt'a'n valor'o'n. Pi est'as transcend'a nombr'o. Tio re'foj'e surpriz'is mi'n. Ĝis tiam mi supoz'is, ke transcend'ec'o iel rilat'is al religi'a'j, mistik'a'j aŭ okult'a'j ide'o'j, ne al matematik'o. Cert'e pi ne est'as la sol'a transcend'a nombr'o. La kvant'o de transcend'a'j nombr'o'j est'as infinit'a.

Cert'e tiu'j strang'a'j fakt'o'j est'as nur'a banal'aĵ'o por la matematik'ist'o'j, sed por mi ili est'as magi'a'j. Kiam mi komenc'is mi'a'n universitat'a'n stud'ad'o'n, mi naiv'e decid'is stud'i ne matematik'o'n sed teologi'o'n. Tiu stud'ad'o tut'e ne help'is mi'n kompren'i la univers'o'n, sed almenaŭ ĝi ebl'ig'as mi'n far'i unu modest'a'n kontribu'aĵ'o'n al ni'a diskut'o pri ĉi tiu tem'o. Jen ĝi: Ankaŭ la hebre'o'j, kiu'j ne est'is scienc'em'a popol'o, kon'is la koncept'o'n pi. Eĉ Bibli'o menci'as ĝi'n. En la Unu'a Libr'o de la Reĝ'o'j, ĉapitr'o 7, vers'o 23, ni leg'as, ke Salomono far'is por la kort'o de si'a templ'o „mar'o'n fand'it'a'n, hav'ant'a'n dek uln'o'j'n de rand'o ĝis rand'o, tut'e rond'a'n ... kaj ŝnur'o de tri'dek uln'o'j prezent'is ĝi'a'n mezur'o'n ĉirkaue”. (Mi ne bezon'as dir'i al vi, kar'a'j leg'ant'o'j, ke 30 divid'it'e per 10 egal'as 3.) Evident'e, sam'kiel la grek'o'j kaj romi'an'o'j, la hebre'o'j supoz'is, ke pi egal'as 3. Tio, kvankam ne ekzakt'a, ne est'is mal'bon'a proksim'um'a kalkul'o.

Iu scienc'ul'o (ĉu Albert'o Einstein?) dir'is, ke Di'o est'as matematik'ist'o – pi'a asert'o ...

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Inter'naci'a fonetik'a alfabet'o

La redakt'a'j konvenci'o'j de MONATO postul'as, ke post menci'o de ne'asimil'it'a'j nom'o'j la kontribu'ant'o inter'kramp'e kaj minuskl'e al'don'u proksim'um'a'n prononc'o'n uz'ant'e nur la esperant'a'n alfabet'o'n. Pri tio, mi plur'foj'e plend'is, ĉar mi'a'opini'e la relativ'e lim'ig'it'a zamenhofa alfabet'o, kvankam ĝi bon'e taŭg'as por skrib'i Esperant'o'n kaj lingv'o'j'n kun simil'a fonetik'a gam'o (ital'a, latin-amerik'a hispan'a, ktp), ne est'as sufiĉ'e ampleks'a por reprezent'i la son'o'j'n de la pli'mult'o da lingv'o'j. Kvankam mi sci'as preskaŭ neni'o'n pri la polineziaj idiom'o'j, mi supoz'as ke eĉ por imit'i la fonetik'a'n sistem'o'n de, ekzempl'e, la havaja, kiu bezon'as nur 13 liter'o'j'n – cert'e unu el la plej mal'grand'a'j el ĉiu'j alfabet'o'j – ĝi ne tut'e taŭg'as, pro mank'o de akcent'o por indik'i long'a'j'n vokal'o'j'n.

La esperant'a alfabet'o inklud'as la pli'mult'o'n de la son'o'j uz'at'a'j de eŭrop'a'j lingv'o'j (german'a, hispan'a, ktp), sed mank'as al ĝi la trema-vokal'o'j de la german'a, la theta (lisp'a s) de la grek'a, kastilia hispan'a, angl'a kaj islanda, kaj est'as grav'e mank'o'hav'a kiam tem'as pri la rus'a, pol'a, franc'a kaj portugal'a. Ĝi ne kapabl'as reprezent'i la mol'a'j'n kaj mal'mol'a'j'n konsonant'o'j'n de la slav'a'j kaj okcident-kelt'a'j idiom'o'j (ekzempl'e la irlanda), aŭ la nazal'a'j'n vokal'o'j'n de divers'a'j lingv'o'j. Kiam tem'as pri mult'a'j azi'a'j kaj afrik'a'j idiom'o'j la esperant'a alfabet'o est'as preskaŭ sen'util'a. Kiel, per ĝi, oni pov'us indik'i la klak-son'o'j'n de la zulu'a, boŝman'a kaj hotentot'a?

Ver'ŝajn'e, mal'mult'e da leg'ant'o'j de MONATO ambici'as lern'i aŭ uz'i la plej ekzot'a'j'n lingv'o'j'n, sed sur la paĝ'o'j de ni'a magazin'o jam est'is el'don'it'a grand'a nombr'o da artikol'o'j pri plej divers'a'j lingv'o'j kaj dialekt'o'j. Pli'e, aper'as en ĝi nom'o'j de lok'o'j kaj person'o'j el mult'eg'a'j land'o'j kaj popol'o'j en la mond'o.

Re'produkt'i la son'o'j'n de la influ'a angl'a est'as apart'e mal'facil'e. La propr'a angl'a alfabet'o tut'e ne'kontent'ig'e indik'as la prononc'o'n. Ĝi est'as nek konsekvenc'a nek logik'a. Ĝi mal'bon'e aŭ neniel montr'as la diferenc'o'j'n inter la pli ol 20 angl'a'j vokal'o'j, kaj mank'as sign'o'j por kelk'a'j el la plej komun'a'j son'o'j, ekzempl'e la obtuz'a vokal'o inter a, e, i kaj u, kiu est'as la plej uz'at'a en la lingv'o.

Pri tia'j kial'o'j, mi vol'as pled'i por pli vast'a instru'ad'o en ni'a'j eduk'a'j institut'o'j de la util'eg'a Inter'naci'a Fonetik'a Alfabet'o (IFA, angl'e: Ip'a). Kiel ĉiu'j hom'a'j invent'aĵ'o'j, ĝi est'as ne'perfekt'a, sed ĝi est'as la plej bon'a il'o, kiu'n ni posed'as por indik'i la prononc'o'n sur'paper'e kaj sur'ekran'e – do tiel instru'i kaj memor'ig'i – la prononc'o'n de ĉiu'j lingv'o'j. Kompren'ebl'e, neni'o pov'as anstataŭ'i person'a'n kontakt'o'n kun de'nask'a'j parol'ant'o'j de la koncern'a lingv'o, sed ne ĉiu'j lern'ant'o'j hav'as okaz'o'n aŭ mon'a'j'n rimed'o'j'n por vojaĝ'i ekster'land'e'n aŭ ali'e aŭd'i la dezir'at'a'n lingv'o'n.

Ĉar la stud'program'o en ni'a'j lern'ej'o'j est'as plen'ŝtop'it'a, apenaŭ ekzist'as ebl'ec'o don'i plen'a'n instru'ad'o'n pri fonetik'o. Pli'e, ordinar'a'j student'o'j nek pov'as, nek bezon'as sci'i la fonetik'a'j'n sign'o'j'n de ĉiu'j lingv'o'j. Kutim'e oni lern'as nur du aŭ tri lingv'o'j'n en la lern'ej'o'j kaj universitat'o'j.

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Vojaĝ'impres'o'j, somer'o 2002: Kosovo antaŭ'e'n'ir'as

En Kosovo okaz'is jam mult'a'j pozitiv'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j. Por mi, ir'ant'a tie'n ĉiu'jar'e, la pli'bon'iĝ'o'j tuj okul'frap'as.

Pas'is tri jar'o'j post la fin'o de la sang'a milit'o en Kosovo, kie pere'is almenaŭ 10 000 alban'o'j, precip'e sen'kulp'a'j civil'ul'o'j. Ankoraŭ la vund'o'j de la milit'o ne bon'e san'iĝ'is. La memor'o kaj dolor'o pro la perd'o de la kar'a'j ge'fil'o'j, ge'frat'o'j, ge'nep'o'j, ge'patr'o'j, ge'av'o'j, ge'kuz'o'j aŭ ge'amik'o'j ne esting'iĝ'is kaj ne pov'as esting'iĝ'i. Menci'end'as ke ankoraŭ cent'o'j da alban'o'j rest'as sen'just'e en'prizon'ig'it'a'j en Serbi'o. Iu'j'n la okup'int'o'j foj'foj'e el'prizon'ig'as kontraŭ grand'a mon'sum'o don'it'a de ili'a'j proksim'ul'o'j. La inter'naci'a'j aŭtoritat'ul'o'j ne far'as mult'o'n por ili'a rapid'a kaj sen'kondiĉ'a liber'ig'o.

Tamen Kosovo nun ne plu est'as sub la serb'a jug'o, sed sub administr'ad'o de UNMIK, la administraci'o establ'it'a de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN). UNMIK hav'as kiel task'o'j'n kaj pli favor'a'n status'o'n por Kosovo (aŭtonomi'o'n), kaj la re'star'ig'o'n, laŭ la rezoluci'o 1244 de la 10a de juni'o 1999 de la Konsili'o de Sekur'ec'o de UN, de la suveren'ec'o de Jugoslavio, kiu tamen hodiaŭ konsist'as nur el Serbi'o kaj Montenegro.

Al la mar'plaĝ'o'j de Albanio

Pas'ant'e la land'lim'o'n inter Albanio kaj Kosovo oni surpriz'iĝ'as pro kor'trem'ig'a bild'o: dek'o'j da privat'a'j aŭt'o'j registr'it'a'j en Kosovo vetur'ig'as ties alban'a'j'n famili'o'j'n, ĉef'e jun'a'j'n, ge'edz'o'j'n kaj mult'a'j'n ge'fil'o'j'n, al la mar'plaĝ'o'j de Durrës, Sarandë kaj ali'a'j. Malgraŭ la inform'o'j de la gazet'ar'o pri incident'o'j kontraŭ kosovaj civit'an'o'j, ni'a'j ge'frat'o'j el Kosovo prefer'as jam la mar'plaĝ'o'j'n kaj ripoz'ej'o'j'n de Albanio al tiu'j de Montenegro kaj Bulgario aŭ, kiel iam, de Greki'o kaj Turki'o.

Mi nur pov'as entuziasm'iĝ'i pri tia bild'o. Krom la fakt'o ke grand'a pac'a el'ir'o al Albanio, ne pro sufer'o'j sed pro plezur'o, pli'fort'ig'as ni'a'n naci'a'n unu'ec'o'n, est'as ankaŭ kelk'cent'o'j da milion'o'j da valut'o en'ir'ant'a'j Albanion, pli'mild'ig'ant'a'j ni'a'n grand'a'n komerc'a'n deficit'o'n.

Bon'a'n labor'o'n far'as nun ankaŭ ni'a ministr'ej'o pri publik'a'j kaj turism'a'j afer'o'j. Ĝi star'ig'is centr'o'n de promoci'o de alban'a turism'o en hotel'o Grand en Priština. Plur'a'j vojaĝ'agent'ej'o'j en Kosovo entrepren'as la loĝ'ig'o'n de la ripoz'ul'o'j el Kosovo en la plaĝ'o'j de Albanio. Mult'a'j famili'o'j kiu'j'n mi vizit'is sci'ig'is al mi ke ili jam est'is en aŭ plan'as ir'i al Albanio por feri'ad'i. Cert'e, Albanio ofert'as por turist'o'j tre bon'a'j'n natur'a'j'n kondiĉ'o'j'n, kaj nun iom post iom ankaŭ infra'struktur'a'j'n. Mi mem feri'ad'is ĉi-somer'e en Velipojë kaj for'ir'is de tie tre kontent'a pro la pur'a, virg'a plaĝ'o, bon'a proviz'ad'o kaj publik'a ord'o. Tia'j est'as laŭ mi ankaŭ ali'a'j mar'plaĝ'o'j de Albanio, ĝis nun mal'pli frekvent'at'a'j, kiel Shëngjin, Divjakë kaj Himarë.

Pli'bon'iĝ'o'j en komunik'ad'o

Kiam mi ir'is unu'a'foj'e al Kosovo, en oktobr'o 1999, krom la detru'aĵ'o'j'n okul'frap'a'j'n en dom'o'j, voj'o'j, poŝt'ofic'ej'o'j kaj tele'komunik'ej'o'j, mi rimark'is ankaŭ mult'a'j'n mank'o'j'n en divers'a'j serv'o'j. Ĉi-foj'e, ne nur la voj'o'j est'as en bon'a stat'o, sed ankaŭ la en'urb'a trafik'o, ekzempl'e en Priština, not'ind'e pli'bon'iĝ'is. Tie est'as, krom licenc'it'a'j bus'et'o'j, regul'a'j bus'lini'o'j cert'ig'ant'a'j la mov'iĝ'o'n al ĉiu'j punkt'o'j de la urb'o kaj ties ĉirkaŭ'o.

Nun oni pov'as telefon'i ankaŭ en la telefon'bud'o'j sur'trotuar'e per telefon'kart'o'j de Kosovo. Est'as nov'a'j modern'a'j vend'ej'o'j bon'e ekip'it'a'j. Oni re'nov'ig'is publik'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n kaj lern'ej'o'j bel'aspekt'as. Laŭ'long'e de la inter'urb'a'j voj'o'j oni vid'as mult'a'j'n restoraci'o'j'n kaj motel'o'j'n kun naĝ'ej'o'j, kie oni pov'as pas'ig'i agrabl'a'j'n hor'o'j'n dum la somer'a'j tag'o'j.

Est'as mal'ferm'it'a'j en mult'a'j urb'o'j nov'a'j bank'o'j neces'a'j por la mal'grand'a'j kaj mez'a'j entrepren'o'j. Mi tie vid'is mult'a'j'n jun'a'j'n civit'an'o'j'n en'ir'i kaj el'ir'i, kio montr'as ke ili kred'as je est'ont'o por Kosovo. Mult'a'j produkt'ad'a'j entrepren'o'j komenc'is aŭ re'komenc'is si'a'n ag'ad'o'n, apart'e sur'kamp'e de konstru'ad'o, trink'aĵ'o'j (la bier'o de Pejë est'as ekster'ordinar'e bon'kvalit'a), konserv'aĵ'o'j, nutr'aĵ'o'j, ktp.

La mal'trankvil'aĵ'o'j de Adem Demači

Mi hav'is la plezur'o'n de'nov'e renkont'iĝ'i kaj long'e babil'i kun Adem Demači, saĝ'a kaj sen'de'pend'a politik'ist'o, simbol'o de la kosov'an'a rezist'ad'o kontraŭ la serb'a reĝim'o dum preskaŭ tri'dek jar'o'j. Li loĝ'as kaj labor'as plej'oft'e en Prizren, kie li sent'as si'n pli trankvil'a kaj pli liber'a ol en la ĉef'urb'o Priština por si'n okup'i pri stud'ad'o, verk'ad'o kaj politik'a'j analiz'o'j.

Dum la konversaci'o kun li mi ek'sci'is ke alban'o'j de Kosovo aktual'e star'as antaŭ grav'a'j politik'a'j alternativ'o'j. Laŭ UN-rezoluci'o 1244 Jugoslavio plu'ten'as si'a'n suveren'ec'o'n sur Kosovo. En ĝi establ'iĝ'as inter'naci'a civil'a administraci'o, UNMIK, ia form'o de ŝtat'potenc'o original'a, eksperiment'a, kie influ'as kaj inter'ven'as natur'e la interes'o'j de grand'a nombr'o da divers'a'j ŝtat'o'j eŭrop'a'j kaj ekster'eŭrop'a'j. La nov'a reg'ist'ar'o elekt'it'a de la parlament'o ne hav'as aŭtoritat'o'n sur kamp'o'j kiel defend'o, intern'a'j afer'o'j, financ'o'j, juĝ'ej'o'j kaj ali'a'j, kiu'j aparten'as al UNMIK mem. La aktual'a inter'naci'a administr'ant'o, Michael Steiner, deklar'as: „Mi'a bibli'o est'as rezoluci'o 1244”, dum li'a antaŭ'ul'o, la dan'o Hans Hakerup, aprob'is la konstituci'a'n kadr'o'n kiu al'trud'as la nun'temp'a'j'n kondiĉ'o'j'n. UNMIK decid'is ankaŭ pri leĝ'o'j kiel la jen'a: „ĉiu civit'an'o el Kosovo rajt'as voĉ'don'i ankaŭ por la politik'a'j parti'o'j en Serbi'o”. (Kiu en Kosovo voĉ'don'as por tiu'j parti'o'j, krom serb'o'j?) Serb'o'j est'as prem'ant'a'j nun inter'ali'e por licenc'ig'o de la serb'a universitat'o en la nord'o de Mitr'o'vic'a.

En la parlament'o de Kosovo la serb'o'j akir'is dek lok'o'j'n pro la balot'o'j, kiu'j okaz'is ankaŭ en Serbi'o, plus dek ali'a'j'n donac'it'a'j'n de UNMIK. Daŭr'as la kampanj'o por amas'a re'ven'ig'o de serb'o'j en Kosovon. Pov'as ven'i ankaŭ serb'o'j, kiu'j neniam antaŭ'e loĝ'is en Kosovo.

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Ali'flank'e la alban'a'j politik'ist'o'j kaj public'ist'o'j en Kosovo plur'est'as mal'vigl'a'j, ne unu'iĝ'int'a'j, sen larĝ'a kaj profund'a vizi'o pri la est'ont'ec'o de si'a land'o. Part'o de politik'ist'o'j al'kur'is kaj al'kur'as al riĉ'aĵ'o'j kaj posten'o'j, korupt'iĝ'as kaj skism'as.

Tia'j fenomen'o'j mal'trankvil'ig'as Adem Demači. Li'a'j mal'trankvil'aĵ'o'j spegul'iĝ'as en li'a last'a poem'o, fakt'e politik'a pamflet'o, kiu'n li leg'is por mi. Ĝi titol'iĝ'as Hola, mi'a vers'o. Referenc'ant'e al la el'star'a kosova poet'o, kiu'n la popol'o kon'as per la krom'nom'o Sat Nokšiki, Adem al'parol'as al si'a'j sam'patr'uj'an'o'j per la buŝ'o de poet'o, al'vok'as ke ili star'u unu'iĝ'int'a'j, ke ili pli'alt'ig'u si'a'j'n sci'o'n kaj konsci'o'n, ke ili kontraŭ'star'u ego'ism'o'n, avid'o'n, envi'o'n, korupt'o'n, ĵaluz'o'n, mal'kompetent'o'n, mit'em'o'n, mal'am'o'n kaj indiferent'o'n, por sav'i la long'temp'e sufer'int'a'n Kosovon kiam ajn ĝi bezon'us ili'a'n help'o'n.

La inter'naci'a'j administr'ant'o'j, opini'as Adem, pov'as facil'e trans'don'i si'a'j'n mult'a'j'n kaj vital'a'j'n por alban'o'j rajt'o'j'n rekt'e al la aŭtoritat'ul'o'j en Beogrado, las'ant'e la alban'o'j'n si'n okup'i per kler'ig'ad'o, agrikultur'o, konstru'ad'o, ktp, kiel tio'n jam ebl'ig'is la tit'o'ist'a konstituci'o de la iam'a Jugoslavio en la jar'o 1974. Kio'n do tiam akir'is alban'o'j kiu'j verŝ'is si'a'n sang'o'n tiom long'e?

Sen'dub'e ankaŭ la land'o patr'in'a dev'as far'i pli mult'e por Kosovo. Ĝi'a'j intelekt'ul'o'j, politik'ist'o'j kaj histori'ist'o'j dev'as help'i kiel ajn. Sed oni ne pov'as atend'i i'o'n de fremd'a'j histori'ist'o'j se iu'j el ni'a'j histori'ist'o'j star'ig'as kaj protekt'as serb'a'j'n tez'o'j'n. Parol'ant'e kun Fehmi Baftiu, mal'nov'a jur'ist'o, eks'konsil'ist'o de Adem Demači, mi ek'sci'is ke en ĵus aper'int'a lern'o'libr'o pri inter'naci'a jur'o, verk'it'a de profesor'o Arb'e'n Put'o, oni leg'as inter'ali'e, ke „Kosovo est'is ĉiam sub la serb'a jurisdikci'o”, dum, laŭ insist'a argument'ad'o de Fehmi, la ver'o est'as tut'e kontraŭ'a: neniam Kosovo est'is sub serb'a jurisdikci'o.

Kosovo antaŭ'e'n'ir'os

En Kosovo ekzist'as ĉiu'j kondiĉ'o'j por antaŭ'e'n'ir'i. Ĝi posed'as fekund'a'j'n agr'o'j'n, sub'ter'a'j'n riĉ'aĵ'o'j'n, el kiu'j nur de ŝton'karb'o oni hav'as ne'kalkul'ebl'a'j'n rezerv'o'j'n, bon'eg'a'n geografi'a'n pozici'o'n, jun'a'j'n labor'em'a'j'n hom'o'j'n. Fak'ul'o'j ne intenc'as for'las'i la land'o'n, kontraŭ'e mult'a'j el ili re'ven'is.

Nun, kiam Kosovo hav'as si'a'n reg'ist'ar'o'n, est'as pli taŭg'a'j kondiĉ'o'j por antaŭ'e'n'ir'i. Natur'e, tio pov'as est'iĝ'i, kiel dir'as Adem Demači, se ni est'as unu'iĝ'int'a'j, konsci'a'j, mal'proksim'vid'ant'a'j. Laŭ tiu vid'punkt'o kia ajn per'fort'a manifestaci'o kiel tiu'j en Dečane, Besjana kaj kontraŭ UNMIK pov'as nur pli'nigr'ig'i ni'a'n bild'o'n en la okul'o'j de la ceter'a mond'o. Ne plu est'as la temp'o de klan'a'j, flag'port'ist'a'j mov'ad'o'j sed de civiliz'it'a'j mov'ad'o'j kiu'j honor'ig'as si'a'n naci'o'n.

Bardhyl SElim'i
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Eŭrop'a help'o al Kosovo part'e ne'efik'a

En 1999 Eŭrop'a Uni'o, per'e de si'a help-ofic'ej'o ECHO, dispon'ig'is 400 milion'o'j'n da eŭr'o'j por pov'i rapid'e sub'ten'i la for'fuĝ'int'a'j'n kosov'an'o'j'n. Ĉar est'is supoz'o'j, ke la help'mon'o ne est'is efik'e uz'at'a, oni mend'is revizi'o'n. La raport'o aper'is en la Oficial'a Gazet'o de la Eŭrop'a'j Komun'um'o'j (C 168, 2001-06-12).

Evident'iĝ'is ke ECHO kaj ĝi'a'j partner'o'j ne kapabl'is adapt'i si'a'n program'o'n al la subit'a, tut'e ne'atend'it'a re'ven'o al si'a'j loĝ'lok'o'j de preskaŭ ĉiu'j fuĝ'int'o'j en juni'o 1999, post la inter'konsent'o pri re'tir'iĝ'o de serb'a'j milit'ist'o'j. La help'o est'is destin'it'a komenc'e precip'e al Albanio, la plej mal'riĉ'a land'o de Eŭrop'o, kiu akcept'is la plej grand'a'n part'o'n de la rifuĝ'int'o'j. Eĉ en normal'a'j cirkonstanc'o'j est'as mal'facil'e organiz'i transport'o'j'n en region'o kun mal'bon'a infra'struktur'o. En ĥaos'a situaci'o est'as preskaŭ ne'ebl'e organiz'i send'aĵ'o'j'n kaj cert'ig'i ke ili ĝust'a'temp'e al'ven'as al la ĝust'a lok'o. Kiam, krom'e, subit'e la cel'lok'o'j ŝanĝ'iĝ'as, ne evit'ebl'as, ke liver'o'j ie rest'as ne'uz'at'a'j aŭ perd'iĝ'as.

Oni konklud'is ke la mank'o'j est'is precip'e administr'a'j. La ECHO-kun'labor'ant'o'j je al'ven'o bezon'is plej'part'o'n de si'a'j hom'fort'o'j por establ'i si'n sur'lok'e kaj ek'kon'i la situaci'o'n. Ne ebl'is tuj re'ag'i al ŝanĝ'iĝ'ant'a'j situaci'o'j, ĉar la decid'pov'o est'is ĉe ECHO-funkci'ul'o'j en Bruselo. Menci'end'as ankaŭ ke ECHO nur administr'is la transport'o'j'n kaj liver'o'j'n de la help'material'o'j, kaj do tut'e de'pend'is de sub'kontrakt'ant'o'j.

Sekv'e de la raport'o oni adapt'is la administr'a'j'n struktur'o'j'n de ECHO kaj pli'bon'ig'is la procedur'o'j'n por kun'labor'o kun ali'a'j grand'a'j help'ant'o'j, kiel UN kaj Ruĝ'a Kruc'o.

Malgraŭ la streb'o'j al pli'bon'ig'o, ŝajn'e rest'as problem'o'j. En aŭgust'o 2002 en la eŭrop'a kaj uson'a gazet'ar'o'j aper'is artikol'o'j (baz'it'a'j sur raport'o de organiz'aĵ'o, kiu okup'iĝ'as pri rajt'o'j de handikap'it'o'j, www.mdri.org), pri terur'a situaci'o en frenez'ul'ej'o'j en Kosovo. UNMIK (la UN-administraci'o de Kosovo) ne ne'is la plend'o'j'n, sed asert'is, ke la situaci'o dum la pas'int'a'j jar'o'j konsider'ind'e pli'bon'iĝ'is. Ek'de 1999 est'as konstru'it'a'j almenaŭ tri modern'a'j ej'o'j. Ceter'e, la kontrol'o je frenez'ul'ej'o'j ne est'as task'o de UNMIK, sed de la lok'a provinc'a reg'ist'ar'o.

Roland ROTSAERT
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Promen'e tra la Centr'a Ofic'ej'o

Ĉu vi iam vizit'is la Centr'a'n Ofic'ej'o'n (CO) de UEA? Se ne, ĉi broŝur'o taŭg'as por vi. Se jes ja, ĝi taŭg'as por vi tut'e sam'e. Ĉar pri'skrib'o de CO, de ĝi'a'j ĉambr'o'j, ofic'ist'o'j, aparat'o'j, labor'o'j, ej'o'j, plan'o'j est'as sen'dub'e la kern'a part'o de la 46-paĝ'a broŝur'o, sed la verk'et'o ne est'as nur tio. Ĝi est'as spegul'o de tio, kiel togoland'an'o, ĉi-kaz'e la UEA-estr'ar'an'o Gbeglo Koffi, vid'as, flar'as, kompar'as ej'o'j'n, labor'kutim'o'j'n, person'a'j'n rilat'o'j'n. Tem'as ĉef'e pri li'a al'ir'o al tiu et'a part'o de la okcident'a civiliz'o, plej'part'e eŭrop'a, kiu okul'um'as el la labor'o de CO. Ni hav'as la okaz'o'n renkont'i la fum'ant'o'j'n en la ĝarden'o, kolizi'i kun ali'a'j ofic'ist'o'j ven'ant'a'j invers'direkt'e laŭ la sam'a mal'larĝ'a ŝtup'ar'o, frand'i la trink'aĵ'o'j'n kaj la kuk'o'j'n dum la kaf'o'paŭz'o'j, ĝu'i la ne'okup'it'ec'o'n de la neces'ej'o'j. Tut'a et'a mond'o renkont'iĝ'as en CO, kun ej'o'j plen'ŝtop'it'a'j de libr'o'j, invad'ant'a'j ankaŭ la dorm'o'ĉambr'o'j'n de la volont'ul'o'j; et'a mond'o, kie ĉiu hav'as apart'a'j'n kapabl'o'j'n, sed ĉiu'j hav'as komun'a'n cel'o'n: la progres'ig'o'n de la Asoci'o kaj de Esperant'o en'tut'e.

La aŭtor'o start'as per kelk'paĝ'a konsider'o pri nask'iĝ'dat'o'j kaj nask'iĝ'dokument'o'j, kiu'j tiom brid'as la oficial'a'j'n event'o'j'n de la viv'o, kiel en'skrib'iĝ'o al lern'ej'o aŭ ating'o de pasport'o, dum plur'lok'e en Afrik'o la ul'o'j tut'e ne sci'as preciz'e la tag'o'n de si'a nask'iĝ'o. Kaj tio est'as en'konduk'o al li'a vojaĝ'o kaj unu'a renkont'iĝ'o kun Roterdam'o kaj la afabl'a akcept'o far'e de la CO-ofic'ist'ar'o, kiu li'n hejm'ig'as (kun plur'a'j mal'facil'aĵ'o'j) en la konstru'aĵ'o. La tri'etaĝ'a dom'o ŝajn'as kvazaŭ labirint'o; por ating'i la divers'a'j'n ej'o'j'n oni pov'as elekt'i unu aŭ ali'a'n ŝtup'ar'o'n, unu aŭ ali'a'n voj'o'n. Kaj precip'e oni dev'as sport'i supr'e'n-sub'e'n: la TEJO-volont'ul'o'j plej bon'e trov'iĝ'as en tia situaci'o. Firm'iĝ'as en ni'a mens'o la nom'o'j de la tra'pasat'a'j ĉambr'o'j, laŭ la grand'merit'a'j donac'int'o'j: Epstein, Saft, Lech Walter kaj ali'a'j. La decid'o don'i nom'o'n al la ĉambr'o'j est'is si'a'temp'e de Lapenna; kaj ĝi est'is bril'a ide'o, kiu hav'ig'is mon'o'n al la asoci'o kaj pli'firm'ig'is la ide'o'n, ke CO est'as ja propr'aĵ'o, eĉ fizik'a, de la esperant'ist'o'j. Kaj firm'iĝ'as en ni'a mens'o ankaŭ la nom'o'j de la ofic'ist'o'j: Sim'o, Marvin, Roy, Pasquale, Osmo.

Gbeglo konduk'as ni'n tra la divers'a'j ej'o'j kaj koridor'o'j, sed li mem ne est'as tre spert'a: kelk'foj'e li konduk'as ni'n al cert'a ĉambr'o, kie ni renkont'iĝ'u kun iu specif'a ofic'ist'o kaj li'a labor'o, sed mez'e de la itiner'o li vizit'as i'o'n ali'a'n, kaj parol'as pri io ali'a. Tem'as ver'e pri vizit'o al la konstru'aĵ'o kvazaŭ far'us ĝi'n ne'sistem'a vizit'ant'o, al'tir'at'a jen kaj jen de unu fend'e mal'ferm'it'a pord'o, de ŝim'odor'o ven'ant'a el ali'a apertur'o, de rapid'a okul'um'o al sur'plank'a libr'o'stak'o. Interes'a est'as ankaŭ la kompar'o inter la kutim'a antaŭ-zagreba situaci'o kaj la tut'e nov'a, post la demisi'o'j de plur'a'j ofic'ist'o'j: kelk'a'j ne plu ofic'as, tamen ankoraŭ help'as, ali'a'j ven'as nur por salut'i la eks'a'j'n koleg'o'j'n. Et'a'j aventur'o'j est'as ĉiu'tag'aĵ'o'j en medi'o kie plur'a'j person'o'j altern'as ĉe la divers'a'j labor'o'j, rest'as dum ne'long'a period'o kaj ne tuj sukces'as lern'i la uz'o'n de, ekzempl'e, alarm'o'sistem'o, kiu start'as sen'bezon'e kaj kiu'n neni'u plu kapabl'as silent'ig'i. Ankaŭ en la kon'o de la instal'aĵ'o'j est'as hierarki'o: la ĝeneral'a direktor'o sci'as kiel manipul'i, la ĵus al'ven'int'a volont'ul'o stumbl'as en kelk'a'j mis'o'j.

Amuz'a leg'aĵ'o; kaj la amuz'o'n pli'ig'as la stil'o de Gbeglo Koffi: fraz'o'j kutim'e tre mal'long'a'j, kelk'foj'e tut'e esenc'a'j, sen'ornam'a'j, rekt'e al la cel'o'j; ali'foj'e pri'skrib'a'j pri lok'o'j, mebl'o'j sed oft'e sensac'o'j, ne'palp'ebl'a'j impres'o'j, retro'pens'o'j. Afrik'an'o Gbeglo rakont'as kontempl'e pri si'a'j impres'o'j, do la Centr'a'n Ofic'ej'o'n ni vid'as tra li'a lens'o. Tut'e ali'spec'a'n bild'o'n, rapid'a'n, esenc'a'n, preskaŭ urĝ'ant'a'n, prezent'as en la last'a'j kvar paĝ'o'j Trevor Steele, nov'a funkci'ant'a ĝeneral'a direktor'o: evident'iĝ'as, ke la labor'o est'as ja rutin'a, sed ke la rutin'ec'o konsist'as en tio, ke la labor'o daŭr'e ŝanĝ'iĝ'as kaj ĉiu'moment'e est'as inter'romp'it'a.

For'sark'o de la kelk'a'j erar'o'j est'us merit'plen'a ag'o, cel'e al sen'makul'a du'a el'don'o.

Carlo MINNAJA
Gbeglo Koffi: La Centr'a Ofic'ej'o de UEA en vort'o'j. Eld. UEA, Rotterdam, 2002. 46 paĝ'o'j.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Eĉ se vi ne est'as aviad'ist'o ...

La 20an de decembr'o 1995 uson'a aviad'il'o kolizi'is kun mont'o en Kolombio. Unu ĉen'er'o de la ĉen'o de cirkonstanc'o'j, kiu'j kaŭz'is la kraŝ'o'n, est'is la ne'kapabl'o de la sur'ter'a flug'reg'ist'o konversaci'i angl'e. Mort'is sam'klas'an'o de la fil'in'o de la uson'a inĝenier'o Kent Jones, kiu skrib'is la en'konduk'o'n de tiu ĉi libr'o, Aviad'a Termin'ar'o.

La verk'o konsist'as el 1) 1000 esperant'a'j termin'o'j klar'ig'it'a'j en Piv-a stil'o, 2) 23 ilustr'a'j plat'o'j, 3) aeronaŭt'ik'a vort'ar'o angl'a-esperant'a kun 4000 esprim'o'j en 13 laŭ'tem'a'j ĉapitr'o'j, 4) baz'a aviad'a frazeologi'o kaj 5) list'o de mal'long'ig'o'j.

Detal'e:

1) Tiu part'o en'hav'as mult'e da vort'o'j el Plen'a Vort'ar'o kaj Mete'ologi'a Termin'ar'o kaj ali'a'j, sed ankaŭ tut'e por mi nov'a'j'n kiel „blink'i” = intermit'e lum'i. Aper'as ankaŭ la angl'a vort'o.

2) La bild'o'j tie ĉi est'as tre klar'a'j, oni tuj kompren'as la signif'o'j'n de la termin'o'j. Kvar plat'o'j klar'ig'as mete'ologi'a'j'n esprim'o'j'n.

3) La vort'ar'o angl'a-esperant'a konsist'as el 13 ĉapitr'o'j. Tio est'as mal'avantaĝ'o, ĉar en la plej mal'favor'a kaz'o oni serĉ'as iu'n vort'o'n en ĉiu el la 13 ĉapitr'o'j! Kiu tuj diven'as, ke ekzempl'e la vort'o spac'e = spac'o trov'iĝ'as en la ĉapitr'o „The plan'e – La avi'o”?

4) En la baz'a aviad'a frazeologi'o uz'iĝ'as ne ĉiam la zamenhofa lingv'o. Ekzempl'e, la afiks'o „mal-” ne aper'as. „Mal'dekstr'e” far'iĝ'as „liv'e”, por evit'i konfuz'iĝ'o'n inter „dekstr'e” kaj „mal'dekstr'e”, kiu'j pov'us son'i simil'e. La silab'ad'o de „ses” est'as „tri plus tri” por hav'i aŭd'a'n distanc'o'n al „sep”.

5) Kvin'paĝ'a list'o je la fin'o de la libr'o en'hav'as pli ol 200 sigl'o'j'n kaj mal'long'ig'o'j'n kaj la esperant'a'j'n traduk'o'j'n, ekzempl'e G = verd'a, de angl'a green.

Mi eg'e rekomend'as tiu'n ĉi ekster'e bel'a'n kaj en'hav'e riĉ'a'n termin'ar'o'n ankaŭ al ne-pilot'o'j!

Walter KLag
Gilbert R. Led'o'n: Aviad'a Termin'ar'o. El'don'o de G. R. Led'o'n ĉe Font'o, Brazilo 2002. 287 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN ne indik'it'a.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Pri'skrib'o tre bon'e far'it'a

Ĝis nun en Esperant'o hav'ebl'is mal'mult'o pri budh'ism'o, kaj ebl'e neni'o verk'it'a de budh'ist'o, sen'tendenc'a, kaj ne propagand'ant'a specif'a'n skol'o'n. Yamaguti entrepren'is for'ig'i tiu'n mank'o'n, kaj la rezult'o est'as tre hav'ind'a, por person'o'j, kiu'j dezir'as inform'o'j'n objektiv'a'j'n pri la kred'ar'o de tiu religi'o.

Ĉerp'ant'e el ar'o da histori'a'j religi'a'j dokument'o'j (sutr'o'j), li prov'as prezent'i al ni la esenc'a'j'n instru'o'j'n de budh'ism'o, kaj ankaŭ kon'ig'i al ni la ĉef'a'j'n el'labor'aĵ'o'j'n, kiu'j'n ili spert'is en la man'o'j de la ĉef'a'j skol'o'j. Yamaguti ne est'as naiv'a kred'ant'o. Li, prezent'int'e al ni doktrin'o'n aŭ legend'o'n, plej'oft'e indik'as al ni la spirit'a'n (metafor'a'n) signif'o'n de „fakt'o'j”, kiu'j'n est'as tre mal'facil'e akcept'i kiel histori'aĵ'o'j'n. Tiel, li pli-mal'pli sen'mit'ig'as la budh'an'a'n tradici'o'n pri la fond'int'o, Ŝakja-munio, kaj plur'a'j'n kred'aĵ'o'j'n, kiu'j ŝajn'as kontraŭ'i la pra'instru'o'j'n de Ŝakja-munio.

Yamaguti atent'ig'as, ke komenc'e, ĉar la nov'a'j adept'o'j de Ŝakja-munio est'is hindu'o'j, ili oft'e ne plen'e kompren'is tio'n, kio'n li (mal'akcept'int'e la instru'o'j'n de hindu'ism'o) streb'is esprim'i al ili. Tial ĉe la vulgar'a nivel'o, en'budh'ism'iĝ'is la hindu'a kred'o pri re'en'karn'iĝ'o, en'konduk'o de ia spec'o de atman'o (individu'ec'o daŭr'a de person'o, tio, kio'n ni nom'as „sen'mort'a anim'o, aŭ individu'a spirit'o”), em'o ident'ig'i person'a'n atman'o'n kun ia transcend'a budh'o, tro'facil'a trans'form'o de la koncept'o de nirvan'o en koncept'o'n pri ia post'mort'a ĉiel'o, preĝ'ad'o al la Budh'o, kc.

Yamaguti emfaz'as, ke la fundament'a doktrin'o de Ŝakja-munio est'is la mal'permanent'ec'o de ĉio, la mal'stabil'ec'o de ĉio, la flu'ant'a, ŝanĝ'iĝ'ant'a karakter'o de ĉio. Pro tio, ne pov'as ia „atman'o”, ĉu person'a, ĉu transcend'a, hav'i spert'o'j'n, ĉar la koncept'o mem de la atman'o kontraŭ'as la fundament'a'n ver'o'n, ke neni'o est'as sen'ŝanĝ'a, al'fid'end'a.

La cel'o de la budh'a'j instru'o'j ne est'is liber'ig'i ni'n el mal'bon'a mond'o, sed liber'ig'i ni'n el ni'a'j iluzi'o'j. Kio okaz'as post'mort'e? Ŝakja-munio, saĝ'e, ne diskut'is tio'n, nek instru'is pri ĝi, ĉar tia diskut'o for'log'us ni'a'n atent'o'n, kaj forges'ig'us al ni ni'a'n ver'a'n bezon'o'n, t.e. liber'iĝ'i el ni'a'j katen'o'j lig'ant'a'j ni'n al material'ism'o, teori'um'ad'o, sen'baz'a kred'o al ia esoter'a ver'o.

Plur'lok'e Yamaguti menci'as paralel'a'j'n koncept'o'j'n en la instru'ad'o de Jesuo, en la Bibli'o. Li traf'e indik'as plur'a'j'n traf'a'j'n koncept'o'j'n komun'a'j'n al Jesuo kaj al Ŝakja-munio; sam'temp'e li atent'ig'as, ke dum krist'an'o'j ador'as Jes'u-Krist'o'n, la fundament'a instru'o de Ŝakja-munio est'is ador'i neniu'n, ankaŭ ne li'n mem.

Est'us facil'e riproĉ'i ĉi tiu'n libr'o'n, pro tio, ke ĝi ne diskut'as i'o'n aŭ ali'o'n, aŭ tro rapid'e preter'ir'as divers'a'j'n dub'aĵ'o'j'n. Kiom oni pov'as far'i en 112 paĝ'o'j?

Nepr'e adept'o'j de la mult'a'j budh'an'a'j skol'o'j insist'os, ke Yamaguti „mis'prezent'as” iu'j'n esenc'a'j'n budh'a'j'n instru'o'j'n aŭ ver'o'j'n aŭ spert'o'j'n. Tio signif'as nur, ke ili pretend'as sci'i la sol'a'n ver'o'n, kaj ke ĉiu ali'a instru'o est'as nepr'e fals'a. Sed, kvankam sen'dub'e Yamaguti hav'as propr'a'j'n prefer'o'j'n pri la centr'ec'o de iu'j instru'o'j, aŭ pri la valid'o de ali'a'j instru'o'j, li sukces'as plej'part'e, kler'e, klar'e, kaj sen'parti'e pri'skrib'i tem'o'n, kiu'n mis'kon'as aŭ mal'kon'as la plej mult'a'j okcident'an'o'j.

Donald BROADRIBB
Yamaguti Si'n'it'i: En'konduk'o en Budh'ism'o'n. Eld. Japan'a Budh'an'a Lig'o Esperant'ist'a, Nagoya, 2002. 112 paĝ'o'j, glu'e bind'it'a'j.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Komun'a viz'o

Ministr'o'j pri turism'a'j afer'o'j de kvin land'o'j en okcident'a Afrik'o lanĉ'is en Cotonou [kotonú] (Benino) komun'a'n turism'a'n viz'o'n. Tiu unik'a viz'o ebl'ig'as al ekster'land'an'o'j rest'ad'i en la komun'a spac'o, konsist'ant'a al Benino, Burkino, Ebur-Bord'o, Niĝero kaj Togolo. Ties teritori'o ampleks'as pli ol 2 milion'o'j'n da km2, de la bord'o de Atlantik'a Ocean'o ĝis la dezert'o Saharo, inkluziv'e de la tropik'a arb'ar'o, bel'eg'a'j river'eg'o'j, mont'et'o'j, ktp. En la menci'it'a'j land'o'j loĝ'as kvin popol'o'j kaj tri'cent etn'o'j kun vari'a'j mor'o'j kaj kutim'o'j.

Cel'o de la komun'a viz'o est'as stimul'i la inter'naci'a'n turism'o'n en tiu region'o per la facil'ig'o de la al'ir'o de turist'o'j al la menci'it'a'j land'o'j, kiu'j form'as inter'konsent'a'n komun'um'o'n (soci'a kaj ekonomi'a inter'ŝtat'a organiz'aĵ'o).

La komun'a viz'o valid'as 60 tag'o'j'n kaj est'as dispon'ig'at'a al ekster'land'a'j turist'o'j, dezir'ant'a'j vizit'i almenaŭ du land'o'j'n en la komun'a spac'o. Ĝi est'as ricev'at'a en konsul'ej'o'j aŭ ambasad'o'j de ĉiu el la menci'it'a'j land'o'j je 72 hor'o'j kaj kost'as 38,11 eŭr'o'j'n.

Christian FABOSSOU
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Aude

La departement'o Aude etend'iĝ'as inter Mediterane'o kaj Pirene'o'j en sud-okcident'a Franci'o. Oft'e oni nom'as ĝi'n ankaŭ „la mal'grand'a Franci'o”, ĉar ĝi propon'as grand'eg'a'n vari'o'n de pejzaĝ'o'j.

Ali'a krom'nom'o de tiu departement'o est'as Katara Land'o. Tio memor'ig'as pri la person'o'j, kiu'j viv'is tie dum la mez'epok'o kaj kiu'j est'is for'pel'it'a'j kaj masakr'it'a'j, nur pro tio ke ili hav'is ali'a'n religi'o'n. Nun ili est'as simbol'o de toler'em'o kaj mal'ferm'it'ec'o.

Aude posed'as tia'n riĉ'ec'o'n de natur'bel'aĵ'o'j kaj vid'ind'aĵ'o'j, ke ĝi pov'as kontent'ig'i la plej postul'em'a'j'n vizit'ant'o'j'n!

En ĝi'a spektakl'a natur'medi'o oni mal'kovr'os ne nur kastel'o'j'n, sed ankaŭ la mez'epok'a'n urb'o'n Carcassona [karkasuno] (franc'e Carcassonne), abat'ej'o'j'n kaj klostr'o'j'n romanik'a'j'n, antaŭ'histori'a'j'n grot'o'j'n aŭ roz'a'j'n flameng'o'j'n, kiu'j viv'as en la lagun'o'j de la mar'bord'o. Ebl'as ankaŭ promen'ad'i sub la ombr'o'j de cent'jar'a'j arb'o'j laŭ'long'e de Canal del Mièjorn [kanál del mjeĉúr] (Sud'a kanal'o) aŭ okup'iĝ'i pri sport'o en la mont'ar'o kaj ĉe la mar'bord'o.

Oni ne rezign'u la frand'em'a'j'n plaĉ'o'j'n kaj nepr'e gust'um'u la fam'a'j'n vin'o'j'n kaj ĝu'u la gastronomi'o'n de Aude. Ver'e ĉi tie ebl'as tra'viv'i feri'o'j'n ekster'ordinar'a'j'n!

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Canal del Mièjorn

La konstru'ad'o de tiu verk'o en la 17a jar'cent'o, kiu long'as pli ol 240 km, daŭr'is 14 jar'o'j'n. Canal del Mièjorn posed'as pli ol 350 kluz'o'j'n, pont'o'j'n, akvedukt'o'j'n, inter kiu'j kelk'a'j ne est'is ŝanĝ'it'a'j ek'de si'a ek'est'o. Tial oni al'don'is tiu'n ver'a'n ensembl'o'n en la Mond'a Kultur'hered'aĵ'o de Unesk'o en 1996.

La kanal'o nun est'as la plej bon'a rimed'o por mal'kovr'i Aude, ĝi'a'n vari'o'n kaj riĉ'ec'o'n laŭ'long'e de tri'cent'jar'a'j arb'o'j. La navig'ad'o est'as mir'ind'e facil'a – de la flav'a'j eben'aĵ'o'j de la Lauragués-region'o ĝis la mediterane'a mar'bord'o. Tiel oni fuĝ'os la streĉ'o'n kaj la trafik'ŝtop'iĝ'o'j'n! Vetur'ant'e per'ŝip'e oni vid'os vilaĝ'o'j'n, monument'o'j'n, vin'kel'o'j'n kaj restoraci'o'j'n.

Sport'ad'o

En Aude ĉiu'sezon'e ebl'as praktik'i prefer'at'a'j'n aktiv'aĵ'o'j'n. Fiŝ'kapt'ad'o en la mar'o, vel'ad'o aŭ nenio'farad'o sur la strand'o'j, golf'o en Carcassona, boat'ad'o en rapid'e flu'ant'a'j akv'o'j, vizit'o al ban'ej'o'j, ekskurs'o'j pied'e, rajd'e, mont'bicikl'e en la departement'o ... Ĉio ebl'as!

La voj'o'j, special'e est'ig'it'a'j por la ekskurs'ant'o'j, kiel la fam'a „katara pad'o” aŭ la transéquestre (long'a rajd'o'voj'o) konduk'as al la pint'lok'o'j de la tumult'a histori'o de Aude. Oni pov'as sekv'i si'a'j'n dezir'o'j'n, super'i si'a'j'n atend'o'j'n, bon'fart'i, mal'kovr'ant'e ver'e grandioz'a'j'n pejzaĝ'o'j'n!

Kastel'o'j kaj abat'ej'o'j

Quéribus, Lastours, Peyrepertuse, Termes, Villerouge ... De Corbièras [kurbjeros] (Corbières) ĝis Pays d'Olmes impres'as mez'epok'a'j fortres'o'j, akompan'as la promen'ant'o'j'n sur la spur'o'j de mal'aper'int'a religi'o. Dank'e al aranĝ'o de ekspozici'o'j pri divers'a'j tem'o'j en la kastel'o'j, tiu vizit'o ver'e est'as invit'o por tra'viv'i la lok'a'n histori'o'n.

En la mez'epok'o la land'et'o'j de Aude hav'is ne mal'pli ol du'dek'o'n da monaĥ'ej'o'j kaj prior'ej'o'j. Hodiaŭ vizit'ind'as dek'o da cisterciaj kaj benediktaj abat'ej'o'j, kiu'j'n la histori'o post'las'is. Sub la monaĥ'ej'a'j volb'o'j rimark'ebl'as la epok'o'j, de Fontfroide al St. Papoul, de Lagrasse al St. Hilaire aŭ Caunes-Minervois ... La vizit'o al abat'ej'o'j est'as ne'forges'ebl'a vojaĝ'o en la spac'o kaj temp'o.

La mediterane'a mar'bord'o

La mar'bord'o de Aude ĝu'as 50 km da fajn'sabl'a'j plaĝ'o'j kun famili'a'j kaj tradici'a'j ban'ej'o'j, natur'ism'a'j vilaĝ'o'j, en kiu'j ĉi'a'j aktiv'aĵ'o'j est'as propon'at'a'j al turist'o'j. Ĉio kuŝ'as je mal'long'a distanc'o for de majest'a'j land'intern'a'j pejzaĝ'o'j, de lagun'o'j, de natur'rezerv'ej'o kaj rifuĝ'ej'o por mult'a'j animal'a'j speci'o'j.

Sed oni pov'as si'n dediĉ'i ankaŭ al navig'ad'o sur la mult'nombr'a'j lag'et'o'j ombr'ec'a'j ĉe la pied'o'j de la Nigr'a Mont'ar'o aŭ en Pirene'o'j.

Urb'o'j kaj vilaĝ'o'j

Kvazaŭ mozaik'o de urb'o'j kaj vilaĝ'o'j, Aude simil'as al riĉ'a puzl'o, kie ĉiu pec'o kun'port'as apart'a'n lum'o'n. Unu'a'rang'as Carcassona kaj Narbona [narbuno] (franc'e Narbonne), sed est'as ankaŭ mult'eg'e da aŭtentik'a'j vilaĝ'et'o'j, kiu'j ĉiu'j si'a'manier'e atest'as pri la vari'o de Aude: rond'form'a'j, florum'it'a'j, klas'ig'it'a'j histori'a'j vilaĝ'o'j, ktp.

En Carcassona est'as plej grand'a mez'epok'a fortres'o de Eŭrop'o, kiu est'is proklam'it'a kiel er'o de la Mond'a Kultur'hered'aĵ'o de Unesk'o. Ĝi hav'as rempar'o'j'n 3 km long'a'j'n, 52 tur'o'j'n, graf'kastel'o'n, intern'a'n fortik'aĵ'o'n, bazilik'o'n, arkitektur'a'n juvel'o'n en gotik'a kaj romanik'a stil'o'j.

Narbona est'as iam'a ĉef'urb'o de romia provinc'o, pord'o al la Mediterane'o, kiu propon'as al la vizit'ant'o'j el'star'a'n arkitektur'o'n de la ĉef'episkop'a palac'o.

Limós [limús] (franc'e Limoux) est'as pli mal'grand'a urb'o, situ'ant'a je 20 km for de Carcassona, kiu apart'e fam'as pro ĝi'a karnaval'o, kiu dat'iĝ'as de la mez'epok'o kaj kiu ĉiu'jar'e daŭr'as tri monat'o'j'n.

Gastronomi'o kaj vin'o'j

La pasi'o al bon'a'j vin'o'j iĝ'is kvazaŭ rit'o, kvazaŭ tradici'o. Blank'a'j, roz'a'j aŭ ruĝ'a'j vin'o'j ... la fam'o de la vin'o'j de Aude jam de'long'e trans'pas'is la region'a'j'n lim'o'j'n: Corbières, Fitou, Minervois, Blanquette de Limoux (plej mal'nov'a ŝaŭm'vin'o de la mond'o), Clape-Quatourze, Cabardès, Malepère ...

De lok'a'j vin'o'j por inic'it'o'j ĝis la plej alt'kvalit'a'j vin'o'j, la tut'a vin'paletr'o prezent'iĝ'as en la vit'ej'o'j sub la atlantik'a'j kaj mediterane'a'j influ'o'j.

Fam'a pro si'a'j kastel'o'j kaj pejzaĝ'o'j, la departement'o Aude ĉiam pli el'star'as kiel grav'a gastronomi'a region'o. Pro ĝi'a geografi'a situ'o la lok'a kuir'art'o est'as miks'aĵ'o de tradici'o'j de sud-okcident'a Franci'o kaj de Mediterane'o. Plej kon'at'a'j est'as la manĝ'aĵ'o'j fum'aĵ'it'a fiŝ'aĵ'o, ostr'o'j, oliv'o'j en Minervois kaj ĉe la mar'bord'o, gras'hepat'aĵ'o, anas'o'j aŭ anser'o'j konserv'it'a'j en gras'o en Lauragués, pekl'aĵ'o'j en la Nigr'a Mont'ar'o, fromaĝ'o'j el Pirene'o'j kaj Corbièras kaj la fam'a'j fazeol'o'j kun gras'konserv'it'a'j anas'o'j, anser'o'j aŭ kolbas'o'j el Castèlnòu-d'Arri (Castelnaudary) kaj Carcassona.

Marc GASSION
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ne plu kri'os la kok'o

Mir'ig'as mi'n, kiom oft'e en mi'a viv'o mi renkont'as hom'o'j'n, kiu'j mal'estim'as si'a'n propr'a'n lingv'o'n. Plej oft'e tem'as pri tiu'j, kiu'j loĝ'is aŭ labor'is en Uson'o aŭ Angli'o, kaj decid'is, ke la angl'a (precip'e la uson'angl'a) pli util'as. Kelk'a'j eĉ tut'e ĉes'is uz'i la de'nask'a'n lingv'o'n kaj laŭ'ŝajn'e ne kapabl'as kompren'i tiu'j'n, kiu'j ŝat'as kaj prefer'as esprim'i si'n per ĝi.

Kvankam mi ek'de long'e uz'as divers'a'j'n lingv'o'j'n, inkluziv'e de Esperant'o, la lingv'o, kiu el'vok'as la plej profund'a'j'n sent'o'j'n, est'as mi'a pra'patr'a idiom'o, nom'e la antikv'eg'a kaj mal'mult'e dis'vast'ig'it'a gael'a. Eĉ en for'a'j land'o'j, kiam mi aŭd'as, leg'as aŭ parol'as ĝi'n, mi sent'as, kvazaŭ mi trov'iĝ'us re'foj'e inter la insul'o'j, mont'o'j, arb'ar'o'j kaj lag'o'j de mi'a'j pra'patr'o'j. Mi tut'e respekt'as kaj ŝat'as ali'a'j'n lingv'o'j'n ĉar, kiel iam dir'is al mi ital'a ŝip'estr'o, tutte le lingue son'o belle (ĉiu'j lingv'o'j est'as bel'a'j). Tamen, por mi la gael'a est'as pli ol nur'a idiom'o. Ĝi est'as part'o de mi'a anim'o. Sen'dub'e mult'a'j hom'o'j, parol'ant'e mal'sam'a'j'n lingv'o'j'n, simil'e sent'as: ebl'e pro tio ili pret'as batal'i por defend'i si'a'j'n lingv'a'j'n rajt'o'j'n.

Malgraŭ long'a persekut'ad'o kaj oficial'a mal'permes'o, la gael'a tra'viv'as en du sam'de'ven'a'j sed iom mal'sam'a'j form'o'j: la irland'gael'a kaj la skot'gael'a. Ali'a variant'o, la manks'a, efektiv'e for'mort'is krom kiel ceremoni'a lingv'o.

Hejm'a komunik'il'o

Mi loĝ'as nun'temp'e en Irlando, kie la gael'a est'as laŭ'konstituci'e la unu'a oficial'a lingv'o, kvankam la angl'a est'as la plej uz'at'a. Kiam mi loĝ'is en nord'a Skot'land'o, mi parol'is kaj uz'is en mi'a labor'o la skot'gael'a'n, mi'a'n hered'a'n lingv'o'n kaj ni'a'n ĉiu'tag'a'n hejm'a'n komunik'il'o'n. Nur ĝi'n (kaj kelk'foj'e Esperant'o'n) mi parol'as kun mi'a edz'in'o kaj fil'o'j. De preskaŭ 50 jar'o'j mi verk'as en la gael'a, publik'ig'ant'e ese'o'j'n, novel'o'j'n, poem'o'j'n, traduk'o'j'n kaj ali'a'j'n skrib'aĵ'o'j'n: mi eĉ sukces'is gajn'i per ĝi iom'et'e da mon'o. En pli influ'hav'a'j lingv'o'j mi mal'oft'e verk'is kaj neniam sent'is la neces'o'n hav'i pli vast'a'n leg'ant'ar'o'n.

Dum tiu ĉi long'a period'o, mi oft'e kontribu'is al la plej grav'a gael'lingv'a literatur'a revu'o, nom'e Gairm (kok'o'kri'o, al'vok'o), el'don'it'a en Glasgovo, Skot'land'o. Aper'is en 1952 la unu'a numer'o de tiu ĉi revu'o, sur kies kovr'il'o est'is pres'it'a kiel simbol'o kri'ant'a kok'o. Ĝi est'is fond'it'a de Ruaraidh MacThòmais [ruari maĥc homiŝ] (angl'ig'it'e Derick Thomson), profesor'o ĉe la glasgova universitat'o kaj el'star'a poet'o, kaj Fionnlagh Dómhnallach [fjaunlagh doŭnalaĥ], kon'at'a bard'o. Post la unu'a'j jar'o'j eks'iĝ'is el la redakci'o Fionnlagh, kaj rest'is Ruaraidh kiel unu'nur'a redaktor'o.

De'nask'a lingv'o

Ek'de tiam, kaj de temp'o al temp'o, kontribu'is al Gairm ĉiu grav'a aŭtor'o kaj poet'o verk'ant'a en la skot'gael'a (kaj mal'pli oft'e en la irland'gael'a). Plur'foj'e aper'is sur ĝi'a'j paĝ'o'j verk'o'j original'a'j aŭ traduk'it'a'j de verk'ist'o'j, kies de'nask'a lingv'o ne est'as la gael'a. MacThòmais instig'is mult'a'j'n jun'a'j'n kaj nov'a'j'n skrib'ant'o'j'n verk'i en la gael'a pri tem'o'j, kiu'j ĝis tiam est'is komun'e pres'it'a'j nur en naci'lingv'o'j kun grand'a parol'ant'ar'o.

En Skot'land'o kaj Irlando ne abund'as literatur'a'j revu'o'j. En Irlando est'as el'don'at'a la gael'lingv'a revu'o Comhar (kun'labor'o), kaj dum long'a temp'o la plej legat'a literatur'a period'aĵ'o pres'it'a en Skot'land'o est'is la angl'a'lingv'a Blackwood's Magazin'e, kies mal'nov'mod'a kovr'il'o, mal'al'log'a tip'ar'o kaj konservativ'a en'hav'o don'is la impres'o'n, ke ĝi'a leg'ant'ar'o konsist'is el emerit'a'j arme'oficir'o'j kaj eks'funkci'ul'o'j de la Brit'a Imperi'o. Ceter'e, kvankam el'don'it'a en Edinburg'o, ĝi'a etos'o ne est'is skot'a. Sen'dub'e, Gairm est'is la plej alt'kvalit'a el tiu'j revu'o'j, kvankam redakt'it'a en lingv'o de minoritat'o.

Prestiĝ'a'j el'don'o'j

Tem'o'j trakt'it'a'j en Gairm inkluziv'as novel'o'j'n, scienc'o'n (biologi'o'n, fizik'o'n, astronomi'o'n) kaj scienc'fikci'o'n, teknik'o'n (komput'ad'o'n), histori'o'n, etnografi'o'n, legend'o'j'n, antrop'ologi'o'n, tradici'o'n, religi'o'n, filozofi'o'n, politik'o'n, vojaĝ'ad'o'n, muzik'o'n, poezi'o'n, lingv'o'j'n (inkluziv'e de artikol'o'j pri Esperant'o kaj traduk'o'j de esperant'a poezi'o), geografi'o'n – fin'fin'e artikol'o'j'n, kia'j'n oni kutim'as trov'i en MONATO kaj en prestiĝ'a'j naci'lingv'a'j el'don'aĵ'o'j.

La el'don'ej'o Gairm pli'e el'don'is seri'o'n da libr'o'j (distr'aĵ'a'j kaj eduk'a'j) kaj por plen'kresk'ul'o'j kaj por infan'o'j. Ĝi publik'ig'is vort'ar'o'j'n kaj lern'o'libr'o'j'n. Sam'temp'e ali'a'j komerc'a'j kaj universitat'a'j el'don'ej'o'j publik'ig'is libr'o'j'n (proz'a'j'n kaj poezi'a'j'n) verk'it'a'j'n de profesor'o MacThòmais kaj de ali'a'j kontribu'ant'o'j al Gairm. Sen tro'ig'o oni pov'as asert'i, ke MacThòmais, kun'e kun Gairm, est'is la plej grand'a influ'o por pli ĝeneral'a uz'o de la skot'gael'a kaj trans'form'is ĝi'n en modern'a'n lingv'o'n kapabl'a'n esprim'i i'o'n ajn – eĉ la plej teknik'a'j'n kaj scienc'a'j'n tem'o'j'n.

Last'a ĉapitr'o

Antaŭ kelk'a'j monat'o'j mi trov'is en Dublino libr'o'n el'don'it'a'n en Briti'o en 1902. Tem'is pri histori'o de la skot'gael'a literatur'o. La aŭtor'o asert'is, ke la komenc'o de la 20a jar'cent'o sign'is la last'a'n ĉapitr'o'n de la gael'a literatur'a histori'o kaj ke est'ont'e ne plu aper'os libr'o'j en tiu lingv'o. Sed tiu ĉi „profet'aĵ'o” est'is tre erar'a. Fakt'e, la 20a jar'cent'o iĝ'is la „or'a epok'o” de el'don'ad'o en la gael'a. Publik'iĝ'is en tiu ĉi period'o (1902-2000) pli da libr'o'j ol ek'de la aper'o en la 16a jar'cent'o de la unu'a pres'it'a skot'gael'a libr'o. En la jar'o'j post la du'a mond'milit'o, neni'u unu'op'ul'o pli aktiv'e rol'is en la vigl'ig'o de la gael'a literatur'a produkt'ad'o ol MacThòmais.

La glor'o de la gael'a lingv'o ĉiam est'is, kaj rest'as, ĝi'a poezi'o. En 1999, la edinburg'a el'don'ej'o Polygon aper'ig'is 825-paĝ'a'n antologi'o'n de elekt'it'a'j gael'a'j poem'o'j verk'it'a'j en la tut'a 20a jar'cent'o. La en'hav'o (351 poem'o'j de 100 poet'o'j) trakt'as ĉi'a'j'n tem'o'j'n kaj alud'as preskaŭ ĉiu'n grav'a'n event'o'n okaz'int'a'n dum la jar'cent'o. Krom la plej el'star'a'j gael'a'j poet'o'j, kiel Somhairle MacGill-Eain (kiu mal'long'e antaŭ si'a mort'o est'is propon'it'a kiel kandidat'o por la Nobel-premi'o pri literatur'o) kaj MacThòmais mem, est'as inkluziv'it'a en la antologi'o la verk'ar'o de poet'o'j el nord'a kaj sud'a Skot'land'o, Kenjo, Sud-Amerik'o, Irlando kaj Nord-Irlando, Angli'o kaj ali'a'j. La vort'trezor'o uz'at'a en la poezi'o est'as vast'eg'a. Pro ĝi'a grand'ec'o, inter'naci'ec'o kaj cent'jar'a ampleks'o, ĝi tre simil'as al la jubile'a Esperant'a Antologi'o redakt'it'a de William Auld, kiu aper'is en 1984.

Redaktor'a seĝ'o

Bedaŭr'ind'e neni'o daŭr'as en ni'a mond'o kaj Gairm ne pov'as est'i escept'o. Kun la du'a ĉi-jar'a numer'o de Gairm ven'is slip'o kun anonc'o, ke la ven'ont'a numer'o est'os la last'a. Neni'u leg'ant'o rajt'as riproĉ'i iu'n, kiu okup'is redaktor'a'n seĝ'o'n dum pli ol du'on'jar'cent'o, kaj la tut'a gael'parol'ant'a komun'um'o ŝuld'as mult'o'n al MacThòmais, la ĉef'a kre'ant'o, inspir'ant'o kaj patron'o de la modern'a skot'gael'a.

Kompren'ebl'e est'is ali'a'j verk'ist'o'j, poet'o'j kaj eduk'ist'o'j, kiu'j help'is kultur'i, modern'ig'i kaj konserv'i la skrib'it'a'n gael'a'n lingv'o'n. Ekzempl'e, komenc'e de la 20a jar'cent'o est'iĝ'is kresk'ant'a nombr'o da nov'a'j gael'a'j el'don'ej'o'j. La unu'a „modern'a” skot'gael'a roman'o, Dùn Áluinn (Kastel'o Aluinn), est'is el'don'it'a en Glasgovo en 1912. Baldaŭ sekv'is ali'a'j fikci'a'j kaj ne'fikci'a'j el'don'o'j, ĝis fond'iĝ'o de la plej grav'a produkt'ant'o de gael'a'j libr'o'j nom'e el'don'ej'o Gairm, kiu aĉet'is la tut'a'n rest'ant'a'n stok'o'n de Alasdair MacLabhruinn kaj Fil'o'j, la tiam'a plej fekund'a gael'a pres'ej'o/el'don'ej'o en Glasgovo.

Hodiaŭ divers'a'j angl'a'lingv'a'j el'don'ej'o'j en Skot'land'o kaj Angli'o publik'ig'as libr'o'j'n en la skot'gael'a. Kelk'foj'e, la sam'a infan'libr'o aper'as sam'temp'e en divers'a'j kelt'a'j versi'o'j: irlandaj-skot'gael'a'j, kimr'a'j-gael'a'j, ktp, vend'at'a'j en la land'o'j, kie la lingv'o'j est'as parol'at'a'j. Fin'fin'e la ekzempl'o de MacThòmais montr'as, kiom unu person'o pov'as influ'i si'a'j'n lingv'o'n, kultur'o'n kaj naci'o'n.

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Jubile'o hont'ind'a

Al'proksim'iĝ'as la 22a de mart'o 2003. Tiam, antaŭ 70 jar'o'j, nazi'o'j en Germanio mal'ferm'is la unu'a'n koncentr'ej'o'n en Dachau [daĥaŭ], model'o'n por mult'a'j ali'a'j koncentr'ej'o'j. Jen skiz'a histori'o pri koncentr'ej'o'j, ne nur en nazi'a Germanio sed ankaŭ pli fru'e kaj post'e.

Koncentr'ej'o'j ekzist'as por ten'i kaj izol'i politik'a'j'n aŭ ali'a'j'n supoz'at'a'j'n mal'amik'o'j'n de la ŝtat'o. Oni pov'us komenc'i ĉe egiptaj regn'o'j, kiu'j sub'prem'is kaj sklav'ig'is venk'it'a'j'n popol'o'j'n. Sed koncentr'ej'o'j'n en la nun'a senc'o unu'e instal'is hispan'a'j koloni'ist'o'j en 1895 sur la insul'o Kubo: tie ili mal'liber'ig'is 40 000 kamp'ar'an'o'j'n. Post'e, dum la brit'a milit'o en Sud-Afrik'o inter 1899 kaj 1902, oni star'ig'is koncentr'ej'o'j'n por milit'kapt'it'o'j.

Mal'amik'o'j de la revoluci'o

Post 1918 Sovetio instal'is koncentr'ej'o'j'n por intern'ig'i kontraŭ'ul'o'j'n de la tiam'a reĝim'o, inter'ali'e eklezi'ul'o'j'n kaj kulak'o'j'n (mez- kaj grand-kamp'ar'an'o'j'n). Feliks Dĵerĵinskij evolu'ig'is la koncentr'ej'o'j'n kiel instrument'o'j'n de la „ruĝ'a'j” kontraŭ la „blank'a'j”, la „mal'amik'o'j de la revoluci'o”. Tie, plen'rajt'ig'it'a'j de la ŝtat'o, respond'ec'ul'o'j diktator'e verdikt'is kaj ekzekut'is. Ankaŭ Lenin kaj Stalin uz'is koncentr'ej'o'j'n situ'ant'a'j'n en for'a'j, mal'facil'e al'ir'ebl'a'j region'o'j de mal'varm'eg'a Siberio. Eĉ post la mort'o de Stalin en 1953 plu'ekzist'is kelk'a'j koncentr'ej'o'j.

Plej kon'at'a'j est'as la koncentr'ej'o'j en Nazi-Germanio inter 1933 kaj 1945. Akir'int'e ŝtat'a'n potenc'o'n, Hitler komenc'is ĉas'i kaj mal'liber'ig'i kontraŭ'ul'o'j'n, ĉef'e komun'ist'o'j'n, social'ist'o'j'n, social'demokrat'o'j'n, pacifist'o'j'n, ktp. La unu'a koncentr'ej'o mal'ferm'iĝ'is la 22an de mart'o 1933 proksim'e al la urb'et'o Dachau nord'e de Munkeno. Sekv'is Sachsenhausen [záksenhaŭzen] 1936, Buchenwald [búĥenvalt] 1938, Mauthausen [máŭthaŭzen] 1939, la por'vir'in'a Ravensbrück [ráfenzbrik] 1940 kaj Ber'gen-Belsen [ber'gen-belzen] 1943.

Get'o'j

Sekv'is get'o'j en ĉiu'j grand'a'j urb'o'j por „kolekt'i” eŭrop'a'j'n jud'o'j'n, komenc'e tuj post la invad'o de Pollando kaj ali'a'j orient-eŭrop'a'j land'o'j, post'e ankaŭ en Germanio mem. Kon'at'a'j est'as la get'o'j de Varsovio, Łódż [ŭuĝ], Krakovo, Lublin kaj la koncentr'ej'o, nom'at'a get'o, en Theresienstadt [terézienŝtat], la ĉeĥ'a Terezin.

Post aŭtun'o 1941 kaj la konferenc'o ĉe Wannsee (lag'o apud Berlino), kie en januar'o 1942 la nazi'a'j gvid'ant'o'j decid'is pri la „fin'a solv'o” de la „jud'a problem'o”, oni konstru'is krom'a'j'n eksterm'ej'o'j'n por la jud'o'j: Chelmno [ĥelmno], Belžec [belĵec], Sobibor, Tre'blink'a, Auschwitz [aŭŝvic] kaj Majdanek. Tiu'j last'a'j est'is kvazaŭ murd'o-fabrik'o'j: tie oni cel'is mort'ig'i aŭ rekt'e per cianid'a acid'o en t.n. gas-ĉambr'o'j aŭ ne'rekt'e per fizik'a ŝvit'labor'o en apud'a'j uzin'o'j, kie la hom'o'j est'is ekspluat'at'a'j kiel modern'a'j sklav'o'j sub apenaŭ imag'ebl'a'j kondiĉ'o'j.

Rat'o'j

Ne fin'iĝ'is la histori'o post la du'a mond'o'milit'o. Kon'at'a est'as la puĉ'o de general'o kaj diktator'o Pinochet [pinoŝé] en Ĉilio en septembr'o 1973. Oni sci'as, ke hom'o'j est'is arest'it'a'j kaj mort'ig'it'a'j en stadion'o en Santiag'o; krom'e oni raport'is eĉ pri koncentr'ej'a'j ŝip'o'j, en kies hold'o'j'n oni ĵet'is mal'liber'ig'it'o'j'n kaj post'e rat'o'j'n, kiu'j manĝ'is la hom'o'j'n viv'ant'a'j.

Josef Maria IPFELKOFER
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Tranĉe'o al la pas'int'ec'o

Trov'iĝ'is apud la urb'o'centr'o de la litova ĉef'urb'o Vilnius hom'a'j ost'o'j. Labor'ist'o'j fos'ant'a'j komunik'il'a'n tranĉe'o'n mal'kovr'is la ost'o'j'n kaj vok'is arkeolog'o'j'n. Esplor'int'e la tranĉe'o'n, ili anonc'is, ke tem'as pri ost'o'j de soldat'o'j el la arme'o de la franc'a imperi'estr'o Napoleono.

En la tranĉe'o kuŝ'is la rest'aĵ'o'j de preskaŭ 2000 soldat'o'j. La ost'o'j est'is port'it'a'j al la medicin'a fak'o de la universitat'o de Vilnius, kie scienc'ist'o'j mult'o'n lern'is ne nur pri la sort'o de la arme'o sed ankaŭ pri hom'o'j kaj mal'san'o'j komenc'e de la 19a jar'cent'o.

En 1812 soldat'o'j re'ven'ant'a'j el Rusio mort'o'n traf'is en Vilnius pro mal'sat'o, frost'o aŭ tiam reg'ant'a tif'o. Laŭ'dir'e la rus'a car'o ordon'is, ke oni brul'ig'u la kadavr'o'j'n, tamen pro odor'aĉ'o oni fin'fin'e ili'n en'ter'ig'is. La soldat'o'j aĝ'is ĝeneral'e inter 20 kaj 30 jar'o'j, tamen est'is ankaŭ 15- kaj eĉ kelk'a'j 50-jar'ul'o'j. Ne trov'iĝ'is person'a'j posed'aĵ'o'j: oni konklud'as, ke loĝ'ant'o'j de Vilnius pri'ŝtel'is la kadavr'o'j'n de la fremd'ul'o'j.

Inter'naci'a hered'aĵ'o

Post esplor'o la ost'o'j est'os re'en'tomb'ig'it'a'j en Litovio: la franc'a reg'ist'ar'o anonc'is, ke ĝi ne intenc'as ir'ig'i la rest'aĵ'o'j'n en Franci'o'n. Efektiv'e ĝis 80 % de la arme'an'o'j de Napoleono est'is ne'franc'o'j, kaj la trov'aĵ'o'j en Vilnius reprezent'as inter'naci'a'n, ne apart'e franc'a'n, hered'aĵ'o'n. Tamen la franc'a reg'ist'ar'o star'ig'os en Litovio monument'o'n por omaĝ'i ne nur al pere'int'a'j franc'o'j sed ankaŭ al tiu'j de ali'a'j naci'o'j de Eŭrop'o. Hodiaŭ tio hav'us simbol'a'n senc'o'n, ĉar popol'o'j iam inter'batal'ant'a'j nun kre'as unu'ec'a'n Eŭrop'o'n.

Kaj uson'a'j kaj brit'a'j televid'a'j kompani'o'j far'is film'o'j'n pri la mal'kovr'o'j. Hazard'e, dum film'ad'o oni trov'is en amas'tomb'ej'o tri franc'a'j'n or'a'j'n mon'er'o'j'n el la 18a jar'cent'o. Daŭr'as la esplor'o'j.

Laimius STražNICKAS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Yamasaki Seikô

(redaktor'o de la rubrik'o „Lingv'o”, Tokio, Japani'o)

Mi est'as 72-jar'a pensi'ul'o, loĝ'ant'a en Tokio. Mi esperant'ist'iĝ'is en 1945 – en la jar'o de la kapitulac'o de Japani'o, kiu liber'ig'is tiu'n land'o'n de faŝism'o. Mi far'iĝ'is redaktor'o de la rubrik'o „Lingv'o”, laŭ mi'a memor'o, en 1995, hered'int'e la posten'o'n de Girvan McKay el Irlando. Krom'e mi est'as sekretari'o-kas'ist'o de TEĴA (Tut'mond'a Esperant'ist'a Ĵurnal'ist'a Asoci'o). De post 1992 mi est'as an'o de la Akademi'o de Esperant'o.

Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Buked'o de popol'art'o

„Por prezent'i plaĉ'a'n flor'buked'o'n, oni kun'ig'as plej divers'a'j'n flor'o'j'n kun plej vari'a'j kolor'o'j en harmoni'a'n tut'o'n.” Per tiu'j vort'o'j la ĉef'organiz'ant'o Brun'o Peeters [peters] prezent'is la baz'a'n ide'o'n de la fest'o'j Europeade kiu'j okaz'is de la 24a ĝis la 28a de juli'o 2002 en Antverpeno la 39an foj'o'n. 6000 person'o'j el 40 divers'a'j region'o'j de Eŭrop'o prezent'is al la spekt'ant'o'j tradici'a'j'n popol'art'aĵ'o'j'n de si'a'j land'o'j. Ili prezent'is precip'e danc'o'j'n kaj kant'o'j'n en bunt'a vari'o de popol'kostum'o'j sur strat'o'j kaj plac'o'j, en koncert'ej'o kaj en pied'pilk-stadion'o de la gast'ig'ant'a urb'o. Per tiu manifestaci'o oni cert'e al'tir'is kvar'on'milion'o'n da hom'o'j. Sam'temp'e est'is dis'kon'ig'at'a la baz'a ide'o de la mov'ad'o por unu'ig'it'a Eŭrop'o: „Unu'ec'o en divers'ec'o”.

Kiam post la du'a mond'milit'o en Eŭrop'o politik'ist'o'j iom post iom ating'is la fond'o'n de Eŭrop'a Uni'o (EU), la prioritat'a atent'o est'is direkt'it'a al la ekonomi'a'j avantaĝ'o'j de la inter'naci'a kun'labor'o kaj unu'iĝ'o. Apud la ag'ad'o'j de politik'ist'o'j est'iĝ'is eŭrop'a mov'ad'o, kiu emfaz'is la hom'a'n faktor'o'n. Oni nun konsci'as, ke la kultur'a divers'ec'o de Eŭrop'o est'as riĉ'aĵ'o nepr'e konserv'end'a. Kaj popol'art'o est'as esprim'il'o de la ordinar'a civit'an'o.

Tiel oni ven'is al la ide'o organiz'i eŭrop'a'j'n fest'o'j'n de popol'art'o Europeade. La unu'a okaz'is en Antverpeno en 1964. En tiu urb'o tiam ek'funkci'is ties labor'grup'o kaj ofic'ej'o. Nun la labor'grup'o konsist'as el reprezent'ant'o'j de iu'j membr'o-ŝtat'o'j kaj kandidat'o-ŝtat'o'j de EU. Inter'temp'e Antverpeno jam gast'ig'is ok tiu'spec'a'j'n fest'o'j'n. Nun Europeade princip'e okaz'as ĉiu'jar'e en ali'a urb'o. Ali'a'j ĝi'a'j gast'ig'ant'a'j urb'o'j ĝis nun est'is en Aŭstrio, Belgi'o, Dani'o, Franci'o, Germanio, Hispanio, Italio, Portugali'o, Svis'land'o.

Ĉi-jar'e part'o'pren'is 219 divers'a'j grup'o'j el la tut'a Eŭrop'o, kiu'j prezent'is si'n al la publik'o en 18 program'er'o'j. La part'o'pren'ant'o'j volont'e promen'is tra la strat'o'j por montr'i si'a'j'n bel'a'j'n popol'kostum'o'j'n. Popol'danc'a'j prezent'ad'o'j okaz'is sur iu'j hom'plen'a'j plac'o'j en la mal'nov'a centr'o de la gast'ig'ant'a urb'o. En bal'o eĉ la publik'o pov'is part'o'pren'i. En koncert'salon'o okaz'is koncert'o de eŭrop'a'j ĥor'o'j kaj muzik'grup'o'j.

En la ferm'a manifestaci'o la publik'o pov'is spekt'i dum tri hor'o'j ne'forges'ebl'a'n spektakl'o'n de la 219 grup'o'j, kun surpriz'a vari'o de muzik'ensembl'o'j sur kvin podi'o'j. Fest'preleg'o okaz'is en la nederlanda, franc'a, angl'a, german'a, ital'a kaj hispan'a lingv'o'j. La anonc'o'j est'is far'it'a'j en la lingv'o de la koncern'a land'o. Eĉ pup'o'j de gigant'o'j el Antverpeno kun'spekt'is. Kolekt'o da naci'a'j kaj region'a'j flag'o'j montr'is la divers'ec'o'n en la unu'iĝ'ant'a Eŭrop'o. Eg'e impres'is la jun'ec'o kaj entuziasm'o de la part'o'pren'ant'o'j, precip'e el orient'a kaj sud-orient'a Eŭrop'o. Ties verv'o signal'is, ke la pli'vast'ig'o de EU al tiu part'o de ni'a kontinent'o al'port'os nov'a'n dinamik'ec'o'n al la popol'art'o.

La organiz'ant'o'j opini'as, ke okaz'ig'o de tiu'spec'a'j fest'o'j influ'as ne nur la publik'o'n. Ili pens'as, ke precip'e inter la part'o'pren'ant'o'j kresk'as reciprok'a admir'o kaj respekt'o sur'baz'e de egal'ec'o. Tiel, opini'as Brun'o Peeters, ili iĝ'os ambasador'o'j de ver'a amik'ec'o en ni'a kontinent'o. Je mi'a surpriz'o Peeters ankaŭ rakont'is, ke iu'j part'o'pren'ant'o'j mem pag'as si'a'j'n vojaĝ- kaj rest'ad-kost'o'j'n – nur por montr'i si'a'j'n talent'o'j'n kaj renkont'i nov'a'j'n amik'o'j'n aŭ re'trov'i mal'nov'a'j'n. Ĉu ankaŭ vi'n tio pens'ig'as pri Universal'a Kongres'o de Esperant'o? Oni ja nur ne uz'as komun'a'n lingv'o'n.

Aper'is bel'eg'a bild'libr'o kun la plej traf'a'j fot'o'j pri la okaz'int'a'j fest'o'j. En ĝi oni trov'as interes'a'j'n inform'o'j'n, sed pli ol du'on'o de ties 160 paĝ'o'j est'as kolor'fot'o'j. Ĝi est'as hav'ebl'a kontraŭ 25 eŭr'o'j en la sekretari'ej'o de Internationaal Europeadecomité, Bar'o'n Dhanislaan 20 b 4, B-2000 Antwerpen, Belgi'o (www.europeade.be, ret'poŝt'o: europeade@Antwerpen.be).

La ven'ont'a Europeade okaz'os en Nuoro (Sardinio) de la 23a ĝis la 27a de juli'o 2003.

Iv'o DURWAEL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Eksport'o nur al Okcident'o

Du tri'on'o'j de la pol'a eksport'o konsist'as el var'o'j kaj serv'o'j por Eŭrop'a Uni'o (EU). El cifer'o'j de GUS, la ĉef'a pol'a statistik'a ofic'ej'o, vid'ebl'as ke Pollando ne hav'as ali'a'n not'ind'a'n vend'o'merkat'o'n.

De mult'a'j jar'o'j la komerc'a sald'o de Pollando kun EU est'as deficit'a. Dum la unu'a du'on'o de la jar'o 2002 Pollando import'is je tri miliard'o'j da eŭr'o'j pli ol ĝi eksport'is. Tamen la pol'a eksport'o kresk'as pli rapid'e ol la import'o. Eĉ pli grav'as ke la import'o'j el EU est'as, krom konsum'var'o'j, du'on'produkt'o'j kaj teĥnologi'o'j eg'e neces'a'j por la dis'volv'o de la pol'a ekonomi'o. La period'o de inund'o de la pol'a merkat'o per var'o'j de mal'alt'a kvalit'o est'as jam pas'int'a.

Dum la last'a jar'dek'o EU-land'o'j trans'lok'is part'o'n de si'a produkt'ad'o al Pollando kaj tio pli'bon'ig'is la pag'bilanc'o'n. Pli'a pli'bon'ig'o de'pend'as de la invest'ad'o'j flank'e de EU en Pollando. En tiu kamp'o la situaci'o dum la last'a'j monat'o'j de 2002 tre mal'pli'bon'iĝ'is, ĉef'e pro politik'a'j decid'o'j de la reg'ist'ar'o de la ĉef'ministr'o Leszek Miller, kiu'j ŝajn'as brems'i la privat'ig'ad'o'n en la pol'a ekonomi'o.

Ekspansi'o de EU al la pol'a merkat'o ne ĉiam lig'iĝ'as kun konkur'ad'o kontraŭ la pol'a entrepren'ist'ar'o. Iu'j var'o'j, ekzempl'e vin'o'j kaj frukt'o'j, ne est'as produkt'at'a'j en Pollando kaj oni est'as dev'ig'at'a ili'n import'i. Kontraŭ'e, tim'ig'a est'as la fal'o de vend'o'j de aŭtomobil'o'j produkt'at'a'j en Pollando, ĉar la fal'o de vend'o'j de aŭtomobil'o'j import'it'a'j est'as mal'pli alt'a.

Ĝis la fin'o de 2002 la deficit'o en la komerc'o kun EU dev'os mal'grand'iĝ'i, ĉef'e dank'e al la kresk'o de eŭr'o kompar'e kun pol'a zlot'o. Ankaŭ pli'vigl'iĝ'o de la EU-ekonomi'o apog'os la pol'a'n eksport'o'n. Ali'flank'e, en la agr'o'kultur'a merkat'o la situaci'o mal'pli'bon'iĝ'os, ĉar Rusio, la tradici'a import'ant'o de gren'o, nun est'as mem'sufiĉ'a.

La nun'a'j cirkonstanc'o'j est'as sen'precedenc'a'j, ĉar en Pollando en la jar'o 2002 la inflaci'o est'as mal'pli alt'a ol en EU, kaj est'as ŝanc'o ke la prez'o'j de pol'a'j produkt'o'j kresk'os mal'pli rapid'e ol de tiu'j el okcident-eŭrop'a'j land'o'j. Kun sam'temp'a fal'o de zlot'o kontraŭ eŭr'o, tio signif'e pli'bon'ig'us la pol'a'n konkurenc'kapabl'o'n.

Stanisław ŚMIGIELSKI
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Sur propr'a teren'o propr'a preĝ'ej'o

La 42-jar'a litovo Pijus Stulginskis el la mal'grand'a urb'et'o Vaiguva en la region'o de Kelme mir'ig'is famili'an'o'j'n, najbar'o'j'n kaj ĉiu'j'n loĝ'ant'o'j'n, konstru'ant'e apud si'a propr'a dom'o ver'a'n preĝ'ej'o'n. Malgraŭ tio ke li ne konsider'as si'a'n konstru'aĵ'o'n preĝ'ej'o sed nur kapel'o, tamen ĝi aspekt'as kiel ver'ver'a preĝ'ej'o, tia, kia'n posed'as preskaŭ ĉiu urb'et'o de Litovio.

La ide'o de propr'a sankt'ej'o nask'iĝ'is antaŭ ses jar'o'j. Pijus rakont'as, ke ek'de si'a infan'aĝ'o li est'as fervor'a kred'ant'o – ĉiu'dimanĉ'e li part'o'pren'ad'is sankt'a'n mes'o'n kaj long'a'n temp'o'n serv'ad'is por la pastr'o dum la mes'o. „Mi ĉiam admir'is la bel'ec'o'n de kapel'o'j kaj hazard'e eĉ mem ek'pens'is konstru'i unu apud mi'a dom'o”, memor'as la vir'o. Long'e li ne fin'decid'is, ĉar li ne pov'is kompren'i, ĉu la rev'o'j pri la propr'a kapel'o est'as serioz'a'j kaj real'ig'ebl'a'j. Nur post kiam li kelk'foj'e dum sonĝ'o aŭd'is la voĉ'o'n de Sankt'a Maria, demand'ant'a, kial li ne real'ig'as tio'n, pri kio li kvazaŭ promes'is, Pijus konklud'is, ke ĉio est'as pli serioz'a ol li antaŭ'e supoz'is. Li tuj ek'ag'is – li for'ig'is apud'dom'a'n ĝarden'o'n, frukt'arb'o'j'n kaj, eĉ neni'o'n menci'int'e al si'a edz'in'o, komenc'is fos'i.

Post unu jar'o ĉi tie jam est'is pret'a la kapel'o. Pijus instal'ig'is en ĝi mal'grand'a'n altar'o'n kun statu'o de Sankt'a Maria. Foj'foj'e venad'is pastr'o, kun'ven'is najbar'o'j kaj ĉiu'j preĝ'is. Dek person'o'j pov'is liber'e en'ir'i la kapel'o'n. Dum ĝi'a inaŭgur'o kun'ven'is eĉ cent interes'it'o'j.

Kiam la ide'o est'is real'ig'it'a, Pijus decid'is, ke tio ne est'as sufiĉ'a. Li detru'is unu mur'o'n de la kapel'o kaj komenc'is al'konstru'labor'o'j'n. La nov'a konstru'aĵ'o jam est'is mult'e pli grand'a kaj impon'a. Laŭ ĝeneral'a aspekt'o ĝi simil'as preĝ'ej'o'n. Ĝi'a are'o est'as 100 kvadrat'a'j metr'o'j. Preskaŭ ĉiu'j'n labor'o'j'n Pijus far'as mem, kelk'foj'e help'as najbar'o'j. Dum preskaŭ tri jar'o'j li jam far'is ĉiu'j'n plej grav'a'j'n labor'o'j'n, rest'is nur pli'bel'ig'a'j kaj ornam'a'j task'o'j. Ek'sci'int'e pri la plan'o'j de la vir'o el for'a litova urb'et'o, plur'a'j person'o'j ek'dezir'is sub'ten'i la projekt'o'n: propon'is sen'kost'e konstru'i pord'eg'o'n, skulpt'i sonor'il'o'n, donac'is mon'o'n.

Demand'int'e, kiel re'ag'is la edz'in'o kaj ali'a'j famili'an'o'j al tio, kio okaz'is apud'dom'e, Pijus ne klar'e respond'as: „Ili sci'as, ke mi est'as mi”. En la urb'et'o la vir'o est'is tuj titol'it'a kiel strang'ul'o. Neni'u el la famili'an'o'j, nek la najbar'o'j laŭd'is li'n pro la ide'o. Por ili ne est'as kompren'ebl'e, kial vir'o ek'konstru'is ne profit'o'don'a'n restoraci'o'n aŭ disk'o'tek'o'n, sed preĝ'ej'o'n, kiu al'port'os neniu'n mon'o'n kaj eĉ el'ĉerp'os la tut'a'n famili'a'n buĝet'o'n. Pijus konfes'is, ke li eĉ tim'as kalkul'i, kiom da mon'o li jam invest'is al la konstru'labor'o'j. Li ne vol'as tio'n sci'i por ne mal'facil'ig'i la viv'o'n.

La strang'ul'o el Litovio plan'as, ke li'a preĝ'ej'o est'os fin'konstru'it'a post ĉirkaŭ tri jar'o'j. Li ne plan'as, ke en la propr'a preĝ'ej'o est'os ankaŭ propr'a pastr'o. „Ebl'e ĉi tie pov'os okaz'i por'okaz'a'j mes'o'j aŭ religi'a'j fest'o'j”, rev'as la vir'o. Li eĉ ne tro'e dram'ig'us, se la reg'ist'ar'o postul'us mal'konstru'i la kontraŭ'leĝ'a'n kre'aĵ'o'n. „Ankaŭ Krist'o sufer'is. Sufer'i por mi signif'us bon'fart'i antaŭ Di'o. Kred'o neniam est'is sen'sufer'a. Kred'ant'o'j ĉiam sufer'ad'is de ĉiu'j reg'ist'ar'o'j”, asert'as la preĝ'ej'konstru'ant'o, ankoraŭ konfes'int'e, ke la konstru'o de la preĝ'ej'o nun por li est'as ver'a plezur'o kaj viv'senc'o.

Laimius STražNICKAS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Proverb'o'j nov'a'j

Se kat'o'j zorg'us pri viv'o de rat'o'j, potenc'ul'o'j zorg'us pri hom'a'j rajt'o'j.
Leĝ'o'j simil'as al arane'a'j ret'o'j, en kiu'j kapt'iĝ'as nur insekt'et'o'j.
Sinjor'in'a pet'o egal'as al dekret'o.
Se najtingal'o si'a'n lang'o'n brid'us, si'n en la kaĝ'o de ĉas'ist' ne vid'us.
Pli ol kruel'a'j reĝ'o'j, vund'as mal'just'a'j leĝ'o'j.
Kiu hav'as bel'a'j'n okul'o'j'n, frenez'e am'as spegul'o'j'n.
Am'o est'as sup'o: ju pli varm'a, des pli ĉarm'a.
Arb'o fal'int'a ne hav'as radik'o'j'n, hom'o fal'int'a ne hav'as amik'o'j'n.
Se edz'o ne aŭd'us kaj edz'in'o ne vid'us, dum la tut'a kun'viv'o ili feliĉ'e rid'us.
Feliĉ'o, sam'kiel vir'in'o bel'a, mal'oft'e dum'long'e rest'as fidel'a.
Por evit'i kverel'o'j'n, edz'o ferm'u orel'o'j'n.
Ne mal'ĝoj'u pro kresk'o de aĝ'o, se kun tio ankaŭ kresk'as saĝ'o.
Se ne est'us pro profit'o, neni'e okaz'us milit'o.
Kiam profit'o permes'as, oni human'ec'o'n forges'as.
Fajr'o tuj esting'iĝ'as sen aer'o, hom'o velk'as sen just' kaj liber'o.
Inter'batal'o de kat'o'j est'as bon'a por la rat'o'j.
Ferm'it'a'j est'u buŝ'o'j de saĝ'ul'o'j, sed mal'ferm'it'a'j ili'a'j okul'o'j.
Kiu serĉ'ad'as fi'ul'o'n, en'rigard'u spegul'o'n.
Se fiŝ'o ek'aper'us el sek'a river'o, el politik'ist'a buŝ'o aper'us ver'o.

MORTEZA Mirbaghian
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ŝuld'ant'a lepor'o

En la litova urb'o Kaunas iu'n vendred'a'n post'tag'mez'o'n sur'strat'e aper'is hom'grand'a lepor'o, kiu sur'hav'is ŝild'o'n „Mi ŝuld'as”. Tiu ne'atend'it'a gast'o intenc'is vizit'i kelk'a'j'n entrepren'o'j'n de la urb'o, kies total'a ŝuld'o ating'as ĉirkaŭ 145 000 eŭr'o'j'n.

Lepor'o est'as tut'e nov'a manier'o por en'kas'ig'i ŝuld'o'j'n. Tio'n iniciat'is dek'jar'a kompani'o Gelvora, cert'a pri efik'o de tiu metod'o. Lepor'o simbol'as tim'o'n kaj mal'kapabl'o'n kaj inform'as la soci'o'n pri mal'taŭg'a kondut'o de la ŝuld'ant'o kaj li'a mal'dezir'o plen'um'i akcept'it'a'j'n dev'o'j'n.

Komenc'e la lepor'o dev'os vizit'ad'i ŝuld'ant'a'j'n entrepren'o'j'n, ne nur en la du'a litova urb'o Kaunas, sed ankaŭ tra la tut'a land'o. Post'e ĝi aper'os ankaŭ ĉe ŝuld'ant'a'j loĝ'ant'o'j.

Oni'dir'e nun en Litovio divers'a'j entrepren'o'j unu al ali'a ŝuld'as ĉirkaŭ ses miliard'o'j'n da eŭr'o'j. Por la nov'a serv'o Gelvora de si'a klient'ar'o pet'as inter 4 kaj 20 % de la en'kas'ig'it'a sum'o. Pri la serv'o vigl'e ek'interes'iĝ'is kompani'o'j, kiu'j liver'as divers'a'j'n komun'um'a'j'n serv'o'j'n por loĝ'ant'o'j kaj kiu'j plend'as pri kresk'ant'a'j ŝuld'o'j.

Last
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Fru'a frugileg'a tradici'o

En la pas'int'a Litovio tradici'is la printemp'a frugileg'a bal'o: tiam oni mult'e ĉas'is kaj manĝ'is la bon'gust'a'n kamp'o'korv'o'n (Corvus frugileg'us) kaj per bal'o fest'is la rikolt'o'n. Nun'temp'e, tamen, la litovoj ne mult'o'n sci'as pri iam'a'j tiu'fest'a'j mor'o'j, sed la 44-jar'a jur'ist'o Andrius Gudzinskas vol'as re'viv'ig'i ĉi tiu'n tradici'o'n.

Efektiv'e, laŭ Gudzinskas, la ĉas'ad'o de la frugileg'o (ankaŭ nom'at'a kamp'o'korv'o) ne nur aktual'ig'as la tradici'o'n sed ankaŭ help'as lim'ig'i la nombr'o'n de bird'o'j, kiu'j mal'pur'ig'as kaj bru'ig'as urb'o'j'n. Antaŭ 12 jar'o'j li kontakt'is du mal'jun'a'j'n ĉas'ist'o'j'n, kiu'j memor'is kiel mort'ig'i la frugileg'o'j'n kaj ili'n manĝ'o'cel'e prepar'i.

Vent'eg'as

Ĉio kutim'e okaz'as fin'e de maj'o aŭ komenc'e de juni'o, kiam la id'o'j jam kapabl'as el'ir'i el la nest'o'j kaj ek'sid'i sur la nest'o'rand'o'j'n. Neces'as cel'i tiel, ke per unu paf'o oni traf'u kelk'a'j'n bird'o'j'n. Foj'e, kiam vent'eg'as, super'flu'as paf'i: sufiĉ'as pren'i sitel'o'j'n kaj kolekt'i bird'et'o'j'n el'arb'e fal'int'a'j'n.

La unu'a'n foj'o'n Andrius sukces'is kapt'i 34 bird'id'o'j'n. La rekord'o est'as 187. Inter'temp'e la frugileg'o-bal'o'j pli kaj pli popular'iĝ'as, tiel ke apenaŭ rest'as sufiĉ'e da viand'o por manĝ'i, nur por gust'um'i. La viand'o simil'as tiu'n de kok'id'o; pas'int'e oni manĝ'is ĝi'n kontraŭ ikter'o. Spic'o'j help'as sub'prem'i la iom ne'kutim'a'n odor'o'n de la viand'o, kaj kutim'e oni kun'trink'as bier'o'n.

Laimius STRAŽNICKAS/pg
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Mal'facil'e kompren'i Uson'o'n

Hej, vi, Us'o'n', aŭskult'u! Est'u l' gvid'ant'o, ne la kancer'o!: Tio est'as la traduk'o de hispan'a kaj angl'a'lingv'a tekst'o'j sur la afiŝ'o, kiu'n mi port'is mez'e de sur'strat'a miting'o kontraŭ la uson'a krim'ad'o en Afgani'o. De ĝi mi send'is kopi'o'n kaj sam'e protest'o'n al la uson'a ambasador'o en Madrido kaj al Georg'e Bush [ĝoĝ buŝ]. Kopi'o'n de ĝi mi send'is ankaŭ al Al Gore [gor], sed al li por instig'o al pli moral'a kaj just'a ag'ad'o. Est'as tut'e sen'senc'a la argument'o de leg'ant'o (MONATO, 2002/9, p. 5), ke tiu ĉi revu'o est'us kontraŭ-uson'a. Mi sam'opini'as kun Stefan Maul, ke tro oft'e est'as mal'facil'e kompren'i Uson'o'n, kaj, des mal'pli (sen'kondiĉ'e) am'i ĝi'n.

Antonio NúñEZ
Hispanio
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La Ok'a Koridor'o

Okaz'e de tut'eŭrop'a'j konferenc'o'j de ministr'o'j pri transport'o (Kreto, 1994 kaj Helsink'o, 1997), al jam ekzist'ant'a transport-ret'o por okcident'a Eŭrop'o al'don'iĝ'is projekt'o por simil'a ret'o en orient'a Eŭrop'o. Tiu last'a konsist'as el dek „koridor'o'j” (laŭ la eŭrop'a transport'ĵargon'o), numer'it'a'j per roma'j cifer'o'j I ĝis X. Por Albanio grav'as koridor'o VIII (voj'o, fer'voj'o kaj mar'haven'o; 1300 km; Durrës-Varna) kaj, iom, koridor'o X (voj'o kaj fer'voj'o; 2360 km; Salzburg-Tesaloniko).

La ital'a ministr'o pri ekster'land'a komerc'o, Adolf'o Urs'o, deklar'is, ke por Italio Albanio est'as la en'ir'ej'o en Balkani'o'n. Tial, la konstru'ad'o de la Ok'a Koridor'o est'as grav'eg'a por ambaŭ land'o'j. Per ĝi Albanio iĝ'os transit'a punkt'o inter la okcident'a kaj orient'a merkat'o'j. Ankaŭ la dis'volv'iĝ'o de sud'a Italio mal'rekt'e est'as lig'it'a al ĝi.

Ankaŭ akv'o kaj elektr'o

Italio est'as pret'ig'ant'a elektro-energi'a'n lig'o'n kun Albanio. Akv'o'dukt'o de la akv'o'font'o'j de Bistrice kaj Sarandë en sud'a Albanio proviz'os per trink'akv'o la ital'a'n region'o'n de Puglia.

Invest'o'j en Albanio tre interes'as ital'o'j'n. Si'a'flank'e, Albanio star'ig'is agent'ej'o'n por stimul'i el'ekster'land'a'j'n invest'o'j'n. Krom la transport'lig'o'j est'as bezon'at'a'j kredit'lini'o'j, garanti'a'j sistem'o'j kaj fisk'a'j facil'ig'o'j. Italio jam est'as unu el la ĉef'a'j komerc'a'j partner'o'j de Albanio. Ĝi'a'j eksport'o'j al Italio ating'as 70 % de la tut'o, ĝi'a'j import'o'j el Italio 30 %. En Albanio ag'ad'as ĉirkaŭ 500 ital'a'j produkt'a'j kaj komerc'a'j entrepren'o'j.

La Dek'a Koridor'o plej grav'a

Dum'e la grek'a reg'ist'ar'o, en'e de la Eŭrop'a Komision'o kaj kun'labor'ant'e kun Serbi'o, far'as si'a'n plej'ebl'o'n por kontraŭ'star'ig'i al la Ok'a Koridor'o (okcident'a-orient'a) la Dek'a'n Koridor'o'n (nord'an-sud'a'n) tra'pas'ant'a'n Serbi'o'n kaj ating'ant'a'n Tesalonikon.

Bardhyl SElim'i
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ĉu la hom'ar'o lern'is pens'i per la lingv'o?

La anatomi'e modern'a'j hom'o'j ekzist'as de antaŭ 120 000-150 000 jar'o'j. Ili ek'est'is en Afrik'o, sam'e kiel ĉiu'j antaŭ'a'j hom'o'speci'o'j. De tie ili dis'vast'iĝ'is sur Eŭrop'o'n, Azi'o'n kaj Aŭstrali'o'n. En la „Proksim'a Orient'o”, precip'e en Israelo kaj Libano, la plej fru'a'j trov'ej'o'j aĝ'as preskaŭ 100 000 jar'o'j'n, en sud'a Eŭrop'o kaj centr'a Azi'o ĉ. 40 000 jar'o'j'n. Nord'a'j Eŭrop'o, Azi'o kaj Amerik'o tiam est'is kovr'it'a'j de glaci'o. En tiu'j region'o'j tiam jam de pli ol 100 000 jar'o'j viv'is neandertal'ul'o'j. Ili est'as klar'e disting'ebl'a'j anatomi'e de si'a'j pli modern'a'j parenc'o'j, sed dum la unu'a temp'o ne est'is grand'a diferenc'o en kultur'o kaj teĥnologi'o.

Kromanjon'ul'o'j

Sed antaŭ 40 000 jar'o'j, mez'e de la pas'int'a glaci'a epok'o, okaz'is kultur'a salt'o en'e de nur kelk'mil jar'o'j. Aper'is mult'e pli rafin'it'a'j teknik'o'j, il'o'j, sci'o'j pri trakt'ad'o de mult'a'j material'o'j. La port'ant'o'j de tiu kultur'o, nom'at'a'j Cro-Magnon-hom'o'j [kromanjon] laŭ kon'at'a trov'ej'o en centr'a Franci'o, est'as fam'a'j ankaŭ pro si'a'j impres'a'j pentr'aĵ'o'j en kavern'o'j. Ili far'is gravur'aĵ'o'j'n, skulpt'aĵ'o'j'n, muzik'instrument'o'j'n, ornam'is si'a'j'n uz'objekt'o'j'n kaj si'n mem kaj – laŭ atest'o de si'a'j funebr'a'j kutim'o'j – evident'e hav'is religi'o'n. Mal'long'e, ĝis iu grad'o ili hav'is kapabl'o'n pens'i abstrakt'e. Tio est'as ver'e grand'a kontrast'o ne nur al sam'temp'a'j neandertal'ul'o'j, sed ankaŭ al la antaŭ'a'j kromanjon'ul'o'j. La plej mult'a'j kaj impres'a'j trov'ej'o'j est'as kavern'o'j en la sud'a du'on'o de Franci'o kaj nord'a Hispanio. Fam'a'j est'as tiu'j en Lascaux [laskó] en provinc'o Dordogne [dordonj] kaj Altamira en provinc'o Santander. La plej aĝ'a'j pentr'aĵ'o'j ek'est'is antaŭ preskaŭ 40 000 jar'o'j, kvankam oni trov'is en nord'a Israelo tip'a'j'n kromanjon'a'j'n instrument'o'j'n far'it'a'j'n jam 5000 jar'o'j'n antaŭ'e. En'e de ĉ. 10 000 jar'o'j tiu kultur'a revoluci'o dis'vast'iĝ'is sur la tut'a ter'o. Tio eĉ inklud'as Amerik'o'n, en kiu'n en'migr'is hom'o'j antaŭ 30 000-35 000 jar'o'j tra Bering'a Mar'kol'o. Tiu mar'kol'o tiam est'is sek'a, ĉar la mar'nivel'o est'is cent metr'o'j'n pli mal'alt'a ol nun pro la mult'a akv'o lig'it'a en form'o de glaci'o. Ali'flank'e la mar'bord'o'j est'is sen'glaci'a'j pro la tiam'a period'o iom pli varm'a ol antaŭ'e kaj post'e. Aŭstrali'o tiam est'is de'nov'e izol'it'a. Pli'a'j'n 10 000 jar'o'j'n post'e est'is mal'aper'int'a'j la neandertal'ul'o'j, kvankam ili ekzist'is kun'e kun modern'a'j hom'o'j en la sam'a region'o (Proksim'a Orient'o) dum 60 000 jar'o'j kaj ebl'e eĉ kun'e viv'is.

Est'as fascin'a demand'o, kiel tia revoluci'o okaz'is. I'a'n Tattersall, uson'a antrop'olog'o, propon'as nov'a'n teori'o'n por klar'ig'o1. Unu'e li atent'ig'as, ke la kromanjon'ul'o'j anatomi'e ne est'as disting'ebl'a'j de si'a'j antaŭ'ul'a'j modern'a'j hom'o'j. Li propon'as, ke ili eĉ ne est'as nov'a ras'o aŭ trib'o, kiu dis'vast'iĝ'is kaj for'mort'ig'is si'a'j'n mal'pli kapabl'a'j'n parenc'o'j'n. Tio est'us est'int'a mond'vast'a buĉ'ad'o, kiu'n oni est'us arkeologi'e el'trov'int'a. Laŭ li, anstataŭ'e dis'vast'iĝ'is la kultur'o, la teknik'o'j kaj sci'o'j. Tiu'j pov'as dis'vast'iĝ'i facil'e kaj rapid'e, se la sci'o'j ating'as hom'o'j'n jam dis'vast'iĝ'int'a'j'n, kiu'j est'as kapabl'a'j lern'i. Sed en tiu procez'o evident'e dev'as est'i iu detal'o, en kiu la neandertal'ul'o'j ne pov'as sekv'i, tiel ke ili hav'is grav'a'n mal'avantaĝ'o'n en konkur'ad'o pri nutr'aĵ'o. Kial ili ne pov'is lern'i tia'j'n kapabl'o'j'n, kvankam ili hav'is cerb'o'n sam'e grand'a'n kaj dum dek'o'j da jar'mil'o'j inter'ŝanĝ'is teknik'a'j'n ating'aĵ'o'j'n kun la sam'temp'a'j modern'a'j hom'o'j?

La lingv'o decid'is

Laŭ Tattersall la decid'a diferenc'o est'as, ke la parol'ad'a aparat'o de la modern'a hom'o est'as pli evolu'int'a ol tiu de neandertal'ul'o (vid'u la bild'o'n). Special'e la pli grand'a faring'a spac'o ebl'ig'as el'ig'i son'o'j'n kun ver'e fajn'a'j diferenc'o'j. Kontraŭ'e, neandertal'ul'o'j ver'ŝajn'e hav'is nur mal'grand'a'n gam'o'n da son'o'j. Est'as evident'a la avantaĝ'o don'at'a de la lingv'o por komunik'ad'o kaj lern'ad'o de komplik'a'j sci'o'j kaj eĉ abstrakt'a'j ide'o'j. (Pri tio atent'ig'is ankaŭ ali'a'j, ekzempl'e Iv'o Lapenna2, sed sen sub'ten'o el arkeologi'o aŭ kultur'histori'o.) Help'e de inter'parol'ad'o eĉ ebl'as, kun'labor'ant'e, evolu'ig'i ide'o'j'n kaj invent'aĵ'o'j'n. Cert'e post si'a ek'est'o, la lingv'o rapid'e dis'vast'iĝ'is inter ekzist'ant'a loĝ'ant'ar'o jam kapabl'a diferenc'ig'e prononc'i kaj aŭskult'i kaj abstrakt'e pens'i. (Kontraŭ'e al Tattersall, mi ne parol'as pri „invent'o” de la lingv'o. Tem'as pri evolu'ad'a procez'o, kiu cert'e bezon'is mult'a'j'n generaci'o'j'n. Ankaŭ ver'ŝajn'e ne est'is nur unu pra'lingv'o. Oni ebl'e pov'as kompar'i la invent'ad'o'n de la skrib'o en histori'a temp'o: Post la unu'a aper'o est'is el'pens'at'a'j mult'a'j skrib'manier'o'j, kelk'a'j laŭ unu'a model'o, ali'a'j sen'de'pend'e, kaj daŭr'is 3000 jar'o'j'n ĝis evolu'ig'o de bon'e funkci'ant'a liter'skrib'o.)

Koncern'e la cerb'o'n, ne sufiĉ'as ĝi'a grand'ec'o por facil'e lern'i lingv'o'n kaj abstrakt'e pens'i. Laŭ biolog'o'j, la nun'a'j hom'o'j hav'as antaŭ'form'it'a'n (hered'it'a'n) inter'ŝalt-ret'o'n de neŭron'o'j, kiu tre facil'ig'as lern'ad'o'n de lingv'o'j. Tattersall supoz'as, ke tia neŭron'ret'o jam evolu'is sufiĉ'e long'e – ebl'e 10 000-20 000 jar'o'j'n – antaŭ ol ĝi est'is uz'at'a por parol'i, kaj tiel kompren'ig'as, kial la kultur'a salt'o pov'is dis'vast'iĝ'i tiom rapid'e. Sed kial tiu kapabl'o dorm'is tiom long'e? Tattersall emfaz'as, ke tio est'as tut'e normal'a. Laŭ la evolu'ad'a teori'o neni'u nov'a ec'o evolu'as por iu cel'o, sed nur hazard'e ek'est'as kaj pov'as post'rest'i, se ĝi ne ĝen'as. Nur post'e el'turn'iĝ'as kelk'temp'e iu taŭg'o. Oft'e iu ec'o ankaŭ est'as util'a por iu unu'a aplik'o, kaj nur mult'e pli post'e est'as el'trov'at'a nov'a aplik'o. Fam'a ekzempl'o, cit'it'a de Tattersall, est'as la plum'vest'o de best'o'j, kiu unu'e nur est'is vari'aĵ'o de varm'izol'aĵ'o kaj nur post long'a temp'o ek'serv'is por flug'ad'o. Tiel, laŭ Tattersall, la voĉ'aparat'o kaj la kapabl'o por abstrakt'a pens'ad'o jam long'e est'is uz'at'a por individu'a'j cel'o'j, kaj nur post iu temp'o est'is kombinat'a'j por evolu'ig'i lingv'o'n.

Fascin'a aspekt'o de tiu teori'o est'as, ke ĝi don'as por la unu'a foj'o temp'o'n, kiam aper'is alt'evolu'int'a lingv'o, nom'e la epok'o'n de la kromanjon'a kultur'a revoluci'o antaŭ ĉ. 40 000 jar'o'j. En tiu rilat'o est'as interes'e, ke Joseph Greenberg [ĝozef grinberg], kon'at'a uson'a lingv'ist'o, el'trov'is parenc'ec'o'j'n inter la plej'mult'o de la lingv'o'j mal'nov'amerik'a'j kaj eŭrop-azi'a'j lingv'o'famili'o'j (vid'u en MONATO 1/1994, paĝ'o 21). Ĉar la indi'an'a'j popol'o'j unu'e en'migr'is antaŭ 30 000-35 000 jar'o'j, tiu parenc'ec'o ating'as re'e'n ĝis la plej fru'a epok'o de la lingv'o'j.

1. I'a'n Tattersall, Scientific American, dec. 2001, p. 43-49. Pli detal'e en I'a'n Tattersall, The last Neanderthal, Westwood Press, 1999.
2. Iv'o Lapenna, „Retor'ik'o”, UEA, Rotterdam 1958.
Werner FUß
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Fi'a komerc'o

Vend'iĝ'as ĉiu'jar'e el Litovio, Latvi'o kaj Estoni'o ĉirkaŭ tri mil vir'in'o'j, el kiu'j, laŭ inform'o'j de la litova ministr'ej'o pri intern'a'j afer'o'j, preskaŭ la du'on'o de'ven'as de Litovio.

La komerc'ad'o per vir'in'o'j ĉiu'jar'e kresk'as. En naŭ monat'o'j en la jar'o 2002 okaz'is en Litovio 19 juĝ'afer'o'j kontraŭ 62 hom'o'j akuz'it'a'j pro fi'komerc'ad'o rilat'e vir'in'o'j'n: en 1998 okaz'is eĉ ne unu tia proces'o. Malgraŭ tio est'as kondamn'it'a'j ĝis nun nur ses hom'o'j.

Pas'int'jar'e en Germanio oni trov'is 119 vir'in'o'j'n el Litovio, kiu'j iĝ'is viktim'o'j pro komerc'ad'o. Tamen ankaŭ inter'ali'e en Briti'o, Nederlando, Franci'o, Svedi'o kaj Israelo oni trov'as litov'in'o'j'n.

Krom'e la kvant'o de mal'aper'int'a'j person'o'j sen'ĉes'e kresk'as. En 1989 mal'aper'is ĉirkaŭ 600 hom'o'j; en 2000 eĉ preskaŭ 1500. Sen'skrupul'o'j promes'as al la vir'in'o'j riĉ'o'n kaj luks'aĵ'o'j'n: en real'o, tamen, ili far'iĝ'as seks- kaj labor-sklav'in'o'j.

Last
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Kiu kie loĝ'as?

Laŭ statistik'o'j en Litovio la litovoj konsist'ig'as pli kaj pli grand'a'n part'o'n de la loĝ'ant'ar'o; krom'e, la naci'a struktur'o est'as la plej homogen'a inter la tri balt'a'j land'o'j Litovio, Latvi'o kaj Estoni'o.

En Litovio en'tut'e 83,5 % de la loĝ'ant'ar'o est'as litovoj; en Estoni'o, tamen, eston'o'j est'as 67,9 % kaj en Latvi'o nur 57,7 % est'as latv'o'j. La plej grand'a minoritat'o en Estoni'o est'as la rus'o'j (25,5 %); simil'e en Latvi'o (29,5 %). En Litovio loĝ'as nur iom pli ol 6 % da rus'o'j.

Jam de tri jar'dek'o'j stabil'is en Litovio la loĝ'ant'ar'o. Nun, tamen, post sen'de'pend'iĝ'o dis'de Sovetio, kresk'as la litova el'cent'aĵ'o. Kaj en 2001 la pol'o'j far'iĝ'is la unu'a minoritat'o en Litovio (6,3 %).

En Litovio loĝ'as 3,5 milion'o'j da hom'o'j. Pro natur'a'j kial'o'j kaj pro el'migr'ad'o la loĝ'ant'ar'o iom'et'e mal'kresk'as. Tie trov'iĝ'as hom'o'j el 115 naci'o'j, tamen nur 29 naci'o'j hav'as pli ol 100 reprezent'ant'o'j'n. La plej inter'naci'a urb'o de Litovio est'as la ĉef'urb'o Vilnius: tie loĝ'as 57,8 % da litovoj, 18,7 % da pol'o'j kaj 14 % da rus'o'j.

En la latv'a ĉef'urb'o Rig'a loĝ'as 41 % da latv'o'j kaj 43,9 % da rus'o'j; en la eston'a ĉef'urb'o Tallinn 53,7 % da eston'o'j kaj 36,5 % da rus'o'j.

Last
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Alexander Shlafer

(revizi'ant'o, Kalifornio, Uson'o)

Mi ek'lern'is Esperant'o'n en 1978 pro pur'e lingv'ist'ik'a interes'o. La cirkonstanc'o'j ig'is mi'n ek'instru'i sam'jar'e, kaj mi por ĉiam „kapt'iĝ'is”: mi mult'e instru'is kaj aktiv'is en Esperant'uj'o. Mi est'is tre bon'ŝanc'a pri la Esperant'a mikro'medi'o: mi est'is la unu'a prezid'ant'o de la mir'ind'a Tomska Esperant'o-Klub'o en Rusio, kaj – post mi'a trans'loĝ'iĝ'o al Uson'o kaj ĝis antaŭ ne'long'e – prezid'ant'o de ali'a rimark'ind'a klub'o: Sfer'o en San-Francisko. Ĉi-jar'e la membr'o'j de ELNA, la uson'a land'a Esperant'o-asoci'o, elekt'is mi'n prezid'ant'o – honor'a kaj grand-respond'ec'a posten'o!

Kvankam mi doktor'iĝ'is pri matematik'o, kaj mi'a pan-don'a labor'o rilat'as plej'part'e al komput'ad'o kaj inform'a'j teknologi'o'j, mi, bon'ŝanc'e, profesi'e okup'iĝ'as pri lingv'e kaj filozofi'e ekscit'a'j afer'o'j: la problem'o'j de art'e'far'it'a intelekt'o, per'komput'il'a lingv'o'instru'ad'o, divers'a'j (matematik'a'j kaj simil'a'j) model'o'j de lingv'o kaj sci'o'j. Tio pli'profund'ig'is mi'a'n kompren'o'n de la fenomen'o lingv'o ĝeneral'e, kaj ankaŭ de Esperant'o, kiu est'as sen'dub'e la plej taŭg'a reprezent'ant'o kaj la plej pur'a model'o de „natur'a'j” lingv'o'j.

Jes, mi opini'as, ke la modern'a Esperant'o est'as natur'a lingv'o. Ankaŭ en mi'a person'a viv'o, inter ali'a'j lingv'o'j, kiu'j'n mi uz'as ĉiu'tag'e, Esperant'o est'as cert'e plej natur'a: mi est'as patr'o de du de'nask'ul'o'j, kiu'j nun mem instru'as Esperant'o'n en la Universitat'o de Kalifornio en Berkeley, kie ili stud'as. En mi'a viv'o Esperant'o est'as lingv'o de am'o!

Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ne plu mal'sam'e pri sam'seks'em'o

En septembr'o la hungar'a Konstituci'a Kort'um'o deklar'is kontraŭ'konstituci'a'j la paragraf'o'j'n 199 kaj 200 de la kriminal'a kod'o, laŭ kiu'j la „aĝ'o de konsent'o” est'is 14 jar'o'j en mal'sam'seks'a'j rilat'o'j, sed 18 jar'o'j en rilat'o'j sam'seks'a'j.

Abol'o'n de ĉi tiu'j diskriminaci'a'j dispozici'o'j iniciat'is gej'a'j organiz'aĵ'o'j jam en 1993 per propon'o sub'met'it'a al la Konstituci'a Kort'um'o. Kelk'a'j organiz'aĵ'o'j, kiel la labor'grup'o Habeas Corpus, opini'as, ke la mal'fru'ad'o de la kort'um'o en si mem kontraŭ'as la konstituci'o'n, se konsider'i, ke artikol'o 70/A, mal'permes'ant'a diskriminaci'o'n, jur'e valid'as jam ek'de 1989.

Pervers'ad'o

Dum la jar'o'j de ĉi tiu prokrast'ad'o almenaŭ 16 vir'o'j en Hungari'o est'is kondamn'it'a'j al prizon'pun'o pro „per'fort'a kontraŭ'natur'a pervers'ad'o” (tiel!), kvankam tem'is pri seks'a'j ag'o'j kun reciprok'a konsent'o, kaj plur'a'j sufer'is du jar'o'j'n da antaŭ'arest'o pro mal'respekt'o al artikol'o 199. Laŭ Habeas Corpus, ili dev'us rajt'i al reparaci'o.

La sekretari'o de la Katolik'a Konferenc'o de Hungar'a'j Episkop'o'j nom'is bedaŭr'ind'a la kort'um'a'n decid'o'n, kiu'n Inter'naci'a Asoci'o de Lesb'an'in'o'j kaj Gej'o'j (ILGA) salut'is en komunik'o. ILGA tamen atent'ig'is, ke en Hungari'o, malgraŭ ĉi tiu pozitiv'a paŝ'o, plu valid'as mal'permes'o al lesb'an'in'o'j, gej'o'j kaj ambaŭ'seks'em'ul'o'j sub la aĝ'o de 18 jar'o'j al'iĝ'i al grup'o'j defend'ant'a'j ili'a'j'n interes'o'j'n.

István ERTL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Land'nom'o'j: hom'a'j frenez'ig'il'o'j

En okcident'o land'nom'o est'as deriv'at'a el gent'nom'o; en orient'o invers'e. En la ĉin'a, kore'a, vjetnam'a kaj japan'a, oni nom'as loĝ'ant'o'n de Japani'o „japani-person'o”, kaj la land'o'n „Japani'o”, kie „Japani'o” est'as unu'sol'a radik'o, ne'analiz'ebl'a en la vort'element'o'j'n „japan'o” kaj „-io” aŭ „-uj'o”. Ke ekzist'as du sistem'o'j, est'as fakt'o de la natur'o, kaj ĝi est'as valor'liber'a1, t.e. ĝi inkluziv'as neni'a'n valor'juĝ'o'n, sam'e kiel ekzist'as en Esperant'o la oni-ne-sci'as-kial „fi'fam'a”2 par'o „bros'o-komb'il'o”.

Oni tamen memor'as, ke tiu ĉi tem'o kaŭz'is furioz'a'n ekscit'iĝ'o'n antaŭ pli ol jar'dek'o. La tiam'a prezid'ant'o de la Akademi'o de Esperant'o, André Albault, publik'ig'is en la Akt'o'j de la Akademi'o II, 1968-1974, sed en la part'o ne'oficial'a, si'a'n teori'o'n pri land'nom'o'j, kiu en'ten'is propon'o'n pri ali'a'j form'o'j, diferenc'a'j de la kutim'a'j, al kiu'j est'is aplik'at'a la sistem'o „loĝ'ant'o el land'nom'o”. Post'e li publik'ig'is la verk'o'n Stud'ad'o pri land'nom'o'j en la Akt'o'j III, 1975-1991, kiu'j est'as dis'don'it'a'j al la esperant'a gazet'ar'o kiel Oficial'a'j inform'o'j 9, kiu'j aper'is en la Leter'o de la Akademi'o 7, april'o/maj'o/juni'o 1989. Est'as not'ind'e, ke li parol'is pri toler'em'o (malgraŭ tio, ke kelk'a'j kred'is li'n ne'toler'em'a), dir'ant'e: „Oni norm'e dir'os ‚Kore'o’ (se tiel oni decid'os), sed plu pov'os dir'i (se kaj kie oni tio'n far'is) ‚Kore'uj'o/Korei'o.’”

Konsent'o

Preskaŭ ĉiu kontraŭ'is la propon'o'n, apart'e kore'o'j: tiu'j ĉi kampanj'is persist'e kontraŭ „Kore'o-kore'an'o”, kaj por „Korei'o-kore'o”. Unu'anim'a konsent'o en la mond'o favor'is al la kore'o'j, kaj iu'j akademi'an'o'j mal'kaŝ'e dir'is, ke la propon'o est'os nul'ig'it'a, tuj kiam Albault eks'iĝ'os kiel prezid'ant'o. Ĉiu'okaz'e neni'u aŭskult'is li'a'n rekomend'o'n. Stefan Maul, redaktor'o de MONATO, prov'is adopt'i la Albault-an rekomend'o'n por la magazin'o, ne pro konsent'o sed pro disciplin'o, sed tuj dev'is re'pren'i la propon'o'n pro universal'a mal'aprob'o.

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Nun la iam'a rabi'o for'pas'is, kaj oni pov'as kun mal'varm'et'a kap'o medit'i pri la afer'o. Mi aparten'is al la mal'grand'eg'a minoritat'o, kiu alt'e taks'is la Albault-an teori'o'n. Por konsci'i kiel mal'mult'a'j est'is tiu'j, kiu'j sub'ten'is li'n, oni re'memor'u la nombr'o'n en li'a tend'ar'o: laŭ mi'a memor'o apog'is li'n en la revu'o de UEA sol'e Emilija Lapenna. La baz'o de ankaŭ ŝi'a argument'o est'is disciplin'o. Kaj ali'a'j? Mal'e – ekzempl'e ŝtorm'is en la japan'a esperant'a gazet'ar'o kontraŭ'akademi'a'j voĉ'o'j. Ĉies atak'o'j est'as sam'e banal'a'j: „land'nom'o el gent'nom'o” est'as zamenhofa, silent'ant'e pri tio, ke la zamenhofa regul'o hav'as du'a'n part'o'n, kiu trakt'as nov'a'j'n3 land'o'j'n. La sol'a escept'o en la mar'o de emoci'o est'is scienc'ist'a artikol'o de profesor'o Gotoo Hitosi el Japani'o, nun akademi'an'o, aper'int'a en la UEA-revu'o, kies konklud'o tamen est'is mal'favor'a al Albault.4

Recenz'o

Mi ĉiam dir'is kaj skrib'is „kore'o-Korei'o”, sed tio est'is pro la sol'a kial'o, ke oni respekt'u la sent'o'n de hom'o'j, kiu'j est'as parti'o'j de la polemik'o5. Teori'e mi apud'is al la flank'o de Albault. Kiam s-ro Haupenthal mend'is ĉe mi recenz'o'n pri la libr'o de Albault, Vojaĝ'o tra la land'o'j, histori'a-lingv'a stud'o pri la land-nom'o'j kun Mult-lingv'a glos'ar'o pri land-nom'o'j, Iltis-el'don'ej'o, 1991, por la period'aĵ'o de Iltis, mi esprim'is mi'a'n admir'o'n pri la detal'a esplor'o de Albault, sed ĝi ne est'is publik'ig'it'a pro mi'a rezerv'o, ke mi dev'as respekt'i la psikologi'o'n de la kore'o'j. Tia'manier'e, mi est'is ekskomunik'it'a tiel de la por- kiel de la kontraŭ-Albault-a skol'o. Mult'e pli post'e, kun permes'o de s-ro Haupenthal, mi send'is mi'a'n manuskript'o'n al Ĵak Le Puil, kiu akcept'is ĝi'n por La Kancer'klinik'o, en kies numer'o april'o/maj'o/juni'o 1996 ĝi aper'is.

La uz'o „kore'o-Korei'o” est'as aktual'e firm'e establ'it'a, kaj nun ekzist'as neni'u ebl'ec'o, ke „Kore'o-kore'an'o” est'os re'viv'ig'it'a: ĝust'e tial mi trakt'as la tem'o'n ĉi tie. Mi favor'as „Kore'o-kore'an'o” ĉar 1) „Korei'o” hav'as du'obl'a'n hiat'o'n „e-i-o”, mal'facil'e aŭd'ebl'a'n kaj prononc'ebl'a'n; 2) „Kore'o-kore'an'o” est'as inter'naci'a, laŭ la 15a regul'o.

Rikan'o

Tiel dir'ant'e, mi jam aŭd'as la rikan'o'n de japan'a'j soci'lingv'ist'o'j: „Aŭskult'u al tiu Eŭrop'o-am'ant'o!” Ne, mi ne est'as tia, invers'e, la sistem'o „loĝ'ant'o el land'nom'o” est'as definitiv'e orient-azi'a, kiel komenc'e de tiu ĉi ese'et'o mi dir'is; ĝi hav'as neni'o'n komun'a'n kun arj'o'fili'o6. Ĝust'e tiu'j kontraŭ'imperi'ist'o'j lingv'a'j est'as eŭrop'ec'a'j, pens'ant'e, ke „loĝ'ant'o el land'nom'o” est'as bizar'a, ke „land'nom'o el gent'nom'o” est'as norm'a laŭ la leĝ'o de natur'o. Ili krom'e pens'as, ke ne aplik'i la kutim'a'n manier'o'n per'e de la sufiks'o „-uj'o/-io” al azi'a land'o est'as trakt'i ĝi'n kiel i'o'n ekzot'a'n, nom'e barbar'a'n, sub'norm'a'n.

Jen re'ag'o el sent'o de mal'super'ec'o; mi sci'as bon'e, sen ili'a fingr'o'montr'o, pri la ras'ism'o ĉe eŭrop'an'o'j. La si'n'ten'o de kultur'a person'o est'as ag'i kvazaŭ ĝi ne ekzist'us. Pli'e, trov'iĝ'as ekzempl'o'j de „loĝ'ant'o el land'nom'o” en Eŭrop'o, kiel por Nederlando, Luksemburgo, Irlando. Mi ne kompren'as kial la ukrain'an'o'j obstin'as pri Ukrainio el ukraino, kio est'as fremd'a al ili'a lingv'o: Ukraino est'as substantiv'o signif'ant'a la land'lim'o'n. Mi dir'as kaj skrib'as al ukrain'an'o'j laŭ ili'a plaĉ'o, respekt'ant'e ili'a'n sent'em'o'n, sed kiam mi skrib'as pri ili kiel la tri'a'j person'o'j, mi ag'as kiel mi kred'as tio'n bon'a: ili est'as diferenc'a'j de la kore'o'j, kontraŭ kiu'j la japan'o'j far'is grand'eg'a'j'n krim'o'j'n.

Konvink'o

Mi'a'j antagonist'o'j grimac'os: „Kial ci ne nom'as ci'a'n land'o'n ‚Japan'o’, fidel'e al ci'a konvink'o?” Jes ja, mi mult'e pli am'as tio'n ol „Japani'o”; ankaŭ ĝi est'as inter'naci'a, laŭ la 15a regul'o: „Japan, Japon –> Japanese, Japonais, Japaner”. Tio tamen ne pov'as est'i real'ig'ebl'a, je mi'a grand'a bedaŭr'o, „japan'o-Japani'o” jam tro fortik'e en'radik'iĝ'is. Se pens'i tiel, la kore'o'j fiask'is kapt'i la rar'a'n, en la histori'o unu'foj'a'n ŝanc'o'n, kiam ili'a land'nom'o ankoraŭ est'is en stat'o de flu'ec'o.

La japan'o'j kontraŭ'e hav'as feliĉ'o'n pri ali'a nom'o de si'a land'o, „Nipon'o”: Piv kaj la nov'a Piv don'is al ĝi signif'o'n de la land'o. Kurioz'e, en la franc'a Nippon est'as la land'nom'o, dum ĝi hav'as ankaŭ senc'o'n adjektiv'a'n, „de Japani'o”. Mi do sent'as ĝi'n iom strang'a, kiam ĝi est'as uz'at'a kiel le gouvernement nippon.

1. Wertfrei, prefer'at'a termin'o de Max Weber.
2. Tiel skrib'is iu esperant'olog'o.
3. Mi sci'as, ke tiu epitet'o est'as eŭrop'o-centr'aĉ'a, sed mi objektiv'e cit'as el Zamenhof. Ankaŭ est'as ne'just'e riproĉ'i li'n pro la ne'sci'o pri tio, ke en Azi'o la regul'o est'as „gent'nom'o el land'nom'o”. Tio simpl'e spegul'as la mal'larĝ'a'n sfer'o'n de sci'o de dek'naŭ'a'jar'cent'a'j eŭrop'an'o'j.
4. Sim'o Milojević, la tiam'a redaktor'o ĉe UEA, dir'is al mi, ke, petit'e de s-ro Haupenthal aper'ig'i recenz'o'n pri la libr'o de Albault, li serĉ'is tra la list'o de aĉet'int'o'j de la libr'o'serv'o de UEA, trov'is la kon'at'a'n nom'o'n de s-ro Gotoo, kaj mend'is la artikol'o'n.
5. Izumi Yukio est'is la sol'a person'o, pri kiu mi sci'as, ke li emfaz'is fort'e tiu'n ĉi kial'o'n por sub'ten'i la kore'o'j'n. Mi sub'ten'as ankaŭ la argument'o'n de Probal Daŝgupto por „Barato” kontraŭ „Hindio” pro tiu ĉi motiv'o, tut'e agnosk'ant'e la prav'ec'o'n „abstrakt'a'n” (ĉiu'j ver'o'j est'as konkret'a'j, dir'is Hegelo, aŭ Lenin'o, se al vi plaĉ'as) de André Cherpillod favor'a al „Hindio”: tiu ĉi est'as inter'naci'a, tradici'a, en'radik'iĝ'int'a en la kutim'o „eŭrop'a”, sed ĝi'a politik'a ne'ĝust'ec'o al la ne'parol'ant'o'j de la hind'a en Barato far'as ĝi'n mal'rekomend'ind'a. Ĉi tie decid'o est'as mult'e pli facil'a ol ĉe la afer'o „Kore'o/Korei'o”.
6. Vort'element'o „-fili'o” kiel en „bibliofili'o”.
YAMASAKI Seikô
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Al la intelekt'ul'o'j de MONATO

End'as dir'i, ke mi tut'e ne kompren'as iu'j'n voĉ'o'j'n, kiu'j „saĝ'e” blag'as kaj kvak'as en MONATO pri teror'ism'o. Bel'e son'as la opini'o, ke intelekt'ul'o „sid'iĝ'as kaj diskut'as ekvilibr'e ĝis la ating'o de la solv'o” (MONATO, 11/2001, p. 4). Bedaŭr'ind'e mi kon'as neniu'n „intelekt'ul'o'n”, kiu tia'manier'e ating'is sukces'o'n. Kial neni'u el tia'j sofist'o'j „diskut'is ekvilibr'e” kun Hitler, ke li ĉes'u milit'i?

Neni'u vizit'is Stalin-on por sukces'a „diskut'ad'o” pri cent'mil'o'j da sklav'o'j en siberiaj koncentr'ej'o'j. Uson'o ne dev'is ĵet'i atom'bomb'o'j'n sur Japani'o'n, se iu pac'defend'ant'o sukces'plen'e antaŭ'e „diskut'us” kun japan'a'j milit'ist'o'j. Tut'e marĝen'e: japan'o'j mem nun dir'as, ke se la milit'o daŭr'us „ĝis la last'a vir'o”, ĝi al'port'us pli grand'a'n tragedi'o'n por la land'o, ol la atom'bomb'o. Teror'ism'a atak'o de kapital'ism'a petrol-mult'miliard'ul'o bi'n Lad'e'n en Uson'o ne est'is li'a unu'a ag'o.

Kial vek'iĝ'is neni'u el nun'a'j saĝ'a'j rezon'em'ul'o'j, kiu'j pov'is konvink'i teror'ist'o'j'n, ke ili jam ne murd'u mil'o'j'n da plu'a'j sen'kulp'a'j uson'an'o'j. Ĉi cerb'um'ul'o'j evident'e sub'ten'as ĉiu'j'n teror'ist'o'j'n. Tio'n ebl'as vid'i ankaŭ en ili'a favor'o al milit'krim'ul'o Milošević. Ili protest'is, kiam inter'naci'a'j soldat-trup'o'j evit'ig'is plu'a'j'n amas'murd'o'j'n en teritori'o'j de eks'a Jugoslavio kaj ebl'ig'is re'ven'o'n de preskaŭ milion'o da rifuĝ'int'o'j, kiu'j el la tut'a Eŭrop'o re'ven'is al amas'tomb'o'j de si'a'j famili'an'o'j.

Krom teror'ist'o'j kun paf'il'o'j kaj ili'a'j favor'ant'o'j en MONATO ni hav'as ankaŭ mil'o'j'n da ali'a'j teror'ist'o'j, kiu'j est'as arm'it'a'j ĉie sur'lok'e per baston'o'j kaj pavim'er'o'j ... Kie ajn en la mond'o okaz'as iu politik'a aŭ ekonomi'a forum'o, insekt'ar'o al'flug'as tie'n, ne „diskut'i ekvilibr'e”, sed mal'pur'ig'i strat'o'j'n kaj park'o'j'n, for'brul'ig'i aŭtomobil'o'j'n, dis'romp'i cent'o'j'n da montr'o-fenestr'o'j kaj dis'rab'i var'o'j'n, vund'i dek'o'j'n da polic'ist'o'j, kiu'j ŝirm'as la hav'aĵ'o'n de simpl'a'j civit'an'o'j.

Post'e la honor'ind'a'j manifest'int'o'j ek'sid'as en aviad'il'o'j'n kaj komfort'e flug'as manifestaci'i al ali'a land'o. Neni'u kapabl'as klar'ig'i, eĉ kompren'i, kiu pag'as ili'a'n luks'a'n kaj sen'pen'a'n viv'o'n. Ĉu ili est'as kapital'ist'o'j el pas'int'a'j jar'cent'o'j, kiu'j pov'as viv'i riĉ'e sen labor'o kiel parazit'o'j, aŭ sub'ten'as ili'n iu narkot'aĵ-mafi'o? En nun'a ĥaos'a mond'o ekzist'as mult'a'j komplik'aĵ'o'j, kiu'j minac'as la viv'o'n kaj trankvil'o'n de la simpl'a hom'o. Fanatik'ul'o'j, kiu'j renvers'as kaj mis'uz'as religi'o'n, ruz'ul'o'j aŭ idiot'o'j, kiu'j cel'as al mem'vid'ebl'ig'o, al'port'os al la hom'ar'o ankoraŭ mult'a'n mal'feliĉ'o'n.

Tial oni prav'as, ke sen'kompromis'a batal'o kontraŭ teror'ism'o est'os long'temp'a, sed la venk'o'n ne kapabl'as akcel'i eĉ procent'o da stult'ul'o'j, kiu'j aplaŭd'as al ĉiu murd'ist'o kaj sam'temp'e instru'as ni'n pri unu'sol'a solv'o per „ekvilibr'a diskut'o” kun teror'ist'o'j, kvankam ili tiu'n manier'o'n ne praktik'as. Se iu'j konfes'as bel'son'a'j'n ide'o'j'n de la ali'a'j, do bon'e: ir'u inter'kares'i kun per'fort'ul'o'j kaj se ili post vi'a'j kis'o'j ĉes'os murd'i, mi'a'j opini'o'j est'is total'e mal'traf'a'j. Sed pruv'u tio'n, ne nur medit'u!

Jaroslav
Ĉeĥi'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Dis'rab'ad'o de natur'a'j riĉ'aĵ'o'j

La intern'a milit'o kiu okaz'as en Kongo (Demokrat'a Respublik'o) al'port'as mult'a'j'n mal'feliĉ'o'j'n. La arme'o'j de Ruando, Ugando kaj Burundo send'is si'a'j'n milit'ist'o'j'n por milit'i apud la kongaj ribel'a'j arme'o'j kontraŭ la konga arme'o. Tiu'j land'o'j asert'as ke ili vol'as sekur'ig'i si'a'j'n land'lim'o'j'n. La konga arme'o est'as help'at'a de la arme'o'j de Zimbabvo, Namibi'o kaj Angolo.

Jar'o'n post jar'o Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) konstat'as, ke la natur'a'j riĉ'aĵ'o'j de Kongo est'as dis'rabat'a'j de la milit'ant'o'j. Laŭ raport'o, far'it'a post enket'o de UN-komision'o, mult'a'j ruandaj kaj ugandaj politik'ist'o'j kaj milit'ist'o'j est'as engaĝ'it'a'j en tiu dis'rab'ad'o.1 En la raport'o est'as ankaŭ menci'it'a'j la milit'ist'o'j el Kongo kaj Zimbabvo kaj la kongaj ribel'ul'o'j.

La konga, ruanda kaj uganda reg'ist'ar'o'j protest'is kontraŭ tiu raport'o. Kelk'a'j kong'an'o'j si'n demand'as ĉu ankaŭ la kongaj politik'ist'o'j dev'us est'i konsider'at'a'j kiel la ruandaj kaj ugandaj. Ĉu la okcident'a'j land'o'j kiu'j ekspluat'is la riĉ'aĵ'o'j'n kun la kun'kulp'ec'o de la politik'ist'o'j dum la reg'ad'o de la prezid'ant'o Mobutu ne pov'us est'i konsider'at'a'j sam'a'j? Kial dum tiu temp'o UN ne kre'is komision'o'n?

La raport'o montr'as, ke la ver'a'j organiz'ant'o'j de la ekspluat'ad'o est'as person'o'j kaj kompani'o'j kiu'j hav'as si'a'n baz'o'n en la nord'a hemisfer'o (Amerik'o, Eŭrop'o kaj Azi'o). Ĝi rekomend'as lim'ig'i ili'a'n ag'ad'o'n per vojaĝ'mal'permes'o'j kaj financ'a'j restrikt'o'j.

Ruando iĝ'is grand'a eksport'ist'o de koltano2, or'o kaj diamant'o'j, Ugando de or'o, diamant'o kaj lign'o. Est'as klar'a'j indik'o'j, ke tiu'j riĉ'aĵ'o'j real'e origin'as el Kongo. Rest'as mult'a'j demand'o'j, al kiu'j la kong'an'o'j sugest'as respond'o'j'n. Kiu fin'fin'e aĉet'as la min'aĵ'o'j'n kaj kiu vend'as arm'il'o'j'n al la ribel'ul'o'j? La okcident'a'j land'o'j. Kiu reg'as Unu'iĝ'int'a'j'n Naci'o'j'n? La okcident'a'j land'o'j. Kie est'as la mon'o de tiu'j kiu'j komerc'as la min'aĵ'o'j'n? En okcident'a'j bank'o'j. Se UN decid'us frost'ig'i tiu'n mon'o'n, kiu profit'us? Okcident'an'o'j.

Serge ZANDANDU NTOMONO ZOl'a
1 La raport'o de la Konsili'o de Sekur'ec'o de UN (numer'o S/2002/1146 de la 16a de oktobr'o 2002, 215 kB) leg'ebl'as en www.un.org.
2 „Koltano” est'as kun'met'o de la nom'o'j de du mal'oft'a'j metal'o'j: „kolumbio” (mal'nov'a nom'o de niob'o) kaj „tantal'o”. Koltano est'as bezon'at'a i.a. por produkt'i poŝ'telefon'o'j'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Lingv'o kiel politik'il'o

Tem'is last'a'temp'e en televid-program'o en la irlanda (gael'a) lingv'o pri „Ultais”. Tiu nom'o est'is por mi – ver'ŝajn'e por preskaŭ ĉiu parol'ant'o de la gael'a – nov'a kaj ne'kon'at'a vort'o. Tamen mi kompren'is ĝi'a'n signif'o'n. Ult- de'ven'as de la nom'o Ulster, dum la afiks'o -a'is aŭ -is signif'as „lingv'o'n”. Do la laŭ'liter'a signif'o de Ultais est'as „ulstera lingv'o” – ali'vort'e la lingv'o de Nord-Irlando. La nov'e invent'it'a nom'o de la lingv'o en la angl'a est'as Ullans.

Ĝis antaŭ ne'long'e, kaj eĉ hodiaŭ, oni pov'us kred'ebl'e asert'i, ke tia lingv'o ne ekzist'as. Efektiv'e, oni pov'as asert'i, kvankam ne tut'e ĝust'e, ke ĝi est'as nenies de'nask'a lingv'o. La etn'a histori'a idiom'o de indiĝen'a'j ulster'an'o'j est'is la nord'a dialekt'o de la kelt'a irland'gael'a, de kiu de'ven'as la gael'a parol'at'a en nord'a kaj okcident'a Skot'land'o. La gael'a est'is tie'n en'konduk'it'a de la irlandaj migr'ant'o'j, kiu'j fond'is la antikv'a'n regn'o'n Dal Riad'a en la region'o de Skot'land'o, kiu nom'iĝ'as Earra-Ghàidheal (angl'e Argyll).

En pas'int'a'j jar'cent'o'j, brit'a'j reĝ'o'j prov'is fort'ig'i si'a'n reg'ad'o'n de Ulstero, instig'ant'e sud-skot'a'j'n presbiterian'o'j'n hejm'iĝ'i en la provinc'o, el kiu la indiĝen'a'j gael'lingv'a'j katolik'o'j est'is per'fort'e el'pel'it'a'j. Tiu'j koloni'an'o'j parol'is ne la gael'a'n sed la ĝerman'a'n (ne kelt'a'n) idiom'o'n de sud'okcident'a Skot'land'o, kiu de'ven'as plej'part'e de la dialekt'o'j de la angl'o'j, ne de la saksoj, kiu'j est'is la ĉef'a original'a baz'o de la hodiaŭ'a norm'ig'it'a angl'a. La menci'it'a skot'a idiom'o est'as vari'e nom'at'a (Braid) Scots, Lallans kaj, sur la orient'a mar'bord'o, Doric. Ne plu akcept'ebl'a est'as la nom'o „skot'angl'a”. Hodiaŭ ĝi apenaŭ est'as parol'at'a en pur'a form'o, sed est'as miks'it'a kun la pli-mal'pli norm'ig'it'a angl'a, sed skot'e prononc'at'a.

Fragment'e

Ŝajn'as, ke neni'u en Ulstero parol'as ne'miks'it'a'n form'o'n de la skot'de'ven'a dialekt'o. Divers'a'j skot'a'j vort'o'j est'as ankoraŭ uz'at'a'j, sed ŝajn'as, ke nur et'a nombr'o da mal'jun'a'j protest'ant'a'j ulster'an'o'j en la nord'orient'a kamp'ar'o ankoraŭ fragment'e parol'as rest'aĵ'o'n de la mal'nov'a ulster'skot'a dialekt'o. Tamen ulster'an'o'j de skot'a de'ven'o insist'as, ke ĝi ankoraŭ est'as viv'ant'a lingv'o en la provinc'o.

Menci'o'n pri Ultais/Ullans mi trov'is en la ret'paĝ'o'j en la katalun'a kaj angl'a lingv'o'j de inform'centr'o Sistemes Informàtics i d' Organització (Ttt-adres'o: www.siemen.org.) Tie oni raport'as, ke „ulster'skot'o'j postul'as, ke oni respekt'u ili'a'n lingv'o'n.”.

Pli'a inform'o pri tiu mister'a ulstera lingv'o trov'iĝ'as en angl'a'lingv'a publik'ig'aĵ'o de Cathal McCall [kahal mkol], nom'e Political Transformation and the Reinvention of the Ulster-Scots Identity and Culture en Identities: Glob'al Studies in Culture and Power, Vol. 9, n-ro 2 („Politik'a trans'form'ad'o kaj la re'invent'o de la ulster'skot'a ident'ec'o kaj kultur'o” en Ident'ec'o'j: Ĝeneral'a'j stud'o'j pri kultur'o kaj potenc'o).

Simbol'o

McCall skrib'as, ke, en la naŭ'dek'a'j jar'o'j, ulsteraj uni'ist'o'j (t.e. tiu'j, kiu'j vol'as konserv'i la uni'o'n de Nord-Irlando kun Briti'o) „mobiliz'is” la ulster'skot'a'j'n lingv'o'n kaj kultur'o'n kiel simbol'o'j'n de si'a kultur'a ident'ec'o. Li al'don'as, ke la ulster'skot'a'j lingv'o kaj kultur'o ating'is si'a'n pint'o'n en la 18a jar'cent'o en la nord'okcident'a'j graf'land'o'j de Nord-Irlando, kiam ĝi disting'is la tie'a'j'n loĝ'ant'o'j'n dis'de la praktik'ant'o'j de la angl'a lingv'o kaj de la angl'a viv'manier'o. Tamen, sam'kiel mult'a'j ali'a'j region'a'j dialekt'o'j eŭrop'a'j, modern'ig'o aŭgur'is la mort'o'n de la ulster'skot'a.

Tio, kio instig'is la aktual'a'n „re'invent'o'n” de la lingv'o, est'is la politik'a trans'form'ad'o en la naŭ'dek'a'j jar'o'j de la politik'a sistem'o en Nord-Irlando. Laŭ McCall, ĉi tiu re'invent'o manifest'as si'n divers'aspekt'e. Ĝi est'as sam'temp'e mit'o pri origin'o, lingv'o kaj kultur'o; komun'a konsci'o; re'ag'o kontraŭ la kultur'a si'n'trud'o de la irlandaj naci'ist'o'j en Nord-Irlando; embri'a ulstera naci'ism'o; kaj ingredienc'o de la spirit'o de brit'a ident'ec'o. La uni'ist'o'j tiel cel'as ekvilibr'ig'i la progres'o'n far'it'a'n de la irlandaj naci'ist'o'j rilat'e al esprim'ad'o de ili'a kultur'o en Nord-Irlando. En period'o de kronik'a dub'o, suspekt'o kaj mal'mem'fid'o, ili esper'as, ke tia re'invent'o de preskaŭ perd'it'a lingv'o iom kontribu'os al la sekur'ec'o kaj la kontinu'ec'o de ili'a apart'a komun'um'o. McCall dub'as, ĉu ili sukces'os.

Malgraŭ uz'ad'o de lingv'o'j kiel politik'il'o'j, oni konstat'as, ke ne mal'mult'a'j gael'parol'ant'o'j interes'iĝ'as pri la ulster'skot'a. Oni pov'us imag'i, ke, se la si'n'ten'o de ambaŭ komun'um'o'j en Nord-Irlando est'us pli klar'vid'a'j kaj pli toler'em'a'j, la komun'a'j kultur'er'o'j, inkluziv'e de la lingv'o'j gael'a kaj skot'a (kvankam en iom apart'a'j variant'o'j), kontribu'us pli al amik'ec'o kaj harmoni'o ol al apart'ig'o kaj mal'fid'o. Bedaŭr'ind'e, tamen, Nord-Irlando est'as special'a kaz'o, kie neni'o pov'as est'i sen'plu'e akcept'at'a.

Garbhan MAcAOIDH
Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Pli'a'j detal'o'j pri ĉi tiu tem'o en soci'politik'a kun'tekst'o trov'ebl'as (en angl'a lingv'o) ĉe la ret'paĝ'ar'o de la Nord-Irlanda Institut'o pri Reg'ad'o, Publik'a Politik'o kaj Soci'a Esplor'ad'o (www.governance.qub.ac.uk/pub-cmcc.html). Tiu'j, kiu'j sci'pov'as la angl'a'n, pov'as inform'iĝ'i pri la ulster'skot'a lingv'o, leg'ant'e la libr'o'n Ulster-Scots: A grammar of the traditional written and spok'e'n language (La ulster'skot'a: gramatik'o de la tradici'a skrib'at'a kaj parol'at'a lingv'o) de Philip Robinson, el'don'it'a de Ulster-Scots Heritage Council, Belfast'o, 1997 (ret'paĝ'ar'o: www.lowlands-l.net/offline scots.htm).

Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Manipul'ad'o du'obl'a

Stefan Maul skrib'as en la rubrik'o El mi'a vid'punkt'o (MONATO 2002/11, p. 8), ke „ĉiu medal'o hav'as du flank'o'j'n”, sed li'a klopod'ad'o aper'ig'i la situaci'o'n en Zimbabvo kaj ali'a'j afrik'a'j land'o'j en favor'a lum'o est'as tamen iom tro'a. Est'as temp'o, ke eŭrop'an'o'j forges'u la mit'o'n, ke la problem'o'j de Afrik'o font'as el koloni'a ekspluat'ad'o – fakt'e la nun'a mizer'a stat'o en mult'a'j afrik'a'j land'o'j grand'part'e ŝuld'iĝ'as al mis'mastr'um'ad'o far'e de la afrik'an'o'j mem. Se ekzempl'e en Tanzanio oni for'pel'is hom'o'j'n el teren'o'j por tie kultiv'i tritik'o'n, pri tio kulp'as unu'a'vic'e la tanzania reg'ist'ar'o. Kaj est'as ceter'e absurd'e skrib'i, ke tio okaz'is por ke Kanado kultiv'u tritik'o'n, kvazaŭ tio est'us rekt'a afer'o de la kanada ŝtat'o. Sed est'as tro bel'a slogan'ec'a lingv'aĵ'o, se oni pov'as tiel diabl'ig'i jam tut'a'n riĉ'a'n land'o'n.

Kaj se tem'as pri Zimbabvo, la ĉef'a fakt'o est'as, ke pro Mugabe la tut'a ekonomi'o de la land'o ruin'iĝ'as, tiel ke post for'pel'o de la eŭrop'an'o'j la popol'o ĝeneral'e pli mizer'e viv'as. Konsent'it'e, ke eŭrop'a'j amas'komunik'il'o'j tro koncentr'iĝ'is je la terur'aĵ'o'j far'it'a'j kontraŭ la grand'bien'ul'o'j – ili dev'int'us pli raport'i pri la problem'o'j, kiu'j'n la tut'a frenez'aĵ'o kaŭz'as al ordinar'a'j zimbabv'an'o'j. La eŭrop'a'j bien'ul'o'j ne nur kultiv'is tabak'o'n, ili ankaŭ grav'e kontribu'is al nutr'aĵ'produkt'ad'o. Kaj se la land'o ne plu eksport'os tiom da tabak'o, kiom en 1999, ĝi ne pli bon'e fart'os pro tio.

Bri'a'n MO'o'n
Luksemburgo
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Kancelier'o hazard'a

Koment'o'j pri la artikol'o de Stefan Maul en MONATO 2002/10, p. 12-13:

1. „Schröder [ŝreder] sci'is bon'eg'e ekspluat'i” la inund'eg'o'n. Ebl'e vi pov'us not'i, ke Stoiber [ŝtojber] en si'a'n ombr'a'n kabinet'o'n ne vok'is kompetent'ul'o'n pri medi'a'j problem'o'j (nur iom post'e dir'is, ke li mem ...).

2. Pri Irako: „ĉar eĉ se Germanio vol'us, ĝi ne pov'us help'i Uson'o'n”. Vi sci'as pli bon'e, kiom help'is Germanio en la golf'a milit'o: Uson'o uz'is ni'a'n land'o'n por si'a loĝistik'o kaj uz'is mal'san'ul'ej'o'j'n; Germanio sub'ten'is tiu'n ĉi milit'o'n financ'e per ĉirkaŭ 5 miliard'o'j da german'a'j mark'o'j – mi ne cert'as pri la sum'o. Kaj en tiu region'o jam trov'iĝ'as german'a'j ŝip'o'j kaj Fuchs-tank'o'j por analiz'i kemi'aĵ'o'j'n. Krom'e ni jam sub'ten'is la milit'o'n en Afgani'o – tio'n la ruĝ-verd'a reg'ist'ar'o akcept'is kaj ni sub'ten'as la star'ig'o'n de civil'a soci'o en Afgani'o per'e de soldat'o'j, civil'a'j help'ant'o'j kaj mon'o.

3. Jes, reg'i est'as mal'facil'e, kaj ne est'as grand'a diferenc'o inter la krist'an'a aŭ ruĝ-verd'a politik'o. La metod'o de Schröder est'as ali'a – far'i „cerb'a'n vent'um'ad'o'n” kaj fin'fin'e el'trov'i taŭg'a'j'n rimed'o'j'n (kaj tamen far'i erar'o'j'n, ekzempl'e pri la impost'ad'o de grand'a'j firma'o'j – aŭ la san'o-politik'o). Mi esper'as, ke la opozici'o kun'labor'os konstru'e. La demokrati'o viv'as de ŝanĝ'iĝ'o – kaj post 16 jar'o'j da „nigr'a” politik'o end'as kelk'a'j jar'o'j de ali'a kolor'o.

Manfred WESTERMAYER
Germanio
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Profet'o sen honor'o

Neni'u muze'o, neni'u statu'o, neni'u ŝild'o – pro tio nur mal'mult'a'j loĝ'ant'o'j de la kanada urb'o Halifakso (Nov'a Skotio) sci'as, ke tie en'ir'is la mond'o'n hom'o, kiu grav'e kontribu'is al la scienc'a progres'o de la 20a jar'cent'o.

Oswald Theodore Avery [éjveri] nask'iĝ'is en Halifakso la 31an de oktobr'o, 1877. Ne est'as kon'at'e, kial Avery ek'stud'is medicin'o'n en la universitat'o de Columbia en Uson'o kaj far'iĝ'is esplor'ist'o pri bakteri'ologi'o. Ebl'e influ'is li'n la mort'o pro tuberkul'oz'o de li'a pli aĝ'a frat'o; ebl'e la kvazaŭ'mort'o de li'a patr'in'o – jam plan'it'a est'is ŝi'a en'tomb'ig'o, kiam la „mort'int'o” subit'e ek'kri'is (kaj plu'viv'is 24 jar'o'j'n).

Stud'int'e medicin'o'n, Avery tamen ek'labor'is ne kiel kurac'ist'o sed kiel bakteri'olog'o, unu'e en la esplor-institut'o de Hoagland en Brooklyn (part'o de Nov'jork'o) kaj post'e en la Rockefeller-institut'o. Li interes'iĝ'is pri imun'ologi'o, kiam ankoraŭ jun'is tiu ĉi fak'o, kaj li akir'is sci'o'j'n pri ĥemi'o kaj imun'o'ĥemi'o. Ĉio, kio'n li lern'is, est'as kvazaŭ pret'ig'o al la grand'a est'ont'a el'kovr'o – est'is Avery, kiu montr'is, ke la gen'o'j est'as el deoksi'rib'o'nukle'at'a acid'o, ali'vort'e el DNA. Jen sism'a ek'sci'o en la mond'o de biologi'o.

Ŝlos'il'o al la viv'o

Ĉiu'j viv'ant'o'j, ĉu animal'o'j, plant'o'j, fung'o'j, bakteri'o'j, eĉ proto'bakteri'o'j, port'as la instrukci'o'j'n de si'a viv'o en la gen'o'j. Kaj la gen'o'j est'as el DNA (krom en kelk'a'j primitiv'a'j organism'o'j, kies gen'o'j est'as el RNA, aŭ rib'o'nukle'at'a acid'o). Jen la fundament'o de modern'a genetik'o kaj, antaŭ Avery, ne'kon'at'a. Plej'part'e supoz'is scienc'ist'o'j, antaŭ la el'trov'o de Avery, ke genetik'a inform'o dev'as est'i protein'a. Eĉ post refer'aĵ'o far'e de Avery kaj koleg'o'j en 1944, mult'a'j eminent'a'j scienc'ist'o'j daŭr'e kred'is, ke la molekul'o'j de DNA est'as tro simpl'a'j por en'hav'i la ŝlos'il'o'n al la viv'o kaj la instrukci'o'j'n, kiel kre'i kaj funkci'ig'i viv'ant'a'n organism'o'n.

Kiel montr'is Avery, ke la genetik'a inform'o est'is en DNA? Bakteri'o'j, sam'e kiel ali'a'j viv'ant'o'j, hav'as gen'o'j'n por port'i la recept'o'n de la viv'o. Ne grav'as, ke est'as nur unu ring'form'a kromosom'o kaj ke aranĝ'o'j en la bakteri'a ĉel'o est'as iom primitiv'a'j: la biologi'a'j fundament'o'j rest'as sam'a'j kiel en pli alt'a'j organism'o'j. Do Avery stud'is pneŭmokok'o'j'n – bakteri'o'j'n, kiu'j, inter ali'a'j afer'o'j, respond'ec'as pri pneŭmoni'o en hom'o'j. Sed Avery stud'is la efik'o'n de pneŭmokok'o'j al mus'o'j.

Est'is jam kon'at'e, ke du parenc'a'j grup'o'j de pneŭmokok'o'j hav'as mal'sam'a'j'n efik'o'j'n kiam injekt'it'a'j en mus'o'j'n. Pneŭmokok'o'j de tip'o 1 est'as sen'danĝer'a'j; oni pov'as injekt'i la viv'ant'a'j'n mikro-organism'o'j'n kaj la injekt'it'a'j mus'o'j plu viv'as kaj plu ĝu'as kutim'a'j'n mus'far'o'j'n. Kontrast'e, pneŭmokok'o'j de tip'o 2 est'as ĉiam mort'ig'a'j. Tiu eksperiment'o est'as simpl'a kaj firm'a. Oni pov'us ripet'i ĝi'n mult'foj'e, kaj la rezult'o rest'as ĉiam sam'a.

Vost'hav'a'j et'ul'o'j

Ankaŭ est'is kon'at'e, ke oni pov'as mort'ig'i la pneŭmokok'o'j'n (ĉu de tip'o 1 ĉu de tip'o 2) per alt'a temperatur'o kaj injekt'i ili'n en mus'o'j'n kaj neni'o okaz'os. La vost'hav'a'j et'ul'o'j post'injekt'e daŭr'e viv'as kaj est'as normal'a'j. Do, la du'a fakt'o est'as, ke la mus'o'j mort'is nur post injekt'o de viv'ant'a'j pneŭmokok'o'j de tip'o 2.

Ali'a scienc'ist'o, d-ro Frederick Griffith, montr'is jam en 1928, ke, se oni miks'as viv'ant'a'j'n pneŭmokok'o'j'n de tip'o 1 kaj mort'ig'it'a'j'n pneŭmokok'o'j'n de tip'o 2, ĉiu ne'danĝer'a per si mem, kaj injekt'as la kombinaĵ'o'n en mus'o'j'n, la mus'o'j mort'as. Post miks'ad'o, la ne'danĝer'a'j viv'ant'a'j pneŭmokok'o'j de tip'o 1 akir'as i'o'n de la mort'ig'it'a'j organism'o'j, kaj tio ŝanĝ'as ili'n. Eĉ pli grav'e, la ŝanĝ'o daŭr'as generaci'o'n post generaci'o; ĝi est'as hered'at'a. Dum 16 jar'o'j est'is mister'o, kio est'as la „trans'form'a faktor'o”, kiu kre'as mort'ig'ant'o'j'n el la antaŭ'e ne'danĝer'a'j pneŭmokok'o'j.

Modest'a scienc'ist'o

Avery est'is pacienc'a scienc'ist'o kaj atent'is ĉiu'n detal'o'n. Fin'fin'e ne plu est'is dub'o: la material'o, kiu'n la pneŭmokok'o'j de tip'o 1 akir'as de mort'ig'it'a'j pneŭmokok'o'j de tip'o 2, kaj kiu iĝ'as part'o de la gen'o, est'as pur'a DNA. Komenc'e mult'a'j eminent'a'j scienc'ist'o'j ne kred'is al Avery. Kaj tiu ĉi modest'a scienc'ist'o ne batal'is por sub'ten'i si'a'n el'trov'o'n: li jam publik'ig'is si'a'n verk'o'n kaj pruv'o'n kaj jen ĉio. Tamen, iom post iom, scienc'ist'o'j komenc'is esplor'o'j'n sur'baz'e de la labor'o de Avery kaj li'a'j koleg'o'j: ekzempl'e Watson kaj Crick detal'e klar'ig'is la struktur'o'n de DNA.

Plur'a'j scienc'ist'o'j gajn'is Nobel-premi'o'j'n pro mal'kovr'o'j, kiu'j font'is el la ŝlos'il'a el'trov'o de Avery kaj li'a'j koleg'o'j. Li mem ne gajn'is la Nobel-premi'o'n kaj li mort'is en 1955. En 1994 est'is ĉe la Rockefeller-universitat'o semajn'a simpozi'o kaj fest'o por memor'i kaj honor'i la 50an dat're'ven'o'n de la publik'ig'o de la refer'aĵ'o de Avery. Dum'e oni nom'is la kontribu'aĵ'o'n de Avery „la unu'sol'a plej grav'a biologi'a el'trov'o de la du'dek'a jar'cent'o”.

Sed ŝajn'as, ke en Halifakso oni tut'e forges'is aŭ ignor'as, ke en tiu ĉi urb'o nask'iĝ'is gigant'o inter biologi'a'j esplor'ist'o'j.

Steĉjo NORVELL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Gerd Jacques

(libr'o'ten'ist'in'o, Antverpeno, Belgi'o)

Inter ĉiu'j kun'labor'ant'o'j de Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel) mi, supoz'ebl'e, est'as la plej mal'nov'a. Mi ek'labor'is en la tiam'a Grafik'a Centr'o de UEA en la jar'o 1977. Ven'int'e el antverpena pres'ist'a famili'o (en kiu 4 generaci'o'j parol'as Esperant'o'n), mi lern'is unu'e pres'ad'o'n, kaj pret'ig'is plur'a'j'n Esperant'o-revu'o'j'n kaj broŝur'o'j'n. Post'e ali'a'j hom'o'j trans'pren'is tiu'n task'o'n, kaj mi special'ist'iĝ'is pri libr'o'ten'ad'o. Nun financ'o est'as mi'a ĉef'a okup'o en'e de Fel. Pri MONATO mi okup'iĝ'as nur flank'e. Mi zorg'as pri la bon'a'j rilat'o'j kun la per'ant'o'j de la magazin'o kaj en'kas'ig'as ĉiu'j'n kotiz'o'j'n.

Mi viv'as kun mi'a edz'o kaj kun du fil'in'o'j. Ĉiu'j famili'an'o'j parol'as Esperant'o'n. Ni'a'j'n feri'o'j'n ni ĉiam pas'ig'as en Esperant'uj'o kun ali'a'j esperant'lingv'a'j famili'o'j, en IF, Ref, Psi ...

Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Sen solv'o neni'u pac'o

Fin'fin'e est'as akcept'at'e en Bruselo kaj en Vaŝington'o, ke sen solv'iĝ'o de la alban'a afer'o ne ebl'os parol'i pri pac'o kaj stabil'ec'o en Balkani'o.

La alban'a afer'o est'iĝ'is pro la Kongres'o de Berlino en 1878 kaj apart'e pro la Konferenc'o de Londono en 1912-1913. Tiam oni decid'is, ke pli ol 60 % de la alban'a'j teritori'o'j kaj 55 % de la loĝ'ant'ar'o rest'u ekster la land'lim'o de la sen'de'pend'a alban'a ŝtat'o. Dum la komun'ism'a reĝim'o la afer'o neniam lev'iĝ'is, ĉar la reg'ist'ar'o en Tiran'a konsider'is si'n ideologi'a alianc'an'o de Beogrado.

Tamen evident'iĝ'is problem'o, pac'o'n kaj sekur'ec'o'n minac'ant'a, post la politik'a'j ŝanĝ'o'j, kiu'j en mart'o 1992 konduk'is al venk'o de demokrat'o'j en Tiran'o. Tiam alban'o'j mem ek'vid'is si'n dis'divid'it'a'j en kvin ŝtat'o'j. Sam'temp'e pli'iĝ'is kontakt'o'j inter alban'o'j en Tiran'a, Priština, Tet'ov'o, Podgoric'a kaj Ateno, kio'n mal'amik'a'j najbar'o'j, kiu'j dum 90 jar'o'j pli ol du'on'o'n de la alban'a'j teritori'o'j ten'is, ĵaluz'e kaj tim'em'e rigard'is. Reg'ist'ar'o'j en Beogrado, Skopj'e kaj Ateno klopod'is mal'help'i ĉiu'j'n kontakt'o'j'n kaj lanĉ'is kontraŭ'alban'a'n ofensiv'o'n en diplomati'a'j rond'o'j en Eŭrop'o kaj Uson'o.

Teror'ism'o

La balkanaj reg'ist'ar'o'j prov'is kaj prov'as trakt'i la alban'o'j'n kiel faktor'o'n de mal'stabil'ec'o, krim'ec'o kaj mal'sekur'ec'o en la region'o, kiel hom'o'j'n ne'dezir'ant'a'j'n kutim'iĝ'i al regul'o'j, ord'o kaj ŝtat'o. Ili prezent'as alban'o'j'n kiel mal'amik'o'j'n de la okcident'o, kiu'j sub'ten'as teror'ism'o'n (pro tio, ke alban'o'j aparten'as pli'mult'e al la islam'a religi'o). Fakt'e post la milit'o en Kosovo est'as ekster'dub'e, ke alban'o'j plej fidel'e sub'ten'as Nord-Atlantik'a'n Traktat-Organiz'aĵ'o'n (NATO) kaj Uson'o'n; krom'e la alban'o'j cel'as konstru'i demokrati'o'n kaj merkat'a'n ekonomi'o'n, kontraŭ'ant'e teror'ism'o'n.

La ide'o pri alban'o'j kiel mal'amik'o'j kaj iniciat'int'o'j de ia grand'a Albanio de'ven'as de la reg'ist'ar'o'j de Makedonio, Montenegro, Greki'o kaj Serbi'o, kie loĝ'as not'ind'a'j minoritat'o'j de alban'o'j. Sed Greki'o ne'as la hom'a'j'n rajt'o'j'n kaj fundament'a'j'n liber'o'j'n de ĝis tri milion'o'j da grek'a'j civit'an'o'j de alban'a de'ven'o, dum Serbi'o sub'prem'as ĉirkaŭ 300 000 etn'a'j'n alban'o'j'n en Bujanovac, Preševo kaj Medveđa. Makedonio, uz'int'e per'fort'o'n kaj ŝtat'a'n teror'o'n por mort'ig'i kaj pere'ig'i etn'a'j'n alban'o'j'n, ankoraŭ ne plen'um'as la inter'konsent'o'n de Ohrid, en kiu oni prov'is pli'bon'ig'i la rilat'o'j'n inter alban'o'j kaj makedon'o'j. Ankaŭ en Montenegro oni atend'as tumult'o'j'n, kiu'j pov'as direkt'iĝ'i kiel ĉiam kontraŭ la etn'a'n minoritat'o'n en tiu land'o.

Etn'o'pur'ig'ad'o

Ĉiu'j tiu'j evolu'o'j kre'as mal'facil'aĵ'o'j'n al la alban'a respublik'o, kiu vid'as si'n ĉiam pli izol'at'a. Okaz'e de etn'o'pur'ig'ad'o de alban'o'j en la region'o, Albanio dev'us respond'i milit'ist'e: pelad'o de du milion'o'j da alban'o'j al Albanio (dum milit'o en la printemp'o de 1999) en'danĝer'ig'is la ekzist'o'n de la alban'a ŝtat'o kaj ties intern'a'n sekur'ec'o'n kaj ord'o'n. La situaci'o est'as sav'it'a nur pro inter'ven'o de Uson'o kaj NATO.

Mis'kompren'o'j kaj mal'amik'ec'a'j kondut'o'j de la najbar'o'j de Albanio pli'mult'iĝ'as proporci'e al la apog'o de Uson'o por la alban'a afer'o. Daŭr'e en Balkani'o oni rigard'as Albanion kiel minac'o'n, spit'e al tio, ke alban'o'j neniam invad'is si'a'j'n najbar'o'j'n aŭ okaz'ig'is etn'a'n pur'ig'ad'o'n. Kontrast'e, en la printemp'o de 1999 en Kosovo mal'aper'is sen'spur'e 20 000 alban'o'j; krom'e, en la somer'o de 2001 okaz'is en Makedonio genocid'o kontraŭ alban'o'j.

Konferenc'o

Por trakt'i tia'j'n problem'o'j'n est'is aranĝ'it'a last'a'temp'e du-tag'a konferenc'o en Svis'land'o. La konferenc'o'n Alban'o'j kaj ili'a'j najbar'o'j organiz'is la uson'a institut'o Projekt'o pri Etn'a'j Inter'rilat'o'j kun'labor'e kun la svis'a Departement'o pri Rilat'o'j kun Ekster'land'o. Part'o'pren'is reprezent'ant'o'j de balkana politik'ist'ar'o, kaj, laŭ la prezid'ant'o de la konferenc'o, Allen Kassof, la event'o ebl'ig'is „ekster lum'o'j kaj bru'o'j de la publik'o” debat'o'n pri ŝanĝ'iĝ'ant'a Balkani'o kaj pri rilat'o'j inter Albanio kaj ĝi'a'j najbar'o'j.

La konferenc'o permes'is al alban'o'j i.a. klar'ig'i, ke la koncept'o pri „etn'a Albanio” kontraŭ'as la koncept'o'n pri „ver'a Albanio”: sub tio ĉi oni ne kompren'u i'a'n etn'o'pur'ig'ad'o'n. Krom'e la alban'o'j indik'is, ke la unu'a paŝ'o al definitiv'a solv'o de la alban'a afer'o en Balkani'o est'os sen'de'pend'ec'o de Kosovo: tio sen'dub'e trankvil'ig'us ĉirkaŭ ok milion'o'j'n da alban'o'j en Balkani'o. Kiel por ali'a'j popol'o'j de Eŭrop'o, ankaŭ por alban'o'j grav'as est'i part'o de eŭrop-atlantik'a komun'um'o ĝu'ant'a pac'a'j'n rilat'o'j'n, kaj intern'a'j'n kaj ekster'a'j'n.

Pro la sukces'o de la svis'a konferenc'o est'as antaŭ'vid'at'a eventual'e en Berlino pli'a renkont'iĝ'o de reprezent'ant'o'j de la grand'a'j potenc'o'j kaj politik'ist'o'j el Balkani'o. Tiam est'os diskut'at'a'j tabu'a'j tem'o'j, kiel ekzempl'e referendum'o'j por difin'i, kie fin'fin'e viv'u hom'o'j en Balkani'o.

Bardhyl SElim'i
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Sklav'ec'o en fung'ej'o

Dum la last'a'j dek jar'o'j litovoj serĉ'ant'a'j pli bon'a'n viv'o'n mal'kovr'is Irlandon. Oni'dir'e tie jam viv'as kelk'dek'o'j da mil'o'j da litovoj, kiu'j far'as labor'o'n neniel akcept'ebl'a'n al irland'an'o'j. Last'a'temp'e litovaj ĵurnal'ist'o'j, kun'labor'e kun la brit'a televid'a kompani'o BBC, far'iĝ'is „ne'leĝ'a'j dung'it'o'j” por spert'i tio'n, kio'n spert'as mult'a'j litovoj en Irlando.

Unu'e nepr'is trov'i litovon, kiu pov'is propon'i ne'leĝ'a'n labor'o'n en Irlando. La afer'o ne simpl'is, sed fin'fin'e per'ant'o en urb'o Kaunas inform'is pri labor'o ĉe fung'ej'o en Irlando: oni pag'os minimum'e 8 eŭr'o'j'n hor'e. La loĝ'ad'o en grand'a, komfort'a dom'o kost'os ĝis 33 eŭr'o'j semajn'e, kaj neces'os krom'a'j 33 eŭr'o'j por manĝ'aĵ'o'j. La litovojn – kiu'j ŝajn'ig'u, ke ili est'as turist'o'j – renkont'os ĉe la flug'haven'o en Dublino iu kun la nom'o Patrick. Tiu'j ĉi aranĝ'o'j kost'is por unu dung'ot'o 580 eŭr'o'j'n.

Sekret'o

Ĉe la flug'haven'o aper'is ne Patrick sed Charlie; post'e, ĉe la frat'in'o de Patrick, est'is decid'it'e, ke la du ĵurnal'ist'o'j – kies ident'ec'o rest'is kaŝ'it'a – ir'u al la bien'o de famili'an'o de Patrick, kie jam labor'as litovoj kaj latv'o'j. La dom'o est'is pur'a kaj bon'e ekip'it'a, nur tre mal'oft'e est'is varm'a akv'o. La propriet'ul'o mal'permes'is al la dung'it'o'j promen'i en la ĉirkaŭ'aĵ'o kaj kontakt'i ne'kon'at'o'j'n. Neni'u rajt'is en'ir'i la iom for'e situ'ant'a'n dom'o'n; ebl'is tamen urĝ'okaz'e telefon'i.

La dung'it'o'j labor'is en 14 grand'eg'a'j fung'ej'o'j, kie neces'is rikolt'i agarik'o'j'n. Foj'e ili labor'is tri hor'o'j'n, foj'e 10, de'pend'e kiom da fung'o'j el'kresk'is. Nur ĉiu'n tri'a'n aŭ kvar'a'n labor'hor'o'n ebl'is dum kvar'on'hor'o ripoz'i, kaj la labor'o fizik'e pez'is. La salajr'o sen'iluzi'ig'is: ebl'is gajn'i semajn'e ĉirkaŭ 200 eŭr'o'j'n kaj monat'e ŝpar'i ĉirkaŭ 330.

Post tri semajn'o'j la per'ant'o en Kaunas propon'is, ke la ĵurnal'ist'o'j far'iĝ'u mem sub'per'ant'o'j kaj trov'u krom'a'j'n labor'lok'o'j'n en Irlando. Por ĉiu trov'it'a posten'o la per'ant'o pret'is pag'i 100 eŭr'o'j'n. Ne mank'is krom'a labor'o ĉe la fung'ej'o. Inter'temp'e evident'iĝ'is, ke Patrick ricev'as el'cent'aĵ'o'n de la salajr'o'j de la ne'leĝ'a'j dung'it'o'j. Do ne nur litovoj per tiu ĉi sklav'o-labor'o riĉ'iĝ'as – ankaŭ irland'an'o'j.

Last
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Esper'o

de Albert'o García Fum'er'o

La rot'estr'o turn'is lac'a'n vizaĝ'o'n al Wells: „Ni ne kapabl'os plu el'ten'i, doktor'o. La abatis'o'n ili jam tra'pas'is. Est'as tro da atak'ant'o'j, kaj help'o el la Ter'o ating'os ni'n nur post du semajn'o'j. Krom'e, la akv'o'font'o'j est'as polu'it'a'j per *yygtikh* kaj baldaŭ el'ĉerp'iĝ'os la kugl'o'j. La elektr'o ... mi'a'opini'e, est'us pli bon'e kapitulac'i. Sed Vi estr'as ĉi tie.” La kurac'ist'o flustr'is: „Kaj Addha? Kio pri ŝi?” La milit'ist'o kap'ne'is: „Ŝi ja est'as krim'ul'o laŭ ili'a'j leĝ'o'j. Ne est'is bon'a ide'o en'miks'iĝ'i en tia'n afer'o'n. Ĉi lacert'o'j est'as kruel'eg'a'j. Pli bon'e est'os las'i ili'n mort'ig'i unu la ali'a'n.”

„Mi ne..” komenc'is dir'i Wells, dum kvazaŭ'a, gigant'a pugn'o'bat'o frap'is la mur'o'n. Kelk'a'j fenestr'o'vitr'o'j dis'salt'is. Ambaŭ hom'o'j kaŭr'is inter la fal'ant'a'j vitr'er'o'j kaj atend'is.

Nov'a bat'o.

La kurac'ist'o silent'e demand'is al la rot'estr'o. Tiu ĉi rezignaci'e kruc'is la brak'o'j'n:

„Ili uz'as katapult'o'j'n. Post'e oni ĵet'os brul'aĵ'o'j'n. Baldaŭ oni sci'os, ĉu ili ankaŭ hav'as pulv'o'n. Prefer'e mi ir'u kuraĝ'ig'i la soldat'o'j'n. Plur'a'j el ili est'as rekrut'o'j. Damn'e, neniam antaŭ'e ni al'front'is problem'o'j'n en ĉi koloni'o.” Li star'iĝ'is. „Kio'n Vi far'os?”

Wells si'a'vic'e star'iĝ'is: „Mi ir'os ŝanĝ'i la bandaĝ'o'j'n al Addha. Ebl'e ŝi jam re'kapt'is la konsci'o'n.” Li de'met'is al si la okul'vitr'o'j'n kaj masaĝ'is al si la du ruĝ'et'a'j'n falt'o'j'n ambaŭ'flank'e de la naz'o. „Nu, mi lac'eg'as...”

La milit'ist'o grimac'is: „Baldaŭ ni ĉiu'j ripoz'os... por'etern'e. Fleg'u bon'e la profet'in'o'n. Ebl'e ŝi rezerv'os por ni lok'o'j'n en si'a paradiz'o.”

La kurac'ist'o sku'is la kap'o'n, kaj el'ir'is.

***************************

Wells ĵet'is rigard'o'n sur Addha, kiu dorm'et'is. Ĉio en ord'o ĝis nun, li pens'is. La sun'sub'ir'o en la dezert'o est'is ĉiam bel'a, kaj Wells spert'is pac'o'n kaj trankvil'o'n. En la ĉiel'o komenc'is aper'i la unu'a'j stel'o'j kaj la tri satelit'o'j de Mirza vid'ebl'iĝ'is. Nu, bon'e, eĉ dum milit'o'j est'as bel'eg'a'j nokt'o'j. Kial ne? Aĥ, kiom mi dezir'as est'i en la Ter'o, ĉe mi'a'j old'a'j amik'o'j ... rev'is Wells.

„Kial Vi ne trans'don'as mi'n al la soldat'o'j?”

Wells preskaŭ ne kompren'is la demand'o'n, ĉar la prononc'manier'o de Addha est'is tiu de sud'ul'o'j, kiu'j kutim'as mild'e kartav'i. Je la du'on'lum'o de la ĉambr'o, ŝi aspekt'is preskaŭ hom'a, est'ant'e la nur'a diferenc'o tio, ke la vost'o'n ŝi mov'et'is kvazaŭ metronom'e dum ŝi parol'is, laŭ la manier'o de ĉiu'j *iĥjanoj*.

Wells flank'e'n'met'is per man'sving'o la demand'o'n.

„Ili Vi'n brul'ig'os.”

„Tiu, kiu rezist'as al la mal'bon'o, turn'iĝ'as en mal'bon'ul'o'n”, ŝi flustr'is, kaj en'dorm'iĝ'is. Ŝvit'o kovr'is la lacert'a'n haŭt'o'n, kaj de temp'o al temp'o ŝi trem'et'ad'is pro la febr'o. Kvankam Wells est'is dres'int'a la vund'o'j'n, li ne opini'is prudent'e doz'i antibiotik'o'j'n; neni'u sci'as, kiu'j est'as la krom'efik'o'j de ter'a'j medikament'o'j ĉe mirzanoj. Ili'a ekster'aĵ'o ne tro diferenc'as de la hom'a, krom la lacert'a haŭt'o kaj la mank'o de har'o'j. Intern'e ... tio ja est'as ali'a afer'o. Prefer'e ne risk'i.

La kurac'ist'o pret'ig'is ĉio'n por la transfuz'o, dum li observ'ad'is la profet'in'o'n. La disĉipl'o'j for'las'is ŝi'n mez'e de tumult'o, re'memor'is Wells. Tiu'n ĉi vir'in'o'n oni sen'kial'e ŝton'um'is. Kaj tamen, oni parol'as pri mirakl'o'j kaj re'san'iĝ'o'j ... kio do? Sufiĉ'as nur ke oni komenc'u parol'i pri hom'am'o kaj ne'per'fort'o, kaj subit'e ĉiu'j ek'sent'as la plej el'kor'a'n mal'am'o'n al tiu naiv'ul'o, kiu ...

Ne est'ant'e religi'am'a hom'o, Wells ne kapt'is en la unu'a'j moment'o'j de la predik'a karier'o de Addha (kiu kon'is ŝi'n?) aspekt'o'j'n, kiu'j al plej bon'e trejn'it'a orel'o re'eĥ'us jam kon'at'a'n melodi'o'n. Sed de tiam , kiam help'e de kelk'a'j soldat'o'j li el'tir'is ŝi'n el la man'o'j de la hom'amas'o, li komenc'is vid'i simil'ec'o'n. Ĉu ver'e la sam'o pov'us okaz'i de'nov'e, ali'planed'e? La afer'o ne simil'is je la detal'o'j, sed ... bon'e.

Kaj ni est'as sam'e kiel romi'an'o'j imperi'a'j. Kiu est'as mi'a rol'o? Ĉu ebl'e mi est'os Pilato? - konklud'is la kurac'ist'o, kaj en'puŝ'is nadl'o'n en la brak'o'n de la pacient'o. Tiu ĉi mal'ferm'is la okul'o'j'n kaj post flug'a al'rigard'o al li ŝi ŝerc'is: „Eĉ por far'i bon'o'n, oni ja dev'as kaŭz'i dolor'o'n, ĉu ne?”

Wells ruĝ'et'is, kaj respond'is:

„Ne ebl'as far'i ali'manier'e. La transfuz'o ...”

„Ne tro zorg'u” – trankvil'ig'is li'n Addha. „Tia est'as la viv'o, kiu'n ni ricev'is de la Unu'a Ov'o'de'met'int'o. Dolor'prem'it'a, patr'in'o de'met'as la ov'o'j'n, kaj, kiu kon'as plej rav'a'n ĝoj'o'n?”

„Prefer'e uz'i anestez'o'n.”

„Ho, jes,” respond'is Addha per la plej flug'a rid'et'o, „mi jam aŭskult'is parol'i pri tiu mir'ind'a kurac'il'o. Sed kiom da ĝi Vi bezon'os por ĉiu'j dolor'o'j en la mond'o? Ĉu sufiĉ'os la kvant'o?”

„Ni streb'as mild'ig'i sufer'o'j'n. Oni ne rajt'as rest'i sen'far'a antaŭ sufer'o, ĉu ne?”

„Sufer'o lern'ig'as ni'n rigard'i la mort'o'n sen'tim'e, rekt'e en la okul'o'j'n,” ŝi respond'is, „Kaj mi asert'as al Vi, ke ĝi la unu'a mal'lev'os la rigard'o'n.”

„Sed est'as mult'a'j hom'o'j, kiu'j neniam lern'os sufer'i. Kaj kio'n far'i, kiam sufer'as infan'o?”

Addha rigard'is li'n kvazaŭ li est'us tra'vid'ebl'a. Wells sent'is la har'o'j'n hirt'iĝ'i sur li'a nuk'o.

„Kial Vi demand'as tio'n, kio'n Vi sci'as fund'e de Vi'a hepat'o?”

Wells mal'lev'is la okul'o'j'n, embaras'it'a. Li prov'is ŝanĝ'i la tem'o'n de la konversaci'o:

„Kiel Vi fart'as nun? La febr'o?”

„Vi neniam pens'is tro pri la Plej'alt'a, ĉu ne?” est'is la surpriz'a respond'o.

„Nu, bon'e, mi... ebl'e ne,” li konfes'is. „Est'as tro da Di'o'j. Ĉiu'j religi'o'j hav'as mirakl'o'j'n, ĉiu'j asert'as tio'n aŭ ali'o'n. Tro da divers'a'j opini'o'j.”

Addha rid'et'is:

„Kred'as la *drendo*, ke la arb'o'branĉ'o ekzist'as nur, por ke ĝi tie ripoz'u.”

„Neni'u religi'o respond'as ni'a'j'n demand'o'j'n.”

„Kiu'j est'as Vi'a'j demand'o'j?”

Wells prov'is komb'i si'n per la fingr'o'j: „Nu, bon'e, la senc'o de ĉio tio. Kio ni est'as en la univers'o, kial ni ekzist'as ... Vi sci'as, tia'j afer'o'j.”

„Respond'o ne'a oft'e ŝuld'iĝ'as al tio, ke la demand'o est'as ne'a. Kio'n dir'as al Vi Vi'a hepat'o?”

„Ĉe ni oni parol'u pri la kor'o,” rid'et'is si'a'vic'e la kurac'ist'o. „Kaj ĝi ver'e neni'o'n dir'as al mi.”

„Kaj do Vi streb'as konstru'i maŝin'o'j'n, por ke ili help'u Vi'n kompren'i. Kie est'as tiu maŝin'o, per kiu oni pov'as kompren'i la Plej'alt'a'n?”

„Ĉu Vi hav'as la respond'o'j'n?” demand'is rekt'e Wells.

„Respond'o'j'n? Vi est'is rigard'ant'a tiom da mir'ind'aĵ'o'j dum Vi'a'j stel'vojaĝ'o'j ... ĉu oni bezon'as pli'a'j'n respond'o'j'n, kiam oni rigard'as la stel'o'j'n?”

„Est'as tro da mal'bon'o en la mond'o ... mi tut'e ne pov'as naiv'e akcept'i la ekzist'o'n de sen'lim'e bon'a Di'o, kiu dis'don'as donac'o'j'n inter si'a'j sekv'ant'o'j sam'kiel komplez'a av'ĉj'o. Kio pri la milit'o'j? Kio pri la mal'riĉ'ec'o, la mal'sat'o?”

„Hom'o est'as la nom'o de ĉiu'j milit'o'j. Kaj mal'riĉ'ec'o est'iĝ'as pro tio, ke ni mem ne divid'as riĉ'ec'o'n kun ni'a'j frat'o'j. Serĉ'u la ver'o'n tie. Kial kulp'ig'i la Plej'alt'a'n?”

„Kio est'as ver'o?” li demand'is, ne'sci'ant'e, ke tiu demand'o est'as jam old'a de jar'mil'o'j „Kio pri la mal'san'o'j? Ne, mi neniam kompren'os.”

Addha flustr'is:

„Dolor'o blind'ig'as Vi'n, kaj tio montr'as, ke Vi est'as hom'a. Preĝ'u kaj esper'u, kaj Vi'a hepat'o iam parol'os al Vi.”

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

„Kiu vi est'as, Addha?” demand'is Wells.

„Demand'u Vi'a'n hepat'o'n” est'is la ad'a respond'o.

Wells gap'is mal'kontent'e, kaj pret'is diskut'i plu. Subit'e fort'a bru'o aŭd'iĝ'is ekster'e. De'nov'e la gigant'a pugn'o bat'is la mur'o'j'n.

„Jen ili de'nov'e kun la katapult'o'j. Mi dev'as ir'i help'i.”

„Ne plu verŝ'u sang'o'n. Trans'don'u mi'n al ili kaj re'ven'u hejm'e'n. Vi jam far'is tio'n, kio dev'is est'i far'at'a laŭ la Antikv'ul'a'j Libr'o'j. Ĉio fin'iĝ'os baldaŭ kaj mi re'ven'os al la Ĝarden'o.”

„Ho, jes,” mok'et'is la doktor'o. „La ĝarden'o. Ĝarden'o en ĉi dezert'a mond'o, kia ide'o.” Li kontrol'is, ĉu ĉio est'as en ord'o ĉe li'a pacient'o kaj rekomend'is:

„Ne star'iĝ'u. Rest'u kuŝ'e. Baldaŭ mi re'ven'os.”

Addha kap'ne'is.

„Ne, san'ig'ist'o. Jen la fin'o ... sed ni re'vid'os ni'n ali'e. Vi trov'os la voj'o'n, ĉar kompat'o nest'as en Vi'a hepat'o, kvankam Vi tio'n ne kompren'as.”

„Kio'n Vi cel'as? Mi ne for'las'os Vi'n.”

La profet'in'o mister'e rid'et'is:

„Ankaŭ mi ne for'las'os Vi'n.”

Subit'a eksplod'o inter'romp'is ili'n.

„Fajr'o! Fajr'o!”

La kri'eg'o'j hirt'ig'is ĉiu'j'n har'o'j'n ĉe Wells. Li aŭskult'is la rot'estr'o'n ĝis'raŭk'e kri'i ordon'o'j'n:

„Atent'u! Ili sukces'is tra'pas'i! Ferm'u ĉiu'j'n pord'o'j'n!”

Bru'o da mitral'o'j (ĉu ili jam est'as en'e?). La kurac'ist'o kur'is al la koridor'o, sed eksplod'o ĵet'is li'n kontraŭ la mur'o'n. Kvazaŭ gigant'a ond'o, hom'amas'o en'penetr'is. Addhan oni el'tir'is el la lit'o, kaj ĉiu'j komenc'is bat'i ŝi'n per man'o'j, pied'o'j, per baston'o'j. Neni'u son'o el'ir'is el ŝi'a'j lip'o'j.

Nov'a eksplod'o.

Sovaĝ'e kri'ant'e, la hom'amas'o tren'is si'a'n viktim'o'n tra la koridor'o'j.

„Ĵet'u ŝi'n en la fajr'o'n! Al la fajr'o!”

„... pardon'u ili'n, ĉar ili'a'j kor'o'j ankoraŭ est'as tiu'j de *kranej*. Ili ankoraŭ ne klar'e vid'as ...”

Wells prov'is lev'i si'n, sen'sukces'e. Vid'ant'e li'a'n streb'o'n, unu el la sturm'ant'o'j frap'is li'n per madz'o.

Ruĝ'o ...

************************

„... geografi'o mi'a'korp'a est'us do dis'a arkipelag'o je vund'o'j en sang'a ocean'o: jen vund'o mi'a'brust'a, ver'a gigant'o ...”

Wells sku'is la kap'o'n, prov'ant'e el'tir'i si'n el pens'vag'ad'o. Jen grav'a ating'o: li sukces'is mal'ferm'i la okul'o'j'n malgraŭ tio, ke ĉio ĉirkaŭ li, ĉio en'e de li, est'as tut'simpl'e dolor'o. Unu'sol'a dolor'o? Ebl'e pli'a'j dolor'o'j aper'os post'e. Dolor'o kaj ruĝ'o. Kurac'ist'o, kurac'u Vi'n mem ...

Subit'e pens'o kapt'is li'n per frid'a man'o: kaj ŝi? kie ŝi? Addha est'as, kio grav'as nun. Kiom da temp'o est'as jam pas'int'a? Kiom da tag'o'j? Mi dev'as kalkul'i la tag'o'j'n ... nur tri mi bezon'os. Nur tri, por sci'i ... Nu, mi ankoraŭ viv'as, sed kiu'cel'e? Cel'o ... jes, ankoraŭ est'as cel'o – li konklud'is post preskaŭ'a sven'o - mi dev'as super'viv'i por vid'i. Ĉu atest'i? Ne, simpl'e vid'i. Tio sufiĉ'os al mi. Ankaŭ ali'a'j vid'os, sed pri tio mi ne zorg'os. Tem'os pri alies task'o ... mi bezon'os neni'o'n pli, neni'o'n plu.

Li streb'is rigard'i ĉirkaŭ si. Nokt'o. Kadavr'o'j kaj ruin'o'j. Kiu kutim'is uz'ad'i sport'a'j'n ŝu'o'j'n? Aĥ, jes, la radi'o'teknik'ist'o. Vid'u: est'as nur unu ŝu'o. Kie la ali'a? Las'u la mort'int'o'j'n zorg'i pri la mort'int'o'j. Sed mi ankoraŭ viv'as, kaj kiu kulp'as pri tiom da mort'o'j? Mi mem. Mi mem kulp'as.

Li sent'is la larm'o'j'n far'i roj'o'j'n sur li'a'j vang'o'j. Ĉu mi rezist'os? Ho, Di'o, se Vi ver'e ekzist'us! Far'u, ke mi super'viv'u nur tri tag'o'j'n, por ke mi vid'u, por ke mi sci'u! Est'u la mirakl'o de'nov'e!

Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Persist'em'o don'is plezur'o'n!

Paskal'o kaj Helen'o Ducros [dikró] el la urb'o Herbignac [erbinják], nord-okcident'a Franci'o, komenc'is jaĥt-konstru'ad'o'n en 1986. Fakt'e Paskal'o kaj Helen'o, kiu'j est'as esperant'ist'o'j, sukces'is ne nur ĝis'fin'e konduk'i la konstru'ad'o'n, sed pli'e: ili mem el'labor'is la tut'a'n konstru'ad'o'n de la jaĥt'o, kvazaŭ ili est'us fak'ul'o'j pri tio.

Ĉi tie ver'e tem'as pri fin'konstru'ad'o de grand'a jaĥt'o. Est'as atent'ind'e, ke tem'as pri jaĥt'o de Ĵonk'o-model'o. Efektiv'e! Ĝi est'as konstru'it'a laŭ plan'o'j tiel aranĝ'it'a'j, por ke oni plej facil'e navig'u en ocean'o'j kaj relativ'e komfort'e rest'ad'u en ties kajut'o'j dum mar'vojaĝ'o'j. La jaĥt'nom'o est'as „Tourne Lun'e” [tur'n li'n], „lun'flor'o”.

Ĝi'a'j teknik'a'j don'it'aĵ'o'j jen'as:

Long'o: 11,94 metr'o'j
Larĝ'o: 4,16 metr'o'j
Alt'o en akv'o: 1,10 metr'o'j
Komplet'a alt'o: 12 metr'o'j
Long'o de mast'o'j: 13 kaj 9,80 m
Are'o de vel'o'j: 80 m2
Pez'o net'a: 11 tun'o'j
Pez'o kun ekip'aĵ'o kaj proviant'o: 13,5 tun'o'j

La jaĥt'o est'as konstru'it'a el lign'o. Ĝi'a ŝel'o, 30 mili'metr'o'j'n dik'a, konsist'as el kvar tavol'o'j de tabul'o'j. La unu'a tavol'o est'as najl'it'a kaj glu'it'a al la ĉef'trab'ar'o. La pli'a'j tri tavol'o'j est'as nur glu'it'a'j unu al la ali'a. Dum la glu'ad'o, kiu cel'is regul'e glu'i ĉiu'j'n tavol'o'j'n, oni uz'is ĉirkaŭ 700 000 agraf'o'j'n. Ĉiu'j'n oni for'ig'is post la sek'iĝ'o de glu'aĵ'o. Minimum'e 600 kg da glu'aĵ'o kaj 50 kg da farb'o'j neces'is en'tut'e por la jaĥt'o.

Fin'e post 16 jar'o'j da persist'em'o kaj klopod'o'j, la jaĥt'o en'akv'iĝ'is. Ĉiu'j'n ĝi'a'j'n manovr'o'j'n lert'e plan'is kaj gvid'is Paskal'o kaj Helen'o. Kun kelk'a'j ge'amik'o'j ili tuj ĝu'is kelk'minut'a'n navig'ad'o'n ĉirkaŭ la atlantik'a jaĥt'haven'o Arzal, situ'ant'a proksim'e al Herbignac.

Kiel kutim'e por „bapt'i” jaĥt'o'n, oni romp'is ĉampan-botel'o'n al ĝi'a pru'o kaj bon'dezir'is „Bon'a'n vent'o'n!”

Ankaŭ la leg'ant'o'j de MONATO bon'dezir'as al la konstru'int'o'j de la jaĥt'o „Tourne Lun'e” agrabl'a'j'n spert'o'j'n kaj plezur'o'n en la est'ont'a navig'ad'o.

Je'a'n-Yves SANTERRE
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Komenc'o de la teatr'a maraton'o

Kia'manier'e ebl'as hodiaŭ al'tir'i hom'o'j'n al la teatr'o? Gerard Mortier, la 57-jar'a intendant'o de la nov'a teatr'a festival'o Ruhrtriennale en Nord'rejn-Vestfali'o, cel'is kre'i festival'o'n por simpl'a'j loĝ'ant'o'j, por tiu'j, kiu'j neniam antaŭ'e est'is en teatr'o kaj oper'o. La festival'o daŭr'as tri jar'o'j'n, ek'de 2002. Tiu'jar'e, inter septembr'o kaj oktobr'o, est'is montr'it'a'j ses nov'a'j sur'scen'ig'o'j kaj kvin gast'lud'o'j. La spektakl'o'j okaz'is en eks'a'j min'ej'o'j kaj uzin'o'j (la ŝtat'o don'is 50 milion'o'j'n da eŭr'o'j por re'konstru'i tiu'j'n, kaj pli'a'j'n 40 milion'o'j'n por la festival'a program'o). Mortier esper'is, ke tiu'j ne'kutim'a'j lok'o'j pli'facil'ig'os kompren'i teatr'o'n, ĉar ili est'as tip'a'j por la region'o. Krom'e, la bilet'o'j est'is mal'mult'e'kost'a'j preskaŭ por ĉiu'j teatr'aĵ'o'j. La aranĝ'o'j'n de la unu'a festival'a jar'o ĉe'est'is sufiĉ'e da vizit'ant'o'j el divers'a'j soci'a'j tavol'o'j.

Sed Mortier ne nur vol'is ŝanĝ'i la teatr'a'n ej'o'n. Ankaŭ la teatr'aĵ'o'j ne plu rajt'as est'i nur antikv'a'j lud'o'j. Neces'as vid'i la inter'rilat'o'j'n de teatr'o kaj la nun'temp'o. La spektakl'o'j ne est'is pomp'a'j. Mortier prov'is miks'i la teatr'a'j'n ĝenr'o'j'n. „Se oni vid'as teatr'aĵ'o'n, oni ne plu pov'u dir'i: tio est'as dram'o kaj tio est'as oper'o”, opini'as Mortier. Li vid'as la est'ont'ec'o'n de teatr'o en muzik'teatr'o. Li eĉ plan'as en 2004 sur'scen'ig'i ĵaz'a'n oper'o'n. Sed intendant'o de la festival'o ŝanĝ'iĝ'as dum ĉiu el la tri jar'o'j, do Mortier risk'as ne sukces'i ating'i la alt'a'n cel'o'n – kre'i „post'burĝ'a'n festival'o'n”.

La festival'o inter'ali'e vol'as emfaz'i, ke la german'o'j pens'ad'as pri Germanio. La muzik'teatr'aĵ'o Germanio, vi'a'j kant'o'j! inaŭgur'is la festival'o'n. Dum spektakl'o mem, sub la scen'ej'o kant'ensembl'o prezent'as divers'spec'a'j'n german'a'j'n kant'o'j'n. Ĉi tiu spektakl'o est'as al'vok'o al la german'o'j, kiu'j ne kon'as – kontraŭ'e al ali'a'j naci'o'j – si'a'j'n kant'o'j'n parker'e. La Elegi'o'j de Holivud'o de Hanns Eisler montr'is la mal'facil'a'n viv'o'n de la ekzil'it'o'j inter 1933 kaj 1945. La kontrast'o inter la bel'a fasad'o de Holivud'o kaj la real'a'j kondiĉ'o'j de la german'a'j fuĝ'int'o'j est'is reflekt'it'a inter la scen'ej'o kaj la industri'a hal'o, kie okaz'is la spektakl'o. Ceter'e, la fin'o ne est'as feliĉ'a: Hanns Eisler for'las'is Uson'o'n en 1948, ĉar li est'is akuz'it'a est'i komun'ist'o. La uson'a reĝisor'o Peter Sellars sur'scen'ig'is la dram'o'n La infan'o'j de Heraklo de Eŭripid'o, kiu aktual'ec'e montr'is la situaci'o'n de fuĝ'int'o'j: la infan'o'j'n de Heraklo, kiu'j dev'as fuĝ'i for de la tiran'o, lud'is kurd'a'j infan'o'j.

Lig'it'ec'o al la region'o kaj nun'temp'a'j tem'o'j est'as tip'a por la festival'o. En 2004, post la festival'o, Mortier far'iĝ'os intendant'o de la pariza oper'o, kie li vol'as tradici-stil'e sur'scen'ig'i klasik'a'j'n oper'o'j'n. Tio ne est'as facil'e imag'ebl'a.

Thomas SÜLZLE
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Dat're'ven'o por rid'i

Por fest'i en 2002 si'a'n 20-jar'iĝ'o'n Mim'os, la inter'naci'a festival'o de modern'a mim-art'o en Périgueux (urb'o en la sud-okcident'a part'o de Franci'o), apart'e atent'is al amuz'o'j. Mim'os vagabond'is tra la strat'o'j kaj plac'o'j, el'vok'ant'e rid'o'j'n kaj rid'et'o'j'n en la centr'o kaj urb'o'rand'o'j, sed ankaŭ sur'scen'ej'e, en la kutim'a'j lok'o'j.

Lig'e al la ĉeĥ'a kultur'a sezon'o, okaz'int'a en Franci'o, est'is invit'it'a'j student'o'j de la teatr'a'j universitat'o'j de Bratislav'a kaj Brno, kiu'j reprezent'is la fam'a'j'n ĉeĥ'a'j'n kaj slovak'a'j'n humur'a'j'n tradici'o'j'n, ĉar mim-art'o est'as la esprim'form'o, kiu fort'e en'radik'iĝ'is en Ĉeĥi'o kaj Slovaki'o. Krom'e, ĉe'est'is angl'a'j, hispan'a'j, dan'a'j, uson'a'j, pol'a'j, svis'a'j, nederlandaj gaj'a'j art'ist'o'j (en'tut'e el 13 land'o'j), kiu'j amas'e prezent'is si'a'j'n spektakl'o'j'n. Nokt'e Mim'os viv'is ebl'e eĉ pli vigl'e, ol tag'e. Ekzempl'e, furor'is la franc'a spektakl'o, kie tem'is pri bicikl'ist'a mond'o. Ĉeĥ'a'j aktor'o'j re'verk'is kaj prezent'is Odise'ad'o'n.

Gaj'a'j kaj ĝoj'a'j hom'o'j petol'is kaj kirl'ad'is la atmosfer'o'n de Périgueux – dank'e al Mim'os. Long'a'n jun'ec'o'n al ĝi!

Brigitte FAVERIAL/gla
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La Bibli'o en la gael'a lingv'o

La gael'a, lingv'o parol'at'a en du sam'de'ven'a'j sed nun iom mal'sam'a'j form'o'j, en Irlando kaj Skot'land'o, est'as unu el la plur'a'j en'danĝer'ig'it'a'j etn'a'j idiom'o'j de Eŭrop'o. Ĝi'a status'o en Irlando est'as almenaŭ teori'e garanti'it'a, pro la fakt'o, ke laŭ la konstituci'o de la ŝtat'o, ĝi est'as la unu'a oficial'a lingv'o. Ceter'e, ĝi est'as instru'at'a en ĉiu'j lern'ej'o'j. En Skot'land'o, tamen, ĝis la re'establ'o (kvankam kun lim'ig'it'a potenc'o) de la naci'a asemble'o (parlament'o) en 1997, la gael'a lingv'o ne est'is oficial'e agnosk'it'a, kaj est'is stud'fak'o en mal'mult'a'j lern'ej'o'j.

Tamen, precip'e pro la influ'o de la eklezi'o'j kaj la preskaŭ universal'a kon'o de la Bibli'o en la gael'a en protest'ant'a'j region'o'j de la insul'o'j kaj Alt'ej'o (nord'a kaj okcident'a Skot'land'o), la lingv'o est'is konserv'at'a en alt'nivel'a grad'o. Eĉ simpl'a'j fiŝ'ist'o'j kaj kamp'ar'an'o'j kun et'a'j bien'o'j kapabl'is – kaj ankoraŭ kapabl'as – diskut'i teologi'o'n kaj ali'a'j'n serioz'a'j'n tem'o'j'n pro la lingv'a edif'o, kiu'n ili ricev'is, ne en lern'ej'o sed en la preĝ'ej'o'j kaj per leg'ad'o de la Bibli'o.

En Irlando, kie dum long'a temp'o la Bibli'o ne est'is ĝeneral'e legat'a de la katolik'a laik'ar'o, nur protest'ant'o'j hav'is rekt'a'n al'ir'o'n al la gael'a versi'o, sed la pli'mult'o de ili est'is de angl'a de'ven'o kaj parol'is nur la angl'a'n. Nur en la last'a du'on'o de la 20a jar'cent'o aper'is aprob'it'a katolik'a versi'o de la tut'a Bibli'o en la gael'a.

Antaŭ ne'long'e oni anonc'is, ke est'as pret'a nov'a versi'o de la Bibli'o en hodiaŭ'a gael'a. Oni konstat'as, ke la jun'a'j generaci'o'j mal'facil'e kompren'as la pli klasik'a'n lingv'aĵ'o'n de la plej uz'at'a mal'nov'a el'don'o, part'e pro tio, ke ĝi'a tekst'o est'is fort'e influ'it'a de la irland'gael'a, kaj pro la fakt'o, ke la parol'at'a lingv'o de jun'a'j gael'o'j ŝanĝ'iĝ'as kaj iom simpl'iĝ'as laŭ gramatik'o.

La unu'a pres'it'a religi'a libr'o en la gael'a aper'is en Skot'land'o en 1567, sed neni'u part'o de la Bibli'o est'is traduk'it'a gael'e'n ĝis du jar'cent'o'j post tiu dat'o. Dum iom da temp'o oni prov'is en'konduk'i en Skot'land'o'n la irland'an Bibli'o'n de la protest'ant'a episkop'o Bedell, sed ĝi'a lingv'aĵ'o kaj mal'nov'a irlanda tip'ar'o baz'it'a sur la manuskript'a alfabet'o ne est'is facil'e kompren'ebl'a'j. La tekst'o de la plej uz'at'a kaj plej am'at'a versi'o konserv'as mult'a'j'n vort'ar'a'j'n, idiotism'a'j'n kaj sintagm'a'j'n influ'o'j'n de la Bibli'o de Bedell. Plur'a'j revizi'it'a'j versi'o'j aper'is en la jar'dek'o'j post 1861, kiam la Naci'a Bibli'a Societ'o de Skot'land'o trans'pren'is respond'ec'o'n pri traduk'ad'o kaj el'don'ad'o de la Bibli'o, sed en la plej last'a'j, la ŝanĝ'o'j est'is minimum'a'j kaj rilat'is precip'e al iom simpl'ig'it'a ortografi'o.

Oni esper'as, ke eĉ nun, kiam la influ'o de la religi'o est'as mal'pli evident'a, la nov'a el'don'o en modern'a gael'a daŭr'e help'os konserv'i la lingv'o'n kaj la kultur'o'n de la gael'o'j en Skot'land'o.

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Social'ism'o sen mask'o (2)

Mir'ig'as mi'n la fid'eg'o de Ludwig Röll pri kapital'ism'o (MONATO 11/2002, p. 7) kaj li'a'j facil'anim'a'j asert'o'j pri la „grand'eg'a kresk'o de la viv'nivel'o inter la labor'ist'ar'o en kapital'ism'a'j ŝtat'o'j dum la pas'int'a'j 150 jar'o'j”. Evident'e li rigard'as nur tie, kie interes'as li'n: mi rimark'as neniu'n grand'eg'a'n kresk'o'n en la pli'mult'o de Afrik'o, centr'a kaj sud'a Amerik'o kaj Azi'o; konstat'ebl'as eĉ regres'o'j. Krom'e, tiu part'a bon'stat'iĝ'o kost'is kaj plu kost'as terur'e mult'e: la reg'int'o'j en Sovetio kaŭz'is ebl'e ĉirkaŭ 70 milion'o'j'n da mort'int'o'j, sed se ni kalkul'as la pere'int'o'j'n pro kapital'ism'o dum tiu'j 150 jar'o'j pro imperi'ism'a'j milit'o'j, mal'sat'o, kurac'ebl'a'j mal'san'o'j kaj labor'akcident'o'j, ni hav'us plur'obl'a'n kvant'o'n. Oni neniel indulg'u la soveti'an teror'o'n, sed en fremd'a tegment'o li flik'as tru'o'n kaj ŝajn'e en propr'a ne vid'as la flu'o'n.

Hektor ALOS I FOnt
Kataluni'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Gen'manipul'it'a gren'o

Stefan Maul skrib'is en la en'konduk'a artikol'o Manipul'ad'o du'obl'a (MONATO 2002/9), ke Uson'o kovr'as du'on'o'n de la tut'a help'o'program'o por mal'sat'ant'a'j afrik'an'o'j. Ceter'e li skrib'is, ke, se la afrik'a'j reg'ist'ar'o'j akcept'us uson'a'j'n gen'manipul'it'a'j'n gren'o'j'n, tio signif'us en'konduk'i gen'manipul'ad'o'n en la agr'ar'a'n kaj nutr'aĵ'a'n sektor'o'j'n. Ĉu tio ne jam okaz'is en Uson'o? Do, se Uson'o donac'as, kiu'n gren'ar'o'n ĝi pov'us send'i? Ĉu tiu'n, kiu'n ĝi ne hav'as? Kial tiu donac'o est'us nepr'e per'fort'o, kiel Maul eksplic'it'e skrib'is?

Armand'o ZECCHIN
Italio
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Vi'a mal'amik'o est'as ni'a mal'amik'o

Du'obl'a'n eŭfori'o'n est'ig'is en Litovio kaj la invit'o membr'iĝ'i en Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO) kaj la vizit'o de la uson'a prezid'ant'o Georg'e Bush [ĝorĝ buŝ].

Apart'e ĝoj'is konservativ'ul'o'j pro la anonc'o, ke Litovio kun ses ali'a'j ŝtat'o'j rajt'os al'iĝ'i al NATO. Est'is konservativ'ul'o'j, kiu'j en 1990 tuj post la sen'de'pend'iĝ'o de Litovio ek'streb'is al NATO-membr'iĝ'o. Hodiaŭ la koncern'a'j politik'ist'o'j konfes'as, ke tiam NATO-membr'iĝ'o aspekt'is utopi'a: nun, tamen, 60 % da litovoj apog'as membr'iĝ'o'n.

Kaj dank'e al la fakt'o, ke Litovio kiel eks'soveti'a ŝtat'o unu'e liber'iĝ'is de sovetia arme'o kaj nun plej'e proksim'iĝ'as al NATO-nivel'o'j, vizit'is la land'o'n Georg'e Bush kun'e kun la latv'a prezid'ant'in'o Vaira Vyke-Freiberga [vajr'a vike-fréjberga] kaj la eston'a prezid'ant'o Arnold Rüütel [arnold rjutel].

Okupaci'o

Por litovoj plej grav'is la vort'o'j de Bush, kiu'j eĥ'iĝ'is tra la land'o: „Se iu far'iĝ'os mal'amik'o de Litovio, tiu far'iĝ'os ankaŭ mal'amik'o de Uson'o.” Tiel konfirm'iĝ'is la sekur'ec'o de Litovio, kiu spert'is soveti'an okupaci'o'n en 1940, perfid'o'n de okcident'a'j demokrati'o'j en 1945 kaj partizan'a'n milit'o'n, minac'o'j'n kaj tim'o'j'n ĝis 1991.

NATO-membr'iĝ'o al'port'os ne nur milit'a'n sekur'ec'o'n sed ankaŭ plej ver'ŝajn'e ekonomi'a'n progres'o'n. En najbar'a Pollando, ekzempl'e, du'obl'iĝ'is invest'ad'o post invit'o al'iĝ'i al NATO. Kompani'o'j hezit'as invest'i en land'o minac'at'a de potenc'o en orient'o: NATO-membr'iĝ'o est'as kvazaŭ signal'o por sekur'a invest'ad'o en Baltio.

Jam de kelk'a'j jar'o'j litovaj soldat'o'j aktiv'as en NATO-operaci'o'j, ekzempl'e en Bosnio kaj Afgani'o.

Laimius STRAŽNICKAS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Gajn'as konservativ'ul'o'j

Okul'frap'a'n venk'o'n de la konservativ'a Popol'a Parti'o (PP) ebl'ig'is la aŭstr'a popol'o la 24an de novembr'o 2002. Ĝis tiu ĉi dat'o PP koalici'is kun Liberal'a Parti'o (LP), iam estr'it'a de Jörg Haider [jerg hajda]: LP tamen drast'e ŝrump'is.

La rezult'o jen'as: Social'demokrat'a Parti'o: 69 parlament'a'j mandat'o'j (plus kvar kompar'e kun 1999); PP: 79 mandat'o'j (plus 27); LP: 19 mandat'o'j (min'us 33); Verd'ul'o'j: 16 mandat'o'j (plus du). Ali'a'j parti'o'j rest'is sub unu el'cent'o kaj ne ricev'is parlament'a'j'n mandat'o'j'n. La part'o'pren'ad'o est'is kiel last'foj'e 80,5 %.

Nov'a kaj mal'nov'a ĉef'ministr'o est'as Wolfgang Schüssel [volfgang ŝisl] de Popol'a Parti'o.

Walter KLag
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Jur-renvers'o

German'a'j sekret'a'j serv'o'j hav'as pruv'o'j'n, ke teror'ist'o Osama bi'n Lad'e'n kaŝ'as si'n en Berlino, oni sci'as tamen nur en kiu kvartal'o sed ne en kiu dom'o. La ĉef'o de l' urb'a polic'o ordon'as bombard'i la kvartal'o'n, por tiel kapt'i aŭ elimin'i la teror'ist'o'n. 500 loĝ'ant'o'j, inter ili mult'a'j infan'o'j, est'as mort'ig'it'a'j, Osama bi'n Lad'e'n sukces'as fuĝ'i. La ĉef'polic'an'o deklar'as, ke spit'e al tio la bombard'o est'is grand'a sukces'o, ĉar oni mort'ig'is ankaŭ kelk'a'j'n kun'ul'o'j'n de la ĉef'teror'ist'o, for'pel'is la ali'a'j'n, tiel ke la kvartal'o nun est'as liber'ig'it'a de teror'ism'o.

Fikci'o kaj real'o

Kio okaz'us, se tiu ĉi raport'o ne est'us fikci'a sed real'a? Kompren'ebl'e sekv'us mond'vast'a abomen'o, la ĉef'polic'an'o'n oni akuz'us pro murd'o. En ni'a real'a mond'o ne est'is kvartal'o de Berlino sed Afgani'o, kiu'n oni (t. e. okcident'a'j land'o'j sub gvid'o de Uson'o) bombard'is; mort'is 5000 civil'ul'o'j, inter ili mult'a'j infan'o'j; Osama bi'n Lad'e'n pov'is fuĝ'i kaj ĝis hodiaŭ ne est'as trov'it'a. Tamen Uson'o deklar'is, ke est'is grand'a sukces'o, ĉar oni liber'ig'is Afgani'o'n de talibano. Neni'u akuz'as Uson'o'n (kaj la kun'milit'int'a'j'n ŝtat'o'j'n).

Se ver'e tem'us pri liber'ig'o de Afgani'o, jam jar'o'j'n antaŭ'e Uson'o dev'us milit'i kontraŭ talibanoj, ĉar la kruel'aĵ'o'j de tiu'j ekstrem-fundament'ist'a'j islam'an'o'j (mal'avar'e subvenci'it'a'j de Uson'o) de'long'e est'is kon'at'a'j. Sed, kiel deklar'is la uson'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j komenc'e de la milit'o, fal'ig'i la talibanan reĝim'o'n ne est'is la cel'o sed nur rimed'o, por tiel kapt'i Osama bi'n Lad'e'n.

Lern'i de Israelo

En mart'o de 2002 la uson'a reg'ist'ar'o aper'ig'is la jar'a'n raport'o'n pri hom'a'j rajt'o'j. En ĝi ampleks'a ĉapitr'o ĉiam tem'as pri „arbitr'a'j kaj kontraŭ'leĝ'a'j mort'ig'o'j”. Tiu'n jar'o'n Uson'o denunc'is la israel'an arme'o'n, ĉar ĝi mort'ig'is 33 supoz'at'a'j'n palestinajn teror'ist'o'j'n en la okup'it'a teritori'o kadr'e de „likvid'a politik'o”, kiel eŭfemism'e oni nom'as tia'n murd'ad'o'n. Komenc'e de novembr'o de l' sam'a jar'o per raket'o el aviad'il'o Uson'o eksplod'ig'is aŭtomobil'o'n en Jemeno, en kiu mort'is ses teror'ist'o'j de Al-Kaid'a, inter ili vic'ul'o de Osama bi'n Lad'e'n – do ekzakt'e laŭ metod'o aplik'it'a de la israela „likvid'a politik'o”. La uson'a vic'ministr'o pri defend'o laŭd'is la „tre sukces'a'n” operac'o'n. Parol'ist'o de prezid'ant'o Bush [buŝ] dir'is: „Se tem'as pri teror'ist'o'j, kiu'j vol'as mort'ig'i ni'n, la prezid'ant'o defend'as kaj protekt'as Uson'o'n.” Kiam ĵurnal'ist'o demand'is, ĉu do Uson'o ne plu kontraŭ'as la israelajn kontraŭ'leĝ'a'j'n mort'ig'o'j'n, parol'ist'o de la prezid'ant'o dir'is: „Ni'a politik'o rilat'e al la israela-palestina konflikt'o ne ŝanĝ'iĝ'is.” Per ali'a'j vort'o'j: se du ag'as sam'e, ne est'as sam'a afer'o – israela arme'o krim'as, uson'a ne. La sved'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j Anna Lindh kritik'is: „Ankaŭ teror'ist'o'j'n oni dev'as trakt'i kongru'e kun inter'naci'a jur'o. Ali'kaz'e ĉiu land'o pov'as komenc'i ekzekut'i tiu'j'n, kiu'j'n ĝi taks'as teror'ist'o'j.”

Mal'amik'o'j

Uson'o instal'is krom'e nov'a'n jur'sistem'o'n por (pli ĝust'e: kontraŭ) teror'ist'o'j. Kapt'it'a'j'n 600 talibanojn kaj membr'o'j'n de Al-Kaid'a ĝi en'kaĝ'ig'is simil'e al best'o'j en Guantanamo (sur Kubo), ili'n oni deklar'is illegal enemy combatants, t. e. kontraŭ'leĝ'a'j mal'amik'a'j batal'ant'o'j; ili do hav'as jur'a'n status'o'n nek de milit'kapt'it'o'j nek de krim'ul'o'j, do ankaŭ ne ĝu'as koncern'a'j'n rajt'o'j'n laŭ naci'a kaj inter'naci'a jur'o. Ili rest'as kapt'it'a'j sen advokat'o, sen proces'o, sen juĝ'ist'o, sen kontakt'o kun parenc'o'j tiom long'e, kiom plaĉ'as al Uson'o, pli preciz'e al uson'a prezid'ant'o, ĉar (laŭ klar'ig'o reg'ist'ar'a) la prezid'ant'o mem decid'as, kiu est'as tia „mal'amik'o” kaj kiom long'e.

De defend'o al prevent'o

Konform'e Bush ŝanĝ'is ankaŭ la strategi'o'n: nun Uson'o rajt'as je prevent'a milit'o. Tio signif'as, ke oni pov'as atak'i iu'n ajn land'o'n, se la prezid'ant'o nom'as ĝi'n mal'amik'a al Uson'o, ankaŭ se tiu land'o ne atak'is Uson'o'n aŭ uson'an'o'j'n (aktual'e: Irako). Li konvink'is pri tiu ĉi nov'a strategi'o ankaŭ la membr'o'j'n de NATO, kiu nun ne plu est'as nur'a defend'a alianc'o sed atak'a; nov'a inter'ven'a trup'o pov'os ek'milit'i ie ajn en la mond'o. Konsekvenc'e ĉiu'j ministr'o'j, kiu'j ĝis nun nom'is si'n „defend'a'j”, est'ont'e dev'us titol'i si'n „milit-ministr'o'j”.

Kiel ajn, nun do est'as klar'e, kial Uson'o tiom tim'as kaj verv'e kontraŭ'batal'as la mond'a'n tribunal'o'n. Ĝi est'as en tio en bel'a kompani'o de ali'a'j protagonist'o'j de inter'naci'a jur'o kaj hom'a'j rajt'o'j, ekzempl'e Rusio, kiu deklar'as ĉiu'n ĉeĉen'o'n teror'ist'o, ekzempl'e Ĉini'o, kiu dum jar'dek'o'j sub'prem'as tibet'an'o'j'n.

Kio'n ni lern'as per tio? Ke en la histori'o oft'e unu sol'a hom'o pov'as renvers'i kaj pervers'ig'i ĉio'n. Aktual'e tia hom'o est'as fanatik'a murd'ist'o Osama bi'n Lad'e'n.

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Paŝ'o'j al pac'o

Dek du norveg'in'o'j iniciat'is Inter'naci'a'n Vir'in'a'n Marŝ'o'n por Hom'a'j Rajt'o'j en Israelo kaj Palestino, invit'ant'e vir'in'o'j'n el la tut'a mond'o part'o'pren'i. Al'ven'int'e en Tel-Avivo la 2an de april'o, ili marŝ'os tra rifuĝ'ej'o'j, vilaĝ'o'j kaj urb'o'j en ambaŭ land'o'j, kaj fin'os per grand'a frat'in'iĝ'a kun'ven'o en Jerusalemo la pask'a'n dimanĉ'o'n, la 20an de april'o.

La marŝ'o est'as fond'it'a sur la Hom'a'j Rajt'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) kaj sur la princip'o'j de ne'per'fort'o. Ĝi efektiv'iĝ'os laŭ la spirit'o de Gandhi kaj Mart'in Lut'her King. Part'o'pren'ant'o'j memor'ig'os unu la ali'a'n pri la admon'o de Gandhi ne sub'taks'i la ebl'o'n de unu'op'ul'o ŝanĝ'i la mond'o'n.

La vir'in'o'j klar'ig'as: „Ĉar en tiu region'o tradici'e est'as arm'it'a'j la vir'o'j, ni pro sekur'ec'o decid'is, ke en ĉi tiu marŝ'o part'o'pren'u nur vir'in'o'j. Ni vol'as kontribu'i al re'star'ig'o de pac'o, hom'am'o kaj hom'a dign'o.”

Ili al'don'as: „Hom'o'j spekt'as la sufer'ad'o'n de la popol'o'j en Mez'a Orient'o. Politik'ist'o'j ne pov'as trov'i solv'o'j'n, kiu'j util'os al la popol'o'j de Palestino kaj de Israelo. Politik'a'j'n ag'o'j'n reg'as potenc'avid'o, domin'em'o, intrig'o'j kaj ego'ism'o. Hom'o'j serĉ'as, kio'n far'i por kontribu'i al pac'a solv'o.”

Pac'alianc'o

Cel'o'j de la marŝ'o est'as inter'ali'e star'ig'i respekt'o'n por hom'a'j rajt'o'j en la region'o kaj sub'ten'i tiu'j'n en ambaŭ land'o'j, dezir'ant'a'j'n respekt'o'n por inter'naci'a jur'o per ĉes'ig'o de la okup'ad'o kaj per star'ig'o de just'a pac'o kun sekur'ec'o por ĉiu'j loĝ'ant'o'j. La vir'in'o'j kun'labor'as kun israelaj kaj palestinaj pac'a'j kaj vir'in'a'j organiz'aĵ'o'j kun sub'ten'o de la norveg'a pac'alianc'o kaj la norveg'a fili'o de la Vir'in'a Inter'naci'a Lig'o por Pac'o.

En Israelo kaj en Palestino la marŝ'ant'in'o'j gast'os ĉe israelaj kaj palestinaj vir'in'o'j kaj part'o'pren'os ili'a'j'n „mil'o'j'n da inter'parol'o'j” pri ali'spec'a kaj pli bon'a est'ont'ec'o. Krom'e ili plant'os nov'a'j'n oliv'arb'o'j'n, kie la antaŭ'a'j est'as for'hak'it'a'j.

Inter'temp'e la ĉef'komitat'o en Norvegi'o prov'as star'ig'i komitat'o'j'n en ali'a'j land'o'j por varb'i vir'in'o'j'n por part'o'pren'i en la marŝ'o kaj vir'o'j'n por ali'manier'e help'i. Pozitiv'e re'ag'is hom'o'j en du'dek'o da land'o'j en Eŭrop'o, Afrik'o, Azi'o kaj Amerik'o.

Detal'o'j pri la marŝ'o kaj la pac'iniciat'o trov'ebl'as ĉe www.humanrightsmarch.org.

Douglas DRAPER
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Brav'e, prezid'ant'o Putin!

Mi fier'as pri la rus'a prezid'ant'o Putin: al ĵurnal'ist'o'j franc'a'j kaj dan'a'j li kuraĝ'e kaj rekt'e esprim'is tio'n, kio'n evit'as menci'i (aŭ ne kompren'as) ali'a'j eŭrop'a'j ŝtat'estr'o'j: nom'e la total'a'n tut-islam'ism'a'n milit'o'n kontraŭ ni'a civilizaci'o.

Dum Dani'o miop'e hejm'ig'is konferenc'o'n de ĉeĉen'a'j t.n. batal'ant'o'j por liber'ec'o, ili'a'j islam'a'j ge'frat'o'j en Moskvo ten'is 800 teatr'a'j'n spekt'ant'o'j'n kaj aktor'o'j'n dum tri tag'o'j tim'ig'at'a'j kaj humil'ig'at'a'j: ĉu ebl'as imag'i la sufer'o'j'n de tiu'j sen'kulp'a'j hom'o'j, fest'e vest'it'a'j por teatr'o, kiu'j subit'e trov'is si'n en spec'o de koncentr'ej'o? Dum'e teror'ist'a'j ge'frat'o'j sam'e ten'is ali'a'j'n „kaŭci'ul'o'j'n” – ekster'land'a'j'n ofic'ist'o'j'n de la Ruĝ'a Kruc'o – en Ĉeĉeni'o mem. Jar'o'j'n pli fru'e teror'ist'o'j de'tranĉ'is la kap'o'j'n de ali'a'j okcident'an'o'j ven'int'a'j ili'n help'i.

Menci'ant'e ĉi-tiu'j'n abomen'aĵ'o'j'n, mi ne turn'as „blind'a'n okul'o'n” al la sufer'ad'o de la ĉeĉen'a loĝ'ant'ar'o. La milit'o en Ĉeĉeni'o terur'as. La tie'a rus'a arme'o konsist'as el mal'sat'a'j, ne'pag'at'a'j, koler'a'j soldat'o'j, sed tia est'as la arme'o, kia'n Rusio nun hav'as: ali'a ne ekzist'as. Rusio ne pov'as invit'i ekzempl'e franc'a'n arme'o'n ĉas'i la bandit'o'j'n en la mont'ar'o. Kaj, mal'e al la tragedi'a period'o de amas'a ekzil'ad'o de ĉeĉen'o'j far'e de Stalin, la popol'o rajt'as nun liber'e for'vetur'i al si'a'j fundament'ist'a'j frat'o'j en Saudi-Arabi'o kaj ali'lok'e. Tem'as ne pri tio, ke minoritat'o sufer'as mal'liber'ec'o'n flank'e de Rusio kaj tial vol'as si'n apart'ig'i. Mal'e: la liber'ec'o'j de Rusio nun ŝajn'as al ili „okcident'e tro'a'j”: sekv'e ili dezir'as viv'o'n laŭ la leĝ'o'j de „ŝari'o” – mez'epok'a islam'a kod'o.

Ĉantaĝ'at'a de teror'ist'o'j

Ĉeĉeni'o (sam'kiel dek'o'j da ali'a'j region'o'j) est'as part'o de Rusio dum jar'cent'o'j. Neni'u respond'ec'a land'o permes'us si'n split'i ĉantaĝ'at'a de teror'ist'o'j kaj ĝi ne permes'us fond'iĝ'o'n de nov'a mal'amik'a ŝtat'et'o – satelit'o de inter'naci'a milit'em'a islam'o – tuj ĉe si'a land'lim'o.

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Do kial simpati'o'j de eŭrop'a'j amas'komunik'il'o'j rest'as je ĉeĉen'a flank'o? Kial ili „promoci'as” islam'a'j'n teror'ist'o'j'n je nivel'o de „batal'ant'o'j por liber'ec'o”? Kial ili „glor'ig'as” sabot'ul'o'j'n-murd'ist'o'j'n, kiu'j fi'e provok'as kaj ekspluat'as la civiliz'ec'o'n de ekzempl'e Rusio, Uson'o aŭ Israelo?

Respond'o jen'as: dum la last'a'j jar'dek'o'j Eŭrop'o „mem'vol'e” islam'iĝ'is, en'las'ant'e preskaŭ 30 milion'o'j'n da en'migr'int'o'j el islam'a'j land'o'j. Tem'as ne pri fuĝ'int'o'j de fi-reĝim'o'j kaj de ŝari'a'j leĝ'o'j, ne pri fuĝ'int'o'j, kiu'j aspir'is al liber'ec'o. Mal'e: ili pen'as adapt'ig'i Eŭrop'o'n al islam'ism'o, plen'profit'ant'e de liberal'ism'a soci'o (kaj mal'avar'a soci-help'o). Sub sekur'a tegment'o ili eĉ sukces'as minac'i kaj surd'ig'i voĉ'o'j'n de liber'pens'ant'o'j.

Pere'o de civilizaci'o

Okaz'is do spec'o de du'a „re'konker'o” de Eŭrop'o (ankaŭ de Kanado kaj part'e Uson'o) ĉi-foj'e sen arm'il'o'j sed dank'e al „mal'dekstr'ul'a liberal'ist'a inter'naci'o” aspir'ant'a al „solidar'ec'o” kun ĉiu'j sufer'ant'o'j de la mond'o. Ne'kred'ebl'e, tamen jam en 1913 rus'a verk'ist'o Vasilij Rozanov skrib'is: „La eŭrop'a civilizaci'o pere'os pro kompat'em'o. La pere'o de la eŭrop'a civilizaci'o montr'iĝ'os kiel paraliz'o kontraŭ ajn'a malic'o, ajn'a fi'ec'o, ajn'a malic'o: fin'fin'e malic'ul'o'j dis'ŝir'os la mond'o'n.”

Tamen kiel ebl'as, ke la plej obskur'a el nun'temp'a'j religi-soci'a'j instru'o'j montr'iĝ'as tiel bon'ven'a en tradici'e krist'an'a Eŭrop'o – Eŭrop'o, kies sud'a'j land'o'j ankoraŭ memor'as si'a'n batal'ad'o'n kontraŭ islam'a jug'o, kaj kie eĉ region'o-nom'o'j port'as arab'a'n signif'o'n (ekzempl'e Andaluzi'o – „konker'it'a Hispan'uj'o” en mez'epok'a arab'a)? Kiel klar'ig'i, ke islam'a'j teror'ist'o'j, okup'int'a'j krist'an'a'n sankt'ej'o'n en la Sankt'a Land'o, post'e trov'is varm'a'n akcept'o'n en eŭrop'a'j land'o'j, dum la viktim'o, Israelo, rest'is akuz'at'a pro ĉiu'j pek'o'j? Kaz'e de Israelo, klar'ig'o kuŝ'as en anti-semitismo/anti-cion'ism'o/anti-israel'ism'o tradici'a'j. Tamen rilat'e Rusion tia „motiv'ad'o” ne valid'as: dev'as est'i io ali'a.

Kontraŭ-revoluci'ul'o'j

Tio'n klar'ig'i help'as noci'o pri „soci'a proksim'ec'o” iam vast'e uz'at'a en Sovetio, kie politik'a'j arest'it'o'j (laŭ fi'fam'a kod'punkt'o 58) kaj simpl'a'j krim'ul'o'j est'is kun'e ten'at'a'j. Laŭ prolet'a'j soci-klas'a'j koncept'o'j, la krim'ul'o'j est'is soci'e pli proksim'a'j kaj prefer'at'a'j ol la inteligent'a'j „kontraŭ-revoluci'ul'o'j”. Do la inter'naci'a liberal'ul'ar'o sen'hezit'e alianc'iĝ'as kun soci'e proksim'a'j „islam'a'j batal'ant'o'j” kaj diktator'a'j islam'ism'a'j land'o'j viv'ant'a'j laŭ ŝari'a leĝ'ar'o. Ili do el'paŝ'as kontraŭ la „soci'e fremd'a” 58a, kiu'n reprezent'as Rusio, Uson'o kaj Israelo. Ili mal'simpati'as kun la land'o'j, kiu'j unu'a'j dev'is ek'milit'i por protekt'i si'n kontraŭ atak'ant'a tut-islam'ism'o.

Simil'e al Eŭrop'o en la 30aj jar'o'j, kiam oni rifuz'is re'kon'i la danĝer'o'n de hitler'ism'o (ĉu koincid'e, ke jam tiam islam'ism'o alianc'iĝ'is kun Hitler), nun'temp'e oni pen'as „pac'ig'i” islam'ism'o'n. Histori'o montr'as, kiom kost'is tiam'a'j hezit'o'j kaj prokrast'o'j: ĝi klar'e disting'as la rol'o'j'n de Chamberlain kaj Dalladier unu'flank'e dis'de tiu de Churchill de la ali'a flank'o.

Nun, dum Rusio plu ten'as amik'a'j'n rilat'o'j'n kun Irako kaj Irano pro miop'a'j komerc'a'j bezon'o'j, ĝi'a prezid'ant'o ŝajn'e ek'vid'as tre klar'e la grand'a'n bild'o'n. Malgraŭ ĉiu'j evident'a'j mal'simil'aĵ'o'j, ĉu Putin rol'os kvazaŭ rus'a Churchill?

Alexander GOFEN
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Amnezi'o-amnesti'o

Last'a'temp'e influ'a irland'an'o atent'ig'is, ke por Irlando la du mond'o'milit'o'j neniam okaz'is. Tiu rimark'o ne cel'is Nord-Irlandon, kie la loĝ'ant'ar'o – plej'part'e protest'ant'a kaj uni'ist'a – ĉiu'jar'e memor'as kaj honor'ig'as tiu'j'n, kiu'j soldat-serv'is en ambaŭ milit'o'j. Ne, tamen, en la Liber'a Ŝtat'o Irlanda (nun la Irlanda Respublik'o).

Dum preskaŭ la tut'a ekzist'o de la modern'a sen'de'pend'a Irlando, la plej fort'a politik'a influ'o est'is (kaj rest'as) Fianna Fáil [fjana fojl], la respublik'ism'a parti'o. Kvankam batal'is kaj mort'is mil'o'j da sud'a'j kaj nord'a'j irland'an'o'j de ambaŭ religi'a'j tradici'o'j kaj de la du konkur'ant'a'j politik'a'j si'n'ten'o'j, kontraŭ- kaj por-brit'a, oficial'a'j instanc'o'j en la sud'o ignor'is ĉi tiu'n fakt'o'n. Ili ŝajn'ig'is, ke Irlando tut'e ne est'is implik'at'a en la milit'o'j.

Apenaŭ est'is fond'it'a la Liber'a Ŝtat'o, kiam eksplod'is en'land'a milit'o en Irlando – event'o, kiu eĉ pli forges'ig'is hom'o'j'n pri la unu'a mond'o'milit'o. Est'is kre'it'a kaj konserv'at'a la mit'o, ke la sol'a grav'a konflikt'o en la unu'a kvar'on'o de la jar'cent'o est'as mal'pac'o en Irlando. Sekv'e famili'o'j, kies fil'o'j serv'is en la brit'a arme'o dum la unu'a mond'o'milit'o, sent'is, ke ili silent'u kaj eĉ hont'u pri ties part'o'pren'o en „brit'a” milit'o.

Mem'kre'it'a amnezi'o

Simil'is la si'n'ten'o dum kaj post la du'a mond'o'milit'o. Oficial'e, Irlando est'is neŭtral'a, sed mult'a'j irland'an'o'j volont'ul'is kaj milit'serv'is en arme'o'j kaj san'serv'o'j brit'a'j kaj alianc'a'j. De'nov'e, ili est'as ignor'at'a'j kaj forges'it'a'j krom de si'a'j proksim'a'j famili'an'o'j. Laŭ tiu ĉi sam'a mem'kre'it'a amnezi'o, Irlando est'as supoz'ebl'e la sol'a land'o (almenaŭ la sol'a okcident'a, ĉar sovet'uni'an'o'j nom'is ĝi'n ali'manier'e), kiu neniam uz'is la esprim'o'n „du'a mond'o'milit'o” kaj persist'e nom'as ĝi'n en la angl'a lingv'o „the emergency” [eméĝansi], do „la kriz'okaz'o”.

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Nur en la last'a'j jar'o'j de la du'dek'a jar'cent'o aper'is en irlandaj tomb'ej'o'j tomb'o'ŝton'o'j sur la last'a'j kuŝ'ej'o'j de irlandaj soldat'o'j mort'int'a'j en la unu'a kaj du'a mond'o'milit'o'j. En la sam'a pli toler'em'a period'o est'is restaŭr'it'a'j memor'ĝarden'o kaj monument'o konstru'it'a en Dublino post la unu'a mond'o'milit'o. La histori'o de tiu ĉi ĝarden'o est'as trist'eg'a. Ĝi konsist'as el grand'a park'o apud super'a part'o de la urb'a river'o kaj en'hav'as trankvil'a'n roz'ĝarden'o'n ĉirkaŭ'it'a'n de ŝton'a mur'o. En ĝi est'as font'o'j, lag'et'o, pavilon'o'j kun kvar loĝi'o'j, en kiu'j est'is konserv'it'a'j grand'a'j pergamen'a'j memor'libr'o'j kun nom'o'j de fal'int'o'j. La tut'o est'as plan'it'a de angl'a arkitekt'o, Edwin Landseer Lutyens, kiu respond'ec'is inter'ali'e ankaŭ pri la barata ĉef'urb'o Nov-Dilio.

Pomp'a'j konstru'aĵ'o'j

La inter'milit'a irlanda reg'ist'ar'o de Éamon [ejmon] de Valer'a nur mal'volont'e agnosk'is la ekzist'o'n de la memor'ĝarden'o kaj decid'is ne inaŭgur'i ĝi'n. En la jar'o'j, kiu'j sekv'is, ĝi est'is tut'e neglekt'at'a: la pomp'a'j konstru'aĵ'o'j est'is viktim'o'j de vandal'o'j, kaj la memor'libr'o'j est'is detru'it'a'j. Tamen last'a'temp'e pli bon'vol'a'j aŭtoritat'o'j ripar'is la damaĝ'o'n kaj re'e pri'plant'is la ĝarden'o'n per arom'plen'a'j sang'ruĝ'a'j roz'o'j.

Vizit'ant'e ĝi'n, mi pens'is pri la jun'a'j ideal'ist'o'j kaj naiv'a'j viktim'o'j de arogant'a'j general'o'j, kiu'j est'is mort'ig'it'a'j sam'temp'e en Flandri'o kaj sur la strat'o'j kaj en la kamp'o'j de Irlando. Precip'e mi memor'is la ironi'o'n, ke kaj soldat'o'j en Belgi'o kaj batal'ant'o'j en Dublino est'is konvink'it'a'j, ke ili milit'as por Irlando kaj por ĝi'a liber'o. Frap'ant'a ekzempl'o est'is du amik'o'j, ambaŭ poet'o'j, ambaŭ fervor'a'j naci'ist'o'j, Thomas MacDonagh [tom'as mkdonaĥ] kaj Franc'is Ledwidge [franses ledŭiĝ]. La unu'a est'is mort'paf'it'a kiel ribel'int'o en milit'a mal'liber'ej'o proksim'e de la memor'park'o. Li'a plej kon'at'a vers'aĵ'o hav'as la titol'o'n „La flav'a botaŭr'o”. Kiam Ledwidge, volont'ul'o en irlanda regiment'o de la brit'a arme'o, ek'sci'is pri la ekzekut'o de si'a amik'o, li verk'is kor'tuŝ'a'n lament'o'n: „Ne aŭd'os li tra l' nub'a ŝtorm' / Dum last'a dorm', botaŭr'o'n”. En 1916, unu jar'o'n post verk'ad'o de la poem'o, Ledwidge mort'is en Flandri'o.

Laŭ reg'ist'ar'a decid'o nun fin'fin'e okaz'as dum somer'o en Irlando memor'tag'o por honor'ig'i ge'irland'an'o'j'n, kiu'j serv'is, vund'iĝ'is kaj mort'is en ĉiu'j milit'o'j kaj kampanj'o'j, sam'e en la pac'taĉment'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Ĉar tiu ĉi event'o est'as relativ'e nov'a en Irlando, ĝi ankoraŭ ne interes'as ge'jun'ul'o'j'n, kiu'j neniam spert'is horor'o'n kaj tragedi'o'n de milit'o kaj masakr'o. Esper'ebl'e ĉi tiu'j'n ili neniam spert'os.

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La ge'patr'a de Zamenhof

Mi ne re'ag'us, se mi vid'us la asert'o'n, ke la pol'a est'is la ge'patr'a lingv'o de Ludovik'o Zamenhof. Sed vid'i tio'n en grand'a'j liter'o'j, en emfaz'a titol'o est'as ŝok'e. Antaŭ kvin jar'o'j en MONATO (1997/12, p. 18-19) aper'is mi'a artikol'o „Enigm'o'j de Ludovik'o Zamenhof”, ĵus re'pres'it'a en „Vojaĝ'o en Esperant'o-land'o”. Jen la koncern'a fragment'o:

„Kiu'j'n lingv'o'j'n sci'is Ludovik'o Zamenhof? Li'a'j ge'patr'a'j lingv'o'j est'is la rus'a kaj la jid'a [4]. Ek'de la 4a jar'o li lern'is la hebre'a'n [4], kaj li ek'posed'is ĝi'n en tia grad'o, ke li traduk'is (sol'a!) en Esperant'o'n la tut'a'n Mal'nov'a'n Testament'o'n rekt'e el la hebre'a original'o. Kiam li est'is 14-jar'a, li'a famili'o trans'loĝ'iĝ'is el Bel'o'stok'o en Varsovion, kie Ludovik'o uz'is ankaŭ la pol'a'n. En infan'aĝ'o li ek'lern'is la german'a'n kaj franc'a'n kaj sci'is ili'n tre bon'e, precip'e la german'a'n. Post'e li ek'lern'is la angl'a'n, kies ne'mult'a'j morfologi'a'j form'o'j don'is al li la ide'o'n, ke la art'e'far'it'a lingv'o dev'as hav'i nur minimum'a'n gramatik'o'n. Li stud'is profund'e la latin'a'n kaj antikv'a'n grek'a'n. Krom'e, li lern'is iom'grad'e la ital'a'n kaj litov'an. La supr'e'menci'it'a'j lingv'o'j divers'grad'e kontribu'is al la kre'o de Esperant'o. Post la publik'ig'o de Esperant'o li kon'at'iĝ'is kun la hispan'a kaj ebl'e kun kelk'a'j ali'a'j lingv'o'j: almenaŭ kun tiu'j, en kiu'j aper'is lern'o'libr'o'j de Esperant'o.”

Bor'is KOLKER
Uson'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

„Di'o, ben'u Uson'o'n!”

Unu'e mi vol'as dank'i vi'n pro aper'ig'o – eĉ sur'kovr'il'e – de mi'a artikol'o Di'o, ben'u Uson'o'n!, kaj pro riĉ'a'j ilustr'aĵ'o'j al ĝi en la numer'o 11/2002, p. 9. Ili'a abund'o kaj grand'ec'o est'is tut'e ne'atend'it'a'j, konsider'e al la ĉiam'a spac'o'mank'o. Do, des pli dank'o'n. Tio est'is agrabl'a surpriz'o.

Tamen est'is ankaŭ io mal'agrabl'a: tem'as pri ne'pet'it'a „kontraŭ”-ilustr'aĵ'o al mi'a leter'o „Kies akv'o...” en la sam'a numer'o. La fot'o montr'ant'a plor'ant'a'j'n palestin'an'in'o'j'n – ebl'e patr'in'o'j'n de ŝaĥidoj („martir'o'j” en la arab'a, t.e. si'n'murd'ant'a'j sabot'ul'o'j), evident'e cel'as obĵet'i la pozici'o'n de mi'a leter'o, ke ne Israelo est'as buĉ'ant'o en la trud'it'a milit'o. Esenc'e ĉi-fot'o aparten'as al ies ali'a artikol'o, kaj tio ne ŝajn'as est'i bon'a ĵurnal'ism'a praktik'o.

Ĉu mank'as fot'o'j de plor'ant'a'j israelaj vir'in'o'j, fot'o'j (pardon'u – tro „grafik'a'j”) de eksplod'int'a'j korp'o'part'o'j de civil'a loĝ'ant'ar'o, de viv'a hom'a karn'o „farĉ'it'a” per najl'o'j, de paf'it'a'j israelaj beb'o'j, lern'ej'an'o'j, preĝ'ant'a'j pilgrim'o'j, ktp? 15 mil (!) teror'ag'o'j kontraŭ Israelo dum la last'a du-jar'a milit'o est'is far'it'a'j: tamen ne pens'u pri iu ajn bilanc'o en'tut'e se tem'as pri Israelo! Eĉ simpl'a prezent'o de mal'a'j opini'o'j pri la problem'o ŝajn'e ne est'as akcept'ebl'a por „modern'a ĵurnal'ism'o” – sen parol'i pri la objektiv'a analiz'o, ĉar la real'aĵ'o kaj la ver'o (eĉ se komplik'a) est'as nur unu.

Kun tre miks'it'a'j sent'o'j

Alex GOFEN
Uson'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

„Di'o, ben'u Uson'o'n! (2)”

Ĝeneral'e uson'a'j afer'o'j kritik'it'a'j de Stefan Maul kaj ali'a'j est'as ind'e sub'ten'at'a'j. Mult'a'j nun'temp'a'j program'o'j de la Bush-administr'ad'o est'as terur'e reakci'a'j, kaj korporaci'a'j skandal'o'j infekt'as ĉiu'n nivel'o'n de la reg'ist'ar'o. Kvankam redaktor'o Maul just'e ricev'as plen'a'n respekt'o'n, oni dev'as agnosk'i, ke sam'ide'an'o Aleksandro Gofen hav'as valid'a'n vid'punkt'o'n pri „inter'naci'a inspir'it'a konspir'o” kontraŭ Uson'o.

Mi konsent'as, ke la uson'a reg'ist'ar'o flank'e'n'star'as en lok'o ne'akcept'ebl'a pri la kiot'a protokol'o, tribunal'a just'ec'o, putr'ant'a'j hom'rajt'o'j, ŝovinism'a mal'respond'ec'o, milit'em'a'j parol'ad'o'j kontraŭ Irako, ktp. Sed la inund'o de et'a'j vort'atak'o'j sen inteligent'a argument'ad'o ne merit'as spac'o'n en mond'vast'a gazet'o kiel MONATO. Ne neces'as ating'i universal'a'n inter'konsent'o'n. Tamen, kiel s-ro Gofen sugest'et'is, la uson'a civit'an'ar'o merit'as inteligent'a'n diskut'o'n inter la inter'naci'a amas'komunik'il'ar'o. La novembr'a kovr'il'o de MONATO est'as hont'ind'a: ne ĉiu'j uson'an'o'j est'as naci'em'a'j flag'sving'ul'o'j. Malgraŭ diferenc'o'j ni pied'ir'u kun'e.

Uson'a'j kontribu'ant'o'j, bedaŭr'ind'e, mank'as en la paĝ'o'j de MONATO, sed mal'facil'as part'o'pren'i en projekt'o, kiam la kritik'ist'o'j en la MONATO-rond'o est'as tiel sever'a'j.

El'son B. SNOW
Uson'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Film'o ukraina

En MONATO 2002/10, p. 24, aper'is artikol'o Odor'aĉ'as la fiŝ'o – almenaŭ en Rusio. Krom iom da inform'o pri la film'o, tie trov'iĝ'as tri mis'interpret'it'a'j fakt'o'j.

La unu'a: la rus'a ministr'o Miĥail Ŝvidkoj ne est'as etn'a ukraino, sed nur hav'as ukrain'ec'a'n famili'nom'o'n. Li nask'iĝ'is en Kirgizi'o, kaj ek'de infan'aĝ'o loĝ'as en Moskvo.

La du'a: en Rusio (sam'e kiel en ĉiu'j normal'a'j land'o'j) oni pov'as mal'permes'i nur pornografi'a'n aŭ per'fort-provok'a'n kin'o'film'o'n. Se do Preĝ'o por hetman'o Mazep'a ne est'is montr'it'a en Rusio, tio signif'as, ke la posed'ant'o'j de kin'o'ret'o'j ne taks'is la film'o'n sufiĉ'e kvalit'a. Ankaŭ mal'ver'as tio, ke rus'a gazet'ar'o atak'is la film'o'n. Mi regul'e leg'as kin'o'recenz'o'j'n, kaj tre mal'oft'e vid'is nur iu'j'n menci'o'j'n pri la film'o. Kaj la ĉef'a rus'a kin'o'magazin'o La kin'o'art'o eĉ ne aper'ig'is grand'a'n recenz'o'n pri la film'o (mi special'e kontrol'is per ties Ttt-ej'o).

La tri'a, kaj la plej grav'a. Neniam A. Puŝkin kaj A. Tolstoj prezent'is Petron la 1an sad'ist'o, tiran'o, sodomi'ul'o, ktp. Tio est'as rekt'a kaj intenc'a mensog'o, ĉar verk'o'j de la menci'it'a'j aŭtor'o'j est'as bon'eg'e kon'at'a'j kaj pri'stud'at'a'j ankaŭ en Ukrainio, kaj ajn'a rus'lingv'a lern'ej'an'o prav'e opon'us ĉi el'dir'o'n. Sed ekster'land'an'o'j ja, ne tre bon'e sci'ant'e la rus'a'n literatur'o'n, pov'us kred'i, ke Puŝkin efektiv'e verk'is i'o'n simil'a'n. Ĝust'e tio'n cel'is la artikol-skrib'int'o.

Last'e. La artikol'o, sen'dub'e, laŭ la tem'o aparten'as al la rubrik'o, redakt'at'a de mi (Art'o). Sed la aŭtor'o (atent'u: pseŭdonim'a!), kompren'ant'e, ke rus'a redaktor'o ne el'las'us tiom da mal'prav'a'j fakt'o'j pri Rusio, prefer'is publik'ig'i ĝi'n tra Modern'a viv'o.

Grigorij AROSEV
Rusio
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ek al ekspedici'o!

Ĉu vi ne nur vid'is sed ankaŭ jam part'o'pren'as la ekspedici'o'n kun la bel'a kaj kamufl'a nom'o OTANOM 2003? Ek'de septembr'o pas'int'jar'a vi pov'as serĉ'i la ŝlos'il'a'j'n vort'o'j'n por tiel trov'i la kaŝ'lok'o'n de tiu enigm'a talisman'o. Se vi el'ten'as naŭ monat'o'j'n (do MONATOJN) ĝis maj'o ĉi-jar'a, vi pov'os gajn'i premi'o'n de ne mal'pli ol 350 eŭr'o'j (por ne-eŭrop'an'o'j: tio egal'as al 350 uson'a'j dolar'o'j – sed ne supoz'u pro tiu ĉi atent'ig'o, ke la kaŝ'lok'o trov'iĝ'as en Uson'o!) en la unu'a rang'o, 170 eŭr'o'j'n en la du'a kaj 80 eŭr'o'j'n en la tri'a rang'o. Ĉiu el tiu'j bel'a'j sum'o'j super'as jar'a'n abon'kotiz'o'n de ni'a revu'o – do eĉ se vi ne hav'us ali'a'n motiv'o'n por plu abon'i, jen ver'a kial'o: tut'cert'e valor'as el'spez'i mon'o'n por kotiz'o en 2003 por gajn'i pli mult'a'n mon'o'n, ĉu ne?

Kial ni propon'as al vi tiu'n ĉi konkurs'o'n? Nu, ĉar ni est'as ruz'a'j. La ĝust'a'j'n solv'o'j'n por not'i la koncern'a'j'n ŝlos'il'vort'o'j'n vi pov'as trov'i nur, se vi atent'e leg'as la artikol'o'j'n kaj tekst'o'j'n en ĉiu kajer'o. Tiel do ni instig'as vi'n, leg'i ĉiu'n numer'o'n komplet'e, ĉar ni ja vol'as est'i cert'a'j, ke neni'u el ni'a'j aŭtor'o'j van'e verk'is por vi. Sed el ni'a'j enket'o'j ni sci'as, ke ne mal'mult'a'j abon'ant'o'j ver'e leg'as preskaŭ ĉio'n en MONATO. Do ne est'os grand'a pen'o por tiu'j ĉio'n'vor'ant'o'j, trov'i la respond'o'j'n al la demand'o'j en la „indik'il'o'j”. Ne'last'e est'as ankaŭ amuz'e, part'o'pren'i tia'n defi'a'n por la cerb'o lud'o'n.

Tio hav'as tradici'o'n. En ni'a magazin'o de'komenc'e, long'e antaŭ la invent'o de la tiel nom'at'a „amuz'o'soci'o”, ĉiam ankaŭ distr'a'j element'o'j trov'is lok'o'n, ĉar ni vol'is kaj vol'as prezent'i al ni'a'j leg'ant'o'j ne nur pez'a'j'n kaj sek'a'j'n tem'o'j'n de politik'o, ekonomi'o kaj kultur'o, sed ankaŭ ig'i ili'n rid'et'i aŭ rid'i en mond'o oft'e ne tre gaj'ig'a. Tamen, kompren'ebl'e, ni'a unu'a kaj precip'a cel'o est'as kaj rest'as inform'ad'i vi'n pri grav'a'j tem'o'j, instig'i kaj help'i vi'n orient'iĝ'i en komplik'a mond'o. Ke en tio ni sukces'as, por tio jen kaj jen ni ricev'as konfirm'o'n. Ekzempl'e ĵus ital'a leg'ant'o, kiu skrib'is, ke de „mult'eg'a'j jar'o'j” li abon'as, flat'is ni'n per laŭd'o, ke ni'a revu'o „ĉiam don'is/-as al mi tre vast'a'j'n instru'o'j'n, stimul'a'j'n instig'o'j'n kaj ĝu'o'n kaj ĝoj'o'n”. Tio'n far'i ni klopod'as, kompren'ebl'e, ankaŭ en 2003.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Stefan Maul

Ĉef'redaktor'o, Augsburg, Germanio

Nask'it'a en 1940 en la tiam'a Jugoslavio, kiel kvar'jar'ul'o kun mi'a (german'a) famili'o mi rifuĝ'is, pro la milit'o, al Germanio. Sekv'is la kutim'a „karier'o”, kun universitat'a diplom'o de katolik'a teologi'o kaj profesi'o de ĵurnal'ist'o. Ĝi'n mi praktik'is en plur'a'j posten'o'j, fin'e kiel politik'a redaktor'o de ĵurnal'o en Augsburg, kie (kun inter'romp'et'o) mi viv'as de pli ol 30 jar'o'j. De iom pli ol unu jar'o mi est'as pensi'ul'o, dediĉ'ant'a laŭ'ebl'e plej mult'a'n temp'o'n al la famili'o kun du fil'in'o'j kaj kvin ge'nep'o'j (inter ili ĝemel'in'o'j).

Bedaŭr'ind'e, praktik'ad'o'n de mi'a'j prefer'at'a'j hobi'o'j – ĉarpent'ad'o (kaj ali'a'j man'labor'o'j en ni'a feri'a dom'o), pentr'ad'o kaj bicikl'ad'o – iom mal'help'as sekv'o'j de ses operaci'o'j, kiu'j'n sufer'is mi'a dekstr'a man'o.

En Esperant'uj'o mi aktiv'is precip'e ĵurnal'ist'e, fin'e – en 1980 – kun Torben Kehlet mi fond'is ĉi tiu'n revu'o'n, kiu est'as unik'a laŭ plur'a'j, precip'e ĵurnal'ism'a'j, kriteri'o'j. Tio'n real'ig'i ebl'is, kompren'ebl'e, nur per fervor'a help'ad'o de mult'a'j, mult'a'j ali'a'j (kiu'j part'e prezent'is si'n en ĉi tiu rubrik'o). Inter la libr'o'j, kiu'j'n mi verk'is aŭ editor'is, la du plej grav'a'j est'as Man'libr'o pri Ĵurnal'ism'o kaj Dek'lingv'a Man'libr'o pri Politik'o. Last'a'temp'e mi krom'e aktiv'as en la Akademi'o de Esperant'o, gvid'ant'e ties konsult'a'n komision'o'n. Mi'a fort'a esper'o est'as, ke kaj vi kaj mi kaj MONATO viv'os bon'fart'e ĝis 2005, kaj ni kun'e pov'os fest'i la 25-jar'a'n jubile'o'n de ni'a unik'a magazin'o!

Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Katalin Kováts

(revizi'ant'o, Nederlando)

Mi est'as lingv'ist'o kaj metod'olog'o, kaj daŭr'e hav'as posten'o'n en hungar'a universitat'rang'a katedr'o de aplik'at'a lingv'ist'ik'o, kie inter ali'a'j ankaŭ inter'lingv'ist'ik'o est'as la baz'a stud'objekt'o por est'ont'a'j lingv'ist'o'j. En mi'a doktor'a disertaci'o mi analiz'is la propedeŭtik'a'n valor'o'n de Esperant'o. Krom don'i teori'a'j'n lekci'o'j'n, mi ankaŭ trejn'as lingv'o'instru'ist'o'j'n pri metod'ologi'o, kies spert'o'j'n mi aktiv'e uz'as en la pli'bon'ig'o de Esperant'o-instru'ad'o. Mi gvid'is mult'a'j'n Esperant'o-kurs'o'j'n kaj metod'ik'a'j'n seminari'o'j'n dis'e en la mond'o (antaŭ'e kiel Katalin Smidéliusz), kaj nun'temp'e mi okup'iĝ'as pri la redakt'ad'o de la por'instru'ist'a ttt-ej'o www.eduk'ad'o.net, kaj est'as la vic'redaktor'o de Inter'naci'a Pedagogi'a Revu'o (IPR). Mi est'as kun'labor'ant'o de MONATO de ĉirkaŭ jar'dek'o, kaj la prov'leg'ad'o help'as mi'n regul'e perfekt'iĝ'i en la lingv'o'uz'o.

Pro grand'a'j ŝanĝ'o'j en mi'a person'a viv'o, en la du'a du'on'o de 2001 mi ek'loĝ'is en Nederlando kaj preskaŭ tut'a'n temp'o'n mi dediĉ'as al mi'a plej nov'a, por'etern'a hobi'o: eduk'o de ni'a fil'et'o Mart'in, kies am'plen'a kaj kvin'lingv'a babela viv'o ŝajn'as al mi ver'a eksperiment'o (interes'a ankaŭ lingv'ist'ik'e).

Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Mort'ig'i mem'mort'ig'o'n

Fin'e de 2002 Ĉini'o unu'a'foj'e publik'ig'is rezult'o'j'n de esplor'ad'o rilat'e mem'mort'ig'o'n. Raport'it'e est'as, ke ĉiu'jar'e mort'ig'as si'n en Ĉini'o 287 000 hom'o'j: mem'mort'ig'o iĝ'is unu el la kvin grand'a'j mort'o'kaŭz'o'j (kun'e kun apopleksi'o, bronk'it'o, hepat'a kancer'o kaj pulm'it'o).

La esplor'ad'o montr'as, ke ĉiu'jar'e mort'ig'as si'n en Ĉini'o po 23 hom'o'j el 100 000 loĝ'ant'o'j. La relativ'e alt'a cifer'o – kompar'e kun mult'a'j ali'a'j land'o'j – prezent'as apart'a'j'n karakteriz'aĵ'o'j'n: mort'o en la kamp'ar'o est'as la tri'obl'o de tiu en la urb'o'j, kaj 90 % de la mort'int'o'j est'as mal'riĉ'a'j kamp'ar'an'o'j – efektiv'e oft'e kamp'ar'an'in'o'j. Ĉini'o est'as la unu'sol'a land'o en la mond'o, kie vir'in'a'j mem'mort'ig'o'j super'as vir'a'j'n (je 25 %).

Psikologi'a influ'o

Special'ist'o ĉe la Esplor'a Centr'o pri Mens'a Kriz'o en Pekino, Li Xianjun, atent'ig'is, ke krom la mem'mort'ig'int'o'j ekzist'as ankaŭ du milion'o'j da hom'o'j, kiu'j ĉiu'jar'e sen'sukces'e prov'as si'n mort'ig'i. La special'ist'o memor'ig'is al la reg'ist'ar'o, ke unu mem'mort'ig'o est'ig'as psikologi'a'n influ'o'n al krom'a'j kvin hom'o'j.

Nur 7 % de la mem'mort'ig'int'o'j vizit'is kurac'ist'o'n aŭ special'ist'o'n antaŭ la mort'o por diskut'i si'a'n mens'a'n stat'o'n. Kaŭz'as part'e tio'n la fakt'o, ke en Ĉini'o mank'as psikolog'o'j: tiu'j, kiu'j ja ekzist'as, koncentr'iĝ'as en grand'a'j urb'o'j.

Rezult'e la reg'ist'ar'o fond'is apart'a'n instanc'o'n por esplor'i kaj eventual'e solv'i la mem'mort'ig'a'n problem'o'n. Tio signif'as, ke en la plej loĝ'at'a land'o de la mond'o unu'a'foj'e ek'est'os tut'land'a organiz'aĵ'o por ident'ig'i kaj laŭ'ebl'e help'i mem'mort'ig'ont'o'j'n.

MU Binghua
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Parol'em'a popol'o

Laŭ esplor'o en Litovio montr'iĝ'is, ke ĉ. 40 % de la loĝ'ant'ar'o sci'as almenaŭ unu lingv'o'n krom la ge'patr'a; ĉ. 25 % sci'as du kaj ĉ. 6 % tri aŭ pli. El preskaŭ tri'milion'a loĝ'ant'ar'o sci'as ĉ. 900 000 hom'o'j nur la ge'patr'a'n lingv'o'n, dum ĉ. 350 000 ne'litov'o'j – precip'e pol'o'j, rus'o'j kaj belorus'o'j – sci'as la litov'an.

La rus'a'n sci'as 60 % de la litovoj, la angl'a'n ĉ. 17 %, la pol'a'n ĉ. 9 %, la german'a'n ĉ. 8 % kaj la franc'a'n ĉ. 2 %. La jun'ul'ar'o pli bon'e reg'as angl'a'n kaj german'a'n lingv'o'j'n: ĉiu du'a 15-19 jar'aĝ'a jun'ul'o parol'as la angl'a'n kaj ĉiu kvin'a la german'a'n.

Kompar'e kun ali'a'j balt'a'j land'o'j, Latvi'o kaj Estoni'o, la rus'a lingv'o est'as plej vast'e parol'ebl'a en Litovio (en Latvi'o ĉ. 44 % kaj en Estoni'o ĉ. 42 % de la loĝ'ant'ar'o ĝi'n sci'as). Ali'flank'e la angl'a kaj la german'a est'as plej vast'e kon'at'a'j en Estoni'o.

Last
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ukrainaj kant'o'j kaj peterburgaj grotesk'o'j

Mez'e de la 20a jar'cent'o en ukrainaj lern'ej'o'j al oni est'is instru'at'a'j, ke Nikol'a'j Vasiljeviĉ Gogol, aŭtor'o de la mond'fam'a'j Mal'viv'a'j anim'o'j, Revizor'o kaj mult'a'j ali'a'j, est'as klasik'ul'o de la ukraina literatur'o. Sed jen evident'iĝ'is, ke nun en Ukrainio la verk'o'j'n de Gogol oni lern'as kiel verk'o'j'n de rus'a verk'ist'o, rus'a klasik'ul'o. Do, al kiu popol'o aparten'as la verk'ist'o?

Gogol nask'iĝ'is en Ukrainio la 1an de april'o 1809. Li origin'is el bunt'a famili'o: inter li'a'j pra'ul'o'j est'is kaj pastr'o'j, kaj milit'ist'o'j, kaj car'a'j ofic'ist'o'j. Ne est'as mir'ind'e, ke en li'a'j vejn'o'j flu'is ankaŭ pol'a sang'o (ne'mult'a'j sci'as, ke oficial'e li hav'is du'obl'a'n famili'nom'o'n, kaj en privat'a'j leter'o'j al la patr'in'o li ĉiam sub'skrib'is jen'e: Nikol'a'j Gogol-Janovskij). Pro tio do neniel ebl'as nom'i la karakter'o'n de Gogol, ekz., pur'e rus'a aŭ ukraina, ĉar li pren'is po iom el ĉiu'j „si'a'j” naci'o'j. Li'a patr'o, et'bien'ul'o, amator'e okup'iĝ'is pri dram'verk'ad'o kaj reĝisor'ad'o, sed tio ne mult'e influ'is la verk'ad'o'n de Gogol, ĉar li'a patr'o mort'is, kiam la ont'a verk'ist'o hav'is nur 16 jar'o'j'n.

En 1828, fin'int'e gimnazi'a'n lern'ad'o'n, Gogol for'vetur'is en Peterburgon, kaj de tiam li'a viv'o est'is rekt'e lig'it'a kun Rusio. Kvankam li mult'a'j'n jar'o'j'n pas'ig'is en Eŭrop'o (Svis'land'o, Franci'o, Italio kaj eĉ Jerusalemo), en si'a'j verk'o'j li prezent'is la ukrain'an viv'o'n. Est'as el'star'a'j verk'o'cikl'o'j La vesper'o'j en la vilaĝ'o apud Dikanjka, Mirgorod1. Tie li pri'skrib'is la bel'a'n natur'o'n de Ukrainio, ties etos'o'n, popol'o'n, kant'o'j'n kaj kutim'o'j'n. Sed de la ali'a flank'o, li tre mult'e verk'is pri Rusio, kaj apart'e pri ĝi'a nord'a ĉef'urb'o. Ĝust'e Gogol est'is la unu'a, kiu prezent'is Peterburgon la fantast'a, mal'real'a, frenez'ig'a, grotesk'a urb'o, urb'o, kie pov'as okaz'i la plej ne'kred'ebl'a'j kaj foj'e tragik'a'j event'o'j (La palt'o, La naz'o, La portret'o).

Dum preskaŭ 15 jar'o'j li labor'is pri Mal'viv'a'j anim'o'j, li'a plej grav'a verk'o, en kiu est'is majstr'e unu'ig'it'a'j li'a imag'o pri la (tiam'a) nun'o de Rusio, kaj li'a'j konsider'o'j pri la ukraina kultur'o. La du'a'n volum'o'n de Mal'viv'a'j anim'o'j Gogol brul'ig'is la 11an de februar'o 1852, 21 tag'o'j'n antaŭ la mort'o.

Do, sen'dub'e, Gogol reprezent'as kaj la rus'a'n, kaj la ukrain'an literatur'o'j'n. Li'a geni'o sufiĉ'is por en ambaŭ okaz'o'j far'iĝ'i ver'e el'star'a kaj ne'imit'ebl'a. Tio pli'a'n foj'o'n pruv'as, ke la du naci'o'j hav'as tre mult'a'j'n komun'a'j'n trajt'o'j'n, inter kiu'j literatur'o est'as tre (kaj ebl'e la plej) grav'a.

Dmitrij CIBULEVSKIJ
/ G. AROSEV
1. Dikanjka, Mirgorod – vilaĝ'o'j en Poltav'a guberni'o, kie Gogol mem nask'iĝ'is. Ĝust'e al ĉi tiu lok'o est'as dediĉ'it'a'j la cikl'o'j.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Mis'a mond'o

Amuz'e, ke tiu ĉi esprim'o pri mis'a mond'o en la pli'mult'o de la lingv'o'j don'as ide'o'n de bel'ec-reĝ'in'o, angl'e miss. Ver'dir'e la bel'ec-reĝ'in'o'j, sen'de'pend'e de ili'a'j vol'o'j, en'ir'as la ag'o'j'n de ni'a mis'a mond'o. Kiu pov'us diven'i, ke post preskaŭ 1500 jar'o'j, la profet'o Mahometo mem, la fond'int'o de islam'o, ne rajt'us elekt'i si'a'j'n mult'a'j'n edz'in'o'j'n el bel'ec-reĝ'in'o'j el la tut'a mond'o, kompren'ebl'e vest'it'a'j per kvazaŭ uniform'o en stil'o de Evo, aŭ – kiu sci'as – de Kleopatr'o aŭ ventr'o'danc'ist'in'o?

Mort'pun'o al ĵurnal'ist'o

La povr'a ĵurnal'ist'in'o Isioma Daniel naiv'e publik'ig'is la tre traf'a'n ide'o'n, ke Mahometo est'us pov'int'a organiz'i tia'n renkont'o'n, jes, por facil'e elekt'i si'a'j'n edz'in'o'j'n. Ĉu io kondamn'ind'a en ĉi tiu simpl'a logik'a sugest'o? En la mis'a mond'o de islam'o jes; laŭ ties ŝari'o, tem'as pri profan'ad'o al profet'o, do ag'o pun'ind'a kaj pun'at'a per mort'o. Simpl'e, ĉu ne, kaj oni dir'as, ke Niĝerio est'as civiliz'it'a land'o, eĉ se cent'o'j, mil'o'j da mort'o'j pro religi'a'j motiv'o'j, konflikt'o'j inter krist'an'o'j kaj islam'an'o'j est'as normal'a okaz'aĵ'o tut'e kongru'a al la ideologi'o de bi'n Lad'e'n. La krist'an'o'j kaj ties bel'ul'in'o'j est'as port'ant'o'j de la for'ig'end'a demon'o.

Est'as bedaŭr'ind'e konstat'ebl'e, ke la islam'a'j demon'o'j ne nur kun si'a specif'a teror'ism'o sed per si'a'j viv'sistem'o'j, tradici'o'j, mal'toler'em'o invad'as la tut'a'n mond'o'n. En l'Express n-ro 2681, enket'o montr'as la islam'a'n mal'trankvil'ig'a'n influ'o'n en Franci'o ne nur en la kutim'o'j, religi'o, sed en la tut'a ekonomi'o. Jam viv'as tie kvin milion'o'j da islam'an'o'j, kiu'j posed'as oficial'e 1600 luks'a'j'n moske'o'j'n, kaj islam'o far'iĝ'is la du'a influ'a religi'o en la land'o. La laik'ec'o est'as en'tut'e minac'at'a, forges'it'a kaj kondamn'it'a de obskur'ant'ism'o.

Pint-model'o Gisele

La plej fam'a viv'ant'a maneken'o de ni'a mis'a mond'o dum'e est'as Gisele Bündchen (prononc'u laŭ vi'a kapabl'o, ebl'e „bindĥen”). Ŝi est'as feliĉ'a produkt'o de ĝerman'a ĝerm'o el Germanio, kiu el'volv'iĝ'is en sub'tropik'a grund'o de Brazilo. Tiu fakt'o sen'de'pend'e de di'a vol'o trans'don'is al ŝi la sur'real'ism'a'j'n dimensi'o'j'n, pri kiu'j ni'a'j in'o'j rev'as sed kiu'j'n bon'ŝanc'e ili ne ating'as, ĉar tio fuĝ'as el normal'a estetik'o. La preskaŭ sen'karn'a skelet'o de Gisele kun apart'e bon'e lok'it'a'j tuber'o'j hav'as la sekv'a'j'n karakteriz'o'j'n: alt'ec'o 1,79 m, pez'o 51 kg, brust'o 89 cm, tali'o 57 cm, koks'o'j 89 cm. Kiel fabrik'ant'o de por'vitrin'a'j maneken'o'j mi sci'as, ke tiu'j ĉi mezur'o'j jam est'is don'it'a'j de la fam'a mod'firma'o Christian Dior en 1947, kiam ĝi kiel spec'o'n de revoluci'o prezent'is la New Look (nov'a'n aspekt'o'n) por la mod'o.

Bedaŭr'ind'e la plej fajn'a'j bel'ec-reĝ'in'o'j, la stel'ul'in'o'j, neniel en'ir'as ĉi tiu'n norm'o'n pri proporci'o'j, tiel ke ni ne pov'as rekt'e modl'i art'ist'a'n stel'ul'in'o'n por maneken'o. La plej bel'a vir'in'o est'as nur real'a, ŝi ne transpon'iĝ'as al la dezir'o de la hom'a mens'o. Maneken'o ĉu viv'ant'a, ĉu pup'o el plast'o, dev'as indukt'i ĉe la ge'aĉet'ant'o'j sur'real'a'n sent'o'n de ideal'a super'ec'o, bel'ec'o, la vir'in'o apart'e rigard'as la maneken'o'n kaj si'n vid'as kvazaŭ en spegul'o, tial la maneken'o funkci'as kiel instrument'o de konsum'ism'o kiu vend'as. Kaj ver'e amuz'e, G. Bündchen far'iĝ'is viktim'o de konsum'ism'o ... pro ekologi'a fals'a problem'o de ni'a mis'a mond'o.

La krim'o de Gisele

Ŝi est'as tiom fam'a, ke ŝi ne lev'iĝ'as el la lit'o por mal'pli ol 10 000 uson'a'j dolar'o'j ... oni ne inform'as kiom ŝi postul'as por kuŝ'iĝ'i en tiu sam'a lit'o. Sed kiel profesi'ul'in'o pri defil'ad'o por mod'a'j produkt'o'j ŝi tut'e ne hav'as prefer'o'j'n, tiel, kiam firma'o pri pelt'o'j kun la mark'o Black-glama invit'is ŝi'n por prezent'i fel'a'j'n vest'aĵ'o'j'n, ŝi tut'e ne pens'is pri ne'konven'ec'o de ĉi tiu labor'o.

La NRO Pet'a (Ne-Reg'ist'ar'a Organiz'aĵ'o Person'o'j por Etik'a Trakt'ad'o de la Animal'o'j) trud'e, sen etik'o, sen takt'o invad'is la defil'ej'o'n dum prezent'ad'o de Gisele en Victoria's Secret kun protest'a'j panel'o'j kiu'j dir'is „Gisele: fur scum” (Gisele: fel'a feĉ'o), kio mal'facil'e pov'as est'i aplik'it'a al ŝi. Ŝi rapid'e respond'is al ĵurnal'ist'o'j, ke ŝi am'as la animal'o'j'n, ne est'is ŝi kiu mort'ig'is la vulp'o'j'n, la ĉinĉil'o'j'n, la mustel'o'j'n aŭ vizon'o'j'n ceter'e bred'it'a'j'n de la hom'o'j. Kaj ĉu oni ne mort'ig'as kok'in'o'j'n kaj bov'in'o'j'n kaj neni'u i'o'n dir'as? Jen do, klar'a manifest'iĝ'o de pseŭdo-ekologi'o, kie tiu Pet'a hipokrit'e el'montr'as si'a'n peta-stult'ec'o'n (pet'a = du'iliard'o = 1015) en'e de ni'a mis'a mond'o.

Ho! Lul'a-la!

Luiz Inácio da Silva, nom'at'a Lul'a, ankaŭ est'as spec'o de produkt'o el la brazila ekvator'a ĝangal'o, sen fel'o sed barb'o'plen'a kun orel'o'j de putor'o. Ŝaman'a pulĉinel'o, puf'a, manipul'it'a marionet'o, ne posed'ant'a la ideal'a'j'n mezur'o'j'n de maneken'o, li, sen ia estetik'o, est'as en la mond'o la du'a sindikat'a agit'ist'o, kiu „demokrat'e” elekt'iĝ'is kiel prezident'o de respublik'o ...

Nu, bon'e, se profesor'o'j, doktor'o'j, soci'olog'o'j kaj ali'a'j eminent'ul'o'j ĝis nun ne kapabl'is honest'e administr'i la ŝtat'o'n de Brazilo, kiu sci'as, ĉu simpl'a torn'ist'o kun primar'a kler'ec'o tio'n ne far'os pli kompetent'e. Fakt'e kiel labor'ist'o li ne est'is tre lert'a, ĉar li iam tranĉ'is al si fingr'o'n sub prem'o-maŝin'o. Oni ne aŭd'is dir'i, ke li aŭtodidakt'e akir'is mult'a'j'n kon'o'j'n krom tiu'j de profesi'a agit'ist'o en politik'o, li tamen lern'is retor'ik'o'n, sed nur en portugal'a lingv'o, kaj operaci'o ĉe li'a lang'o ne sukces'is plen'e for'ig'i la mal'agrabl'a'n lisp'ad'o'n de li'a el'parol'ad'o. Kiel referenc'o'n, ni tamen pov'as al'don'i, ke li hav'as ŝtat'estr'a'j'n amik'o'j'n, t.e. la du kon'at'a'j'n latin-amerik'a'j'n diktator'o'j'n, nom'e Fidel Castro [kastr'o] el Kubo kaj Hug'o Chávez [ĉaves] el Venezuelo.

Li'a intenc'o prem'i la popol'o'n sub la jug'o de fort'a ŝtat'o jam est'is klar'e anonc'it'a per pli da impost'o'j kaj strikt'a kontrol'o super la civit'an'o'j. Dum'e li ankoraŭ kis'as kaj flat'as si'a'j'n voĉ'don'int'o'j'n. Li'a unu'a far'ot'aĵ'o ek'de januar'o 2003, laŭ li'a propr'a program'o, est'os elimin'i mal'sat'o'n en Brazilo ... laŭ metod'o de ŝtat'a almoz'o, ĉar la ver'a'n solidar'o'n de soci'a administr'ad'o li evident'e ne kon'as, des pli ke li jam deklar'is si'a'n pret'ec'o'n obe'i la ordon'o'j'n de Inter'naci'a Mon'a Fondus'o kaj ali'a'j.

Unu foj'o'n pli'a'n oni konstat'as, ke en ni'a mis'a mond'o la popol'o hav'as la reg'ant'o'n kiu'n ĝi merit'as.

Gilbert LEd'o'n
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La mond'o'lingv'o

Rakont'o pri aktual'a problem'o laŭ iom ali'a vid'punkt'o de Thierry Sal'om'o'n

„Sen'senc'aĵ'o'j! Est'u serioz'a! Kial vi sub'ten'as tiu'n ide'o'n de neŭtral'a inter'etn'a lingv'o? La lingv'o'bar'o'j jam de'long'e fal'is. Ĉiu'j jam parol'as la nov'a'n inter'naci'a'n lingv'o'n de komerc'o kaj kultur'o!”

Kiam Teodor'o el'ir'is el la konstru'aĵ'o en la centr'o de Budapeŝto, kie li ĵus hav'is pri'dung'a'n inter'parol'o'n, tiu'j vort'o'j de la intervju'ant'o ankoraŭ son'is en li'a kap'o. Ebl'e li ne dev'int'us menci'i si'a'n interes'o'n pri tiu konvenci'a neŭtral'a inter'etn'a lingv'o. „Fi'art'e'far'it'aĉ'aĵ'o, kiu sen'kultur'ig'us la hom'ar'o'n!” laŭ la vort'o'j de la vic'direktor'o de la firma'o. Teodor'o sci'is, ke pro tio li perd'is ĉiu'j'n ŝanc'o'j'n akir'i la posten'o'n.

Li aĉet'is la gazet'o'n Di'e Finanzielle Zeit kaj ir'is tag'manĝ'i en iu'n Bratwurst-ej'o'n. Ĉiu'j grand'a'j urb'o'j nun simil'as. Dum si'a'j vojaĝ'o'j Teodor'o rimark'is, ke ĉie lum'as la sam'a'j emblem'o'j de la sam'a'j tut'mond'a'j kompani'o'j. En Angl'o'land'o, Franc'land'o aŭ Hungar'land'o ne plu est'as pubs, bistrots aŭ kocsma nur tut'mond'e Kneipe. Li prov'is imag'i kiel pov'is aspekt'i London, Lyon aŭ Budapest antaŭ la milit'o. Mal'facil'e.

Plan'o kaj propagand'o

Jes, fakt'e ŝajn'as, ke ĉio ĉi komenc'iĝ'is post la du'a mond'milit'o. La Himmler-plan'o financ'is la re'konstru'o'n de la detru'it'a'j land'o'j. En ĝi est'is mult'e da propagand'o. Por unu kilo'gram'o da farun'o, tri kilo'gram'o'j da propagand'o. Por unu skatol'o da sap'o, iom da cerb'o'lav'il'o. Jam la pac'o'kontrakt'o est'is verk'it'a en tiu nov'a mond'o'lingv'o. La german'a far'iĝ'is lingv'o de diplomati'o kaj komerc'o.

Teodor'o ne plu pov'is leg'i, la muzik'o iom laŭt'is en la ej'o. Ver'dir'e la tekst'o de la kant'et'o ne for'ŝtel'is tro da cerb'a labor'o. Est'is io kiel „Ich liebe dich, mein Schatz”. Teodor'o ek'sopir'is pri kant'o'j kun ver'a tekst'o kaj kun mesaĝ'o. En radi'o'el'send'o'j aŭd'ebl'as mal'mult'a'j ne-german'lingv'a'j kant'o'j. Eĉ pli kaj pli da ne'german'a'j grup'o'j kant'as en la mod'a lingv'o. Unu'e dum kant'o'konkurs'o „Eurovision” skandinav'o'j far'is tio'n. Ĉar ili'a lingv'o aparten'as al la sam'a lingv'o'famili'o, por ili est'is facil'e. Nun'temp'e en tiu konkurs'o, land'o'j kies reprezent'ant'o'j ne kant'as german'lingv'e hav'as grand'eg'a'n mal'avantaĝ'o'n. La angl'o'j, kiu'j hav'is mal'bon'a'j'n rezult'o'j'n dum la last'a'j part'o'pren'o'j, kaj kiu'j nun konsider'as si'a'n lingv'o'n mal'taŭg'a por modern'a kant'ad'o, decid'is ke est'ont'e ili'a grup'o kant'os german'e.

Engleusch

En disk'o'vend'ad'o, dum ali'land'a'j pov'as vend'i nur en lok'a merkat'o, german'a'j muzik'grup'o'j pov'as vend'i al la tut'a mond'o. Ceter'e, ĉar ne ĉiu'j kompren'as la tekst'o'j'n, ili ne bezon'as mult'e atent'i pri la vort'o'j. Sed si'a'n pli grand'a'n en'spez'o'n ili pov'as invest'i en pli bon'kvalit'a'n son'o'n.

Tiu etn'a lingv'o uz'at'a kiel inter'etn'a lingv'o jam tiom invad'is la ali'a'j'n lingv'o'j'n, ke kelk'a'j (mal'mult'a'j) parol'as pri „engleusch”. Miks'o'lingv'o, kiu'n oni parol'as en Angl'uj'o, angl'a lingv'o miks'it'a kun mult'a'j german'a'j vort'o'j kaj esprim'o'j. Sam'e en Franc'uj'o ek'est'is „frallemand”. Tie, du'dek jar'o'j'n post la milit'o, iu sinjor'o Etiemble skrib'is libr'o'n „Ĉu vi parol'as frermane?”. Kiu dum iom da temp'o hav'is efik'et'o'n kaj for'puŝ'is kelk'a'j'n german'ism'o'j'n, sed post'e por unu for'puŝ'it'a dek nov'a'j ven'is. Ne est'as mod'e rezist'i al tiu fenomen'o. Prov'u dir'i franc'lingv'e „bonn'e fi'n de semaine!”, oni tuj korekt'os vi'n: „bonn'e Wochenende!”. Kvazaŭ ambaŭ ne signif'us „semajn'fin'o”!

Dum li promen'is, Teodor'o preter'ir'is kin'ej'o'n. Laŭ la afiŝ'o'j klar'e vid'ebl'is, ke sep film'o'j el dek est'as german'a'j. En kelk'a'j land'o'j oni eĉ ne plu dubl'as ili'n, sed simpl'e uz'as sub'titol'o'j'n. Ĉu por ŝpar'i mon'o'n aŭ por ke la orel'o'j de la indiĝen'o'j kutim'iĝ'u al la lingv'o de la koloni'ig'ant'o?

Goebbels-kanal'o

Ven'int'e hejm'e'n, Teodor'o en'ŝalt'is la televid'il'o'n. La plej grand'a'j kanal'o'j kun tut'mond'a vid'ebl'ec'o est'as la german'a'j. Grand'a'n influ'o'n hav'as la universal'a german'a nov'aĵ'kanal'o, kies fond'int'o'j est'as la sekv'ul'o'j de Goebbels. La ali'land'a'j kanal'o'j montr'as mult'a'j'n german'a'j'n produkt'aĵ'o'j'n kaj uz'as mult'a'j'n german'a'j'n esprim'o'j'n. Ĉef'e la angl'a'j televid'kanal'o'j. Ekzempl'e la nov'aĵ'o'j ne plu nom'iĝ'as news sed BBC Nachrichten. Angl'o'land'o eĉ kre'is german'lingv'a'n kanal'o'n La angl'a ond'o. Teodor'o kanal'um'is. Sed ĉie nur propagand'o por stult'ig'i la koloni'ig'it'o'j'n.

Li el'ŝalt'is la televid'il'o'n kaj sid'iĝ'is antaŭ la komput'il'o. Ankaŭ tiu'kamp'e la german'a reg'as. Ĝi est'as la lingv'o de komput'ik'o, kiel si'a'temp'e la latin'a est'is la lingv'o de la katolik'a eklezi'o. En German'land'o nask'iĝ'is kaj ek'flor'is komput'ad'o kaj la unu'a'j kalkul'il'eg'o'j. Pro tio ili en'hav'as la kod'o'n por skrib'i ĉiu'j'n liter'o'j'n de la german'a alfabet'o, sed ne liter'o'j'n kun super'sign'o'j de ali'a'j lingv'o'j. En la fak'o de Teodor'o svarm'as german'a'j vort'o'j. En ĉiu'j land'o'j oni uz'as la qwertz-klav'ar'o'n. Furor'as program'o'j kiel Fenster kaj Kraftpunkt.

Tut'german'iĝ'o

Sed ĉef'e en komerc'o vid'ebl'as super'reg'o de la mond'o'lingv'o. Pro mod'a kaj prestiĝ'a fenomen'o reklam'o'j, nom'o'j de vend'ej'o'j aŭ de firma'o'j, kiu'j en'hav'as german'a'j'n vort'o'j'n, ebl'ig'as pli bon'a'j'n vend'o'j'n. En tiu epok'o de tut'mond'iĝ'o (aŭ tut'german'iĝ'o), la german'a lingv'o far'iĝ'as pli kaj pli la labor'lingv'o de kompani'o'j sen'de'pend'e de geografi'a situ'o. Firma'o'j en Uson'o, Angl'o'land'o aŭ Franc'land'o uz'as la german'a'n lingv'o'n dum kun'sid'o'j, eĉ kiam ĉiu'j part'o'pren'ant'o'j est'as uson'an'o'j, angl'o'j aŭ franc'o'j. Intern'a'j dokument'o'j kaj regul'ar'o'j ekzist'as nur en tiu lingv'o.

Tio kaŭz'as intern'a'n dilem'o'n al Teodor'o, ĉar kvankam li tre ŝat'as la german'a'n lingv'o'n, li ne sub'ten'as, ke naci'a lingv'o far'iĝ'u mond'o'lingv'o, detru'ant'a la ali'a'j'n lingv'o'j'n kaj kultur'o'j'n.

La komerc'a reg'o de german'a'j ŝtat'o kaj lingv'o daŭr'e fort'iĝ'as pro „diabl'a cirkl'o”. German'land'o est'as fort'a, ĉar ĝi venk'is en la milit'o. Tiu ekonomi'a fort'ec'o alt'ig'is la uz'o'n de la german'a kiel inter'naci'a lingv'o. Kaj tiu grand'skal'a uz'o de la lingv'o don'as ekonomi'a'n avantaĝ'o'n al la german'a ŝtat'o. Ne'german'lingv'a'j student'o'j dev'as dediĉ'i ĉiu'semajn'e mult'e da temp'o por lern'i tiu'n „universal'a'n” lingv'o'n (dum minimum'e kvin jar'o'j). Temp'o, dum kiu german'o'j pov'as pli bon'e stud'i si'a'n fak'o'n. Tiel ĉef'e en scienc'o'j ĉiu'semajn'e tiu'j last'a'j kresk'ig'as si'a'n antaŭ'ec'o'n kompar'e al la unu'a'j.

Krom'e la german'o'j ĝu'as la avantaĝ'eg'o'n pov'i publik'ig'i kaj dum konferenc'o'j preleg'i en la propr'a lingv'o. Ili'a'j publik'aĵ'o'j pro tio est'as pli bon'a'j kaj bezon'as mal'pli da fort'o'streĉ'o. Ili'a'j preleg'o'j est'as pli konvink'a'j. Ne'german'o'j, eĉ tiu'j kiu'j tre bon'e reg'as la lingv'o'n, ne pov'os publik'ig'i i'o'n ajn sen re'leg'ig'i ĝi'n al ge'patr'a'lingv'a german'o. Stud'o'j montr'is, ke dum inter'naci'a'j kun'sid'o'j la de'nask'a'j german'parol'ant'o'j okup'as 80 % el la parol'temp'o. Eĉ post long'a lingv'o'lern'ad'o ne'german'o'j mal'pli bon'e parol'as ol simpl'a german'a sen'hejm'ul'o. Dum debat'o'j la german'o'j pov'as dir'i ĉio'n kio'n ili vol'as, sed la ali'a'j pov'as dir'i nur tio'n, kio'n ili kapabl'as dir'i german'e.

Lingv'a impost'o

Nun, pens'is Teodor'o, mez'bon'a fak'ul'o, kiu bon'e reg'as la german'a'n lingv'o'n, pli valor'as ol bon'eg'a fak'ul'o, kiu nur mez'bon'e kapabl'as esprim'i si'n en tiu lingv'o. German'o pov'as ir'i ekster'land'e'n kaj gajn'i mon'o'n per lingv'o'instru'ad'o. Eĉ sen majstr'i iu'n ajn fak'o'n li pov'as facil'e dung'iĝ'i. Li tre util'os por korekt'i tekst'o'j'n. Teodor'o'n tim'ig'is tiu pens'o, ke la hom'ar'o divid'iĝ'as en du tavol'o'j'n. La ge'patr'a'lingv'e parol'ant'o'j de la nov'a „lingua franc'a” aparten'as al la supr'a tavol'o. En tiu nov'a modern'a feŭd'ism'o ili est'as la nobel'o'j. La uz'o kaj instru'ad'o de ili'a lingv'o est'as grand'eg'a mon'font'o por German'land'o kaj mon'a kaj temp'a el'spez'o por la ali'a'j. Fakt'e ia'spec'a lingv'a impost'o.

La alt'a tavol'o de la divers'a'j land'o'j serv'as German'land'o'n kaj ties firma'o'j'n. Ili hav'as la rimed'o'j'n por bon'e lern'i la lingv'o'n. Kaj send'as si'a'j'n infan'o'j'n en du'lingv'a'j'n lern'ej'o'j'n aŭ eĉ al German'land'o. Kelk'a'j eĉ hejm'e parol'as german'e kun la id'o'j, por ke tiu'j hav'u pli bon'a'j'n ebl'o'j'n post'e en la viv'o. El ili'a kapabl'o pri'trakt'i kun la an'o'j de german'a imperi'o, ili rikolt'as grand'eg'a'n avantaĝ'o'n. Por ili tiu situaci'o est'as bon'eg'a kaj pro tio ili silent'ig'as ĉiu'j'n klopod'o'j'n por pli egal'rajt'a inter'naci'a lingv'a politik'o. Ili fakt'e kun'labor'as kun la koloni'ig'ant'o kaj perfid'as la propr'a'n popol'o'n pro mon'o. Teodor'o pens'is, ke la plej taŭg'a esprim'o por nom'i ili'n est'as perfid'ul'o'j de la patr'o'land'o kaj de la „patr'in'a” lingv'o.

Snob'o'j

En la mal'pli alt'a'j tavol'o'j svarm'as la snob'o'j, kiu'j klopod'as imit'i la supr'a'n tavol'o'n. Oft'e tiu'j, kiu'j mal'pli bon'e parol'as la german'a'n lingv'o'n, uz'as plej mult'e da german'a'j vort'o'j kaj esprim'o'j. Tiel ili aspekt'as kultur'it'a'j kaj laŭ'mod'a'j. Tiu'j snob'o'j ĉiam nervoz'ig'as Teodor'o'n. Kiam li demand'as ili'n, kial ili ne uz'as ge'patr'a'lingv'a'n vort'o'n anstataŭ mod'a german'a esprim'o, ili klar'ig'as, ke ne ili signif'as la sam'o'n, ke est'as nuanc'o, ke ne ekzist'as bon'a ge'patr'a'lingv'a vort'o por tio kaj simil'e ...

Se en la pas'int'a'j jar'cent'o'j ili'a'j antaŭ'ul'o'j rezon'int'us sam'e, en plej mult'a'j lingv'o'j ne ekzist'us vort'o'j por la plej baz'a'j objekt'o'j kaj afer'o'j. Teodor'o uz'as ŝerc'a'n strategi'o'n kun la snob'o'j, kies el'cent'aĵ'o da german'a'j vort'o'j en unu fraz'o tro alt'as. Li simpl'e daŭr'ig'as la konversaci'o'n german'lingv'e. Est'as ĉiam tre amuz'e, kiam la snob'o'j dev'as pardon'pet'i kaj konfes'i, ke ili ne bon'e reg'as la german'a'n lingv'o'n.

Ĉio kio rilat'as al la german'a kultur'o est'as konsider'at'a mod'a kaj prestiĝ'a, kio rilat'as al ali'a'j kultur'o'j est'as konsider'at'a post'rest'int'a, mal'nobl'a. En la venk'int'a land'o reg'as propagand'o kaj mit'o'j. Mult'a'j vol'as en'migr'i al la centr'o de la mond'o. Unu post la ali'a'j, la plej bon'a'j scienc'ist'o'j for'las'as la propr'a'n land'o'n por labor'i en (kaj por) German'land'o.

En fond'a dokument'o de Eŭrop'a Imperi'o lingv'o'egal'ec'o est'is sub'strek'it'a kiel grav'a punkt'o. Tamen mal'pli kaj mal'pli uz'at'as la ali'a'j lingv'o'j. Por ŝpar'i kost'o'n kaj temp'o'n. Eŭrop'a'j instanc'o'j pli kaj pli oft'e dung'as ekskluziv'e ge'patr'a'lingv'a'j'n german'o'j'n. Tiel aŭstr'o'j kaj german'land'an'o'j hav'as grand'a'n avantaĝ'o'n. Neni'u rimark'as, ke tio kaŭz'os du'a'rang'iĝ'o'n de la ali'a'j lingv'o'j, mal'fort'ig'os ili'n kun'e kun ties kultur'o'j. Jam de kelk'a'j jar'o'j, ankaŭ en la gimnazi'o de Teodor'o pli kaj pli mult'a'j elekt'as la german'a'n kiel unu'a'n fremd'a'n lingv'o'n. Eg'e mal'mult'a'j lern'as ali'a'j'n lingv'o'j'n.

Ŝaf'o'j blind'a'j

Ju pli li pens'is pri tiu tem'o, des pli Teodor'o ven'is al konklud'o, ke Eŭrop'a Imperi'o star'as antaŭ histori'a voj'kruc'iĝ'o. Unu'a'vid'e est'as du voj'o'j. La unu'a – uz'i plur'a'j'n labor'lingv'o'j'n – konduk'as al respekt'o de lingv'a divers'ec'o kaj egal'ec'o inter la lingv'o'j. Sed ĝi est'as kost'a kaj ne praktik'a voj'o. Traduk'i kaj interpret'i inter la divers'a'j lingv'o'j bezon'as mon'o'n, temp'o'n kaj energi'o'n. La ali'a voj'o ir'as al direkt'o de uz'o de la german'a lingv'o por inter'naci'a komunik'ad'o. La plej'mult'o de la ŝaf'o'j blind'e sekv'as tiu'n „mod'a'n” direkt'o'n ne konsci'ant'e, ke ĝi konduk'as al mal'fort'ig'o de la ceter'a'j lingv'o'j kaj kultur'o'j. Al tut'german'iĝ'o. Al mem'vol'a koloni'iĝ'o. Ili ne vid'as, ke sekv'ant'e tiu'n voj'o'n ili ver'ŝajn'e dev'os parol'i german'e kun si'a'j propr'a'j nep'o'j. Se oni rigard'us (aŭ vol'us rigard'i, aŭ pov'us rigard'i) pli bon'e, vid'ebl'us, ke kaŝ'it'a mal'antaŭ arbust'o'j de antaŭ'juĝ'o'j kaj mis'opini'o'j kaj nebul'o de fals'a'j argument'o'j ekzist'as tri'a voj'o.

„Ĉiu'j parol'as ĝi'n”

Mal'mult'a'j kon'as tiu'n tri'a'n voj'o'n. Por konserv'i si'a'j'n privilegi'o'j'n, kelk'a'j eĉ kaŝ'as ĝi'n, ne'as ĝi'a'n ekzist'o'n aŭ dir'as, ke tem'as pri ĥimer'a voj'o kiu'n ne ebl'as uz'i. Oni pri'rid'as ĝi'n. Kiel la vic'direktor'o de la hodiaŭ vizit'it'a firma'o. Mal'mult'a'j ribel'as kontraŭ la kultur'a kaj lingv'a imperi'ism'o de la „Pax German'ic'a”. Ebl'e ĉar mal'mult'a'j konsci'as pri ĝi? Teodor'o'n impres'as la efik'o de la daŭr'a propagand'o. Eĉ hom'o'j, kiu'j tut'e ne parol'as la german'a'n, tut'e serioz'e asert'as, ke „ĉiu'j parol'as la german'a'n lingv'o'n”. Neni'u inform'as pri tio, ke pli ol 90 % de la hom'ar'o ne parol'as ĝi'n. Kaj tiel mem'kompren'ebl'e la german'a lingv'o est'as La lingv'o de komerc'o, komput'ad'o, aer'trafik'o, ŝip'um'ad'o ktp.

Jes, fakt'e la Internaci'a lingv'o Esperant'o ver'e ŝajn'as est'i ne bezon'at'a.

Kiu interes'iĝ'as pri ne'etn'a pli facil'a lingv'o por inter'etn'a'j uz'o'j?

Pri lingv'o kiu ebl'ig'as sam'rang'a'n kaj pli efik'a'n inter'popol'a'n komunik'ad'o'n?

Pri lingv'o dek'obl'e pli rapid'e lern'ebl'a ne nur de la elit'o?

Pri lingv'o kies uz'o pov'us sav'i la divers'ec'o'n de la etn'a'j lingv'o'j kaj kultur'o'j?

Teodor'o ir'is dorm'i kaj decid'is, ke en inter'parol'o kun la sekv'a firma'o li ebl'e ne menci'os tiu'n strang'a'n „ŝat'okup'o'n”. Ĉar „ĉiu'j jam parol'as la german'a'n” kaj „ĝi est'as facil'a lingv'o” kaj „la plej bon'a por inter'naci'a komunik'ad'o”.

Thierry SALOMON
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Fer'voj'o fi'voj'a

Vieno hav'as nov'a'n du'trak'a'n fer'voj'o'n al si'a flug'haven'o Schwechat [ŝveĥat]. La tut'e nov'a lini'o kost'is 342 milion'o'j'n da eŭr'o'j kaj la tunel'o'j long'as tri kilo'metr'o'j'n. La vetur'o daŭr'as 27 minut'o'j'n, naŭ minut'o'j'n mal'pli ol per iam'a unu'trak'a lini'o. La vetur'prez'o est'as tri eŭr'o'j.

Tamen ne'kred'ebl'e est'as, ke la trajn'o'j vetur'as nur laŭ 30-minut'a'j interval'o'j. Plan'at'a'j est'as pli rapid'a'j trajn'o'j, kiu'j vetur'os sen'halt'e kaj bezon'os nur 16 minut'o'j'n, sed la vetur'kost'o est'os ok eŭr'o'j.

La fin'halt'ej'o de la lini'o est'as ne en Schwechat sed en Wolfsthal [volfstal], apenaŭ kon'at'a vilaĝ'o ses kilo'metr'o'j'n for de Bratislav'o, la ĉef'urb'o de Slovaki'o. Ĝis la du'a mond'o'milit'o ekzist'is fer'voj'o inter Vieno kaj Bratislav'o, nun'temp'e la plej proksim'a'j ĉef'urb'o'j de sen'de'pend'a'j ŝtat'o'j en la mond'o je distanc'o de 50 km.

Ek'de maj'o 2004 Slovaki'o – kiel nun Aŭstrio – est'os membr'o de Eŭrop'a Uni'o, sed sen bon'a fer'voj'o al Vieno.

Walter KLag
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Manĝ'u por san'o, sam'ide'an'o!

Sur la dors'a kovr'il'o de ali'a kolekt'o de kuir-recept'o'j Inter'naci'e kuir'i1, Stefan Maul koment'is: „... ni'a ĉef'kuir'ist'in'o Maria Becker-Meisberger ne evit'is la pen'o'j'n, ĉiam antaŭ aper'ig'o, mem test'i la divers'a'j'n recept'o'j'n.”. Tem'is pri la recept'o'j send'it'a'j de MONATO-leg'ant'o'j dum la jar'o'j, en kiu'j aktiv'is ni'a bedaŭr'ind'e for'pas'int'a rubrik-redaktor'in'o pri kuir'ad'o. Mi sam'opini'as, ke ideal'e, iu ajn, kiu kompil'as aŭ recenz'as libr'o'n pri la kuir'art'o, dev'us sekv'i la laŭd'ind'a'n princip'o'n de Maria Becker-Meisberger.

Mi konfes'as, tamen, ke recenz'ant'e la esperant'a'n versi'o'n de la libr'o „Jela od ljekovitog bilja” (ĉar la kroat'a'n mi ne kompren'as!), mi ne imit'is tiu'n admir'ind'a'n ekzempl'o'n. Ĝi'n mi ne far'is pro du kial'o'j: unu'e, ĉar en ni'a hejm'o mi tre mal'oft'e – kaj mal'spert'e – kuir'as; du'e, ĉar tia test'ad'o postul'as tiom da temp'o, ke mi dev'us rezign'i pri ali'a'j labor'o'j.

Sed tio ne signif'as, ke mi ne prov'is la san'ig'a'n manĝ'aĵ'o'n de Zlata Nanić, la aŭtor'in'o de la recenz'at'a verk'o. En la jar'o 2001, tri vegetar'an'o'j el ni'a mal'grand'a grup'o da kongres'an'o'j el Irlando hav'is okaz'o'n en Zagrebo gust'um'i ĉe stand'o en la kongres'ej'o divers'a'j'n plad'o'j'n prepar'it'a'j'n de s-in'o Nanić kaj menci'it'a'j'n en ŝi'a libr'o.

Ĉar mi hav'as neniu'n fak'a'n sci'o'n pri nutr'aĵ'o aŭ san'scienc'o, mi ne kompetent'as juĝ'i el tiu'j vid'punkt'o'j la valor'o'n de la verk'o. Tamen, mi hav'is neniu'n motiv'o'n por dub'i tio'n, kio'n la aŭtor'in'o asert'as pri la en'hav'o kaj san'ig'a efik'o de la ingredienc'o'j, kiu'j'n ŝi uz'as. Pli'e, mi pov'as atest'i pri la pozitiv'a'j rezult'o'j de vegetar'an'a diet'o. Antaŭ jar'dek'o'j oni diagnoz'is, ke mi sufer'is de pernicioz'a anemi'o. Post relativ'e mal'long'a temp'o, mi'a san'o est'is sen'problem'e stabil'ig'it'a per ĉiu'monat'a'j injekcioj de vitamin'o B12. Jam de'long'e ni ĉes'is manĝ'i viand'o'n kaj adopt'is precip'e vegetar'a'n nutr'o'manier'o'n, kvankam ni moder'e manĝ'as fiŝ'o'j'n, ov'o'j'n kaj lakt'aĵ'o'j'n. (Parentez'e, mi'a kurac'ist'o cert'ig'as, ke anemi-sufer'ant'o'j ja pov'as est'i vegetar'an'o'j.) Mi'a ĝeneral'a san'stat'o est'as bon'a, kaj sen tro'ig'o mi hodiaŭ iu'senc'e sent'as mi'n pli jun'ec'a ol antaŭ du'dek jar'o'j.

Ŝajn'as al mi, kiel ne'fak'ul'o, ke la recept'o'j en ĉi tiu verk'et'o est'as bon'a baz'o por san'a nutr'ad'o. Kelk'a'j el la ingredienc'o'j (precip'e la japan'a'j) est'as al mi ne'kon'at'a'j. Ali'a'j'n mi gust'um'is kaj aprec'is (ekzempl'e, la bon'gust'a'n miso'o-sup'o'n kaj la japan'a'j'n alg'o'j'n) en japan'a'j kaj vegetar'a'j restoraci'o'j. Pli'e, en kresk'ant'a nombr'o da eŭrop'a'j urb'eg'o'j trov'iĝ'as magazen'o'j, kie oni pov'as aĉet'i japan'a'j'n, ĉin'a'j'n kaj ali'a'j'n azi'a'j'n ingredienc'o'j'n.

Sam'temp'e, mi dev'as al'don'i, ke mi person'e ne sat'iĝ'us per pur'e makrobiotik'a aŭ precip'e gren'a diet'o. Mi tim'us, ke ĝi est'us por mi'a konstituci'o mal'adekvat'a. Kompren'ebl'e, la aŭtor'in'o propon'as, ke oni laŭ'gust'e inklud'u pli'a'j'n ingredienc'o'j'n kaj al'don'aĵ'o'j'n: lakt'o'n, krem'o'n, ktp. Mi'a edz'in'o far'as bon'gust'eg'a'j'n plad'o'j'n al'don'ant'e al simil'a'j recept'o'j ter'pom'a'j'n pat'kuk'o'j'n (kun maiz'grajn'o'j), kvadrat'et'o'j'n de bak'it'a tavol'ig'it'a tritik'past'o (kun legom'o'j), fromaĝ'saŭc'o'n (kun flor'brasik'o), ktp.

Malgraŭ mi'a mank'o de spert'o pri kuir'ad'o, est'as mal'mult'o en la libr'o, kiu'n mi ne kompren'is (ekz. „bancha”, „gren'vent'aĵ'o”). Mal'mult'as kompost'erar'o'j, el kiu'j neniu'j grav'as. Mi gratul'as la traduk'int'o'n, ni'a'n amik'o'n Vladimir Dujnić, kiu est'is ni'a afabl'eg'a ĉiĉeron'o kaj interpret'ist'o en Dalmati'o.

Garbhan MAcAOIDH
Zlata Nanić: Manĝ'o'j el san'ig'a'j plant'o'j. Esperant'ig'is Vladimir Dujnić. Eld. Bio-ZRNO, Zagreb, 2002. 75 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 953-97664-5-1.
1. Maria Becker-Meisberger, Inter'naci'e kuir'i, Fel 1989, ISBN 90-71205-34-7 (ankoraŭ aĉet'ebl'a en la Ret'butik'o).
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Sun'o kaj ombr'o'j

Se recenz'o hav'u al'log'a'n titol'o'n, ĉi-foj'e ne ebl'as trov'i pli taŭg'a'n ol tiu de la libr'et'o mem. Jam la plaĉ'a kovr'il'o de Hug'o Fontyn prezent'as sun'o'plen'a'j'n nub'o'j'n kaj ombr'o'plen'a'j'n rok'o'j'n. Kaj en la en'hav'o altern'as feliĉ'a'j kaj mal'feliĉ'a'j moment'o'j. Rejn'a de Jong, nederlanda eks-instru'ist'in'o nun pli ol ok'dek'jar'a, akompan'as ni'n en la esperant'a poezi'o jam pli ol kvar'on'jar'cent'o'n. Al Esperant'o ŝi al'ven'is mal'fru'e, jam pli ol kvin'dek'jar'a, sed ŝi'a lirik'o tuj fam'iĝ'is tra premi'o'j en la Bel'art'a'j Konkurs'o'j, kies laŭreat'o ŝi est'is plur'foj'e ek'de 1975. Ŝi'a nom'o vid'ebl'is oft'e en revu'o'j divers'a'j, ekzempl'e en Font'o, per original'o'j kaj traduk'o'j. Volum'a'j kolekt'o'j: ne'mult'a'j, kaj ĉiu'j mal'dik'a'j: En sen'voj'a sovaĝ'ej'o est'as traduk'o, Divers'humor'e en'ten'as original'a'j'n poem'o'j'n, sam'e Fac'et'o'j.

Antaŭ ol parol'i pri la tem'ar'o, ni ekzamen'u la vers'teknik'o'n. En pli'mult'o de la poem'o'j ĝi est'as simpl'a, preskaŭ naiv'a. Ritm'o'j facil'e skand'ebl'a'j, rim'o'j, kiu'j trov'as si'n perfekt'e, sen dev'o i'o'n trud'i aŭ tord'i: facil'e parker'ig'ebl'a'j, kvazaŭ melope'o'j aŭ infan'a'j rim'aĵ'o'j:

Subit'e vi aper'is sur viv'o'pad'o mi'a.
Komplet'e mi'n konker'is mild'a rid'et'o vi'a.

Kvankam ne ĉiu'j poezi'aĵ'o'j tren'iĝ'as tiel, tiu'j'n sam'a'j'n son-ond'o'j'n la leg'ant'o jam renkont'is en la ses poem'o'j aper'int'a'j en Esperant'a Antologi'o, kaj, sen'kaŝ'e dir'it'e, la stil'o kaj la vers'teknik'o evolu'is neniom. La vers'o'j est'as kelk'foj'e strikt'e ritm'a'j, kelk'foj'e, mal'e, tut'e sen antaŭ'fiks'it'a ritm'o; ankaŭ la vers'o'skem'o'j est'as jen tre regul'a'j kaj klasik'a'j, jen sur'moment'e konstru'it'a'j. Rejn'a de Jong majstr'as kaj la mal'long'a'j'n kaj la long'a'j'n vers'o'j'n, kaj divers'a'j'n poezi'form'o'j'n: de la si'n'sekv'a'j kvar'vers'o'j ĝis la pli dens'e impet'a'j vers'o'par'o'j, ĝis la rondel'o.

Strof'o'j kaj vers'o'j natur'e ŝanĝ'iĝ'as laŭ la tem'o'j. Kovr'il'dors'a kelk'lini'a koment'o de Ch. Declerck klas'as ŝi'n „voĉ'et'o modest'a, minor'a”, kun simpati'o. Tamen de Jong est'as pli ol nur tio. Kompren'ebl'e, mank'as long'spir'a'j epos'o'j aŭ plur'paĝ'a'j poem'o'j, sed, ekzempl'e, la lirik'o'j pri la mort'o de la edz'o post long'a kun'a viv'o, pri tiu sent'o de sol'ec'o, de romp'iĝ'o, de dis'iĝ'o, kaj tamen ankoraŭ de ne'for'viŝ'ebl'a kun'est'o kun la am'at'o lev'iĝ'as al ne oft'e ating'it'a'j alt'o'j. Al person'o'j, kiu'j spert'is mem vidv'ec'o'n (kiel la nun'a recenz'ant'o) ŝi'a'j vers'o'j ankoraŭ mal'sek'ig'as la okul'o'j'n:

Fin'iĝ'is la libr'o kiu'n ni verk'is kun'e,
el vi'a sen'fort'a man'o fal'is la plum'o.
Al mi rest'as nur post'parol'o.

Aŭ:

Sed ni ne pov'is kun'e rest'i
por ĉiam, kvankam ni obĵet'is.
Neniel help'is ni'n protest'i,
la mort'o fin'a'n punkt'o'n met'is.
***
Tamen part'o'n de mi vi kun'pren'is
part'o'n de vi mi re'ten'is.

Kiu'j est'as la poezi'a'j antaŭ'ul'o'j de Rejn'a de Jong? Ŝi mem mal'kaŝ'as ili'n, menci'ant'e aŭ alud'ant'e ili'a'j'n verk'o'j'n. Ŝi viv'as plen'e en la Esperant'o-kultur'o, ŝi influ'iĝ'as de Auld, Goodheir, Conterno, Maŭr'a, Szerdahely. Ŝi naiv'e rest'as kapt'it'a de la natur'o, de la mar'o, de iu'j pentr'aĵ'o'j de F. Hals; iel mem'kontent'e ŝi re'leg'as iu'j'n si'a'j'n antaŭ'a'j'n poem'o'j'n, kaj nostalgi'e rev'as pri la pase'o. Kiel jam en ŝi'a'j unu'a'j vers'o'j, abund'as nom'o'j de ne'oft'a'j veget'aĵ'o'j. Kaj tia'n am'ant'o'n de la natur'o mal'trankvil'ig'as la nun'a poluci'o, la nun'a „infan'a ras'o”, kiu ne kapabl'as lern'i el si'a'j pas'int'a'j erar'o'j. La last'a'j dek poem'o'j est'as kolekt'it'a'j kvazaŭ en apart'a ĉapitr'o „La Hom'o kaj la Natur'o” kun tut'e pesimism'a konklud'o: mal'pac'o ne mal'aper'os, mis'uz'ad'o de atom'energi'o plu'daŭr'os, la konsum'ad'o rest'os kiel cel'o per si mem. La last'a'j paĝ'o'j de la libr'o percept'ebl'e kontrast'as kun la romantik'ec'o de la unu'a'j.

Do ne ampleks'a kiel Boulton, sed man-en-man'a kun Clelia Conterno (kiu sam'e spert'is vidv'ec'o'n) kaj Daphne Lister, sam'e premi'it'a'j en la Bel'art'a'j Konkurs'o'j; ne impet'a kiel Urbanová, sed trankvil'a kiel Seemannova-Suchardova. Ĉiu'j ĉi poet'in'o'j nask'iĝ'is inter 1914 kaj 1924, sed ili'a'j voj'o'j al Esperant'o ne hav'is sam'temp'a'n komenc'o'n: Conterno, la plej aĝ'a, aktiv'is sur la ferdek'o de „La Pirat'o” de Schwartz jam en la tri'dek'a'j jar'o'j; la ali'a'j ek'poet'is nur post la du'a mond'milit'o. Tamen, laŭ unu'jar'cent'a parametr'o, ili pov'as est'i konsider'at'a'j literatur'e sam'epok'a'j. Se rigard'i atent'e, la vir'in'a rikolt'o en ni'a literatur'o ne est'as tut'e magr'a, kaj ĉi poem'ar'o de Rejn'a de Jong al'don'as plu'a'n valor'a'n er'o'n.

Carlo MINNAJA
Rejn'a de Jong: Sun'o kaj Ombr'o'j. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2002. 76 paĝ'o'j vinkt'it'a'j. ISBN 90 77066 02 0.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Tri'dek jar'o'j da saĝ'o

Jen du'dek-kvin'o da ese'o'j kaj preleg'o'j, verk'it'a'j inter 1969 kaj 1999 de la mult'jar'a katalun'a mov'ad'an'o Giordano Moya Escayola. Ili trakt'as la problem'o'j'n de esperant'ism'o: la problem'o'j est'as ĉiam la sam'a'j, kaj tra la jar'dek'o'j ili ripet'iĝ'as kun mal'grand'a progres'o. Tra la divers'a'j er'o'j, de inaŭgur'a parol'ad'o en hispan'a kongres'o al inter'ven'o en turism'a semajn'o ĝis artikol'o'j publik'ig'it'a'j kaj ne'publik'ig'it'a'j, la aŭtor'o registr'as sukces'et'o'j'n, sed precip'e long'daŭr'a'n stagn'ad'o'n. „Kial ni ne konvink'is la reg'ist'ar'o'j'n pri la bezon'o de lingv'o inter'naci'a neŭtral'a? Ebl'e en tiu neŭtral'ec'o konsist'as la mal'sukces'o de Esperant'o. La inter'naci'a politik'o ne est'as neŭtral'a. Ĝi est'as lukt'o de pov'o'j, lukt'o de interes'o'j, lukt'o por la tut'mond'a hegemoni'o.” Vort'o'j amar'a'j, kiu'j en la Lapenna-epok'o est'us stamp'it'a'j „defet'ism'a'j”; vort'o'j el'dir'it'a'j de la aŭtor'o en 1990, kiam la situaci'o pri la mond'a reg'ad'o est'is mal'pli difin'it'a ol nun, kiam la rol'o de la angl'a kiel preskaŭ sol'a inter'naci'a komunik'lingv'o est'is ankoraŭ ne tiom cert'a, kiam ankoraŭ reg'is prognoz'o pri la re'a dis'vast'iĝ'o en Eŭrop'o de la german'a kaj en Azi'o de la japan'a; kiam do est'is supoz'o pri plur'lingv'ism'o inter etn'a'j lingv'o'j, kio pov'is kre'i spac'o'n kaj ŝanc'o'j'n al la en'penetr'o de Esperant'o. Hodiaŭ la situaci'o est'as mult'e pli favor'a al la ĝeneral'ig'o de la angl'a ol tiam.

Ali'a amar'a konstat'o est'as trud'at'a de kelk'a'j histori'a'j element'o'j. En preleg'o far'it'a en 1995 Moya raport'as, ke en 1914 UEA hav'is 7233 an'o'j'n, en 1918 nur 2650, kaj ke, post re'fort'iĝ'o kaj unu'iĝ'o kun Iel, en 1995 UEA hav'as sam'a'n membr'o'nombr'o'n kiel en 1914 (kaj hodiaŭ kvar'on'o'n mal'pli ...). Se ekzamen'i ne nur la nombr'o'n, sed la ideologi'a'n konsist'o'n de la membr'ar'o, Moya rimark'as, ke oft'e la gvid'ant'o'j tim'is la zamenhof'an intern'a'n ide'o'n. En Boulogne la organiz'ant'o'j pet'is, ke Zamenhof rezign'u pri la last'a strof'o de La preĝ'o sub la verd'a standard'o, ĉar ĝi en'hav'is la koncept'o'n pri egal'ec'o de „krist'an'o'j, hebre'o'j aŭ mahomet'an'o'j”; en la UK de 1906 oni cenzur'is ali'a'n part'o'n de li'a inaŭgur'a parol'ad'o; en ali'a'j okaz'o'j ideologi'a'j vort'o'j ne est'is el'dir'it'a'j pro la tim'o mal'plaĉ'i al iu. Tiu'n neŭtral'ec'o'n, tiu'n „forges'o'n de la intern'a ide'o” Moya akuz'as pri la stagn'o de la mov'ad'o.

Ne est'us korekt'e, se ni klas'us la ide'o'j'n kaj tez'o'j'n de Moya kiel tiu'j'n de mal'jun'ul'o, kiu vid'as si'a'j'n aspir'o'j'n ne'sukces'int'a'j, kaj pri tio kulp'ig'as la sam'temp'ul'o'j'n, sam'mov'ad'an'o'j'n, la ekster'a'j'n event'o'j'n. Cert'e oni sent'as sen'iluzi'iĝ'o'n; sed est'as sincer'a klopod'o kompren'i, ĉu la kaŭz'o'j est'is ne'kontrast'ebl'a'j, aŭ mank'is io en la mov'ad'o. Al ĉi last'a la aŭtor'o iel riproĉ'as, ke ĝi ne far'is sufiĉ'e, ĝi ne traf'is la ĝust'a'j'n moment'o'j'n, ĝi ne kapabl'is ekspluat'i iu'j'n aŭ ali'a'j'n situaci'o'j'n; li iel riproĉ'as, ke mov'ad'o destin'it'a al avan'gard'ec'o ne est'is ĉiam sufiĉ'e avan'gard'a, tim'ant'e en'danĝer'ig'i, per tro'a impet'o antaŭ'e'n, la et'a'j'n sukces'o'j'n ating'it'a'j'n.

Sed la last'a ese'o, Prognoz'o pri la esperant'ism'o, klar'e divid'it'a laŭ paragraf'o'j kaj verk'it'a sojl'e de la nov'a jar'mil'o, difin'as por la esperant'ism'o kaj por la lingv'o de ĝi sub'ten'at'a tre preciz'a'n voj'o'n ankoraŭ ir'ot'a'n, do la mov'ad'an'o'j hav'as ankoraŭ cel'o'n por kiu lukt'i. La hom'ar'unu'iĝ'o est'as ankoraŭ bezon'at'a, kaj neni'u mov'ad'o ĝis nun entrepren'is ĝi'n, ja nur la esperant'ism'o ĝi'n en'hav'as. Tiu'n tez'o'n la aŭtor'o prezent'as kiel sekv'o'n de la tez'o'j de Zamenhof pas'ant'e tra la orator'aĵ'o'j de Lapenna kaj li'a koncept'o de Human'ism'a Inter'naci'ism'o. Est'as apud'met'it'a'j pec'o'j sam'ide'a'j de Zamenhof kaj de Lapenna kun preskaŭ du'on'jar'cent'a inter'temp'o: ili dir'as la sam'o'n kaj incit'as al la sam'a si'n'ten'o de la esperant'ist'ar'o, sed ĉi last'a, laŭ Moya, bedaŭr'ind'e ne far'as sufiĉ'e por aktiv'e progres'ig'i tiu'j'n nobl'a'j'n sent'o'j'n.

Preskaŭ en'niĉ'e nest'as pec'o'j de histori'o de la hispan'a mov'ad'o, kelk'foj'e dis'ig'it'a, kelk'foj'e kun'ig'it'a, kelk'foj'e kontrast'a al la katalun'a. La mal'facil'aĵ'o'j komenc'iĝ'is jam dum la civil'a milit'o, kiu daŭr'is de 1936 ĝis 1939; la unu'a'j'n fajr'er'o'j'n de re'nask'iĝ'o oni vid'is en 1946 per la ag'ad'o de la grup'o „Frat'ec'o”; avan'gard'is la katolik'a'j esperant'ist'o'j en Valencio, kaj tie est'is oficial'ig'it'a la Hispan'a Esperant'o-Federaci'o en 1947. La revu'o Boletín ek'aper'is en 1949, sed la unu'a post'milit'a kongres'o dev'is atend'i ĝis 1951. Ĝi okaz'is en Terrassa (Barcelono), kaj preskaŭ kor'tuŝ'e oni rimark'as, ke al'iĝ'is al ĝi ankaŭ Pujolá i Vallés, pionir'o, kiu jam verk'ad'is en la unu'a numer'o de La Revu'o en 1906, kaj kun'organiz'int'o de la UK en Barcelono pli ol 40 jar'o'j'n antaŭ'e.

En tiom da preleg'o'j kaj ese'o'j, prezent'it'a'j al oft'e, sed ne ĉiam, sam'tip'a publik'o, kompren'ebl'e ne mank'as ripet'o'j, kvankam redukt'it'a'j al minimum'o, kaj cert'e plur'a'j koncept'o'j pri la evolu'o de la hom'ar'o kaj de la politik'a'j situaci'o'j de la last'a jar'cent'o neni'o'n special'e nov'a'n dir'as al atent'a observ'ant'o de la hodiaŭ'o. Ke ĝis nun „la hom'a viv'o est'is pli konkur'a ol solidar'a” kaj ke „la vast'a'j regn'o'j far'iĝ'is per per'fort'o kaj milit'o” est'as koncept'o'j tiel universal'e akcept'it'a'j, ke ili'n ripet'i ne don'as krom'a'n informaci'o'n. Ebl'e ili rest'us en la mens'o nur se oni imag'as preleg'o'n kun al'don'a orator'a etos'o, kiu'n la skrib'it'a paĝ'o ne re'don'as. Tial ne dir'ebl'as, ke leg'ant'o lern'as i'o'n sen'escept'e ĉe ĉiu paĝ'o; sed la histori'o est'as oft'e ne'kon'at'a de la nov'a'j generaci'o'j. Precip'e la konsider'o de la lingv'o kiel praktik'a il'o, util'ig'at'a de diaspor'a komun'um'o, iel vual'is dum la last'a'j du jar'dek'o'j la ideologi'a'n flank'o'n, kiu tamen rest'as la al'log'a fort'o al'tir'ant'a ĉiam nov'a'j'n mov'ad'an'o'j'n, kiu'j ŝtop'as la breĉ'o'j'n de la mort'int'o'j aŭ sen'iluzi'iĝ'int'o'j. Tial la verk'o est'as interes'a kaj kiel kompendi'o de histori'a'j dokument'o'j kaj kiel instig'il'o leg'i ili'n kun la ĝust'a anim'a al'ir'o. Ĝi est'as ankaŭ interes'a pro si'a diakron'ec'o: se la leg'ant'o atent'as la dat'o'j'n de la divers'a'j preleg'o'j, li pov'as re'konstru'i en la memor'o la mond'a'n histori'o'n de la last'a'j tri'dek jar'o'j. Kio est'is tut'e aktual'a en 1980 jam est'is long'e super'it'a nur dek jar'o'j'n post'e; kaj ankaŭ la cel'o'j, kiu'j'n la esperant'ist'ar'o difin'is al si, evolu'is, kvankam, ebl'e, per tro'a mal'rapid'o.

Carlo MINNAJA
Giordano Moya: Esperant'ism'o - Preleg'o'j kaj ese'o'j. Barcelona Esperant'o-Centr'o, Barcelono, 2002. 238 paĝ'o'j kudr'e bind'it'a'j. ISBN 84 607 4509 0.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La Bibli'o nun est'as (preskaŭ) komplet'a

„Vort'o don'it'a est'as kiel leĝ'o”, sentenc'as la Proverb'ar'o; el'don'ej'o Font'o est'is promes'int'a antaŭ unu jar'o la aper'ig'o'n de la du'a volum'o de la Du'a'kanon'a'j libr'o'j post la aper'ig'o en 2001 de la unu'a volum'o. Kaj jen akurat'e ĝi aper'as, en la plu'a traduk'o de akademi'an'o pastor'o G. Berveling. Recenz'o pri la unu'a part'o aper'is en MONATO (dec. 2001), tiel ke ĝeneral'a'n kritik'o'n kaj komentari'o'n al la traduk'o kaj al ĝi'a prezent'o la leg'ant'o pov'as trov'i tie. La du'a volum'o sekv'as strikt'e la model'o'n de la unu'a: preciz'e sam'a nombr'o da paĝ'o'j, preskaŭ sam'a nombr'o da ilustr'aĵ'o'j de G. Doré, sam'a format'o (tiu de Font'o), sam'e bel'a, lazur'a kaj ilustr'it'a, plast'a kovr'il'o, sam'e bon'e organiz'it'a la prezent'o de ĉiu unu'op'a verk'et'o trov'iĝ'ant'a en ĉi tiu antologi'o, sam'e sen'makul'a la traduk'o. Tiu ĉi du'a volum'o est'us ne'kompren'ebl'a sen la unu'a, kie est'as klar'ig'it'e, kiu'j est'as la libr'o'j kiu'j'n iu aŭ ali'a tradici'o, jen la kalvin'ist'a, jen la Kontraŭ'reformaci'a katolik'a, re'kon'as kiel Sankt'a'n Skrib'o'n, kaj do kial oportun'is ke krom'a'j traduk'o'j suplement'u al la Mal'nov'a Testament'o traduk'it'a de Zamenhof. La Du'a'kanon'a'j libr'o'j est'as verk'o'j, kiu'j'n la hebre'a Bibli'o ne agnosk'as, sed kiu'j'n la rom'katolik'o'j atribu'as tamen al la Sankt'a Skrib'o.

La traduk'o est'as el la helen'a, el la versi'o de la Septuagint'o; kelk'a'j versikl'o'j inter rekt'a'j kramp'o'j indik'as al'don'o'j'n ne trov'iĝ'ant'a'j'n en ĉiu'j versi'o'j. La unu'a libr'o de la du'a volum'o est'as la Saĝ'ec'o de Salomono, traduk'it'a de D. B. Gregor kaj preskaŭ sen'ŝanĝ'e trans'pren'it'a ĉi tie'n. La aŭtor'o est'as ne'kon'at'a, kaj la atribu'o al Salomono est'as nur konvenci'a, kvazaŭ por gajn'i aŭtoritat'ec'o'n: la verk'int'o, cert'e viv'int'a en la unu'a jar'cent'o a. Kr., est'is tremp'it'a kaj en la hebre'a'n kultur'o'n kaj en la grek'a'n, sed plej ver'ŝajn'e verk'is rekt'e en la grek'a: tio'n atest'as, krom asert'o de Sankt'a Hieronim'o, li'a literatur'a stil'o. Se la unu'a volum'o prezent'is histori'a'j'n kaj cert'a'grad'e kruel'a'j'n scen'o'j'n, ĉi tiu du'a volum'o aspekt'as pli trankvil'a, pli medit'ig'a. La Saĝ'ec'o de Salomono est'as libr'o pri la saĝ'o en si mem, „kvazaŭ komentari'o pri la saĝ'ec'a'j verk'o'j en la Bibli'o”.

La centr'a'n kaj plej grand'a'n korp'o'n de la libr'o okup'as la Saĝ'ec'o de Jesuo Siraĥ, kies grek'a versi'o est'as traduk'o el la hebre'a far'e de la nep'o de Jesuo Siraĥ mem. La aŭtor'o ŝajn'e est'is instru'ist'o de la Tora'o en la templ'o, kaj plen'e instru'a'n tendenc'o'n oni rimark'as en la tekst'o, preskaŭ komplet'e konsist'ant'a el regul'o'j de viv'ad'o en la famili'o kaj en la soci'o, iom kiel la pli kon'at'a'j Sentenc'o'j, regul'o'j ar'ig'at'a'j ĉirkaŭ difin'it'a'j tem'o'j. Preskaŭ neni'u situaci'o est'as neglekt'it'a: est'as konsil'o'j pri parol'ad'o kaj silent'ad'o, pri la eduk'ad'o de la infan'o'j, pri la rilat'o'j kun mal'saĝ'ul'o, pri la rilat'o'j inter edz'o kaj edz'in'o, pri la kondut'o ĉe la manĝ'o'tabl'o. Est'as laŭd'at'a la pardon'em'o, mal'laŭd'at'a la koler'o; kaj la uz'ad'o de la lang'o dev'as est'i tre si'n'gard'a („bat'o de la vip'o far'as stri'o'j'n, sed bat'o de la lang'o romp'as ost'o'j'n. / Mult'a'j fal'is pro la tranĉ'a rand'o de la glav'o, sed ne tiom, kiom fal'is pro la lang'o”). Fakt'e, long'a list'o de konsil'o'j, ŝveb'ant'a'j inter alt'a moral'o kaj simpl'a ordinar'a bon'ton'o: plej'mult'o'n oni pov'us konsil'i ankoraŭ nun.

Kruel'ec'o kaj sever'ec'o de la Sinjor'o evident'iĝ'as en la Pent'o'preĝ'o de Baruĥ, kaj apologi'a satir'o kontraŭ la idol'o'j est'as la Leter'o de Jeremia kiu fakt'e ne est'as ver'a leter'o. La tut'a'n volum'o'n konklud'as kelk'a'j al'don'aĵ'o'j al la libr'o de Daniel, rakont'ant'a'j pri epizod'o'j, kiu'j est'os post'e inspir'font'o'j por pentr'ist'o'j dum la jar'cent'o'j: la vizi'o'j de Daniel, la atenc'o al la pur'ec'o de Suzana far'e de du mal'jun'ul'o'j, kaj la en'karcer'ig'o de Daniel en kaĝ'o kun leon'o'j. La vizit'ant'o'j de la kurs'o'j de A'is San Marin'o lern'is, ke la legend'o pri Suzana trov'iĝ'as ankaŭ en la arab'a tradici'o, kiel atest'as original'a'j stud'o'j de semid'olog'o F. Penacchietti, iam'a membr'o de la Akademi'o de Esperant'o, profesor'o ĉe A'is kaj ĉe la universitat'o de Torin'o (Italio).

Grav'a'n serv'o'n far'is Gerrit Berveling per la traduk'o de tia kaj tiom'a verk'o; sed ankoraŭ est'as kelk'a'j libr'o'j, kiu'j ja aparten'as al la Bibli'o laŭ kelk'a'j eklezi'o'j kaj kies traduk'o ankoraŭ ne ekzist'as. Berveling ne plan'as ripoz'i, kaj li esper'as regal'i ni'n per komplet'ig'o de la traduk'ad'o de ĉiu'j libr'o'j, kiu'j'n iu'manier'e la eklezi'o'j font'int'a'j el la Mal'nov'a Testament'o konsider'as Sankt'a'j Skrib'o'j.

Carlo MINNAJA
La Du'a'kanon'a'j Libr'o'j - Volum'o 2 Eld. Font'o, Chapecó (SC), Brazilo, 2001. 262 paĝ'o'j kudr'e bind'it'a'j.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Vir'in'a protest-tend'ar'o

Vir'in'a kontraŭ'milit'a organiz'aĵ'o intenc'as kre'i konstant'a'n protest-tend'ar'o'n apud la inter'naci'a flug'haven'o Shannon [ŝanon] en okcident'a Irlando. Laŭ'raport'e, la organiz'ant'in'o'j ricev'is inspir'o'n de brit'a'j vir'in'o'j, kiu'j dum jar'o'j tend'um'is ĉe lok'o nom'at'a Greenham Common [grinam kom'a'n] en Angli'o por protest'i kontraŭ tie'a uson'a milit'a baz'o.

Lanĉ'is la protest'o'n la fakt'o, ke, ek'de la invad'o en Kuvajt'o'n kaj la golf-milit'o, la irlanda reg'ist'ar'o permes'as, ke uson'a'j milit'a'j aviad'il'o'j sur'ter'iĝ'u kaj re'proviz'u si'n en Shannon per karbur'aĵ'o. Tamen last'a'temp'e la sur'ter'iĝ'o'j ĉiu'tag'e okaz'as, supoz'ebl'e pro prepar'o'j rilat'e eventual'a'n milit'o'n kontraŭ Irako.

Neŭtral'a

Divers'a'j grup'o'j jam organiz'is unu'tag'a'j'n manifestaci'o'j'n ĉe la flug'haven'o, sed la vir'in'a iniciat'o est'as ĝis nun la unu'a konstant'a. La manifestaci'ant'o'j atent'ig'as, ke la Irlanda Respublik'o est'as laŭ'konstituci'e neŭtral'a land'o.

Krom'e Eŭrop'a Uni'o, por kontent'ig'i la irland'an publik'o'n, kiu unu'e voĉ'don'is kontraŭ la Nic'a Traktat'o pro tim'o, ke ĝi al'port'os perd'o'n de neŭtral'a status'o, al'don'is al la traktat'o laŭ insist'o de la irlanda reg'ist'ar'o deklar'o'n pri irlanda neŭtral'ec'o. Nun mult'a'j irland'an'o'j akuz'as la reg'ist'ar'o'n pri hipokrit'ec'o kaj sklav'ec'a ced'em'o al la Bush-a administraci'o.

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Al'ter'iĝ'as nov'a prezid'ant'o

La nov'a prezid'ant'o de Litovio est'as la 46-jar'aĝ'a aviad'ist'o, entrepren'ist'o kaj politik'ist'o Rolandas Paksas. Paksas, la estr'o de la nov'a Liberal'a Demokrat'a Parti'o, venk'is per deviz'o „Voĉ'don'u por ŝanĝ'o'j”.

Komenc'iĝ'is la prezid'ant'a elekt'o per municip'a'j elekt'o'j en decembr'o, kiam prezent'is si'n rekord'a nombr'o da kandidat'o'j. Dum tiu ĉi unu'a etap'o neni'u prezid'ant'a kandidat'o gajn'is pli ol du'on'o'n de la voĉ'o'j, kaj do en du'a etap'o dev'is batal'i la 76-jar'aĝ'a ŝtat'prezid'ant'o Valdas Adamkus, por kiu en la unu'a'j elekt'o'j voĉ'don'is 35,06 % de la elekt'ant'ar'o, kaj Paksas, kiu ricev'is 19,4 % de la voĉ'o'j.

Rekord'o'j

Preskaŭ unu'voĉ'e prognoz'is politik'ist'o'j venk'o'n por Adamkus, kiu'n sub'ten'is mult'a'j parlament'an'o'j. Tamen Adamkus, pas'ig'int'e si'a'n viv'o'n plej'part'e en Uson'o, re'ven'is al Litovio nur unu jar'o'n antaŭ si'a elekt'iĝ'o (kaj tiel en'ir'is la Guiness-rekord'o'libr'o'n kiel la ŝtat'estr'o, kiu en si'a land'o pas'ig'is plej mal'long'a'n temp'o'n). Koincid'e, ankaŭ la aviad'ist'o Paksas en'ir'is la sam'a'n libr'o'n pro kuraĝ'a sub'pont'a flug'o en 2002: pro tiu li fam'iĝ'is en Litovio.

Okaz'is la du'a balot'ad'o komenc'e de januar'o. Ĉi-foj'e litovoj favor'is per 54,91 % de la voĉ'o'j la pli jun'a'n aviad'ist'o'n Paksas. Rimark'ebl'is, tamen, interes'o'mank'o inter la popol'o, ĉar – kontrast'e al la antaŭ'a'j elekt'o'j, kiam part'o'pren'is pli ol 70 % da litovoj – balot'is nur 52,56 % da rajt'ig'it'o'j.

Promes'int'e ŝanĝ'o'j'n, Paksas – kiu jam du'foj'e spert'is urb'estr'a'j'n kaj ĉef'ministr'a'j'n posten'o'j'n – dev'os rezign'i pri si'a'j virtuoz'a'j flug'o'j por koncentr'iĝ'i pri real'ig'o de si'a'j plan'o'j.

Laimius STRAŽNICKAS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ordinar'a faŝism'o

„Ordinar'a faŝism'o” est'as la nom'o de dokument'a film'o de la rus'a reĝisor'o Miĥail Romm (1901-1971). Romm montr'as la terur'aĵ'o'j'n de la faŝism'a-nazi'a ideologi'o, uz'ant'e precip'e fragment'o'j'n de dokument'a'j film'o'j de nazi'o'j mem. Pli elokvent'a film'o pri la kontraŭ'hom'a esenc'o de faŝism'o apenaŭ pov'as ekzist'i.

Simil'a'n impres'o'n las'as la artikol'o de Aleksandro Gofen „Di'o, ben'u Uson'o'n!”. Ĝi ripet'as en konciz'a form'o propagand'a'j'n mit'o'j'n de uson'a'j reg'ant'o'j, kiu'j dev'as prav'ig'i si'a'n super'ec'o'n super la tut'a mond'o kaj si'a'n rajt'o'n „en'konduk'i demokrati'o'n”, sam'temp'e mort'ig'ant'e pac'a'j'n civit'an'o'j'n „nom'e de hom'a'j rajt'o'j”.

Est'as bedaŭr'ind'e, kaj des pli danĝer'e, ke la nun'a'n uson'a'n ideologi'o'n sub'ten'as plur'a'j eŭrop'a'j reg'ist'ar'o'j. Kiom oft'e mi aŭd'as de mi'a'j sam'land'an'o'j, ke neces'as pli radikal'e trakt'i „teror'ist'o'j'n” (inkluziv'e ĉiu'j'n ĉeĉen'o'j'n, palestin'an'o'j'n, irak'an'o'j'n, k.s.) kaj sub'ten'i la politik'o'n de Bush. Ili tamen ne vid'as, ke „sukces'a'j” uson'a'j en'miks'iĝ'o'j neni'o'n solv'as.

Ekzempl'e, rajt'o'j de ordinar'a'j hom'o'j en Afgani'o est'as nun sam'e neglekt'at'a'j kiel sub la taliboj: la vir'in'o'j plu port'as paranĝojn kaj, eĉ pli, la papav'a'j agr'o'j en tiu land'o kresk'as kaj do sam'e la kvant'o de heroin'o en'ven'ant'a Eŭrop'o'n. Aŭ ĉu ĝust'e tia est'as la real'a cel'o de la „nov'a milit'a doktrin'o” de Bush?

Ni dank'u la fervor'a'n uson'an'o'n Gofen (li'a fervor'o de'ven'as ebl'e de la fakt'o, ke li est'as eks'a rus'o, kiu streb'as kiel ebl'e plej bon'e adapt'iĝ'i al si'a nov'a „patr'uj'o”), ke li tiom elokvent'e skiz'is la danĝer'o'j'n, kiu'j'n prezent'as al mond'a pac'o kaj human'ism'a est'ont'o la nun'a imperi'ism'a ideologi'o kaj politik'o de Uson'o. Preskaŭ sam'e elokvent'e (nur preskaŭ, ĉar ne egal'talent'e kaj dezir'ant'e ĝust'e mal'o'n), kiel si'a'temp'e prezent'is la danĝer'o'j'n de faŝism'o Miĥail Romm.

Nikolai GUDSKOV
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Mal'grand'a'j grand'a'j majstr'o'j

En ne'grand'a, sed fam'a ban'lok'o Jalt'a (Krimeo, Ukrainio), tabl'o'tenis'o est'as tre popular'a. Jam 40 jar'o'j'n en la urb'o ekzist'as jun'ul'ar'a sport'a centr'o, kaj ties tabl'o'tenis'a sekci'o funkci'as ek'de la unu'a'j tag'o'j de ties ekzist'o. Inter'temp'e oni kresk'ig'is ĉampion'o'j'n kaj premi'it'o'j'n de la krimeaj, ukrainaj kaj (tiu'temp'e) tut'soveti'a'j tabl'o'tenis'a'j konkurs'o'j. En 1993 la tabl'o'tenis'a team'o de la centr'o est'is la unu'a inter ĉiu'j ukrainaj jun'ul'ar'a'j sport'a'j lern'ej'o'j.

Oni atent'as ĉef'e al 7-17-jar'a'j ge'knab'o'j. Ĉar antaŭ'e en Jalt'a ne ekzist'is alt'lern'ej'o'j, la jun'a'j sport'ist'o'j dev'is daŭr'ig'i la stud'ad'o'n en ali'a'j urb'o'j, kaj, sekv'e, for'vetur'i el Jalt'a. Nun Jalt'a iĝ'is ver'a student'a urb'o, kaj tial aper'is la ebl'o trejn'i ankaŭ student'o'j'n. En 1999 aper'is student'a tabl'o'tenis'a klub'o „Delfen'o”, kaj ĉiu'j fin'int'o'j de la sport'a centr'o iĝ'is delfen'o'j. Mult'foj'e la klub'a team'o ĉampion'iĝ'is en divers'a'j konkurs'o'j. La centr'o'n (ankaŭ la „Delfen'o'n”) gvid'as Tatjana Ŝarunenko. Ĉi-jar'e ŝi'a lern'ant'in'o, la 12-jar'a Maŝ'a Negulajeva est'is ver'a sensaci'o de la tut'land'a jun'ul'ar'a konkurs'o. Ŝi gajn'is tri or'a'j'n medal'o'j'n: en la unu'op'a, en la par'a kaj en la miks'it'a konkurs'o'j, kaj krom'e ŝi jam est'as 4-foj'a ĉampion'o de Krimeo. Ŝi gajn'is ankaŭ en la konkurs'o por 15-16-jar'ul'o'j.

En la tabl'o'tenis'a sekci'o nun trejn'as si'n hom'o'j de ĉiu'j aĝ'o'j. Ankaŭ mi. Kaj tie mi aŭd'is jen'a'n kurioz'aĵ'o'n. Antaŭ mult'a'j jar'o'j, kiam oni ankoraŭ ne uz'is en la konkurs'o'j por juĝ'ad'o la numer'o'j'n sur kart'o'j, iu'n inter'naci'a'n konkurs'o'n, kiu okaz'is en Ukrainio, part'o'pren'is tenis'ist'o'j el Pollando kaj Hungari'o, kaj kun la ĉi-last'a'j est'is tre mal'facil'e inter'komunik'iĝ'i. Do, kiam neces'is anonc'i la poent'o'j'n, la kun'lud'ant'o'j desegn'is la cifer'o'j'n sur'tabl'e per saliv'it'a fingr'o. Kon'at'a problem'o ... Laŭ la pet'o de la ĉef'trejn'ist'in'o, en la Centr'o komenc'iĝ'is Esperant'o-kurs'o. Inter la kurs'an'o'j est'as lern'ej'an'o'j, student'o'j, plen'aĝ'ul'o'j, novic'o'j kaj spert'ul'o'j, kaj ... la ĉampion'in'o Maŝ'a Negulajeva. Ili vol'as korespond'i kun ali'land'a'j tenis'ist'o'j. Por kontakt'i ili'n, uz'u la ret'adres'o'n esper'o@yalta.crimea.ua.

Jefim ZAJDMAN
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Super'riz'o viv'ten'os pli da ĉin'o'j

Riz'o-special'ist'o Yuan Longping, honor'at'a de la ĉin'o'j per la epitet'o „la patr'o de riz'o”, est'as an'o de la Akademi'o de Agrikultur'a'j Scienc'o'j. Antaŭ ne'long'e li dis'kon'ig'is en la Centr'a Televid'a Staci'o de Ĉini'o grav'a'n nov'aĵ'o'n rilat'a'n al la plan'o pri super'a hibrid'a riz'o. Tio mult'e kuraĝ'ig'is la ĉin'a'j'n reg'ist'ar'o'n kaj popol'o'n, kiu'j long'temp'e est'is embaras'it'a'j pro mank'o de gren'o. Sub'e est'as la ĉef'a en'hav'o de la parol'ad'o de s-ro Yuan.

Per'e de molekul'a teknologi'o ĉin'a'j agronom'o'j sukces'e kultur'is nov'a'n spec'o'n de hibrid'a riz'o. Pro ĝi'a alt'a produkt'iv'ec'o oni ĝi'n nom'as „super'riz'o”. En 2001 la agronom'o'j prov'e plant'is ĝi'n sur ne'grand'a ter'are'o, kaj post la rikolt'o oni konfirm'is, ke ĝi'a produkt'o'kvant'o pli'iĝ'is je 35 %, kompar'e kun tiu de ordinar'a hibrid'a riz'o. En 2002 ili plu'e plant'is la super'riz'o'n en parcel'o'j de kelk'dek ĝis kelk'cent mu'o'j (unu mu'o egal'as 1/15 hektar'o'j'n), respektiv'e en kamp'ar'o de nord'a Ĉini'o, en la eksperiment'a kamp'o de plur'a'j kultiv'ej'o'j kaj ankaŭ en la eksperiment'ej'o de la Akademi'o. En la mal'sam'a'j plant'ej'o'j ili sem'is la sam'a'n spec'o'n de la super'riz'o, dezir'ant'e sci'i, kiom grand'a'n latent'a'n fort'o'n ĝi efektiv'e hav'os por pli'ig'o de la produkt'ad'o.

Aŭtun'e de 2002 ven'is rikolt'a sezon'o. La riĉ'a rikolt'o de la super'riz'o proksim'iĝ'is al po 800 kilo'gram'o'j por mu'o, dum en la sam'a jar'o en Ĉini'o la produkt'o'kvant'o de ordinar'a hibrid'a riz'o est'is nur ĉ. 500 kilo'gram'o'j. El tio vid'ebl'as, ke por la super'riz'o la ampleks'ig'o de la produkt'ad'o sen'dub'e est'os tre grand'a. Ceter'e, ĉin'a'j riz'o-special'ist'o'j last'a'temp'e trov'is du gen'o'j'n de sovaĝ'a'j riz'o'j, kiu'j ankoraŭ kapabl'as pli'grand'ig'i la produkt'ad'o'n. Oni opini'as ke, ĉar ĉiu el la du gen'o'j kaŭz'os pli'mult'ig'a'n efik'o'n je 18 % al'don'e al tiu de la nun'a alt'produkt'iv'a hibrid'a riz'o, la du gen'o'j al'port'os sum'e 36 %. Profit'ant'e la du pli'produkt'ig'a'j'n gen'o'j'n, la agronom'o'j pov'os perfekt'ig'i la super'riz'o'n.

Ĉin'a'j riz'ist'o'j unu'voĉ'e konsent'as pri tio, ke la mu'a produkt'o'kvant'o de 800 kilo'gram'o'j hav'as grand'a'n signif'o'n, se oni konsider'as, ke en la mond'o nun la mez'nombr'a mu'a produkt'o'kvant'o est'as nur 250 kilo'gram'o'j kaj ke eĉ en Ĉini'o, la ĉef'a riz'produkt'ant'o en la mond'o, la produkt'o'kvant'o est'as sub 420 kilo'gram'o'j. Laŭ la mu'a kvant'o de riz'o, Aŭstrali'o okup'as la unu'a'n lok'o'n en la mond'o, kun 600 kilo'gram'o'j, sed ĝi posed'as nur iom pli ol milion'o'n da mu'o'j da riz'kamp'o'j. Post Japani'o kaj Uson'o, Ĉini'o okup'as la kvar'a'n lok'o'n.

Post serioz'a'j analiz'o kaj kalkul'ad'o, laŭ la plej konserv'em'a taks'o, nun en la tut'a land'o est'as plant'at'a'j 230 milion'o'j da mu'o'j da ordinar'a hibrid'a riz'o. Se el ili 200 milion'o'j da mu'o'j est'os uz'at'a'j por plant'i la super'riz'o'n, kun mu'a kresk'o de po 150 kilo'gram'o'j kiel kalkul'a norm'o, do ĉiu'jar'e ĉin'a'j kamp'ar'an'o'j pov'os por si'a land'o pli'produkt'i 30 miliard'o'j'n da kilo'gram'o'j da gren'o. Tio est'as pli ol la total'a kvant'o de Hunan-provinc'o en sud'a Ĉini'o, la plej grav'a riz'ej'o en Ĉini'o, kaj pov'os viv'ten'i 75 milion'o'j'n da loĝ'ant'o'j.

Kun la temp'o, sur'baz'e de la mu'a kresk'o de 150 kilo'gram'o'j pov'as est'i plu'a pli'ig'o de 150 kilo'gram'o'j, do ne est'os problem'o por nutr'i 150 milion'o'j'n da loĝ'ant'o'j. Special'ist'o asert'is, ke ĝis 2030 la ĉin'a loĝ'ant'ar'o nombr'os 1,6 miliard'o'j'n kaj de tiam ne plu kresk'os. Laŭ tio la ĉin'a loĝ'ant'ar'o maksimum'e pli'mult'iĝ'os je 300 milion'o'j. Sed, feliĉ'e, grand'skal'e plant'i la super'riz'o'n ebl'ig'os por liver'i manĝ'aĵ'o'n al 150 milion'o'j da person'o'j.

Pli ol 700 kilo'gram'o'j'n por unu mu'o la agronom'o'j jam real'ig'is. Nun al 800 ili streb'as. Post kiam ili sukces'os akir'i 800 kilo'gram'o'j'n, ili hav'ig'os al si la nov'a'n cel'o'n ating'i 900 kilo'gram'o'j'n. Ankaŭ la ĉin'a reg'ist'ar'o fid'as, ke en 2008 sur pli vast'a ter'are'o, kie oni plant'os la super'riz'o'n, nepr'e real'iĝ'os produkt'o'kvant'o de po 900 kilo'gram'o'j por unu mu'o.

MU Binghua
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Mond'a lingv'o aŭ mond'a'j lingv'o'j

Imag'u ni tia'n situaci'o'n: „... Sinjor'o'j kaj sinjor'in'o'j, mi bon'ven'ig'as vi'n al ĉi tiu unu'a preleg'o en la Kongres'a Universitat'o. Ni'a hodiaŭ'a preleg'ant'o est'as d-ro Brown el Filadelfio, Uson'o. Li'a tem'o est'as ‚San'a nutr'aĵ'o’. Kiel interpret'ist'o, s-ro Smith el Oksford'o, Angli'o, eŭrop-esperant'ig'os la uson-esperant'a'n tekst'o'n de li'a preleg'o. Do, ni esper'as, ke ĉiu'j kongres'an'o'j kompren'os, kaj post'e part'o'pren'os en la post'preleg'a diskut'o, kiam vi rajt'os far'i demand'o'j'n en iu ajn el la dialekt'o'j, kondiĉ'e ke s-ro Smith ne dev'os tro fru'e for'ir'i por traduk'i ĉe la aŭstrali-esperant'a preleg'o, kiu sekv'os ...”

Absurd'aĵ'o? – Kompren'ebl'e. Tamen iom simil'a est'as la aktual'a situaci'o pri la angl'a, la tiel nom'at'a mond'a lingv'o. Las'u mi'n don'i ekzempl'o'n:

Mi kaj mi'a'j famili'an'o'j est'as vegetar'an'o'j, sed ni loĝ'as en land'o kie vegetar'ism'o est'as relativ'e nov'e al'ven'int'a fenomen'o. En lok'a libr'o'vend'ej'o mi'a edz'in'o serĉ'is bon'a'n vegetar'a'n recept'libr'o'n por iom vari'ig'i ni'a'n hejm'a'n manĝ'aĵ'o'n. La plej bon'a, kiu'n ŝi pov'is aĉet'i, est'as libr'o, kies aŭtor'in'o laŭ'ŝajn'e cel'as kaj la brit'a'n kaj la uson'a'n leg'ant'ar'o'j'n, ĉar efektiv'e la tekst'o est'as du'lingv'a, almenaŭ en tio, kio rilat'as al la kuir'ej'a kaj kuir'art'a termin'ar'o. Jen, por kompar'o, mal'long'a list'o, kiu montr'as la grand'a'n diferenc'o'n inter la du form'o'j de la „angl'a” lingv'o. (Kompren'ebl'e, oni pov'us far'i simil'a'j'n „du'lingv'a'j'n” aŭ „du'dialekt'a'j'n” list'o'j'n por ali'a'j fak'o'j – transport'o, eduk'ad'o, muzik'o, sport'o, ktp – en kiu'j uson'an'o'j kaj ali'a'j parol'ant'o'j de la angl'a uz'as mal'sam'a'j'n termin'ar'o'j'n kaj apenaŭ inter'kompren'iĝ'as.)

Angl'a (de Angli'o) Uson'angl'a Esperant'o
Coriander Cilantro Koriandr'o
Floury Mealy Farun'ec'a
Marrow Squash Kukurb'o
Wholemeal bread Whole wheat bread Bran'a pan'o
Mincer Grinder Viand'muel'il'o
Corn Grain, wheat Tritik'o
French beans Green beans Fazeol'o'j
Aubergine Egg-plant Melongen'o
Purée Past'e Kaĉ'o
Ground nuts (nun mal'modern'a) Peanuts Arakid'o'j
Spring onions Scallions Ŝalot'o'j
Tunny-fish (nun mal'modern'a) Tun'a Tinus'o
Chickpeas Garbanzo peas Kiker'o'j
Chicory Endive Cikori'o
Celeriac Celery root Tuber'celeri'o
Dwarf beans Thin beans Fazeol'et'o'j
Ketchup Catsup Keĉup'o
Mixed sal'ad leaves Greens Salat'o'j
Greens Vegetables Legom'o'j
Natural Unsweetened Sen'suker'a
Caster sugar Superfine sugar Pulvorsukero
Single/double cream Light/heavy cream Mal'dens'a/dens'a krem'o
Cornflour Corn starch Maiz'farun'o
Pit'a bread Pocket bread Hind'a pan'o
Sweetcorn Corn Maiz'o
Plain flour All-purpose flour Farun'o sen ferment'o
Kebabs Kabobs Viand'o sur pik'stang'et'o'j
Frying-pan Skillet Pat'o
To grill To broil Krad'rost'i
Stone Fourteen pounds Sep funt'o'j

Simil'a'j, sed mal'sam'a'j list'o'j pov'us est'i kompil'it'a'j por la skot'angl'a kaj hiberni-angl'a (irland-angl'a), kaj ver'ŝajn'e por mult'a'j ali'a'j land'o'j, kie divers'a'j form'o'j de la angl'a est'as parol'at'a'j. Adept'o'j de la angl'a kiel inter'naci'a lingv'o est'as sen'dub'e kuraĝ'a'j hom'o'j, se ili pretend'as, ke ili kapabl'as majstr'i – aŭ eĉ kompren'i – tiom da naci'a'j kaj lok'a'j dialekt'o'j de la lingv'o de Ŝekspiro.

Dum jar'o'j mi loĝ'is kaj en Hispanio kaj en Argentino. Ankaŭ en tiu'j land'o'j, mi konstat'is ke est'as grand'a diferenc'o inter la respektiv'a'j kuir'ej'a'j termin'ar'o'j (kaj kelk'foj'e en la termin'ar'o'j de ali'a'j fak'o'j, kvankam mal'pli ol en la angl'a/uson'angl'a). Ni re'memor'u, ke ankaŭ la hispan'a est'as mond'a lingv'o, parol'at'a en pli ol du'dek land'o'j. Oft'e oni aŭd'as la argument'o'n de mal'apog'ant'o'j de Esperant'o, ke ĝi ne taŭg'as kiel inter'naci'a lingv'o, ĉar ĝi cert'e dis'split'iĝ'os en mult'e da dialekt'o'j. Strang'e, la sam'a argument'o ne est'as uz'at'a kontraŭ la angl'a.

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Est'i hom'a kaj literatur'em'a

Grav'a art'a okaz'aĵ'o en Angli'o est'as la ĉiu'jar'a festival'o de literatur'o en Cheltenham (sud-okcident'a Angli'o). Pas'int'jar'e dum la festival'o (26a de oktobr'o – 3a de novembr'o 2002) kelk'a'j el la plej el'star'a'j literatur'ist'o'j (verk'ist'o'j, kritik'ist'o'j kaj mult'a'j ali'a'j) pri'debat'is la tem'o'n: „Est'i hom'a – kio'n oni vol'as dir'i per tio?” Ĉe'est'ant'o'j de grand'a'j kongres'o'j oft'e vol'as sam'temp'e part'o'pren'i en du aŭ pli da mal'sam'a'j kun'ven'o'j. Ankaŭ mi spert'is la problem'o'n, kaj dev'is elekt'i inter du'cent prezent'o'j. Jen est'as ekstrakt'o'j el mi'a tag'libr'o.

La 1a tag'o. A. S. Byatt [bajat], unu el la plej super'a'j brit'a'j roman'ist'o'j, esplor'is la problem'o'n „histori'o en fikci'o”. Ŝi oft'e uz'as fikci'o'n por lum'ig'i la pas'int'ec'o'n, kaj antaŭ ne'long'e gajn'is la prestiĝ'a'n premi'o'n Booker pro la roman'o Posed'o.

La 2a tag'o. Antonia Fraser, la renom'a biograf'o, parol'is pri si'a biografi'o de Marie Antoinette [marí antŭanét]. Ŝi demand'is, ĉu la last'a reĝ'in'o de Franci'o merit'is la ekzekut'o'n; sed iu franc'in'o en la publik'o opini'is, ke la biografi'o est'as tro favor'a, kaj la preleg'ist'in'o konsci'is, ke eĉ hodiaŭ mult'a'j franc'o'j mal'amik'e rilat'as al la reĝ'in'o. Parentez'e, est'as interes'e konsider'i histori'o'n el la vid'punkt'o de ali'a land'o. Ekzempl'e, mult'a'j angl'a'j verk'ist'o'j kred'as, ke Napoleono debut'is kiel sen'princip'a oportun'ist'o, kaj post ĉio est'is paranoj'a megalo'mani'ul'o. Sed la popular'a franc'a histori'ist'o, Max Gall'o, en la biografi'o de Napoleono, pri'skrib'is li'n kiel hero'o'n kaj profet'o'n.

La 3a tag'o. La 87-jar'a jud'a histori'ist'o, Eric Hobsbawm, retro'rigard'is si'a'n viv'o'n en Berlino dum la 1930aj jar'o'j. Laŭ li, la 20a jar'cent'o est'is la plej terur'a en la histori'o. Imperi'ism'o, faŝism'o kaj komun'ism'o est'as ne nur la objekt'o'j de li'a'j libr'o'j, sed ankaŭ element'o'j de la viv'o. Hobsbawm opini'as, ke jud'o'j hodiaŭ ne nepr'e ident'iĝ'u kun Israelo, ĉar la ag'o'j de la tie'a reg'ist'ar'o ne konform'as al la original'a'j ide'o'j de Cion'ism'o.

Krom'e, hodiaŭ tem'is pri la eminent'a verk'ist'o de la 20a jar'cent'o, Ir'is Murdoch [ajris medok]. Est'is tri preleg'int'o'j: R. Eyre [er], reĝisor'o de la kin'o'film'o „Ir'is”, J. Bayley [bejli], la vidv'o de Ir'is (kies memor'aĵ'o'j est'is adopt'it'a'j por la film'o), kaj P. Conradi, la biograf'o de Ir'is. Ili diskut'is la mal'sam'a'j'n problem'o'j'n de biografi'o en libr'o'j kaj en film'o'j. Ĉu oni labor'u kronologi'e aŭ, kiel far'is Bayley, star'ig'u si'n'sekv'o'n de pord'o'j, kiu'j subit'e mal'ferm'iĝ'as kaj kondut'as oni'n mal'antaŭ'e'n kaj antaŭ'e'n, aŭ, kiel far'is Eyre en la film'o, dung'i du ar'o'j'n da ge'aktor'o'j por kre'i pas'int'ec'o'n kaj nun'temp'o'n?

Sam'tag'e John Bayley, kiel kritik'ist'o, de'nov'e est'is sur la podi'o kun'e kun la bon'eg'a brit'a poet'o Ruth Padel, kiu elekt'is por diskut'ad'o tri kon'at'a'j'n poem'o'j'n el la 19a, la 20a, kaj la 21a jar'cent'o'j.

La 4a tag'o. Sarah Hopper preleg'is pri la mez'epok'a'j krist'an'a'j pilgrim'o'j al Canterbury [kánteberi], Romo, Jerusalemo, ilustr'ant'e per sam'epok'a'j rakont'o'j la danĝer'o'j'n de la divers'a'j voj'o'j. Mi vizit'is la bon'eg'a'n urb'a'n muze'o'n. Tie est'as ĉambr'o omaĝ'e al la Cheltenham-an'o Edward Wilson [edŭad ŭilson] – unu el la kvin brit'a'j esplor'ist'o'j, kiu'j ating'is en 1912 la sud'a'n polus'o'n, sed re'ven'e, kun'e kun si'a'j kun'ul'o'j, pere'is.

Okaz'is debat'o pri klasik'a literatur'o, kie oni taks'is la hodiaŭ'a'n influ'o'n de antaŭ'a'j verk'ist'o'j. Robert Edric, aŭtor'o de la roman'o Pac'temp'o, parol'is pri John Steinbeck [stejnbek] (100-jar'iĝ'int'a en 2002), uson'a roman'ist'o, aŭtor'o de la majstr'o'verk'o La vin'ber'o'j de Koler'o.

La 5a tag'o. Magnus Magnusson, traduk'int'o de la islandaj saga'o'j, preleg'is pri la literatur'o de Islando. De mult'a'j jar'o'j li loĝ'as en Briti'o kaj est'as ekzempl'o de la mult'a'j en'migr'int'o'j, kiu'j riĉ'ig'as la kultur'a'n viv'o'n de Briti'o.

La 6a tag'o. La du'a objekt'o de la pri'klasik'ul'a seri'o est'is Aldous Huxley [haksli]. En 1932 li anticip'is prov'tub'a'j'n beb'o'j'n, distr'aĵ-drog'o'j'n, virtual'a'n real'ec'o'n kaj genetik'a'n inĝenier'art'o'n. La legend'a anti'utopi'o Kuraĝ'a Nov'a Mond'o montr'is, ke li est'is profet'o. Li'a'j verk'o'j ŝajn'as est'i pli klar'vid'a'j ol 1984, admir'it'a de Huxley.

La 7a tag'o. La roman'ist'o D. J. Taylor [tejlor], verk'int'a la definitiv'a'n biografi'o'n de W. M. Thackeray [tákerej], daŭr'ig'is la stud'ad'o'n de klasik'a'j roman'ist'o'j. Taylor prezent'is la ĉef'verk'o'n de Thackeray La Foir'o de Vant'ec'o kiel la plej el'star'a'n angl'a'n roman'o'n de la 19a jar'cent'o. La ĉef'a merit'o de grand'a roman'ist'o est'as la potenc'o kre'i person'ec'o'j'n, kaj Becky Sharp, la protagonist'in'o de la roman'o, est'as inter la plej super'a'j kre'aĵ'o'j de la angl'a literatur'o.

La 8a tag'o. La kon'at'a histori'ist'o Tristram Hunt [hant], diskut'is La angl'a'n en'land'a'n milit'o'n – la milit'o'n, kiu divid'is la naci'o'n en la 17a jar'cent'o. Oft'e oni prezent'as tiu'n milit'o'n kiel konflikt'o'n inter la et'nobel'ar'o, kiu sub'ten'is la parlament'o'n, kaj la aristokrati'o, kiu batal'is favor'e al la Kron'o. Sed Hunt montr'is, ke la konflikt'o est'is religi'a.

La objekt'o de la hodiaŭ'a fin'a kun'ven'o est'is Joseph Conrad [ĝozif konrad]. Li'a Kor'o de Mal'lum'o est'is unu'a'foj'e el'don'it'a preciz'e antaŭ cent jar'o'j. Oni rimark'is, ke Conrad, kies lingv'o dum fru'a'j jar'o'j est'is la pol'a, tamen verk'is ĉiu'j'n roman'o'j'n per elegant'a angl'a1. Kritik'ist'o'j nom'is Conrad-on impresionist'o, kaj li cert'e portret'is la mov'ad'o'n de la roman'o'j per la privat'a vizi'o de real'ec'o de ĉiu person'o. Fin'e de la viv'o, Conrad est'is inter la ĉef'a'j modern'ist'o'j kun Eliot, Joyce [ĝojs], Woolf [ŭulf] kaj Yeats [jejc]. Ili ĉiu'j mal'akcept'is la tradici'a'n kadr'o'n de la rakont'a pri'skrib'o, favor'e al „flu'o de konsci'o”. En la Kor'o de Mal'lum'o Conrad verk'is pri Afrik'o, sed ne simpl'e pri Afrik'o. Li sci'is la lim'o'j'n de la sovaĝ'ec'o de „civiliz'it'a” hom'ar'o: milion'o'j mort'is en batal-buĉ'o'j, en gulag'o'j kaj en faŝism'a'j mort'barak'o'j; ne mir'ind'e, ke Conrad est'as ne nur bril'a rakont'ist'o kaj stil'ist'o, sed ankaŭ grand'a profet'o.

La 9a tag'o. Fin'e de la Festival'o, Al'a'n Aykbourn [ejkbon], la plej grav'a viv'ant'a brit'a dram'verk'ist'o, diskut'is kun si'a biograf'o kvar'dek jar'o'j'n en la teatr'a mond'o.

Ĉu la Festival'o ĝust'e respond'is al la demand'o, kiu star'is en la komenc'o de ĝi'a broŝur'o: „Est'i hom'a – kio'n oni vol'as dir'i pri tio?” La divers'a'j el'star'a'j verk'ist'o'j ja esplor'is la hom'a'n stat'o'n. Sed oni mult'e parol'is ankaŭ pri la cel'o'j de roman'o'j. La aŭtor'o'j de Kuraĝ'a nov'a mond'o kaj 1984 asert'is, ke roman'o dev'us hav'i opini'o'j'n kaj instig'a'j'n ide'o'j'n, kaj ke la en'hav'o de roman'o dev'us est'i pli grav'a ol stil'o kaj teknik'o. Ali'a'j verk'ist'o'j tut'e mal'konsent'is. Ĉu literatur'o est'u didaktik'a aŭ distr'a? Aŭtor'o'j iam deklar'as, ke ili'a'j verk'o'j est'as art'aĵ'o'j, kaj ne grav'as, se esoter'a'j. Ali'flank'e, iu'j grand'a'j roman'ist'o'j prov'as don'i plezur'o'n estetik'a'n. Do evident'e, la ver'o, kiel oft'e okaz'as, trov'iĝ'as ie mez'e.

De temp'o al temp'o iu deklar'as „la mort'o'n de roman'o” aŭ eĉ, en la epok'o de inform-teknologi'o'j, „la mort'o'n de libr'o”! Sed dum naŭ tag'o'j en Cheltenham mil'o'j da leg'ant'o'j amas'ig'is la Festival'o'n, kaj per tio pruv'is: libr'o'j ja viv'as!

W. H. SIMCOCK
1. Per tio Conrad simil'as al Nabokov, kiu, tamen, du'on'o'n de si'a'j roman'o'j verk'is en la rus'a; krom'e, Nabokov dum la tut'a viv'o admir'is Conrad-on.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Evgeni Georgiev

(Redaktor'o de la rubrik'o'j „Turism'o” kaj „Hobi'o”, Vieno, Aŭstrio)

Mi est'as 48-jar'a bulgar'o, kies viv'o ĝis nun pas'is en du land'o'j – Bulgario kaj Aŭstrio. Antaŭ 11 jar'o'j mi ek'loĝ'is kaj ek'labor'is en la aŭstr'a ĉef'urb'o Vieno. Tie mi far'iĝ'is doktor'o pri filozofi'o (disertaci'o pri Hug'o von Hofmannsthal). Profesi'e mi est'as ĵurnal'ist'o kaj special'ist'o pri merkat'ik'o.

Esperant'o'n mi ek'lern'is kiel 14-jar'a knab'o en mi'a nask'iĝ'urb'o Sofio, Bulgario. Mi aktiv'is en la land'a kaj inter'naci'a Esperant'o-mov'ad'o – Bulgar'a Esperant'o-Asoci'o (1978-1990), TEJO (1978-1982) kaj TEĴA (1983-1995). Mi labor'is mult'a'j'n jar'o'j'n kiel redaktor'o de la revu'o Bulgar'a Esperant'ist'o (1982-1984, 1987-1992) kaj kiel redaktor'o ĉe la El'don'ej'o de Bulgar'a Esperant'o-Asoci'o (1984-1987). Krom'e mi est'as kun'kompil'int'o de la bulgar'a-esperant'a poŝ'vort'ar'o (1992). Kun'labor'ant'o de MONATO mi far'iĝ'is en 1991, kaj redaktor'o de la rubrik'o'j „Hobi'o” kaj „Turism'o” respektiv'e en 1992 kaj 1996.

Mi'a'j ŝat'okup'o'j est'as leg'ad'o de beletr'aĵ'o'j, kin'o'art'o, muzik'o, sport'o, vojaĝ'ad'o.

Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Damn'it'a komput'il'o! Diabl'a Inter'ret'o!

Leg'int'e la en'konduk'o'n Lingv'o'politik'o de Stefan Maul en MONATO 2002/12, p. 5, mi profund'e simpati'as kun li pro li'a'j komput'il'a'j problem'o'j. Ankaŭ mi est'is plur'foj'e viktim'o de inter'ret'a'j virus'o'j sed fid'is, ke kontraŭ'virus'a program'ar'o solv'os la afer'o'n. La program'o, kiu'n mi instal'is por protekt'i mi'n, est'as verk'it'a en la angl'a lingv'o, kiu'n mi bon'e kompren'as – la uson'angl'a'n komput'il'a'n ĵargon'o'n tamen nur part'e.

Brokant'a'n komput'il'o'n mi aĉet'is unu'e nur post mult'e da cerb'um'ad'o. Ĝi aparten'is al lern'ej'estr'o, kiu instal'is valor'a'j'n program'o'j'n, inkluziv'e de plur'lingv'a tekst'o'pri'labor'il'o. Kvankam pas'is mult'e da temp'o, ĝis mi lern'is efik'e uz'i la komput'il'o'n, mi est'is tamen rav'it'a kaj tut'e ĉes'is uz'i skrib'o'maŝin'o'n. Mi komenc'is korespond'i per Inter'ret'o, kio dum la unu'a'j jar'o'j kaŭz'is al mi neni'a'j'n problem'o'j'n.

Streĉ'o

Post'e mi akir'is pli rapid'a'n komput'il'o'n kun Vindoz'o 95. Pri la program'ar'o mi est'is kontent'a, sed mi komenc'is spert'i grav'a'j'n problem'o'j'n pri Inter'ret'o. Dum la last'a jar'o mi'a'j zorg'o'j kresk'is kaj mi tim'is, ke la streĉ'o (kiu'n mi ne pov'as toler'i) mal'san'ig'os mi'n. La unu'a ĝen'o de'ven'is de t.n. „spam'o” – t.e. ne'dezir'at'a'j ret'poŝt'aĵ'o'j. Ĉiu'semajn'e mi ricev'is cent'o'j'n da „spam'aĵ'o'j” ĉi'a'j: pri uson'a'j produkt'o'j, kurac'ist'o'j kaj dent'ist'o'j en Kalifornio, feri'o'j en Disneyland, adolt'a kaj infan'a pornografi'o, asekur'o, ktp. Mi instal'is kontraŭ'spam'a'n program'ar'o'n Spamkiller, kiu kost'is 40 dolar'o'j'n, tamen ĝi protekt'is nur kontraŭ mal'grand'a nombr'o da relativ'e sen'ofend'a'j mesaĝ'o'j.

Spam'o ne est'is mi'a sol'a ĝen'aĵ'o. Tiam komenc'iĝ'is virus'a'j atak'o'j. La kontraŭ'virus'il'o de Norton detru'is kelk'a'j'n mal'pli grav'a'j'n virus'o'j'n kaj ripar'is du-tri difekt'it'a'j'n dosier'o'j'n: sur la plej grav'a'j'n ĝi ne efik'is. Kon'at'o komput'il'ist'a dir'is, ke la virus'o'j de'ven'as de mi'a'j amik'o'j, kiu'j cert'e sen'sci'e ricev'is virus'o'j'n, kiu'j uz'is ili'a'j'n komput'il'a'j'n adres'ar'o'j'n. Mi est'as konvink'it'a, ke li prav'as: unu el la plej venen'a'j virus'o'j, kiu'j'n mi ricev'is, ven'is en'e de list'o de membr'o'j de UEA. Ali'a konsist'is el ne'dezir'at'a pornografi'a material'o el Pollando.

Katastrof'a

Mi dev'is du'foj'e port'i la komput'il'o'n al ripar'ej'o: la kost'o de la ripar'ad'o est'is grand'a por hom'o, kiel mi, kiu ne plu ricev'as monat'a'n salajr'o'n. La unu'a'n foj'o'n mi sukces'is re'hav'ig'i al mi la pli'mult'o'n de mi'a'j program'o'j kaj dosier'o'j, sed kelk'a'j'n mi ne plu re'trov'is. La du'a foj'o est'is preskaŭ katastrof'a: mult'o'n mi perd'is por ĉiam. Pri Inter'ret'o mi est'as komplet'e sen'iluzi'iĝ'int'a.

Por protekt'i mi'a'n komput'il'o'n mi prov'is el'filtr'i ĉio'n, kio est'is en la angl'a lingv'o aŭ uson'de'ven'a. Ne ebl'as tio'n far'i. Mi plur'foj'e ŝanĝ'is inter'ret'a'j'n servil'o'n kaj ret'adres'o'n, sed van'e. Fin'e mi decid'is ne plu ricev'i ret'mesaĝ'o'j'n. Nun'temp'e mi uz'as Inter'ret'o'n nur por send'i mesaĝ'o'j'n, serĉ'i inform'o'j'n kaj rezerv'i aviad'il'a'j'n flug'lok'o'j'n. Kompren'ebl'e tio ne est'as ver'a solv'o. Se ĉiu'j, kies ret'adres'o'j trov'iĝ'as en mi'a komput'il'a adres'ar'o, sam'o'n far'us, oni send'us mesaĝ'o'j'n, kiu'j'n neni'u leg'as. Tiel la tut'a sistem'o ne plu funkci'us – kio apenaŭ est'as mi'a problem'o.

Pornografi'o

Kie mi loĝ'as, est'as kontraŭ'leĝ'e rigard'i per tut'ter'a teks'aĵ'o infan'pornografi'o'n kaj material'o'n, kiu pov'us est'i uz'at'a por teror'ism'o. Kelk'foj'e material'o tia aper'as kontraŭ'vol'e kaj en'ir'as la komput'il'a'n memor'o'n. Last'a'temp'e angl'o est'as arest'it'a pro tio, ke la disk'o de li'a komput'il'o en'hav'is pornografi'aĵ'o'n pri infan'o'j; sam'e okaz'is al instru'ist'o en mi'a urb'o. Ĉu tiu'j hom'o'j kulp'as, intenc'e el'ŝut'int'e pornografi'aĵ'o'j'n, mi ne sci'as. Tamen tiel la propr'a komput'il'o kapabl'as atest'i kontraŭ la posed'ant'o pro krim'o, pri kiu iu ali'a respond'ec'as.

Por mi, la risk'o uz'i komput'il'o'n nun tro grand'as. Inter'ret'o kaj tut'ter'a teks'aĵ'o far'iĝ'is drog'aĉ'o'j: en la mal'nov'a grek'a la vort'o farmakon signif'is kaj kurac'il'o'n kaj venen'o'n – sam'temp'e util'a'n kaj danĝer'a'n. Do se oni i'o'n pri'dub'as, prefer'e evit'u. Tiu ĉi mir'ind'a il'o, kiu pov'us est'i uz'at'a por kultur'e riĉ'ig'i la hom'ar'o'n, est'as akapar'it'a de fi'ul'o'j. Sed hom'o'j ĉiam em'as uz'i si'a'j'n invent'aĵ'o'j'n ne por sed kontraŭ si'a'j kun'hom'o'j. Damn'u! Damn'u! Damn'u!

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ne'klar'a uz'o de angl'a vort'o

En MONATO 2002/12, p. 16-19, Hektor Al'os i Font don'is tre interes'a'n super'rigard'o'n pri la situaci'o de la katalun'a lingv'o. Sed eĉ pli nov'a kaj interes'a por mi est'is li'a uz'o de la vort'o light, kiu laŭ la fin'aĵ'o ne pov'as est'i Esperant'o-nov'ism'o propon'at'a de li. Ĉar mank'as ĉia klar'ig'o, evident'e la aŭtor'o kaj la redakci'o konsider'as, ke ĉiu leg'ant'o de MONATO kompren'as tiu'n vort'o'n. (Mi supoz'as, ke ĝi est'as angl'a kaj signif'as „leĝer'a”. Eventual'a'j nuanc'a'j mank'o'j de tiu traduk'o bedaŭr'ind'e eskap'as de mi.)

Mi pov'as imag'i mult'a'j'n kial'o'j'n, kial iu aŭtor'o aŭ redakci'o prefer'as la angl'a'n al Esperant'o. Sed kial ne aplik'i tiu'j'n kial'o'j'n al la tut'a artikol'o?

Reinhard FÖSSMEIER
Germanio

Not'o de la redaktor'o: „Katalun'a light” est'is mok'nom'o uz'at'a de la kontraŭ'ul'o'j de la skrib'a uz'ad'o de variant'o de la katalun'a pli proksim'a al la parol'a uz'o de la lingv'o en la are'o de Barcelono. La nom'o de'ven'as de la tiu'temp'e mod'a angl'ism'o light (mal'pez'a) por diet-produkt'o'j. La leg'ant'o cert'e rimark'is la uz'ad'o'n de kursiv'o, laŭ la konvenci'o'j de MONATO por fremd'a'j lingv'o'j, sed prav'as, ke oni mal'atent'is al'don'i traduk'o'n, laŭ tiu'j sam'a'j konvenci'o'j.

Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Israel'an'o'j instru'is teror'ism'o'n

En MONATO 2003/11, p. 11, lini'o 3, leg'ebl'as „en long'a ĉen'o de sabot'ad'o'j (eksplod'ig'o'j) kontraŭ Israelo”. La teror'ism'o'n la arab'a'j palestin'an'o'j ek'lern'is de la jud'a'j palestin'an'o'j, kiu'j de 1945 ĝis 1948 efektiv'ig'is „long'a'n ĉen'o'n de sabot'ad'o'j” kontraŭ la brit'o'j, kiu'j de'post 1918 ricev'is de la tiam'a Lig'o de Naci'o'j mandat'o'n por administr'i tiu'n eks'a'n turk'a'n posed'aĵ'o'n. La atak'o'j kulmin'is la 22an de juli'o 1946 per la eksplod'ig'o de hotel'o King David (Reĝ'o Davido) en Jerusalemo, kiu est'is la ĉef'stab'ej'o de la brit'o'j.

La estr'o de la sekret'a jud'a arme'o Irgun, Menaĥem Begin, deklar'is la post'a'n tag'o'n, „ke la fort'o de la eksplod'o super'is ĉiu'j'n ni'a'j'n esper'o'j'n” (76 mort'int'o'j, 46 vund'it'o'j kaj 29 mal'aper'int'o'j). Tio ne mal'ebl'ig'is, ke li iĝ'is ĉef'ministr'o de Israelo en 1977 kaj ricev'is en 1978 la nobel'premi'o'n pri pac'o, kun'e kun la egipto Anŭar Sadat. Nostalgi'e, la sub'skrib'int'o pens'as pri Teodor Herzl, la fond'int'o de cion'ism'o, kiu rev'is, ke Palestino iĝ'u mult'kultur'a pac'a land'o. Ĉu la sabraoj (de'nask'a'j israel'an'o'j) jam leg'is li'a'n libr'o'n Altneuland (Mal'nov'a nov'land'o)?

Hélène FAlk
Belgi'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La ge'patr'a de Zamenhof (2)

En MONATO de novembr'o 2002 mi leg'is, je mi'a ŝok'iĝ'o, artikol'o'n kie oni nom'as la pol'a'n lingv'o'n „lingv'o de Zamenhof”. Ke pro mank'o de inform'it'ec'o tia'j'n stult'a'j'n erar'o'j'n naci'lingv'e foj'foj'e oni aper'ig'as, jam est'as bedaŭr'ind'e, sed en Esperant'o-magazin'o tio ver'e ne est'as akcept'ebl'a. Aper'is ja ni'a'kultur'ej'e la last'a'j'n jar'dek'o'j'n sufiĉ'e bon'a'j stud'o'j kaj inform'o'j pri Zamenhof. Se nur menci'i kelk'a'j'n aŭtor'o'j'n, oni pens'u minimum'e pri N.Z. Maimon, G. Waringhien, A. Holzhaus kaj Ludovik'it'o, la el'don'int'o de la mult'volum'a Plen'a Verk'ar'o de LLZ.

Kiel sci'at'e, la ge'patr'a lingv'o de Lejzer Ludwig Zamenhof est'is la jid'a, kvankam ebl'e oni pov'us iel parol'i pri du sam'temp'a'j ge'patr'a'j lingv'o'j: „Flank'e de la jid'a, kiu est'is la komun'a lingv'o de tie'a'j jud'o'j, li'a patr'o uz'ad'is ankaŭ la rus'a'n en si'a hejm'o. La kvin'jar'a Ludovik'o jam sci'pov'is leg'i kaj skrib'i rus'e. Li am'is tiu'n ĉi lingv'o'n el'kor'e, kaj rev'ad'is far'iĝ'i iam rus'a poet'o.” (Ludovik'it'o: Sen'legend'a biografi'o de L.L. Zamenhof, p. 11). La pol'a'n lingv'o'n li nur ek'lern'is 13-jar'a, post trans'loĝ'iĝ'o de la famili'o al Varsovio (Sam'libr'e p. 12). Mi esper'as, ke tia'j'n mis'prezent'o'j'n oni ne plu aper'ig'os.

Gerrit BERVELING
Nederlando
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Kvin'a pov'o

En la last'jar'a 2a Forum'o Social'a Tut'mond'a de Port'o Alegr'e, redaktor'o'j de Le Mond'e Diplomatique (la diplomat'a mond'o), kiel Ignacio Ramonet [inásio ramoné] sugest'is iu'n „inter'naci'a'n observ'ej'o'n de la amas'komunik'il'o'j”. Nun por la 3a Forum'o, publik'a lanĉ'o de Medi'a Watch Glob'al (angl'e por „tut'mond'a observ'ad'o de amas'komunik'il'o'j”) est'as antaŭ'vid'it'a.

Pli'a pov'o

Tradici'e en ni'a'j demokrati'a'j „ord'ig'a'j” sistem'o'j oni disting'as la leĝ'don'a'n pov'o'n, la plen'um'a'n (ekzekutiv'a'n) pov'o'n (la reg'ist'ar'o'n) kaj la justic'a'n (jur'a'n) pov'o'n. La kvar'a pov'o est'as de plur'a'j jar'dek'o'j la potenc'a inform'ad'o de gazet'ar'o kaj televid'o, ĝis antaŭ ne'long'e sub reg'o (kun cenzur'o aŭ ne) de la ŝtat'o'j, kiu'j propagand'is si'a'j'n interes'o'j'n kaj ideologi'o'j'n. Nun sub la ŝild'o de liber'a iniciat'ad'o (la liberal'ism'o) per la tiel nom'at'a inform'ad'ik'o kun inter'ret'a'j amas'komunik'il'o'j kaj politik'a'j artifik'o'j, gigant'a'j entrepren'o'j akapar'as la „inform'ad'o'n”, la amas'inform'ad'o'n (la „medi'o'j'n” kiel dir'as erar'e eĉ kler'a'j esperant'ist'o'j). Ja, jen polu'ad'o de la intelekt'ul'a medi'o, kie ĉi'a'j sekt'o'j kaj ĉarlatan'o'j prov'as „vend'i” si'a'n var'o'n.

La franc'a ĵurnal'o Le Mond'e (La mond'o) ne hezit'as dir'i, ke „la tro'o da inform'o'j prezent'iĝ'as kiel eksponencial'a pli'grand'iĝ'o de manipul'ad'o'j, de mens'manipul'ad'o'j, de tromp'o'j, de mensog'o'j kaj de venen'ad'a'j kampanj'o'j”. Kio prav'ig'as tut'mond'a'n observ'ad'o'n kaj evident'e la re'ag'o'n, apart'e de ĵurnal'ist'o'j, kies cel'o ĝust'e est'as sen'mask'ig'i tromp'o'j'n, mensog'o'j'n, manipul'ad'o'j'n kaj ven'ig'i fakt'o'j'n, real'aĵ'o'j'n por analiz'ad'o, raci'a kler'ig'ad'o de la hom'o'j anstataŭ la obskur'ant'ism'o de ideologi'o'j kaj sekt'o'j el ĉiu'j kolor'o'j kaj diabl'aĵ'o'j. Ĝis nun, sen kontraŭ're'ag'o tiu ĉi kvin'a pov'o reg'as la ekonomi'a'n pov'o'n kaj la ideologi'a'n hegemoni'o'n per bombard'ad'o de sen'util'a'j inform'o'j, kio nur pov'as brut'ig'i la popol'o'n kaj manipul'i ties mens'o'n por apart'a'j interes'o'j de la potenc'ul'o'j.

Politik'a'j manipul'ad'o'j

Tiu ĉi kvin'a pov'o est'is apart'e efik'a sed tromp'a, mensog'a en Brazilo okaz'e de la politik'a'j kampanj'o'j por elekt'o de nov'a prezident'o. La ĝis'tiam'a reg'ant'o Fernand'o Cardoso [kardozo], kiu dum ok jar'o'j laŭ Le Mond'e en'tut'e „laminat'is” Brazilon, sukces'is help'e de la ŝtat'o akapar'i la amas'komunik'il'o'j'n por pav'e kaj parad'e si'n prezent'i kiel iu'n sav'ant'o'n de la patri'o, kiu sukces'is reg'i la inflaci'o'n kaj social'e bon'ig'i eduk'ad'o'n kaj san'o'n de si'a popol'o. Laŭ la kvin'a pov'o, la ekonomi'o est'as en perfekt'a ord'o, ĉio prosper'e kresk'is, fin'fin'e oni prezent'as paradiz'o'n en'e de demokrati'o. La brazilaj amas'inform'il'o'j plen'e mask'is la real'o'n, kun inflaci'o re'ven'ant'a (22 % en 2002), du'obl'iĝ'o de sen'labor'ec'o en kvar jar'o'j, perd'o de aĉet'pov'o en depresi'o, kun mal'pli'grand'iĝ'o de la minimum'a salajr'o de 140 uson'a'j dolar'o'j al nun 60 monat'e. Sub nivel'o de plen'a mal'riĉ'ec'o viv'as 54 % el la 175 milion'o'j da brazil'an'o'j. F. H. Cardoso est'is tiom mal'bon'a administr'ant'o, ke 53 % el la buĝet'o de la jar'o 2002 est'as por pag'i ŝuld'o'j'n ... kaj 1995 ĝis 1999 ... sed tio'n ne dir'as la kvin'a pov'o. Por inform'iĝ'i ni dev'as traf'i kaŝ'it'a'j'n font'o'j'n aŭ leg'i la analiz'o'j'n de ekster'land'a'j gazet'o'j kiel Le Mond'e Diplomatique de oktobr'o 2002 ekzempl'e, sub la plum'o de Emir Sader, ne sub'met'it'a al ĉi tiu kvin'a pov'o.

Religi'a'j tromp'o'j

Por popol'amas'o'j la kvin'a pov'o est'as apart'e taŭg'a en'e de religi'a'j sekt'o'j, kiu'j re'e invad'as ni'a'n kompat'ind'a'n mond'o'n kun si'a'j kutim'a'j ĉarlatan'aĵ'o'j, mistik'a'j interpret'ad'o'j aŭ pli'a'j fantazi'aĵ'o'j. Kiom for'a'j iĝ'is la laik'ec'o de inform'ad'o, la scienc'a rigard'o kaj analiz'ad'o de ni'a mond'o. Nun'temp'e ĉiu'j religi'o'j oficial'e akir'as televid'a'j'n kanal'o'j'n, unu'e dank'e al la dism'o de si'a'j ŝaf'o'j kaj du'e dank'e al politik'a'j manipul'ad'o'j (almenaŭ en Brazilo). Tip'a ekzempl'o est'as la „universal'a eklezi'o de l' regn'o de di'o”, kiu ek'de 1975 konker'is Brazilon kaj invad'as mult'a'j'n pli'a'j'n land'o'j'n en la tut'a mond'o.

Sen'dub'e, katastrof'e amuz'a komenc'e de la jar'o 2003 est'is la subit'a anonc'o, en ĉiu'j amas'inform'il'o'j, de hom'a klon'ad'o far'e de iu sekt'o nom'it'a „raelana”. La nov'a mesi'o, apostol'o, aŭ oni ne sci'as kio, Claude Vorilhon [klod vorijón], mem'nom'it'a Rael, de temp'o al temp'o vizit'as Mahometon, kaj kun'ven'as kun Jesuo, Budh'o kaj ali'a'j en ali'a mond'o ... Feliĉ'e oni dir'as ke dum'e la raelanoj ne nombr'as pli ol 50 000 frenez'ul'o'j'n (hom'o'j'n, se vi vol'as!). Tamen pro la kvin'a pov'o, pro la interes'eg'a'j tem'o'j prezent'it'a'j, t.e. klon'ad'o kaj vizit'ad'o al Jesuo (antaŭ ol li re'ven'os sur'ter'e'n!) per nif'o (ne'ident'ig'it'a flug'ant'a objekt'o), ne est'as dub'o, ke por debil'a'j mens'o'j la afer'o est'as al'log'a kaj rapid'e la raela sekt'o kresk'os.

Rael hav'as medicin'a'n help'ant'in'o'n, bel'ul'in'o'n Brigitte Boisselier [briĵít bŭaseljé], kiu zorg'as pri la klon'ad'o en „serioz'a” entrepren'o Clonaid [klonajd]. Ili anonc'as grand'a'j'n projekt'o'j'n por pli'bon'ig'o de la hom'ar'o kaj sur'ter'a viv'o ... sed ĝis nun ili scienc'e ne pruv'is la unu'a'n klon'ad'o'n, kio ceter'e ne tre grav'as – ĉu di'o mem, antaŭ mult'a'j jar'mil'o'j, ne klon'is Evan el rip'o de Adamo kaj neniam ven'ig'is scienc'a'n pruv'o'n pri la far'o? ... Rest'as la supoz'it'a fakt'o kaj la di'a kvin'a pov'o kiu est'is la unu'a pov'o. Ni ceter'e pov'as facil'e antaŭ'vid'i klon'ad'o'n de batalion'o'j da Bush [buŝ] kaj da Sadam Husajn por facil'ig'i kaj la milit'o'n kaj la lukt'o'n de ni'a'j kar'a'j pac'am'ant'o'j, kiu'j neniel sukces'os ating'i la kvin'a'n pov'o'n.

Gilbert LEd'o'n
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La aristark'a raport'o de Albisturo Kvinke

Gaius Publius grimac'is al la sub'ir'ant'a sun'o. „Toler'ebl'a est'as nur la vin'o en ĉi tiu damn'it'a land'o.”

Ni sid'is kun'e sur la teras'o de mi'a vila'o, rigard'ant'e la mur'o'j'n de la antikv'a urb'o.

„Mi volont'e inter'ŝanĝ'us mi'a'n posten'o'n kontraŭ unu pokal'o de falern'o el la Galen'a tavern'o en Romo.”

Mi'a amik'o rid'et'is. „Kial ci akcept'is la sub'prokurator'ec'o'n, do?”

Mi ŝultr'o'tir'is. „Kiu pov'us rifuz'i ordon'o'n de ni'a imperi'estr'a moŝt'o? Pli prudent'e tranĉ'i mi'a'j'n vejn'o'j'n kaj mort'i en la ban'uj'o. Tiom aŭdac'a vir'o mi ne est'as ... Pli'e, vi jam sci'as, ke mi'a edz'in'o est'as jud-de'ven'a, kvankam roman'a civit'an'in'o. Ŝi vol'is re'vid'i si'a'n nask'iĝ'land'o'n antaŭ ni'a trans'lok'iĝ'o al la sud'a Italio. Post mi'a eks'iĝ'o, ni intenc'as pas'ig'i ĉe ni'a fil'o en la kamp'ar'o apud Herkulaneo, tiom kiom rest'as de ni'a viv'o. Mi ne plu est'as jun'a kaj last'a'temp'e mi'a san'o mal'pli'bon'iĝ'is.”

„Do, almenaŭ ci'a estim'at'a edz'in'o est'as kontent'a ĉi tie?”

„Ne tut'e. Ŝi domaĝ'as la amik'in'a'n rond'o'n en Romo, kaj pli'e ŝi'a'j famili'an'o'j ne plu akcept'as ŝi'n.”

„Jupiter'o! Kial ne? Ili dev'us fier'i pri la fakt'o, ke ŝi est'as edz'in'o de roman'o.”

Ni fin'trink'is, kaj mi vok'is sklav'o'n por al'port'i pli da vin'o. „Unu'e, la jud'o'j ne permes'as, ke la ge'fil'o'j ge'edz'iĝ'u kun ne'jud'o'j. Pli'e, mi'a edz'in'o est'as adept'o de la Nazaret'an'a sekt'o, kiu'n la ortodoks'ul'o'j rigard'as kiel abomen'a'n herez'o'n.”

„Ĉu tio ne kaŭz'is ĝen'aĵ'o'n kiam vi est'is en Romo?” demand'is Gaius.

Mi rid'is. „Kial ĝen'aĵ'o'n? Neni'u en Romo si'n pri'okup'as pri la kult'o'j praktik'at'a'j de la matron'o'j. Jen furor'as inter ili la mister'o'j, jen iu religi'a nov'aĵ'o el Azi'o aŭ Pers'uj'o. Tio est'as nur'a afer'o de vir'in'o'j.”

Gaius sku'is la kap'o'n. „Oni aŭd'as konflikt'a'j'n oni'dir'o'j'n pri la Nazaret'an'a sekt'o. Laŭ kelk'a'j, ĝi provok'as ribel'o'n kontraŭ Romo; laŭ ali'a'j, la Nazaret'an'o'j est'as pac'em'ul'o'j kun alt'a'j moral'a'j princip'o'j kaj ne'riproĉ'ebl'a viv'o. Sen'dub'e, tia est'as ci'a estim'at'a edz'in'o.”

„Se Sara kaj ŝi'a'j kun'sekt'an'o'j est'as tip'a'j Nazaret'an'o'j, mi pov'as cert'ig'i ci'n, ke la du'a opini'o est'as la plej ĝust'a.”

„Old'a amik'o, mi ĉiam respekt'is ci'a'n kriteri'o'n. Pardon'u mi'n, se mi ofend'is. ”

„Ne pardon'end'e. Ver'dir'e, kiam Sara unu'e al'iĝ'is al tiu sekt'o, mi iom mal'trankvil'iĝ'is, sed post'e mi konvink'iĝ'is, ke ĝi'a'j cel'o'j kaj instru'o'j est'as moral'a'j kaj sen'danĝer'a'j. Fakt'e, mi eĉ decid'is iom esplor'i la afer'o'n. Precip'e, mi vol'is sci'i kiu kaj kia est'is tiu Nazareo aŭ Nazaret'an'o, kiu laŭ'dir'e fond'is la sekt'o'n.”

„Se mi ne erar'as, tem'as pri tiu tiel nom'at'a Krest'o, ĉu ne?”

„La sekt'an'o'j aplik'as al li divers'a'j'n nom'o'j'n kaj titol'o'j'n: Krist'o, Jehoŝua, Jeŝua ...”

La al'ven'o de la dom'sklav'o port'ant'a nov'a'n urceus da vin'o moment'e inter'romp'is ni'a'n konversaci'o'n. Gust'um'int'e kaj aprob'int'e la kvalit'o'n, mi daŭr'ig'is: „Last'a'temp'e mi far'is rond'vojaĝ'o'n tra la sub'provinc'o por kontrol'i la situaci'o'n pri impost'o'j kaj akciz'o'j. Akompan'is mi'n mi'a plej fid'ind'a sekretari'o, grek'a sklav'o nom'at'a Aristark'os.”

„Surpriz'e renom'a nom'o por sklav'o!”

„Ne, ne, li est'as pli ol komun'a sklav'o. Aristark'os est'as saĝ'a kaj inteligent'a vir'o. Krom la grek'a kaj latin'a lingv'o'j, li bon'e parol'as la arame'a'n kaj sci'pov'as leg'i la hebre'a'n. Ven'ont'jar'e mi intenc'as liber'ig'i li'n. Li pet'is permes'o'n aĉet'i si'a'n liber'o'n, sed mi donac'os ĝi'n al li pro li'a'j mult'a'j jar'o'j de fidel'a serv'o. Sam'temp'e mi'a edz'in'o don'os liber'o'n al si'a person'a sklav'in'o por ke ili pov'u kun'e ge'edz'iĝ'i. Sara est'as sentimental'a vir'in'o.”

„Prefer'e bon'kor'a ... ” Mi daŭr'ig'is. „Re'ven'ant'e, tamen, al mi'a tem'o, mi decid'is las'i mi'a'n sekretari'o'n en Galile'o por prov'i serĉ'i pli da inform'o'j pri tiu Nazareo. Fin'fin'e, oni dev'as est'i plen'e inform'it'a pri ĉio kaj ĉiu'j en si'a teritori'o. Li jam far'is kelk'a'j'n enket'o'j'n ĉi-rilat'e, en Samario kaj Judeo. Nun mi atend'as li'a'n re'ven'o'n kaj raport'o'n. Kompren'ebl'e, ho Gaius, ĉi tio est'as konfidenc'a. Mi pov'as menci'i ĝi'n nur ĉar ci est'as mi'a plej mal'nov'a amik'o. Aj, tiu'j ĝoj'a'j tag'o'j de ni'a jun'ec'o! La cirk'o, la palestr'o, la ban'ej'o'j ...! Ni'a konversaci'o rest'u inter ni.”

„Vi bon'e kon'as mi'n, ho Rubrius ... ”

***

Du semajn'o'j'n post ni'a konversaci'o sur la teras'o, mi trov'iĝ'is en la buduar'o de Sara, kun kiu mi pri'parol'is mastr'um'a'j'n afer'o'j'n. Subit'e en'kur'is, tre ekscit'it'a, ŝi'a person'a sklav'in'o, Cerusina. Ŝi inform'is ni'n, ke ĵus re'ven'is Aristark'os. Mi ordon'is, ke li en'ven'u.

La raport'o de Aristark'os est'is detal'a, sed iom ne'kontent'ig'a. Malgraŭ intens'a pri'demand'ad'o de la lok'an'o'j, fid'ind'a inform'o pri tiu Nazareo est'is ne'trov'ebl'a.Eĉ inter la plej mal'jun'a'j lok'an'o'j kun plej long'a'j memor'o'j, neni'u pov'is konfirm'i, ke iam ekzist'is la person'o pri'skrib'it'a kaj ador'at'a de la kun'sekt'an'o'j de mi'a edz'in'o.

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Laŭ la kred'o de la Nazaret'an'o'j, la fond'int'o de la sekt'o mirakl'e nask'iĝ'is en Bet-Leĥem, urb'et'o en Judeo. Li'a supoz'at'a patr'in'o, Maria, kaj ŝi'a edz'o, Jakobo, loĝ'is en Nazareto, mizer'a vilaĝ'o en Galile'o, kie Jakobo est'is ĉarpent'ist'o. Pri la infan'ec'o de Nazareo est'as kelk'a'j naiv'a'j legend'o'j. Kiam li ating'is la vir'a'n aĝ'o'n, li komenc'is predik'i, kurac'i mal'san'ul'o'j'n, kaj far'i mirakl'o'j'n. Li elekt'is grup'et'o'n da disĉipl'o'j, kun kiu'j li vag'is tra la land'o, sekv'at'a de la vulgar'a popol'o. La aŭtoritat'o'j akuz'is li'n pri ribel'o kontraŭ Romo, kaj li est'is kruc'um'it'a apud Jerusalemo.

Mi iom mal'pacienc'iĝ'is. „Tiom mi jam sci'as, Aristark'os. Kio'n nov'a'n ci mal'kovr'is? ”

„Unu'e mi renkont'is tre mal'jun'a'n vir'o'n en Nazareto, kiu dir'is al mi, ke Jakobo kaj Jehoŝua est'as tro komun'a'j nom'o'j por est'i signif'a'j. Li kon'is iu'n Jakobon, kiu est'is mason'ist'o – ne ĉarpent'ist'o. Li'a patr'o ankaŭ nom'iĝ'is Jakobo kaj praktik'is la sam'a'n meti'o'n. Sed al la du'a Jakobo nask'iĝ'is nur fil'in'o'j. En ali'a vilaĝ'o, Kapernaumo, oni rakont'is al mi pri iu jun'a raben'o, nom'e Natano aŭ io simil'a, kiu anonc'is en la sinagog'o pri ven'ont'a Liber'ig'ont'o, kiu el'pel'os la roman'o'j'n. Ankaŭ pri ali'a, iu Emanuelo, kiu predik'is pri pac'o, am'o al onies proksim'ul'o kaj pardon'o al mal'amik'o'j. Sed laŭ'ŝajn'e ne est'is la sam'a vir'o en ĉiu'j okaz'o'j. Pli'e, iu mal'jun'ul'in'o en Samario re'memor'is oni'dir'o'j'n pri galile'an'o, kiu profet'is kaj instru'is.”

„Mu aŭd'is mult'a'j'n tia'j'n rakont'o'j'n, sed mi hav'as la impres'o'n, ke tem'as pri divers'a'j hom'o'j, kies dir'aĵ'o'j kaj ag'o'j est'is erar'e atribu'it'a'j al unu'nur'a person'o, nom'e Nazareo. Pli'e la tut'aĵ'o est'is miks'it'a kaj konfuz'it'a kun popol'a'j legend'o'j, kaj kun rakont'o'j pri ali'a jud'a sekt'o, tiu de la Esen'o'j, kiu praktik'is asket'a'n viv'manier'o'n apud la Mort'a Mar'o, kaj ili'a gvid'ant'o, tiel nom'at'a Instru'ist'o pri Just'ec'o – ankaŭ kun iu predik'ant'o nom'at'a Johano. Laŭ'ŝajn'e, la doktrin'o'j de la Nazaret'an'o'j deriv'iĝ'as de la instru'o de iu fam'a raben'o, nom'e Hillel, kaj de almenaŭ du pli aktual'a'j font'o'j. Unu est'as kolekt'o da maksim'o'j; la ali'a, ar'o da moral'a'j rakont'et'o'j, kiu'j'n la sekt'an'o'j nom'as parabol'o'j.”

„Pri la kruc'um'o de Nazareo, la rakont'o'j est'as eĉ pli konfuz'a'j. Kelk'a'j dir'as, ke li mort'is; ali'a'j, ke nur ŝajn'is, ke li est'is mort'int'a pro sven'o aŭ komat'o, aŭ ke li'a'j disĉipl'o'j for'pren'is kaj kaŝ'is li'n, viv'ant'a'n, vund'it'a'n aŭ mort'int'a'n. La sekt'an'o'j, tamen, kred'as, ke li mort'is kaj re'lev'iĝ'is el la tomb'o. En la oficial'a'j protokol'o'j en Jerusalemo, mi ne sukces'is trov'i iu'n ajn menci'o'n pri kruc'um'o de ia ajn Nazareo, Jehoŝua aŭ Jeŝua.”

„Fin'fin'e, neni'o est'as konstat'ebl'a pri la kaz'o aŭ la vir'o. Ebl'e Nazareo fakt'e ekzist'is, ebl'e ne. Pov'as est'i, ke tem'as pri divers'a'j mal'sam'a'j hom'o'j, aŭ pri nur'a'j legend'o'j.”

Mi laŭd'is Aristark'o'n pri li'a raport'o. Sam'temp'e, mi al'don'is, ke mi tim'as, ke la inform'o'j mal'ĝoj'ig'os kaj ebl'e sen'iluzi'ig'os mastr'in'o'n Sara.

Aristark'os rest'is silent'a dum iom da temp'o. Post'e, li dir'is: „Ho mastr'o, neniam est'is mi'a dezir'o mal'ĝoj'ig'i la moŝt'a'n mastr'in'o'n. Mi'a humil'a opini'o – se ĝi iom ajn valor'as – est'as tio: Bon'a instru'o kaj nobl'a ekzempl'o rest'as bon'a'j, ĉu ili de'ven'as de unu hom'o aŭ de plur'a'j - aŭ eĉ de mit'o'j.”

***

Re'foj'e ni sid'is en mi'a ĝarden'o, mi'a amik'o Gaius Publius kaj mi. Mi rakont'is pri la el'trov'aĵ'o'j de Aristark'os.

Gaius suspir'is. „Ho, mi'a old'ul'o, se ci pet'us mi'a'n konsil'o'n, mi dir'us, ne sen'iluzi'ig'u ci'a'n edz'in'o'n. Ni ĉiu'j bezon'as ni'a'j'n iluzi'o'j'n. Pli'e, kiu sci'as kio est'as la ver'o? Ĉu grav'as, kiu est'as la aŭtor'o de la hom'a'j koncept'o'j kaj kre'aĵ'o'j? Ci'a Aristark'o prav'as. Pens'u pri Homero: Oni ne pov'as est'i cert'a, ĉu li aŭ ali'a poet'o verk'is la Iliad'o'n kaj la Odise'ad'o'n. Ebl'e Homero ne ekzist'is. Ebl'e divers'a'j aŭtor'o'j verk'is la poem'o'j'n. Sed, se ne est'is Homero, est'is hom'o aŭ plur'a'j hom'o'j, kiu aŭ kiu'j hav'is tiom grand'a'n geni'o'n kaj valor'o'n kiel ni'a supoz'at'a Homero. Do li aŭ ili est'is efektiv'e ni'a Homero. La rest'o ne grav'as.”

Gaius lev'iĝ'is por for'ir'i. Ni ĉirkaŭ'prem'is kaj adiaŭ'is ni'n.

Al Sara mi neni'o'n dir'is pri la raport'o de Aristark'os.

Albisturo Kvinke
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Pint'e!

En Dublino, la ĉef'urb'o de la Irlanda Respublik'o, ekzist'as la plej alt'a monument'o en la mond'o – almenaŭ tiel oni pretend'as. Kolos'a svelt'a pik'il'o, el bril'a korod-imun'a ŝtal'o kaj nom'it'a „The Spik'e” [spajk] (la pik'il'o), alt'as 120 metr'o'j'n: kiam per la plej alt'a gru'o en Irlando est'is al'fiks'it'a la last'a sekci'o, aplaŭd'is spekt'ant'a hom'amas'o.

La „Spik'e” est'as desegn'it'a de arkitekt'o I'a'n Ritchie [riĉ'e], kiu esprim'is si'n tre kontent'a pri si'a labor'o. Nun humur'a'j dublin'an'o'j konkur'as inter si por invent'i la plej amuz'a'n (foj'e plej mal'dec'a'n) krom'nom'o'n por si'a nov'a monument'o.

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Seks'a sklav'ec'o: ĉu defi'o al la 21a jar'cent'o?

Ĉiu'jar'e, laŭ la Inter'naci'a Organiz'aĵ'o pri Migr'ad'o (Iom) en Ĝenevo, inter 500 000 kaj 700 000 vir'in'o'j kaj infan'o'j far'iĝ'as seks'sklav'o'j. Tem'as grand'part'e pri jun'ul'in'o'j, tromp'it'a'j de mensog'o'j pri labor'o kaj promes'o'j pri pli bon'a viv'o, kiu'j fal'as en la man'o'j'n de hom'komerc'ist'o'j. Foj'e, laŭ viktim'o'j, kiu'j sukces'is fuĝ'i, tromp'is ili'n eĉ famili'an'o'j kaj proksim'ul'o'j.

Influ'as la kresk'o'n de seks'a sklav'ec'o en Eŭrop'o ekzempl'e la kolaps'o de komun'ism'o en Orient-Eŭrop'o, milit'konflikt'o'j en Balkani'o, sen'labor'ec'o, tut'mond'iĝ'o de la ekonomi'o, hom'a mov'iĝ'em'o, pli'mult'iĝ'o de „serv'o'j de privat'a karakter'o” en evolu'int'a'j industri'land'o'j kaj ankaŭ Inter'ret'o.

Kial oni viktim'iĝ'as? En vilaĝ'et'o en Moldavio mank'as akv'o kaj elektr'o kaj hom'o'j mal'riĉ'eg'e viv'as. Vilaĝ'an'in'o est'is Katja, jun'ul'in'o, kiu en'maŝ'iĝ'is en la hom'komerc'ist'a ret'o. Ven'ig'it'e al Sankt-Peterburgo, Rusio, ŝi kompren'is, ke ŝi'a labor'o est'os tiu de prostitu'it'in'o. „Jen kio'n mi vol'as dir'i al jun'ul'in'o'j”, dir'as 19-jar'aĝ'a Katja. „Ne ir'u ekster'land'e'n – neni'u tie help'os vi'n. Pli bon'e est'us, se vi viv'us simpl'e, labor'us ie ajn kaj ĝu'us tio'n, kio'n vi posed'as. Mi'a sol'a dezir'o est'as trov'i labor'o'n kaj fond'i famili'o'n en etos'o de am'o.”

Kelner'in'o

An'a el Moldavio opini'is, ke ŝi labor'os kiel kelner'in'o en Bruselo. Evident'iĝ'is, tamen, ke ŝi praktik'os ali'a'n profesi'o'n. „Mi ne vol'is okup'iĝ'i pri tio. Tial mi fart'is mal'bon'e. En Moldavio, kie ni viv'as mal'riĉ'e, tamen ne end'as far'i tia'n labor'o'n”, An'a dir'as. Kaj Nataŝa el Ukrainio est'as 28-jar'a kaj jam vidv'in'o. Oni promes'is, ke ŝi labor'os en kaf'ej'o, sed fakt'e tem'is pri prostitu'ad'o.

Tia est'as la sort'o ĉiu'jar'e de pli ol 200 000 jun'ul'in'o'j, iu'j eĉ 14-jar'a'j, el la eks'a'j respublik'o'j de Sovetio kaj el sud-orient'a Eŭrop'o. Ili prov'as for'kur'i el mizer'o kaj mal'sat'o kaj facil'anim'e ek'kred'as la mensog'o'j'n de fripon'o'j. Post'e ili front'as al krud'a'j real'aĵ'o'j. La jun'ul'in'o'j est'as varb'at'a'j per gazet- aŭ Inter'ret-anonc'et'o'j aŭ per buŝ'a'j inform'o'j far'e de hom'komerc'ist'o'j.

Kelk'a'j vir'in'o'j est'as vend'it'a'j jam en Balkani'o, antaŭ ol ating'i Okcident-Eŭrop'o'n. Tio'n, kio okaz'as en klub'ej'o Mozart [mocart] en sud'a Serbi'o, oni ne pov'as nom'i muzik'o. Polic'ist'o'j trov'is tie jun'ul'in'o'j'n el Rumani'o kaj Ukrainio, kiu'j prostitu'ant'e si'n dev'as tag'nokt'e pri'serv'i klient'o'j'n. Tag'e ili ricev'is nur du eŭr'o'j'n kaj skatol'o'n da cigared'o'j.

Bordel'ist'o'j

Plej'part'e prostitu'it'in'o'j en Balkani'o est'as vend'at'a'j kiel „var'o” al prostitu'ist'o'j kaj bordel'ist'o'j. La aĉet'prez'o kuŝ'as ekzempl'e en Rumani'o inter 50 kaj 200 eŭr'o'j. En Kosovo oni pag'as de 700 ĝis 2500 eŭr'o'j por vir'in'o. La gajn'o'j de hom'komerc'ist'o'j kaj bordel'ist'o'j eg'e alt'as. Pli kaj pli oft'e traf'as adolesk'ant'o'j kaj eĉ infan'o'j en la man'o'j'n de prostitu'ist'o'j. Tial proksim'um'e 80 % de la jun'ul'in'o'j el'ig'it'a'j el Albanio ne ating'as si'a'n 18an jar'o'n.

Nur tre mal'mult'e da viktim'o'j ricev'as help'o'n kaj sub'ten'o'n. Se polic'o ekster'land'e kapt'as ili'n, ili risk'as est'i arest'it'a'j kaj for'pel'it'a'j. Polic'o kaj ali'a'j aŭtoritat'o'j trakt'as la problem'o'n sen'help'e kaj indiferent'e: foj'e ankaŭ ili est'as implik'at'a'j en la komerc'o.

Laŭ ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j tra Balkani'o oni kontraband'e liver'as ĉiu'jar'e la plej grand'a'n part'o'n de 120 000 vir'in'o'j kaj infan'o'j el Orient- kaj Sud'orient-Eŭrop'o al EU-ŝtat'o'j, kie ili est'as vend'at'a'j cel'e al seks'a ekspluat'ad'o kaj prostitu'ad'o.

Infan'o'j

En la last'a'j jar'o'j ankaŭ komerc'o pri pli jun'a'j infan'o'j kresk'is. La infan'o'j est'as dev'ig'at'a'j almoz'i kaj labor'i en okcident'a'j land'o'j. Oft'e najbar'o'j aŭ hom'komerc'ist'o'j el la propr'a loĝ'lok'o konvink'as per mon'o kaj fals'a'j labor'propon'o'j ge'patr'o'j'n en land'o'j kiel Moldavio, Ukrainio kaj ali'a'j respublik'o'j de la eks'a Sovet-Uni'o, ke ekster'land'e ili'a'j id'o'j ĝu'os pli bon'a'n viv'o'n. Ankaŭ ge'patr'o'j viktim'iĝ'as sam'e kiel la infan'o'j.

Tiel hom'komerc'ist'o'j en Orient-Eŭrop'o kaj en Balkani'o ricev'as rezult'e de si'a'j krim'o'j miliard'o'j'n da eŭr'o'j, sam'temp'e ekspluat'ant'e leĝ'don'a'n sistem'o'n, kiu apenaŭ pun'as fi'ag'o'j'n tia'j'n.

La Inter'naci'a Organiz'aĵ'o pri Migr'ad'o help'as al viktim'o'j eskap'i la krim'ul'o'j'n kaj re'trov'i senc'o'n en si'a viv'o. Katja el Moldavio nun labor'as tag'e, re'konstru'ant'e jun'ul'ar'a'n dom'o'n en si'a vilaĝ'o; ŝi ankaŭ frekvent'as kurs'o'n por ter'kultur'ist'o'j. Katja kred'as, ke ŝi pov'os trov'i labor'o'n por si kaj si'a'j infan'o'j – kaj neniam plu re'ven'os al la terur'o, kiu'n ŝi tra'viv'is kiel prostitu'it'in'o. Per si'a ag'ad'o en Bulgario dum la last'a'j du jar'o'j la Iom help'is al 40 vir'in'o'j re'ven'i al si'a'j de'ven'land'o'j.

Evgeni GEORGIEV
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Inter'naci'a'j bank'o'j stabil'ig'as si'a'j'n pozici'o'j'n

Inter'naci'e ag'ant'a'j bank'o'j plu vast'ig'as si'a'j'n pozici'o'j'n en land'o'j de mez'a kaj orient'a Eŭrop'o. La privat'ig'a procez'o en tiu'j land'o'j grand'part'e fin'iĝ'is. Nun'temp'e la bank'a sektor'o tie spert'as la du'a'n faz'o'n de solid'iĝ'o: dum iu'j inter'naci'a'j bank'o'j plu ekspansi'as, ali'a'j komenc'is re'tir'iĝ'i el la region'o.

En la jar'o 2000 fremd'land'a'j bank'o'j konsist'ig'is 53 % de la aktiv'o'j de ĉiu'j bank'o'j en la region'o. Fin'e de 2001 tiu indic'o ating'is 57 % (1999 – 43 %, 1998 – 32 %). Dum la aktiv'o'j de la lok'a'j bank'o'j kresk'is de 290 miliard'o'j al 349 miliard'o'j da eŭr'o'j (pli ol 20 %), la aktiv'o'j de la inter'naci'a'j bank'o'j pli'alt'iĝ'is de 155 miliard'o'j al 207 miliard'o'j da eŭr'o'j (pli ol 34 %). La bank'a merkat'o en mez'a kaj orient'a Eŭrop'o est'as jam grand'part'e dis'divid'it'a. Tial est'as mal'facil'e trov'i lok'o'n por nov'a'j merkat-part'o'pren'ant'o'j en la tie'a sektor'o.

En Kroati'o inter'naci'a'j bank'o'j konsist'ig'as 82 % de la bank'aktiv'o'j en la land'o – plej alt'a indic'o en la region'o. En la Ĉeĥ'a Respublik'o la „fremd'land'a part'o” est'as 78 % de la total'o, en Slovaki'o 75 % kaj en Pollando 51 %.

La fak'ul'o'j atend'as nun la du'a'n faz'o'n de bank'a solid'iĝ'o. En la sekv'a'j du aŭ tri jar'o'j plur'a'j bank'a'j konkurenc'ul'o'j for'las'os la merkat'o'n. Al bank'o'j sen klar'a strategi'o en mez'a kaj orient'a Eŭrop'o est'os ĉiam pli mal'facil'e defend'i si'a'j'n pozici'o'j'n. Post kiam la land'o'j el tiu region'o en'ir'os Eŭrop'a'n Uni'o'n, la nov'a situaci'o intens'ig'os la konkurenc'o'n.

La du'a ond'o de solid'iĝ'o jam komenc'iĝ'is en iu'j land'o'j de la region'o. Ekzempl'e en la printemp'o de 2002 Bayerische Landesbank re'tir'iĝ'is el Kroati'o kaj Berliner Bankgesellschaft en'ir'is procez'o'n de vend'o de si'a part'o en bank'o de Ĉeĥi'o. En Hungari'o, kie la unu'a faz'o de solid'iĝ'o start'is tre fru'e, tri grand'a'j inter'naci'a'j bank'o'j (Ing, ABN Amro, Société Générale) pas'int'jar'e for'las'is la merkat'o'n.

Ŝanĝ'o'j en la proporci'o

Kun la merkat-en'ir'o de nov'a'j bank'o'j fin'e de la 90aj jar'o'j, la pozici'o'j de inter'naci'a'j bank'o'j unu'j rilat'e al la ali'a'j konsider'ind'e ŝanĝ'iĝ'is. El la pionir'a'j bank'o'j, kiu'j ven'is tiu'n merkat'o'n, nur la aŭstr'a Bank Austria Creditanstalt (BA-CA) est'as ĉiam ankoraŭ inter la unu'a'j kvin. Kvankam la plu ag'ant'a'j pionir'a'j bank'o'j en mez'a kaj orient'a Eŭrop'o jam spert'is la mal'pli'iĝ'o'n de si'a'j merkat'part'o'j, tamen ili sukces'is re'ten'i grav'a'n avantaĝ'o'n, la vast'a'n ret'o'n de fili'o'j, dum la nov'en'ven'int'o'j ricev'is nur unu'op'a'n ĉe'est'o'n. Do, ekzempl'e, BA-CA jam ag'as per si'a'j fili'o'j en ĉiu'j ĉef'a'j merkat'o'j de la region'o ek'de la fru'a'j 90aj jar'o'j.

Inter la unu'a'j dek

Inter la bank'o'j kun vast'a ret'o de fili'o'j en mez'a kaj orient'a Eŭrop'o la unu'a'n lok'o'n okup'as la aŭstr'a BA-CA. Kun aktiv'o'j de 21,6 miliard'o'j da eŭr'o'j en la region'o ĝi aktiv'as en 15 land'o'j de la region'o. La du'a grand'a bank'o est'as UniCredito el Italio kun aktiv'o'j de 18,1 miliard'o'j da eŭr'o'j kaj ag'ad'o en 8 land'o'j. En la unu'a dek'o de inter'naci'a'j bank'o'j la sekv'a'j'n lok'o'j'n okup'as franc'a Société Générale (14,7 miliard'o'j en 9 land'o'j), nederlanda Ing (12,4 miliard'o'j en 8 land'o'j), aŭstr'a Raiffeisen (11,1 miliard'o'j en 13 land'o'j), franc'a Crédit Lyonnais (2,1 miliard'o'j en 7 land'o'j) kaj aŭstr'a Volksbank (1,3 miliard'o'j en 8 land'o'j.

Grand'a'j ebl'o'j pri kresk'o

En la region'o est'as grand'a'j ebl'o'j pri kresk'o, part'e kiel rezult'o de la mal'alt'a nivel'o de financ'a per'ad'o: en la jar'o 2001 la proporci'o de la total'a'j aktiv'o'j de ĉiu'j bank'o'j en proporci'o kun la mal'net'a en'land'a produkt'o en mez'a kaj orient'a Eŭrop'o est'is proksim'um'e 76 % kaj do kresk'is konsider'ind'e (en 2000 ĝi est'is 68 %). Por kompar'o: tiu proporci'o en la eŭr'o-zon'o est'as 200 %.

La special'ist'o'j en la branĉ'o prognoz'as pli'iĝ'o'n de la total'a'j aktiv'o'j de la bank'o'j en tiu region'o je 37 %, de nun'temp'e 363 miliard'o'j al 500 miliard'o'j da eŭr'o'j en la jar'o 2005. Grand'a'n pli'alt'iĝ'o'n oni atend'as en la kredit'don'a sektor'o.

Evgeni GEORGIEV
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Balkani'o likvid'as ekonomi'a'n mal'fru'iĝ'o'n

La eks'komun'ism'a'j land'o'j en sud-orient'a Eŭrop'o last'a'temp'e stabil'e evolu'as kaj montr'as la plej alt'a'n ekonomi'a'n dinamik'o'n en Eŭrop'o. Malgraŭ la mal'fort'a inter'naci'a konjunktur'o ĉi-moment'e tiu'j land'o'j ating'as por 2002 kaj 2003 ekonomi'a'n kresk'o'n de averaĝ'e 4 %. Tiel ili ek'de nun komenc'as rikolt'i la unu'a'j'n frukt'o'j'n de la mal'facil'a'j re'form'o'j struktur'a'j sur'voj'e al merkat'a ekonomi'o, kia'j est'is akcel'o de la privat'ig'o'j kaj radikal'a'j makro'ekonomi'a'j paŝ'o'j stabil'ig'a'j.

Tiu'j ŝtat'o'j post jar'o'j de mal'rapid'a evolu'o fin'e ek'ir'is la voj'o'n de dinamik'a kresk'o. Pro politik'a'j konflikt'o'j en la 90aj jar'o'j est'is ĉes'ig'it'a por long'a temp'o la normal'a ekonomi'a antaŭ'e'n'ir'o de Albanio, Bosnio-Hercegovin'o, Makedonio, Serbi'o-Montenegro kaj Kroati'o. Por la jar'o 2002 ekspert'o'j atend'as pli'alt'iĝ'o'n de la ekonomi'a rezult'o per 3,5 %, kaj en la jar'o 2003 ĝi ating'os 4 %. Ankaŭ Bulgario kaj Rumani'o, kiu'j ĝu'as la status'o'n de land'o'j kandidat'o'j de la Eŭrop'a Uni'o (EU), hav'os por 2003 ekonomi'a'n kresk'o'n de pli ol 4 %.

Sekv'e de tio la „problem'land'o'j” en Balkani'o montr'os en mez'long'a period'o pli alt'a'n ekonomi'a'n kresk'o'n ol la 15 ŝtat'o'j membr'o'j de EU kaj eĉ pli alt'a'n ol la pli progres'int'a'j re'form'land'o'j de mez'a kaj orient'a Eŭrop'o (kiel Ĉeĥ'a Respublik'o, Pollando kaj Sloveni'o).

„Sud'orient'a Eŭrop'o avanc'as kaj komenc'as likvid'i la mal'fru'iĝ'o'n dum la 90aj jar'o'j”, dir'is Marianne Kager, ĉef'ekonomik'ist'in'o de la aŭstr'a bank'o Bank Austria Creditanstalt (BA-CA). „Nur konsekvenc'a daŭr'ig'o de la ekonomi'a'j re'form'o'j pov'as prevent'i recidiv'o'j'n en la region'o.”

La okcident'a'j land'o'j, kiu'j fru'e rimark'is la evolu-ebl'ec'o'n de Sud'orient-Eŭrop'o kaj intens'e klopod'is profund'ig'i la ekonomi'a'j'n rilat'o'j'n, nun profit'as la alt'a'n dinamik'o'n ekonomi'a'n de la region'o.

Evgeni GEORGIEV
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Post'rest'ant'a poŝt'o

Ek'de la sen'de'pend'iĝ'o de Irlando, la poŝt'a serv'o P ag'us T – „Poŝt'o kaj Telegraf'o” – est'is ŝtat'a instanc'o, kies cel'o est'is serv'i la publik'o'n kaj ne far'i profit'o'n. En ĉiu kvartal'o de grand'a'j urb'o'j, en urb'et'o'j kaj vilaĝ'o'j trov'iĝ'is poŝt'ofic'ej'o. Ĉiu'tag'e, krom dimanĉ'e, leter'ist'o port'is poŝt'aĵ'o'n al ĉiu dom'o; krom'e, en la kamp'ar'o, tiu oft'e far'is ali'a'j'n serv'o'j'n por mal'jun'ul'o'j, mal'san'ul'o'j, ktp.

Malgraŭ tio, ke la organiz'aĵ'o est'is mal'modern'a, ĝeneral'e ĉio kontent'ig'e funkci'is. Oft'e oni liver'is poŝt'aĵ'o'j'n du'foj'e tag'e, aŭ eĉ tri'foj'e, se ven'is pez'a'j pak'aĵ'o'j. En la last'a'j jar'dek'o'j, tamen, la reg'ist'ar'o decid'is du'on'privat'ig'i la serv'o'n, kre'ant'e du apart'a'j'n profit'don'a'j'n entrepren'o'j'n, nom'e Telecom Eireann [telekom ejr'a'n] (nun Eircom) por administr'i tele'komunik'ad'o'n, kaj An Post por la poŝt'a serv'o.

Magazen'o'j

Rezult'e, poŝt'ej'o'j ne sufiĉ'e profit'don'a'j est'as ferm'it'a'j, kaj leter'o'j'n kaj pak'aĵ'o'j'n la poŝt'o ne plu liver'as sabat'e aŭ fest- kaj feri'o-tag'e. Krom'e, An Post ne plu liver'as poŝt'aĵ'o'j'n al kamp'ar'a'j dom'o'j. En'tut'e, malgraŭ modern'ig'o, en'konduk'o de komput'il'o'j kaj trans'form'o de poŝt'ofic'ej'o'j en magazen'o'j'n trakt'ant'a'j'n fot'o'j'n, loteri'o'n, asekur'o'n kaj ali'a'j'n var'o'j'n, la serv'o mult'e mal'bon'iĝ'is.

Klient'o'j nun star'u en long'a'j vic'o'j nur por aĉet'i poŝt'mark'o'j'n pro grand'a nombr'o de hom'o'j dezir'ant'a'j ali'a'j'n afer'o'j'n. Aper'is nov'a'j poŝt'mark-aŭtomat'o'j, sed tiu'j plej oft'e ne funkci'as. La dekstr'em'a irlanda reg'ist'ar'o intenc'as imit'i la politik'o'n de la eks'a brit'a ĉef'ministr'in'o Margaret Thatcher [mágret faĉe] kaj privat'ig'i krom'e la transport'sistem'o'n. Laŭ raport'o'j el Briti'o, la tie'a privat'ig'o kre'as kolos'a'j'n fuŝ'aĵ'o'j'n kaj ĥaos'o'n. Kiom sukces'a est'as la liber'merkat'a ekonomi'o!

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ripet'o'j

Kiam vi leg'as tiu'j'n ĉi lini'o'j'n, ebl'e oni jam milit'as en Irako, ebl'e Uson'o jam venk'is, ebl'e oni jam kalkul'as viktim'o'j'n. Ebl'e – ĉar mi skrib'as tiu'j'n ĉi lini'o'j'n kelk'a'j'n tag'o'j'n post deklar'o de prezid'ant'o Georg W. Bush [ĝoĝ dablju buŝ], ke daŭr'os nur ankoraŭ kelk'a'j'n semajn'o'j'n, ĝis li ordon'os atak'o'n; tiel li ripet'us, por perfekt'ig'i tiam'a'n misi'o'n, la milit'o'n de li'a patr'o en 1991. Est'as interes'e foli'um'i en tiu'jar'a volum'o de ni'a revu'o, por vid'i kio'n ni skrib'is pri la „golf-milit'o”, kiel oni nom'is ĝi'n. Ĉiu'j tekst'o'j kontraŭ'is kaj kritik'is, foj'foj'e drast'e kaj draŝ'e, tiu'n milit'o'n, per sam'a'j argument'o'j, kiu'j'n nun oni re'gurd'is dum la pas'int'a'j monat'o'j. Tamen nun la kritik'o est'as eĉ pli fort'a, ĉar kontrast'e al 1991, kiam patr'o Bush re'ag'is al invad'o de Kuvajt'o far'e de Irako, en 2003 la iraka despot'o atak'is neniu'n. La tiam'a alianc'o sub gvid'o de Uson'o ne nur el'pel'is la invad'int'o'j'n el Kuvajt'o – kio est'is prav'a – sed ankaŭ bombard'is Irakon en la nom'o de „nov'a mond'ord'o”, kiu'n vol'is establ'i patr'o Bush. (Pri tia „nov'a mond'ord'o”, ceter'e, post la milit'o oni tut'e ne plu parol'is.) Mort'is tiam minimum'e 50 000 irakaj soldat'o'j kaj 200 000 civil'ul'o'j, pli'a'j cent'mil'o'j – precip'e infan'o'j – dum la post'a jar'dek'o sekv'e de embarg'o'j kontraŭ Irako (kompar'e al mal'pli ol 200 mort'ig'it'a'j alianc-soldat'o'j). Uson'o ricev'is por la milit'o de alianc'an'o'j 54,5 miliard'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j, por Uson'o mem ĝi kost'is 37 miliard'o'j'n, tiel ke patr'o Bush gajn'is 17,5 miliard'o'j'n. Ret'o Rossetti skrib'is en 1991: „Sed la plej bel'a konsekvenc'o de tiu tut'a strategi'o est'as tio, ke de nun ĉiu naci'o est'as liber'a vend'i kiom ajn da milit'a ekip'o al diktator'o'j eventual'e agres'em'a'j. Post'e, kiam ĉi tiran'o'j kresk'os al minac'a rol'o, la sam'a'j naci'o'j pov'os dis'bomb'i ili'n kaj detru'i ĉio'n, kio'n ili mem proviz'is antaŭ'e, kaj la tut'a cikl'o pov'as re'nov'iĝ'i ...”. Georg'o Kamaĉo akuz'is: „La diktator'o ebl'e rest'os, sed la popol'o'n oni ne kompat'is, oni simpl'e ĝi'n masakr'is.”

Efektiv'e, ĉu ni ne nun tra'viv'as ĝust'e tiu'n ĉi ripet'o'n, kiu'n prognoz'is Rossetti? Ĉu ebl'e ni simpl'e re'pres'u tiam'a'j'n artikol'o'j'n, se ja ĉio ripet'iĝ'as, iel tiel? Nu, ebl'e ripet'o en ali'a dimensi'o. Mi karakteriz'is la tiam'a'n milit'o'n „super'flu'a”; pap'o Paŭlo 2a hodiaŭ dir'as: „Milit'o ĉiam est'as mal'venk'o de la hom'ar'o.” Sed kial tio ĝen'u la uson'a'n prezid'ant'o'n? Bush ne est'as katolik'o.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Pac'o al'vok'at'a

Rilat'e Irakon la hom'ar'o star'as angor'e antaŭ dilem'o, ĉu elekt'i pac'o'n aŭ milit'o'n. Se la dilem'o est'us ver'e tia, nek hezit'o nek angor'o prav'iĝ'us, ĉar pac'o'n ĉiu dezir'as.

Tiu ĉi dilem'o est'as tamen nur ŝajn'a: antaŭ ĝi la hom'o'j mal'esper'as, ĉar ĉiu sent'as, ke elekt'i inter milit'o unu'flank'e (kun tragik'a'j sekv'o'j) kaj daŭr'a sub'prem'ad'o de irak'an'o'j ali'flank'e prezent'as ne voj'fork'o'n sed sak'strat'o'n.

Tamen el'ir'ej'o ebl'as: pac'a, liber'ig'a, demokrati'a; el'ir'ej'o ir'ebl'a kaj ir'end'a. Solv'o baz'iĝ'as sur jen'a'j konsider'o'j:

1. Antaŭ kelk'a temp'o Uson'o deklar'is, ke, se Sadam ekzil'iĝ'us, ĝi konsider'us ne plu neces'a milit'o'n.

2. Tut'mond'e politik'ist'o'j ne sufiĉ'e atent'is tiu'n asert'o'n.

3. Laŭ Sadam-biograf'o (ĝis nun la sol'a, franc'a), li est'as hom'o potencial'e tre sent'em'a pri tia viv'o'sav'a perspektiv'o.

4. Por pli demokrati'a mond'o tre grav'as, ke, post Sadam, Irako est'u reg'at'a ne de ali'a diktator'o.

Tial aper'as al'vok'o postul'ant'a, ke Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) hav'u decid'a'n rol'o'n en Irako post Sadam, garanti'ant'e du'jar'a'n demokrati'a'n reg'ad'o'n. Tiel oni klopod'as evit'i milit'o'n, liber'ig'i irak'an'o'j'n, sub'ten'i la rol'o'n de UN, serioz'e trakt'i grav'a'n, si'n'dev'ig'a'n asert'o'n de Uson'o kaj, fin'fin'e, liber'ig'i Uson'o'n de la suspekt'o, ke ĝi naft'o'cel'e ek'milit'as.

Ĉu fantazi'o? Neniel. Kred'ind'a'j mez-orient'a'j ŝtat'o'j kaj fid'ind'a'j organiz'aĵ'o'j diskret'e klopod'ad'as rezign'ig'i Sadam-on. Tamen nepr'as mobiliz'i tut'mond'a'n publik'a'n opini'o'n. Pro tio sub'ten'ind'as al'vok'o trov'ebl'a (en Esperant'o) ĉe www.radikal'a'parti'o.org. Ni esper'u pri pac'o.

Ranieri CLERICI
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Kancer-karcer'o

En'karcer'ig'it'a est'is la urb'estr'in'o de la sud-okcident'a angl'a ban'urb'o Weston-super-Mar'e [ŭestan sup'a mea] – kun'e kun ali'a'j grav'ul'o'j, kiu'j spert'is sam'a'n sort'o'n. La urb'estr'in'o'n, Lind'a Hayes [hejz] man'katen'is du polic'an'o'j, kiu'j dev'ig'is ŝi'n pas'ig'i temp'o'n en polic'ej'a ĉel'o. Tamen, mal'liber'ig'it'e, ŝi rajt'is uz'i si'a'n tek'komput'il'o'n – kaj oni eĉ port'is al ŝi te'o'n kaj biskvit'o'j'n. Fin'fin'e ŝi est'is sur'strat'ig'it'a kontraŭ pag'o de jam antaŭ'e fiks'it'a mon'sum'o. Ĉu rimark'ebl'is de'nov'e la brit'a mal'san'o rilat'e frenez'a'j'n bov'in'o'j'n? Tut'e ne. Tiel, simpl'e, civit'an'o'j de Weston-super-Mar'e kolekt'is mon'o'n por kontraŭ'kancer'a bon'far'a organiz'aĵ'o. Tamen sen'dub'e est'is kelk'a'j, kiu'j dezir'is, ke la urb'estr'in'o kaj la ali'a'j grav'ul'o'j est'u por ĉiam en'karcer'ig'it'a'j ...

David CURTIS/pg
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Bruselo-Babelo: lingv'o-kultur'o en Eŭrop'a Uni'o

Por la tag'ord'o de la pas'int'decembr'a pint'o'renkont'iĝ'o de ŝtat'estr'o'j kaj ĉef'ministr'o'j de Eŭrop'a Uni'o (EU) en Kopenhago est'is prezent'at'a raport'o pri la uz'o de lingv'o'j en la pli'larĝ'iĝ'ont'a uni'o post 2004. La raport'o propon'is, ke ĝis juni'o 2003 EU-ŝtat'o'j trov'u akord'o'n pri la manier'o kaj buĝet'ad'o de interpret'ad'o dum kun'sid'o'j de la Eŭrop'a Konsili'o. Do la diskut'o'j daŭr'as. Sed ne nur la Konsili'o est'as koncern'at'a. Ankaŭ en la Eŭrop'a Parlament'o kaj en la Eŭrop'a Komision'o la tem'o „lingv'o” far'iĝ'as pli kaj pli akr'a batal'kamp'o.

Kelk'a'j eŭrop'a'j politik'ist'o'j kaj ŝtat'o'j vol'as daŭr'ig'i la nun'a'n sistem'o'n, laŭ kiu teori'e ĉiu oficial'a EU-lingv'o est'u uz'ebl'a kaj la kost'o'j de interpret'ad'o est'u kovr'at'a'j el la EU-buĝet'o. Re'form'klopod'o'j koncern'as ne la „politik'a'j'n” kun'sid'o'j'n de ministr'o'j kaj alt'rang'a'j diplomat'o'j sed interpret'ad'o'n de la pli fak'a'j kaj teknik'a'j kun'sid'o'j, dum kiu'j oni praktik'e uz'as oft'e nur la angl'a'n.

Pag'u-laŭ-postul'o

Re'form'klopod'o tia est'as la model'o nom'at'a „pag'u-laŭ-postul'o”, kiu antaŭ'vid'as la ebl'o'n parol'i kaj aŭd'i interpret'ad'o'n en ĉiu'j „oficial'a'j” lingv'o'j. La diferenc'o manifest'iĝ'as en la financ'ad'o, ĉar tiu ĉi model'o dir'as, ke ĉiu ŝtat'o pag'u si'a'n propr'a'n lingv'o'n (pag'u-laŭ-postul'o). Laŭ la ambasador'o de la german'a reprezent'ej'o ĉe Eŭrop'a Uni'o Wilhelm Schönfelder [vilhelm ŝénfelder], „Germanio fakt'e sub'ten'as tiu'n ‚sved'a'n’ model'o'n, sed plur'a'j ŝtat'o'j ne konsent'as kun tiu model'o”.

Ŝtat'o'j kiel Franci'o aŭ Germanio hav'as sufiĉ'e da financ'a fort'o por pag'i la kost'o'j'n de interpret'ad'o dum konsili'a'j kun'sid'o'j. Sekv'e Michael Cwik de la Eŭrop'a Komision'o argument'as, ke „kompren'ebl'e la financ'a ŝpar'o ĉe la ‚sved'a model'o’ kuŝ'as ĉe german'o'j kaj sved'o'j, ĉar ekzempl'e tiu'j du ŝtat'o'j pag'as mult'o'n en la komun'a'n EU-buĝet'o'n”.

Prestiĝ'a'j kial'o'j

José Pint'o de Sousa, portugal'a traduk'ist'o ĉe la Konsili'o, menci'as la plej fort'a'j'n opon'ant'o'j'n de la kompromis'model'o: „Est'as fakt'e grek'o'j kaj belg'o'j, kiu'j pled'as por la ĝis'nun'a sistem'o – ĉu pro prestiĝ'a'j kial'o'j, ĉu pro lingv'a egal'ec'o.” Li supoz'as, ke la „sved'a” model'o est'is balon'o por test'i la re'ag'o'j'n de la ali'a'j. La traduk'ist'o cerb'um'as pri ebl'a'j solv'o'j: „Oni dev'as akcept'i, ke est'as kost'o'j pro plur'lingv'ec'o en EU, tamen supoz'ebl'e oni dev'as est'ont'e redukt'i serv'o'j'n kaj traduk'i mal'pli da dokument'o'j.”

Preciz'ig'as Angel'os Tsirimokos, grek'a koleg'o de Pint'o de Sousa: „Jam nun oni ne plu interpret'as kaj traduk'as pur'e ‚teknik'a'j'n’ inform'o'j'n ĉe la Konsili'o en ĉiu'j'n lingv'o'j'n.” Laŭ li, oni simpl'e daŭr'ig'os la ĝis'nun'a'n sistem'o'n ĝis kolaps'o: nur tiam oni al'ir'os la problem'o'n (manier'o efektiv'e oft'e uz'at'a en la Eŭrop'a Uni'o).

Abrupt'a ŝanĝ'o

Tsirimokos observ'as ali'a'n tendenc'o'n: „Ĝis antaŭ dek jar'o'j ĉirkaŭ du tri'on'o'j de la tekst'o'j ĉi tie est'is original'e redakt'it'a'j en la franc'a. Hodiaŭ la grand'a pli'mult'o de la tekst'o'j est'as en la angl'a.” Li pov'as ankaŭ preciz'e dir'i, kiam tio okaz'is: „Abrupt'a ŝanĝ'o okaz'is en 1995 ĉirkaŭ la tiam'a pli'vast'iĝ'o.” Kun ironi'o Tsirimokos al'don'as, ke „ebl'e oni ne vol'is dev'ig'i la finn'o'j'n kaj sved'o'j'n sci'pov'i la franc'a'n”. La kvalit'o de la angl'a en la original'a'j tekst'o'j ĝeneral'e ne est'as mal'bon'a, trankvil'ig'as la grek'o, sed lev'iĝ'as problem'o pro tio, ke la jur'a sistem'o de Briti'o est'as komplet'e ali'a ol la kontinent'a sistem'o reg'ant'a en ali'a'j EU-ŝtat'o'j. „Ĉar mult'a'j tekst'o'j hav'as jur'rilat'a'n en'hav'o'n, la angl'a est'as ebl'e la mal'plej taŭg'a kiel pont'o'lingv'o el tiu vid'punkt'o”, asert'as Tsirimokos.

La german'a ofic'ist'o Cwik propagand'as la projekt'o'n RELAIS kiel solv'o'n. Tiu ĉi projekt'o antaŭ'vid'as, ke oni uz'u Esperant'o'n kiel pont'o'lingv'o'n, kiam ne ebl'as rekt'a traduk'ad'o aŭ interpret'ad'o. Laŭ Cwik, „kod'ig'i pens'manier'o'j'n en Esperant'o est'as mult'e pli facil'e ol en etn'a'j lingv'o'j. La fonetik'a klar'ec'o de Esperant'o est'as grand'a avantaĝ'o.” Ankaŭ lim'ig'it'a fizik'a spac'o en kun'sid'ej'o'j dev'ig'as al relajs'a'j solv'o'j. Pri tio fakt'e ne ekzist'as grand'a dub'o, nur pri tio ke la projekt'o RELAIS propon'as Esperant'o'n anstataŭ ekzempl'e la angl'a'n aŭ franc'a'n.

Franc'lingv'em'a instituci'o

La relativ'a fort'ec'o de la franc'a lingv'o en EU est'is long'e cert'ig'it'a. La tri ĉef'a'j EU-urb'o'j – Bruselo, Luksemburgo kaj Strasburgo – situ'as ĉiu'j rand'e de la franc'a kultur-are'o. Walter Hallstein, la unu'a prezid'ant'o de la Eŭrop'a Komision'o en la 50aj jar'o'j, propon'is eĉ la franc'a'n kiel unu'nur'a'n oficial'a'n EU-lingv'o'n. Li'a propon'o est'is mal'akcept'it'a. Tamen la Komision'o rest'is dum la sekv'int'a'j jar'dek'o'j tre franc'lingv'em'a instituci'o.

Hodiaŭ oni pov'as konstat'i, ke la afer'o'j ne est'as statik'a'j. Laŭ Dafydd ap Fergus, ĵurnal'ist'o en Bruselo, „dum jar'dek'o'j oni pov'is dum gazet'ar'a'j konferenc'o'j de la komision'o star'ig'i demand'o'j'n nur en la franc'a kaj ricev'i respond'o'j'n en la franc'a. Sed iam oni en'konduk'is la angl'a'n kiel du'a'n uz'ebl'a'n lingv'o'n. Inter'temp'e la angl'a far'iĝ'is mult'e pli uz'at'a ol la franc'a.” Rand'e, german'a ĵurnal'ist'in'o mal'kaŝ'is, ke ŝi bon'ven'ig'is la en'konduk'o'n de du'a lingv'o en gazet'ar'a'j konferenc'o'j, sed ŝi rimark'ig'is, ke du'on'o de ĉiu'j akredit'it'a'j ĵurnal'ist'o'j ĉe EU est'as german'lingv'an'o'j.

Funkci'i tri'lingv'e

Sed kiel aspekt'as la lingv'a demand'o en la amas'o da ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j, kiu'j setl'is ĉirkaŭ EU en Bruselo? István Ertl, inform'a ofic'ist'o de Eŭrop'a Ret'o kontraŭ Ras'ism'o (ENAR), don'as ekzempl'o'n kaj raport'as pri si'a propr'a organiz'aĵ'o: „ENAR klopod'as funkci'i tri'lingv'e: angl'e, franc'e, german'e. Tamen, la efektiv'a uz'ad'o de ĉi tiu'j lingv'o'j est'as mal'kresk'a laŭ tiu ord'o. Intern'a'j dokument'o'j est'as preskaŭ ĉiam traduk'at'a'j angl'e'n-franc'e'n reciprok'e, sed mal'pli oft'e en la german'a'n. Sam'o valid'as pri kun'sid'o'j de la ENAR-gvid'organ'o'j. Pozitiv'a, sed preskaŭ nur ornam'funkci'a, est'as la ekzist'o de ret'a'j prezent'o'paĝ'o'j de ENAR en ĉiu'j 11 oficial'a'j EU-lingv'o'j.”

ENAR mem marĝen'e atent'as lingv'a'n diskriminaci'o'n, sam'e kiel ekzempl'e diskriminaci'o'n laŭ aĝ'o, seks'o aŭ seks'a prefer'o, sed ne ag'as en ĉi tiu'j kamp'o'j pro la neces'o prioritat'ig'i kaj pro la konsider'o, ke ali'a'j ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j jam aktiv'as specif'e en tiu'j kamp'o'j. Ertl agnosk'as, ke en rilat'o'j kun eŭrop'a'j instanc'o'j, la super'reg'ad'o de la angl'a est'as tut'e klar'a, kun la franc'a fort'e en du'a lok'o. Ali'a'j etn'a'j lingv'o'j lud'as eg'e marĝen'a'n rol'o'n.

Tun'o'j da paper'o

Rilat'e la Eŭrop'a'n Parlament'o'n, tie'a asist'ant'o el Germanio atent'ig'as: „Mi ne plu memor'as la kvant'o'n de tun'o'j de paper'o ĉiu'monat'e transport'at'a'j de Luksemburgo far'e de la Eŭrop'a Parlament'o per ŝarĝ'vetur'il'o'j por kun'sid'o'j en Strasburgo kaj Bruselo. Sed mi memor'as, ke la cifer'o ŝajn'is al mi ne'kred'ebl'a.”

La prov'o, ebl'e foj'e eĉ je kost'o de efik'ec'o, je konserv'o de la plur'lingv'a reĝim'o reg'ant'a en la Eŭrop'a Parlament'o est'as ebl'e eĉ admir'ind'a ag'ad'o por lingv'a egal'ec'o. Sed ŝajn'e tiu lingv'a egal'ec'o nun est'as minac'at'a. Se oni vizit'as la ret'ej'o'n de la parlament'o (www.europarl.eu.int), ĝi ŝajn'e est'as bel'e plur'lingv'a – eĉ la lingv'o'j de la baldaŭ'a'j nov'a'j membr'o'ŝtat'o'j aper'as, sed nur tre supr'aĵ'e. Ju pli profund'e oni en'ir'as la ret'ej'o'n en si'a naci'a lingv'o, des pli da ŝanc'o, ke oni est'os aŭtomat'e direkt'at'a al angl'a'lingv'a versi'o. Eĉ tiam, kiam teori'e la dokument'o hav'ebl'as en plur'a'j lingv'a'j versi'o'j.

Diskut'kultur'o sufer'as

Ankaŭ ĉe interpret'ad'o en la Eŭrop'a Parlament'o la situaci'o ŝanĝ'iĝ'as. Eliza Kehlet, dan'a iam'a interpret'ist'o klar'ig'as: „Ĝis nun kun 11 oficial'a'j lingv'o'j ebl'is ankoraŭ interpret'ad'o por ĉiu'j lingv'a'j kombin'o'j. Tamen jam foj'foj'e oni dev'is relajs'i inter la finn'a kaj la grek'a kaj sekv'e la kvalit'o kaj de la en'hav'o kaj de la parlament'a diskut'kultur'o sufer'is.” Ŝi fort'e pled'as por rekt'a interpret'ad'o kaj traduk'ad'o, atent'ig'ant'e, tamen, ke „kun baldaŭ 21 lingv'o'j tio far'iĝ'os fizik'e mal'ebl'a pro la mal'grand'ec'o de la ĉel'o'j kaj pro la grand'ec'o de la tut'a asemble'o”.

Ŝi daŭr'ig'as: „Interpret'ist'o dev'as pov'i vid'i la parol'ant'a'n parlament'an'o'n. Cert'e ekzist'as teknik'a'j solv'o'j, sed oni ankoraŭ ne zorg'is pri tio.” Interpret'a sistem'o kun 21 lingv'o'j jam pro efik'ec'a'j kial'o'j postul'os pli da relajs'ad'o: en Bruselo, tamen, Esperant'o ankoraŭ ne est'as serioz'e konsider'at'a kiel taŭg'a pont'o'lingv'o.

Ekzist'as tendenc'o'j al pont'o'lingv'o, sed tiu est'as la angl'a. La ĵurnal'ist'o Fergus atent'ig'as pri decid'o, ke sur'bend'ig'o'j de parlament'a'j sesi'o'j est'u traduk'it'a'j unu'e nur en la angl'a'n. Tiu angl'a versi'o serv'u post'e kiel font'o por traduk'o'j en la ali'a'j'n lingv'o'j'n. La sekv'o est'as sufiĉ'e klar'a: ekzempl'e kontribu'o de portugal'a deput'it'o est'as unu'e traduk'it'a en la angl'a'n kaj el ĝi en la hispan'a'n.

Tut'e absurd'a

Pint'o de Sousa opini'as: „Stult'aĵ'o! Kie est'as la avantaĝ'o? Kial nur irlandaj kaj brit'a'j civit'an'o'j ricev'u est'ont'e profesi'a'j'n rekt'e traduk'it'a'j'n dokument'o'j'n kaj ĉiu'j ali'a'j EU-civit'an'o'j nur mal'pli'kvalit'a'n, ne'rekt'a'n versi'o'n?” Laŭ Tsirimokos, „ne nur diskriminaci'a, sed ankaŭ praktik'e tut'e absurd'a est'as tiu labor'manier'o, almenaŭ kiam tem'as pri lingv'o'j – ekzempl'e la hispan'a kaj portugal'a – pli intim'e parenc'a'j inter si ol al la angl'a”. Fergus alud'as ankaŭ jur'a'n aspekt'o'n: „Kiel ĉio ĉi pov'as kongru'i kun la unu'a aline'o de artikol'o 21 de la ĉart'o pri fundament'a'j rajt'o'j, kiu klar'e mal'permes'as ajn'a'n diskriminaci'o'n pro kial'o'j koncern'ant'a'j lingv'o'n?”

Evident'e est'as tendenc'o'j observ'ebl'a'j. Ankoraŭ tro fru'as por dir'i, ĉu la direkt'o al unu aŭ du privilegi'a'j lingv'o'j plu'daŭr'as aŭ ĉu la kontraŭ'fort'o'j nun kolekt'iĝ'as. Ambasador'o Schönfelder not'as: „Ni efektiv'e je la fin'o tut'e ne diskut'is tiu'n raport'o'n prezent'it'a'n de la dan'a prezid'ant'ec'o dum la pint'o'konferenc'o. La lingv'a demand'o est'as daŭr'e tiom tikl'a afer'o, ke oni apenaŭ pov'as tuŝ'i ĝi'n. Ni supoz'ebl'e daŭr'ig'os la plur'lingv'a'n sistem'o'n en EU.”

Mark'o Naoki LINS

La aŭtor'o labor'as en la brusela komunik'ad'centr'o de EEU.

Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Tag'libr'o de l' (antaŭ)milit'o ... el la land'o de Ŝekspiro

En 1991, okaz'e de la unu'a golf-milit'o, mi kontribu'is al MONATO per t.n. „tag'libr'o de l' milit'o”. Pez'kor'e mi mal'ferm'as nov'a'n ... parentez'e kun deprim'o rimark'ant'e, ke mult'o, kio'n mi tiam not'is, ankaŭ hodiaŭ valid'as.

Januar'o

J'a'n. la 28a Grand'a kontraŭ'milit'a manifestaci'o plan'at'a en park'o en Londono. Ministr'in'o mal'permes'is la manifestaci'o'n, pretekst'ant'e, ke mil'o'j da bot'o'j detru'os la herb'o'n en t.n. „reĝ'a” park'o. Tiel reg'ist'ar'o'j sufok'as demokrati'o'n – ĉu ne almenaŭ part'e pro sufok'ad'o de demokrati'o, sub'prem'ad'o de hom'a'j rajt'o'j en Irako, ktp ni est'as ek'milit'ont'a'j kontraŭ Sadam? Unu'e ek'milit'u kontraŭ la propr'a reg'ist'ar'o ...

J'a'n. la 30a Neĝ'o – prognoz'it'a – en sud-orient'a Angli'o. Transport'o (aŭt'o- kaj fer-voj'o'j) paraliz'it'a: cent'o'j da hom'o'j tra'nokt'as en si'a'j vetur'il'o'j. Ĥaos'o. Ĉio ĉi en land'o kred'ant'a si'n kapabl'a mobiliz'i dek'mil'o'j'n da soldat'o'j kaj ili'n organiz'i en for'a, fremd'a land'o. Krom'e: ĉu ni'a parlament'o iam debat'is la milit'o'n? Ne. Blair [blea] tim'as la verdikt'o'n de si'a'j parlament'a'j „trup'o'j”: tiu'j diskut'u ĉas'ad'o'n de brit'a'j vulp'o'j, jes; ĉas'ad'o'n de irakaj hom'o'j, ne.

Februar'o

Feb. la 3a Oni ja manifestaci'os en Londono. Ced'is la ministr'in'o: ŝi'a prov'o tiel krud'e cenzur'i debat'o'n tiom agac'is, ke dank'e al vast'a kondamn'o en almenaŭ liberal'a'j amas'komunik'il'o'j ĉiu fin'fin'e aŭd'is pri la manifestaci'o. Bel'a sen'pag'a reklam'ad'o. Londonon mi ne ir'os (invest'ad'o en tank'o'j kaj ne en trajn'o'j signif'as, ke plej ver'ŝajn'e mi ne ating'us ĝust'a'temp'e la ĉef'urb'o'n). Okaz'os tamen sam'tag'e en mi'a urb'et'o (sam'kiel en mult'a'j ali'a'j) simil'a event(et)o.

Feb. la 7a Ha! Nepr'as rid'i. Reg'ist'ar'a dokument'o list'ig'ant'a la „krim'o'j'n” de Sadam rivel'iĝ'as kiel plagiat'o: la klaŭn'o'j kun'skrap'is „milit'o-prav'ig'il'o'n” el doktor'iĝ'a disertaci'o kaj divers'a'j Inter'ret-font'o'j. Embaras'o flank'e de Blair kaj koleg'o'j. Bon'e!

Feb. la 8a Blair, katolik'o; Bush, krist'an'o – kiel ebl'as? Al kia di'o ili preĝ'as? Se ne ekzist'us religi'o'j, se ni ador'us ne di'o'j'n, ne profet'o'j'n sed nur la hom'ar'o'n, ebl'e okaz'us mal'pli da milit'o'j.

Feb. la 11a Briti'o izol'it'a: franc'o'j, german'o'j, rus'o'j postul'as pli da t.n. arm'il'o-inspektor'o'j, pli da temp'o. Iam Briti'o decid'u, ĉu lud'i plen'a'n rol'o'n en Eŭrop'o aŭ far'iĝ'i la 51a uson'a ŝtat'o. Ŝajn'e Blair (jam mok'at'a en Briti'o kiel Bush-a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j; ali'a'j dir'as „Bush-a pudel'o”) jam decid'is.

Feb. la 12a Laŭ reg'ist'ar'a ordon'o la ĉef'a londona flug'haven'o est'as okup'at'a de pli ol mil soldat'o'j kaj polic'an'o'j por protekt'i ĝi'n (laŭ'dir'e) kontraŭ suspekt'at'a atak'o far'e de al-Kajda. Ĉu kred'i reg'ist'ar'o'n, kiu ajn'kost'e vol'as konvink'i skeptik'a'n, kontraŭ'milit'a'n popol'o'n pri neces'o ek'milit'i en Irako? Ĉu ver'e ekzist'as teror'ism'a danĝer'o tia? Mi ne sci'as. Mi ver'e ne sci'as.

Feb. la 15a Kontraŭ'milit'a manifestaci'o en la urb'et'o: sur'strat'iĝ'is 65 hom'o'j – sufiĉ'e kontent'ig'e. Por la unu'a foj'o ek'de 20 jar'o'j mi pren'is mikrofon'o'n kaj al'parol'is preter'pas'ant'o'j'n: unu'e strang'a sent'o sed mi rapid'e re'kutim'iĝ'is. Kolekt'iĝ'is cent'o'j da sub'skrib'o'j; ven'is televid'a skip'o – kaj jen mi en la vesper'a region'a nov'aĵ'el'send'o. En Londono part'o'pren'is laŭ'raport'e pli ol milion'o da hom'o'j la plej grand'a'n manifestaci'o'n iam ajn okaz'int'a'n en la ĉef'urb'o. La popol'o parol'eg'is: ĉu Blair aŭskult'is?

Feb. la 19a Rilat'e la milit'o'n, la mond'o divid'iĝ'as – pli mal'pli – en aŭd'il'kap'ul'o'j kaj sen'aŭd'il'kap'ul'o'j. Ĝeneral'e la aŭd'il'kap'ul'o'j (franc'a'j, german'a'j kaj ali'a'j saĝ'ul'o'j ĉe la Sekur'ec'a Konsili'o – reprezent'ant'o'j ekzempl'e de la Rumsfeld-a t.n. „mal'nov'a Eŭrop'o”) kontraŭ'as la milit'o'n; la sen'aŭd'il'kap'ul'o'j (Bush, Blair kaj la aŭstrali'a ĉef'ministr'o Howard) ĝi'n favor'as. Escept'ul'o'j (kial diabl'e escept'ul'o'j ĉiam torped'as – ve! milit'a metafor'o evit'end'a – bel'a'j'n teori'o'j'n?) est'as la ital'o, Berlusconi kaj la hispan'o, Aznar. Malgraŭ escept'o'j, mi tamen sent'as, ke la milit'o est'os princip'e sen'aŭd'il'kap'ul'a, uson'angl'a afer'o. Ĉu tamen la situaci'o est'us ali'a, se Bush parol'us ekzempl'e la franc'a'n? Ĉu tiam Chirac est'us la vaŝington'a pudel'o, kaj aŭd'il'kap'ul'a Blair membr'o de „mal'nov'a Eŭrop'a”?

Feb. la 22a Moral'ec'o. Nepr'as milit'i kontraŭ Sadam (tiel nun predik'as Blair), ĉar la iraka diktator'o est'as hom'o sen'moral'a, sen'skrupul'a. Tamen kio okaz'as en la Sekur'ec'a Konsili'o? Ĉu ne Uson'o prov'as „aĉet'i” sub'ten'o'n de ekzempl'e afrik'a'j membr'o'j? Ali'vort'e: voĉ'don'u por pli'a UN-rezoluci'o „prav'ig'ant'a” atak'o'n kontraŭ Irako kaj ricev'u krom'a'n uson'a'n financ'ad'o'n. Kaz'e de Bulgario, Uson'o help'os rilat'e EU-en'ir'o'n kaj NATO-kun'labor'o'n. Kie la moral'ec'o? Kaj kia? Evident'e tia, kiu permes'is al Bush – prezid'ant'o pro suspekt'eg'a elekt'o-procedur'o – okup'i ĉiam pli nigr'a'n Blank'a'n Dom'o'n.

Daŭr'ig'ot'a.

Paul GUBBINS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Di'o, ben'u Uson'o'n! (3)

Se Gofen (MONATO 2002/12, p. 9) per teritori'o'j „okup'at'a'j” disting'ebl'a'j de tiu'j „disput'at'a'j”, alud'as al tiu'j koloni'e de israel'an'o'j loĝ'at'a'j kaj al Israelo ŝtat'e aneks'it'a'j (ĉirkaŭ 200 vast'a'j) establ'aĵ'o'j, oni memor'u, ke eĉ tiu'j ĉi est'is rab'it'a'j de palestin'an'o'j kaj plur'foj'e kondamn'it'a'j de mult'eg'a'j rezoluci'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, kaj foj'foj'e, kvankam hezit'e, mal'aprob'it'a'j de Uson'o. Ĝust'e tiu'j ĉi est'as, krom konstant'a humil'iĝ'o por la pri'rab'it'a palestin'an'a popol'o, la precip'a kaŭz'o de en'land'a teror'ism'o.

Armand'o ZECCHIN
Italio
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Di'o, ben'u Uson'o'n! (4)

Est'as tiel domaĝ'e, ke vi'a'j religi'em'o kaj naci'ism'em'o tiel blind'ig'as vi'n, sinjor'o Gofen! Vi eĉ ver'ig'as dub'ind'aĵ'o'j'n kaj ne'as ver'aĵ'o'j'n plur'a'j'n. Subjektiv'a est'as vi'a artikol'o, kaj malgraŭ kelk'a'j vort'o'j kiel Sirio aŭ Afrik'o, vi'a pens'o ne ŝajn'as el'volv'iĝ'i pli for ol vi'a'j naci'a'j land'lim'o'j. Pardon'u mi'a'n brutal'ec'o'n, sed en vi'a artikol'o pli vid'ebl'as la tip'a CNN-a kaj BBC-a (uson'a kaj brit'a televid'kompani'o'j) tem'ar'o (reg'ist'ar'e inspir'it'a, ne ne'u tiu'foj'e!), kiu'n mi oft'e vid'as televid'e, ol ver'e objektiv'ec'serĉ'a labor'o: la artikol'o ŝajn'as „kri'o de la kor'o” de uson'an'o. Ankoraŭ pardon'u, sed artikol'o, kiu komenc'iĝ'as kaj fin'iĝ'as per „Di'o, ben'u Uson'o'n!”, neniam est'os al mi objektiv'ec'a ekzempl'o. Ĉu ĉar vi trov'is pli aĉ'a'n ol vi'a land'o, vi rajt'as kvalifik'i ĝi'n „bon'a”? Cel'u al objektiv'ec'o kaj for'las'u pasi'o'n. Tio est'as mi'a konsil'o por vi.

Adri'e'n DURANDARD
Franci'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Mineral'a'j riĉ'aĵ'o'j baldaŭ mank'os

Komenc'e de 2003 ar'o da kon'at'a'j geolog'o'j de la Akademi'o de Natur'a'j Scienc'o'j publik'ig'is si'a'n esplor'a'n raport'o'n pri mineral'o'j. Ĝi montr'as, ke nun en Ĉini'o mult'a'j spec'o'j de mineral'a'j riĉ'aĵ'o'j hav'as ne'sufiĉ'a'j'n rezerv'o'j'n kaj ke en la ven'ont'a'j 20 ĝis 30 jar'o'j Ĉini'o al'front'os serioz'a'n mank'o'n de inter'ali'e petrol'o kaj natur'a gas'o.

En la raport'o la geolog'o'j konklud'is, ke, se oni ne streb'os por prospektor'i kaj serĉ'i nov'a'j'n riĉ'aĵ'o'j'n, kaj se la nun'a'j rezerv'o'j est'os sen grand'a kresk'o, ek'de 2020 Ĉini'o nepr'e bezon'os grand'kvant'e import'i mineral'o'j'n. Eĉ por zink'o kaj volfram'o, kiu'j'n nun'temp'e Ĉini'o eksport'as, aper'os mank'o.

La esplor'a raport'o per kelk'a'j paĝ'o'j klar'ig'as la grav'ec'o'n de mineral'a'j riĉ'aĵ'o'j. Ili ne nur rilat'as al la ĉiu'tag'a viv'o de la hom'ar'o, sed ankaŭ serv'as kiel „gren'o kaj sang'o” de la modern'a industri'o. Oni pov'as opini'i, ke la mineral'o'j est'as baz'o por la dis'volv'o de la naci'a ekonomi'o kaj ke, en ia senc'o, ili'a kvant'o kaj kvalit'o rekt'e influ'as la ŝtat'a'n sekur'ec'o'n. Sam'e, ili montr'as si'n politik'e grav'a'j. Por ambaŭ grand'a'j mond'milit'o'j kaj por la milit'o'j, okaz'int'a'j en la golf'a region'o en la mez'a Orient'o, krom akir'o de teritori'o, ankaŭ riĉ'font'o-posed'o ja est'is kial'o de milit'a eksplod'o.

Por garanti'i la ŝtat'a'n sekur'ec'o'n dum ne'normal'a period'o, mult'a'j land'o'j en la mond'o de'long'e jam okup'iĝ'is pri strategi'a rezerv'o de mineral'a'j riĉ'font'o'j. De 1939 ĝis nun land'o'j kiel Uson'o, Franci'o, Germanio, Japani'o kaj ali'a'j, efik'e far'is kaj far'as tia'n rezerv'ad'o'n. El ili Uson'o por rezerv'i naŭ spec'o'j'n de mineral'o'j el'spez'is eĉ kelk'a'j'n miliard'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j.

Nun en Ĉini'o trov'iĝ'as 171 spec'o'j de mineral'o'j. La rezerv'o'j de i.a. stan'o kaj volfram'o el la metal'hav'a'j erc'o'j kaj tiu'j de mult'a'j metaloid'a'j mineral'o'j en'vic'iĝ'is inter la unu'a'j lok'o'j de la mond'o. Sed, ek'de la 90aj jar'o'j de la 20a jar'cent'o, rapid'a kresk'o de industri'a ekonomi'o kaŭz'is, ke la konsum'a rapid'ec'o de plur'a'j mineral'a'j riĉ'aĵ'o'j al'proksim'iĝ'is al aŭ kresk'is super la ekspluat'ad'a dis'volv'iĝ'o de la rezerv'o'j. Tial la konflikt'o inter liver'o kaj bezon'o pli kaj pli akr'iĝ'as.

La raport'o ankaŭ prognoz'as, ke, kompar'e kun grand'a bezon'o post 20 ĝis 30 jar'o'j, la rezerv'o'kvant'o de la ĉef'a'j mineral'o'j, nun jam trov'it'a'j, montr'os si'n serioz'e ne'sufiĉ'a. Pli grav'e est'as, ke la garanti'a nivel'o de mineral'a'j riĉ'aĵ'o'j al la ĉin'a ekonomi'o kaj soci'o ek'hav'os fal'ant'a'n tendenc'o'n.

La special'ist'o'j propon'is, ke nun por Ĉini'o aktiv'e pli'fort'ig'i mineral-serĉ'ad'o'n est'as apart'e grav'e. Ĉini'o dev'as stimul'i ŝpar'em'o'n en konsum'ad'o de riĉ'aĵ'o'j kaj vast'e uz'i valor'a'n spert'o'n el pli evolu'int'a'j land'o'j, kiu'j ĝeneral'e kapabl'as grand'kvant'e re'hav'i kaj re'util'ig'i ŝtal'o'n, kupr'o'n, alumini'o'n kaj ali'a'j'n metal'o'j'n, kaj en kiu'j la re'hav'a kvant'o oft'e pov'as ating'i 30 ĝis 50 % de la konsum'a kvant'o. Do est'as klar'e, ke krom hav'ig'i al si'a popol'o konsci'o'n pri kriz'o de riĉ'font'o'j, la ĉin'a reg'ist'ar'o konsider'u ŝpar'o'n, dec'a'n util'ig'o'n kaj re'cikl'ig'o'n de riĉ'aĵ'o'j kiel unu el la fundament'a'j politik'o'j de la ŝtat'o.

MU Binghua
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Atak'o kontraŭ la forint'o

Ŝajn'e la hungar'a forint'o est'is facil'a pred'o por la inter'naci'a fi'kapital'o. La formul'o est'is simpl'a: per ali'a valut'o oni aĉet'as forint'o'j'n kaj depon'as ili'n en bank'o'j'n kontraŭ alt'a interez'o. Baldaŭ post'e oni vend'as la forint'o'j'n ricev'ant'e kaj alt'a'n interez'o'n kaj favor'a'n kurz'o'n

Pro konstant'a al'ven'o de ekster'land'a kapital'o, la kurz'o de la forint'o pli kaj pli kresk'is, ĝis ĝi ating'is la maksimum'a'n kurz'lim'o'n, inter'konsent'it'a'n kun inter'naci'a'j instanc'o'j. Oni supoz'is, ke Sigmund Járai, estr'o de la hungar'a Naci'a Bank'o (NB), pli'valor'ig'os la forint'o'n, ĉar pretend'o de Eŭrop'a Uni'o est'as hav'i fort'a'n forint'o'n. Jarai oft'e deklar'is, ke ne okaz'os pli'valor'ig'o, sed oni ne kred'is li'n. NB sen'lim'e pov'is proviz'i la fi'kapital'o'n per forint'o'j.

Pro la fort'a forint'o fal'is la inflaci'o de 10 % al 5 %, sed ali'flank'e la eksport'o mal'pli'iĝ'is kaj la sen'labor'ec'o kresk'is. Tio ne plaĉ'is al la kabinet'o kaj mult'a'j fort'e kritik'is la bank'estr'o'n pro li'a mal'ĝust'a valut'a politik'o. Ja ne est'as bon'a kontakt'o inter la kabinet'o kaj NB: nun mal'dekstr'a ministr'ar'o estr'as, dum la bank'estr'o est'as iam'a dekstr'a ministr'o pri financ'o'j.

Komenc'e de 2003 Járai ag'is surpriz'e abrupt'e: li drast'e redukt'is la interez'o'n je la forint'o. La kurz'o de la hungar'a mon'o tuj mal'pli'iĝ'is. La spekulaci'ant'o'j perd'is mult'e, ĉar ili supoz'is, ke la forint'o sen'halt'e kresk'os. La aranĝ'o help'as la eksport'o'n, sed lev'as la inflaci'o'n. La kabinet'o venk'is en la batal'o, sed kompromis'e ĉiu kritik'o kontraŭ la bank'estr'o ĉes'is.

Karlo JUHÁSZ
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Poŝt'o kaj kost'o

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j – kiel en mult'a'j land'o'j – ankaŭ en Germanio la poŝt'o far'iĝ'is privat'a, pro tiel nom'at'a komerc'a liber'iĝ'o, por tiel ebl'ig'i ankaŭ al ali'a'j poŝt'em'ul'o'j ofert'i tia'n serv'o'n. Antaŭ'e en Germanio la poŝt'o est'is monopol'a, ŝtat'a. Kiel kutim'e en tia'j okaz'o'j, la ŝanĝ'o al'port'is avantaĝ'o'j'n kaj mal'avantaĝ'o'j'n. Unu el la plej unu'a'j ŝanĝ'o'j koncern'is pres'aĵ'o'j'n: la monopol'a poŝt'o, pro ŝtat'a interes'o sub'ten'i gazet'ar'o'n, propon'is tre favor'a'j'n prez'o'j'n por eksped'i period'aĵ'o'j'n al abon'ant'o'j. La nun privat'a poŝt'o tuj nul'ig'is tiu'n kaŝ'it'a'n subvenci'o'n kaj postul'as nun „real'a'j'n” prez'o'j'n, kiu'j kovr'as la kost'o'n. Simil'e okaz'is en mult'a'j land'o'j, ankaŭ en Belgi'o, kie sid'as la el'don'ej'o de ni'a revu'o. Kio'n far'as el'don'ist'o'j en tia okaz'o? Aŭ dev'as drast'e alt'ig'i abon'kotiz'o'j'n aŭ serĉ'i alternativ'o'n ĉe mal'pli kost'a konkur'ant'o. Tia pli favor'a serv'o foj'e sid'as en ali'a land'o. Tial nun vi'a revu'o ven'as al vi ne el Belgi'o sed ekzempl'e el Dani'o. Pri tio mir'is franc'a abon'ant'o, supoz'ant'e ke tial li ricev'is la januar'a'n numer'o'n nur la 10an de februar'o. Nu, cert'e la krom'voj'o tra Dani'o kaŭz'as iom da prokrast'o, sed se oni send'us la magazin'o'n tra Belgi'o, la abon'kotiz'o dev'us est'i 6 eŭr'o'j'n jar'e pli alt'a!

Tamen, en la aktual'a kaz'o ne kulp'is poŝt'o sed mank'o de hom'fort'o'j en la el'don'ej'o; tio kaŭz'is, ke ĝi pov'is eksped'i la revu'o'n nur la 31an kaj ne (kiel vi pov'as leg'i en la apud'a kolofon'o) la 1an de januar'o. Sed kiel, en tia situaci'o (mank'o de hom'fort'o'j) re'kapt'i la aper-ritm'o'n? Por tio ni'a franc'a abon'ant'o propon'as el'don'i juli-aŭgust'a'n numer'o'n. Efektiv'e tio ebl'as, ĉar „aper'as princip'e la 1an de ĉiu monat'o”, indik'as la kolofon'o. Princip'o'j permes'as escept'o'j'n, do ne nur mal'fru'o'n sed ankaŭ du'obl'a'n numer'o'n en (eŭrop'a) somer'o; ĝust'e tio'n ni far'os ĉi-jar'e, kiel ni jam anonc'is. Sed ebl'us el'turn'iĝ'i ankaŭ ali'manier'e. Ni'a franc'a leg'ant'o skrib'is, ke li pag'as du'a'n abon'o'n por turk'a amik'o; Esperant'o-klub'o de Munkeno ĉiu'jar'e donac'as konsider'ind'a'n sum'o'n (ĉi-jar'e 400 eŭr'o'j'n) al ni'a Abon'help'a Fondus'o. Se ĉiu abon'ant'o ag'us sam'e kiel tiu ĉi franc'a, se ĉiu grand'a Esperant'o-klub'o ag'us sam'e kiel tiu de Munkeno, ni hav'us la du'obl'a'n abon'ant'ar'o'n kaj ni ebl'e pov'us dung'i pli'a'n ofic'ist'o'n, kiu pov'us help'i al ni aper'ig'i la revu'o'n ĉiam akurat'e. Se ...

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ben'u moder'e Uson'o'n!

Leg'int'e la artikol'o'n de s-ro Gofen, MONATO 2002/11, p. 9, oni ricev'is impres'o'n ke la verk'int'o est'as patriot'a uson'an'o. Kvankam Uson'o mult'flank'e est'as demokrati'a ŝtat'o ĝi tamen est'as ankaŭ imperi'ist'a grand'potenc'o. Laŭ la renom'a sved'a tag'gazet'o Svenska Dagbladet, la jar'o'n 2000, la uson'a sekret'a organiz'aĵ'o Ci'a en'miks'iĝ'is 156 foj'o'j'n en intern'a'j'n afer'o'j'n de fremd'a'j ŝtat'o'j. Se s-ro Gofen ver'e vol'as ricev'i mult'flank'a'j'n sci'o'j'n pri la uson'a ekster'a politik'o, mi rekomend'as al li leg'ad'o'n de renom'a'j uson'a'j kritik'ul'o'j, ekzempl'e la libr'o'n Perpetual War for Perpetual Peace (Konstant'a milit'o por konstant'a pac'o) de Gore Vidal [gor videl]. Li leg'u ankaŭ verk'o'j'n de Noam Chomsky [noem ĉomski], kiu opini'as, ke Uson'o nun'temp'e rikolt'as tiu'n mal'am'o'n, kiu'n ĝi sem'is ĝis nun precip'e en la tiel nom'at'a tri'a mond'o.

Ĉiam kiam Uson'o decid'is en'konduk'i embarg'o'n kontraŭ iu „mal'obe'em'a” land'o, ĝi dev'ig'is plur'a'j'n ali'a'j'n land'o'j'n far'i la sam'o'n pro solidar'ec'o. En la kaz'o Kubo fiask'is ne nur la embarg'o sed ankaŭ mult'a'j prov'o'j murd'i Fidel Castro. Pro la embarg'o kontraŭ Irako mort'is pro mal'sat'o amas'o da sen'kulp'a'j infan'o'j. Uson'o fiask'is tut'e en la medi'o'detru'a milit'o en Vjetnami'o. Ci'a organiz'is puĉ'o'n en Ĉilio kontraŭ Salvador Allende [salbadór ajende], kiu ne est'is naci'a revoluci'ul'o nek instrument'o por sovetiaj potenc'ul'o'j.

Du ekzempl'o'j, kiu'j ilustr'as la ĥameleon'a'n ekster'a'n politik'o'n de Uson'o. Dum la sovetia okup'ad'o de Afgani'o Uson'o sub'ten'is ekstrem'fanatik'a'j'n talibojn, sed post'e ĝi sub'ig'is la mal'hom'ec'a'n reĝim'o'n de la talib-mov'ad'o. Dum la milit'o de Irako kontraŭ Irano, 1980-88, Uson'o liver'is arm'il'o'j'n al Sadam Husajn [sadám husájn]. Teror'ism'o'n oni bedaŭr'ind'e ne pov'as for'ig'i per bombard'ad'o. Uson'o rifuz'as egal'ec'o'n antaŭ inter'naci'a tribunal'o pro eventual'a'j milit'krim'o'j, ĝi rifuz'as ankaŭ sub'skrib'i kontrakt'o'n kontraŭ medi'poluci'o, la inter'konsent'o'n de Kiot'o.

Last'a'temp'e plej'mult'a'j televid-el'send'o'j kaj grav'a'j gazet'o'j silent'ig'as akr'a'j'n kritik'ul'o'j'n, kiu'j vol'us manifest'i si'a'j'n opini'o'j'n precip'e pri la ekster'a politik'o de Uson'o. Post last'temp'a vizit'o en Eŭrop'o la tre fam'a aktor'o Robert [roŭbert] Redford akr'e kritik'is la uson'ig'o'n de Eŭrop'o per la jen'a el'dir'o: „Est'as mal'san'e, ke divers'ec'o de kultur'o'j kaj viv'stil'o'j en Eŭrop'o est'as konform'ig'at'a per amerik'a unu'ec'gust'o”. Sen'dub'e Uson'o ag'is post la du'a mond'milit'o kiel neces'a bastion'o kontraŭ la sovetia hegemoni'o. En la tiel nom'at'a tri'a mond'o ĝi, mal'e, sub'ten'is kaj help'is plur'a'j'n despot'o'j'n. Uson'o dev'as fin'fin'e montr'i pli da respekt'o por mult'fac'et'a'j tradici'o'j de divers'a'j land'o'j.

Bertil ENGLUND
Germanio
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ferm'iĝ'as la arb'ar'o-dom'o

Bankrot'is fin'e de februar'o unu el la plej grand'a'j feri'ej'o'j en Japani'o. Tem'as pri t.n. tem-park'o, nom'e Huis Te'n Bosch [hejs te'n bos] (nederlande: Dom'o en la Arb'ar'o), fond'it'a en 1992 de s-ro Kamiĉika Joŝikuni, kiu inspir'iĝ'is de nederlandaj princip'o'j.

La fond'int'o vizit'is Eŭrop'o'n en 1979 kaj trov'is en Nederlando turism'o'n lig'it'a'n al respekt'o al ekologi'o. Li do decid'is konstru'i nederland'an vilaĝ'o'n apud la golf'o Oomura, guberni'o Nagasak'i, kie situ'is nederlanda konsul'ej'o dum Ed'o-era'o (1600-1868) malgraŭ la tiam'a japan'a izol'ism'a politik'o.

Sen'sal'ig'i mar'akv'o'n

Sur 152-hektar'a teren'o est'is plant'it'a'j kelk'cent mil arb'o'j. Sekv'e est'is fos'it'a kanal'o ses kilo'metr'o'j'n long'a kaj konstru'it'a'j instal'aĵ'o'j por sen'sal'ig'i mar'akv'o'n kaj re'cikl'ig'i rub'aĵ'o'n. Cel'at'a'j est'is ĉe Huis Te'n Bosch ĉarm'o kaj bel'o de nederlanda vilaĝ'o el la 17a jar'cent'o.

Huis Te'n Bosch al'log'is mult'a'j'n turist'o'j'n. En 1997 ĝi'n vizit'is plej mult'e da turist'o'j, 4,3 milion'o'j; en 2002 tamen plej mal'mult'e, nur 3,5 milion'o'j. Laŭ cifer'o'j tia'j ne ŝajn'as, ke Huis Te'n Bosch front'is grav'a'j'n problem'o'j'n, sed ek'de la last'a aŭtun'o mult'iĝ'is la deficit'o.

Nov'a'j al'log'aĵ'o'j

La problem'o'n kaŭz'is la fakt'o, ke tem-park'o'j perd'as si'a'n al'log'o'n. Laŭ turism'o-fak'ul'o: „Hom'o'j tuj perd'as interes'o'n pri nov'a'j al'log'aĵ'o'j. Antaŭ'e nov'a instal'aĵ'o al'log'is turist'o'j'n por kvin jar'o'j, sed nun nur por tri jar'o'j.” Do en 2001 ferm'iĝ'is Universal Studi'o Japan, kiu iam al'tir'is 11 milion'o'j'n da vizit'ant'o'j; en 2001 tamen nur 7,5 milion'o'j'n.

Traf'it'a est'as Huis Te'n Bosch de ali'a'j mal'facil'aĵ'o'j. Ĝi situ'is sur insul'o Kjuuŝuu, tre mal'proksim'a de Tokio kaj Oosaka. Kiam japan'o'j for'e'n vojaĝ'as, ili prefer'as vizit'i ali'a'j'n azi'a'j'n land'o'j'n, ĉar la kost'o'j ne mult'e diferenc'as. Krom'e ili vol'as vid'i aŭtentik'aĵ'o'j'n, ne imit'aĵ'o'j'n. Eĉ se Huis Te'n Bosch est'as faksimil'o de nederlanda vilaĝ'o, pli bon'a est'as tamen aŭtent'a vilaĝ'o en Nederlando.

La nun'a epok'o ne simil'as al 1970, kiam sukces'is Universal'a Ekspozici'o en Oosaka kaj la mond'o ven'is al Japani'o. Nun al la mond'o ir'as japan'o'j.

HOr'i Yasuo
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Silur'o'j, ĉu superstiĉ'o aŭ scienc'o?

Iam kred'is japan'o'j, ke ter'trem'o'j'n kaŭz'is grand'eg'a silur'o, ĉar evident'is, ke antaŭ ter'trem'o mult'e kaj mal'trankvil'e naĝ'is silur'o'j. Okaz'e de la ter'trem'o en Tokio en 1855 est'as raport'it'e, ke mult'e tumult'is silur'o'j, kaj antaŭ la Hanshin-a ter'trem'o en 1995 strang'e ag'is best'o'j.

Antaŭtertrema best'o-kondut'o tre interes'as profesor'o'n Ikeya Motoji ĉe la universitat'o Oosaka. En 1997 li komenc'is observ'i silur'o'j'n en si'a laboratori'o. Li met'is tri silur'o'j'n en tri akv'uj'o'j'n kaj tag'nokt'e ili'n fot'ad'is, registr'ant'e ili'a'j'n mov'o'j'n. La rezult'o'j rimark'ind'as.

Mil'obl'e pli akut'e

Ekzempl'e, ok tag'o'j'n antaŭ la ter'trem'o de Tottori (7,3 laŭ la skal'o de Richter) en oktobr'o 2000 ek'aktiv'is la silur'o'j. Pli aktiv'is la silur'o'j unu tag'o'n antaŭ la ter'trem'o Geiyo (6,7). Eĉ okaz'e de mal'pli fort'a'j ter'trem'o'j, kies centr'o trov'iĝ'as ĝis 20 kilo'metr'o'j for de la laboratori'o, la silur'o'j ek'aktiv'is.

Laŭ la profesor'o, silur'o'j mil'obl'e pli akut'e ol ali'a'j fiŝ'o'j kapt'as la frekvenc'o'j'n de romp'iĝ'ont'a ter'krust'o kaj pro tio re'ag'as al la elektr'o el'ig'at'a dum ter'trem'o. Li nun plan'as star'ig'i tut'japan'a'j'n lern'ej'a'j'n esplor'grup'o'j'n por kolekt'i pli preciz'a'j'n don'it'aĵ'o'j'n kaj por interes'ig'i lern'ant'o'j'n pri ter'trem'o'j, kio ili'n eventual'e iam protekt'os kontraŭ tiu'j mal'feliĉ'aĵ'o'j.

Ĉu do nur'a „superstiĉ'o” pri la rilat'o inter ter'trem'o'j kaj silur'o'j, aŭ ĉu efektiv'e scienc'o?

HOr'i Yasuo
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Uson'o inter Irano kaj Irako

Mez'e de februar'o 2003, dum ĉie oni parol'is pri la kresk'ant'a prem'o sur Irakon, la kresk'ant'a risk'o de nov'a milit'ad'o en Mez-Orient'o, la kresk'ant'a rezist'o kontraŭ la uson'a'j milit'prepar'o'j („pli ol ses milion'o'j da protest'ant'o'j tra la tut'a mond'o en unu sam'a sabat'o – est'as ironi'e, ke Hitler neni'ig'is ĝust'e tiom da jud'o'j”, televid'e koment'is uson'a ministr'o, kiu verdikt'is, ke „kompren'ebl'e tiel grav'a'j'n afer'o'j'n kiel milit'ad'o aŭ ne oni ne pov'as de'pend'ig'i de kelk'a'j sur'strat'a'j manifestaci'o'j”), komenc'iĝ'is en Hag'o ĉe la Inter'naci'a Kort'um'o proces'o de Irano kontraŭ Uson'o.

Irano postul'as, ke Uson'o pag'u la neni'ig'o'n de tri petrol'produkt'a'j platform'o'j en la Persa Golf'o en 1987 kaj 1988. Uson'o si'n defend'as, asert'ant'e, ke tiu'j atak'o'j okaz'is nur si'n'defend'e kontraŭ iranaj atak'o'j al uson'a'j ŝip'o'j.

Ironi'o

La ironi'o de la histori'o est'as, ke ĝust'e mez'e de la nun'a ampleks'a uson'a milit'ad'o tiu'region'e – nun kontraŭ Irako de Sadam Husajn – ĉi tiu proces'o en Hag'o re'ir'ig'as ni'a'n atent'o'n al milit'ad'o sam'region'a antaŭ nur kelk'a'j jar'o'j, kiam Uson'o fort'e sub'ten'is la sam'a'n Sadamon de la sam'a Irako ĉe li'a atak'o kontraŭ Irano. Laŭ Irano, Uson'o eĉ liver'is la ĥemi'a'j'n kaj biologi'a'j'n arm'il'o'j'n, per kiu'j Irako tiu'temp'e pov'is batal'i.

La tiam'a'n situaci'o'n inter'ali'e kaŭz'is la fakt'o, ke en 1979 Uson'o perd'is si'a'n ĉef'a'n alianc'an'o'n, la ŝah'o'n de Irano. Ajatol'o Komejni trans'pren'is la estr'ec'o'n kaj jam en 1982 iranaj trup'o'j sur'voj'is al Bagdado en Irako. La tiam'a uson'a prezid'ant'o Re'ag'a'n per'e de si'a send'it'o Rumsfeld (jes ja, la sam'a!) re'establ'is diplomati'a'j'n lig'o'j'n kun Irako por kontraŭ'pez'i la kresk'ant'a'n fort'o'n de Irano. La histori'o'n ni kon'as. Sed kiu lern'as el la histori'o?

Gerrit BERVELING
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Spekt'ant'o'j spekt'at'a'j

En mult'a'j land'o'j televid'o est'as negoc'o kaj el'send'o'j nur reklam'uj'o'j. Tio est'as la ekonomi'a logik'o si'n kaŝ'ant'a mal'antaŭ tiu aparat'o, kiu ĉen'ig'as miliard'o'j'n da hom'o'j dum plur'a'j hor'o'j tag'e. Por la merkat'ad'a'j profesi'ul'o'j ne sufiĉ'as sci'i, ke ili'a'j'n mesaĝ'o'j'n ricev'os miriad'o'j da spekt'ant'o'j, sed esenc'as sci'i pli ekzakt'e kiom da kaj kia'j hom'o'j tio'n far'os kaj kiom da foj'o'j tio okaz'os. Sam'e por la televid-kompani'o'j kaj por la el'send-kre'ant'o'j (ĉiam pli oft'e sen'de'pend'a'j entrepren'o'j vend'ant'a'j si'a'j'n produkt'o'j'n al la staci'o'j) nepr'as tio'n sci'i por ofert'i pli al'tir'a'j'n uj'o'j'n al si'a'j klient'o'j, la reklam'ist'o'j. La tut'a sektor'o mov'as cent'o'j'n da miliard'o'j da eŭr'o'j jar'e en la tut'a mond'o. Nu, kiel oni sukces'as akir'i tiu'j'n inform'o'j'n, kaj kiom fid'ind'a'j ili est'as? Ni klopod'os ĉio'n klar'ig'i.

Mezur'ad'o de la televid-spekt'ant'ar'o baz'e ne mal'sam'as al ali'a'j statistik'a'j esplor'o'j: oni elekt'as muestr'o'n, analiz'as ĝi'n kaj el ties kondut'o ekster'pol'as la ag'ad'o'n de la tut'a populaci'o. La grand'o de la sampl'o de'pend'as de la fid'ind'ec'o de la dezir'at'a'j rezult'o'j laŭ klasik'a'j statistik'a'j formul'o'j. La labor'o'n efektiv'ig'as entrepren'o, kiu ĝeneral'e est'as er'o de grand'a plur'naci'a konzern'o okup'iĝ'ant'a pri merkat-esplor'o'j.

En ni'a okaz'o grav'as hav'i ĉiam'a'j'n inform'o'j'n, t.e. dum la tut'a tag'o kaj dum la tut'a jar'o. Plej facil'e est'as elekt'i pli-mal'pli konstant'a'n grup'o'n de enket'it'o'j, la t.n. panel'o'n, kaj esplor'i ili'a'j'n ag'o'j'n. Por tio neces'as ankaŭ pli klar'e difin'i la vast'ec'o'n de la esplor'o. Plej oft'e oni analiz'as nur tio'n, kio'n hom'o'j spekt'as hejm'e: t.e. ne kiam ili trov'iĝ'as en trink'ej'o aŭ en hospital'o; mal'oft'e eĉ oni analiz'as el'send'o'j'n spekt'at'a'j'n en la propr'a ripoz'dom'o, se panel'an'o ĝi'n posed'as.

Spekt'o'metr'o

Difin'int'e la cel'o'n de la enket'o, sufiĉ'as nur okup'iĝ'i pri la konstant'a'j loĝ'lok'o'j. Kiam famili'o akcept'as al'iĝ'i al tia esplor'o, oni instal'as aparat'o'n, nom'at'a'n „spekt'o'metr'o”, al ĉiu televid'il'o kaj vid'bend'aparat'o de la dom'o. Ĝi sond'as, ĉu ili est'as funkci'ant'a'j kaj, se tiel, al kiu staci'o ili est'as agord'it'a'j (aŭ ĉu oni spekt'as vid'bend'o'n, aŭ vide'o'lud'as, aŭ konsult'as tele'tekst'o'n, ktp). Por tio'n far'i ekzist'as plur'a'j sistem'o'j, sed la plej oft'a est'as en'met'i en la televid'il'o'n aŭ vid'bend'aparat'o'n special'a'n sond'il'o'n, per kiu oni mezur'as intern'a'j'n frekvenc'o'j'n, kaj per tabel'o traduk'as ili'n al staci'o'j.

Tiu sistem'o prezent'as grav'a'n tuber'o'n: ĝi ne uz'ebl'as por cifer'ec'a'j el'send'o'j. En tia'j okaz'o'j la ĉef'a uz'at'a teknik'o est'as bild'o'kongru'ad'o. Per ĝi la spekt'o'metr'o kapt'as cert'a'j'n karakteriz'o'j'n de part'o de la bild'o aper'ant'a sur la ekran'o (ĉef'e kontrast'o'j'n kaj foj'e ankaŭ kolor'o'j'n) kaj memor'as ili'n. Tamen tio'n ĝi far'as, ne por ĉiu'j aper'ant'a'j bild'o'j sur'ekran'e (po 25 en sekund'o), sed por kelk'a'j el ili. Ali'flank'e, en la esplor-entrepren'o oni sam'e ag'as kaj memor'as ŝablon'o'j'n de grand'a nombr'o da el'send'o'j. La cel'o est'as kompar'i tio'n kio'n oni spekt'as kun la ŝablon'o'j por determin'i, kio'n oni spekt'is.

Cifer'ec'a'j staci'o'j

Por kompren'ig'i la kompleks'ec'o'n de tiu sistem'o, ind'as prezent'i la ekzempl'o'n de Hispanio. Nun'temp'e oni tie analiz'as bild'o'kongru'e ĉirkaŭ 90 divers'a'j'n staci'o'j'n. Por cert'iĝ'i pri la kvalit'o de la ŝablon'o'j oni kapt'as ili'n en mal'sam'a'j urb'o'j per redund'a aparat'ar'o, send'as ili'n ret'e, kompar'as kaj elekt'as la plej kvalit'a'j'n. Sed tio montr'iĝ'as ne'sufiĉ'a, ĉar ekzist'as kelk'obl'e pli da cifer'ec'a'j staci'o'j, kaj tial la sistem'o ne sukces'as determin'i, kiu'n oni rigard'is en ĉirkaŭ 15-20 % de la okaz'o'j. Tial la kvant'o de ŝablon'a'j staci'o'j rapid'e kresk'as.

Parentez'e, simil'a sistem'o est'as uz'at'a en Svis'land'o por mezur'i la radi'o'aŭskult'ant'ar'o'n: 800 hom'o'j sur'port'as special'a'n brak'horloĝ'o'n registr'ant'a'n ĉiu'j'n son'o'j'n, kiu'j'n ili aŭskult'as dum unu semajn'o (pli ekzakt'e: esenc'a'j'n element'o'j'n de la kvar unu'a'j sekund'o'j de ĉiu minut'o). Post'e la datum'o'j est'as kompar'at'a'j kun 120-radi'o'staci'a ŝablon'o.

Ne'vid'ebl'a ident'ig'il'o

La komplik'ec'o kaj mult'e'kost'ec'o de tiu tut'a sistem'o puŝ'as la esplor-entrepren'o'j'n klopod'i por inter'konsent'i kun la ĉef'a'j cifer'ec'a'j el'send-kompani'o'j pri tri'a metod'o: la el'send'ad'o (kun'e kun la bild'o'j) de ne'vid'ebl'a ident'ig'il'o kapt'ebl'a de la spekt'o'metr'o. Bedaŭr'ind'e por la esplor'ist'o'j, tio ŝajn'e ne ebl'as por ĉiu'j el'send'ej'o'j aŭ ne ĉiam interes'as ili'n.

Tamen ĉiu'j tia'j sistem'o'j permes'as sci'i nur kio aper'is sur la ekran'o'j. Neces'as sci'i, kiu sid'is antaŭ la televid'il'o. Por tio oni don'as al la panel'an'o'j special'a'n tele'reg'il'o'n kun po unu klav'o por ĉiu hejm'an'o: per unu'a prem'o oni deklar'as si'a'n ĉe'est'o'n, dum per du'a si'a'n for'ir'o'n. La spekt'o'metr'o posed'as et'a'n ekran'o'n montr'ant'a'n la deklar'it'a'j'n spekt'ant'o'j'n. Se est'as neni'u deklar'o, aper'as demand'o, kiu ĉe'est'as; se dum long'et'a temp'o okaz'as neni'u ŝanĝ'o, oni star'ig'as demand'o'n por konfirm'i tio'n kio'n oni deklar'is. De'pend'e de la land'o'j, per tiu tele'reg'il'o ebl'as inform'i ankaŭ pri gast'o'j (por kiu'j oni al'don'as per apart'a'j klav'o'j la aĝ'o'n kaj seks'o'n) aŭ pri'taks'i el'send'o'j'n.

Telefon-ret'o

Tiom da teknologi'o foj'e est'as ekonomi'e mal'ebl'a. Ekzempl'e, kie la telefon-ret'o ne est'as sufiĉ'e dis'volv'it'a. En Ĉini'o, kie ekzist'as la plej grand'a televid-panel'o de la mond'o, 5000 hejm'o'j est'as ekip'it'a'j per tia'j aparat'o'j, sed ili ĉef'e kovr'as la urb'a'n loĝ'ant'ar'o'n. Al'don'e 18 000 vilaĝ'a'j famili'o'j man'e plen'ig'as kajer'o'j'n, kiu'j'n oni kolekt'as nur unu'foj'e semajn'e.

Tamen, en la unu'a'mond'a'j land'o'j, ĉar plej oft'e neces'as instal'i plur'a'j'n spekt'o'metr'o'j'n en la dom'o'j, unu far'iĝ'as la ĉef'a kaj memor'as ĉiu'j'n datum'o'j'n de la ceter'a'j (de'nov'e la form'o'j inter'komunik'iĝ'i est'as divers'a'j). Nokt'e ĉio est'as send'at'a al centr'a komput'il'o kun'ig'ant'a la inform'o'j'n de la tut'a panel'o: tem'as pri ŝlos'il'a procez'o, ĉar en mal'long'a temp'o neces'as telefon'e kontakt'i mil'o'j'n da hejm'o'j (cent'o'j'n por mal'grand'a'j land'o'j). Se star'as problem'o'j en la telefon-line'o'j kaj oni ne sukces'as el'ŝut'i la datum'o'j'n de sufiĉ'a kvant'o da dom'o'j, la tut'a sekv'a pri'trakt'ad'o fiask'as. Ind'as rimark'i, ke nokt'o plej konven'as al la telefon-kompani'o'j por test'ad'i aŭ ŝanĝ'i si'a'n program'ar'o'n, kaj pro la hast'a kresk'ad'o de poŝ'telefoni'o tia'j incident'o'j ne mal'oft'as.

DVD-leg'il'o

Ricev'int'e la datum'o'j'n, la centr'a komput'il'o analiz'as ties kvalit'o'n: pov'as montr'iĝ'i, ke ekzist'as erar'o'j en spekt'o'metr'o, aŭ ke ie hom'o'j forges'is deklar'i si'n, aŭ ke famili'o aĉet'is, ekzempl'e, nov'a'n DVD-leg'il'o'n kaj forges'is avert'i pri ĝi. La kvalit-procez'o ĉiam mal'akcept'as hejm'o'j'n kaj star'ig'as labor'o'n por la teknik'a fak'o de la entrepren'o, kiu la sekv'a'n tag'o'n dev'os telefon'i ili'n kaj oft'e aranĝ'i rendevu'o'n por ripar'i aparat'o'j'n aŭ instal'i spekt'o'metr'o'j'n en nov'a'j'n.

Post la kvalit-procez'o neces'as kontrol'i, ĉu rest'is signif'a kvant'o da panel-dom'o'j por liver'i fid'ind'a'j'n inform'o'j'n. Ekzempl'e, en Hispanio oni postul'as, ke est'u almenaŭ 80-el'cent'a sukces'o en ĉiu'j naŭ region'o'j, en kiu'j'n oni divid'is la land'o'n. Post'e ven'as la bild'o'kongru'a procez'o, kaj fin'e la pond'a: al ĉiu'j kontakt'it'a'j panel'an'o'j, kiu'j iom ŝanĝ'as de tag'o al tag'o, oni atribu'as apart'a'n grav'o'n de'pend'e de ties reprezent'iv'ec'o (se en tiu tag'o oni el'ŝut'is mal'pli da hom'o'j el iu region'o, la tie'a'j kontakt'it'o'j valor'os pli ol tiu'j el ali'a'j pli bon'e reprezent'it'a'j region'o'j), kaj fin'e kalkul'as pond'it'a'n mez'nombr'o'n por ricev'i la spekt'ant'ar'o'n. Pondadon oni far'as sur'baz'e de plur'a'j demografi'a'j variabl'o'j: loĝ'lok'o, seks'o, soci'a klas'o, kaj simil'e. Post tio neces'as nur lanĉ'i la last'a'j'n program'o'j'n, kiu'j produkt'as ĉi'a'j'n ebl'a'j'n tabel'o'j'n kaj diagram'o'j'n, prezent'as ili'n en ret'ej'o aŭ ret'e distribu'as ili'n al la klient'ar'o.

Centr'a komput'il'o

Neces'as rimark'i, ke tio est'as la tip'a procez'o preskaŭ en la tut'a mond'o, tamen en kelk'a'j land'o'j, kiel en Brazilo, oni ne ek'sci'as la spekt'ant'ar'o'n en la sekv'a tag'o, sed sen'ĉes'e, jam post kelk'a'j minut'o'j: tiam la spekt'o'metr'o'j sen'halt'e liver'as datum'o'j'n al la centr'a komput'il'o, kiu konstant'e kalkul'ad'as kaj aktual'ig'as inform'o'j'n.

Ĉio rakont'it'a ĝis ĉi tie ne ebl'ig'as ek'sci'i, kiom da hom'o'j spekt'is la reklam'o'n de ni'a var'o. Por tio neces'as kun'ig'i la datum'o'j'n pri spekt'ant'ar'o kaj hor'tabel'o'n, kie list'iĝ'as, por ĉiu staci'o, je kiu preciz'a hor'o, minut'o kaj sekund'o komenc'iĝ'as ĉiu unu'op'a el'send'o kaj reklam'o. Kaj ne nur por ĉiu staci'o: en land'o'j, kiel Briti'o aŭ Hispanio, oft'e la sam'a staci'o el'send'as divers'a'j'n afer'o'j'n en mal'sam'a'j region'o'j; en Hispanio eĉ, el'send'o pov'as est'i tut'land'a, sed en'e de la sam'a reklam-paŭz'o part'o de reklam'o'j pov'as est'i tut'land'a kaj ali'a region'a (t.e. pov'as sam'temp'e okaz'i eĉ 16 divers'a'j el'send'o'j far'e de la sam'a staci'o!).

Bild'o'kongru'a'j teknik'o'j

En Hispanio, si'a'temp'e neces'is dek'o'j da hom'o'j por kre'i tiu'n hor'tabel'o'n: tem'as pri po ĉirkaŭ 1000 er'o'j por ĉiu staci'o kaj region'o. Nun, dank'e al bild'o'kongru'a'j teknik'o'j, mult'o'n ebl'is aŭtomat'ig'i. Inter'temp'e, la staci'o'j mult'obl'iĝ'is, kaj ebl'e eĉ pli da hom'o'j est'as bezon'at'a'j: nun'temp'e jam 60 staci'o'j est'as tiel ĉiu'tag'e analiz'at'a'j.

Montr'iĝ'as tamen, ke reĝisor'o vol'as sci'i, kial en difin'it'a moment'o de li'a el'send'o, sen reklam-paŭz'o, part'o de li'a spekt'ant'ar'o for'migr'is. Ekzist'as entrepren'o'j ebl'ig'ant'a'j vid'i sam'temp'e sur komput'il-ekran'o plur'a'j'n el'send'o'j'n kun ties spekt'ant'ar'o: tio ebl'ig'as analiz'i, ĉu hom'o'j for'ir'as, ĉar aper'as difin'it'a mal'simpati'a ul'o en la propr'a el'send'o, aŭ ĉar ali'lok'e komenc'iĝ'is pli al'tir'a konkurenc'ant'o. Ekzist'as aŭ sur'voj'as ekzist'o'n grand'eg'a'j cifer'ec'a'j depon'ej'o'j de el'send'o'j de dek'o'j da staci'o'j laŭ'long'e de monat'o'j kaj eĉ jar'o'j kun grand'ec'o'j de tera'bajt'o'j (mil'o'j da giga'bajt'o'j).

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Datum'baz'o

La ebl'a'j serv'o'j ne est'as nur tia'j. En Franci'o, ekzempl'e, entrepren'o ne nur kre'as hor'tabel'o'j'n, sed al'don'as dek'o'j'n da krom'inform'o'j al la reklam'o'j. Tia'manier'e ebl'as ek'sci'i, ĉu iu ali'a el'pens'is reklam'o'n kun vir'in'o port'ant'a sun'okul'vitr'o'j'n ruĝ'e vest'it'a kaj kun hund'o – kaj spekt'i ĝi'n. Ili'a datum'baz'o en'ten'as jar'o'j'n da reklam'o'j, ne nur televid'a'j, sed ankaŭ gazet'a'j kaj radi'a'j. Tio ebl'e est'as luks'o (kiu tamen viv'ig'as grand'et'a'n firma'o'n), sed plej oft'e entrepren'ist'o'j interes'iĝ'as pri tio, ĉu ili'a konkurenc'ant'o lanĉ'is nov'a'n reklam'o'n, kiom ĝi invest'as tiu'fak'e kaj kia est'as ĝi'a merkat'ad'a strategi'o (kio'n ĝi far'as gazet'ar'e, televid'e, radi'e aŭ en la strat-panel'o'j).

Tio instig'as grand'a'n koncentr'iĝ'o'n en la esplor-sektor'o, tiel ke entrepren'o'j ne plu okup'iĝ'as nur pri televid'o aŭ ĵurnal'o'j, sed ĉio'n far'as kaj komun'e propon'as. Eĉ pli'e: ebl'as ne nur sci'i, kia'j hom'o'j vid'is reklam'o'n; se oni kun'ig'as la datum'o'j'n kun tiu'j de ali'a simil'e funkci'ant'a panel'o, kiu okup'iĝ'as pri tio, kio'n la hom'o'j aĉet'as (manĝ'aĵ'o'j'n, vest'o'j'n aŭ kia'j'n ajn var'o'j'n), ebl'as eĉ sekv'i la tut'a'n evolu'cikl'o'n de kampanj'o – ne grav'e, ĉu propr'a aŭ de konkurenc'ant'o.

Hektor ALOS I FOnt
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Fin'a'j agord'o'j

Al ĉi tiu antologi'et'o de poezi'aĵ'o'j oni dev'as al'ir'i kvazaŭ al relikv'o. Ne ja pro la optimum'o de la vers'teknik'o: mult'a'j strof'o'j est'as tre primitiv'a'j, la fraz'o'j est'as tord'it'a'j, la ritm'o kelk'foj'e est'as pen'e diven'ebl'a: sed la pli'mult'o el la poezi'aĵ'o'j est'is verk'it'a'j antaŭ la unu'a mond'milit'o.

Tem'as pri antologi'o el sep'dek tri poem'o'j: 45 verk'is Stanisław Zygmunt Braun kaj 28 verk'is Stanisław Karolczyk, du grand'a'j person'ec'o'j de la pol'a Esperant'o-kultur'o, kiu'j long'e ag'ad'is en Lodzo (PL); kaj la lodza fili'o de Pol'a Esperant'o-Asoci'o vol'is omaĝ'i si'a'j'n du el'star'a'j'n civit'an'o'j'n okaz'e de la 90-jar'a jubile'o de la fond'iĝ'o. (Ĉi tiu antologi'et'o, kvankam recenz'at'a nun, aper'is en 1997.) Ili est'is du amik'o'j, kiu'j jun'ul'aĝ'e kun'fond'is Pol'a'n Esperant'o-Asoci'o'n ĝust'e en Lodzo, sed ne pov'is al'iĝ'i al ĝi, ĉar tiu'temp'e en Rusio la plen'rajt'a jur'a aĝ'o est'is 24 jar'o'j. Ili do fond'is si'a'flank'e sam'temp'e jun'ul'ar'a'n rond'o'n, kaj el'don'is bulten'o'n Jun'a pens'o.

Karolczyk nask'iĝ'is apud Lodzo en 1890, Braun nask'iĝ'is en Częstohova en 1893, kaj ven'is baldaŭ al Lodzo. Al Esperant'o ili est'is al'log'it'a'j ankoraŭ en knab'a aĝ'o, kaj jam en 1910 aper'is ili'a unu'a kun'a poem'ar'o Unu'a'j agord'o'j, sub la pseŭdonim'o'j Wiktor Elski (Braun) kaj Esk'a (Karolczyk). La poem'ar'o impres'is, ja la aŭtor'o'j est'is 17-jar'ul'o kaj 20-jar'ul'o; tuj aper'is recenz'o'j kaj ese'o'j pri ĝi en Pol'a Esperant'ist'o, German'a Esperant'ist'o, Univers'o. Sed la viv'o baldaŭ al'port'is divers'a'j'n mis'aventur'o'j'n al la du poet'o'j pro ili'a'j social'ist'a'j ide'o'j, kaj ili dev'is for'fuĝ'i; Braun est'is eĉ arest'it'a plur'foj'e kaj kondamn'it'a al ekzil'o (li re'ven'is nur post amnesti'o).

La Unu'a'j agord'o'j aspekt'is tamen kiel ekzerc'o'j de poet'o'j-komenc'ant'o'j, se kompar'it'e al la sam'temp'a'j verk'o'j de Deŝkin, Frenkel, Devjatnin, Schulhof, ĉiu'j orient'e de Rejn'o (la poezi'o de Privat, okcident'e de Rejn'o, hav'as tut'e ali'a'n inspir'o'n). Kaj bedaŭr'ind'e la poet'ad'o de Karolczyk halt'as en 1913, do li ne laŭ'ir'as evolu'o'n, progres'o'n. Li'a'j lirik'o'j rest'as gips'um'it'a'j: kelk'a'j ver'e bon'a'j, pli mult'a'j ŝablon'a'j. La poem'o Al la Majstr'o komenc'iĝ'as tiel:

De long'e sub verd'a standard'o rev'ul'o'j Por nobl'a batal'as afer'o, Al ili al'iĝ'as geni'a'j pens'ul'o'j, Neniu'j si'n sent'as ĉe ili fremd'ul'o'j, Ĉar ĉiu'j'n kun'ig'as esper'o.

Kaj tamen Karolczyk plu rest'as mov'ad'an'o, redaktor'o de Pol'a Esperant'ist'o, fort'e engaĝ'it'a ankaŭ post la du'a mond'milit'o; li traduk'as abund'e el la pol'a, sed du jam pret'a'j antologi'a'j volum'o'j for'brul'as dum la milit'o; la evolu'o de li'a vers'teknik'o okaz'as tra traduk'o'j, kaj original'a'j'n inspir'o'j'n li ne plu traf'as. Li traduk'as, li redakt'as; li'a literatur'a ag'ad'o favor'as li'a'n elekt'iĝ'o'n en la Lingv'a'n Komitat'o'n kaj post la du'a mond'milit'o en la Akademi'o'n (la recenz'at'a verk'o registr'as sid'o'n de Karolczyk en la Lingv'a Komitat'o ek'de 1936, evident'e pres'erar'o anstataŭ 1926, kiel atest'as la tiam'a'j jar'libr'o'j de la Lingv'a Komitat'o; li ĉes'is en 1954). En si'a redakt'a kaj editor'a entuziasm'o li ne forges'as la amik'o'j'n de la jun'aĝ'o: fakt'e ĝust'e al Karolczyk kaj al la komun'a amik'o Pfeifer ni ŝuld'as la antologi'cel'a'n kun'ig'o'n de ĉ. 150 poezi'aĵ'o'j de Braun (origin'e est'is du'cent'o), kelk'a'j dis'e aper'int'a'j, kelk'a'j rest'int'a'j nur manuskript'e.

Braun est'is tre modest'a kaj ne el'montr'iĝ'em'a, kaj ne tro interes'iĝ'is pri si'a'j poezi'aĵ'o'j. La nun'a verk'o ĉerp'as el tiu'j kolekt'it'a'j de Karolczyk, precip'e el la jam aper'int'a'j en revu'o'j. Du stud'o'j pri Braun, de Kalocsay kaj Auld respektiv'e, aper'is en Nord'a Prism'o en 1959; Kalocsay nom'as Braun „la dron'int'a poet'o”, kaj surpriz'iĝ'as, ke ekzist'as nur poem'o'j el li'a jun'aĝ'o. Braun ebl'e ne hav'as pli fort'a'n inspir'o'n ol Karolczyk, sed viv'as pli long'e kiel poet'o, ĝis 1921, tiel ke li mem retro'rigard'e kritik'as si'a'j'n „unu'a'j'n agord'o'j'n” pro la tro'a ne'matur'ec'o kaj ŝablon'ec'o de la rim'o'j. En kelk'a'j vers'o'j ni trov'as la sam'a'j'n dub'o'j'n, kiu'j'n hav'is Schulhof en Desper'ant'o aŭ kiu'j'n hav'os Kalocsay en En amar'a hor'o:

Ĉu sol'e i'a'j histori-fos'ist'o'j prezent'os al la tag'a lum' rakont'o'n pri ni, pas'int'a'j jam, esperant'ist'o'j, kiu'j pupil'o'n fiks'is en Est'ont'o'n, kiu'j kred'is, ke per labor'ad' ili'a form'iĝ'os unu rond'o famili'a? ....... Ĉu interes'o'n fuĝ'a'n aŭ kor'tuŝ'a'n profund'a'n vek'os la fiask'a sort'o, se ni'a'n ard'a'n rev'o'n en la kuŝ'o'n sub'ter'a'n met'os kun ni ni'a mort'o, aŭ eĉ el tomb'o ni'a sen'ŝancel'o al post'e'ul'o'j bril'os kiel cel'o?

Kaj en Fremd'a kant'o ni trov'as eĉ pli fort'a'j'n re'eĥ'o'j'n de la Schulhof-a Kant'o de l' sklav'o:

Ĉar ĉiam kor'o, en eg'a turment'o, Je foj' unu'a katen'o'j'n ek'sent'is - Orel'o'n traf'is vi'a „nov'a sent'o” Kaj mal'esper'o'n por ĉiam for'vent'is, Don'ant'e kred'o'n, lingv'o de l' Esper'o, Ke ne pere'is just'ec' sur la ter'o!. Pri la poem'o Plend'o dir'as Kalocsay en si'a ese'o: „Laŭ mi'a opini'o ĝi est'as, el art'a vid'punkt'o, la plej grand'a poem'o de la unu'a period'o de ni'a poezi'o.” Jen ĝi'a'j unu'a'j vers'o'j, kiel aper'ant'a'j en la nun recenz'at'a volum'et'o:

Sol'a mi est'as ..., ho mi est'as sol'a, kiel ĉi-kruc'o ĉe la voj'o pol'a. kiel ĉi-kruc'o kun Di'a turment'o nigr'e pentr'it'a sur la firmament'o ... Pas'is la rev'o'j, pas'is sonĝ'o'j bel'a'j, Ikaraj flug'o'j, migr'o'j al'ĉiel'a'j - Sur ĉi-voj'ir'o kiel pez'a ŝton'o Sol'a mi rest'is sur de l' voj' du'on'o

Kalocsay, kiel oft'e ali'kaz'e, iel „korekt'as”, cel'e al si'a'gust'a pli'bon'ig'o, la vers'aĵ'o'j'n de ali'a'j; tial est'as apart'e interes'e kompar'i la supr'a'n tekst'o'n de Braun kun tiu aper'int'a en Nord'a Prism'o modif'it'a de la hungar'o.

Ĉe Karolczyk ni trov'as kelk'a'j'n am'poem'o'j'n, sed ne retro'rigard'a'j'n: li ĉes'is tro fru'e en si'a poet'ad'o por montr'i pri'plor'o'n; mal'e, Braun vers'as dum ankoraŭ preskaŭ plen'a jar'dek'o, sed mal'pli intens'e. Sed ankaŭ li halt'as en si'a poet'ad'o mal'pli ol 30-jar'a, kaj tamen tra'viv'os la milit'o'n, kaj mort'os en 1956. La ese'o pri Braun de Auld en Nord'a Prism'o en'ten'as intervju'o'n ĝust'e kun Karolczyk, kiu est'is tiam kolekt'ant'a la vers'aĵ'o'j'n de Braun cel'e al antologi'o. Do pri ambaŭ poet'o'j est'is re'a interes'iĝ'o post ili'a mort'o: ne nur aper'as kelk'a'j ili'a'j poem'o'j en la Esperant'a Antologi'o, sed ankaŭ la Krestomati'o de Szerdahelyi dediĉ'as al ili plen'a'j'n paĝ'o'j'n. La nun'a antologi'o fort'e kontribu'as al la kon'o de du poet'o'j kon'at'a'j preskaŭ nur pro Unu'a'j agord'o'j; nu, agord'o'j est'is plu'a'j, kaj pli bel'son'a'j.

Carlo MINNAJA
Stanisław Braun, Stanisław Karolczyk: Poezi'aĵ'o'j. Pol'a Esperant'o-Asoci'o, Fili'o en Lodzo, 1997. 96 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 83-908340-0-6.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Marionet'o ĉiam aktual'a

Mi jam plur'a'j'n libr'o'j'n recenz'is por MONATO, ekvilibr'e, mi opini'as. Sed la leg'ant'o permes'u al mi, ĉi-foj'e, person'a'n, emoci'a'n al'ir'o'n. Mi ne recenz'as por'infan'a'n libr'o'n, ating'int'a'n la pint'o'n de vend'o'klasifik'o'j. Mi ne komentari'as nov'a'n traduk'o'n de fam'a ital'a ĉef'verk'o. Mi ne rilat'ig'as ĝi'n al last'a'temp'a furor'a film'o, kiu kon'ig'is la aventur'o'j'n de lign'a marionet'o tra la interpret'ad'o de Oscar-premi'it'o Roberto Benign'i. Mi parol'as pri unu el la plej kar'a'j leg'aĵ'o'j de mi'a'j infan'a'j jar'o'j: mi'a pa'nj'o kar'memor'a leg'is ĝi'n al mi kaj mi'a frat'o, kaj mi'a de'nask'a esperant'ist'ec'o si'n nutr'is ankaŭ tra tiu'j paĝ'o'j.

Ankaŭ ali'a'j libr'et'o'j de tiu temp'o akompan'is mi'n en mi'a'j unu'a'j esperant'lingv'a'j leg'o'j. Esperant'o por infan'o'j de G. Gladstone Solomon, kiu'n ni en la famili'o nom'is „la libr'o de la mus'et'o'j”, rakont'is pri mus'a famili'o, kun la ĉiu'tag'a'j famili'a'j okaz'aĵ'o'j, kaj mi plor'is kiam mus'id'o Johano mal'san'iĝ'as ĉar li manĝ'is verd'a'n pom'o'n, kaj li'a frat'o Roĝer'o kur'as al la kurac'ist'o, kiu pret'ig'as medikament'o'n. Ali'a amuz'a verk'et'o est'is Gaj'a lern'o'libr'o, de C. Walter, sur kies kovr'il'paĝ'o krete skiz'it'a infan'o hav'as funel'o'n sur la kap'o kaj tra ĝi en'ir'as verd'a stel'o. Kiel domaĝ'e, ke ambaŭ libr'o'j ne plu trov'iĝ'as en la katalog'o de UEA ...

Sed La aventur'o'j de Pinokjo est'is la ĉef'a leg'aĵ'o por ni, knab'et'o'j. Ni'n log'is la histori'o, cert'e kon'at'a tra la mond'o: mal'jun'a lign'aĵ'ist'o Ĝepeto skulpt'as el lign'o'pec'o marionet'o'n, al kiu li don'as nom'o'n Pinokjo. Ĉi marionet'o parol'as, rid'as, mov'iĝ'as, kresk'as, petol'as, ag'as tut'e kiel infan'o. Kaj kiel infan'o li tra'ir'as la unu'a'j'n infan'a'j'n tent'o'j'n: kaŝ'a neiro al la lern'ej'o por spekt'i pup'teatr'o'n, amik'iĝ'o kun ali'a fripon'et'o kiu li'n de'voj'ig'as, renkont'iĝ'o kun tromp'ist'o'j, iluzi'o pri fabel'a land'o, ŝtel'ad'o, kapt'iĝ'o far'e de la ĝendarm'o'j, risk'o est'i frit'it'a kiel fiŝ'o, efektiv'a trans'form'iĝ'o al azen'o kun long'a'j orel'o'j, ĉar li est'as mal'diligent'a en la lern'ej'o, ktp. Plej natur'e est'as prezent'at'a'j ankaŭ absurd'aĵ'o'j, kiel en'karcer'ig'o verdikt'it'a al pri'ŝtel'it'o, ne ja al la ŝtel'int'o'j. Kaj ĉiu paĝ'o est'as tremp'it'a en la kutim'a plen'kresk'ul'a saĝ'o: se vi ag'as mis'e, vi spert'os mal'bon'a'j'n sekv'o'j'n; se vi mal'obe'as, vi trov'iĝ'os mal'bon'e; se vi ag'as bon'e, vi ĝu'os rekompenc'o'n. Akompan'as Pinokjon kiel gard'anĝel'o la Blu'har'a Fe'in'o, kiu klopod'as re'en'voj'ig'i li'n sur la rel'o'j'n de honest'ec'o; saĝ'a'j'n maksim'o'j'n distribu'as la Parol'ant'a Gril'o; sed ili'n Pinokjo neglekt'as, pri kio li dev'os post'e fort'e pent'i. Se iu ankoraŭ ne kon'as la verk'o'n, mi ne mal'kaŝ'os la fin'o'n, kiu kompren'ebl'e est'as cel'o atend'at'a kaj fin'e ating'it'a, kiel dec'as en por'knab'a'j libr'o'j.

Pri tiu'j aventur'o'j mult'eg'o'n la kritik'o skrib'is, kaj pri literatur'o kaj pri psikologi'o. La esenc'o de la libr'o est'as, ke la infan'o'j est'as kern'e bon'a'j kaj anim'e nobl'a'j, sed la ĉirkaŭ'a medi'o fort'e ig'as al de'voj'iĝ'o: la danĝer'o'j embusk'as ĉiu'lok'e kaj ĉiu'temp'e, do nepr'e neces'as aŭskult'i kaj obe'i la pli'aĝ'ul'o'j'n.

Ĉu do verk'o intenc'it'a por trans'don'i al la infan'o'j la valor'o'j'n de aŭtoritat'ec'o kaj obe'em'o? Ver'ŝajn'e, la aŭtor'o, Carlo Collodi (pseŭdonim'o de Carlo Lorenzini, viv'int'a en la toskani'a vilaĝ'o Collodi, origin'a lok'o de la patr'in'o), tut'e ne cel'is tiom profund'a'j'n implic'o'j'n; li mem infan'o'j'n ne hav'is, eĉ ne edz'in'o'n. Li posed'is bon'a'n literatur'a'n kultur'o'n, kvankam fin'diplom'o'j'n li ne akir'is; li tamen ating'is bon'a'n pozici'o'n kiel gazet'ist'o, el'don'ant'o de gazet'o'j, fin'e unu'a sekretari'o ĉe la prefekt'ej'o de Florenco, kun'labor'ant'o ĉe la redakt'ad'o de la plej grav'a akademi'a vort'ar'o de la ital'a lingv'o. Li eĉ est'is nom'it'a „kavalir'o de la Ital'a Kron'o”, sed li tut'e neglekt'is tiu'n titol'o'n, est'ant'e esenc'e respublik'an'o.

Li'a viv'o est'is dum cert'a temp'o sen'ord'a, kun drink'ad'o kaj mis'fortun'a vet'lud'ad'o, tiel ke ankaŭ la san'o komenc'is ŝancel'iĝ'i. Sed fiks'a posten'o kaj pli bon'a financ'a situaci'o solv'is tiu'j'n problem'o'j'n. Pri la por'infan'a literatur'o li ĉiam est'is interes'it'a, kaj traduk'is al la ital'a la Rakont'o'j'n de la Fe'in'o'j de Perrault. Kuraĝ'ig'it'e al verk'ad'o por infan'o'j kaj knab'o'j, li aper'ig'is plur'a'j'n long'a'j'n novel'o'j'n aŭ roman'et'o'j'n kun element'lern'ej'a'j knab'et'o'j kiel rol'ant'o'j. Li'a'j verk'o'j ating'is rapid'e sukces'o'n: la ital'a regn'o est'is freŝ'e form'it'a post la sen'de'pend'iĝ'a'j milit'o'j kontraŭ Aŭstrio, en kiu'j ankaŭ Collodi est'is part'o'pren'int'a, kaj la verk'ad'o por infan'o'j help'is al la fort'ig'o de la koncept'o pri ŝtat'a unu'ec'o. En 1881 Collodi ek'labor'as pri Histori'o de marionet'o por laŭ'part'a publik'ig'o en la semajn'a Gazet'o por la infan'o'j, sed la aper'ig'o est'as ne'regul'a, kun inter'a'j long'a'j silent'o'j; li eĉ ted'iĝ'as kaj abrupt'e fin'as la rakont'o'n, sed la infan'a leg'ant'ar'o protest'as, kaj Collodi dev'as daŭr'ig'i dum tri'dek ses ĉapitr'o'j. En 1883 la pec'o'j si'n'sekv'e aper'int'a'j est'as fin'e kolekt'it'a'j en libr'o'n sub la titol'o La aventur'o'j de Pinokjo, kun ilustr'aĵ'o'j de E. Mazzanti, kiu'j'n la nun'a Esperant'o-traduk'o trans'pren'is integr'e.

La fam'o de la roman'et'o est'is tuj'a kaj eg'e long'daŭr'a. Eĉ la nun'a'j knab'et'o'j, kiu'j spert'as tut'e ali'a'n al'ir'o'n al la princip'o'j de aŭtoritat'ec'o kaj ali'tip'a'n famili'a'n eduk'o'n ol est'is antaŭ jar'cent'o, trov'as en Pinokjo spegul'o'n de si mem, de si'a'j ne'cert'o'j, de si'a'j dezir'o'j pri eskap'o el la kutim'o'j konsider'at'a'j sen'kaŭz'e trud'it'a'j de la pli'aĝ'ul'o'j. Sen'nombr'a vic'o da el'don'o'j en mult'a'j lingv'o'j (inkluziv'e la latin'a'n Pinoculus!) kon'ig'is al la tut'a mond'o la aventur'o'j'n de la bub'a, fripon'a kaj ribel'em'a, sed simpati'a kaj just'ec'aspir'a, lign'a marionet'o, kun infan'a logik'o kaj naiv'ec'o; Pinokjo est'as sen'dub'e la ital'a subjekt'o de la 19a jar'cent'o plej kon'at'a ekster'land'e. Ankoraŭ nun en Italio la verk'o aparten'as al ĉies kultur'a sub'fon'o, tiel ke uz'iĝ'as en la normal'a ital'a lingv'o esprim'o'j kiel „hav'i la naz'o'n de Pinokjo”, kiam ĝi long'iĝ'as pro li'a'j mesogoj, aŭ „est'i kiel la Parol'ant'a Gril'o”, kiam iu saĝ'um'as kaj aplomb'e sentenc'as.

En 1930 aper'as en Esperant'o La aventur'o'j de Pinokjo en traduk'o de Mirza Marchesi, ĉe The Esperant'o Publishing Co. La traduk'int'in'o est'is element'lern'ej'a instru'ist'in'o, entuziasm'e ag'ant'a en la instru'ist'a medi'o, eĉ menci'it'a per apart'a kap'vort'o en la Enciklopedi'o de Esperant'o. Ŝi edz'in'iĝ'os al meksikia esperant'ist'o kaj ir'os al Meksikio; post vidv'in'iĝ'o, ŝi re'ven'os al si'a origin'a lok'o, apud Padova, kie ŝi mort'os en 1953. Ŝi'a traduk'o est'is bon'a, kaj en la komenc'a'j kvin'dek'a'j jar'o'j ĝi est'is dis'aŭd'ig'at'a dum la regul'a'j Esperant'a'j el'send'o'j de Radi'o Roma. Ĉu mi rajt'as ankoraŭ'foj'e miks'i person'a'j'n re'memor'o'j'n? La rol'o'n de Pinokjo lud'is mi, tiam 11-jar'a, kiel rakont'ist'o rol'is mi'a frat'o Nicola, 13-jar'a, la Blu'har'a Fe'in'et'o (kaj ali'a'j in'a'j voĉ'o'j) est'is mi'a patr'in'o Carolina, la Parol'ant'a Gril'o est'is mi'a patr'o Lu'ig'i, kiu altern'is ĉe ali'a'j vir'voĉ'a'j dialog'o'j kun la tiam'a ĉef'redaktor'o de la Esperant'o-fak'o de Radi'o Roma, Ascenzio Blasimme. La dis'send'o vek'is grand'a'n entuziasm'o'n ĉe la aŭskult'ant'ar'o, eĉ ven'is leter'o'j adres'it'a'j simpl'e „Al Pinokjo, ĉe Radi'o Roma”.

Tiu traduk'o el'ĉerp'iĝ'is jam de long'e; ĝi est'is re'pres'it'a de Ital'a Esperant'o-Institut'o, sed destin'it'a preskaŭ nur al intern'a uz'o por kurs'an'o'j; por tiu'j, kiu'j dispon'as pri son'kapabl'a komput'il'o, ĝi est'as nun aŭd'ebl'a, en la leg'ad'o de Carla Sfardini, ĉe la ret'ej'o mail.cilea.it/~bottoni/eo/pinokjo/index.htm.

Ĉu ind'is re'publik'ig'i la verk'o'n? Cert'e, jes, ĝi est'as daŭr'e aktual'a kaj de'long'e ne est'is aĉet'ebl'a. Ĉu ind'is nov'a traduk'o? Sen'dub'e, jes. La nun'a traduk'o de J. Horvath est'as, kompren'ebl'e, vort'o'stok'e kaj stil'e pli modern'a ol la traduk'o de M. Marchesi, aper'int'a, kiam eĉ ne ekzist'is la Plen'a Vort'ar'o; krom'e, la antaŭ'a el'don'o ne hav'is ilustr'aĵ'o'j'n, dum la nun'a tre oportun'e re'pren'as la original'a'j'n ilustr'aĵ'o'j'n de la unu'a ital'a el'don'o, kiu'j re'port'as ni'n krokiz'e al ĉarm'a fabel'a mond'o. La lingv'o est'as flu'a kaj facil'a, kaj la libr'o est'as eg'e rekomend'ind'a por ĉiu aĝ'o: knab'o'j, leg'u ĝi'n! ge'patr'o'j, leĝ'u ĝi'n al vi'a'j id'o'j! Sed special'e mi dezir'as al ĉiu'j knab'et'o'j la sam'a'n ĝoj'o'n, kiu'n mi hav'is je ili'a aĝ'o ĉe la renkont'iĝ'o kun Pinokjo.

Carlo MINNAJA
Carlo Collodi: La aventur'o'j de Pinokjo. Tr. J. Horvath. Fel, 2003. 158 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 90 71205 91 6; NUGI 223.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Frand'aĵ'o por sci'vol'em'ul'o'j

Kia'j danĝer'o'j embusk'as aŭtor'o'n, kiu decid'is verk'i libr'o'n pri kalendar'o? La libr'o pov'as iĝ'i tro fizik'a, kaj la aŭtor'o dron'os en long'a'j klar'ig'o'j pri la ekliptik'a eben'o, pri la precesi'o de la ekvinoks'o'j, pri aks'o'j, klin'o'j kaj angul'o'j. La libr'o pov'as iĝ'i tro matematik'a, kaj la aŭtor'o lac'ig'os la leg'ant'o'j'n per formul'o'j kaj kalkul'o'j. La material'o pov'as est'i tro unu'form'a, kaj la leg'ant'o'j enu'os. Do, verk'ant'o dev'as trov'i or'a'n mez'o'n inter popular'ec'o kaj scienc'a rigor'ec'o en pri'skrib'o'j de astronomi'a'j fenomen'o'j kaj matematik'a'j kalkul'o'j. Sen'dub'e, tio'n sukces'is far'i en la libr'o La kalendar'o tra la temp'o, tra la spac'o A. Cherpillod.

La kalendar'o tra la temp'o, tra la spac'o iu'senc'e simil'as bulk'et'o'n kun sekv'in'ber'o'j. La ĉef'a en'hav'o est'as, mem'kompren'ebl'e, rakont'o pri kalendar'o'j. Komenc'e la aŭtor'o don'as preciz'a'n kaj konciz'a'n inform'o'n pri natur'a'j temp'o-unu'o'j (tag'o, monat'o, jar'o) kaj pri kvar tip'o'j de kalendar'o'j, per kiu'j hom'o'j pen'as akord'ig'i tiu'j'n unu'o'j'n.

Apart'a'j ĉapitr'o'j est'as dediĉ'it'a'j al jen'a'j kalendar'o'j kaj ili'a'j vari'aĵ'o'j: la roma, egipta, asira-babilona, atena, gall'a, arab'a, jud'a. Konsider'it'a'j est'as ankaŭ kalendar'o'j de Persi'o, Hindio, Ĉini'o kaj proksim'a'j al ili kaj tiu'j de maja'o'j kaj aztek'o'j. Por ĉiu kalendar'o est'as pri'skrib'it'a'j ĝi'a'j histori'o (la origin'o kaj trans'form'iĝ'o'j), struktur'o (la manier'o, per kiu oni adapt'is tag'nombr'ad'o'n al sun'o kaj lun'o), temp-divid'aĵ'o'j, precip'e monat'o'j, kaj fest'o'j.

Eĉ pli interes'a est'as inform'o pri el'pens'it'a'j kalendar'o'j. Krom la kon'at'a al ĉiu'j franc'a respublik'a kalendar'o, la aŭtor'o prezent'as amuz'a'n pozitiv'ism'a'n kaj tre fantazi'a'n 'patafizikan (ĝust'e tiel, kun apostrof'o) kalendar'o'n de Alfred Jarry. La plej last'a ĉapitr'o rakont'as pri mank'o'j de la gregori'a kalendar'o kaj pri projekt'o'j de ĝi'a re'form'ad'o.

Est'as konsider'it'a'j divers'a'j era'o'j, inter tiu'j la krist'an'a era'o, t.e. la manier'o nombr'i jar'o'j'n ek'de la temp'o, kiam Jesuo Krist'o nask'iĝ'is, kaj la era'o de Scaliger.

Apart'aĵ'o de tiu ĉi verk'o est'as ĝi'a „lingv'ist'ik'ec'o”. Jes, en mult'a'j tiu'tem'a'j libr'o'j est'as list'ig'it'a'j nom'o'j de semajn'tag'o'j kaj monat'o'j en divers'a'j lingv'o'j. Sed en tiu ĉi verk'o du ĉapitr'o'j est'as dediĉ'it'a'j nur al tio („ver'a'j bombon'o'j por la mens'o” de lingv'o-am'ant'o'j) kaj kvant'o de menci'it'a'j lingv'o'j sen'dub'e super'as tiu'n en ĉiu'j ali'a'j tia'j libr'o'j. Por tag'nom'o'j kaj monat'nom'o'j, por vort'o'j, signif'ant'a'j „tag'o”, „monat'o”, „jar'o”, por nom'o'j de divers'a'j fest'o'j kaj fast'o'j (ekzempl'e, Krist'nask'o kaj Karesm'o) oni trov'as laŭ'liter'a'n traduk'o'n kaj etim'ologi'o'n. Ne rest'as sen atent'o mult'a'j vort'o'j, iel rilat'a'j al kalendar'o (ekzempl'e, almanak'o, tagnaŭo, horoskop'o). End'as menci'i, ke preskaŭ ĉiu'j fremd'a'j vort'o'j est'as prezent'it'a'j en si'a'j propr'a'j alfabet'o'j.

Ĉar kalendar'o est'as intim'e lig'it'a kun religi'o, la aŭtor'o konsider'as event'o'j'n el viv'o de bibli'a'j person'o'j. Ver'e, est'as interes'e ek'sci'i, kiam „preciz'e” Di'o kre'is Adamon. A. Cherpillod atent'e ekzamen'as mult'a'j'n fragment'o'j'n de kanon'a'j kaj apokrif'a'j font'o'j, kiu'j en'ten'as dat-indik'o'j'n, por determin'i la temp'o'n de nask'iĝ'o kaj mort'o de Jesuo Krist'o.

En apart'a ĉapitr'o la jar'o est'as pri'skrib'it'a laŭ du grand'a'j religi'a'j cikl'o'j de la rom'katolik'a eklezi'o: la cikl'o de Krist'nask'o kaj la cikl'o de Pask'o. La jar'a'j cikl'o'j de islam'o kaj jud'ism'o est'as konsider'it'a'j en la ĉapitr'o'j pri la arab'a kaj jud'a kalendar'o'j.

Por kalkul'em'a'j hom'o'j la libr'o en'ten'as metod'o'j'n por kalkul'ad'o de la dat'o de Pask'o, de la tag'o en la cikl'o de Scaliger kaj por trov'ad'o de la semajn'tag'o, respond'a al iu dat'o.

Ĉu vi ankoraŭ memor'as pri la bulk'et'o? Nun ni fin'e ĝis'ir'is la sekv'in'ber'o'j'n! En la libr'o est'as uz'at'a'j mult'a'j tip'ar'o'j: grand'a, et'a, kursiv'a, gras'a. Komenc'e tiu vari'ec'o incit'as, sed post'e ĝust'e ĝi help'as trov'i la plej bon'gust'a'j'n pec'o'j'n – al'don'a'j'n divers'tem'a'j'n inform'o'j'n. Ni klasifik'us ili'n laŭ jen'a'j tip'o'j: enciklopedi'a'j (pri popol'o'j, religi'a'j sekt'o'j, person'o'j, ekzempl'e kopt'o'j, advent'ist'o'j, Hilel'o), geografi'a'j (pri lok'o'j, nom'at'a'j laŭ semajn'tag'o'j, monat'o'j, sezon'o'j, fest'o'j, ekzempl'e Duŝanb'o, Rio-de-Ĵanejro, Tel-Avivo, Asuncion'o), religi'a'j (pri divers'a'j preter'pas'it'a'j dum leg'ad'o de la bibli'o fakt'o'j, ekzempl'e pri sen'pek'a koncip'it'ec'o de Maria kaj pri tio, ke Jesuo Krist'o hav'is ge'frat'o'j'n kaj eĉ ĝemel'a'n frat'o'n) kaj ... ceter'a'j, plej ne'atend'it'a'j. Por ne sen'ig'i la leg'ant'o'j'n je plezur'o, ni menci'as nur kelk'a'j'n „ŝlos'il'vort'o'j'n”: krescent'a bulk'o, harem'o, tohuvabohu'o, Quasimodo. Pov'as est'i, ke koncern'a'j fakt'o'j est'as kon'at'a'j al vi, sed vi nepr'e kapt'os ali'a'j'n mir'ind'aĵ'o'j'n.

Kun apart'a interes'o kaj atent'o ni leg'is detal'o'j'n, rilat'a'j'n al Rusio. Kvankam ne ĉiu'j etim'ologi'o'j de rus'a'j vort'o'j kongru'as al tiu'j, trov'iĝ'ant'a'j en ni'a'j vort'ar'o'j, kaj la aŭtor'o dir'is neni'o'n pri tre specif'a rus'a vort'o sutki (diurn'o), tamen en la libr'o est'as spegul'it'a'j mult'a'j apart'aĵ'o'j de rus'a religi'a kalendar'o. Tem'as pri tio, ke la rus'a ortodoks'a eklezi'o ĝis nun uz'as juli'a'n kalendar'o'n kaj ĝust'e tio kaŭz'as diferenc'o'n kun katolik'a kaj protest'ant'a mond'o en tag'o'j de Krist'nask'o kaj Pask'o (inter'ali'e, la rus'a titol'o de fam'a pask'a uvertur'o de N. A. Rimskij-Korsakov est'as ne Velikaja russkaja pasĥa, laŭ A. Cherpillod, sed Svetlij prazdnik).

Nun ni dev'as rimark'i kelk'a'j'n ĉagren'a'j'n fakt'o'j'n. Bedaŭr'ind'e, ĉe'est'as tajp'erar'o'j. Ni trov'is ĉirkaŭ du'dek'o'n, sed tio, cert'e, est'as sufiĉ'e mal'mult'e kompar'e al dens'a en'hav'o. La libr'o konserv'as rest'aĵ'o'j'n de si'a franc'a origin'o, ekzempl'e, foj'e oni stumbl'as je franc'a'j et kaj jour, unu ĉapitr'o hav'as la titol'o'n Ni'a'j pra'patr'o'j la Gall'o'j, kvankam ŝajn'as, ke en'tut'e la libr'o ne est'as simpl'a traduk'o de franc'a versi'o, sed est'is re'far'it'a special'e por esperant'lingv'a'j leg'ant'o'j.

Ni kun grand'a interes'o tra'leg'is tiu'n ĉi libr'o'n, sekv'ant'e aŭtor'o'n laŭ la voj'o de evolu'o de kalendar'o en divers'a'j temp'o'j kaj lok'o'j kaj aŭskult'ant'e li'a'j'n sur'voj'a'j'n klar'ig'o'j'n kaj distr'aĵ'o'j'n. Leg'u ankaŭ vi!

Anna kaj Mat'i PEnt'us
André Cherpillod: La kalendar'o tra la temp'o, tra la spac'o. Eld. La Blanchetière, Courgenard, 2002. 204 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 2-906134-56-2.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Gvid'libr'o tra Esperant'uj'o: ĉio unu'libr'e!

Ĉu ni, esperant'ist'o'j, bon'e kon'as la propr'a'j'n kultur'o'n kaj histori'o'n? Ĉu mult'a'j el ni pov'as fanfaron'i pri kon'o de ne nur ni'a'j plej grand'a'j verk'ist'o'j kaj mov'ad'an'o'j, sed ankaŭ de la plej grav'a'j gazet'o'j en Esperant'o, eĉ se ili est'is el'don'at'a'j antaŭ jam 100 jar'o'j? Ĉu ĉiu el la leg'ant'o'j de ĉi tiu'j lini'o'j sci'as, kiu verk'is la poem'ar'o'n „La tajd'o” aŭ al kiu skol'o aparten'as Georg'o Kamaĉo?

La libr'o Epitom'o de esperant'ologi'o don'as respond'o'j'n al mult'eg'a'j simil'a'j demand'o'j, est'ant'e gvid'libr'o tra la tut'a esperant'a kultur'o, histori'o, struktur'o kaj ide'ar'o. La aŭtor'o sukces'is kompil'i fakt'e mal'grand'a'n, sed sufiĉ'e detal'a'n enciklopedi'o'n. Kaj malgraŭ tio, ke la libr'o cel'as est'i help'il'o al prepar'iĝ'o por la ekzamen'o'j de Rusia Atest'a Komision'o, ĝi nepr'eg'e est'os interes'a kaj util'a ne nur al ekster'rusi'an'o'j, sed ankaŭ al la person'o'j, kiu'j tut'e ne em'as ekzamen'iĝ'i aŭ ekzamen'iĝ'is jam antaŭ tre long'e. Krom tio por ne tre spert'a'j esperant'ist'o'j la libr'o est'os bon'eg'a ebl'ec'o tre komplet'e (tamen, kompren'ebl'e, nur supr'aĵ'e) pri'rigard'i la tut'a'n esperant'a'n kultur'o'n kaj elekt'i, kiu'n verk'o'n ek'leg'i, pri kiu aŭtor'o ek'interes'iĝ'i. Por la jam spert'a'j esperant'ist'o'j ĝi serv'os kiel tre util'a help-libr'et'o, en'hav'ant'a inform'o'j'n, ŝajn'e pri ĉio, kio en'tut'e pov'as tuŝ'i la lingv'o'n Esperant'o. Kaj por ĉiu'j la libr'o help'os pli facil'e kompren'i, kio'n Esperant'o signif'as ĝust'e por ni, ek'konsci'i pri la ating'o'j de la lingv'o kaj mov'ad'o, kaj ankaŭ pri ili'a'j problem'o'j.

Ni detal'ig'u; la libr'o tem'as pri: inter'lingv'ist'ik'o, histori'o de Esperant'o, ideologi'o de Esperant'o-komun'um'o, literatur'o kaj kultur'o en Esperant'o (kie la aŭtor'o tuŝ'as ankaŭ la kre'ad'o'n de kant'o'j, teatr'o kaj film'o'j en Esperant'o), gazet'ar'o kaj libr'o-el'don'ad'o (kun indik'o de la plej grand'a'j Esperant'o-el'don'ej'o'j), Esperant'o-organiz'aĵ'o'j kaj Esperant'o-centr'o'j, aranĝ'o'j kaj renkont'iĝ'o'j. Apart'a ĉapitr'o est'as dediĉ'it'a al instru'ad'o de Esperant'o. Krom'e la libr'o en'hav'as person'a'n indeks'o'n (kie est'as list'ig'it'a'j ĉiu'j person'o'j, menci'it'a'j en la libr'o, kun mal'long'a'j inform'o'j pri ili kaj referenc'o'j al la respektiv'a'j paĝ'o'j) kaj du al'don'o'j'n. En la unu'a trov'iĝ'as mal'long'a'j inform'o'j pri UK-oj, IJK-oj kaj kelk'a'j rus'a'j Esperant'o-aranĝ'o'j; kaj en la du'a est'as kolekt'it'a'j la plej grav'a'j dokument'o'j pri esperant'ism'o (inter kiu'j la bulonj'a deklaraci'o, deklaraci'o'j de hom'ar'an'ism'o, sen'naci'ism'o, raŭm'ism'o, manifest'o de Prago kaj kelk'a'j ali'a'j).

Neces'as do tuj atent'ig'i, ke la libr'o tut'e ne est'as scienc'a stud'o pri Esperant'o kiel nur lingv'a fenomen'o. Ĝi est'as ĝeneral'a super'rigard'o de la plej divers'a'j pri'esperant'a'j tem'o'j, kaj ĉi-rilat'e ĝi est'os interes'a kaj util'a ne nur al gramatik'em'ul'o'j kaj lingv'ist'o'j, sed al ĉiu, kiu tiel aŭ ali'manier'e okup'iĝ'as pri Esperant'o.

La libr'o est'as plaĉ'e el'don'it'a kaj hav'as tre oportun'a'n format'o'n. Tre bon'a est'as ankaŭ la manier'o, en kiu la aŭtor'o prezent'as la material'o'n – ĝi ne est'as enciklopedi'e sek'a, sed la tekst'o est'as konsekvenc'a kaj leg'ebl'as tut'e facil'e kvazaŭ iu histori'o. Tamen, kiel ajn dolĉ'a est'u miel'o, ĉiam trov'ebl'os iom da vinagr'o. Pro tio, ke la libr'o est'is komenc'e orient'it'a por rusi'an'o'j, ĝi en'hav'as sufiĉ'e mult'e da detal'a'j inform'o'j ĝust'e pri rus'a kaj sovetia Esperant'o-mov'ad'o'j, kiu'j, ebl'e, est'os ne tiel profund'e interes'a'j por la inter'naci'a leg'ant'o. Krom'e la aŭtor'o ne ĉiam sukces'is prezent'i la fakt'o'j'n tut'e sen'parti'e (pri kio li tamen avert'as jam en la en'konduk'o). Tio neniel signif'as, ke io en la libr'o ĝu'is apart'a'n atent'o'n mal'profit'e al ĉio ali'a – en'tut'e la libr'o est'as sufiĉ'e unu'stil'a kaj moder'a pri ĉio.

De lingv'aĵ'a vid'punkt'o la libr'o est'as tre alt'kvalit'a, sed ne perfekt'a. Ni, ekzempl'e, trov'is ne'unu'ec'a'n uz'ad'o'n de la akuzativ'o post po, kaj apart'e frap'is ni'n la tre oft'e el'salt'ant'a vort'o gvidoro, kiu'n ni ja kompren'as, sed ne vid'as kaŭz'o'n prefer'i ĝi'n mal'profit'e al la tut'e komun'lingv'a gvid'ant'o.

Tre konfuz'is ni'n ankaŭ la titol'o de la libr'o. Kiel ni jam indik'is, la libr'o tut'e ne tem'as nur pri esperant'ologi'o en propr'a senc'o de tiu vort'o. Laŭ ni, la libr'o nur gajn'us nom'it'e iel mal'pli scienc'e, sed pli konform'e al si'a en'hav'o. Ankoraŭ unu kurioz'aĵ'o – inter dokument'o'j pri esperant'ism'o apud La Esper'o kaj la bulonj'a deklaraci'o najbar'as ... volapuk'ist'a himn'o! Volapuk'a'n tekst'o'n akompan'as esperant'a traduk'o. Interes'e, kial nur Volapuk'o ĝu'is tiu'n privilegi'o'n, sed ne ali'a'j plan'lingv'o'j?

Kaj la last'a bedaŭr'ind'aĵ'o – est'is, laŭ ni, tut'e facil'e indik'ad'i la viv'o'jar'o'j'n de ĉiu menci'it'a person'o en'e de la tekst'o, por ke la leg'ant'o'j pli facil'e orient'iĝ'u, pri kiu'j temp'o'j tem'as. Tiu'j viv'o'jar'o'j est'as tamen indik'it'a'j nur fin'e de la libr'o en la person'a indeks'o, sed eĉ tie – ne ĉe ĉiu'j person'o'j.

Ni tamen cert'as, ke tiu kuler'et'o da vinagr'o ne mal'bon'ig'os la miel-barel'o'n. La libr'o ver'e est'as tre leg'ind'a por ĉiu'j, kiu'j sent'as si'n ver'a'j esperant'ist'o'j kaj kompren'as la neces'o'n orient'iĝ'i pri la esperant'a kultur'o, eĉ se ne dank'e al person'a kon'at'iĝ'o, do almenaŭ per help'o de spert'o de ali'a'j. Kaj kiu sci'as? – tut'e ebl'as, ke pro tiu ĉi libr'o la leg'int'o ek'sent'os la dezir'eg'o'n kon'at'iĝ'i kun la esperant'a kultur'o pli proksim'e ...

Pavel MOĴAEV kaj Jefim ZAJDMAN
Nikolao Gudskov: Epitom'o de esperant'ologi'o. Eld. Re'u-Impet'o, Moskvo, 2002. 151 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 5-7161-0094-5
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Milit'o neces'a

En si'a en'konduk'o al la februar'a numer'o de MONATO Stefan Maul asert'as, ke ĉiu'j tekst'o'j de ni'a revu'o en 1991 „kontraŭ'is kaj kritik'is, foj'foj'e drast'e kaj draŝ'e”, la tiam'a'n golf-milit'o'n. Ĉu ver'e? Ŝajn'as, ke ni'a ĉef'redaktor'o preter'atent'is mi'a'n ese'o'n Medit'ad'o pri mal'long'a milit'o en MONATO 1991/5. En tiu ese'o mi far'is – sen'histeri'e – kritik'a'n analiz'o'n de la moral'a'j, diplomati'a'j kaj jur'a'j faktor'o'j kiu'j fin'fin'e neces'ig'is milit'a'n re'ag'o'n kontraŭ la invad'o de Kuvajt'o far'e de la iraka arme'o. Ambasador'o Ralph Harry trov'is mi'a'n analiz'o'n tiel pri'pens'ig'a, ke li traduk'is ĝi'n en la angl'a'n kaj aper'ig'is ĝi'n en la revu'o de la Asoci'o por Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en Aŭstrali'o (juli'o 1991). Ali'flank'e mi profund'e pri'plor'as la nun'a'n kriz'o'n kre'it'a'n de la aktual'a fanatik'ul'o en la Blank'a Dom'o.

Eskil SVan'e
Franci'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Di'o, ben'u Uson'o'n (5)

Kvankam mi ne ŝat'as polemik'o'n, mi ne pov'as ne re'ag'i kontraŭ la artikol'o de s-ro Gofen en MONATO 2002/11, p. 9. Di'o ben'u Uson'o'n, al tiu dezir'o de s-ro Aleksandro Gofen mi respond'as, ke se Di'o ekzist'as, li unu'e ben'u la viktim'o'j'n de la uson'a'j bomb'o'j, ĉar, ni honest'e konfes'u, ke Uson'o dezir'as far'iĝ'i la ĝendarm'o de la tut'a mond'o. De la fin'o de la du'a mond'milit'o uson'an'o'j mort'ig'as hom'o'j'n, plej'oft'e vir'in'o'j'n kaj infan'o'j'n, sur la tut'a ter'glob'o.

Se est'as por liber'ig'i la popol'o'j'n, kompren'ebl'e ili prav'as, ĉar la mort'int'o'j'n nun ne plu sufer'as, sed ni ja sci'as, ke ankaŭ en Uson'o reg'as mult'eg'e da mizer'o kaj mal'just'ec'o. S-ro Gofen ĝoj'as pri la fal'o de komun'ism'o, ankaŭ mi, sed mi sci'as de fid'ind'a'j ge'amik'o'j, ke en Rusio tiu'j hom'o'j, al kiu'j mank'is tiam liber'ec'o, ne hav'as nun mon'o'n nek labor'o'n por dec'e si'n nutr'i kaj vest'i. Tiu'j, kiu'j ili'n ekspluat'is, viv'as nun luks'e, eĉ aĉet'as vila'o'j'n sur la franc'a mar'bord'o, do, kial fanfaron'i?

André AUDE
Franci'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Fikci'a lingv'o por la burokrat'ar'o

Al la tre interes'a artikol'o de Garbhan MacAoidh Lingv'o, mit'o kaj legend'o en MONATO 2002/9, p. 17, pri fikci'a'j lingv'o'j, mi vol'as al'don'i, ke la ĉeĥ'a dram'verk'ist'o Václav Havel (eks'a ŝtat'prezid'ant'o de Ĉeĥi'o) est'as aŭtor'o de la teatr'aĵ'o Memorand'o (ĉeĥ'e Vyrozumění), en kiu la ĉef'a'n rol'o'n lud'as fikci'a lingv'o ptydepe [ptídepe]. La teatr'aĵ'o est'as akr'a satir'o pri la komun'ist'a burokrat'ar'o.

Por pli bon'e super'reg'i la soci'o'n, la burokrat'ar'o kre'is art'e'far'it'a'n lingv'o'n ptydepe kiel si'a'n taŭg'a'n instrument'o'n. En la teatr'aĵ'o la instru'ist'o de tiu lingv'o klar'ig'as: „Ptydepe, kiel vi sci'as, est'as lingv'o sintez'a, konstru'at'a sur sever'e scienc'a fundament'o, kun maksimum'e raci'a gramatik'o kaj ne'ordinar'e ampleks'a vort'proviz'o. Ĝi est'as lingv'o absolut'e ekzakt'a, kapabl'a mult'e pli preciz'e ol kiu ajn ordinar'a lingv'o esprim'i ĉiu'j'n subtil'a'j'n formul'nuanc'o'j'n de grav'a'j oficial'a'j tekst'o'j. Rezult'o de tiu ĉi preciz'ec'o est'as kompren'ebl'e ekster'ordinar'a komplik'ec'o kaj mal'facil'ec'o de ptydepe”.

La lingv'o dum'e ŝvel'is tiom, ke fin'e ĝi est'is tut'e ne'uz'ebl'a kaj far'iĝ'is evident'e, ke ĝi dev'as mal'aper'i. Sed la burokrat'ar'o est'as ne'venk'ebl'a. Post la mal'sukces'o de ptydepe aper'is nov'a fikci'a lingv'o chorukor [ĥórukor], kre'it'a sur tut'e ali'a'j princip'o'j ol ptydepe, kaj la burokrat'ar'o hav'is nov'a'n instrument'o'n por si'a reg'ad'o.

Václav Havel tiel art'ism'e montr'is la ne'for'ig'ebl'o'n de la (komun'ist'a) burokrat'ar'o. Se unu burokrat'a sistem'o ĉes'as funkci'i, tuj ĝi est'as anstataŭ'ig'it'a per ali'a. Havel verk'is la teatr'aĵ'o'n en la jar'o 1965 kaj li kvazaŭ antaŭ'vid'is per ĝi la plu'a'n politik'a'n evolu'o'n en la tiam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o: ven'is la jar'o 1968 kun grand'a esper'o pri la politik'a'j ŝanĝ'o'j, sed post la 21a de aŭgust'o kaj post'e en la jar'o 1969 ĉio re'ven'is en la mal'nov'a'j'n rel'o'j'n, ĉiu'j esper'o'j montr'iĝ'is van'a'j. La antaŭ'a komun'ist'a reg'ad'o est'is anstataŭ'ig'it'a per ali'a, pli mal'mol'a, sam'kiel Havel sur'scen'ig'is la anstataŭ'ig'o'n de ptydepe per chorukor.

Jiří PATERA
Ĉeĥi'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Kojl'o

Por ke oni ne mis'gvid'u la leg'ant'ar'o'n mi menci'u erar'et'o'n en la anatomi'a skiz'o, kiu akompan'is la artikol'o'n pri virus'a'j hepat'it'o'j (MONATO, 2003/1, paĝ'o 18). La part'o nom'it'a ile'o est'as fakt'e la transvers'a part'o de la kojl'o.

Norm'a'n INGLE
Briti'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ali'a'j vid'punkt'o'j pri la tragedi'o de Jugoslavio

Distanc'e de unu jar'dek'o oni pov'as star'ig'i ali'a'j'n vid'punkt'o'j'n ol la ĝis'nun'a'j pri la dis'fal'o de Jugoslavio. Mi, kiu nask'iĝ'is komenc'e de la komun'ism'a era'o en Jugoslavio kaj kiu pas'ig'is mi'a'n plej aktiv'a'n viv'period'o'n en tiu temp'o, tamen neniam membr'iĝ'int'e en la komun'ism'a parti'o, pov'as kun iom'a objektiv'ec'o prezent'i ali'a'n star'punkt'o'n, nom'e ke nek naci'ism'o nek ekonomi'a kriz'o dis'fal'ig'is Jugoslavion. Kio do?

En 1945 Jugoslavio est'is ekonomi'e detru'it'a land'o. Antaŭ la du'a mond'o'milit'o ĝi est'is 95 % agr'ar'a land'o (95 % de la loĝ'ant'ar'o viv'is de la produkt'o'j de la kamp'ar'o). Dum kvar milit'a'j jar'o'j kun plej aktiv'a ribel'a mov'ad'o la land'o est'is preskaŭ komplet'e detru'it'a. Rest'is nur iom da industri'o en Sloveni'o kaj en kelk'a'j kroat'a'j kaj vojvodin'a'j urb'o'j.

Egal'rajt'o

En tia stat'o pozitiv'e efik'is komun'ism'o egal'ism'a. Ĝi dev'ig'is hom'o'j'n sen'pag'e labor'i por re'konstru'i la land'o'n, sed per dekret'o'j ating'is ankaŭ tre bon'a'j'n rezult'o'j'n: jur'a'n egal'rajt'o'n de in'o'j kun vir'o'j, egal'rajt'o'n pri lern'ad'o por ĉiu'j infan'o'j kaj minimum'a'n sed grav'a'n san'asekur'o'n por ĉiu'j. Mi mem nask'iĝ'is en laŭ'ebl'e mal'riĉ'a famili'o: sen social'ism'o mi ver'ŝajn'e ne pov'us hav'i pli ol 4-jar'a'n stud'ad'o'n, sed sen'pag'a'j lern'ej'o'j kaj fakultat'o'j ebl'ig'is al mi plen'a'n el'uz'o'n de mi'a'j kapabl'o'j.

Tiu ĉi dev'ig'a (efektiv'e mal'human'a) sistem'o tamen sukces'is en mal'long'a temp'o tiom evolu'ig'i la ekonomi'o'n, ke Jugoslavio grand'skal'e trans'form'iĝ'is al industri'a land'o. Post 10 jar'o'j jam 30 % de la loĝ'ant'ar'o viv'ten'is si'n ekster agr'o'kultur'o. Sep aŭ ok jar'o'j'n post'e Tit'o mal'ferm'is la land'lim'o'j'n kaj tiu'j, kiu'j ne kontent'is pri komun'ism'o, pov'is ir'i kie'n ajn por labor'i. Milion'o da jugoslav'o'j for'ir'is al Germanio, Aŭstrio, Franci'o kaj al skandinav'a'j land'o'j. Ili send'is mult'a'n mon'o'n al parenc'o'j en Jugoslavio kaj tio kontribu'is al pli'a ekonomi'a kresk'o.

Ekonomi'a liber'ec'o

Mez'e de la 60aj jar'o'j ek'evolu'is turism'o kaj tiam jam kre'iĝ'is sufiĉ'e firm'a tavol'o de relativ'e riĉ'a'j hom'o'j, ĉef'e en region'o'j histori'e pli evolu'int'a'j: Sloveni'o, Kroati'o kaj Vojvodin'o. La riĉ'ul'o'j bezon'is ekonomi'a'n liber'ec'o'n por ankoraŭ pli riĉ'iĝ'i. Super'flu'a'n mon'o'n ili uz'is por konstru'i semajn'fin'a'j'n dom'et'o'j'n kaj aĉet'i aŭt'o'j'n, ĉar komun'ism'a'j leĝ'o'j mal'permes'is al privat'ul'o'j posed'i entrepren'o'n kun pli ol kvin en'posten'ig'it'o'j.

Direktor'o'j de grand'a'j entrepren'o'j (do komun'ist'o'j) dispon'is pri grand'a'j mon'sum'o'j korupt'e ricev'it'a'j kaj ili'n ten'is ekster'land'e; et-entrepren'ist'o'j sam'e dispon'is pri ĉiam pli da mon'o, kiu'n tamen ili ne pov'is plu'invest'i. Ankaŭ politik'a'j ĉef'o'j kaj alt'rang'ul'o'j en polic'o, arme'o, juĝ'ist'ar'o, kiu'j hav'is alt'a'j'n salajr'o'j'n kaj mult'a'j'n privilegi'o'j'n, sam'e riĉ'iĝ'is.

Grand'a'j profit'o'j

Iu'j region'o'j el'star'is pli ol ali'a'j. Sloveni'o flor'is. Oni konstru'is tiom'a'n industri'o'n, ke neces'is import'i labor'ist'o'j'n el pli sud'a'j part'o'j de Jugoslavio. Turism'o en Kroati'o al'port'is grand'a'j'n profit'o'j'n. La riĉ'a tavol'o part'e konsist'ant'a el komun'ist'o'j, part'e el et-industri'ist'o'j kaj part'e el parenc'o'j de gast'labor'ist'o'j ĉiam pli mal'kontent'is, postul'ant'e ekonomi'a'j'n re'form'o'j'n.

Sed, post kiam Tit'o du foj'o'j'n klopod'is iom liberal'ig'i la ekonomi'o'n, la kontraŭ'bat'o'j de ortodoks'a'j komun'ist'o'j tio'n mal'ebl'ig'is. La mal'kontent'a'j riĉ'ul'o'j en ĉiu'j part'o'j de Jugoslavio ne vid'is ali'a'n manier'o'n fal'ig'i ekonomi'a'j'n barier'o'j'n ol per naci'ism'o kontraŭ'batal'i komun'ism'a'n ortodoks'ism'o'n. Jen la plej efik'a manier'o kun'tren'i la popol'o'n kaj fal'ig'i brems'ant'a'n politik-ekonomi'a'n sistem'o'n, kiu'n sub'ten'is la polic'o kaj la arme'o.

Nov'a konstituci'o

La unu'a'n naci'ism'a'n revoluci'et'o'n organiz'is liberal'a'j komun'ist'o'j mem en Kroati'o fin'e de la 60aj jar'o'j. Rezult'e Tit'o pro prem'o de ortodoks'ist'o'j per'fort'e fal'ig'is la komun'ist'a'n reg'ist'ar'o'n en Kroati'o. Post'e li dev'is renvers'i simil'a'n liberal'ism'a'n mov'ad'o'n inter komun'ist'o'j de Serbi'o. Sekv'e, en 1976, oni akcept'is nov'a'n konstituci'o'n: ne ŝanĝ'int'e la politik-ekonomi'a'j'n princip'o'j'n de egal'ism'o, oni en'konduk'is preskaŭ konfederaci'a'n sistem'o'n de respublik'o'j kaj region'o'j (en'tut'e ok).

La nov'a konstituci'o ne kontent'ig'is la nov'riĉ'ul'o'j'n: daŭr'e la ekonomi'a sistem'o ne ebl'ig'is liber'a'n plu'invest'ad'o'n kaj pli'riĉ'ig'ad'o'n. Tamen ĝi ebl'ig'is mult'e pli sen'de'pend'a'n reg'ad'o'n far'e de komun'ist'o'j intern'e de respublik'o'j, kio si'a'vic'e kresk'ig'is naci'ism'o'n.

Veto'o

Post la mort'o de Tit'o en 1980 la sistem'o est'is blok'at'a. Pro la nov'a konstituci'o kun ĝi'a veto'o (se nur unu respublik'o mal'konsent'is, ne ebl'is akcept'i decid'o'n) Jugoslavio praktik'e ne plu politik'e ekzist'is. Komun'a'n rol'o'n hav'is nur la arme'o kaj ekster'a politik'o. Ĉio ali'a okaz'is intern'e de la respublik'o'j, inkl. de la polic'o.

Krom'e la 80aj jar'o'j est'is karakteriz'it'a'j de iom'a ekonomi'a mal'kresk'o. Neces'is re'pag'i pren'it'a'j'n kredit'o'j'n, kiu'j'n la ŝtat'o ne saĝ'e invest'is. Sed la ĉef'a problem'o far'iĝ'is la pli kaj pli grand'a'j region'a'j evolu'o-diferenc'o'j. Mez'e de la 80aj jar'o'j la diferenc'o inter la plej riĉ'a Sloveni'o kaj la plej mal'riĉ'a Kosovo est'is dek'obl'a (po'kap'a en'spez'o en Sloveni'o est'is 3 500 dolar'o'j kaj en Kosovo 350). Sloven'o'j kaj kroat'o'j pli kaj pli mal'kontent'iĝ'is, ĉar ili ne pov'is pli rapid'e evolu'i; kosov'an'o'j mal'kontent'iĝ'is pro la ekstrem'a mal'riĉ'o.

Naci'ism'a etos'o

Dum dek jar'o'j post la mort'o de Tit'o evolu'is naci'ism'o'j en ĉiu'j respublik'o'j kaj region'o'j esenc'e kaŭz'at'a'j de la riĉ'a'j tavol'o'j, kies fil'o'j est'is ĵurnal'ist'o'j, literatur'ist'o'j kaj profesor'o'j, kiu'j pli kaj pli influ'is la ĝeneral'e naci'ism'a'n etos'o'n. La riĉ'ul'o'j fakt'e ne batal'is kontraŭ Jugoslavio sed kontraŭ la ekonomi'a komun'ism'a sistem'o. Se oni pli fru'e est'us en'konduk'int'a plur'parti'a'n sistem'o'n kun for'ig'o de ekonomi'a'j lim'ig'o'j (ŝtat'a centr'ism'a ekonomi'o), Jugoslavio ne est'us dis'fal'int'a. Tamen ortodoks'a'j komun'ist'o'j tro long'e mal'permes'is tio'n kaj kre'is la tragedi'o'n de eks'a Jugoslavio.

Mi tez'um'as do, ke la dis'fal'o'n kaŭz'is ne mal'konven'a naci'a politik'o de Jugoslavio (mal'e, ĝi est'is maksimum'e just'a por grand'a pli'mult'o de naci'o'j en la land'o), sed la mal'kontent'o de burĝ'a'j nov'tavol'o'j est'ig'at'a de rigid'e ne'kapital'ist'a ekonomi'o, kiu mal'ebl'ig'is al ili sen'lim'e pli'riĉ'iĝ'i.

Zlatko TIŠLJAR
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Kosovo kaj Serbi'o ĉe voj'kruc'iĝ'o

Intervju'o kun Adem Demači, politik'a analiz'ist'o el Kosovo kaj laŭreat'o de pac-premi'o „Saĥarov”.

MONATO: S-ro Demači, bon'vol'e dir'u, ĉu Serbi'o de la epok'o de Milošević diferenc'as not'ind'e de la Serbi'o de Koštunica kaj Djindjić? [ĝinĝiĉ]

Demači: Rigard'ant'e supr'aĵ'e kaj formal'e, ŝajn'as, ke jam okaz'is grand'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j, sed rigard'ant'e profund'e kaj objektiv'e, en'ver'e oni pov'as konstat'i nur mal'mult'a'j'n ŝanĝ'iĝ'o'j'n. Tiel, ĉe'kap'e de Serbi'o, ne plu est'as Milošević kaj Šešelj kaj ili'a'j ekstrem'naci'em'a'j kaj ŝovinist'a'j parti'o'j. Oni el'posten'ig'is el arme'o kaj polic'o kelk'a'j'n hom'o'j'n, sam'e el la gvid'ant'ar'o de kelk'a'j amas'komunik'il'o'j. Sed la al'ven'int'o'j ĉe'kap'e de la serb'a politik'o ŝanĝ'is nur la taktik'o'n, ne la hegemoni'ist'a'n strategi'o'n. Ili klopod'as kaŝ'i kaj et'ig'i la krim'o'j'n de la reĝim'o de Milošević; sam'temp'e ili montr'as si'a'n apetit'o'n re'koloni'ig'i Kosovon kaj plu re'ten'i la du'on'koloni'ec'a'n jug'o'n de Beogrado sur Montenegro. Ne'tuŝ'it'a'j rest'as la milit'ist'a'j-polic'ist'a'j meĥanism'o'j kaj la serb'a arm'il'o-industri'o: Serbi'o de'nov'e vend'as arm'il'o'j'n. La serb'a reĝim'o okup'as si'n nur pri politik'a ŝmink'ad'o, hezit'ant'e ŝanĝ'i si'a'n krim'ec'a'n kaj mafi'ec'a'n metod'o'j'n. Por ilustr'i la ĵus dir'it'a'n tamen neces'us ebl'e tro da spac'o.

MONATO: Kio'n jam al'port'is kaj pov'as al'port'i la fond'iĝ'o de la nov'a ŝtat'o Serbi'o kaj Montenegro por serb'o'j mem kaj ili'a'j najbar'o'j?

Demači: Tio de'nov'e ekzempl'as, kiel la grand'a'j potenc'o'j de la mond'o, pro propr'a'j interes'o'j, kapabl'as ofer'i mal'grand'a'j'n popol'o'j'n (ĉi-okaz'e la mal'grand'a'n montenegr'an popol'o'n). Ver'ŝajn'e tio daŭr'ig'os dum kelk'e da temp'o la serb'a'n hegemoni'o'n en Balkani'o, las'ant'e mal'ferm'it'a la voj'o'n al nov'a'j kriz'o'j en la region'o. Tio prokrast'os la neces'a'n al'front'iĝ'o'n de Serbi'o al si mem kaj mal'fru'ig'os demokrati'iĝ'o'n, ĉar pli'fort'ig'at'a'j est'as la apetit'o de Serbi'o rilat'e Kosovon kaj la iluzi'o'j de tiu ŝtat'o por lud'i pli grand'a'j'n rol'o'j'n ol ĝi ver'e kapabl'as.

MONATO: Kiel vi taks'as la deklar'aĵ'o'j'n kaj la postul'o'j'n de Djindjić por re'ven'ig'i serb'a'n polic'o'n en Kosovon kaj fond'i tie serb'a'n ŝtat'et'o'n?

Demači: Jen pli'a argument'o, ke Serbi'o naĝ'as ankoraŭ en la mal'pur'a mar'o de la politik'o de Milošević. La plej nov'a politik'a ofensiv'o de Djindjić rilat'e Kosovon dev'as avert'i la mond'o'n, ke serb'a politik'o rest'as esenc'e ne'ŝanĝ'it'a kaj ke plu minac'as nov'a'j sang'o'verŝ'o'j. La fond'iĝ'o de serb'a ŝtat'et'o sur la grund'o de Kosovo est'as ja pli'a argument'o, ke Serbi'o komenc'is dis'divid'o'n kaj dis'part'ig'o'n de Kosovo, ekspluat'ant'e la toler'em'o'n montr'at'a'n al ĝi de Eŭrop'o kaj Uson'o, kiu'j pardon'as al Serbi'o ĝi'a'j'n sen'nombr'a'j'n krim'o'j'n.

MONATO: Kia'manier'e Serbi'o pov'us demokrati'iĝ'i kaj kia'n profit'o'n ek'hav'us mem serb'o'j kaj ili'a'j najbar'o'j pro tio?

Demači: Serbi'o pov'us demokrati'iĝ'i, nur se ĝi rezign'us pri Kosovo kiel koloni'o kaj pri Montenegro kiel du'on'koloni'o, re'kon'ant'e ili'a'n plen'a'n sen'de'pend'ec'o'n. Sam'e, nepr'e, ĝi trans'form'u en federaci'a'j'n unu'o'j'n la serb'a'n Vojvodin'o'n kun centr'o en Nov'i Sad, la hungar'a'n Vojvodin'o'n kun centr'o en Sub'ot'ic'a kaj la bosnan Sandžak kun centr'o en Nov'i Pazar. El tio serb'o'j maksimum'e profit'us. Tiam serb'o'j ne plu bezon'us grand'a'n arme'o'n aŭ grand'a'n polic'o'n kaj tiel ili evit'us tro'a'j'n ŝtat-el'spez'o'j'n. Krom'e la pac'o en la region'o definitiv'e ek'stabil'iĝ'us.

MONATO: Ĉu Eŭrop'o pens'as serioz'e pri demokrati'ig'o de Serbi'o?

Demači: Se ni konsider'as, kiel ĝi ag'is ĝis nun kaj kiel ĝi est'as aktual'e ag'ant'a, mi pens'as, ke ne.

MONATO: Kio'n vi pens'as pri la est'ont'o de inter'rilat'o'j Serbi'o-Kosovo?

Demači: Post mult'nombr'a'j mal'grand'a'j kaj grand'a'j mal'facil'aĵ'o'j, kiu'j'n ni ja atend'as, nepr'e al'ven'os epok'o de tut'egal'a kun'labor'ad'o, reciprok'a respekt'o kaj kre'a najbar'ec'o.

MONATO: Kiel vi pri'juĝ'as la last'a'j'n arest'o'j'n de la eks'a'j gvid'ant'o'j de UÇK, la Liber'ig'a Arme'o de Kosovo? Ĉu tiu'j atest'as pri prepar'o por „re'star'ig'i suveren'ec'o'n” en Kosovo?

Demači: Ĝust'e tiel, kiel vi jam supoz'as.

Bardhyl SElim'i
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Neŭtral'ec'o minac'at'a

Protest'is pli ol mil hom'o'j ĉe la irlanda inter'naci'a flug'haven'o Shannon [ŝanon] (irland'lingv'e: an tSionainn [tjonajn]) kontraŭ ties uz'ad'o por proviz'i per brul'aĵ'o uson'a'j'n aviad'il'o'j'n sur'voj'e al ebl'a milit'o en Irako. Laŭ mult'a'j irland'an'o'j, la reg'ist'ar'a permes'o tiel mal'ferm'i la flug'haven'o'n al uson'a'j milit-aviad'il'o'j nul'ig'as la pretend'at'a'n neŭtral'ec'o'n de la Irlanda Respublik'o.

Pro avert'o'j pri anarki'ist'a atenc'o ĉe la flug'haven'o mult'a'j „ordinar'a'j” hom'o'j for'rest'is. Polic'an'o'j pri'serĉ'is aŭt'o'j'n kaj aŭtobus'o'j'n, kaj sur'ĉeval'a'j koleg'o'j, kun'e kun hund'o'j, observ'is la manifestaci'ant'o'j'n. Vid'ebl'is ankaŭ akv'o'kanon'a'j vetur'il'o'j.

Malgraŭ ĉio la protest'o pac'e dis'volv'iĝ'is kaj la ĉe'est'o de tiom da „protekt'ant'o'j” montr'is si'n pli kaj pli rid'ind'a. La tag'o far'iĝ'is spec'o de fest'o-piknik'o: infan'o'j danc'is antaŭ la polic'an'o'j, aŭd'iĝ'is muzik'o, kaj en'tut'e venk'is la bon'a senc'o de la publik'o.

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Kiam arest'o'j „pruv'as” teror'ism'a'j'n lig'o'j'n ...

Antaŭ la tag'iĝ'o de la 20a de februar'o la polic'o sam'temp'e en'ir'is la kvar hispan'a'j'n sid'ej'o'j'n de la ĵurnal'o Euskaldunon Egunkaria [eŭskáldunón egúnkarijá](„La Ĵurnal'o de ni la Eŭsk'a'lingv'an'o'j”), ferm'is ili'n kaj arest'is dek membr'o'j'n de ĝi'a estr'ar'o. La ordon'o font'is el hispan'a kontraŭ'teror'ism'a juĝ'ist'o.

La juĝ'ist'o akuz'as la ĵurnal'o'n financ'i la arm'it'a'n sen'de'pend'ism'a'n grup'o'n Et'a („Euskadi ta Askatasuna” [eŭsk'ad'i táskatásuná], Eŭski'o kaj Liber'ec'o) kaj hav'i estr'ar'o'n dikt'it'a'n de ĝi. En la sam'a tag'o, oni distribu'is gazet'ar'a'n not'o'n komun'e redakt'it'a'n de la tribunal'o, la prokuror'o kaj la ministr'ej'o pri intern'a'j afer'o'j. La ministr'o, laŭ si'a kon'at'a logik'o, eĉ deklar'as, ke „per la arest'o'j est'as pruv'it'a la rilat'o inter la ĵurnal'o kaj Et'a”.

La sekv'a'n tag'o'n, preskaŭ ĉiu'j ĵurnal'o'j en Hispanio pli-mal'pli firm'e star'ig'is demand'o'j'n pri la neces'o ferm'i la gazet'o'n kaj esprim'is si'a'n mir'o'n pri la komun'a not'o redakt'it'a de du laŭ'dir'e sen'de'pend'a'j pov'o'j. El la parlament'a'j parti'o'j, nur Unu'iĝ'int'a Mal'dekstr'o kaj eŭsk'a'j, katalun'a'j kaj galeg'a parti'o'j kondamn'is la el'paŝ'o'n, sam'e kiel divers'a'j asoci'o'j kaj plur'a'j signif'a'j membr'o'j de la Social'ism'a Parti'o.

Akuz'o'j

Oni ek'sci'is la baz'o'n de la akuz'o'j: tem'as pri dokument'o'j kapt'it'a'j de la polic'o inter 1991 kaj 1993 uz'it'a'j jam antaŭ long'e por ali'a'j proces'o'j; ŝajn'e la juĝ'ist'o subit'e re'mal'kovr'is ili'n en depon'ej'o kaj decid'is ferm'i la preskaŭ sam'e mal'nov'a'n gazet'o'n.

Pli grav'e: tiu'j'n dokument'o'j'n oni uz'is por ferm'i ali'a'n eŭsk'a'n ĵurnal'o'n, Egin [egínj] („Far'i”), en 1988. La nun'a juĝ'ist'o kontraŭ'dir'is la antaŭ'a'n, interpret'ant'e, ke la kod'it'a nom'o tie aper'ant'a rilat'as al Egunkaria kaj ne al Egin. La dokument'o'j asert'as, ke Et'a dev'as klopod'i por hav'i favor'a'n estr'ar'o'n en la gazet'o.

Sed ankoraŭ pli'e kaj fon'e: la juĝ'ist'o asert'is, ke Egunkaria dis'kon'ig'is la „ide'ar'o'n” kaj la „valor'o'j'n” de Et'a. Problem'o star'as, ĉu oni konsider'as „ide'ar'o” kaj „valor'o'j” de la grup'o nur noci'o'j'n kiel mem'dispon'o'n aŭ la konsider'o'n de la eŭsk'a konflikt'o kiel politik'a'n anstataŭ simpl'a bandit'ism'o, kiel obstin'as la hispan'a reg'ist'ar'o.

Disput'o'j

Sam'tag'e aper'is la anstataŭ'a ĵurnal'o Egunero [egúneró] („Ĉiu'tag'e”), redakt'it'a de la sam'a skip'o. Ĝi est'as nur 16-paĝ'a kaj nigr'a'blank'a, sed el'don'iĝ'is en tri'obl'e pli grand'a kvant'o kaj fulm'rapid'e for'vend'iĝ'is. Ĝi en'hav'is instituci'a'j'n reklam'o'j'n de la eŭsk'a reg'ist'ar'o, kiu laŭt'e proklam'is, ke ĝi subvenci'os la nov'a'n gazet'o'n. La hispan'a reg'ist'ar'o eĉ pli laŭt'e akuz'as ĝi'n pri financ'ad'o de teror'ism'o kaj kontraŭ'star'ad'o de juĝ'a'j decid'o'j. Tia'j insult'o'j kaj akr'eg'a'j disput'o'j far'iĝ'is ĉiu'tag'a'j de antaŭ plur'a'j jar'o'j inter ambaŭ instituci'o'j.

Egunkaria est'is la sol'a ĵurnal'o verk'it'a nur en la eŭsk'a lingv'o. En Sud-Eŭski'o, la ali'a'j ĵurnal'o'j est'as ĉef'e aŭ nur hispan'lingv'a'j, eĉ la sen'de'pend'ism'a. Por promoci'i la lingv'o'n, la reg'ist'ar'o'j de la eŭsk'a kaj nafara aŭtonom'a'j komun'um'o'j subvenci'is la ĵurnal'o'n. Ĝi'n estr'is el'star'a'j kultur'a'j aktiv'ul'o'j. Por sukces'i el'don'i ĝi'n, la fond'a'n kapital'o'n al'port'is 75 asoci'o'j kaj 3000 unu'op'ul'o'j. La ĵurnal'ist'o'j ricev'is mal'pli alt'a'n salajr'o'n ol kutim'e, sed kompens'e membr'is en la administr'a konsili'o.

Dank'e al Egunkaria, la eŭsk'a est'is uz'at'a en kamp'o'j, kie ĝi ankoraŭ ne hav'is firm'a'n baz'o'n. La ĵurnal'o ĉef'e pri'atent'is kultur'o'n kaj politik'e el'star'is kiel dialog'em'a: ekzempl'e, la dimanĉ'o'n antaŭ si'a ferm'o, ĝi publik'ig'is intervju'o'n kun Fernand'o Savater [sabatér], aktiv'a membr'o de la kolektiv'o ¡Basta ya! („Ĉes'u tuj!”), kiu papag'as la fiks'ide'o'j'n de la hispan'a reg'ist'ar'o kaj konsider'as la eŭsk'a'j'n reg'ant'o'j'n kiel rekt'a'j'n respond'ec'ul'o'j'n de la per'fort'a ag'ad'o de Et'a.

Tortur'o'j

La 24an al'ven'is sku'a nov'aĵ'o: la grav'e mal'san'a unu'a direktor'o de Egunkaria, arest'it'a kiel li'a'j kun'labor'ant'o'j laŭ la kontraŭ'teror'ism'a leĝ'o, kaj tial sen ebl'o'j komunik'i kun si'a famili'o aŭ elekt'i advokat'o'n, prov'is mort'ig'i si'n, laŭ asert'o'j de la polic'o. La 25an kvar arest'it'o'j est'as liber'ig'it'a'j kontraŭ kaŭci'o, i.a. la nun'a direktor'o. Ili denunc'is tortur'o'j'n far'e de la polic'o. Tia'j'n atest'o'j'n oni regul'e aŭd'as sed mal'oft'e kred'as. Tamen, kiam ili ven'as de el'star'a'j kultur'a'j aktiv'ul'o'j, la afer'o ŝok'as. Amnesti'o Inter'naci'a tuj pet'is enket'o'n kaj memor'ig'is pri la precedenc'o de Egin, pri kiu oni ankoraŭ ne verdikt'is.

Inter'temp'e la sub'ten'o'j al Egunkaria pli kaj pli kresk'as: mult'a'j asoci'o'j, jam tre mobiliz'it'a'j pro la kontraŭ'milit'a'j ag'ad'o'j, ek'aktiv'as. Oni prepar'as manifest'o'j'n kaj manifestaci'o'j'n, kaj la juĝ'ist'a'n-reg'ist'ar'a'n ag'ad'o'n oni paralel'ig'as al la brutal'a kirurgi'o, kiu'n la uson'a reg'ist'ar'o kaj ĝi'a'j komplic'o'j pretend'as uz'i por batal'i kontraŭ teror'ism'o.

Hektor ALOS I FOnt
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Tank'o'j'n venk'i ebl'as; gazet'ar'o'n venk'i ne

Kon'at'e est'as, ke Germanio ne aprob'as la uson'a'n reg'ist'ar'o'n rilat'e Irakon. Tamen ne inform'is uson'a'j kaj eŭrop'a'j amas'komunik'il'o'j, ke en novembr'o 2002 la german'a sekret'a serv'o raport'is pri ekzist'o de arm'il'o'j por amas'detru'ad'o en Irako. Sam'e kon'at'e est'as, ke Germanio kaj Franci'o kontraŭ'as milit'o'n: tamen laŭ strang'a koincid'o Germanio kaj Franci'o est'as ĉef'a'j komerc'o-partner'o'j de la Sadam-reĝim'o.

En ĉiu nov'aĵ-raport'o oni vid'as defend'ant'o'j'n de Sadam. Menci'at'a'j en t.n. objektiv'a'j period'aĵ'o'j est'as uson'an'o'j, kiu'j aprob'as si'a'n reg'ist'ar'o'n: kiom oft'e tamen ili rajt'as parol'i? Plu'e, ĉu leg'ebl'as intervju'o'j kun reprezent'ant'o'j de iraka opozici'o, kun parenc'o'j de murd'it'o'j, tortur'it'o'j aŭ la sen'spur'e perd'it'a'j? Tiel la unu'flank'ec'o de t.n. liber'ec'o de inform'ad'o.

Kadavr'o'j

Sur'ekran'e oni vid'as ĉarm'a'j'n irakajn infan'o'j'n („kontraŭ kiu'j ek'batal'os uson'a'j milit'ist'aĉ'o'j”), sed ĉu oni montr'is kadavr'o'j'n de irakaj infan'o'j, murd'it'a'j per irakaj ĥemi'a'j bomb'o'j, aŭ irak'an infan'a'n prizon'o'n? Krom'e, Sadam ne plu posed'as arm'il'o'j'n por amas'detru'ad'o: tio'n li, „fid'ind'ul'o”, mem dir'as. Ver'dir'e oni dev'as li'n kred'i, ĉar ne est'as ali'a'j pruv'o'j.

Nu, bon'e, la inspekt'ist'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j trov'is mustard'a'n gas'o'n kaj kugl'eg'o'j'n kapabl'a'j'n ĝi'n liver'i. Ĉu vi memor'as? Oni pri'e raport'is en la nov'aĵ'o'j. Tamen strang'e: oni inform'is dum apenaŭ kvin sekund'o'j, al'don'ant'e, ke irakaj milit'ist'o'j simpl'e forges'is detru'i ili'n. Tiu'j irakaj milit'ist'o'j est'as ja tiom forges'em'a'j – forges'em'a'j kaj ne'obe'em'a'j. Sadam ordon'is, kaj ili forges'is. Sed foj'foj'e okaz'as tio precip'e sub total'ism'a'j reĝim'o'j.

Petrol'o

Laŭ la televid'o la tut'a afer'o est'as en petrol'o. Sed – jen surpriz'o – Uson'o est'as unu el la plej grand'a'j produkt'ant'o'j de petrol'o en la mond'o. Part'o de ĝi'a'j font'o'j rest'as konserv'it'a'j; ali'a'j en Alasko est'as esplor'it'a'j sed ankoraŭ ne tuŝ'it'a'j. La part'o de Irako en la uson'a petrol-import'o est'as unu du'dek'on'o; tiu en efektiv'a konsum'ad'o mal'pli. Tio'n oni ne pov'as klar'ig'i al televid'o, kiu gurd'as kaj gurd'ad'as la sam'o'n – petrol'o. Kaj pri mal'permes'it'a'j arm'il'o'j – jen kvazaŭ ogr'in'o, tim'ig'il'o por infan'o'j. Kaj gas'o'j – kiu gas'o'j'n flar'as?

Efektiv'e, loĝ'ant'o'j de iraka urb'o Ĥalabja gas'o'j'n flar'is. Kelk'a'j tra'viv'is sed rest'as invalid'o'j. Tamen tiu'j'n intervju'i – est'u real'ism'a! Inform'ad'a'n liber'ec'o'n ni ĝu'as, sed ne ĝis tia grad'o. Krom'e: ĉu Irako ne est'as suveren'a ŝtat'o? Kial do ĝi ne rajt'as hav'i arm'il'o'j'n por amas'detru'ad'o?

Teror'ist'o'j

Se vi ankoraŭ ne kred'as, ke la iraka reĝim'o ne help'as al Al'kaid'o, mal'ŝalt'u la televid'il'o'n, for'ĵet'u la ĵurnal'o'n kaj ek'pens'u. Ĝeneral'e, kial reg'ist'ar'o de iu ajn land'o ne help'as teror'ist'o'j'n? Ekzist'as almenaŭ tri kial'o'j: al la reg'ist'ar'o ne plaĉ'as la cel'o'j de la bandit'o'j; help'i mult'e'kost'as; tio kontraŭ'leĝ'as. Re'memor'u, ke ĝis plej last'a temp'o oficial'ul'o'j de Irako al'vok'is ĉiu'j'n murd'i uson'an'o'j'n, ĉiu'j'n kaj ĉie (kio ĉes'is, kiam uson'a arme'o koncentr'iĝ'is ĉe la land'lim'o).

Do evident'e la teror'ist'a'j cel'o'j plaĉ'as. Irako sen'problem'e trov'as mil'o'j'n da dolar'o'j por palestinaj famili'o'j de (mem-)murd'ist'o'j: ne mank'as mon'o. Kaj ne forges'end'as, ke la al'vok'o „ĉiu'j'n uson'an'o'j'n ĉie murd'u” cel'as – se vi est'as uson'an'o – vi'n kaj vi'n kaj vi'n: en vi'a hejm'o, en vi'a aŭt'o, en vi'a strat'o.

Manifestaci'o

Oni jam kutim'iĝ'is, ke t.n. liber'a'j amas'komunik'il'o'j liber'e pri'silent'as manifestaci'o'j'n por Israelo sed sam'e liber'e inform'as pri manifestaci'o apog'e al palestinaj teror'ist'o'j. Ke amas'komunik'il'o'j anticip'e inform'as pri manifestaci'o kaj klar'ig'as, kiel ĝi'n ating'i, mi nur unu foj'o'n trov'is: tem'is pri manifestaci'o apog'e al Sadam la 15an de februar'o.

Plej mal'bon'a mensog'o est'as unu'flank'a ver'o. Kial do oni mensog'as al ni? Sen'dub'e iu'j artikol'o'j kaj raport'o'j est'as pri'pag'it'a'j, sed ne ĉiu'j. Ni dir'u ali'ig'ant'e vort'o'j'n de la rus'a verk'ist'o Nikol'a'j Vasiljeviĉ Gogol: „Mond'o, kie'n impet'as vi?” Respond'u. Ne respond'as ĝi. Pro tio mi est'as pesimist'o: mal'simil'e al irakaj tank'o'j, venk'i gazet'ar'o'n oni ne pov'as.

Michael GERENROT
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Magr'a majoritat'o

Pli ol tri monat'o'j'n post la parlament'a'j balot'o'j Aŭstrio hav'as nov'a'n federaci'a'n reg'ist'ar'o'n. La ĝis nun reg'ant'a'j Aŭstr'a Popol'a Parti'o (APP) kaj Liber'ec'a Parti'o de Aŭstrio (LPA) inter'konsent'is pri nov'a reg'ist'ar'a koalici'o. Ĝi dispon'os pri la plej mal'grand'a koalici'a pli'mult'o post 1945. Kun 79 deput'it'o'j de APP kaj 18 deput'it'o'j de LPA la pli'mult'o'n konsist'ig'os nur kvin mandat'o'j en la 183-person'a parlament'o.

Pro amas'a sub'ten'o en la parlament'a'j balot'o'j oktobr'o'n 1999 la Liber'ec'a Parti'o en'ir'is koalici'a'n reg'ist'ar'o'n kun la Popol'a Parti'o – malgraŭ protest'o'j flank'e de Eŭrop'a Uni'o (EU). Tamen la koalici'o ne fin'is si'a'n deĵor'period'o'n kaj en septembr'o 2002 ĉes'is ekzist'i pro intern'a'j kverel'o'j en LPA. Ĉe balot'o'j en novembr'o pas'int'jar'e Aŭstr'a Popol'a Parti'o triumf'is kaj ating'is 42 % de la voĉ'o'j. Aŭstr'a Social'ist'a Parti'o ricev'is 37 %. Liber'ec'a Parti'o plen'e fiask'is kaj ating'is nur 10 %, dum la Verd'ul'o'j ricev'is 9 %.

Impost'o-re'form'o

En si'a'n program'o'n la nov'a reg'ist'ar'o de kancelier'o Wolfgang Schuessel [volfgang ŝisel], el la konservativ'a Popol'a Parti'o, unu'a'lok'e met'is impost'o-re'form'o'n. Sekv'e, ek'de la komenc'o de 2004, aŭstr'o'j kun jar'a en'spez'o ĝis 14 500 eŭr'o'j ne plu pag'os impost'o'j'n. Post'e la reg'ist'ar'o mal'pli'ig'os la impost'o'j'n je tri miliard'o'j da eŭr'o'j. Aktual'e Aŭstrio hav'as la plej alt'a'n impost'o-kvot'o'n en la EU.

Rilat'e san'protekt'o'n la reg'ist'ar'o unu'ig'os part'o'pag'o'j'n en unu'nur'a'n sum'o'n. Krom'e la reg'ist'ar'o fin'fin'e konsent'is aĉet'i nov'a'j'n ĉas'aviad'il'o'j'n, kaj LPA ne plu kontraŭ'os pli'vast'ig'o'n de la Eŭrop'a Uni'o. Sekv'a program'er'o de la reg'ist'ar'o est'as la iom'post'iom'a for'ig'o de fru'a'j pensi'iĝ'o'j.

Evgeni GEORGIEV
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ĉu rev'o iam far'iĝ'os real'o?

Pro sub'akv'iĝ'o de la naft'o'ŝip'o Prest'ig'e apud la mar'bord'o'j de Galici'o en Hispanio de'nov'e est'iĝ'is naft'o'tajd'o sur eŭrop'a'j mar'bord'o'j. Politik'ist'o'j parol'as pri pli sever'a kontrol'ad'o de naft'o'ŝip'o'j, eĉ pri mal'permes'o al t.n. unu'ŝel'a'j naft'o'ŝip'o'j proksim'iĝ'i al eŭrop'a'j mar'bord'o'j.

Sed kio'n far'i rilat'e la naft'o'n, kiu baldaŭ ating'os plej ver'ŝajn'e ankaŭ ali'a'j'n mar'bord'o'j'n en Hispanio, Portugali'o aŭ Franci'o? Evident'e est'us pli bon'e, se la naft'o pov'us est'i kapt'it'a antaŭ ol ĝi ating'os la mar'bord'o'j'n, kie la damaĝ'o'j est'os pli grand'a'j kaj la pur'ig'ad'o pli kost'a. Krom'e oni em'as silent'i pri eventual'a'j danĝer'o'j por la san'o de la volont'ul'o'j, kiu'j mar'bord'e labor'ad'as cel'e al pur'ig'ad'o.

Amator'a'j

Post plur'a'j simil'a'j katastrof'o'j oni pov'as konstat'i, ke la metod'o'j kolekt'i la flos'ant'a'n naft'o'n tamen rest'as amator'a'j kaj ne tre efik'a'j, precip'e se la veter'o mal'bon'as. Tial la franc'a kompani'o Atlantik'a Ŝip'konstru'ej'o anonc'is projekt'o'n por konstru'i nov'a'n naft'o'kolekt'a'n ŝip'o'n.

La ŝip'o kapabl'us kolekt'i sur'mar'a'n naft'o'n – eĉ en mal'bon'a veter'o kun vent'o'j ĝis la sep'a grad'o de la bofort'a skal'o – kaj tiel prevent'i mar'bord'a'j'n damaĝ'o'j'n. Laŭ la projekt'estr'o, la ŝip'o est'us pov'int'a kolekt'i en unu semajn'o ĉiu'n naft'o'n el'flu'int'a'n el la naft'o'ŝip'o Erik'a frakas'iĝ'int'a apud Bretoni'o en decembr'o 1999.

Model'o

La projekt'o anticip'as trimaran'o'n, kies centr'a ŝel'o hav'us pli grand'a'n kapacit'o'n ol nun'a'j pur'ig'a'j ŝip'o'j. La flank'a'j ŝel'o'j plat'ig'us la mar'surfac'o'n inter ekster'a'j kaj centr'a ŝel'o'j, tiel ke naft'o'kolekt'ad'o okaz'us en favor'a'j kondiĉ'o'j eĉ en mal'bon'a veter'o. Prov'o'j – per model'o – montr'is, ke ond'o'j kvin metr'o'j'n alt'a'j du'on'e redukt'iĝ'is inter la ŝel'o'j. Ankaŭ la viskoz'ec'o de la naft'o help'is kviet'ig'i la mar'surfac'o'n. Du trog'ĉen'o'j el'mar'ig'is la naft'o'n, tamen ebl'us ali'a'j metod'o'j: pump'il'o'j, rul'bend'o'j, padel'rad'o'j, centrifug'il'o'j.

Krom'e la ŝip'o pov'us pri'labor'i la kolekt'it'a'n naft'o'n por apart'ig'i naft'o'n kaj akv'o'n, kaj re'verŝ'i la pur'ig'it'a'n akv'o'n en'mar'e'n. Ĝi pov'us ankaŭ instal'i flos'ant'a'j'n bar'il'o'j'n, kolekt'i mar'rub'aĵ'o'n, inkluziv'e de kontener'o'j, kaj gard'i danĝer'a'j'n mar'lok'o'j'n.

Konjekt'it'e est'as, ke la kost'o de la ŝip'o est'os 100 milion'o'j da eŭr'o'j. Grand'a sum'o, sed, kompar'e al la kost'o de ekologi'a'j mar'katastrof'o'j, efektiv'e mal'mult'o. Ĉu tamen la naft'o'kolekt'a ŝip'o rest'os nur'a rev'o?

Christian BERTIN
Karakteriz'aĵ'o'j de la naft'o'kolekt'a ŝip'o
Karakteriz'aĵ'o Valor'o
Long'o 136,60 m
Larĝ'o 32,35 m
Maksimum'a en'akv'a alt'o 7,20 m
Vojaĝ'a rapid'o 20 knot'o'j
Kolekt'a rapid'o 1 ĝis 3 knot'o'j
Kolekt'a kapacit'o 6000 tun'o'j
Aŭtonom'ec'o 30 tag'o'j
Funkci'iv'o 350 tag'o'j/jar'o
Funkciivlimo 6-7 grad'o'j de la bofort'a skal'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Tag'libr'o de l' (antaŭ)milit'o ... el la land'o de Ŝekspiro (2)

Februar'o

Feb. la 24a Dezir'eg'as Blair [blea] du'a'n UN-rezoluci'o'n por prav'ig'i si'a'n politik'a'n star'punkt'o'n. Li nom'as ĝi'n „puŝ'o pac'e'n”. Ĉu pac'e'n ... ? Efektiv'e milit'e'n. Tiel politik'ist'o sur'sojl'e de milit'o tord'as la lingv'o'n.

Feb. la 26a Fin'fin'e parlament'a debat'o (ses'hor'a) pri la milit'o – kaj sekv'e la plej grand'a deput'it'a ribel'o en la histori'o de la brit'a parlament'o. Voĉ'don'is kontraŭ Blair 121 sam'parti'an'o'j, en'tut'e 198 deput'it'o'j (inkluziv'e de opozici'an'o'j). Malgraŭ mi'a ĝoj'o pro la „sang'a naz'o” ricev'it'a de Blair, mi agnosk'u kun bedaŭr'o, ke la parlament'o efektiv'e jes'is – nu, jes'et'is – al la ĉef'ministr'a milit'em'o. Tiel brit'a'j deput'it'o'j signal'is al Bush: „Ni vi'n sub'ten'as.” Tiel sam'temp'e ili rezign'is pri ajn'a influ'o super la efektiv'ig'o de la milit'o, ced'ant'e (tiel ŝajn'as al mi) ĉiu'j'n rajt'o'j'n al Bush. Kiam Briti'o far'iĝ'os la 51a uson'a ŝtat'o? Ebl'e ĝi nom'iĝ'u Nov-Nov-Angli'o.

Mart'o

Mart'o la 3a Hodiaŭ kun'sid'as Blair kun reprezent'ant'o'j de la divers'a'j milit'ant'a'j grup'o'j en Nord'a Irlando por prov'i definitiv'e solv'i la tie'a'n inter'etn'a'n, inter'religi'a'n teror'ism'o'n (de'nov'e religi'o ne tro for'as de la konflikt'o). En Nord-Irlando la kontraŭ'teror'ism'a „milit'o” de Blair de'pend'as de subtil'a, iom-post-iom'a politik'o kaj de mal'antaŭ'kulis'a diplomati'o; mal'e rilat'e Irakon. Evident'e Nord-Irlando ne est'as Irako ... sed vi'a'j princip'o'j, s-ro Blair, kie vi'a'j princip'o'j? Tamen politik'ist'o kaj princip'o sam'e mis'kongru'as kiel pluv'mantel'o kaj dezert'o.

Mart'o la 6a Rivel'iĝ'is, ke iraka instal'aĵ'o (laŭ'nom'e Falluja 2) kapabl'a produkt'i t.n. kemi'a'j'n arm'il'o'j'n est'as konstru'it'a en la 80aj jar'o'j almenaŭ part'e de brit'a kompani'o. La tiam'a reg'ist'ar'o ne nur pri'silent'is la projekt'o'n sed ĝi'n ankaŭ financ'e sub'ten'is per mon'o de la brit'a'j impost'o'pag'int'o'j. Mi mi'n konsol'as per ŝerc'o hodiaŭ aŭd'it'a: okaz'as incendi'o ĉe la Blank'a Dom'o, kiu detru'as la tie'a'n bibliotek'o'n. Bush mal'gaj'as: li perd'as si'a'j'n du libr'o'j'n. Krom'e li apart'e ĉagren'iĝ'as, ĉar en unu el la libr'o'j li ankoraŭ ne fin'kolor'ig'is la bild'o'j'n.

Mart'o la 10a Unu el la plej respekt'at'a'j kaj honest'a'j an'o'j de la Blair-reg'ist'ar'o, Claire Short [kle ŝort], anonc'is, ke ŝi rezign'os, se Blair kaj Bush ek'milit'os sen UN-rezoluci'o. De'nov'e klar'a indik'o, ke la Labor'ist'a Parti'o (ĉu la plej dekstr'a t.n. labor'ist'a parti'o en la mond'o?) est'as fend'iĝ'ant'a – ĉu fatal'e, ankoraŭ ne dir'ebl'as. Krom'e: pens'ig'a raport'o, ke brit'a'j soldat'o'j jam atend'ant'a'j milit'o'n land'lim'e de Irako tro dorlot'iĝ'as – pro luks'aĵ'o'j (duŝ'o'j, komput'il'a'j lud'o'j, poŝ'telefon'o'j) ili mal'em'as for'las'i si'a'j'n tend'ar'o'j'n por en'ir'i la dezert'o'n kaj ek'milit'i. Ironi'e daŭr'e mank'as al ili soldat'a'j nepr'aĵ'o'j, kiu'j'n ili est'as dev'ig'at'a'j prunt'e'pren'i de pli profesi'e ekip'it'a'j uson'a'j trup'o'j. Parentez'e mi'a skelet'a teori'o (vid'u feb. 19an) pri angl'a'lingv'a komplot'o ricev'is karn'o'n: ŝajn'e ekzist'as inter'naci'a inform-rikolt'a organiz'aĵ'o nom'at'a „Echelon” uz'at'a ekskluziv'e de t.n. angl'o'saks'a'j land'o'j – Uson'o, Briti'o, Kanado, Aŭstrali'o kaj Nov-Zelando. Ĉu Esperant'o, la „danĝer'a lingv'o”? Dub'ind'e.

Mart'o la 12a En la aer'o flar'ebl'as en Briti'o ne printemp'o sed panik'o. Laŭ Rumsfeld, la uson'a ministr'o pri defend'o (atak'ad'o), uson'an'o'j ek'batal'os en Irako eventual'e sen brit'o'j. Tio rezult'iĝ'as de la kresk'ant'a politik'a izol'ec'o de Blair, ne nur inter'naci'e (vid-al-vid'e al Chirac [ŝirák], Schröder [ŝreder] kaj ali'a'j) sed ankaŭ naci'e: ĉiam pli da deput'it'o'j minac'as ribel'i, sindikat'o'j rifuz'as kun'labor'i, kaj advokat'o'j atent'ig'as, ke, se Blair part'o'pren'os milit'o'n sen UN-rezoluci'o, li lez'os inter'naci'a'n jur'o'n. Krom'e – kia vang'o'frap'o – Bush anonc'is, ke ĉiu'j'n kontrakt'o'j'n por re'konstru'i Irakon detru'ot'a'n de uson'a'j bomb'o'j ricev'os ekskluziv'e (jes, vi diven'is) uson'a'j kompani'o'j. Do neni'u por la fidel'a, brit'a pudel'o. Pudel'o, kiu jam – laŭ koment'o'j en la hodiaŭ'a kontraŭ'milit'a ĵurnal'o Guardian – el'spez'is milit'o'cel'e sufiĉ'e da mon'o por est'ig'i naci'a'n energi'o-industri'o'n baz'it'a'n sur re'nov'ig'ebl'a'j font'o'j (sun'o, vent'o). Kaj daŭr'e mis'funkci'as brit'a'j haŭbiz'o'j, kiu'j vor'is jam en la pas'int'a jar'o tri'on'milion'o'n da eŭr'o'j simpl'e – kaj van'e – ripar'o'cel'e.

Mart'o 13a Blair deklar'is, ke li milit'os eĉ sen rezoluci'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN). Tamen, se rezoluci'o tiel super'flu'as, kial dediĉ'i tiom da temp'o, tiom da diplomati'o akcept'ig'i ĝust'e rezoluci'o'n tia'n ĉe la sekur'ec'a konsili'o de bedaŭr'ind'e (Mal)Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j?

Mart'o 15a Mi'a'n teori'o'n pri uson'angl'a'lingv'a komplot'o sub'ten'as iu profesor'o Gwyn Prins [gŭin princ] en la hodiaŭ'a gazet'o. Laŭ Prins, Bush cel'as nov'a'n (uson'a'n) mond'a'n ord'o'n, Blair nov'a'n (brit'a'n) eŭrop'a'n ord'o'n. Blair varb'as la t.n. vilnius'an dek'o'n, la est'ont'a'j'n membr'o-ŝtat'o'j'n de Eŭrop'a Uni'o (EU) el mez'a kaj orient'a Eŭrop'o. Tiu'j ĉi land'o'j, laŭ la profesor'o, kun'e kun Nederlando kaj skandinavi'a'j ŝtat'o'j, „inklin'as al liber'merkat'a filozofi'o, angl'a'lingv'um'as [tiel] kaj ne kontraŭ'as Uson'o'n” (kontrast'e al land'o'j de „mal'nov'a” Eŭrop'o, ekz. Franci'o kaj Germanio). Ali'vort'e: nov'spec'a EU danc'u laŭ brit'a, Blair-a fajf'il'o, la ceter'a mond'o danc'u laŭ Bush-a. Tiel, se prav'as la profesor'o, la Irak-kriz'o tut'e ne tem'as pri Irako.

Mart'o 17a Baldaŭ'as milit'o: Uson'o, Briti'o kaj Hispanio rezign'is pri la Sekur'ec'a Konsili'o kaj si'a ĝis antaŭ ne'long'e sopir'at'a rezoluci'o. Do jam, en la t.n. kontraŭ'teror'ism'a milit'o, Bush sukces'is super'flu'ig'i NATO-n, flank'e'n'ig'i UN-on kaj divid'i EU-on. Kia venk'o. Ni re'ven'as al la 19a jar'cent'o, kiam reg'is unu'op'a'j ŝtat'potenc'o'j. Tamen ĉi-foj'e est'os nur unu ŝtat'potenc'o kaj nur unu politik'a filozofi'o: pax americana; ver'dir'e bellum americanum1. En Briti'o tuj el'ofic'iĝ'is iam'a leŭtenant'o de Blair, la eks'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j, Robin Cook [rob'n kuk]. Tre elokvent'e atent'ig'is Cook, ke li ne pov'as apog'i milit'o'n sub'ten'at'a'n nek de la inter'naci'a komun'um'o nek de la pli'mult'o de la brit'a popol'o. Paradoks'e Claire Short [kle ŝxort], la ministr'in'o, kiu antaŭ kelk'a'j tag'o'j insist'is, ke ŝi rezign'os sen UN-rezoluci'o, decid'is rest'i fidel'a al la Blair-a reg'ist'ar'o. Kie'n politik'ist'a'j princip'o'j?

Mart'o 19a Pli'a parlament'a debat'o pri la milit'o: ĉi-foj'e ribel'as (rekord'e) 139 labor'ist'a'j deput'it'o'j. Tamen malgraŭ tio Blair ricev'as si'a'n parlament'a'n mandat'o'n por ek'milit'i. Protest'o'j tra la land'o'j, inkluziv'e – interes'e – de lern'ej'an'o'j, kiu'j for'las'as si'a'j'n formal'a'j'n lecion'o'j'n por ricev'i ne'formal'a'j'n, sur'strat'a'j'n. Mi est'us dir'int'a, ke la jun'a generaci'o indiferent'as pri politik'o: se la stult'aĵ'o de Blair ge'jun'ul'o'j'n politik'e provok'as, jen eventual'e la unu'sol'a plus'o en tiu ĉi krom'e sen'plus'a kaĉ'o.

Mart'o 20a Mi spekt'as televid'e la unu'a'j'n bomb'o'j'n fal'ant'a'j'n sur Bagdadon. Mi memor'as, kiel dum la unu'a Irak-milit'o mi'a tiam jun'et'a fil'in'o, sam'o'n spekt'ant'a, ek'tim'is kaj plor'et'is. Ankaŭ mi nun ek'tim'as. Sed ne plor'et'as. Ankoraŭ ne.

Daŭr'ig'ot'a

Paul GUBBINS
1. Latin'o por respektiv'e „uson'a pac'o” kaj „uson'a milit'o”.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Mal'pli da hor'o'j por la plej mal'facil'a fak'o

La angl'a est'as por ge'lern'ant'o'j en Aŭstrio la plej mal'facil'a fak'o. Ĉiu kvar'a lern'ant'o bezon'as ekster'lern'ej'a'n sub'ten'a'n instru'ad'o'n (german'e Nachhilfe, laŭ'vort'e „post'help'o”) privat'e pag'end'a'n. Jar'e ge'patr'o'j el'spez'as 20 milion'o'j'n da eŭr'o'j por ekster'lern'ej'a instru'ad'o: 42 % de tiu ĉi sum'o est'as el'spez'at'a por la angl'a, 31 % por la german'a kaj 21 % por matematik'o. Pro ties mal'facil'ec'o plej oft'e la angl'a konduk'as al mal'sukces'o lern'ej'an'a.

En la aŭstr'a'j lern'ej'o'j redukt'iĝ'os je du la nombr'o de semajn'a'j instru'hor'o'j. Kontraŭ'ul'o'j parol'as pri „mal'konstru'o de la kler'ig'a sistem'o”. Laŭ la reg'ist'ar'o ebl'os tiel sen'ŝarĝ'ig'i infan'o'j'n kaj jun'ul'o'j'n. Fakt'e la aŭstr'a ŝtat'o dev'as drast'e ŝpar'i, ĉar la ekonomi'o jam de kelk'a temp'o ne plu kresk'as kaj ŝtat'ŝuld'o'j est'u re'pag'at'a'j.

Walter KLag
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Du ge'frat'o'j - tri medal'o'j

Mez'e de februar'o 2003 en Sankt Moritz, fam'a svis'a ski'lok'o, okaz'is mond'a ĉampion'ad'o de mont'ski'ist'o'j. Est'us logik'e, ke la alp'a'j land'o'j hav'us ankaŭ la plej bon'a'j'n ski'ist'o'j'n, tamen jam de kelk'a'j jar'o'j ne'super'ebl'a est'as jun'ul'in'o el land'o, kiu preskaŭ tut'e ne hav'as neĝ'o'n. Tem'as pri Janica Kostelič el Kroati'o. Ŝi fam'iĝ'is ne nur pro si'a'j venk'o'j sed ankaŭ ĉar ŝi ating'is tiu'j'n post persist'a kurac'ad'o de la genu'o'j. Sed la sekv'a'n tag'o'n post ŝi'a sukces'o – du or'a'j medal'o'j – aper'is nov'a ĉampion'o el la sam'a famili'o. Ivica, la frat'o de Janica, venk'is en unu el la vir'a'j konkur'o'j. Pro tri or'a'j medal'o'j de la ge'frat'o'j Kostelič Kroati'o okup'is la du'a'n lok'o'n en la ĝeneral'a rang'list'o. Nur Aŭstrio, kies sport'ist'o'j hav'as mult'e pli da ebl'o'j ski'e trejn'iĝ'i (pro geografi'a situ'o de la land'o), gajn'is pli da medal'o'j ol Kroati'o.

Natur'e, la ge'frat'o'j komenc'is okup'iĝ'i pri ski'ad'o ek'de la infan'aĝ'o. Pro la sukces'o'j de si'a frat'in'o Ivica dum cert'a temp'o est'is en la ombr'o. Ivica tamen posed'as tre solid'a'n kolekt'o'n de medal'o'j kaj pokal'o'j – ek'de 1992 li regul'e venk'as en divers'a'j konkur'o'j (kompren'ebl'e, komenc'int'e de la infan'a'j). Nun li definitiv'e pruv'is, ke li est'as ski'ist'o de la super'a nivel'o.

Kroati'o ĝoj'is kaj jubil'is pro la medal'o'j. Fin'fin'e la jun'a kaj la mal'jun'a generaci'o'j hav'as la sam'a'j'n ŝat'at'o'j'n.

David Rey HUDEČEK
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Amuz'i atend'ant'o'j'n

La german'a fer'voj'o bezon'as paŭz'o'klaŭn'o'n. La entrepren'o per ĉi tiu ne'kutim'a anonc'o pri labor'lok'o serĉ'as strat'a'n art'ist'o'n, kiu en la insul'o Sylt [zilt] „agrabl'ig'us la atend'o'temp'o'n de ni'a'j klient'o'j per la prezent'o de mal'grand'a'j art'aĵ'o'j”. La kial'o: somer'e kaj en la fest'o'tag'o'j oft'e okaz'as long'a'j trafik'halt'o'j ĉe la al'vetur'o'j kaj for'vetur'o'j dum la ŝarĝ'ad'o de aŭt'o'j en Niebull kaj Westerland. La ag'o'j de la dung'ot'a paŭz'o'klaŭn'o est'as klar'e difin'it'a'j en la anonc'o de la gazet'o Sylter Rundschau (Rond'rigard'o de Sylt): neces'as ĵongl'i, vetur'i sur unu'rad'a bicikl'o kaj reg'i ali'a'j'n plezur'ig'a'j'n art'aĵ'o'j'n.

CEZAR
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Streb'o al la efik'a figur'o

Esperant'ist'in'o Germaine [ĵermén] Hoffmann (1930-) el Luksemburgo kre'as kolaĝojn1 el divers'a'j material'o'j. Ŝi'a art'ism'a karier'o est'as ne'kutim'a: 43-jar'a dom'mastr'in'o komenc'as subit'e bel'art'a'n stud'ad'o'n kaj post 11 jar'o'j si'n prezent'as al la publik'o en'kadr'e de grup'a ekspozici'o. Kio ig'is ŝi'n ek'ir'i tiu'n voj'o'n? Ĉu la ebl'ec'o de senc'o'plen'a pas'ig'o de la pli grand'a liber'a temp'o, ĉu la dev'ig'o al mem'esprim'o aŭ la dezir'o pri art'ism'a sukces'o? Ebl'e ĉiu'j ĉi tri kaŭz'o'j, kaj ebl'e pli'a, kvar'a lud'is difin'it'a'n rol'o'n – cert'a moral'a dev'ig'o komunik'i i'o'n pri la mond'o kaj pri si mem, i'o'n, kio'n, laŭ ŝi'a pri'taks'o, nur ŝi pov'as esprim'i.

Hoffmann ne vol'is al'propr'ig'i al si nur lert'ec'o'j'n de pentr'ist'in'o. Ŝi ofer'is pli ol dek jar'o'j'n de si'a viv'o por lern'ad'o kaj persist'a labor'o por el'form'i esprim'pov'o'n de si'a art'ism'a talent'o.

Du intim'e lig'it'a'j'n trajt'o'j'n ebl'as rimark'i en la kre'aĵ'o'j de la art'ist'in'o: eksperiment'ad'o kaj uz'ad'o de divers'a'j material'o'j. Evident'iĝ'as, ke ŝi ne pov'as labor'i en la steril'iz'it'a atmosfer'o de laboratori'o. Ŝov'ant'e si'a'n man'o'n en la mal'ord'o'n de paper'aĵ'o'j, ŝi en'profund'iĝ'as en la viv'o'n mem, ir'ant'e ĉiam unu paŝ'o'n antaŭ'e'n. La kre'aĵ'o'j de Germaine Hoffmann est'as satur'it'a'j de vigl'ec'o en ĉiu senc'o de la vort'o.

Ŝi evolu'ig'is kiel rimed'o'n por per'vid'a trans'form'iĝ'o de si'a'j pens'o'j kaj art'ism'a kondut'o specif'a'n kolaĝ-teknik'o'n. Ver'ŝajn'e est'as plej ĝust'e difin'i ĝi'n kiel miks'a'n teknik'o'n kre'a'n, konsist'ant'a'n el munt'ad'o de pret'a'j material'o'j – plej'e gazet-el'tond'aĵ'o'j – sur la supr'aĵ'o de pentr'aĵ'o. Ĝi pov'as est'i figur'a aŭ ne'figur'a, tamen ĉiu'foj'e est'as abstrakt'a kaj ne nur el material'o kaj farb'o unu super ali'a, sed ankaŭ plur'tavol'a.

La pentr'aĵ'o'j de Germaine Hoffmann per'e de esprim'iv'a'j rimed'o'j est'as formal'e simbol'ism'a'j kre'aĵ'o'j, port'ant'a'j iu'foj'e sur'real'ism'a'n signif'o'n. Ne last'e pro si'a bild'ec'o la kolaĝoj implic'as intim'ec'o'n, tamen oft'e ankaŭ i'a'n kaŝ'it'ec'o'n.

La mal'kovr'o aŭ la ebl'ec'o el'trov'i, kio'n la art'ist'in'o mal'kaŝ'as en inter'parol'o, invit'as ni'n en'ir'i tiu'n imag'at'a'n mond'o'n. Long'a'n temp'o'n la penetr'em'o ven'ig'as al la imag'o poezi'o'n kaj mit'a'j'n figur'o'j'n, dum ali'okaz'e pli mult'e okul'frap'as formal'a'j er'o'j. En iu'j ŝi'a'j art'aĵ'o'j hel'a kolor'o aper'as sen montr'i sign'o'j'n de ŝarĝ'it'ec'o, en ali'a'j la imag'o de mov'ad'o pli'as aŭ la form'o'j implik'iĝ'as, la rigard'ad'o iĝ'as si'a'spec'a kaj mir'ig'a. La pentr'aĵ'o'j hav'as ali'a'n ne'evit'ebl'a'n kvalit'o'n: ili „demand'as” ni'n. Oft'e ni al'front'as figur'o'n, kiu direkt'as ni'n al ni mem, re'ven'ig'ant'e ni'n al ni'a serĉ'o de respond'o. En la kolaĝoj de Germaine Hoffmann la figur'o kapt'as ni'a'n atent'o'n, kaj tiu figur'o oft'e est'as izol'it'a en la mal'plen'o, form'it'a en paper'a dis'ŝir'iĝ'o, kiu prezent'as fajn'aĵ'o'n kaj iu'foj'e ŝpruc'ig'it'a'j'n gut'makul'o'j'n.

Nov'a'j stil'manier'o'j de ŝi'a evolu'int'a kre'ad'o est'as izol'ig'o kaj unu'ig'o. La art'ist'in'o elekt'is sol'a ek'ir'i nov'a'n voj'o'n, inkluziv'ant'e la uz'o'n de vaks'a tol'o – sagac'a for'las'o de la unu'tip'a praktik'o – kaj la pentr'ad'o'n sur lign'o. Germaine Hoffmann streb'as esplor'i kaj aplik'i la tut'a'n skal'o'n de art'ism'a'j lert'ec'o'j por kre'i la efik'a'n figur'o'n. Tiu'j klopod'o'j cert'ig'as, ke la bel'art'a form'o en ŝi'a'j art'aĵ'o'j star'ig'os komunik'ad'o'n laŭ natur'a manier'o.

Evgeni GEORGIEV
1. Kolaĝo: kompon'aĵ'o el glu'it'a'j element'o'j sur ŝtof'o, paper'o, karton'o ktp.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Li sem'is bon'o'n kaj bel'o'n

La 6an de aŭgust'o 2002 ĉe la Jud'a Tomb'ej'o en Varsovio, ne mal'proksim'e de la tomb'o de d-ro Zamenhof, kolekt'iĝ'is sufiĉ'e grand'a ar'o da hom'o'j. Ven'is hom'o'j sav'it'a'j el Holokaŭst'o1, reprezent'ant'o'j de la pol'a kultur'a viv'o, reprezent'ant'o'j de la reg'ist'ar'o kaj de urb'a'j instanc'o'j, gvid'ant'o'j de la jud'a komun'um'o, ekster'land'a'j gast'o'j, skolt'o'j de la skolt'a trup'o, kiu port'as la nom'o'n Janusz Korczak kaj kiu ĉiu'jar'e feri'as en tend'ar'o kun la sam'a nom'o. Ĉiu'j'n kun'ig'is tie'n estim'o kaj am'o al d-ro Korczak, kaj sent'o de dolor'o pro la martir'a mort'o de li kaj li'a'j 200 orf'o-protekt'at'o'j.

Inaŭgur'o de la monument'o

La renkont'iĝ'o okaz'is lig'e al la mal'kovr'o de nov'a, bronz'a monument'o je la 60a dat're'ven'o de ili'a pere'o. Ĉi tiu monument'o, laŭ projekt'o de du skulpt'ist'o'j, Mirosław Smorczewski kaj Lucjan Kot, est'is inaŭgur'it'a antaŭ 20 jar'o'j. Ĝi est'is iniciat'it'a de loĝ'ant'o'j de Varsovio. Bel'a kaj kor'tuŝ'a, sed de sintez'a rezin'o, ĝi rapid'e difekt'iĝ'is. Apart'e mult'e al ĝi damaĝ'is kandel'o'j brul'ig'it'a'j de la mult'a'j vizit'ant'o'j de tiu simbol'a tomb'o de Korczak. Dank'e al li'a'j amik'o'j Rafael Scharf kaj Lil'i Pohlman ek'est'is komitat'o por la restaŭr'o de la monument'o. Grand'a'n part'o'n de la financ'a'j rimed'o'j ofer'is ge'edz'a par'o Sandr'a kaj John Joseph. La efektiv'ig'o'n de la muld'aĵ'o oni konfid'is al spert'a muld'ist'o Zbigniew Fudalski el Karolin, en la varsovia region'o. Kaj li plen'um'is tiu'n grav'a'n kaj sam'temp'e honor'a'n task'o'n pi'e, kun art'a subtil'ec'o.

La solen'aĵ'o est'is profund'e kor'tuŝ'a. Kelk'a'j el inter la kun'ven'int'o'j aŭd'ig'is por'okaz'a'j'n parol'ad'o'j'n, atent'ig'ant'e pri la viv'ant'ec'o de la ide'ar'o de Korczak. La fam'a film-reĝisor'o Andrzej Wajda konvink'e argument'is, ke li'a'j ide'o'j aparten'as al la grand'a'j valor'o'j, kiu'j'n Pollando pov'as al'port'i al la unu'iĝ'ant'a Eŭrop'o. Sufiĉ'e long'a'n kaj esenc'e grav'a'n parol'ad'o'n aŭd'ig'is Sandr'a Joseph. Ŝi est'as psikiatr'o, kiu en'profund'iĝ'is en la verk'ar'o kaj la human'ism'a mond'percept'o de Korczak, kaj profit'as de tio en si'a praktik'o. Tiu'kaŭz'e el'kor'e ŝi kontribu'is al la restaŭr'o de la bel'a monument'o.

La skolt'o'j prezent'is mal'long'a'n sed impres'a'n muzik-poezi'a'n program'o'n. Aŭd'iĝ'is kadiŝ-preĝ'o por la mort'int'o'j. La mal'kovr'it'a'n monument'o'n kovr'is flor'o'j, pri'lum'is kandel'o'j. Ĉe'est'is skip'o'j de radi'o kaj televid'o, kiu'j post'e raport'is pri la solen'aĵ'o.

La tag'o est'is pluv'a; la natur'o kvazaŭ pri'plor'is ne nur tiu'j'n 200 Korczak-orf'o'j'n murd'it'a'j'n sed ĉiu'j'n 1 500 000 jud'a'j'n infan'o'j'n, ankaŭ la cigan'a'j'n, la pol'a'j'n kaj ĉiu'j'n en la vast'a mond'o, kiu'j ĉiu'tag'e pere'as pro sen'raci'o aŭ kruel'ec'o de fort'ul'o'j kun pov'o.

Tiu tag'o

Ne ebl'is, dum tiu funebr'a solen'aĵ'o, ne re'ven'i al tiu terur'a tag'o en 1942: apoge'o en la frenez'a hitlera plan'o neni'ig'i la tut'a'n jud'a'n popol'o'n; des pli, se oni mem est'is ĉe la rand'o de tiu infer'o. Tiu'tag'e est'is sufok'e varm'e; tiu'tag'e dev'is est'i likvid'it'a'j ĉiu'j orf'ej'o'j. Je la 10a maten'e, la infan'o'j kun'e kun la pri'zorg'ant'o'j kaj Korczak komenc'is si'a'n marŝ'o'n el la orf'ej'o, strat'o Sienna 16, direkt'e al Umschlagplatz, german'e por trans'ŝarĝ'o'lok'o. Ili'a last'a voj'o konduk'is ili'n tra strat'o'j Leszna, Karmelicka, Dzielna, Zamenhofa ĝis Stawki, kie trov'iĝ'is tiu plac'o, kiu'n oni pov'as nom'i pord'eg'o al infer'o. Unu'e ili ir'is en kvar'op'o'j, sed ĉiam pli mank'is la fort'o: eĉ tra'pas'o de ne tro long'a distanc'o daŭr'is ĉirkaŭ du hor'o'j'n; tial la marŝ'o far'iĝ'is ĉiam mal'pli ord'a. La infan'o'j est'is lac'a'j kaj apati'a'j. Korczak, jam de'long'e tre mal'fort'a, ne port'is infan'o'n sur'brak'e, kiel metafor'e oni prezent'as li'n sur la monument'o. Per si'a'j last'a'j fort'o'j li sekv'is la infan'o'j'n. La pri'zorg'ant'o'j, inter kiu'j Stefania Wilczyńska, dum 30 jar'o'j la gvid'ant'in'o de l' orf'o'hejm'o, ir'is ambaŭ'flank'e de la infan'ar'o, kvazaŭ ili ĝis la last'a moment'o dezir'us protekt'i ili'n. Neni'u salut'is, neni'u propon'is help'o'n, kiu ceter'e ne est'is ebl'a. Ili ja dev'is ir'i al si'a destin'o.

Ĉiu'tag'e, ek'de la 22a de juli'o 1942, kiam komenc'iĝ'is la likvid'o'kampanj'o de la varsovia gett'o, 8 ĝis 10 mil sen'kulp'a'j hom'o'j est'is per'fort'e en'pel'it'a'j en klor'ig'it'a'j'n brut'vagon'ar'o'j'n, kaj de tie, de Umschlagplatz, en ne'imag'ebl'a'j mal'hom'a'j cirkonstanc'o'j ili tra'ir'is si'a'n last'a'n voj'o'n al la murd'koncentr'ej'o Tre'blink'a ...

Al la Korczak-orf'ej'o est'is „ŝpar'it'a” la atend'ad'o ĉe tiu plac'o, kie odor'o de mort'int'o'j miks'iĝ'is kun sufok'a klor-odor'o. Plor'o, ve'o'j, sen'esper'a serĉ'ad'o de proksim'ul'o'j, kri'o'j kaj bat'o'j de nazi'o'j kaj de ili'a'j help'ant'o'j est'is tim'ig'e ne'el'ten'ebl'a'j. La al'ven'int'a'j'n infan'o'j'n la Ord'ig'a Serv'o tuj direkt'is al la vagon'o. D-ro Korczak en'ir'is la last'a. Post ili en la sam'a'n vagon'o'n est'is en'puŝ'it'a ali'a orf'ej'o.

Marek Rudnicki ĉe'est'is

Ĉio'n ĉi pri'skrib'is Marek Rudnicki, tiam 15-jar'a jun'ul'o, kiu kun du sam'aĝ'a'j koleg'o'j (unu el ili est'is la nep'o de d-ro Zamenhof) laŭ komisi'o de Judenrat, Jud'a Komun'um'o, kun'port'ad'is al Umschlagplatz pec'o'j'n da pan'o al la hom'o'j, kiu'j atend'is en'vagon'ig'o'n. Tiu'tag'e li est'is send'it'a de si'a patr'o, kurac'ist'o sam'e kiel Korczak, por ek'sci'i kio okaz'as kun la Korczak-orf'ej'o. Tiu'cel'e li akompan'is ili'n de la orf'ej'o ĝis Umschlagplatz kaj star'ant'e mal'antaŭ la drat'a bar'il'o ĉirkaŭ la plac'o li vid'is kiel ili'n en'sorb'is klor'ig'it'a brut'vagon'o. Ceter'e post du tag'o'j la sam'o okaz'is al li'a patr'o kaj al li'a patr'in'o, kiu eĉ ne est'is jud'in'o, sed divid'is la sort'o'n de si'a'j kar'ul'o'j. Li mem prov'is si'n mort'ig'i, sed mal'help'is tio'n iu el la jud'a Ord'ig'a Serv'o, kaj post'e ali'a'j help'is li'n for'las'i la gett'o'n kaj trans'viv'i la milit'o'n. Li nun est'as kon'at'a pentr'ist'o kaj loĝ'as en Parizo. Li labor'as en la Korczak-mov'ad'o.

Pri tiu last'a voj'o de la Korczak-orf'ej'o ek'est'is legend'o pri trankvil'a, ord'a marŝ'o, standard'o (Marek Rudnicki ĝi'n ne vid'is), propon'o al Korczak sav'iĝ'i last'moment'e. Ebl'e en tia'j ne'pri'skrib'ebl'a'j kondiĉ'o'j la hom'o'j bezon'is tio'n por si'n konsol'i.

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Kon'ant'e la tragedi'a'n ver'o'n, li long'e silent'is. Ne tial, ke li vol'is forges'i, ĉar tio'n ne ebl'is forges'i kaj oni eĉ ne rajt'as tio'n forges'i. Tamen li'a amik'o R. Scharf influ'is li'n, ke li rakont'u, kio'n li vid'is. Li do ced'is, kaj Scharf skrib'is tio'n. Nur en 1988 ĝi aper'is la 6an de novembr'o en Tygodnik Powszechny, Ĝeneral'a Semajn'revu'o, kaj post'e ĝi est'is re'pres'it'a en la bulten'o de la Pol'a Korczak-Komitat'o, 1989.

Person'a post'skrib'o

Mi aparten'as al la hom'o'j, kiu'j opini'as, ke oni ne dev'as, eĉ ne rajt'as forges'i kio okaz'is en Holokaŭst'o. Tial mi divers'manier'e re'ven'as al tiu koŝmar'o, kvankam mi ne mult'e kred'as, ke la hom'o'j pret'as i'o'n lern'i de la histori'o. Tamen mi koncentr'iĝ'as ĉef'e al la prezent'ad'o de la ide'o'j de Korczak, montr'ant'e li'n tia'manier'e viv'a, ĉar mi est'as konvink'it'a, ke daŭr'e li est'as tre bezon'at'a al la mond'o. Okaz'e de la 60-jar'iĝ'o de li'a mort'o, mi hav'is la okaz'o'n plur'foj'e preleg'i, ĉef'e por infan'o'j divers'aĝ'a'j kaj pedagog'o'j. Sub'ten'as mi'n ĉi-rilat'e Jerzy Fornal, kiu post la preleg'o prezent'as pens'ig'a'n kaj kor'tuŝ'a'n spektakl'o'n La Arleken'o laŭ humur'aĵ'o de Korczak. Fin'e de maj'o 2002 mi est'is invit'it'a al lern'ej'o en mi'a loĝ'lok'o por al la infan'o'j kaj instru'ist'o'j kon'ig'i la eduk'a'j'n ide'o'j'n de Korczak, efektiv'e li'a'n rilat'ad'o'n al infan'o'j en'tut'e. La plej jun'a'j lern'ant'o'j, kun kiu'j mi kon'at'iĝ'is, est'is de la kvar'a'j klas'o'j, do ĉirkaŭ 10-11-jar'a'j, sam'aĝ'a'j kiel mi'a nep'in'o Maj'a. Ne'imag'ebl'e, ke ĝust'e de tiu flank'o okaz'is al mi io ne'atend'it'a.

Unu tag'o'n, sur'voj'e al la poŝt'ofic'ej'o, al'kur'is mi'n knab'in'et'o, kiu kuraĝ'e al'parol'is mi'n: Sinjor'in'o, vi est'is en ni'a lern'ej'o, ĉu ne? Post mi'a jes'o, ŝi daŭr'ig'is: Kiam tiu'tag'e, kiam vi est'is ĉe ni, mi re'ven'is hejm'e'n, mi vizit'is la knab'in'o'n kiu loĝ'as en apud'a dom'o; kiel ĉiam ŝi star'is ĉe la pord'o. Ŝi ne est'as „ni'a” infan'o: hav'as mal'hel'a'n vizaĝ'o'n kaj bukl'o'j'n, sed ja vi dir'is, ke Korczak dir'is, ke ankaŭ ŝi est'as ni'a infan'o, ke ĉiu'j infan'o'j est'as ni'a'j, ĉu ne? Mi do vok'is ŝi'n, ke ŝi ven'u kun ni lud'i, bicikl'i, sed ŝi ne ven'is. Tiam mi kur'is al ŝi'a patr'in'o, kaj dir'is, ke ni vol'as neni'o'n mal'bon'a'n far'i al ŝi, nur lud'i, ĉar ĉiu'j infan'o'j est'as „ni'a'j”, kaj ŝi ven'is, kaj nun ni kun ŝi lud'as. Mi'a kor'tuŝ'iĝ'o est'is tiel profund'a, ke en tiu moment'o mi ne pov'is el'ig'i voĉ'o'n, kaj kiam fin'e mi turn'iĝ'is por i'o'n dir'i, la knab'in'et'o jam salt'e mal'proksim'iĝ'is.

D-ro Zamenhof, en si'a poem'o „La Voj'o”, cel'ant'e stimul'i la pionir'a'j'n esperant'ist'o'j'n, kuraĝ'ig'ant'e al nobl'a ag'ad'o, skrib'is:
Ni sem'as kaj sem'as, neniam lac'iĝ'as,
Pri temp'o'j est'ont'a'j pens'ant'e.
Cent sem'o'j perd'iĝ'as, mil sem'o'j perd'iĝ'as –
Ni sem'as kaj sem'as konstant'e.

Unu el la de mi dis'ŝut'it'a'j sem'o'j ek'frukt'as. Tio esper'ig'as, al'don'as fort'o'j'n.

Zofia BAnet-FORNALOWA
Holokaŭst'o – origin'e brul'ofer'o, ĉe kiu la ofer'best'o'n oni komplet'e brul'ig'is por la koncern'a di'aĵ'o; metafor'e por la amas'a mort'ig'ad'o de jud'o'j far'e de nazi'ism'o dum la du'a mond'milit'o. (ndlr)
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La seg'il'o son'as!

La 65-jar'a litovo Algimantas Šukys el la urb'o Kaunas fam'iĝ'is pro si'a ne'kutim'a hobi'o. Ek'de kelk'a'j jar'dek'o'j li muzik'as per seg'il'o, uz'at'a en la hejm'a mastr'um'o.

La muzik'ist'o rakont'as, ke li adopt'is tiu'n ide'o'n de vilaĝ'a pastr'o, kiu, ven'int'e al sankt'a mes'o por mort'int'o'j, kun'port'is ankaŭ hejm'a'n seg'il'o'n kaj por ĉies surpriz'o lud'is kelk'a'j'n trist'a'j'n melodi'o'j'n per ĝi. La seg'il'lud'o tiel tuŝ'is la kor'o'n de Algimantas, ke li ek'dezir'is nepr'e lern'i lud'i la sam'a'n „instrument'o'n”. Long'e li serĉ'is taŭg'a'n seg'il'o'n, kiu el'ig'as bel'son'o'j'n kaj est'as fleks'ebl'a.

Iu'foj'e en iu vilaĝ'o li ek'vid'is vir'in'o'n, kiu sol'a seg'is hejt'lign'o'n. La seg'il'o kvazaŭ sonor'is en ŝi'a'j man'o'j. La vir'in'o mult'e surpriz'iĝ'is, kiam ne'kon'at'a vir'o pet'is ŝi'n vend'i tiu'n mal'nov'a'n il'o'n. La vir'in'o tuj konsent'is, kondiĉ'e ke Algimantas aĉet'os simil'a'n en la vend'ej'o. Li plen'um'is tiu'n pet'o'n. Tamen la tiel akir'it'a seg'il'o evident'iĝ'is ne tiom taŭg'a por muzik'ad'o, ĉar ĝi ne bon'e fleks'ebl'is.

La aŭtodidakt'a muzik'ist'o long'e serĉ'is ali'a'j'n seg'il'o'j'n. Li el'prov'is ĉirkaŭ tri dek'o'j'n da divers'a'j seg'il'o'j. Fin'fin'e hazard'e en si'a urb'o li ek'vid'is iu'n vir'o'n, fos'ant'a'n la grund'o'n de ĝarden'o. Subit'e en li'a'n kap'o'n ven'is ide'o demand'i, ĉu hazard'e la vir'o ne posed'us iu'n mal'nov'a'n seg'il'o'n. Evident'iĝ'is, ke Algimantas traf'is. La vir'o klar'ig'is, ke li hav'as unu eg'e mal'nov'a'n seg'il'o'n, produkt'it'a'n el sved'a metal'o, kiu'n li'a av'o uz'is. Tamen la il'o est'is tre neglekt'it'a, part'e rust'iĝ'is kaj la ten'il'o'j jam putr'iĝ'is. Ver'e la instrument'o ne est'is perfekt'a, tamen bon'eg'e fleks'iĝ'is kaj bel'son'is. La du vir'o'j inter'konsent'is pri taŭg'a inter'ŝanĝ'o.

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Algimantas komenc'is prov'lud'o'j'n. Ne ĉiam ĉio glat'e ir'is. La seg'il'dent'o'j dis'ŝir'is kelk'a'j'n pantalon'o'j'n de la komenc'ant'a muzik'ist'o kaj eĉ vund'is li'a'n gamb'o'n. Tamen li'a ekzerc'ad'o ne ĉes'is. Plej grav'e est'is ten'i la konven'a'n fleks'o'n por ating'i la dezir'at'a'n son'o'n. Ju pli la seg'il'o est'is fleks'it'a, des pli alt'a son'o ven'is kaj invers'e. Special'a'n son'vibr'ad'o'n ebl'is ating'i per mov'o de pied'o, kiu ten'as la ali'a'n ekstrem'aĵ'o'n de instrument'o.

La ekzerc'ad'o'n eg'e help'is akordion'lud'o, kiu est'ig'is kvazaŭ muzik'a'n fon'o'n kaj pli'facil'ig'is la muzik'ad'o'n per seg'il'o. La akordion'o'n bon'e lud'is li'a fil'in'o. Antaŭ'e Algimantas mem vol'is fond'i famili'a'n ensembl'o'n kaj tiu'cel'e li instig'is si'a'j'n tri infan'o'j'n lud'i akordion'o'n.

Nun Algimantas sci'pov'as lud'i plur'a'j'n melodi'o'j'n per si'a ne'kutim'a instrument'o. Li muzik'as en etnografi'a ensembl'o. Li'a muzik'ad'o per seg'il'o ĉiam provok'as grand'a'n surpriz'o'n ĉe la aŭskult'ant'o'j. En Kaunas li est'as la sol'a, kiu uz'as tiu'spec'a'n muzik'instrument'o'n kaj en Litovio ebl'e unu el kelk'a'j muzik'ist'o'j.

Liber'temp'e la aŭtodidakt'a muzik'ist'o el'labor'as lign'a'j'n flut'et'o'j'n, per kiu'j li oft'e muzik'as. Kiel adolesk'ul'o li komenc'is lud'i la patr'a'n akordion'o'n. Algimantas neniam lern'is muzik'o'n. Tamen nun li sci'pov'as lud'i ankaŭ german'a'n kaj rus'a'n tir'harmonik'o'j'n, bandoni'o'n, koncertin'o'n, saksofon'o'n, flut'et'o'j'n.

„Muzik'o est'as la senc'o de mi'a viv'o. Mi kvazaŭ frenez'iĝ'as, kiam ek'son'as vals'o'j aŭ polk'o'j”, asert'as la brav'a muzik'ist'o el Kaunas.

Laimius STRAŽNICKAS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Bird'a grip'o, ĉu danĝer'a por la hom'o?

Grip'o (influenc'o) est'as al ĉiu kon'at'a mal'san'o, kiu'n oni kutim'e ne trakt'as kiel tre danĝer'a'n. Pli atent'as pri la grip'o kurac'ist'o'j, bon'e kon'ant'a'j ĝi'a'j'n danĝer'a'j'n komplik'iĝ'o'j'n kiel ekzempl'e pneŭmoni'o kaj encefal'it'o, precip'e ĉe infan'o'j, mal'jun'ul'o'j kaj mal'san'ul'o'j kun kronik'a'j mal'san'o'j. Sed plej fort'e tim'as grip'o'n virus'olog'o'j kaj epidemi'olog'o'j, ĉar ili tre bon'e sci'as, ke la grip'virus'o pov'as kaŭz'i vast'eg'a'j'n epidemi'o'j'n, kiu'j pov'as en'danĝer'ig'i la tut'a'n ter'glob'o'n.

Kiu'j est'as la kaŭz'o'j de tiu'j kvazaŭ ne'atend'it'a'j grip'a'j epidemi'o'j? Por tio ni rigard'u iu'j'n ec'o'j'n de la virus'o'j, kiu'j kaŭz'as grip'o'n. Oni disting'as tri tip'o'j'n de grip'a'j virus'o'j: A, B kaj C. La virus'o C aper'as ĉe la hom'o'j tre mal'oft'e. La virus'o B pov'as kaŭz'i grip'epidemi'o'j'n, precip'e dum aŭtun'o kaj vintr'o. Sed plej danĝer'a por la hom'o est'as la virus'o de tip'o A. Tio'n kaŭz'as la specif'ec'o de ĝi'a gen'ar'o, kiu – diferenc'e de la gen'ar'o'j de ali'a'j virus'o'j – hav'as fragment'a'n struktur'o'n. Ĝi konsist'as el ok apart'a'j ne'lig'it'a'j fragment'o'j. Ĉiu fragment'o de la rib'o'nukle'at'a acid'o (RNA) de la hom'a grip'a virus'o pov'as inter'ŝanĝ'i si'n kun iu gen'ar'a fragment'o de la grip'virus'o'j de best'o'j (inkluziv'e de bird'o'j). Ĉu ankaŭ best'o'j pov'as est'i infekt'it'a'j de la grip'a'j virus'o'j? Cert'e, kaj tre oft'e.

La plej signif'o'plen'a rezerv'uj'o de grip'a'j virus'o'j est'as bird'o'j, precip'e sovaĝ'a'j anas'o'j, sed ankaŭ anser'o'j, mev'o'j kaj ali'a'j. Mult'a'j el ili ĉiu'jar'e migr'as trans'kontinent'e, dis'port'ant'e ĉi'e'n mult'a'j'n grip'a'j'n virus'o'j'n. Oft'e infekt'iĝ'as kaj mal'san'iĝ'as la kort'bird'ar'o kiel kok'in'o'j kaj anas'o'j. Ĉe bird'o'j la grip'virus'o'j re'produkt'iĝ'as en la intest'ar'o kaj el'iĝ'as precip'e kun la ekskrement'o'j.

El divers'a'j best'o'j la plej signif'a'j por la hom'o est'as pork'o'j infekt'it'a'j de grip'o. Ekzempl'e, en 1976 en Nov-Ĵerzej'o (Uson'o) pork'o'j est'is la font'o de grip'o por mult'a'j milit'serv'ant'o'j. Sed plej danĝer'a'j por la hom'o'j est'as la hibrid'a'j stam'o'j de la virus'o'j. En la ĉel'o'j de trake'o kaj bronk'o'j de pork'o'j pov'as sukces'e mult'obl'iĝ'i ne nur la propr'a'j (pork'a'j) grip'a'j virus'o'j, sed ankaŭ la grip'virus'o'j de la hom'o kaj de bird'o'j. Tie inter ili'a'j gen'a'j fragment'o'j pov'as okaz'i la inter'ŝanĝ'o kaj rezult'e de tio nask'iĝ'as kun'met'it'a'j virus'o'j, kapabl'a'j kaŭz'i vast'a'j'n grip'epidemi'o'j'n.

Neces'as kon'at'iĝ'i ankoraŭ kun du tre grav'a'j antigen'o'j (protein'a'j substanc'o'j) en la supr'aĵ'a kovr'il'o de la grip'virus'o: hem'aglutin'in'o (angl'e hemagglutinin) kaj neŭraminidazo (angl'e neuraminidase). Precip'e kontraŭ ili en la infekt'it'a organism'o aper'as antikorp'o'j, kapabl'a'j neni'ig'i la grip'a'j'n virus'o'j'n. Tamen preciz'e por la virus'o de grip'o A est'as karakteriz'a la oft'a vari'em'o en la struktur'o de ĉi tiu'j antigen'o'j, kio ebl'ig'as al la virus'o eskap'i de la mort'ig'a influ'o de la imun'sistem'o.

Ĉe la virus'o'j de grip'o A de hom'o, best'o'j kaj bird'o'j ekzist'as 15 sub'tip'o'j de hem'aglutin'in'o'j (ili'n oni mark'as per liter'o H kaj numer'o'j 1 ĝis 15) kaj 9 de neŭraminidazoj (liter'o N kaj cifer'o'j 1 ĝis 9). Ĉe grip'a'j virus'o'j pov'as renkont'iĝ'i divers'a'j kombin'o'j de ĉi tiu'j antigen'o'j. Ekzempl'e est'as kon'at'a'j ĉe ĉeval'o'j grip'virus'o kun antigen'a'j kun'ig'o'j H3 N8, ĉe bird'o'j H7 N7, H6 N2, H5 N3, ktp.

Ĝis nun preskaŭ ĉiu'j grip'epidemi'o'j inter hom'o'j est'is kaŭz'it'a'j de virus'o'j kun jen'a'j kombin'o'j de hem'aglutin'in'o kaj neŭraminidazo: H1 N1, H2 N2, H3 N2. Unu'a'foj'e la hom'ar'o renkont'iĝ'is kun vast'eg'a epidemi'o de grip'o A (H1 N1) en 1918 kaj 1919, kiam en la mond'o mal'san'iĝ'is je grip'o ĉirkaŭ 500 milion'o'j da hom'o'j, el kiu'j 20 milion'o'j mort'is. Antaŭ ne'long'e la scienc'ist'o'j pruv'is, ke la virus'o, kiu kaŭz'is ĉi tiu'n epidemi'o'n, en'hav'is gen'o'j'n de grip'a'j virus'o'j de la hom'o kaj la pork'o. For'est'o de la imun'ec'o al ĉi tiu virus'o, ĝi'a aer'gut'a trans'don'ad'o (tio signif'as trans'don'o'n per mal'grand'a'j gut'et'o'j en la aer'o, ekzempl'e pro tus'ad'o aŭ tern'ad'o), la grand'skal'a'j dum'milit'a'j migr'ad'o'j akcel'is dis'vast'ig'o'n de epidemi'o. La grip'a virus'o H1 N1 cirkul'ad'is inter hom'o'j ĝis 1957, kvankam jam ne tiel furioz'e.

En 1957 dis'vast'iĝ'is tre danĝer'a epidemi'o de grip'o A, sed jam kun ali'a antigen'a kun'met'aĵ'o: H2 N2. Tiu grip'o est'is nom'it'a la „azi'a grip'o” aŭ la „grip'o de Singapur'o” laŭ la lok'o de la unu'a aper'o de la virus'o. Pro for'est'o de la imun'ec'o al ĉi tiu virus'o, en la mond'o mal'san'iĝ'is ĉirkaŭ du miliard'o'j da hom'o'j, el kiu'j mult'a'j mort'is. Post 11 jar'o'j (en 1968) de'nov'e okaz'is vast'a epidemi'o de grip'o A nom'it'a la „honkonga grip'o”, kun nov'a antigen'a kun'met'aĵ'o H3 N2. La antaŭ'a virus'o H2 N2 ek'de 1968 ĉes'is registr'iĝ'i.

Post naŭ jar'o'j (en 1977) de'nov'e aper'is la grip'a virus'o H1 N1. Dum tiu epidemi'o pli grav'e mal'san'iĝ'is jun'a'j person'o'j, ĉar mult'a'j pli'aĝ'ul'o'j konserv'is la imun'ec'o'n al ĉi tiu virus'o el la jar'o 1957.

Ek'de 1977 kaj ĝis nun ĉiu'j grip'epidemi'o'j est'as kaŭz'it'a'j de du virus'o'j de grup'o A, nom'e H1 N1 kaj H3 N2 kaj de unu virus'o de grup'o B. La virus'o A, krom tiu'j salt'form'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j, pov'as modif'iĝ'i ne tro fort'e rezult'e de mutaci'o'j, kiu'j aper'as kutim'e kun interval'o de du ĝis kvar jar'o'j, kaj kaŭz'as la sezon'a'j'n pli'mult'iĝ'o'j'n de mal'san'iĝ'o'j.

Tamen pov'as aper'i inter hom'o'j absolut'e nov'a'j, danĝer'a'j grip'virus'o'j. Tiel, en 1997 en Honkongo est'iĝ'is antaŭ'e ne'kon'at'a virus'o kun ne'kutim'a kombin'o de antigen'o'j H5 N1. Ĝi ricev'is la nom'o'n „bird'a grip'o”. Mal'san'iĝ'is mult'a'j mil'o'j da kort'bird'o'j (precip'e kok'in'o'j), kiu'j far'iĝ'is la font'o'j de mal'san'iĝ'o por 18 hom'o'j, kiu'j kontakt'is la infekt'it'a'j'n bird'o'j'n. Pro la tre grav'a'j komplik'iĝ'o'j ses hom'o'j mort'is. Por ĉes'ig'o de epidemi'o en Honkongo est'is eksterm'it'a la tut'a kort'bird'ar'o. Ni opini'as, ke la precip'a kaŭz'o de la inter'romp'o de tiu epidemi'o est'is la for'est'o de la aer'gut'a trans'don'ad'o de ĉi tiu virus'o. Plej oft'e grip'epidemi'o'j komenc'iĝ'as en sud-orient'a Azi'o. Laŭ mult'a'j scienc'ist'o'j tio okaz'as pro la grand'a abund'o de bird'o'j, evolu'int'a pork'bred'ad'o kaj tre alt'a dens'ec'o de la loĝ'ant'ar'o en tiu region'o.

Ĉu ni pov'as est'i konvink'it'a'j, ke ne aper'os ankoraŭ pli danĝer'a'j grip'a'j virus'o'j? Cert'e ne, se oni atent'as la grand'eg'a'n natur'a'n rezerv'uj'o'n de grip'virus'o'j inter bird'o'j kaj ali'a'j best'o'j. Krom'e, iu'j scienc'ist'o'j argument'as, ke ĉe iu'j hom'o'j grip'virus'o'j pov'as long'e konserv'iĝ'i. Nun'temp'e en la mond'o funkci'as pli ol 100 centr'o'j, kiu'j kontrol'as la cirkul'ad'o'n de la grip'virus'o'j ne nur inter hom'o'j, sed ankaŭ inter bird'o'j kaj ali'a'j best'o'j, rekomend'as pli efik'a'j'n vakcin'o'j'n. Bedaŭr'ind'e, la efik'o de grip'vakcin'o'j mal'pli'alt'iĝ'as aŭ perd'iĝ'as, kiam aper'as nov'a'j antigen'a'j vari'aĵ'o'j de la grip'virus'o'j. Krom vakcin'o'j, kiu'j'n oni uz'as por la profilakt'ik'o de grip'o, oni aplik'as por prevent'ad'o kaj kurac'ad'o de grip'o interferon'o'j'n, imun'o'globulin'o'j'n kaj divers'a'j'n medikament'o'j'n kiel Amantadinum, Remantadinum kaj ali'a'j, kaj oni okaz'ig'as kvaranten'ig'o'n.

Oni esper'as, ke en la 21a jar'cent'o la scienc'ist'o'j kaj kurac'ist'o'j kapabl'os antaŭ'vid'i la aper'o'n de nov'a'j grip'virus'o'j kaj pli efektiv'e kontraŭ'ag'i ili'n. Por tio neces'as unu'ig'i la pen'o'j'n ne nur de medicin'ist'o'j, sed ankaŭ de biolog'o'j, genetik'ist'o'j, matematik'ist'o'j kaj komput'il'ist'o'j.

Vladimir LEMELEV
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Grigorij Arosev

Redaktor'o de la rubrik'o'j „Art'o”, „Sport'o” kaj „Intern'e”, Moskvo, Rusio

Tre oft'e aper'as demand'o: kiel ebl'as si'n ident'ig'i en ĉi tiu mond'o? Kio ni est'as unu'e, kaj kio – last'e? Por mi la si'n'sekv'o de mi'a'j „kio'j” est'as pli-mal'pli jen'a. Ĉef'e mi est'as rusi'an'o, tio signif'as, ke mi est'is nask'it'a (en 1979) kaj nun loĝ'as en la plej bel'a land'o de la mond'o, uz'as la plej plaĉ'a'n lingv'o'n kaj est'as fier'a reprezent'ant'o de la rus'a kultur'o. Du'e, mi est'as teatr'olog'o, tio est'as teatr'a histori'ist'o, ĵurnal'ist'o kaj kritik'ist'o (laŭ'plan'e doktor'iĝ'ont'o per la disertaci'o pri teatr'o de Vladimir Nabokov). Tri'e, mi est'as poet'o, ĉar, laŭ la difin'o de Brodskij, por mi poezi'o est'as „kolos'a akcel'il'o de la konsci'o, pens'ad'o kaj mond'o'percept'o”. Kvar'e, spit'ant'e ĉiu'j'n „kvankam'o'j'n” kaj „ne-ĉiam'o'j'n” (kvankam la Esperant'o-mond'o est'as ne ĉiam plaĉ'a, kvankam esperant'ist'o'j ne ĉiam est'as pli agrabl'a'j, ol ne'esperant'ist'o'j, kvankam Esperant'o-libr'o'j ne ĉiam est'as pli interes'a'j, ol ali'lingv'a'j), mi est'as esperant'ist'o (ek'de 1992).

Sekv'as divers'a'j si'n'ident'ig'o'j, kiu'j'n jam ne facil'as ord'e en'vic'ig'i. Mi est'as ŝat'ant'o de: for'est'o de milit'o, muzik'ist'o Bor'is Grebenŝĉikov, kotlet'o'j kaj pic'o'j, vojaĝ'o'j en long'distanc'a'j trajn'o'j, oktobr'o, mi'a nov'a poŝ'telefon'o, labor'ad'o por MONATO, stult'a'j komedi'o'j kaj kor'tuŝ'a'j dram'o'j (kin'a'j kaj teatr'a'j), kravat'o'j, proz'ist'o Vonnegut, kat'o'j kaj elefant'o'j, Inter'ret'o, futbal'o ... Ĉio ne nombr'ebl'as, kaj est'as bon'e, ke ne!

Post la patr'in'o, la plej grav'a hom'o por mi est'as mi'a edz'in'o Jelena. Mi iom pens'is, kiel ne'banal'e ebl'us skrib'i pri ŝi, sed neni'o'n saĝ'a'n el'pens'is. Tial mi simpl'e not'u, ke sen ŝi mi ŝat'us la mond'o'n mult'e mal'pli, ol ŝat'as nun.

******

Kiam ĝerm'is la ide'o de ĉi tiu rubrik'o, mi, Paul Peeraerts kaj Stefan Maul decid'is, ke aper'u si'n'prezent'o'j de la redaktor'o'j, revizi'ant'o'j kaj Fel-stab'an'o'j. Kiam ĉiu'j (krom kelk'a'j tro modest'a'j) send'is si'a'j'n tekst'o'j'n, ni konstat'is, ke la bild'o pri MONATO tut'e ne est'as komplet'a, ĉar mank'as la hom'o'j, sen kiu'j ni, brav'a'j „monat'ist'o'j”, simpl'e ne hav'us por'redakt'a'n (por'revizi'a'n) material'o'n. Tem'as pri ni'a'j kar'a'j aŭtor'o'j. Do, en la sekv'ont'a'j numer'o'j leg'u pri la plej aktiv'a'j kontribu'ant'o'j (ni kalkul'is, ke est'u prezent'it'a'j hom'o'j, kiu'j dum la last'a'j ok jar'o'j aper'ig'is minimum'e dek'o'n da artikol'o'j).

Nepr'e menci'ind'as, ke prezent'o'n merit'as sen'escept'e ĉiu'j aŭtor'o'j, kaj plej unu'e – la leg'ant'o'j, por kiu'j ja ni ĉiu'j labor'as, sed, bedaŭr'ind'e, mank'as ebl'o tio'n real'ig'i ...

Grigorij AROSEV
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Gej'o'j

István Ertl skrib'is en MONATO 2003/3, p. 14, pri la situaci'o de sam'seks'em'a'j person'o'j en Hungari'o. Ĉiu'j civit'an'o'j est'as egal'a'j, sed ... En Esperant'uj'o, diskriminaci'o'n al sam'seks'em'ul'o'j praktik'as la t.n. Civit'o: laŭ komunik'o ĝi'a (Herold'o komunik'as n-ro 168) civit'an'ec'o est'as don'ebl'a ne nur al membr'o aŭ abon'ant'o de establ'o al'iĝ'int'a al la t.n. Pakt'o, sed ankaŭ al ties edz'o aŭ edz'in'o – kontrast'e, oficial'e registr'it'a sam'seks'a partner'o de pet'ant'o ne hav'as aŭtomat'e tia'n rajt'o'n.

Hektor ALOS I FOnt
Kataluni'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Di'o en la konstituci'o, diabl'o en la detal'o'j

La mal'net'a konstituci'a traktat'o el'labor'at'a de la Konvenci'o pri la Est'ont'ec'o de Eŭrop'o gener'is fervor'a'n aktiv'ad'o'n. La amend'o'propon'o'j, kiu'j'n konvenci'an'o'j sub'met'is en februar'o nur pri ĝi'a'j 16 unu'a'j artikol'o'j, ating'is la impres'a'n nombr'o'n 1038. Oni pov'us far'i mult'a'j'n diven'o'j'n kaj vet'o'j'n pri tio, kiom el tiu'j amend'o'j fin'e trov'os si'a'n voj'o'n en la net'a'n tekst'o'n, kiu laŭ'atend'e iĝ'os ia Grand'a Ĉart'o de la 21a jar'cent'o por ŝtat'o'j ĉiam pli intim'e inter'lig'it'a'j sin'e de Eŭrop'a Uni'o.

Ne'mal'mult'a'j el tiu'j amend'propon'o'j trakt'is tem'o'n, kiu'n ni sam'e pov'us nom'i ĉie-ĉe'est'a kiel ankaŭ juĝ'i mal'koncern'a rilat'e konstituci'o'n: nom'e, Di'o'n mem. Ekzempl'e, 16 divers'naci'a'j konvenci'an'o'j el la plej grand'a politik'a fort'o de la Eŭrop'a Parlament'o, la konserv'em'a Eŭrop'a Popol'a Parti'o, propon'is adapt'i formul'o'n el la pol'a konstituci'o. Laŭ ili, „la valor'o'j de la Uni'o inklud'as la valor'o'j'n de tiu'j, kiu'j kred'as je Di'o kiel font'o de la ver'o, just'o, bon'o kaj bel'o, sam'e kiel la valor'o'j'n de hom'o'j, kiu'j ne kun'hav'as tiu'n kred'o'n sed respekt'as ĉi tiu'j'n universal'a'j'n valor'o'j'n kiel ali-font'a'j'n.”

Stumbl'ig'a voj'o

Nu, la rilat'o inter Di'o kaj ŝtat'o, inter trans'mond'aĵ'o'j kaj la sur'ter'a mond'o, flu'ig'is mult'e da ink'o tra la jar'cent'o'j. Long'a kaj stumbl'ig'a voj'o konduk'is de la faraon'o'j-di'o'j de antikv'a Egipti'o ĝis la sekular'a'j respublik'o'j, eĉ monarki'o'j, de la nun'temp'a Eŭrop'o. Artikol'o en MONATO cert'e ne don'os fin'o'far'a'n bat'o'n al tiu diskut'o.

La debat'o pri eksplic'it'a referenc'o al religi'o en est'ont'a EU-konstituci'o fervor'e bol'as almenaŭ ek'de juni'o 2002, kiam pap'o Johano la 2a dir'is en mesaĝ'o al eŭrop'a stud-kongres'o pri la tem'o „Ĉu al Eŭrop'a Konstituci'o?”: „Eŭrop'o ne pov'as ne'i si'a'n krist'an'a'n hered'aĵ'o'n, ĉar grand'a'n part'o'n de ĝi'a'j ating'o'j en la jur'a, art'a, literatur'a kaj filozofi'a kamp'o'j influ'is la evangeli'a mesaĝ'o.... Eŭrop'o bezon'os inspir'iĝ'i, kun kre'em'a fidel'ec'o, el la krist'an'a'j radik'o'j, kiu'j difin'is la eŭrop'a'n histori'o'n”.

Est'us efektiv'e ne'ebl'e, kaj ne ind'e, ne'i ke krist'an'ism'o decid'e kontribu'is al la form'iĝ'o de eŭrop'a ident'ec'o. Tamen si'a'n part'o'n hav'as ankaŭ jud'ism'o, kiu'n la pap'o mem nom'is „pli aĝ'a frat'o” de krist'an'ism'o; la toler'em'a islam'o de Al-Andalus*, kiu per'is la helen'a'n ide'ar'o'n al Eŭrop'o; kaj, mal'pli fort'e, ankaŭ ali'a'j religi'o'j. Jud'ism'o kaj islam'o ĉe'est'as jam long'a'j'n jar'cent'o'j'n en Eŭrop'o. Konsider'ind'as ankaŭ, ke Eŭrop'o far'iĝ'as ĉiam pli mult'kultur'a kaj mult'religi'a, kaj EU-konstituci'o dev'us konsider'i ankaŭ tio'n.

Eĉ pli bon'e

Konstituci'a tekst'o de ĉi tia grav'ec'o dev'us aŭ trov'i traf'a'n vort'um'o'n, kiu omaĝ'u al la komplet'a gam'o de spirit'a riĉ'o en Eŭrop'o aŭ, eĉ pli bon'e, neniel menci'i spirit'a'j'n valor'o'j'n. Ĉiu'okaz'e, menci'i specif'a'n religi'o'n en EU-konstituci'o est'us diskriminaci'e por tiu'j, kiu'j hav'as mal'sam'a'n kred'o'n aŭ est'as ne'kred'ant'o'j.

Sed, fakt'e, ĉi tiu tem'o, kvankam simbol'e tre grav'a kaj tial rapid'e al'pren'it'a de politik'ist'o'j, grav'as nur marĝen'e. Pli zorg'ig'e est'as, ke last'a'temp'e tut'a'j religi'a'j komun'um'o'j sufer'as perd'o'n de kred'ind'ec'o pro mis'a ident'ig'o kun ekstrem'ist'o'j politik'a'j, eĉ teror'ist'a'j. Kaj tiu religi'a diskriminaci'o ne lim'iĝ'as al ia „sindrom'o post la 11a de septembr'o”.

En la Eŭrop'a Uni'o, kiu en si'a princip'ar'o fort'e engaĝ'as si'n por hom'a'j kaj fundament'a'j rajt'o'j, en la praktik'o tamen ne est'as ating'it'a egal'ec'o por la divers'a'j komun'um'o'j religi'a'j. Hom'o'j, kiu'j aparten'as al komun'um'o'j ali'a'j ol la tradici'a'j krist'an'a'j eklezi'o'j, oft'e spert'as eksklud'o'j'n kaj rifuz'o'j'n en la labor'merkat'o, eduk'o kaj ali'a'j viv'o'kamp'o'j, sol'e pro foj'e eĉ nur supoz'at'a aparten'o al cert'a'j religi'a'j grup'o'j. Jen tem'o kiu merit'as, anstataŭ diskut'o'j plen'a'j de pasi'o, stud'o'j'n de profund'a pri'pens'o.

Istvan ERTL
*Vid'u la libr'o'n de Antonio Marco Botella: Lirik'a'j perl'o'j de Al-Andalus (Zaragoza: Fundación Esperant'o, 1995).
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Alfabet'o por surd'blind'ul'o'j

La jar'o 2003 est'as dediĉ'at'a al handikap'it'o'j en Eŭrop'o. Koincid'e, antaŭ iom pli ol 100 jar'o'j, mort'is Hieronymus Lorm, invent'int'o de palp'alfabet'o por surd'blind'ul'o'j.

Kiel 16-jar'ul'o Lorm perd'is si'a'n aŭd'kapabl'o'n; kvar jar'o'j'n post'e li blind'iĝ'is. Si'a'n handikap'o'n li pri'skrib'is kiel „du'obl'a'n ĉin'a'n mur'o'n”, sed, por venk'i si'a'n embaras'o'n koncern'e komunik'ad'o'n, li evolu'ig'is propr'a'n man'sign'o'lingv'o'n. Per tiu ĉi lingv'o li pov'is inter'kompren'iĝ'i kun si'a famili'o.

Ne sci'ant'e Lorm-lingv'o'n, surd'blind'ul'o'j ekzist'us mizer'e, izol'e kaj apart'ig'it'e en silent'a kaj mal'lum'a mond'o. En Germanio viv'as ĉirkaŭ 3000 surd'blind'ul'o'j, kiu'j tamen „konversaci'as”, oft'e kun spert'a akompan'ant'o, per pli'evolu'int'a versi'o de la man'palp'a alfabet'o de Lorm.

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Blank'a gant'o

En Lorm-lingv'o al ĉiu liter'o de la alfabet'o respond'as tuŝ'o sur specif'a lok'o sur la man'o. Por indik'i vokal'o'j'n, ekzempl'e, oni tuŝ'et'as la pint'o'j'n de la fingr'o'j; konsonant'o'j hav'as si'a'j'n lok'o'j'n sur la man'plat'o. Lern'ebl'as Lorm-lingv'o per sur'met'o de blank'a gant'o, sur kiu est'as indik'it'a'j la pozici'o'j de la liter'o'j.

La fil'in'o de Lorm, Marie, pri'skrib'is la sign'o-lingv'o'n de si'a patr'o kaj publik'ig'is ĝi'n iom post li'a mort'o, kiam li aĝ'is 81 jar'o'j'n. Tial la Lorm-lingv'o far'iĝ'is grav'a kompren'iĝ'il'o por surd'blind'ul'o'j. Malgraŭ tio, tamen, la german'a ŝtat'o ĝi'n ankoraŭ ne agnosk'as.

Gert HEINTZE/pg
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Renkont'iĝ'o kun ŝrump'ant'a komun'um'o

Mal'grand'a amik'o-grup'o renkont'iĝ'as ĉiu'monat'e en la irlanda ĉef'urb'o Dublino por ekskurs'i kaj konversaci'i. Last'a'temp'e la amik'ar'o vizit'is la antikv'a'n jud'a'n kvartal'o'n (Portobello), kie situ'as la jud'a muze'o.

La jud'a komun'um'o neniam est'is grand'a en Irlando. Sed dum long'a temp'o ĝi est'is vid'ebl'a kaj influ'hav'a sektor'o de la krom'e homogen'a kaj tiam ne tre bunt'a loĝ'ant'ar'o irlanda. Ne hazard'e, la ĉef'a rol'ul'o en Ulysses, la plej fam'a roman'o de la irlanda verk'ist'o James Joyce [ĝejmz ĝojs], est'is jud'a dublin'an'o, Leopold Bloom [blum].

Iam strat'o Clanbrassil, en la centr'o de Dublino, est'is krom'nom'it'a „mal'grand'a Jerusalemo” pro la spic'ist'o'j, tajlor'o'j, koŝer'a'j viand'ist'o'j, magazen'o'j, butik'o'j kaj ali'a'j entrepren'o'j jud'a'j, kiu'j tie trov'iĝ'is. Hodiaŭ rest'as eĉ ne unu.

Sinagog'o

La jud'a muze'o situ'as en mal'long'a, iom kaŝ'it'a strat'et'o kun modest'a'j sed bon'ord'a'j du'etaĝ'a'j dom'et'o'j. Tie oni konstat'as rest'aĵ'o'j'n de apenaŭ memor'at'a epok'o, kiu'n mal'jun'a'j dublin'an'o'j nostalgi'e nom'as „Dublino de la rar'a'j antikv'a'j temp'o'j”. La muze'o, iam'a sinagog'o, konsist'as el du apud'a'j dom'o'j. Kiel sinagog'o, ĝi en'ten'is ĝis 160 hom'o'j'n. Pro trans'lok'iĝ'o de la jud'a popol'o el Portobello al la antaŭ'urb'o'j, kaj pro mal'kresk'o de la komun'um'o, ĝi ĉes'is funkci'i en la 70aj jar'o'j.

Dum preskaŭ dek jar'o'j la dom'o rest'is ŝlos'it'a, sed ĝi re'viv'iĝ'is en 1984, kiam ĝi far'iĝ'is la irlanda jud'a muze'o. Ĝi est'is inaŭgur'it'a la 20an de juni'o 1985 de Chaim Herzog [ĥajm hercog], prezid'ant'o de Israelo, kiu nask'iĝ'is en Irlando. La kurator'a komitat'o de la muze'o fier'as, ke „ĝi konserv'as grav'a'n, kvankam mal'grand'a'n part'o'n de la kultur'a kaj histori'a hered'aĵ'o de Irlando”.

Tabl'o'aranĝ'o

La muze'o konsist'as el divers'a'j sekci'o'j. Ĝi en'hav'as material'o'n el jud'a'j komun'um'o'j en Belfast'o, Kork'o, Derio, Droĥedo, Limerik'o kaj Port Láirge (angl'e: Waterford [ŭótefod]). En la en'ir'ej'o vid'ebl'as fotograf'aĵ'o'j, pentr'aĵ'o'j kaj atest'il'o'j. Ter'etaĝ'e trov'iĝ'as vitr'o'ŝrank'o'j kaj panel'o'j kun montr'aĵ'o'j, kiu'j rilat'as al la komerc'a, kultur'a, eduk'a kaj soci'a viv'o de la jud'ar'o. Precip'e interes'a est'as la kuir'ej'o montr'ant'a tradici'a'n sabat'a'n kaj fest'a'n tabl'o'aranĝ'o'n kaj la du apart'a'j'n lav'o'pelv'o'j'n por prepar'i kaj lav'i respektiv'e lakt'aĵ'o'n kaj viand'aĵ'o'n.

Supr'e trov'iĝ'as la original'a sinagog'o kun ĉiu rit'a mebl'ar'o, inkluziv'e de nupt'a baldaken'o kun fest'e vest'it'a'j maneken'o'j reprezent'ant'a'j edz'iĝ'par'o'n. En la galeri'o vid'iĝ'as jud'a'j religi'a'j objekt'o'j.

Manuskript'o

La histori'o de la jud'a popol'o en Irlando est'as tre atent'o'kapt'a. La plej fru'a alud'o al ĝi est'as en antikv'a manuskript'o nom'at'a Anal'o'j de Innisfallen, kiu menci'as la al'ven'o'n en 1079 de kvin trans'mar'a'j jud'o'j. Ver'ŝajn'e ili ven'is kiel komerc'ist'o'j el Ruan'o, ĉef'urb'o de Normandi'o, Franci'o. Sen'dub'e pli'a'j jud'o'j ating'is la sud'a'n mar'bord'o'n de Irlando, el'pel'it'e el Portugali'o en 1496.

La plej fru'a registr'o pri sinagog'o en Irlando dat'iĝ'as de 1660, kiam est'is establ'it'a preĝ'ej'a ĉambr'o en voj'et'o Crane [kre'j'n] kontraŭ la dublina kastel'o. La plej antikv'a jud'a tomb'ej'o dat'iĝ'as de la fru'a'j 1700aj jar'o'j kaj situ'as proksim'e al pont'o Ballybough [bálibaŭ] en Fairview [fejrvju], Dublino. Post la napoleonaj milit'o'j est'is pli'a en'migr'ad'o de jud'o'j el mez'a Eŭrop'o, sed la plej grand'a influ'o okaz'is inter 1880 kaj 1910, kiam ĉirkaŭ 2000 jud'o'j al'ven'is de orient'a Eŭrop'o kaj hejm'iĝ'is en Belfast'o, Kork'o, Derio, Droĥedo, Dublino, Limerik'o, Lurgano kaj Port Láirge. Ili aktiv'is en ĉiu'j profesi'o'j kaj meti'o'j.

Bizar'a nom'o

Post la du'a mond'o'milit'o nur man'plen'o da jud'o'j ating'is Irlandon. Efektiv'e irlandaj jud'o'j el'migr'is al ĉiu'j part'o'j de la mond'o. En Uson'o eĉ est'is fond'it'a societ'o de uson-irlandaj jud'o'j hav'ant'a la bizar'a'n nom'o'n League of Yiddish Sons of Erin, „Lig'o de jid'a'j fil'o'j de Erin”: Erin est'as poezi'a nom'o de Irlando, deriv'it'a de Éirinn, dativ'o de Éire, Irlando en la gael'a lingv'o. La vort'o Yiddish mal'oft'e uz'iĝ'as en la angl'a lingv'o, krom por signif'i la jid'a'n lingv'o'n.

Parentez'e la jid'a, kiu dum iom da temp'o est'as la kutim'a hejm'a lingv'o de la irland-jud'a komun'um'o, ne plu aŭd'iĝ'as en Irlando. La infan'o'j nun parol'as la angl'a'n kaj pli'e lern'as la irland'an en la lern'ej'o. La jud'a tag'lern'ej'o, Stratford College [koleĝ], trov'iĝ'as en strat'o Zion, Rathgar [ratgar], Dublino. Est'as sinagog'o'j en Dublino (progres'em'a kaj ortodoks'a), Belfast'o kaj Kork'o.

Valor'a kontribu'aĵ'o

Oni ne sci'as, kiom long'e la jud'a komun'um'o en Irlando tra'viv'os. Laŭ ĉiu'j indik'o'j oni ne pov'as optimism'i pri ĝi'a est'ont'o. Tamen tiu mal'grand'a popol'o jam far'is valor'a'n kontribu'aĵ'o'n al irlandaj soci'o kaj kultur'o. Pro tio, ĝi'a mal'aper'o est'us sent'ebl'a perd'o.

Mi ne pov'as forges'i dir'aĵ'o'n de la verk'ist'o Stefan Zweig [cvajg] en la novel'o Buchmendel: „Nur nun, est'ant'e pli mal'jun'a, mi kompren'as, kiom mal'aper'as kun'e kun tia'j hom'o'j, unu'e ĉar tag'o'n post tag'o ĉia unik'aĵ'o iom post iom iĝ'as pli mult'valor'a en ni'a komplet'e unu'form'iĝ'ant'a mond'o.”

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Aŭtor'o'j

En la antaŭ'a numer'o aper'is komentari'o en la rubrik'o El mi'a vid'punkt'o de Gilbert Led'o'n sub la titol'o „Kvin'a pov'o”. Ĝi est'is li'a last'a artikol'o por ni'a revu'o, ĉar jam antaŭ ĝi'a aper'o abrupt'e li dev'is for'las'i tiu'n ĉi mis'a'n mond'o'n, pro akcident'o, kiu mort'ig'is ankaŭ li'a'n edz'in'o'n Symilde. De'nov'e ni perd'is aŭtor'o'n, kiu est'is inter ni'a'j plej sagac'a'j, spert'a'n en mult'a'j kamp'o'j; ne ĉiam ĉiu'j pov'is konsent'i al li'a'j opini'o'j, sed neniam li'a'j artikol'o'j, oft'e provok'a'j, ted'is leg'ant'o'j'n, ĉar li kapabl'is per original'a'j pens'o'j pens'ig'i.

Paradoks'e, neniam dum si'a baldaŭ 25-jar'a viv'o ni'a magazin'o hav'is tiom da abon'ant'o'j, kiom ĝi bezon'us por ver'e prosper'i, sed de'komenc'e neniam mank'is aŭtor'o'j, kvankam ni'a'j kriteri'o'j kaj preskrib'o'j por verk'i est'as tre rigor'a'j. Apenaŭ est'as iu renom'a aŭtor'o grav'a en la Esperant'o-kultur'o, kies nom'o neniam aper'is en tiu ĉi revu'o super aŭ sub artikol'o. Krom'e est'as mult'a'j fervor'a'j kaj fidel'a'j kontribu'ant'o'j ne tiom eminent'a'j sed sam'e grav'a'j, kiu'j verk'as por vi. Bedaŭr'ind'e la modest'a ampleks'o de ni'a gazet'o ne permes'as tuj aper'ig'i ĉiu'n artikol'o'n, kaj ne mal'prav'e aŭtor'o'j foj'foj'e plend'as, ke artikol'o dum long'a temp'o dev'as atend'i ĝis aper'o. Ĉiu'monat'e est'as pen'a labor'o, selekt'i inter tiu'j artikol'o'j, kio kompren'ebl'e de'pend'as de mult'a'j faktor'o'j – ne'evit'ebl'e kun grand'a porci'o da hazard'o kaj, ebl'e, iom da arbitr'o. Tial okaz'e de unu sam'a aŭtor'o aper'as plur'a'j artikol'o'j en sam'a numer'o, dum ali'a aŭtor'o van'e atend'as, ke fin'e aper'u almenaŭ unu el tri artikol'o'j, kiu'j'n li skrib'is ...

Plur'a'j ni'a'j, part'e mult'jar'a'j, aŭtor'o'j est'as ankaŭ redaktor'o'j. Ili prezent'is si'n dum la pas'int'a kaj tiu ĉi jar'o. Baldaŭ ni daŭr'ig'os tiu'n seri'o'n per si'n'prezent'o'j de ali'a'j aŭtor'o'j. Tiel en la koncern'a rubrik'o vi ek'sci'os, kiu'j kaj kia'j hom'o'j kaŝ'iĝ'as mal'antaŭ nom'o'j oft'e legat'a'j. Ceter'e, se vi kon'as iu'n bon'a'n aŭtor'o'n, kiu ebl'e ne kon'as ni'a'n magazin'o'n, ne hezit'u kuraĝ'ig'i li'n verk'i por ni (kaj vi). Ĉar, kiel menci'it'e, jen kaj jen mort'as bon'a'j aŭtor'o'j, bedaŭr'ind'e.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Tag'libr'o de l' milit'o ... el la land'o de Ŝekspiro (3)

Mart'o

Mart'o la 21a. Hejm'e'n'ven'int'e, mi ŝalt'as la televid'il'o'n. Vesper'manĝ'ant'e, mi aŭd'as kaj spekt'as la eksplod'o'j'n en la iraka ĉef'urb'o. Laŭ'raport'e 3000 bomb'o'j kaj misil'o'j dum unu nokt'o. Kaj ne'kred'ebl'a preciz'o – tie palac'o, tie parti'a sid'ej'o. Ek'lum'iĝ'as ĉe mi: ne tem'as pri Irako, ne tem'as pri teror'ism'o, ne tem'as pri petrol'o. Tem'as pri mesaĝ'o el la Blank'a Dom'o: „Mond' ... ne pri'fik'u Uson'o'n.”

Mart'o la 22a. Kiom kost'as la milit'o? Sen'dub'e miliard'o'j'n – egal'e, ĉu dolar'o'j aŭ eŭr'o'j. Enorm'a'j'n, apenaŭ imag'ebl'a'j'n sum'o'j'n, kiu'j est'us pov'int'a'j mild'ig'i sufer'ad'o'n, mal'sat'o'n en Afrik'o, Azi'o, re'star'ig'i ekonomi'o'j'n, don'i esper'o'n. Ĉu est'ont'e la mond'o dank'os al Bush kaj al Blair pro tiu ĉi grotesk'a mal'ŝpar'o, pro tiu ĉi okaz'o mis'traf'it'a? Mi kred'as, ke ne.

Mart'o la 23a. La unu'a'j uson'a'j kaj brit'a'j viktim'o'j – pro helikopter'a kolizi'o kaj pro brit'a aviad'il'o detru'it'a de uson'a misil'o. Plus brit'a ĵurnal'ist'o ŝajn'e mort'paf'it'a de brit'a'j trup'o'j (ĉi-last'a inform'o, raport'it'a en sen'de'pend'a nov'aĵ'kanal'o, ne aper'is ĝis post kelk'a'j hor'o'j en la ŝtat'a, BBC-a). Ankoraŭ neniu'j batal'vund'it'o'j (se kred'i ni'a'n propagand'o'n). Post'tag'mez'a ĝis'dat'ig'o: la unu'a'j raport'o'j pri koalici'a'j mort'int'o'j (dek'o'j, kontrast'e jam al cent'o'j da irak'an'o'j).

Mart'o la 24a. La uson'an'o'j protest'as kontraŭ bild'o'j aper'int'a'j en iraka televid'o pri milit'kapt'it'o'j. Ĉu tamen hieraŭ mi ne spekt'is bild'o'j'n montr'ant'a'j'n irakajn kapt'it'o'j'n, humil'ig'it'a'j'n, man'o'j-sur-kap'a'j'n? Kaj film'er'o'n pri brit'a soldat'o brusk'e ordon'ant'a en la angl'a lingv'o, ke civil'ul'o sur'genu'iĝ'u? Mem'evident'e la kompat'ind'ul'o ne kompren'is ...

Mart'o la 25a. Kiel flirt'em'as publik'a opini'o! Mez'e de februar'o, okaz'e de la grand'a'j kontraŭ'milit'a'j protest'o'j (kiu'j parentez'e daŭr'as), opon'is la milit'o'n 52 % de la brit'a popol'o; hodiaŭ nur 30 %. Du kial'o'j: 1. post la komenc'o de la milit'o oni vol'as iel montr'i solidar'ec'o'n kun „ni'a'j bub'o'j” batal'ant'a'j en for'a dezert'o (efektiv'e stult'aĵ'o: en Briti'o arme'an'o'j volont'ul'as; neni'u dev'ig'as oni'n milit'serv'i; krom'e la milit'o mem laŭ inter'naci'a jur'o kontraŭ'leĝ'as); 2. mi ne pov'as mi'n de'ten'i de la herez'o (mi putr'ad'u en infer'o), ke al mult'a'j, mult'a'j hom'o'j plaĉ'as la milit'o: ĝi mir'ind'e bunt'ig'as griz'a'n ekzist'o'n; ekzempl'e la „real'a'j” bild'o'j pri detru'ad'o de Bagdado konsider'ind'e super'as eĉ la plej horor'a'n holivud'aĵ'o'n en la lok'a kin'ej'o. Ebl'e mi erar'as, sed ...

Mart'o la 26a. Pere'is ĝis nun 20 brit'a'j milit'ist'o'j – 18 pro akcident'o'j, inkluziv'e de t.n. „paf'ad'o amik'a” (kamarad'o'j kamarad'o'j'n erar'e mort'paf'as). Mi kalkul'as, ke, se Sadam pov'os el'ten'i ĉirkaŭ 22 jar'o'j'n, la tut'a brit'a arme'o en Irako est'os si'n „akcident'e” elimin'int'a. Inter'temp'e furioz'as batal'o ĉirkaŭ la urb'o Basra. Brit'a oficir'o aper'as en la televid'o kaj, tut'e sen'ironi'e, anonc'as, ke la cel'o est'as al'port'i al urb'an'o'j medicin'aĵ'o'j'n kaj nutr'aĵ'o'j'n. Moment'o'n: se koalici'an'o'j ne est'us invad'int'a'j Irakon (laŭ la reg'ist'ar'o: liber'ig'ant'a'j), „help'o” tia super'flu'us. Sku'it'a, alic'o-en-mir'land'a logik'o, kiu difin'as ĉi tiu'n – ebl'e ĉiu'n – milit'o'n.

Mart'o la 27a. Oni atak'as (pardon'u: liber'ig'as) Irakon part'e pro tio, ke Sadam (laŭ Bush) posed'as ne nur gas'o'j'n kaj ali'a'j'n toks'aĵ'o'j'n sed ankaŭ arm'il'o'j'n por amas'detru'ad'o. Kial, se Sadam tiom danĝer'as, ili'n li ankoraŭ ne uz'is? La sol'a'j arm'il'o'j por amas'detru'ad'o ĝis nun vid'ebl'a'j aparten'as ne al la Sadam sed al Bush.

Mart'o la 28a. Pli'a'j 52 irakaj civil'ul'o'j pere'as, kiam bomb'o'j neni'ig'as bazar'o'n. Laŭ'taks'e mort'is ĝis nun pli ol 1449 irak'an'o'j kaj vund'iĝ'is 4230. Mort'is 29 uson'a'j soldat'o'j (25 „mal'aper'is”); mort'is 21 brit'a'j soldat'o'j (2 „mal'aper'is”).

Mart'o la 29a. Komenc'e de la milit'o general'o'j opini'is, ke Basra ne grav'os, ke la trup'o'j post kelk'a'j hor'o'j okup'os la urb'o'n, ke bon'ven'ig'os ili'n urb'an'o'j spontane'e ribel'int'a'j kontraŭ Sadam. Jen nur unu el mult'a'j ĉi-milit'a'j mis'taks'o'j: „ni'a'j bub'o'j” ankoraŭ sieĝ'as la urb'o'n. Aŭ ĉu unu el mult'a'j mensog'o'j? Sadam mort'is, propagand'is uson'an'o'j post la unu'a aer'atak'o kontraŭ Irako; brut'a mal'amik'o „ekzekut'is” du brit'a'j'n kapt'it'o'j'n, indign'is Blair (kio'n ne'is eĉ arme'a'j stab'an'o'j); detru'is la brit'a arme'o pli ol 100 irakajn tank'o'j'n apud Basra (tem'is pri tri), ktp, ktp. Sed la „fulm'o'milit'o” (laŭ iu s-ro Adelman, iam'a Rumsfeld-asist'ant'o) tiom sukces'as, ke Uson'o send'os pli'a'j'n 100 000 milit'ist'o'j'n al Irako; krom'e la brit'a financ-ministr'o alt'ig'os si'a'n milit'o-buĝet'o'n je 70 %. Pro ĝoj'o salt'is mi'a kor'o, kiam mi leg'is, ke ĉiu kroz'misil'o kost'as 800 000 eŭr'o'j'n: ĉu hazard'e, ke okul-operaci'o, kiu'n bezon'as mi'a 80-jar'aĝ'a patr'in'o, est'as du'foj'e prokrast'it'a?

Mart'o la 31a. Mi not'is supr'e, ke ankoraŭ ne vid'ebl'as amas'detru'ad'a'j arm'il'o'j de Sadam. Raport'o el la uson'a ĉef'urb'o tio'n konfirm'as: trov'ebl'is nur konvenci'a'j arm'il'o'j en dek pri'serĉ'it'a'j lok'o'j. Cert'e iam koalici'an'o'j „trov'os” ne'konvenci'a'j'n arm'il'o'j'n: nepr'as por prav'ig'i la milit'o'n.

Daŭr'ig'ot'a

Paul GUBBINS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Jes al Eŭrop'o – sed ĉu ŝanc'o perd'it'a?

En mart'o sloven'o'j per referendum'o'j decid'is en'ir'i kaj la Eŭrop'a'n Uni'o'n (EU) kaj la Nord-Atlantik'a'n Traktat-Organiz'aĵ'o'n (NATO). Antaŭ la referendum'o'j okaz'is grand'a kampanj'o de la sloven'a reg'ist'ar'o por propagand'i ambaŭ cel'o'j'n: dum'e politik'ist'o'j en Sloveni'o montr'is escept'a'n unu'ec'o'n.

El ok parti'o'j en la parlament'o, ses absolut'e sub'ten'is la en'ir'o'n en la Eŭrop'a'n Uni'o'n kaj al'iĝ'o'n al NATO. Nur du mal'grand'a'j kontraŭ'is al NATO kaj unu ankaŭ al EU. La reg'ist'ar'o el'uz'is unu milion'o'n da eŭr'o'j por reklam'i la afer'o'n.

Intelekt'ul'o'j

En'ir'o'n en la Eŭrop'a'n Uni'o'n sub'ten'is ankaŭ la popol'o; mal'e tamen al'iĝ'o'n al NATO. Civil'a'j grup'o'j, intelekt'ul'o'j kaj ali'a'j organiz'is protest'o'j'n, petici'o'j'n, part'o'pren'is en publik'a'j debat'o'j, argument'is, manifestaci'is. Sub'ten'is ili'n grav'ul'o'j, ekzempl'e d-ro Mencinger, rektor'o de la Universitat'o de Ljubljan'a kaj kre'int'o de la „ekonomi'a mirakl'o” de Sloveni'o kaj Ton'e Pershak, prezid'ant'o de la Asoci'o de Verk'ist'o'j.

La politik'ist'o'j tamen sub'ten'is NATO-al'iĝ'o'n kred'ebl'e pro tio, ke ili tim'is en'ir'i la Eŭrop'a'n Uni'o'n. De histori'a vid'punkt'o la sloven'o'j spert'is mult'a'j'n problem'o'j'n rilat'e si'a'j'n grand'a'j'n najbar'o'j'n – ital'o'j'n kaj aŭstr'o'j'n. La politik'ist'o'j konsci'is, ke en'ir'i la uni'o'n neces'as pro mult'a'j pozitiv'aĵ'o'j, sed ili tim'is, ke ebl'e ital'o'j kaj aŭstr'o'j akir'os per mon'o tio'n (ekzempl'e teren'o'j'n), kio'n ili ne sukces'is milit'e akir'i. Tial ili vol'as al'ig'i Sloveni'o'n ankaŭ al NATO, pens'ant'e ver'ŝajn'e, ke Uson'o help'us ili'n el'ir'i el EU, se okaz'us io, kio al sloven'o'j ne plaĉ'us.

Uson-brit'a atak'o

Kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ la referendum'o komenc'iĝ'is la uson-brit'a atak'o kontraŭ Irako. Laŭ enket'o'j NATO-sub'ten'o fal'is al 51 %; krom'e 80 % de la sloven'o'j kontraŭ'is la atak'o'n. Tamen, kiam est'is anonc'it'a'j la rezult'o'j de la referendum'o'j, montr'iĝ'is, ke part'o'pren'is en la referendum'o'j 60,3 % de la voĉ'don'rajt'ig'it'o'j, el kiu'j 89,61 % sub'ten'is EU-en'ir'o'n (neni'u land'o ĝis nun ating'is tiom'a'n el'cent'aĵ'o'n) kaj 66,05 % NATO-al'iĝ'o'n.

Ŝajn'as, ke pro oportun'ism'o la popol'o fin'fin'e decid'is tiel voĉ'don'i, sub'ten'ant'e la flank'o'n, kiu aper'as pli fort'a. La dezir'o'j de politik'ist'o'j est'is plen'um'it'a'j: Sloveni'o al'iĝ'os al EU en maj'o 2004 (oficial'e, kiam konfirm'os tio'n ĉiu'j nun'a'j EU-ŝtat'o'j). Ĝi al'iĝ'is ankaŭ al NATO: tuj send'is la sloven'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j leter'o'n al NATO, anonc'ant'e la al'iĝ'o'n.

Tiel Sloveni'o perd'is unik'a'n ŝanc'o'n iniciat'i nov'a'n pens'manier'o'n en la Eŭrop'a Uni'o: ne fort'ig'i sed dis'ig'i la pakt'o'n, kies cel'o ĉes'is, ĉar ne plu ekzist'as la komun'ism'a blok'o.

Zlatko TIŠLJAR
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

For'pas'o-forum'o

En februar'o la polic'o en la urb'o Iruma, guberni'o Saitama, trov'is en apartament'o tri jun'ul'o-kadavr'o'j'n. En la ĉambr'o trov'iĝ'is kvar karb'o-forn'et'o'j kaj la fenestr'o'j est'is hermetik'e ferm'it'a'j per adher'a ruband'o. Kelk'a'j'n monat'o'j'n antaŭ'e, la vir'o mesaĝ'is al ret'paĝ'o pri si'n'mort'ig'o, anonc'ant'e, ke li serĉ'as hom'o'j'n por kun'mort'i kun li.

Kaz'o tia ne unik'as. Laŭ la ministr'ej'o pri bon'far'o, en Japani'o en 2000 si'n mort'ig'is 25,4 hom'o'j por ĉiu'j 100 000 loĝ'ant'o'j, kompar'e kun 12,0 en Uson'o, 7,4 en Briti'o kaj 20,8 en Franci'o. Dum la pas'int'a'j kvar jar'o'j mort'is propr'a'man'e 3,5-obl'e pli da hom'o'j ol pro trafik-akcident'o'j. Pli ol 60 % aĝ'is inter 50 kaj 60 jar'o'j'n. Post la 90aj jar'o'j salt'is la nombr'o de si'n'mort'ig'o'j, cert'e pro ekonomi'a'j problem'o'j.

Mort'o-motiv'o'j

Nov'spec'a'j tamen est'as si'n'mort'ig'o'j kun ne'kon'at'o'j varb'it'a'j per inter'ret'o. Ekzist'as pli ol 20 000 ret'paĝ'o'j pri si'n'mort'ig'o kaj facil'e trov'ebl'as „aviz'o'tabul'o'j” por tiu'j, kiu'j vol'as si'n mort'ig'i. Tie leg'ebl'as mort'o-motiv'o'j de jun'ul'o'j: ekzempl'e: „Mi ne vizit'as lern'ej'o'n jam du monat'o'j'n. Ĉio ŝajn'as al mi sen'signif'a. Rev'o'n? Ĝi'n mi ne bezon'as” aŭ „Mi ne pov'as glat'e plen'um'i mi'a'n labor'o'n. Mi perd'is mem'fid'o'n por plu'viv'i”.

Mult'a'j nun opini'as, ke Japani'o far'iĝ'as mizer'a land'o. Dis'romp'iĝ'is kutim'a'j hom'a'j rilat'o'j, mal'aper'is em'o help'i unu la ali'a'n. Krom'e en Japani'o grav'as konform'i: kiam hom'o'j ĉes'as viv'i sam'kiel la plej'mult'o, ekzempl'e ne plu vizit'ant'e lern'ej'o'n, perd'int'e labor'o'n, ili far'iĝ'as kaj kred'as si'n ekster'norm'a'j.

La japan'a soci'o ne garanti'as esper'o'n al la jun'ul'o'j. German'a jun'ul'o skrib'is en ĵurnal'o, ke en Japani'o li unu'a'foj'e vid'is sen'esper'a'j'n ge'knab'o'j'n. Jun'ul'o'j sen'radik'e ŝveb'as en la soci'o: neni'u don'as al ili help'o'n, eĉ ne mesaĝ'o'n, ke ĉiu'j kun'labor'e ŝanĝ'u la soci'o'n. Ŝajn'as, ke Japani'o nun star'as sur'sojl'e de „pere'o”, ĉar jun'ul'o'j sen esper'o al'port'os neni'o'n al la soci'o.

HOr'i Yasuo/pg
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Pap'o kontraŭ krist'an'o

Kiel oni liber'ig'as popol'o'j'n el jug'o de despot'o'j? Ĉu vi memor'as la metod'o'n de iu antaŭ'e preskaŭ ne'kon'at'a pol'o, kiu dum la pas'int'a jar'cent'o sukces'is en tia liber'ig'o? Est'as (rom'katolik'a) pap'o Johano Paŭlo la 2a, kiu sol'e per la potenc'o de l' vort'o kapabl'is fal'ig'i sen sang'el'verŝ'o unu total'ism'a'n reĝim'o'n post ali'a. Li postul'is hom'a'n dign'o'n, hom'a'j'n rajt'o'j'n kaj liber'ec'o'n por pol'o'j kaj ali'a'j orient'eŭrop'a'j popol'o'j. Unu'e dev'is ced'i diktator'o'j en Pollando, sekv'is ĉiu'j ali'a'j tiel nom'at'a'j social'ism'a'j land'o'j, ĝis fin'e fal'is fi'fam'a Berlina Mur'o kaj eĉ grand'a Sovetio mem. Ĉiu'j tiu'j revoluci'o'j, per kiu'j liber'ig'is si'n la popol'o'j, est'is pac'a'j, escept'e de Jugoslavio kaj Rumani'o (sed tio hav'is apart'a'j'n kaŭz'o'j'n).

Liber'ig'o per murd'o

Tut'e ali'a'n metod'o'n elekt'is ali'a krist'an'o, Georg'e W. Bush [ĝorĝ dablju buŝ]: la uson'a prezid'ant'o liber'ig'as la irak'an popol'o'n de la despot'o Sadam Husajn per sang'o'plen'a milit'o. Laŭ si'a absurd'a logik'o do li murd'as popol'o'n por tiel liber'ig'i ĝi'n – kiom post-genocid'e la mort'ig'it'a'j irak'an'o'j ĝoj'os kaj dank'os al Bush pro liber'ec'o, kiu'n ili pov'os ĝu'i en islam'a ĉiel'o. Pi'a Bush, kun si'a brit'a lake'o, sam'e pi'a krist'an'o Tony Blair [teŭni blea], ag'as laŭ propr'a deklar'o („Di'o ben'u Uson'o'n!”) sam'e en la nom'o de sam'a (krist'an'a) di'o kiel la pap'o. Strang'e, ke tiu ĉi pap'o tamen akr'e kondamn'as la Bush-milit'o'n sam'e kiel pli ol 80 el'cent'o'j de ĉiu'j krist'an'o'j de l' mond'o. Li memor'ig'is la uson'a'n prezid'ant'o'n tuj post milit-komenc'o pri „grav'a respond'ec'o antaŭ di'o kaj konscienc'o”.

Milit-krim'o

Sed la uson'a'n prezid'ant'o'n impres'as nek la vort'o'j de l' pap'o parol'ant'a en la nom'o de di'o kaj unu miliard'o da katolik'o'j, nek la amas'a'j protest'o'j tut'mond'e, nek la unu'anim'a verdikt'o de fak'ul'o'j pri inter'naci'a jur'o, ke tiu ĉi milit'o est'as krim'o; milit'krim'ul'o Bush asert'as, ke la milit'o est'as just'a kaj neces'a por protekt'i la uson'a'n popol'o'n, fal'ig'i despot'o'n kaj liber'ig'i Irakon, por tiel al'port'i demokrati'o'n al ties popol'o. Por prav'ig'i si'n, li list'ig'as ar'o'n da absurd'a'j argument'o'j. Por dis'pluk'i kaj refut'i ili'n ne neces'as sci'o'j de fak'ul'o'j pri inter'naci'a jur'o; sufiĉ'as normal'a hom'a prudent'o. Jen nur kelk'a'j el'star'e absurd'a'j argument'o'j:

Origin'e Bush asert'is, ke la buĉ'ist'o de Bagdado posed'as amas'detru'a'j'n arm'il'o'j'n (kemi'a'j'n, biologi'a'j'n kaj baldaŭ nukle'a'j'n) kaj tial oni dev'as milit'i, por neni'ig'i tiu'j'n batal'il'o'j'n (liver'it'a'j'n part'e de Uson'o). Ĝis la moment'o, kiam mi skrib'as tiu'j'n ĉi lini'o'j'n, nek UN-inspektor'o'j nek uson'a'j soldat'o'j trov'is ili'n. Absurd'a situaci'o: kiel oni pruv'as, ke oni i'o'n ne posed'as? Se Bush asert'us, ke mi hav'as danĝer'a'n poŝ'tranĉ'il'o'n kaj kaŝ'is ĝi'n ie en mi'a vast'a ĝarden'o, kiel mi pov'us pruv'i, ke mi ne posed'as poŝ'tranĉ'il'o'n? Kaj se mi posed'us, kiom da temp'o neces'us por trov'i la kaŝ'it'a'n danĝer'a'n trezor'o'n? Trankvil'e do mi pov'as mensog'e asert'i, ke mi ne posed'as. Tio memor'ig'as mi'n pri grotesk'a helen'a ekzempl'o de logik-paradoks'o pri grek'a insul'o Kreto. Kret'an'o asert'as: „Ĉiu'j kret'an'o'j mensog'as!” Logik'e do, ankaŭ tiu kret'an'o mensog'e asert'as tio'n; sed se li mensog'as, ne ĉiu'j kret'an'o'j mensog'as, do ebl'e ankaŭ li ne mensog'as. Sekv'e li dir'as la ver'o'n kaj tamen ĉiu'j kret'an'o'j mensog'as, do ankaŭ li ... ktp sen'fin'e.

Amas'detru'a'j'n arm'il'o'j'n tut'cert'e posed'as plur'a'j ali'a'j land'o'j de l' „aks'o de mal'bon'o”, ekzempl'e Nord-Korei'o, sam'e Pakistano kaj Hindio, Rusio kaj Israelo, Franci'o kaj Briti'o. Cert'e Uson'o ne dev'as sent'i si'n minac'at'a de amik'a'j atom-ŝtat'o'j, sed kio est'as pri la ali'a'j? Kial Bush ne invad'as Nord-Korei'o'n? Ĉu ebl'e li atak'is Irakon ĝust'e pro tio, ke Sadam ne posed'as amas'detru'a'j'n arm'il'o'j'n?

Kiu minac'o?

Ali'a argument'o el Vaŝington'o, ĉef'urb'o de Absurdistano, est'as ke Bush dev'as defend'i Uson'o'n kontraŭ Sadam. Sed Irako dum la pas'int'a'j dek jar'o'j atak'is neniu'n, ankaŭ ne Uson'o'n, eĉ ne minac'as la for'a'n land'o'n. Neni'u land'o najbar'a tim'as agres'o'n de Irako nun'temp'e, ĉar – kiel antaŭ'milit'e uson'a'j milit'ist'o'j mem dir'is aplomb'e – la iraka arme'o est'as eg'e mal'fort'a kaj oni dum Blitzkrieg (= fulm-milit'o, german'lingv'a noci'o aplik'it'a de ali'a despot'o, Adolf Hitler) detru'os ĝi'n.

Pli'a rid'ind'a argument'o de Bush est'as, ke Irako ignor'as UN-rezoluci'o'j'n kaj ke nun el'ĉerp'iĝ'is uson'a pacienc'o. Kial daŭr'as uson'a pacienc'o pri Israelo, kiu dum jar'dek'o'j ignor'as ar'o'n da UN-rezoluci'o'j pri okup'ad'o de palestina teritori'o?

Krom'e, se tem'as pri liber'ig'o de popol'o'j, kial Bush ne milit'as kontraŭ ali'a'j despot'o'j sub'jug'ant'a'j propr'a'j'n kaj najbar'a'j'n etn'o'j'n? Ili abund'as en ni'a kompat'ind'a mond'o, tiel ke Uson'o dum jar'dek'o'j pov'us plen'um'i tia'n nobl'a'n misi'o'n. Ebl'e Bush komenc'u en Kaŭkazio, kie rus'a prezid'ant'o Putin genocid'e masakr'as ĉeĉen'o'j'n.

Efik'a propagand'o

Bush kaj kompan'o'j eĉ ne hont'as prezent'i fals'it'a'j'n dokument'o'j'n por prav'ig'i milit'o'n kontraŭ Irako. Neni'u argument'o, neni'u propagand'o est'as tro stult'a por ne est'i uz'at'a. Tut'cert'e Sadam est'as teror'ist'o; sed sam'e tut'cert'e li ne organiz'is la katastrof'a'j'n atenc'o'j'n de la 11a de septembr'o 2001. Tamen, dank'e al reg'ist'ar'a propagand'o, la pli'mult'o de la uson'an'o'j kred'as, ke li kaj ne Osama bi'n Lad'e'n kulp'as pri la 11a de septembr'o.

Neni'u el ni pov'as prognoz'i, kio okaz'os post la milit'o. Bush promes'is al la iraka popol'o demokrati'o'n. Ho sankt'a simpl'ec'o! Kun kiu'j reg'ist'o'j li establ'os tie demokrati'o'n por popol'o'j kaj klan'o'j, kiu'j neniam kaj neniel spert'is demokrati'o'n kaj eĉ ne kompren'as, kio ĝi est'as? Pap'o Johano Paŭlo la 2a predik'is demokrati'o'n por orient'a Eŭrop'o, kaj ties popol'o'j kompren'is la predik'o'n kaj el'batal'is ĝi'n; tamen eĉ tie, ĝis hodiaŭ, demokrati'o grand'part'e est'as ne jam firm'e instal'it'a. Kiel tio do pov'os sukces'i en Irako, bombard'it'a de la plej grav'a demokrati'o de l' mond'o, Uson'o, gvid'at'a de milit-krim'ul'o?

Barbar'ec'o

Bush anonc'is post la atenc'o'j de la 11a de septembr'o 2001 „kruc'milit'o'n”; la kruc'milit'o'j est'is barbar'eg'a'j. Per la Irak-milit'o li re'konduk'is ni'n al tiu barbar'ec'o, en la nom'o de demokrati'o, liber'ec'o kaj di'o – ĉu io pov'as est'i pli pervers'a?

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Mal'brav'e, koleg'o Gofen!

Zorg'ig'as vid'i, ke la huntingtona* vizi'o pri „konflikt'o de civilizaci'o'j” infekt'as ankaŭ Esperant'uj'o'n. Atest'as tio'n mal'koher'a opini-artikol'o de Alexander Gofen (Brav'e, prezid'ant'o Putin!, MONATO, 2003/2, p. 12-13), en kiu, se mi bon'e kompren'is, li ekzempl'e klar'ig'as imag'at'a'n komplic'ec'o'n de ia „inter'naci'a liberal'ul'ar'o” kun islam'a'j teror'ist'o'j per ... punkt'o 58 el la sovetia pun'kod'o.

Krom'e Gofen asert'as ne mal'pli ol ke „dum la last'a'j jar'dek'o'j Eŭrop'o ‚mem'vol'e’ islam'iĝ'is”, en'las'ant'e en'migr'ant'o'j'n, kiu'j „pen'as adapt'ig'i [adapt'i] Eŭrop'o'n al islam'ism'o”. Kia komplot-teori'o! En la real'o, Eŭrop'o dum la last'a'j jar'dek'o'j (nu, precip'e antaŭ la petrol'kriz'o de 1973) mem'vol'e ven'ig'ad'is mal'mult'e'kost'a'n labor'fort'o'n sen tro pri'pens'i la soci'a'j'n sekv'o'j'n de tia hom-import'o.

La en'migr'ant'o'j'n (ceter'e, nur part'e islam'an'a'j'n) instig'is ne iu en'kor'a dezir'o islam'ig'i Eŭrop'o'n, sed la aspir'o pli'bon'ig'i si'a'n sort'o'n, simpl'e la dezir'o nutr'i si'a'n famili'o'n. Mi demand'as: Ĉu la cel'o de Alexander Gofen, kiam li el'migr'is el Rusio al Uson'o, est'is influ'i ties pens'manier'o'n, aŭ pli'bon'ig'i si'a'n viv'o'n, dis'volv'i si'a'n kre'a'n kapabl'o'n? Aŭ: kial mi mem for'las'is Hungari'o'n?

* Samuel Phillips Huntington [sémjuel filips hántington] (1927-) est'as uson'a politolog'o, al kies special'fak'o'j aparten'as administr'a scienc'o, strategi'ik'o, defend'o kaj inter'naci'a'j rilat'o'j. En si'a verk'o Clash of Civilizations and Remaking of the World Order (Akr'a konflikt'o inter la civilizaci'o'j kaj re'kre'o de la mond'ord'o), 1996, la aŭtor'o lanĉ'is tez'o'n pri konflikt'o inter la jud'ism-krist'an'a, islam'a kaj konfuce'an'ism'a civilizaci'o'j en la post-mal'varm'milit'a era'o.
István ERTL
Belgi'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Milit-lit'o'j

Kiam dum la prepar'a faz'o de la Irak-milit'o mi la unu'a'n foj'o'n leg'is pri „en'lit'ig'it'a'j” ĵurnal'ist'o'j, mi gap'is konstern'it'e. Ĝis tiam mi opini'is, ke en'lit'iĝ'o okaz'as ekzempl'e por amor'ad'o aŭ por dorm'ad'o – sed por milit'o? Nur long'e post'e mi kompren'is, kio'n signif'as tiu ĉi nov'a ĵurnal'ism'a noci'o: eŭfemism'o por „propagand'o”. La afer'o iĝ'is tut'e klar'a, kiam ni televid'is la „lit'o'j'n” de tiu'j ĵurnal'ist'o'j en uson'a'j kaj brit'a'j tank'o'j kaj ili'a'j'n raport'o'j'n, en kiu'j komplet'e mank'is terur'aĵ'o'j, kia'j est'as vund'it'o'j, mort'ig'it'o'j, viktim'o'j de milit'o. Anstataŭ'e ni vid'is uson'a'j'n kaj brit'a'j'n hero'o'j'n, kiu'j detru'is tut'a'j'n vic'o'j'n da irakaj tank'o'j, demonstr'is or'a'j'n neces'ej'o'j'n en palac'o'j, kaj irak'an'o'j'n, kiu'j gaj'e salut'is la liber'ig'ant'o'j'n.

La propagand'o iraka, kompren'ebl'e, ne est'is mal'pli idiot'a. Ĵurnal'ist'o'j en Bagdado ne est'is en'lit'ig'it'a'j sed katen'it'a'j per reg'ist'ar'a'j ofic'ist'o'j kaj rajt'is raport'i nur, kio'n permes'is la reĝim'o. Tiel okaz'is, ke la iraka inform-ministr'o asert'is antaŭ televid-kamera'o'j en grand'part'e jam konker'it'a Bagdado, ke la iraka arme'o sukces'e defend'as la ĉef'urb'o'n. Sed la situaci'o por ne-uson'a'j kaj ne-brit'a'j ĵurnal'ist'o'j ne fund'e ŝanĝ'iĝ'is post la komplet'a venk'o: nun ili rajt'is el'send'i nur, kio'n permes'is la uson'a arme'o. Oni pov'as demand'i, kies cenzur'o est'is pli bon'a (demokrat'a aŭ diktator'a)?

Plur'a'j ĵurnal'ist'o'j est'is mort'ig'it'a'j, sed tio ne est'as io ekster'ordinar'a dum milit'o. Tamen ankaŭ tiu'rilat'e ni akir'is nov'a'j'n spert'o'j'n: uson'a'j soldat'o'j intenc'e paf'mort'ig'is hispan'a'n kaj ukrain'an ĵurnal'ist'o'j'n sur balkon'o de hotel'o, pri kiu la soldat'o'j tut'cert'e sci'is, ke en ĝi loĝ'as preskaŭ ĉiu'j ekster'land'a'j ĵurnal'ist'o'j. Eĉ pli ne'kutim'e est'is, ke uson'a televid-team'o mem paf'is, kiam ĝi tim'is pri atak'o iraka. Ĝis tiam est'is tut'mond'a kaj sever'a princip'o, ke ĵurnal'ist'o'j ĉiam est'as ne-arm'it'a'j, kio garanti'as cert'a'n (kvankam ne cent'procent'a'n) protekt'o'n kontraŭ atak'o'j. Sed nun, kiam uson'a'j ĵurnal'ist'o'j ag'ad'is soldat'e, tiu ĉi konvenci'o, ne atak'i ĵurnal'ist'o'j'n, ne plu valid'os en iu'j ajn milit'o'j. Ni do pov'as atend'i, ke est'ont'e mort'os mult'e pli da ĵurnal'ist'o'j.

Mi ne sci'as, pri kio mi, german'a ĵurnal'ist'o, hont'u plej mult'e. Ebl'e tamen pri liber'vol'a en'lit'iĝ'o de koleg'o'j por amor'ad'i kun cenzur'ist'o'j. Ni'n german'o'j'n, kiu'j spert'is propagand'o'n de nazi'o'j, tio naŭz'as apart'e.

Sincer'e vi'a Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Griz'iĝ'ant'a mond'o

Dum la pas'int'a'j monat'o'j amas-komunik'il'o'j abund'e inform'is pri Irako. Tiel ekzempl'e ni ek'sci'is, ke du'on'o de la loĝ'ant'ar'o de Irako est'as jun'ul'o'j mal'pli ol 15-jar'a'j. Cert'e ankaŭ la mult'a'j milit-mort'ig'o'j ne ŝanĝ'is tiu'n proporci'o'n inter la generaci'o'j, ĉar uson'a'j kaj brit'a'j bomb'o'j egal'e traf'is infan'o'j'n kaj griz'ul'o'j'n. Simil'a est'as la situaci'o en tre mult'a'j sub'evolu'int'a'j kaj mal'riĉ'a'j land'o'j, precip'e en soci'o'j kie oni gener'as laŭ'ebl'e mult'a'j'n id'o'j'n, kiu'j post'e viv'ten'u mal'jun'iĝ'int'a'j'n ge'av'o'j'n kaj ge'patr'o'j'n.

Ankaŭ tiu'rilat'e est'as gigant'a abism'o inter mal'riĉ'a'j kaj industri'a'j land'o'j. Por kompar'o jen cifer'o'j el industri-land'o Germanio: tie nur 21 el'cent'o'j est'as mal'pli jun'a'j ol 20-jar'a'j, kontrast'e al 24 el'cent'o'j de pli ol 59-jar'a'j loĝ'ant'o'j. Se ne en'migr'os hom'o'j el ali'a'j land'o'j, Germanio post 40 jar'o'j hav'os nur 64 anstataŭ nun 82 milion'o'j'n da loĝ'ant'o'j, el kiu'j 40 el'cent'o'j est'os pli aĝ'a'j ol 59-jar'a'j kaj nur 15 el'cent'o'j de german'o'j est'os jun'ul'o'j. La sam'a tendenc'o drast'e est'as vid'ebl'a en ĉiu'j industri'a'j ŝtat'o'j, ekzempl'e Japani'o kaj Hispanio, kiu'j jam de mult'a'j jar'o'j al'front'as sam'a'j'n problem'o'j'n pro tia ekster'ordinar'a kresk'o de griz'iĝ'ant'a (se ni alud'as la har'ar'o'n) loĝ'ant'ar'o.

Fort'alez'a surpriz'o

Ni esperant'ist'o'j, ceter'e, kon'as tiu'n ĉi fenomen'o'n jam de'long'e: la Esperant'o-mov'ad'o'n karakteriz'as tre alt'a proporci'o de mal'jun'ul'o'j. Kiom fascin'it'a'j est'is eŭrop'a'j kaj nord'amerik'a'j kongres'an'o'j, kiam en Fort'alez'o ili ĉie en la kongres'ej'o vid'is mult'a'j'n, mult'a'j'n jun'ul'o'j'n. Kaj Brazilo eĉ ne est'as sub'evolu'int'a sed tiel nom'at'a „sojl'a” land'o (ŝtat'o kun soci'o trans'ir'ant'a la pord'o'n de sub'evolu'o al prosper'o). Ni pov'as est'i cert'a'j, ke en Gotenburgo la Universal'a Kongres'o prezent'os de'nov'e la kutim'a'n bild'o'n de super'pez'o de l' generaci'o de griz'ul'o'j, ĉar Svedi'o est'as tip'a industri'a land'o.

Ebl'e tamen, se UK okaz'os de'nov'e en Brazilo en la jar'o 2050, ankaŭ tie en la kongres'ej'o ne plu abund'os jun'ul'o'j. Ĉar la tendenc'o de griz'iĝ'ant'a mond'o est'as intim'e lig'it'a al ekonomi'a prosper'o. Do pov'us est'i, ke tim'o'j kaj terur'ad'a'j scen'ar'o'j pri eksplod'ont'a mond'a loĝ'ant'ar'o, pri'skrib'it'a'j antaŭ 50 jar'o'j, ne real'iĝ'os, mal'e: ĉie mank'os jun'a'j generaci'o'j por nutr'i griz'ul'o'j'n. Tio signif'as, ke la kutim'a kaj ordinar'a social'a sistem'o invent'it'a de industri'a'j land'o'j ne plu funkci'os – pli ĝust'e, ĝi vast'e jam nun ne plu funkci'as.

Plur'a'j revoluci'o'j

Kio est'as la baz'o de tiu ĉi sistem'o? Ni re'ven'u al la ekzempl'o de Germanio. Pro la industri'a revoluci'o, la jar'o 1892 est'is la last'a, en kiu nask'iĝ'is iom pli mult'a'j hom'o'j ol mort'is; labor'ist'o'j en fabrik'o'j ne per'labor'is sufiĉ'e por viv'ten'i grand'a'n famili'o'n. En 1889 kancelier'o Bismarck met'is la baz'o'n de tiu ĉi social'a sistem'o, kies precip'a kriteri'o est'as, ke labor'ist'o'j kun 65 jar'o'j pensi'iĝ'as, ĉar pro pez'eg'a labor'o en industri'o ili est'as el'ĉerp'it'a'j en tiu aĝ'o. Inter'temp'e tamen okaz'is plur'a'j pli'a'j industri'a'j revoluci'o'j, kaj ŝajn'as ke neni'u rimark'is ili'a'j'n sekv'o'j'n: hodiaŭ preskaŭ neni'u 65-jar'ul'o fizik'e est'as tiom el'ĉerp'it'a, ke tiu ne plu kapabl'us labor'i. Tamen, por egal'ig'i mank'o'n de labor'lok'o'j por jun'ul'o'j, oni eĉ redukt'is la aĝ'o'n de pensi'iĝ'o kaj log'is al nenio'farad'o hom'o'j'n jam en aĝ'o de nur 58 jar'o'j.

Kaj nun oni mir'as, ke tio al'port'is neni'a'n solv'o'n. La fund'a erar'o est'is, ke oni simpl'e neglekt'is ali'a'n grav'a'n faktor'o'n: inter'temp'e, dank'e al gigant'a'j progres'o'j de medicin'o, hom'o'j far'iĝ'as pli kaj pli mal'jun'a'j kaj simpl'e ne vol'as mort'i, por liber'ig'i social-kas'o'j'n de gigant'a'j pensi'o'pag'o'j. Sed eĉ tiu'j hom'o'j, kiu'j vol'as mort'i, ne rajt'as, pro medicin'o. La patr'in'o de amik'in'o ni'a de dek jar'o'j est'as cerb'e komplet'e perturb'it'a; ŝi simpl'e ne plu manĝ'as. Pas'int'jar'cent'e tia hom'o mal'sat'mort'us, trankvil'e kaj pac'e. Sed ŝi'n, 95-jar'a'n, oni nun viv'ten'as per „astronaŭt'a nutr'aĵ'o”, kaj ĉio'n kompren'ebl'e pag'as pensi'o'kas'o. Kia „viv'o” de kompat'ind'a vir'in'o, kiu de dek jar'o'j ne ek'kon'as si'a'j'n ge'fil'o'j'n dum vizit'o'j! German'a'j fleg'ej'o'j est'as plen'a'j je tia'j hom'a'j vrak'o'j.

Pli long'e labor'kapabl'a

Dum'e san'a'j mal'jun'ul'o'j ne rajt'as labor'i, eĉ se ili vol'as kaj pov'as, ĉar rigid'a social'a sistem'o ne permes'as al bon'fart'a'j 66-jar'ul'o'j rest'i en si'a'j posten'o'j. Ŝajn'as, ke oni ne vol'as agnosk'i la divers'a'j'n industri'a'j'n revoluci'o'j'n, kiu'j redukt'is pez'a'j'n, mal'pur'a'j'n kaj mal'san'ig'a'j'n labor'o'j'n al nur kelk'a'j sfer'o'j (en mult'a'j kamp'o'j labor'as robot'o'j pli perfekt'e ol hom'o'j) kaj kaŭz'is, ke hom'o'j dev'as aktiv'i precip'e ne per muskol'o'j sed per cerb'o, kaj konsekvenc'e rest'as san'a'j ĝis aĝ'o de 70 kaj 80 jar'o'j, do labor'kapabl'a'j. Nun ne grav'as korp'a fort'o, sed sci'o, dum'viv'a lern'em'o, spert'o.

En industri'a'j land'o'j ard'e oni diskut'as kaj disput'as pri urĝ'e neces'a'j re'form'o'j, ĉar part'e la social'a'j sistem'o'j jam kolaps'as. Tro mal'fru'e por ŝanĝ'i i'o'n tiel moder'e, ke hom'o'j ne protest'os – dum jar'o'j, jar'dek'o'j politik'ist'o'j ignor'is la problem'o'j'n. Nun neces'os abrupt'a'j, drast'a'j kaj dolor'ig'a'j ŝanĝ'o'j, kiu'j part'e est'os arbitr'a'j. Hom'o'j en industri'a'j land'o'j trov'iĝ'as en kaj antaŭ konflikt-abund'a'j jar'o'j.

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

El fatras'o ekstrem'dekstr'em'ul'a

Kia hipokrit'ec'o en tia politik'a fatras'o ekstrem'dekstr'ul'a de s-ro Gofen, kiu loĝ'as en meksika teritori'o ŝtel'it'a de la uson'an'o'j per'e de konker'milit'o en 1846-1848. Est'as pro tio, ke tie la urb'o'j kaj la provinc'o'j hav'as hispan'a'n nom'o'n. Uson'an'o'j mort'ig'is milion'o'j'n da infan'o'j, vir'in'o'j kaj vir'o'j en cent'o'j da arme'a'j ŝtat'renvers'o'j en ĉiu'j land'o'j de Latin-Amerik'o dum la 19a kaj la 20a jar'cent'o'j. Nun ili klopod'as renvers'i la demokrati'e elekt'it'a'n prezident'o'n de Venezuelo kaj detru'is Irakon mort'ig'int'e mil'o'j'n da sen'kulp'a'j civil'ul'o'j.

Kaj mi rimark'ig'us al s-ro Gofen, ke liberal'ul'o'j est'as centr'o-dekstr'ul'o'j ne mal'dekstr'em'ul'o'j, kiel li asert'as en si'a fatras'o. La ekster'land'a'j produkt'ant'o'j ne evit'as risk'o'n konkurenc'i; „simpl'e la uson'a'j film'distribu'ant'a'j kompani'o'j ne permes'as distribu'i la ne-holivud'a'j'n (centr'o de la nord-amerik'a film'industri'o) film'o'j'n”, tio'n dir'is la fam'a brazila reĝisor'o Jorge Furtado [ĵorĵ furtadu]. Kiom demokrat'a'j est'as la uson'an'o'j? Se ne ekzist'us la ŝtat'a'j entrepren'o'j Riocine kaj Pet'robr'as la brazil'an'o'j neniam pov'us spekt'i brazilajn film'o'j'n en Brazilo! Tio pruv'as, ke kapital'ism'o est'as diktatur'o. La uson'an'o'j neniam elekt'is rekt'e prezident'o'n, ĉar la elekt'o'j est'as ne'rekt'a'j, far'it'a'j per'e de deleg'it'o'j kiel en Brazilo dum la arme'a diktatur'o.

Miguel BOEIRA VIANNA
Brazilo
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Tag'libr'o de l' milit'o ... el la land'o de Ŝekspiro

April'o

April'o la 1a. Ne'kred'ebl'e, ke hom'o'j kapabl'as ekspluat'i la mizer'o'n de ali'a'j. Unu el la mort'ig'it'a'j brit'a'j soldat'o'j ven'is de apud'a urb'o, kie najbar'o'j kaj amik'o'j kondolenc'e met'is flor'buked'o'j'n ekster la dom'o. Pro tio, ke antaŭ du tag'o'j okaz'is en Briti'o t.n. patr'in'o-tag'o, kiam ge'fil'o'j donac'as i.a. flor'o'j'n al si'a'j patr'in'o'j, fi'ul'o ŝtel'is de ekster la mort'ig'it'o-dom'o la buked'o'j'n (supoz'ebl'e vend'o- kaj profit'o-cel'e). Hodiaŭ raport'as lok'a radi'o'staci'o, ke polic'o arest'is la ŝtel'int'o'n, kiu rest'as ankoraŭ anonim'a – ver'ŝajn'e por li'n protekt'i kontraŭ la koler'o de la popol'o.

April'o la 2a. Mi ŝalt'as la televid'il'o'n mez'e de nov'aĵ'el'send'o kaj trov'as raport'o'n ne pri la milit'o sed pri „ordinar'a'j” en'land'a'j afer'o'j. Post kelk'tag'a „paŭz'o”, kiam la uson'an'o'j halt'is cent kilo'metr'o'j'n ekster Bagdado, la publik'o ek'perd'as interes'o'n. Hom'o'j, kiu'j kutim'iĝ'as al tuj'a'j, ĉiam freŝ'a'j spektakl'o'j, rapid'e sen'iluzi'iĝ'as pri tut'tag'a'j nov'aĵ'el'send'o'j pri daŭr'a neni'o. La bomb'o'j ek'ted'as – nun montr'u la gas'o'n.

April'o la 3a. Uson'an'o'j kapt'is la bagdad'an flug'haven'o'n. Uson'an'o'j halt'is dek kilo'metr'o'j'n for de la flug'haven'o. Uson'an'o'j ek'okup'is la flug'haven'o'n sed post'e re'tir'iĝ'is. Kiu'n kaj kio'n kred'i en tiu ĉi milit'o, en kiu vort'o'j sam'e batal'as kiel arm'il'o'j?

April'o la 5a. Kiom fid'i raport'o'j'n de ĵurnal'ist'o'j „plant'it'a'j” inter la soldat'o'j – ali'vort'e de la ĵurnal'ist'o'j, kiu'j oficial'e akompan'as la trup'o'j'n (kaj eĉ port'as milit'ist'a'j'n uniform'o'j'n)? Jam en la televid'o aŭd'iĝ'as, kiel „ni” atak'is tiu'n aŭ ali'a'n urb'o'n: tiu'j, kiu'j si'n tiel intim'e ident'ig'as kun la soldat'ar'o, ne pov'as objektiv'e raport'i. Krom'e la plant'it'o'j neniam dir'as, ke la arme'o „kontrol'is” ili'a'j'n raport'o'j'n (mal'e ĵurnal'ist'o'j en Bagdado, kiu'j antaŭ'anonc'as, ke kontrol'is ili'a'j'n bulten'o'j'n irakaj instanc'o'j). Fi'a mal'amik'o, kiu tiel cenzur'as liber'a'j'n, okcident'a'j'n ĵurnal'ist'o'j'n. Implic'it'e est'as, ke ni, bon'ul'o'j, neniam cenzur'as.

April'o la 6a. Brit'a'j soldat'o'j en'ir'as la urb'o'n Basra (tamen malgraŭ pli fru'a'j raport'o'j ankoraŭ ne plen'e reg'as ĝi'n). La popol'o laŭ'raport'e bon'ven'ig'as la soldat'o'j'n „en la angl'a lingv'o”. Tiel amas'komunik'il'o'j insid'e sub'ten'as la mit'o'n pri la angl'a mond'lingv'o. Se est'us sieĝ'int'a'j dum du semajn'o'j mi'a'n urb'et'o'n mars'an'o'j, ankaŭ mi kur'us sur'strat'e'n por kri'i kripl'e Mars bon'ven aŭ i'o'n simil'a'n. Supoz'ebl'e mars'a'j amas'komunik'il'o'j fier'e raport'us, ke la ter'an'o'j la liber'ig'ant'o'j'n „en la mars'a lingv'o” bon'ven'ig'us.

April'o la 7a. Bild'o'j el Basra. Anstataŭ jubil'ant'a'j urb'an'o'j, nur rezignaci'e gap'ant'a popol'o. Kaj reg'as anstataŭ brit'o'j ŝajn'e krim'ad'o: dom'o'j, vend'ej'o'j kaj ofic'ej'o'j est'as pri'rab'at'a'j. Vid'ebl'os baldaŭ sam'a spektakl'o ankaŭ en Bagdado. Mi kompat'as la civil'ul'o'j'n. Se ver'o est'as la unu'a viktim'o de milit'o, sen'dub'e civil'ul'o'j est'as la du'a.

April'o la 8a. Mi'a najbar'in'o, instru'ist'in'o, anonc'as, ke ĉe ŝi'a lern'ej'o nepr'as pro deficit'o „perd'i” ekvivalent'o'n de 1,5 posten'o'j. Krom'e, en la ĵurnal'o, mi leg'as, ke la naci'a asoci'o de lern'ej'estr'o'j protest'as pro tranĉ'o'j en lern'ej'a'j buĝet'o'j (la reg'ist'ar'o tamen pretend'as, ke la naci'a eduk'ad'o-buĝet'o alt'iĝ'is je pli ol 10 %). Mi rekomend'is al mi'a najbar'in'o, ke ŝi'a lern'ej'o pet'u mon'o'n de la reg'ist'ar'o por aĉet'i tank'o'n (por protekt'i kontraŭ – laŭ Blair – ĉie'a ĉiam'a teror'ism'o). Tiam, se la lern'ej'o el'spez'us la mon'o'n ne pro tank'o sed pro eduk'ad'o, la deficit'o tuj far'iĝ'us mal'deficit'o: ebl'us tiel proviz'i unu'a'klas'a'n eduk'ad'o'n al ĉiu lern'ant'o.

April'o la 9a: atm. Est'as tiu'j, kiu'j argument'as, ke en televid'a epok'o tradici'a'j gazet'o'j kun tradici'a'j fotograf'aĵ'o'j super'flu'as. Neniel. Hodiaŭ mi stud'is en la gazet'o fot'o'j'n pri mort'int'o'j kaj vund'it'o'j en bagdada hospital'o. Mi jam vid'is scen'o'j'n tia'j'n en la antaŭ'vesper'a televid'a nov'aĵ'el'send'o: sed kamera'o neniam ripoz'as, neniam halt'as. Mal'e fot'il'o. Vid-al-vid'e al fot'o la okul'o est'as dev'ig'at'a rest'i, dev'ig'at'a registr'i la horor'o'j'n, kiu'j pli elokvent'e kondamn'as ĉi tiu'n sen'moral'a'n milit'o'n ol mil manifestaci'o'j. Jen patr'in'o, plor'ant'a super la kadavr'o'j de du infan'o'j; jen knab'o, ambaŭ brak'o'j for'paf'it'a'j; jen mal'jun'ul'o – dolor'eg'o, ne'kompren'o ĉiz'it'a'j en la vizaĝ'o'n – apud la sang'a'j rest'aĵ'o'j de si'a edz'in'o. Ĉu pro tio la „liber'ig'ant'o'j” hieraŭ ek'atak'is ĵurnal'ist'o'j'n, mort'ig'ant'e du arab'a'j'n raport'ist'o'j'n kaj unu koalici'a'n?

April'o la 9a: ptm. Mi hont'as: la post'tag'mez'o'n mi pas'ig'as al'glu'it'a al televid'a ekran'o. Fal'as (fakt'e: est'as fal'ig'it'a de uson'a'j soldat'o'j) statu'o de Sadam: traf'a simbol'o de la vant'ec'o de la milit'o, ĉar la statu'o est'as kav'a – sam'kiel la arsenal'o'j (plen'a'j de arm'il'o'j pri amas-detru'ad'o, laŭ Bush kaj Blair) de la bagdada reĝim'o. En la statu'o nur varm'a aer'o – sam'e el la buŝ'o'j de tiu'j, kiu'j prov'as prav'ig'i la milit'o'n sur'baz'e de la minac'o far'e de Sadam kontraŭ la mond'o. Kaj pro tio mort'is mil'o'j da irakaj civil'ul'o'j.

April'o la 11a. Post delir'o, dolor'o. Malgraŭ – pro – la soldat'o'j reg'as anarĥi'o. Kiel en Basra antaŭ kelk'a'j tag'o'j, ankaŭ nun hospital'o'j kaj, en urb'o Mosul, muze'o est'as dis'ŝir'at'a'j de popol'o sen'rimed'a, sen'direkt'a. Jen la komenc'o de terur'o eventual'e pli tim'ig'a ol la milit'o: la mal'pac'o.

April'o la 12a. Ĉef'titol'o en la urb'a gazet'o: Adopt'u soldat'o'n! Vir'in'o kolekt'as mon'o'n, libr'o'j'n, kompakt'a'j'n disk'o'j'n, ktp, por „ni'a'j bub'o'j en la dezert'o”. Kial? Eĉ simpl'a soldat'o ricev'as ne mal'bon'a'n salajr'o'n; krom'e subvenci'at'a'n loĝ'ad'o'n, nutr'aĵ'o'n. Kaj soldat'o'j en la Persa Golf'o simpl'e plen'um'as si'a'n dev'o'n sam'kiel fleg'ist'o'j, aŭt'o'ripar'ist'o'j aŭ bus'ŝofor'o'j (kaj sen'dub'e bus'ŝofor'o'j sabat'vesper'e en Briti'o front'as al divers'a'j minac'o'j kaj danĝer'o'j). Kial neniam vid'ebl'as ĉef'titol'o: Adopt'u bus'ŝofor'o'n!

April'o la 14a. Mez'e de mart'o nur 36 % de la brit'a popol'o aprob'is la milit'o'n. Nun, post milit'a venk'o (pri civil'a venk'o ne ebl'as parol'i) aprob'as ĝi'n 63 %. Efektiv'e venk'is reg'ist'ar'a propagand'o: dum hejm'e'n'ir'as la unu'a'j brit'a'j soldat'o'j (feliĉ'e neni'u parol'as – ĝis nun – pri re'ven'ant'a'j „hero'o'j”; tio supoz'ebl'e sekv'os), oni forges'as, ke en Basra, pri kiu almenaŭ teori'e respond'ec'as brit'o'j, ankoraŭ mank'as akv'o kaj ali'a'j nepr'aĵ'o'j. Krom'e krim'ad'o en „brit'a” Basra ne plu aktual'as; mal'e aktual'as krim'ad'o en „uson'a” Bagdado, inform'o pri kiu est'as ĉiu'vesper'e dis'send'at'a en la hejm'o'j'n de milion'o'j da brit'o'j. Do, se kolaps'as Irako, ne kulp'as brit'o'j: est'as uson'an'o'j, kiu'j pasiv'e rigard'as, dum irak'an'o'j pri'rab'as si'a'j'n muze'o'j'n. Pro tio nun aprob'as la (post)milit'o'n forges'em'a, tromp'at'a brit'a publik'o.

April'o la 15a. Impon'as la arĥitektur'o de konstru'aĵ'o'j en irakaj urb'o'j – ofic'ej'o'j, hospital'o'j, eĉ simpl'a'j vend'ej'o'j okul'frap'as pro (almenaŭ laŭ mi) avan'gard'a bel'ec'o (ornam'it'a'j fenestr'o'j, mur'o'j kun balkon'et'o'j, k.s.). Se situ'us publik'a'j konstru'aĵ'o'j tia'j en brit'a'j urb'o'j, mi fier'us. Kiam Uson'o koloni'os Irakon, mi esper'as, ke ĝi permes'os al evident'e talent'a'j irakaj arĥitekt'o'j projekt'i la konstru'aĵ'o'j'n re'star'ig'ot'a'j'n – eĉ se, kiel plej ver'ŝajn'as, ekskluziv'e uson'a'j firma'o'j profit'os de la re'konstru'ad'o.

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

April'o la 17a. Kalkul'ebl'as ali'a'j „viktim'o'j” de la milit'o: streĉ'it'a'j rilat'o'j inter Briti'o kaj „partner'o'j” en la Eŭrop'a Uni'o signif'as, ke brit'o'j pli kaj pli turn'as si'n kontraŭ la eŭr'o. Ĉio ĉi signif'as, ke la promes'it'a brit'a referendum'o pri la eŭr'o est'os sen'dub'e prokrast'it'a. Gratul'o'n, Sadam (kie ajn vi est'as): vi, help'at'a de Blair, sukces'e torped'is almenaŭ en vid'ebl'a est'ont'o brit'a'n eŭr'o-al'iĝ'o'n.

April'o la 18a. Grand'a triumf'o! Uson'o arest'as la frat'o'n de Sadam! Do el 55 hom'o'j sur la infan'ec'a'j uson'a'j lud'kart'o'j montr'ant'a'j la plej „dezir'at'a'j'n” krim'ul'o'j'n en Irako, nun tri est'as arest'it'a'j. Tri! Inter'temp'e Sadam – por tiel dir'i – binladenumis: t.e. sen'spur'e vapor'iĝ'is. Ĉu ne almenaŭ unu el la cel'o'j de la milit'o est'is kapt'i Sadam-on?

April'o la 19a. Brit'a'j deput'it'o'j, eĉ tiu'j, kiu'j ŝakal'e sub'ten'is la milit'o'n, nun postul'as, ke Blair montr'u si'a'n „pruv'o'n” pri ĥemi'a'j kaj ali'a'j arm'il'o'j, kiu (almenaŭ laŭ Blair) prav'ig'is la milit'o'n. Do kial plu kaŝ'i vi'a'n pruv'o'n, s-ro Blair? Montr'u, por ke mi (kaj milion'o'j sam'kiel mi) humil'iĝ'u, dir'ant'e: „Jes, s-ro Blair, vi prav'is, kaj ni ne!”

April'o la 21a. Est'as raport'it'e hodiaŭ en la ĵurnal'o, ke la sol'a ministeri'o en Bagdado ne detru'it'a kaj eĉ protekt'at'a de uson'a'j trup'o'j dum la ĥaos'o en la iraka ĉef'urb'o est'as la ministeri'o pri naft'o. Tamen, tamen ... laŭ Bush kaj Blair, la milit'o ne koncern'is naft'o'n. Se tiel, la lun'o konsist'as el fromaĝ'o.

April'o la 23a. Tri'on'o de la sen'hejm'ul'o'j sur la strat'o'j de Briti'o est'as eks'arme'an'o'j; krom'e tri'on'o de la soldat'o'j, kiu'j milit'is en Irako en 1991, sufer'as pro t.n. golf'milit'a sindrom'o (ne agnosk'at'a de la brit'a reg'ist'ar'o) konsist'ant'a el lac'ec'o, kap'dolor'o'j kaj divers'a'j psik'a'j perturb'o'j. Jen krom'a ne'vid'ebl'a kost'o de milit'o.

April'o la 28a. Mi komenc'is mi'a'n tag'libr'o'n la 28an de januar'o. Mi pri'not'is kaj pri'koment'is antaŭ-, dum- kaj post-milit'a'j'n faz'o'j'n de tiu ĉi hont'ind'a period'o de la hom'a histori'o: nun, post preciz'e kvar'on'jar'o, sufiĉ'as. Klar'e, la post-milit'a faz'o daŭr'as, daŭr'ad'os, kun'e kun la sufer'ad'o rilat'e ĉiu'tag'aĵ'o'j'n kaj la ne'cert'ec'o rilat'e politik'a'n kaj ekonomi'a'n stabil'ec'o'n. Efektiv'e, la plej grav'a faz'o nun komenc'iĝ'as. Sed mi, el la komfort'o de mi'a okcident-eŭrop'a stud'ĉambr'o, kun elektr'o, akv'o kaj ronron'ant'a kat-ar'o, ne kapabl'as, ne rajt'as plu en'miks'iĝ'i en afer'o'j de mi ne plu akr'e sent'at'a'j, ne plu emoci'e kun'spert'at'a'j: mi'a'j okul'o'j vual'iĝ'is, mi'a'j orel'o'j surd'iĝ'is. Ali'vort'e: ĝust'e nun, kiam la iraka popol'o help'o'n, konsil'o'n, sub'ten'o'n plej'e bezon'as, la ĵurnal'ist'ar'o for'port'as si'a'j'n kamera'o'j'n kaj si'a'j'n radi'o'telefon'o'j'n, tiel ke Irako far'iĝ'as nur'a pied'not'o en televid'a'j nov'aĵ'bulten'o'j, du'on'kolumn'a krom'aĵ'o eĉ en „serioz'a'j” gazet'o'j. Paf'ad'o kaj tank'o'j interes'as; parol'ad'o kaj trakt'ad'o'j, ne. Antaŭ du-tri tag'o'j rikan'e, cinik'e anonc'is la brit'a ĉef'ministr'o, Tony Blair, ke re'komenc'iĝ'as normal'a'j afer'o'j; ali'vort'e ek'de nun ricev'os prioritat'o'n (neglekt'at'a) en-, ne ekster-land'a politik'o. Irak'an'o'j, mi kompat'as vi'n: dum re'ven'as al ni normal'ec'o, al vi neni'o normal'as; anstataŭ'e for'turn'iĝ'as la mond'o, tiel ke vi'a'j nov'a'j mastr'o'j kapric'e, laŭ'vol'e, mem'serv'e kaj super ĉio ne'vid'at'e determin'os vi'a'n sort'o'n. Do MONATO-okul'o'j kaj -orel'o'j en Irako aŭ la proksim'a region'o vid'u kaj aŭskult'u, kie mi ne kapabl'as, kaj raport'u rekt'e pri tie'a'j cirkonstanc'o'j.

Resum'e, do, post tri monat'o'j da observ'ad'o mi rest'as konvink'it'a, ke

1. la milit'o lez'is inter'naci'a'n leĝ'ar'o'n kaj tiel star'ig'is danĝer'a'n precedenc'o'n;

2. la milit'o-pretekst'o'j plu montr'iĝ'as sen'baz'a'j (jes, Sadam est'is diktator'o sed ankoraŭ rest'as dek'o'j da en la mond'o apog'at'a'j de okcident'a'j ŝtat'o'j, kiel iam Sadam; ne est'as pruv'it'e, ke Sadam posed'is t.n. arm'il'o'j'n por amas-detru'ad'o; la mult'e diskut'it'a uz'ad'o de ĥemi'a'j kontraŭ-atak'il'o'j ne okaz'is): la lup'o montr'iĝ'is ŝaf'id'o;

3. la milit'o-cel'o'j ankoraŭ ne est'as real'ig'it'a'j (viv'o-kondiĉ'o'j de ordinar'a'j irak'an'o'j ne est'as pli bon'a'j ol antaŭ tri monat'o'j – eĉ mal'e, ĉar daŭr'e mank'as akv'o, elektr'o, baz'a'j medikament'o'j kaj nutr'aĵ'o'j; ankoraŭ tro fru'as por parol'i pri liber'ec'o, ĉar inter'ŝanĝ'it'a est'as opres'a Sadam-reĝim'o kontraŭ opres'a milit'ist'a reĝim'o; krom'e Sadam mem rest'as liber'a);

4. la milit'o damaĝ'is rilat'o'j'n inter la land'o'j de Eŭrop'o, inter Eŭrop'o kaj Uson'o, inter arab'a'j land'o'j kaj la ceter'a mond'o; krom'e la reputaci'o de Uson'o en la mond'o (ankaŭ tiu de Briti'o) mult'e sufer'is;

5. en'tut'e la milit'o, kiu frakas'is mil'o'j'n da viv'o'j, vor'ad'is miliard'o'j'n da eŭr'o'j, prezent'as tro grand'a'n hom'a'n, soci'a'n, politik'a'n kaj ekonomi'a'n perd'o'n por est'i konsider'at'a sukces'o; la sol'a plus'et'o (for'ig'o de nur unu el mult'a'j diktator'o'j) minus'iĝ'as kontrast'e al la detru'ad'o, la mal'ŝpar'o de hom'a'j kaj ali'a'j rimed'o'j, la ne'cert'ec'o pri politik'a kaj soci'a struktur'o de Irako. Jen kio okaz'as, kiam diplomati'o kaj pac'o ced'as al venĝ'o kaj milit'o.

Paul GUBBINS

Nutr'aĵ'o por Irako

Kelk'a'j kun'labor'ant'o'j de Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel) decid'is part'o'pren'i en la kolekt'ad'o de mon'o por nutr'o'pak'aĵ'o'j por Irako. Ili est'os transport'it'a'j al la region'o'j, kie la bezon'o est'as plej grand'a en kun'labor'o kun la Tut'mond'a Nutr'ig'a Program'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN), kiu liver'os la manĝ'o-pak'aĵ'o'j'n.

Kiu vol'as help'i for'ig'i la mal'sat'o'n inter la loĝ'ant'o'j de Irako, pov'as pag'i iu'n ajn sum'o'n al Flandr'a Esperant'o-Lig'o, kiu per'as (Pri pag'voj'o'j al Fel rigard'u en www.esperant'o.be/fel/fi'n/kielpag.hphp). Kontraŭ ĉiu eŭr'o ricev'it'a unu komplet'a manĝ'o est'os donac'it'a. Unu pak'aĵ'o konsist'as el vegetar'a manĝ'o kun al'don'o de 25 viv'neces'a'j element'o'j, kiel vitamin'o'j kaj mineral'o'j. Volont'ul'o de Fel zorg'os pri tio, ke la eksped'o okaz'u al la bezon'ant'a'j person'o'j. Al vi'a pag'o bv. klar'e al'don'i „nutr'aĵ'o por Irako”.

Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ne nepr'e ben'u, sed nepr'e ne atak'u

Mi dank'as la leg'ant'o'j'n pro la atent'o kaj la konstru'a'j re'ag'o'j (Di'o, ben'u Uson'o'n!, (2), (3), (4), (5), MONATO 2003/2, p. 7, 2003/3, p. 7, 2003/4, p. 7), el kiu'j evident'iĝ'is cert'a mis'kompren'o. Ĝi'n kaŭz'is ŝanĝ'o de la origin'a titol'o, far'it'a sen sci'ig'i mi'n. Pren'int'e la lini'o'n „Di'o, ben'u Uson'o'n!” (patriot'a kant'o) el la last'a aline'o de la ese'o (la aline'o rilat'a al mi'a person'a spert'o), la redakci'o far'is el ĝi la titol'o'n. Bedaŭr'ind'e tio konfuz'is la leg'ant'o'j'n: kun la ŝanĝ'it'a titol'o la ese'o aspekt'is kvazaŭ postul'o, ke la tut'a mond'o ben'u Uson'o'n. En'ver'e la titol'o est'is „Uson'o atak'at'a”, kies ĉef'a mesaĝ'o do est'is pli moder'a: ne atak'u, precip'e milit'e.

Jes, mi est'as patriot'o (kio tut'e ne egal'as al „naci'ism'em'o”, s-ro Durandard), sed ne tiom „blind'a”, ke mi al'vok'us ĉiu'j'n ali'land'an'o'j'n „ben'i Uson'o'n” eĉ unu'foj'e en unu artikol'o. Malgraŭ pet'o de s-ro Durandard, mi nepr'e dev'as ne'i li'a'n asert'o'n, ke CNN est'as ŝtat'a por-reg'ist'ar'a kompani'o (tia'j en Uson'o ne ekzist'as). Mal'e, CNN est'as pli kon'at'a kiel kontraŭ-ŝtat'a pro si'a absurd'a mal'dekstr'ec'o, „du'obl'a'j norm'o'j” kaj eĉ du'obl'a'j versi'o'j de la program'o'j: por Uson'o kaj por ali'land'an'o'j. Do, mi cert'ig'as s-ro'n Durandard, ke neniel mi'a ese'o spegul'as la pozici'o'j'n de CNN aŭ BBC, brit'a radiofoni'a kompani'o, kiu'j'n li kaj mi ambaŭ mal'respekt'as (sed pro mal'a'j kaŭz'o'j).

Aleksandro GOFEN
Uson'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Memor'e al Gilbert Led'o'n

Kiam mi ricev'is la februar'a'n numer'o'n de MONATO, mi leg'is artikol'o'n de Gilbert Led'o'n kaj mi eĉ pens'is send'i leter'o'n re'ag'e al la cit'it'a artikol'o. Led'o'n ja ĉiam est'is anarki'ist'o kaj li'a'j vid'punkt'o'j (kelk'foj'e radikal'a'j) ne ĉiam plaĉ'is al mi, povr'a ne'anarki'ist'o ... Kiam mi ricev'is la mart'a'n numer'o'n de MONATO (El mi'a vid'punkt'o, paĝ'o 8), mi ja trov'is leg'ind'a'n kaj inteligent'e verk'it'a'n artikol'o'n de ni'a brazila (malgraŭ tio ke li nask'iĝ'is en Franci'o, li de'long'e loĝ'is en Brazilo) sam'ide'an'o, kun kio mi tut'e akord'is. Sed, por mi'a mal'ĝoj'o, mi sci'is ke mi ne plu leg'os li'a'j'n artikol'o'j'n, ĉar aŭtomobil'akcident'o mort'ig'is li'n ... Bedaŭr'ind'e mi iom mal'fru'e mal'kovr'is la grav'ec'o'n de Led'o'n kaj ties verk'o'j. Cert'e la brazila Esperant'o-mov'ad'o, ebl'e la tut'mond'a Esperant'o-mov'ad'o, kaj sen'dub'e mi mem hav'os mank'o'n de la ledona verk'stil'o ...

Claudinei RIBEIRO
Brazilo
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Patent'o'j

Komenc'e de mart'o – post jar'o'j da negoc'ad'o – eŭrop'a'j instanc'o'j decid'is pri en'konduk'o de la Komun'um'a Patent'o de EU-membr'o'ŝtat'o'j laŭ etap'o'j ĝis plej mal'fru'e 2010 por mal'pli'alt'ig'i kost'o'n de patent'o'j je inter'naci'a nivel'o – inter'ali'e per ŝpar'o je traduk'ad'o, pli'mal'alt'ig'ant'e la nombr'o'n de dev'ig'a'j lingv'o'j – kaj por fort'ig'i la intern'a'n merkat'o'n kaj la eŭrop'a'n ekonomi'o'n. De'long'e kelk'a'j lingv'o'j en la eŭrop'a patent'a sistem'o est'as pli „sam'rang'a'j” ol la ali'a'j: la oficial'a'j est'is la angl'a, franc'a kaj german'a.

„Fakt'e la tut'a lingv'a situaci'o est'as iom'et'e komplik'a,” klar'ig'as Filip Berizzi, estr'o de franc'a traduk'kompani'o LinguaForce, „ĉar grand'a part'o de labor'o ĉe mi'a traduk'kompani'o konsist'as el traduk'ad'o de patent'o'j. Ĉiu patent'o en'ten'as du part'o'j'n : postul'o'j'n kaj pri'skrib'o'n,” klar'ig'as Berizzi, „la postul'o'j en'konduk'as la patent'o'n, kaj la pri'skrib'o ĝi'n pri'skrib'as. Pri'skrib'o ekzist'as nur por la ‚sukces'a'j’ patent'o'j. Ĝeneral'e, la postul'o'j est'as mal'pli long'a'j ol la pri'skrib'o (ĝis ebl'e dek'on'e).” La grand'a'j ŝtat'o'j pled'is ke oni lim'ig'u la dev'ig'a'j'n traduk'o'j'n al la postul'o'j (mal'long'a'j) kaj traduk'u la pri'skrib'o'j'n (long'a'j'n) nur en mal'oft'a'j kaz'o'j. La fin'a decid'o nun antaŭ'vid'as ke nur la tri'paĝ'a'j postul'o'j dev'as est'i traduk'at'a'j plej mal'fru'e post du jar'o'j al ĉiu'j EU-lingv'o'j.

„Kompren'ebl'e, tio est'as katastrof'o por la traduk'ist'o'j de patent'o'j, almenaŭ en Franci'o kaj Germanio,” emoci'iĝ'as la traduk'ist'o Berizzi, „fakt'e, kelk'a'j teknik'a'j traduk'ist'o'j traduk'as nur patent'o'j'n, kaj por ili, ŝanĝ'o de la sistem'o signif'as profesi'a'n viv'fin'o'n.”

Efektiv'e la lingv'a sistem'o ĉe la patent'o'j pli komplik'as ol oni unu'e supoz'as: Ekzempl'e oni bon'e kompren'u la diferenc'o'n inter la du jen'a'j fraz'o'j:

– „traduk'i al la tri lingv'o'j: angl'a, franc'a kaj german'a”

– „traduk'i al unu el la tri lingv'o'j: angl'a, franc'a kaj german'a”

„La grand'a diferenc'o est'as en la vort'o'j ‚Unu El’, kiu'j jam nun kaj supoz'ebl'e ankoraŭ pli en la est'ont'ec'o ig'os iom post iom ke patent'o'j est'os nur ĉiam en la sam'a lingv'o, la angl'a,” opini'as Renat'o Corsetti, prezid'ant'o de Universal'a Esperant'o-Asoci'o.

„Eĉ ni'a antaŭ'a franc'a reg'ist'ar'o sub'ten'is tiu'n cel'ar'o'n”, dir'as Berizzi, „mi opini'as, ke kelk'a'j ni'a'j politik'ist'o'j ne tro help'as defend'i si'a'n lingv'o'n. Ni'a lobi'o de traduk'ist'o'j klopod'is brems'i la afer'o'n, kontraŭ'e la lobi'o de grand'a'j kompani'estr'o'j klopod'is rapid'ig'i ĝi'n.”

De plur'a'j jar'o'j reprezent'ant'o'j de Aprob'i (Profesi'ul'o'j pri traduk'ad'o de patent'o'j), kiu defend'as mult'lingv'ec'o'n por patent'o'j – jam pro propr'a interes'o – renkont'is lobi'cel'e divers'a'j'n franc'a'j'n deput'it'o'j'n aŭ burokrat'o'j'n. Tamen la politik'a re'ag'o est'is negativ'a, ĉar la reg'ist'ar'o sub'ten'as la regul'ar'o'n por la nov'a Komununa Patent'o. „Funebr'a situaci'o ankaŭ por la scienc'a franc'a lingv'o, kiu ricev'is frap'o'n sur la kap'o'n, kiu'n ni esper'u ne definitiv'a por ĝi'a bon'fart'o,” opini'as Corsetti.

Franci'o est'as efektiv'e nur ekzempl'o, la lingv'a problem'o ĉirkaŭ la eŭrop'a patent'o koncern'as ankaŭ la tri'a'n lingv'o'n uz'ebl'a'n por la patent'o, nom'e la german'a'n lingv'o'n (por ne parol'i pri la ali'a'j jam du'a'rang'a'j lingv'o'j). Unu el la daŭr'a'j cel'o'j est'is mal'alt'ig'i la prez'o'n de inter'naci'a patent'o. Inter'ali'e, lim'ig'ant'e la nombr'o'n de lingv'o'j, sekv'e de traduk'o'j. La Eŭrop'a Komision'o kalkul'as, ke la patent'procedur'o kost'as en EU-ŝtat'o'j ĉirkaŭ 50 000 eŭr'o'j'n. Tio est'as kvin'obl'o de la kost'o'j en Uson'o aŭ Japani'o. German'a ministr'o Clement sekv'e konstat'is: „La traduk'o'j en ĉiu'j'n EU-lingv'o'j'n est'as por la ekonomi'o tro mult'e'kost'a kaj daŭr'as tro long'e.” La Komun'um'a Patent'o laŭ la sub'ten'ant'o'j de lingv'a mal'pli'ig'o du'on'ig'us la kost'o'j'n. „Tio est'as definitiv'e mal'ver'a. Mi ne kon'as la ekzakt'a'n proporci'o'n, sed est'us fakt'e 25 % aŭ mal'pli. Tial, se la eŭrop'a patent'o kost'os du'on'e, aritmetik'e evident'as ke la plej'part'o de la ŝpar'o fakt'e ne situ'as je traduk'o'j,” kontraŭ'argument'as Berizzi.

La eŭrop'a patent'o est'as de jar'o'j ankaŭ akr'a batal'kamp'o en la parlament'o'j. Logik'e plej mult'e protest'as parlament'an'o'j el tiu'j land'o'j, kies lingv'o ne est'as inter la tri privilegi'it'a'j. Ekzempl'e ital'a parlament'an'o Gerard'o Bianco demand'is si'a'n reg'ist'ar'o'n, kial la „ital'a lingv'o, malgraŭ tio ke Italio est'as unu el la fond'o'ŝtat'o'j de Eŭrop'a Uni'o, est'is el'ig'it'a”.

Plur'a'j deput'it'o'j de la Eŭrop'a Parlament'o star'ig'is simil'son'a'j'n demand'o'j'n al la Konsili'o kaj al la Komision'o por ek'sci'i la motiv'o'n por mal'elekt'i lingv'o'j'n en la patent'procedur'o. La flandr'a verd'ul'o Bart Staes [stas] demand'is krom'e: „ĉu la aktual'a propon'o por la lingv'o'regul'ig'o ĉe la Komun'um'a Patent'o est'as akord'ig'ebl'a kun la princip'o de ne'diskriminaci'o de la komun'um'a'j lingv'o'j?” La Komision'o kaj la Konsili'o en si'a'j respond'o'j kompren'ebl'e emfaz'is la grav'ec'o'n de lingv'a divers'ec'o, sed ne klar'e esprim'is si'a'n sen'kondiĉ'a'n sub'ten'o'n al lingv'a plur'ism'o. La komision'an'o Bolkestein respond'is ekzempl'e: „La Komun'um'a Patent'o dev'as est'i efik'a kaj fleks'ebl'a instrument'o, kiu'n la entrepren'o'j pov'as akir'i je pag'ebl'a'j prez'o'j, sam'temp'e ĝi dev'as respekt'i la baz'a'j'n princip'o'j'n de jur'a sekur'ec'o kaj de ne'diskriminaci'o inter la membr'o'ŝtat'o'j kaj cert'ig'i alt'a'n kvalit'o'nivel'o'n.” Ambaŭ instituci'o'j krom'e sub'strek'is en si'a respond'o, ke la eŭrop'a patent'agent'ej'o ne est'as organ'o de Eŭrop'a Uni'o, sed pur'e inter'ŝtat'a organiz'o, kiu sekv'e ankaŭ ne hav'as la sam'a'n lingv'a'n reĝim'o'n kiel EU.

Sed tem'as ne nur pri la lingv'a problem'o. Ankaŭ la individu'a dimensi'o rol'as: „Kiam traduk'ist'o'j dir'is al alt'rang'a teknokrat'o ke cent'o'j, ebl'e mil'o'j, da teknik'a'j traduk'ist'o'j perd'os si'a'n labor'o'n, tiu ĉi du'on'konfes'is ke li ne konsci'is pri tio antaŭ tiu moment'o,” rimark'ig'as Berizzi. Corsetti konstat'as: „Politik'ist'o'j per tiu decid'o far'is ali'a'n paŝ'o'n por perd'i teknik'a'n kaj scienc'a'n kapabl'o'n kaj ĝi'n trans'don'i al Uson'o.”

Sed kiu'n rol'o'n Esperant'o pov'as lud'i en tiu kamp'o? „Est'as ver'e tre mal'facil'e en'konduk'i Esperant'o'n en patent'o'sistem'o'n, ĉar kutim'e patent'o'j baz'iĝ'as sur tre teknik'a'j fak'a'j tekst'o'j kaj kompren'ebl'e mank'as mult'e da vort'proviz'o en Esperant'o. Ver'dir'e, mi preskaŭ cert'as ke jam mank'as la vort'proviz'o en plej'part'o de naci'a'j lingv'o'j, kaj ke kutim'e oni uz'as ĉu la angl'a'n, ĉu el'angl'ig'it'aĵ'o'n. Propon'i Esperant'o'n signif'us sam'temp'e kre'i gigant'a'n termin'ar'o'n en Esperant'o,” opini'as franc'a spert'ul'o pri patent'o'j. La supoz'at'a termin'ologi'a mank'o de Esperant'o tamen ankaŭ valid'as por naci'a'j lingv'o'j. Ekzempl'e ofic'ist'o de la sved'a termin'ologi'a centr'o dir'is, ke ĝi'a centr'o ne pet'is (en oficial'a opini'o al la reg'ist'ar'o) ke Svedi'o insist'u pri traduk'o de patent'o'j sved'lingv'e'n, ĉar la termin'ologi'o ne ekzist'is en mult'a'j teren'o'j kaj pro tio ke la traduk'o'j ne est'is tiom bon'a'j.

Kiel respond'as UEA al tiu'j pesimism'a'j opini'o'j kaj al la lingv'a dilem'o ĉe la patent'sistem'o? Mi ne hezit'as propon'i Esperant'o'n kiel neŭtral'a'n solv'o'n. Mi pov'us imag'i almenaŭ al'don'i Esperant'o'n kiel kvar'a'n lingv'o'n krom la tri grand'a'j. La inter'naci'a lingv'o serv'u kiel anstataŭ'ant'o por la mal'grand'a'j naci'a'j lingv'o'j. Ĝi'a facil'ec'o kaj termin'ologi'a klar'ec'o pov'as help'i ŝpar'i kost'o'j'n kaj ankaŭ atent'as pri la sam'rajt'ec'o de lingv'o'j! Sed la fin'a cel'o est'as, ke ĉiu'j, grand'a'j aŭ mal'grand'a'j, est'u sam'rajt'a'j kaj pov'u aŭ ne pov'u uz'i si'a'n ge'patr'a'n lingv'o'n.

Mark'o Naoki LINS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Per eduk'ad'o por eduk'ad'o

Inter la hom'a'j rajt'o'j, kiu'j'n deklar'is Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) la 10an de decembr'o 1948, trov'iĝ'as artikol'o 26: „(1) Ĉiu hav'as rajt'o'n je eduk'iĝ'o. La eduk'ad'o est'u sen'pag'a ... (2) Eduk'ad'o cel'u plen'a'n dis'volv'o'n de la hom'a person'ec'o ...”.

Tiu rajt'o valid'as en preskaŭ ĉiu'j land'o'j – almenaŭ teori'e. Tamen laŭ la Organiz'aĵ'o de UN por Eduk'ad'o, Scienc'o kaj Kultur'o (Unesk'o) 115 milion'o'j da infan'o'j ne frekvent'as lern'ej'o'n kaj 862 milion'o'j da plen'kresk'ul'o'j pov'as nek skrib'i nek leg'i nek far'i simpl'a'j'n kalkul'o'j'n. Tio super'as la nombr'o'n de mal'sat'ul'o'j en la mond'o (laŭ Nutr'aĵ'a kaj Agr'o'kultur'a Organiz'aĵ'o de UN: 826 milion'o'j). Natur'e: nutr'aĵ'o est'as pli viv'neces'a ol eduk'iĝ'o. Tamen sen'kler'a'j hom'o'j pov'as nur mal'bon'e kaj rand'e part'o'pren'i soci'a'n viv'o'n: ili ne pov'as defend'i si'a'j'n rajt'o'j'n kaj plej oft'e rest'as en sen'el'ir'a mal'riĉ'o.

Analfabet'o'j

Du tri'on'o'j de la analfabet'o'j est'as vir'in'o'j. Alt'a'j kost'o'j, mank'o de mon'o, long'a voj'o al for'a lern'ej'o, oft'e ankaŭ religi'o kaj tradici'a'j kutim'o'j al'katen'as vir'in'o'j'n al la dom'o kaj mal'help'as eduk'ad'o'n laŭ la promes'o de la hom'a'j rajt'o'j. En 2000 UN-membr'o'j decid'is, ke ek'de 2005 la knab'in'o'j hav'u la sam'a'j'n ŝanc'o'j'n ĝu'i lern'ej'a'n eduk'iĝ'o'n kiel la knab'o'j. Ĝis 2015 oni intenc'as du'on'ig'i la nombr'o'n de analfabet'o'j.

Por atent'ig'i pri tiu ĉi mond'vast'a problem'o, la organiz'aĵ'o Tut'mond'a Kampanj'o por Eduk'ad'o kaj Kler'ig'ad'o aranĝ'is la plej grand'a'n lecion'o'n sam'temp'e okaz'ant'a'n. Komenc'e de april'o tra la mond'o lern'ant'o'j part'o'pren'is rekord'a'n lecion'o'n ĉie sam'a'n pri mank'o de eduk'ad'o kaj kler'ig'ad'o.

Super'lecion'o

En lern'ej'o rand'e de la sud-german'a urb'o Augsburg, ekzempl'e, instru'ist'o'j aranĝ'is super'lecion'o'n por 300 part'o'pren'ant'o'j. Kiel instru'ist'o'n ili „dung'is” alt'rang'a'n membr'o'n de la magistrat'o respond'ec'a'n pri eduk'ad'o kaj kler'ig'ad'o. En ali'a lern'ej'o la lern'ant'o'j rest'is en la klas'o'j, sed preciz'e je la 10a hor'o la instru'ist'o'j inter'romp'is la laŭ'plan'a'j'n lecion'o'j'n, ŝanĝ'is la tem'o'n kaj okaz'ig'is la mond'skal'a'n rekord-lecion'o'n.

Kalkul'at'a'j nun est'as preciz'a'j cifer'o'j: oni jam sci'as, tamen, ke la lecion'o ating'is rekord'o'n. Sol'e en Germanio lern'ej'o'j part'o'pren'ig'is 36 000 lern'ant'o'j'n. Tra la mond'o en 108 land'o'j sam'temp'e part'o'pren'is la lecion'o'n 1,3 milion'o'j.

IPFELKOFER Jomo
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Propagand'o danĝer'a

Ni ankoraŭ ne sci'as, kiom danĝer'a ver'e est'as la nov'a grav'a mal'san'o „ne'tip'a pneŭmoni'o”, kon'at'a de nur kelk'a'j monat'o'j ankaŭ sub la sigl'o „sars'o” (Sever-Akut'a Re'spir'a Sindrom'o). Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o jam plur'foj'e dev'is korekt'i indik'o'j'n, statistik'o'j'n kaj prognoz'o'j'n pri sars'o, kiu pov'us far'iĝ'i simil'a plag'o kia est'is (kaj ankoraŭ est'as, en vast'a'j part'o'j de l' mond'o) aidos'o. Kontrast'e al ĝi, kies virus'o dum long'a temp'o, eĉ mult'a'j jar'o'j, pov'as ripoz'i en infekt'it'a korp'o ĝis hom'o sever'e mal'san'iĝ'as kaj mort'as, la sars'o-virus'o evident'e efik'as mult'e pli rapid'e. Sol'e en Ĉini'o ĝis mez'o de maj'o mort'is jam preskaŭ 300 hom'o'j, pli ol 5000 sufer'as pro ne'tip'a pneŭmoni'o.

Rapid'a dis'vast'iĝ'o

Cert'e, sars'o ankoraŭ ne ating'is la dimensi'o'n de aidos'o, tamen paralel'o'j al tiu ali'a „modern'a pest'o” est'as frap'a'j: Ambaŭ mal'san'o'j dis'vast'iĝ'is fulm'rapid'e pro tut'mond'iĝ'o de pasaĝer-trafik'o (precip'e avi'a), tiel ke unu sol'a mal'san'ul'o infekt'is en kanada urb'o Toront'o cent'o'j'n da hom'o'j, en'e de nur kelk'a'j semajn'o'j mort'is 16 hom'o'j. Du'a paralel'o est'as, ke medicin'ist'o'j star'as vid-al-vid'e al tut'e nov'a fenomen'o kaj sen'spir'e serĉ'as kaŭz'o'j'n de la pulm-mal'san'o por ebl'e trov'i kurac-metod'o'n, kaj neni'u sci'as, kiam ebl'e oni hav'os rimed'o'j'n protekt'a'j'n kaj medikament'o'j'n. Dum'e oni dev'as katen'i infekt'it'o'j'n en kvaranten'o kaj ankoraŭ ne pov'as tut'e cert'e diagnoz'i; tim'ig'it'a'j kun'hom'o'j prov'as protekt'i si'n per probabl'e ne-efik'a'j buŝ-naz'a'j mask'et'o'j.

Sed ebl'e plej frap'a paralel'o al aidos'o est'as, ke ankaŭ pri sars'o oni komenc'e prov'is silent'i, mensog'i, kamufl'i, tromp'i. Tio'n precip'e praktik'is ĉin'a'j instanc'o'j, kvankam supoz'ebl'e en tiu land'o trov'iĝ'as font'o de ne'tip'a pneŭmoni'o. La komun'ism'a reĝim'o, kiel dum temp'o de Stalin'o kaj Maŭ Zedong, tim'is la ver'o'n kaj prefer'is propagand'o'n. Kio ne plaĉ'as al la reĝim'o, simpl'e ne dev'as est'i – ne dev'as est'i sci'ig'at'a. Tamen, ankaŭ sekv'e de tut'mond'iĝ'o, kaŝ'ad'o de fakt'o'j hodiaŭ ne plu est'as tiom simpl'a kiom dum glor'a komun'ism'a pas'int'ec'o. Kiam la nov'a reg'ist'ar'o sub parti'estr'o Hu Jintao ek'kon'is, ke ne plu ebl'as kaŝ'i la ver'o'n, li mal'dung'is la ministr'o'n pri san'o kaj promes'is honest'a'n inform'ad'o'n.

Fals'a hero'ec'o

Kio'n ni tamen vid'as, est'as nov'a manier'o de propagand'o: La hero'a reĝim'o kun hero'a'j civit'an'o'j hero'e batal'as kontraŭ la mal'san'o – Hu parol'is pri „popol'milit'o” kontraŭ sars'o. Ĉu li ver'e kred'as, ke tiel Ĉini'o pov'os re'akir'i la perd'it'a'n kred'ind'ec'o'n? Anstataŭ fin'fin'e re'form'i si'a'n inform'a'n kaj komunik'a'n politik'o'n, Pekino prov'as tromp'i mond'vast'a'n publik'o'n pri la ver'a'j problem'o'j de la land'o. Tio fort'e memor'ig'as pri kelk'a'j reĝim'o'j en Afrik'o, kie ek'aper'is aidos'o, kiu'j ĝis hodiaŭ simpl'e ne'as ekzist'o'n de la imun-mal'san'o kaj rifuz'as don'i medikament'o'j'n al si'a'j civit'an'o'j.

Tamen, ne dec'as nur montr'i per akuz'a'j fingr'o'j al Azi'o aŭ Afrik'o pro tia kaŝ'em'o. Ne mult'e ali'manier'e ag'is kaj re'ag'is la sovetia reĝim'o post la terur'a nukle'a katastrof'o de Ĉernobilo kaj eĉ okcident'a'j, demokrat'a'j reg'ist'ar'o'j en kompar'ebl'a'j okaz'o'j. Re'memor'u nur, kiom long'e la reg'ist'ar'o en Londono prov'is ne'i la problem'o'n de bov'o'frenez'o, kvankam jam mil'o'j da best'o'j est'is infekt'it'a'j kaj la mal'san'o ating'is ali'a'j'n land'o'j'n. Pro tim'o perd'i ekonomi'a'n profit'o'n, reg'ist'o'j prefer'as mensog'i anstataŭ tuj inform'i ĉiu'j'n pri risk'o'j kaj danĝer'o'j. Se al fak'ul'o'j mank'as ver'a'j kaj detal'a'j inform'o'j, ili ne pov'as rapid'e re'ag'i, kaj tiel perd'as valor'a'n temp'o'n por eventual'e redukt'i dis'vast'iĝ'o'n de antaŭ'e ne'kon'at'a mal'san'o.

La aktual'a kaz'o de sars'o, krom ĉiu'j ali'a'j mal'bon'aĵ'o'j, est'as grand'a mal'sukces'o por Ĉini'o, kiu perd'is reputaci'o'n kaj kred'ind'ec'o'n. Pri tio ne kulp'as sars'o, sed la reĝim'o mem, kiu montr'iĝ'is ankoraŭ ne'kapabl'a por ver'a'j re'form'o'j. Jam Pekino sent'as koncern'a'j'n efik'o'j'n pro nul'ig'it'a'j kongres'o'j kaj konferenc'o'j, prokrast'it'a'j negoc'o'j kaj invest'o'j de ekster'land'an'o'j. Sovetio (nun Rusio) iom post iom lern'is post la katastrof'o de Ĉernobilo; ebl'e ankaŭ Ĉini'o nun iom post iom lern'os el erar'o'j de propagand'a'j stult'aĵ'o'j. Est'us pli hero'e, tuj inform'i popol'o'n kaj mond'o'n pri tiom danĝer'a mal'san'o.

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ŝtop'iĝ'o

En la april'a numer'o ĉi-lok'e mi skrib'is pri aŭtor'o'j, menci'ant'e ke neniam ni hav'is problem'o'j'n pro mank'o de verk'ant'o'j, kaj ke sekv'e foj'foj'e aŭtor'o'j van'e atend'as aper'ig'o'n de propr'a'j artikol'o'j. Kio'n mi ne menci'is eksplic'it'e, est'as ke kontrast'e al ali'a'j revu'o'j, kies redaktor'o'j oft'e van'e al'vok'as verk'i, ni'a problem'o est'as mal'a: tro abund'as artikol'o'j. Foj'e tio konduk'as al ver'a dilem'o por ĉiu'j, kiu'j labor'as por kaj pri ni'a magazin'o. Nun en'paĝ'ig'ist'o'j sid'as antaŭ long'a vic'o da tekst'o'j, fakt'e ili trov'iĝ'as en ŝtop'iĝ'o simil'a al tiu de grand'urb'a'j trafik-kulmin'o'j maten'a'j kaj vesper'a'j. Ne'kred'ebl'e, sed jam en maj'o ni dispon'is pri tiom da artikol'o'j, ke ili sufiĉ'as por ĉiu'j ankoraŭ aper'ont'a'j numer'o'j de tiu ĉi jar'o! Cert'e, mult'a'j el ili ne est'as tiom aktual'a'j, ke ni tuj dev'as aper'ig'i ili'n. Pro la aktual'a'j, kompren'ebl'e, ali'a'j tekst'o'j oft'e dev'as est'i prokrast'at'a'j. Nepr'e, ekzempl'e, milit'a tag'libr'o de Paul Gubbins hav'as prioritat'o'n kaj tiel ebl'e for'rab'as spac'o'n, kiu est'us je dispon'o por (sen'dub'e ankaŭ interes'a) artikol'o pri lingv'o de et'a etn'o. Ĝi, tamen, est'os interes'a ankoraŭ en decembr'o – la (inter'temp'e ferm'it'a) tag'libr'o ne plu.

Kio'n far'i? Ni pov'us donac'i artikol'o'j'n el ni'a stok'o al ali'a'j revu'o'j, kiu'j plend'as pri mank'o de material'o, sed tiu'okaz'e vi ne pov'us leg'i artikol'o'j'n destin'it'a'j'n ĝust'e por vi. Do mal'bon'a ide'o. Ni pov'us el'don'i kajer'o'n kun pli mult'a'j paĝ'o'j, sed tiu'okaz'e vi dev'us pag'i mult'e pli alt'a'n abon'prez'o'n, kio'n ne permes'as la nun ĝeneral'a ekonomi'a kriz'o. Do ankaŭ mal'bon'a ide'o. Ni pov'us pet'i ni'a'j'n aŭtor'o'j'n verk'i mal'pli mult'e. Sed tiu'okaz'e ebl'e neniam est'os verk'at'a urĝ'e bezon'at'a artikol'o pri grav'a tem'o. Do ankaŭ tiu ĉi ide'o por el'ir'i la dilem'o'n est'as mal'bon'a. Ni pov'us pet'i, ke oni verk'u mult'e pli konciz'e. Sed ne ĉiu'n tem'o'n oni pov'as prezent'i per nur dek lini'o'j. Ni pov'us pres'ig'i ĉiu'j'n tekst'o'j'n per tut'e et'a'j liter'o'j kaj tiel pak'i mult'e pli da en'hav'o sur ĉiu'n paĝ'o'n. Sed tiu'okaz'e ni dev'us donac'i al ĉiu el vi fort'a'n lupe'o'n, kaj tio super'as ni'a'j'n financ'o'j'n. Do ankaŭ ne tro bon'a ide'o. Mi simpl'e ne sci'as taŭg'a'n voj'o'n el tiu ĉi sak'strat'o plen'ŝtop'it'a. Ebl'e vi hav'as geni'a'n ide'o'n, kiel solv'i la problem'o'n?

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Mis'inform'a koment'o

Armand'o Zecchin (MONATO 2003/3, p. 7) koment'as nur unu fraz'o'n de mi'a ese'o, tiu'n, kie tem'as pri Israelo, sed mis'inform'as la leg'ant'o'j'n li, ne mi. Israelo neni'o'n aneks'is de Palestino, ĉar tiu ŝtat'o simpl'e neniam ekzist'is. La disput'at'a'j teritori'o'j (la okcident'a bord'o kaj Gazao) est'is aneks'it'a'j de Jordanio kaj Egipti'o en 1950, kio daŭr'is ĝis 1967 (antaŭ'e la teritori'o'j est'is sub brit'a protektorat'o, pli antaŭ'e part'o de la otoman'a imperi'o). Dum tiu'j 17 jar'o'j neni'u eĉ menci'is pri suveren'a ŝtat'o Palestino por arab'a etn'o, kiu est'is 70 % de Jordanio. Nek est'is eĉ unu israela koloni'a vilaĝ'o tie tiu'temp'e: la najbar'a'j arab'a'j land'o'j mal'am'is Israelon pro ĝi'a nur'a ekzist'o.

Do en 1967 ili ek'milit'is du'a'n foj'o'n por neni'ig'i Israelon, kaj du'a'n foj'o'n est'is venk'it'a'j, rezult'e de kio Israelo okup'is iu'j'n part'o'j'n de la atak'int'a'j land'o'j inkluziv'e la du menci'it'a'j'n teritori'o'j'n de Jordanio kaj Egipti'o. Anstataŭ definitiv'e aneks'i ili'n kiel venk'int'o, Israelo en la sam'a jar'o propon'is re'don'i tiu'j'n teritori'o'j'n al Jordanio kaj Egipti'o kiel part'o de pac'traktat'o. Tamen ili'a respond'o est'is la fi'fam'a'j tri „ne”: neni'u pac'o, neni'u inter'trakt'ad'o, neni'u re'kon'o. Dum post'a pli sukces'a inter'trakt'ad'o, Egipti'o ne re'postul'is Gazaon en 1979, kaj la reĝ'o de Jordanio rezign'is pri la okcident'a bord'o en 1988. Per tio do la formal'a flank'o pri la teritori'o'j dev'us est'i ferm'it'a.

La najbar'a'j islam-land'o'j ankoraŭ'foj'e ek'milit'is, kaj de'nov'e fiask'is. Sed eĉ tiam Israelo ne aneks'is la du teritori'o'j'n. Ĝi konstru'is nov'a'j'n vilaĝ'o'j'n por si'a'j civit'an'o'j, sed neniu'n pri'rab'ant'e, kiel asert'as Zecchin. Fakt'e en 2000 la ĉef'ministr'o Barak pret'is ced'i 98 % de la disput'at'a'j teritori'o'j por la suveren'a palestina ŝtat'o, sed la korupt'it'a lok'a aŭtoritat'o de la teritori'o'j (PLO) gvid'at'a de Arafat rezign'is la sen'precedenc'e mal'avar'a'n propon'o'n. (PLO est'as teror'ist'a organiz'aĵ'o si'a'temp'e el'pel'it'a el Jordanio, Egipti'o kaj Libano kaj en'ig'it'a en la teritori'o'j'n.) Respond'e ili start'ig'is nov'a'n (ne'konvenci'a'n) teror'ist'a'n milit'o'n, okaz'ig'int'e jam pli ol 16 800 teror'ag'o'j'n, el kiu'j pli ol 120 est'is eksplod'o'j murd'int'a'j dek'o'j'n kaj kripl'ig'int'a'j cent'o'j'n da civit'an'o'j: sum'e 759 murd'it'o'j, 5246 kripl'ig'it'o'j.

La teror'ism'o sur la teritori'o'j est'as nur part'o de la grand'a bild'o, kaj ekzist'as bon'a'j font'o'j, kiu'j eksplik'as tio'n (ekzempl'e verk'o'j de Daniel Pipes [denjel pajps], uson'a fak'ul'o pri Mez-Orient'o, ĵurnal'ist'o). Por ital'a'j leg'ant'o'j special'e interes'a dev'as est'i bril'a ĵurnal'ist'in'o kaj aŭtor'in'o de libr'o'j kaj artikol'o'j Oriana Fallaci. Ŝi posed'as klar'vid'o'n, „furioz'o'n” kaj „fier'o'n” pri la eŭrop'a civilizaci'o, kiu ve, mank'as al mult'a'j eŭrop'an'o'j.

Aleksandro GOFEN
Uson'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Am'o-proces'o

Franc'esk'o Zefi, 28-jar'a, akuz'it'a pro fi'negoc'ad'o de heroin'o, edz'iĝ'is dum si'a proces'o en la juĝ'ej'o de Shkoder (Nord'a Albanio). La am'at'in'o, Mimoz'a, 20-jar'a fraŭl'in'o, en'ir'is la juĝ'ej'o'n kaj, post iom da hezit'ad'o flank'e de la juĝ'ist'ar'o, akir'is permes'o'n por aranĝ'i la ge'edz'iĝ'a'j'n formal'aĵ'o'j'n. Du polic'ist'o'j volont'ul'is far'iĝ'i atest'ant'o'j kaj oni plen'um'is ĉiu'j'n paŝ'o'j'n de la ge'edz'ig'a procedur'o. Fin'e Franc'esk'o kaj Mimoz'a deklar'iĝ'is kiel ge'edz'o'j kaj la tut'a ĉe'est'ant'ar'o, prokuror'o'j, juĝ'ist'o'j kaj polic'ist'o'j, part'o'pren'is ĝeneral'a'n ĝoj'o'n kaj manĝ'is lok'um'o'j'n (lok'a'n dolĉ'aĵ'o'n) honor'e al la nov'a par'o.

Bardhyl SElim'i
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Trafik'o aŭt'o'voj'a

Se propr'a'okul'e ili ne est'us vid'int'a'j la scen'o'n, la atest'int'o'j apenaŭ est'us kred'int'a'j – sed jen mez'e de la aŭt'o'voj'o Korçe-Pogradec (orient'a Albanio), ĉe la voj'kruc'iĝ'o de Plloçe, el vetur'il'o el'ir'is tut'e nud'a par'o, kiu kuŝ'iĝ'is sur la asfalt'o kaj ard'e ek'seks'um'is. Nek unu nek la ali'a ĝen'iĝ'is pro la ĉirkaŭ 60 aŭt'o'j kaj ties ŝofor'o'j, kiu'j halt'is pro la ne'kutim'a spektakl'o. Post kelk'a'j minut'o'j la par'o ek'star'is kaj, inter'kis'iĝ'ant'e, en'ir'is si'a'n vetur'il'o'n kaj daŭr'ig'is si'a'n vojaĝ'o'n.

Bardhyl SElim'i
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La Uni'o bon'e vend'iĝ'as ...

Litovio est'is la kvar'a land'o el kandidat'o'j por la Eŭrop'a Uni'o (EU), kiu demand'is la popol'o'n, ĉu ind'as al'iĝ'i al EU. La referendum'o okaz'is dum du tag'o'j en maj'o. Post prezid'ant'o-elekt'o komenc'e de la jar'o, kiam balot'is nur ĉirkaŭ 52 % de la rajt'ig'it'o'j, la litovaj estr'o'j tim'is, ke mank'os interes'o inter la litovoj.

La unu'a tag'o mult'e deprim'is ĉiu'j'n, kiu'j sen'lac'e gvid'is Litovion al EU. Fin'e de la unu'a tag'o balot'is nur 31 %. La litova prezid'ant'o, Rolandas Paksas, aper'is en televid'o por invit'i la popol'o'n si'n esprim'i. Krom'e, la grand'a litova super'bazar'o VP Mark'et ek'aktiv'is: al ĉiu, kiu voĉ'don'is, ĝi promes'is special'a'n glu'mark'o'n kun deviz'o „Mi jam voĉ'don'is”: kontraŭ la glu'mark'o ebl'is akir'i var'o'j'n kontraŭ nur unu cend'o. Post'e la kompani'estr'o inform'is, ke pro la kampanj'o la super'bazar'o perd'is ĉirkaŭ unu milion'o'n da lidoj (290 000 eŭr'o'j'n) – sed ĉ. 300 000 person'o'j akcept'is la ofert'o'n.

Fiaskosupozoj ek'vapor'iĝ'is nur mez'e de la du'a tag'o: fin'e evident'iĝ'is, ke part'o'pren'is la referendum'o'n iom pli ol 63 %, el kiu'j pli ol 91 % jes'is por Eŭrop'o.

La referendum'o sekv'is long'a'n varb'ad'kampanj'o'n, dum kiu i.a parlament'o de litovaj ge'lern'ant'o'j organiz'is lern'ej'a'n referendum'o'n. Part'o'pren'is 70 % de la lern'ej'an'o'j, el kiu'j pli ol 80 % favor'is al'iĝ'o'n al EU. Krom'e okaz'is koncert'o „Por Litovio” sur la katedral'a plac'o de Vilnius, en kiu part'o'pren'is kon'at'a'j grup'o'j kaj kant'ist'o'j.

Laimius STRAŽNICKAS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Entrepren'ist'o'j kontraŭ ne'tip'a pneŭmoni'o

Litovaj entrepren'ist'o'j invent'is nov'a'n instal'aĵ'o'n, kiu, laŭ ili'a opini'o, help'os al ĉin'o'j efik'e batal'i kontraŭ la danĝer'a mal'san'o ne'tip'a pneŭmoni'o (sars'o). La entrepren'o Metromeda el la urb'o Kaunas konstru'is tut'e nov'a'n aparat'o'n por des'infekt'ad'o de ej'o'j – unu el la plej efik'a'j rimed'o'j por prevent'o de la mal'san'o.

Pri la al et'a kanon'o simil'a aerosol'a generator'o Cikl'o'n 1 jam ek'sci'is ĉin'o'j kaj pet'is detal'a'j'n inform'o'j'n pri ĝi'a'j uz'o, prez'o kaj produkt'ebl'o'j. Kelk'a'j rus'a'j entrepren'o'j akir'is aparat'o'j'n kaj intenc'as ili'n uz'i por batal'o kontraŭ eventual'a al'ven'o de la pneŭmoni'o.

La konstru'ant'o'j asert'as, ke unu aerosol'a generator'o kapabl'as des'infekt'i ej'o'n grand'a'n je 100 000 kvadrat'a'j metr'o'j. Tial ĝi tre taŭg'as por flug'haven'o'j, fer'voj'a'j staci'dom'o'j kaj grand'eg'a'j vend'ej'o'j.

Ĝis kiam oni invent'os efik'a'n kurac'il'o'n kontraŭ sars'o, aerosol'a des'infekt'ad'o rest'as unu el la plej efik'a'j rimed'o'j, ĉar tia'manier'e el'ŝpruc'ig'it'a likv'aĵ'o ating'as eĉ tiu'j'n mikrob'o'j'n, kiu'j kaŝ'iĝ'as sur la plafon'o.

Sam'temp'e spert'ul'o'j de Metromeda invent'is ankaŭ efik'a'n des'infekt'likv'aĵ'o'n, sen'danĝer'a'n por la hom'o. La produkt'ad'o'n ili intenc'as baldaŭ komenc'i.

Entrepren'ist'o'j el Kaunas mult'o'n esper'as de tiu nov'a aparat'o. Ja kompar'e kun simil'a'j aparat'o'j produkt'it'a'j en okcident'a'j land'o'j la litova produkt'o est'as mult'e mal'pli kost'a. Des'infekt'a likv'aĵ'o kompar'e kun tia produkt'o far'it'a en Briti'o kost'os eĉ 24obl'e mal'pli. Ĉi-moment'e la sol'a problem'o por la litovoj est'as, ke ili kapabl'as far'i nur 50 tia'j'n aparat'o'j'n monat'e.

Last
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Mond'o ali'a

Paul Gubbins ferm'is si'a'n tag'libr'o'n pri la milit'o en Irako, kaj ankaŭ ali'a'j trans'ir'is al ordinar'a'j afer'o'j. Por amas-komunik'il'o'j Irako ne plu est'as grav'a tem'o, ne plu aper'as bild'o'j de soldat'o'j kaj tank'o'j, de batal-avi'o'j kaj bomb'o'fum'o. Jen kaj jen oni raport'as, ke ankoraŭ irak'an'o'j viv'as mal'komfort'e, sed la ceter'a'n mond'o'n ne ver'e interes'as ili'a sort'o. Diplomat'o'j ne plu diskut'as, ĉu la milit'o est'is prav'ig'ebl'a, sed prov'as re'pac'ig'i Uson'o'n kun kritik'int'a'j reg'ist'ar'o'j, kiu'j kontraŭ'is tiu'n milit'o'n. Manifestaci'int'o'j, kiu'j antaŭ kaj dum la milit'o amas'e protest'is sur strat'o'j kaj plac'o'j tut'mond'e, mut'iĝ'is. Dum'e la uson'a ministr'o pri defend'o – ne'rimark'it'e de la ceter'a mond'o – plan'as konstru'i nov'a'n, et'a'n atom'bomb'o'n, kio laŭ la konvenci'o'j est'as mal'permes'at'a.

Sed, kiel Gubbins demonstr'is en si'a'j konklud'o'j fin'e de la tag'libr'o, ankaŭ la Irak-milit'o est'is mal'permes'it'a laŭ la konvenci'o'j. Tamen oni ne plu parol'as pri tio, ke neni'u el la asert'it'a'j prav'ig'o'j est'as pruv'ebl'a, precip'e ne la du ĉef'a'j asert'o'j, ke Irako posed'as amas-detru'a'j'n batal'il'o'j'n, kaj ke Sadam est'is teror'ist'a frat'o de Osama bi'n Lad'e'n. Sed tut'cert'e neni'u membr'o de la uson'a reg'ist'ar'o dev'os aper'i kiel milit-krim'ul'o antaŭ mond'a aŭ ali'a tribunal'o. Jam en El mi'a vid'punkt'o de septembr'o 2001 pri „La ekstrem-potenc'o” mi konklud'is: „Ni ali'a'j pov'as pri'plor'i la situaci'o'n, sed ĝi est'as tia: la sol'a ekstrem-potenc'o pov'as ag'i tut'e laŭ propr'a bon'trov'o kaj kontraŭ la interes'o'j de l' tut'a ceter'a mond'o. Ĉu plaĉ'as al ni aŭ ne, ni re'ven'is al epok'o, dum kiu la plej fort'a hav'as ĉiu'j'n rajt'o'j'n.” Tio'n mi verk'is mal'long'e antaŭ la terur'a atenc'o de 11a de septembr'o en Nov'jork'o kaj Vaŝington'o. Tiam mi ne imag'is, kiom drast'e Uson'o prav'ig'os mi'a'j'n analiz'o'n kaj prognoz'o'n per Irak-milit'o. Kiel ajn, la mond'o post tiu ĉi event'o est'as tut'e ali'a. Ni perd'is plur'a'j'n valor'o'j'n, ni perd'is moral'o'n, ni ĉiu'j mal'venk'is en la batal'o por pac'o, just'ec'o kaj demokrati'o.

Ceter'e, por ke ankaŭ mi re'ven'u al ordinar'a'j afer'o'j: Kiel anonc'it'e, tiu ĉi numer'o est'as du'obl'a. Ni esper'as tiel, inter'ali'e, re'kapt'i ni'a'n aper-ritm'o'n. Al tiu'j, kiu'j feri'as dum nord'a somer'o, mi dezir'as tag'o'j'n pli agrabl'a'j'n, ol hav'as hom'o'j en Irako.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Marŝ'o de viv'ant'o'j

La 27an de nisano, laŭ la hebre'a kalendar'o, (2003-04-29) est'is organiz'it'a laŭ'vic'a Marŝ'o de viv'ant'o'j en iam'a nazi'a koncentr'ej'o kon'at'a en la tut'a mond'o kiel Auschwitz [aŭŝvic]. En tiu marŝ'o part'o'pren'is ĉirkaŭ 2,5 mil'o'j da pol'o'j kaj jud'o'j, inter ili la ŝtat'prezid'ant'o'j de Israelo kaj de Pollando. La sam'a'n tag'o'n mi de'nov'e tra'leg'is la artikol'o'n Jubile'o hont'ind'a publik'ig'it'a'n en la mart'a numer'o de MONATO, en kiu Josef Maria Ipfelkofer pri'skrib'is la histori'o'n de koncentr'ej'o'j en divers'a'j land'o'j, kiel ekzempl'e en Kubo, Sud-Afrik'o, Sovetio, Nazi-Germanio kaj Ĉilio. Oni pov'us ankoraŭ al'don'i Kamboĝon. Tamen ne grav'as plej'e la preciz'a nombr'o de ŝtat'o'j en kiu'j oni organiz'is koncentr'ej'o'j'n. Tre bon'e, ke tiu tekst'o est'as aper'ig'it'a, tamen dank'ant'e al estim'at'a aŭtor'o oni vol'us iom'grad'e pli'vast'ig'i la tekst'o'n per al'don'aĵ'o'j ŝajn'e grav'a'j por la tem'o koncentr'ej'o'j.

Do, en KL (Konzentrationslager, koncentr'ej'o) Auschwitz, en la urb'o Oświęcin [oŝviencin] okup'it'a de nazi'o'j est'is real'ig'it'a la tiel nom'at'a Generalplan Ost (ĝeneral'a plan'o orient'o) laŭ kiu oni plan'is neni'ig'i 50 milion'o'j'n da hom'o'j: jud'o'j'n, pol'o'j'n, rus'o'j'n, roma'o'j'n kaj ali'a'j'n, ne nur eŭrop'an'o'j'n. La hitlera plan'o Generalplan Ost est'is el'labor'it'a kelk'a'j'n jar'o'j'n antaŭ la komenc'o de la 2a mond'milit'o, do antaŭ la 1a de septembr'o 1939. La tra'viv'int'a'j atest'ant'o'j de la 2a mond'milit'o, membr'o'j de tiel nom'at'a Sonderkommando (special'a ĝendarm-unu'o) en koncentr'ej'o Auschwitz, dir'is, ke en tiu mond'kon'at'a koncentr'ej'o est'is mort'ig'it'a'j, rekt'e per cianid'a acid'o 4 ĝis 4,5 milion'o'j da hom'o'j.

La koncentr'ej'o'j lok'it'a'j de nazi'o'j de la Hitler-reĝim'o sur la pol'a teritori'o, okup'it'a dum 5 jar'o'j, est'as oft'e nom'at'a'j „fabrik'o'j de la mort'ig'o”! Por ke oni neniam plu ripet'u tiu'n aĉ'a'n histori'o'n, oni memor'u pri tiu'j fakt'o'j, parol'ad'u pri la histori'o de holokaŭst'o kaj ebl'e plej'bon'e ven'u unu aŭ plur'a'j'n foj'o'j'n al Pollando en april'o por part'o'pren'i en Marŝ'o de viv'ant'o'j.

Stanisław ŚMIGIELSKI
Pollando
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Babel-insul'o

Antaŭ mal'mult'e da jar'o'j, fremd'a'j lingv'o'j apenaŭ aŭd'iĝ'is aŭ vid'iĝ'is sur la strat'o'j de irlandaj urb'o'j. Last'a'temp'e, tamen, la plej divers'a'j lingv'o'j mult'iĝ'is kvazaŭ fung'o'j en la soci'a viv'o de la Verd'a Insul'o, far'ant'e ĝi'n ver'a Babelo. Kelk'a'j ekzempl'o'j sufiĉ'os.

Labor'is ĉe kanal'bord'o dung'it'o'j de la reg'ist'ar'a instanc'o respond'ec'a pri konserv'ad'o kaj ripar'ad'o de la kanal'o'j kaj river'o'j, kiu'j inter'plekt'as preskaŭ la tut'a'n insul'o'n. Sur pont'o trans la kanal'o star'is la ŝarĝ'aŭt'o de la labor'ist'o'j. Kvankam laŭ'konstituci'e est'as agnosk'at'a'j nur du oficial'a'j lingv'o'j en la Irlanda Respublik'o, nom'e la irland'gael'a kaj la angl'a, la nom'o de la akv'o'voj'a instanc'o aper'is sur la ŝarĝ'aŭt'o en tri lingv'o'j: WATERWAYS IRELAND - UISCEBHEALAI EIREANN - WATTERWEYS AIRLAN („Akv'o'voj'o'j de Irlando”). La sam'a sur'skrib'o vid'iĝ'is sur la labor'jak'o'j de labor'ist'o'j.

La tri'a lingv'o ŝajn'is unu'e ne'kon'at'a, sed tem'is pri la sud'skot'a dialekt'o, kiu'n parol'is presbiter'an'a'j koloni'ist'o'j en'konduk'it'a'j en pas'int'a'j jar'cent'o'j de brit'a'j reĝ'o'j en nord'a'n Irlandon por fort'ig'i la reĝ'a'n posed'o'n. Tiu ĉi idiom'o neniam est'is parol'at'a en sud'a Irlando. Nun, paradoks'e, ĝi est'as laŭ'ŝajn'e agnosk'at'a de almenaŭ unu instanc'o de la reg'ist'ar'o en la respublik'o, kaj supoz'ebl'e ankaŭ de la aŭtoritat'o'j en Nord-Irlando.

Ekzot'a'j ekzempl'o'j

Pli'a ekzempl'o: vid'iĝ'is blank'a vetur'il'o, sur kiu est'is la sur'skrib'o AMBIWLANS. Tem'is efektiv'e pri ambulanc'o el Kimri'o: en la kimr'a lingv'o la liter'o w reprezent'as la vokal'a'n son'o'n u. Krom'e, pli ekzot'a'j'n ekzempl'o'j'n de plur'lingv'ec'o oni trov'as preskaŭ ĉie en Irlando: magazen'o'j kun sur'skrib'o, anonc'o'j kaj var'o'j en la rus'a, pol'a, litova, latv'a, ĉin'a, japan'a, ktp, krom la plej kon'at'a'j franc'a kaj ital'a. Tiu'j'n lingv'o'j'n (kaj mult'a'j'n pli'a'j'n) oni aŭd'as parol'i inter si, kaj poŝ'telefon'e, ne'nombr'ebl'a'j „gast'labor'ist'o'j”, nov'a'j en'migr'int'o'j kaj ali'a'j ekster'land'a'j loĝ'ant'o'j, sen menci'i turist'o'j'n.

Ĝis preskaŭ la fin'o de la du'dek'a jar'cent'o, Irlando est'is mal'riĉ'a, post'rest'ant'a, izol'it'a land'o ĉe la marĝen'o de Eŭrop'o. Nun, en ĉiu senc'o, ĝi drast'e trans'form'iĝ'is en relativ'e riĉ'a kaj mult'e'kost'a land'o. Kiom long'e tiu ĉi situaci'o daŭr'os, oni pov'as nur diven'i: supoz'ebl'e la nov'a Babelo ne mal'aper'os kaj ver'ŝajn'e pli kaj pli en'radik'iĝ'os post al'iĝ'o de nov'a'j land'o'j al la Eŭrop'a Uni'o.

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Pri orient'iĝ'o kaj okcident'iĝ'o

Kiam Hungari'o, post si'a revoluci'o en 1956, re'far'iĝ'is diktator'e kviet'a, mi'a patr'o, 22-jar'a tiam, al'front'is mal'facil'a'n elekt'o'n: ĉu kapt'i la risk'a'n okaz'o'n for'las'i la land'o'n por ĉiam, aŭ rest'i por sub'ten'i si'a'j'n ne'jun'a'j'n ge'patr'o'j'n kaj lern'ej-aĝ'a'j'n ge'frat'o'j'n? Nur'a'j'n 11 jar'o'j'n post la rus'a sieĝ'o fin'int'a la german'a'n okup'ad'o'n, grand'a part'o de Budapeŝto de'nov'e kuŝ'is en ruin'o'j. En'ir'is sovetiaj tank'o'j, el'ir'is du'cent mil hungar'o'j.

Mi'a patr'o decid'is rest'i, mal'sam'e al pli jun'a frat'o, kiu el'migr'is kelk'a'j'n jar'o'j'n post'e, iĝ'ont'e german'a civit'an'o. Dum'e kuz'in'o ek'loĝ'is en Bruselo, kaj ŝi est'as de tiam entuziasm'a belg'o – se tia'j ekzist'as. Ali'a'j famili'an'o'j rest'is en Rumani'o. Infan'aĝ'e mi neniel kompren'is, kial ne ebl'as, ke ni ĉiu'j simpl'e loĝ'u en Hungari'o. En tiu temp'o Raymond Schwartz verk'is la fraz'o'n: „okcident'an'o'j ne pov'is orient'iĝ'i, kaj orient'an'o'j ne rajt'is okcident'iĝ'i.” En 1989 mi skrib'is ĝi'n sur la berlin'an mur'o'n: ĉu ankoraŭ ekzist'as ie pec'o kun ŝvarc'a silab'o?

Sub'pag'it'a'j labor'ist'o'j

Nun'temp'e ĉio est'as tut'e ali'a. Ĉu cert'e? La land'lim'o'j est'as pli-mal'pli tra'ir'ebl'a'j, sed ni – orient'an'o'j sam'e kiel okcident'an'o'j – foj'e sent'as mank'o'n de orient'iĝ'o. Ni vid'u ekzempl'e la prognoz'o'j'n pri labor'cel'a el'migr'ad'o de hom'o'j el la ŝtat'o'j baldaŭ al'iĝ'ont'a'j al la Eŭrop'a Uni'o (EU). Ĉu tuj post la efektiv'a al'iĝ'o milion'o'j da potencial'e sub'pag'it'a'j labor'ist'o'j slovak'a'j, latv'a'j aŭ pol'a'j invad'os la labor'ej'o'j'n eŭrop-uni'a'j'n, aŭ ĉu ili prefer'os rest'i hejm'e? Est'as mal'sam'a'j opini'o'j pri tio.

Stud'o el 2001 indik'is ke, se ekzist'us neni'a'j en'migr'a'j lim'ig'o'j en EU, ĉirkaŭ du milion'o'j da labor-aĝ'a'j hom'o'j vol'us trans'lok'iĝ'i el Pollando, Ĉeĥi'o kaj Hungari'o en la period'o ĝis 2006. Tiu nombr'o est'as pli alt'a ol pli fru'a'j stud'o'j konklud'is. Se konsider'i nur ekonomi'a'j'n indik'o'j'n, oni dir'us, ke tem'as pri afer'o tut'e logik'a. La kap'a mal'net'a naci'a produkt'o en la al'iĝ'ont'a'j land'o'j mal'super'as du'on'o'n de la EU-averaĝ'o, kaj la salajr'o'nivel'o tie apenaŭ kompar'ebl'as kun tiu'j norm'a'j en la uni'o. La sen'labor'ec'o mal'sam'e grand'as en tiu'j land'o'j, sed la mez'a salajr'o ĉie mal'alt'as. Grand'a'j diferenc'o'j en en'spez'a'j ebl'o'j ja ĉiam fort'e instig'as el'migr'ad'o'n.

Demografi'a breĉ'o

Krom'e, EU kun si'a pli kaj pli aĝ'a loĝ'ant'ar'o sen'dub'e bezon'as en'migr'ad'o'n, kaj est'us tent'a ide'o solv'i la problem'o'n en'e de la eŭrop'a famili'o. Nov'al'ven'int'o'j part'e ŝtop'us la kresk'ant'a'n demografi'a'n breĉ'o'n de Eŭrop'o. En la real'o, la en'migr'ad'o el la „nov'a'j” land'o'j ĝust'e mal'kresk'is en la last'a'j dek jar'o'j, part'e ĉar ili lukt'as kun propr'a'j problem'o'j demografi'a'j. La el'migr'ad'o el ili eĉ probabl'e mal'kresk'ad'os plu kaj ne plen'um'os la bezon'o'j'n je okaz'a labor'o en la jam'a'j EU-ŝtat'o'j. Malgraŭ tio, la liber'ec'o de lok'ŝanĝ'o por labor'ist'o'j el la nov'a'j membr'o'ŝtat'o'j est'os komenc'e suspend'it'a.

Eĉ se Briti'o, Dani'o, Hispanio, Irlando kaj Svedi'o deklar'is, ke ili komplet'e mal'ferm'os si'a'n labor'merkat'o'n, tem'as pri escept'o'j al la regul'o. La ceter'a'j EU-ŝtat'o'j, ŝajn'e, intenc'as plu rifuz'i al „nov-land'a'j” labor'pren'ant'o'j liber'a'n al'ir'o'n al ili'a labor'merkat'o, kvankam ĉi tiu'j hom'o'j dev'us ĝu'i sam'a'j'n rajt'o'j'n kiel la civit'an'o'j de ĉi tiu'j ŝtat'o'j, la rajt'o'j'n lig'it'a'j'n al eŭrop'a civit'an'ec'o.

Ni pov'as demand'i, per la vort'o'j de okcident'an'in'o kiu „orient'iĝ'is”: „Se oni sen'ig'as la civit'an'o'j'n de cert'a'j membr'o'ŝtat'o'j je la plej baz'a'j element'o'j de la eŭrop-uni'a civit'an'ec'o, ĉu oni ne komplet'e sen'senc'ig'as ĉi tiu'n koncept'o'n mem?” Katrin Nyman-Metcalf, katedr'estr'o pri EU-jur'o en alt'lern'ej'o de Rig'o, al'don'as: „Se la ŝtat'an'o'j de al'iĝ'ont'a'j land'o'j ne ĝu'os la ver'a'n en'hav'o'n de la eŭrop-uni'a civit'an'ec'o, tio plej ver'ŝajn'e for'pren'os de ĉi tiu'j hom'o'j ajn'a'n sent'o'n aparten'i al uni'o, est'i part'o ĝi'a.”

István ERTL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Franci'o invit'as, Svis'land'o sufer'as

Franci'o invit'is al Evian, franc'a urb'et'o bord'e de Leman'a (aŭ Ĝeneva) Lag'o, la t.n. G-8: la ŝtat'estr'o'j'n de la ok plej riĉ'a'j kaj influ'hav'a'j land'o'j en la mond'o. Kompren'ebl'e, la hom'o'j, kiu'j batal'as por pli da just'ec'o tut'mond'a, sent'is ĉi tiu'n kun'ven'o'n, sam'e kiel la antaŭ'a'j'n, arogant'a provok'o. Post kaŝ'a'j diskut'o'j kaj decid'o'j influ'ant'a'j la sort'o'n de mult'a'j milion'o'j da hom'o'j, la part'o'pren'int'o'j en G-8-kun'ven'o'j ja bombast'as per bel'a'j promes'o'j, kiu'j'n ili ĝis nun neniam plen'um'is.

En Ĝenovo (Italio) en 2001, la ok ŝtat'estr'o'j promes'is, ke ĉiu'jar'e ili hav'ig'os dek miliard'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j por lukt'i kontraŭ aidos'o. Du jar'o'j'n post'e la koncern'a fondus'o en'tut'e ricev'is nur unu miliard'o'n. En 1995 ili decid'is, ke ili dediĉ'os al mond'a'j urĝ'aĵ'o'j – mal'sat'o, trink'o'taŭg'a akv'o, san'o, eduk'ad'o, lukt'o kontraŭ per'fort'o, protekt'o de la medi'o – 0,7 % el la land'a jar'a en'spez'ad'o. Ili hav'ig'is nur 0,23 % (Uson'o 0,11 %).

Profund'a indign'o

Malgraŭ la promes'o'j, nord'a'j land'o'j plu subvenci'as si'a'n ter'kultur'o'n en grad'o (350 000 milion'o'j da dolar'o'j jar'e), kiu mal'help'as dis'volv'iĝ'o'n. Ekzempl'e, la reg'ist'ar'a financ'a sub'ten'o al uson'a koton'o fuŝ'as egal'ŝanc'a'n konkurenc'o'n kun tiu de okcident'a Afrik'o, kies ĉef'a mon'font'o koton'o est'as, kvankam tio est'as klar'e kontraŭ'a al la nun'a liberal'ism'a ideologi'o. Tia'j fakt'o'j vek'is profund'a'n indign'o'n en vast'a'j rond'o'j por'just'ec'a'j.

El tut'a Eŭrop'o ven'is hom'o'j, kiu'j vol'is protest'i kontraŭ la eviana renkont'iĝ'o. Sed Evian kuŝ'as sur mal'larĝ'a ter'zon'o en'ŝlos'it'a inter la Alp'o'j kaj la lag'o: ne est'as mult'e da spac'o tie por amas'e protest'i. Tial la indign'ant'o'j prefer'is organiz'i la manifestaci'o'j'n sur la ali'a, svis'a flank'o de la lag'o, en Ĝenevo kaj Laŭzan'o. Dum tri tag'o'j (31an de maj'o, 1an kaj 2an de juni'o) hom'river'o'j pas'ad'is sur la strat'o'j de ambaŭ urb'o'j, ten'ant'e supr'e abund'o'n da afiŝ'tabul'o'j kun bunt'a en'hav'o: „Rezist'u milit'o'n”, „Hom'o'j pli ol mon'o”, „Uson'o for el Irako”, „Mond'a Bank'o: 50 jar'o'j sufiĉ'as”, „For'ig'u la ŝuld'o'n”, „Just'ec'o'n en la mond'o tuj!”, „Bush! Vi ŝat'as milit'i, milit'u kontraŭ mizer'o!”, ktp. La sabat'a'n ĝenev'an ir'ant'ar'o'n gvid'is jun'ul'o'j kun teks'aĵ'a bend'o, sam'e long'a kiel la strat'o'larĝ'o, kies sur'skrib'o kri'is: „G-8: ne'leĝ'a!”

Kolor'plen'a publik'o

Sabat'o'n nokt'e en divers'a'j lok'o'j bord'e de la lag'o brul'is alt'a'j fajr'o'j, kiu'j simbol'is kontraŭ'star'o'n al la ŝtat'estr'a kun'ven'o. Mil'o'j da hom'o'j ĉe'est'is la ek'brul'ig'o'n, kiu, sam'e sur la franc'a bord'o kiel sur la svis'a, akurat'e okaz'is je la 21a hor'o 30. Amas'a kaj kolor'plen'a publik'o apud'is la fajr'o'j'n en etos'o apart'e fest'a. En Laŭzan'o, la fajr'o kovr'is dek kvadrat'a'j'n metr'o'j'n kaj est'is aranĝ'it'a de la urb'a estr'ar'o. Fajr'o en la mont'a vilaĝ'o Les Paccots, en la friburga kanton'o, mal'proksim'a de la lag'o, vid'ebl'is de sur la eviana bord'o.

La ŝtat'estr'o'j al'ter'iĝ'is en Ĝenevo kaj est'is helikopter'e port'at'a'j Evianen. Sed ne ili'a stab'o. Por ĝen'i la kun'ven'o'n, hom'amas'o'j blok'is aŭt'o'ŝose'o'j'n kaj ĉiu'j'n pont'o'j'n super Rodan'o. Tiel, ili esper'as, ili mal'help'is ĝust'a'temp'a'n al'ven'o'n de la sekretari'a, traduk'a kaj help'a dung'it'ar'o.

Nigr'a blok'o

Ĝeneral'e, la manifestaci'o'j trankvil'e dis'volv'iĝ'is en kvazaŭ famili'a etos'o. Sed en la memor'o'j risk'as rest'i la detru'o'j, kiu'j'n kaŭz'is cent'o da agres'ul'o'j. Tiu 0,1 % est'os pli koment'at'a ol la cent mil, kiu'j pac'e esprim'is si'a'n opini'o'n kun plen'a respekt'o al demokrati'a'j regul'o'j. La romp'em'ul'o'j, mem'nom'it'a'j Black Block (nigr'a blok'o), ven'is por detru'i kaj, arm'it'e de metal'a'j stang'o'j, sur'met'int'e nigr'a'j'n mask'o'j'n, ĝu'e detru'ad'is. Bon'eg'e organiz'it'a'j, ili ag'is ĉef'e en Ĝenevo lund'o'n vesper'e kaj nokt'e. Komunik'iĝ'ant'e per poŝ'telefon'o'j, ili en kelk'a'j sekund'o'j el'ir'is el inter la vic'o'j de la pac'a'j marŝ'ant'o'j, grup'iĝ'is sur'met'ant'e la mask'o'j'n, detru'is, de'pren'is la mask'o'j'n kaj re'mal'aper'is en la ond'o'n manifestaci'a'n, las'ant'e la polic'o'n sen'help'a. La pli'mult'o parol'is german'e.

En la komerc'a'j strat'o'j de la ĝeneva urb'o'centr'o ili damaĝ'is unu magazen'o'n el tri. La damaĝ'o'j en Ĝenevo est'as taks'at'a'j je du milion'o'j da eŭr'o'j. Evit'is la detru'o'n nur la butik'o'j, kies montr'o'fenestr'o'j est'is ŝirm'it'a'j per lign'a'j tabul'o'j. Tiu lign'a protekt'ad'o de mult'a'j magazen'o'j, sam'e en Ĝenevo kiel en Laŭzan'o, montr'iĝ'is por la posed'ant'o'j bon'eg'a ide'o, sed ĝi don'is al la du urb'o'j strang'a'n etos'o'n, kvazaŭ milit'o okaz'us. Kiu'j est'as tiu'j detru'em'ul'o'j? Tio'n demand'is kon'at'o mi'a al unu el ili. Respond'o: „Mi est'as koler'a sen'sekur'ec'ul'o. Mi hav'as neni'o'n. Nek labor'o'n, nek loĝ'ej'o'n. Nur mal'am'o'n. Las'u mi'n. Ir'u fik'i vi'n!”

Nask'i ali'a'n mond'o'n

Dum la ok mond'o'mastr'o'j trakt'is inter si pri neniu-sci'as-kio, mult'a'j dis'a'j grup'o'j de intelekt'ul'o'j, jun'ul'o'j, politik'ist'o'j kaj engaĝ'it'o'j ĉia'spec'a'j diskut'is pri la strategi'o'j por „nask'i ali'a'n mond'o'n”. Koment'ant'o'j eĉ dir'is, ke dum tiu semajn'fin'o Ĝenevo trans'form'iĝ'is al „et'a Pôrto Alegr'e”. La rezult'o de la ŝtat'estr'a kun'ven'o neniel impon'is. „Tiom da perturb'o'j nur por tio!” est'is la ĝeneral'a opini'o. La ok grav'ul'o'j ja fin'is si'a'n renkont'iĝ'o'n sen iu ajn serioz'a projekt'o.

Ebl'e la sol'a pozitiv'a aspekt'o de tiu'j tag'o'j est'is, ke la brazila prezid'ant'o Lul'a pov'is aŭd'ig'i si'a'n mesaĝ'o'n al la mastr'o'j de la mond'o. Sed li'a propon'o organiz'i lukt'o'n kontraŭ mal'sat'o kaj ĝi'n financ'i per impost'o je arm'il'vend'o'j rest'is sen'respond'a, sam'e kiel divers'a'j propon'o'j pri la ŝuld'o, help'o al dis'volv'o kaj publik'a san'o. Kontrast'e, prezid'ant'o Bush, jam rimark'it'a kiel la last'a al'ven'int'o, ŝok'is ĉiu'j'n per si'a decid'o for'flug'i antaŭ la fin'o de la kun'sid'o, kvazaŭ li vol'us dir'i: „Neni'u el vi grav'as por mi.” Aŭ ĉu li for'kur'is, ĉar li tim'is la koler'o'n de la franc'o'j, tiom mis'fam'ig'at'a'j en nun'a Uson'o?

Claude PIr'o'n
En la ir'ant'ar'o, kiu form'iĝ'is en Annemasse, la franc'a urb'o plej proksim'a al Ĝenevo, tre bon'e vid'ebl'is Sat-standard'o. Esperant'ist'a asoci'o dis'don'is inform'o'j'n pri Esperant'o, kun koment'o'j, kompren'ebl'e, pri la grav'a'j konsekvenc'o'j de lingv'a imperi'ism'o por la mond'a soci'a „ord'o”. En la sam'a manifestaci'o trov'iĝ'is ankaŭ an'o de la Esperant'o-asoci'o de Chambéry (Savojo, Franci'o), kiu sur'hav'is bel'e vid'ebl'a'n insign'o'n kun la vort'o „Esperant'o” kaj inform'is interes'at'o'j'n pri la lingv'o. La kontakt'o'j de esperant'ist'o'j kun ali'a'j manifestaci'ant'o'j est'is mult'a'j kaj bon'a'j.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Elefant'o'j ne forges'as ... kaj ne forges'it'as

Dum la du'a mond'o'milit'o la japan'a arme'o ordon'is, ke ĉiu'j danĝer'a'j best'o'j en zoologi'a'j ĝarden'o'j kiel tigr'o'j, leon'o'j kaj elefant'o'j est'u mort'ig'it'a'j: est'us danĝer'e, se tiu'j for'kur'us dum aer'atak'o'j. Tial ĉiu'j elefant'o'j krom du mal'aper'is el Japani'o.

Post la milit'o re'ven'is elefant'o'j el azi'a'j land'o'j, ĉar la ge'knab'o'j ili'n ŝat'as. Nun en Japani'o viv'as 71 elefant'o'j, inter kiu'j 12 est'as pli ol 50-jar'a'j. La elefant'o nom'at'a Suŭako, kiu viv'as en Koobe, est'as 60-jar'a: ŝi ne plu kapabl'as mult'e paŝ'i; Haruko en Tennooĵi, Oosaka, est'as 55-jar'a: ŝi'a nov'a ĉambr'o est'as ekip'it'a per vapor'kuir'il'o por mol'ig'i manĝ'aĵ'o'j'n; kaj Hanako en Inokaŝira, Tokio, est'as 56-jar'a: ŝi perd'is preskaŭ ĉiu'j'n dent'o'j'n, do oni don'as al ŝi bul'o'j'n, kiu'j est'as far'it'a'j el pec'ig'it'a'j jun'a'j herb'o'j.

En 1950 Kikuko kaj en 1954 Akiko, nask'it'a'j en Taj'land'o, ven'is al Hanŝin-park'o en Oosaka. Ili est'is heroin'o'j por la infan'o'j dum 50 jar'o'j. Sed oni decid'is ferm'i la park'o'n en mart'o pro financ'a problem'o. Oni pet'is de zoologi'a'j ĝarden'o'j tra Japani'o, ke la elefant'o'j est'u ie akcept'it'a'j, sed neni'u favor'e respond'is. Mal'facil'e est'as akcept'i mal'jun'a'j'n elefant'o'j'n: oni bezon'as pli da mon'o por proviz'i apart'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n kaj ali'a'n pri'zorg'ad'o'n.

Subvenci'o

Tamen, feliĉ'e, est'as konstru'at'a elefant'a mal'jun'ul'ej'o kun 600 m2 da promen'ej'o en arb'ar'o apud urb'o Kacuura en guberni'o Ĉiba. Sakamoto Sajuri intenc'is mal'ferm'i ĝi'n, kiam naŭ elefant'o'j en ŝi'a privat'a Elefantujo de Iĉihara mal'jun'iĝ'os, sed, laŭ la pet'o de Hanŝin-park'o, ŝi decid'is mal'ferm'i ĝi'n pli fru'e. Ŝi ricev'os subvenci'o'n de kelk'dek milion'o'j da en'o'j por pri'zorg'i la du elefant'o'j'n el Hanŝin-park'o ĝis ili'a mort'o.

Sam'kiel mal'jun'a'j hom'o'j, elefant'o'j foj'e mal'facil'e adapt'iĝ'as al si'a'j nov'a'j cirkonstanc'o'j. Pro tio la du elefant'o'j ir'os kun'e al Ĉiba. Dir'is Cuĵihara Saburoo, kiu pri'zorg'as dum 25 jar'o'j la du elefant'o'j'n: „Mi esper'as, ke du'op'e ili ne sent'os si'n sol'ec'a'j, sed mi dezir'us, ke ili fin'u si'a'n viv'o'n ĉi tie en si'a hejm'o”. Li rest'os kun la elefant'o'j en la nov'a hejm'o, ĝis ili al'kutim'iĝ'os al si'a nov'a viv'o.

HOr'i Yasuo
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Surpriz'a'j rezult'o'j

La 25an de maj'o okaz'is municip'a'j balot'o'j en Kataluni'o. Ili apart'e interes'as pro la antaŭ'vid'it'a'j fru'aŭtun'a'j naci'a'j balot'o'j kaj la vigl'eg'a politik'a viv'o de la last'a'j monat'o'j: ne sen'kial'e la part'o'pren'o vid'ebl'e kresk'is kompar'e kun la antaŭ'a'j elekt'o'j.

Oni prognoz'is antaŭ'e'n'puŝ'o'n de la mal'dekstr'a'j parti'o'j front'e al perd'o'j de la reg'ant'a'j dekstr'a'j Convergencia [konverĵénsia] i Unió („konverĝ'o kaj unu'iĝ'o” [Ci'u]) kaj Popol'a Parti'o (PP). Ĉef'e pri ĉi tiu last'a, oni sci'vol'em'is pri fort'o de la skurĝ'o pro ĝi'a ekonomi'a politik'o (ĝeneral'a strik'o en juni'o 2002), mal'kompetent'a ag'ad'o en la sink'o de la petrol'ŝip'o Prest'ig'e antaŭ la galeg'a mar'bord'o (novembr'o 2002), kontraŭ'ekologi'a plan'o trans'flu'ig'i akv'o'n el river'o Ebr'o sud'e'n kaj, last'e sed ne balast'e, la plen'a'n engaĝ'iĝ'o'n de la hispan'a reg'ist'ar'o de PP por la milit'o en Irako (rekord'eg'a 1,5-milion'a manifestaci'o en Barcelono en februar'o kaj cent'o'j da aranĝ'o'j dum plur'a'j monat'o'j). En la kaz'o de Ci'u jam 24-jar'a si'n'sekv'a reg'ad'o en la aŭtonom'a reg'ist'ar'o, en la last'a'j jar'o'j dank'e al la sub'ten'o de PP, esper'ig'is la mal'dekstr'a'j'n vic'o'j'n pri komenc'o de epok'fin'o.

Polemik'o'j

Tamen el ĉiu'j ĉi polemik'o'j fakt'e nur la trans'flu'ig'o ŝajn'e influ'is la voĉ'don'ad'o'n: PP bon'eg'e el'ten'is, eĉ kresk'et'is en Barcelono kaj Ĝir'on'o. Ĝi, mal'e, est'is preskaŭ for'bala'it'a el la Ebr'o-delt'o, la sol'a kamp'ar'a region'o en Kataluni'o, kie ĝi hav'is rimark'ind'a'n sub'ten'o'n. Ci'u mal'kresk'is du poent'o'j'n, sed mal'pli ol si'a kontraŭ'ul'o, la Social'ism'a Parti'o. Ĉi-last'a, kvankam kiel ĉiam komfort'e gajn'int'a la municip'a'j'n elekt'o'j'n, sent'ebl'e perd'is sub'ten'o'n. Gajn'is la mal'pli grand'a'j: la verd'ruĝ'ul'o'j (de'nov'e kandidat'iĝ'int'a'j unu'ec'e, post pas'int'balot'a fiask'o) kaj ĉef'e la sen'de'pend'ist'o'j, kiu'j far'iĝ'is la tri'a parti'o, venk'is en kelk'a'j mez'grand'a'j urb'o'j kaj en'ir'is por la unu'a foj'o en divers'a'j'n magistrat'o'j'n de la barcelona ĉirkaŭ'urb'o.

Apart'e ekzempl'o'don'a montr'iĝ'as la rezult'o'j en Barcelono: mal'dekstr'o plu gajn'as per unu magistrat'an'o, tamen social'ist'o'j perd'is kvin (el 20) favor'e al si'a'j du partner'o'j (nun, po kvin); dekstr'e, voĉ'o el katalun'ism'a Ci'u trans'ir'is al por'hispan'a PP (tio tut'e ne signif'as, ke la voĉ'don'int'o'j mov'iĝ'is nur intern'e de tiu'j tend'ar'o'j, sed por detal'a'j analiz'o'j ankoraŭ mank'as inform'o'j). Mal'mult'a'j urb'o'j ŝanĝ'os la reg'ant'a'n parti'o'n, sed social'ist'o'j dev'os mult'e pli marĉand'i por kapt'i ne'mal'hav'ebl'a'j'n sub'ten'o'j'n.

Ras'ist'a'j list'o'j

Kvankam ĝi rest'as la kvar'a laŭ prefer'o'j, apenaŭ super'ant'a la ruĝ'verd'ul'o'j'n, PP pruv'as, ke ĝi ating'is en la last'a'j jar'o'j firm'a'n grund'o'n en Kataluni'o, ĉef'e en la periferi'a'j kvartal'o'j barcelonaj kaj la ĉirkaŭ'urb'o, en hispan'lingv'a'j labor'ist'a'j medi'o'j. Laŭ la analiz'ist'o'j, ĝi ŝuld'as sent'ebl'a'n sub'ten'o'n pro ties laŭt'a kritik'ad'o de laŭ'dir'a urb'a mal'sekur'ec'o kaj ĝi'a'j kampanj'o'j lig'ant'a'j ekster'land'a'n en'migr'ad'o'n kaj krim'ad'o'n. Ne'hazard'e en tiu'j balot'o'j elekt'iĝ'is por la unu'a foj'o, kvankam tre'eg'e minoritat'e, iu'j ras'ist'a'j list'o'j en plur'a'j kamp'ar'a'j urb'et'o'j. Tamen, sam'temp'e la naci'ism'a politik'o de PP, ĉef'e sed ne sol'e en Eŭski'o kaj en la rok'o Lejla, efik'is kiel kataliz'il'o por la du'obl'ig'o de la sen'de'pend'ism'a'j voĉ'don'o'j, plej ver'ŝajn'e sur'baz'e de la jun'a'j elekt'ant'o'j, pli vid'ebl'a'j ol en ali'a'j okaz'o'j en la balot'ej'o'j: la nun'a streĉ'a politik'a viv'o en Kataluni'o tut'e mal'simil'as al la preskaŭ'a marĉ'o de antaŭ kelk'a'j jar'o'j.

La rezult'o'j star'ig'as grand'a'n demand'o'n pri la oktobr'a'j balot'o'j: por la unu'a foj'o Ci'u ne prezent'os kiel kandidat'o'n Jordi Pujol [ĵordi puĵól], la prezid'ant'o'n ek'de 1979; tamen la surpriz'e bon'a rezist'o de la dekstr'a blok'o kred'ig'as, ke ĝi pov'os plu reg'i.

Hektor ALOS i FOnt
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

150 000 orf'o'j

Ekster'leĝ'ig'is la eŭsk'a'n sen'de'pend'ism'a'n mal'dekstr'a'n koalici'o'n Euskal Herritarrok [eŭskál erítarók] („Ni, la eŭsk'land'an'o'j”, EH) la leĝ'o pri parti'o'j, aprob'it'a de larĝ'eg'a pli'mult'o de hispan'a parlament'o en maj'o 2002. La kaŭz'o: ĝi ne konsider'is oportun'e kondamn'i la per'fort'a'n ag'ad'o'n de la arm'it'a grup'o Et'a. Tio ke, ekzempl'e, la nun reg'ant'a parti'o en Hispanio bezon'is 27 jar'o'j'n por mal'sever'e kondamn'et'i la faŝism'a'n reĝim'o'n kaŭz'int'a'n cent'o'j'n da mil'o'j da mort'int'o'j, du'on'milion'o'n da ekzil'it'o'j kaj kvar jar'dek'o'j'n da teror'o, tamen ne montr'iĝ'is kaŭz'o, por ke oni sam'temp'e ĝi'n mal'leĝ'ig'u.

Nu, tia atak'o al la eŭsk'a'j sen'de'pend'ist'o'j ne okaz'is unu'a'foj'e, sed en ĉi tiu okaz'o la nov'a leĝ'o antaŭ'vid'is strikt'eg'a'j'n metod'o'j'n, por ke ili ne pov'u re'aper'i sub ali'a nom'o, kiel plur'foj'e antaŭ'e. La kandidat'o'j ne pov'os de'nov'e kandidat'iĝ'i; se tio okaz'us, la tut'a list'o, en kiu ili aper'as, est'us konsider'it'a ne'valid'a.

Anstataŭ'a'j list'o'j

La unu'a'j'n rezult'o'j'n de tiu leĝ'o oni spert'is okaz'e de la municip'a'j balot'o'j la 25an de maj'o. La Konstituci'a Kort'um'o mal'valid'ig'is 225 el la 241 list'o'j prezent'it'a'j de Autodeterminaziorako Bilgunea [aŭtódeterminasjórakó bijguneá](„Asemble'o por la mem'determin'o”, AuB) pro la nov'a leĝ'o. Ĉar tiu verdikt'o okaz'is ekster la period'o, en kiu oni permes'is prezent'i kandidat'o'j'n, ne ebl'is propon'i anstataŭ'a'j'n list'o'j'n.

La unu'a konsekvenc'o de tiu decid'o far'iĝ'is, ke divers'a'j vilaĝ'o'j rest'is sen kandidat'o'j: ekzempl'e la 300-loĝ'ant'a Arama, kiu tradici'e decid'as asemble'e kaj post'e ratif'as balot'e pro leĝ'a dev'ig'o. Du'a konsekvenc'o est'is la re'ag'o de la gvid'ant'o'j de AuB instig'i ne'kutim'a'n protest'o'n: ne'valid'e voĉ'don'i. Tio kaŭz'is ĉirkaŭ 150 000 nul'a'j'n balot'il'o'j'n: ĉirkaŭ 9 %. En la ĉef'region'o de la sen'de'pend'ist'o'j, Gipusko, ili ating'is 15 %, kaj en 14 urb'et'o'j kaj vilaĝ'o'j ili far'iĝ'is pli'mult'a'j. En la antaŭ'a'j municip'a'j elekt'o'j, en 1999, EH est'is la du'a plej sub'ten'at'a grup'o en la eŭsk'a aŭtonom'a komun'um'o (20 %) kaj la tri'a en Nafaro (16 %).

Minoritat'a split'o

La ĉef'a'j hispan'a'j parti'o'j kontent'as pro la mal'kresk'o de tiu'j, kiu'j'n ili taks'as teror'ist'o'j: kvankam konsider'ind'a part'o de la sub'ten'int'o'j de EH voĉ'don'is por la parti'o'j de la eŭsk'a reg'ist'ar'o (okul'frap'a koalici'o krist'an'demokrat'a, liberal'a kaj eks'komun'ism'a), sam'e kiel por minoritat'a split'o de si'a grup'o kontraŭ'ant'a per'fort'o'n, la for'pel'o ekster la politik'a'n aren'o'n de eŭsk'ism'a'j voĉ'don'ant'o'j klar'e favor'as la por'hispan'a'j'n fort'o'j'n (t.e. ne mal'pli gap'ig'a'n koalici'o'n de la Popol'a kaj Social'ism'a parti'o'j), kiu'j pov'as baldaŭ far'iĝ'i pli'mult'o sur'baz'e de la laŭ'leĝ'a'j voĉ'don'o'j.

Tiu'j balot'o'j, do, konsist'ig'as nov'a'n ŝtup'o'n en la akr'eg'a politik'a batal'o en Eŭski'o (MONATO 2002/8 kaj 2003/4). La Leĝ'o pri Parti'o'j eg'e mal'ver'ŝajn'e laŭ'as la konstituci'o'n (malgraŭ favor'a pri'taks'o de la hispan'a Konstituci'a Kort'um'o): unu'flank'e ĝi konsider'as, ke organiz'aĵ'o pov'as est'i kontraŭ'leĝ'a, tamen ties an'o'j ne nepr'e est'as jur'e persekut'ebl'a'j (ekzist'o de krim'a ag'o sen krim'ul'o'j); ali'flank'e ĝi sen'ig'as hom'o'j'n je la rajt'o far'iĝ'i elekt'it'o'j, kvankam ili unu'op'e neniam est'is kondamn'it'a'j aŭ eĉ juĝ'it'a'j. Ekster ĉia dub'o, post dek'o da jar'o'j eŭrop'a kasaci'a tribunal'o mal'valid'ig'os la leĝ'o'n.

Ĝis tiam 10-20 % de la eŭsk'o'j est'os sen'ig'it'a'j de si'a'j politik'a'j rajt'o'j. Per tia'j truk'o'j, kred'ebl'e en la ven'ont'a'j eŭsk'a'j balot'o'j, la hispan'ism'a'j parti'o'j sukces'os reg'i la eŭsk'a'n aŭtonom'a'n komun'um'o'n. Ĉu tio al'port'os pac'o'n? Laŭ la konstat'it'a grad'o de mobiliz'o de la eŭsk'a reg'ist'ar'o kaj, ĉef'e, de la mal'dekstr'a'j sen'de'pend'ist'o'j, tio kaŭz'os nur ĝust'e la mal'o'n.

Hektor ALOS I FOnt
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Sekv'o'j de la pakt'o pri liber'a merkat'o

La disput'o'j en la uson'a gazet'ar'o pri tut'mond'iĝ'o est'as kvazaŭ barakt'o inter kosmopolit'a'j por'ul'o'j kaj provinc'em'a'j kontraŭ'ul'o'j. Iu'j dir'as, ke la mond'a unu'iĝ'a procez'o aparten'as al la ekonomi'a kamp'o, dum ali'a'j asert'as ke grav'as la hom'a komun'um'o. Laŭ Alejandro Reuss, redaktor'o de la revu'o Dollars and Sens'e (Dolar'o'j kaj senc'o, www.dollarsandsense.org), tut'mond'iĝ'o reg'at'a de kapital'o ankoraŭ antaŭ'e'n'ir'as tra inter'naci'a'j kaj region'a'j institut'o'j. Kelk'foj'e okaz'is sukces'a'j manifestaci'o'j kontraŭ tut'mond'iĝ'o, direkt'it'a'j kontraŭ inter'naci'a'j asoci'o'j kiel Mond'a Organiz'aĵ'o pri Komerc'o kaj Inter'naci'a Mon'a Fondus'o. Ekzempl'o de region'a asoci'o est'as NALKA (Nord-Amerik'a Liber-Komerc'a Asoci'o, angl'a mal'long'ig'o Naft'a, www.naft'a-sec-alen'a.org).

NALKA en 1994 for'ig'is komerc'a'j'n kaj invest'a'j'n obstakl'o'j'n inter Kanado, Meksiko kaj Uson'o. Preskaŭ ĉiu'j financ'a'j invest'o'j kaj aktiv'aĵ'o'j kiel ter'kultiv'ad'o kaj min'ad'o est'as liber'ig'it'a'j de naci'a'j restrikt'o'j. Kritik'ant'o'j de la pakt'o asert'as, ke labor'ist'o'j sufer'as en ĉiu'j tri land'o'j. La sindikat'o'j est'as mal'fort'ig'it'a'j, kaj kompani'o'j trans'lok'iĝ'as trans land'lim'o, kie viv'kondiĉ'o'j, medi'o kaj labor'ist'ar'o ne est'as fort'e protekt'it'a'j.

La komerc'ist'o'j ricev'is abund'o'n da oportun'o'j, sed la pakt'o ne pli'facil'ig'as la migr'ad'o'n al Uson'o por kanadaj kaj meksikaj labor'ist'o'j. Ili dev'as en'ir'i laŭ kvot'a leĝ'o aŭ kontraŭ'leĝ'e trans'ir'i la land'lim'o'n. La sub'ten'ant'o'j de NALKA argument'as, ke al Meksiko est'as garanti'it'a'j pli grand'a merkat'o, plej alt'a'j profit'o'j kaj pli bon'a'j teknik'o'j. Kvankam komerc'a'j kaj financ'a'j firma'o'j profit'as de liberal'a komerc-filozofi'o, ankaŭ la uson'a ekonomi'o nun'temp'e est'as deprim'it'a kaŭz'e de la du irakaj milit'o'j, la teror'ist'a atak'o al la Mond'a Komerc'a Centr'o en Nov'jork'o, la dis'vast'iĝ'ant'a'j skandal'o'j pri fraŭd'a'j kont-metod'o'j kaj la bors'a kriz'o.

El'son B. SNOW
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ruman'a'j legend'o'j el Brazilo

La verk'o est'as simpl'a kaj facil'a. La tut'a libr'et'o konsist'as el legend'o'j kaj rakont'o'j el Rumani'o, la nask'iĝ'land'o de la aŭtor'in'o.

Traduk'it'a el la portugal'a, ĝi montr'as iom pri la folklor'o de Rumani'o, per'e de histori'o'j en'hav'e riĉ'a'j kaj ne'grand'a'j.

Ĉar la aŭtor'in'o est'is de'nask'e ruman'a, ŝi hav'is kompetent'ec'o'n por rakont'i iom pri si'a land'o, dis'kon'ig'ant'e ĝi'a'j'n mir'ind'aĵ'o'j'n, unu'e al Brazilo kaj al la land'o'j, kiu'j parol'as portugal'e, ĉar la libr'o est'as original'e verk'it'a en la portugal'a, kaj nun la histori'o'j ir'as al la mond'o per'e de la traduk'o al Esperant'o.

Ĝi'a'j histori'o'j est'as bel'a'j. Ili trans'lok'ig'as ni'n al la fantazi'a mond'o de legend'o'j kaj rakont'o'j kaj don'as al ni eĉ versi'o'j'n pri aper'o de kelk'a'j best'o'j, kiel la peg'o, ekzempl'e.

Unu el la plej bel'a'j legend'o'j en la libr'o est'as Jun'ec'o sen mal'jun'iĝ'o kaj viv'o sen mort'o, kiu merit'as atent'o'n pro si'a grand'moral'a mesaĝ'o.

Per tiu unu'a volum'et'o Ruman'a'j legend'o'j kaj rakont'o'j aper'as en Esperant'o, kaj promes'as plezur'ig'i ni'n kaj pli'riĉ'ig'i ni'a'n esperant'a'n bibliotek'o'n. Ĝi est'as leg'ind'a!

Adrian'a PAvan'i
Juli'a Carap: Ruman'a'j legend'o'j kaj rakont'o'j. Unu'a volum'o. Traduk'is Maria das Grac'as Gam'a Carap. Eld. la traduk'int'o, Niteroi, Brazilo, [2001]. 44 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. Neni'u ISBN.
Por mend'i la recenz'it'a'n libr'o'n, vizit'u ni'a'n ret'butik'o'n.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Fonetik'a alfabet'o hav'as ali'a'n rol'o'n

En la maj'a numer'o aper'is opini'o pri la inter'naci'a fonetik'a alfabet'o (p. 16-17). La aŭtor'o konfuz'as la rol'o'n de la inter'naci'a fonetik'a alfabet'o (Ip'a, International Phonetic Alphabet) kaj tiu'n de la esperant'a. Oni uz'as la du'a'n por indik'i, kiel la aŭtor'o mem dir'as, „proksim'um'a'n” prononc'o'n. Tio'n far'ant'e oni lim'ig'as si'n rigor'e inter la lim'o'j de la esperant'a fonologi'o. Ni, ordinar'a'j esperant'ist'o'j, ne dev'as sci'i pri son'o'j de fremd'etn'a'j lingv'o'j. Kontraŭ'e al tio, la rol'o de la Ip'a est'as pri'skrib'i ekzakt'a'n fonetik'a'n valor'o'n de lingv'a son'o. Mult'a'j kontribu'ant'o'j de MONATO ne kon'as la diferenc'o'n inter son'o'j kaj fonem'o'j.

YAMASAKI Seikô
Japani'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ĉu io nov'a?

Dank'o'n pro tre interes'a recenz'o de Donald Broadribb pri la libr'o de J'o'n Mirande La bapt'o'fil'in'o (MONATO, 2003/5). Sed ŝajn'as, ke s-ro Broadribb forges'is menci'i unu tre grav'a'n nuanc'o'n: ja evident'as, ke Mirande ard'e dezir'is ripet'ig'i al si'a verk'o sort'o'n de la fam'a Lolita far'e de Vladimir Nabokov. Ĝust'e tiu roman'o pri la uson'a motel'a civilizaci'o est'as taks'at'a kiel la unu'a roman'o pri am(or)aj rilat'o'j inter plen'aĝ'ul'o kaj adolesk'ant'in'o, kaj Lolita est'is si'a'temp'e tut'e mal'kutim'a, ŝok'a kaj skandal'a verk'o priam'a kaj pri-inter'rilat'a. Post tio ĉiu pli-mal'pli sam'tem'a verk'o vok'as ne'evit'ebl'a'n sent'o'n de sekundar'ec'o. Mi ankoraŭ ne leg'is La bapt'o'fil'in'o-n, tamen mi supoz'as, ke post eventual'a leg'ad'o ĉe mi aper'us ĝust'e tia impres'o. Tial do la tim'o'j de Mirande, ke „konform'ist'o'j kaj idiot'o'j opini'os ĝi'n anormal'a fi'am'o” est'as minimum'e sen'baz'a'j – ĉar esenc'e li'a roman'o prezent'as tut'e neni'o'n nov'a'n.

Grigorij AROSEV
Rusio
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Kiu rul'as ŝton'o'n ...

La 17an de septembr'o 1965 12 500 aŭstr'o'j – kaj 600 polic'ist'o'j – aŭd'is la unu'a'n koncert'o'n en Vieno de la rok'grup'o Rolling Stones [roling stonz]. Sekv'is dek'o da koncert'o'j en Aŭstrio: plej'last'e, la 18an de juni'o 2003, la „Stones” furor'is de'nov'e en Vieno, frenez'ig'ant'e 54 000 jun'ul'o'j'n kaj plen'kresk'ul'o'j'n.

Por memor'ig'i tiu'j'n event'o'j'n la aŭstr'a poŝt'o el'don'is poŝt'mark'blok'o'n el kvar mark'o'j. Kelk'a'j kritik'is tio'n: viv'ant'a'j person'o'j ne aper'u sur mark'o'j, kaj la nom'o de la land'o est'as Österreich kaj ne angl'e Austria. Tiel la poŝt'o rul'iĝ'as laŭ nov'a'j voj'o'j.

Walter KLag
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La fin'o de Vincent van Gogh

„La ver'o est'as, ke sur'ter'e neni'u pov'is help'i al mi”. Heinrich von Kleist

Komenc'e de juli'o 1890, Vincent van Gogh vetur'is la last'a'n foj'o'n al Parizo por vizit'i si'a'n frat'o'n Theo, kiu jam dum plur'a'j jar'o'j financ'e kaj moral'e sub'ten'is li'n. Sed Theo kun si'a edz'in'o hav'is mem grand'a'j'n zorg'o'j'n. Li'a fil'et'o est'is mal'san'a, li bezon'is mon'o'n kaj ali'a'n loĝ'ej'o'n kaj ne sci'is, kiel li ir'os plu en si'a profesi'a pozici'o kiel art'komerc'ist'o en la entrepren'o de Boussot kaj Valadon, kiu'j arogant'e trakt'is li'n kiel dom'serv'ist'o'n. Tial en la hejm'o reg'is enorm'a tumult'o. Vincent, kiu tie mem akcept'is tro da divers'a'j pentr'ist'o'j, est'is konstern'it'a de la situaci'o. Li re'vetur'is lac'a kaj ekscit'it'a al la vilaĝ'o Auvers-sur-Oise.

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Tie li skrib'as en leter'o al la frat'o: „Post mi'a re'ven'o ĉi tie'n mi est'is ankoraŭ tre mal'ĝoj'a kaj sent'is ankaŭ sur mi mem la tempest'o'n, kiu minac'as vi'n”. Kaj en pli'a leter'o: „... Kaj tio est'as ĉio, aŭ almenaŭ la plej grav'a, kio'n mi pov'as dir'i al vi en tiu sufiĉ'e kritik'a moment'o. En moment'o, kiam la rilat'o'j inter komerc'ist'o'j kaj bild'o'j de mort'a'j art'ist'o'j, kaj komerc'ist'o'j kun bild'o'j de viv'ant'a'j art'ist'o'j est'as tre streĉ'a'j. Kaj mi'a propr'a labor'o, nu, mi risk'as la viv'o'n ĉe tio kaj mi'a mens'o je du'on'o est'as eksterm'it'a. Sed vi, kiel mi sci'as tio'n, ne aparten'as al la hom'komerc'ist'o'j, kaj vi pov'as, kiel mi sci'as, defend'i konvink'o'n kaj ag'i ver'e human'e – sed kio'n oni far'u?”

Spit'e al si'a mal'esper'o Vincent labor'as plu. Li pentr'as kvar grand'format'a'j'n bild'o'j'n, unu el ili est'as la „Korv'o'j super la tritikokampo”, kiu'n li pentr'is de la 7a ĝis la 10a de juli'o en 1890. Kio'n tiu morn'a bild'o kaj mult'a'j ali'a'j antaŭ'sign'o'j jam las'is diven'i, okaz'is je la 27a de juli'o de la sam'a jar'o; tamen ne'atend'it'e por ĉiu'j, kiu'j kontakt'is kun Vincent.

Emil'e Bernard al Albert Aurier: „Efektiv'e li ir'is dimanĉ'e vesper'e al la rand'o de Auvers, met'is si'a'n pentr'ist'a'n stabl'o'n apud fojn'o'stak'o kaj tiam paf'is si'n. Tren'at'a de la sku'iĝ'o, li fal'is ter'e'n (la kugl'o penetr'is sub la kor'o'n), sed li tamen star'iĝ'is por re'ir'i al la gast'ej'o, kie li loĝ'is”.

Adeline Ravaux [ravó], posed'ant'o de la gast'ej'o: „Ni star'is antaŭ la dom'pord'o por kapt'i iom da freŝ'a aer'o, kiam ni fin'e vid'is li'n ven'i; sen'vort'e, kiel ombr'o, li preter'ir'is ni'n. Per grand'a'j paŝ'o'j li ir'is tra la gast'ej'o supr'e'n, en si'a'n ĉambr'o'n. Est'is jam sufiĉ'e mal'hel'e, kaj nur mi'a patr'in'o rimark'is, ke li aspekt'is kvazaŭ spert'ant'a grand'a'n dolor'o'n. Tuj post'e ŝi dir'is al mi'a patr'o: ‚Rigard'u, mi supoz'as, ke sinjor'o Vincent fart'as mal'bon'e’. Mi'a patr'o ir'is supr'e'n. Li aŭd'is ĝem'o'j'n. Ĉar la ŝlos'il'o trov'iĝ'is en la serur'o, li en'ir'is. Sinjor'o Vincent kuŝ'is sur la lit'o. Li montr'is si'a'n vund'o'n kaj dir'is, ke li esper'as, ke ĉi-foj'e la paf'o ne preter'ir'is”.

Oni vok'is la lok'a'n kurac'ist'o'n kaj li'a'n amik'o'n, doktor'o'n Gachet [gaŝé]. La kurac'ist'o'j pans'is li'n, sed ne pov'is for'ig'i la kugl'o'n. Vincent sid'is la tut'a'n tag'o'n en la lit'o kaj fum'is si'a'n fam'a'n pip'o'n. Li mort'is en la maten'a'j hor'o'j de la 29a juli'o, ĉe'est'e de si'a aflikt'it'a frat'o Theo, al kiu Vincent ver'ŝajn'e vol'is help'i per si'a mem'mort'ig'o, ĉar ja la bild'o'j de mort'int'a'j art'ist'o'j pli bon'e vend'iĝ'as, ol tiu'j de viv'ant'a'j. La bon'kor'a Theo, kiu tre am'is si'a'n frat'o'n, ten'is li'a'n man'o'n kaj aŭskult'is li'a'j'n last'a'j'n vort'o'j'n: „Mi dezir'us, ke mi pov'u tiel mort'i!” Vincent van Gogh hav'is nur 37 jar'o'j'n, kiam li mort'is. Gachet desegn'is li'n, kuŝ'ant'a'n en la mort'lit'o.

Ĉar la katolik'a pastr'o de Auvers ne vol'is dispon'ig'i la mort'ul'ĉar'o'n por mem'mort'ig'int'o, oni pri'zorg'is ĝi'n el la najbar'a komun'um'o. Oni en'tomb'ig'is Vincent-n en la tomb'ej'o de Auvers, alt'e super la tritik'a'j kamp'o'j.

CZAR
Librokonsilo: Irving Stone: „Vincent van Gogh: viv'o en pasi'o”.
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

El jun'ul'ej'o'j - mal'jun'ul'ej'o'j

En Japani'o en 2002 laŭ'statistik'e unu vir'in'o nask'as dum si'a viv'o mez'nombr'e 1,32 infan'o'j'n. La nombr'o fal'as: en la antaŭ'a jar'o tem'is pri 1,33 infan'o'j. Tiam nask'iĝ'is 16 796 infan'o'j pli ol en 2002, kiam en'mond'iĝ'is en'tut'e 1 153 866 beb'o'j. Tiu nombr'o est'as la plej mal'grand'a ek'de la komenc'o de statistik'o'j en 1899. Kred'ebl'e tiu ĉi tendenc'o daŭr'os.

Rezult'e: ju mal'pli da ge'knab'o'j, des mal'pli da lern'ej'o'j. Laŭ la ministr'o de eduk'ad'o kaj scienc'o, inter 1992 kaj 2001 ferm'iĝ'is en Japani'o 2125 lern'ej'o'j. El tiu'j 80 % est'as ali'cel'e re'uz'at'a'j, ekz. kiel art'o'centr'o'j, meti'ej'o'j, loĝ'ej'o'j, ofic'ej'o'j aŭ mal'jun'ul'ej'o'j.

Ebl'e eĉ pli da lern'ej'o'j mal'aper'os pro reg'ist'ar'a propon'o, ke urb'o'j kaj vilaĝ'o'j kun'iĝ'u por pli efik'e, pli mal'mult'e'kost'e funkci'i. Dum'e tie, kie iam aŭd'iĝ'is nur jun'a'j voĉ'o'j, aŭd'iĝ'as nun nur mal'jun'a'j.

HOr'i Yasuo/pg
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Statistik'o

En maj'o la el'don'ej'o send'is mal'grand'a'n enket'il'o'n al 500 abon'ant'o'j de la paper'a versi'o de MONATO. La sol'a demand'o est'is: „Kiam al'ven'is ĉe vi la maj'a numer'o?” En'tut'e 90 person'o'j respond'is, kio cert'e pov'as don'i bon'a'n super'rigard'o'n pri la vojaĝ'daŭr'o de MONATO.

Plej rapid'a est'as la belg'a poŝt'o, sed, se ni konsider'as, ke la el'don'ej'o trov'iĝ'as en Belgi'o, tio ja ne mir'ig'as. La pli'mult'o en Belgi'o ricev'is si'a'n revu'o'n post du tag'o'j. Iom pli mir'ig'e est'as, ke la du'a plej rapid'a land'o est'as ... la for'a Japani'o. Kvin tag'o'j'n post la eksped'o la unu'a'j japan'a'j abon'ant'o'j sci'ig'is pri la (aer'a) al'ven'o de la maj'a numer'o. Preskaŭ sam'e rapid'a'j est'is la poŝt'o'serv'o'j en Germanio, Svedi'o kaj Franci'o. Franci'o tamen est'as apart'a kaz'o. Kvankam jam la 19an de maj'o iu'j franc'o'j raport'is la al'ven'o'n – do post kvin kalendar'a'j tag'o'j –, ankoraŭ la 2an, 5an kaj 6an de juni'o, post tri semajn'o'j do, al'venad'is ekzempler'o'j de la maj'a numer'o en Franci'o, en moment'o kiam la german'a'j, brit'a'j kaj belg'a'j leg'ant'o'j jam ĝu'is la juni'a'n. Ebl'e la grand'a'j strik'o'j en Franci'o lud'is rol'o'n.

Interes'e est'as ankaŭ rigard'i la distanc'o'n inter la al'vend'at'o de la unu'a ekzempler'o kaj tiu de la last'a en difin'it'a land'o. Iu'j land'o'j ŝajn'e liver'as ĉio'n tuj tra la tut'a ŝtat'o. Ekzempl'e en Germanio 20 person'o'j en plej dis'a'j region'o'j raport'is pri la al'vend'at'o pli-mal'pli en la sam'a moment'o. Nur unu leg'ant'o inform'is pri al'ven'o unu tag'o'n post'e. Sam'e okaz'is ekzempl'e en Norvegi'o. Ĉiu'j revu'numer'o'j al'ven'is sam'tag'e en la tut'a land'o. Tut'e mal'e okaz'is en Nederlando. La unu'a'j numer'o'j al'ven'is post 6 tag'o'j, sed al'venad'is pli'a'j numer'o'j post 7, 8, 11, 13 kaj 14 tag'o'j. Klar'e do, ke la lok'a'j poŝt'ist'o'j „konserv'as” la numer'o'j'n kaj ebl'e unu'e pri'trakt'as ali'a'j'n send'aĵ'o'j'n.

Orient'a Eŭrop'o ne funkci'is bril'e. Plej bon'e labor'is la ĉeĥ'o'j kaj rus'o'j, kiu'j liver'is MONATOn post 12 tag'o'j. Hungar'o'j kaj kroat'o'j bezon'is 15 tag'o'j'n, sed pol'o'j bedaŭr'ind'e tri semajn'o'j'n. Sam'e mal'bril'e labor'is sud'a Eŭrop'o. La unu'a'j ekzempler'o'j ating'is la ital'a'j'n kaj hispan'a'j'n abon'ant'o'j'n post 13 tag'o'j kaj eĉ mez'e de juni'o jen kaj jen en Hispanio la maj'a numer'o al'ven'is.

Kio'n konklud'i? Krom se vi loĝ'as en unu el tiu'j privilegi'it'a'j ŝtat'o'j, kiel Japani'o, Briti'o, Svedi'o aŭ Germanio, MONATO bezon'os du, tri aŭ eĉ pli da semajn'o'j por ating'i vi'n. Alternativ'o est'as la ret'a versi'o de MONATO (vd. paĝ'o'n 4). Tiu ja ating'as la abon'ant'o'j'n unu-du minut'o'j'n post la dis'send'o. Ĉu ebl'e tiel aspekt'os ni'a est'ont'ec'o?

Sincer'e vi'a

Paul PEERAERTS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Nom'o egal'a, sed esenc'o mal'a

Indign'o'n vek'is en kelt'a'j region'o'j raport'o, ke registr'ist'o rifuz'is al irland'de'ven'a patr'o el Lochalsh [loĥalŝ], Skot'land'o, la rajt'o'n elekt'i irland'gael'a'n nom'o'n por nov'nask'it'a fil'in'et'o. La funkci'ul'o insist'is, ke la nom'o est'u en la angl'a lingv'o.

Dum la iam'a brit'a imperi'o, en'trud'iĝ'o tia est'is norm'o en Skot'land'o, Irlando kaj Kimri'o. Nur post la du'a mond'o'milit'o ge'patr'o'j rajt'is don'i indiĝen'a'j'n kelt'a'j'n nom'o'j'n al si'a'j ge'fil'o'j: do mult'a'j tradici'a'j nom'o'j mal'aper'is. Eĉ hodiaŭ oni publik'e plej'oft'e uz'as angl'a'j'n nom'o'j'n: la kelt'a'j rest'as kares'nom'o'j.

Fakt'e la registr'ist'o ne rajt'is tiel rifuz'i la elekt'o'n de la ge'patr'o'j: nov'aĵ'o, kiu ĝoj'ig'is gael'parol'ant'o'j'n en Skot'land'o. Gael'lingv'a ĵurnal'o, kiu raport'is iom ĝoj'malic'e pri la afer'o, atent'ig'is, ke en Angli'o kaj Kimri'o oni pov'as sen'obstakl'e registr'i infan'o'j'n per kelt'a'j nom'o'j.

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Per flug'il'o'j de mal'facil'a vent'o

Dis'send'is la irlanda ŝtat'a televid'o film'o'n pri la mete'ologi'a fenomen'o nom'at'a ŝpruc'flu'o, t.e. rapid'a vent'eg'a flu'o, kiu ok kilo'metr'o'j'n super la ter'o ĉirkaŭ'ir'as la mond'o'n. Laŭ'raport'e, dum la du'a mond'milit'o, uson'a'j aviad'ist'o'j pri'koment'is la fenomen'o'n, dir'ant'e, ke pro ĝi la flug'maŝin'o'j pli'rapid'iĝ'is, tiel ke sen'util'is bomb'cel'il'o'j. Neni'u kred'is al ili.

Post'e evident'iĝ'is, ke la aviad'ist'o'j prav'is. Krom'e oni konstat'is, ke jam antaŭ la milit'o japan'a mete'olog'o mal'kovr'is tiu'n alt'ĉiel'a'n flu'o'n kaj verk'is refer'aĵ'o'n pri ĝi. Pro tio, ke li vol'is inform'i la mond'o'n, li verk'is ne en la japan'a sed en Esperant'o. La refer'aĵ'o – paĝ'o'j el ĝi montr'iĝ'is en la film'o kaj klar'e leg'ebl'is – est'is ignor'at'a, kaj ekster Japani'o la fenomen'o rest'is ne'kon'at'a.

Dum la du'a mond'o'milit'o japan'o'j profit'is de la vent'eg'o, lanĉ'ant'e en la flu'o'n balon'o'j'n port'ant'a'j'n bomb'o'j'n kaj direkt'at'a'j'n de special'a'j instrument'o'j al cel'o'j en Uson'o. Nur unu tie eksplod'is.

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Pri nom'o'j kaj hom'o'j ...

La litova lingv'o est'as unik'a, ĉar facil'as laŭ sufiks'o'j kompren'i, ĉu iu est'as vir'o aŭ vir'in'o kaj ĉu vir'in'o est'as fraŭl'in'a aŭ edz'in'iĝ'int'a. Ekzempl'e vir'in'o'j, kies famili'a'j nom'o'j fin'iĝ'as per -aite aŭ -yte, est'as fraŭl'in'o'j; tiu'j kun fin'aĵ'o -iene est'as edz'in'iĝ'int'a'j. Tiel est'as en Litovio jam de pra'temp'o'j, sed nun vir'in'o'j sent'as diskriminaci'o'n pro nom'o'j sen'vual'ig'ant'a'j ili'a'n famili'a'n situaci'o'n.

Pro tio femin'ist'o'j en Litovio plend'is ĉe mediaci'ist'o pri vir'in'a'j kaj vir'a'j egal'rajt'o'j. Fin'fin'e tiu propon'is ŝanĝ'i regul'o'j'n rilat'e la litov'an lingv'o'n; komision'o nun esplor'as pri lingv'a form'o, kiu'n in'o pov'as elekt'i mem – ĉu fraŭl'in'a'n aŭ edz'in'iĝ'int'a'n aŭ neŭtral'a'n kaj ne indik'ant'a'n la famili'a'n situaci'o'n.

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Unik'aĵ'o de la lingv'o

La kontrol'ist'in'o – kun famili'a nom'o Burneikiene – dir'is, ke ŝi neniam dub'is pri si'a nom'o kaj ne intenc'as ĝi'n ŝanĝ'i. Tamen ŝi pret'is kontraŭ'star'i tiu'j'n, kiu'j akuz'as ŝi'n for'ig'i unik'aĵ'o'n de la litova lingv'o. Ŝi dir'is, ke ĉiu rajt'as est'i liber'a elekt'i nom'form'o'n, kio'n ĝis nun la litova lingv'o ne permes'as.

Plur'a'j vir'in'o'j, kiu'j sent'as si'n diskriminaci'at'a'j pro si'a nom'o, em'is akir'i vir'form'a'n nom'o'n, t.e. kun fin'aĵ'o -as. Far'i tio'n antaŭ'e en Litovio eg'e mal'facil'is. Solv'o est'is edz'in'iĝ'i ekster'land'e kaj en Litovio registr'i jam okaz'int'a'n fakt'o'n. Tio nun ne plu neces'os: ĉiu, kiu sent'as si'n ĝen'at'a pro si'a nom'o, pov'os liber'e ĝi'n ŝanĝ'i.

Last
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La „pri'energi'a'j Oscar-premi'o'j”

Linz, la ĉef'urb'o de la aŭstr'a provinc'o Supr'a Aŭstrio, konsci'e evolu'as por iĝ'i „energi'ŝpar'a” ĉef'urb'o de Eŭrop'o kaj de la tut'a mond'o. Laŭ iniciat'o de la provinc'a reg'ist'ar'o kaj kun aktiv'a sub'ten'o far'e de la aŭstr'a'j federaci'a'j aŭtoritat'o'j okaz'is tie la tri'a'n foj'o'n prestiĝ'a konkurs'o, kiu streb'as trov'i la pionir'o'j'n en la fak'o de efik'a uz'o de ne'tradici'a'j, alternativ'a'j kaj re'nov'ig'ebl'a'j energi'font'o'j (sun'o, vent'o, biologi'a brul'aĵ'o) cel'e al ŝpar'ad'o de akv'a'j kaj ali'a'j energi'font'o'j. Al la plej el'star'a'j projekt'o'j en la konkurs'o en kvin kategori'o'j oni al'juĝ'as unu'a'n premi'o'n en form'o de 18 kg pez'a bronz'a statu'et'o, kiu est'as nom'at'a angl'e Energy Glob'e [énerĝi gloŭb], plus mon'sum'o de 10 000 eŭr'o'j.

Por ricev'i la unu'a'n premi'o'n en 2002 konkurs'is 1294 projekt'o'j el 99 land'o'j de la mond'o en kvin kategori'o'j. Ili est'is atent'e esplor'it'a'j far'e de kompetent'a ĵuri'o. La final'o'n de la konkurs'o ating'is firma'o'j, organiz'aĵ'o'j kaj privat'a'j iniciat'grup'o'j el Uson'o, Hispanio, Finnlando, Sud-Afrik'o, Pollando, Svis'land'o, Germanio, Briti'o kaj Franci'o. En la modern'a kongres'hal'o De'sign Center [dizájn sen'ter] en Linz, antaŭ lok'a eminent'a publik'o kaj ĵurnal'ist'o'j, okaz'is la en'man'ig'o de premi'o'j en la kategori'o'j „Entrepren'o'j”, „Transport'o kaj komun'um'o'j”, „Konstru'ad'o kaj loĝ'ig'ad'o”, „Privat'a'j kaj soci'a'j iniciat'o'j” kaj „Akv'a mastr'um'o”. La ĉef'premi'o'j'n gajn'is projekt'o'j el Hispanio, Uson'o, Briti'o, Pollando kaj Sud-Afrik'o. Ĉef'a kaj baz'a kriteri'o est'as original'a'j kaj ne'ordinar'a'j ŝpar'ad'form'o'j de krud'aĵ'o'j, material'o'j, elektr'o kaj akv'a'j kaj aer'a'j energi'font'o'j.

En la procedur'o de premi-en'man'ig'o part'o'pren'is la eks'a prezident'o de Sovetio Miĥail Gorbaĉov kaj la eks'a vic'kancelier'o de Germanio Hans-Dieter Genscher [hans-dita genŝa]. Dum gazet'ar'a konferenc'o antaŭ la komenc'o de la aranĝ'o ambaŭ eks'a'j politik'ist'o'j vast'e parol'is pri la grav'ec'o ŝpar'i energi'o'n kaj natur'riĉ'aĵ'o'j'n kaj pri la bezon'at'a'j grand'a'j klopod'o'j por protekt'o de la natur'medi'o. Tamen evident'iĝ'is inter'ali'e, ke en si'a aktiv'a politik'a karier'o ambaŭ ne okup'iĝ'is pri tiu tem'ar'o kaj nun parol'as nur pri ĝeneral'a'j lini'o'j.

Organiz'ant'o kaj ĉef'a iniciat'int'o de la „pri'energi'a'j Oscar-premi'o'j” est'as inĝenier'o Wolfgang Neumann [volfgang nojman]. La reg'ist'ar'ĉef'o de Supr'a Aŭstrio Joseph Püringer [jozef píringa] emfaz'is, ke sen'de'pend'e de tio, ke por la venk'int'o'j est'as destin'it'a'j kvin ĉef'premi'o'j, fakt'e venk'int'o'j oni pov'as nom'i ĉiu'j'n projekt'o'j'n part'o'pren'ant'a'j'n en la konkurs'o, ĉar ja tem'as pri cert'ig'o de dign'a viv'o al la est'ont'a'j generaci'o'j, kiu'j neniel dev'us est'i kondamn'it'a'j al mank'o'j de energi'o, akv'o kaj ali'a'j natur'rimed'o'j.

Kaj Wilhelm Molterer [vilhelm móltera], federaci'a ministr'o pri agrikultur'o de Aŭstrio, sub'strek'is, ke la hom'ar'o est'ont'e dev'os solv'i tri grav'a'j'n task'o'j'n: redukt'i la diferenc'o'n en la bon'stat'o inter evolu'int'a'j industri'ŝtat'o'j kaj mal'riĉ'a'j land'o'j, cert'ig'i just'a'n kaj ĝust'a'n al'ir'o'n de la hom'ar'o al la energi'font'o'j kaj natur'riĉ'aĵ'o'j, kaj ankaŭ post'las'i la ter'o'n en bon'a stat'o al la est'ont'a'j ter'an'o'j. Ĝis nun, bedaŭr'ind'e, tio rest'as nur bon'a dezir'o, ĉef'e pro la pozici'o de Uson'o, kiu ne vol'as mal'pli'ig'i si'a'n konsum'o'n de unu kvar'on'o de la mond'energi'o.

Evgeni GEORGIEV
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Aĉet'i tek'o'komput'il'o'n

Pro la relativ'e alt'a prez'o de tek'o'komput'il'o'j oni dev'as don'i pli da atent'o ĉe aĉet'o de tia komput'il'o. Facil'e pov'as okaz'i, ke oni el'spez'as mult'e da mon'o por komput'il'o, kiu ne hav'as la karakteriz'o'j'n, kiu'j'n oni fakt'e bezon'as. Tial oni serioz'e pri'pens'u, por kio oni bezon'as la tek'o'komput'il'o'n.

Demand'u unu'e, ĉu vi en'tut'e bezon'as kun'port'ebl'a'n komput'il'o'n. Ĉu vi bezon'as ĉiu'j'n kapabl'o'j'n de la komput'il'o, kaj ĉu por vi est'as ver'e grav'e, ke ĝi est'u kun'port'ebl'a? Se vi bezon'as komput'il'o'n nur por konserv'ad'o de mal'long'a'j tekst'o'j aŭ telefon'libr'o, ebl'e sufiĉ'as mal'pli mult'e'kost'a poŝ'komput'il'o. Iu'j poŝ'komput'il'o'j ebl'ig'as eĉ registr'ad'o'n de son'o kaj kroz'ad'o'n tra Inter'ret'o.

Se vi tamen plu dezir'as tek'o'komput'il'o'n, pri'pens'u, kiel vi uz'os ĝi'n. Ĉu por labor'ad'o per tekst'o'program'o aŭ tabel'kalkul'il'o? Ĉu por prezent'aĵ'o'j? Ĉu por leg'ad'o de Ttt?

Pens'u unu'e pri la grand'ec'o de la komput'il'o. Plej oft'e la ekran'o'j grand'as je 14 aŭ 15 col'o'j diagonal'e, sed ekzist'as ankaŭ mal'pli grand'a'j. Se vi plan'as oft'e kun'port'ad'i la komput'il'o'n, elekt'u mal'pli grand'a'n.

Du'a konsider'o est'as la procesor'o, de kiu fort'e de'pend'as la prez'o. Pli rapid'a procesor'o for'uz'as pli da elektr'o, do, se por vi ne tiom grav'as la rapid'o, elekt'u mal'pli rapid'a'n komput'il'o'n, kies pil'o'j daŭr'os pli long'e.

La prez'o de memor'o mult'e mal'alt'iĝ'is kaj ne plu tiom influ'as la prez'o'n de komput'il'o. Ne pren'u mal'pli ol 64 MB, kaj prefer'e est'u 128 MB. Se vi plan'as okup'iĝ'i pri komplik'a'j task'o'j, pren'u pli da memor'o.

Ekzist'as du spec'o'j de likv'a'kristal'a ekran'o: DSTN kaj TFT. La komput'il'o'j kun DSTN-ekran'o'j pov'as kost'i mult'e mal'pli, sed la kvalit'o de la ekran'bild'o est'os mal'pli bon'a. Se vi ne plan'as labor'i pri grafik'o, sed ĉef'e pri tekst'o'j aŭ ali'a'j afer'o'j, kiu'j ne postul'as alt'kvalit'a'n bild'o'n, DSTN-ekran'o pov'as taŭg'i. La kutim'a disting'iv'o de hodiaŭ'a tek'o'komput'il'o est'as 1024 x 768, kio ja sufiĉ'as por la plej mult'a'j task'o'j.

Ankaŭ la klav'ar'o est'as grav'a part'o de tek'o'komput'il'o. Malgraŭ la mal'pli grand'a spac'o, la klav'ar'o dev'as hav'i ĉiu'j'n bezon'at'a'j'n klav'o'j'n kaj bon'e funkci'i.

Se vi kutim'as labor'i per tabl'a komput'il'o, vi bezon'os iom da temp'o por kutim'iĝ'i al komput'il'o sen normal'a mus'o. Feliĉ'e, al ĉiu tek'o'komput'il'o ebl'as lig'i ankaŭ normal'a'n mus'o'n, se vi hav'as sufiĉ'e da labor'spac'o. Tamen, se vi uz'as kiel tabl'o'n la propr'a'j'n genu'o'j'n, tiu ebl'o ne tre help'as. Elekt'u do aparat'o'n, kies integr'a mus'o plaĉ'as al vi.

Ne ind'as aĉet'i tek'o'komput'il'o'n sen KD-leg'il'o kaj sufiĉ'e grand'a disk'o. Hodiaŭ oni vend'as tek'o'komput'il'o'j'n kun almenaŭ 10 GB da disk'o, KD-leg'il'o kaj disk'et'il'o. Nov'a'j komput'il'o'j normal'e en'hav'as ankaŭ modem'o'n kaj ret'kart'o'n.

Se vi plan'as uz'i la komput'il'o'n por prezent'ad'o'j, atent'u, ke ĝi hav'u krom'a'n ekran'konekt'il'o'n por lig'i ĝi'n al projekci'il'o.

Grav'as ankaŭ la konstru'kvalit'o de la tut'a komput'il'o. Oni ver'ŝajn'e uz'os ĝi'n en divers'a'j ne ĉiam bon'a'j labor'kondiĉ'o'j, ekzempl'e kun humid'ec'o, kaj ebl'e okaz'os iu'j frap'o'j. Atent'u do la ĝeneral'a'n aspekt'o'n de la skatol'o kaj kovr'il'o kaj la kvalit'o'n de la plast'aĵ'o'j.

Se vi jam decid'is el'spez'i pli da mon'o por tek'o'komput'il'o kompar'e kun tabl'a komput'il'o, ankoraŭ iom da rimed'o'j por pli bon'a tek'o'komput'il'o ver'ŝajn'e util'os.

Zoran ĆIRIĆ
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Tek'o'komput'il'o vund'as scienc'ist'o'n

Laŭ leter'o aper'int'a en la brit'a medicin'a period'aĵ'o Lanc'et, 50-jar'a scienc'ist'o en Svedi'o sufer'is brul'vund'o'n ĉe si'a'j penis'o kaj skrot'o pro uz'ad'o de tek'o'komput'il'o. Li labor'is hejm'e dum unu hor'o pri raport'o, sid'ant'e en brak'seĝ'o kun la komput'il'o sur la sin'o, plen'e vest'it'e kun kalson'et'o kaj pantalon'o. Labor'ant'e, li rimark'is varm'o'n ĉe la femur'o'j, pro kiu li mov'et'is la aparat'o'n de temp'o al temp'o, sed la damaĝ'o'n al si'a'j gener'il'o'j li rimark'is nur la sekv'a'n tag'o'n, kiam komenc'is aper'i dolor'a'j vezik'o'j, kiu'j post'e infekt'iĝ'is.

Laŭ'dir'e la tek'o'komput'il'o est'is de la firma'o Dell, sed la problem'o de alt'a energi'konsum'o, kun sekv'a'j el'ig'o de varm'o kaj mal'long'a funkci'ad'o per akumulator'o, ekzist'as ĝeneral'e ĉe modern'a'j komput'il'o'j. Cert'a'grad'e kulp'as kompleks'a'j program'o'j, kiu'j postul'as por si'a funkci'ad'o mult'e da komput'a'j rimed'o'j.

La varm'o el'ig'at'a de komput'il'o pov'as damaĝ'i ne nur hom'a'n haŭt'o'n. Ali'a uz'ant'o de tek'o'komput'il'o – hazard'e ankaŭ ĉi-foj'e rol'is model'o de Dell – raport'is, ke la fort'a varm'o de la aparat'o kaŭz'is dis'fend'o'n de la vitr'a tabl'o, sur kiu ĝi star'is.

Kiam tiu'spec'a'j port'ebl'a'j komput'il'o'j unu'e aper'is, la vend'ist'o'j nom'is ili'n „sur'sin'a'j komput'il'o'j” (laptop en la angl'a). Jam de kelk'a'j jar'o'j la vend'ist'o'j ne uz'as tiu'n termin'o'n. Ĉi tiu okaz'o montr'as unu motiv'o'n por tio.

Edmund GRIMLEY EVANS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

EU-re'form'et'o

Nun Eŭrop'a Uni'o (EU) do hav'as konstituci'o'n, el'labor'it'a'n de konvent'o, aprob'it'a'n jam de la EU-reg'ist'o'j, do probabl'e real'ig'ot'a'n en tiu ĉi form'o. Ĉiu'j est'as fier'a'j, konvent'an'o'j sam'e kiel reg'ist'ar'o'j, laŭd'ant'e tia'n progres'o'n kaj grand'a'n re'form'o'n. Proklam'it'a cel'o est'is don'i al EU pli klar'a'j'n struktur'o'j'n, tra'vid'ebl'a'j'n proced'o'j'n kaj procedur'o'j'n, tiel ke ankaŭ ordinar'a civit'an'o en ĉiu'j baldaŭ 25 land'o'j facil'e kompren'os, kio est'as kaj kiel funkci'as EU. Oni vol'is ating'i pli grand'a'n „civit'an-proksim'ec'o'n”, kio'n ajn signif'u tiu ĉi nebul'a termin'o.

Progres'o

Sen'dub'e est'as progres'o, ke por la unu'a foj'o tiu ĉi gigant'a ŝtat'ar'o, kiu ampleks'as est'ont'e preskaŭ komplet'e la „mal'nov'a'n kontinent'o'n”, hav'as konstituci'o'n. Sed skeptik'a'j ni dev'as est'i jam pri tiu ĉi noci'o; cert'e, EU hav'as spec'o'n de parlament'o, komision'o'n simil'a'n al reg'ist'ar'o kaj justic'a'j'n instanc'o'j'n – sed ĉu tio sufiĉ'as por aplomb'e parol'i pri konstituci'o kiel en kutim'a'j ŝtat'o'j? Prefer'ind'a kaj pli ĝust'a termin'o est'us „statut'o”, ĉar EU evident'e ne est'as ŝtat'o, eĉ ne federaci'o sed nur organiz'aĵ'o.

Kio est'as nov'a? Oni don'as al la parlament'o iom pli da rajt'o'j, for'pren'as iom da pov'o de la komision'o, hav'os „prezid'ant'o'n” kaj ministr'o'n pri ekster'a'j afer'o'j; tiu'j du nov'a'j posten'o'j garanti'u, ke est'ont'e EU parol'os „per unu voĉ'o”. Krom'e en plur'a'j ne'grav'a'j kamp'o'j sufiĉ'os pli'mult'o por decid'o, ne (kiel nun) unu'anim'ec'o; do en tiu'j kamp'o'j ne plu unu'op'a EU-reg'ist'ar'o pov'os blok'i decid'o'j'n.

Komplik'a

Sed ĉu ver'e tem'as pri pli klar'a struktur'o? Mal'e, pro la du nov'a'j posten'o'j ĝi far'iĝ'as eĉ pli komplik'a. Kaj kiom rajt'ig'it'a est'os la prezid'ant'o? Supoz'ebl'e li simil'os al tiu funkci'ul'o, kiu'n en kompani'o'j oni mok'e nom'as „maten'manĝ'a direktor'o”; li rajt'as parol'i, propon'i kaj postul'i, sed post la kun'ven'o ĉiu'j dis'ir'os kaj far'os kio'n ili vol'as. Kaj kiel pov'os kaj rajt'os ag'ad'i ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j apud (aŭ super? aŭ sub?) la 25 ministr'o'j pri ekster'land'a'j afer'o'j de la EU-ŝtat'o'j? Ĉu, ekzempl'e, li rajt'us klar'e difin'i la EU-politik'o'n pri la Irak-milit'o? La ver'a pov'o rest'os ĉe kun'ven'o'j de reg'ist'o'j kaj ministr'o'j de la membr'o'j-ŝtat'o'j. Ke en tiu'j kun'ven'o'j ebl'os decid'i per pli'mult'o, cert'e est'as progres'o, sed la regul'ar'o por tiu'j pli'mult'o'j est'as tiom komplik'a, ke probabl'e eĉ EU-burokrat'o'j apenaŭ kompren'as ĝi'n.

Bon'e, ke oni pli'grav'ig'as la parlament'o'n, sed ĝi'a struktur'o rest'os sam'a: deput'it'o'j send'it'a'j al Strasburgo de naci'a'j parti'o'j. Tiel plu ni hav'os la fenomen'o'n, ke dum elekt'o'kampanj'o por la EU-parlament'o eŭrop'a'j tem'o'j preskaŭ ne est'as traktat'a'j, sed ke la parti'o'j varb'as per naci'a'j argument'o'j. Por tio'n ŝanĝ'i neces'us hav'i tut'uni'a'j'n parti'o'j'n – sed tio ne ebl'as sen komun'a EU-lingv'o.

Unu'ec'o?

EU vol'as konserv'i si'a'n „divers'ec'o'n en unu'ec'o”; bon'e, sed la divers'ec'o oft'e pli ĝust'e est'as nur bunt'ec'o, kaj unu'ec'o ne ebl'as sen solv'o de la komunik'a problem'o. Ke unu'ec'o est'as nur nobl'a cel'o sen real'a baz'o, tio'n montr'is ne nur la grand'a konflikt'o inter plur'a'j EU-reg'ist'ar'o'j pri la iraka milit'o, sed mult'e pli drast'e, ĉar (ŝajn'e) mal'grav'e la kurioz'a konflikt'o inter Berlino kaj Romo pri german'a'j turist'o'j. Kvankam ĉiu'jar'e cent'mil'o'j da german'o'j turism'as en Italio kaj dek'mil'o'j da ital'o'j plu viv'as en Germanio, ili ne inter'kompren'iĝ'as pro mank'o de komun'a lingv'o, tiel ke stereotip'o'j kaj antaŭ'juĝ'o'j ne pov'as mal'aper'i. Tio valid'as por la rilat'o'j inter tre mult'a'j EU-land'o'j.

Tial EU ankaŭ per tiu ĉi re'form'et'o ne ating'os la cel'o'n „civit'an-proksim'ec'o”; civit'an'o'j sen komun'a lingv'o, sen ebl'ec'o ver'e inter'komunik'i rest'os mal'proksim'a'j unu al ali'a, fremd'ul'o'j. Fremd'a'j al ili sam'e rest'os EU mem, ĝi'a'j instituci'o'j. Kiu esper'is, ke nun, kiam ni hav'os pli ol 20 divers'a'j'n lingv'o'j'n en EU, ĝi fin'e solv'os la problem'o'n per komun'a lingv'o, rest'as komplet'e sen'iluzi'iĝ'int'a. La du'a lingv'o por funkci'ul'o'j kaj elit'o'j plu est'os la angl'a, la ordinar'a'j civit'an'o'j rest'os mut'a'j. Viv'u divers'ec'o kaj plur'ec'o – la unu'ec'o proklam'at'a per la konstituci'o est'as mort'nask'it'o.

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Serĉ'at'a: spam'ist'o'j

Ke spam'o aŭ trud'reklam'o iĝ'as pli kaj pli mal'agrabl'a, atest'as komunik'o de The Association of Apple Computer Users & Groups (La asoci'o de uz'ant'o'j de Apple-komput'il'o'j) en Uson'o, kiu pret'as donac'i la sum'o'n de 10 000 uson'a'j dolar'o'j al person'o, kiu pov'as kaŭz'i la akuz'o'n de profesi'a spam'ist'o. Laŭ la asoci'o est'as antaŭ'vid'at'a'j pli'a'j premi'o'j, kiu'j cel'as help'i al la frost'ig'o de la dek plej grand'a'j spam'firma'o'j de la mond'o.

pp
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Elekt'o'j

Davido sid'iĝ'is rekt'e sur la sof'o en si'a mal'lum'a salon'o. Per okul'o'j larĝ'e mal'ferm'it'a'j li rigard'is la telefon'o'n. Ĝi sonor'is de'nov'e. Dorm'o jam est'is for, kaj ŝvit'o kovr'is li'a'n frunt'o'n. Li barakt'is mens'e por re'ten'i la bild'o'j'n de si'a sonĝ'o en si'a kap'o. Kio'n vi est'as far'ant'a, li pens'is, ĉu ali'foj'e vi las'os for'ir'i la ŝanc'o'n?

Li ramp'is trans la sof'o'n kaj pren'is la aŭd'il'o'n. Aŭtomat'e li lev'is ĝi'n al si'a orel'o. La telefon'o iel ŝajn'is est'i part'o de mond'o al kiu li ne aparten'is dum li est'is dorm'ant'a antaŭ nur kelk'a'j sekund'o'j. Tamen al tiu mond'o li nun re'ven'is malgraŭ si'a dezir'o rest'i ie ali'e. Fin'fin'e li respond'is al la telefon'vok'o: „Ha lo?”

Est'is li'a amik'o, Leon'o. „Ĉu mi vek'is vi'n?” li demand'is kaj sen atend'i respond'o'n, li ek'babil'is pri si'a plej nov'a ne'grav'aĵ'o, io pri si'a kor'amik'in'o kaj ties prefer'o aĉet'um'i en komerc'a'j centr'o'j anstataŭ est'i akurat'a kiam ili hav'is rendevu'o'n por ir'i vesper'manĝ'i. Ĉiam tem'is pri io kun tiu'j du. Davido ek'pens'is, ke ili fakt'e tre ŝat'as hav'i si'a'j'n batal'et'o'j'n. Ebl'e per'e de ili la viv'o est'is iom pli interes'a.

Dum Leon'o daŭr'ig'is pri Anita, Davido mens'e re'ven'is al si'a sonĝ'o. Li aŭskult'is si'a'n amik'o'n sufiĉ'e nur por inter'met'i „mm hmm” je ĝust'a'j moment'o'j en la konversaci'o. Li'a mens'o est'is en Afrik'o, for de la grand'a urb'o kaj for de la modern'a mond'o kun ĝi'a'j ar'o'j de negoc'o, komerc'o, kapital'ism'o. Kiom da nokt'o'j li vek'iĝ'is, ŝvit'kovr'it'a, pens'ant'e pri tiu lok'o, pri la viv'o tie, pri tio kiam li rezign'is pri ĉio ĉi, kaj pri tio kiom li bedaŭr'is tiu'n decid'o'n. Io mank'as en la viv'o, li pens'is.

Mi preskaŭ ir'is. Mi pov'us tiam. Ebl'e mi dev'int'us. Mi rest'is ĉi tie pro ŝi. Tio'n ŝi pet'is de mi. Li re'memor'is la konversaci'o'n kvazaŭ ĝi okaz'us nur hieraŭ. Nur de du monat'o'j ili kon'is unu la ali'a'n.

„Ne ir'u”, ŝi dir'is al li. „Don'u al mi jar'o'n. Vi sci'as, ke ni hav'as i'o'n special'a'n inter ni. Prokrast'u nur unu jar'o'n, por ke ĉi tiu am'o hav'u ŝanc'o'n kresk'i. Post jar'o vi pov'os ir'i, kaj ni'a am'o est'os fort'a tiel, ke ni trans'viv'os la temp'o'n kiam ni est'os apart'a'j.”

Kaj mi ja rest'is tie por la jar'o, sed kiam ven'is de'nov'e la temp'o por ir'i al Afrik'o, ŝi ne vol'is, ke mi ir'u. Preskaŭ almoz'ant'e ŝi ven'is kaj pet'is, ke mi rest'u kun ŝi.

„Jen de'nov'e la ali'a vir'in'o”, ŝi kri'is. Tiel ŝi nom'is li'a'n dezir'o'n tra'vag'i tra la mond'o kaj ek'sci'i pri ali'a'j kultur'o'j. Ebl'e ŝi prav'as, li pens'is. Mi rev'is ne pri ŝi, ne ver'e, sed pri la ven'ont'a temp'o, kiam mi fin'fin'e est'os en Afrik'o. Luks'a viv'o, mult'e da mon'o, la juvel'o'j de tiu ĉi soci'o neniam al'log'is mi'n. Kio'n mi ver'e bezon'as? Nutr'aĵ'o'n, lok'o'n por dorm'i. Kaj mi vol'as help'i hom'o'j'n. Tamen li ne sekv'is tiu'n em'o'n. Fin'fin'e Katarina rezign'is pri lukt'o por li'a atent'o kontraŭ tiu ĉi vojaĝ'em'o, kaj ŝi for'ir'is. Ĉio ĉi ŝajn'is est'i antaŭ tre long'a temp'o.

„Davido? David'? Ĉu vi est'as tie?”

„Hmm? Ho jes, pardon'u. Mi'a mens'o est'is for.”

„Kie vi est'is do?” demand'is Leon'o iom frustr'it'e.

„Vi ne vol'as sci'i ... en Afrik'o de'nov'e.”

„Davido! Di'o mi'a! Aŭ far'u aŭ forges'u tio'n. Vi ir'os. Vi ne ir'os. Dum kiom da jar'o'j jam vi parol'as pri tio?” Tiam li halt'ig'is si'n. Leon'o sci'is iom pri la kor'o de Davido. „Pardon'u. Dir'u al mi, kio okaz'is.”

Foj'e li ver'e honest'is kun si mem, kaj li sci'is, ke Katarina ne est'is la sol'a kial'o pro kiu li ne ir'is al Afrik'o. Mi hav'is kelk'a'j'n ŝuld'o'j'n, kaj ne ver'e cert'is ĉu mi pov'us re'pag'i ili'n antaŭ ol ven'os la temp'o por ir'i, sed ili ne est'is tiom grand'a'j. Mi ja pov'int'us, li pens'is, sed mi tim'is. Jen la plej traf'a kial'o.

„Mi kon'at'iĝ'is kun vir'in'o. Ŝi nom'iĝ'as Dian'a”, li dir'is al Leon'o. Li embaras'iĝ'is iom, kaj al'don'is: „Mi kon'at'iĝ'is kun ŝi antaŭ nur semajn'o. Leon'o, mi sci'as, ke mi ŝajn'as frenez'a, sed ĉu iam vi en'am'iĝ'is al iu ek'de la komenc'o? Ĉu vi sent'is vi'n, kvazaŭ vi est'us kon'ant'a tiu'n person'o'n dum vi'a tut'a viv'o?”

„Tio ebl'as, mi supoz'as, sed ĉu vi ne pens'as, ke vi ir'as iom'et'e tro rapid'e?”

„Jes ja. Mi sci'as, ke mi en'tut'e tro rapid'as, kaj est'as part'o de mi, kiu vol'as re'ten'i mi'n. Sed la afer'o est'as pli komplik'a ol mi est'as dir'int'a ĝis nun. Ŝi ne loĝ'as ĉi tie, kaj ŝi for'vetur'os post du semajn'o'j.”

„Est'u si'n'gard'a. Vi sci'as, ke long'distanc'a'j am'rilat'o'j est'as tre mal'facil'a'j, kaj tro mal'oft'e ili sukces'as. Sed ĉu vi ne menci'is Afrik'o'n?”

„Jes, ekzakt'e tie'n ŝi vetur'os. Ŝi est'as volont'ul'o kaj loĝ'as en vilaĝ'et'o en Gvineo. Tie ŝi labor'as pri konserv'ad'o de la mangrov'a arb'ar'o. Ŝi stud'as la arb'ar'o'n kaj instru'as al la lok'a'j hom'o'j uz'i ĝi'n sen ĝi'n damaĝ'i. Ŝi jam est'as tie dum jar'o kaj du'on'o.”

„Nu, Davido, ne dir'u al mi, ke vi est'as pens'ant'a pri vetur'o kun ŝi! Vi'a labor'o. Vi'a dom'o ĉi tie. Ve, vi'a patr'in'o est'as ĉi tie kaj ĉiu'j vi'a'j amik'o'j! Mi est'as ĉi tie. Mi ne vol'as, ke vi ir'u.”

„Mi vol'as help'i hom'o'j'n.”

„Ne, vi vol'as aventur'o'n. Est'as person'o'j ĉi tie en vi'a propr'a land'o, kiu'j pov'us uz'i vi'a'n help'o'n.”

„Jes, prav'e, kaj vi sci'as, ke ĉi tie mi ja iom propon'as mi'n tiel. Sed est'as io ali'a, io tre grav'a, kio al'vok'as mi'n. Tio'n mi sent'as, kaj vi sci'as, ke jam de jar'o'j mi sent'as mi'n tiel!”

„Kaj kiom ĉio ĉi tem'as pri la vir'in'o? Vi apenaŭ kon'as ŝi'n.”

„Jes, Leon'o, mi tre interes'iĝ'as pri Dian'a, kaj mi tre ŝat'us vid'i ĉu ver'e pov'us est'i io special'a inter ni. Tamen se mi ja ir'us al Afrik'o, ne ver'e est'us pro ŝi. Mi vol'as far'i tio'n pro mi mem. Mi ĉiam vol'is far'i tio'n. La unu'a'n ŝanc'o'n mi fuŝ'is. Sed nun ŝajn'as, ke la viv'o don'as al mi nov'a'n ŝanc'o'n. Ĉu mi dir'u ‚ne’?”

„Sed kio'n vi far'os? Vi ne est'as arb'ar'ist'o.”

Davido pov'is aŭd'i la konstern'o'n en la voĉ'o de Leon'o. Tiom mal'facil'is parol'i pri ĉio ĉi. Davido sent'is si'a'n kor'o'n rapid'e bat'ant'a. Ĉu ĝi bat'as pro ekscit'o, li demand'is al si, aŭ ĉu pro tio, ke Leon'o ver'e ne vol'as aŭskult'i ĉi tio'n. „Ili bezon'as instru'ist'o'j'n”, li dir'is. „Mi pov'us instru'i lingv'o'j'n kaj matematik'o'n.”

Leon'o suspir'is. „Bon'e, Davido, se ver'e vi vol'as far'i ĉi tio'n, vi far'u. Sed bon'vol'u pens'i tre'eg'e mult'e pri ĉio antaŭ ol far'i fin'a'n decid'o'n. Vi hav'as sukces'a'n karier'o'n kun tre bon'a salajr'o, kaj ĉu vi ver'e vol'as for'las'i ĉiu'j'n vi'a'j'n amik'o'j'n kaj famili'an'o'j'n? Ver'a aventur'o tro oft'e mal'simil'as la rev'o'n, kiu antaŭ'as ĝi'n. Kiu ajn est'os vi'a decid'o, mi sub'ten'os vi'n. Sed pens'u pri tio, kio'n vi far'os.”

Davido re'met'is la aŭd'il'o'n kaj re'kuŝ'iĝ'is sur la sof'o. Li sent'is si'n lac'eg'a post tiu konversaci'o. Li ne vol'is pens'i pri la vort'o'j de si'a amik'o. Tiu konsil'o brul'ig'is li'a'n mens'o'n, ĉar li sci'is pri ĝi'a saĝ'ec'o. Ĉio hav'is senc'o'n. Kial for'ĵet'i ĉio'n, kio'n mi hav'as, kio'n mi viv'gajn'is dum mult'a'j jar'o'j? Est'is io en li'a kor'o tamen, kio puŝ'is li'n al ia nov'a viv'o. Ĉu est'as ali'a spec'o de saĝ'ec'o, li pens'is zorg'em'e, aŭ ĉu est'as nur frenez'o? Ebl'e ĉi tiu'j viv'gajn'aĵ'o'j, kiu'j'n mi dev'us for'las'i, fakt'e est'as ĉen'o'j, kiu'j re'ten'as mi'n. Ĉu nur per prov'o mi sci'os?

Dorm'o re'ven'is al li post ne'long'e, kaj kun ĝi ven'is nov'a sonĝ'o pri Afrik'o. Li ĵus al'ven'is al si'a nov'a vilaĝ'o. Kiel dir'is Dian'a, famili'o tie adopt'is li'n, kaj li tag'manĝ'is kun ili ĉiu'tag'e. Li jam est'is komenc'int'a instru'i. La lern'ej'o ne hav'is elektr'o'n, sed tio ne ver'e mank'is al li. La klas'ĉambr'o'j hav'is mult'a'j'n fenestr'o'j'n por hav'ig'i sufiĉ'e da lum'o. Ankaŭ tra la pord'o, kiu est'is tut'e apert'a, en'ir'is lum'o. Li rigard'is si'a'j'n stud'ant'o'j'n kaj ord'ig'is si'a'j'n pens'o'j'n por salut'i ili'n kaj komenc'i la lecion'o'n.

Tiam kok'o en'ir'is en la klas'ĉambr'o'n tra la pord'o. Li rigard'is ĝi'n mir'e dum moment'o kaj post'e rid'et'is al si mem. Ho, mi ja est'as en Afrik'o, li pens'is. Li re'e rigard'is la kok'o'n, kiu klin'is si'a'n kap'o'n kaj sam'e rigard'is li'n.

„Ne, vi ne pov'as for'ir'i!” dir'is la kok'o. „Faktur'o'j'n vi hav'as. Mon'o'n vi bezon'as. Vi ne pov'as for'ir'i. Ceter'e ni bezon'as vi'n.”

Subit'e li ne est'is en klas'ĉambr'o, sed en si'a ofic'ej'o, kaj iel la kok'o nun tre simil'is li'a'n direkt'ist'o'n. Ankaŭ li'a pa'nj'o est'is tie. „Ne, kar'a,” ŝi dir'is al li, „ne for'ir'u. Kie est'os ni'a Davido, se vi for'ir'os? Mi tiom zorg'as pri vi, kaj vi vol'as ir'i al ia for'a land'o, al danĝer'a lok'o. Kial vi vol'as far'i tia'aĵ'o'n?”

„Aŭ far'u tio'n, aŭ forges'u.” Davido turn'iĝ'is kaj ek'vid'is Leon'o'n tie.

Ili ĉiu'j ek'parol'is al li sam'temp'e, kaj li sent'is si'n sol'a kaj perd'it'a en ia konfuz'a frenez'o de vort'o'j kaj emoci'o'j. El la muĝ'o li aŭd'is mal'laŭt'e la voĉ'o'n de Dian'a. „Kio'n vi vol'as far'i kun vi'a viv'o?” ŝi dir'is. „Kio est'as en vi'a kor'o?”

Li vek'iĝ'is kaj sid'iĝ'is rekt'e sur la sof'o. Ŝvit'o kovr'is li'a'n frunt'o'n. Li vid'is la telefon'o'n apud'e kaj etend'is si'a'n brak'o'n por pren'i ĝi'n.

De'n DROWN
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Trafik'o ambaŭ'direkt'a

Ne nur slav'o'j streb'as vetur'i okcident'e'n por tie labor'i: ankaŭ okcident'an'o'j vetur'as sam'cel'e Rusion. Laŭ gazet'ar'a'j inform'o'j ven'as Rusion ne nur invest'ant'o'j, sed ankaŭ ordinar'a'j labor'ist'o'j. En la penza region'o aper'is kelk'dek'o da ter'kultiv'ist'o'j el Briti'o, kiu'j lu'pren'is ĉirkaŭ 10 000 hektar'o'j'n. Tio'n ili far'is, ĉar malgraŭ tio, ke la vend'o'prez'o de gren'o en Rusio pli-mal'pli egal'as tiu'n en okcident'o, naft'o-, sem'o- kaj dung'ad'o-el'spez'o'j mult'e pli mal'alt'as.

Ali'flank'e daŭr'e prov'as for'las'i Rusion mil'o'j da civit'an'o'j. „Ne el'ten'ebl'as nun viv'o en ni'a land'o”, opini'as mult'a'j. Ĉiu'jar'e ĉirkaŭ 50 000 for'las'as „tiu'n ĉi mond'o'n”: laŭ Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o okup'as Rusio la unu'a'n lok'o'n pri suicid'o'j. La ĉef'a'j kial'o'j est'as per'fort'o'j en jun'ul'ar'a'j tavol'o'j, seks'a'j krim'o'j kaj kruel'ec'o rilat'e infan'o'j'n kaj mal'jun'ul'o'j'n.

Dimitrij CIBULEVSKIJ
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ankoraŭ ne tri'fingr'a'j ...

Kvankam la popol'o de Ukrainio mal'pli'grand'iĝ'as, la nombr'o de etn'a'j ukrainoj kresk'as, almenaŭ laŭ la last'a popol'nombr'ad'o en la land'o.

Malgraŭ tio, ke uson'a'j antrop'olog'o'j prognoz'as, ke post 200-300 jar'o'j la mez'a ter'loĝ'ant'o est'os azi'an'o, tri'fingr'a kaj kun grand'a krani'o, mez'a loĝ'ant'o de nun'a Ukrainio est'as urb'a vir'in'o, edz'in'iĝ'int'a, kun unu infan'o kaj kolegi'a kler'ec'o. Ŝi konsider'as si'n etn'a ukrain'in'o kun ukraina ge'patr'a lingv'o.

En Ukrainio loĝ'as nun ne 52 milion'o'j da hom'o'j, kiel dum sen'de'pend'iĝ'o fin'e de 1991, sed nur 48,5 milion'o'j el 130 naci'ec'o'j (etn'o'j). La land'o en'hav'as 454 urb'o'j'n, el kiu'j kvin – Kievo, Harkivo, Dnipropetrovsko, Odeso kaj Donecko – est'as loĝ'at'a'j de po pli ol milion'o da hom'o'j. Malgraŭ tio, ke en la ĉef'urb'o loĝ'as pli ol 2,6 milion'o'j da hom'o'j, Ukrainio ne est'as tip'e modern'a ŝtat'o, ĉar preskaŭ ne okaz'as urbaniz'ad'o de la popol'o.

Komun'ist'a reĝim'o

Ukrainoj konsist'ig'as preskaŭ 78 % (en 1979 73,5 %) de la popol'o. Ili'n post'sekv'as rus'o'j kaj belorus'o'j. Grand'a surpriz'o far'iĝ'is invers'o de la rus'ig'o sub'ten'at'a de la komun'ist'a reĝim'o en sovetia temp'o. Se en 1989 en Ukrainio rus'o'j konsist'ig'is 26,6 % de la popol'o, tem'as nun pri 17,3 %. Eĉ la nun'a ŝtat'prezid'ant'o, Leon'id Kuĉma, deklar'int'e si'n rus'o en 1989, trans'form'iĝ'is en etn'a'n ukrainon. Malrusigon kaŭz'as ne nur politik'o, sed ankaŭ ekonomi'o: ĉirkaŭ ses milion'o'j labor'as ekster'land'e.

Krom'e mult'a'j civit'an'o'j, parol'ant'a'j de'nask'e la rus'a'n, konsider'as si'n etn'a'j ukrainoj. Histori'e rus'o'j nom'is ukrainojn „mal'grand'rus'o'j” kaj rus'a literatur'o pri'skrib'is ili'n kiel drink'ul'o'j'n, kvankam gast'em'a'j'n. Simil'aĵ'o'j okaz'is ankaŭ en sovetia temp'o, sed mal'aper'as tendenc'o'j tiu'j.

La popol'nombr'ad'o montr'as sukces'a'n evolu'o'n de la ŝtat'o: antaŭ 12 jar'o'j mult'a'j politolog'o'j antaŭ'vid'is etn'a'j'n konflikt'o'j'n en 50-milion'a land'o, kiu'j malgraŭ iom ne'stabil'a politik'a viv'o ne okaz'is.

Viktor PAJUK
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Post la milit'o ... mal'stabil'ec'o

Post la dis'fal'o de social'ism'o en la 90aj jar'o'j, Uson'o iĝ'is la plej fort'a land'o en la mond'o. Rezult'e, Uson'o dezir'is kapt'i la okaz'o'n por pli mult'e influ'i la mond'a'n politik'o'n kaj ekonomi'o'n. La okaz'int'aĵ'o'j de la 11a de septembr'o – kiam 19 sen'paf'il'a'j hom'o'j, hav'ant'a'j nur tond'il'o'j'n, sukces'e detru'is la simbol'o'j'n de la financ'a potenc'o de Uson'o kaj atak'is la sid'ej'o'n de la plej grand'a milit-maŝin'o de la mond'o – far'iĝ'is plej bon'a pretekst'o por Uson'o real'ig'i si'a'j'n cel'o'j'n.

Post tiu atak'o, uson'an'o'j sent'is, ke ili'a land'o ne est'as sufiĉ'e sekur'a. La uson'a ŝtat'o decid'is do solv'i mal'nov'a'j'n problem'o'j'n en Mez-Orient'o, ekzempl'e la konflikt'o'n inter arab'o'j kaj Israelo kaj la proviz'ad'o'n de energi'o.

La organiz'ant'o'j de la atak'o la 11an de septembr'o loĝ'is en Afgani'o. Do Uson'o cel'is unu'e Afgani'o'n kaj la tie'a'n taliban reĝim'o'n. Jen et'a sukces'o: la teror'ist'a organiz'aĵ'o Al'kaid'o est'as ŝajn'e detru'it'a, sed la ĉef'akuz'it'o, Osama Bi'n Lad'e'n, rest'as liber'a. Sed Uson'o vol'is Afgani'o'n kiel sekur'a'n voj'o'n por transport'i petrol'o'n de Turkmeni'o al Afgani'o kaj Pakistano.

Energi'o-proviz'o

Mez-Orient'o est'as la plej grav'a part'o de la mond'o rilat'e energi'o'n. Ĉirkaŭ la Persa Golf'o kuŝ'as 65 % de la kon'at'a'j mond'a'j rezerv'o'j de petrol'o, kaj 35 % de tiu'j de gas'o. Daŭr'e kresk'as la mond'a bezon'o pri petrol'o, kaj do progres'int'a'j land'o'j klopod'as reg'i la petrol-merkat'o'n por garanti'i sufiĉ'a'n proviz'o'n je akcept'ebl'a prez'o.

Not'ind'as, ke en 2001 Uson'o import'is 54 % de si'a bezon'at'a energi'o – 30 % el la Persa Golf'o. Laŭ la uson'a ministr'o pri energi'o tiu ĉi proporci'o kresk'os ĝis la jar'o 2020 al 60 %. Sam'e, ĝis 2020 Eŭrop'o import'os ĉ. 92 % de si'a'j energi'a'j bezon'at'aĵ'o'j el la region'o. Do Uson'o vol'is pli'fort'ig'i si'a'n influ'o'n en Mez-Orient'o (kaj sam'temp'e lim'ig'i la tie'a'n influ'o'n de Eŭrop'o – apart'e de Franci'o kaj Germanio –, la plej signif'a ekonomi'a konkur'ant'o de Uson'o).

Por akir'i pli da influ'o super la region'o, nepr'is, ke Uson'o ŝanĝ'u la tie'a'n situaci'o'n. Do, atak'int'e Afgani'o'n, Uson'o ek'parol'is pri „diabl'o-aks'o”: Irako, Nord'a Korei'o kaj Irano. Uson'o vol'is konvink'i la mond'o'n, ke tiu'j land'o'j sub'ten'as teror'ism'o'n kaj minac'as pac'o'n kaj stabil'ec'o'n. Kvankam est'as ali'a'j land'o'j, kiu'j sub'ten'as teror'ism'o'n kaj pli aktiv'e kontraŭ'as Israelon, Irako far'iĝ'is la cel'o de nov'a milit'o, ĉar ĝi posed'as riĉ'a'j'n rezerv'o'j'n de petrol'o kaj gas'o.

Kemi'a'j bomb'o'j

Krom'e Irako est'is la plej mal'fort'a land'o en Mez-Orient'o pro la reĝim'o de Sadam Husejn [sadám husájn]; ĝi est'is ankaŭ mal'ŝat'at'a pro invad'o de Kuvajt'o kaj pro uz'o de kemi'a'j bomb'o'j kontraŭ kurd'o'j. Al'don'e, membr'o'j de Al'kaid'o est'is arab'o'j kaj la uson'a prezid'ant'o Bush pretend'is, ke Irako sub'ten'as la organiz'aĵ'o'n.

Mult'a'j hom'o'j kred'as, ke per la milit'o Uson'o cel'is posed'i irak'an petrol'o'n. Sed klar'e est'as, ke la kost'o de la milit'o super'is pli ol 100 miliard'o'j'n da dolar'o'j: irakaj petrol-en'spez'o'j ne dum long'a temp'o kovr'os la kost'o'j'n de la milit'o. Efektiv'e Uson'o pens'is pli long'a'temp'e: la milit'o help'u al Uson'o real'ig'i si'a'n cel'o'n est'i reprezent'at'a en la region'o kaj sam'temp'e pli'fort'ig'i si'a'n rol'o'n en la Organiz'aĵ'o de Petrol-Eksport'a'j Land'o'j.

Pli'e en la iraka milit'o Uson'o pov'is test'i modern'a'j'n arm'il'o'j'n kaj montr'i al la mond'o si'a'n milit'ist'a'n super'ec'o'n. La milit'o far'iĝ'is reklam'o por la uson'a arm'il-industri'o: kresk'ig'i la industri'o'n help'os al la stagn'a uson'a ekonomi'o.

Danĝer'a najbar'o

Dum 30 jar'o'j Irako est'is danĝer'a najbar'o por Irano. En 1980, ekzempl'e, Sadam atak'is Iranon, kiam la land'o spert'is soci'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n problem'o'j'n. La milit'o daŭr'is ok jar'o'j'n kaj est'ig'is ambaŭ'flank'e grand'a'j'n hom'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n perd'o'j'n. Sufer'is la demokrati'o en Irano: dum la milit'o est'is sufok'it'a'j opozici'a'j parti'o'j. Post la milit'o est'is diskut'at'a'j kompens'o por Irano, sed neni'o est'as decid'it'a ĝis la fal'o de Sadam.

Rilat'e Iranon, ĉef'a rezult'o de la uson'a atak'o kontraŭ Irako est'as mal'alt'ig'o de la prez'o de petrol'o. Mal'mult'e'kost'a petrol'o ne al'port'as profit'o'n. Krom'e la milit'o mal'stabil'ig'is la tut'a'n region'o'n: sufer'as turism'o, firma'o'j mal'em'as invest'i en Mez-Orient'o, kapital'o for'flug'as al pli sekur'a'j mond'o'part'o'j. Se ne kresk'os ali'a'j industri'o'j, la region'o daŭr'e de'pend'os de petrol'o, produkt'aĵ'o pli kaj pli domin'at'a de Uson'o. Krom'e, ju pli da politik'a mal'stabil'ec'o, des pli mez-orient'a'j land'o'j aĉet'os arm'il'o'j'n – kaj des pli profit'os Uson'o. Do mal'stabil'ec'o en la region'o bon'e profit'ig'os al Uson'o.

En Irano ekzist'as du fort'a'j grup'o'j kun mal'sam'a'j vid'punkt'o'j rilat'e demokrati'o'n. Prezid'ant'o Ĥatami [ĥatamí] kaj la pli'mult'o de la parlament'an'o'j kaj urb'estr'o'j sub'ten'as demokrati'o'n. Ili vol'as pac'e kun'viv'i kun ali'a'j land'o'j, inkluziv'e de la nov'a sen-sadama Irako: sukces'o de tiu ĉi grup'o pov'us lim'ig'i la rol'o'n de Uson'o en la region'o. Sed ali'a'j grup'o'j kontraŭ'as la liber'ec'o'n en Irano: ili vol'as profit'i de la ĉe'est'o de Uson'o en la Persa Golf'o por lim'ig'i la politik'a'n kaj kultur'a'n ag'ad'o'j'n. Se tiu'j ĉi grup'o'j sukces'os ven'ont'jar'e dum la parlament'a'j elekt'o'j, pov'as est'i, ke iran'an'o'j ribel'os. Tiam Uson'o ebl'e kapt'os la okaz'o'n por inter'ven'i en Irano.

Mal'riĉ'ec'o

Resum'e, se Irano ne pov'os baldaŭ stabil'ig'i si'n, est'os minac'at'a'j invest'ad'o, turism'o kaj ekonomi'a progres'o; sam'temp'e kresk'os aĉet'ad'o de arm'il'o'j kaj, paralel'e, sen'labor'ec'o kaj mal'riĉ'ec'o. Ali'flank'e, se est'os venk'it'a'j intern'a'j konflikt'o'j, Irano pov'os lud'i rol'o'n en la re'konstru'o de Irako.

Ne ebl'as eksport'i demokrati'o'n kaj progres'o'n per milit'o kaj prem'o. La demokrati'o bezon'as special'a'j'n aranĝ'o'j'n kre'it'a'j'n de la popol'o'j de la koncern'a'j land'o'j. Esper'ebl'e la unu'a grup'o en Irano pov'os fort'e kaj vigl'e sub'ten'i intern'a'n demokrati'o'n por tiam ebl'ig'i sukces'a'n kun'labor'o'n kun ali'a'j land'o'j.

Zahra KARIMI
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Nov'a'j ide'o'j „jung'it'a'j” al mal'nov'a'j teori'o'j

Tre long'e du problem'o'j ekzist'as en psikologi'o apart'a'j unu de la ali'a: person'a'j tip'o'j (de'nask'a'j diferenc'o'j de psikologi'a'j ec'o'j) kaj inter'person'a'j rilat'o'j. Prov'as ili'n kombin'i la kre'int'o de t.n. socioniko, la litova soci'olog'in'o Aušra Augusta.

Ŝi'a teori'o baz'iĝ'as sur la person'a tip'ologi'o de la svis'a psikiatr'o Carl Gustav Jung, kiu asoci'iĝ'as i.a. kun la du termin'o'j ekstravertit'o kaj introvertit'o. Kvankam Jung sci'is preskaŭ neni'o'n pri la struktur'o de la cerb'o, li intuici'e diven'is, ke hom'a'j ec'o'j ne pov'as est'i egal'e fort'a'j. Ili kvazaŭ lukt'as pro la sam'a'j rimed'o'j de la nerv'a sistem'o. Ekzempl'e, hom'o kun fort'a imag'o'pov'o kaj abstrakt'a pens'o (intuici'ul'o) kutim'e ne'atent'as detal'o'j'n. Kontraŭ'e tiu, kiu bon'e mastr'as la spac'o'n ĉirkaŭ si, memor'as detal'o'j'n kaj ĉiam rimark'as eĉ et'a'j'n ŝanĝ'o'j'n (sens'ul'o) kutim'e mal'facil'e mastr'as tre abstrakt'a'j'n ide'o'j'n, prefer'ant'e est'i pli praktik'ul'o ol teori'ul'o.

Jung pri'skrib'is ankaŭ tri ali'a'j'n kontraŭ'a'j'n ec'o'j'n: pens'o (en socioniko: logik'o); sent'o (en socioniko: etik'o, por ke oni ne konfuz'u kun sens'o); kaj ekstravertit'ec'o/introvertit'ec'o, percept'o (mal'raci'ec'o)/juĝ'o (raci'ec'o). Tamen tre long'e psikolog'o'j prov'as konjekt'i, kiel ebl'os rilat'ig'i la tip'o'j'n. Ekzempl'e, ĉu bon'as aŭ mal'bon'as, se unu partner'o est'as sens'ul'o, kaj la ali'a intuici'ul'o?

Intuici'ul'o'j kaj sens'ul'o'j

Unu'flank'e, tio pov'as signif'i reciprok'a'n help'o'n: unu (kutim'e intuici'ul'o) respond'ec'as pri risk'a'j, ne „tuj profit'a'j” entrepren'o'j, la ali'a (kutim'e sens'ul'o) help'as lukt'i kontraŭ monoton'a'j, „enu'a'j” problem'o'j, kies solv'o postul'as ne fantazi'o'n, sed atent'o'n, diligent'ec'o'n aŭ eĉ pugn'o'j'n. Ali'flank'e, kiu ne kon'as la situaci'o'n, kiam unu (kutim'e sens'ul'o) akuz'as la ali'a'n pri ne'praktik'em'o kaj la ali'a (kutim'e intuici'ul'o) la unu'a'n pri ne'antaŭ'vid'em'o, mal'vast'a'j sci'o'j? Tial mult'a'j psikolog'o'j, eĉ sci'ant'a'j pri psikologi'a'j tip'o'j, prefer'is asert'i, ke du hom'o'j pov'as kun'ekzist'i, se ili toler'as unu la ali'a'n.

Aušra Augusta decid'is el'prov'i, kial la supr'e nom'at'a'j tip'o'j kun'ekzist'as en famili'o'j. Ŝi rimark'is, ke ial difin'it'a'j „mal'mult'a'j” diferenc'o'j inter la tip'o'j kaŭz'is tre divers'a'j'n rezult'o'j'n. Ekzempl'e, intuici'em'a-logik'iv'a ekstravertit'o kaj sens'em'a-etik'iv'a introvertit'o form'as kutim'e tre bon'a'n du'o'n, sed se la du'a partner'o est'as etik'em'a-sens'iv'a introvertit'o, la du'o est'as tre ne'komfort'a kaj tia'j famili'o'j kutim'as dis'fal'i. Ebl'e la problem'o'n kaŭz'is tio, ke en la unu'a du'o ambaŭ est'as mal'raci'ul'o'j; en la ali'a unu de la partner'o'j est'as raci'ul'o.

Suker'o kaj sakar'in'o

Tamen la kaŭz'o est'is ali'a. Simil'e al suker'o kaj sakar'in'o, ambaŭ dolĉ'a'j, sed de mal'simil'a'j kemi'a'j kun'met'aĵ'o'j, la psik'a'j ec'o'j, kiel intuici'o, sens'o ktp, ankaŭ pov'as hav'i mal'simil'a'n origin'o'n. Augusta de'nov'e re'mal'kovr'is la psik'a'j'n funkci'o'j'n, mal'konciz'e pri'skrib'it'a'j'n de Jung, kiu'j help'is ŝi'n konstru'i sistem'o'n de inter'tip'a'j rilat'o'j. Laŭ ŝi'a hipotez'o, rilat'o'j pov'as est'i ne nur simetri'a'j, sed ankaŭ mal'simetri'a'j. Krom'e, sukces'o de ĉiu spec'o de rilat'o de'pend'as de mult'a'j faktor'o'j, ekz. de distanc'o: kelk'a'j rilat'o'j bon'as, kiam la partner'o'j observ'as psikologi'a'n distanc'o'n, ali'a'j dum proksim'a komunik'ad'o, ekz. en famili'o'j.

Komenc'e sovetiaj psikolog'o'j mal'akcept'is la hipotez'o'n de Augusta. Oficial'a marks'ist'a psikologi'o deklar'is, ke person'ec'o est'as determin'at'a de la soci'o. Tamen Augusta el'pens'is, kiel preter'ir'i la oficial'a'n vid'punkt'o'n: ŝi invent'is lud'a'n versi'o'n de socioniko, laŭ kiu ĉiu person'a tip'o hav'as si'a'n pseŭdonim'o'n: Balzac, Robespierre, Hamlet'o, ktp. Tio help'is publik'ig'i artikol'o'j'n pri socioniko en popular'a'j magazin'o'j.

En la 1990aj jar'o'j iom post iom oni komenc'is akcept'i socionikon. Ĝis nun est'as publik'ig'it'a'j ĉirkaŭ 50 libr'o'j kaj cent'o'j da artikol'o'j; krom'e ekzist'as socionikaj revu'o'j kaj ret'paĝ'ar'o'j (ekz. la mult'lingv'a www.socioniko.narod.ru). Rezult'is divers'a'j el'trov'o'j: ekz. Jekaterina Filatova, psikolog'in'o el Sankt-Peterburgo, dum pli ol dek jar'o'j fotograf'is hom'o'j'n, kies socionikajn tip'o'j'n ŝi diagnoz'is. Iom post iom ŝi rimark'is, ke por ĉiu'j 16 tip'o'j ekzist'as simil'ul'o'j: hom'o'j aspekt'e simil'as unu al la ali'a, eĉ ne est'ant'e parenc'o'j. Evident'e, socionika tip'o est'as de genetik'a origin'o kaj spegul'iĝ'as en la hom'a aspekt'o.

Dmitrio LYTOV
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La juni'a numer'o

La juni'a numer'o, kiu ating'is mi'n je la fin'o de la el'don'monat'o, est'as tre interes'a. La intervju'o de Adem De'maĉ'i (paĝ'o 8) est'as iom ne'kompren'ebl'a. Li postul'as feder'ig'o'n de Serbi'o sed rifuz'as ĝi'n al Kosovo; tiel mi kompren'is.

KAto'o Ivao
Japani'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Kia solv'o por rub'poŝt'o?

Preskaŭ ĉiu uz'ant'o de Inter'ret'o ricev'as mult'a'j'n ne'pet'it'a'j'n komerc'a'j'n ret'mesaĝ'o'j'n, la tiel nom'at'a'n spam'o'n. Tiom grand'a iĝ'is la problem'o, ke mult'a'j hom'o'j serĉ'as solv'o'j'n. Tiu ĉi artikol'o pri'skrib'as teknik'a'j'n solv'o'j'n kaj iom ankaŭ soci'a'j'n.

Erar'a'j traf'o'j

La cel'o de ĉiu'j kontraŭ'spam'a'j sistem'o'j est'as halt'ig'i la rub'poŝt'o'n, ĉu per mal'permes'o al la fi'ul'o'j send'i, ĉu per halt'ig'o de al'ven'ant'a'j rub'poŝt'aĵ'o'j ĉe la ricev'ant'a flank'o. Grav'a kriteri'o por juĝ'i, ĉu tia sistem'o est'as bon'a, est'as erar'a'j traf'o'j, aŭ „fals'a'j pozitiv'o'j”: tem'as pri mesaĝ'o'j, kiu'j ne est'as rub'a'j, sed kiu'j est'as blok'it'a'j aŭ for'ĵet'it'a'j erar'e. Elekt'ant'e kontraŭ'spam'a'n sistem'o'n, oni atent'u, kiel ĝi trakt'as tiu'j'n erar'a'j'n traf'o'j'n: Ĉu tio okaz'as oft'e? Ĉu la erar'o'j est'as vid'ebl'a'j de send'ant'o aŭ ricev'ant'o? Aŭ ĉu mesaĝ'o'j perd'iĝ'as sen'spur'e?

Solv'o'j ĉe uz'ant'o aŭ servil'o

MONATO

Ret'poŝt'o funkci'as jen'e: Kiam uz'ant'o send'as ret'mesaĝ'o'n, ĝi ir'as al servil'o, kiu kutim'e aparten'as al la ret'proviz'ist'o de la send'ant'o. Tiu servil'o parol'as al servil'o, kiu respond'ec'as pri ricev'ad'o de mesaĝ'o'j por la ricev'ont'o. Post'e tiu servil'o dispon'ig'as la mesaĝ'o'j'n al la ret'poŝt'o'leg'il'o de la adres'it'o. Tiu struktur'o grav'as, ĉar ĝi ebl'ig'as du mal'sam'a'j'n respond'o'j'n al la spam'problem'o.

Kompren'ebl'e, la solv'o est'u ĉe la ricev'ant'o, ĉar ja la send'ant'o'j kutim'e laŭ'cel'e send'as la rub'o'n – kvankam ili pov'as perd'i si'a'n kont'o'n, se ili far'as tio'n tra honest'a ret'proviz'ist'o. Rest'as do du ebl'a'j lok'o'j: la ricev'ant'a servil'o de la ret'proviz'ist'o, aŭ la leg'il'o de la uz'ant'o. Met'i solv'o'n ĉe la servil'o hav'as tre fort'a'n avantaĝ'o'n: la konekt'o inter la du servil'o'j est'as inter'ag'a, kaj je ajn'a moment'o la ricev'ant'a komput'il'o pov'as dir'i al la send'ant'a, ke ĝi ne dezir'as ricev'i mesaĝ'o'n. Tio ebl'ig'as al la send'ant'a servil'o raport'i al la send'int'o pri la fiask'o. Tio signif'as, ke kun servil'a'j solv'o'j la send'int'o inform'iĝ'os, se la mesaĝ'o est'as blok'it'a, ekzempl'e pro erar'a traf'o. Sci'ant'e, ke la mesaĝ'o blok'iĝ'is, la send'ant'o pov'as uz'i alternativ'a'n komunik'il'o'n, ekzempl'e paper'poŝt'o'n aŭ telefon'o'n.

Tamen, mal'avantaĝ'o de tiu solv'o est'as, ke la servil'o'n reg'as la ret'proviz'ist'o, do est'as mal'facil'e por ordinar'a uz'ant'o elekt'i la plej prefer'at'a'n rimed'o'n. Ja ebl'as star'ig'i person'a'n poŝt'servil'o'n ĉe hejm'a komput'il'o kun plen'temp'a ret'lig'o, aŭ ĉe lu'it'a maŝin'o ĉe proviz'ist'o, sed tio mal'oft'as. Pli facil'as por uz'ant'o uz'i al'don'aĵ'o'n ĉe si'a kutim'a poŝt'il'o, aŭ en'konstru'it'a'n kontraŭ'spam'a'n funkci'o'n de la leg'il'o. Tia solv'o kutim'e met'as suspekt'at'a'j'n rub'mesaĝ'o'j'n en apart'a'n dosier'uj'o'n, aŭ tuj for'viŝ'as ili'n. Kompren'ebl'e, tiam erar'a traf'o sid'as forges'it'a aŭ for'viŝ'it'a, kaj ebl'as, ke nek send'int'o nek ricev'int'o rimark'as.

Mult'a'j solv'o'j est'as aplik'ebl'a'j ĉe ambaŭ lok'o'j, kaj tiu'okaz'e la diferenc'o est'as nur ĉe la pri'trakt'ad'o de fals'a'j traf'o'j: ĉu ili est'as vid'ebl'a'j aŭ ne'vid'ebl'a'j.

Ŝlos'il'vort'a'j filtr'il'o'j

Plej evident'a kaj relativ'e simpl'a solv'o, oft'e aplik'at'a, est'as filtr'i laŭ vort'o'j, kiu'j aper'as ĉef'e en rub'poŝt'aĵ'o'j. Ĉef'a problem'o est'as, ke oni tre facil'e traf'as ankaŭ ali'a'j'n mesaĝ'o'j'n. Ekzempl'e, oni pov'as for'filtr'i la radik'o'n „mam-” por for'ig'i mesaĝ'o'j'n de vend'ist'o'j, kiu'j reklam'as bild'o'j'n de mam'o'j. Bedaŭr'ind'e, se oni abon'as dis'send'o'list'o'n pri mam'kancer'o, ankaŭ tiu'j mesaĝ'o'j perd'iĝ'os. Antaŭ ne'long'e okaz'is, ke vast'e uz'at'a komerc'a kontraŭ'spam'a program'o for'filtr'is ĉiu'j'n mesaĝ'o'j'n en'hav'ant'a'j'n la liter'o'n „p”! Krom'a problem'o est'as, ke ankaŭ spam'ist'o'j pov'as prov'i tiu'j'n program'o'j'n kaj verk'i si'a'j'n mesaĝ'o'j'n, tiel ke ili tra'ir'as la filtr'il'o'n, ekzempl'e laŭ'cel'e mis'liter'um'ant'e vort'o'j'n, ekzempl'e kun „m.a.m.o” anstataŭ „mam'o”. Pro tio, ĝis'dat'ig'i la filtr'il'o'n, por ke ĝi ĝust'e traf'u la spam'aĵ'o'j'n, est'as grand'eg'a labor'o, kiu iĝ'as pli kaj pli mal'facil'a.

Statistik'a'j solv'o'j

Por klopod'i ĉirkaŭ'ir'i tiu'n labor'eg'o'n, oni invent'is statistik'a'n filtr'ad'o'n: tiu solv'o, plej oft'e uz'at'a ĉe la ret'poŝt'il'o de la uz'ant'o, funkci'as tiel, ke la uz'ant'o ĉe ĉiu nov'a mesaĝ'o dev'as dir'i, ĉu ĝi est'as rub'poŝt'o, ekzempl'e per buton'o kun la etiked'o for'viŝ'u kiel rub'poŝt'o'n apud la buton'o for'viŝ'u. Post iom da temp'o oni hav'as sufiĉ'e grand'a'n ar'o'n da rub'a'j kaj ne'rub'a'j mesaĝ'o'j por far'i statistik'a'n analiz'o'n. Por ĉiu vort'o uz'it'a en la mesaĝ'ar'o, la program'o nombr'as, kiom oft'e la vort'o aper'is en la rub'a'j mesaĝ'o'j, kaj kiom oft'e en la ne'rub'a'j. Evident'iĝ'as, ke, se oni rigard'as nov'a'n mesaĝ'o'n en la lum'o de tiu statistik'o, la program'o pov'as kun sufiĉ'e bon'a preciz'o diven'i, ĉu ĝi est'as rub'o aŭ ne, per la vort'o'j, kiu'j'n ĝi en'hav'as. Ĉar la statistik'ar'o est'as propr'a al ĉiu uz'ant'o, est'as mal'facil'e por reklam'ist'o'j ĉirkaŭ'ir'i ĝi'n. Ĝi tamen ne plen'e nul'ig'as la risk'o'n de erar'a'j traf'o'j, kaj ceter'e ĝi uz'as relativ'e mult'e da komput'il'a'j rimed'o'j kaj pov'as neces'ig'i potenc'a'n komput'il'o'n, se oni ricev'as mult'a'j'n mesaĝ'o'j'n aŭ filtr'as por mult'a'j ricev'ant'o'j. Ankaŭ la klas'ad'o don'as iom da labor'o, ĉar nov'a'j spec'o'j de rub'poŝt'o ja tra'ir'os en la komenc'o, kaj, se okaz'as fals'a'j traf'o'j, aŭ mis'klas'ad'o, la statistik'ar'o pov'as mal'preciz'iĝ'i.

Tri monatoj da senpaga legoplezuro!

Nigr'a'j list'o'j

Ali'a solv'o, ĉef'e uz'ebl'a ĉe servil'o, est'as nigr'a'j list'o'j de ret'lok'o'j kon'at'a'j kiel send'ant'o'j de rub'poŝt'o. Kiam la send'ant'a servil'o ek'konekt'as al la ricev'ant'a servil'o, ĝi dev'as don'i si'a'n ret'numer'o'n. La ricev'ant'a komput'il'o kontrol'as ĉe centr'a list'o, ĉu la vok'ant'o est'as kon'at'a font'o de rub'poŝt'o, kaj, se jes, ĝi per anonc'o fin'as la komunik'ad'o'n. Ekzist'as kaj komerc'a'j kaj volont'ul'a'j grup'o'j, kiu'j kolekt'as list'o'n de tia'j send'ej'o'j de rub'poŝt'o. Bedaŭr'ind'e, ankaŭ ili sufer'as pro erar'a'j traf'o'j, kvankam ĉi-okaz'e la honest'a send'ant'o inform'iĝ'as. La erar'o'j okaz'as, ĉar la list'ig'it'a'j fi'send'ant'o'j est'as ne nur maŝin'o'j, kiu'j'n posed'as mis'uz'ant'o'j, sed ankaŭ poŝt'o'servil'o'j, kiu'j est'is mal'bon'e agord'it'a'j – ne'ferm'it'a'j plu'send'il'o'j aŭ maŝin'o'j reg'at'a'j de pirat'o'j, tiel ke spam'ist'o'j pov'as uz'i ili'n, sed kiu'j hav'as ankaŭ honest'a'j'n uz'ant'o'j'n. Ebl'as ankaŭ erar'o'j aŭ mis'raport'o'j, kiu'j pov'as kaŭz'i en'list'ig'o'n de servil'o'j, kiu'j ne send'as rub'poŝt'o'n.

Griz'a'j list'o'j

Ekzist'as ali'a spec'o de nigr'a list'o, kiu ne bezon'as centr'a'n list'o'n kaj evit'as ties erar'a'j'n traf'o'j'n. La ide'o est'as simpl'e, ke por ĉiu unik'a kombinaĵ'o de send'ant'a maŝin'o, send'ant'a uz'ant'o kaj ricev'ant'a uz'ant'o, oni rigard'as, ĉu oni jam ricev'is mesaĝ'o'n kun la sam'a kombinaĵ'o. Se jes, est'as kutim'a korespond'ant'o kaj oni tuj las'as la mesaĝ'o'n tra'ir'i; se ne, la ricev'ant'a servil'o uz'as ebl'o'n de la protokol'o por dir'i al la send'ant'a servil'o: „ĉi tiu servil'o est'as tro okup'it'a; prov'u post'e”. Bon'kvalit'a laŭ'norm'a send'ant'a servil'o re'prov'os iom post'e. Reprovantoj, en'e de akcept'ebl'a temp'o, akcept'iĝ'as. Tio kaŭz'as, ke anstataŭ erar'a'j traf'o'j, mesaĝ'o'j el ne'kon'at'o'j est'as nur iom prokrast'at'a'j, sed ja al'ven'os post kelk'a'j hor'o'j. Tio est'as mult'e mal'pli ĝen'a, ol se ili tut'e ne tra'ir'us. La metod'o bon'e funkci'as, ĉar la plej mult'a'j spam'send'il'o'j est'as simpl'a'j program'o'j, kiu'j send'as mult'a'j'n mesaĝ'o'j'n kaj ne zorg'as re'prov'i. Se ili neniam re'prov'as, mesaĝ'o neniam tra'ir'as. Est'us ebl'e, ke en la est'ont'ec'o la rub'poŝt'a'j program'o'j kutim'os re'prov'i, sed tio serioz'e komplik'os ili'a'n task'o'n, kaj las'os temp'o'n al ricev'ant'o'j prov'i ali'a'j'n solv'o'j'n, ekzempl'e nigr'o'list'ig'i send'il'o'j'n, kiu'j prov'as send'i al mult'a'j ne'kon'at'o'j sam'temp'e. Griz'a'j list'o'j est'as miks'ebl'a'j kun ali'a'j solv'o'j, kaj la kombinaĵ'o pov'as iĝ'i tre mal'facil'e tra'ir'ebl'a por la fi'reklam'ist'o'j.

Soci'a'j solv'o'j

Tiu'j ĉi teknik'a'j solv'o'j ne est'as la sol'a'j, kiu'j'n oni pri'pens'as. Soci'a'j solv'o'j cel'as ŝanĝ'i la kondut'o'n de la send'ant'o'j aŭ ricev'ant'o'j. La plej simpl'a solv'o est'us, ke neni'u iam ajn respond'u al rub'poŝt'aĵ'o, tiel ke ne ind'u por la reklam'ist'o. Bedaŭr'ind'e sufiĉ'as, ke tre et'a proporci'o de cel'it'o'j respond'u, por pag'i la labor'o'n de la reklam'ist'o'j. Ŝajn'as mal'facil'e for'pren'i ĉiu'j'n naiv'eg'ul'o'j'n el la uz'ant'ar'o.

Ĉe la ali'a flank'o de la problem'o, oni pov'as hont'ig'i la send'ant'o'n, ekzempl'e publik'e plend'i kaj ne aĉet'i de firma'o'j, kiu'j fi'reklam'as. Tio est'as pli-mal'pli sukces'a, ĉar nun'temp'e honest'a'j hom'o'j aŭ entrepren'o'j ne plu send'as ne'pet'it'a'j'n reklam'o'j'n, ĉar ili sci'as, ke klient'o'j plend'eg'os. Bedaŭr'ind'e rest'as tromp'em'ul'o'j, kiu'j vend'as dub'ind'a'j'n var'o'j'n aŭ rekt'a'j'n tromp'o'j'n kaj fajf'as pri reputaci'o.

Leĝ'a'j solv'o'j cel'as tiu'j'n: por efektiv'ig'i si'a'j'n reklam'o'j'n, la send'ant'o dev'as don'i si'a'n adres'o'n aŭ iu'n rimed'o'n, por ke la tromp'ot'o pag'u. Tiu'n voj'o'n oni pov'as sekv'i por mal'kaŝ'i la tromp'ist'o'n. Tiam, se est'as taŭg'a leĝ'o, oni pov'as jur'e persekut'i tiu'n, kaj mal'liber'ig'i, se neces'e, por ĉes'ig'i la reklam'ad'o'n. Problem'o est'as, ke ret'poŝt'o tra'ir'as land'lim'o'j'n, kaj oft'e mal'facil'as al leĝ'o tra'ir'i land'lim'o'j'n.

Ali'a'j solv'o'j est'as kaj teknik'a'j kaj soci'a'j, ekzempl'e prez'ig'i ret'poŝt'o'n. Se ret'poŝt'o kost'us iom'et'e, ne kost'us mult'e por normal'a'j uz'ant'o'j, sed por reklam'ist'o'j ĝi ja iĝ'us tro kost'a. Vari'aĵ'o est'as, ke ret'poŝt'o en'hav'u opci'o'n por pag'o, tio est'as, ricev'ant'o pov'as pag'ig'i la send'ant'o'n, se li aŭ ŝi mal'kontent'as, do ne pag'ig'as amik'o'j'n sed ja la reklam'ist'o'j'n. Tamen, pag'sistem'o'j est'as mal'facil'e star'ig'ebl'a'j sen perd'i la inter'komunik'ad'o'n, ĉar ĉiu'j ret'serv'o'j dev'us inter'konsent'i, kaj est'as risk'o, ke tiu, kiu reg'as la pag'sistem'o'n, mis'uz'os si'a'n potenc'o'n aŭ far'os sen'merit'a'n profit'o'n.

Franck ARNAUD
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ŝuld'o redukt'it'a

Kiam mal'aper'is prezid'ant'o Mobutu en 1997, la ŝuld'o'j, kiu'j'n Kongo dev'is re'pag'i al inter'naci'a'j financ'a'j instituci'o'j kaj okcident'a'j land'o'j, ating'is preskaŭ 14 miliard'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j. Tiu mon'o dev'is est'i uz'at'a por la konstru'o de la land'o, sed dum la regn'o de Mobutu la land'o pli kaj pli degrad'iĝ'is.

La sekv'ant'a prezid'ant'o, Laurent Desiré [lorá deziré] Kabil'a, rifuz'is re'pag'o'n de tiu'j ŝuld'o'j. Laŭ li, la mon'o nur serv'is por riĉ'ig'i la famili'an'o'j'n de Mobutu, ne al la popol'o. La 2an de aŭgust'o 1998 Kongo est'is atak'it'a de la ribel'ul'o'j sub'ten'at'a'j de la reg'ist'ar'o'j de Ruando, Ugando kaj Burundo. Oni ne sci'as, de kie tiu'j land'o'j mal'riĉ'a'j akir'is arm'il'o'j'n kaj mon'o'n por organiz'i la milit'o'n. La 16an de januar'o 2001 Kabil'a est'is murd'it'a.

La nun'a prezid'ant'o, Jozefo Kabil'a, fil'o de Laurent Kabil'a, decid'is trakt'ad'i kun la kreditor'o'j. Fin'e de juli'o 2003 Inter'naci'a Mon'a Fondus'o kaj Mond'a Bank'o konsent'is redukt'o'n de re'pag'o de la ŝuld'o kaj de la interez'o'j, kiu'j dum la jar'o'j 2003 ĝis 2026 en'tut'e ating'os sum'o'n de proksim'um'e dek miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j, en form'o de jar'a redukt'o de la sum'o'j pag'ot'a'j je 50 ĝis 90 %.

Oficial'a'j prav'ig'o'j de tiu rezult'o est'is, ke Kabil'a reg'is la ekonomi'a'j'n parametr'o'j'n stabil'ig'ant'e la mon'o'n kaj ke li trakt'ad'is kun la ribel'ul'o'j por kre'i unu'ig'o'n de la land'o. Tamen, en la ĉiu'tag'a viv'o de la kong'an'o'j, ŝanĝ'o apenaŭ vid'ebl'as, kvankam la mon'o est'as preskaŭ stabil'a dum du jar'o'j. Kiam Kabil'a iĝ'is prezid'ant'o, unu uson'a dolar'o kost'is 350 kongajn frank'o'j'n kaj nun 430. La kong'an'o'j ankoraŭ est'as en la mizer'o kaj sufer'as pro mal'sat'o, mal'san'o, ktp. Ali'a'j plu ekspluat'as la riĉ'aĵ'o'j'n de Kongo.

Serge ZANDANDU NTOMONO ZOl'a
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Vieno grav'e profit'os de la EU-pli'vast'ig'o

Vieno aparten'as al la urb'o'j, kiu'j grav'e gajn'os ekonomi'e rezult'e de la EU-pli'vast'ig'o, kiu komenc'iĝ'os la 1an de maj'o 2004 per la akcept'o de la unu'a grup'o de dek land'o'j el mez'a kaj orient'a Eŭrop'o.

Tiu region'o est'as kaj rest'os unu el la baz'a'j eŭrop'a'j merkat'o'j kun grand'a'j ŝanc'o'j est'ont'e. La jar'o'j 1989-1999, post la mal'ferm'o de tiu part'o de Eŭrop'o al Okcident'o, al'port'is al la aŭstr'a ĉef'urb'o 40 000 nov'a'j'n labor'lok'o'j'n. Tiu pozitiv'a tendenc'o daŭr'os ankaŭ post la EU-pli'vast'ig'o. Ankaŭ la tendenc'o'j ĉe la viena bors'o evolu'os supr'e'n sur'baz'e de la esper'o'j je negoc'o'j en orient'a Eŭrop'o.

La ekonomi'a'j avantaĝ'o'j de la EU-pli'vast'ig'o trov'is lok'o'n ankaŭ en la prognoz'o'j. Nur 25 eŭr'o'j kiel EU-el'spez'o'j jar'e por ĉiu vien'an'o al'port'os real'a'n kresk'o'puŝ'o'n de la mal'net'a en'urb'a produkt'o de 0,5 ĝis 0,7 el'cent'o'j. Tio signif'as cert'ig'o'n de la viv'nivel'o, nov'a'j'n evolu'ŝanc'o'j'n por la vienaj firma'o'j kaj est'ig'o'n de nov'a'j labor'lok'o'j.

La urb'a situ'o – grav'a start'avantaĝ'o

Mult'nombr'a'j aŭstr'a'j kaj pli ol 1000 inter'naci'a'j entrepren'o'j jam lok'is si'a'j'n centr'a'j'n ofic'ej'o'j'n en Vieno cel'e al ag'ad'o en mez'a kaj orient'a Eŭrop'o. Rezult'e de la EU-pli'vast'ig'o tiu tendenc'o est'os intens'ig'it'a, ĉar la grand'a avantaĝ'o de Vieno kuŝ'as en ĝi'a unik'a ĝis nun akir'it'a kompetent'ec'o pri orient'a Eŭrop'o, en ĝi'a'j alt'kvalifik'it'a'j kaj kre'o'pov'a'j labor'ul'o'j, en la alt'a viv'kvalit'o kaj ekonomi'a stabil'ec'o. Tiu'n alt'a'n rang'o'n de la aŭstr'a ĉef'urb'o en la konkurenc'o de eŭrop'a'j urb'o'j oni intenc'as ekspluat'i kaj pli'vast'ig'i. Tiu'cel'e Vieno lanĉ'is mult'nombr'a'j'n iniciat'o'j'n.

La aŭstr'a ĉef'urb'o form'as kun la najbar'land'o'j fort'a'n, inter'plekt'it'a'n, mez'eŭrop'a'n ekonomi'a'n spac'o'n kun grand'a'j kresk'o'ebl'ec'o'j. Ĝi est'as merkat'a region'o, kiu est'as tre grand'a kaj al'log'a por sukces'e funkci'i ankaŭ en la kondiĉ'o'j de inter'naci'a konkurenc'o.

Trans'lim'a negoc'ad'o

La viena region'o est'ig'is per la iniciat'o'j Trans'lim'a negoc-kun'labor'o por mez'a Eŭrop'o kaj Rekt'a invest'agent'ej'o-ret'o lim'trans'ir'a'j'n ekonomi'a'j'n platform'o'j'n. Projektevoluo, inter'ŝanĝ'o de sci'o'j, uz'o de sinergi'o'j, iniciat'o'j en la teĥnologi'a'j baz'a'j sfer'o'j, merkat'ad'o de la situ'a lok'o de la urb'o kaj serv'o'j okup'as centr'a'n pozici'o'n.

Ĉio ĉi ĉef'e util'os al la mal'grand'a'j kaj mez'grand'a'j firma'o'j, prezent'ant'a'j spin'o'n de la viena ekonomi'o. Tiu'j entrepren'o'j pov'os el'uz'i per special'a'j sub'ten'o'j la avantaĝ'o'j'n de la EU-pli'vast'ig'o.

Pli da labor'lok'o'j, pli alt'a aĉet'pov'o

La nov'a'j task'o'j est'ig'os mult'a'j'n nov'a'j'n labor'lok'o'j'n kaj cert'e pli'alt'ig'os la viv'nivel'o'n. Tio sen'dub'e stimul'os la vien'an labor'merkat'o'n.

Per'e de la sep'jar'a trans'ir'a period'o post la unu'a EU-pli'vast'ig'o ek'de 2004 Vieno pov'os plan'i anticip'e – konform'e al la ekonomi'a situ'o – si'a'n labor'merkat'o'n.

La bon'stat'o de la hom'o'j en la urb'o'j de la en'ir'ont'a'j EU-land'o'j kun'port'os ankaŭ nov'a'j'n bezon'o'j'n. Tamen jam nun la vizit'ant'o'j el la nov'a'j EU-land'o'j aĉet'as en la vienaj magazen'o'j var'o'j'n je 900 milion'o'j da eŭr'o'j jar'e. Krom'e la vienaj turism'a'j firma'o'j ĝoj'as pri la al'ven'o de ĉiu nov'a turist'o.

Evgeni GEORGIEV
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Vojaĝ'o en brak'seĝ'o

En MONATO 2003/7-8 tre plaĉ'is al mi la artikol'o'j de W. H. Simcock, precip'e la pri'skrib'o de nord'a Portugali'o. Esper'ebl'e li far'os pli'a'j'n kontribu'o'j'n est'ont'e. Ĉar nun'temp'e mi prefer'as „vojaĝ'i” en la brak'seĝ'o ol efektiv'e.

B. N.
Briti'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

„Incest'a” gem'et'o

Mi trov'is tre interes'a la artikol'o'n de Donald Broadribb pri la traduk'o de la verk'o La bapt'o'fil'in'o de J'o'n Mirande el la eŭsk'a far'e de Joxemari Sarasua (MONATO 2003/5, p. 19-20). Mi ne leg'is tiu'n libr'o'n, sed eĉ se la aŭtor'o de la artikol'o pens'as, ke ĝi ne est'as „pornografi'a”, laŭ la artikol'o, mi opini'as ke ĝi est'as iom'et'e incest'a.

Daniel HOUGUET
Franci'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Vask'o'j kaj Et'a

Jen kelk'a'j detal'o'j, kiu'j'n Al'os i Font forges'is en si'a artikol'o en MONATO 2003/4 p. 10:

Et'a (Euskadi ta Askatasuna, Eŭski'o kaj Liber'ec'o) komenc'is si'a'n arm'it'a'n karier'o'n en 1960, mort'ig'ant'e unu'jar'a'n infan'o'n per bomb'o. De tiam ĝi mort'ig'is 815 hom'o'j'n (inter ili pli ol 20 infan'o'j'n). Last'a'temp'e Et'a elekt'as si'a'j'n viktim'o'j'n inter la politik'a'j parti'o'j ne-naci'ist'a'j. La mon'font'o'j plej uz'at'a'j por si'n financ'i est'as la kidnap'o, la el'dev'ig'o kontraŭ vask'a'j entrepren'ist'o'j (t.n. impost'o por la revoluci'o) , kaj kelk'a'j laŭ'leĝ'a'j firma'o'j (kiel ŝajn'e, ĵurnal'o'j), kaj en Hispanio kaj en sud-amerik'a'j land'o'j. Demand'o: Se vask'a popol'o ver'e apog'as Et'a'n, laŭ radikal'e sendependentisma mesaĝ'o, kial Et'a bezon'as tia'j'n per'fort'a'j'n ag'manier'o'j'n?

Rilat'e al la kulp'ig'o pri parti'a ag'ad'o al iu juĝ'ist'o, dir'end'as ke Hispanio est'as modern'a demokrati'a ŝtat'o funkci'ant'a sur'baz'e de la dis'iĝ'o de la potenc'o'j: la leĝ'o'don'a, la ekzekutiv'a kaj la juĝ'a. La demokrati'a sistem'o juĝ'u, ĉu tiu juĝ'ist'o ag'as sen'de'pend'e.

La parti'o reg'ant'a en Vaskio est'as la Vask'a Naci'a Parti'o (PNV). Ĝi de'ven'as el Bizkai Bur'u Batzar [biskáj burú bacár] (Biskaj'a ĉef'komitat'o), fond'it'a de Sabin'o Ar'an'a (1865-1903) en la jar'o 1895. Jen unu el li'a'j dir'aĵ'o'j: „La biskajanoj (el Biskaj'o, vask'a provinc'o) est'as dev'ig'it'a'j kaj lern'i si'a'n naci'a'n lingv'o'n kaj ne instru'i ĝi'n al la hispan'o'j. La lingv'a diferenc'o ni'n protekt'os kontraŭ kontakt'o kun la hispan'o'j, evit'ant'e tiel la kruc'iĝ'o'n inter la du ras'o'j.” Li opini'is la vask'in'o'j'n edz'in'iĝ'int'a'j'n kun hispan'o'j, mal'respekt'ind'a'j, ĉar ili miks'iĝ'is kun „la plej mal'ŝat'ind'a kaj fi'a ras'o el Eŭrop'o”. Nun'temp'a'j alt'rang'a'j PNV-an'o'j plu uz'as la ras'a'n diferenc'o'n kiel varb'il'o'n.

La grand'a dialekt'iĝ'o de la vask'a lingv'o, la fort'a influ'o de la kastilia (t.e. la hispan'a lingv'o), kaj la diktatur'o de Franc'o [frank'o] (1936-1975), kiu mal'permes'is ali'a'n lingv'o'n krom la kastilia, las'is ĝi'n ĉe risk'o de mal'aper'o. En 1978 la hispan'o'j don'is al si konstituci'o'n, kiu re'kon'as kaj protekt'as kiel propr'a'j'n la divers'a'j'n lingv'o'j'n de Hispanio. Nun'temp'e la vask'a, ĝu'as bon'fart'o'n. Ferm'o de la ĵurnal'o Egunkaria [egúnkarjá] (La ĵurnal'o) ne est'as atak'o kontraŭ la vask'a, sed mem'defend'o kontraŭ teror'ist'o'j.

Albert Einstein [ajnŝtajn] dir'is: „Naci'ism'o est'as infan'a mal'san'o. Ĝi est'as la hom'ar'a morbil'o.” Aŭtonom'a reg'ist'ar'o dev'us unu'e liber'ig'i la vask'a'n pens'o'n, nun'e rab'it'a'n de la per'fort'ul'o'j. Ŝtat'a reg'ist'ar'o dev'us modif'i la hispan'a'n konstituci'o'n kaj star'ig'i referendum'o'n, por ke la vask'o'j decid'u pri si'a propr'a est'ont'ec'o.

MADRIDANO
Hispanio
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Sob'ig-F

Fin'e de aŭgust'o, dum mi ĝu'is mi'a'j'n mal'mult'a'j'n feri'tag'o'j'n en idili'a lok'o de Nederlando, koleg'in'o mi'a el la labor'ej'o send'is panik'a'n poŝ'telefon'a'n mesaĝ'o'n, kiu tekst'is, ke la poŝt'o'servil'o de la ret'region'o esperant'o.be, tiu, en kiu gast'as MONATO, est'as infekt'it'a de virus'o. Mi ne tuj ek'panik'is, ĉar laŭ mi'a modest'a kompren'o de la funkci'ad'o de la poŝt'o'servil'o, tio tut'e ne ebl'as. Almenaŭ neni'u el la ĝis nun kon'at'a'j virus'o'j pov'us infekt'i ĝi'n. Kiam mi re'ven'is al la ofic'ej'o, mi trov'is, ke la fakt'o'j prav'ig'is mi'a'n supoz'o'n. La poŝt'o'servil'o esperant'o.be est'is san'a kaj sekur'a.

Sed kio do okaz'is? Kial la panik'a mesaĝ'o? Nu, al'ven'is en la ofic'ej'o dek'o'j da mesaĝ'o'j de person'o'j, kiu'j dir'is, ke ili ricev'is infekt'it'a'n mesaĝ'o'n de info@fel.esperant'o.be. Eĉ servil'estr'o'j de iom grand'a'j kaj renom'a'j firma'o'j send'is (aŭtomat'a'j'n) ret'leter'o'j'n por avert'i ni'n pri la danĝer'a situaci'o, kiu laŭ ili reg'as ĉe ni. Kial ili do send'is tio'n, se neni'u infekt'o en'danĝer'ig'is la servil'o'n?

Mult'a'j komput'il'o'j en la mond'o est'is infekt'it'a'j de la virus'o Sob'ig-F. Tiu virus'o send'as kopi'o'j'n de si mem al ĉiu'j ret'adres'o'j, kiu'j'n ĝi pov'as trov'i en la infekt'it'a komput'il'o. Krom'e ĝi elekt'as unu adres'o'n el ili, kaj uz'as ĝi'n kiel ŝajn'a'n send'adres'o'n. En kelk'a'j komput'il'o'j, ekzempl'e en Ĉini'o kaj Estoni'o, tiu virus'o hazard'e elekt'is la adres'o'n info@fel.esperant'o.be kaj tiel „ni'a'nom'e” dis'vast'ig'is si'n al cent'o'j aŭ mil'o'j da sen'kulp'a'j uz'ant'o'j. Kelk'dek'o'j el ili, tut'e bon'intenc'e, skrib'is al la fals'it'a adres'o info@fel.esperant'o.be.

Se ankaŭ vi, kar'a leg'ant'o, ricev'is virus'o'n, kiu ŝajn'e ven'is de Fel, bon'vol'u ne grumbl'i al ni. Por ver'e ek'sci'i, kies komput'il'o send'is la virus'o'n, neces'as atent'e stud'i la kap'o'n de la ret'mesaĝ'o kaj sci'i iom pri la inter'ret'a mekanism'o. Ebl'e mi verk'os artikol'o'n pri tio baldaŭ kaj propon'os ĝi'n al la redaktor'o de la rubrik'o Komput'ad'o. Ceter'e, tiu rubrik'o ĉi-numer'e post long'a paŭz'o feniks'e re'ven'is. Mi dezir'as al vi interes'a'n leg'ad'o'n!

Sincer'e vi'a,

Paul PEERAERTS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Kiu send'is al mi tiu'n virus'o'n?

En la en'konduk'o de la oktobr'a numer'o de MONATO Paul Peeraerts skrib'is pri virus'o'j, kiu'j kaŝ'as la ret'adres'o'n de la person'o, kiu distribu'is ili'n. Kiel oni tamen pov'as ek'sci'i, kiu est'as la kulp'ul'o, vi pov'os leg'i en tiu ĉi artikol'o.

Se oni ricev'as ret'mesaĝ'o'n kun al'don'it'a virus'o, iu'j em'as simpl'e al'klak'i la Respond'u-buton'o'n de si'a poŝt'il'o por avert'i la send'int'o'n. La ide'o skrib'i al la send'int'o est'as tre bon'a, ĉar plej oft'e tiu tut'e ne konsci'as pri la plu'send'it'a virus'o. Sed uz'i tiu'cel'e la Respond'u-buton'o'n ĝeneral'e ne hav'as senc'o'n. La grand'a pli'mult'o de la last'a'temp'a'j virus'o'j fals'as la send'adres'o'n. Se vi do ricev'as infekt'it'a'n ret'mesaĝ'o'n de sinjor'o.iks'o@esperant'o.be, tiu sinjor'o Iks'o plej ver'ŝajn'e tut'e ne kulp'as kaj hav'as ne'infekt'it'a'n komput'il'o'n.

Kies komput'il'o ver'e kulp'as do?

Por ek'sci'i, kies komput'il'o kulp'as, neces'as atent'e rigard'i la ĉap'o'n de la ret'mesaĝ'o, kiu en'hav'as la virus'o'n. Part'o de tiu ĉap'o pov'as ekzempl'e aspekt'i jen'e:

Re'turn-Path: <info@fel.esperant'o.be>
Received: from mx2.xs4all.be (mx2.xs4all.be [195.144.64.130]) by fel.esperant'o.be with ESMTP (Mailtraq/2.3.1.1415) id Fel De16BFB1 for fleja@esperant'o.be; Wed, 03 Sep 2003 14:29:50 +0200
Received: from fel.esperant'o.be [217.136.224.210] by mx2.xs4all.be (8.12.9/8.12.9) with ESMTP id h83CSkhd006494 for <fleja@esperant'o.be>; Wed, 3 Sep 2003 14:28:48 +0200

En tiu ĉap'o vi trov'u la plej sub'a'n lini'o'n, kiu komenc'iĝ'as per la vort'o Received. En tiu lini'o vi trov'u la Ip-numer'o'n aŭ ret'numer'o'n de la send'int'a komput'il'o. La ret'numer'o konsist'as el kvar nombr'o'j inter 0 kaj 255. En la supr'a ekzempl'o la ret'numer'o est'as do 217.136.224.210. Nun vi uz'u iu'n ret'region-serĉ'il'o'n (angl'e: DNS look up servic'e), ekzempl'e samspade.org/, kaj tie apud la buton'o Do stuff vi tajp'u 217.136.224.210. La respond'o est'os adsl-fix.skynet.be. Tiel vi sci'os, ke la send'int'o hav'as komput'il'o'n en la ret'region'o skynet.be, kaj ne, kiel ŝajn'ig'as la send'adres'o, en la region'o fel.esperant'o.be. Se vi mem kon'as person'o'n, kiu hav'as ret'adres'o'n, kiu fin'iĝ'as per skynet.be, tre ver'ŝajn'e ties komput'il'o est'as infekt'it'a, kaj tiam vi pov'as avert'i li'n. Se vi ne kon'as iu'n tie, vi pov'as skrib'i al la estr'o de skynet.be (samspade.org/ inform'os vi'n pri la nom'o kaj adres'o) kaj avert'i, ke la komput'il'o 217.136.224.210 est'as infekt'it'a. Iu'j servil'estr'o'j ŝat'os tio'n kaj tuj avert'os la koncern'at'o'n, sed ali'a'j, plej oft'e en tre grand'a'j entrepren'o'j, neglekt'os vi'a'n mesaĝ'o'n, ĉar ĝi postul'as de ili tro da labor'o. Se ekzempl'e en tiu ret'region'o est'as mult'a'j klient'o'j, kiu'j nur de temp'o al temp'o inter'ret'um'as, pov'us est'i, ke la numer'o 217.136.224.210 aparten'as jen al unu klient'o, jen iom post'e al ali'a, kaj tiam neces'us serĉ'i en la arkiv'o por ek'sci'i, kiu send'is la mesaĝ'o'n en tiu preciz'a moment'o.

Kiel vid'i la tut'a'n ĉap'o'n?

Se vi jam tuj el'prov'is tio'n supr'e skrib'it'a'n, vi ebl'e koment'is, ke vi tut'e ne vid'as la vort'o'n Received. Jes, mult'a'j poŝt'il'o'j kaŝ'as part'o'n de la ĉap'o, kaj neces'as mal'kaŝ'i ĝi'n. En Eudora vi mal'ferm'u la mesaĝ'o'n kaj post'e al'klak'u la Blabla-buton'o'n. En Hotmail vi al'klak'u Rigard'u la font'o'n de la mesaĝ'o. En Outlook Express vi al'klak'u la menu'o'n Rigard'u kaj post'e la menu'er'o'n la tut'a'n ĉap'o'n. Por ali'a'j poŝt'il'o'j vi serĉ'u en la help'o-dosier'o'j sub „tut'a ĉap'o”, „montr'u ĉap'o'n” aŭ io simil'a.

Trov'i la posed'ant'o'n de infekt'it'a komput'il'o postul'as iom'et'e da spert'o kaj da temp'o. Sed plej oft'e la kompat'ind'a uz'ant'o est'os dank'a, ke vi inform'is li'n.

Paul PEERAERTS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Simpati'o'n al palestin'an'o'j

Se MONATO ne enu'as pro tro long'a diskut'ad'o, jen mi'a impres'o pri la respond'o de Aleksandro Gofen (MONATO 2003/9, p. 6) rilat'e al la kontrast'o: Israelo – palestin'an'o'j. El ĉio respond'it'a (ver'a aŭ ver'simil'a, ne grav'as) oni rajt'as dedukt'i, ke teritori'o, kun si'a popol'o, okup'at'a de proksim'a kaj mal'proksim'a ŝtat'o'j, pov'as est'i konsider'at'a nenies ter'o kaj de'nov'e okup'ind'a kaj konsider'ind'a komerc'ebl'a en inter'ŝtat'a'j traktat'o'j. Ĉu eg'e modern'a koncept'o pri la hom'a'j rajt'o'j? Krom'e, la teritori'o'j okup'at'a'j akir'us, tiu'okaz'e, la dign'ec'o'n de ŝtat'o kun 150 (ebl'e pli da) enklav'o'j sen'de'pend'a'j kaj asoci'it'a'j al ali'a ŝtat'o. Kaj kelk'a'j vol'us ke tia popol'o, tiel okup'it'e sen'de'pend'ig'ot'a, ne ribel'u, kaj, se ĝi ek'ribel'us, oni rajt'us help'pet'i la inter'naci'a'n solidar'ec'o'n kontraŭ ĝi!

Armand'o ZECCHIN
Italio
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

La german'a kiel mond'lingv'o

Mi ĝu'is la rakont'o'n „pri aktual'a problem'o laŭ iom ali'a vid'punkt'o” de Thierry Sal'om'o'n en MONATO 2003/9, p. 25-26. Ebl'e tiu aŭ tia rakont'o en naci'a lingv'o en naci'a gazet'o kapabl'us mal'ferm'i la spirit'o'n de kompren'em'a'j ne-esperant'ist'o'j ...

Le'o De COOMAN
Belgi'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Jes kaj ne

Jes'e al leĝ'o-ŝanĝ'o rilat'e prostitu'ad'o'n, ne'e al eŭtanazi'o: jen la rezult'o'j de balot'o'j en la nov-zelanda parlament'o fin'e de juni'o. Ambaŭ'kaz'e la parlament'an'o'j voĉ'don'is laŭ propr'a konsci'o, anstataŭ kiel kutim'e laŭ decid'o de si'a'j parti'o'j.

Per 60 por'a'j kaj 59 kontraŭ'a'j voĉ'don'o'j akcept'is parlament'o'j propon'o'j'n de deput'it'o Tim Barnett, kiu cel'is leĝ'ig'i bordel'o'j'n kaj per'ad'o'n por prostitu'ad'o, gard'i hom'a'j'n rajt'o'j'n de seks'labor'ist'o'j kaj protekt'i ili'n kontraŭ ekspluat'ad'o, pli'bon'ig'i bon'fart'o'n kaj labor'a'n san'o'n de seks'labor'ist'o'j kaj tiel help'i la publik'a'n san'o'n, kaj protekt'i infan'o'j'n kontraŭ t.n. seks'industri'a ekspluat'ad'o.

Barnett argument'is, ke antaŭ'a'j leĝ'o'j diskriminaci'is kontraŭ seks'labor'ist'o'j; ili kondamn'is (plej oft'e) vir'in'o'j'n, kiu'j propon'is seks'ag'o'n al klient'o, sed protekt'is vir'o'j'n, kiu'j serĉ'is prostitu'it'in'o'j'n. Li dir'is, ke mult'a'j seks'labor'ist'o'j sufer'ad'as mal'just'a'n trakt'ad'o'n far'e de dung'ist'o'j sed tim'as plend'i. Krom'e la leĝ'o'j mal'help'is dis'vast'ig'o'n de inform'o pri seks'mal'san'o'j.

Etik'a bankrot'o

Ali'a deput'it'o, Marc Alexander, tamen dir'is, ke la propon'o ne ŝanĝ'os industri'o'n baz'it'a'n sur krim'ul'o'j, narkot'aĵ'o'j kaj per'fort'o. Li atent'ig'is, ke en ali'a'j land'o'j ŝanĝ'o'j tia'j konduk'is al pli da prostitu'it'in'o'j kaj pli da krim'ad'o. Laŭ Alexander, mal'krim'ig'i prostitu'ad'o'n konduk'os al etik'a bankrot'o de est'ont'a'j generaci'o'j.

Unu deput'it'o si'n de'ten'is dum la parlament'a voĉ'don'ad'o. Ashraf Choudary [aŝraf ĉaŭdri] de la Labor'ist'a Parti'o rikolt'is kritik'o'j'n de mult'a'j islam'an'o'j, ĉar li ne voĉ'don'is kontraŭ la propon'o. Li defend'is si'n, dir'ant'e, ke li reprezent'as ne nur islam'an'o'j'n en si'a parlament'a distrikt'o sed ĉiu'j'n: pro tio li ne pov'is decid'i. Se Choudary est'us voĉ'don'int'a kontraŭ la propon'o, la ŝanĝ'o'j de Barnett ne real'iĝ'us. La ministr'o pri vir'in'a'j afer'o'j, Ruth Dyson [dajsn](Labor'ist'a Parti'o), inform'is post'e, ke oni re'konsider'os la leĝ'o'n post kvin jar'o'j.

Ne'halt'ig'ebl'a mal'san'o

Mal'pli sukces'a est'is parlament'a propon'o permes'i volont'a'n eŭtanazi'o'n kaz'e de ne'venk'ebl'a mal'san'o. La propon'o est'us permes'int'a al tiu, kiu mort'as dolor'e kaj mal'rapid'e pro ne'halt'ig'ebl'a mal'san'o, pet'i help'o'n mort'i. La parlament'an'o'j unu'a'debat'e voĉ'don'is 57 por kaj 60 kontraŭ la propon'o. Eĉ se post la kutim'a'j tri debat'o'j ili aprob'us la propon'o'n, ĝi far'iĝ'us leĝ'o nur post referendum'a jes'o de la popol'o. Laŭ opini'sond'o, 70 % de la popol'o sub'ten'us la propon'o'n.

La societ'o por volont'a eŭtanazi'o prov'is persvad'i parlament'an'o'j'n send'i la propon'o'n al parlament'a komitat'o por plen'a publik'a debat'o. Tamen mult'a'j grup'o'j, religi'a'j kaj medicin'a'j, mal'favor'is la propon'o'n. La estr'o de la Naci'a Parti'o, Bill English [ingliŝ] pasi'e kontraŭ'e parol'is.

La propon'int'o, Peter Brown [braŭn] (Parti'o Nov-Zelando Unu'e), dir'is, ke li vol'as help'i sufer'ant'o'j'n. Li tiel ag'is, ĉar li spert'is la mort'o'n de si'a edz'in'o pro kancer'o. Li opini'is, ke la decid'o ne send'i la propon'o'n al komitat'o est'as mal'sukces'o por demokrati'o. La parlament'o jam en 1995 rifuz'is simil'a'n propon'o'n.

Paliativ'a fleg'ad'o

La asoci'o de kurac'ist'o'j kontraŭ'is la propon'o'n, kiu de'pend'us de kurac'ist'a permes'o kaz'e de ĉiu help'o-pet'o. Tio postul'us mal'etik'a'n kurac'ist'a'n kondut'o'n. La prezid'ant'o de la asoci'o, Trici'a Briscoe [triŝa briskaŭ] dir'is, ke cel'at'a est'u bon'a paliativ'a fleg'ad'o por mild'ig'i la dolor'o'n de la ĉe'viv'fin'a'j pacient'o'j, ne ili'n mort'ig'i. Pacient'o'j jam hav'as la rajt'o'n rifuz'i kurac'ad'o'n.

Laŭ la propon'o tiu'j, kiu'j vol'as help'o'n por fin'i si'a'n viv'o'n, antaŭ'e pet'u, ke iu reprezent'u ili'n, se ili far'iĝ'us mens'e ne'kapabl'a'j komunik'i si'a'j'n dezir'o'j'n. La propon'o pri'skrib'is sistem'o'n de volont'a eŭtanazi'o administr'at'a de kurac'ist'o post konsent'o de du ali'a'j kurac'ist'o'j, kaj post psikiatri'a taks'ad'o, konsil'ad'o kaj pri'pens'ad'o de la pet'int'o.

D. E. ROGERS
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Varm'eg'o sufer'ig'a

Mi tre sufer'as pro varm'eg'o; kiam la termo'metr'o indik'as pli ol 30 celsi'a'j'n grad'o'j'n, mi ŝvit'as eĉ se mi sid'as tut'e sen'mov'e, sent'as mi'n lam'ig'it'a, sen'fort'a. Nu, dum unu, du tag'o'j mi el'ten'as – sed ne dum tut'a'j ses semajn'o'j. Tiom daŭr'is en la somer'o de 2003 la ekstrem'e varm'eg'a kaj sen'pluv'a period'o en Eŭrop'o, kun temperatur'o'j de 30 ĝis 40 grad'o'j en Germanio, kie kutim'e ni hav'as mez'e 25 grad'o'j'n tiu'sezon'e. Mi sufer'eg'is kiel ni'a pom'uj'o, kiu fal'ig'is du'on'o'n de si'a'j frukt'o'j. Neniam antaŭ'e ni hav'is tiom mal'kontent'ig'a'n rikolt'o'n.

Nun, en aŭtun'o, ni hav'as normal'a'j'n temperatur'o'j'n. Dum'e la fak'ul'o'j plu diskut'as (kaj disput'as) pri tiu somer'o. Unu'j asert'as, ke ne est'is ekster'ordinar'a fenomen'o, ĉar varm'eg'a'j somer'o'j en Eŭrop'o jen kaj jen aper'as en cert'a'j period'o'j. Ali'a'j asert'as, ke kulp'as la ŝanĝ'it'a tut'mond'a klimat'o, kaŭz'it'a per venen'o'j produkt'it'a'j (kaj produkt'at'a'j) de l' hom'ar'o, precip'e de industri'a'j land'o'j. Tio'n sub'ten'as la fakt'o, ke ne nur en Germanio sed en la tut'a Eŭrop'o kaj en kelk'a'j region'o'j ali'kontinent'a'j oni konstat'is ne'kutim'a'j'n veter-fenomen'o'j'n. Mi person'e inklin'as al la du'a opini'o, ĉar laŭ mi'a propr'a observ'ad'o jam de mult'a'j jar'o'j la veter'o iel tiel frenez'as ĉe ni. Kiam mi est'is infan'o, la vintr'o'j est'is mal'varm'a'j kun mult'a neĝ'o, pri kiu ni tre ĝoj'is, ĉar ni pov'is mult'e sled'i, ski'i kaj sket'i. La somer'o'j est'is varm'a'j (sed ne varm'eg'a'j), pri kio ni tre ĝoj'is, ĉar ni oft'e pov'is ban'iĝ'i. Mi'a'j ge'nep'o'j kutim'e dev'as est'i kontent'a'j pri unu, du tag'o'j kun neĝ'o, tamen kutim'e pov'as pli mult'e naĝ'i dum pli varm'a'j somer'o'j ol mi pov'is ĝu'i. Nu, ni atend'u la ven'ont'a'n vintr'o'n; ebl'e ĝi est'os sam'e strang'a kiel la antaŭ'a, kiam dum kelk'a'j semajn'o'j ni hav'is frost'a'j'n temperatur'o'j'n, sed neniu'n neĝ'o'n.

Sen'de'pend'e de tio: ĉu vi ankaŭ (de'nov'e) konstat'is, ke la veter'o est'as ideal'a komunik-rimed'o? Kun tut'e fremd'a'j hom'o'j mi konversaci'is ĉi-jar'e – pri la veter'o. Jes, ĝi est'as natur'a tem'o por kontakt'i kun'sufer'ant'o'j'n kaj kun'grumbl'ant'o'j'n. Jen do, ĉiu mal'bon'a afer'o hav'as ankaŭ bon'a'n flank'o'n, ĉu ne?

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Kompat'ind'a'j irak'an'o'j

Ĉu kritik'int'o'j nun triumf'u aŭ plor'u pro rezult'o'j de la Irak-milit'o? Ĉiu'j ili'a'j avert'o'j kaj prognoz'o'j, ĉiu'j protest'o'j de cent'mil'o'j da manifestaci'int'o'j kontraŭ tiu krim-milit'o montr'iĝ'is prav'a'j. Du'on'a'n jar'o'n post milit-fin'o Irako est'as komplet'e mal'stabil'a kaj ĥaos'a, reg'as ne ord'o kaj pac'o sed krim'ad'o kaj teror'o, mal'sat'o kaj mal'riĉ'o. La okupaci'a'j'n arme'o'j'n plag'as sabot'ad'o kaj kaŝ'paf'ist'o'j – ĝust'e kiam mi skrib'as tiu'j'n ĉi lini'o'j'n, radi'o de'nov'e inform'as pri mort'ig'o de uson'a soldat'o per grenad'o. Jam mort'is en Irako pli mult'a'j uson'a'j arme'an'o'j post la fulm-milit'o ol dum ĝi. Sekret'a'j serv'o'j supoz'as, ke en'filtr'iĝ'is en la post'milit'a'n land'o'n teror'ist'o'j de fi'fam'a Al'kaid'o, kiu'j tut'e ne trov'iĝ'is tie sub la reĝim'o de despot'o Sadam Husajn [sadám husájn] (kvankam Uson'o asert'is tio'n).

Mensog'o'j, mensog'o'j

Eĉ pli terur'e: argument'o'j de la uson'a prezid'ant'o Georg'e W. Bush [ĝorĝ dablju buŝ] kaj de la brit'a ĉef'ministr'o Tony Blair [teŭni blea] por tiu milit'o montr'iĝ'is ne nur mal'prav'a'j sed eĉ fals'it'a'j. Ambaŭ pi'a'j krist'an'o'j mensog'is por akir'i konsent'o'n de si'a'j parlament'o'j por krim'a milit'o kontraŭ islam'a land'o, en kiu, ceter'e, viv'as ankaŭ konsider'ind'a mal'pli'mult'o da krist'an'o'j (kiom da ili, krom mil'o'j da islam'an'o'j, mort'is per tiu kruc'milit'o, neni'u sci'as). La plej grand'a erar'o de Bush kaj Blair evident'e est'is, ke irak'an'o'j akcept'os ili'n per ĝoj'a'j kor'o'j kaj flor'buked'o'j, se ili liber'ig'os la popol'o'n de diabl'o Sadam Husajn. Jes, ili for'bala'is li'a'n teror'a'n reĝim'o'n – kvankam li mem ankoraŭ viv'as – ili venk'is facil'e kontraŭ mizer'a arme'o, sub'aĉet'int'e per milion'o'j da dolar'o'j irakajn general'o'j'n.

Iluzi'o naiv'a

Sed est'is naiv'a iluzi'o de Bush kaj Blair, ke post'milit'e la iraka popol'o sen iu ajn rezist'o akcept'os okcident'a'n demokrati'o'n kaj kun dank'o trans'pren'os la uson'a'n manier'o'n viv'i. Mal'e, plej grand'a part'o de la iraka popol'o blasfem'as pri uson'an'o'j kaj brit'o'j, kiu'j ne kapabl'as cert'ig'i por la loĝ'ant'o'j eĉ minimum'a'j'n viv'bezon'o'j'n. Anstataŭ flor'o'j irak'an'o'j ĵet'as ŝton'o'j'n al la okcident'a'j soldat'o'j, kaj ekstrem'ist'o'j uz'as pli mort'ig'a'j'n batal'il'o'j'n. Montr'iĝ'is, ke Vaŝington'o hav'is nur la cel'o'n for'ig'i despot'o'n (kaj gajn'i grav'a'n naft'o'kamp'o'n), sed neniu'n koncept'o'n por re'konstru'i land'o'n mizer'ig'it'a'n antaŭ'e de Sadam Husajn kaj post'e detru'it'a'n komplet'e per okcident'a'j bomb'o'j. Nun oni oft'e leg'as kaj aŭd'as, ke uson'an'o'j mir'as pri la problem'o'j en Irako, kompar'ant'e la situaci'o'n kun post'milit'a Germanio: ĉu ne bon'eg'e funkci'is re'demokrati'ig'o de la venk'it'a nazi'a Germanio, ankaŭ komplet'e detru'it'a? Tiu'j naiv'ul'o'j preter'vid'as, ke oni ne pov'as kompar'i okcident'a'n land'o'n kun arab'a Irako.

UN en dilem'o

En tiu ĉi por Bush kaj Uson'o fatal'a situaci'o, fin'e kompren'int'e ke eĉ super'potenc'o sol'a ne kapabl'as pac'ig'i Irakon, Bush nun ne pet'as sed postul'as help'o'n de ali'a'j ŝtat'o'j; ili don'u soldat'o'j'n, sed precip'e mon'o'n por re'konstru'i krim'e detru'it'a'n land'o'n. Sed arog'e Bush vol'as plu'e sol'a decid'i, kiu'j far'u kio'n; jes, Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) help'u, sed ne ordon'u. UN (kaj reg'ist'o'j franc'a, german'a kaj rus'a, krom ali'a'j) kontraŭ'is tiu'n milit'o'n; UN fidel'is al si'a ideal'o, mal'help'i milit'o'n kaj batal'i por pac'o kaj precip'e hom'a'j rajt'o'j. Sed nun ĝi trov'iĝ'as en dilem'o: simpl'e plen'um'i la postul'o'j'n de Bush signif'us post'far'e prav'ig'i krim'o'n kontraŭ inter'naci'a jur'o kaj hom'a'j rajt'o'j; ne help'i signif'us krim'i kontraŭ mizer'e sufer'ant'a'j irak'an'o'j kaj hom'a'j rajt'o'j. Esper'ebl'e UN, mem traf'it'a per atenc'o, pro kiu mort'is ĝi'a reprezent'ant'o en Bagdado, sub gvid'o de si'a ĝeneral'a sekretari'o, lert'a kaj spert'a Kofi Annan, trov'os kompromis'a'n solv'o'n, kontent'ig'a'n por ĉiu'j parti'o'j en tiu diplomati'a marĉand'ad'o.

Sufer'o kaj mizer'o

Tio'n ni esper'u precip'e en la interes'o de l' iraka popol'o. Dum jar'dek'o'j ĝi sufer'is kaj mizer'is ne nur pro despot'a reĝim'o sed ankaŭ pro sankci'o'j kontraŭ Irako, kiu'j laŭ intenc'o de Uson'o traf'u Sadam Husajn, por tiel fal'ig'i li'n. Vaŝington'o simpl'e ne vol'is kompren'i, pri kio avert'is eŭrop'a'j reg'ist'ar'o'j, ke tiu'j sankci'o'j ne traf'is la despot'o'n, kiu facil'e pov'is spit'i ili'n kaj kun si'a'j kompan'o'j viv'ad'i luks'e, sed ke ili traf'is nur la ordinar'a'n popol'o'n, kiu'n la diktator'o pov'is kred'ig'i pri kulp'o okcident'a. En printemp'o irak'an'o'j sufer'is pro milit'o, nun pro ĝi'a'j sekv'o'j, kiu'j'n ne kapabl'as for'ig'i la okupaci'a'j arme'o'j. Ni ne kompat'u erar'int'a'j'n Bush kaj Blair, sed sen'perspektiv'a'n popol'o'n, kiu fal'is el unu terur'a mal'bon'o en ali'a'n eĉ pli terur'a'n.

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Mis'inform'a'j koment'o'j

Kiam Aleksandro Gofen asert'as (MONATO 2003/9, p. 6), ke „Israelo neni'o'n aneks'is de Palestino, ĉar tiu ŝtat'o simpl'e neniam ekzist'is”, li esprim'as absurd'a'n sen'senc'aĵ'o'n. Las'u mi'n respond'i, ĉar kiel jur'a konsil'ist'o de la Prezid'ant'o de Sekur'ec'a Konsili'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) dum la ses'tag'a milit'o en juni'o 1967, mi tamen posed'as cert'a'j'n sci'o'j'n pri la afer'o kaj pri la inter'naci'a jur'o. Do nur mal'long'e: la konsili'a rezoluci'o 242 unu'anim'e akcept'it'a la 22an de novembr'o 1967 est'as kaj rest'as la rok'o sur kies princip'o'j dev'as baz'iĝ'i iu ajn pac'a solv'o de la sen'fin'a konflikt'o. En tiu rezoluci'o la Konsili'o, emfaz'ant'e, ke la akir'o de teritori'o per milit'o est'as ne'permes'ebl'a, konfirm'as, ke just'a kaj daŭr'a pac'o en Mez-Orient'o neces'ig'as la aplik'ad'o'n de la du sekv'ant'a'j princip'o'j: (1) la re'tir'iĝ'o de israelaj arm'it'a'j fort'o'j de teritori'o'j okup'at'a'j dum la ĵus'a konflikt'o kaj (2) la respekt'o de la viv'o'rajt'o kaj sen'de'pend'ec'o de ĉiu'j ŝtat'o'j en la are'o (not'u, ke la rezoluci'o ne parol'as pri ĉiu'j ekzist'ant'a'j ŝtat'o'j kaj do al'las'as la ebl'a'n ek'est'o'n de nov'a(j) ŝtat'o(j)).

Supr'aĵ'e juĝ'at'e Aleksandro Gofen prav'as, ke Israelo neniam aneks'is la palestinajn teritori'o'j'n, t.e. jur'e kaj formal'e en'pren'is ili'n en la israel'an ŝtat'o'n (sed mult'a'j hom'o'j jam forges'is, ke la israel'an'o'j ne hezit'is aneks'i orient'a'n Jerusalemon kaj la siriajn teritori'o'j'n, kiu'j'n ili okup'as). Ne, anstataŭ'e Israelo praktik'as mal'rapid'a'n, laŭ'grad'a'n kaj ŝtel'a'n aneks'ad'o'n konstru'ant'e kaj pli'grand'ig'ant'e „nov'a'j'n vilaĝ'o'j'n por si'a'j civit'an'o'j” laŭ Aleksandro Gofen mem. Sed ĝust'e tio'n mal'permes'as la inter'naci'a jur'o. La Kvar'a Ĝeneva Konvenci'o de la 12a de aŭgust'o 1949 preskrib'as, ke okup'ant'a ŝtat'o ne rajt'as esenc'e ŝanĝ'i la stat'o'n de fremd'a aŭ pri'disput'at'a teritori'o kaj ne rajt'as tie loĝ'ig'i si'a'j'n civil'ul'o'j'n. Ali'vort'e ĉia koloni'ad'o est'as strikt'e mal'permes'at'a. Tiu'n konvenci'o'n ratif'is Israelo la 6an de juli'o 1951 kaj tial Israelo klar'e mal'respekt'as ne nur ĝeneral'a'j'n regul'o'j'n de inter'naci'a jur'o, sed ankaŭ si'a'n propr'a'n akcept'it'a'n inter'konsent'o'n. Sam'e la nov'a mur'o aŭ barikad'o, kiu'n nun konstru'as Israelo, est'as ankaŭ kontraŭ'leĝ'a tia'grad'e, ke ĝi en'trud'iĝ'as sur ekster'israel'a'n teritori'o'n.

Dum la israela-palestina pint'o'kun'ven'o en Camp David [kemp dejvid] (Uson'o) en juli'o 2000 ĉef'ministr'o Ehud Barak [ehúd barák] propon'is ne 98 % sed 90 % el la pri'disput'at'a'j teritori'o'j al la palestin'an'o'j kaj laŭ strang'a koincid'o la last'a'j 10 % kiu'j'n ŝat'us re'ten'i la israel'an'o'j en'hav'as la plej fekund'a'j'n ter'o'j'n kaj la plej akv'o'riĉ'a'n grund'o'n. Ali'flank'e Barak rifuz'is detal'a'n diskut'o'n pri la problem'o de la rifuĝ'int'o'j, kvankam la jam menci'it'a rezoluci'o 242 postul'as just'a'n solv'o'n ankaŭ de tiu demand'o. Vi vid'as, ke la israela propon'o ne aparten'as al la plej mal'avar'a'j. Fin'e Aleksandro Gofen dev'us kompren'i, ke teror'ism'o ne est'as iu abstrakt'a fenomen'o, sed ke lok'a'n teror'ism'o'n nutr'as lok'a'j kondiĉ'o'j. Se dum pli ol tri'on'a jar'cent'o, dum pli ol 13 000 tag'o'j Israelo sub'met'as la palestin'an'o'j'n al arbitr'a kaj degrad'ant'a okup'ad'o, ĉu strang'e se hom'o'j kiu'j neniam spert'is person'a'n aŭ kolektiv'a'n liber'ec'o'n ek'provok'as pro frustr'iĝ'o?

Ceter'e oni ne forges'u, ke la plej terur'a'j'n kaj hont'ind'a'j'n teror'ag'o'j'n en la are'o far'is israel'an'o'j antaŭ kaj post la Deklar'o de Sen'de'pend'ec'o. Ekzempl'e en juli'o 1946 israelaj teror'ist'o'j eksplod'ig'is Hotel'o'n David en Jerusalemo kaj mort'ig'is preskaŭ 100 brit'a'j'n soldat'o'j'n kaj grav'e vund'is sam'a'n nombr'o'n de milit'ist'o'j. En april'o 1948 ali'a'j teror'ist'o'j atak'is la palestin'an vilaĝ'o'n Dir-Jasin [dirjasín] kaj masakr'is pli ol 200 vir'o'j'n, vir'in'o'j'n kaj infan'o'j'n. La 17an de septembr'o 1948 ali'a grup'o murd'is la mediaci'ant'o'n de UN, graf'o'n Folke Bernadotte [bernadót], laŭ zorg'e prepar'it'a plan'o. Li est'is la plej alt'rang'a UN-diplomat'o iam ajn mort'ig'it'a dum deĵor'o. Tiu'j'n teror'ist'o'j'n oni neniam arest'is, mal'e, du el ili'a'j estr'o'j far'iĝ'is ĉef'ministr'o'j de Israelo.

Not'o de la aŭtor'o: Folke Bernadotte (1895-1948) est'is la estr'o de la Sved'a Ruĝ'a Kruc'o kaj printemp'e 1945 li liber'ig'is kaj sav'is – post person'a inter'ven'o kaj inter'trakt'ad'o kun Heinrich Himmler [hajnriĥ himler] – cent'o'j'n da dan'a'j kaj norveg'a'j, ankaŭ jud'a'j kapt'it'o'j el nazi'a'j koncentr'ej'o'j. Do li'a murd'o est'is special'e kaj apart'e abomen'a.
Eskil SVan'e
Franci'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Neni'u pac'o sen inter'konsent'o

Antaŭ du jar'o'j en Makedonio okaz'is intern'a milit'o inter ribel'ant'a'j arm'it'a'j etn'o'alban'o'j kaj etn'o'makedon'a ŝtat'o. Sekv'e mort'is mult'a'j civil'ul'o'j, dum est'is detru'at'a'j tut'a'j vilaĝ'o'j. La inter'naci'a komun'um'o inter'ven'is, kaj fin'fin'e oni akcept'is la tiel nom'at'a'n inter'konsent'o'n de Ohrid sub'skrib'it'a'n de reprezent'ant'o'j de etn'o'alban'o'j, etn'o'makedon'o'j kaj Eŭrop'a Uni'o (EU).

La inter'konsent'o star'is sur kvar kolon'o'j: oficial'ig'o de la alban'a lingv'o, proporci'a dung'o de alban'o'j en ŝtat'a'j organ'o'j kaj administraci'o, amnesti'o por eks'a'j batal'ant'o'j de naci'liber'ig'a arme'o UÇK, kaj mal'centraliz'o de la lok'a ŝtat'potenc'o. Dum'e la eks'a naci'liber'ig'a arme'o, estr'at'a de Al'i Ahmeti, trans'form'iĝ'is en politik'a'n parti'o'n, kiu en la last'a'j naci'a'j balot'o'j far'iĝ'is eĉ reg'ist'ar'a parti'o kun'e kun social'ist'o'j. La parti'o cel'is integr'iĝ'o'n kaj stabil'ec'o'n de la makedon'a ŝtat'o: tial sub'ten'is ĝi'n ankaŭ la inter'naci'a komun'um'o.

Ironi'e

Sed ĉu inter'konsent'o en'ver'e est'iĝ'is? Laŭ Arbër Xhaferri [arber ĝaferi], opozici'a etn'o'alban'a gvid'ant'o, neni'u el la kvar ĉef'a'j kolon'o'j de la inter'konsent'o konstru'iĝ'is. La alban'a lingv'o ankoraŭ ne est'as uz'at'a dogan'e, polic'e, ktp. Kaj ironi'e est'as, ke fru'septembr'e etn'o'makedon'a'j ŝovinist'o'j manifestaci'is en la plej'part'e de alban'o'j loĝ'at'a'j Skopj'e kaj Manastir (kie en 1908 alban'a'j kler'ig'ist'o'j kun'ven'is por difin'i la alban'a'n alfabet'o'n) kontraŭ mal'ferm'o de alban'lingv'a'j paralel'a'j klas'o'j en la ekonomi'a mez'lern'ej'o kaj la gimnazi'o. Rezult'e la reg'ist'ar'o nul'ig'is la klas'o'j'n.

Krom'e alban'o'j ankoraŭ ne est'as dung'at'a'j en arme'o, polic'o, prokuror'ej'o, eduk'sistem'o, san'sistem'o, ktp proporci'e al ili'a popol'nombr'o. Tio'n oni pov'as tuj konstat'i, eĉ en region'o'j kompakt'e loĝ'at'a'j de alban'o'j, kiel Tet'ov'o kaj Gostivar. Al'don'e, la lok'a ŝtat'potenc'o ankoraŭ ne mal'centraliz'iĝ'is.

Reg'ist'ar'o, en kiu super'reg'as etn'o'makedon'o'j kaj ili'a'j parti'o'j, ne vol'as divid'i la komun'a'n riĉ'aĵ'o'n kun alban'o'j kaj plej'ebl'e sabot'as plen'um'o'n de la Ohrid-inter'konsent'o, propon'ant'e ne'raci'a'j'n projekt'o'j'n kaj solv'o'j'n ne'akcept'ebl'a'j'n por alban'o'j kaj mal'util'a'j al ili.

Universitat'o

Feliĉ'e okaz'as ankaŭ decid'o'j kuraĝ'ig'a'j, kiel tiu de la reg'ist'ar'o por fin'fin'e oficial'ig'i la alban'a'n universitat'o'n de Tet'ov'o, kiu jam de naŭ jar'o'j mem'financ'iĝ'as, kaj por mal'ferm'i alban'lingv'a'j'n klas'o'j'n en difin'it'a'j mez'lern'ej'o'j. La etn'o'makedon'a'j parti'o'j dev'as fin'fin'e ek'kompren'i, ke Makedonio est'as jam mult'etn'a ŝtat'o, kiu ne pov'as ekzist'i sen kompren'em'o kaj sub'ten'o de loĝ'ant'o'j ne nur makedon'a'j.

Fakt'e alban'o'j est'as aŭtokton'a'j en okcident'a Makedonio kaj krom'e, per privat'a ag'ad'o, en'spez'ig'as not'ind'e la ŝtat'a'n buĝet'o'n de tiu ĉi mal'grand'a balkana land'o. Dum'e la alban'a reg'ist'ar'o en Tiran'o sub'ten'as la reg'ist'ar'o'n de Makedonio: ĝi far'as plej'mult'o'n por kontraŭ'i la tiel nom'at'a'n naci'alban'a'n arme'o'n AKSH. Last'a'temp'e kelk'a'j el ĝi'a'j gvid'ant'o'j est'as en'prizon'ig'it'a'j en Albanio kaj pri'juĝ'ot'a'j.

Tamen sen plen'um'o de la inter'konsent'o de Ohrid ne pov'os ekzist'i pac'o en Makedonio.

Bardhyl SElim'i
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Nov'a'j direkt'o'j al la est'ont'o

En 1997 amik'o'j de Kosovo kaj ali'a'j aktiv'ul'o'j fond'is Ret'o'n de Kosova Ag'ad'o (angl'e Kosovo Action Network, aŭ Kan). En la ret'o labor'as i.a. en- kaj ekster-land'a'j student'o'j, profesor'o'j kaj ali'a'j spert'ul'o'j, ĉiu'j unu'iĝ'int'a'j pro ideal'o'j de liber'ec'o, demokrati'o kaj amik'ec'o inter la popol'o'j kaj la divers'a'j etn'o'j.

La ag'ad'o de Kan tra'ir'is jam kelk'a'j'n faz'o'j'n: unu'e ĝi atent'ig'is pri la genocid'o de la serb'a ŝtat'potenc'o de Milošević kontraŭ alban'o'j kaj ali'a'j ne'serb'o'j en Kosovo; post'e ĝi inform'is pri la masakr'o'j de civil'ul'o'j kaj apart'e de vir'in'o'j, infan'o'j kaj mal'jun'ul'o'j. Krom'e ĝi ag'is por trov'i tiu'j'n, kiu'j mal'aper'is dum la konflikt'o'j. La plej'last'a faz'o cel'as la est'ont'o'n, precip'e la demokrati'a'n, ekonomi'a'n, kultur'a'n, politik'a'n kaj soci'a'n dis'volv'iĝ'o'n de Kosovo, tiel pret'ig'ant'e la kondiĉ'o'j'n por pet'i al'iĝ'o'n al Eŭrop'a Uni'o. Tio'n cel'is ankaŭ konferenc'o okaz'int'a antaŭ ne'long'e en Priština, region'a ĉef'urb'o, laŭ tem'o Nov'a'j Direkt'o'j.

Sen'labor'ec'o

Kosovo front'as al plur'a'j problem'o'j: ekzempl'e sen'labor'ec'o, kiu pli pez'us, se ne kun'ag'us inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j por dung'i mult'e da civit'an'o'j. La antaŭ'a'j soci'a'j entrepren'o'j ne plu est'as profit'o'don'a'j: ili'n modern'ig'i kost'us tro da mon'o. Rest'as zorg'o'j pri post'rest'int'a'j teknologi'o'j kaj pri polu'ad'o, tamen oni progres'as: ekzempl'e ĉe la central'o en Obiliq konferenc'an'o'j rimark'is filtr'ad'o-sistem'o'n konstru'at'a'n por lim'ig'i noc'a'j'n el'las'aĵ'o'j'n.

Krom'e la ekonomik'ist'o Dritan Tal'i raport'is, ke 85 % de la var'o'j en Kosovo de'ven'as de ekster'land'o. Kritik'ind'as ankaŭ decid'o de privat'ig'o-instanc'o, ke profit'o'j tiel rikolt'ot'a'j ne rest'os en Kosovo. Tiel, laŭ la ekonomik'ist'o, ne kre'iĝ'os la 30 000 nov'a'j labor'lok'o'j jar'e bezon'at'a'j simpl'e por re'ten'i la nun'a'n viv'o-nivel'o'n. Riproĉendas ankaŭ bank'o'j, kiu'j kredit'o'n ofert'as nur kontraŭ alt'a interez'o, kio mal'util'as al nov'a'j industri'o'j. Mal'trankvil'ig'as ankaŭ la pozici'o de vir'in'o'j en kosova soci'o. Analfabet'ec'o inter vir'in'o'j kvar'obl'e pli alt'as ol ĉe vir'o'j, kaj ĝis 70 % de knab'in'o'j ne plu stud'as post la element'a lern'ej'o. El 3000 gazet'ar'a'j artikol'o'j, laŭ unu raport'o, nur 20 pri'trakt'is vir'in'a'j'n afer'o'j'n.

Holokaŭst'o

Konferenc'an'o'j pov'is renkont'i divers'a'j'n etn'o'grup'o'j'n en Kosovo kaj inform'iĝ'i pri ili'a nun'a situaci'o. Kun'sid'o kun vir'in'o'j el Gjakova [ĝakova] impres'is: mank'is al ili edz'o'j kaj fil'o'j arest'it'a'j kaj mal'aper'int'a'j ie en Serbi'o. Ankaŭ el la vilaĝ'o Mal'grand'a Kruŝa (alban'e: Krushë e Vogël, serb'e: Mal'a Kruša) mal'aper'is pli ol 150 hom'o'j el 550 tie'a'j loĝ'int'o'j. Kor'tuŝ'is individu'a'j rakont'o'j: la vidv'in'o de Halim Hajdari raport'is, ke serb'o'j mort'ig'is ŝi'a'n edz'o'n kun'e kun kvin el ŝi'a'j fil'o'j; eskap'is nur la ses'a, kiu kaŝ'is si'n en arb'ar'o. En apud'a vilaĝ'o Grand'a Kruŝa (alban'e: Krushë e Madhe, serb'e: Velika Kruša) oni mal'ferm'is muze'o'n dediĉ'it'a'n al la viktim'o'j de „holokaŭst'o”: raport'is instru'ist'o, ke inter la 25a kaj la 27a de mart'o 1999 grup'o da serb'o'j masakr'is 211 person'o'j'n kaj brul'ig'is 793 dom'o'j'n.

La reĝim'o de Milošević far'is plej'ebl'o'n por kaŝ'i la krim'o'j'n, for'brul'ig'ant'e kadavr'o'j'n aŭ for'port'ant'e ili'n en Serbi'o'n. Sed sufer'is ne nur vilaĝ'an'o'j; ankaŭ roma'o'j kvazaŭ est'is sklav'ig'it'a'j dum la genocid'o kontraŭ ne'serb'o'j. Eĉ nun la stat'o de roma'o'j mal'trankvil'ig'as: tend'ar'o ekzempl'e en Plementin, apud Priština mizer'as; mank'as eĉ baz'a'j nepr'aĵ'o'j, kiel pan'o.

En Mitr'o'vic'a ne plu gard'as la blank'a'n pont'o'n trans river'o Ibri serb'a'j, sed franc'a'j soldat'o'j. Ekzist'as plan'o'j por re'unu'ig'i la du part'o'j'n de la urb'o, tamen en nord'a Mitr'o'vic'a la tie'a'j serb'o'j montr'is si'n plu tre agres'em'a'j. Sed unu el la konferenc'an'o'j, la 30-jar'a Nenad Rikolo, dir'is: „Mi opini'as, ke la kun'viv'o de serb'o'j kun alban'o'j est'as tre ebl'a kaj la sol'a voj'o al ni'a est'ont'o.”

Bardhyl SElim'i
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Kresk'as kun'labor'o

En septembr'o 2003 la ŝtat'prezid'ant'o de Irlando, Mary MacAleese [mejri makalis], vojaĝ'is al la insul'o Skye [ska'j] (gael'e: Eilean Sgitheanach) en la gael'lingv'a region'o de okcident'a Skot'land'o. Tie ŝi vizit'is la institut'o'n de super'a'j stud'o'j Sabhal Mór Ostaig [soŭl moor ostek], part'o'n de la Universitat'o de la Skot'a Alt'aĵ'o (nord'a Skot'land'o). Sabhal Mór est'as la sol'a skot'a universitat'a institut'o, en kiu ĉiu'j stud'objekt'o'j, eĉ teknik'a'j, est'as instru'at'a'j tut'e en la gael'a lingv'o.

S-in'o MacAleese emfaz'is la grav'ec'o'n konserv'i la gael'a'n kaj en Skot'land'o kaj en Irlando kaj fort'ig'i kultur'a'j'n lig'o'j'n inter la du land'o'j. La direktor'o de la institut'o, s-ro Gillies [gilis], bon'ven'ig'ant'e s-in'o'n MacAleese, dir'is, ke ĉar Skot'land'o ne hav'as gael'a'n prezid'ant'o'n Irlando dev'as divid'i si'a'n kun Skot'land'o.

Festival'o

La vizit'o daŭr'ig'as la kultur'a'n kaj lingv'a'n inter'ŝanĝ'o'n antaŭ ne'long'e iniciat'it'a'n inter gael'o'j en Irlando kaj Skot'land'o. En la sam'a monat'o, kiam MacAleese est'is en Skye, okaz'is festival'o de gael'a kultur'o, en kiu part'o'pren'is hom'o'j el la Irlanda Respublik'o, Nord-Irlando kaj Skot'land'o.

La event'o'j okaz'is sur la nord'irland'a insul'o Rathlin [rahlin, ratlin] (gael'e: Reachraí) kaj sur Islay [ajl'i] (gael'e: Íle), unu el la sud-hebridaj insul'o'j, kie funkci'as ali'a part'o de la Universitat'o de la Skot'a Alt'aĵ'o. Tia oficial'a lingv'o'kultur'a inter'ŝanĝ'o kaj kun'labor'o est'as relativ'e nov'a fenomen'o en la najbar'a'j kelt'a'j land'o'j.

Garbhan MAcAOIDH
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

„Konvenci'a'j arm'il'o'j”

En si'a traf'a „Tag'libr'o de l' milit'o” (MONATO april'o 2003, p. 15) Paul Gubbins mis'uz'as angl'ism'o'n konvenci'a'j arm'il'o'j. En la uson'angl'a conventional weapons [konvénŝonal ŭepons] signif'as „ne'atom'a'j arm'il'o'j”.

Gast'o'n RIst'e
Franci'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Sklav'ec'o en Germanio

Leg'ant'e la artikol'o'n „Sklav'ec'o en fung'ej'o” (MONATO 2003/5, p.14) ŝajn'is al mi la tie'a'j labor'kondiĉ'o'j preskaŭ paradiz'a'j kompar'e kun tiu'j en Germanio. Laŭ la nov'a leĝ'o sen'labor'ul'o'j dev'as akcept'i iu'n ajn labor'o'n, kies salajr'o ne mal'super'as la sen'labor'ec'a'n sub'ten'o'n. En mi'a kaz'o tio est'as 152 eŭr'o'j semajn'e, respektiv'e 665 monat'e. Minimum'a salajr'o en Germanio orient'iĝ'as tiel laŭ la alt'ec'o de la sen'labor'ul'a sub'ten'o. Ŝpar'i 330 eŭr'o'j'n monat'e, kiel tiu'j litovaj „sklav'o'j”, est'us por mi – eĉ kun 200-eŭr'a semajn'a salajr'o – ne'ating'ebl'a rev'o pro la alt'a'j viv'kost'o'j en Germanio. La sub'ten'o est'as laŭ la opini'o de modern'a'j sklav'o'posed'ant'o'j ankoraŭ tro alt'a kaj la reg'ist'ar'o plan'as redukt'i ĝi'n ek'de la ven'ont'a jar'o sur la nivel'o'n de la t.n. social'a help'o (295 eŭr'o'j monat'e + kost'o'j por loĝ'ad'o). Sklav'ec'a labor'o, kiu en Irlando okaz'as nur kontraŭ'leĝ'e, est'as en Germanio leĝ'ig'it'a de la reg'ist'ar'o, kiu nom'as si'n social'a.

Jiri PROSKOVEC
Germanio
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Fakt'o'riĉ'a kontribu'o de Eskil Svane

Kun mult'e da interes'iĝ'o mi leg'is la vort'o'j'n de Eskil Svane (MONATO 2003/11, p. 6). Est'as plezur'o leg'i li'a'n fakt'o'riĉ'a'n kontribu'o'n. Ĉu sinjor'o Svane ne pret'us pli oft'e kun'labor'i kun MONATO? Cert'e tio signif'us riĉ'ig'o'n por la revu'o.

Ilona KOWALSKA
Pollando
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Du mil tri

2003 rest'os en ni'a memor'o kiel Inter'naci'a Jar'o de Mensog'o'j. Mens'log'e kaj akr'a'bat'e akrobat'is ne nur – kiel sufiĉ'e oft'e kaj vast'e kaj drast'e mal'kaŝ'it'e dum la jar'o – ver-tord'a'j avert-asert'o'j de Buŝ'o kaj Blero. Ankaŭ cenzur-inklin'a ĉin'a reg'ist'ar'o mensog'is pri emisi'a'j dimensi'o'j de brutal'a mal'san'o sars'o, kiu atak'as fulm'e pulm'o'n por mort'ig'i hom'o'j'n, pro hont'o pri font'o: Pekino ne vol'is konfes'i, ke ĉin'a pork'a mal'higien'o kulp'is pri sars'o. Kia fars'o!

Simil'e fals'o'fars'o'n prezent'is al ni israela Ŝarono kaj palestina Arafato, kiu'j solen'e promes'is al Buŝ'o, ke ili blind'e sekv'os la voj'map'o'n uson'a'n por pac'ig'i si'a'n region'o'n, sed kiu'j tuj post la pur'a ĵur'o for'las'is la preskrib'it'a'n voj'o'n kaj daŭr'ig'is kiel antaŭ'e si'a'n rutin'a'n rit-itiner'o'n: se vi murd'as mi'a'j'n hom'o'j'n, mi murd'as vi'a'j'n. Ali'a teror'ist'o ad'e dum la tut'a jar'o mensog'is: sankt'ul'o Miloŝeviĉ, kiu antaŭ inter'naci'a tribunal'o en Hag'o ag'is blag'e, asert'ant'e ke li neniam ordon'is mort'ig'i iu'n ajn, sed, mal'e, batal'e kiel ĉef'a serb'a serv'ist'o insist'is ĉiam pri pac'o por si'a popol'o. Evident'e, li est'as sever'a ver'ist'o.

Nu, ĉiu rid'ind'ig'as si'n tiel bon'e kiel li kapabl'as. Ne rid'i tamen pov'is mil'o'j da uson'a'j akci'ul'o'j pri spert'a'j ver-tord'ist'o'j jam en antaŭ'a jar'o, ĉar pro fals'it'a'j bilanc'o'j bankrot'is grand'a'j kompani'o'j; ĉi-jar'e tiu'j bilanc-balanc'ist'o'j kaj mensog'ul'o'j mok'ul'a'j'n imit'ant'o'j'n trov'is ankaŭ en ali'a'j land'o'j, ne nur en financ-kompani'o'j. Ekzempl'e en Germanio, kie eĉ la financ-ministr'o ne hezit'is sap-vezik'e kompil'i buĝet'o'n, kiu krev'is en la parlament'o jam ĉe unu'a prezent'o.

Frenez'ul'o'j

Sed plej mult'e rid'ind'ig'is si'n entrepren'o kun bel'eg'a nom'o Toll Collect. Unu'e mi pens'is, ke est'as nov-german'a (t. e. uson'angl'a) nom'o por „Voj'impost-Kolekt'o”, ĉar tiu ĉi firma'o (fond'it'a de mond'fam'a'j german'a'j kompani'o'j Daimler-Chrysler kaj Telekom) dev'as instal'i elektron'ik'a'n sistem'o'n por en'kas'ig'i voj'impost'o'n pag'ot'a'n de ŝarĝ'aŭtomobil'o'j sur super'ŝarg'at'a'j german'a'j aŭtostradoj. Sed kiam montr'iĝ'is, ke la sistem'o persist'em'e est'as tiom diletant'e el'labor'it'a, ke unu foj'o'n post ali'a oni dev'is prokrast'i start'o'n, kvankam ĝi'a'j administr'ant'o'j unu foj'o'n post ali'a asert'is ke ĝi est'as perfekt'a, mi kompren'is fin'e, ke tem'as pri german'lingv'a nom'o: „toll” tiu'lingv'e signif'as „frenez'a”. Evident'e do tem'as pri kolektiv'o de frenez'ul'o'j, kiu'j ne mensog'as pro konvink'o sed pro stult'ec'o rid'ind'a. (Ke la ŝok'at'a ŝtat'o ĉiu'n prokrast'o'tag'o'n perd'is milion'o'j'n da eŭr'o'j pro ne'kolekt'it'a'j voj'impost'o'j, tamen ne pov'is rid'ig'i la menci'it'a'n financ-ministr'o'n.)

Sed ebl'e plej grand'a kaj grandioz'a mensog'o en Germanio est'is asert'o de ties primitiv'e privat'ig'it'a fer'voj'o pri en'konduk'o de nov'a bilet-sistem'o. Ĝi est'os geni'e simpl'a kaj ebl'ig'os al inteligent'a'j uz'ant'o'j grandioz'a'j'n ŝpar'o'j'n, oni promes'is. Sed ĝi est'is geni'e komplik'a, tiel ke eĉ inteligent'a'j fer'voj'ist'o'j ne kompren'is ĝi'n kaj efektiv'e la hom'o'j ŝpar'eg'is: ili simpl'e rapid'krur'e for'kur'is de ĥaos'a fer'voj'o, kiu en'e de nur kelk'a'j monat'o'j perd'is milion'o'j'n da klient'o'j kaj miliard'o'j'n da eŭr'o'j. Tut'a Germanio sen'brid'e rid'is, provok'e mok'is kaj mal'flat'e satir'is pri si'a fervor'a fer'voj'o, kiu fin'e fiask'e ced'is, re'tir'is la re'form'o'n kaj re'ir'is grand'part'e al la antaŭ'a bilet'sistem'o. Tiel fer'voj'estr'o Mehdorn dorn'e sent'is, ke mensog'o est'as mis'drog'o.

Ni krom'e pov'us kompil'i long'a'n list'o'n de mensog'ul'o'j. Ekzempl'e Eŭrop'a Uni'o, kies komision'estr'o Prod'i (pro di'!) fanfaron'as eksterm'i korupt'ec'o'n en Bruselo (sed kaŝ'as ŝmir'mon'o'j'n en ties statistik'a ofic'ej'o); ekzempl'e Norvegi'o, kiu deklar'as ĉas'i balen'o'j'n nur pro scienc'a'j motiv'o'j (sed ties viand'o'n vend'as al balen'am'a'j japan'o'j); ekzempl'e industri'a'j land'o'j, kiu'j dum konferenc'o en meksika Kankuno propagand'is tut'mond'iĝ'o'n de la merkat'o (sed subvenci'as si'a'j'n propr'a'j'n bien'ist'o'j'n); ktp. ktp.

Du ne mensog'is

Mi kon'as nur du hom'o'j'n, kiu'j ne mensog'is en 2003. Unu el ili est'as burlesk'a Berluskono, kiu nun tut'e mal'kaŝ'e dir'as si'a'n ver'a'n opini'o'n, ekzempl'e pri hipokrit'a'j kaj demenc'a'j ital'a'j jur'ist'o'j (kiu'j persekut'as li'n) kaj pri stult'a'j german'o'j (kiu'j ne simpati'as al li). La ali'a est'as tegment'ist'o, kiu ripar'is ni'a'n feri'a'n dom'o'n kaj post'e dir'is, ke nun neni'u mus'o plu pov'os en'ir'i kaj turment'i ni'n. Efektiv'e, mus'o'j'n ni ne plu trov'as. Nur pli grand'a best'o (probabl'e mustel'o) nun loĝ'as sub ni'a tegment'o; sed pri ĝi li ja ne parol'is, do evident'e ne mensog'is. Li pov'us iĝ'i lert'a politik'ist'o, ĉu ne?

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ekscit'a jar'o

La baldaŭ fin'iĝ'ont'a jar'o 2003 sen'dub'e est'is ekscit'a kaj perturb'a. Kiom da event'o'j sku'is la mond'o'n, de la Irak-milit'o ĝis murd'o, kies viktim'o far'iĝ'is simpati'a sved'a vir'in'o, ministr'o Anna Lindh. Milit'o'j (pens'u ankaŭ pri Afrik'o!) kaj teror'o daŭr'e plag'is kaj mort'ig'is cent'mil'o'j'n da hom'o'j. Nov'a'j mal'san'o'j, natur'a'j kaj hom'far'it'a'j katastrof'o'j turment'is ni'n. Nov'a spert'o est'is, ke elektr'a'j sistem'o'j komplet'e pane'is, kaj sekv'e milion'o'j da uson'an'o'j, brit'o'j kaj ital'o'j kiel en mez'epok'o dev'is lum'ig'i si'a'j'n loĝ'ej'o'j'n per kandel'o'j. Kiel ankoraŭ fid'i al progres'o, se nur pro ekster'ordinar'e varm'eg'a somer'o en Franci'o mort'as mil'o'j da hom'o'j? Kiel kred'i pri prosper'o, se dum la tut'a jar'o plu'ir'as kaj eĉ kresk'as mond'vast'e ekonomi'a kriz'o, pro kiu pli kaj pli mult'a'j hom'o'j est'as sen labor'o kaj posten'o, kaj sekv'e kolaps'as social'a'j sistem'o'j? Est'is kaj est'as tiom da event'o'j kaj problem'o'j, ke nur et'a'n part'o'n pov'as spegul'i ni'a magazin'o.

Kio okaz'as en kaj pri la mond'o? Ĉu ankaŭ loĝ'ant'o'j de industri'e kaj teknik'e bon'e ekip'it'a'j kaj riĉ'a'j land'o'j ne plu pov'as sent'i si'n sekur'a'j? Kial ni dev'as tim'i pri ni'a est'ont'ec'o, spit'e al plej modern'a'j teknik'o kaj teknologi'o, spit'e al grandioz'a'j scienc'a'j ek'kon'o'j kaj sci'o'j, spit'e al sagac'a'j intelekt'ul'o'j, kiu'j analiz'as kaj klar'ig'as al ni, kiel kaj kial funkci'as ni'a mond'o, ni'a soci'o, ni'a politik'o, ni'a ekonomi'o? Ĉu ebl'e malgraŭ tiu ĉi akumul'it'a sci'o ni ne kapabl'as lern'i el far'it'a'j erar'o'j? Kial ni ĉiu'tag'e stir'as aŭtomobil'o'n, kvankam ni sci'as, ke per ĉiu kilo'metr'o ni damaĝ'as la mond'a'n klimat'o'n pro venen'o el la motor'o? Psikolog'o'j nom'as tia'n kondut'o'n „percept'a disonanc'o”: kvankam ni percept'as mal'ĝust'ec'o'n per la cerb'o, ni ag'as erar'e, neglekt'ant'e ni'a'n sci'o'n.

Ŝajn'as al mi, ke nun tut'mond'e valid'as kaj reg'as tiu ĉi princip'o de percept'a disonanc'o. Aŭ ĉu vi hav'as ali'a'n klar'ig'o'n por la idiot'ec'o de uson'a'j reg'ist'o'j, kiu'j bomb-detru'as komplet'a'n land'o'n kaj post'e lament'as, ke kost'as terur'e mult'e re'konstru'i Irakon? Ne, mi ne vid'as tre bon'a'n perspektiv'o'n por 2004, kvankam ni pov'os fest'i et'a'n mirakl'o'n: ni'a revu'o en'ir'os jubile'o'n, si'a'n 25an jar'o'n. Ni ĝoj'et'u almenaŭ pri tio.

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ni neniam kon'os la ver'o'n

Mi est'as nek politik'ist'o nek ĵurnal'ist'o kaj mi form'as propr'a'n opini'o'n, leg'ant'e gazet'o'j'n, aplik'ant'e regul'o'j'n logik'a'j'n, kaj kelk'foj'e mal'kaŝ'ant'e mensog'o'j'n. Kiam okaz'is teror'ag'o'j kontraŭ Uson'o la 11an de septembr'o 2001, mi ek'tim'is kaj, kiel milion'o'j da ali'a'j, mi mi'n demand'is, kiu tio'n far'is kaj kial, kiu'cel'e. Post'e mi mir'is, kiel rapid'e la esplor-instanc'o'j ident'ig'is la kulp'ul'o'j'n, kiel rapid'e ili ĉes'is esplor'i kaj kiel fru'e, tro fru'e, ili komenc'is for'ig'i la ruin'o'j'n, malgraŭ tio, ke ne ĉiu'j pruv-objekt'o'j, eĉ ne ĉiu'j kadavr'o'j aŭ kadavr'er'o'j est'is kolekt'it'a'j.

Iom post iom mi gazet'e, libr'e kaj inter'ret'e hav'ig'is al mi fakt'o'j'n, kiu'j instig'is al pli'a pens'ad'o. Pli kaj pli mi opini'as, ke oficial'a'j komunik'o'j mensog'as, tromp'as kaj ne'pardon'ebl'e insult'as la viktim'o'j'n, tiel ke du jar'o'j'n post la event'o ĝi ankoraŭ ne est'as kontent'ig'e sen'vual'ig'it'a.

Sekret'a polic'o

Post publik'ig'o de la nom'o'j de la 19 suspekt'it'a'j teror'ist'o'j si'n anonc'is ses, konstat'ant'e, ke ili ankoraŭ viv'as, est'is nek en Uson'o nek en unu el la kvar for'rab'it'a'j aviad'il'o'j. La saŭd-arab'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, princ'o Saud Al-Faisal, renkont'int'e la uson'a'n prezid'ant'o'n Bush, deklar'is, ke kvin nom'o'j neniel est'is implik'it'a'j en la fi'ag'o. Krom'e la supoz'at'a ĉef'teror'ist'o, Muhammed Atta, pli fru'e trejn'iĝ'is en Alabam'o, kaj jam de 1999 kaŝ'observ'is li'a'n loĝ'ej'o'n en Hamburg'o, Germanio, la sekret'a polic'o. Ankaŭ la german'a magazin'o Der Spiegel raport'is, ke ali'a teror'ist'o, Ziad Jarrah, labor'is ne nur por la iam'a orient-german'a sekret'a serv'o Stasi sed ankaŭ por la federaci'a german'a nov'aĵ'serv'o BND.

Krom'e not'ind'as, ke post la teror'ism'a atak'o la uson'a reg'ist'ar'o deklar'is ĉiu'j'n pasaĝer'o'j'n en la aviad'il'o'j uson'a'j civit'an'o'j. Honor'o? Ebl'e. Sed neni'u ali'land'a instanc'o nun rajt'as part'o'pren'i ekzamen'ad'o'n kaj esplor'ad'o'n de la afer'o.

Jen ali'a afer'o. En juni'o 2000 la teror'ist'o'j Muhammed Atta, Marvan Al-Ŝehhi kaj Ramzi Binalŝibh ven'is kun ali'a'j arab'o'j al Florido por akir'i flug'permes'o'n ĉe lern'ej'o aparten'ant'a al Wallace Hilliard, kies aviad'il'o'j est'as uz'at'a'j ankaŭ de Jeb Bush, guberni'estr'o de Florido kaj frat'o de la uson'a prezid'ant'o. Ali'a'j arab'o'j trejn'iĝ'is ĉe apud'a flug'lern'ej'o: por ambaŭ varb'is Pascal Schreier en Hamburg'o. Tamen la floridaj flug'lern'ej'o'j ne est'as menci'it'a'j en raport'o'j de la uson'a esplor'o-serv'o FBI, malgraŭ tio, ke polic'an'o'j konfisk'is dokument'o'j'n, kelk'a'j'n el aviad'il'o, en kiu sid'is Jeb Bush. Krom'e unu el la pilot'o'j, kiu'j atak'is la uson'a'n ministr'ej'o'n pri defend'ad'o, Pentagon'o'n, laŭ'dir'e plen'um'is komplik'a'n manovr'o'n: tamen la gazet'o The Times raport'is la 21an de oktobr'o 2001, ke la pilot'o apenaŭ kapabl'is stir'i et'a'n unu'motor'a'n flug'maŝin'o'n.

Trankvil'e daŭr'ig'is si'a'n program'o'n

Kaj kio'n far'is la prezid'ant'o mem dum la teror'tag'o? Tuj antaŭ'e li tra'nokt'is en hotel'o nur 20 km for de la koncern'a'j floridaj flug'haven'o'j. Kvar'on'a'n hor'o'n post for'rab'o de la unu'a aviad'il'o li for'vetur'is de la hotel'o. Tuj post la unu'a atak'o kontraŭ la turp'ar'o en Nov'jork'o la prezid'ant'o est'is inform'it'a. Tamen li trankvil'e daŭr'ig'is si'a'n program'o'n, vizit'ant'e lern'ej'o'n. Eĉ post la du'a atak'o li rest'is ĉe la lern'ej'o. Nur iom post'e li ek'parol'is publik'e pri la atenc'o'j. Pli mal'fru'e dum la tag'o li inter'parol'is kun industri'ist'o'j ĉe aer-arme'a baz'o en Nebrask'o kaj re'ven'is Vaŝington'o'n nur vesper'e.

Kiam antaŭ mal'mult'a'j semajn'o'j aper'is glis'aviad'il'o super Frankfurto, Germanio, tuj est'iĝ'is alarm'o kaj post nur kelk'a'j minut'o'j du RF-4, t.n. fantom-aviad'il'o'j, for'akompan'is la frenez'ul'o'n. Tamen kie est'is defend-aviad'il'o'j tia'j en Uson'o la 11an de septembr'o? Kvankam preciz'e je la hor'o 08.14 la unu'a aviad'il'o ne'atend'it'e ŝanĝ'is si'a'n direkt'o'n, ĉas'aviad'il'o'j en'aer'iĝ'is nur je la 08.52 el la baz'o Ot'is en Masaĉusec'o. Oni ek'sci'is je la hor'o 08.56, ke la aviad'il'o, kiu post'e atak'os Pentagon'o'n, est'as for'rab'it'a, sed nur je la 09.30 ek'flug'is tri F16-maŝin'o'j de Langley-baz'o, 200 km de Vaŝington'o, kvankam nur 15 km for de la uson'a ĉef'urb'o situ'as Andrews-baz'o.

Erar'a'j balot'il'o'j

Tre strang'as ankaŭ ali'a detal'o. Ne ekzist'as pruv'o'j pri la event'o'j en la pirat'it'a'j aviad'il'o'j. Pro telefon'vok'o'j el la flug'maŝin'o'j oni kred'as, ke la teror'ist'o'j uz'is tranĉ'il'o'j'n kaj rekomend'is al pasaĝer'o'j telefon'i hejm'e'n por adiaŭ'i. Sed la inform'o'j ven'is unu'e de Ted Olson, kies edz'in'o sid'is en la Pentagon-aviad'il'o. Interes'e est'as, ke Olson est'as Bush-sub'ten'ant'o. Li est'is ĉef'advokat'o de Bush kaj help'is al li iĝ'i prezid'ant'o, malgraŭ fuŝ'it'a'j kaj ne'ĝust'a'j balot'il'o'j. Pri la telefon'vok'o'j mem mank'as pruv'o: ne ekzist'as son'bend'o'j aŭ eĉ indik'o'j pri la vok'o'j en telefon-faktur'o'j.

La mond'o ne kon'as la ver'o'n kaj ebl'e neniam ĝi'n kon'os. Sed cert'as, ke la komunik'o'j de la uson'a reg'ist'ar'o mis'inform'as la mond'o'n, kaj ke rest'as sekret'a'j kaj ankoraŭ ne'klar'ig'it'a'j lig'o'j. Mi rekomend'as ĉio'n leg'i pri la afer'o kaj post'e logik'e ek'pens'i ...

Jomo IPFELKOFER
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Iraka arĥitektur'o

Pro mal'fru'a re'abon'o mi nur nun leg'is la Tag'libr'o'n de Paul Gubbins (MONATO 2003/3, 2003/4, 2003/5). Mi mir'as, ke vi publik'ig'is tiu'n verk'o'n, kiu – tut'e sen ia ajn ekvilibr'o pri la argument'o'j koncern'e la kontraŭ-sadaman milit'o'n – kondamn'as, pri'mok'as, mis'prezent'as la ag'ad'o'n de Uson'o. Ju pli mi leg'is des pli mi koler'is pro la mal'honest'a, mem'kontent'a, absolut'a konvink'o de d-ro Gubbins, ke li moral'e super'as ĉiu'n, kiu ek'pens'us eĉ unu moment'o'n, ke ia argument'o ebl'et'e ekzist'as por prav'ig'i la invad'o'n.

Mi ignor'os ĉio'n ali'a'n en la Tag'libr'o kaj menci'os nur unu aline'o'n, kiu'n el ebl'e ĉiu'j mi trov'is la plej hont'ind'e naŭz'a: „April'o la 15a. Impon'as arĥitektur'o en [...] irakaj urb'o'j – ofic'ej'o'j, hospital'o'j, eĉ simpl'a'j vend'ej'o'j okul'frap'as pro (almenaŭ laŭ mi) avan'gard'a bel'ec'o [...]. Se situ'us publik'a'j konstru'aĵ'o'j tia'j en brit'a'j urb'o'j, mi fier'us. Kiam Uson'o koloni'os Irakon, mi esper'as, ke ĝi permes'os al evident'e talent'a'j irakaj arĥitekt'o'j projekt'i la konstru'aĵ'o'j'n re'star'ig'ot'a'j'n [...].”

Mi oft'e vizit'is Briti'o'n kaj mi pov'as cert'ig'i d-ro'n Gubbins, ke en li'a land'o trov'iĝ'as grand'nombr'e bel'eg'a'j, avan'gard'a'j publik'a'j konstru'aĵ'o'j. Kiel li blind'as al mult'a'j fakt'o'j pri la milit'o kaj pri'silent'as la horor'o'n de sadama Irako, tiel li ankaŭ sen'hont'e fals'as fakt'o'j'n eĉ pri arĥitektur'a estetik'o por iel prav'ig'i si'a'j'n distord'aĵ'o'j'n. Mi al'don'u, ke la bel'a'j ĵus alud'it'a'j konstru'aĵ'o'j, kiu'j'n mi vid'is en Briti'o, neniam distanc'as je nur kelk'a'j kilo'metr'o'j de iu reg'ist'ar'a tortur'ej'o.

Paul BLASKOWICZ
Germanio
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Ĉu bon'a seks'a kondut'o?

Mi'n ĉagren'is la tekst'o de István Ertl (MONATO 2003/3, p. 14) pri la ŝanĝ'o en la leĝ'a'j regul'o'j pri sam'seks'a seks'um'ad'o en Hungari'o. Laŭ'leĝ'a ek'permes'o seks'um'i kun pli jun'a'j ne-plen'aĝ'ul'o'j, eĉ proksim'a'j al infan'ec'o, sen jur'a taks'o de tio kiel form'o de per'fort'o, est'as grav'a mal'progres'o pri la respekt'ad'o kaj protekt'ad'o, kiu'j'n tiu'j rajt'as pro si'a hom'ec'o kaj special'e pro si'a eg'a jun'ec'o. En Franci'o seks'um'ad'o kun infan'o est'as, prav'e, jur'e taks'at'a kiel per'fort'o ankaŭ tiam, kiam la infan'o ŝajn'is konsent'i.

Francisko SIMONNET
Franci'o
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019

Kompat'ind'a'j irak'an'o'j?

Ĉu kompat'ind'a'j irak'an'o'j? Mal'e, kompat'ind'a'j leg'ant'o'j! La artikol'o (MONATO 2003/11, p. 9) est'as tip'a kontraŭ-uson'a propagand'o, kaj ankaŭ ĝi en'hav'as ne'ver'aĵ'o'j'n („Jam mort'is en Irako pli mult'a'j uson'a'j arme'an'o'j post la fulm-milit'o ol dum ĝi.”). Kial vi ne demand'as la irak'an'o'j'n, ĉu ili prefer'as Sadam al la uson'an'o'j? Jun'a irak'an'o en mi'a firma'o invit'is ni'n al fest'ad'o, kiam la uson'an'o'j en'ir'is Bagdadon! Li hav'is famili'o'n en Bagdado kaj dir'is al mi, ke malgraŭ teror'ism'o la situaci'o en Irako konstant'e pli'bon'iĝ'as. Laŭ antaŭ'ne'long'a opini'sond'o, 60 el'cent'o'j de la loĝ'ant'o'j de Bagdado konsider'as, ke „la uson'an'o'j far'as bon'a'n labor'o'n”, kaj 66 el'cent'o'j kred'as, ke „la for'ig'o de Sadam Husajn prav'ig'as la sufer'ad'o'n”.

Jes, plu mort'as uson'a'j soldat'o'j en Irako. Mult'a'j ankaŭ mort'is en 1945 por liber'ig'i land'o'j'n kiel Belgi'o de nazi'ism'o. Ĉu vi kred'as, ke est'us pli bon'e, se tio ne est'us okaz'int'a kaj se Belgi'o rest'us sub la „stabil'ec'o” kaj „pac'o” de la nazi'a reĝim'o? Vi'a artikol'o est'as insult'o al la inteligent'ec'o de vi'a'j leg'ant'o'j, kaj se mi trov'os ali'a'n simil'a'n artikol'o'n est'ont'e, mi cert'e nul'ig'os mi'a'n abon'o'n.

Kevin FOrd
Kanado
Indeks'o
Abon'i al MONATO
Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel)
Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: juni'o 2019