Viv'i plu: kial? kiel?

Jen antaŭ ni ankoraŭ du libr'o'j de Gudrun Pausewang, traduk'it'a'j el la german'a kaj el'don'it'a'j de Nor'a Caragea. Malgraŭ tio ke la tem'o'j de la libr'o'j est'as tut'e divers'a'j, en mi'a percept'o ili facil'e unu'iĝ'as sub unu ĝeneral'a demand'o pri la esenc'o de hom'a ekzist'o. Viv'i plu: kial? kiel?

Kial iu'j mal'jun'ul'o'j grumbl'as kaj trud'as si'n al pli jun'a'j, postul'ant'e zorg'o'j'n aŭ ted'ant'e per si'a'j konsil'o'j? Aŭ indiferent'as kaj apati'as? Kaj eĉ al'vok'as mort'o'n kaj mort'as, est'ant'e ankoraŭ viv'kapabl'a'j fizik'e?

Tio ne est'as demand'o'j por infan'o'j, al kiu'j est'as adres'it'a la libr'o La av'o en la ĉar'et'o. Sed antaŭ ol tiu'j demand'o'j pov'as ven'i al ili'a'j kap'o'j, la jun'a'j leg'ant'o'j jam ricev'as respond'o'n el tiu ĉi simpl'a rakont'o, preskaŭ fabel'form'a: sent'i si'n bezon'at'a al ali'a'j kaj kapabl'a lern'i i'o'n nov'a'n – jen est'as font'o'j por plu viv'i. Re'trov'o de tiu'j font'o'j de'nov'e far'as la hom'o'n viv'em'a kaj feliĉ'a.

„Kial plu viv'i?” demand'as si'n kripl'a mal'fort'a av'o, sufer'ant'a pro fizik'a'j dolor'o'j. „Mi sat'iĝ'is je ĉio ... Ĉu mi ne spert'is ĉio'n, kio'n oni pov'as spert'i?” (p. 10). Kaj li elekt'as si'n'mort'ig'o'n.

Sur'voj'e al si'a mort'ig'ej'o – la mont'o'pint'o kun grand'a abism'o – li renkont'as divers'a'j'n hom'o'j'n, kiu'j ne mult'e interes'iĝ'as pri li'a san'stat'o, sed bezon'as li'a'n saĝ'ec'o'n, spert'o'n, kapabl'o'j'n – kaj post ĉiu tiu renkont'o aper'as kvazaŭ nov'a hok'et'o, kroĉ'ant'a la av'o'n al la viv'o. Nun klar'as, kial plu viv'i: por konsil'i al Astedia pri tio, kiel pli'bon'gust'ig'i fromaĝ'o'j'n; por kant'i la tri'a'n voĉ'o'n en la kant'o de la du paŝt'ist'o'j kaj gitar'lud'i kun Ruf'in'o; por prognoz'i veter'o'n al Antonio kaj trink'i kun li glas'et'o'n da most'o; por „pov'i help'i al mult'a'j mal'san'ul'o'j”, sed ne nur al la infan'et'o de Rosalina; por iĝ'i bapt'o'patr'o de la unu'a infan'o de Izabel'a kaj Izidor'o; kaj por ... por ... ĉes'ig'i plor'eg'o'n de si'a propr'a nep'o Pepito, tiu si'n'don'a, kuraĝ'a knab'et'o, kiu, streĉ'ant'e last'a'j'n infan'a'j'n fort'o'j'n, tren'is tra ŝton'o'j kaj rok'o'j la ĉar'et'o'n kun la av'o al la abism'o.

Kar'a Pepito, la sam'aĝ'ul'o de la leg'ant'o! Vi'a rol'o est'is la plej grav'a. Vi donac'is al la av'o la bel'eg'a'n viv'plen'a'n „promen'ad'o'n”, kiu re'demonstr'is al li bon'kor'ec'o'n de la hom'o'j kaj bel'ec'o'n de la natur'o. En kurt'a'j ripoz'paŭz'o'j dum la pen'eg'a grimp'ad'o vi sen'trud'e montr'is al la av'o – kiu ŝajn'is est'i tut'e indiferent'a – kiel skrib'i kelk'a'j'n „hazard'a'j'n” liter'o'j'n, kaj ĉe la mont'o'pint'o li subit'e trov'is si'n kapabl'a skrib'i si'a'n propr'a'n nom'o'n – kaj „ek'sent'is em'o'n pri leg'ad'o”. Kaj per vi'a obe'em'o, pen'ad'o, toler'em'o, persist'o vi pruv'is vi'a'n am'o'n al la hom'o fizik'e mal'fort'a, sed tre kar'a kaj bezon'at'a unu'a'vic'e por vi mem ... Vi venk'is en tiu danĝer'a lud'o.

„Do, bon'e, – la av'o dir'as, – vi ig'as mi'n ced'i ... Ni prokrast'u la afer'o'n pri ĉi tie ĝis post la bapt'o'fest'o de la infan'o de Izabel'a kaj Izidor'o. Aŭ ĝis pli post'e. Se en'tut'e.” (p. 61)

Kaj jen – kun ĝoj'kri'o Pepito ĉirkaŭ'brak'is si'a'n av'o'n, sur'salt'is la ĉar'et'o'n kaj kaŭr'iĝ'is mal'antaŭ li, dum'e ili jam rul'iĝ'is mal'supr'e'n laŭ la dekliv'o ... „Tamen valor'as ankoraŭ! – la av'o trumpet'is. – Holadihoooooooo!” (p. 62)

Ing'e Stejneke desegn'is por la libr'o mult'a'j'n ĉarm'a'j'n ilustr'aĵ'o'j'n, kiu'j – malgraŭ tio ke sen'kolor'a'j kaj sen'son'a'j – help'as kapt'i bunt'ec'o'n kaj vari'a'j'n melodi'o'j'n de la plen'ĝoj'a viv'o. Jen Ruf'in'o en si'a kaban'o, jen Rosalina en si'a ĝarden'et'o, jen Antonio kun si'a'j lam'o'j, jen gaj'a'j infan'et'o'j, bru'ant'a'j kaj danc'ant'a'j, puŝ'as la ĉar'et'o'n supr'e'n. Kaj jen – plej kor'tuŝ'e – ripoz'kuŝ'as en arom'a herb'ar'o, sub blu'a apert'a ĉiel'o, en alt'mont'a trankvil'o du feliĉ'a'j hom'o'j – la av'o kaj la nep'o ...

„Kial viv'i plu?” est'as demand'o, kiam ŝajn'as, ke ĉio jam est'as tra'spert'it'a. „Kiel viv'i plu?” est'as demand'o, kiu bon'ven'as laŭ'ebl'e pli fru'e. Sed prefer'ind'as, se jam en infan'ec'o est'us renkont'it'a neces'a libr'o, en'hav'ant'a la respond'o'n.

Kuniberto (Kuniberto kaj Kilevamba) ne renkont'is tia'spec'a'n libr'o'n en si'a infan'ec'o, kaj tial li ne sci'is, ke se vi hav'as rev'o'n, vi dev'as ĝi'n real'ig'i. Kiam Kuniberto est'is et'a knab'o, li dezir'is est'i pilot'o, sed kiam li plen'kresk'is, li iĝ'is vend'ist'o de paper'aĵ'o'j. Sed la sort'o'n ne ebl'as evit'i – se, kompren'ebl'e, ne rifuz'i ĝi'n tut'konsci'e. La plen'aĝ'a Kuniberto renkont'as ne la libr'o'n, sed viv'a'n jun'ul'in'o'n Kilevamba, kiu sci'as tut'e cert'e, ke li pov'as iĝ'i pilot'o. Eĉ pli – li pov'as iĝ'i hom'help'ant'o, kaj li'a viv'o plen'iĝ'os je tut'e ali'a'j valor'o'j.

Antaŭ la renkont'iĝ'o kun Kilevamba „io tia tut'e ne interes'is li'n” (p. 10). Sed ŝi, kun si'a cel'it'ec'o, cert'ec'o kaj simpl'a, klar'a logik'o, kiu'n pov'as sen'dub'e akcept'i nur infan'o'j aŭ pur'anim'a'j plen'aĝ'ul'o'j, ŝi kvazaŭ mal'kovr'is al Kuniberto li'n mem: „Vi est'as tiel simpati'a hom'o, sed vi kondut'as kvazaŭ ne ekzist'us io pli grav'a, ol vi'a'j paper'aĵ'o'j kaj vi'a'j poŝt'mark'o'j!”

Tamen plej grav'a'j est'as la hom'o'j. „Kaj mi dir'u i'o'n al vi: Vi pov'as est'i bon'eg'a help'ant'o por la hom'o'j! – Sed mi ja ne est'as kurac'ist'o, – mir'ig'it'e dir'is Kuniberto. – Ĉiu pov'as est'i hom'help'ant'o!, – Kilevamba dir'is” (p. 10). Kaj tio renvers'is la trankvil'a'n kaj monoton'a'n viv'o'n de Kuniberto. Hejm'e'n'ven'int'e li fal'ig'is si'n sur seĝ'o'n kaj tiel profund'e en'pens'iĝ'is, ke li forges'is en'lit'iĝ'i vesper'e. Dum la tut'a nokt'o li rest'is sid'ant'a kaj medit'is. La sekv'ant'a'n maten'o'n li skrib'is sur grand'a'n blank'a'n paper'o'n: Hodiaŭ Mi'a Vend'ej'o Rest'as Ferm'it'a (p. 12). Do, li iĝ'is hom'help'ant'o.

Ek'kred'i si'n mem al Kuniberto help'is la am'o, la am'o vek'is en li fort'o'j'n kaj kuraĝ'o'n. Li sekv'as la ekzempl'o'n de la jun'a Kilevamba, kiu ne kon'as dub'o'j'n aŭ hezit'o'j'n, kiu prefer'as pere'i, ol perfid'i si'a'n rev'o'n, si'a'n liber'vol'e elekt'it'a'n dev'o'n est'i hom'help'ant'o – kurac'i, manĝ'ig'i, pri'zorg'i, sav'fleg'i la mort'ant'o'j'n. Kuniberto kaj Kilevamba kun'e est'as ne'venk'ebl'a fort'o – ili sav'as de la mal'sat'mort'o loĝ'ant'ar'o'n de la tut'a insul'o!

Jes, ebl'as dir'i, ke en la viv'o ĉio est'as mult'e pli komplik'a. Ke la intrig'o est'as tro naiv'a, primitiv'ig'it'a. Jes – sed est'as nom'e tio, kio neces'as por parol'i kun 7-12-jar'a'j infan'o'j pri tre serioz'a'j problem'o'j. Pri la fidel'ec'o al si'a rev'o. Pri la elekt'o de la viv'o'voj'o. Pri la kapabl'o drast'e ŝanĝ'i si'a'n viv'o'n, komenc'int'e ĉio'n de la nul'o. Pri la fort'o neglekt'i soci'a'n opini'o'n pro la am'o kaj la alt'a'j ideal'o'j. Pri tio, ke la am'o est'as pli valor'a, ol ras'a'j bar'o'j. Pri tio, ke neces'as mult'o'n sci'pov'i, por ind'e help'i al ali'ul'o'j. Pri tio, ke se vi pet'as por ali'a'j, oni help'os ankaŭ vi'n. Kaj pri mult'o-mult'o krom'a ... Unu'vort'e, pri tio, kiel viv'i plu.

La libr'o est'as interes'a por infan'o'j – ja ĝi est'as verk'it'a en la aventur'a ĝenr'o, la event'o'j evolu'as rapid'e, la intrig'o est'as atent'o'kapt'a.

La libr'o est'as sci'don'a el etn'a kaj geografi'a vid'punkt'o'j (ni jam renkont'is tiu'n valor'a'n trajt'o'n de la libr'o'j de Gudrun Pausewang, leg'int'e la libr'o'n La infan'o'j en la arb'o'j). Ebl'e, kelk'lok'e mank'as glos'o'j. Ver'ŝajn'e, ne ĉiu'j infan'o'j sci'as, kio est'as karob'o aŭ polp'o (p. 67). Tamen ial en la apud'a'j lini'o'j ven'as klar'ig'o pri mang'a kompot'o: „Mang'o'j est'as grand'a'j flav'a'j suk'o'plen'a'j frukt'o'j, kiu'j kresk'as sur arb'o'j”. En la sam'a manĝ'o'pri'skrib'o ĉe'est'as ankaŭ sen'koment'a orikterop'a ŝink'o, sed pri la best'o'j iom post'e (p. 88) oni trov'as ne nur detal'a'n pri'skrib'o'n, sed ankaŭ la natur'ec'a'n bild'o'n (p. 89).

La libr'o en'hav'as 20 plen'paĝ'a'j'n ilustr'aĵ'o'j'n de Friedrich Kohlsaat – preciz'a'j'n, klar'a'j'n, invit'ant'a'j'n plu leg'i por ek'sci'i, kio do okaz'as ĉe ĉiu bild'o. Ju pli vi „en'viv'iĝ'as” en la intrig'o'n, des pli vi harmoni'iĝ'as kun la ilustr'aĵ'o'j – jen amuz'a'j, jen klar'ig'a'j, jen kler'ig'a'j.

Fin'e, la libr'o est'as traduk'it'a de Nor'a Caragea al bon'a, simpl'a, ĝust'a Esperant'o, preskaŭ sen'riproĉ'a. Tamen, por menci'i i'o'n, ni not'u kelk'a'j'n lingv'a'j'n mal'glat'aĵ'o'j'n. Ekzempl'e, laŭ PV la verb'o labor'i est'as ne'transitiv'a, do, la fraz'o „Tie oni pov'os labor'i i'o'n saĝ'a'n” (p. 65) est'as erar'a. Se parol'i pri semantik'o, kiel kompren'i la vort'o'n lok'o en la fraz'o „De supr'e ili pov'is vid'i preciz'e, ke ekzist'as mal'mult'a'j lok'o'j en Vajvatio. Sed ĉirkaŭ ĉiu vilaĝ'o ekzist'as mult'a'j kamp'o'j kaj ĝarden'o'j” (p. 63). Ver'ŝajn'e, loĝ'lok'o'j, ĉu?

Konklud'e, ni dank'u al Nor'a Caragea, ke ŝi ven'ig'is en literatur'a'n Esperant'uj'o'n la interes'a'n german'a'n verk'ist'in'o'n Gudrun Pausewang, kiu bon'e eduk'as kaj kler'ig'as ni'a'j'n infan'o'j'n, rakont'ant'e al ili, ke en la mond'o viv'as hom'o'j de divers'a'j ras'o'j kaj kultur'o'j, aĝ'o'j kaj kler'o'j, ke la mond'o est'as vari'a, problem'a kaj bon'plen'a kaj ke ĉiu pov'as trov'i en ĝi si'a'n ind'a'n lok'o'n.

Gudrun Pausewang: La av'o en la ĉar'et'o. Traduk'is kaj el'don'is Nor'a Caragea. Bild'o'j de Ing'e Stejneke. Frankfurt am Main, 1999. 63 paĝ'o'j.

Gudrun Pausewang: Kuniberto kaj Kilevamba. Traduk'is kaj el'don'is Nor'a Caragea. Bild'o'j de Friedrich Kohlsaat. Frankfurt am Main, 2001. 109 paĝ'o'j.

Libr'o'j

Mirakl'a tambur'et'o

Evident'e, la aŭtor'o Günther Grass kon'as ek'de si'a infan'aĝ'o german'o'j'n, pol'o'j'n, kaŝub'o'j'n, hom'o'j'n kaj lok'o'j'n ident'a'j'n aŭ simil'a'j'n al tiu'j en la libr'o La lad'a tambur'et'o. La verk'o la unu'a'n foj'o'n aper'is en la jar'o 1959, oni trakt'is ĝi'n mult'e kaj divers'e, kun kresk'ant'a entuziasm'o.

Oskar'o, mal'grand'eg'ul'o kun ĝib'o, kiu'n Oskar'o mem taks'as alt'e kaj kiu, ceter'e, laŭ li'a asert'o, pov'as ĝu'ig'i vir'in'o'j'n, nun ne pov'as ir'i i'e'n ajn; nun – kiam la histori'o est'as rakont'at'a de la aŭtor'o kaj de Oskar'o mem – li est'as gard'at'a en mal'san'ul'ej'o. Komenc'e ni, leg'ant'o'j, pov'as supoz'i, ke tio okaz'as pro mens'a'j kial'o'j, pro li'a frenez'ec'o, sed ĉe la fin'o de la libr'o oni ek'sci'as, ke Oskar'o tie ... evit'as pun'o'n pro murd'o far'it'a de iu ali'a – pri kiu murd'o oni, tamen, akuz'ad'is li'n, Oskar'o'n.

La patr'in'o de Oskar'o – Agnesa – koncip'iĝ'is inter pli ol ne'kutim'a'j kondiĉ'o'j. En oktobr'o 1899 fajr'o-pasi'ul'o Jozefo Koljaĉek (pli kaŝubece: Koljaiĉek) brul'ig'is seg'ej'o'n. Fuĝ'ant'e de ĝendarm'o'j, li trov'is sur ter'pom'kamp'o la jun'ul'in'o'n Anna Bronski kaj ... li kaŝ'is si'n sub la kvar jup'o'j de tiu kaŝubino. Li gener'is Agnesan, si'a'n fil'in'o'n, supoz'ebl'e tiam. La du ge'jun'ul'o'j, Anna kaj Jozefo, fuĝ'is plu kun'e. Jozefo Koljaĉek, tim'ant'e arest'o'n, ŝanĝ'is si'a'n nom'o'n je Vranka, kaj li edz'in'ig'is Annan. Jozefo Koljaĉek, ali'e Vranka, iom post'e, suspekt'at'e, dev'is fuĝ'i plu, de sur ŝip'o (je viv'risk'e long'a naĝ'ad'o sub'akv'a) ĝis bord'o kaj „replu” ĝis Amerik'o ...

La plen'kresk'int'a Agnesa en 1918, fleg'ant'e li'n, inter'kon'at'iĝ'is kaj ge'edz'iĝ'is kun german'o Alfred'o Matzerath. Agnesa ja est'is hav'int'a kaj hav'ont'a i'a'n rilat'o'n kun ali'a jun'ul'o kaj parenc'o, Johano Bronski. Tra la jar'o'j tiu'j du vir'o'j – el kiu'j unu far'iĝ'is fianĉ'o kaj edz'o kaj la ali'a: nur atest'ant'o ĉe la ge'edz'iĝ'o – rest'ad'is proksim'e al kaj en tre intim'a rilat'o kun Agnesa, kio help'as kompren'i, ke Oskar'o nom'as la du vir'o'j'n tra la libr'o si'a'j „probabl'a'j patr'o'j”.

Oskar'o, aĝ'ant'e tri jar'o'j'n, fal'as en profund'a'n kel'o'n kun okaz'e ne'ferm'it'a klap'o – li rul'fal'as laŭ ŝtup'ar'o, bat'iĝ'ant'e en ne'klar'a, sed danĝer'a, eĉ fatal'e mal'util'a manier'o. Post la akcident'o li evident'e ne plu kresk'as. Laŭ la propr'a interpret'o, li „decid'is” ne plu kresk'i, ĉar ne plaĉ'is al li la plen'kresk'ul'a mond'o.

Oskar'o ek'hav'as si'a'n lad'a'n tambur'o'n infan'a'n, kiu'n li uz'ad'as tre mult'e, oft'e kaj insist'e, ne nur por si'n esprim'i kaj por si'n amuz'i, sed ankaŭ por ten'i distanc'o'n inter si kaj ali'a'j, inter si kaj plen'kres'ul'o'j. Li'a infan'a tambur'o ebl'e est'as magi'a rimed'o, kiu pov'as ankaŭ okaz'ig'i afer'o'j'n, simil'e al tambur'o'j de afrik'a'j trib'o-sorĉ'ist'o'j. Almenaŭ Oskar'o sent'as simil'ec'o'n al ĉi'a'j magi'ul'o'j – ne nur al hom'o'j, sed ankaŭ al papili'o, ran'o, kiu'j si'a'vic'e, laŭ Oskar'o, sam'e kapabl'as sorĉ'i tambur'e. Se oni for'pren'as de li la tambur'et'o'n, li kri'as protest'e, kaj per si'a kri'ad'o li kapabl'as romp'i vitr'aĵ'o'j'n, flor'vaz'o'j'n, frukt'o'vaz'o'j'n, fenestr'o'j'n de dom'o aŭ teatr'o, montr'o'fenestr'o'j'n kaj tiel plu: danĝer'a pov'o. „Mi'a voĉ'o kvazaŭ diamant'o, ĉast'a kaj tial semkompata, dis'tranĉ'is vitr'o'ŝrank'o'j'n kaj intern'e, ne perd'ant'e la ĉast'ec'o'n, ĝi per'fort'is likvor'kalik'o'j'n, harmoni'a'j'n, kun majest'a form'o, donac'it'a'j'n per la kar'a man'o, iom polv'o'kovr'it'a'j'n”. Li aĝ'as iom pli ol tri jar'o'j'n, kiam la unu'a'n foj'o'n li prezent'as si'a'n talent'o'n, tim'ant'e, ke oni for'pren'os li'a'n tambur'et'o'n. Kiel li mem dir'as, Oskar'o „aŭd'ig'is el si'a brust'o la unu'a'n frakas'a'n kaj sukces'a'n kri'o'n: la rond'a polur'vitr'o, kiu ŝirm'is la miel'flav'a'n cifer'plat'o'n de ni'a star'ant'a horloĝ'o kontraŭ polv'o kaj mort'ant'a'j muŝ'o'j, romp'iĝ'is, fal'is ...”.

La damaĝ'o'j, ŝok'o'j, surpriz'o'j, kaŭz'at'a'j de li, kresk'ad'as, pli'grav'iĝ'ad'as. En la ĉapitr'o Vitr'o vitr'o vitr'et'o li indign'ig'is si'a'n instru'ist'in'o'n, en la ĉapitr'o La kant'o aŭd'iĝ'ant'a for de la prizon'tru'o li frakas'as fenestr'o'j'n de promen'hal'o de teatr'o, kaj en la gazet'ar'o li pov'as post'e leg'i pri mirakl'o'j ne'imag'ebl'a'j. En la ĉapitr'o Montr'o'fenestr'o'j li, star'ant'a ne'vid'at'e, produkt'as tru'o'n en montr'o'fenestr'o de juvel'ej'o, ĝust'e tiom vast'a'n, ke man'o de la tiu'moment'e antaŭ'star'ant'a probabl'a patr'o Johano Bronski pov'as en'ŝov'iĝ'i, kaj Johano sukces'as ... ŝtel'i valor'a'n kolier'o'n, donac'ot'a'n al la patr'in'o de Oskar'o. Ali'a'n foj'o'n, kiam dum prezent'ad'o de la Vag'ant'a holand'an'o sol'ist'in'o kri-kant'is sen sukces'i laŭ oskar'a koncept'o, help'em'a kri'o de Oskar'o frakas'is la reflektor'o'n kaj mal'lum'ig'is la teatr'a'n salon'o'n.

La patr'in'o nom'as Oskar'o'n kelk'foj'e (probabl'e nur por favor'i kaj mal'pli-koler'ig'i iel Jozefon Matzerah) Kruc'o port'end'a, sed ebl'e pli oft'e, precip'e kiam Krist'nask'o proksim'iĝ'as, „ŝerc'e” aŭ „mal'gaj'e”, ankaŭ Mal'grand'a fingr'ul'o aŭ Mi'a et'a Fingr'ul'o. Oskar'o, tamen, oft'e sent'as si'n izol'it'a, kiel iu, kiu front'as kaj percept'as la hom'a'n mond'o'n unu'ec'e mal'amik'a aŭ almenaŭ fremd'a. Tamen li ne tut'e ferm'iĝ'as anim'e, li rest'as sci'vol'a, li serĉ'as kaj, ŝajn'e, iam trov'as propr'a'j'n al si, special'a'j'n manier'o'j'n spegul'i kaj kontakt'i la ekster'a'n mond'o'n. Li en la unu'a'j jar'o'j, sed ankaŭ post'e, ne simpl'e tambur'ad'as, ne simpl'e son'ig'as si'a'n tambur'et'o'n, kiel ali'a'j tambur'ant'o'j tio'n far'as; li'a tambur'ad'o prezent'as okaz'o'j'n kaj event'o'j'n histori'a'j'n, ĝi prezent'as li'a'n histori'o'n, li'a'j'n impres'o'j'n, kun ĉiu'j, ĉiu'sens'a'j re'memor'o'j: li kapabl'as pri'tambur'i kolor'o'j'n, relief'o'n, mov'iĝ'o'n ... Kiam post jar'dek'o'j li est'as fleg'at'a en la nerv'o'mal'san'ul'ej'o, li'a fleg'ant'o, iel kompar'ebl'a al li, re'pri'verk'as li'a'j'n histori'o'j'n brod'e.

Laŭ la interpret'o de Agnesa, la oskar'a'n mal'san'o'n de ne'kresk'ad'o kaŭz'is ne nur ia hazard'a kaj ne'antaŭ'vid'ebl'a fal'o, sed ja la sen'atent'o de la patr'o.

En la lern'ej'o la instru'ist'in'o hipokrit'e prov'is ŝajn'ig'i, ke la tambur'ad'o de Oskar'o plaĉ'as al ŝi, sed tuj post'e ŝi vol'is la lad'a'n instrument'o'n „dorm'ig'i en ŝrank'o”. Protest'a kri'ad'o de Oskar'o romp'is ŝi'a'j'n okul'vitr'o'j'n kaj la fenestr'o'j'n de la klas'ĉambr'o. Kompren'ebl'a sekv'o: Oskar'o ne plu pov'is vizit'ad'i lern'ej'o'n, li komenc'is ĉerp'ad'i kon'o'j'n de najbar'o'j (kiel la ebri'em'a muzik'ist'o Klepp) kaj de la dung'it'a fraŭl'in'o Gretinjo Scheffer, amik'in'o de la patr'in'o. Kiel Oskar'o rilat'is al si'a stat'o ekster'lern'ej'a? „Maĉ'ant'e mal'fort'a'n ĵaluz'o'n, Oskar'o vid'is dum kelk'a temp'o la sam'aĝ'ul'o'j'n kun tornistr'o'j, ĉe kiu'j balanc'iĝ'is fier'eg'e spong'o'j kaj viŝ'tuk'o'j por la ardez'a'j tabul'o'j. Kaj li tamen ne memor'as, ke iam ajn en li'a kap'o est'is ĝerm'int'a ekzempl'e tia pens'o: ... Vi dev'us far'i la (!) bon'a'n mien'o'n por tiu lern'ej'a lud'o”

Agnesa, la patr'in'o de Oskar'o, kaj la amik'in'o Gretinjo Scheffer, kiu'j'n nun okup'as edz'o kaj trik'ad'o, respektiv'e, iam antaŭ'e kolekt'ad'is kaj leg'ad'is interes'a'j'n libr'o'j'n. Part'o de la iam'a kolekt'aĵ'o dis'kuŝ'as en la hejm'o de Gretinjo. Oskar'o trov'as inter la libr'o'j de Gretinjo Schiffer, kvazaŭ hazard'e, du libr'o'j'n, influ'ont'a'j'n li'a'n viv'o'n: la libr'o'n Rasputin kaj vir'in'o'j kaj i'o'n de „Goethe pri elekt'a'j afin'ec'o'j”.

Gretinjo Scheffer, amik'in'o de Agnesa (la oskar'a patr'in'o), instru'as leg'ad'o'n al Oskar'o uz'ant'e la libr'o'n unu'e menci'it'a'n, kiu ja elokvent'e kaj efekt'e prezent'as manovr'o'j'n, truk'o'j'n, vir'in'ĉas'ad'o'n kaj orgi'o'j'n Rasputinajn, kiu'j mult'foj'e vigl'ig'as Gretinjon kaj la ĉe'est'ant'a'n patr'in'o'n de Oskar'o, Agnesan. Li mem, ŝajn'e, kompren'as neni'o'n el la erotik'a en'hav'o kaj eĉ liter'o'j'n li al'propr'ig'ad'as mal'rapid'e, almenaŭ li sukces'as tio'n kred'ig'i al Agnesa kaj Gretinjo. La real'o diferenc'as de la supoz'o'j: Oskar'o, kiu el'ŝir'as paĝ'o'n-post-paĝ'o du'on'o'n de la libr'o, kler'iĝ'as laŭ ĉi tiu libr'o pri sekret'o'j de la vir'in'a anim'o, pri dev'o trakt'i vir'in'o'j'n pacienc'e kaj pri post'kulis'a'j manovr'o'j en la car'a medi'o. „Ne est'is simpl'e ek'lern'i leg'ad'o'n kaj ŝajn'ig'i si'n mal'kapabl'a sam'temp'e. Tio kaŭz'os al mi pli grand'a'n pen'o'n ol ŝajn'ig'i infan'o dum jar'o'j” interpret'as ĉio'n ĉi la hero'o mem.

Psikolog'in'o en la mal'san'ul'ej'o opini'as, ke Oskar'o hav'is tro mal'mult'e da kontakt'o'j kun ali'a'j infan'o'j. Nu, li mem pri'rakont'as atent'ind'a'j'n kun'est'ad'o'j'n. En la kort'o infan'o'j lud'is prepar'ad'o'n de sup'o: ili iom post iom met'is, ĵet'is, ŝut'is en la akv'o'n najl'o'j'n, brik'pec'o'j'n, ran'o'j'n, ili kraĉ'is kaj – plur'a'j si'n'sekv'e – pis'is en la prepar'at'a'n kaĉ'o'n, knab'o Nuĥo eĉ vom'is en ĝi'n. La for'ir'ant'a'n Oskar'o'n knab'in'o Zuza suspekt'as pri intenc'o pri'raport'i la afer'o'n denunc'e al plen'kresk'ul'o'j. Ebl'e, tio kre'is la motiv'o'n por post'e vizit'i Oskar'o'n en la mansard'o kaj trud-nutr'i li'n per la abomen'ind'a prepar'aĵ'o.

Printemp'e de la jar'o 1934a la patr'in'o konduk'as Oskar'o'n en cirk'o'n. Fuĝ'int'e de si'a societ'o, inter loĝ'o'ĉar'o'j li renkont'is la preskaŭ 53-jar'a'n mal'grand'eg'ul'o'n, sinjor'o'n Bebra, ĉes'int'a'n kresk'i, mal'avantaĝ'e, nur en si'a dek'a viv'o'jar'o, do ne tiom fru'e, kiel Oskar'o. Bebra est'us pret'a tuj dung'i Oskar'o'n por la cirk'o. „Vid'u, sinjor'o Bebra, mi prefer'as sid'i inter spekt'ant'o'j, mi prefer'as ke tiu mal'grand'a art'o flor'u sekret'e, mal'proksim'e de aplaŭd'o, mi est'as tamen la last'a, kiu por vi'a'j prezent'ad'o'j avar'us la aplaŭd'o'n” li dir'as, ĝentil'e rifuz'ant'e, ĉi-foj'e, la propon'o'n kun'labor'i.

La patr'in'o pendol'as inter rendevu'o'j kun Johano Bronski kaj la preĝ'ej'o. Oskar'o rimark'as, ke gips'a Jesuo super'altar'a est'as simil'e mal'grand'a kiel li, kun simil'a pis'tub'et'o, kaj li ek'intenc'as ced'i si'a'n tambur'o'n al Jesuo. Ebl'e, ankaŭ tiu gips'ul'o sukces'os tambur'i. La prov'o fin'iĝ'as je skandal'a mal'kaŝ'iĝ'o.

Ni pov'as leg'i, ke „laŭ dezir'o de Matzerath”, kiu diferenc'e de la oskar'a katolik'a patr'in'o – est'is protest'ant'o, en la Sankt'a Vendred'o la vend'ej'o dev'is ferm'iĝ'i. Agnesa (la pa'nj'o de Oskar'o), kun Jozefo Matzerath, Johano Bronski kaj Oskar'o promen'is sur mole'o'n. Tie ili kon'at'iĝ'is kun stiv'ist'o, pren'ant'a angil'o'j'n el el'mar'ig'it'a kap'eg'o de ĉeval'a kadavr'o. La oskar'a pa'nj'o rigard'is mal'volont'e la angil'o'j'n, mort'barakt'ant'a'j'n en sal'o por rapid'e kaj bon'e sen'suk'iĝ'i. Matzerath pens'is, ke tia'n sort'o'n angil'o'j, kiu'j mem mal'pli'mult'ig'as hom'a'j'n kadavr'o'j'n post'batal'e, ja merit'as. Oskar'o, por karakteriz'i angil'o'j'n, rakont'as ankaŭ post'a'n hospital'a'n histori'o'n pri vir'in'o, kiu vol'is (ja ali'temp'e, ebl'e, jar'dek'o'j'n post ĉi tiu mar'bord'a promen'o de la Oskar-op'o) seks'e kontent'ig'i si'n per viv'ant'a angil'o, sed pro akcident'a vund'iĝ'o, kun la rezult'o perd'i si'a'n fekund'ec'o'n. Dum la tag'o pli fru'a, ĉe la mole'o, ven'is la moment'o, kiam la patr'in'o de Oskar'o el'vom'is si'a'n maten'manĝ'o'n kun ov'o kaj ŝink'o. Johano Bronski help'em'e for'konduk'is ŝi'n de la lok'o kun la angil'o'j. Dum li met'is si'a'n man'o'n al ŝi'a dekolt'aĵ'o, ŝi ten'is si'a'n man'o'n en la poŝ'o de li, ekster la vid'o'kamp'o de Jozefo Matzerath.

Malgraŭ la mal'prefer'o de Agnesa, Matzerath aĉet'is (nepr'e mal'mult'e-kost'a'j'n) angil'o'j'n kaj hejm'e li kuir-majstr'e ig'is ili'n tag'manĝ'o – li trud'is la angil'aĵ'o'n ankaŭ al la naŭz'iĝ'em'a Agnesa. Per tio komenc'iĝ'as mal'long'a period'o, kiam Agnesa, strang'e, malgraŭ'dezir'e manĝ'as fiŝajhojn pli kaj pli oft'e kaj mult'e (angil'o'j'n naĝ'ant'a'j'n en „maj'a buter'o”, haring'o'j'n frit'it'a'j'n en ole'o). Matzerah supoz'as graved'ec'o'n. „Ne grav'as, kies infan'o ĝi est'us” li dir'as al Agnesa. Ŝi manĝ'ad'as plu, pli kaj pli da fiŝ'aĵ'o'j, ĝis fin'e ŝi – mort'as. „Ŝi'a'j organ'o'j klar'e re'memor'is kun dolor'o la sankt'vendred'a'n promen'o'n kaj angor'ant'e, ke tia promen'o ripet'iĝ'os, ili murd'is mi'a'n pa'nj'o'n, kiu ced'is al la vol'o de la organ'o'j” – esprim'as si'n Grass per esperant'a'j vort'o'j de Chmielik.

Post la en'tomb'ig'o, trink'ant'e brand'o'n, la famili'an'o'j kaj gast'o'j lud'as kart'o'j'n. La av'in'o en'las'is Oskar'o'n sub si'a'j'n kvar jup'o'j'n, kie'n est'is fuĝ'int'a iam ankaŭ la seg'ej-brul'ig'int'a av'o.

En 1938 oni ferm'is la lim'o'j'n inter Pollando kaj la Gdansk'a Liber'a Ŝtat'o. Oskar'o amik'iĝ'as kun la sen'labor'a Herbert'o. Ili dum mal'long'a temp'o kun'labor'as: Oskar'o romp'as kant'e montr'o'fenestr'o'j'n, Herbert'o ŝtel'as. Tio ne daŭr'as long'e. Jen, Herbert'o far'iĝ'is gard'ist'o en la Muze'o de Navig'ad'o, kie li pas'ig'ad'as long'a'j'n tag'o'j'n, oft'e sol'a. En la muze'o est'is gard'at'a la admir'ind'a skulpt'o'figur'o de Niba: sur tiu korp'o oni trov'is la am'soif'a'n Herbert'o'n mort'int'a.

Muzik'ist'o Meyn bel'eg'e trumpet'is, li hav'is kvar kat'o'j'n, kiu'j'n post'e iam li bat'mort'ig'is; en la du'dek'a'j jar'o'j li pag'ad'is membr'o'kotiz'o'n al komun'ist'a jun'ul'ar'a grup'o, kaj en la pli pri'parol'at'a temp'o li iĝ'is SA-soldat'o. Horloĝ'ist'o najbar'a denunc'is ĉi tiu'n SA-vir'o'n pri kat'mor'tig'ad'o. Kvankam muzik'ist'o Meyn est'is, kun ali'a'j, met'int'a fajr'o'n sub sinagog'o'n, kaj li (ja laŭd'ind'e laŭ polic'a vid'punkt'o, leg'ant'o'j pov'as supoz'i) est'int'is aktiv'a, kiam „oni detru'is kelk'a'j'n elekt'it'a'j'n vend'ej'o'j'n”, pro li'a pri-kat'a pek'o oni for'strek'is li'a'n nom'o'n el la nom'list'o de la rajd'ist'ar'o de SA.

Ĉu Johano Bronski, probabl'a patr'o de Oskar'o, vol'is sincer'e defend'i si'a'n labor'don'a'n pol'a'n poŝt'ej'o'n, kie'n li ir'is kun Oskar'o nur, kiam ĉiu'j li'a'j koleg'o'j jam est'is ĝi'n defend'ant'a'j? Kaj ĉu dum la temp'o, kiam oni tiom klopod'as en la poŝt'ofic'ej'o defend'i Pollandon, trov'iĝ'os la mal'jun'ul'o, ripar'unt'a la lad'a'n tambur'o'n de Oskar'o? Oskar'o'n mil'obl'e pli okup'as la sort'o de la ŝat'at'a tambur'et'o, ol tiu de Pollando. Johano, si'a'flank'e, ne ag'ad'as hero'e, ja li tre kolor'e imag'as, kia est'as ver'a, iel ajn evit'end'a, milit'o. Malgraŭ la mal'fort'ec'o de si'a kontraŭ'star'o – post venk'o de la Heimwehr-an'o'j – li iĝ'is kondamn'it'a al mort'o kaj mort'ig'it'a. Ĉu Oskar'o, prezent'int'a li'n al ni, kiel si'a'n patr'o'n, iel kun'kulp'as pri li'a mort'o? – Ĉu la, post'a, 60-jar'a, riĉ'a Oskar'o de la post'a roman'o La Rat'in'o pov'os re'memor'i la detal'o'j'n pri la defend'o de la pol'a poŝt'o?

Se re'ven'i strikt'e al La lad'a tambur'et'o: jen, Jozefo Matzerath dung'is por vend'ad'o la infan'ec'e jun'a'n, kant'em'a'n, buŝ'harmonik'em'a'n Marian Truĉinski. Ŝi tre lert'e evolu'ig'is kaj re'popular'ig'is la vend'ej'o'n de Matzerath, ŝi ĉiel konven'is kiel post'e'ul'in'o de la oskar'a pa'nj'o, Agnesa. Ŝi, ekzempl'e, krom kuir'ad'o, preskaŭ ĉio'n aranĝ'ad'is en la hejm'o, kaj tiel Matzerath pov'is plu kultiv'ad'i si'a'n kuir'art'o'n.

Anstataŭ „Patr'o ni'a” Oskar'o komenc'is preĝ'ad'i Mi am'as vi'n, Maria. Si'a'part'e, Maria „ĉiu'foj'e, kiam ŝi est'is lav'ont'a plank'o'n en la salon'o, for'ŝov'is de la femur'o'j la ŝtrump'o'j'n, kiu'j'n donac'is al ŝi Matzerath”. Kiam post temp'et'o, dum strand'a sen'vest'iĝ'o, Oskar'o prov'is brak'um'i ŝi'n, parol'ant'e en kaŝub-imit'a Esperant'o de Chnielik, Maria pri'mok'et'is kaj for'puŝ'et'is la mal'lert'a'n Oskar'o'n, sed ja ne kun efik'o por'etern'a.

Efervesk'a pulvor'o est'as bon'gust'a kaj kun iom da saliv'o ĝi bon'e ŝaŭm'as – special'e sur umbilik'o de la tikl'iĝ'em'a Maria. Iom post iom Oskar'o ek'konsci'as, ke, krom la du baston'o'j de la lad'a tambur'et'o, li hav'as si'a'n tri'a'n. Kaj li propon'as si'a'j'n kares'o'j'n al Maria.

Sam'e kiel est'as iom mal'klar'e, ĉu Oskar'o est'as fil'o de Matzerat aŭ de Johano, rest'as iom dub'ebl'e, ĉu Kurt'o'n oni dev'as ver'e konsider'i kiel komun'a'n fil'o'n de Oskar'o kaj Maria aŭ kiel frat'o'n de Oskar'o.

La raport'o'j de Wehrmacht kaj la „special'a'j komunik'aĵ'o'j” far'iĝ'is por Oskar'o kvazaŭ lecion'o'j de geografi'o. Laŭ tio, li ek'sci'is, ekzempl'e, ke „la urb'o Stalingrado trov'iĝ'as ĉe la river'o Volg'o”. Kaj jen, Bebra, la nan'o, kiel klaŭn'o, kun'pren'as la ali'a'n grand'talent'a'n mal'grand'eg'ul'o'n Oskar'o'n, por grand'a cirk'a rond'vojaĝ'o.

La sukces'a cirk-an'o, Oskar'o, hav'as sukces'o'n ankaŭ de amor'ant'o kun la et'a art'ist'in'o Rozvita.

En ali'a ĉapitr'o, Oskar'o unu'e tim'as, post'e kvazaŭ ek'gvid'as la band'o'n de la El'prem'ant'o'j – jun'ul'o'j, kiu'j ŝtel'ad'as en la urb'o'part'o Nov'a Haven'o... en la nom'o de la et'a Jesuo Krist'o... kiu konfes'is si'n kaj do ek'est'is Oskar'o. Ili pri'rab'ad'is, ekzempl'e, parti'a'j'n kas'o'j'n. La mal'am'at'a'n „Helmuton Neithberg” ili dron'ig'is en Motlavo. – Ĉu oni pov'os kred'ig'i, ke Oskar'o est'as iom mens'mal'san'a, por ne pun'i li'n?

Kiam rus'a'j soldat'o'j paŝ'as en la kel'o'n, Matzerath – ebl'e pro Oskar'o, kiu en'man'ig'as ĝi'n al li – en'glut'as si'a'n faŝism'a'n parti-insign'o'n. Ĝi kaŭz'as la mort'o'n de Matzerath, dum Oskar'o est'as dis'prem'ant'a pedik'o'n. (Tro mult'e mi pri'skrib'as detal'o'j'n, ĉu jes? Kaj, tamen, ne sufiĉ'e: la roman'o est'as plen'a de event'o'j, kvankam, kompren'ebl'e, oni ne sent'as i'a'n klar'e laŭ'cel'a'n dis'volv'iĝ'o'n de la okaz'o'j). Post la milit'o Oskar'o de'nov'e hav'as art'a'j'n sukces'o'j'n, ekzempl'e, tambur'ant'e en cep'o'kel'o, kie hom'o'j kolekt'iĝ'as por kun'e plor'i help'e de pik'a cep-odor'o. Ĉe la fin'o de la roman'o, Oskar'o aĝ'as tri'dek jar'o'j'n, kaj mal'cert'em'e li sent'as, ke ebl'e li dev'us ag'i iel konform'e al si'a aĝ'o. Ĉu li, ekzempl'e, kolekt'u disĉipl'o'j'n kiel Jesuo? Oni ne pov'as, leg'ant'e ĉi tio'n, diven'i, ke en ali'a roman'o de Grass – en la roman'o Rat'in'o – Oskar'o aper'as kiel riĉ'eg'a posed'ant'o de vide'o'firma'o, kiu em'as kaj plan'as registr'i vide'o'seri'o'n pri pere'o de la faŭn'o kaj flaŭr'o, ankaŭ por per'labor'i mult'e.

Tomasz Chmielik per mal'mult'a'j modif'o'j de la Esperant'a morfem'ik'o (uz'ad'o de -it, -at, -ot, -ut anstataŭ -is -as -os -us, for'las'ad'o de la substantiv'a fin'aĵ'o o, uz'o de j en la tabel'vort'o'j kjo, kju, kjam, uz'o de difin'a artikol'o lo anstataŭ la) lert'e kre'as stil'efekt'o'n de iel dialekt'ec'a parol'o, por imit'i la uz'o'n ne de dialekt'o, sed de la supoz'ebl'e mal'alt-prestiĝ'a kaŝub'a lingv'o. „Patr'in'o Truĉinski”, t. e., la patr'in'o de Maria, ekzempl'e, parol'as jen'e: „Imag'u, Oskarĉjo, lo cikoni al'port'it por vi fraĉjon. Kaj mi pens'it nur, ke ne est'u knabinjo, ĉar lo knabinjo don'at post'e nur zorg'o'j'n.” Mi pens'as, tamen, ke iam la for'las'ad'o de o okaz'as en fonetik'a pozici'o, kiu mal'verŝ'ajn'ig'as tia'n modif'iĝ'o'n. La solv'o'j de Chmielik plaĉ'as al mi.

Ŝajn'as al mi, ke Chmielik ŝat'as artikol'i i'o'n kio'n li opini'as tre karakteriz'a, tip'a, kun tip'a, klar'a, memor'ind'a ec'o; tiu'n uz'manier'o'n oni pov'as lern'i de li, leg'ant'e li'a'n tekst'o'n, sed tio ne ŝajn'as est'i la norm'o'j kaj kutim'o'j de Esperant'o. Jen li'a'j simil'a'j uz'o'j de la artikol'o la: „... li sent'is si'n kulp'a kaj kelk'foj'e eĉ plor'is ĉar li hav'is la mol'a'n kor'o'n” (p. 73). Ni postul'is la alt'a'n salajr'o'n kaj ricev'is du'dek mark'o'j'n (p. 453).

Fin'e mi esprim'as la opini'o'n, ke Tomasz Chmielik pro la far'it'a grand'a kaj plej'part'e nepr'e konven'a traduk'labor'o merit'as ni'a'n sincer'a'n dank'o'n kaj gratul'o'n. Li'a tekst'o est'as cert'e tekst'o viv'a, agrabl'a, ebl'ig'a atent'i la en'hav'o'n, la art'a'n mesaĝ'o'n de la aŭtor'o.

Günther Grass: La lad'a tambur'et'o Traduk'is Tomasz Chmielik. Seri'o Orient'o-Okcident'o, n-ro 33. Eld. KLEKS, Pollando, 2000. 534 paĝ'o'j.

Art'o

Muzik'o

Mov'ad'a sprit'o – mond'a kritik'o

Por ĉiu'j 19 ĝu'ind'a'j kant'o'j el la kompakt'a disk'o Ni tost'u la verd'a'n fortun'o'n de la pol'a bard'o kaj el'don'ist'o Georg'o Handzlik la vort'o'j'n pri'zorg'is li mem – du en traduk'o, la ceter'a'j original'e verk'it'a'j. Eĉ pri la muzik'o respond'ec'as plej'part'e la bard'o, asist'at'a foj'e de ali'a'j pol'a'j kompon'ist'o'j. Malic-mien'a krokodil'o ornam'as la ekster'o'n de la KD-kovr'il'o, kio kre'as antaŭ'supoz'o'j'n pri la en'hav'o. Efektiv'e, mov'ad'a'j simbol'o'j kaj noci'o'j lud'as centr'a'n rol'o'n en la pli'mult'o de la kant'o'j, kun trakt'o iom mok'a, satir'a, sed sam'temp'e simpati'a. Feliĉ'e, mov'ad'aĵ'o'j, bezon'ant'a'j klar'ig'o'n, ricev'as konciz'a'j'n ne'kant'a'j'n en'konduk'o'j'n.

Sub la lupe'o'n ven'as Andre'o Cseh (hund'o est'as best'o, // la dimanĉ'o est'as fest'o, // ne'tuŝ'ebl'a est'as fundament'o, // dolĉ'a est'as la miel'o, // verd'a est'as ni'a stel'o), Kazimierz Bein (kabe'iĝ'os iam mi ... // ebl'e tamen post kongres'), apart'aĵ'o'j de ĝust'e tiu'j kongres'o'j, la akademi'o, Volapuk'o, la mok-turism'o, ktp. La mov'ad'a dev'ig'aĵ'o Dek botel'o'j trans'form'iĝ'as al sinkop'a Dek klub'an'o'j, montr'ant'a kiel ili mal'aper'as: nask'iĝ'is beb', rest'is sep, ... for'vojaĝ'is al kongres' (6), ... star'is bel'ul'in' (5), ... invit' al strat'o'bar' (4), ... iu laŭt'blasfem'is „fi” (3), ... mort'is pro en'u' (2), kun sekv'o ke facil'is elekt'i klub-prezid'ant'o'n.

Inter mov'ad'o kaj politik'o situ'as Egal'ec' per lingv'o, kiu tez'as ke neŭtral'a lingv'o en si mem ne kurac'as pli prem'a'j'n mal'egal'ec'o'j'n kiel sen'hejm'ec'o'n, mal'sat'o'n, ne'pag'i'pov'o'n kaj simil'a'j'n. Est'us tro'ig'o pretend'i, ke la esperant'ist'ar'o kred'as ke komun'a lingv'o solv'os ĉio'n, sed ver'as, ke mal'sufiĉ'e ni medit'is kaj esplor'is kiel al'front'i la rilat'o'j'n inter lingv'a'j kaj ali'a'j mal'egal'ec'o'j.

Plej rekt'e politik'a'j kaj grand'mond'a'j est'as Just'a'j bomb'o'j, Tro'postul'o kaj La knab'o'j de la nigr'a-blank'a fot'o. Sed la kant'o'j ne ŝveb'as en abstrakt'aĵ'o'j – oni kon'as Tiran'o'n, Sen'egal'o'n, Pekinon, Ĉeĉeni'o'n ne el televid'a'j raport'o'j, sed el memor'o'j pri unu'op'ul'o'j, foj'e iam'a'j amik'o'j kaj kongres'an'o'j.

Iu'j kant'o'j relief'ig'as lok'o'j'n (Finnlando, Bien'o en Nordi'o, Danc'u Eŭrop'o), ali'a'j event'o'j'n (Titanik'). Lok'ŝajn'a est'as Ukrainio sed fakt'e est'as kant'o pri am'o esting'it'a de lim'o'j kaj bar'o'j. Nostalgi'o rol'as fort'e en plur'a'j kant'o'j, de la komenc'a Ludovik'o, tra Knab'o'j de tiu kongres'o, ĝis la disk'nom'don'a Ni tost'u la verd'a'n fortun'o'n kaj la last'a kaj surpriz'fin'a Ĝis re'vid'o.

La ĉef'instrument'o est'as akustik'a gitar'o, foj'e kun al'don'o de violon'o, foj'e pian'o, foj'e ŝajn'e sintez'il'o, kiu don'as bon'ven'a'n vari'o'n. La registr'ad'o kaj muzik'ad'o est'as profesi'nivel'a'j. Neniam la muzik'o super'reg'as – feliĉ'e la tekst'o'j, ind'a'j je proksim'a aŭskult'ad'o, rest'as ĉiam facil'e kapt'ebl'a'j.

Georg'o Handzlik: Ni tost'u la verd'a'n fortun'o'n. Eld. KLEKS, Bielsko-Biała, Pollando, 2001. Kompakt'a disk'o, 52 mi'n.

Art'o

Muzik'o

Kon'at'iĝ'u kun Bretoni'o!

„Mev'e'n” est'as kompakt'a disk'o de Breton'a Esperant'o-Korus'o (fond'it'a en 1996). La disk'o en'hav'as 9 kant'o'j'n, kiu'j plej'part'e est'as jen naci'a'j breton'a'j, jen anonim'a'j, sed ne nur. Inter tiu'j est'as kelk'a'j danc'melodi'o'j. Aŭskult'ant'e ili'n oni pov'as iom kon'at'iĝ'i kun la breton'a muzik'a kultur'o. La kant'ad'o est'as glat'a (ja ĥor'o!), sed tro oft'e pro la mult'ec'o de la voĉ'o'j (preskaŭ 20) oni ne pov'as disting'i la vort'o'j'n – feliĉ'e, help'as akompan'a libr'et'o, kie en'est'as ankaŭ naci'lingv'a'j tekst'o'j de la kant'o'j. Inter la traduk'int'o'j plej'part'e est'as korus'an'o'j mem, unu kant'o'n traduk'is Ĵak Le Puil.

Dum la kant'o'j oni lud'as pian'o'n, akordion'o'n, gitar'o'j'n kaj eĉ harp'o'j'n – tio apart'e son'as tre bel'e. La ĥor'o invit'as ĉiu'j'n kontribu'i al inter'kultur'ec'o de Esperant'o per la registr'ad'o de kant'o'j de ties popol'o'j/region'o'j – ĉu iu re'eĥ'os?

Breton'a Esperant'o-Korus'o: Mev'e'n. Kompakt'a disk'o. Eld. Esperant'o-Bretagne, 2001. 20 mi'n. 37 sek. ISBN ne indik'it'a.

Ŝerc'o kaj satir'o

Mister'o

Neces(ej)a Esperant'o

Rath Cairn [rah kajrn] est'as mal'grand'a vilaĝ'o, kiu situ'as je ne mult'e da kilo'metr'o'j nord-okcident'e de Dublino. Mal'kiel la irlanda ĉef'urb'o, kie normal'e est'as parol'at'a la angl'a, la ĉiu'tag'a lingv'o en Rath Cairn est'as la irlanda (gael'a). Esperant'e kaj gael'e parol'ant'a fil'o de ĉi tiu korespond'ant'o antaŭ'ne'long'e part'o'pren'is semajn'fin'o'n de gael'a kultur'o en tiu vilaĝ'o. Dum vizit'o al tie'a neces'ej'o, li surpriz'iĝ'is vid'ant'e, ke inter la bedaŭr'ind'e tro komun'a'j skrib'aĉ'aĵ'o'j sur la mur'o est'is du en Esperant'o, nom'e: „Najbar'aĵ'o” kaj „Verd'a Stel'o”. Kvankam ne mal'proksim'a de pli grand'a'j centr'o'j de loĝ'ad'o, Rath Cairn ne trov'iĝ'as sur la ĉef'a'j voj'o'j kaj est'is ne facil'e trov'ebl'a aŭ ating'ebl'a. Rest'as la mister'o ... Kiu'j est'as la vandal'ism'a'j (sed fervor'a'j) esperant'ist'o'j, kiu'j las'is si'a'j'n spur'o'j'n sur la neces'ej'o en tiu for'a lok'o?

Libr'o'j

Vojaĝ'ant'e kun Mark'o Pol'o

Ĉu ebl'as vojaĝ'i tra la temp'o?

Kio'n vi far'as, se vi vol'as vizit'i Italion? Vi simpl'e – se vi hav'as temp'o'n kaj mon'o'n – konsult'as vi'a'n Pasport'a'n Serv'o'n, ir'as al la plej proksim'a staci'dom'o, aĉet'as bilet'o'n kaj post kelk'a'j hor'o'j en trajn'o vi est'os (ekzempl'e) en „la Etern'a Urb'o” Romo. Tamen se vi vol'as vizit'i ne la modern'a'n Romon, sed tiu'n de Cezar'o aŭ Aŭgust'o, kio'n vi far'u? Ĉu vizit'i la ruin'ej'o'j'n de la Forum'o? Ĉu ebl'e kun dik'a gvid'libr'o, kiu klar'ig'as la signif'o'n de la rest'int'a'j ŝton'ar'o'j? Mi ne sci'as, ĉu tio kontent'ig'os vi'n aŭ ne. Sed mi iom'et'e dub'as.

Se vi vol'as vizit'i la antikv'a'n Romon, tiam vi ir'u ne al la fer'voj'o, sed ir'u al vi'a libr'o-bret'ar'o (aŭ -vend'ej'o), elekt'u unu aŭ du volum'o'j'n de antikv'a'j verk'ist'o'j kaj ek'leg'u. Tiel antikv'ul'o'j mem inter'parol'os kun vi. Kaj vi ek'sci'os, kio'n ili pens'is, aŭd'is kaj vid'is, kaj ne tio'n, kio'n ni pens'as, ke ili pens'is ...

Sed mi ja recenz'as La libr'o'n de mir'ind'aĵ'o'j de Mark'o Pol'o. Do kial mi komenc'is de Italio? Ĉu ĉar li est'is veneci'an'o, ital'o? Jes ja, sed est'is ali'a kaŭz'o. Tiu esperant'a traduk'o pov'as est'i por vi ver'a temp'o'vojaĝ'il'o en la epok'o'n jam pli ol 700 jar'o'j'n for de ni. Tiu epok'o est'is epok'o de grand'a'j konflikt'o'j. Pri la kruc'milit'o'j inter la krist'an'o'j kaj islam'an'o'j ni ja, ebl'e, ankoraŭ re'memor'as, sed sam'temp'e Okcident'o'n minac'is ali'a imperi'o: Ĉingisĥano komenc'e de la 13a jar'cent'o fond'is la mongol'a'n mond'imperi'o'n. Tiu imperi'o iom post iom en'glut'as ne nur Ĉini'o'n kaj Mongolion, sed baldaŭ preskaŭ ĉio'n en Azi'o, inkluziv'e de Irano, Irako, pli mal'pli Turki'o kaj de grand'a'j part'o'j de la orient'a kaj mez'a Eŭrop'o.

En la jar'o 1241 apud Lignico (Pollando) kaj post'e apud Vieno la okcident'an'o'j sukces'is kontraŭ'star'i kaj re'bat'i la mal'amik'a'j'n soldat'ar'o'j'n. En 1370 tiu gigant'a imperi'o sufer'is grav'a'n bat'o'n: Ĉini'o – long'temp'e mongol'a teritori'o – sukces'is venk'i kaj el'puŝ'i la mongol'a'n dinasti'o'n. Tiu politik'a ŝanĝ'o ankaŭ tre influ'is la ĉin'a'n viv'o'n: la nun ek'reg'ant'a Ming-dinasti'o mal'permes'is, ekzempl'e, ĉiu'j'n religi'o'j'n, kiu'j ne est'is origin'e ĉin'a'j, sed permes'at'a'j kaj toler'at'a'j aŭ eĉ sub'ten'at'a'j de la mongol'o'j kiel ekzempl'e, la krist'an'ism'o'n.

Sed inter tiu'j grav'a'j dat'o'j por la histori'o de la mond'o, la patr'o kaj onkl'o de Mark'o Pol'o en la ses'dek'a'j jar'o'j de la 13a jar'cent'o kaj post'e ankaŭ Mark'o mem (1272 ĝis 1296) vojaĝ'is al la mal'proksim'eg'a Azi'o. Ni ne forges'u, ke oni marŝ'is, ebl'e, du aŭ tri jar'o'j'n pied'e por ating'i la ĉef'urb'o'n de la mongol'o'j, la nun'a'n Pekinon.

Tamen la Pol'o'j ne est'is la unu'a'j eŭrop'an'o'j kaj ankaŭ ne la last'a'j, kiu'j komenc'is la vojaĝ'o'n kaj sukces'is viv'a'j re'ven'i. Mark'o mem menci'as ali'a'j'n, kiu'j'n ili dum la vojaĝ'o renkont'is. Sed por ni Mark'o Pol'o kaj li'a libr'o tial est'as tiel grav'a, ĉar la ali'a'j ne post'las'is tiom da inform'o'j kiel li. Tiu merit'o por Mark'o kaj feliĉ'o por ni – la post'e'ul'o'j – est'is kaŭz'it'a de mal'feliĉ'a event'o en la viv'o de Mark'o. Li'a ge'patr'a urb'o Venecio mal'venk'is en milit'o kontraŭ Ĝenovo kaj li iĝ'is mal'liber'ul'o. Sed dum la rest'ad'o en la mal'liber'o (inter 1298 kaj 1299) li dikt'is si'a'n verk'o'n al Rustichello [rustikello]. Fakt'e sen tiu ĉi person'o, ver'ŝajn'e, neni'u plu sci'us i'o'n pri la fam'a vojaĝ'o de la Pol'o'j. Sed nun ne imag'u, ke Mark'o dikt'is en sen'lum'a kaj mal'pur'a mal'liber'ej'a ĉambr'aĉ'o! Alt'klas'a'j mal'liber'ul'o'j kiel ili, ĝu'is cert'a'j'n privilegi'o'j'n, kaj pov'is, ekzempl'e, promen'i, akcept'i vizit'o'j'n de amik'o'j, renkont'iĝ'i, ktp.

Tiu traduk'o el la mal'nov'a franc'a sukces'as tre bon'e re'don'i la etos'o'n de tiu for'a epok'o. La traduk'int'o Daniel Moirand kre'is verk'o'n, kiu dum leg'ad'o preskaŭ ŝajn'ig'as, ke vi aŭd'as la voĉ'o'n de Mark'o, dikt'ant'e al vi si'a'j'n aventur'o'j'n. Sed ĉar ja la temp'o'j preter'flu'is kaj ŝanĝ'iĝ'is, neces'is ne nur bon'a traduk'a kapabl'o. Por help'i al la leg'ant'o vojaĝ'i al la temp'o de Mark'o, neces'as inform'o'j pri la temp'o kaj ĝi'a'j cirkonstanc'o'j. Tiu'j'n abund'e kaj en sufiĉ'a, ne tro'a kvant'o don'as la antaŭ- kaj post'parol'o kaj la mult'a'j pied'not'o'j. Per ili vi hav'as en'konduk'o'n en la epok'o'n laŭ la hodiaŭ'a scienc'o kaj sci'o.

Mi gratul'as al Daniel Moirand, ĉar li sukces'is verk'i libr'o'n, kiu ne nur est'as bon'a, sed, cert'e, almenaŭ sam'alt'kvalit'a kiel traduk'o en unu el la naci'a'j lingv'o'j. Est'u pli da tia'j libr'o'j en ni'a lingv'o!

Mark'o Pol'o: La libr'o de la mir'ind'aĵ'o'j aŭ pri'skrib'o de la mond'o. Esperant'ig'is Daniel Moirand. Seri'o Orient'o-Okcident'o, volum'o 34. Eld. UEA, Rotterdam, 2001. 445 paĝ'o'j. ISBN 92 9017 075 1.

Libr'o'j

Re'ven'o al literatur'o

La nom'o de Juli'a'n Modest (pseŭdonim'o de Georg'i Miĥalkov) en 1980aj – komenc'e de 1990aj jar'o'j far'iĝ'is vast'e kon'at'a inter la ŝat'ant'o'j de la esperant'lingv'a original'a literatur'o, kiam li el'don'is roman'er'o'j'n, novel'ar'o'j'n, dram'o'j'n kaj pri'literatur'a'j'n ese'o'j'n. Li'a'j verk'o'j est'is facil'stil'a'j, sed ne'mal'oft'e kun interes'a'j, atent'o'kapt'a'j ide'o'j. Sed mez'e de 1990aj neni'u nov'a libr'o li'a aper'is, kaj oni pov'is supoz'i, ke li plen'e for'las'is verk'ad'o'n. Tamen antaŭ ne'long'e en period'aĵ'o'j de'nov'e ek'aper'is rakont'o'j de Modest, en la jar'o 2000 est'is el'don'it'a libr'et'o de ese'o'j, kaj jen – mal'grand'a libr'o kun rikolt'o de novel'o'j (part'e verk'it'a'j antaŭ dek jar'o'j, part'e nov'a'j).

La modest'e (konven'e al la nom'o de la aŭtor'o!) el'don'it'a libr'o en'hav'as 18 novel'o'j'n, kiu'j tem'as, sam'e kiel antaŭ'e, pri simpl'a'j viv'o'j kaj tra'viv'aĵ'o'j de ordinar'a'j hom'o'j. Jen ni renkont'as spur'o'j'n de mal'agrabl'a pas'int'ec'o kun'e kun iam'a soldat'o, jen perfid'o'n de mal'nov'a amik'in'o far'e de ŝi'a iam'a sam'klas'an'in'o, jen denunc'o'n de la edz'in'o pri la edz'o, jen sent'o'j'n de patr'in'o, kiu tim'as, ke ŝi'a adopt'it'a fil'in'o iam ek'sci'u pri si'a ne laŭ'sang'a fil'in'ec'o, jen histori'o'n de kaŝ'em'a bon'a knab'in'o, kiu ja per'labor'is mon'o'n krim'e. Ali'a'j rakont'o'j pli simil'as mal'nov'a'j'n parabol'o'j'n (La kas'o, En la taksi'o). Tre elokvent'e est'as rakont'it'a histori'o el la period'o, kiam oni pen'is per'fort'e asimil'i la bulgar'a'j'n turk'o'j'n (Vetiha).

La tem'o'j est'as tre divers'a'j. Sam'e kiel antaŭ'e, part'o de la novel'o'j est'as emfaz'it'e sen'naci'ec'a'j (kiel, ceter'e, la aŭtor'a pseŭdonim'o), la event'o'j pov'as okaz'i en iu ajn land'o, kaj nur en part'o el ili Modest evident'e rakont'as pri Bulgario, la ver'a loĝ'land'o de la aŭtor'o – apart'e tiam, kiam tem'as pri iu'j morn'a'j pas'int'a'j event'o'j. (Ind'as not'i, ke, tamen, oni pov'us foj'e vid'i pur'e bulgar'a'j'n trajt'et'o'j'n en la „sen'naci'ec'a'j” rakont'o'j – ekzempl'e, sur'mur'a'j nekrolog'o'j en La perfid'o).

Jam antaŭ'e Juli'a'n Modest aplik'is kiel art'a'n rimed'o'n iom da mistik'o. Tiu metod'o ĉe'est'as ankaŭ en tiu ĉi libr'o. Tamen, diferenc'e de la antaŭ'a'j libr'o'j, ĉi tie est'as motiv'o de iom bigot'a krist'an'a mistik'ism'o (La ikon'o), kio pens'ig'as, ĉu la aŭtor'o ver'e far'iĝ'is pi'a ortodoks'ul'o, ĉu tio est'as nur'a hazard'o.

Ĝeneral'e, la karakter'o de la verk'o'j dum la last'a'j dek jar'o'j ne ŝanĝ'iĝ'is – ni re'kon'as la kon'at'a'n stil'o'n de Modest, kiu ne mal'pli'bon'iĝ'is, sed, bedaŭr'ind'e, ankaŭ ne evolu'is – ĉiu rakont'o sid'us sur'lok'e en la antaŭ'a'j novel'ar'o'j. Sed ja verk'ist'o dev'as evolu'i de libr'o al libr'o – aŭ ĉu la paŭz'o en la kre'ad'o ne stimul'is tio'n? Ĉiu'okaz'e, ni ĝoj'u, ke la iam ŝat'at'a verk'ist'o al ni re'ven'is, kaj ni dezir'u al li verk'i nov'a'j'n, ĉiam pli profund'a'j'n novel'o'j'n kaj roman'o'j'n.

Juli'a'n Modest: La ferm'it'a konk'o. Eld. Al-fab-et-o, Skövde, 2001. 80 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 91-89432-05-3

Libr'o'j

Unu grand'a'n rond'o'n famili'a'n

La libr'o Mond'a Federaci'o? Ampleks'a Analiz'o de Federaci'a Mond'reg'ist'ar'o de profesor'o Ronald J. Glossop merit'as serioz'a'n atent'o'n de ĉiu'j esperant'ist'o'j. Tio dir'end'as ĉar, sam'e kiel la aŭtor'o de la libr'o, mem esperant'ist'o, ĉiu'j esperant'ist'o'j ĉie ankaŭ prefer'us viv'i en la mond'o, en kiu pli bon'a kaj pli just'a politik'o reg'us super ni. Tio memor'ig'as last'a'temp'a'n alud'o'n de Humphrey Tonkin, kiam li traf'e demand'is „Pro kio ni'a Esperant'o?” kaj pled'is ke ni, pli ol antaŭ'e, streb'u al tio, kio'n li nom'is dinamik'a kaj ag'ant'a tut'mond'a Esperant'a Inter'naci'o; io simil'a al Amnesti'o Inter'naci'a.

Ronald Glossop pasi'e kaj fort'e argument'as, ke la nun'temp'a politik'a reg'ist'ar'a stat'o de la mond'o est'u re'form'at'a kaj pli'bon'ig'at'a.

Malgraŭ mem'evident'a si'n'dediĉ'o al la ide'o de mond'reg'ist'ar'o, li honest'e kaj kler'e prezent'as la argument'o'j'n kaj por kaj kontraŭ la ide'o de mond'reg'ist'ar'o. Fin'e li montr'as erudici'e, ke paŝ'o antaŭ'e'n ating'i tia'n pli san'ig'a'n mond'o'n est'u form'o de mond'a federaci'o; federaci'o, en kiu ni ĉiu'j est'us civit'an'o'j de la mond'o, anstataŭ est'i nur civit'an'o'j de ni'a'j de'nask'a'j naci'a'j kaj mult'naci'a'j ŝtat'o'j. Nur tio help'os ni'n abolici'i la aktual'a'n ĥaos'a'n politik'a'n milit'em'a'n stat'o'n de la mond'o.

La esperant'a versi'o de la libr'o aper'is en la jar'o 2001, dum la angl'a el'don'o dat'iĝ'as je 1993. La mal'mol-kovr'il'a, klar'e pres'it'a esperant'a el'don'o est'as el'angl'ig'it'a de la aŭtor'o mem kun'labor'e de Johano Rapley kaj en'hav'as nov'a'n fin'a'n 9an ĉapitr'o'n ĝis'dat'ig'it'a'n.

Sekv'as el tio, ke kaj la original'a angl'a verk'o kaj la fin'a 9a ĉapitr'o antaŭ'is la terur'a'j'n event'o'j'n de la 11a de septembr'o, 2001 kaj pli grav'e, tiu'j'n, kiu'j est'as okaz'int'a'j post'e: la atak'o'j de Uson'o kontraŭ Afgani'o kaj la milit'em'a'j deklar'o'j de la Prezident'o de Uson'o kaj li'a'j konsil'ist'o'j.

La libr'o en'hav'as la sekv'ant'a'j'n ĉef'a'j'n ĉapitr'o'j'n; en'konduk'o, baz'a'j koncept'o'j, rilat'o inter jur'o kaj reg'ist'ar'o, argument'ar'o por federaci'a mond'reg'ist'ar'o, polemik'o kontraŭ federaci'a mond'reg'ist'ar'o, la mond'feder'ist'a respond'o, proksim'iĝ'e al demokrat'a mond'a federaci'o, resum'o kaj komentari'o, ĝis'dat'ig'o, specimen'a bibliografi'o, sigl'o'j kaj indeks'o.

Kiel la unu'a indik'o pri tio, kio sekv'os, frap'e, en la komenc'o de la libr'o, ni leg'as la dediĉ'a'j'n vort'o'j'n „Por la evolu'ant'a mond'a komun'um'o”.

Komentari'ist'o'j pri federal'ism'o oft'e pri'skrib'as ĝi'n kiel spec'o'n de jur'ism'o; kulmin'o'n de la koncept'o de reg'o de la jur'o. La kial'o est'as tio, ke la dis'divid'o de pov'o'j en federaci'a'j politik'a'j sistem'o'j est'as afer'o de konstituci'a jur'o, antaŭ'e inter'konsent'it'a de ĉiu'j individu'a'j ŝtat'a'j unu'o'j, kiu'j intenc'as konsist'ig'i al'don'a'n federaci'a'n ŝtat'o'n. Post kre'o de la nov'a federaci'a ŝtat'o, disput'o'j pri la ampleks'o de tiu'j apart'a'j pov'o'j solv'iĝ'as pli oft'e far'e de juĝ'ist'o'j ol far'e de politik'ist'o'j. Not'ind'as, ke la pli'mult'o de komentari'ist'o'j pri federal'ism'o est'as jur'ist'o'j.

Tiu ĉi libr'o est'as escept'o el tia ĝeneral'aĵ'o kaj do tiu'j, kiu'j intenc'as leg'i la libr'o'n, ne est'u for'tim'ig'it'a'j de mi'a alud'o al jur'o!

Ronald Glossop profesi'e est'as filozof'o, ne jur'ist'o. Krom est'i bon'e kon'at'a uson'a esperant'ist'o, li aktiv'as ankaŭ en la inter'naci'a'j mov'ad'o'j Federaci'o Mond'a kaj Amnesti'o Inter'naci'a. Laŭd'ind'a ekzempl'o de la supr'e menci'it'a alud'o far'it'a de Humphrey Tonkin.

La libr'o komenc'iĝ'as per la dir'o de William O. Douglas, eks'juĝ'ist'o de la Uson'a Super'a Kort'um'o, kiu deklar'is: „Mond'federaci'o est'as ide'o, kiu ne mort'os. Ĉiam pli kaj pli da hom'o'j ven'as al la konklud'o, ke la pac'o dev'as est'i pli ol paŭz'o'spac'o, se ni vol'us plu'viv'i; ke la pac'o est'as produkt'o de leĝ'ar'o kaj soci'a ord'o; kaj ke tia leĝ'ar'o est'as esenc'a kondiĉ'o, por ke la potenc'o de arm'il'o'j ne reg'u la mond'o'n”.

Se oni interpret'as tiu'n ĉi dir'o'n kiel esprim'o'n de optimism'o pri baldaŭ'a ating'o de iu mond'federaci'o, bedaŭr'ind'e, ŝajn'as al mi, ke la okaz'int'aĵ'o'j de 11a de septembr'o 2001 kaj tiu'j, kiu'j okaz'is post'e, far'as la vort'o'j'n de juĝ'ist'o Douglas tro esper'ig'a'j.

Mi klar'ig'u tio'n. Est'as ver'a aforism'o, ke „tiu'j, kiu'j posed'as potenc'o'n, mal'oft'e pret'as volont'e for'don'i ĝi'n.” Tio'n oni dev'as dir'i, ĉar, se iam est'is dub'o pri tio, la ag'o'j de la uson'a reg'ist'ar'o post la 11a de septembr'o el'montr'as la gigant'a'n ampleks'o'n de la potenc'o de Uson'o, kaj ekonomi'a kaj milit'ec'a, en la nun'temp'a mond'o, potenc'o'n, kiu mult'e super'as la potenc'o'j'n de ĉiu'j ali'a'j ŝtat'o'j. Neni'u, posed'ant'a tia'n potenc'o'n, liber'e vol'as perd'i ĝi'n.

La baz'a ide'o de federal'ism'o est'as, ke la membr'a'j ŝtat'o'j de la federaci'o, kiel kondiĉ'o'n de membr'iĝ'o en la federaci'o, trans'don'u iu'j'n el si'a'j antaŭ'a'j potenc'o'j al nov'e kre'ot'a federaci'a ŝtat'o. Kiel membr'a'j ŝtat'o'j, ĉiu egal'as la ali'a'n. Iu'grad'e, la for'don'o mal'fort'ig'as ĉiu'j'n kaj apart'e tiu'j'n, kiu'j antaŭ'e hav'is pli grand'a'n potenc'o'n. Malgraŭ tio, konsekvenc'o est'as, ke praktik'e la potenc'o de la nov'a federaci'ig'it'a ŝtat'o baldaŭ super'as la potenc'o'n de ĉiu el la membr'a'j ŝtat'o'j.

Est'us naiv'e pens'i, ke Uson'o, kiel nun'temp'e estr'at'a, volont'e for'don'us potenc'o'n, kiu'n ĝi ĝis nun ĝu'as. Ŝajn'as al vi'a recenz'ant'o, ke la nun'temp'a uson'a reg'ist'ar'o, kun'e kun si'a'j bon'a'j kon'at'a'j si'n'ten'o'j al tia'j afer'o'j, est'as la plej grand'a mal'help'o kaj barier'o al ating'o de ia ajn mond'federaci'o. Lig'e al la ĥaos'a kaj danĝer'a stat'o de nun'temp'a'j inter'naci'a'j mond'afer'o'j, kiu pov'as dub'i ke ia sistem'o, pli bon'a ol tio kio'n ni nun hav'as, est'as urĝ'e bezon'at'a!

En si'a libr'o Ronald Glossop fort'e argument'as, ke la nun'temp'a'j Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) nek efik'e, nek demokrati'e reflekt'as nun'temp'a'j'n bezon'o'j'n de la popol'o'j de la mond'o. Kiel uson'an'o, ĝu'ant'a federaci'a'n sistem'o'n en si'a propr'a vast'a land'o, la sistem'o'n, kiu, malgraŭ si'a'j en'land'a'j problem'o'j, sukces'e unu'ig'as 50 apart'a'j'n ŝtat'o'j'n, li argument'as, ke tiu federaci'a princip'o est'u aplik'at'a al la tut'a mond'o; ne nur ke la mond'o bezon'as si'a'n propr'a'n tut'mond'a'n reg'ist'ar'o'n, sed ke tiu mond'a reg'ist'ar'o dev'as est'i spec'o de federaci'o; ke la politik'a kaj jur'a koncept'o'j de federal'ism'o est'u aplik'at'a'j al la tut'a mond'o.

Pro la fakt'o, ke nur minoritat'o de popol'o'j viv'as sub federaci'a'j sistem'o'j kaj eĉ inter tiu'j, kiu'j hav'as tia'n spert'o'n, mult'a'j nur tre supr'aĵ'e kompren'as, kio est'as federal'ism'o aŭ kiel ĝi funkci'as, Ronald Glossop uz'as la komenc'a'j'n paĝ'o'j'n de la libr'o por klar'ig'i tia'j'n baz'a'j'n koncept'o'j'n. Tio'n li far'as bon'eg'e.

Faktor'o, komun'a al ĉiu'j federaci'o'j, est'as part'a aŭ plen'a akcept'o de la princip'o, ke reg'ist'ar'a'j pov'o'j natur'e divid'iĝ'as en tri baz'a'j'n kategori'o'j'n: leĝ'don'a'j'n, ekzekutiv'a'j'n kaj juĝ'a'j'n; kaj al'don'e, akcept'o de la princip'o de dis'divid'o de tiu'j ĉi pov'o'j inter la membr'a'j ŝtat'o'j de la federaci'o, t.e. inter la kre'it'a centr'a federaci'a reg'ist'ar'o kaj ĝi'a'j membr'a'j ŝtat'o'j. La manier'o distribu'i tiu'j'n pov'o'j'n ne ĉiam sam'as; ekzempl'e, Uson'o kaj Aŭstrali'o ĝeneral'e don'as specif'a'j'n elekt'it'a'j'n pov'o'j'n al la centr'a'j federaci'a reg'ist'ar'o kaj parlament'o, las'ant'e la ceter'o'n, oft'e ne list'ig'it'a'n, al la konstitu'ant'a'j membr'a'j ŝtat'o'j. Kanado far'as la kontraŭ'o'n.

Pro la fakt'o, ke en la kor'o de federal'ism'o est'as la koncept'o de akcept'at'a divid'o de pov'o kun la sekv'a leĝ'a lim'ig'ad'o de potenc'o, la aplik'o de la koncept'o pov'as funkci'i pac'e kaj efik'e, nur se ĉiu'j parti'o'j de federaci'a uni'o liber'vol'e akcept'as tiu'j'n baz'a'j'n fakt'o'j'n, kaj konsent'as, ke disput'o'j inter ili pri la ampleks'o de individu'a'j potenc'o'j est'u solvat'a'j per sen'de'pend'a sistem'o de tribunal'o'j.

Plej mult'a'j federaci'o'j origin'as el la sent'o kaj kred'o, ke, kvankam la konstitu'ant'a'j part'o'j, la federaci'iĝ'ont'a'j ŝtat'o'j, ne vol'as perd'i ĉiu'j'n si'a'j'n individu'a'j'n ident'ec'o'j'n kaj potenc'o'j'n, ili ankaŭ vol'as profit'i de la fakt'o, ke unu'iĝ'o pli oft'e ne profit'ig'os ĉiu'j'n parti'o'j'n. Tia'j sent'o'j kaj kred'o'j super'reg'as la si'n'ten'o'j'n, ke potenc'a'j ŝtat'o'j ne vol'as mal'pli'fort'ig'i si'a'j'n potenc'o'j'n, kaj mal'fort'a'j ŝtat'o'j ne vol'as dron'i en la kre'ot'a pli potenc'a federaci'a ŝtat'o. Por ating'i tio'n, kompromis'o'j ne'evit'ebl'as.

Por ilustr'i la diferenc'o'n inter federaci'o'j kaj konfederaci'o'j, Ronald Glossop re'memor'ig'as al ni, kiel, konstituci'e, kiam la unu'a'j 13 brit'a'j koloni'o'j ribel'is kaj deklar'is si'a'j'n sen'de'pend'iĝ'o'j'n de Briti'o en 1776, ili unu'e elekt'is ne federaci'iĝ'i sed nur konfederaci'iĝ'i. Li emfaz'as la diferenc'o'j'n inter la du koncept'o'j, dir'ant'e, ke tiu ĉi unu'a konfederaci'o tiom oft'e mal'bon'e kaj danĝer'e stumbl'is, ke en 1789 la gvid'ist'o'j de la 13 tiam'a'j nov'a'j sen'de'pend'a'j ŝtat'o'j decid'is nul'ig'i si'a'n konfederaci'o'n kaj federaci'ig'i si'n, do kre'ant'e la nun'temp'a'n Uson'o'n.

Ronald Glossop simil'ig'as la situaci'o'n de la 13 eks'koloni'o'j ĝis 1789 al tiu en la nun'temp'a mond'o. Malgraŭ mult'a'j diferenc'o'j, li simil'ig'as la stat'o'n de la 13 nov'a'j sen'de'pend'a'j ŝtat'o'j rilat'e al si'a konfederaci'a reg'ist'ar'o, al la rilat'o'j inter UN kaj ĝi'a'j nun'temp'a'j suveren'a'j membr'a'j ŝtat'o'j.

Li traf'e memor'ig'as al ni, ke UN ne est'as federaci'o aŭ ia form'o de reg'ist'ar'o; ke ĝi est'as nur spec'o de mal'fort'eg'a asoci'o de kun'labor'o inter la naci'a'j ŝtat'o'j de la mond'o, kiu'j ĉiu'j re'ten'as si'a'j'n suveren'a'j'n rajt'o'j'n. Tial est'as dub'ind'e, ĉu ĝi merit'as eĉ la nom'o'n de konfederaci'o. Struktur'e, ĝi est'as ankaŭ tre'eg'e mal'demokrati'e star'ig'it'a kaj reg'at'a per la garanti'it'a'j veto'a'j rajt'o'j, don'it'a'j en la Sekur'ec'a Konsili'o al 5 el la plej privilegi'it'a'j potenc'a'j naci'a'j ŝtat'o'j en la mond'o. Dum tiu'j 5 potenc'a'j ŝtat'o'j domin'as la Sekur'ec'a'n Konsili'o'n, tiu'j'n vic'e domin'as Uson'o.

Ronald Glossop volont'e agnosk'as, ke kre'i demokrati'a'n kaj just'a'n sistem'o'n de mond'a federaci'o est'os tre mal'facil'a kaj grand'eg'a defi'o. Li'a esper'o est'as, ke iel UN iam est'os re'form'it'a kaj iĝ'os ver'a demokrati'a federaci'o de la popol'o'j de la mond'o.

La nun'temp'a nombr'o de membr'a'j ŝtat'o'j de UN est'as 199, kaj est'as atend'at'e, ke baldaŭ ali'a mal'grand'a, mal'fort'a ŝtat'o, Orient'a Timor'o, membr'iĝ'os. Ne est'os facil'e just'e akomod'i pretend'o'j'n kaj esper'o'j'n de tia'j miniatur'a'j ŝtat'o'j, kia Orient'a Timor'o, en ia est'ont'a mond'a federaci'a reg'ist'ar'o, en kiu sam'temp'e gigant'a ŝtat'o kiel Uson'o ankaŭ membr'as. Al'don'e, ni ne forges'u, ke mult'a'j popol'o'j de la mond'o ankoraŭ ne posed'as propr'a'n ŝtat'o'n kaj ankoraŭ lukt'as por ek'posed'i ĝi'n. Kvankam ne ĉiu'j sukces'os, iu'j ja ating'os tio'n. Kompar'e kun tio, kio est'as okaz'ant'a en Eŭrop'o, federaci'ig'i la tut'a'n mond'o'n est'os tre mal'facil'e.

Ronald Glosop traf'e diskut'as mal'facil'aĵ'o'j'n kaj konvink'e prezent'as la argument'o'j'n por kaj kontraŭ la ide'o de mond'a federaci'o. Li pen'as refut'i la kontraŭ'a'j'n argument'o'j'n, don'as resum'o'n, kaj fin'e pled'as por si'a prefer'at'a federaci'a solv'o. Klar'iĝ'as, ke li hav'as neniu'j'n iluzi'o'j'n pri la mal'facil'ec'o de la task'o.

Kvankam mond'federaci'iĝ'o ja signif'as, almenaŭ teori'e, mal'fort'ig'o'n de potenc'o, (imag'u Uson'o'n kiel centr'ig'it'a'n ŝtat'o'n kaj ne kiel federaci'ig'it'a'n), pro la hav'ebl'ec'o gajn'i nov'a'j'n eĉ pli grand'a'j'n potenc'o'j'n en nov'e kre'it'a mond'a federaci'o, la demand'o lev'iĝ'as, ĉu Uson'o, jam fakt'e kaj real'e la plej potenc'a ŝtat'o en la mond'o, bon'ven'ig'us ŝanc'o'n prav'ig'i jur'e kaj konstituci'e si'a'n fakt'e super'a'n potenc'o'n en'e de ia nov'a jur'a mond'federaci'o.

Pro tio, Ronald Glossop lert'e emfaz'as la grav'ec'o'n hav'i en iu ajn mond'federaci'o demokrati'a'j'n rimed'o'j'n respons'ig'i tiu'j'n, kiu'j estr'os kaj gvid'os ĝi'n. Iel tiu'j respons'ig'a'j rimed'o'j dev'os don'i fin'a'j'n potenc'o'j'n al la popol'o'j de la mond'o kaj ne al la potenc'ul'o'j – ŝtat'a'j, korporaci'a'j aŭ individu'a'j.

Winston Churchill iam dir'is, ke demokrati'o est'as la plej mal'bon'a sistem'o de reg'ad'o ĝis oni konsider'as la alternativ'o'j'n! Se est'as mal'facil'e demoktratiigi mult'a'j'n land'a'j'n soci'o'j'n, kiom pli mal'facil'e est'os demokrati'ig'i la tut'a'n mond'o'n, funkci'ant'a'n kiel unu grand'a mond'a federaci'o.

Tamen, banal'e dir'at'e aŭ ne, la politik'a mond'o, en kiu ni viv'as, sen'dub'e, est'as mal'san'a. Ebl'as dir'i, ke ĝi prezent'as si'n simil'e al tio, kiel la land'o'j de la 17a jar'cent'o prezent'is si'n al la angl'a filozof'o Thomas Hobbes, kiu opini'is ili'n est'i sen'brid'a'j, ĥaos'a'j, sen'leĝ'a'j kaj tro per'fort'em'a'j; soci'o'j, en kiu'j per'fort'o kontraŭ mal'fort'ul'o'j est'is norm'o. La solv'o, propon'it'a de Hobbes en li'a fam'a verk'o La Levjatan'o (angl'e The Leviathan), help'is akcept'ebl'ig'i kaj normal'ig'i la koncept'o'n de la modern'a land'a suveren'a ŝtat'o – ĉu naci'a, ĉu mult'naci'a, ĉu eĉ ne naci'a. Ŝtat'o'j kaj naci'o'j ambaŭ est'as hom-art'e'far'it'a'j konstru'o'j.

En'e de la land'o'j/teritori'o'j de la bon'e funkci'ant'a'j ŝtat'o'j, uz'o de per'fort'o est'as leĝ'e mal'permes'at'a, escept'e far'e de la ŝtat'o mem, kaj tiam, nur kiam prav'ig'at'a'j demokrati'e. Krim'a'j ag'o'j est'u pun'ebl'a'j nur far'e de iu ŝtat'o. Per'fort'aĵ'o'j, eĉ kiam far'it'a'j de ŝtat'o, ĉiam est'u bedaŭr'ind'aĵ'o'j kaj prav'ig'at'a'j nur ĉe soci'a bezon'o hav'ig'i ili'n, laŭ la demokrat'a'j fundament'a'j leĝ'o'j de la apart'a ŝtat'o.

La cel'o de la recenz'at'a libr'o est'as help'i persvad'i ni'n, ke la mond'o, malgraŭ mult'a'j mal'facil'aĵ'o'j menci'it'a'j, ja bezon'as simil'a'n solv'o'n, kiel Hobbess propon'is al la pli mal'grand'a'j politik'a'j unu'o'j de si'a temp'o.

Sen sci'o pri tio, kio est'is okaz'ont'a post la 11a de septembr'o, en ĉapitr'o Proksim'iĝ'e al Demokrat'a Mond'a Federaci'o Ronald Glossop prov'e al'front'as la problem'o'n kiel al'proksim'iĝ'i al ia mond'federaci'o. Kiel iniciat'i tia'n projekt'o'n? Li sugest'as, ke, ĉar la mal'varm'a milit'o est'as mal'antaŭ ni, ni nun ag'u por konvert'i UN en tia'n mond'a'n federaci'o'n. Ne mank'as mal'help'o'j sur tiu voj'o. Pro la event'o'j post la 11a de septembr'o oni pli pesimism'iĝ'as pri la ŝanc'o'j, ke oni baldaŭ ating'os tio'n. Kiel la kvin ŝat'o'j, kiu'j nun posed'as veto'a'j'n rajt'o'j'n en la Sekur'ec'a Konsili'o, inter'konsent'u for'don'i tia'j'n rajt'o'j'n?

Menci'ind'as kelk'a'j ag'o'j, kiu'j pruv'as mal'em'o'n de la nun'temp'a reg'ist'ar'o de Uson'o al iu propon'o pli'fort'ig'i UN aŭ ir'i antaŭ'e'n al ia form'o de mond'reg'ist'ar'o.

–Uson'o oft'e ne pag'as si'a'j'n kotiz'o'j'n por pun'i UN.

–La iniciat'o star'ig'i sen'de'pend'a'n mond'a'n kriminal'a'n tribunal'o'n por juĝ'i akuz'at'o'j'n pri inter'naci'a'j krim'o'j, krim'o'j simil'a'j al tiu'j kontraŭ Uson'o en la 11a de septembr'o, est'as fort'e opon'at'a de la uson'a reg'ist'ar'o, ĉar ali'e ebl'as, ke uson'a'j milit'ist'o'j iam est'os kondamn'at'a'j de ĝi.

–La em'o paŝ'i for de jam akcept'it'a'j traktat'o'j, ekzempl'e la Kiot'o Protokol'o, tem'ant'a pri tut'mond'a varm'iĝ'ad'o, la anonc'it'a'j intenc'o'j kontraŭ la Kontraŭ'misil'a Traktat'o, kontraŭ nukle'a'j prov-eksplod'ig'o'j, nov'a'j protokol'o'j tem'ant'a'j pri biologi'a'j kaj kemi'a'j arm'il'o'j, kaj plej last'a'temp'e, ĉe Guantanama Golf'et'o en Kubo, la rifuz'o don'i al la kapt'it'o'j el Afgani'o la rajt'o'j'n de milit'kapt'it'o'j, la minac'o'j kontraŭ ali'a'j land'a'j reg'ist'ar'o'j. Kio okaz'os, se Uson'o decid'os atak'i Irakon? Supoz'ebl'e, la intenc'o est'as de'nov'e ignor'i UN.

Ne ebl'as ne dir'i, ke la ide'o de mond'a federaci'o, kvankam neces'e ĝust'a kaj laŭd'ind'a, est'as nur iom pli ol utopi'a rev'o en la nun'temp'a mond'o. Tio'n, mi suspekt'as, la laŭd'ind'a aŭtor'o de tiu ĉi bon'eg'a libr'o agnosk'us.

Tamen, tiel nom'at'a'j perd'it'a'j kaŭz'o'j ne ĉiam est'as perd'it'a'j. Mil jar'o'j est'is bezon'at'a'j antaŭ ol grand'a'j part'o'j de Eŭrop'o pov'is ĝu'i pac'o'n, kaj eĉ nun ne ĉiu'j part'o'j. Ni ne forges'u, ke est'as pli ol 200 jar'o'j de kiam la propon'o uz'i metr'a'n sistem'o'n est'is unu'e prezent'it'a al la mond'o. Iu'j land'o'j de la mond'o ankoraŭ ne uz'as ĝi'n.

En mi'a propr'a land'o Aŭstrali'o ni bezon'is pli ol 100 jar'o'j'n, antaŭ ol ni sukces'is fin'e abolici'i la fi'fam'a'n blank'a'n aŭstrali'a'n en'migr'ad'a'n politik'o'n. Eĉ nun mult'a'j el ni ankoraŭ trov'iĝ'as mens'e sub influ'o de tiu politik'o de super'ec'o kaj apart'ec'o.

Ni'a propr'a Esperant'o, neŭtral'a kaj relativ'e facil'e lern'ebl'a kaj uz'ebl'a inter'naci'a lingv'o, ankoraŭ ne est'as pli ol marĝen'e uz'at'a tra la mond'o.

Tiu'j, kiu'j sub'ten'as la nobl'a'n ide'o'n de Mond'a Federaci'o, tiu'j, kiu'j laŭd'as la lert'a'j'n kaj progres'ig'a'j'n pled'o'j'n de profesor'o Ronald Glossop, ne perd'u esper'o'n. Inter'temp'e, tiu ĉi libr'o kuraĝ'ig'os ĉiu'j'n, kiu'j streb'as ating'i pli raci'a'n, demokrati'a'n solv'o'n por la mond'a politik'a reg'ist'ar'a problem'o.

Ronald J. Glossop: Mond'a federaci'o? Ampleks'a analiz'o de federaci'a mond'reg'ist'ar'o Trad. Johano Rapley. Jennings, 2001. 356 + 12 paĝ'o'j.

Komput'ad'o

Inter'ret'o

La Dek Ordon'o'j de ret'poŝt'o

1. Pri'pens'u, ke ne ĉiu'j hav'as modern'a'n ekip'aĵ'o'n

Ankoraŭ mult'lok'e viv'as komput'il'ant'o'j kun mal'nov'iĝ'int'a komput'il'o, mal'rapid'a ret'konekt'o kaj arkaik'a program'ar'o. Prepar'u la ret'leter'o'j'n tiel, ke eĉ la plej simpl'a sistem'o kapabl'as ricev'i ili'n. Uz'u pur'a'n tekst'o'n, prefer'e ne HTML, kaj cert'e ne .rtf- aŭ .doc-dosier'o'j'n.

2. Ne esper'u Nobel-premi'o'n

Sam'e kiel telefon'a inter'parol'o ne merit'os premi'o'n pro el'star'a aktor'ad'o, ret'leter'o ne merit'os literatur'a'n Nobel-premi'o'n. Verk'u konciz'e kaj simpl'e. Evit'u ornam'aĵ'o'j'n kaj komplik'a'n en'paĝ'ig'o'n. Se la tekst'o est'as bon'a, kolor'o'j kaj bild'o'j est'as mal'hav'ebl'a'j.

3. Ne send'u al'don'aĵ'o'j'n sen antaŭ'a inter'konsent'o

Ne est'as agrabl'e sid'i dek minut'o'j'n antaŭ komput'il'o, atend'ant'e la al'ven'o'n de grand'eg'a dokument'o kaj konstat'i, ke la ricev'it'a tekst'o aŭ bild'o est'as tut'e sen'util'a. Et'a bild'o de dek'o da kilo'bajt'o'j ĝeneral'e ne kaŭz'os mal'agrabl'aĵ'o'j'n. Tamen, Word-dosier'o kun nur kelk'a'j lini'o'j da tekst'o jam ampleks'as plur'a'j'n kilo'bajt'o'j'n (kaj pov'as en'hav'i makro-virus'o'n).

4. Ne send'u konfidenc'a'j'n afer'o'j'n ret'poŝt'e

Dum la voj'o, kiu'n sekv'as la leter'o, plur'a'j person'o'j kapabl'as sen ia ajn aŭ kun nur iom'et'e da pen'o leg'i vi'a'j'n skrib'aĵ'o'j'n. Sistem'estr'o'j kutim'e kapabl'as (kvankam ili est'as tro okup'at'a'j por pov'i distr'i si'n per tio). Iu'j kompani'o'j sistem'e kontrol'as la ret'poŝt'o'n de si'a'j dung'it'o'j por evit'i mis'uz'o'n. Pro erar'o ĉe la send'int'o aŭ ali'lok'e ebl'as, ke la leter'o al'ven'as ĉe mal'ĝust'a person'o. Baz'a regul'o: se iu tem'o est'as tro tikl'a por las'i ĝi'n vid'ebl'a sur vi'a komput'il'a ekran'o dum mal'long'a for'est'o, ĝi est'as tro tikl'a por est'i send'at'a ret'e.

5. Est'u afabl'a (sed ne tro)

Vari'as la opini'o'j pri ĝentil'ec'a'j formul'o'j bezon'at'a'j en la ret'o. Iu'j opini'as, ke la ret'o est'as post'sekv'ant'o de teleks'o, kie (pro mult'e'kost'ec'o de la konekt'o) tut'e ne est'is uz'at'a'j afabl'aĵ'o'j (krom foj'e kelk'liter'a mal'long'ig'o). Ali'a'j kompar'as ret'poŝt'o'n kun telefon'a inter'parol'ad'o, kie oni dir'as „(kar'a) sinjor'o Iks'o”, sed ne „alt'estim'at'a sinjor'o Iks'o”, kaj fin'as per „ĝis re'aŭd'o”, sed ne per „kun sincer'a'j salut'o'j”. Mal'mult'a'j bon'e kompren'as la mien'vinjet'o'j'n (ekzempl'e, „:-)” signif'as rid'et'o'n).

6. Dir'u, kiu vi est'as

Tradici'a paper'a leter'o hav'as leter'kap'o'n kun ĉiu'j bezon'at'a'j inform'o'j; fin'e de la tekst'o ven'as la sub'skrib'o. En ret'leter'o tia sub'skrib'o ne ebl'as (krom per al'don'o de grafik'aĵ'o, kiu prezent'as la sub'skrib'o'n, aŭ per „cifer'ec'a sub'skrib'o”). Kelk'a'j grav'a'j er'o'j jam aŭtomat'e en'est'as: la dat'o kaj la ret'adres'o'j (kaj kutim'e la nom'o'j) de send'ant'o kaj ricev'ant'o. Ret'poŝt'program'o kutim'e ebl'ig'as antaŭ'prepar'o'n de et'a tekst'o (angl'a ĵargon'o: signatur'e), aŭtomat'e al'don'at'a fin'e de ret'leter'o, en kiu est'as la ceter'a'j grav'a'j inform'o'j: komplet'a nom'o, adres'o, telefon'numer'o, ... Iu'j en ĝi cit'as reklam'a'n tekst'o'n aŭ filozofi'a'n pens'o'n. Ne tro'ig'u: kvar lini'o'j dev'as sufiĉ'i.

7. Uz'u inteligent'e la unik'a'j'n ebl'o'j'n de ret'poŝt'o

Respond'ant'e, oni menci'as la referenc'o'j'n de la original'a leter'o (aŭ foj'e al'don'as kopi'o'n de ĝi). Se, leg'int'e ret'leter'o'n, oni don'as komand'o'n „respond'i”, la program'o aŭtomat'e montr'as nov'a'n ret'leter'o'n, en kiu la tekst'o de la antaŭ'a leter'o jam est'as kopi'it'a (kutim'e la kopi'it'a'j'n lini'o'j'n antaŭ'as la sign'o „>”). Se est'as nur kelk'a'j lini'o'j, tio est'as perfekt'a. Tamen, se la antaŭ'a leter'o est'is long'a, est'as prefer'ind'e konserv'i nur la er'o'j'n, kiu'j grav'as por kompren'i la respond'o'n, kaj for'viŝ'i la ceter'o'n.

8. Mal'rapid'u!

Okaz'as, ke oni ricev'as nov'aĵ'o'n, al kiu oni em'as tuj akr'e re'ag'i. En antaŭ'komput'il'a epok'o neces'is por tio pren'i paper'o'n kaj skrib'il'o'n, skrib'i la tekst'o'n, met'i la foli'o'n en kovert'o'n, skrib'i adres'o'n kaj glu'i poŝt'mark'o'n sur la kovert'o, kaj ir'i al poŝt'kest'o. Plej'oft'e oni jam dum la unu'a'j paŝ'o'j de la procedur'o konklud'is, ke re'ag'o ne tuj (aŭ eĉ tut'e ne) est'as bezon'at'a, kaj ke afabl'a inter'ven'o ebl'e pli efik'us. Per komput'il'o sufiĉ'as kelk'a'j klak'o'j kaj iom da tajp'ad'o; en'e de minut'o la re'ag'o est'as for. Post'e oni bedaŭr'as tio'n, sed ne ebl'as re'kapt'i send'it'a'n ret'leter'o'n. Do: se la respond'o ne eg'e urĝ'as, en'tajp'u ĝi'n kaj for'send'u ĝi'n la sekv'a'n tag'o'n. Inter'temp'e pov'as ven'i ide'o'j por polur'i la respond'o'n.

9. Las'u vi'a'n print'il'o'n ripoz'i

Jam de'long'e oni anonc'is la sen'paper'a'n ofic'ej'o'n. Tamen, paper'o rest'as mal'mult'e'kost'a, kaj print'il'o'j daŭr'e pli'rapid'iĝ'as. Tiel oni em'as print'i preskaŭ ĉio'n. Plej'part'o'n de tiu paper'amas'o oni post mal'long'a temp'o for'ĵet'as; la ceter'o'n oni dev'as iel ord'ig'i. Est'as mult'e pli efik'e ord'ig'i la ret'poŝt'o'n kun help'o de la komput'il'o. Ret'poŝt'program'o'j est'as tre kapabl'a'j tiu'rilat'e. La temp'o invest'it'a en kre'ad'o de komput'il'a arĥiv'o est'as rapid'e re'gajn'it'a. Se leg'ad'o de sur'ekran'a'j tekst'o'j lac'ig'as vi'n, pri'pens'end'as aĉet'o de pli bon'a ekran'o anstataŭ mal'ŝpar'o de paper'o.

10. Ne grumbl'u

La tradici'a poŝt'o dum jar'mil'o'j evolu'is ĝis la nun'a tut'mond'a, sufiĉ'e bon'e funkci'ant'a sistem'o. Kompar'e, ret'poŝt'o est'as eg'e jun'a. Ĝi funkci'as per ar'o'j da mal'simil'a'j komput'il'o'j, per dek'o'j da program'o'j, de kiu'j ekzist'as po mult'a'j versi'o'j, per milion'o'j da uz'ant'o'j, foj'e spert'a'j, foj'e ne'lern'em'a'j. Bon'vol'u ne tro ĉagren'iĝ'i, se vi ricev'as stult'aĵ'o'n, aŭ se mesaĝ'o vi'a ie perd'iĝ'is. Pens'u pri la avantaĝ'o'j: neniam antaŭ'e ebl'is tiel rapid'a tut'mond'a komunik'ad'o je moder'a prez'o.

Komput'ad'o

Program'o'j

WordPerfect 10: ĉu last'a prov'o?

En la komenc'a era'o de la person'a'j komput'il'o'j, WordPerfect (WP) dum plur'a'j jar'o'j est'is la plej uz'at'a tekst'o'pri'labor'a program'o. Post'e, pro intern'a'j problem'o'j kaj pro merkat'ad'o de ĉio'pov'a Microsoft Word, ĝi iĝ'is program'o uz'at'a nur de kelk'a'j rest'ant'a'j fidel'ul'o'j. (MONATO, decembr'o 2000, p. 17)

Tamen, de temp'o al temp'o aper'is nov'a versi'o. La last'a, prezent'it'a en la printemp'o de la jar'o 2001, est'as versi'o 10. Ĝi ne plu est'as vend'at'a kiel individu'a program'o (kvankam ĝi pov'as est'i tiel uz'at'a), sed kiel part'o de ar'o de ofic'ej'a'j program'o'j (angl'e: suit'e). Microsoft nom'is si'a'n ofic'ej'a'n program'ar'o'n Microsoft Office 2002 (inter'temp'e ĝi iĝ'is Office ^xp), sed Corel, la nun'a posed'ant'o de WP, don'is al si'a produkt'o la tradici'a'n nom'o'n WordPerfect Office 2002 (kvankam mi ankaŭ foj'e vid'is Corel Office).

Aĉet'o kaj registr'ad'o

Ĉar mi hav'as grand'a'n kvant'o'n da mal'nov'a'j WP-dosier'o'j, kiu'j'n mi ne sukces'is kontent'ig'e konvert'i al Word, mi decid'is post long'a hezit'ad'o aĉet'i la plej nov'a'n WP-versi'o'n. (Nur dum eksperiment'ad'o post la aĉet'o mi mal'kovr'is, ke per Word 2002 tiu'j dosier'o'j tamen bon'e konvert'ebl'as ...)

Kontrast'e kun la Microsoft-produkt'o'j, kiu'j en ĉiu'j komput'il'a'j vend'ej'o'j okup'as el'star'a'n lok'o'n, WP est'as aĉet'ebl'a nur en special'ig'it'a'j program'vend'ej'o'j, kaj eĉ tie ĝi trov'ebl'as nur en for'a angul'o. Kiel kutim'e ĉe ofic'ej'a'j program'ar'o'j, ekzist'as kvar versi'o'j. Est'as la simpl'a (tamen sufiĉ'e komplet'a) norm'a versi'o (angl'e: standard) kaj la profesi'a versi'o, kiu krom'e inter'ali'e en'hav'as datum'baz'a'n program'o'n. Ali'flank'e est'as la versi'o por unu'a'foj'a'j uz'ant'o'j kaj mal'pli kost'a nur'a aktual'ig'o (angl'e: upgrade) por person'o'j, kiu'j jam uz'as antaŭ'a'n versi'o'n aŭ konkurenc'a'n produkt'o'n. Mi aĉet'is la simpl'a'n aktual'ig'o'n, kiu kost'is proksim'um'e 225 eŭr'o'j'n.

En la pak'aĵ'o est'is la gvid'libr'o por la uz'ant'o (pli ol 400 paĝ'o'j, tamen ver'ŝajn'e ne'sufiĉ'a por komenc'ant'o), du disk'o'j (unu kun la program'ar'o, ali'a kun tip'ar'o'j, grafik'aĵ'o'j kaj fot'o'j) kaj kart'o kun la licenc'numer'o. Laŭ la libr'o dev'is est'i ankaŭ registr'ad'kart'o kun inform'o'j pri la WP-help'adres'o'j, sed ĝi mank'is.

Hav'ant'e iom da spert'o, mi ne antaŭ'vid'is grand'a'j'n problem'o'j'n por instal'i la program'o'n. Tra'leg'int'e la instrukci'o'j'n de la gvid'libr'o, kaj kun la licenc'numer'o'j de la antaŭ'a kaj la nov'a versi'o'j ĉe'man'e, mi met'is la program'disk'o'n en la komput'il'o'n. Sekv'is la kutim'a'j en'konduk'a'j bild'o'j sur la ekran'o, ĝis ven'is pet'o en'met'i la program'disk'o'n de mi'a antaŭ'a versi'o 8 aŭ 9. Tiu'j'n mi ne hav'as; mi'a last'a versi'o est'as numer'o 6, kaj laŭ la inform'o'j sur la skatol'o ebl'as aktual'ig'o ek'de versi'o 5. Anstataŭ'e la instal'program'o propon'is en'tajp'i kod'vort'o'n akir'ebl'a'n de la WP-help'serv'o'j, kies adres'inform'o'j est'is menci'it'a'j sur la registr'ad'kart'o. Sed tiu kart'o mank'is ... En la gvid'libr'o est'is kelk'a'j telefon'numer'o'j, sed, se evit'ebl'as, mi prefer'as ne telefon'i al Uson'o aŭ Kanado kaj don'i komplik'a'n eksplik'o'n en fremd'a lingv'o. Mi do serĉ'is la ret'adres'o'n de la help'serv'o kaj klar'ig'is en mi'a plej bon'a angl'a lingv'o, kio'n mi bezon'is. Mi'a ret'leter'o re'ven'is, ĉar la adres'o ne valid'is. Post'e mi konsult'is la WP-ret'paĝ'o'j'n. Tie mi trov'is mult'a'j'n telefon'numer'o'j'n (inter'ali'e la numer'o'n por mi'a'lingv'a region'o, kiu'n mi not'is), ar'o'n da forum'o'j (kun mult'a'j plend'o'j kaj demand'o'j, sed mal'mult'a'j respond'o'j) kaj unu pli'a'n ret'adres'o'n. Mi re'lanĉ'is mi'a'n demand'o'n al tiu adres'o kaj al la koncern'a forum'o, sed ankoraŭ nun atend'as re'ag'o'n al ĝi.

Fin'fin'e mi uz'is la last'a'n ebl'ec'o'n kaj telefon'is al la (0800, do sen'pag'a) numer'o por mi'a region'o. Unu'a prov'o, je la 10a maten'e, est'is van'a. Tio konfirm'is mi'a'n tim'o'n, ke en real'o est'is konekt'o al amerik'a help'serv'o, ne funkci'ant'a je la 10a maten'e en eŭrop'a temp'o, kaj ke mi dev'os klar'ig'i mi'a'n problem'o'n kaj not'i la bezon'at'a'n kod'vort'o'n en angl'a lingv'o. La post'a'n tag'o'n mi far'is du'a'n prov'o'n je la 11a maten'e kaj sukces'is. Post kelk'a'j „prem'u 1 por ...”, „prem'u 2 por ...”, kaj post avert'o, ke ebl'e help'os mi'n angl'a'lingv'an'o, sufiĉ'e rapid'e respond'is mi'a'lingv'an'o. Li tuj kompren'is la problem'o'n, mi don'is mi'a'n nom'o'n, adres'o'n, telefon'numer'o'n kaj la licenc'numer'o'j'n de la nov'a kaj mal'nov'a versi'o'j kaj ricev'is la bezon'at'a'n kod'o'n. Mi tuj en'tajp'is ĝi'n, kaj la program'o ek'instal'iĝ'is.

La instal'a procedur'o nur kelk'foj'e postul'is hom'a'n inter'ven'o'n, kaj tial mi ne tuj rimark'is, ke la program'o mem far'is ret'konekt'o'n por registr'i si'n. De'nov'e mi don'is mi'a'n nom'o'n, adres'o'n, ktp. Mi demand'as mi'n, ĉu mi ricev'os iu'n skrib'a'n konfirm'o'n; dum la pas'int'a'j jar'o'j post registr'ad'o de program'o plej'oft'e ne plu ven'as iu viv'o'sign'o; foj'e oni eĉ ne cert'as, ĉu la ret'a registr'ad'o est'is sukces'a.

Ek'uz'o

Mi sci'is, ke WP pro la alt'a'j traduk'kost'o'j rezign'is pri ne'angl'a'lingv'a'j versi'o'j de la program'o. La uz'ant'o bezon'as la angl'a'n lingv'o'n por kompren'i la menu'o'j'n (kiu'j tamen korespond'as kun la nun'a'j kutim'o'j) kaj por leg'i la help'inform'o'j'n (nepr'e neces'a'j'n, ĉar la gvid'libr'o don'as nur baz'a'j'n klar'ig'o'j'n).

La plej fam'a WP-ec'o rest'as je dispon'o: la kod'o-ekran'o (foj'e nom'at'a la sub'akv'a ekran'o), kiu ebl'ig'as detal'e kontrol'i (kaj, se bezon'at'e, for'ig'i) la kod'o'j'n, kiu'j est'as en la dokument'o. Word propon'as i'o'n simil'a'n, sed per ĝi tut'e ne ebl'as re'trov'i iu'n kaŝ'it'a'n instrukci'o'n, kiu kaŭz'as problem'o'n.

Fru'a'j versi'o'j de WP (kiam mus'o'j mal'oft'is) je nur'a pet'o montr'is menu'o'j'n kaj ne hav'is piktogram'o'j'n. Kontraŭ'e, ili plen'e ekspluat'is la 48 ebl'a'j'n funkci'o'klav'o-kombin'o'j'n. Tiu'j klav'o'j ankoraŭ uz'ebl'as (kvankam est'as kelk'a'j ŝanĝ'o'j), sed nun'temp'a uz'ant'o pli em'os per mus'o al'klak'i menu'o'j'n kaj ikon'o'j'n. Ind'as lern'i la uz'ad'o'n de la funkci'o'klav'o'j, ĉar egal'a divid'o de la task'o'j inter du man'o'j kaj ĉiu'j fingr'o'j est'as prefer'ind'a al preskaŭ nur'a mus'um'ad'o.

Makro'o'j

La liter'o'j ne'tajp'ebl'a'j per normal'a klav'ar'o est'as ating'ebl'a'j per sam'temp'a prem'o de la stir'klav'o („Ctrl”) kaj de „w”, kiel en versi'o 6. Tiam aper'as et'a fenestr'o, el kiu ebl'as elekt'i la bezon'at'a'n liter'o'n. Ankaŭ ebl'as tuj tajp'i la cifer'a'n kod'o'n de la liter'o (laŭ struktur'o „1,123”) aŭ la er'o'j'n de la kombin'it'a sign'o (ekzempl'e „^” kaj „c” por „ĉ”). Mi klopod'is simpl'ig'i tio'n uz'ant'e la funkci'o'n „aŭtomat'a anstataŭ'ig'o”, sed sam'e kiel en Word, tio ŝajn'e ebl'as nur por tut'a vort'o (tio est'as, kun spac'o antaŭ kaj post la sign'o'grup'o, ne por du sign'o'j en'e de vort'o). Cert'e trov'ebl'as bon'a solv'o por tio.

Mi'a'j mal'nov'a'j makro'o'j ne plu funkci'as en versi'o 10. La plej bezon'at'a'j'n (tiu'j'n por konvert'i la tekst'o'n el kaj al la x-konvenci'o) mi re'far'is. Kiel kutim'e, farad'o de la unu'a makro'o postul'is mult'e da temp'o kaj pen'o, ĉar mi de'long'e ne plu okup'iĝ'is pri tio; la du'a jam est'is mult'e pli facil'e kun'met'it'a.

Ceter'a'j kapabl'o'j

WP est'as akompan'at'a de ar'o da program'o'j por ofic'ej'a uz'o. La ĉef'a'j est'as Quattro Pro, tabel'kalkul'il'o simil'a al Excel, Corel Presentations, prezent'ad'program'o simil'a al PowerPoint, kaj CorelCENTRAL, mult'fac'et'a program'o kun inter'ali'e poŝt'il'o. Per WP ebl'as far'i XML-dokument'o'j'n; eĉ en'est'as XML-kurs'o.

La reklam'o promes'as, ke la program'o'j kapabl'as import'i kaj eksport'i dosier'o'j'n de ĉiu'j kutim'a'j spec'o'j. Mi eksperiment'is nur kun tekst'o'dosier'o'j. Import'o el mal'nov'a'j WP-versi'o'j kaj de Word-dosier'o'j okaz'is perfekt'e. Dosier'o'j'n eksport'it'a'j'n al Word-format'o (.doc) Word bon'e kompren'is. WordPad foj'e bon'e, foj'e ne'bon'e kompren'is tia'j'n dokument'o'j'n; ŝajn'as de'pend'i de la uz'at'a versi'o. WP eksport'as al HTML kaj Unikod'o (sed import'i mal'nov'a'n versi'o'n de WP-dosier'o kaj tuj eksport'i al HTML ne don'is bon'a'n rezult'o'n; neces'is unu'e konvert'i al versi'o 10, kaj post'e al HTML).

Ĉu aĉet'ind'a program'o?

La unu'a demand'o est'u: ĉu mi bezon'as tekst'o'pri'labor'a'n program'o'n? Ĉiu'j Vindoz'o-versi'o'j (do preskaŭ ĉiu'j komput'il'o'j) hav'as la program'et'o'n WordPad, kiu sufiĉ'as por verk'i leter'o'n aŭ simpl'a'n raport'o'n. Nur por komplik'a'j task'o'j (paĝ'o'titol'o'j, pied'not'o'j, paĝ'o'numer'o'j, en'met'o de bild'o'j, makro'o'j) pli kapabl'a program'o est'as bezon'at'a. Tiu'j program'o'j est'as proksim'um'e egal'valor'a'j, do de'pend'as de la person'a prefer'o kaj de la prez'o. Kvankam la oficial'a'j prez'o'j simil'as, ebl'as special'a'j kondiĉ'o'j kun aĉet'o de nov'a komput'il'o aŭ por instru'a cel'o. Kiu ne hav'as konsciencripoĉojn pro sub'ten'o de la Microsoft-monopol'o, aĉet'u Word, ĉar por tiu program'o ekzist'as mult'a'j libr'o'j kaj kurs'o'j. Uz'ant'o'j de ali'a'j program'o'j de'pend'os de mem'stud'ad'o.

Libr'o'j

Baz'a Esperant'a Radik'ar'o

Mez'e de anonc'o'j aŭ efektiv'a'j aper'ig'o'j de grand'a'j naci'lingv'a'j-esperant'a'j vort'ar'o'j, Wouter Pilger favor'as la publik'o'n de Esperant'o-uz'ant'o'j per ĉi ne'grand'a, sed valor'a poŝ'format'a libr'et'o, dediĉ'it'a ĉef'e al lern'ant'o'j kun de'nask'a'j lingv'o'j, por kiu'j ne ekzist'as vort'ar'o'j, aŭ al fin'int'o'j de unu'a'grad'a kurs'o, por kiu'j konsult'ad'o de grand'a vort'ar'o est'us efektiv'e pez'a. Tem'as pri vort'ar'o, kiu difin'as Esperant'o-vort'o'n per ali'a'j Esperant'o-vort'o'j. Ĉu ne jam ekzist'as Piv por tio? Aŭ la Ret'a Vort'ar'o? Cert'e, sed Piv ne est'as en'poŝ'e kun'port'ebl'a kaj komfort'e konsult'ebl'a ĉiu'minut'e, kaj la Ret'a Vort'ar'o bezon'as sam'moment'a'n ret'al'ir'o'n. Krom'e la dimensi'o de Piv oft'e permes'as detal'a'n difin'o'n, dum por la ordinar'a uz'ant'o oportun'us pli skem'a, pli simpl'a; kaj plur'foj'e en la Piv-a difin'o est'as uz'at'a'j vort'o'j mult'e mal'pli oft'a'j kaj do mal'pli kon'at'a'j ol la difin'at'a vort'o mem.

Mal'e, la Baz'a Esperant'a Radik'ar'o (Ber) streb'as al simpl'ec'o, ne perd'ant'e komplet'ec'o'n. Ni ekzempl'u per la vort'o „lukt'i”: en Piv: 1. batal'i per la sol'a korp'a fort'o, sen arm'il'o'j (sekv'as tri ekzempl'o'j kaj unu re'send'o al „barakt'i”). 2. (f) Pen'i, klopod'i por venk'i mal'help'o'n aŭ ating'i mal'facil'a'n rezult'o'n (sekv'as kvar ekzempl'o'j). Sum'e, dek kolumn'a'j lini'o'j. En Ber: batal'i sen arm'il'o'j (ankaŭ kiel sport'o); pen'e prov'i venk'i mal'facil'aĵ'o'j'n. Sum'e: unu kaj du'on'a lini'o. Por kompren'i la difin'o'n en Ber ne neces'as kon'i la vort'o'j'n „klopod'i” kaj „rezultat'o”, kaj tamen Ber eĉ menci'as la sport'o'n, forges'it'a'n en Piv eĉ en la ekzempl'o'j. Ĉe „ronk'i”: en Piv: 1. el'ig'i bru'o'n dorm'ant'e, plej'oft'e pro vibr'ad'o de la palat'a vel'o 2. el'ig'i, ekster la dorm'o, bru'o'n simil'a'n (kun plur'a'j ekzempl'o'j). En Ber: (tre) aŭd'ebl'e spir'i dum dorm'o. Ne est'as dub'o, pri tio, kiu el la du difin'o'j est'as pli facil'e uz'ebl'a...

La aŭtor'o atent'ig'as, ke ne tem'as pri difin'o'j de unu'op'a'j vort'o'j, sed simpl'e pri help'il'o por pov'i kompren'i vort'o'n merg'it'a'n en la ĉirkaŭ'tekst'o'n. La aŭtor'o mem deklar'as, ke kelk'foj'e li klar'ig'is la signif'o'n „pli sugest'ant'e ol difin'ant'e”; nu, la sugest'o'j est'as ĉiam traf'a'j. Kompren'ebl'e, i'a'n baz'o'n de la leksik'o la uz'ant'o dev'as jam hav'i, ekzempl'e proviz'o'n de kelk'cent radik'o'j; la verk'et'o li'n konduk'as al ĉ. 2700. Ne nur: sed trov'iĝ'as ankaŭ la plej uz'at'a'j mal'long'ig'o'j, kiel s-ro, d-ro, kiu'j'n (ne'kred'ebl'e!) en Piv oni tut'e ne trov'as. Kvankam la titol'o tem'as pri radik'ar'o, la kap'vort'o'j est'as gramatik'e star'ant'a'j vort'o'j, do radik'o'j ĉiu kun si'a ĉef'a fin'aĵ'o, krom se tem'as pri gramatik'a'j fin'aĵ'o'j aŭ prefiks'o'j aŭ sufiks'o'j.

La vort'elekt'o kompren'ebl'e ne est'as hazard'a. La aŭtor'o kun'met'as difin'o'j'n pri la vort'o'j de la Baz'a Radik'ar'o Oficial'a de la Akademi'o, list'o ĝeneral'e neglekt'at'a de la ordinar'a'j uz'ant'o'j kaj atent'at'a preskaŭ nur de vort'ar'ist'o'j; al ĝi li al'don'as kelk'cent'o'n da ali'a'j, nun abund'e uz'at'a'j. Li indik'as, en kiu el la naŭ grup'o'j de la Baz'a Radik'ar'o Oficial'a la vort'o est'as, laŭ la divid'o pri util'ec'o kaj uz'at'ec'o, kun specif'a atent'ig'o pri la unu'a'j mil, kiu'j dev'us far'iĝ'i nepr'aĵ'o por ĉiu'j. En la komenc'o est'as ankaŭ sintez'a kolekt'o de la gramatik'a'j fin'aĵ'o'j kaj de la prefiks'o'j kaj sufiks'o'j por ekzempl'i la vort'konstru'o'n; sed al'don'e, se menci'i nur la kap'vort'o'j'n -a, -e, -i, en la vort'ar'o mem est'as ne mal'mult'a'j ekzempl'o'j pri la uz'ad'o de la adjektiv'o, de la adverb'o, de la verb'ig'o el adjektiv'a'j kaj verb'a'j radik'o'j. Kaj ĉiu'j est'as pren'it'a'j el la ordinar'a lingv'o nun'temp'a, ja sen leksik'a'j aŭ fraz'konstru'a'j virtuoz'aĵ'o'j, sed kun la konsci'o, ke la ekspluat'o de iu'j lingv'a'j latent'o'j, kiu pov'is aspekt'i avan'gard'aĵ'o en la temp'o de la Piv-aper'o, nun flu'as el la buŝ'o eĉ de freŝ'a'j stud'int'o'j aŭ unu'a'foj'a'j part'o'pren'int'o'j de jun'ul'a renkont'iĝ'o.

Sum'e: tre util'a libr'et'o por baz'lern'int'o'j kaj instru'ist'o'j (precip'e rekt'a'metod'a'j); ĉi-last'a'j profit'os ankaŭ je la kvar'paĝ'a post'parol'o.

Wouter F. Pilger: Baz'a Esperant'a Radik'ar'o. Eld: UEA, Rotterdam, 2001. 160 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a'j.

Libr'o'j

Japan'a komiks'o

La ter'o dezert'iĝ'is, la hom'ar'o degener'is. Ekzist'as nur kvin sub'ter'a'j urb'eg'o'j, sur divers'a'j kontinent'o'j. La hom'o'j est'as reg'at'a'j de maŝin'o'j. La hero'o de ni'a histori'o, la „du'a'klas'a astronaŭt'o” Masato, am'as la bel'a'n knab'in'o'n Tanami, kiu est'as mupio: amorf'a viv'aĵ'o, kiu trans'pren'is hom'a'n form'o'n. La reg'ist'ar'o jam neni'ig'is ĉiu'j'n mupiojn krom Tanami. Laŭ ordon'o de Hal'el'uj'a, la reg'ant'a maŝin'o, Masato mort'ig'u la mupion. Sed „hom'o'j rest'is hom'o'j” kaj Masato prefer'as fuĝ'i kun ŝi. Ili trov'as sub'ten'ant'o'n ...

Mangao est'as japan'dev'an'a vort'o kaj signif'as komik'a'n desegn'aĵ'o'n. Tezuka Osamu (1928-1989) est'as ties invent'int'o kaj unu'a grand'a majstr'o de tiu literatur'a ĝenr'o. Tiu ĉi libr'o est'as la du'a part'o Futur'o de naŭ'volum'a seri'o La flam'bird'o. Tiu ĉef'rol'ant'a bird'o est'as la fam'a feniks'o, kiu ĉiam de'nov'e resurekt'as el si'a cindr'o. La ĉin'a esprim'o feng est'as eventual'e iel etim'ologi'e parenc'a al feniks'o.

Sen'riproĉ'a est'as la traduk'o de Konisi Gak'u. Mi trov'is neni'a'n grav'a'n erar'o'n, kvankam la teknik'a aranĝ'o de la esperant'a el'don'o, aŭ ĝeneral'e japan'a'j komiks'o'j, est'as mal'facil'a: la japan'a lingv'o kutim'e skrib'iĝ'as de supr'e sub'e'n en lini'o, kaj la sekv'a lini'o situ'as mal'dekstr'e. Tial oni mal'ferm'as japan'a'n libr'o'n invers'e al esperant'a'j libr'o'j, nom'e la unu'a paĝ'o lok'iĝ'as en la last'a paĝ'o de esperant'a libr'o. Por adapt'i la rakont'flu'o'n al la esperant'a bild'o'rakont'o kun horizontal'a lini'o oni dev'is spegul'i ĉiu'n paĝ'o'n. Tiu'n labor'o'n far'is la el'don'a team'o per uz'o de komput'il'a bild'o'leg'il'o, kompren'ebl'e post rajt'ig'o de la kopi'rajt'o-posed'ant'o.

La leg'ad'o est'as amuz'a sed, tamen, pens'ig'a. Mi kor'e rekomend'as la libr'o'n, ankaŭ kiel donac'o'n!

Tezuka Osamu: La flam'bird'o. El la japan'a traduk'is Konisi Gak'u. Eld. Japan'a Esperant'a Libr'o'kooperativ'o, Toyonaka-si 2001. 296 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 4-88887-019-5.

Modern'a viv'o

AŬSTRIO

Tabu'a'j tabul'o'j

Karintio, la plej sud'a aŭstr'a federaci'a region'o, est'as du'lingv'a: en la sud'a part'o viv'as part'e sloven'o'j, en la nord'a ĉef'e german'o'j. Tial lok'nom'a'j tabul'o'j ĉe la lim'o de kelk'a'j vilaĝ'o'j kaj urb'o'j est'as du'lingv'a'j, sed ne ĉiu'j.

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j sloven'o vetur'is tro rapid'e tra iu sud'karinti'a vilaĝ'o kaj est'is pun'it'a de la polic'o. Li protest'is ĉe la juĝ'ej'o, asert'ant'e, ke la lok'nom'a ŝild'o est'as kontraŭ'leĝ'a, ĉar en la vilaĝ'o viv'as ankaŭ sloven'o'j, kaj tial la ŝild'o est'u du'lingv'a. La juĝ'ej'o, kiel la plej supr'a aŭstr'a instanc'o, konklud'is, ke ĉiu lok'o, kie viv'as pli ol 10 % da sloven'o'j, hav'u du'lingv'a'n lok'nom'a'n tabul'o'n.

Sekv'is akr'a disput'o inter la karintia estr'o Haider [hajda] kaj la prezid'ant'o de la konstituci'a juĝ'ej'o Adamovich [adámoviĉ]: en'miks'iĝ'is ankaŭ ali'a'j aŭstr'a'j kaj sloven'a'j politik'ist'o'j.

Ankaŭ en la aŭstr'a ĉef'urb'o Vieno viv'as ne nur german'o'j, sed slovak'o'j, ĉeĥ'o'j, hungar'o'j kaj mult'a'j ali'a'j minoritat'o'j. Ĉu la viena lok'nom'a ŝild'o est'u dek- aŭ du'dek-lingv'a?

Modern'a Viv'o

LITOVIO

Serur'e sekur'e

Gigant'a'n serur'o'n 82 cm alt'a'n, 61,5 cm larĝ'a'n, 18 cm dik'a'n kaj 55,6 kg pez'a'n forĝ'is la litova majstr'o Arunas Barcevičius. Ĝi est'as la plej grand'a pend'ig'ebl'a serur'o, far'it'a el ŝtal'o kaj per vaks'o protekt'at'a kontraŭ rust'iĝ'o. La ja uz'ebl'a'n serur'o'n ŝlos'as ne mal'pli impon'a ŝlos'il'o 64 cm long'a kaj 3,6 kg pez'a. Ili est'is mend'it'a'j de ŝlos'il'a meti'ej'o en Vilnius.

El mi'a vid'punkt'o

Hudson aŭ Guaiba

Ni'a hom'a civilizaci'o kutim'as manifest'iĝ'i ĉe rand'o de river'o'j. De la 31a de januar'o ĝis la 5a de februar'o 2002 ni ĝu'is tut'mond'a'j'n paralel'a'j'n spektakl'o'j'n en Nov'jork'o (Uson'o) ĉe Hudson [hadzn] kaj en Port'o Alegr'e (Brazilo) ĉe Guaíba [gvaiba], nur por konstat'i, ke ni'a'j ekonomi-social'a'j, politik'a'j sistem'o'j est'as en stat'o de dis'fal'o, bankrot'o, eĉ se oft'e tio'n oni ne rajt'as konfes'i.

Verd'a'j felt'o'j

La ĉef'a'j ekonomik'a'j lud'o'j ĉi-jar'e migr'is de Davos (Svisio) al Nov'jork'o (Uson'o), post 31 jar'o'j. Post perd'o de keynes-an'a influ'o en la ekonomi'o la grand'a kapital'ism'o, jam „mult-naci'a”, en 1971 decid'is pri jar'a kun'ven'o, kvazaŭ en kazin'o ĉirkaŭ verd'a'j felt'o'j, por decid'i la destin'o'n pri la lud'o, ne de ekonomi'o de produkt'ad'o, sed de ekonomik'o de spekul'ad'o, kun la flu'o'j de tiu'j parazit'a'j mon'o'j, kiu'j'n oni nom'as kapital'o. Tiel aper'is la fam'a'j vort'o'j nov'liberal'ism'o kaj „tut'mond'ig'o” – plej oft'e nom'at'a glob'ig'o, „... vort'o al'propr'ig'it'a de la potenc'ul'o'j por la defend'o de si'a'j propr'a'j interes'o'j”, dir'as Noam Chomsky [ĉomski], la mal'pli uson'ec'a uson'an'o.

Por part'o'pren'i en FEM (Forum'o Ekonomik'a Mond'a) ĉiu dev'as pag'i al'iĝ'kotiz'o'n de 7353 uson'a'j dolar'o'j, post membr'iĝ'o de la entrepren'o'j mem, kiu'j al la klub'o dev'as kontribu'i jar'e per 17 647 dolar'o'j. Krom la 10 000 invit'it'o'j, ven'is 12 ŝtat'estr'o'j, 276 el'star'a'j kapital'ist'o'j sen parol'i pri reg'ant'o'j kiel Cargill, Coca Col'a, la Mond'a Bank'o, Bill Gates kaj mult'a'j ali'a'j. Ĉiu'j kred'ebl'e si'n sent'is en stat'o de enurez'o pro mank'o de sekur'ec'o, ĉar oni el'spez'is 11 milion'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j por dung'i 40 000 polic'an'o'j'n. Oni tamen arest'is 200 manifestaci'ant'o'j'n el 200 NRO-oj (Ne-Reg'ist'ar'a'j Organiz'aĵ'o'j), kiu'j intenc'is protest'i kontraŭ FEM.

Flik'ad'o kaj almoz'o

Kvankam la cel'o de FEM est'as konserv'i nov'liberal'ism'o'n, tut'mond'ig'o'n laŭ la kon'at'a'j koncept'o'j, la rezult'o'j ne preter'pas'as danĝer'a'n flik'ad'o'n de la sistem'o. La romp'o'j inter civilizaci'a'j valor'o'j kun la 11a de septembr'o 2001, la nun'a bankrot'o de la sistem'o en Argentino, la korupt'a, fraŭd'a bankrot'o de la potenc'a Enron en Uson'o mem est'as pruv'o'j pri la dis'fal'o de la sistem'o. K. Jakóbsen en Port'o Alegr'e dir'is: „Argentino est'as simbol'o pri mal'sukces'o de nov'liberal'ism'o ...” En la real'o, Argentino re'produkt'is fabl'o'n kiu'n Ezop'o kaj Lafonteno skrib'is pri ran'o, kiu vol'is est'i grand'a kiel bov'o: unu pes'o egal'as unu dolar'o'n; rezult'o: krev'o!

Front'e al la tut'mond'a klam'ad'o de la sen'labor'ul'o'j, kies nombr'o ating'as oficial'e 20 % el la labor'kapabl'a'j hom'o'j, sed kun la ne'formal'a ekonomi'o preter'pas'as 40 %, front'e al kresk'ant'a mizer'o, kiu konduk'as al sen'precedenc'a'j atenc'o'j por super'viv'ad'o en mizer'o, la teknokrat'o'j trov'is geni'a'n solv'o'n jam propon'it'a'n en la sankt'a'j bibli'o'j kaj nobl'a'j koran'o'j: almoz'o. La sistem'o don'u de temp'o al temp'o al ĉiu person'o baz'a'n nutr'o-korb'o'n kaj 30 aŭ 40 uson'a'j'n dolar'o'j'n jar'e (laŭ kalkul'o de la burokrat'o'j) por la san'o. Jen la ord'ig'o, la gett'ig'o de sen'labor'ul'o'j kaj mizer'ul'o'j marĝen'e de la sistem'o. Kaj ni perfekt'e kompren'as, ke ne ĉiu'j kapital'ist'o'j pov'as aŭ vol'as, kiel Bill Gates, almoz'e dis'don'i 24 miliard'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j por sav'i la mond'o'n.

Ne klar'a social'ism'o

En Port'o Alegr'e la 2a Forum'o Social'a Tut'mond'a (FST) prezent'is sub sugest'o de Bernardo Cassen [kas'e'n] de ATTAC [atak] – Asoci'o por taks'ad'o de financ'a'j transakci'o'j por help'o al la civit'an'o'j – (grandioz'a impost'o, ĉu ne?) la ĉef'tem'o'n: „Ali'a mond'o est'as ebl'a”, kun el'star'ig'o de la vort'o „social'ism'o, laŭ iu'j ĵurasaj koncept'o'j de la mal'dekstr'o”, dir'is ĵurnal'ist'o Paulo R. De Almeida. Fakt'e urb'estr'o Tars'o Genr'o, el la Labor'ist'a Parti'o (PT), en si'a inter'ven'o „ebl'a utopi'o”, insist'as pri iu nov'a ord'o sen Uson'o, sed li al'don'as: „... la social'ism'a projekt'o ne est'as sufiĉ'e klar'a, ni dev'as re'ag'i al la merkat'o kaj elimin'i la spekul'a'n kapital'o'n ...”

Tiel ambigu'e prezent'iĝ'is la grand'a forum'o kun pli ol 50 mil part'o'pren'ant'o'j. Ven'is 15 230 deleg'it'o'j el 4909 organiz'aĵ'o'j de 131 land'o'j. 26 tem'o'j est'is pri'trakt'it'a'j en 800 seminari'o'j aŭ apart'a'j kun'sid'o'j kiel por 200 urb'estr'o'j, 300 jur'ist'o'j, ktp. El la „grav'a'j” invit'it'o'j ven'is el Franci'o 6 ministr'o'j, 3 kandidat'o'j al prezident'ec'o. Nobel'premi'it'o'j ne for'est'is, ekzempl'e Perez Esquivel, Rigoberta Menchu kaj José Samaramago, kiu ne hezit'is juĝ'i kiel kaduk'a'j'n la formul'o'j'n de nun'a'j politik'a'j parti'o'j.

Reg'is Labor'ist'a Parti'o

La tut'a forum'o rest'is sub la reg'o kaj serv'o de la Parti'o de la Labor'ist'o'j (kompat'ind'a'j labor'ist'o'j!), kiu jam posed'as la pov'o'n ĉe urb'o kaj ĉe provinc'o Rio Grand'e do Sul, sed cel'as ĉi-jar'e la tut'a'n brazil'an federaci'o'n, kun la amik'o de Fidel Castro kaj Hug'o Chavez [ĵavez], Luiz Inacio da Silva, la fam'a torn'ist'o Lul'a, jam tri'a'n foj'o'n kandidat'o por est'i respublik'estr'o.

La popol'o, per impost'o'j, tra la parti'o pag'is la tut'o'n, i'o'n kiel 1,5 milion'o'j'n da eŭr'o'j. Kaj kiu pag'as, tiu reg'as. Tiel PT bar'is la ven'o'n de agit'ist'o'j José Bové Fidel Castro, ĝust'e, Farc el Kolombio, MST (Mov'ad'o de Sen-Ter'ul'o'j). Manifestaci'o'j est'is lim'ig'it'a'j. La sindikat'ist'o'j, komun'ist'o'j, trotskistoj, verd'ul'o'j (de beton'o), sekt'ul'o'j el dek'o da religi'o'j babele sed diskret'e esprim'is si'a'n frustraci'o'n front'e al la mank'o de demokrat'ec'o. Tiel, ĉar ne est'is „unik'a pens'manier'o”, la forum'o ne ating'is konklud'o'n.

„Uson'o la ver'a teror'ist'o”

Tio'n dir'is Chomsky, kaj al'don'is: „En real'o la forum'o kontraŭ tut'mond'ig'o est'as tiu de Nov'jork'o – post la milit'o en Afgani'o ven'os pli'a'j kruel'aĵ'o'j. La riĉ'a'j land'o'j profit'as de la kriz'a'j moment'o'j por pli drast'e sub'ig'i la mal'riĉ'ul'o'j'n.” Ali'a profesor'o invit'it'a el Uson'o, Michael Hardt, klar'e komplet'ig'is: „La histori'o pri form'o'j de potenc'o, pov'o, kiu'j funkci'as apog'it'a'j en kapital'ism'o, tradici'e si'n legitim'as uz'ant'e kriz'o'j'n kaj konflikt'o'j'n por prav'ig'i la ekonomik'a'n ag'ad'o'n. Tem'as ankaŭ pri mekanism'o de soci'a reg'ad'o.”

Ne konstru'ebl'a pont'o

Prezident'o de Peruo, Alejandro Toledo, en Nov'jork'o, rand'e de Hudson, ebl'e kun la pens'o turn'it'a al river'o Guaiba de Port'o Alegr'e, mistik'e kaj naiv'e sugest'is la konstru'o'n de pont'o inter Nov'jork'o (Davos) kaj Port'o Alegr'e. Bedaŭr'ind'e inter ambaŭ mond'koncept'o'j ekzist'as ne trans'pas'ebl'a'j abism'o'j ne nur pro river'o'j kiel Hudson kaj Guaíba, kiel Rio Negr'o, Orinok'o, Amazon'o aŭ San Francisko, sed pro torent'a'j, gigant'a'j flu'o'j el la hom'a stult'ec'o mem.

Modern'a Viv'o

LITOVIO

„Stel'o” ĉe la urb'o'dom'o

En Vilnius, ĉef'urb'o de Litovio, oni foj'foj'e plend'as pri la 34-jar'aĝ'a urb'estr'o Artur'as Zuokas, dir'ant'e, ke tiu em'as okup'iĝ'i ne pri serioz'a'j problem'o'j sed pri nur'a'j „infan'a'j ide'o'j”.

Ekzempl'e Zuokas iam leter'is al la televid'a kompani'o CNN, riproĉ'ant'e, ke sur veter'prognoz'a map'o ne aper'as la nom'o de la litova ĉef'urb'o. Plu'e, anstataŭ send'i fer'rub'ej'e'n mal'nov'a'n aŭtobus'o'n, Zuokas ordon'is, ke oni ripar'u ĝi'n, for'ig'ant'e la tegment'o'n, por ke turist'o'j ĝu'u sub'ĉiel'a'j'n rond'vojaĝ'o'j'n tra Vilnius.

Bicikl'o'j

Ali'a, ne tre sukces'a iniciat'o, koncern'as ekologi'a'n transport'o'n. Zuokas mend'is 500 bicikl'o'j'n por publik'a, sen'kost'a uz'ad'o en la urb'o. Post la unu'a semajn'fin'o oni konstat'is, ke jam 200 bicikl'o'j est'as mal'aper'int'a'j kaj 100 difekt'it'a'j. Pli sukces'a projekt'o est'as inter'ret'a lig'o al la ofic'ej'o de Zuokas, por ke interes'at'o'j vid'u per fotograf'aĵ'o'j, kia'manier'e labor'as la urb'estr'o.

Tamen ebl'e la plej original'a ide'o de'ven'is ne de Zuokas sed de li'a konsil'ant'in'o, Ras'a Razgaitiene. Okaz'e de la 34a nask'iĝ'dat're'ven'o de la urb'estr'o, ŝi anonc'is, ke en la stel'ar'o Balen'o (latin'e cet'us) est'as nov'a stel'o nom'it'a Zuokas. La nov'a stel'o est'as formal'e registr'it'a en inter'naci'a stel'registr'o.

Nun vilnius'an'o'j demand'as si'n, kiu nov'aĵ'o sekv'os el la urb'o'dom'o.

Spirit'a Viv'o

Afrik'o

Vuduo en Benino

La respublik'o de Benino, antaŭ'e Dahome'o, est'as land'et'o en okcident'a Afrik'o kun are'o de 112_622_km² kaj ses milion'o'j da loĝ'ant'o'j. Malgraŭ si'a mal'grand'ec'o, tiu land'et'o hav'as la ambici'o'n est'i la ĉef'a lok'o de la Vudu-religi'o'j en Afrik'o. Malgraŭ la progres'o de krist'an'ism'o kaj islam'o, ne-en'land'a'j religi'o'j, mult'a'j afrik'an'o'j ĝeneral'e kaj special'e benin'an'o'j ankoraŭ kred'as kaj ador'as vuduon.

Kia religi'o ĝi est'as?

Sinonim'o de anim'ism'o, vuduo est'as tradici'a afrik'a religi'o kiu konsist'as el mult'eg'o da religi'et'o'j vari'a'j laŭ la tradici'o'j de ĉiu soci'kultur'a grup'o. Tial ekzist'as mult'e da di'o'j efektiv'iĝ'ant'a'j per natur'a'j element'o'j kiel arb'o, ŝton'o, serpent'o, sabl'o, fer'o, statu'et'o, ktp. Ekzempl'e oni pov'as menci'i:
-Sakpata (nom'o de serpent'o), di'o de la ter'o kaj de la variol'o,
-Xebioso aŭ Ĉango, di'o de la tondr'o,
-Mamiwata (siren'o), ktp.

Tiu'j di'o'j hav'as monaĥ'ej'o'j'n, pastr'o'j'n, vir'a'j'n kaj vir'in'a'j'n adept'o'j'n. Ĉiu monaĥ'ej'o hav'as super'a'n ĉef'o'n nom'at'a'n Hungan aŭ Hunnon aŭ Vuduklunon, kun la signif'o de la posed'ant'o de la di'o. Ali'manier'e Vuduklunon est'as iu kiu super'reg'as la afer'o'j'n de Vudu. Sekv'as li'a'j kun'labor'ant'o'j kiel Hundeva, sen kiu neni'a ceremoni'o okaz'as, kaj Hunso, kiu en'korp'ig'as la di'o'n.

La vir'in'a'j adept'o'j, komun'e nom'at'a'j vudunsi, di'a'j edz'in'o'j, konsist'ig'as la plej grand'a'n part'o'n de la vuduanoj. Ili est'as konsekr'at'a'j kaj rekrut'ig'at'a'j en la klan'o al kiu aparten'as la di'o kaj ankaŭ en bo'parenc'a'j famili'o'j. Oni ankaŭ pov'as per trakt'ad'o rekrut'ig'i adept'o'j'n en ali'a'j famili'o'j. Sed se la varb'ot'a vir'in'o rifuz'as, ŝi mal'san'iĝ'as, ĝis ŝi akcept'as. Post la rekrut'ig'o, komenc'iĝ'as la inic'period'o, kiu daŭr'as tri jar'o'j'n, naŭ monat'o'j'n kaj naŭ tag'o'j'n. Dum tiu period'o la inic'ot'a'j vir'in'o'j, sub la direkt'ad'o de Hunnon kaj li'a'j kun'labor'ant'o'j, lern'as la sekret'o'j'n, la kant'o'j'n, la danc'o'j'n de vuduo ktp. Tie ili dev'as rest'i ĝis kutim'iĝ'o al la uz'ad'o'j. Dum ili'a rest'ad'o ĉe la monaĥ'ej'o, la adept'o'j ĝeneral'e lern'as rit'a'n lingv'o'n, Hungbe, kio signif'as la lingv'o de di'o, per kiu ili komunik'iĝ'as kun la adept'o'j de ali'a'j monaĥ'ej'o'j. Tamen ind'as menci'i la fakt'o'n ke la di'o'j far'as mal'bon'o'n kaj eĉ mort'ig'as la an'o'j'n, kiu'j kontraŭ'as la kutim'o'j'n.

Laŭ la ĉiu'jar'e de'nov'e decid'at'a'j period'o'j, la adept'o'j de vuduo ofer'buĉ'as por si'a'j di'o'j kok'o'j'n, kok'in'o'j'n, bird'o'j'n, ŝaf'o'n kun ruĝ'a ole'o. Tia'manier'e ili hav'ig'as al si la di'a'j'n bon'vol'em'o'j'n aŭ favor'o'j'n. Krom'e, la inic'ot'a'j vir'in'o'j ankaŭ lern'as ali'a'j'n meti'o'j'n kiel farad'o de argil'aĵ'o'j, korb'o'plekt'ad'o, teks'ad'o, ktp.

Re'aper'ant'o'j

Tre interes'a est'as ankaŭ la religi'a fenomen'o de fantom'o'j, kiu konsist'as el la re'aper'o de mort'int'o'j en spirit'a'j form'o'j. Tio est'as, la re'aper'ant'o'j hav'as hom'a'n form'o'n sed est'as super'natur'a'j potenc'o'j.

Resum'e, la fantom'o'j en'korp'ig'as la spirit'o'j'n de mort'int'o'j. Oni vid'as nek la vizaĝ'o'n nek la korp'o'n de la re'aper'ant'o'j pro tio ke ili sur'hav'as konsekr'it'a'j'n vest'aĵ'o'j'n kaj mask'o'j'n. Se la vest'aĵ'o tuŝ'as iu'n, li spert'os mal'bon'o'n kaj eĉ mort'os. Nur la inic'it'a'j adept'o'j rajt'as kaj pov'as kun'tuŝ'iĝ'i kun la fantom'o'j kiu'j pov'as parol'i kaj kant'i sed per mal'klar'a voĉ'o. De temp'o al temp'o ili el'ir'as la monaĥ'ej'o'n por vag'ad'i tra la urb'o kun kelk'a'j adept'o'j, ricev'ant'e donac'et'o'j'n. La hejm'o de la fantom'o'j en Benino est'as Port'o-Nov'o kun ĝi'a'j najbar'a'j urb'et'o'j kiel Pob'e, Sak'et'e, Ifangni ktp, kie famili'o'j posed'as kaj ador'as re'ven'ant'o'j'n. La komun'a nom'o por fantom'o'j est'as Egoungoun [egungun].

Piton'o'j

En Benino est'as ankaŭ urb'o nom'at'a Ouidah [ŭida], kie oni ador'as la piton'o'n. Tial ekzist'as tie templ'o de piton'o'j; neni'u rajt'as mort'ig'i piton'o'j'n en tiu urb'o. Ĉe la templ'o est'as pastr'o'j, kiu'j en'konduk'as aŭ gvid'as vizit'ant'o'j'n aŭ turist'o'j'n. La pastr'o kapabl'as sekret'e parol'i kun la piton'o'j kiu'j plen'um'as tio'n, kio'n oni pet'as. Vizit'ant'o'j pov'as sen'danĝer'e kun'tuŝ'iĝ'i kun la piton'o'j.

Plu'e, Benino super'plen'as de histori'a'j, turism'a'j, kaj art'a'j post'sign'o'j, kiu'j mir'ind'e impres'as la turist'o'j'n. Ekzempl'e est'as tie plur'a'j lag'a'j vilaĝ'o'j, kiel Ganvie, Guezin, So-av'a, ktp, kie la loĝ'ant'o'j konstru'is special'e adapt'it'a'j'n kaban'o'j'n super la akv'o, kaj en tiu'j ili viv'as. Fiŝ'kapt'ad'o est'as la ĉef'a aktiv'ec'o kaj la komerc'ant'o'j vend'as sur'pirog'e. Fam'as krom'e la etnografi'a muze'o en Port'o-Nov'o, la reĝ'a palac'o kun muze'o en Abomey, ktp. Tiu'j tradici'a'j kaj kultur'a'j valor'o'j konsist'ig'as hered'o'n, kiu'n oni dev'as gard'i por la est'ont'a'j generaci'o'j.

La voĉ'o'j de re'aper'ant'o'j

La voĉ'o de fantom'o'j est'as ankaŭ aŭd'ebl'a sur'kased'e. La kased'o en'hav'as kant'o'j'n kantat'a'j'n de re'aper'ant'o'j dum tradici'a'j ceremoni'o'j kiu'j okaz'is en la sek'a sezon'o. Laŭ'kutim'e fantom'o'j tiam danc'as kaj ricev'as donac'et'o'j'n de bon'kor'a'j hom'o'j. Kant'ant'e ili gratul'as kaj esprim'as bon'dezir'o'j'n al viv'ant'o'j nom'e de mort'int'o'j, kies spirit'o'j ili est'as: bon'ŝanc'o, san'o, long'viv'ec'o kaj ĉef'e mal'mult'e da sufer'o, pro tio ke dum la sek'a sezon'o la hom'o'j oft'e sufer'as. Ĉio mult'e'kost'as kaj veget'aĵ'o'j preskaŭ mal'est'as pro mank'o de pluv'o. Neni'o mal'bon'a al'ven'os al vi, vi ne mort'os pro mal'sat'o, vi sukces'os en ĉiu'j vi'a'j entrepren'o'j, ktp, kant'as la fantom'o'j. La kased'o est'as hav'ebl'a kun bild'kart'o aŭ pri fantom'o'j aŭ pri templ'o de piton'o. Prez'o 9 eŭr'o'j. Ĝi est'as mend'ebl'a ĉe Anneke Schouten-Buys: Dintel 20, NL-7333 MC Apeldoorn, Nederlando.

Lingv'o

Ese'o

Lingv'o, mit'o kaj legend'o

Ebl'e kelk'a'j el ni ne oft'e pens'as pri la fakt'o, ke la lingv'o, kiu'n ni parol'as, konsist'as ne nur el vort'ar'o, sintaks'o kaj konvenci'a'j regul'o'j, sed ankaŭ el mit'o'j, legend'o'j kaj komun'a'j memor'aĵ'o'j kaj asoci'aĵ'o'j. Kompren'ebl'e, ni ĉiu'j bon'e sci'as tio'n, sed ebl'e mal'oft'e ni konsci'as pri ĝi en normal'a ĉiu'tag'a konversaci'o, ĉar pli interes'as ni'n la ide'o'j, asert'o'j kaj demand'o'j, kiu'j'n ni esprim'as. Ali'flank'e, ĉe beletr'a'j verk'ist'o'j kaj poet'o'j, tia'j element'o'j est'as grav'a'j nepr'aĵ'o'j.

Tiu ĉi rimark'ig'o mi'a est'is instig'it'a de du afer'o'j: 1e, vizit'o al lok'a kin'ej'o kun'e kun jun'a famili'an'o por spekt'i la film'o'n La mastr'o de l' ring'o'j (parentez'e, film'it'a versi'o de la unu'a libr'o de la fam'a roman'o, majstr'e esperant'ig'it'a de William Auld); kaj 2e, iu libr'o'recenz'o pri kiu mi leg'is (sed kies original'o'n mi ne vid'is) kaj kiu aper'is en la angl'a lingv'o en last'a'temp'a numer'o de la revu'o Sev'e'n: An Angl'o-American Literary Review, citat'a en last'a'temp'a numer'o de la angl'a'lingv'a ret'a nov'aĵ'bulten'o de Esperant'o-Asoci'o de Briti'o sub la titol'o Elvish Talk („Elf'a parol'o”). Tiu titol'o bezon'as iom da klar'ig'o, kiu'n mi don'os post'e en ĉi tiu artikol'et'o.

En la menci'it'a artikol'o, la aŭtor'o skrib'as: „Inter la hom'o'j, kiu'j el'lern'is Esperant'o'n ĝis nivel'o de kapabl'ec'o skrib'i en ĝi, est'is jun'a angl'a skolt'o nom'e John Ronald Reuel Tolkien. En 1909, li skrib'is mal'grand'a'n 16-paĝ'a'n kajer'o'n: The Book of the Foxrook (‚Libr'o de la vulp'o-frugileg'o’ – ver'e strang'a hibrid'o – ĉu pres'erar'o anstataŭ Foxrock, ‚vulp'a rok'o’?), part'e en Esperant'o, en kiu li pri'skrib'as apart'a'n kod'o'n por esperant'ist'o'j.”

Tamen, post'e Tolkien ali'lok'e skrib'is ĉi tiu'j'n vort'o'j'n: „Volapuk'o, Esperant'o, Id'o, Novial, ktp, est'as mort'int'a'j – mult'e pli mort'int'a'j ol antikv'a'j ne plu uz'at'a'j lingv'o'j, ĉar ties aŭtor'o'j neniam invent'is iu'j'n ajn esperant'a'j'n legend'o'j'n.”

Ne surpriz'e, la recenz'ant'o mal'konsent'as, kaj pri'skrib'as kelk'a'j'n el la mit'o'j en Esperant'uj'o. En pied'not'o, li al'don'is unu el si'a'j propr'a'j: „Se vi ver'e ŝat'as kliŝ'o'j'n, jen unu: La tip'a esperant'ist'o est'as hipi'o el la ses'dek'a'j jar'o'j; kaj la parol'ant'o de la ‚kling'on'a lingv'o’¹ est'as motor'cikl'ist'o sur'hav'ant'a nigr'a'n led'a'n vest'aĵ'o'n.” Evident'e, la recenz'ant'o ne est'as serioz'a, kaj ne uz'as la vort'o'n „mit'o” en la klasik'a senc'o.

Tolkien nask'iĝ'is en 1892 kaj mort'is en 1973, do kiam li ek'lern'is Esperant'o'n, kaj li kaj la zamenhofa lingv'o est'is ankoraŭ jun'a'j. Kompren'ebl'e mank'is tia'j tradici'o'j, fabel'o'j, mit'o'j kaj legend'o'j, kiu'j est'as karakteriz'aĵ'o'j de „natur'a'j” lingv'o'j. Tre fru'e, Zamenhof re'kon'is la neces'o'n don'i al si'a lingv'o tut'a'j'n trajt'o'j'n, kiu'j ekzist'as en etn'a'j idiom'o'j, kaj per grand'a fort'o'streĉ'o li kontribu'is al tio, traduk'ant'e la fabel'o'j'n de Hans C. Andersen, literatur'a'j'n klasik'aĵ'o'j'n de Puŝkin, Ŝekspiro, ktp, kaj la Mal'nov'a'n Testament'o'n, kaj kompil'ant'e si'a'n Proverb'ar'o'n, baz'it'a'n sur kolekt'o de si'a patr'o.

Tia labor'o est'is daŭr'ig'at'a kaj pli'vast'ig'at'a en post'a'j jar'o'j, far'e de mult'a'j esperant'ist'o'j. Aper'is traduk'o'j de naci'a'j epope'o'j: Sinjor'o Tade'o el la pol'a; Luz'id'o'j el la portugal'a; Kalevala el la finn'a; Martín Fierro el la argentin-gaŭĉ'a hispan'a, inter ali'a'j grav'a'j verk'o'j. Sed ĉar tiu'j verk'o'j est'iĝ'is en kultur'o ekster la esperant'ist'a komun'um'o, ili neniel konsist'ig'as part'o'n de iu apart'a „indiĝen'a” esperant'a legend'ar'o.

Nov'zeland'a esperant'ist'o Brendon Clarke (pri kies poezi'a kapabl'ec'o Ret'o Rossetti kaj William Auld esprim'is tre mal'alt'a'n opini'o'n) verk'is sufiĉ'e long'a'n poem'o'n pri la vojaĝ'o'j de la maori'o'j al Nov-Zelando. Kvankam original'a esperant'a verk'o, kompren'ebl'e tiu epope'o ne pov'as est'i rigard'at'a kiel „indiĝen'a” esperant'a tradici'o.

Dum last'a'j jar'dek'o'j, tamen, aper'is – kaj pli kaj pli est'as aper'ant'a – kresk'ant'a kvant'o da verk'o'j, kiu'j pli kaj pli simil'as pro la spec'o de material'o, kiu'n ni nom'as mit'o kaj legend'o. Inter ili ni pov'us menci'i Vojaĝ'o al Kazohinio de Sándor Szathmári; Fabel'o'j de la verd'a pig'o de Louis Beaucaire; kaj Vitral'o kaj Tri rakont'o'j pri la mil'jar'a pac'o de John Franc'is. Ebl'e la unu'a original'a epope'o en Esperant'o est'as Poem'o de Utnoa de Abel Montagut.

Tamen, la mit'o'j, legend'o'j kaj fabel'o'j de la naci'a'j kaj etn'a'j lingv'o'j est'iĝ'is ne el la skrib'it'a literatur'o, sed el la buŝ'a tradici'o de analfabet'a'j aŭ apenaŭ alfabet'a'j popol'o'j.

Ĉu bedaŭr'ind'e, ĉu ne, la epok'o'j en kiu'j nask'iĝ'is tia'j mit'o'j kaj legend'o'j jam for'pas'is. Almenaŭ en land'o'j kie la pli'mult'o, aŭ grand'a nombr'o, de la loĝ'ant'ar'o ne plu est'as analfabet'a'j.

Mal'naiv'a'j modern'a'j land'o'j parol'ant'a'j modern'a'j'n lingv'o'j'n ne est'as taŭg'a forc'ej'o por tiu spec'o de tradici'o. Ankaŭ Esperant'o est'as modern'a lingv'o, do ne pov'as est'i mal'pli mank'hav'a en ĉi tiu senc'o ol grav'a'j lingv'o'j, kiel la hodiaŭ'a'j angl'a, franc'a, rus'a aŭ japan'a. Pov'as est'i, ke inter la mil'o'j, kiu'j part'o'pren'as en esperant'a'j aranĝ'o'j kaj renkont'iĝ'o'j, kiu'j okaz'as ĉiu'tag'e ie ajn en la mond'o – kaj precip'e inter la jun'ul'o'j, kiu'j ĉe'est'as jun'ul'ar'a'j'n event'o'j'n – iom post iom akumul'iĝ'as anekdot'o'j, rakont'o'j kaj memor'aĵ'o'j, kiu'j en la est'ont'ec'o form'os baz'o'n por iu tip'o de esperant'ist'a legend'o, kvankam ebl'e la modern'a mond'o ne ofert'as taŭg'a'j'n kondiĉ'o'j'n por tia dis'volv'o.

Je la komenc'o de ĉi tiu artikol'o, mi promes'is i'o'n dir'i pri la tem'o „Elf'a parol'o”. La aŭtor'o de La mastr'o de l' ring'o'j kre'is en tiu tri'volum'a verk'o fantast'a'n mond'o'n Mez-ter'o, kies loĝ'ant'o'j konsist'is el divers'a'j ras'o'j: hom'o'j, hobitoj, elf'o'j, gnom'o'j, ork'o'j, ent'o'j, fantom'o'j, du'on'hom'o'j, malic'a'j spirit'o'j, ktp, ĉiu'j parol'ant'a'j si'a'j'n propr'a'j'n lingv'o'j'n. La pen'o kaj temp'o kiu'j'n Tolkien dediĉ'is al tiu'j unu'a'vid'e sen'util'a'j fantazi'o'j est'is fenomen'a'j. Li invent'is ne nur la rakont'o'n mem sed ankaŭ la geografi'o'n, pra'histori'o'n, legend'o'j'n, lingv'o'j'n kaj alfabet'o'j'n de tiu mond'o. En apart'a'j skrib'aĵ'o'j li rakont'as, kiel est'iĝ'is la tut'a material'o kaj pri'skrib'as kaj list'ig'as la struktur'o'n kaj vort'ar'o'n de la divers'a'j lingv'o'j de Mez-Ter'o.

Serĉ'fos'ant'e en vend'ej'o de brokant'a'j libr'o'j, unu el mi'a'j fil'o'j trov'is kaj aĉet'is kurioz'a'n libr'o'n en la angl'a pri la „elf'a lingv'o” de Tolkien. Ĝi'a titol'o est'as An introduction to Elvish and to other tongues and proper names and writing systems of ... Middle Earth („En'konduk'o al la elf'a kaj ali'a'j idiom'o'j kaj propr'a'j nom'o'j kaj skrib'sistem'o'j de ... Mez-Ter'o”). Laŭ'aspekt'e, ĝi pretend'as est'i serioz'a filologi'a stud'o, kiel monografi'o pri iu lingv'o parol'at'a de trib'o en antaŭ'e ne'kon'at'a region'o de la mond'o. Tre detal'e ĝi pri'skrib'as la gramatik'o'n de du parenc'a'j, sed mal'sam'a'j, form'o'j de la elf'a lingv'o, nom'e la quenya kaj la sindarina, kaj inklud'as ampleks'a'j'n vort'ar'o'j'n de ambaŭ.

Tolkien (profesi'e universitat'a profesor'o pri la angl'o'saks'a) mem menci'as ali'lok'e, ke ĉe la kre'ad'o de tiu'j art'e'far'it'a'j idiom'o'j, li est'is fort'e influ'it'a de la finn'a kaj kelt'a'j lingv'o'j. Tio'n oni pov'as konfirm'i – almenaŭ rilat'e al la kelt'a influ'o – leg'ant'e la gramatik'o'n en An introduction to Elvish ... Oni lern'as, ke la trajt'o de la elf'a lingv'o est'as la tiel nom'at'a lenicio aŭ mutaci'o, unik'a karakteriz'aĵ'o de la kelt'a'j lingv'o'j (gael'a, kimr'a, ktp). En la gael'a, oni ŝanĝ'as la konsonant'o'j'n jen'e: b al v; c al ĥ; d aŭ g al la son'o de la nov'grek'a gamma²; ktp.

Krom tiu'j fikci'a'j lingv'o'j, Tolkien pli'e invent'is alfabet'o'j'n kaj skrib'sistem'o'j'n por kelk'a'j el ili. Por la elf'a lingv'o, li kre'is bel'a'n kursiv'a'n alfabet'o'n, dum por ali'a'j lingv'o'j uz'at'a'j de mez'ter'an'o'j li adapt'is la antikv'a'n run'a'n alfabet'o'n de nord'a Eŭrop'o. En la al'don'aĵ'o al An introduction to Elvish, Kri'eg don'as specimen'o'n de divers'a'j form'o'j de tengvaro³.

En la libr'o de Allan, la pri'skrib'o de la elf'a lingv'o est'as tre ampleks'a, precip'e de la quenya form'o. Inklud'it'a'j est'as sufiĉ'e long'a'j vort'ar'o'j de ambaŭ variant'o'j. Mult'e mal'pli ampleks'a (kelk'foj'e konsist'ant'a nur el iu'j specimen'o'j de vort'o'j) est'as la sekci'o pri ali'a'j lingv'o'j de Mez-ter'o, nom'e: Khuzdul, La Nigr'a Lingv'o, La Adunaikaj Lingv'o'j, kaj „ali'a'j pli obskur'a'j lingv'o'j”.

Hom'o'j kiu'j sci'as neni'o'n pri plan'lingv'o ne re'kon'as la diferenc'o'n inter fikci'a'j lingv'o'j (invent'it'a'j apart'e por iu verk'o, film'o aŭ teatr'aĵ'o) kaj tiu'j, kies kre'int'o'j cel'is facil'ig'i inter'etn'a'n komunik'ad'o'n. La last'a inklud'as Volapuk'o'n, Id'o'n, Interlinguan – kaj, kompren'ebl'e, Esperant'o'n. (Kiom oft'e oni aŭd'as la asert'o'n: „Esperant'o est'as art'e'far'it'a lingv'o, kiu'n neni'u parol'as”?) Kiel ekzempl'o de la du'a kategori'o (fikci'a'j lingv'o'j) oni pov'us menci'i krom la elf'a lingv'o de Tolkien, la kling'on'a'n lingv'o'n invent'it'a'n por la televid'a seri'o Star Trek; kaj la invers'ig'it'a'n angl'a'n parol'at'a'n de Yram (= Mary) kaj ŝi'a'j sam'land'an'o'j en la verk'o Erehwon (= Nowhere, t.e. Neni'e), de la angl'a satir'ist'o Samuel Butler (esperant'a versi'o: Erevono); kaj la „Gesaltlingvo” de inteligent'a'j saŭr'o'simil'a'j est'aĵ'o'j en la roman'o West of Ed'e'n („Okcident'e de Eden'o”) de Harry Harrison, popular'a uson'a verk'ist'o de scienc'fikci'o'j kaj iam'a honor'a prezid'ant'o de Esperant'o-Asoci'o de Irlando.

Ebl'e la plej kon'at'a fikci'a lingv'o est'is „Nov'parol'o” (angl'e: Newspeak), la art'e'far'it'a lingv'o kiu'n, en la futur'ism'a roman'o 1984 de Georg'o Orwell, la reg'ist'ar'o de est'ont'a total'ism'a Briti'o (nun ali'e nom'at'a) iom post iom intenc'as trud'i al la parti'an'o'j kaj civit'an'o'j. Laŭ tiu plan'o, la naci'a lingv'o est'os konstant'e sen'ig'it'a de ekzist'ant'a'j koncept'o'j por ating'i nov'a'n lingv'aĵ'o'n kun tre redukt'it'a vort'ar'o. La fin'a cel'o de la parti'o est'as tio, ke en est'ont'ec'o est'os ne'ebl'e parol'i aŭ eĉ pens'i krom en'e de la mal'larĝ'a'j lim'o'j de la ŝtat'a ideologi'o.

Est'as sci'at'e, ke onkl'in'o de Orwell est'is kun'viv'ant'in'o de Lant'i, la fond'int'o de Sat. Dum iom da temp'o, la axtoro de 1984 loĝ'is en Franci'o kun ili, kaj koler'iĝ'is pro la fakt'o, ke Lant'i kaj li'a onkl'in'o konstant'e parol'ad'is esperant'e. Laŭ oni'dir'o, est'is tiu spert'o, kiu instig'is Georg'o'n Orwell inklud'i en si'a roman'o parodi'o'n de Esperant'o, en la form'o de Nov'parol'o. Kvankam la vort'ar'o de tiu invent'it'a lingv'o de'ven'as de la angl'a, ĝi'a struktur'o est'as kvazaŭ'esperant'a, imit'ant'e, precip'e, la esperant'a'j'n „mal-vort'o'j'n”.

Pli'e, mi memor'as, ke antaŭ jar'o'j mi spekt'is film'o'n, en kiu la intrig'o okaz'as en imag'it'a land'o, por kiu est'is invent'it'a lingv'o parol'at'a de la loĝ'ant'o'j, inter ili la kimr'a aktor'in'o Glynis Johns, kiu kant'is en tiu lingv'o. Mi eĉ memor'as unu vort'o'n de ĝi: „natalmi” (kompren'ebl'e).

Leg'ant'o'j cert'e jam rimark'is, ke ĉiu'j el la invent'int'o'j de la menci'it'a'j fikci'a'j lingv'o'j est'as angl'a'lingv'an'o'j. Mi las'os al ili konjekt'i ĉu la fakt'o, ke la pli'mult'o de de'nask'a'j angl'e'parol'ant'o'j pretend'as, ke ili ne kapabl'as lern'i fremd'a'j'n lingv'o'j'n, ig'as ili'n kompens'i tiu'n mank'o'n per kre'ad'o de art'e'far'it'a'j lingv'o'j, kiu'j'n ili mem pov'as reg'i kun plen'a mem'fid'o. Laŭ'ŝajn'e, tamen, Tolkien (kaj ebl'e kelk'a'j el la ali'a'j) sci'pov'is plur'a'j'n lingv'o'j'n.

Sed, re'ven'ant'e al la tem'o de la libr'o de Allan pri la elf'a lingv'o, leg'ant'o'j cert'e demand'os si'n kia spec'o de hom'o dezir'us verk'i verk'o'n de 303 paĝ'o'j, pri tut'e fikci'a'j lingv'o'j, kaj kial. Ali'flank'e, se parol'i person'e, tiu bizar'a libr'o i'o'n pli'a'n al'don'is al mi'a plezur'o ĉe leg'ad'o de la tri volum'o'j de la esperant'a versi'o de La mastr'o de l' ring'o'j. Fin'fin'e, fantazi'o est'as pli bon'a okup'o ol milit'o aŭ parti'a politik'o

1. Not'o de la redaktor'o: Unu el la fikci'a'j nom'o'j

2. Not'o de la redaktor'o: Frikativ'o de [g].

3. Not'o de la redaktor'o: Kursiv'a alfabet'o kre'it'a de Tolkien.

Modern'a Viv'o

Abort'ig'o

Ĉu daŭr'e navig'as „pram'ŝip'o de larm'o'j”?

Dum la long'a politik'a viv'o de Éamon de Valer'a, „patr'o” de la modern'a sen'de'pend'a Irlando, la land'o est'is reg'at'a de kvazaŭ'a koalici'o de reg'ist'ar'o kaj eklezi'o. Hodiaŭ Irlando est'as mal'pli rigor'e katolik'a land'o kaj mal'pli homogen'a soci'o. Tamen grand'a part'o de la loĝ'ant'ar'o, precip'e la kamp'ar'a bien'ist'a komun'um'o, rest'as konservativ'a kaj fervor'e religi'a. Ĝeneral'e la tut'a popol'o – ĉu pro religi'a'j, ĉu pro etik'a'j kial'o'j – profund'e mal'aprob'as abort'ig'o'n.

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j la popol'o referendum'e mal'permes'is abort'ig'o'n. Jur'ist'o'j tamen avert'is, ke en'ig'i tia'j'n specif'a'j'n leĝ'o'j'n en la konstituci'o'n pov'us est'ont'e okaz'ig'i problem'o'j'n. Kaj, malgraŭ kontraŭ-abort'ig'a leĝ'o kaj preskaŭ universal'a kondamn'o de abort'ig'o, oni kalkul'as, ke ĉiu'semajn'e 19 vir'in'o'j vojaĝ'as Briti'o'n per t.n. „pram'ŝip'o de larm'o'j” por abort'ig'i en brit'a'j klinik'o'j. Laŭ kritik'ant'o'j de la koncern'a leĝ'o Irlando, sub pretekst'o solv'i problem'o'n, simpl'e eksport'as ĝi'n al Angli'o.

Si'n mort'ig'i

Neni'u en Irlando kontent'as pri la situaci'o kaj pro tio okaz'is jam tri referendum'o'j. En la last'a, okaz'int'a en mart'o 2002, oni dev'is jes'i aŭ mal'jes'i al nov'a paragraf'o, al'don'ot'a al la konstituci'o, kiu tut'e mal'permes'os abort'ig'o'n, eĉ kiam la nask'ont'o minac'as si'n mort'ig'i (kio jam okaz'is kaj instig'is juĝ'ist'o'n decid'i, ke la koncern'a jun'a knab'in'o rajt'is vojaĝ'i Angli'o'n por tie operaci'iĝ'i).

Laŭ la propon'o ĉiu, kiu sub'met'as si'n al abort'ig'o en la Irlanda Respublik'o aŭ kiu ebl'ig'as abort'ig'o'n, est'os kondamn'it'a al mult'jar'a pun'o mal'liber'ej'a. La propon'it'a'n ŝanĝ'o'n apog'is la reg'ist'ar'a koalici'o, la katolik'a eklezi'o kaj la direktor'o'j de obstetrik'a'j hospital'o'j en Dublino (kiu'j post'e moder'ig'is si'a'n sen'kompromis'a'n si'n'ten'o'n front'e al situaci'o, en kiu fet'o est'as tut'e ne viv'kapabl'a kaj en'danĝer'ig'as la vir'in'o'n).

Konfuz'o

Kalkul'int'e la voĉ'o'j'n, oni konstat'is, ke 49,05 % est'is por, 50,04 % kontraŭ'is. Nur 42 % de la rajt'ig'it'a'j voĉ'don'ant'o'j part'o'pren'is, ebl'e pro konfuz'o pri la lingv'aĵ'o de la referendum'a demand'o kaj pro dub'o'j pri la efik'o'j de la revizi'ot'a paragraf'o. Preskaŭ ĉiu'j kamp'ar'an'o'j jes'e voĉ'don'is; preskaŭ ĉiu'j urb'an'o'j ne'e. Mult'a'j voĉ'don'ant'o'j sen'valor'ig'is si'a'j'n balot'il'o'j'n per negativ'a'j koment'o'j aŭ esprim'o'j de ne'kompren'o.

Nun ŝajn'as, ke neni'u opini'as, ke la problem'o est'as solv'it'a: oni avert'as, ke nov'a referendum'o bezon'at'os, kvankam ne baldaŭ. Ke irland'an'o'j ne ŝat'as referendum'o'j'n, montr'is antaŭ'a referendum'o pri la nic'a inter'konsent'o. Irland'an'o'j aŭ part'o'pren'as ili'n kun mal'grand'a entuziasm'o aŭ simpl'e de'ten'as si'n.

Modern'a Viv'o

Polic'o

Pun'o ne sen pen'o

En januar'o la antverpena polic'o du'foj'e dev'is liber'ig'i jun'ul'o'n, kiu far'is grav'a'n krim'o'n. La kial'o? Ek'de la unu'a de januar'o 2002 jun'ul'o'j ne plu rajt'as est'i en'karcer'ig'it'a'j en mal'liber'ej'o'j por plen'kresk'ul'o'j. Pro tio, ke ili est'as ne'plen'aĝ'a'j, ili'a lok'o ne est'as inter krim'ul'o'j, sed en t.n. instituci'o'j por special'a jun'ul'ar'pri'zorg'ad'o. Ĝi est'as spec'o de intern'ul'a lern'ej'o kun eg'e strikt'a regul'ar'o. Sed, ĉar ĉiu'j tia'j instituci'o'j est'is plen'ŝtop'it'a'j, ne plu est'is lok'o por la jun'ul'o'j. La juĝ'ist'o pov'is neni'o'n far'i krom (provizor'e) liber'ig'i la jun'a'j'n krim'int'o'j'n, ĝis lok'o'j liber'iĝ'os.

Est'as mem'kompren'ebl'e, ke tia situaci'o est'as nek instig'a kaj motiv'ig'a por la polic'o, kiu dev'as al'front'i krim'em'a'j'n jun'ul'o'j'n, nek tim'ig'a por jun'ul'o'j tent'at'a'j al krim'a'j ag'o'j. Laŭt'e aŭd'ebl'is kritik'o kaj la reg'ist'ar'o sent'is urĝ'a'n bezon'o'n mal'ferm'i nov'a'n instituci'o'n, por ke est'u pli da lok'o'j kaj la situaci'o ne ripet'iĝ'u. Tamen tio ne est'as facil'a task'o: nek la nederland'lingv'a, nek la franc'lingv'a komun'um'o, kiu'j mastr'um'as la instituci'o'j'n, hav'as rimed'o'j'n por ili'n mal'ferm'i.

Ali'a temp'o, ali'a'j mor'o'j

Tial la naci'a (federaci'a) reg'ist'ar'o decid'is mal'ferm'i nov'a'n ej'o'n apud Bruselo (en Everberg), kie jun'a'j delikt'ul'o'j kaj de la flandr'a kaj de la valon'a region'o'j pov'us est'i intern'ig'it'a'j. Ne tem'as pri nov'a'j konstru'aĵ'o'j sed pri mal'nov'a arme'ej'o, kiu post la fal'o de la berlina mur'o est'is for'las'it'a, ĉar la nombr'o de soldat'o'j grav'e redukt'iĝ'is.

La ĉef'ministr'o ĵur'is, ke la ej'o est'os adapt'it'a kaj pret'a antaŭ la unu'a de mart'o. Por tio'n efektiv'ig'i neces'is nov'a leĝ'o. Sed leĝ'propon'o dev'as tra'pas'i plur'a'j'n ŝtup'o'j'n: plej grav'a est'as tiu, ke la propon'o'n dev'as akcept'i kaj Ĉambr'o de Deput'it'o'j kaj Senat'o. Pro mank'o de temp'o la reg'ist'ar'o prezent'is la propon'o'n en'e de du tag'o'j al ambaŭ ĉambr'o'j. Tio fakt'e est'as ne'kutim'a proced'o, kiu last'a'n foj'o'n okaz'is en 1940 ... pro evident'a kial'o. Kompren'ebl'e la opozici'o laŭt'e protest'is, argument'ant'e, ke la situaci'o neniel rajt'ig'as special'e urĝ'a'n trakt'ad'o'n. Tamen la propon'o leĝ'iĝ'is kaj la nov'a intern'ul'ej'o pov'is mal'ferm'iĝ'i.

Ne en unu tag'o el'kresk'is Kartago

Tamen, kiam al'ven'is la 5an de mart'o la unu'a jun'ul'o, evident'iĝ'is, ke la dom'eg'o est'as nur part'e pret'a. Krom'e mank'is eduk'ist'o'j por pri'zorg'i la knab'o'n. La 6an de mart'o vizit'is la ej'o'n valon'a'j deput'it'o'j kaj la advokat'o de la jun'ul'o, kiu'j konstat'is, ke ver'e ne ebl'as akcept'i la knab'o'n: anstataŭ eduk'ist'o'j ankoraŭ svarm'is sur'lok'e konstru'labor'ist'o'j. Montr'iĝ'is ankaŭ, ke la knab'o dum la tut'a tag'o apenaŭ ricev'is i'o'n por manĝ'i.

La advokat'o de la knab'o pet'is, ke tiu de'nov'e aper'u antaŭ juĝ'ist'o: ĉe la juĝ'ej'o li postul'is, ke la knab'o est'u send'it'a al ali'a lok'o. Konsent'is la juĝ'ist'o ... tamen, dum oni for'ig'is la unu'a'n gast'o'n el la ej'o, ali'a juĝ'ist'o decid'is tie'n send'i du'a'n.

Art'o

Pentr'o'art'o

La hom'o de la kosm'a konsci'o

Omaĝ'e al Nikol'a'j Roerich

Inter la rus'a'j pentr'ist'o'j sur'lim'e de la 19-20aj jar'cent'o'j Nikol'a'j Roerich [reriĥ] okup'as apart'a'n lok'o'n. Pentr'ist'o, arkeolog'o, filozof'o, literatur'ist'o, li las'is spur'o'n ne nur en la rus'a, sed ankaŭ en la mond'a art'o. Li'a art'o al'log'as per si'a'j poezi'ec'o kaj simbol'ec'o. Li cert'ig'is en la art'o harmoni'o'n kaj bel'ec'o'n, ne vid'it'a'n en la tiam'a soci'o. Per si'a art'o Roerich direkt'iĝ'is al la tut'a hom'ar'o. Komenc'int'e si'a'n kre'ad'o'n en Rusio, li fin'is ĝi'n en Hindio. Li bon'e kon'is kaj ŝat'is la kultur'o'n de divers'a'j land'o'j kaj epok'o'j, kaj tio re'spegul'iĝ'is en li'a art'o.

Roerich nask'iĝ'is en 1871 en Peterburgo. Post la fin'o de gimnazi'o li iĝ'is student'o de Akademi'o de Bel'art'o'j kaj sam'temp'e – de jur'a fakultat'o de la universitat'o. Li'n al'log'is la antikv'a rus'a histori'o, Skandinavi'o (li'a'j pra'ul'o'j est'as dan-norveg'a'j, kaj ek'loĝ'is en Rusio de post la 18a jar'cent'o).

Si'a'j'n fru'a'j'n pentr'aĵ'o'j'n li dediĉ'is al antikv'a Rusio. Li kre'is la viv'o'n de antikv'a'j slav'o'j tre poezi'e: batal'o'j'n, konstru'ad'o'n de urb'o'j (Slav'o'j sur Dnepr'o). En 1900 li vetur'is al Parizo, kie li stud'is la spert'o'n de la franc'a'j pentr'ist'o'j. Rezult'e de tiu vojaĝ'o aper'is la pentr'aĵ'o Trans'mar'a'j gast'o'j, kie unu'e aper'is la kolor'a talent'o de Roerich. Ĝi est'as kvazaŭ kolor'a poem'o pri mal'proksim'a epok'o de la mal'kovr'o'j. Laŭ la blu'a mar'o inter verd'a'j insul'o'j navig'as fabel'a'j ŝip'o'j de viking'o'j. Vent'o plen'ig'as kolor'a'j'n vel'o'j'n, ĉirkaŭ'e ŝveb'as mev'o'j.

En 1901 li re'ven'is al Rusio kaj daŭr'e kre'is pentr'aĵ'o'j'n laŭ la slav'a tem'o: Urb'et'o, Aleksandr Nevskij mort'vund'as jarlon¹ Birger. Apart'a'n lok'o'n okup'as la pentr'aĵ'o Malic'o. Roerich pentr'is dezert'a'n bord'o'n, kie sur grand'a'j ŝton'eg'o'j sub mal'varm'a morn'a ĉiel'o mal'lum'iĝ'as siluet'o'j de korv'o'j, kiu'j el'vok'as mal'trankvil'a'n sent'o'n. La kulmin'o de li'a art'o en la 1900aj jar'o'j iĝ'is la pentr'aĵ'o Batal'o (1906). Inter grand'a'j ond'o'j kun'puŝ'iĝ'as batal'ant'o'j en vel'ŝip'o'j. La ruĝ-nigr'a kolor'o don'as al la pentr'aĵ'o sent'o'n de danĝer'o. Ĝi est'is la last'a pentr'it'a per ole'o. Post ĝi Roerich trans'ir'as al la temper'a teknik'o.

En la somer'o'j de 1903-1904 la pentr'ist'o vojaĝ'is laŭ la antikv'a'j rus'a'j urb'o'j, stud'is ties arkitektur'o'n, fresk'o'j'n kaj ikon'o'j'n. Rezult'e aper'is la seri'o el 90 pentr'aĵ'o'j, kie est'is montr'it'a'j la bel'ec'o kaj majest'ec'o de la antikv'a rus'a kultur'o.

Grav'a'n lok'o'n en la pentr'aĵ'o'j de Roerich hav'as la pejzaĝ'o, kie re'spegul'iĝ'as panteism'a mond'koncept'o de la pentr'ist'o. Laŭ li, la natur'o est'as lig'it'a kun ag'ad'o de hom'o'j. Ĉi tio'n esprim'as mont'et'o'j, ŝton'et'o'j, arb'o'j en li'a'j pentr'aĵ'o'j. Grand'eg'a'j nub'o'j mov'iĝ'as, inter'batal'as en la pentr'aĵ'o Ĉiel'a batal'o (1912).

Antaŭ la unu'a mond'milit'o en la art'o de Roerich aper'is la pentr'aĵ'o'j kun komplik'a simbol'ec'o, fantast'a'j tem'o'j, streĉ'it'a'j sent'o'j. La ekzempl'o est'as La mort'destin'it'a urb'o (1914), kie Roerich, foj'foj'e nom'it'a „grand'a intuici'ant'o”, pentr'is urb'o'n, cirkl'e ĉirkaŭ'at'a'n de gigant'a ruf-blank'a serpent'o. Ŝajn'e, tie spegul'iĝ'is profet'a'j antaŭ'sent'o'j de la ont'a'j tragik'a'j event'o'j.

Grand'a'n interes'o'n hav'as la teatr'a labor'o de Roerich. Li far'is dekoraci'o'j'n kaj kostum'o'j'n por la oper'o La princ'o Igor far'e de Aleksandr Borodin (dum La rus'a'j sezon'o'j de Sergej Djagilev en Parizo, en 1909). Li sukces'is trans'don'i la naci'a'n etos'o'n kaj emoci'o'j'n de la spektakl'o. La oranĝ-ruĝ'a'j kolor'o'j de la dekoraci'o kongru'is kun la muzik'o, temperament'a ritm'o de la polovcaj² danc'o'j. La pentr'ad'o de Roerich oft'e est'is lig'it'a kun li'a'j muzik'a'j impres'o'j. Tiu'temp'e mult'a'j rus'a'j pentr'ist'o'j kaj kompon'ist'o'j esplor'is lig'o'n inter son'o kaj kolor'o. Ekzempl'e, la kompon'ist'o Skrjabin unu'a plan'is kolor'a'n muzik'o'n. Pri Roerich ebl'as dir'i, ke li hav'is kolor'a'n kontempl'o'n de la son'o. Post'e li kre'is tekst'o'n, dekoraci'o'j'n kaj kostum'o'j'n por la balet'o La konsekr'o de la printemp'o de Igor Stravinskij, sur'scen'ig'it'a en Parizo en 1913 (sam'e por La rus'a'j sezon'o'j). En 1912 li far'is dekoraci'o'j'n por la dram'o de Henrik Ibsen Peer Gynt.

Sam'temp'e la pentr'ist'o'n pli kaj pli interes'as la ide'o, ke la rus'a kaj eŭrop'a kultur'o'j de'ven'as de la orient'a. Li'n tre al'log'as la legend'o'j pri iu mister'a land'o, kiu situ'as ie sur mont'o'j de Hindio aŭ Tibeto (Ŝambala). Li plan'is vojaĝ'i al Orient'o, tamen la unu'a mond'milit'o kaj li'a mal'bon'a san'stat'o dev'ig'is li'n vetur'i al Finnlando. Tie li pentr'is pejzaĝ'o'j'n de sever'a Nord'o kun ĝi'a ne'tuŝ'it'a bel'ec'o.

La revoluci'o de 1917 dis'ŝir'is li'a'n lig'o'n kun Rusio. Komenc'e li dezir'is re'ven'i al Petrograd (tiam'a Peterburgo), sed en 1919 la pentr'ist'o est'is invit'it'a al Svedi'o por okup'iĝ'i pri la sort'o de la bild'o'j de rus'a'j pentr'ist'o'j, kiu'j rest'is tie post la ekspozici'o en 1914. Dum kelk'a'j jar'o'j Roerich loĝ'is kaj labor'is en skandinavi'a'j urb'o'j. En 1920 li vetur'is al Uson'o, kie li mult'e propagand'is la rus'a'n art'o'n, fond'is en Ĉikago Inter'naci'a'n Soci'o'n de Pentr'ist'o'j, kre'is inter'naci'a'n art'a'n centr'o'n Kron'o de l' mond'o, kies cel'o est'is la kultur'a kun'labor'o inter divers'a'j popol'o'j. En 1923 en Nov-Jork'o est'is fond'it'a la muze'o de Roerich.

Baldaŭ li real'ig'is si'a'n rev'o'n – vizit'i Hindion, kvankam la vojaĝ'o ne est'is long'a. Tie li pentr'is la seri'o'n de bild'o'j Nask'iĝ'o de la mister'o'j. La du'a vojaĝ'o al Orient'o okaz'is en 1924. Roerich vizit'is Hindion kaj Centr'a'n Azi'o'n (Pamir'o, Himalaj'o, Mongolio, Tibeto). Dum tiu ekspedici'o li kolekt'is unik'a'j'n material'o'j'n pri ties kultur'o'j. En 1928 en Hindio Roerich fond'is Himalaj'a'n Institut'o'n de la Scienc-Esplor'o'j „Urusvati”. Apud'e, en la val'o Kul'u, li kun li'a famili'o ek'loĝ'is ek'de 1930. Ek'de tiu temp'o la himalaj'a tem'o iĝ'is la ĉef'a en la kre'ad'o de Roerich. Li pentr'is la mont'o'j'n dum krepusk'o kaj aŭror'o, nokt'e kaj tag'e, nebul'e kaj dum klar'a sun'lum'o, montr'ant'e ties bel'ec'o'n.

La senc'o'n de la hom'a ekzist'o Roerich vid'is en inter'komunik'iĝ'o kun la natur'o kaj la art'o. La „Himalaj'a seri'o” est'as la plej grandioz'a en la kre'ad'o de Roerich – pli ol 600 pentr'aĵ'o'j. Li pentr'is ĝi'n ĝis la fin'o de si'a viv'o. Tiu'j pejzaĝ'o'j est'as pentr'it'a'j profund'e filozofi'e, tre el'kor'e, emoci'e kaj harmoni'e. En la himalaj'a'j bild'o'j Roerich trans'ir'as al la lok'a kolor'o de la kosm'o. Li pentr'as la ter'o'n en kosm'a vast'o. La pentr'ist'o iĝ'is „hom'o de la kosm'a konsci'o”.

La hind'a'j fam'ul'o'j tre aprez'is Roerich – pentr'ist'o'n kaj scienc'ist'o'n. Li'a'n dom'o'n en Kul'u vizit'ad'is Rabindranath Tagor, Jawaharlal Nehru, Indira Gandhi. En 1929 li propon'is „La Pakt'o'n de Roerich” – la kontrakt'o'n, kiu defend'us histori'a'j'n, kultur'a'j'n kaj scienc'a'j'n monument'o'j'n dum milit'o'j. Post la du'a mond'milit'o la ide'o'j de tiu dokument'o est'is re'viv'ig'it'a'j.

Roerich mort'is en 1947. Sur la memor'ŝton'o est'as skrib'aĵ'o, kie li est'as nom'it'a „grand'a rus'a amik'o de Hindio”. Roerich, grand'a ideal'ist'o, pens'is, ke „konsci'o de bel'ec'o sav'os la mond'o'n”. Li'a viv'o est'is serv'o al la art'o kaj la human'ism'o.

1. Jarlo - regn'estr'o en (fru-)mez'epok'a Skandinavi'o.

2. Polovca - rilat'a al polovcoj (ali'nom'e kipĉakoj), tjurk'a popol'o, en la 11a jar'cent'o loĝ'int'a en step'o'j de la nun'a sud'a Rusio.

Modern'a Viv'o

LITOVIO

Fal'as la nask'o'nombr'o

Mal'kresk'as la nombr'o de litovoj: komenc'e de 2002 viv'is 3 842 000 hom'o'j en Litovio, 11 000 mal'pli ol antaŭ unu jar'o. La kaŭz'o: natur'a'j fenomen'o'j kaj migr'ad'o.

Ek'de 1990 sen'halt'e fal'as la nask'o'nombr'o. Ĝi est'is apart'e mal'alt'a en 1993. En 2001 est'as registr'it'a'j 315 000 nask'o'j – 26 000 mal'pli ol en 2000. La nask'o-indic'o en Litovio (naŭ person'o'j por mil loĝ'ant'o'j) est'as pli alt'a ol en Latvi'o, sed mal'pli ol en Estoni'o.

Kresk'is ankaŭ la mort'o'kvant'o. En 2001 mort'is 14 000 pli da hom'o'j ol en 2000. Litovoj mort'as ĉef'e pro mal'san'o'j rilat'e sang'o'cirkul'ad'o'n aŭ digest'ad'o'n; ankaŭ pro mis'uz'o de alkohol'o. Rol'o'n lud'as krom'e aŭt'o-akcident'o'j kaj dron'ad'o.

Last'jar'e registr'iĝ'is 1,1 mil mal'pli da ge'edz'iĝ'o'j ol la antaŭ'a'n jar'o'n, kiam ili est'is 15,8 mil. Tamen kresk'is la kvant'o de divorc'o'j: last'jar'e ili ating'is 11 030, t.e. 3,2 divorc'o'j por ĉiu mil'o da loĝ'ant'o'j.

Spirit'a Viv'o

LITOVIO

Monaĥ'o ek'tim'is far'iĝ'i seks'simbol'o

Ek'de la last'jar'a aŭtun'o en la litova naci'a televid'o aper'is program'o „Mal'ferm'u pord'o'n”, en kiu francisk'an'a monaĥ'o frat'o Astijus Kungys vizit'ad'as hejm'o'j'n de litovoj en divers'a'j lok'o'j tra la land'o kaj parol'as pri la viv'o. La program'o far'iĝ'is popular'a, ĉar en ĝi la monaĥ'o ne cel'as al'trud'i religi'a'j'n ver'o'j'n, sed parol'as pri ĉiu'tag'a'j afer'o'j.

La popular'a program-gvid'ant'o en la komenc'o de ĉi tiu jar'o mult'e ek'mir'is, kiam li ek'sci'is, ke en inter'ret'a enket'ad'o pri la plej seks'ec'a vir'o kaj vir'in'o en Litovio li kandidat'iĝ'is iĝ'i la seks'simbol'o de la land'o. En la list'o est'is ankaŭ politik'ist'o'j, sport'ist'o'j, kant'ist'o'j, tv-eminent'ul'o'j, ktp. „Komenc'e mi ne atent'is tiu'n inter'ret'a'n balot'ad'o'n. Hom'o'j ja lud'u. Tamen iu'n tag'o'n, ek'vid'int'e la rezult'o'j'n de la balot'ad'o, mi serioz'e ek'tim'is, ke mi ja pov'as venk'i”, gaj'e dir'is frat'o Astijus.

Du tag'o'j'n antaŭ la fin'o de la elekt'ad'o de la plej seks'ec'a'j hom'o'j en Litovio frat'o Astijus telefon'is al la inter'ret'a kompani'o Delf'i, kiu iniciat'is la elekt'ad'o'n, kaj pet'is for'ig'i li'a'n famili'o-nom'o'n el la list'o. Frat'o Astijus argument'is, ke part'o'pren'o en la elekt'ad'o de la plej seks'ec'a'j hom'o'j ne kongru'as kun la eklezi'ul'a klas'o. „Mi'a inklin'o est'as tut'e ali'a”, asert'is li.

Post mal'aper'o de la frat'o Astijus mult'a'j mal'kontent'iĝ'is, ĉar ili opini'is, ke la ide'o est'as kuraĝ'a kaj original'a. Dum'e ali'a'j kondamn'is la organiz'ant'o'j'n nur kiam la famili'o-nom'o de la monaĥ'o aper'is en la list'o de kandidat'o'j. Fraŭl'in'o en la inter'ret'a balot'ad'o konfes'is: „Mi'a'opini'e, frat'o Astijus est'as simpati'a kaj seks'ec'a. Tial mi balot'is por li. Kaj tio, ke li dezir'is for'strek'iĝ'i el la kandidat'o'j, parol'as pri li'a modest'ec'o. Jen kial li far'iĝ'is ankoraŭ pli simpati'a por mi.”

Post kiam frat'o Astijus mal'aper'is el la list'o, kiel la seks'simbol'o de Litovio inter vir'o'j elekt'iĝ'is la glaci'hoke'ist'o Dainius Zubrus.

Leter'o'j

Riĉ'a'j land'o'j kaj Kongo

La artikol'o de Zandanu Zola (MONATO, 2001/11, paĝ'o 9), kie li pri'skrib'as la nun'temp'a'n politik'a'n kaj ekonomi'a'n situaci'o'n de Kongo bon'eg'e, al'tir'as la atent'o'n pri la hipokrit'ec'a si'n'ten'o de la riĉ'a'j land'o'j en si'a'j komerc'a'j rilat'o'j kun la tri'a'mond'a'j land'o'j. Tiu'j 40 milion'o'j da eŭr'o'j de invest'ad'o el Belgi'o en Kongo, land'o kun ĉirkaŭ 50 milion'o'j da loĝ'ant'o'j, est'as tre et'a almoz'o. Sci'u, ke la buĝet'o de la urb'o, kie mi loĝ'as kaj labor'as, Gravataí, el'spez'as nun'temp'e en konstru'ad'o de 12 kilo'metr'a avenu'o 70 milion'o'j'n da eŭr'o'j. La mal'net'a en'land'a produkt'o de Kongo est'as 5-obl'e mal'pli grand'a ol tiu de Urugvajo, land'o kun nur 3 milion'o'j da loĝ'ant'o'j. La solv'o por la problem'o'j de la tri'a'mond'a'j land'o'j est'as ĉes'ig'i la pag'o'n de ekster'a ŝuld'o, kiel ĵus far'is la nov'a provizor'a reg'ist'ar'o de Argentino. „Almenaŭ unu land'o kuraĝ'is proklam'i, ke ĝi kaj ĝi'a'j loĝ'ant'o'j ne plu aparten'as al la inter'naci'a'j uzur'a'j bank'ist'o'j”, – per tiu'j vort'o'j Roberto Sartor montr'is la saĝ'ec'o'n de land'o ind'a'n al imit'ad'o far'e de la ali'a'j sufer'ant'a'j tri'a'mond'a'j land'o'j kiel Kongo, land'o kies ekster'a ŝuld'o est'as 3-obl'e pli grand'a ol la mal'net'a en'land'a produkt'o.

Art'o

Briti'o

La lad'a etiked'o

Antaŭ ne'long'e en Londono oni pov'is vizit'i dum'temp'a'n ekspozici'o'n de la verk'o'j de Andy Warhol [and'i ŭorhol], kiu'j est'is montr'it'a'j en la galeri'o Tate Moder'n. Warhol (1928-1987) nask'iĝ'is en Pittsburgh, Uson'o; li est'is pionir'o de pop-art. Li komenc'is per la uz'ad'o de bild'o'j el popular'a kultur'o kaj ĉiu'tag'a viv'o: karikatur'o'j, dolar'a'j bilet'o'j, botel'o'j de Coca-Col'a, sup-etiked'o'j, divers'a'j fam'a'j person'o'j.

En 1960 li ating'is sukces'o'n kaj fam'o'n en la nov'jork'a art-mond'o per nov'a metod'o de pentr'ad'o; li pren'is bild'o'j'n el ĵurnal'o'j kaj magazin'o'j, kaj mult'foj'e ripet'ad'is la sam'a'n bild'o'n laŭ'vic'e sur unu drelik'o. Tiel li kaj pri'celebr'is kaj cinik'e rimark'ig'is la uson'a'n amas'produkt'ad'a'n kultur'o'n. Kiam Marilyn Monroe [marilin monro] suicid'is en 1962, Warhol far'is seri'o'n de pentr'aĵ'o'j, baz'it'a'j sur ŝi'a fot'o el la kin'o'film'o Niagar'a. Li ripet'is la vizaĝ'o'n de la aktor'in'o kvin'dek'foj'e tra du panel'o'j, kun ĉiu vizaĝ'o iom'et'e mal'sam'a. Iam li dir'is: „Mi'a'j pentr'aĵ'o'j neniam evolu'as kiel mi atend'as, sed ili neniam surpriz'as mi'n.” Kiam li pentr'is, li trakt'is ĉio'n sam'manier'e – flor'o'j, viktim'o'j de aŭt'o-akcident'o'j, aktor'in'o'j kaj ras'a'j tumult'o'j – ĉio est'is tut'e egal'e al Warhol.

En 1963 li aĉet'is 16-mili'metr'a'n kamera'o'n kaj komenc'is far'i film'o'j'n, okup'iĝ'ant'e pri tio ĝis 1968. Eĉ infan'aĝ'e li'n obsed'is Holivud'o. Post 1970 li direkt'is si'a'n atent'o'n al portret'o'j, sed ankoraŭ sub'prem'is art'a'n individu'ec'o'n per pentr'ad'o de seri'o'j, ekskluziv'e la dek portret'o'j'n de Maŭ en 1972.

Warhol est'is fam'eg'a en la 20a jar'cent'o pro la miks'ad'o de art'o, popular'a gust'o kaj renom'o. Oni aŭkci'is unu el li'a'j pentr'aĵ'o'j kontraŭ 60 000 dolar'o'j – rekord'o por viv'ant'a uson'a art'ist'o. Li pentr'is bild'o'j'n de 32 lad'a'j etiked'o'j de divers'a'j sup'spec'o'j! Kiam li adiaŭ'is pentr'ad'o'n, li decid'is flos'ig'i arĝent'ec'a'j'n ort'angul'o'j'n, kiu'j'n li plen'ig'is per helium'o, el la fenestr'o'j de nov'jork'a ĉiel'skrap'ul'o.

Oni admir'os la verk'o'j'n de Leon'ard'o ankoraŭ post plu'a'j 500 jar'o'j, eĉ la impresionist'o'j'n, sed ĉu la lad'aĵ'o'j'n de Warhol? Mi dub'as.

Sport'o

Kroati'o

Janica Kostelić – ski'a mirakl'o

Post kvar'foj'a operaci'o de la genu'o, la 21-jar'aĝ'a Janica Kostelić far'iĝ'is la plej sukces'a vir'in'o de la vintr'a'j Olimpik'o'j. Ŝi gajn'is en Salt Lak'e City [solt lejk sit'i] tri or'a'j'n kaj unu arĝent'a'n medal'o'j'n en divers'a'j branĉ'o'j de mont'a ski'ad'o. Est'as tre'eg'e mal'oft'a okaz'o, ke dum unu olimpi'a lud'o vir'in'o antaŭ'e gajn'is kvar medal'o'j'n. Ĝis nun ŝi krom'e 11-foj'e gajn'is dum la mond'a ski'a ĉampion'ad'o.

Ŝi'a patr'o antaŭ 12 jar'o'j far'is 12-jar'a'n plan'o'n, en kiu li decid'is sistem'e trejn'i kaj eduk'i si'a'j'n fil'o'n Ivica (nun 23-jar'aĝ'a) kaj fil'in'o'n por kresk'ig'i ili'n ski'ĉampion'o'j. Nun la plan'o komplet'e real'iĝ'is. Li asert'as, ke ebl'as far'i el ajn'a san'a infan'o, se oni fru'aĝ'e sistem'e trejn'as, ĉampion'o'n en ajn'a fak'o. Tie li simil'as la fam'a'n hungar'a'n pedagog'o'n Polgar, kiu decid'is kaj sukces'e far'is el si'a'j fil'in'o'j mond'ĉampion'o'j'n pri ŝak'o.

Tag'o'n post la gajn'o de la kvar'a medal'o anstataŭ ripoz'i ŝi vek'iĝ'is sam'e fru'e kiel kutim'e kaj ir'is praktik'i ski'ad'o'n, dum ŝi'a frat'o klopod'is por medal'o. Bedaŭr'ind'e, li ne sukces'is ĉi-foj'e, kvankam ankaŭ li est'as unu el la plej grav'a'j slalom'ist'o'j de la mond'o. Janica far'iĝ'is hero'o de Kroati'o. Kiam ŝi re'ven'is en Zagrebon post la Olimpik'o'j, ŝi'n atend'is 150 000 hom'o'j. Jun'ul'in'o'j en Kroati'o amas'e aranĝ'as por si har'plekt'aĵ'o'j'n kiel Janica. Ĵurnal'ist'o'j skrib'as libr'eg'o'j'n pri Janica. Ĉiam pli da ge'jun'ul'o'j komenc'as serioz'e okup'iĝ'i pri ski'ad'o, kvankam Kroati'o ne hav'as adekvat'a'j'n mont'o'j'n. Ili tial trejn'as si'n en Sloveni'o kaj Aŭstrio. Malgraŭ ĉio, Janica rest'as modest'a, asert'ant'e, ke ŝi est'as simpl'a jun'ul'in'o, simil'a al ali'a'j. Kaj ŝi daŭr'ig'as si'a'n voj'o'n. Oni komenc'as parol'i pri tio, ke ebl'e nask'iĝ'is iu, kiu pov'us super'i Annemarie Moser Proel, kiu en'tut'e hav'is 61 venk'o'j'n en la mond'a'j mont'ski'a'j konkur'ad'o'j.

Ese'o

Alp'ism'o-Politik'o

Reinhold Messner: Alp'ist'o, rev'ant'o, eŭrop'a deput'it'o

La plej fam'a kaj sukces'a alp'ist'o de ĉiu'j temp'o'j est'as kritik'ant'o de la amas'a turism'o kaj de neni'ig'o de la mont'ar'o'j, defend'ant'o de la mal'grand'a'j popol'o'j kaj de kultur'a vari'ec'o en la mond'o. Nun Reinhold Messner [rajnhold mesner] est'as deput'it'o en la Eŭrop'a Parlament'o, an'o de la parlament'a grup'o pri Tibeto. Messner: „En mi'a viv'o mi vetur'is mult'e por esplor'i la mont'ar'popol'o'j'n, la plej mal'riĉ'a'j'n inter la mal'riĉ'a'j, tiu'j'n, kiu'j el'ten'as viv'i tie supr'e, sur la mont'o'dekliv'o'j. Tio, kio mi'n interes'as, est'as ali'a'j viv'model'o'j, kiu'j diferenc'as dis'de ni'a, eŭrop'a. Ĉar ebl'as post'viv'i ankaŭ kun pli da modest'ec'o kaj mem'lim'ig'o'j. Mi determin'as mi'n ne tiom kiel klasik'a turist'o, sed kiel alp'ist'o, du'on'nomad'o, kiu observ'as kun interes'o kiel viv'as la mont'ar'a'j popol'o'j ...”

Reinhold Messner est'as la unu'a hom'o de ni'a nun'temp'o, kiu sur'grimp'is ĉiu'j'n 14 pli ol 8000 m alt'a'j'n mont'o'supr'o'j'n sur ni'a planed'o. La unu'a, kiu sur'grimp'is Everest'o'n, la plej alt'a mont'o'supr'o sur la ter'o, sen oksigen'a aparat'o. Li nask'iĝ'is en Sud-Tirolo, Italio, parol'as german'e kaj ital'e. Messner fin'stud'is konstru'inĝenier'a'n fak'o'n kaj post'e komenc'is sur'grimp'i la mont'o'j'n de l' mond'o. 16 jar'o'j'n li okup'iĝ'is pri tio, oft'e mal'sukces'is, sed ne mal'esper'is kaj prov'is de'nov'e. Li opini'as, ke la senc'o de l' viv'o alt'e en la mont'ar'o ne est'as mult'e pli diferenc'a ol ĉie ali'lok'e en la mond'o. Li est'as unu el la plej aktiv'a'j natur'protekt'ant'o'j en okcident'a Eŭrop'o, de la mont'ar'o'j, de Alp'o'j kontraŭ la invad'o de amas'a turism'o.

Ek'de pli ol du jar'o'j kaj du'on'o la grand'a alp'ist'o el'prov'as si'a'n ŝanc'o'n en la politik'o, est'ant'e, kiel sen'de'pend'ul'o, deput'it'o de la ital'a Parti'o de verd'ul'o'j en la Eŭrop'a Parlament'o en Strasburgo.

Apenaŭ ebl'us emfaz'i pli grand'a'n kontrast'o'n: neon'a lum'o anstataŭ tend'o, klimat'iz'a instal'aĵ'o anstataŭ varm'ig'il'o'j, tek'komput'il'o anstataŭ glaci'fos'il'o – la ofic'ej'o de Messner est'as unu el la cent'o'j da mal'grand'a'j ĉel'o'j en la vitr'a palac'o de la Eŭrop'a Parlament'o. Anstataŭ la furor'a libr'o Expedition zum Endpunkt (Ekspedici'o ĝis la fin'punkt'o) sur si'a skrib'tabl'o li skrib'as star'punkt'o'j'n pri divers'a'j problem'o'j de Eŭrop'a Uni'o.

Kiel sent'as si'n kiel deput'it'o la hom'o, kies nom'o'n oni konsider'as kiel simbol'o'n de liber'am'o kaj sen'de'pend'ec'o, en'kadr'e de la dev'ig'o'j en la Eŭrop'a Parlament'o?

„Mi neniam intenc'is mal'jun'iĝ'i en la politik'o”, dir'as Messner sen ĉirkaŭ'parol'o'j. Pri la mal'jun'iĝ'o, ŝajn'as, ke li ne rapid'as. Mov'iĝ'em'a kaj trejn'it'a, mez'alt'a, 57-jar'a, li plu rest'as barb'a kaj kun ankoraŭ jun'a figur'o. Li'a brun-blond'a har'ar'o est'as dens'a kiel antaŭ 20 jar'o'j. Kaj la sulk'o'j ĉirkaŭ la okul'o'j atribu'as al li'a rid'et'o petol'em'a'n nuanc'o'n.

Se Reinhold Messner filozofi'as pri Di'o kaj Eŭrop'o, pri la mont'ar'o'j, li far'as tio'n kun penetr'ant'a rigard'o kaj intens'a gest'ad'o per'man'e. Oni sent'as kiom da sen'brid'a energi'o si'n kaŝ'as en tiu hom'o. Ĝoj'ig'as la fakt'o, ke li ne hav'as mal'larĝ'e parti'a'j'n koncept'o'j'n: „Mi est'as elekt'it'a ver'e far'e de unu balot'region'o, sed malgraŭ tio mi konsider'as ĉiu'j'n, sed ne nur apart'a'j'n grup'interes'o'j'n”, konfes'as Messner.

Kaj la hom'o, kiu kiel neni'u ali'a en la mond'o sukces'is real'ig'i ekstrem'e mal'facil'a'j'n rev'o'j'n, prefer'as parol'i pri si'a'j projekt'o'j: „Mi est'as hom'o, kiu tut'a'n viv'o'n batal'as por efektiv'ig'i divers'a'j'n ide'o'j'n”. Tiel ekzempl'e hejm'land'e, en Sud-Tirolo, Messner trans'form'as kastel'ruin'o'j'n en muze'o'n pri la mont'ar'o'j. Krom'e, tut'e proksim'e, en si'a bien'o, li prov'as labor'i kiel ekologi'a agrikultur'ist'o, kiu, trov'iĝ'int'e en lig'o kun viand'butik'o kaj restoraci'o, vend'as si'a'j'n ekologi'e produkt'it'a'j'n nutr'aĵ'o'j'n: „Se tiu projekt'o efektiv'iĝ'as, se mi pov'as i'o'n montr'i al mi'a'j najbar'a'j kamp'ar'an'o'j, tio signif'as, ke mi sukces'as, est'ig'as 10 labor'lok'o'j'n kaj fin'fin'e per'labor'as ankaŭ i'o'n por mi mem”.

Oni ne pov'as parol'i nur pri ekologi'a engaĝ'o de Reinhold Messner. La konserv'o de ni'a mond'o kiel ekologi'a sistem'o ne'dis'ig'ebl'as de la konserv'o de la kultur'a vari'ec'o, de la mal'grand'a'j popol'o'j, de la etn'a'j region'o'j. Laŭ Messner la mal'pli evolu'int'a'j land'o'j hav'as pli grand'a'n estim'o'n kaj respekt'o'n al la natur'o. Ver'e, tie est'as ankaŭ ekologi'a'j problem'o'j, sed de ali'a karakter'o. Do, ni dev'as instru'iĝ'i de tiu'j popol'o'j tiu'rilat'e. Messner deklar'as: „Mi observ'as jam mult'a'j'n jar'o'j'n kun grand'a interes'o la indiĝen'o'j'n de Tibeto, de And'o'j, indi'an'o'j'n de Nord-Amerik'o”.

Li serĉ'as ekvilibr'ig'it'a'j'n renkont'o'j'n kun tiu'j indiĝen'a'j civiliz'o'j, kiu'j hav'as pli natur'konform'a'n viv'manier'o'n. Krom'e Messner ne perd'as lig'o'n kun la ali'a real'aĵ'o en la mond'o – la mal'riĉ'ec'o. „Mi sci'as, ke en la mond'o est'as 2 miliard'o'j da hom'o'j, kiu'j mal'sat'as, kiu'j ne dispon'as pri bon'a san'protekt'ad'o kaj instru'ad'o, kiu'j viv'as mizer'e. Long'a'n temp'o'n mi donac'is mon'o'n al divers'a'j help'organiz'aĵ'o'j. Tamen post cert'a temp'o mi ven'is al la ide'o, ke plej util'a est'as la rekt'a help'o sur'lok'e. Ĉi-moment'e per mi'a'j mon'rimed'o'j mi konstru'ig'as lern'ej'o'n en unu el la plej mal'riĉ'a'j part'o'j de Himalaj'o. Mi est'as konvink'it'a, ke tio est'as la plej bon'a manier'o help'i, ĉar mi vid'as kie'n ir'as mi'a mon'o.”

Ali'a grand'a cel'o de Messner est'as Alp'o'j, en kiu'j li streb'as akord'ig'i la interes'o'j'n de hom'o kaj natur'o, tiel ke turism'o, transport'o kaj agrikultur'o form'u viv'kapabl'a'n tut'o'n, kiu kapabl'as post'viv'i. La real'ig'o de tiu rev'o funkci'as laŭ li'a konvink'o pli-mal'pli kiel sur'grimp'o de Everest'o. Do, antaŭ si'a sukces'a ekspedici'o en 1978 al Everest'o li intens'e labor'is kvin jar'o'j'n, pet'is permes'o'n kaj post'e serĉ'is partner'o'n, hav'ig'is mon'o'n per sponsor'o'j kaj mem per'labor'is part'o'n de ĝi per preleg'o'j. Kaj post tiu'j prepar'o'j Messner ir'is kaj far'is la sur'grimp'o'n.

Reinhold Messner antaŭ'sent'as, ke tiu'j respond'o'j ne konven'as kiel perspektiv'o por grand'a Eŭrop'o. Li ne iluzi'as rilat'e si'a'j'n ebl'o'j'n kiel deput'it'o influ'i la Eŭrop'a'n Parlament'o'n en Strasburgo: „Ĉi tie oni star'ig'as al mi demand'o'j'n kiel port'ant'o de ide'o'j, sed ne kiel real'ig'ant'o. Kaj ni, la deput'it'o'j, parol'as eg'e mult'e – tio ne pov'as kontent'ig'i hom'o'n, kiu ĉiam far'is i'o'n en si'a viv'o”. Messner al'don'as: „Ne, mi ne pov'as kiel unu'op'ul'o ali'ig'i la mond'o'n, mi neniam sugest'is tio'n al mi”.

Per'e de simil'a'j el'dir'o'j la grand'a alp'ist'o est'ig'is al si en la Eŭrop'a Parlament'o ne nur amik'o'j'n: kaj tie por ke oni efektiv'ig'u i'o'n politik'a'n, oni dev'as hav'i la neces'a'j'n person'a'j'n kontakt'o'j'n. Ĝust'e por tio Messner plej mal'mult'e taŭg'as – li kverel'is kun si'a Everest'o-partner'o Peter Habeler, sam'kiel kun si'a post'a kun'ul'o Hans Kammerlander (ambaŭ aŭstr'o'j). Per konflikt'o fin'iĝ'is ankaŭ li'a kun'labor'o kun la german'o Arved Fuchs [fuks], kun kiu Messner vintr'e 1989-1990 tra'ir'is Antarkt'o'n. Kaj post'e ven'as la faktor'o envi'o: mult'e da koleg'o'j deput'it'o'j en Strasburgo mal'kaŝ'e parol'as, ke la sud-tirol'an'o ir'as kun mal'buton'um'it'a ĉemiz'o kaj kun tibeta ĉen'et'o ĉirkaŭ la kol'o, preskaŭ ĉiam ĉirkaŭ'at'e de la kamera'o'j de televid'team'o'j.

Mult'a'j observ'ant'o'j konsider'as la politik'ist'o'n Messner mal'sukces'int'a. Tamen la vort'o „mal'sukces'o” est'as fremd'a al li'a'j orel'o'j – ja dum si'a alp'ism'a karier'o li mult'foj'e re'ven'is de la voj'o al la mont'o'supr'o. Kaj dum ali'a'j ekspedici'o'j malgraŭ la danĝer'o je lavang'o'j kaj mal'bon'a veter'o sur'grimp'is en la zon'o'n de mort'o, li prokrast'is si'a'n atak'o'n al la supr'o malgraŭ la semajn'o'j de prepar'o'j kaj ĝis'atend'o de la konven'a moment'o. Tiu instinkt'o pri mem'konserv'o, tiu dezir'o pri prokrast'o de la sur'grimp'o de la mont'o'supr'o el vid'punkt'o de Messner neniel est'is mal'sukces'o, sed nur kaŭz'o por tio, ke li post'viv'is. Kun si'a fam'a obstin'em'o li ĉiam star'ig'is al si alt'a'j'n cel'o'j'n, kiu'j'n li post'e ating'is.

Ebl'e Reinhold Messner prav'as, kiam li deklar'as, ke kiel parlament'an'o li ne vid'as grand'a'n diferenc'o'n kompar'e kun si'a antaŭ'a viv'o, sed nur pli'riĉ'ig'o'n, grav'a'n spert'o'n, kiu'n li ne vol'us mal'hav'i. Ŝajn'e tiu'j li'a'j viv'kondiĉ'o'j de deput'it'o est'as nur unu al'don'a streb'o al mem'real'ig'o. Tiel konsider'at'e, la „ŝip'o” kun la eŭrop'a'j parlament'an'o'j en Strasburgo post la alp'ism'a'j ekspedici'o'j, glaĉer'o'j, sabl'a'j dezert'o'j – est'as por Messner unu pli'a „aren'o de la sol'ec'o”, kiel tekst'as titol'o de li'a libr'o de la 70aj jar'o'j.

La profesi'a aventur'em'ul'o ne las'as eĉ mal'grand'a'n dub'o'n, ke li ankaŭ est'ont'e hav'os aktiv'a'n viv'o'n. Kun'e kun si'a viv'partner'in'o Sabin'e kaj la infan'o'j Magdalena (14) kaj Gesar Sim'o'n (11) Messner intenc'as loĝ'i en Mer'a'n, Sud-Tirolo, dum la lern'o'jar'o, kaj dum la feri'o'j rest'ad'i en si'a kastel'o Juval. Ankaŭ en la sekv'a'j jar'o'j li preleg'os kaj hav'os publik'a'j'n el'paŝ'o'j'n en Uson'o, Japani'o kaj Eŭrop'o. Unu foj'o'n jar'e li hav'os ekspedici'o'n kaj li'a cel'o est'os la sankt'a'j mont'o'j. Krom'e Messner hav'as grand'a'n rev'o'n, kiu'n li ne vol'us for'las'i: „Mi hav'as grand'a'n dezert'a'n projekt'o'n, kiu'n mi plan'as real'ig'i en 2004”.

Reinhold Messner est'as alp'ist'o, rev'ant'o, deput'it'o, aŭtor'o de bel'a'j libr'o'j, patr'o de tri infan'o'j, kiu sekv'as kun sci'am'o kaj estim'o kiel komunik'iĝ'as hom'o'j kaj kultur'o'j, natur'o kaj hom'o, obstin'a vir'o el Sud-Tirolo, kiu est'iĝ'is civit'an'o de l' mond'o.

En'konduk'o

Mult'a'j laŭd'o'j

Mal'bel'a ni'a magazin'o est'is neniam, kvankam en la unu'a'j jar'o'j fot'o'j kaj ilustr'aĵ'o'j est'is nur nigr'a'j-blank'a'j kaj foj'e ne tre bon'kvalit'a'j. Ad'e la revu'o iĝ'is pli kaj pli bel'a kaj nun laŭ grafik'a aspekt'o sen'dub'e trov'iĝ'as je alt'a nivel'o. Modif'o'j kaj ŝanĝ'o'j en'konduk'it'a'j ĉi-jar'e provok'is mult'a'j'n re'ag'o'j'n, precip'e laŭd'a'j'n, sed ankaŭ skeptik'a'j'n. Ekzempl'e ĉef'kurac'ist'o de La Kancer'klinik'o, Ĵak Le Puil, koment'is: „... mal'alt'iĝ'is je unu centi'metr'o. Laŭ mi'a'j kalkul'o'j tiu mal'alt'iĝ'o pov'os ripet'iĝ'i ĉiu'jar'e ĝis la jar'o 2028 – post'e MONATO simil'os et'a'n poŝt'mark'o'n!” Sed li preter'vid'is, kio'n ali'a'j leg'ant'o'j rimark'is: kompens'e la kajer'o iĝ'is pli dik'a kun nun 36 paĝ'o'j kontrast'e al 32 paĝ'o'j antaŭ'e. Sekv'e laŭ la supr'a kalkul'o en 2028 ĝi est'os komplet'a poŝt'mark'a album'o, ĉu ne?

Sed ho ve, ankaŭ la el'don'ej'o iom'et'e mis'kalkul'is kaj ne pri'konsider'is, ke produkt'i pli mult'a'j'n paĝ'o'j'n (eĉ se je unu centi'metr'o mal'pli alt'a'j) postul'as ankaŭ pli mult'a'n temp'o'n, kaj tiel ni'a revu'o iom'et'e perd'is si'a'n aper'o'ritm'o'n. Tial la nun'a kajer'o de'nov'e est'as mal'pli dik'a; ni esper'as per tio re'akir'i ĝis'dat'ec'o'n kaj akurat'ec'o'n. Pro la sam'a kial'o la el'don'ej'o decid'is, ek'de la jar'o 2003 dum la nord'hemisfer'a somer'o aper'ig'i du'obl'a'n numer'o'n, kiel ni tio'n praktik'is dum la unu'a jar'dek'o de l' magazin'o. En juli'o kaj aŭgust'o, ĉef'a liber'temp'a period'o en Eŭrop'o, ankaŭ el'don'ej'a'j ofic'ist'o'j vol'as feri'ad'i.

La el'don'ej'o dank'as al la mult'a'j leg'ant'o'j, kiu'j gratul'is pro la nov'a aspekt'o de la revu'o. Iu'j eĉ abon'is aŭ re'abon'is nur pro la bon'a aspekt'o de paĝ'o 1! Unu laŭd'is, ke pli mult'a'j tekst'o'j nun est'as pres'at'a'j per serif'a'j liter'o'j, kiu'j – laŭ li – est'as pli bon'e leg'ebl'a'j ol sen'serif'a'j. Nu jes, li prav'as; sed ambaŭ liter'tip'o'j hav'as avantaĝ'o'j'n kaj mal'avantaĝ'o'j'n. Tamen mi esper'as, ke ne nur tia'j kriteri'o'j kia'j aspekt'o kaj bel'ec'o kaj kolor'o'j lud'as rol'o'n por vi, sed ke grav'as ankaŭ en'hav'o'j ne mal'pli bon'a'j.

Ekonomi'o

UKRAINIO

Mon'fals'ad'o

Antaŭ ol pren'i ajn'a'n mon'o'n, kontrol'u, ĉu ĝi ne est'as fals'a. Laŭ oni'dir'a statistik'o en Ukrainio ĉiu'tag'e (!) oni trov'as dek'o'j'n kaj eĉ cent'o'j'n da fals'a'j mon'bilet'o'j.

La plej vast'e kon'at'a'j manier'o'j de mon'fals'ad'o nun est'as komput'il'a grafik'o kaj fot'o'kopi'ad'o. Plej oft'e oni fals'as ĉe ni uson'a'j'n dolar'o'j'n kaj ni'a'j'n ukrainajn hrivnojn, kiu'j laŭ opini'o de special'ist'o'j est'as tre bon'e protekt'it'a'j kontraŭ la fals'ad'o.

Mon'fals'ad'o hav'as si'a'n histori'o'n. Ĉiam al tiu'spec'a'j krim'ul'o'j oni rilat'is negativ'e, escept'e se la fals'ad'o'n far'is reg'ist'ar'o.

Dum la period'o de car'o Petro la Grand'a la verdikt'o por rus'a'j fals'ant'o'j de mon'bilet'o'j est'is mort'ig'o. Sam'e sever'e oni rilat'is al la krim'ul'o'j dum la period'o de Katarina la 2a. Dum la sovetia reĝim'o oft'is verdikt'o „mort'paf'o”. Malgraŭ tiu sever'ec'o la mon'fals'ant'o'j mult'is; ili abund'as ankaŭ nun.

La plej talent'a special'ist'o dum la sovetia period'o est'is la 30-jar'a Viktor Baranov el Stavropol (Rusio), kiu en la 70aj jar'o'j tre serioz'e ek'interes'iĝ'is pri poli'grafi'o, eĉ special'e vizit'is Moskvon, kie li plur'a'j'n semajn'o'j'n en bibliotek'o leg'is fak'a'n literatur'o'n. Post'e li iu'n temp'o'n elekt'ad'is farb'o'j'n kaj paper'o'n kaj produkt'is kliŝ'o'n. En'tut'e Baranov fals'is 23 000 rubl'o'j'n, kiu'j'n li distribu'is en 70 (!) urb'o'j de la land'o. Kontrol'ant'e la mon'o'n, produkt'it'a'n de Baranov, la sovetiaj special'ist'o'j ne pov'is diven'i, kiu'j el la mon'bilet'o'j est'is ver'a'j, kaj kiu'j est'is fals'a'j.

Antaŭ tri jar'o'j en Lugansk (orient'a Ukrainio) est'is arest'it'a grup'o da mon'fals'ant'o'j, kiu'j kre'is komput'il'a'n program'o'n, kiu ebl'ig'is produkt'i preskaŭ original'a'j'n hrivnojn. Ili pres'ad'is 5-, 10- kaj 20-hrivnajn mon'bilet'o'j'n kaj distribu'is ili'n tra la tut'a Ukrainio. En Kievo antaŭ ne'long'e oni arest'is ver'a'n majstr'o'n pri mon'fals'ad'o. Special'ist'o'j el la ŝtat'a mon'far'ej'o eĉ mir'is, kiam ili trov'is, ke la fals'it'a'j hrivnoj hav'as pli da protekt'o-element'o'j ol la original'a'j.

Sport'o

RUSIO

Moskvo akcept'os la Formul'o'n

Jurij Luĵkov, la urb'estr'o de Moskvo, cert'ig'is, ke unu el etap'o'j de la aŭt'a'j vetur'o'j Formul'a-1 nepr'e pas'os en Rusio (en Moskvo) ek'de 2004. De'komenc'e lanĉ'i la okaz'ig'o'n de „Grand-Prix [gra pri] de Rusio” oni plan'is por 2003, sed en mart'o, post reciprok'a inter'konsent'o, Luĵkov kaj la ĉef'a „formul'ist'o” Barney Ecclestone, oni prokrast'is la rus'a'n premier'o'n ĝis 2004. Sed tut'egal'e, por rus'a'j ŝat'ant'o'j de ĉi tiu sport'o est'os real'iĝ'o de rev'o.

Do, relativ'e baldaŭ oni pov'os vid'i ankaŭ en Moskvo la stir'ist'o'j'n, „idiot'e vetur'ant'a'j'n en raket'aŭt'o'j kiel ĉeval'o'j en cirk'a aren'o”, kiel iam skrib'is ni'a ĉef'redaktor'o.

Modern'a Viv'o

Politik'a Ĝust'ec'o

El ŝipo – ĝipo

Lern'ant'o'j de la angl'a lingv'o sci'as, ke sam'kiel en Esperant'o mank'as al substantiv'o'j gramatik'a genr'o. Jen laŭ'dir'e unu el la (eventual'e mal'mult'a'j) plus'o'j rilat'e ek'lern'o'n de la angl'a. Ekzempl'e angl'a tabl'o est'as neŭtr'a: lern'ant'o de la franc'a memor'u, ke franc'a'j tabl'o'j in'seks'as, dum german'a'j vir'seks'as.

Sed tio, kio'n oni ver'ŝajn'e ne instru'as en lern'ej'o'j, est'as, ke ĉe kelk'a'j angl'a'j substantiv'o'j (kaj ne nur ĉe nom'o'j de best'o'spec'o'j, inkl. de hom'o'j) ja evident'iĝ'as genr'o. Ekzempl'e, dum jar'cent'o'j brit'a'j mar'ist'o'j inigas si'a'j'n ŝip'o'j'n. Mar'ist'o, pri'skrib'ant'e ŝip'o'n, dir'us ne „ĝi bel'as”, sed „ŝi bel'as”; ne „ĝi sub'akv'iĝ'is”, sed „ŝi sub'akv'iĝ'is”.

Tiu ĉi iniga fenomen'o montr'iĝ'as ankaŭ ĉe ali'a'j vetur'il'o'j, ekzempl'e vapor-lokomotiv'o'j kaj aŭt'o'j. Mult'a'j brit'o'j, parol'ant'e pri aŭt'o, em'us dir'i: „Ho! Mi lav'as ŝi'n dimanĉ'e.”

Karakter'o

Tamen la tradici'o, almenaŭ rilat'e ŝip'o'j'n, baldaŭ ĉes'os. La prestiĝ'a gazet'o Lloyd's List [lojdz lst], fak'ĵurnal'o pri mar- kaj ŝip-afer'o'j, anonc'is, ke ek'de nun ŝip'o'j ne plu ŝi-os, sed ĝi-os. „Ŝip'o'j est'as nur'a'j il'o'j,” klar'ig'is la redaktor'o de Lloyd's List. „Karakter'o'n ili ne hav'as – nek vir'a'n nek in'a'n.”

Furioz'e re'ag'is mar'ist'o'j – sam'kiel en 1998, kiam la last'a'n foj'o'n oni prov'is neŭtr'ig'i ŝip'o'j'n. „Paŝ'o tia kontent'ig'os femin'ist'o'j'n kaj kont'ist'o'j'n,” tondr'is kapitan'o. „Sed ĝi koler'ig'os la tut'mond'a'n mar'ist'ar'o'n.”

Sed eĉ la mar'ist'a sindikat'o akcept'as la ne'evit'ebl'ec'o'n de la redaktor'a decid'o. „El'ir'is ĉio romantik'a el mar'ist'a viv'o,” dir'is sindikat'a parol'ant'o. „Reg'as en la industri'o nur komerc'a'j konsider'o'j kaj ne plu est'as spac'o por sentimental'ec'o.”

Rest'as unu'sol'a demand'o. Ĉu la Akademi'o de Esperant'o sekv'os la ekzempl'o'n de Lloyd's List kaj rekomend'os, ke ek'de nun esperant'ist'o'j parol'u ne pri ŝipo sed pri ĝipo?

Politik'o

Inter'naci'a'j Rilat'o'j

Nebul'a for'kapt'ad'o

Ne mult'o'n oni sci'as pri la sort'o de ĉ. 20 japan'o'j for'kapt'it'a'j komenc'e de la 80aj jar'o'j supoz'ebl'e de agent'o'j el Nord'a Korei'o. Sed last'a'temp'e est'is arest'it'a vir'in'o, kiu antaŭ tribunal'o en Tokio indik'is, ke ja est'as en'plekt'it'a Nord'a Korei'o.

La arest'it'in'o, edz'in'o de aer'pirat'o, kiu en la 70aj jar'o'j flug'ig'is japan'a'n aviad'il'o'n al Nord'a Korei'o, atest'is, ke ŝi kon'at'iĝ'is en Londono kun unu el la mal'aper'int'in'o'j – kun Arimoto Keiko, kiu tiam stud'is en Briti'o la angl'a'n.

Al si'a viktim'o ŝi propon'is posten'o'n ĉe ali'land'a komerc'a entrepren'o: pro tio la student'in'o vetur'is al Nord'a Korei'o kaj post'e mal'aper'is. La ge'patr'o'j de Arimoto Keiko post'e neni'o'n plu aŭd'is pri si'a fil'in'o. Tamen ankoraŭ nebul'as motiv'o'j de la for'kapt'ad'o.

Modern'a Viv'o

Eŭrop'a Uni'o

Labor'em'a'j litovoj

La litovoj, sam'kiel ŝtat'an'o'j de ali'a'j tiel nom'at'a'j kandidat'o-land'o'j al Eŭrop'a Uni'o (EU), labor'as pli long'e, pli intens'e ol hom'o'j en EU-land'o'j. Tio'n konstat'is eŭrop'a fondus'o pri pli'bon'ig'o de viv- kaj labor-kondiĉ'o'j.

En kandidat'o-land'o'j oni labor'as 43,6 hor'o'j'n semajn'e, kompar'e kun 38,25 hor'o'j en EU-land'o'j. Tie nur 48 % de la dung'it'ar'o labor'as pli ol 40-hor'a'n semajn'o'n: en la kandidat'o-land'o'j 82 %. Sam'e, pli da vir'in'o'j labor'as en kandidat'o-land'o'j (47 %) ol en EU-ŝtat'o'j (42 %), sed la dung'it'ar'o uz'as mal'pli da komput'il'o'j (12 % kontrast'e al 19 %).

Nokt'e labor'as en kandidat'o-land'o'j 24 % de la dung'it'o'j (EU: 19 %); dimanĉ'e labor'as 36 % (EU: 27 %) kaj sabat'e 61 % (EU: 52 %). Part'o'pren'is la enket'o'n 11 mil hom'o'j el 12 kandidat'o-land'o'j: Estoni'o, Litovio, Latvi'o, Pollando, Ĉeĥi'o, Slovaki'o, Hungari'o, Sloveni'o, Rumani'o, Bulgario, Kipro kaj Malto. En tiu'j land'o'j viv'as 105 milion'o'j da hom'o'j.

Politik'o

Dokument'o

Ne al unu'lingv'ism'o

Kelk'a'j ital'a'j politik'ist'o'j (de la ekstrem'dekstr'a Naci'a Alianc'o, sed ankaŭ verd'a senat'an'o Marco Boat'o) propon'is ŝanĝ'o'n de la konstituci'o por al'don'i, ke la sol'a lingv'o de Italio est'as la ital'a. Ni ne vid'as la kial'o'n por tia ŝanĝ'o, ĉar jam evident'as ke la ital'a est'as la lingv'o larĝ'mezur'e plej parol'at'a kaj grav'a de Italio: dank'e al dev'ig'a instru'ad'o, ĉiu'j kapabl'as parol'i la komun'a'n lingv'o'n. Ĝust'e ĉar ĉi tiu est'as jam akir'it'a rezult'o, pli kaj pli fort'iĝ'as la dezir'o lok-nivel'e re'mal'kovr'i la minoritat'a'j'n kaj region'a'j'n lingv'o'j'n, la dialekt'o'j'n kaj la lingv'o'j'n de ali'a'j popol'o'j. Ŝajn'as al ni neniel neces'e sufok'i ĉi tiu'j'n vent'o'j'n de plur'ism'o kaj demokrati'o per ŝanĝ'o kiu ombr'ig'us ali'a'n konstituci'a'n norm'o'n, mult'e pli demokrati'a'n: tem'as pri artikol'o 6, kiu tekst'as: „La respublik'o protekt'as, per laŭ'cel'a'j norm'o'j, la lingv'a'j'n mal'pli'mult'o'j'n”.

Leter'o'j

Politik'a nuanc'o de la pap'a vizit'o

Dank'o'n al Volodimir Hurtovenko pro li'a artikol'o (MONATO 2002/2, paĝ'o 15). Bedaŭr'ind'e, la gvid'ant'o'j de la rus'a ortodoks'a eklezi'o taks'as la pap'o'n kiel invad'ant'o'n, kaj li'a'n eventual'a'n vizit'o'n – kiel atenc'o'n. Sed t.n. „simpl'a'j civit'an'o'j” rilat'as tut'e normal'e al vizit'o de la pap'o, vid'ant'e en li nur la ĉef'a'n funkci'ul'o'n de eklezi'o, kiu est'as sufiĉ'e dis'vast'iĝ'int'a ankaŭ en Rusio. Do, la gust'o de ĉi konflikt'o est'as pur'e politik'a. Ĝi'n pov'us por ĉiam fin'i opini'o (jes'a aŭ ne'a) de la prezid'ant'o, sed Vladimir Putin, tradici'e por si, daŭr'e silent'as, ne tuŝ'ant'e la problem'a'n demand'o'n.

Leter'o'j

Kadiŝ por Jedwabne (2)

Mi leg'is en MONATO 2002/1, paĝ'o 18, kun interes'o la artikol'o'n Kadiŝ por Jedwabne kaj dank'as al la aŭtor'in'o Zofia Ban'et-Fornalowa. Mi est'as vidv'in'o, kiu ankoraŭ serĉ'as inform'o'n pri la famili'o de mi'a edz'o, kies parenc'o'j sufer'is en Pollando (dum la jar'o 1941 [?]) ĉe Kozienice [koĵenice] apud Kazimierz [kaĵimjeĵ].

La desegn'o est'as de nun'temp'a jud'a tomb'ej'o en Kozienice. Sabl'a mont'et'o sen herb'o aŭ arb'o'j. Rest'as nur mal'grand'a fragment'o de ŝton'o kun hebre'a sur'skrib'o. Nun grafiti'o ekzist'as sur memor'ŝton'o kaj ŝirm'ej'o – (ebl'e oni far'is ili'n kiel konstru'o'j por la milit'o). Ni ne trov'is inform'o'n en Inter'ret'o, nek ĉe bibliotek'o'j.

Leter'o'j

Sekret'a'j organiz'ant'o'j (2)

Respond'e al leter'o de Michel Mark'o, MONATO 2002/2, paĝ'o 6, la sub'skrib'int'o hav'as jen'o'n por dir'i. Kar'a Michel, mi pens'as, ke vi erar'as, kiam vi akuz'as la societ'o'n Krani'o kaj tibi'o kvazaŭ organiz'aĵ'o'n teror'ist'a'n. La societ'o est'as mal'nov'a frat'ar'o universitat'a, kaj neni'o pli. Ĝi est'as societ'o de kaj por knab'o'j, kiu'j vol'as kun amuz'o kun'est'i. Krani'o kaj tibi'o funkci'as kiel ankaŭ ali'a'j universitat'a'j frat'ar'o'j en Uson'o. La membr'o'j est'as reciprok'e lojal'a'j, help'as unu la ali'a'n, ktp. La societ'o hav'as neniu'n rilat'o'n kun Ci'a, la uson'a sekret'a serv'o, nek teror'ism'o. En Inter'ret'o vi pov'as trov'i abund'e da leg'ind'a material'o pri la societ'o per la serĉ'vort'o'j „Skull and Bones”.

Politik'o

Sang'o

La kolor'o de Holi

Holi, la barata fest'o de kolor'o'j, kiu mark'as la fin'o'n de la vintr'o, est'is kviet'a, mal'ĝoj'a afer'o ĉi-jar'e pro last'a'temp'a'j tumult'eg'o'j inter hindu'o'j kaj islam'an'o'j en la okcident'a sub'ŝtat'o de Gujarat [guĝarat]. Pli ol 700 hom'o'j jam mort'is, kaj pli ol 90 000 est'is sen'hejm'ig'it'a'j pro la barbar'a'j murd'o'j dum la pas'int'a'j semajn'o'j.

Tiu ĉi cikl'o de per'fort'o komenc'iĝ'is, kiam, je la 27a de februar'o, islam'an'o'j brul'ig'is trajn'o'n, en kiu est'is vetur'ant'a'j 58 hindu'o'j. La viktim'o'j est'is re'ven'ant'a'j hejm'e'n de la urb'et'o Ayodhya [ajodhja], kie fundament'ist'a'j hindu'o'j vol'as konstru'i templ'o'n al la di'o Ram'o, kiu, ili asert'as, nask'iĝ'is en Ayodhya. Jam en 1992 en Ayodhya, fundament'ist'a'j hindu'o'j detru'is moske'o'n, kiu, ili pretend'as, star'as en la ekzakt'a lok'o de antaŭ'a templ'o. Post la moske'o-detru'o okaz'is tumult'eg'o'j tra la tut'a land'o.

Ĉi-foj'e, la murd'o de la hindu'o'j lanĉ'is ond'o'n da venĝ'o'murd'o'j en Gujarat, en kiu la plej mult'a'j murd'it'o'j kaj sen'hejm'ig'it'o'j est'as islam'an'o'j. La rakont'o'j el la sub'ŝtat'o est'as horor'a'j: paf'ad'o, ponard'ad'o kaj brul'ig'ad'o de viv'ant'a'j infan'o'j, vir'in'o'j, vir'o'j. Ne nur la viv'o'j sed ankaŭ la posed'aĵ'o'j, kaj material'a'j kaj simbol'a'j, de la islam'an'o'j est'is sistem'e detru'it'a'j. Plen'ig'as la televid'ekran'o'j'n bild'o'j de el'kav'ig'it'a'j hejm'o'j, vend'ej'o'j, hotel'o'j kaj moske'o'j de islam'an'o'j.

Dum'e raport'as la amas'komunik'il'o'j pri post'viv'ant'in'o'j – knab'in'o'j kaj vir'in'o'j – kiu'j ne plu parol'as: ili est'is brutal'e seks'per'fort'it'a'j. Tiu'j ĉi in'o'j nun loĝ'as en sub'hom'a'j kondiĉ'o'j en la ĉirkaŭ 56 tend'ar'o'j por rifuĝ'int'o'j.

Ankoraŭ ĉiu'tag'e ven'as raport'o'j pri sub'ŝtat'a reg'ist'ar'o, kiu silent'e permes'is la murd'o'n kaj detru'o'n. La estr'o de Gujarat, Narendra Mod'i eĉ prav'ig'is la krim'o'j'n de la mort'ig'int'a'j hindu'o'j per jen'a'j vort'o'j: „Ĉiu ag'o hav'as si'a'n propr'a'n re'ag'o'n.” Mod'i aparten'as al BJP, la ĉef'a parti'o en la reg'ant'a naci'a koalici'o, al kiu aparten'as ankaŭ la ĉef'ministr'o Vajpayee [vaĝpaj]. Ambaŭ nun est'as sub eg'a prem'o klar'ig'i si'a'j'n ag'o'j'n kaj politik'o'j'n.

Sed eĉ kiam tiu ĉi raport'o est'as verk'it'a, ven'as nov'aĵ'o pri freŝ'a per'fort'o el Gujarat. Por la viktim'o'j, la fest'o Holi hav'as nur unu kolor'o'n: la ruĝ'o'n de flu'ant'a sang'o.

Politik'o

Diplomati'o

Ŝtat'jur'a unik'aĵ'o

Dank'e al Eŭrop'a Uni'o (EU) definitiv'e mal'aper'is Jugoslavio, kiu last'e est'is ŝrump'int'a ŝtat'et'o, kompar'e al la iam'a plej grand'a land'o de l' balkana du'on'insul'o. Sub prem'o kaj mild'a per'fort'o de EU la Federaci'a Respublik'o Jugoslavio metamorfoz'is al Serbi'o-Montenegro (serb'lingv'e Srbija i Crna Gora). Rezult'o de alt'a diplomati'a art'o de EU-per'ant'o Javier [ĥabjer] Solan'a est'as ŝtat'jur'a unik'aĵ'o. Serbi'o-Montenegro hav'as du valut'o'j'n (dinar'o'n kaj eŭr'o'n), dogan'impost'o'j'n inter la du part'o'j kaj diferenc'a'j'n ekonomi'a'j'n sistem'o'j'n. En somer'o 2002 „konstituci'a ĉart'o” (kio est'as tio?) est'u pret'a kaj en aŭtun'o okaz'u elekt'o'j, laŭ la plan'o'j.

Ĉe inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j altern'as reprezent'ant'o'j de la du ŝtat'part'o'j por parol'i nom'e de la komplet'a ŝtat'o. Harmoni'ig'i la ekonomi'o'j'n oni vol'as okaz'e de membr'iĝ'o en EU. La ĝis nun rekt'e elekt'it'a'n tut'ŝtat'a'n prezid'ant'o'n est'ont'e nom'um'os la parlament'o; tiu direkt'os kabinet'o'n vok'it'a'n de li mem. La ministr'o'j kompetent'os pri ekster'land'a'j afer'o'j, defend'ad'o, ekonomi'o kaj rajt'o'j de hom'o'j kaj etn'a'j mal'pli'mult'o'j (ekz. hungar'o'j). Pri la arme'o krom'e decid'os Super'a Defend-Konsil'ant'ar'o, en kiu la tri prezid'ant'o'j dev'as trov'i solv'o'j'n per inter'konsent'o. Rekrut'o'j rajt'as milit'serv'i en si'a propr'a respublik'o. Por parlament'a'j elekt'o'j oni vol'as trov'i metod'o'j'n, por ke la 650 000 loĝ'ant'o'j de Montenegro ne est'u domin'at'a'j de la ok milion'o'j da serb'o'j.

Kiel karakteriz'i tia'n komplik'a'n ŝtat'o'n? Ĉu ĝi en'tut'e est'os viv'i'pov'a? Pro tio, ke mank'as ĉi'a'j paralel'o'j aŭ ali'region'a'j model'o'j, ĉar ne ekzist'as kompar'ebl'a jur'a konstru'aĵ'o kun tiom da stumbl'il'o'j, est'as preskaŭ ne'ebl'e prognoz'i i'o'n pri eventual'a funkci'ad'o. Prezid'ant'o (jugoslavia) Vojislav Koštunica dir'is: „Tem'as nek pri mal'strikt'a federaci'o nek pri konfederaci'o, sed pri nov'a, original'a solv'o.” Ebl'e „original'a” est'as eŭfemism'o por „strang'a”: la nov'a kurioz'a ŝtat'o est'as pli'a variant'o de komplik'a'j sistem'o'j en dis'split'it'a Balkani'o. Ĝoj'i pov'as almenaŭ student'o'j en jur'a'j fakultat'o'j tut'mond'e: ili hav'as nov'a'n interes'a'n stud'objekt'o'n.

Libr'o'j

Gramatik'o facil'e asimil'ebl'a

Ŝajn'as, ke la plej popular'a libr'et'o pri gramatik'o por progres'ant'o'j, plen'e en Esperant'o antaŭ'e est'is La tut'a esperant'o de Henrik Seppik. Kiu neniam leg'is la gaj'a'n Kiel Kolumb'o mal'kovr'is Amerik'o'n en tiu libr'o, tiu tuj kur'u al la unu'a libr'o'serv'o kaj ek'leg'u ĝi'n! Pro tio li rid'eg'os kaj ... revizi'os si'a'j'n kon'o'j'n pri particip'o'j! Aŭ fin'fin'e kompren'os ili'a'n logik'o'n ...

Nun ni hav'as ankaŭ Pren'u plu de Koffi Gbeglo. Ĝi est'as pli modern'a (kompren'ebl'e) kaj pli facil'e leg'ebl'a pro mal'pli da detal'o'j kaj tem'o'j; plu'e, la humur'o est'as mal'sam'a. Ankaŭ ĝi est'as verk'it'a esperant'e. Post ĝi'a tra'stud'o komenc'ant'o'j pov'as al'ir'i jam la fam'a'n kaj bon'eg'a'n libr'o'n ABC-gramatik'o de Esperant'o

Pren'u plu est'as sam'temp'e pli facil'a kaj pli mal'facil'a por lern'i gramatik'o'n. Kvar'monat'a'j komenc'ant'o'j ja kapabl'as uz'i ĝi'n, kondiĉ'e, ke ili jam reg'as la dek ses regul'o'j'n de la Fundament'o, bon'e prononc'as kaj flu'e leg'as. Komenc'e, ili leg'os en kurs'o por kontrol'i, ke ili jam kapabl'as kompren'i la en'hav'o'n ... kaj fin'e al'kutim'iĝ'os foli'um'i ĝi'n.

Tiu libr'et'o est'as ver'e agrabl'a. Jes, ja, ĝi ver'e est'as! Imag'u – tra tri part'o'j, oni unu'e revizi'as la esperant'a'n gramatik'o'n, du'e stamp'as en si'a memor'o gramatik'a'j'n rimed'o'j'n kaj tri'e pli'riĉ'iĝ'as pro la al'don'aĵ'o'j.

Oni facil'e marŝ'as tra dek du „lecion'o'j”; proverb'o trov'iĝ'as komenc'e kaj fin'e de ĉiu lecion'o. Sed ĉiu'n lecion'o'n la aŭtor'o adapt'e kaj mal'sam'e pri'labor'is, zorg'ant'e pri la plej efik'a prezent'o. La regul'o'j est'as net'e klar'ig'it'a'j, la vort'o'j kaj la fraz'o'j est'as facil'e leg'ebl'a'j kaj kompren'ebl'a'j, la stil'o est'as lert'a. Ceter'e, mult'e da ekzempl'o'j permes'as pli facil'e kompren'i la tut'o'n; mal'facil'a'n ekzempl'o'n klar'ig'as baz'a'j fraz'o'j. La ekzerc'o'j est'as simpl'a'j kaj efik'a'j. Mank'as nur korekt'o'j fin'e de la libr'et'o; ja, bedaŭr'ind'e, oft'e oni labor'as sol'a ...

Dum foli'um'ad'o oni mal'kovr'as jen mnemonik'a'n fraz'o'n, jen kompar'o'n, jen poem'et'o'n, jen anekdot'o'n, jen ŝarad'o'n, jen diven'aĵ'o'n, jen problem'o'n, jen konsil'o'n ... Kaj ebl'e pec'et'o'j'n de Afrik'o ... Nov'bak'it'o'j al'propr'ig'as al si la material'o'n per klar'ig'o'j kaj ekzempl'o'j, facil'e memor'ebl'a'j kaj oft'e re'uz'ebl'a'j! Kaj fin'e, ili forges'os la gramatik'o'n por liber'e en'ir'i en la leg'aĵ'o'j'n kaj ĝu'i la verd'a'n etos'o'n!

Koffi Gbeglo: Pren'u plu. Eld. Sat-Broŝur'serv'o/Laŭt'e!, Beauville, 1995. 113 paĝ'o'j.

El mi'a vid'punkt'o

Furor'as popol'ist'o'j

Antaŭ plur'a'j jar'o'j en plur'a'j eŭrop'a'j kaj ali'a'j okcident'a'j ŝtat'o'j establ'iĝ'is mal'dekstr'a'j reg'ist'ar'o'j, post period'o de konservativ'ism'o. Sed last'a'temp'a'j elekt'o'j en mult'a'j el tiu'j land'o'j montr'as tut'e invers'a'n tendenc'o'n. Ĉu do la politik'a pendol'o de'nov'e sving'iĝ'as al dekstr'a direkt'o, eĉ pli: al ekstrem'a dekstr'ism'o? Tio'n sugest'as ekzempl'e elekt'o'j en Franci'o, kie radikal'ul'o Le Pen kun si'a Front'o Naci'a akir'is simil'e mult'a'j'n voĉ'o'j'n kiel la social'ist'a kaj konservativ'a kandidat'o'j por prezid'ant'ec'o; simil'e okaz'is jam antaŭ'e en Aŭstrio, en Dani'o, en Portugali'o, en Italio, en Belgi'o, last'e en Nederlando. Krom'e ni ne preter'vid'u, ke en Uson'o post demokrat-parti'a (= liberal'a) prezid'ant'o nun reg'as respublik'an'o (= konservativ'a), kiu fervor'as en dekstr'eg'a politik'o intern'a kaj – sekv'e de la atenc'o'j de la 11a de septembr'o 2001 – kult'as naci'ism'o'n.

Ksenofobi'o

Analiz'ant'e tiu'n ĉi fenomen'o'n, oni facil'e konstat'as, ke en ĉiu'j el la nom'it'a'j land'o'j de re'fort'iĝ'ant'a dekstr'ism'o ties protagonist'o'j – de la aŭstr'a Jörg Haider [jerg hajda] ĝis la murd'it'a nederlanda Pim Fortuyn [fortéjn], ne est'is serioz'a'j politik'ist'o'j sed demagog'a'j popol'ist'o'j. Ili miks'is si'a'j'n program'o'j'n por venk'i en elekt'o'j per ksenofobi'o, ŝovinism'o, naci'ism'o, asert'o'j pri krim'ec'o de ekster'land'an'o'j kaj en'migr'int'o'j, kiu'j laŭ ili ŝtel'as ĉio'n de indiĝen'a'j civit'an'o'j: sekur'ec'o'n, labor'posten'o'j'n, mon'o'n kaj per murd'o'j eĉ viv'o'j'n ...

Fakt'o'j ignor'at'a'j

Fakt'o'j ne ĝen'as tiu'j'n mensog'ul'o'j'n. Kiam antaŭ plur'a'j jar'o'j kresk'is atak'o'j kontraŭ ekster'land'an'o'j en Germanio, serioz'a'j fak'ul'o'j pruv'is, ke ordinar'a'j ekster'land'an'o'j (en'migr'int'o'j kaj azil'pet'ant'o'j) est'as eĉ mal'pli krim'em'a'j ol la german'o'j, kaj ke grav'a'j'n krim'o'j'n ne far'as tiu'j ekster'land'an'o'j sed membr'o'j de inter'naci'a'j mafi'a'j band'o'j, kio drast'e fals'as la statistik'o'n pri krim'ec'o de ekster'land'an'o'j. Sed fremd'ul'o'j ĉiam bon'eg'e taŭg'as kiel pro'pek'a'j kapr'o'j, kiam civit'an'o'j rimark'as kriz'o'j'n ekonomi'a'j'n kaj soci'a'j'n, ekzempl'e grand'a'n sen'labor'ec'o'n. Tio'n el'uz'as popol'ist'o'j por si'a difuz'a kaj emoci'ig'a demagogi'o kaj postul'as el'ĵet'i en'migr'int'o'j'n kaj azil'ul'o'j'n por tiel sav'i la propr'a'n naci'o'n.

Nov'a mez'o

Kio okaz'is en okcident'a'j demokrati'o'j, ke la pendol'o tiom fort'e sving'iĝ'as al dekstr'a ekstrem'ism'o? Ĉu fiask'is mal'dekstr'a'j reg'ist'ar'o'j, kiu'j'n ni menci'is en'konduk'e? Hm, mal'dekstr'a'j? Ĉu ver'e social'ist'a'j kaj social'demokrat'a'j reg'ist'o'j en Briti'o, Franci'o, Germanio est'as mal'dekstr'a'j aŭ ĉu ebl'e ili'a „nov'a mez'o” kaŝ'as nur, ke ili est'as kamufl'it'a'j konservativ'ul'o'j? En Uson'o kaj Franci'o elekt'o'rajt'a'j civit'an'o'j rezign'is pri voĉ'don'ad'o, ĉar la pint'a'j kandidat'o'j tiom simil'is unu al ali'a, ke por ili est'is indiferent'e, kiu venk'os. En la aktual'a elekt'o'kampanj'o de Germanio en la program'o'j de social'demokrat'a kaj konservativ'a parti'o'j oni dev'as serĉ'i nuanc'o'j'n per lupe'o ...

Nur administr'ant'o'j

Venk'os probabl'e tiu, kiu rikan'os plej ĉarm'e en televid'o. Gvid'a'j politik'ist'o'j jam de'long'e ne plu est'as reg'ist'o'j kun vizi'o'j sed degener'is al banal'a'j ofic'ist'o'j, kiu'j administr'as si'a'j'n land'o'j'n kvazaŭ ili est'us komerc'a'j kompani'o'j: en'spez'i mon'o'n por pag'i neces'a'j'n el'spez'o'j'n. Ide'o'j, perspektiv'o'j, plan'o'j, ideal'o'j – ne bezon'at'a'j; sufiĉ'as amuz'i la hom'o'j'n. Mi evit'as indik'i iu'j'n nom'o'j'n de aktual'e reg'ant'a'j person'o'j, ĉar probabl'e histori'a'j libr'o'j apenaŭ registr'os ili'n. Aŭ ĉu vi vid'as ie tia'j'n grav'a'j'n figur'o'j'n, kia'j – ĉiu laŭ si'a karakter'o – est'is ekzempl'e Charles de Gaulle [ŝarl de gol], Konrad Adenauer, Maŭ Zedong, Josip Broz Tit'o, Olaf Palm'e, Willy Brandt [vil'i brant], Menaĥem Begin, Indira Gandhi, John F. Kennedy [ĝon kenedi], Nelson Mandela kaj fin'e (jes, ankaŭ) Miĥail Gorbaĉov, por list'ig'i arbitr'e nur kelk'a'j'n politik'ist'o'j'n, kiu'j ne nur administr'ad'is si'a'j'n land'o'j'n sed ver'e mov'is i'o'n kaj hejm'e kaj en inter'naci'a politik'o?

Kie ni serĉ'u la kaŭz'o'j'n por tia evolu'o? Unu sen'dub'e est'as tut'mond'iĝ'o (= kapital'ism'o), kies profit'ant'o'j est'as riĉ'ul'o'j sed ne ordinar'a'j hom'o'j kaj en kiu grav'e perd'as mal'privilegi'ul'o'j. Ties angor'o'j'n ekspluat'as popol'ist'o'j tut'mond'e, ekzempl'e ankaŭ en mult'a'j sud'amerik'a'j ŝtat'o'j. Ali'a kaŭz'o est'as la simpl'ism'a mesaĝ'o de la nom'it'a'j ŝtat-administr'ant'o'j: gajn'u laŭ'ebl'e mult'a'n mon'o'n por laŭ'ebl'e mult'e amuz'iĝ'i, kiel tio'n montr'as al vi televid'a'j program'o'j. Televid'as ankaŭ mizer'ul'o'j kaj do kresk'as ties envi'o kontraŭ privilegi'ul'o'j; tiel facil'e ili far'iĝ'as viktim'o'j de popol'ist'o'j, kiu'j promes'as paradiz'o'n sur'ter'a'n sen la diabl'a'j fremd'ul'o'j, sekur'ec'o'n per for'pel'o de krim'a'j ekster'land'an'o'j, ktp.

Elit'o'j el'migr'is

En tia situaci'o en politik'o neces'us elit'o'j kun freŝ'a'j ide'o'j kaj ideal'o'j, sed kie en tut'mond'iĝ'a kapital'ism'o pov'us prosper'i ideal'o'j? La elit'o'j el'migr'is jam de'long'e al industri'o kaj komerc'ad'o, kie ili gajn'as mult'e pli alt'a'j'n salajr'o'j'n ol en politik'o. Tie (mal)aktiv'as preskaŭ nur simpl'a'j aŭ eĉ sub'nivel'a'j hom'o'j sen perspektiv'o'j – kaj en tia ide-vaku'o facil'e pov'as furor'i popol'ist'o'j kaj demagog'o'j.

Okcident'a demokrati'o sen'dub'e trov'iĝ'as en grav'a kriz'o. Precip'e Eŭrop'o post fiask'o de „nov'a mez'o” sufer'as tendenc'o'n al dekstr'ism'o kaj naci'ism'o, tamen ne ĉie: en Pollando reg'as de'nov'e social'demokrat'o'j kaj en Hungari'o mal'venk'is naci'ism'a popol'ist'o Viktor Orban. Krom'e ni ne preter'vid'u, ke apud tradici'a'j parti'o'j jen kaj jen aper'as nov'a'j mov'ad'o'j kun freŝ'a'j ide'o'j, ekzempl'e ATTAC, kiu kolekt'as kritik'ant'o'j'n de tut'mond'iĝ'o. Ebl'e do iam politik'o ricev'os nov'a'j'n impuls'o'j'n por super'i la kriz'o'n de demokrati'o.

Politik'o

Briti'o

Ek'flu'as la ruĝ'a akv'o

Jam de kvin jar'o'j ĉef'ministr'as en Briti'o Tony Blair [teŭni blea]: politik'ist'o admir'at'a, sed ne am'at'a, kies teori'e social'ism'a Nov'a Labor'ist'a Parti'o de plur'a'j vid'punkt'o'j pli dekstr'em'as ol la ĉef'opozici'a Konservativ'a Parti'o. Ekzempl'e, dum la unu'a'j jar'o'j post si'a unu'a, lavang'a venk'o en 1997, la parti'o de Blair rigor'e daŭr'ig'is la fisk'a'n ŝpar-reĝim'o'n de la venk'it'a'j konservativ'ul'o'j. Plu'e, anstataŭ renvers'i – kiel promes'it'e – la part'e katastrof'a'n privat'ig'o-politik'o'n obstin'e sekv'at'a'n de la konservativ'a reg'ist'ar'o (pro tio daŭr'e kriz'as la brit'a fer'voj'o), Blair insist'is pri pli'a'j privat'ig'o'j (ekzempl'e de la londona metro'o kaj de la aer'trafik'a reg'ad'ist'ar'o).

Ver'dir'e la iam'a parti'o de la labor'ist'ar'o far'iĝ'is tiu de t.n. ĉampan'o-social'ist'o'j: hom'o'j pli kontent'a'j en la ĉe'est'o de dung'ant'o'j ol de dung'at'o'j; de privat'a'j invest'ont'o'j ol de publik'a'j funkci'ul'o'j. Mal'facil'e est'is diferenc'ig'i inter la du ĉef'a'j parti'o'j: ambaŭ prezent'is dekstr'a'j'n platform'o'j'n. Part'e pro tio sen'iluzi'iĝ'is brit'o'j pri politik'o. „Politik'ist'o'j ĉiu'j sam'as”, konklud'is brit'o'j – tiel ke en la naci'a'j elekt'o'j de 2001 nur 59 % de la popol'o voĉ'don'is (nur 25 % apog'is la parti'o'n de Blair).

Pudel'ec'o

Krom'e Blair mal'popular'as pro si'a pudel'ec'o rilat'e Uson'o'n. Ŝajn'as, ke en Eŭrop'o nur la brit'a reg'ist'ar'o sen'rezerv'e sub'ten'as la moral'e kaj ekonomi'e apenaŭ defend'ebl'a'n „kontraŭ'teror'ism'a'n milit'o'n” de Georg'e Bush. Dum brit'a'j soldat'o'j aktiv'as ŝultr-al-ŝultr'e kun uson'an'o'j en Afgani'o, nur la brit'a ĉef'ministr'o deklar'as si'n pret'a ek'milit'i kun Bush kontraŭ Irako kaj Sadam Husajn [sadám husájn]. Sed afer'o'j'n tia'j'n Blair rifuz'as parlament'e diskut'i: dum pask'o deput'it'o'j est'as vok'it'a'j Londonon por el'gurd'i kondolenc'o'j'n pro la mort'o de la 101-jar'aĝ'a patr'in'o de la monarĥ'in'o; mal'permes'it'e est'as debat'i eventual'a'n Irak-kampanj'o'n aŭ la buĉ'ad'o'n far'e de Israelo en Palestino.

Sufer'is la reputaci'o de Blair ankaŭ pro li'a hezit'em'o rilat'e en'konduk'o'n en Briti'o'n de la eŭr'o. Malgraŭ obstin'a kontraŭ-eŭr'a kampanj'o iniciat'it'a de la konservativ'a klaĉ'gazet'ar'o, brit'o'j plej'part'e taks'as ne'evit'ebl'a la for'ig'o'n de si'a valut'o, la pund'o. Tamen Blair, tim'ant'a la gazet'ar'o'n, daŭr'e rifuz'as anonc'i dat'o'n de promes'it'a eŭr'o-referendum'o. Eĉ pli vund'a rest'as la stat'o de publik'a'j serv'o'j (transport'o, eduk'ad'o, san'o, ...) – tradici'e kern'a'j en la filozofi'o de la Mal'nov'a Labor'ist'a Parti'o sed pro mank'o de invest'o'j nun neglekt'at'a'j de la Nov'a Labor'ist'a Parti'o de Blair.

Trans'kap'iĝ'o

Tio est'as: neglekt'at'a'j ĝis april'o 2002, kiam ne'atend'it'e la reg'ist'ar'o (fakt'e la ministr'o pri financ'o, Gordon Brown [godan braŭn], en si'a ĉi-jar'a buĝet'o) far'is politik'a'n trans'kap'iĝ'o'n – gimnastik'o'n tiel aŭdac'a'n, ke tuj sent'ebl'is la spirit'o de la Mal'nov'a Labor'ist'a Parti'o, la tradici'e popol'a parti'o. Sam'temp'e, laŭ politik'ist'a ĵargon'o, subit'e vid'ebl'is „ruĝ'a akv'o” inter la parti'o'j de dekstr'o kaj mal'dekstr'o. Kial'o: Brown anonc'is ambici'a'n invest'o-program'o'n el ŝtat'a'j, ne privat'a'j kas'o'j por modern'ig'i kaj alt'ig'i ĝis franc'a aŭ german'a nivel'o'j la naci'a'n san'serv'o'n.

Romp'iĝ'is tiel pas'int'a'j promes'o'j de Blair kaj Brown, ke impost'o'j ne kresk'os. Tamen, kiel dir'is Brown (kaj kiel la mal'grand'a, mal'dekstr'et'a Liberal'demokrat'a Parti'o jam de'long'e argument'as), nepr'os alt'ig'i impost'o'j'n por kre'i unu'a'rang'a'n san'serv'o'n. Ver'o, kiu ŝajn'e fulm'e traf'is la Nov'a'n Labor'ist'a'n Parti'o'n, kiu ĝis nun tim'is el'tord'i pli'a'j'n impost'o'j'n el ordinar'ul'o'j, ĉar dum la 60aj kaj 70aj jar'o'j la parti'o est'is kon'at'a – kaj prav'e – kiel impost'o-parti'o.

Tri'a'mond'a'j kondiĉ'o'j

Mem'evident'e impost'o-alt'ig'o, kiu signif'as, ke riĉ'a'j kaj mez'riĉ'a'j brit'o'j financ'e sufer'os, kun'port'as risk'o'n. Tamen Brown kaj Blair saĝ'e kalkul'is, ke brit'o'j ne plu toler'os kaduk'iĝ'o'n de iam model'a san'serv'o. Kompar'e kun ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j labor'as en Briti'o proporci'e mal'pli da kurac'ist'o'j kaj fleg'ist'o'j. Pacient'o'j atend'as dum monat'o'j, eĉ jar'o'j la plej rutin'a'j'n operaci'o'j'n: last'a'temp'e brit'a'j mal'san'ul'o'j est'as „eksport'it'a'j” ekzempl'e al Germanio kaj Franci'o por tie operaci'iĝ'i. Aŭd'iĝ'as plend'o'j pri tiel nom'at'a'j tri'a'mond'a'j kondiĉ'o'j en brit'a'j operaci'ej'o'j; krom'e san'serv'ist'o'j hont'ind'e salajr'at'as: fleg'ist'o labor'int'a dek jar'o'j'n ricev'as sam'a'n salajr'o'n kiel freŝ'bak'it'a polic'ist'o.

Sed ne plu. La buĝet'o, dediĉ'it'a preskaŭ sen'escept'e al san'o, antaŭ'vid'as pli'a'j'n 15 miliard'o'j'n da eŭr'o'j por hospital'o'j, klinik'o'j, trejn'ad'o de kurac'ist'o'j kaj fleg'ist'o'j, ktp: la mon'o de'ven'os de tiel nom'at'a naci'a asekur'o (kas'o, al kiu kontribu'as kaj dung'ant'o'j kaj dung'at'o'j por financ'i ŝtat'a'n san'serv'o'n). Dum jar'dek'o'j politik'ist'o'j kred'as, ke la popol'o ne toler'os impost'o-alt'ig'o'j'n: sed opini'sond'o'j post la buĝet'o indik'as grand'skal'a'n aprob'o'n.

Sol'a tuber'o rest'as la fakt'o, ke brit'o'j tamen ankoraŭ ne fid'as, ke la mon'o est'os efik'e aplik'at'a. Nur kiam ili pov'os telefon'i al kurac'ist'o pro tuj'a konsult'ad'o kaj ne, kiel nun, est'i dev'ig'at'a'j pet'eg'i ĉe sekretari'o aŭ ali'a help'ant'o por aranĝ'i inter'parol'o'n okaz'ont'a'n post tri aŭ kvar tag'o'j, ili fin'fin'e kred'os, ke la krom'a'j miliard'o'j cel'traf'as. Inter'temp'e, tamen, brit'a politik'o far'iĝ'as de'nov'e interes'a. La ĉampan-social'ist'o'j mal'kovr'is, ke bier'o ankoraŭ bon'gust'as: sent'ebl'as de'nov'e real'a'j, ne ŝajn'a'j diferenc'o'j inter mal'dekstr'o kaj dekstr'o. Ebl'e pro tio brit'o'j de'nov'e engaĝ'iĝ'os en politik'o – aŭ ĉu tiel oni tamen tro optimism'as?

Politik'o

Hungari'o

Apenaŭ venk'o

Nepr'e ni al'iĝ'os al la Eŭrop'a Uni'o (EU) dum la sekv'a'j kvar jar'o'j – supoz'as hungar'a'j politik'ist'o'j. Ricev'os la land'o plur'a'j'n avantaĝ'o'j'n, kaj do la reg'ant'a parti'o re'elekt'iĝ'os por kvar'jar'a mandat'o. Almenaŭ tio'n oni aŭd'is en la tre laŭt'a, tre mal'mild'a elekt'o-kampanj'o en Hungari'o. Sed la balot'ont'o'j'n enu'ig'is la kverel'ad'o inter dekstr'a kaj mal'dekstr'a parti'o'j kaj, dum en la last'a balot'ad'o la divers'a'j sond'aĵ'o'j ĝust'e prognoz'is la rezult'o'n, ĉi-foj'e ili mal'traf'is.

En la unu'a balot'o-rond'o oni voĉ'don'is sam'temp'e por parti'o'j kaj por individu'a'j kandidat'o'j. Dum rekord'a part'o'pren'o (71 %) surpriz'e ricev'is social'ist'o'j 42 % de la voĉ'o'j (= 69 mandat'o'j); la reg'ant'a parti'o FiDeSz kun'e kun si'a'j satelit'a'j parti'o'j 41 % (= 67 mandat'o'j). La liber'a'j demokrat'o'j ricev'is 5,5 % (= 5 mandat'o'j) kaj la ceter'a'j parti'o'j fiask'is: la parlament'o rest'as do sen ekstrem'ism'a'j parti'o'j. Precip'e en Budapeŝto la reg'ist'ar'o mult'e perd'is pro divers'a'j prokrast'it'a'j konstru-projekt'o'j.

Inter la du balot'o-rond'o'j FiDeSz komenc'is spektakl'a'n kampanj'o'n. Aranĝ'it'a est'is impon'a kun'ven'o, ver'ŝajn'e la plej grand'a en Hungari'o. Ĉef'ministr'o Viktor'o Orban bombast'is; apog'is li'n ne nur la german'a eks'kancelier'o Helmut Kohl kaj divers'a'j ekster'land'a'j politik'ist'o'j sed ankaŭ hungar'a'j aktor'o'j, sport'ist'o'j kaj scienc'ul'o'j. Sukces'is la taktik'o: En la parad'o aper'is ankaŭ politik'ist'o'j hungar'a'j el la najbar'a'j land'o'j. Post du semajn'o'j dum sam'e tiel grand'a part'o'pren'o la du'a rond'o decid'is pri la ceter'a'j 131 individu'a'j lok'o'j. Foj'e nur 5 voĉ'o'j est'is la diferenc'o inter la kandidat'o'j. La spektakl'a kampanj'o port'is sukces'o'j'n, la koalici'o ricev'is 75, la social'ist'o'j 53, la liberal'demokrat'o'j 2, sen'de'pend'ul'o'j 0 mandat'o'j'n.

Fin'e oni dis'don'is 70 mandat'o'j'n inter la 3 venk'int'a'j parti'o'j. Tio konsist'is el tiu'j voĉ'o'j, kiu'j apog'is fiask'a'j'n parti'o'j'n, aŭ kandidat'o'j'n. FiDeSz ricev'is 26 mandat'o'j'n. Tio konsist'is precip'e el tiu'j van'a'j voĉ'o'j, kie FiDeSz individu'e ne venk'is. Sekv'e la social'ist'o'j akir'is 31 parlament'a'j'n seĝ'o'j'n, fin'e al la et'a parti'o al'don'iĝ'is 13 deput'it'o'j. La fin'a resum'a rezult'o: FiDeSz 188, social'ist'o'j 178, liberal'demokrat'o'j 20. Ŝajn'as, post la long'a bolŝevism'a period'o la hungar'o'j en ĉiu 4a jar'o elekt'as nov'a'n kabinet'o'n. Mal'nov'a-nov'a koalici'o form'iĝ'os kun la social'ist'o'j kaj la liberal'ul'o'j, la sam'a'j, kiu'j jam reg'is inter 1994 kaj 1998. La ĉef'ministr'o est'os Peter Medgyessy [medjeŝi], iam'a ministr'o pri financ'o'j. Li mult'e promes'is precip'e al la pensi'ul'o'j kaj al la mal'riĉ'ul'o'j.

La situaci'o est'as tut'e nov'a. Ĝis tiam la koalici'o'j ĉiam hav'is grand'a'n pli'mult'o'n. Nun la koalici'a'j deput'it'o'j dev'os fin'sid'i sen'mank'e la sesi'o'n. Tio est'is sekret'a dezir'o de la hungar'o'j, ĉar oft'e mal'plen'a'j seĝ'o'j est'is vid'ebl'a'j dum la kun'sid'o'j.

Ŝerc'o kaj Satir'o

ITALIO

Mok'at'a reg'ist'o

Est'as du kial'o'j, ke politik'ist'o est'as objekt'o de mok'o: aŭ oni tim'as li'n aŭ li est'as rid'ind'a. Politik'a'j sprit'aĵ'o'j de la unu'a kategori'o est'is tiu'j, kiu'j'n oni flustr'is ekzempl'e pri Hitler kaj Stalin, do en diktatur'o'j. Nu, ital'a ĉef'ministr'o Silvi'o Berlusconi [berluskoni] ne est'as diktator'o, tamen li sen'dub'e est'as mal'pli demokrat'o ol aŭtokrat'o. Se nun publik'e cirkul'as sprit'aĵ'o'j pri li, ne tem'as pri tim'o sed rid'ind'ec'o.

Est'as jam tiom mult'a'j sprit'aĵ'o'j, ke semajn-gazet'o L'Espresso aper'ig'is la 100 plej bon'a'j'n Berlusconi-sprit'aĵ'o'j'n. Ni pluk'as kelk'a'j'n el tiu kolekt'o.

Li'a foj'e krim'em'a metod'o riĉ'iĝ'i: Iu park'as si'a'n aŭtomobil'o'n antaŭ la privat'a vila'o de Berlusconi. La sekur'polic'an'o'j atent'ig'as li'n pri tio, sed li trankvil'ig'as ili'n: Ne tim'u, mi el'pren'is la radi'o'n.

Kio est'as la diferenc'o inter Pinocchio [pinokjo] kaj Berlusconi? Kiam li mensog'as, ŝvel'as la naz'o de Pinocchio; ĉe Berlusconi ŝvel'as la mon'uj'o.

Li'a ne tro grand'a intelekt'o: Oni propon'as al Berlusconi, leg'i la Nov'a'n Testament'o'n. Tuj li demand'as, ĉu li hered'as i'o'n.

Berlusconi plan'as flug'i al la sun'o, sed postul'as ke li ating'u ĝi'n dum nokt'o por tiel protekt'i si'n kontraŭ la sun'a ard'o.

Li'a galimati'o: Kio est'as la diferenc'o inter di'o kaj Berlusconi? Di'o ne kred'as, ke li est'as Berlusconi.

En la aŭtomobil'o de Berlusconi pend'as bild'o de Jesuo, sur kiu Krist'o not'is: Ne vetur'u tro rapid'e, pa'ĉj'o!

Ankoraŭ la sprit'aĵ'o'j kutim'e est'as nur mok'a'j, sed jam aper'as ankaŭ malic'a'j. Ekzempl'o'j:

Oni jam nun star'ig'u monument'o'n de Berlusconi, tiel ke kolomb'o'j pov'u fek'i en li'a'n vizaĝ'o'n.

Berlusconi kun si'a'j kompan'o'j Bossi kaj Fin'i sufer'as aviad'il-akcident'o'n. Kiu est'as sav'at'a? Respond'o: Italio!

Politik'o

Naci'ism'o

Krim'o'j en Krimeo

Krimeo est'as aŭtonom'a respublik'o de Ukrainio, kiu situ'as en du'on'insul'o ĉe Nigr'a Mar'o. Ĝi est'as mult'naci'a, sed la pli'mult'o de la loĝ'ant'o'j est'as rus'parol'ant'o'j (rus'o'j kaj ukrainoj). Krom'e, ĉi tie loĝ'as krimeaj tatar'o'j kaj ali'a'j etn'a'j grup'o'j; ankaŭ jud'o'j, kvankam mal'mult'a'j, ĉar la pli'mult'o de la krimeaj jud'o'j est'is eksterm'it'a'j dum la du'a mond'milit'o.

En Krimeo est'as du organiz'aĵ'o'j, kiu'j unu'ig'as la naci'a'j'n komun'um'o'j'n: societ'o „Amik'ec'o de popol'o'j” kaj „Konsili'o de naci'a'j minoritat'o'j”. Ĉi-last'a trov'iĝ'as ankaŭ en la urb'o Jalt'o: la rus'a komun'um'o tamen en'ir'as la unu'a'n organiz'aĵ'o'n.

Kelk'a'j preskaŭ sam'temp'a'j okaz'aĵ'o'j ig'is mi'n verk'i ĉi tiu'n artikol'o'n. Antaŭ kelk'a'j tag'o'j mi tra'leg'is libr'o'n de Nina Langlet Ĥaos'o en Budapeŝto. La labor'o, kiu'n far'is en Budapeŝto la ge'edz'o'j Langlet, kiam ili sav'is mil'o'j'n da hom'o'j (ne nur jud'o'j'n), kaj la grand'a help'o, kiu'n al ili far'is krist'an'o'j, impres'is kaj kor'tuŝ'is mi'n.

Inter'frat'iĝ'o

Ali'flank'e, mi renkont'is last'a'temp'e amik'o'n, kiu'n de'long'e mi ne vid'as. Ju pli ni inter'parol'is, des pli mi konvink'iĝ'is, ke li iĝ'is ŝovinist'o, leg'ant'e propagand'a'j'n pres'aĵ'o'j'n de rus'a'j ŝovinist'o'j, kiu'j'n ili sen'pag'e propag'as. Fin'fin'e li deklar'is, ke inter'frat'iĝ'o de popol'o'j est'as mal'bon'a ide'o. Preskaŭ sam'temp'e sur la urb'o'plac'o mi traf'is miting'o'n de lok'a fili'o de „Rus'a mov'ad'o de Krimeo”, kies gvid'ant'o mal'kaŝ'e dir'is, ke „pri ĉiu mal'bon'o kulp'as jud'aĉ'o'j”.

En mult'naci'a Krimeo pac'e kun'viv'as 13 popol'o'j kaj mult'a'j etn'a'j grup'o'j. Sed ne ĉiu'j'n kontent'ig'as la inter'popol'a pac'o en la du'on'insul'o. Iu'j streb'as romp'i la stabil'ec'o'n kaj divid'i hom'o'j'n laŭ princip'o „si'a/fremd'a”. Por ili est'as uz'ebl'a'j ajn'a'j rimed'o'j. Taŭg'as superstiĉ'o'j, kiu'j'n uz'is en Rusio la plej reakci'a'j fort'o'j, organiz'int'a'j pogrom'o'j'n. Taŭg'as mit'o'j, kiu'j'n uz'is faŝist'o'j dum la milit'o. Tip'a ekzempl'o est'as artikol'o en la ĵurnal'o Rus'a Krimeo, la revu'o de „Rus'a mov'ad'o de Krimeo”.

Jen er'o el artikol'o „Pri la dolor'iĝ'o” (oktobr'o 2001): „Post renvers'o de la car'o la regn'o'n en Rusio malic'e uzurp'is jud'o'j – jud'aĉ'a jug'o! Ili for'pren'is ĉiu'j'n valor'aĵ'o'j'n de Rusio. Nun'temp'e ĉiu'j fort'o'j de la inter'naci'a cion'ism'o serv'as por neni'ig'i Rusion. Cion'ist'o'j, hav'ant'e mult'jar'cent'a'n spert'o'n tromp'i popol'o'j'n, penetr'is ĉiu'j'n soci'a'j'n, ŝtat'a'j'n kaj parti'a'j'n struktur'o'j'n kaj amas'inform'il'o'j'n. Cion'ism'o est'as jud'a faŝism'o. La jud'a naci'o neni'o'n, krom mal'bon'o, sang'o kaj mal'ĝoj'o, al'port'is al hom'o'j”.

Human'ism'a kultur'o

Interes'e est'as kompar'i ĉi tiu'n artikol'o'n kun ali'a el Voĉ'o de Krimeo, la revu'o de krimea gvid'ant'ar'o kaj german'a komand'ant'ar'o aper'int'a en juni'o 1942: „Propagand'i ateism'o'n al la rus'a popol'o kaj tia'manier'e dis'divid'i ĝi'n, mal'fort'ig'i, demoraliz'i, trans'form'i ĝi'n el monolit'a kolos'o al polv'o – ĉu ne tio est'as la plej super'a serv'o al Israelo? Prov'o de jud'o'j for'lek'i krist'an'a'n ide'o'n, detru'i la tut'a'n human'ism'a'n kultur'o'n, kiu el'kresk'is sur'grund'e de krist'an'ism'o, neni'ig'i plen'e unu el la plej religi'a'j popol'o'j de Eŭrop'o, la rus'a'n, ne sukces'is”.

Laŭ'form'e, laŭ'en'hav'e, la artikol'o'j sam'senc'as. Ambaŭ cel'as brul'ig'i ras'a'n kaj naci'a'n mal'am'o'n, kre'i „por'pek'a'n kapr'o'n”, kiu respond'ec'u ĉiu'j'n plag'o'j'n. Tamen la unu'a supr'e citat'a artikol'o ne est'as la sol'a. En ĉi-jar'a februar'a numer'o de la ĵurnal'o Voĉ'o de ortodoks'ec'o aper'as cit'aĵ'o'j el tiel nom'at'a'j „Protokol'o'j de cion'a'j saĝ'ul'o'j”. Est'as pruv'it'e, ke tiu ĉi fals'aĵ'o est'is kre'it'a komenc'e de la 20a jar'cent'o laŭ iniciat'o de la car'a sekret'a polic'o.

La „Rus'a mov'ad'o de Krimeo” nutr'as si'n per ide'o'j de ruslandaj ŝovinist'o'j, kiu'j est'as en pli'mult'o nek en Krimeo nek en Rusio. Esper'ebl'e la ŝovinism'a venen'o ricev'os ĝust'a'n pri'taks'o'n kaj en Krimeo kaj en ekster'land'o. La plej bril'a'j reprezent'ant'o'j de grand'a rus'a kultur'o – Puŝkin kaj Gogol'j, Lermontov kaj Dostojevskij, Lev'it'a'n kaj Ajvazovskij, Dunajevskij kaj Dovĵenko kaj mult'a'j ali'a'j – ne est'is rus'o'j laŭ naci'ec'o, sed grand'a'j port'ant'o'j de mult'naci'a rus'a kultur'o.

En'konduk'o

Brutal'e

Ke ni'a revu'o ne est'as tre aktual'a, tio cert'e est'as mal'avantaĝ'o kaj mi mem jam oft'e tre bedaŭr'is, ke ni ne pov'as pli rapid'e re'ag'i al grav'a'j event'o'j. Tamen foj'e mi est'as ankaŭ tre kontent'a, ke ni ne dev'as ĉas'i kaj dis'trumpet'i sensaci'o'j'n aŭ tuj re'ag'i al ili. Kiam mi verk'as tiu'j'n ĉi lini'o'j'n, la amas'komunik'il'o'j en Germanio (ankoraŭ) abund'as je kontribu'aĵ'o'j pri la ĝis nun plej brutal'a masakr'o, kiu'n spert'is lern'ej'o en la civiliz'it'a mond'o. En Erfurt 19-jar'a lern'ant'o per revolver'o ekzekut'is 14 instru'ist'o'j'n, murd'is 2 lern'ant'in'o'j'n kaj fin'e mort'ig'is si'n mem. Ŝok'iĝ'is la tut'a land'o, hom'o'j est'is paraliz'it'a'j pro angor'o kaj funebr'o post tia teror'o, kaj kompren'ebl'e oni vol'is sci'i ĉiu'j'n detal'o'j'n pri la krim'eg'o, la murd'int'a monstr'o kaj ties motiv'o'j kaj ĉiu'j demand'is: kiel io tiom brutal'a pov'is okaz'i? Amas'komunik'il'o'j, laŭ si'a'j task'o kaj dev'o, inform'is laŭ'ebl'e detal'e. Sekv'is re'gurd'ad'o de la kutim'a'j argument'o'j kaj kritik'o'j far'e de la kutim'a'j fak'ul'o'j ĉiu'spec'a'j kaj de politik'ist'o'j.

Komenc'e ankaŭ la loĝ'ant'o'j de Erfurt vol'is vid'i kaj leg'i ĉio'n, kio'n dis'kon'ig'is amas'komunik'il'o'j. Sed baldaŭ parenc'o'j kaj kon'at'o'j de viktim'o'j, najbar'o'j kaj polic'an'o'j, help'ant'o'j kaj mult'a'j ali'a'j civit'an'o'j, ekzempl'e funebr'ant'o'j, komenc'is kritik'i kaj insult'i la sam'a'j'n amas'komunik'il'o'j'n pro brutal'a'j metod'o'j, kiu'j'n ili aplik'is por ekspluat'i tiu'n ĉi sensaci'o'n. Precip'e oni plend'is pri team'o'j de komerc'a'j televid-kompani'o'j, kiu'j sen ia sent'em'o film'is ĉio'n kaj ĉiu'j'n. Okaz'is eĉ, ke hom'o'j atak'is kaj bat'is tia'j'n televid-team'o'j'n. Mi bon'e pov'as kompren'i tio'n, ĉar ankaŭ mi'n jam de'long'e agac'as tiu'j komerc'a'j televid-program'o'j, kiu'j mal'human'e respekt'as neni'a'n privat'a'n sfer'o'n kaj intim'ec'o'n. Kiom oft'e mi jam denunc'is tia'n degener'o'n de ĵurnal'ism'a etik'o!

Art'o

Kataluni'o

2002 - Inter'naci'a Jar'o de Anton'i Gaudí

En 2002 Kataluni'o kaj la tut'a mond'o dediĉ'as la jar'o'n al la memor'o de Anton'i Gaudí i Cornet – unu el plej kre'iv'a'j kaj original'a'j arkitekt'o'j kaj desegn'ist'o'j. Gaudí est'as figur'o universal'a, plej renom'a en la katalun'a arkitektur'a art'o pro si'a kapabl'o sintez'i tradici'o'j'n de la land'o kaj pro la original'ec'o kaj aŭdac'o de la teknik'a'j solv'o'j, kiu'j'n li integr'as en bril'eg'a'j'n ornam'aĵ'o'j'n. Pro li'a prestiĝ'o, konstant'e kresk'ant'a dum jar'o'j, li'a verk'ar'o, ĝis antaŭ ne'long'e mal'bon'e kon'at'a, est'as nun'temp'e universal'e agnosk'at'a.

Nask'it'a en Re'us, li diplom'it'iĝ'is en 1878 en Barcelono, kie li komenc'is si'a'n art'a'n ag'ad'o'n en ideal'a moment'o por si'a person'ec'o: mez'e de la kultur'a kaj politik'a Renaixença (re'nask'iĝ'o), en la moment'o de ekonomi'a prosper'o kaj kresk'ad'o de urb'o'j. Li ricev'is help'o'n de tiu'temp'a'j riĉ'ul'o'j, kiu'j vol'is sekv'i la kultur'a'j'n eŭrop'a'j'n tendenc'o'j'n kaj stil'o'j'n de tiu temp'o. Li'n mult'e influ'is la teori'o'j de E. Viollet-le-Duc¹, J. Ruskin² kaj la pens'manier'o de la secesi'a generaci'o, kun'ig'it'a ĉirkaŭ la Universal'a Ekspozici'o en 1888. Tro fru'e, tamen, li for'las'is la histori'a'j'n stil'o'j'n, reg'ant'a'j'n en la eklektik'ism'o de la 19a jar'cent'o, kaj formul'is person'a'n estetik'o'n, kiu far'as li'a'n stil'o'n perfekt'e ident'ig'ebl'a, sed sam'temp'e est'as eg'e mal'facil'e klasifik'ebl'a en iu konkret'a tendenc'o.

Grav'a biografi'a mejl'o'ŝton'o est'as li'a'j rilat'o'j kun la industri'a famili'o Güell [gŭej], kiu mend'is de li sufiĉ'e mult'a'j'n verk'o'j'n. Ĉi tiu'j verk'o'j kresk'ig'is li'a'n fam'o'n en la barcelona region'o. Li, ek'de tre jun'a aĝ'o, part'o'pren'is en la konstru'ad'o de la bazilik'o Sagrada Família (sankt'a famili'o), kio profund'ig'is li'a'n religi'a'n sent'o'n, kaj la ekskluziv'a'n si'n'dediĉ'o'n al la problem'ar'o, de'ven'ant'a de la real'ig'ad'o de si'a original'a arkitektur'o.

Ali'a'j verk'o'j, sufiĉ'e kon'at'a'j kaj esplor'at'a'j, est'as La klostr'o de la terez'an'in'o'j, la Vila'o Bellesguard [bejesgŭár], la Dom'o Batlló [bajjó], Palac'o Güell, La Pedrera (la ŝton'min'ej'o) (ĉiu'j en Barcelono), la konstru'aĵ'o'j, far'it'a'j en la nord-hispan'a'j urb'o'j Comillas, Astorga kaj Leon'o, la intern'a re'form'ad'o de la katedral'o de Majorko kaj mult'a'j ali'a'j.

Li'a grand'eg'a kompetent'ec'o kiel arkitekt'o de intern'o'j permes'is al li projekt'ad'i, en daŭr'a kun'labor'o kun el'star'a'j meti'ist'o'j de la epok'o, ĉiu'j'n er'o'j'n, kiu'j konsist'ig'as la arkitekt'a'n spac'o'n – fer'o, mebl'o'j, vitral'o'j, skulpt'a'j element'o'j, mozaik'o'j, ceramik'o, ktp, komenc'ant'e ĉe organik'a koncept'o de la tut'a aranĝ'ad'o, kaj de la integr'iĝ'o de ĉi tiu'j element'o'j en si'a'n struktur'o'n.

La arkitekt'o, admir'at'a kaj pri'diskut'at'a pro la aŭdac'o kaj original'ec'o de li'a'j kuraĝ'a'j ide'o'j jam en si'a temp'o, post period'o de relativ'a forges'o kaj neglekt'o, nun'temp'e ĝu'as popol'a'n admir'o'n, kaj en la tut'a mond'o li'a aŭtoritat'o ver'e pli'fort'iĝ'is en divers'a'j rond'o'j, ne nur fak'a'j; do ne van'e 2002 est'is proklam'it'a kiel la „inter'naci'a jar'o de Gaudí”. Pro si'a'j religi'em'o, modest'a viv'o kaj hom'ar'an'ism'a'j sent'o'j Anton'i Gaudí nun'temp'e est'as en la proces'o de beat'ig'o ĉe Vatikan'o.

Art'o

Disk'o'j

Franc'a kant'ist'o Morice Benin en Esperant'o

Kiom mult'e ŝanĝ'iĝ'is la muzik'a mond'o dum la last'a'j jar'dek'o'j! Gramofon'disk'o'j'n kaj boben'o'j'n magnetofon'a'j'n anstataŭ'is kased'o'j magnetofon'a'j kaj tiu'j'n si'a'vic'e kompakt'a'j disk'o'j, komput'il'disk'o'j.

Mi memor'as la temp'o'n (mez'o'n de la 70aj jar'o'j), kiam aper'is grand'a gramonfondisko el Uson'o, el'don'it'a de la firma'o „Esperant'o”! Sur unu el ĝi'a'j flank'o'j est'is kant'o'j en Esperant'o kun gitar'a akompan'o, inter kiu'j, mi memor'as, Esperant'o est'as la lingv'o por ni, Ĉiu, ĉiu.... Ni est'is ĝoj'a'j tiam almenaŭ pro la fakt'o, ke jen est'as ver'a disk'o en Esperant'o, tiom pli el Uson'o. La firma'o „Esperant'o”, kiel mi post'e ek'sci'is, baldaŭ bankrot'is kaj oni ĝi'n vend'is.

Mal'mult'a'j sci'as, ke fam'a ĵaz'a firma'o ESP (prononc'u I-ES-Pi) iam nom'iĝ'is „Esperant'o”. Kiom da Esperant'o-kased'o'j kaj disk'o'j aper'is post tiam!

Kaj jen vic'a kompakt'a disk'o de la fam'a franc'a kanzon'ist'o Morice Benin, kiu ne posed'as la lingv'o'n, sed sent'as si'n ni'a sam'ide'an'o. Ankaŭ mi sent'as li'n tia. Jen kiel li turn'as si'n al esperant'ist'o'j:

„Rev'i, ke mi pov'as est'i aŭd'at'a de bel'a ar'o da utopi'ist'o'j tra la vast'a mond'o, kor'tuŝ'as mi'n plej profund'e...”

„Kvalit'o prefer'e al kvant'o”, tiel li pri'taks'as la nun'a'n stat'o'n kaj ideologi'o'n de Esperant'o-mov'ad'o kaj, demand'ant'e, mem respond'as:

Ĝi rest'as minoritat'eg'a?
Tamen ĝi'n oni praktik'as kvazaŭ ĉie sur la planed'o,

Ĝi est'as mal'nov'a rezist'em'a ide'o?
Tamen ĝi est'as freŝ'a kiel la unu'a konvink'o.

Kaj la unu'a kant'o La land'o'j ekzist'as ne, kie li nom'as si'n mond'civit'an'o, montr'as, kiel proksim'a spirit'e est'as por li „la intern'a ide'o”.

Bel'a voĉ'o, bel'a muzik'a akompan'o, bon'a esperant'a prononc'o (pli bon'a ol tiu de iu'j ni'a'j kon'at'a'j bard'o'j) sed ... strang'a vort'ord'o kiel „ne” post la verb'o. Ankaŭ en ali'a'j kant'o'j est'as ne'facil'e percept'ebl'a'j fraz'o'j. Oni pov'as kontraŭ'dir'i, ke ankaŭ en la franc'a original'o la tekst'o est'as ne simpl'a. Tamen, mi ne kompren'as, kial la fraz'o Les pays n'existent pas est'as traduk'it'a kiel „Ne, tiu land' ekzist'as ne”, se post'e sekv'as „tiu de l' patr'in'a tener'o”. La kant'o tem'as pri tio, ke li'a land'o ne est'as tiu de la patr'in'a tener'o. Do kial ne simpl'e kaj kompren'ebl'e: „Ne, tiu land' ja est'as ne – Tiu de l' patr'in'a tener'”.

Kiam mi ĉe'est'is la UK-on en Prago kun mi'a amik'o, fam'a ukrainia bard'o, ni rimark'is, ke plej mult'e li'a'j kant'o'j kor'tuŝ'is franc'o'j'n kaj pol'o'j'n. Bard'a'j'n kant'o'j'n oni nom'as „muzik'a poezi'o”, ĉar tekst'o en ili pli grav'as ol muzik'o. Ankaŭ en la kant'o'j de Morice Benin tekst'o'j grav'as plej'e. Tiom pli traduk'i tia'j'n kant'o'j'n neces'as tre zorg'e, por ke, ekzempl'e, mi, kiu okup'iĝ'as pri esperant'a'j kant'o'j ĉirkaŭ 40 jar'o'j'n, ne romp'u al mi la kap'o'n por kompren'i, pri kio tem'as.

Tial esperant'ist'o'j'n ne spert'a'j'n, kiu'j ne nur aŭskult'os, sed ankaŭ leg'os tekst'o'j'n de la kant'o'j, mi kompat'as. Sed spert'a'j sam'ide'an'o'j, ebl'e, pens'os: kiel komplik'iĝ'as la lingv'o, kaj ne nur pro neolog'ism'o'j ... Jen kio turment'as mi'n, tiom pli, ĉar naci'a'j lingv'o'j mal'e – simpl'iĝ'as.

Tamen, feliĉ'e, Morice Benin pov'as est'i aŭskult'at'a simpl'e kiel bon'eg'a kant'ist'o. Ni ja aŭskult'as kun plezur'o kant'ad'o'n en tut'e ne kon'at'a'j al ni lingv'o'j, se ĝi est'as bel'a. En Franci'o Morice Benin est'as tiom kon'at'a, ke mem la fakt'o, ke li ek'kant'is esperant'e, est'as propagand'o de ni'a lingv'o tie. Ankaŭ ali'land'a'j esperant'ist'o'j pov'as kuraĝ'e aŭd'ig'i la disk'o'n al ne'esperant'ist'o'j – ĝi est'as bon'eg'a propagand'il'o.

Jen est'as mi'a sincer'a opini'o. Sed ni recenz'as du'op'e. La du'a est'as pli jun'a, pli pretend'a kaj, mi dir'u, pli eduk'it'a muzik'e. Jen est'as li'a opini'o.

La kantar'o aparten'as al tiu spec'o de la kant-art'o, kie la senc'o de la vort'o'j est'as pli grav'a ol la muzik'o. En la album'o, ŝajn'as, tiu super'ec'o de la tekst'o'signif'o est'as eĉ postulat'a. La muzik'o ĉie est'as simpl'a'spec'a, orel'kares'a kaj mal'streĉ'a. La melodi'o'j ne est'as tre melodi'ec'a'j, oft'e ili est'as recitativ'a'j kaj pro tio – mal'facil'e re'kant'ebl'a'j. La muzik'aranĝ'o'j est'as en'tut'e alt'kvalit'a'j, sed kelk'a'j kant'o'j, tamen, son'as iom „vaku'e”, kaj „sintez'il'ec'o” de la son'kolor'o'j kelk'ie eĉ tro okul'frap'as.

La vort'o'j est'as pens'ig'a'j kaj ne tuj percept'ebl'a'j. Neces'as long'e medit'i pri ĉiu lini'o antaŭ ol mal'ferm'iĝ'as iu'j senc'a'j faden'o'j, po'iom'et'e kun'plekt'iĝ'ant'a'j en ver'e bel'a'j'n kaj senc'o'riĉ'a'j'n vers'aĵ'o'j'n. La aŭtor'o medit'as pri la viv'o, pas'int'ec'o, est'ont'ec'o, tuŝ'as eĉ cert'a'j'n soci'a'j'n problem'o'j'n, ne ĉes'ant'e, tamen, rest'i bel'vort'a kaj iom mister'a.

La lingv'aĵ'o de la album'o ne est'as model'a, unu'e – pro sufiĉ'a komplik'ec'o de la stil'o, du'e – pro ne mult'a'j, sed tamen ekzist'ant'a'j, se eĉ ne erar'o'j, do ver'a'j mal'klar'aĵ'o'j gramatik'a'j (oft'e perd'iĝ'as akuzativ'o de direkt'o, tro liber'e oni trakt'as ankaŭ la vort'ord'o'n). La lingv'aĵ'o est'as modern'a, kun mult'a'j neolog'ism'o'j kaj licenc'o'j. La vers'o'j preskaŭ ĉie est'as sen'rim'a'j, ankaŭ la ritm'o est'as sufiĉ'e liber'a, pro kio oft'e ŝanĝ'iĝ'as lok'o de la akcent'o. Est'as, tamen, menci'ind'e, ke la prononc'o est'as preskaŭ model'a, kaj pro trankvil'ec'o de la tut'a kantar'o la vort'o'j est'as preskaŭ ĉie tuj kompren'ebl'a'j.

Se prov'i pri'taks'i la album'o'n en'tut'e, oni pov'as konklud'i, ke ĝi est'as muzik'aĵ'o ne por ĉiu'j, sed por ŝat'ant'o'j de nom'e tiu spec'o de muzik'o – simpl'a, diafan'a, mal'streĉ'a kaj est'ant'a nur fon'o por la vort'o'j. Oni ne atend'u de la album'o melodi'ec'o'n, divers'ec'o'n (la kant'o Kio'n um'as ni sur ter'?, iom okul'frap'a pro tut'e ne'album'a'j ritm'o kaj stil'o, est'as nur escept'o, konfirm'ant'a la ĝeneral'a'n regul'o'n) kaj tiom pli – amuz'ec'o'n. Ĝi est'as destin'it'a ne por meloman'o'j, sed por pens'em'ul'o'j kaj por tiu'j ĝi pov'as est'i ver'a frand'aĵ'o.

Morice Benin: In-Spir. Kompakt'a disk'o. 15 kant'o'j, 50 mi'n., trad. el la franc'a. Eld. Vinil'kosm'o, Donneville (Franci'o), 2001.

Ekonomi'o

LITOVIO

Inter'puŝ'iĝ'ad'o en ekster'land'a merkat'o

Litovaj entrepren'ist'o'j pen'as en'paŝ'i en la ekster'land'a'n merkat'o'n, sed tio ne ĉiam ir'as glat'e. Jen la litova lakt'a industri'o, eksport'ant'a preskaŭ 50 % de si'a'j produkt'aĵ'o'j, pli kaj pli oft'e rigard'as al Uson'o, kie litovaj fromaĝ'o'j est'as bon'e aĉet'at'a'j.

Laŭ inform'o de la uson'a ministr'ej'o pri agrikultur'o, pas'int'jar'e el Litovio est'is import'it'a'j 13 550 tun'o'j (t) da fromaĝ'o. Laŭ ĉi tiu indik'o Litovio est'as en la kvar'a pozici'o post Nov-Zelando (39 900 t), Italio (29 400 t) kaj Franci'o (15 000 t). La litovaj eksport'ant'o'j super'is Dani'o'n (13 400 t), Nederlandon (11 900 t) kaj Svis'land'o'n (6000 t), kiu'j hav'as tre evolu'ig'it'a'n lakt'a'n industri'o'n.

Litovio est'is la kvar'a ankaŭ en la jar'o 2000. Ĉi-jar'e ĝi plan'as eksport'i ankoraŭ pli mult'e. Ekzempl'e, la kompani'o „Rokiškio Sūris” [rókiŝke sur'is] intenc'as pli'grand'ig'i la eksport'o'n ĝis 13 000-14 000 t. Plej mult'e est'as vend'at'a'j mal'mol'a'j fromaĝ'o'j, kiu'j est'as dediĉ'it'a'j al per'a uz'ad'o, ekzempl'e por pic'o'j kaj por bon'gust'ig'i ali'a'j'n produkt'o'j'n.

Plend'o'j el for'a Uson'o ...

La kresk'ant'a popular'ec'o de la litovaj fromaĝ'o'j ek'lev'is tumult'o'n en la uson'a merkat'o. En la fak'a gazet'ar'o jam aper'is indign'a'j deklar'o'j pro invad'o de litovaj fromaĝ'ist'o'j. La el'don'aĵ'o Cheese Reporter publik'ig'is artikol'o'n, en kiu la redaktor'o Dick Groves akuz'as Litovion pro tro mal'alt'a'j prez'o'j. Li mir'as, ke Litovio, kiu en 1991 tut'e ne eksport'is al Uson'o, nun'temp'e okup'as jam preskaŭ 7 % de la uson'a merkat'o de import'it'a'j fromaĝ'o'j. La aŭtor'o premis'as, ke tio'n influ'is ne'natur'e mal'grand'a'j prez'o'j de litovaj fromaĝ'o'j.

Don'it'aĵ'o'j de la ministr'ej'o montr'as, ke la averaĝ'a prez'o de litovaj fromaĝ'o'j ver'e est'as preskaŭ du'on'e mal'pli grand'a ol tiu de la ital'a'j aŭ franc'a'j. La litovaj eksport'ant'o'j asert'as, ke la statistik'o pri'silent'as la fakt'o'n, ke part'o'n de franc'a'j kaj ital'a'j produkt'o'j konsist'ig'as eg'e mult'e'kost'a'j fromaĝ'o'j, kun kiu'j la litovaj ne konkur'as. La prez'o de la litovaj fromaĝ'o'j kaj tiu de sam'spec'a'j import'at'a'j fromaĝ'o'j el ali'a'j land'o'j diferenc'as nur je ĉ. 10 %.

... kaj el la najbar'a Latvi'o

Pro aplik'at'a'j mal'alt'a'j prez'o'j la najbar'a'j latv'o'j akuz'as ne nur la entrepren'ist'o'j'n de la lakt'a industri'o sed ankaŭ la komerc'ist'o'j'n. La komerc'a kompani'o „Vilniaus Prekyba” [vilnjaus prekiba], kies vend'ej'a ret'o dis'volv'iĝ'as en balt'a'j land'o'j, en la latv'a ĉef'urb'o Rig'o komenc'is konstru'i du'a'n super'vend'ej'o'n, sed dev'is halt'ig'i la labor'o'j'n, ĉar la urb'a magistrat'o suspend'is jam el'don'it'a'n permes'o'n.

La decid'o'n oni motiv'is per tio, ke la loĝ'ant'ar'o de la urb'a distrikt'o, kie dev'is el'kresk'i la super'vend'ej'o, ĝi'n ne dezir'as. Eĉ mal'e: ili ek'indign'is, ĉar nun'temp'e vend'ej'o'j abund'as en la distrikt'o. Reprezent'ant'o'j de la rig'a magistrat'o asert'is, ke la permes'o rest'as suspend'it'a, ĝis kiam la opini'o de la loĝ'ant'o'j est'os esplor'it'a pli detal'e.

La asert'o, ke vend'ej'o'j abund'as, est'as pri'rid'ind'a. Nun'temp'e la lok'o, dediĉ'it'a por la vend'ej'o, est'as dezert'a kamp'o. Kelk'a'j vend'ej'o'j trov'iĝ'as, tamen nur ekster kelk'kilo'metr'a radius'o. Do, la kaŭz'o'j est'as ali'a'j. La ĝeneral'a direktor'o de Vilniaus Prekyba, Ignas Staškevičius [staŝkéviĉus], opini'as, ke en Latvi'o ekzist'as cert'a'j klan'o'j, kie entrepren'o'j est'as kun'lig'it'a'j kun la politik'o kaj pov'as est'i, ke posten'ul'o'j defend'as la interes'o'j'n de tia'j struktur'o'j.

La latv'a'j entrepren'ist'o'j est'as mal'kontent'a'j pro kresk'ant'a eksport'o de litovaj var'o'j. Post ven'o de la menci'it'a litova kompani'o en la latv'a'n merkat'o'n, import'o de iu'j litovaj var'o'j kresk'is kelk'obl'e. Nun'temp'e la kompani'o en Latvi'o hav'as 23 vend'ej'o'j'n. La litova ambasador'o en Latvi'o, Petras Vaitiekunas [vajtekunas], sub'strek'as, ke la ag'ad'o de la litovaj entrepren'ist'o'j en Latvi'o ne est'as unu'flank'a invad'o en la latvi'a'n merkat'o'n. La voj'o est'u ambaŭ'flank'a. Latv'a'j entrepren'ist'o'j dev'us est'i pli agres'em'a'j, por ke pli'grand'iĝ'u flu'o'j de latv'a'j var'o'j al Litovio. Dum la unu'a'j du monat'o'j de 2002 Litovio eksport'is en Latvi'o'n var'o'j'n je 71 milion'o'j da eŭr'o'j, dum est'is import'it'a'j latv'a'j var'o'j nur je 16,6 milion'o'j.

Ankaŭ ali'a'j litovaj kompani'o'j oft'e sufer'as en Latvi'o arbitr'ec'o'n de lok'a'j ŝtat'a'j funkci'ul'o'j. Tamen tio nur provizor'e brems'as, sed ne halt'ig'as efik'o'n de merkat'a'j leĝ'o'j. La kompani'o Vilniaus Prekyba ne intenc'as re'tir'iĝ'i el Rig'o. Se oni ne sukces'os ek'mov'i la konstru'ad'o'n de la vend'ej'o, la kompani'o ek'real'ig'os ali'a'j'n projekt'o'j'n, ĉar ĝi hav'as en la latv'a ĉef'urb'o kelk'a'j'n aĉet'it'a'j'n ter'parcel'o'j'n, taŭg'a'j'n por super'vend'ej'o'j.

Leter'o'j

Ĉeĥ'a opini'o pri atom'elektr'ej'o en Temelín

La artikol'o 15 % kontraŭ ĉeĥ'a atom'central'o (MONATO 2002/3, paĝ'o 10) montr'as la politik'a'n situaci'o'n de Aŭstrio kaj klopod'o'j'n de iu'j aŭstr'a'j politik'a'j fort'o'j per la kontraŭ-atom'elektr'ej'a kampanj'o kamufl'i precip'e la en'land'a'j'n politik'a'j'n, ekonomi'a'j'n kaj ali'a'j'n problem'o'j'n. En Ĉeĥi'o oni streb'as pli'bon'ig'i la natur'medi'o'n per lim'ig'o de ter'surfac'a karb'o'min'ad'o kaj de elektro'produkt'ad'o per karb'o'elektr'ej'o'j. Unu el tiu'j ebl'o'j est'as elektro'produkt'ad'o en atom'central'o'j. Tia central'o dis'radi'as 100-obl'e mal'pli da radioaktiv'aĵ'o'j ol karb'o'elektr'ej'o'j, ĝi mal'pli'ig'as la el'las'o'n de forc'ej'gas'o'j kaj ne konsum'as oksigen'o'n.

Kompren'ebl'e ni ĉiu'j tim'as averi'o'n de tiu elektr'ej'o, sed mi est'as konvink'it'a, ke la atom'elektr'ej'o en Temelín [témeliin] est'as bon'e konstru'it'a kaj ĝi est'as kompar'ebl'a kun la plej perfekt'a'j atom'elektr'ej'o'j de tiu tip'o. Ceter'e, ĝi ne est'as nur'a ĉeĥ'a verk'o, sed rezult'o de fak'ul'a kun'labor'o el plur'a'j land'o'j. Komenc'e ĝi est'is rus'a projekt'o, kiu'n post'e modern'ig'is la uson'a kompani'o Westinghouse [ŭéstinghaŭs], kiu por Temelín liver'is la reg'ant'a'n kontrol'sistem'o'n, la nukle'a'n material'o'n kaj la monitor'aranĝ'o'n de radi'ad'o. Por la atom'elektr'ej'o Temelín far'is grav'a'j'n liver'aĵ'o'j'n firma'o'j el Uson'o, Briti'o, Germanio, Franci'o, Italio, Svis'land'o, Hungari'o kaj – interes'e – ankaŭ el Aŭstrio.

La aŭstr'a firma'o PKE Philips [filips] liver'is teknik'a'j'n rimed'o'j'n por fizik'a protekt'o de la elektr'ej'o, la firma'o'j Nalco Chemical [nálko kémikal] liver'is kemi'aĵ'o'j'n kaj Eli'n elektro'instal'aĵ'o'j'n. La antaŭ'menci'it'a'j aŭstr'a'j firma'o'j kaj per'e de ili la aŭstr'a ŝtat'o profit'is rimark'ind'e el tiu elektr'ej'o, kontraŭ kiu nun iu'j aŭstr'a'j politik'ist'o'j tiom histeri'e agit'as. La petici'o'n kontraŭ la atom'elektr'ej'o en Temelín sub'skrib'is 15 % de la aŭstr'o'j. Tio signif'as, ke grand'a pli'mult'o de aŭstr'o'j, 85 %, ne las'is si'n tromp'i de ekstrem'dekstr'ul'a'j politik'ist'o'j kaj montr'is tiel si'a'n prudent'o'n. Aŭstr'o'j, dank'o'n!

Leter'o'j

„Stel'o” ĉe la urb'o'dom'o

La ide'o'j de la litova urb'estr'o Zuokas, kiu'j est'is prezent'it'a'j en ret'versi'o de MONATO sub la rubrik'o Modern'a viv'o (kaj en la paper'a versi'o, juni'o 2002, p. 13 (red.)), ne est'as nur infan'ec'a'j. La postul'o, ke la nom'o de la ĉef'urb'o aper'u sur veter'prognoz'a map'o, est'as tut'e raci'a, kaj sen'kost'a'j publik'a'j bicikl'o'j jam sukces'e uz'ebl'as en mult'a'j urb'eg'o'j ne-litovaj, ekzempl'e en la ĉef'urb'o de Finnlando, Helsink'o. Ebl'e la litovoj mem dev'us iom ŝanĝ'iĝ'i.

Monat'o si'n prezent'as

Anna kaj Mat'i Pent'us

(lingv'a'j revizi'ant'o'j, Moskvo, Rusio)

Ni est'as matematik'ist'o'j, kaj labor'as en la moskva ŝtat'a universitat'o, kies alt'konstru'aĵ'o'n ebl'e iu'j leg'ant'o'j kon'as. Ĝust'e tie, inter la 12a kaj 16a etaĝ'o'j, trov'iĝ'as ni'a fakultat'o, la mekanik'a-matematik'a.

Inter ni'a'j hobi'o'j est'as klasik'a muzik'o, precip'e mez'epok'a'j verk'o'j prezent'at'a'j per aŭtentik'a'j muzik'il'o'j kaj ĉambr'a muzik'o de la barok'a epok'o, kaj lingv'o'j. Tre plaĉ'as al ni verk'i tekst'o'j'n por ni'a dis'send'o'list'o pri interes'a'j vort'o'j de la rus'a lingv'o. Ni kun plezur'o okup'iĝ'as pri program'ad'o kaj el'don'a'j teknologi'o'j.

Plaĉ'as al ni ek'kon'i i'o'n nov'a'n pri hom'o'j, ili'a viv'o, ili'a'j land'o'j. Tial ni tre ŝat'as la revu'o'n MONATO kaj fier'as est'i ĝi'a'j kun'labor'ant'o'j.

Monat'o si'n prezent'as

Roland Rotsaert

(redaktor'o de la rubrik'o „Ekonomi'o”, Bruĝ'o, Belgi'o)

Monat'o si'n prezent'as

Paul Peeraerts

(redakci'a sekretari'o, Antverpeno, Belgi'o)

Mi nask'iĝ'is en Antverpeno en la jar'o 1946 kaj ankoraŭ loĝ'as tie, kvankam nun en la periferi'a urb'o'part'o Deurne. Esperant'o'n mi lern'is antaŭ 35 jar'o'j. Kiam mi profesi'e ek'labor'is ĉe Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel) en 1979, Esperant'o iĝ'is mi'a ĉef'a lingv'o, kio ĝi ankoraŭ nun est'as, eĉ en la privat'a viv'o.

En la ofic'ej'o de Fel mi ĉef'e zorg'as pri komput'ad'o (poŝt'o'servil'o, intern'a ret'o, paĝ'ar'o en Inter'ret'o), pri la libr'o'serv'o kaj pri MONATO. La task'o de redakci'a sekretari'o est'as precip'e la kontrol'ad'o de la manuskript'o-flu'ad'o inter la divers'a'j redaktor'o'j, ĉef'redaktor'o, revizi'ant'o'j kaj grafik'ist'o.

Leter'o'j

„La”, artikol'o nur difin'a

En MONATO 2002/3, paĝ'o 24, Donald Broadribb recenz'ant'e la libr'o'n Ebon'o de Ryszard Kapuściński, tut'prav'e laŭ la sub'skrib'int'o riproĉ'as la traduk'int'o'n de tiu verk'o pri mis'uz'o de la difin'a artikol'o „la”. Broadribb skrib'as, ke „kelk'foj'e preskaŭ ŝajn'as, ke [pro ne'bon'a traduk'o] la traduk'int'o koncept'as ĝi'n kiel ne'difin'a'n artikol'o'n”. Paĝ'o'n 31 de la sam'a numer'o de MONATO mi leg'as, ke ali'a verk'o laŭ anonc'o port'as titol'o'n „La kosm'o kaj ni”, kvankam la aŭtor'o ne pov'as konvink'i la sub'skrib'int'o'n pri la difin'ec'o de la vort'o „kosm'o”. Ludovik'o Zamenhof skrib'is en unu el si'a'j Lingv'a'j respond'o'j (1906): „Uz'u la artikol'o'n [difin'a'n] tiam, kiam vi sci'as cert'e, ke ĝi'a uz'ad'o est'as neces'a kaj postulat'a de la logik'o, sed en ĉiu'j dub'a'j okaz'o'j tut'e ĝi'n ne uz'u”. Strang'e, ke la majstr'o skrib'is la logik'o. La sintaks'a logik'o de lingv'o'j kaj logik'o scienc'a ja ne sam'as, kaj pri logik'o ekzist'as pli da skol'o'j ol sam'opini'o'j.

El mi'a vid'punkt'o

Divers'ec'o: grand'a minac'o

Kon'at'a, brazila ĵurnal'ist'o Joelmir Beting, oft'e ripet'as: „En la praktik'o la teori'o est'as tut'e ali'a.” Tiu esprim'o est'as sam'e traf'a kaj naiv'a kiel la kongres'a tem'o de Universal'a Kongres'o de Esperant'o (UK) por Fort'alez'a, kiu aplomb'e asert'as: „Divers'ec'o – ŝanc'o, ne minac'o”. Est'as temp'o por ke la „ideal'ist'o'j” re'e descend'u sur la ter'o'n kaj evit'u konsider'i si'a'j'n dezir'o'j'n kiel real'aĵ'o'j'n.

Perd'it'a'j ŝanc'o'j de l' divers'ec'o

Est'as kutim'o dir'i, ke Esperant'o en'ten'as ideologi'o'j'n, kiu'j'n oni resum'as per la esprim'o „intern'a'j ide'o'j”. Zamenhof mem, mistik'e lig'is si'a'n lingv'o'n al iu hom'ar'an'ism'o. Tuj post'e Lant'i, en Sen'naci'ec'a Asoci'o Tut'mond'a (Sat) prov'is en'konduk'i ali'a'n, preskaŭ paralel'a'n ideologi'o'n, la sen'naci'ism'o'n. Sen'dub'e ambaŭ agnosk'is i'o'n plen'e evident'a'n, t.e. la ekvivalent'ec'o'n de la hom'a'j valor'o'j. La fakt'o ke, kultur'e, en la civilizaci'a'j aspekt'o'j, tiu'j valor'o'j esprim'iĝ'as laŭ divers'a'j manier'o'j, ne dev'us mal'aper'ig'i ili'a'n ekvivalent'ec'o'n. La valor'o'j est'as ĉie sam'valor'a'j kiam ili rekt'e rilat'as al la hom'o'j. Ili trans'don'as ide'o'j'n pri universal'ec'o, sen'naci'ec'o, tut'mond'ec'o, kio'n bon'e reprezent'as la koncept'o pri tut'mond'a, universal'a komunik'il'o, t.e. Esperant'o.

En la 60aj kaj 70aj jar'o'j oni eĉ hav'is la impres'o'n, ke la hom'o'j pret'is iom el'las'i la divers'ec'o'n aŭ almenaŭ inter'plekt'i si'a'j'n valor'o'j'n rigard'e al tut'mond'ec'o, kompren'ebl'e, tiam sub la prem'o de konsum'ism'o, de ekonomik'a spekul'ad'o. Kapital'ism'o, en inter'naci'ec'o, do preter la naci'a'j kaj ŝtat'a'j lim'o'j venk'is. La hom'o'j ne plu si'n streĉ'is por pens'i glob'e dum ili ag'is lok'e. La hom'o'j el'star'ig'is la divers'ec'o'n, si'a'j'n rajt'o'j'n al apart'ec'o, pri religi'o, pri ras'o, pri „etn'a'j liber'ec'o'j” eĉ en Esperanti'o. La ŝanc'o'j de divers'ec'o post la 80aj jar'o'j, okul'frap'e perd'iĝ'is por cel'o al pli human'a, bon'a mond'o.

Kial grand'a minac'o?

La last'a'j okaz'aĵ'o'j en la tut'a mond'o demonstr'as, ke la kult'o'j al divers'ec'o far'iĝ'is grand'a minac'o ĝust'e kontraŭ harmoni'a kun'viv'ad'o, grand'a minac'o al pac'o laŭ la plej larĝ'a senc'o. „La ŝok'o'j inter la civilizaci'o'j”, kiel skrib'is Samuel Huntington [hantingtn], klar'e evident'iĝ'is en ni'a tut'a planed'o. La religi'a'j „integr'ism'o'j” ekzempl'e de la fanatik'a islam'ism'o, en si'a'j manifest'iĝ'o'j ek'montr'as sen'fin'a'j'n, ebl'a'j'n katastrof'o'j'n. La ĵus'a tiel nom'at'a „politik'a sism'o” en Franci'o kun la faŝist'o Le Pen est'as natur'a, antaŭ'vid'it'a re'ag'o al pli ol 40 jar'o'j de la „invad'o” far'e de magreb'an'o'j ĉef'e islam'a'j, kiu'j trud'as si'a'j'n kutim'o'j'n ĉie kaj si'a'j'n religi'a'j'n apart'aĵ'o'j'n, rit'o'j'n en laik'a'j, publik'a'j lern'ej'o'j ... laik'ec'o, en Franci'o pen'e konker'it'a en 1905 per apart'ig'o de ŝtat'o kaj eklezi'o, sed nun minac'at'a nom'e de respekt'o al divers'ec'o, nom'e de liber'ec'o, demokrati'o, hom'a'j rajt'o'j ktp. Jen la ŝok'o, sism'o, hipokrit'ec'o.

Not'ind'e ke la minac'o'j, ne nur minac'o'j sed ver'a'j detru'o'j de valor'o'j, pro la fanatik'a aplik'o de la divers'ec'o okaz'as sur ĉiu'j teren'o'j de la hom'a'j ag'ad'o'j, jen en ekonomi'o pro la kutim'o'j, jen en politik'o pro ambici'o'j, pro hegemoni'a'j cel'o'j ktp. La divers'ec'o, laŭ la nun'a evolu'o, re'e akr'ig'as la kon'at'a'j'n kaŭz'o'j'n de milit'o'j aŭ simpl'a'j konflikt'o'j, pro religi'o'j, pro naci'ism'o'j, pro ras'ism'o. La divers'ec'o spron'as la konflikt'o'j'n en mez'orient'o sen ebl'o'j de ver'a ŝanc'o pri harmoni'a kun'viv'ad'o. La mistik'a divers'ec'o al'konduk'as abomen'o'n, mal'am'o'n kaj mal'ebl'ig'as raci'a'n rezon'ad'o'n far'e de la individu'o'j. La hom'o'j ne plu percept'as la ekvivalent'ec'o'n de si'a'j valor'o'j.

Brazila inter'plekt'ad'o

Feliĉ'e ekzist'as kelk'a'j escept'o'j, kie la hom'a'j valor'o'j inter'plekt'iĝ'as, kun'fand'iĝ'as sen konflikt'o'j kaj ating'as nov'a'n civilizaci'a'n form'o'n. Brazilo est'as unu el tiu'j mal'mult'a'j ekzempl'o'j kie la divers'ec'o est'as font'o por kultur'a riĉ'ec'o. En Brazilo la vort'o'j gent'o, etn'o ne hav'as signif'o'n. Pli ĝust'e hom'o'j el ĉiu'j part'o'j de la mond'o, nigr'ul'o'j, blank'ul'o'j, flav'ul'o'j inter'miks'iĝ'is kaj form'is nov'a'n gent'o'n. La diferenc'o'j inter ras'o'j stomp'iĝ'as, kiam ili ne en'tut'e mal'aper'as. Sen'dub'e iu naci'ism'o, verd'a kaj flav'a kre'iĝ'is precip'e per futbal'o kaj karnaval'o sed sen eksces'o'j kaj konflikt'o'j ... almenaŭ ĝis nun! La religi'a divers'ec'o est'as amuz'a, el la oficial'a religi'o rom-katolik'a greft'iĝ'is dek'o'j, ebl'e cent'o'j da apart'a'j sekt'o'j lig'it'a'j ĉu al krist'an'ism'o, ĉu al afrik'a'j anim'ism'o'j. Ni el'star'ig'u la fenomen'o'n „spirit'ism'o” propr'a al tre mult'a'j esperant'ist'o'j. Sed ĉio ĉi tio, dum'e, en si'a divers'ec'o rest'as en pac'a kun'viv'ad'o. Oni tamen ek'sent'as minac'o'n al ŝtat'a, politik'a laik'ec'o ĉar ambici'a'j politik'ist'o'j cel'e al balot'ad'o jam avid'e si'n turn'as al religi'a'j influ'o'j, kio pov'as far'iĝ'i minac'o, preter la oficial'a, konstant'a „ben'o de di'o!”

Ekster'naci'a sent'kapabl'o

La aktual'a mond-evolu'o dev'ig'as ni'n pens'i tut'mond'ec'e, preter lok'a divers'ec'o, direkt'e al universal'ec'o, eĉ se ni dev'as ag'i lok'e. Ĉio, kio tuŝ'as ni'a'j'n ag'ad'o'j'n, en ekonomi'o, en ekologi'o ekzempl'e, nur pov'as hav'i solv'o'j'n en tut'mond'a konsider'o. La ebl'o'j pri komunik'ad'o est'as sam'moment'a'j por la tut'a mond'o kaj per la sam'a'j rimed'o'j, sekv'e la slogan'o lanĉ'it'a de Lant'i antaŭ 80 jar'o'j: „Sat-an'o'j (ne nur!) kutim'iĝ'u al ekster'naci'a sent-, pens-, kaj ag'ad-kapabl'o” konserv'as si'a'n aktual'ec'o'n se ni ver'e vol'as, ke la divers'ec'o far'iĝ'u ŝanc'o por ating'o de ... pli bon'a mond'o. Ni'a spert'o, bedaŭr'ind'e, montr'as kiom mal'facil'a est'as praktik'a aplik'o de ĉi tiu slogan'o. Ni tamen pov'as nur rekomend'i, ke, por la trakt'ad'o de la kongres'a tem'o de la UK, la hom'o'j (esperant'ist'o'j) kiu'j ven'os al Fort'alez'a, las'u si'a'j'n kutim'a'j'n apart'aĵ'o'j'n en si'a'j hejm'o'j, por pov'i sent'i, vid'i la kun'fand'iĝ'o'j'n de hom'a'j valor'o'j en Brazilo.

Leter'o'j

Hudson aŭ Guaiba

Rilat'e al la artikol'o de Gilbert Led'o'n sub la rubrik'o El mi'a vid'punkt'o, MONATO 2002/4, paĝ'o'j 6-7, mi vol'as korekt'i kelk'a'j'n inform'o'j'n de la aŭtor'o. Unu'e, Luiz Inacio da Silva est'is kandidat'o al prezid'ant'ec'o de Brazilo kvar foj'o'j'n (1989, 1994, 1998 kaj 2002). Du'e, Partido dos Trabalhadores (PT) (Parti'o de labor'ist'o'j) ne est'as labor'ist'a parti'o, sed parti'o por la labor'ist'o'j. Labor'ist'a'j parti'o'j, kia'j ekzist'as en Brazilo en'tut'e 7, est'as Partido Trabalhista Brasileiro (PTB) (Parti'o labor'ist'a de Brazilo) kaj Partido Democrático Trabalhista (PDT) (Demokrati'a labor'ist'a parti'o), kiu'j kompren'ebl'e ne part'o'pren'is en la Forum'o Social'a Tut'mond'a (FST).

Leter'o'j

Korekt'o de verk'int'o

En la artikol'o Plur'lingv'a'j klav'ar'o'j de la sub'skrib'int'o, MONATO 2002/3, paĝ'o 29, aper'is erar'o. En la last'a aline'o, en la unu'a kolumn'o, lini'o -4, la vort'o'j „ĝi est'as uz'at'a por skrib'i ankaŭ la kri'a'n” dev'us est'i: „la inuit'a tip'ar'o est'as uz'at'a por skrib'i ankaŭ la kri'a'n”. La inuit'a kaj la kri'a est'as lingv'o'j de nord'a'j popol'o'j, dum la ĉerok'a popol'o (la verk'int'o uz'is la form'o'n „ĉerokia”, sed ne grav'as) viv'as en region'o mult'e pli sud'a en Nord-Amerik'o. La sub'skrib'int'o ne ŝat'us, ke leg'ant'o'j supoz'u, ke li far'us tia'n erar'o'n. La sub'skrib'int'o varm'e gratul'as la redakci'o'n de MONATO kaj special'e la grafik'ist'o'n Hug'o Fontyn pri la nov'a aspekt'o de la period'aĵ'o, kiu nun est'as kompar'ebl'a kun tiu de grav'a'j revu'o'j kiel Newsweek.

Ekonomi'o

Ĉini'o

Funebr'a ekonomi'o iĝ'as krim'a monopol'o

En grand'a'j ĉin'a'j urb'o'j al funebr'ul'o kiu port'as flor'kron'o'n aĉet'it'a'n ekster'e, est'as mal'permes'at'e en'ir'i la ej'o'n por la funebr'a ceremoni'o. Oni pov'as aĉet'i tio'n nur de la funebr'o'serv'o.

En privat'a vend'ej'o de funebr'aĵ'o'j la plej delikat'a kron'o est'as vend'at'a kontraŭ 70 ĝis 80 juan'o'j (1 juan'o = ĉ. 0,14 eŭr'o'j), sed la funebr'o'serv'o vend'as sam'kvalit'a'n kron'o'n por 200 ĝis 300 juan'o'j. Ĉiu'tag'e ĝi almenaŭ for'vend'as 150 tia'j'n. Se ĉiu kron'o mez'um'e hav'as vend'o'prez'o'n de 200 juan'o'j, nur per funebr'a'j kron'o'j la serv'o en unu tag'o akir'as ĉ. 20 000 juan'o'j'n da profit'o. En unu jar'o la profit'o je tio ating'as pli ol kvar milion'o'j'n da juan'o'j.

La ĉin'o'j jam plend'as, ke en hospital'o nask'o'kost'o est'as tro alt'a, kaj ili nun ek'konsci'as, ke ankaŭ por mort'int'o ili dev'as el'spez'i tre mult'e da mon'o. Laŭ raport'o de ĵurnal'ofic'ej'o, nun en iu'j grand'a'j urb'o'j tomb'o de mort'int'o est'as pli kost'a ol dom'o de viv'ant'o. Tomb'o el marmor'o, kun are'o de nur unu kvadrat'a metr'o, est'as lu'don'at'a por 70 jar'o'j kontraŭ lu'pag'o de 40 000 ĝis 60 000 juan'o'j. En Kanton'o, urb'o en sud'a Ĉini'o, kie est'as bon'a ekonomi'a situaci'o, konstru'kost'o de plej luks'a tomb'o est'as pli ol 400 000 juan'o'j. Negoc'ist'o el tiu urb'o, kiu produkt'as kaj vend'as cindr'o-urn'o'j'n, antaŭ ne'long'e publik'e konfes'is, ke la super'profit'o de tre alt'prez'a urn'o oft'e pov'as est'i dek'obl'o.

Gigant'a merkat'o

De mult'a'j jar'o'j la ĉin'a ministr'ej'o pri civil'a administr'ad'o special'e trakt'as por'mort'int'a'j'n afer'o'j'n. Statistik'o de tiu ministr'ej'o montr'as, ke en la jar'o 2000 en Ĉini'o est'is 8 milion'o'j da mort'int'o'j. El tiu'j, 3,73 milion'o'j est'is kremaci'it'a'j. Eĉ se oni kalkul'as laŭ mal'alt'norm'a funebr'o'kost'o de po 1000 juan'o'j, ekzist'as merkat'o de ok miliard'o'j da juan'o'j.

La funebr'a ekonomi'o iĝ'is monopol'a ekonomi'o. Mal'antaŭ tiu monopol'o est'as korupt'ec'o. La nov'aĵ-agent'ej'o Xinhua, la plej aŭtoritat'a liver'ant'o de nov'aĵ'o'j en Ĉini'o, en april'o 2000 inform'is, ke en la pas'int'a jar'o nur en la Zhejiang-provinc'o la prokuror'ej'o persekut'is 16 person'o'j'n de la tut'provinc'a funebr'o'serv'o rilat'e al 11 krim'ag'o'j. Inter tiu'j dek est'as estr'o'j de reg'ist'ar'a'j instanc'o'j aŭ organiz'aĵ'o'j.

Monat'o si'n prezent'as

Guido Baeyens

(pres'ist'o, Zoersel, Belgi'o)

Mi est'as 49-jar'a, feliĉ'a edz'o de Nancy. Ni hav'as unu fil'in'o'n, 6-jar'a'n, kiu nom'iĝ'as Inez. Ni loĝ'as en Zoersel, komun'um'o proksim'e al Antverpeno kaj al la nederlanda land'lim'o. Mi ek'labor'is ĉe Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel) antaŭ 20 jar'o'j. Mi est'as la pres'ist'o de MONATO kaj de la pli'mult'o de la el'don'aĵ'o'j de Fel. La pres'ad'o okup'as pli-mal'pli 40 % de mi'a temp'o. Krom tio mi ankaŭ zorg'as pri la fin'pret'ig'o de la pres'aĵ'o'j, en'paĝ'ig'o kaj pri divers'a'j teknik'aĵ'o'j.

Mi'a'j ŝat'okup'o'j est'as volejbal'o, pentr'ad'o kaj vojaĝ'ad'o.

Modern'a Viv'o

Medicin'o

Lakt'o sur la lip'o'j ...

El'trov'is kurac'ist'o'j, ke ju pli long'e beb'o lakt'o'n de si'a patr'in'o ricev'as, des pli inteligent'a est'os la infan'o. Kaj nun, malgraŭ metod'ologi'a'j problem'o'j, lev'iĝ'as la demand'o: ĉu ankaŭ plen'kresk'ul'o'j des pli inteligent'as, ju pli da patr'in'a lakt'o ili ricev'is?

Dan'a'j scienc'ist'o'j esplor'is la afer'o'n kaj la uson'a revu'o Jam'a (2002-05-08) publik'ig'is la rezult'o'j'n. La esplor'ist'o'j mezur'is la inteligent'o'n de du grup'o'j de vir'o'j kaj vir'in'o'j aĝ'ant'a'j inter 18 kaj 27 jar'o'j. Ili uz'is du apart'a'j'n mezur'metod'o'j'n. Post'e ili divid'is la hom'o'j'n laŭ la long'ec'o de mam'nutr'ad'o: dum unu monat'o; dum du ĝis tri monat'o'j; dum kvar ĝis ses monat'o'j; dum sep ĝis naŭ monat'o'j; dum pli ol naŭ monat'o'j. Laŭ ambaŭ mezur'metod'o'j, inteligent'o pli alt'is ĉe la last'a'j grup'o'j kaj laŭ manier'o statistik'e signif'a.

Mezur'ant'e inteligent'o'n, la esplor'ist'o'j konsider'is vort'a'n, plen'um'a'n kaj ĝeneral'a'n kapabl'o'j'n. Por evit'i mis'konklud'o'j'n, ili en'miks'is en la kalkul'ad'o'n 13 parametr'o'j'n, kiu'j pov'us erar'ig'i la esplor'o'n (patr'in'a tabak'fum'ad'o dum graved'ec'o, patr'in'a aĝ'o, pez'o de la beb'o, patr'in'a pez'o, patr'in'a san'o, komplik'aĵ'o'j dum akuŝ'o k.a.). Malgraŭ ĉiu'j parametr'o'j, la statistik'o klar'e montr'is, ke patr'in'a lakt'o rezult'ig'as pli inteligent'a'j'n plen'kresk'ul'o'j'n.

Ekonomi'o

POLLANDO

Labor'o tro mult'e'kost'a

En Pollando, la kost'o'j lig'it'a'j kun labor'o est'as plej alt'a'j kompar'e kun tiu'j en ali'a'j ŝtat'o'j de mez'orient'a Eŭrop'o. Sekv'e, okcident'a'j kompani'o'j lok'as si'a'j'n kapital'o'j'n en najbar'a'j land'o'j. Tiel komenc'as nun far'i ankaŭ la pol'a'j entrepren'o'j.

La pol'a ekonomi'o ĉes'as est'i konkurenc'kapabl'a. Kiel rimark'ig'as sam'e pol'a'j kiel ali'land'a'j ekonomik'ist'o'j, unu el la ĉef'a'j kaŭz'o'j est'as kresk'ad'o de labor'kost'o'j por la entrepren'o'j. Pag'o'j por divers'a'j soci'a'j asekur'o'j kaj fondus'o'j, el'spez'o'j lig'it'a'j kun la sekur'ec'o kaj higien'o de labor'o kaj la kost'o'j de la kurac'ist'a'j liber'ig'o'j for'manĝ'as tro da mon'o el la entrepren'a'j buĝet'o'j.

En Pollando de preskaŭ dek jar'o'j sen'prokrast'e kresk'as la ŝarĝ'o'j je labor'o. Dum tiu period'o impost'o'j kaj divers'a'j kotiz'aĵ'o'j je salajr'o'j kresk'is de ĉ. 50 % ĝis preskaŭ 90 % de la salajr'o. Ekonomik'ist'o'j el la centr'o Adam Smith kalkul'is ke nun el ĉiu zlot'o (ĉ. 0,30 eŭr'o/dolar'o) kiu ven'as al la mon'uj'o de labor'ist'o, la labor'don'ant'o dev'as don'i al la ŝtat'a kas'o ankaŭ du'a'n sum'o'n egal'a'n al preskaŭ unu zlot'o. Pro alt'a'j kost'o'j de labor'o lig'e kun la mal'facil'a situaci'o en la mond'a merkat'o la labor'don'ant'o'j est'as dev'ig'at'a'j serĉ'ad'i ŝpar'o'j'n. Ili do lim'ig'as invest'o'j'n kaj mal'pli'grand'ig'as labor'ig'o'n.

Plej mult'e'kost'a'j en la region'o

En Pollando la kost'o'j de unu labor'hor'o est'as daŭr'e mal'pli grand'a'j ol en Eŭrop'a Uni'o – sep'obl'e mal'pli ol en Germanio – sed ili est'as la plej alt'a'j en mez'orient'a Eŭrop'o.

En Ĉeĥi'o aŭ en Hungari'o la mez'a monat'a salajr'o est'as konstat'ebl'e pli mal'grand'a ol en Pollando, kaj la indik'il'o de la mal'net'a naci'a produkt'o kalkul'it'a je unu loĝ'ant'o est'as eg'e pli grand'a. En la jar'o 2000 la mez'um'a salajr'o en Pollando ating'is 480 uson'a'j'n dolar'o'j'n. En Ĉeĥi'o tio est'is proksim'um'e 380 kaj en Hungari'o 340 dolar'o'j. Tio, kaj ankaŭ la pli alt'a labor'produkt'iv'ec'o, ig'as tiu'j'n land'o'j'n popular'a'j inter ekster'land'a'j invest'ant'o'j.

Dum en Pollando en la jar'o 2001 la valor'o de ali'land'a'j invest'o'j mal'pli'grand'iĝ'is, en Ĉeĥi'o kaj Hungari'o pli'grand'iĝ'is. Nun je unu mez'um'a pol'o est'as 800 dolar'o'j de fremd'a invest'ad'o, sed je unu ĉeĥ'o aŭ hungar'o pli ol 2000 dolar'o'j.

Merkat'o en Orient'o

Recesi'o kaj fal'ant'a konkurenc'kapabl'o okaz'ig'as, ke ĉiam pli da pol'a'j firma'o'j serĉ'as lok'o'j'n por si'a'j entrepren'o'j ekster Pollando. Ankoraŭ antaŭ kelk'a'j jar'o'j pol'a'j entrepren'ist'o'j volont'e invest'ad'is en Okcident'o, sed nun ili prefer'as Orient'o'n. Ĝis la jar'o 1997 65 % de la pol'a'j ekster'land'a'j invest'o'j est'is en Okcident'o, nun 80 % est'as lok'it'a'j en orient'a'j merkat'o'j. Pol'a'j entrepren'ist'o'j pli vol'as merkat'o'j'n en Rusio, Ukrainio, balt'a'j land'o'j, Belorusio, sed ankaŭ en Ĉini'o kaj Hindio, ĉar tie est'as mal'mult'e'kost'a labor'fort'o kaj grand'eg'a merkat'o.

En Orient'o si'a'j'n fabrik'o'j'n hav'as jam gigant'o'j de la mond'a industri'o kiel Coca-Col'a, Volv'o, Fiat, Philips k.a. Pol'a'j firma'o'j dezir'as al'iĝ'i al ili, ĉar la ĉe'est'o de la gigant'o'j, signif'as, ke tiu'j merkat'o'j iĝ'as daŭr'e pli sekur'a'j. Tiel far'as i.a. jen'a'j pol'a'j firma'o'j: Animex (unu el la plej grand'a'j viand'o-firma'o'j), Inter-Groclin (seĝ'o'j, ankaŭ por aŭtomobil'o'j) kaj Fort'e (fabrik'o de mebl'ar'o). Jam baldaŭ si'a'n fabrik'o'n en Rusio plan'as konstru'i Atlas, la pol'a gvid'ant'o de glu'o'j por glazur'o kaj terakot'o.

Pri la alt'a'j labor'kost'o'j en Pollando atest'as ankaŭ la fakt'o, ke mult'a'j firma'o'j mend'as produkt'o'j'n ĉe orient'a'j partner'o'j kaj post'e import'as tiu'j'n produkt'o'j'n hejm'e'n. Malgraŭ tio, ke est'as kost'o'j de transport'ad'o, tiu reciprok'a kun'labor'ad'o valor'as por ambaŭ flank'o'j, la pol'a kaj la orient'a.

Modern'a Viv'o

LITOVIO

Rekord'a radik'o

Ginseng'o asoci'iĝ'as kun orient'a'j land'o'j: la ginseng'a radik'o kutim'e ven'as el Ĉini'o, Korei'o aŭ Siberio. Do la litova famili'o Lučka apart'e mir'is, konstat'int'e, ke ginseng'a'j radik'o'j kultiv'at'a'j en la ĝarden'o montr'is si'n mult'e pli valor'a'j ol specimen'o'j en'port'it'a'j el Ĉini'o.

Jon'as Lučka, iam'a forst'ist'o, en'port'is antaŭ 17 jar'o'j unu'a'j'n ginseng'a'j'n sem'o'j'n el Siberio kaj komenc'is eksperiment'i. La rezult'o'j est'is bon'eg'a'j: post 10 jar'o'j la kultiv'ist'o'j Lučka sukces'is kresk'ig'i rekord'a'n radik'o'n, pez'ant'a'n 756 gram'o'j'n (sek'ig'it'e 208 gram'o'j'n), pli grand'a'n ol oni iam rikolt'is en iam'a Sovetio.

Klimat'o

La kutim'a ekstrakt'ebl'o el ĉin'a ginseng-radik'o est'as 15 %; el Rusio ĉ. 20 %; el Litovio tamen 50 %. Ankaŭ la ĉef'a aktiv'a substanc'o, ginzenozido, abund'as en la litovaj radik'o'j. Ŝajn'as, ke la klimat'o en Litovio (nek tro sek'a, nek tro humid'a) favor'as la radik'o'n.

La sukces'o de ginseng'o ne feliĉ'ig'as famili'o'n Lučka. La en'land'a ginseng'o ne akcept'ebl'as por la litova farmaci'a industri'o: mank'as al ĝi neces'a'j esplor'dokument'o'j, kiu'j'n dispon'as en'port'it'a ginseng'o. Jon'as Lučka plant'as do ginseng'o'n por propr'a uz'o: por pli'fort'ig'i la imun'sistem'o'n li kaj li'a edz'in'o maĉ'as sek'ig'it'a'n radik'o'n aŭ manĝ'as ĝi'n kun miel'o. Ili dir'as, ke jar'e unu'e sufiĉ'as 100 gram'o'j da ginseng'o; post mult'jar'a uz'ad'o nur 30-50 gram'o'j.

Art'o

Muzik'o

Eg'e riĉ'a'j harmoni'e

La disk'o prezent'as la tradici'a'n brazil'an muzik'a'n kultur'o'n, pli ĝust'e nur unu el ties paĝ'o'j, nom'e la bosanov'o'n. Bosanov'o est'as spec'o de brazila muzik'o, parenc'a al la fam'a samb'o, sed pli mal'rapid'a kaj mild'a. Kaj la disk'o tre dign'e prezent'as tiu'n mild'a'n kaj agrabl'a'n muzik'aĵ'o'n – ĉiu'j kant'o'j est'as unu'stil'a'j orel'kares'a'j kompon'aĵ'o'j kun sufiĉ'e facil'a'j medit'a'j vers'o'j, plej'part'e sen'rim'a'j.

Oni do ne atend'u de la disk'o vari'ec'o'n kaj bunt'ec'o'n. Por hom'o prefer'ant'a i'o'n ritm'a'n kaj laŭt'a'n, la disk'o pov'as eĉ ŝajn'i iom enu'a. Kaj tio est'as kompren'ebl'a: la disk'o cel'is prezent'i nom'e tiu'n sol'a'n spec'o'n de muzik'o – la bosanov'o'n; kaj ŝat'ant'o'j de agrabl'a, rev'ig'a kaj eĉ iu'senc'e anim'pur'ig'a muzik'o est'os plen'e kontent'ig'it'a'j.

La er'o'j est'as preskaŭ ĉiu'j hel-minor'a'j, vari'a'j ritm'e kaj eg'e riĉ'a'j harmoni'e. La muzik'o est'as tre diafan'a kaj ne tro'ŝarĝ'it'a per divers'a'j muzik'kolor'o'j – unu'vort'e, ĉiu'j muzik'aĵ'o'j est'as tre profesi'e prezent'it'a'j. La kant'ad'o est'as diskret'a kaj tre kongru'a al la tut'a humor'o de la disk'o. Du vir'a'j kaj unu vir'in'a (en unu sol'a kant'o) voĉ'o'j est'as agrabl'a'j kaj la prononc'o (sam'e kiel la nivel'o de la lingv'aĵ'o) est'as bon'a. La tekst'o'j preskaŭ ĉiu'j est'as pri am'o kaj pri sol'ec'o, ankaŭ la senc'o eg'e konform'as al la tut'a kolor'aĵ'o de la disk'o.

Apart'e menci'ind'as la kant'o'j Korkovado, Unu'ton'a samb'o, Knab'in'o el Ipanema – ĉiu pov'as trov'i inter ties harmoni'o'j, melodi'o'j kaj senc'o'j de la tekst'o'j ver'a'n plezur'eg'o'n. Iom el'star'as pro mal'ordinar'a'j ritm'o kaj form'o la kompon'aĵ'o Sun'voj'o, kun riĉ'a akustik-gitar'a sol'o, kaj Medit'o preskaŭ sen'ritm'a liber'a medit'ad'o.

En'tut'e do oni ne pov'as ne rimark'ig'i tio'n, ke la disk'o est'as tre alt'kvalit'a muzik'e, kio pov'as nur ĝoj'ig'i – ĉar nun'temp'e muzik'a kultur'o de Esperant'uj'o iom mal'pli progres'as kompar'e al poezi-kultur'o. Nu, kio do – la disk'o tre dign'e kontribu'as al ni'a muzik'a kultur'o, kaj ni pov'as nur konsil'i kaj rekomend'i al ĉiu'j ŝat'ant'o'j de mal'rapid'a harmoni'riĉ'a muzik'o laŭ'ebl'e plej rapid'e ĝu'i la disk'o'n Brazila kolekt'o.

Tom Jobim: Tom Jobim en esperant'o. Kompakt'a disk'o. 10 kant'o'j. A. Cossavella, F. Fonseca, S. Albuquerque.

Libr'o'j

UEA en la sep'dek'a'j jar'o'j

Ĉi tiu libr'o en'ten'as la al'ven'int'a'j'n ese'o'j'n por „Premi'o Miyoshi”, star'ig'it'a per la mecenat'ec'o de Etsuo Miyoshi kaj iniciat'it'a de la stud'grup'o „Perspektiv'o”. Tiu stud'grup'o est'is fond'it'a en 1996 de Wim De Smet, Peter Forster kaj Claude Pir'o'n kaj nun konsist'as el naŭ person'o'j; ĝi stud'as la perspektiv'o'j'n kaj problem'o'j'n de inter'naci'a lingv'o ĝeneral'e, far'as ĉiu'jar'a'j'n enket'o'j'n pri la progres'o'j de Esperant'o kaj en 2000 esplor'is pri plej merit'a'j person'ec'o'j en la Esperant'o-mov'ad'o. Do plen'e aparten'as al la cel'o'j de la mal'grand'a, sed valor'a grup'o, la laŭd'ind'a iniciat'o stimul'i per premi'o la kon'o'n kaj pri'skrib'o'n de la histori'o de UEA en la jar'dek'o 1970-1980.

Bedaŭr'ind'e, la al'vok'o al la konkurs'o, kvankam relativ'e larĝ'e dis'vast'ig'it'a, al'log'is nur kvin ese'o'j'n, el kiu'j nur kvar plen'um'is la konkurs'a'j'n regul'o'j'n; kaj el la 67 grand'format'a'j paĝ'o'j okup'at'a'j de la ese'o'j (la 13 ceter'a'j est'as konkurs'a'j formal'aĵ'o'j) pli ol du'on'o est'as okup'at'a de unu'nur'a ese'o, kiu, juĝ'it'e sub pseŭdonim'o, tamen rezult'iĝ'is est'i de la prezid'ant'o mem de „Perspektiv'o”, Wim De Smet. Tio iel prav'ig'as la suspekt'o'n, ke la baz'a cel'o de la konkurs'o est'is ne ja la dezir'o pli bon'e kon'i tiu'n kriz'a'n period'o'n, sed la dezir'o de De Smet publik'ig'i si'a'n interpret'o'n de tiu period'o.

La konkurs'o start'as de la tut'e prav'a konstat'o, ke la tiu'temp'a konflikt'o inter Lapenna kaj ali'a'j mov'ad'estr'o'j est'is ĝis nun pri'raport'it'a preskaŭ nur de Lapenna kaj li'a'j amik'o'j, en la verk'o Hamburg'o en Retrospektiv'o, en la revu'o Horizont'o kaj ali'lok'e. La post-Lapenna estr'ar'o de UEA preskaŭ ne re'bat'is: do oportun'as ekvilibr'ig'i tiu'n unu'flank'ec'o'n. Oni tial atend'us, ke post kvar'on'jar'cent'o la super'rigard'o pov'us est'i histori'e sen'pasi'a; mal'e, la ese'o de De Smet est'as verk'it'a per la sam'a atak'em'a kaj detru'a stil'o, kiu'n al Lapenna li riproĉ'as. El mil'o'j da juĝ'o'j koncern'e Lapenna dum la jar'dek'o'j De Smet elekt'as nur negativ'a'j'n, el mil'o'j da leter'o'j li apog'iĝ'as nur al tri specif'a'j, fakt'e mal'mult'o'dir'a'j.

Verk'o pri ne'kon'at'a aŭ tro unu'flank'e rakont'it'a period'o help'as al pli bon'a kompren'o de histori'a'j fakt'o'j kaj est'as do bon'ven'a; tamen el la ese'o de De Smet Lapenna aper'as preskaŭ nur kiel la detru'int'o de la UEA de tiu'j jar'o'j, paranoj'ul'o (plur'foj'e ripet'it'a tez'o), mem'laŭd'ant'o, si'n'kred'ant'a sen'erar'ul'o, tiel ke ĉi tiu prezent'o est'as tut'e mal'ekvilibr'a si'a'vic'e. Ĉiu'j ag'o'j de Lapenna est'as interpret'at'a'j kvazaŭ cel'ant'a'j, rekt'e aŭ mal'rekt'e, person'a'n util'o'n ne pri mon'o, sed pri pov'o aŭ pri favor'e util'ig'ebl'a'j oportun'o'j. Fakt'o'j est'as ne'diskut'ebl'a'j, sed interpret'o de kaŭz'o'j, por kiu'j Lapenna far'is tio'n aŭ i'o'n ali'a'n, est'as plur'foj'e tut'e person'a laŭ la gust'o de De Smet kaj do risk'as est'i komplet'e mis'gvid'a. Ke, ekzempl'e, Lapenna vol'is plu est'i prezid'ant'o de UEA, ĉar tio permes'is oft'a'j'n vojaĝ'o'j'n al Roterdam'o, kie li pov'is renkont'iĝ'i kun Birthe Zacho, est'as bizar'aĵ'o: si'a'j'n person'a'j'n kontakt'o'j'n oni fleg'as pli facil'e, rest'ant'e for de la reflektor'o'j, ĉiam sur'lum'ant'a'j prezid'ant'o'n.

La ese'o konfront'iĝ'as ankaŭ kun la tuj antaŭ'konkurs'e aper'int'a libr'o Ese'o'j memor'e al Iv'o Lapenna, kompil'it'a de la aŭtor'o de ĉi tiu recenz'o, kiu al'port'as mult'o'n nov'a'n pri tiu protagonist'o; sed el ĝi De Smet ĉerp'as ne ĉiam la plej signif'a'j'n part'o'j'n, izol'ant'e unu'op'a'j'n fraz'o'j'n kies signif'o, ekster la ĉirkaŭ'tekst'o, pov'as est'i tren'at'a al ĉiu ajn tez'o. Tio neniom de'pren'as el la merit'o, ke en tiu ese'o est'as don'at'a'j plur'a'j inform'o'j, mult'a'j kon'at'a'j de la tiu'temp'ul'o'j, kelk'a'j tamen ne, kaj mal'mult'eg'a'j kon'at'a'j al nun'a'j lingv'an'o'j; sed rest'as la ne'plaĉ'a impres'o, ke la dezir'o ne est'as kon'ig'i si'a'n star'punkt'o'n respekt'ant'e tiu'j'n de ali'a'j, sed re'bat'i al mult'a'j asert'o'j de Lapenna en li'a'j el'don'aĵ'o'j divers'a'j ek'de 1974 ĝis li'a mort'o en 1987.

Sam'ond'long'a, kvankam kun ton'o pli mild'a, est'as ali'a ese'o de Nikol'a Aleksiev, mult'jar'a bulgar'a komitat'an'o de UEA kaj fort'a reprezent'ant'o de la tiu'temp'e en Bulgario domin'ant'a ideologi'o, kiu kolizi'is kun la si'n'ten'o de Lapenna. La kontrast'o'j inter la du gvid'ant'o'j est'is oft'e tre akr'a'j; ĉi-ese'e Aleksiev ekzamen'as iu'j'n el'tir'aĵ'o'j'n el la verk'o'j de Lapenna kaj refut'as ili'n. Tra li'a ese'o evident'iĝ'as, ke eĉ kiam Esperant'o ĝu'is favor'o'n de la orient-eŭrop'a'j reĝim'o'j, tamen neces'is ĉiam eg'e atent'i kaj ruz'i por rest'i ĉiam sur la surfac'o kaj ne en'danĝer'ig'i la esperant'a'n afer'o'n kaj si'n mem.

Tut'e ali'direkt'a est'as la ese'o de Dmitrij Cibulevskij, esplor'ant'a la ag'ad'o'n de „UEA kaj land'o mal'antaŭ la fer'a kurten'o”, el kiu montr'iĝ'as, kiom hero'a est'is la ag'ad'o de la tiam'a'j sovetiaj esperant'ist'o'j, brems'at'a'j de la ŝtat'o en la ag'ad'o, part'o'pren'ad'o en kongres'o'j, ebl'ec'o pag'i la kotiz'o'j'n. La struktur'o est'is sub'prem'a, kontrol'a; kaj grand'a part'o de la individu'a'j membr'o'j en la tiam'a social'ism'a tend'ar'o est'is al'ig'ebl'a al UEA tra la mal'avar'o de fond'aĵ'o Canuto. Dum cert'a period'o la membr'o'j en orient'a Eŭrop'o konsist'ig'is du'on'o'n de la UEA-membr'ar'o, sed post 1990 tiu nombr'o pli ol du'on'iĝ'is. Strang'e, sed tut'e oportun'e, en ĉi tiu ese'o la nom'o de Lapenna ne aper'as, kvankam, ekzempl'e, al Lapenna oni ŝuld'as la ide'o'n de fond'aĵ'o Canuto. Sed la ese'o parol'as pri cifer'o'j kaj fakt'o'j, ne pri person'o'j: laŭ kronik'a vid'punkt'o ĝi est'as riĉ'a je daten'o'j, sed laŭ histori'ist'a vid'punkt'o, neni'e est'as eĉ propon'at'a'j la kaŭz'o'j de la citat'a'j event'o'j.

La last'a ese'o est'as de Grégoire Maertens, spert'ul'o pri financ'o'j kaj plur'foj'e UEA-estr'ar'an'o. Ankaŭ ĉi tiu ese'o raport'as ĉef'e pri hom'o'j, kaj do Lapenna est'as pri'rakont'at'a sufiĉ'e negativ'e pro li'a'j mis'rilat'o'j al kelk'a'j person'o'j. La bild'o, kiu aper'as pri li, est'as kun mult'e pli da ombr'o'j ol da lum'o'j: est'as pri'raport'it'a'j la kun'sid'o'j, la problem'o'j en UEA kaj en ĝi'a Centr'a Ofic'ej'o, fakt'e la rilat'o'j inter Lapenna kaj la ali'a'j estr'o'j. Neni'e venk'as la konsider'o, ke UEA est'as la membr'ar'o, ke la kongres'an'o'j est'as la esperant'ist'a popol'o, kiu ja ne diskut'as kun iu estr'o pri iu labor'plan'o, sed ĝi'n akcept'as ovaci'e, tren'at'e de li'a orator'a kapabl'o.

Est'as atent'ig'it'e, ke la redakci'o neniel ŝanĝ'is la ese'o'j'n, kaj ke ili est'as re'pres'it'a'j kiel ili al'ven'is al la juĝ'ant'o'j de la premi'o. Tia princip'o kun'tren'as kelk'a'j'n lingv'a'j'n mal'glat'aĵ'o'j'n (ekzempl'e, sistem'a uz'o far'e de De Smet de mir'i anstataŭ mir'ig'i), do model'o ne rekomend'ind'a al komenc'ant'o'j. La libr'o, laŭ el'don'a vid'punkt'o, est'as plaĉ'a, sed ĝi pov'us est'i pli bon'a: tro mal'larĝ'a'j marĝen'o'j, tip'ar'o'j kaj lini'aranĝ'o ne'homogen'e variant'a'j de'pend'e de la kontribu'aĵ'o'j, tro grand'a format'o. Sed en'tut'e la element'o'j kaj diskut'pretekst'o'j, kiu'j'n ĝi don'as, est'as ver'e valor'a'j: mank'as tamen, mi ripet'u, ekvilibr'o. Bedaŭr'ind'e: ebl'e, se est'us ali'a premi'o, ven'us pli'a'j konkurs'aĵ'o'j kiu'j help'us al la dialektik'a kompren'o de tiu kriz'a period'o.

Perspektiv'o (red.): Universal'a Esperant'o-Asoci'o en la period'o 1970-1980 – Tekst'o'j de la konkurs'o de la „Premi'o Miyoshi” 2001 Eld. Sonor'il'o, Belgi'o, 2002. 80 paĝ'o'j. ISBN 90 77066 03 9

Libr'o'j

Paŝ'o'j al plen'a posed'o de la konstru'art'o

Pozitiv'e, Gilbert R. Led'o'n iĝ'is nun mi'a mal'amik'o, kaj tio'n mi neniam pov'is atend'i de li, precip'e se mi konsider'as, ke jam lig'as ni'n plur'jar'a amik'ec'o, krom ni'a profund'a am'o al la verd'aĵ'o, kiu'n ni nom'as Esperant'o. Efektiv'e, kial nur nun li el'don'as tiu'n si'a'n verk'et'o'n laŭ la form'o kaj verk'eg'o'n laŭ la en'hav'o? Tro mal'fru'e ..., evident'e, tro mal'fru'e li ĝi'n el'don'is, ĉar mi jam konstru'ig'is al mi du dom'o'j'n, kaj li'a'j konsil'o'j est'us est'int'a'j eg'e taŭg'a'j, kaj mi hav'us tut'e ali'a'n rezult'o'n. Ne, mi ne pov'as pardon'i al li tia'n mal'fru'a'n far'o'n, ĉar est'as li'a kulp'o, ke mi'a dom'o rest'as sen fajr'er'o kaj fajr'uj'o, kaj pli grav'e, mis'turn'it'a! ...

Mi leg'is la bild'o'j'n, kaj vid'is la klar'ig'o'j'n. Nu, li'a libr'et'o est'as plur'tem'a: bon'eg'a vort'ar'o por la okul'o'j kun rekt'a'j kaj kuraĝ'a'j simpl'ig'o'j (p. 6 kaj 8, inter mult'a'j ali'a'j), raci'a kritik'o de ni'a viv'manier'o (p. 10), facil'metod'a instru'ad'o pri plan'ad'o (p. 13 kaj 15) kaj ĉiu ali'a faz'o de la labor'o (p. 19-29), konsci'a prezent'ad'o de la art'o konstru'i (p. 7-39), kaj la sub'konsci'a konsil'o al atent'okul'a'j leg'ant'o'j kaŝ'it'a en la kolor'a bild'o de la kovr'il'o: re'ven'o al la natur'o!

La lingv'o de Led'o'n est'as bon'eg'a tra la tut'a libr'o. Mi tamen rimark'as i'a'n kontraŭ'dir'o'n: li ĉiam parol'as pri konstru'o, neniam pri konstru'ig'o. Eĉ la plej simpl'a el la tie prezent'at'a'j dom'o'j postul'as sufiĉ'e da mon'o, kaj cert'e la propriet'ul'o ĝi'n konstru'ig'os per lert'a'j mason'ist'o'j. Rekomend'ind'a kaj leg'ind'a libr'et'o, eĉ por tiu'j, kiu'j jam posed'as palac'o'n!

Gilbert R. Led'o'n: Teknik'a'j Kajer'o'j n-ro 6 – Konstru'u vi'a'n dom'o'n.. Eld. de la aŭtor'o, 2002. 39 paĝ'o'j.

Sport'o

Futbal'o

Ĉampion'ad'o de sensaci'o'j

Ĉi artikol'o est'as skrib'at'a kiam la 17a mond'a futbal'a ĉampion'ad'o ankoraŭ ne fin'iĝ'is, sed jam nun ebl'as far'i kelk'a'j'n konklud'o'j'n, tre grav'a'j'n por la sport'o. La mond'a ĉampion'ad'o, kiu la unu'a'n foj'o'n pas'as en Azi'o, kaj la unu'a'n foj'o'n en du land'o'j sam'temp'e (somer'e 2000 en Nederlando kaj Belgi'o okaz'is la eŭrop'a ĉampion'ad'o), far'iĝ'is el'star'a preskaŭ el ĉiu vid'punkt'o. Oni pov'as menci'i nur unu aŭ du enu'et'a'j'n matĉ'o'j'n, kaj preskaŭ ĉiu matĉ'o iu'senc'e est'is sensaci'a.

La fiask'o de Franci'o, cert'e, est'as hazard'a, sam'e kiel hazard'e kolaps'et'is plur'a'j ali'a'j fort'a'j team'o'j. Do, ties zelot'o'j ne eg'e mal'ĝoj'u. Sed ne ebl'as ignor'i la triumf'o'n de la afrik'a kaj azi'a futbal'a'j skol'o'j. Se sekv'i la fam'a'n oni'dir'o'n „sud'amerik'a'j futbal'ist'o'j lud'as por ĝu'i la lud'o'n, la eŭrop'a'j – por kontent'i pri la rezult'o”, do oni pov'as dir'i, ke Japani'o kaj Sud'a Korei'o konker'is ĉiu'j'n per si'a eŭrop'ec'a lud'o, kaj Afrik'o (mi mem apart'e ĝu'is Sen'egal'o'n) mir'ind'e kun'ig'as kaj la bel'ec'o'n, kaj la efik'ec'o'n de futbal'ad'o. Kvankam menci'end'as, ke plej'part'o'n de furor'int'a'j team'o'j trejn'as ne lok'a'j special'ist'o'j.

Kaj la eŭrop'a'j team'o'j inter'temp'e dev'as grat'i la nuk'o'j'n kaj i'o'n el'pens'i por est'ont'o. La ĝeneral'a nivel'o de futbal'o kresk'eg'is, kaj eŭrop'a'j kaj sud'amerik'a'j team'o'j ne plu pov'os gajn'i nur dank'e al si'a'j aŭtoritat'o'j kaj est'int'a'j ating'o'j – ĉiu'foj'e neces'os pruv'i si'a'j'n pretend'o'j'n je la futbal'a tron'o. Kaj – gratul'o'j'n al la nov'a ĉampion'o, kiu'n ni jam sci'as.

Politik'o

IRLANDO

Ili frukt'is kaj mult'iĝ'is

La Irlanda Respublik'o hav'as nov'a'n reg'ist'ar'o'n aŭ, pli ĝust'e, ĝi re'elekt'is kun kelk'a'j ŝanĝ'o'j kaj kun pli grand'a majoritat'o la koalici'o'n, kiu reg'is dum la last'a'j kvin jar'o'j. Tio okaz'is malgraŭ la fakt'o ke, antaŭ ol nom'um'i la ĉef'ministr'o'n, aŭ taoiseach, Bertie O'Hearn [bert'i o her'n], skandal'o'j makul'is la parti'o'n, kiu ĉef'e partner'is en la koalici'o.

Ne mal'pli ol kvar el la ministr'o'j en la majoritat'a parti'o Fianna Fáil (FF), inkluziv'e de unu eks'ĉef'ministr'o, dev'is sen'honor'e eks'iĝ'i. Tamen la du koalici'a'j partner'o'j ĝu'is avantaĝ'o'n, ke ili reg'is dum la plej prosper'a period'o en la histori'o de la modern'a irlanda ŝtat'o. Krom'e O'Hearn est'as ĝeneral'e rigard'at'a kiel sincer'a kaj modest'a hom'o kun bon'a reputaci'o.

Privat'ig'o

La koalici'o konsist'as, kiel antaŭ'e, el la grand'a parti'o Fianna Fáil kaj la mal'grand'a PD (Progres'em'a'j Demokrat'o'j). La unu'a est'as respublik'ism'a, la du'a simil'a al konservativ'ul'o'j en ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j. Mary Harney [mejri harne], la gvid'ant'in'o de PD kaj vic'ĉef'ministr'o, aŭ tánaiste, en la last'a reg'ist'ar'o, sekv'as politik'o'n laŭ'ŝajn'e inspir'at'a de la brit'a Margaret Thatcher. Ŝi rekomend'as privat'ig'o'n de ŝtat'a'j entrepren'o'j – mal'e tamen al FF. Apog'ant'o'j de PD evident'e ne tim'as la katastrof'a'j'n efik'o'j'n de privat'ig'o en najbar'a Briti'o.

Kvankam unu'a'vid'e la reg'ist'ar'o de la Irlanda Respublik'o ne mult'e ŝanĝ'iĝ'is, tamen evolu'is la politik'a situaci'o. Fianna Fáil, ekzempl'e, gajn'is ses deput'it'o'j'n; la ĉef'a opozici'a parti'o perd'is 23. Krom'e la Verd'a Parti'o, kiu antaŭ'ne'long'e ne ekzist'is en Irlando, gajn'is ok deput'it'o'j'n (parentez'e, tri kandidat'o'j de la Verd'a Parti'o est'as parol'ant'o'j de Esperant'o); Sin'n Féin [ŝi'n fe'j'n], la respublik'ism'a parti'o, rigard'at'a kiel politik'a al'o de la Irlanda Respublik'ism'a Arme'o, kaj la sol'a tut'insul'a parti'o, gajn'is ses: la sukces'o de Sin'n Féin mal'trankvil'ig'is moder'ul'o'j'n.

Pri la verd'ul'a rezult'o la prestiĝ'a ĵurnal'o Irish Times koment'is en bibli'a lingv'aĵ'o: „La verd'ul'o'j ne nur super'viv'is – ili frukt'is kaj mult'iĝ'is.”

Politik'o

Mediterane'o

Murd'o-mister'o ankoraŭ solv'ot'a

Kvankam grav'a politik'a hom'o, El-Mehdi Be'n Bark'a rest'as plej'part'e ne'kon'at'a. Li est'is prezid'ant'o de la maroka naci'a asemble'o, kiam Maroko sen'de'pend'iĝ'is en 1956 de Franci'o, kaj ĝis 1959 est'is ĉef'a opozici'ul'o al la maroka reĝ'o Mohammed la 5a. Tiel li en'korp'ig'is la esper'o'j'n de popol'o mal'riĉ'a. Pro tio li kre'is al si mal'amik'o'j'n: mort'o'n li evit'is dum mal'traf'a atenc'o en Kasablanko en 1962 kaj ekzil'iĝ'is en 1963. La sekv'a'n jar'o'n la jun'a reĝ'o Hassan la 2a, fil'o de Mohammed la 5a kaj laŭ'dir'e pra'id'o de la Profet'o, kondamn'is Be'n Bark'a al mort'o.

Inter 1963 kaj 1965 Be'n Bark'a aktiv'is por unu'ig'i la tiel nom'at'a'n „tri'a'n mond'o'n” kaj cel'is organiz'i tri'kontinent'a'n konferenc'o'n inter Azi'o, Afrik'o kaj Sud'a Amerik'o. Tamen daŭr'e komplot'is kontraŭ li Hassan la 2a kaj li'a ministr'o pri intern'a'j afer'o'j, general'o Oufkir [ufkir]. Fin'e, la 29an de aŭgust'o 1965, Be'n Bark'a ven'is al Parizo por – kiel li kred'is – renkont'i film'produkt'ist'o'n. Tie korupt'it'a'j franc'a'j polic'an'o'j li'n for'kapt'is: Be'n Bark'a est'is tortur'at'a en dom'o apud Parizo kaj mort'is, kaŝ'int'e tamen la kod'o'n por en'ir'i svis'a'n mon'ŝrank'o'n, kie trov'iĝ'is inform'o'j pri tut'mond'a'j revoluci'a'j grup'o'j. La korp'o'n de Be'n Bark'a oni re'send'is al Maroko, kie ĝi est'as dis'ig'it'a en acid'o-kuv'o.

Korupt'it'a'j polic'an'o'j

Ek'is proces'o en Parizo en septembr'o 1966. La ĉef'a akuz'it'o, general'o Oufkir, est'is kondamn'it'a dum si'a for'est'o al dum'viv'a mal'liber'o: Hassan la 2a mal'permes'is, ke ministr'o li'a est'u juĝ'at'a en Franci'o. Kondamn'it'a'j est'is ankaŭ la korupt'it'a'j polic'an'o'j, sed ali'a'j akuz'it'o'j est'is sen'kulp'ig'it'a'j. La franc'a ŝtat'estr'o, Charles de Gaulle, ne'is, ke implik'it'a est'us la polic'o aŭ iu sekret'a serv'o: li vid'is nur et'a'n franc'a'n rol'o'n en la afer'o. Li eĉ promes'is „diligent'ec'o'n” de la franc'a jur'a sistem'o: tamen fakt'e la unu'a franc'a esplor-juĝ'ist'o ek'enket'is en Maroko nur en 2001 (kun'labor-pet'o el'labor'it'a de Franci'o jam en 1977 neniam est'is send'it'a al Maroko).

Mult'a'j dokument'o'j de la franc'a'j sekret'a'j serv'o'j rilat'e la afer'o'n Be'n Bark'a ankoraŭ est'as klasifik'it'a'j kiel sekret'a'j; kelk'a'j last'a'temp'e publik'ig'it'a'j tamen indik'as, ke la sekret'a serv'o est'is inform'it'a pri la komplot'o kontraŭ Be'n Bark'a. Do, almenaŭ pro si'a ne-ag'o, kun'kulp'as la sekret'a serv'o. Tamen la preciz'a rol'o de Franci'o en la afer'o ankoraŭ rest'as mal'kovr'ot'a; ankaŭ tiu de Uson'o, kiu tiam tra ret'o da agent'o'j aktiv'is en Maroko.

Oufkir est'is mort'ig'it'a en 1972 pro part'o'pren'o en kontraŭ'reĝ'a komplot'o; Hassan la 2a rest'is sur la tron'o ĝis si'a mort'o komenc'e de la nun'a jar'cent'o. Be'n Bark'a mem far'iĝ'is peon'o kaj viktim'o en grand'a batal'o: por omaĝ'i al li neces'as leg'i la nun en plur'a'j lingv'o'j el'don'it'a'j'n Politik'a'j Skrib'aĵ'o'j.

Monat'o si'n prezent'as

Bor'is Kolker

(redaktor'o de la rubrik'o „Libr'o'j”, Cleveland, Uson'o)

Mi viv'as konstant'e en tri mond'o'j. Uson'o far'iĝ'is hejm'land'o por ni'a famili'o antaŭ naŭ jar'o'j: ĉi tie mi viv'as, labor'as, ripoz'as, distr'iĝ'as, komunik'iĝ'as. Mi al'kutim'iĝ'as vid'i ĉio'n tra la uson'a prism'o. Ali'flank'e, mi plu sent'as mi'n rusi'an'o: mi sekv'as la viv'o'n kaj problem'o'j'n de Rusio. Kaj krom'e, mi konstant'e viv'as en Esperant'uj'o kaj vid'as mult'o'n tra la esperant'uj'a prism'o. Tiel'e mi hav'as ebl'o'n percept'i event'o'j'n kaj hom'o'j'n el tri vid'punkt'o'j sam'temp'e.

Mi esperant'ist'iĝ'is antaŭ mult'a'j jar'o'j, aktiv'is en la land'a kaj inter'naci'a nivel'o'j. Mi'a grand'a bibliotek'o help'is al mi verk'i disertaci'o'n pri esperant'ologi'a tem'o kaj far'iĝ'i doktor'o pri lingv'o'scienc'o. Ĝi help'is al mi ankaŭ en prepar'o de la libr'o „Vojaĝ'o en Esperant'o-land'o. Perfekt'ig'a kurs'o de Esperant'o kaj Gvid'libr'o pri la Esperant'a kultur'o”.

Iam mi est'is libr'o'recenz'ant'o de „Herold'o”, „Esperant'o” kaj „Hungar'a viv'o”. Ek'de 1995 mi est'as redaktor'o de MONATO pri libr'o'recenz'o'j. Ĉi tiu posten'o kaj membr'ec'o en la Akademi'o de Esperant'o rest'as la sol'a'j posten'o'j, kiu'j'n mi konserv'as.

Mi hav'as edz'in'o'n, fil'in'o'n kaj tri ge'nep'o'j'n, kiu'j'n mi tre am'as.

Monat'o si'n prezent'as

Je'a'n Pierre VandenDaele

(redaktor'o de la rubrik'o „Enigm'o'j”, Eupen, Belgi'o)

Hoj, kar'a'j leg'ant'o'j de MONATO,

jen est'as la si'n'prezent'o de radioaktiv'a enigm'o'far'ant'o Je'a'n Pierre VandenDaele (johano petro de la val'o), 46-jar'aĝ'a flandr'o, loĝ'ant'a en german'lingv'a orient'a Belgi'o kun edz'in'o-esperant'ist'in'o Rit'a Galmache kaj hav'ant'a du infan'o'j'n: silent'em'a'n Liz'a (nask. 1991) kaj vigl'a'n Bastian (nask. 1992), kaj tial nur du'on'temp'e labor'ant'a ĉe Fel. Radioaktiv'a, ĉar plej ŝat'as aŭskult'i per'satelit'e divers'land'a'j'n radi-program'o'j'n, prefer'e en Esperant'o, kaj enigm'o'far'ant'o ĉar kontrol'as por MONATO far'it'a'j'n enigm'o'j'n kaj ankaŭ foj'e mem kre'as ne'kutim'a'j'n.

Modern'a Viv'o

Japani'o

Profit'o'j pro „fantom'a'j” stud'ant'o'j

El'pel'it'a'j el kolegi'o en Japani'o est'as 21 ĉin'a'j stud'ant'o'j, kiu'j nek vizit'is la institut'o'n nek pag'is si'a'j'n kotiz'o'j'n. Dum'e evident'iĝ'is, ke ĉe kolegi'o Sakata, en guberni'o Yamagata, kontraŭ'leĝ'e stud'is 342 ĉin'o'j kaj 13 japan'o'j: la ministr'ej'o pri eduk'ad'o kaj scienc'o fiks'is la nombr'o'n ĉe 200. Krom'e, pli ol du'on'o de la stud'ant'o'j loĝ'is kaj labor'is en Tokio, 300 kilo'metr'o'j'n sud'e de Sakata.

Kolegi'o Sakata, du-jar'a institut'o, est'as fond'it'a en 1966. Kiam la nun'a direktor'o Kaibara Hideteru en'ofic'iĝ'is en 1999, la kolegi'o hav'is nur 100 stud'ant'o'j'n. Por far'i profit'o'n, nepr'is pli da stud'ant'o'j: en Japani'o, tamen, fal'as la nombr'o de dek-kelk'jar'ul'o'j, kiu'j krom'e prefer'as kvar-jar'a'n universitat'o'n ol du-jar'a'n kolegi'o'n. Direktor'o Kaibara turn'is si'n do al Ĉini'o kaj ek'akcept'is stud'ant'o'j'n el tiu ĉi land'o, kiu'j pag'as jar'a'n ekvivalent'o'n de po ĉ. 6000 eŭr'o'j. Fanfaron'is Kaibara, ke la ĉin'o'j reprezent'as tre efik'a'n „medikament'o'n” rilat'e re'star'ig'o'n de la kolegi'o.

Al'log'a land'o

Tamen la bon'a'j efik'o'j ne long'e daŭr'is. La ofic'ej'o pri en'migr'ont'o'j mal'permes'is pas'int'jar'e, ke en'ven'u 265 ĉin'o'j, ankaŭ ĉi-jar'e pli'a'j 60. La ofic'ej'o suspekt'is, ke la „stud'ont'o'j” intenc'as labor'i, ne stud'i en Japani'o. Kvankam Japani'o nun sufer'as pro mal'bon'a ekonomi'o, ĝi ankoraŭ est'as tre al'log'a land'o por ĉin'o'j, kiu'j pov'as gajn'i dek'obl'e aŭ du'dek'obl'e pli da mon'o ol en Ĉini'o.

La afer'o Sakata ne unik'as en Japani'o: ali'a'j kolegi'o'j de'pend'as de ekster'land'a'j stud'ant'o'j por plu'viv'i. Laŭ la ministr'ej'o pri eduk'ad'o 140 000: el ili 56 % est'as ĉin'o'j. Inter'temp'e la nombr'o de japan'a'j 18-jar'ul'o'j mal'grand'iĝ'as: en 1992 est'is pli ol du milion'o'j; nun nur unu milion'o kaj du'on'o. Pro tio oni prognoz'as bankrot'o'n de kelk'a'j kolegi'o'j kaj universitat'o'j.

Ekster'land'a'j stud'ant'o'j pozitiv'e efik'as sur jun'a'j'n japan'o'j'n, kiu'j ĝeneral'e ferm'as si'n en mal'grand'a'j rond'o'j. Bedaŭr'ind'e est'as do la kriz'o ĉe kolegi'o Sakata: nepr'as nun trov'i rimed'o'j'n por help'i al la ĉin'o'j rest'ant'a'j ĉe la jam du'on'bankrot'a kolegi'o kaj por montr'i, ke Japani'o konsist'as ne nur el mon'o sed ankaŭ el kor'o.

Modern'a Viv'o

Japani'o

La manĝ'ot'a fiŝ'o est'as ankoraŭ en la ... bazar'o

„Fiŝ'o, fiŝ'o, fiŝ'o, manĝ'u fiŝ'o'n, far'iĝ'os vi pli san'a; fiŝ'o, fiŝ'o, fiŝ'o, manĝ'u fiŝ'o'n, far'iĝ'os vi pli saĝ'a...”: kiam aŭd'iĝ'as tiu ĉi kant'o en super'bazar'o, est'as mir'ind'e, ke ĝi al'log'as klient'o'j'n al la fiŝ-vend'ej'o. Tamen en Japani'o kia'manier'e kaj kia'j'n fiŝ'o'j'n vend'i eg'e grav'as.

Last'a'n jar'o'n bazar'o Daiei komenc'is pli'vast'ig'i kaj pli'bel'ig'i si'a'n fiŝ-ofert'o'n: klient'o'j nun vid'as vend'ist'o'j'n dis'pec'ig'i fiŝ'o'j'n, por ke la var'o'j montr'iĝ'u pli freŝ'a'j; sam'temp'e la firma'o propon'is pli divers'a'j'n fiŝ-spec'o'j'n kaj aranĝ'is ili'n transport'i rekt'e el fiŝ-bazar'o vend'ej'e'n. Pro la re'form'o mal'pli'iĝ'is plend'o'j kaj du'obl'iĝ'is vend'o'j, kiu'j nun super'as tiu'j'n de viand'o.

Post la du'a mond'o'milit'o japan'o'j sekv'is eŭrop'stil'a'n manĝ'o'kutim'o'n, elekt'ant'e viand'o'n prefer'e al fiŝ'o; tamen nun ŝajn'as, ke ven'as temp'o de fiŝ'o. Fakt'e japan'o'j tre ŝat'as fiŝ'o'n: laŭ statistik'o de la Nutr'aĵ'a kaj Agr'o'kultur'a Organiz'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j ĉiu japan'o dum 1993-1995 jar'e manĝ'is 69,9 kg da fiŝ'o, tiel okup'ant'e la ses'a'n lok'o'n inter la mond'a'j fiŝ-manĝ'ant'o'j. Tamen, laŭ statistik'o de la japan'a reg'ist'ar'o, dum la last'a'j 20 jar'o'j la fiŝ-konsum'ad'o de mez'a japan'a famili'o fal'is je 22 %; tiu de viand'o nur je 11 %.

Prepar'it'a manĝ'aĵ'o

Trov'iĝ'as kelk'a'j kial'o'j. Unu'e, japan'o'j pli kaj pli de'pend'as de vend'ej'o'j por ĉiu'tag'a'j bezon'aĵ'o'j. Ili ne ŝat'as i'o'n hejm'e kuir'i. Furor'as vend'ej'o'j, kie ebl'as aĉet'i fin'kuir'it'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n por kre'i hejm'e t.n. tuj'a'n „luks'a'n vesper'manĝ'o'n”. Ekzist'as famili'o'j sen hejm'a'j kuir'tranĉ'il'o'j: neces'as nur tond'il'o por mal'ferm'i plast'a'n sak'o'n en'hav'ant'a'n jam prepar'it'a'n manĝ'aĵ'o'n, kiu'n oni simpl'e fin'kuir'as. Rilat'e facil'ec'o'n kaj rapid'ec'o'n pli taŭg'as viand'o ol fiŝ'o.

Du'e, japan'o'j pli kaj pli em'as viv'i for de natur'o kaj do ne ŝat'as krud'aĵ'o'j'n. Al mult'a'j ne plaĉ'as kolor'o'j, odor'o'j, form'o'j kaj eĉ okul'o'j de fiŝ'o'j. Kiam oni kuir'as fiŝ'o'n, oni dev'as for'tranĉ'i ĝi'a'n kap'o'n kaj for'pren'i ĝi'a'n intern'aĵ'o'n, sang'e mal'pur'ig'ant'e si'a'j'n man'o'j'n kaj hak'plat'o'n. Tial, kiam ili aĉet'as fiŝ'o'n, ili pet'as, ke ĉio'n ĉi far'u vend'ist'o. Laŭ Siraisi Yuriko, membr'o de Vir'in'a Fiŝ-forum'o: „Laŭ nun'a'j ge'knab'o'j fiŝ'o mal'hav'as kap'o'n, vost'o'n kaj ost'o'j'n”.

Tri'e, mult'a'j nun mal'lert'as, uz'ant'e manĝ'o'baston'et'o'j'n. Kiam oni manĝ'as fiŝ'o'n, apart'e rost'it'a'n fiŝ'o'n, oni for'pren'u mal'grand'a'j'n ost'o'j'n. La japan'a'j baston'et'o'j est'as precip'e far'it'a'j por manĝ'i fiŝ'o'n kun akr'a'j pint'o'j; ili mal'simil'as al ĉin'a'j kaj kore'a'j baston'et'o'j, kiu'j taŭg'as por manĝ'i viand'o'n. Japan'a'j ge'knab'o'j nun pli lert'as, manipul'ant'e buton'o'j'n de televid'a'j lud'o'j ol baston'et'o'j'n por manĝ'i ost'o'plen'a'n fiŝ'o'n.

Suŝi'o

Laŭ enket'o pri ŝat'at'a'j manĝ'aĵ'o'j inter element-lern'ej'an'o'j, suŝi'o okup'as unu'a'n lok'o'n. Mor'i Mituko, de suŝi'o-vend'ej'o Kur'a-susi, esper'as: „Se ge'knab'o'j ek'interes'iĝ'os pri fiŝ-kultur'o per'e de suŝi'o, la japan'o'j mult'e pli manĝ'os fiŝ'o'n”. Tamen por ge'knab'o'j suŝi'o ne est'as fiŝ'o, sed viand'o.

Japani'o est'as ĉirkaŭ'at'a de mar'o. Ĝis la japan'a modern'iĝ'o en 1867, la japan'o'j ne kutim'is manĝ'i bov'o'n kaj pork'o'n; protein'o'n ili pren'is ĉef'e el fiŝ'o'j. Laŭ ŝanĝ'iĝ'o de la sezon'o'j divers'a'j fiŝ'o'j rond'vojaĝ'as la insul'ar'o'n, ekzempl'e en maj'o kacuono (spec'o de skombr'o) kaj en aŭtun'o sairo. Manĝ'ant'e tiu'j'n fiŝ'o'j'n, la japan'o'j sent'as la sezon'o'j'n kaj tiel viv'as kun natur'o. Delikat'ec'o tia nun perd'iĝ'as.

La manĝ'aĵ'o'j, kiu'j'n infan'o'j kutim'e konsum'as, rest'as en'kor'e kiel „anim'a'j manĝ'aĵ'o'j”, don'ant'e trankvil'o'n kaj feliĉ'o'n. Tamen jam 30 jar'o'j'n japan'a deviz'o jen'as: „Pli rapid'e, pli facil'e, pli oportun'e, pli art'e'far'it'e kaj pli for de natur'o”. Jam an'o'j de la jun'a'j generaci'o'j kutim'as manĝ'i aĉ'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n kiel „anim'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n”. Tial est'ont'e fiŝ'o'j ĉirkaŭ la japan'a'j insul'o'j ĝu'os feliĉ'a'n, sekur'a'n viv'o'n: japan'o'j, nek san'a'j nek saĝ'a'j, ili'n las'os en pac'o, ĉar fiŝ'o'j'n ili ne plu manĝ'os.

Politik'o

Franci'o

FN-fon'o

Ne plu pruv'end'as la ras'ism'o de Je'a'n-Marie Le Pen, estr'o de la franc'a ekstrem'dekstr'a parti'o Front'o Naci'a (FN). En kvar sud'a'j urb'o'j de Franci'o (Vitrolles, Marignane, Orange kaj Toulon, administr'at'a'j ek'de 1995 de la Naci'a Front'o) klar'e vid'ebl'as la politik'o de la parti'o de Le Pen. Por evit'i, ke la tut'a land'o est'u tiel reg'at'a, franc'o'j en maj'o re'bat'is la prezid'ant'a'n kandidat'ec'o'n de Le Pen, don'ant'e fin'fin'e 82 % de la voĉ'o'j al li'a kontraŭ'ul'o Jacques Chirac.

En 1995, la kvar nov'a'j FN-urb'estr'o'j klopod'is „ord'ig'i” si'a'j'n urb'a'j'n serv'o'j'n, mal'dung'ant'e „soci'a'j'n parazit'o'j'n” por tuj preskaŭ sam'nombr'e re'dung'i ofic'ist'o'j'n laŭ princip'o de naci'a kaj politik'a prefer'o (40 mal'dung'it'o'j en Orange, 140 en Vitrolles).

En Vitrolles, la urb'estr'o rifuz'is kre'i t.n. „jun'ul-labor'lok'o'j'n”, en'konduk'it'a'j'n de la social'ist'a reg'ist'ar'o, malgraŭ tie'a kresk'ant'a sen'labor'ec'o. Krom'e, por ŝpar'i mon'o'n, rub'o-kolekt'ad'o est'is en plur'a'j urb'o'j privat'ig'it'a; sed kiam tribunal'o nul'ig'is kiel kontraŭ'leĝ'a'n la privat'ig'it'a'n serv'o'n, la urb'estr'o'j rezign'is pri ĝi. Plu'e, plur'a'j strat'o'j est'as renom'it'a'j laŭ parti'a ide'ar'o: ekzempl'e Raoul Sal'a'n, ribel'int'a oficir'o dum la alĝeria milit'o, anstataŭ'is Nelson Mandela.

„Tikl'i” islam'an'o'j'n

Ali'a'j publik'a'j serv'o'j est'is „re'ord'ig'it'a'j”. En bibliotek'o'j, revu'o'j mal'favor'a'j al la FN mal'aper'is; anstataŭ'is ili'n FN-publik'aĵ'o'j kaj verk'o'j de kontraŭ'jud'a'j aŭtor'o'j (i.a. Evola, inspir'int'o de Mus'sol'in'i). En lern'ej'o'j la urb'estr'o'j insist'is, ke infan'o'j ricev'u pli FN-konform'a'n eduk'ad'o'n. Ili et'ig'as subvenci'o'j'n por publik'a'j lern'ej'o'j kaj soci'a'j ag'o'j kaj eĉ, kvazaŭ dum milit'o, porci'ig'is manĝ'o'var'o'j'n en la plej mal'riĉ'a'j kvartal'o'j. En Marignane mal'aper'is el la lern'ej'o menu'o sen pork'aĵ'o, por iom „tikl'i” islam'an'o'j'n.

Kultur'a'j centr'o'j far'iĝ'is cel'punkt'o'j de FN. Mult'a'j asoci'o'j perd'is si'a'j'n subvenci'o'j'n kaj est'as pel'it'a'j el antaŭ'e sen'pag'e okup'at'a'j komun'um'a'j ĉambr'o'j. La urb'estr'o'j tamen kre'is asoci'o'n „Franc'a Frat'ec'o”: tiel komun'a ag'ad'o konform'iĝ'as kun la ras'ism'a'j kaj diskriminaci'a'j kriteri'o'j de FN. Mez'epok'a'j naci'ec'a'j religi'a'j fest'o'j anstataŭ'is muzik- kaj libr'o-festival'o'j'n, kaj provok'em'a t.n. „hip-hop” grup'o NTM est'is mal'permes'at'a en Orange. Krom'a edif'a ekzempl'o: en Vitrolles, eduk'ad'o-subvenci'o en mal'riĉ'a kvartal'o fal'is de 100 000 franc'a'j frank'o'j en 1996 ĝis 1000 frank'o'j en 1998. Dum'e la subvenci'o al polic'a asoci'o kresk'is je 100 000 frank'o'j.

Cenzur'o-ordon'o

Tamen plur'foj'e dev'is inter'ven'i polic'o aŭ tribunal'o por respekt'ig'i baz'a'j'n konstituci'a'j'n rajt'o'j'n: FN-elekt'it'o'j oft'e kontraŭ'leĝ'e ag'is (privat'ig'o de rub'o-kolekt'ad'o, blok'ad'o de du'naci'a'j ge'edz'iĝ'o'j, mal'permes'ad'o de manifestaci'o'j kaj de mal'dekstr'a'j ĵurnal'o'j, dis'don'ad'o de FN-broŝur'o'j al lern'ej'an'o'j). En Vitrolles kin'ej'estr'in'o, kiu malgraŭ cenzur'o-ordon'o de la urb'estr'o tamen vid'ig'is film'o'n pri aidos'o, est'is mal'dung'it'a.

Ali'a'j FN-ag'o'j:
– donac'ad'o de labor'posten'o'j pag'it'a'j de la urb'o, foj'e ĉef'a'j posten'o'j, al famili'an'o'j, amik'o'j;
– kun'ven'o'j de urb'a'j konsil'ant'ar'o'j far'iĝ'is mal'am'a'j kaj per'fort'a'j (oft'e oni tra'pik'as pneŭmatik'o'j'n, foj'e minac'as je mort'o);
– plur'a'j proces'o'j kondamn'is urb'estr'o'j'n aŭ kun'labor'ant'o'j'n (ĉef'e pro agres'o'j, insult'o'j, nazi'a'j aŭ ras'ism'a'j parol'o'j, aŭ financ'a'j skandal'o'j); okaz'is mult'a'j demisi'o'j;
– en Toulon la polic'o daŭr'e enket'as pri ŝtup'ar-fal'o, kiu mort'ig'is en 1996 s-ro'n Poulet-Dachary, eks-konsil'ant'o'n;
– en Vitrolles, en 1997, la urb'estr'o mur'ig'is la en'ir'ej'o'j'n al la kultur'centr'o „La sub'mar'ŝip'o”; tribunal'a decid'o re'mal'ferm'ig'is la centr'o'n.

Jen praktik'a'j rezult'o'j de antaŭ'balot'a kampanj'o baz'it'a sur „sekur'ec'o”, ĉiam'a batal-kri'o de Le Pen. La flam'o grand'iĝ'is kaj nun la fajr'o ek'flagr'as. Ĉu batal'i kontraŭ la brul'eg'o? Unu franc'o el kvin voĉ'don'e sub'ten'is la parti'o'n de Le Pen. Oni rest'u vigl'a kaj atent'a ...

Modern'a viv'o

Medicin'o

Sukces'o kontraŭ aidos'o

Laŭ ĉiu'j indik'o'j Brazilo kuraĝ'e kaj sukces'e al'front'as aidos'o'n: iom post iom la mort'o'kvant'o fal'as. Efik'as ne nur la kontraŭ'virus'a'j medikament'o'j sed ankaŭ la trejn'ad'o de fak'ul'o'j por alt'ig'i la viv'kvalit'o'n de infekt'it'o'j, pli'bon'ig'i diagnoz'ad'o'n de komplik'ant'a'j infekt'o'j kaj ili'n kontraŭ'i per konven'a'j medikament'o'j. Krom'e daŭr'e traf'as la loĝ'ant'ar'o'n frap'a, konsci'ig'a kampanj'o per'e de amas'komunik'il'o'j.

La program'o el'star'as inter la evolu'ant'a'j land'o'j pro tio, ke ĝi al'ig'is plur'a'j'n soci'a'j'n sektor'o'j'n, inkluziv'e de ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j, san'ig'ist'o'j, reg'ist'ar'a'j instituci'o'j kaj scienc'ist'o'j. Publik'e laŭd'is Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j la rezult'o'j'n: el 580 000 brazilaj infekt'it'o'j (el kiu'j 25 % loĝ'as en la provinc'o Rio-de-Ĵanejro), 100 000 ricev'as kontraŭ'virus'a'j'n medikament'o'j'n.

Por evit'i t.n. vertikal'a'n trans'ig'ad'o'n de la mal'san'o – de patr'in'o al beb'o – oni dis'don'as eduk'a'n inform'material'o'n, pret'ig'as laboratori'a'j'n test'o'j'n por tuj'a diagnoz'o kaj proviz'as konven'a'j'n medikament'o'j'n. Sekv'e la nombr'o de infekt'it'a'j infan'o'j drast'e fal'as.

Ese'o

POLLANDO

Premi'iĝ'as hom'o hom'a

Ĉu la hom'ar'o lern'is de la holokaŭst'o? Tut'cert'e ne. Atest'as pri tio la nun'a stat'o de la mond'o, plen'a de konflikt'o'j, hom'buĉ'ad'o kaj kresk'ant'a teror'ism'o fon'e de naci'ism'o kaj religi'a fanatik'ism'o. Trud'iĝ'as do demand'o, kial skrib'i, se disertaci'o'j, nobl'a'j mesaĝ'o'j kaj instru'o'j apenaŭ influ'as kaj tamen gvid'as la hom'ar'o'n al la abism'o. Malgraŭ ĉio oni esper'as vek'i raci'o'n, eĉ ideal'ism'o'n aŭ almenaŭ minimum'a'n prudent'o'n, kiu don'os ŝanc'o'n al hom'spec'o daŭr'e ekzist'i kaj kun'ekzist'i. De la sam'a font'o, kiu'n oni pov'as nom'i esper'o, ek'est'as la bezon'o prezent'i kaj popular'ig'i hom'o'j'n, kiu'j streb'as kontraŭ'star'i al naci'ism'o.

Al tia'j kuraĝ'ul'o'j, kies ag'ad'o oft'e al'port'as person'a'n danĝer'o'n, est'as dediĉ'it'a tiu ĉi ese'o. Ekzempl'e tiu'j, kiu'j kontest'is mal'ver'o'n pri la rilat'o de pol'o'j al jud'o'j dum la du'a mond'o'milit'o. Laŭ oficial'a propagand'o, pol'o'j help'is al si'a'j jud'a'j kun'loĝ'ant'o'j kaj nur et'a el'cent'o da sen'moral'ig'it'a'j hom'o'j fi'kondut'is. Kompren'ebl'e, la pli'mult'o de pol'o'j – sam'kiel ĉiu'j, kiu'j trans'viv'is la holokaŭst'o'n – kon'is la ver'o'n. Sed nur en la 80aj jar'o'j ek'aper'is publik'aĵ'o'j, kiu'j sub'fos'is la propagand'o'n. Tamen ver'a'n tempest'o'n el'vok'is dokument'a film'o pret'ig'it'a de film-reĝisor'in'o Angieszka [angieŝka] Arnold.

Tragedi'o

Sur'baz'e de divers'a'j dokument'o'j ŝi el'trov'is, ke krist'an'o'j neni'ig'is jud'a'j'n najbar'o'j'n en la urb'et'o Jedwabne kaj ali'lok'e (vid'u MONATO 2002/1). Ŝi'a film'o Sąsiedzi (Najbar'o'j), baz'it'a sur inter'parol'o'j kun tiu'j, kiu'j part'o'pren'is la tragedi'o'n, long'e atend'is emisi'o'n sed est'is vid'ig'at'a en komplet'ig'it'a versi'o en april'o 2001. La film'o, sam'kiel sam'nom'a libr'o de J'a'n Tomasz Gross, el'vok'is grand'a'n moral'a'n ŝok'o'n en Pollando. Cert'e tamen ili kontribu'is al pli objektiv'a al'ir'o al la pol'a kaj al la pol-jud'a histori'o.

Pro la film'o oni atribu'is al Angieszka Arnold en 2001 premi'o'n de kultur'a fond'aĵ'o je la nom'o de J'a'n Karski (Karski, 1916-2000, send'it'o de pol'a sub'ter'a arme'o, klopod'is halt'ig'i la holokaŭst'o'n kaj dum'viv'e lukt'is kontraŭ naci'ism'o). En'man'ig'ant'e la premi'o'n, la prezid'ant'o de la fond'aĵ'o dir'is: „La film'o est'as grav'a art'a event'o, sam'temp'e mult'e'signif'a histori'a atest'o form'ant'a soci'a'n konsci'o'n”.

Danĝer'a mal'san'o

Simil'e honor'it'a ĉi-jar'e est'as i.a. Krzysztow Godlewski [kĵiŝtov godlevski], est'int'a urb'estr'o de Jedwabne. Li ricev'is la premi'o'n pro tio, ke li kontraŭ'star'is antaŭ'juĝ'o'j'n en la loĝ'ant'o'j de Jedwabne kaj batal'is por la bon'a nom'o de si'a soci'o kaj ankaŭ de Pollando. La premi'o'n li ricev'is el la man'o'j de profesor'o Karol Modzelewski, mem batal'ant'o por demokrati'o en Pollando, kiu dir'is: „Naci'o, konvink'it'a pri si'a anĝel'ec'o est'as naci'o mal'san'a je danĝer'a mal'san'o kaj, rezult'e, danĝer'a por la najbar'o'j kaj apart'e por si mem. Tiu mal'san'o grav'e traf'is la popol'o'j'n de Jugoslavio. Tiu ĉi mal'san'o ĉe'est'as ambaŭ'flank'e de la tie'a konflikt'o kaj tiu ĉi mal'san'o trov'iĝ'as ankaŭ inter ni”.

Por aranĝ'i solen'aĵ'o'n okaz'e de la 60a dat're'ven'o de la murd'o de jud'o'j en Jedwabne Godlewski dev'is tra'pas'i „kruc'a'n” voj'o'n. Kontraŭ'is li'n plej'part'e la urb'a konsili'o kaj la paroĥ'estr'o, kiu kred'is, ke solen'aĵ'o mal'honor'ig'os la naci'o'n. Tamen apog'o'n Godlewski ricev'is de la prezid'ant'o de la pol'a respublik'o, Aleksander Kwaśniewski [kvaŝnievski], kiu part'o'pren'is la solen'aĵ'o'n kaj tiam pardon'pet'is pro la kruel'aĵ'o'j, kiu'j'n spert'is la jud'o'j. Sed mal'ĉe'est'is loĝ'ant'o'j de Jedwabne kaj ankaŭ ĉef'instanc'o'j de la katolik'a eklezi'o. Post la solen'aĵ'o Godlewski dev'is eks'iĝ'i: li daŭr'e serĉ'as labor'o'n.

Bon'e est'as, ke ĝust'e en Pollando, kie okaz'is pro naci'ism'o tiom da mal'bon'o, oni disting'as honest'ul'o'j'n, kiu'j posed'as civit'a'n kuraĝ'o'n por kontraŭ'i al ĉi tiu mal'san'o. Merit'o'plen'a ricev'int'o de la premi'o J'a'n Karski est'as Krzysztof Godlewski, eks'a urb'estr'o de la urb'et'o Jedwabne: ver'e, hom'o hom'a.

Leter'o'j

Celebr'ad'i pri alfabet'o

Kun interes'o mi leg'is la artikol'et'o'n de Bradley Kendal en MONATO n-ro 2002/3, paĝ'o 21, pri la kore'a lingv'o. En'tut'e ĝi est'as interes'a. La aŭtor'o cert'e bon'e imag'as, ebl'e eĉ posed'as la lingv'o'n. Tamen, se la aŭtor'o cel'is kon'at'ig'i la leg'ant'o'j'n kun la lingv'o, ne nur teori'e orator'i pri ĝi, ni dev'us ek'kon'i la fam'a'n han'gul-alfabet'o'n. La libr'o Hunmin ongum cert'e ne trov'ebl'as, por tra'leg'i kore'e almenaŭ kelk'a'j'n fraz'o'j'n, ebl'e la plej neces'a'j'n en la inter'rilat'o'j kun la kore'o'j. Pri tio, ke Korei'o est'as unu'sol'a land'o, kiu celebr'as la tag'o'n de si'a alfabet'o, Bradley erar'as. Rus'land'an'o'j kaj ankaŭ ali'a'j ĉiu'jar'e glor'as la invent'int'o'j'n de la slav'a, tiel nom'at'a ciril'a, alfabet'o kaj ties invent'int'o'j'n la frat'o'j'n Ciril'o'n kaj Metodion. Tio okaz'as la 24an de maj'o, dum la tag'o de la slav'a ortografi'o. Inter la iniciat'int'o'j de ĉi tiu fest'o est'is murmanskanoj kaj el Bulgario Murmansk ricev'is ĉi-okaz'e donac'e kopi'o'n de la monument'o, dediĉ'it'a al la sankt'a'j frat'o'j, star'ant'a apud la bibliotek'o en Sofia.

En'konduk'o

Kon'at'iĝ'o

Mult'a'j el vi kon'as mult'jar'a'j'n kun'labor'ant'o'j'n de ni'a revu'o, ĉar ili renkont'is ili'n dum iu'j kun'ven'o'j kaj kongres'o'j. Ofic'ist'o'j'n de la el'don'ej'o aŭ mi'n ili ek'kon'is ĉe stand'o'j de MONATO kaj Fel aŭ dum okaz'a'j kun'ven'o'j de leg'ant'o'j de MONATO dum Universal'a'j Kongres'o'j de Esperant'o. Iu'j redaktor'o'j, ekzempl'e William Auld, kiu dum mult'a'j jar'o'j pri'zorg'is novel'o'j'n kaj poezi'o'n, est'as vast'e kon'at'a'j sen'de'pend'e de ni'a revu'o. Kaj mi'n dum kongres'o'j tre oft'e hom'o'j simpl'e ek'kon'as pro la fot'o, kiu ĉiam aper'as kun tiu ĉi en'konduk'a artikol'et'o. Foj'foj'e tio est'as problem'o, kiam urĝ'e mi dev'as tra'kur'i kongres'ej'o'n por akurat'e traf'i iu'n kun'ven'o'n. Se ĉiu'n du'a'n paŝ'o'n al'parol'as mi'n hom'o por laŭd'i, plend'i, kritik'i, sugest'i i'o'n, tio unu'flank'e est'as valor'a afer'o sed ali'flank'e mal'help'as akurat'ec'o'n (kiu'n mi ŝat'as). Por evit'i tio'n, aŭ mi dev'as sufiĉ'e fru'e start'i aŭ uz'i kaŝ'voj'o'n, kie ŝanc'o kapt'i mi'n ne est'as tiom grand'a ... MONATO est'as inter mal'mult'a'j Esperant'o-period'aĵ'o'j, kiu'j hav'as ver'a'n redakci'o'n. Kelk'a'j, kiel menci'it'e, est'as kon'at'a'j mov'ad'an'o'j. „Sed,” prav'e plend'is ni'a redaktor'o de art'o kaj sport'o, Grigorij L. Arosev, „bedaŭr'ind'e eĉ ne ĉiu'j redakci'an'o'j kon'as unu la ali'a'n almenaŭ per'fot'e, des pli la leg'ant'o'j.” Tial li hav'is la ide'o'n lanĉ'i nov'a'n rubrik'o'n, kies cel'o est'as prezent'i ĉiu'j'n kun'labor'ant'o'j'n de MONATO, por ke la leg'ant'o'j sci'u, kiu do labor'as por ili. La koncern'at'o'j aprob'is la ide'o'n, des pli ĉar Arosev deklar'is si'n pret'a pri'zorg'i la rubrik'o'n. Se vi atent'e leg'is la antaŭ'a'n numer'o'n, vi jam vid'is ĝi'n sur paĝ'o 6. Ebl'e vi mir'os, kiom da hom'o'j – redaktor'o'j, revizi'ant'o'j, teknik'ist'o'j, administr'ant'o'j, ktp. – labor'as por ni'a revu'o. La mal'long'a'n tekst'o'n ĉiu skrib'as mem; prezent'iĝ'u ne nur la „mov'ad'a” flank'o de la hom'o, sed ankaŭ la ceter'a. Al'don'at'a est'as, kompren'ebl'e, fot'o. Est'ont'e do, dum kongres'o'j, vi pov'os halt'ig'i ne nur mi'n ...

Sincer'e vi'a

Libr'o'j

Al ĉiu'j stel-am'ant'o'j

Jen la du'a astronomi'a almanak'o de Astronomi'a Esperant'o-Klub'o (AEK), por la jar'o 2002. La 56-paĝ'a kajer'o en'hav'as 10 ne-alt-scienc'e skrib'it'a'j'n artikol'o'j'n kaj astronomi'a'n kalendar'o'n por juli'o 2002 - decembr'o 2003. Plej'e fascin'is mi'n (la unu'a artikol'o) la klopod'o'j mal'kovr'i ekster-sun'sistem'a'j'n planed'o'j'n. La ĝis nun plej sukces'a metod'o tiu'cel'e aplik'as la dopler'a'n efekt'o'n. Ĝis nun oni ne'rekt'e observ'is 80 stel'o'j'n, kiu'j hav'as planed'a'n sistem'o'n. Menci'ind'e est'as, ke tia'j planed'o'j est'as relativ'e grand'a'j kiel pli-mal'pli ni'a Jupiter'o. Laŭ la nun'a teknik'o ne ebl'us tiel „vid'i” ni'a'n ter'o'n de ali'a sun'o.

Ali'a'j artikol'o'j trakt'as la sun'horloĝ'o'n, meteor'o'j'n, planed'et'o'j'n kaj unu ebl'o'n sci'i la hor'o'n dum la nokt'o per observ'ad'o de cert'a'j stel'o'j. La „astr'o-galeri'o” montr'as bild'o'j'n far'it'a'j'n per „mal'grand'a'j il'o'j”, tio est'as ne'mult'e'kost'a'j teleskop'o'j.

Foj'foj'e aper'as fizik'a'j formul'o'j, kiu'j est'as kompren'ebl'a'j per abiturient'a sci'o. Por ĝu'e leg'i la tekst'o'j'n ne nepr'e neces'as en'kap'ig'i ili'n.

Mi fort'e rekomend'as aĉet'i tiu'n verk'o'n al ĉiu, kiu interes'iĝ'as pri astronomi'o!

Astronomi'a Esperant'o-Klub'o, divers'a'j aŭtor'o'j: Astronomi'a Almanak'o 2002. Eld. AEK mem, lok'o ne indik'it'a, 2002. 56 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN ne indik'it'a.

Politik'o

Opini'o

Kial Uson'o tim'as inter'naci'a'n jur'o'n?

Est'as decid'it'e, ke en Nederlando – apud la inter'naci'a arbitraci'a kort'um'o inter ŝtat'o'j, post la tre specif'a por'temp'a t.n. Lockerbie-kort'um'o baz'it'a je skot'a jur'o, apud la pli daŭr'a t.n. Jugoslavio-kort'um'o – est'os fond'it'a nov'a, daŭr'e funkci'ont'a Inter'naci'a Kort'um'o por pri'trakt'i krim'a'j'n ag'o'j'n ankaŭ de individu'o'j.

Al mi – naiv'ul'o – tio ŝajn'as grand'a paŝ'o antaŭ'e'n direkt'e al pli just'a mond'o: ek'de Hug'o Grotius (Grocio), pri kiu Nederlando prav'e ankoraŭ fier'as, iom post iom form'iĝ'as inter'naci'a jur'o. Tia kort'um'o est'as logik'a nov'a paŝ'o, cel'ant'a efektiv'ig'i ke ne nur cert'a'j ag'o'j est'u re'kon'at'a'j kiel krim'o'j, sed ankaŭ ke ebl'os kun rezult'o trakt'i ili'n kaj pun'i.

Sed ho ve! Uson'o re'ag'is per nov'a leĝ'o, laŭ la gazet'ar'o iniciat'e de prezid'ant'o Bush: se iam iu ajn uson'a ŝtat'an'o est'os arest'it'a kaj ricev'os proces'o'n antaŭ tiu inter'naci'a kort'um'o, Uson'o arog'os al si la rajt'o'n, per ĉiu'j rimed'o'j, inkluziv'e de milit'a invad'o en Nederlandon, liber'ig'i tiu'n si'a'n ŝtat'an'o'n.

Strang'e ne'kompren'ebl'a leĝ'o!

Antaŭ ne'long'e, Nederlando ekstradici'is nederland'an ŝtat'an'o'n, disk'o-ĵoke'o'n el mi'a loĝ'urb'o Zwolle, ĉar en Uson'o oni kulp'ig'is li'n pri posed'o de et'a kvant'o de haŝiŝ'o aŭ ali'a sen'kulp'aĵ'o, kiu'n li ŝajn'e ĉe-hav'is dum tie'a koncert'o; laŭ mi – kaj laŭ la ĝeneral'a nederlanda publik'o – afer'o apenaŭ menci'ind'a, cert'e ne trakt'ind'a en kort'um'o. Ĉe ni, prav'e, eĉ ne pun'ebl'a. Sed tamen, en Uson'o li eĉ ricev'is kelk'jar'a'n mal'liber'ej'a'n pun'o'n! Do pro tia'j bagatel'o'j Uson'o postul'as ke ali'land'a'j'n ŝtat'an'o'j'n oni ekstradici'u al ĝi, dum pri si'a'j propr'a'j ŝtat'an'o'j – jam anticip'e kaj sen konsider'o pri kiu kulp'ig'o pov'us tem'i (ebl'e seks'per'fort'o aŭ murd'o, ĉar est'as dir'it'e, ke la kort'um'o okup'iĝ'os nur pri la plej grav'a'j krim'o'j) – ĝi arog'as al si la rajt'o'n eĉ milit'e atak'i pac'em'a'n land'o'n! Eĉ por liber'ig'i krim'ul'o'n!

Elefant'o atak'as mus'o'n

Sed kial la elefant'o atak'as la mus'o'n? La popol-rakont'o ĝi'n ja sci'as: nur pro tim'o. Tim'o, kompren'ebl'e, sen'baz'a, sed ja tim'o.

Nun al'don'iĝ'is eĉ nov'a stadi'o: Uson'o propon'is en la Sekur'ec-konsili'o, ke UN far'u simil'a'n leĝ'o'n koncern'e ĉiu'j'n hom'o'j'n, kiu'j iam ajn – est'int'e, nun'temp'e aŭ est'ont'e – est'os implik'it'a'j en inter'naci'a'j ag'ad'o'j lig'e al UN.

Mi serioz'e mi'n demand'as inter'temp'e: kio'n Uson'o hav'as por ten'i kaŝ'it'a?

Leter'o'j

Pri „Ĝoli Roĝar”

Leg'ant'e la leter'o'n de Michel Mark'o en MONATO (februar'o 2002, p. 6) por mi el'star'is la alud'o al la pirat'a flag'o „Krani'o kaj Tibi'o'j”. En Briti'o tiu hav'as krom'nom'o'n Jolly Roger [ĝoli roĝar] (Gaj'a Roĝer'o). Roger est'is iam la popular'a kaŝ'nom'o por ŝtel'ist'o. Antaŭ kelk'a'j monat'o'j la brit'a poŝt'o el'don'is poŝt'mark'ar'o'n pri flag'o'j. Unu el la kvar est'is Jolly Roger, kiu nun'temp'e est'as his'at'a sur sub'mar'ŝip'o'j de la reĝ'a brit'a mar'arme'o, kiam ili re'ven'as post sukces'a patrol'ad'o. Sur la desegn'o, kiel sur ĉiu'j brit'a'j poŝt'mark'o'j, oni al'don'is la bild'o'n de la reĝ'in'a kap'o. Ĉu tiu est'is la unu'a foj'o, ke ĝi aper'is sur pirat'a flag'o?

Leter'o'j

Ĉu sen'labor'ec'o ver'e atak'as la arkipelag'o'n?

La artikol'o de Hor'i Jasuo pri „Sen'labor'ec'o atak'as la arkipelag'o'n”, MONATO 2002/4, paĝ'o 10, est'as tut'e mis'kompren'ig'a. En Japani'o lern'ant'o'j fin'as la kurs'o'n en mart'o kaj ek'labor'as de april'o. Ĝeneral'e lern'ant'o'j de alt'lern'ej'o komenc'as serĉ'i labor'o'n de aŭtun'o. Do, est'as tut'e natur'e, ke ĉe la fin'o de septembr'o nur 37 % de alt'lern'ej'an'o'j trov'as labor'o'n.

Laŭ la esplor'o de la ministr'ej'o pri eduk'ad'o kaj scienc'o, publik'ig'it'a en maj'o 2002) ĉe la fin'o de mart'o 86,3 el'cent'o'j de la alt'lern'ej'an'o'j trov'is labor'o'n. Leg'ant'e la artikol'o'n de s-ro Hor'i cert'e oni pens'us, ke la situaci'o en Japani'o est'as terur'a. Ne tiom, kvankam la labor'merkat'o est'as ver'e sever'a en Japani'o. Krom'e s-ro Hor'i skrib'as, ke tiel nom'at'a'j „freeter-oj” gajn'as monat'e 100 000 ĝis 140 000 en'o'j'n (83 ĝis 120 uson'a'j'n dolar'o'j'n). Tiu'j cifer'o'j est'as erar'a'j. 100 000 ĝis 140 000 en'o'j egal'as al 781 ĝis 1093 uson'a'j dolar'o'j laŭ nun'a kurz'o (1 uson'a dolar'o egal'as al 128 en'o'j).

Politik'o

Nov-ZELANDO

Pri pot'o'j kaj balot'o'j

La ministr'o pri financ'o'j Michael Cullen [majkl kelin] prezent'is si'a'n tri'a'n buĝet'o'n en maj'o 2002. Ĝi en'hav'is neniu'j'n surpriz'o'j'n: iom pli da mon'o por eduk'ad'o kaj hospital'o'j, kiel atend'it'e, kaj ankaŭ iom por scienc'a esplor'ad'o kaj por stimul'i komput'ik'o'n.

La ekonomi'o de Nov-Zelando hezit'is post la atenc'o'j en Uson'o en septembr'o 2001, sed nun en ĉiu'j kamp'o'j krom en komput'ad'o re'ating'is si'a'n antaŭ'a'n nivel'o'n. Eksport'ist'o'j de agrikultur'a'j produkt'aĵ'o'j tamen lukt'as kontraŭ du'obl'a problem'o de kurz'o-pli'iĝ'o kaj de barier'o'j star'ig'it'a'j de Uson'o kontraŭ viand'o el Nov-Zelando kaj ali'a'j eksport'ant'a'j land'o'j.

Okaz'os naci'a'j elekt'o'j ĝis la fin'o de novembr'o, kaj la parti'o'j prov'as pret'ig'i si'n. Tamen kelk'a'j parti'o'j hav'as problem'o'j'n. La Labor'ist'a Parti'o, la ĉef'a reg'ant'a parti'o, kaj ties estr'o Hel'e'n Clark [klak], tre popular'as malgraŭ skandal'o, ke Clark laŭ'dir'e sub'skrib'is ses pentr'aĵ'o'j'n, kiu'j'n far'is ali'ul'o'j. La pentr'aĵ'o'j est'is vend'it'a'j en 1999, antaŭ la last'a parlament'a balot'ad'o, por karitat'a organiz'aĵ'o. Sekv'is mult'a'j ŝerc'o'j pri la skandal'o. Vend'ej'o de ceramik'aĵ'o'j proklam'is: „Neni'u pot'o sub'skrib'it'a de la ĉef'ministr'in'o”.

Fars'e

La minor'a parti'o en la koalici'a reg'ist'ar'o, la Alianc'a Parti'o, frakci'iĝ'is pro mal'konsent'o pri reg'ist'ar'a sub'ten'o de la milit'o en Afgani'o. La oficial'a frakci'o hav'as tri parlament'an'o'j'n kaj elekt'is s-in'o'n Laila Har'e estr'o. La ali'a frakci'o, estr'at'a de la vic-ĉef'ministr'o Jim Anderton, hav'as sep parlament'an'o'j'n kaj form'as nov'a'n parti'o'n. Fars'e est'as, ke Anderton instig'is nov'a'n leĝ'o'n el'parlament'ig'i deput'it'o'j'n, kiu'j las'as si'a'n parti'o'n. Do ĉiu'j dek parlament'an'o'j de la alianc'o daŭr'e kun'labor'as por evit'i eks'ig'o'n: tiel la reg'ist'ar'o kred'is evit'i fru'a'n balot'ad'o'n.

Tamen minac'is la reg'ist'ar'o'n la Verd'ul'a Parti'o. La Labor'ist'a Parti'o decid'is ne kontraŭ'i re'elekt'iĝ'o'n de la kun'estr'o de la verd'ul'o'j, por ke tiu'j eventual'e kun'labor'u en est'ont'a koalici'o. Pro la kolaps'o de la Alianc'a Parti'o ebl'e nur unu el ĝi'a'j parlament'an'o'j rest'os, do la Labor'ist'a Parti'o ŝajn'e bezon'os nov'a'n partner'o'n. Tamen la reg'ist'ar'o, enket'int'e pri gen'e modif'it'a'j organism'o'j, decid'is, ke ĉes'u en oktobr'o 2003 moratori'o mal'permes'ant'a ekspluat'ad'o'n de gen'aĵ'o'j. La verd'ul'o'j tio'n kontraŭ'as, anonc'ant'e, ke ili ne kun'labor'os kun sub'ten'ant'o'j de gen'aĵ'o'j. Sed opini'sond'o'j indik'as, ke la Labor'ist'a Reg'ist'ar'o venk'os sen partner'a parti'o.

Pro la divers'a'j problem'o'j al'front'ant'a'j la reg'ist'ar'o'n la ĉef'ministr'o fin'fin'e anonc'is, ke okaz'os naci'a balot'o kvar monat'o'j'n pli fru'e ol oni atend'is. Sen'dub'e Clark vol'as profit'i de la popular'ec'o de la Labor'ist'a Parti'o kaj de la ne'popular'ec'o de la Naci'a Parti'o kaj ties nov'a estr'o, Bill English. Ĉia'okaz'e la rezult'o est'os interes'a.

Politik'o

BARATO

Gren'plen'o, gren'plan'o

Raport'as ĉiu'tag'e amas'komunik'il'o'j pri dis'volv'iĝ'ant'a tragedi'o en sud'a Afrik'o, kie ĉirkaŭ 13 milion'o'j da hom'o'j sufer'as pro mal'sat'eg'o. Sam'temp'e ven'as nov'aĵ'o pri la mond'a nutr'aĵ-kun'sid'o en Romo, Italio, kie oni diskut'as strategi'o'j'n por real'ig'i la cel'o'n de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j du'on'ig'i antaŭ 2015 la nombr'o'n de mal'sat'ant'o'j en la mond'o.

Tiu'kadr'e last'a'temp'a direktiv'o de la super'a kort'um'o en Barato est'as bon'ven'a. En novembr'o pas'int'jar'e la kort'um'o deklar'is ok soci- kaj nutr'aĵ-sekur'ec'a'j'n program'o'j'n de la reg'ist'ar'o civit'an'a'j rajt'o'j, kiu'j ne de'pend'as de la elekt'o, ebl'ec'o aŭ plaĉ'o de la ŝtat'o.

Barato el'spez'as ĉiu'jar'e ekvivalent'o'n de 13,3 miliard'o'j da eŭr'o'j por si'n „defend'i”. Tiu ĉi el'spez'o pri'mok'as pretend'o'n al mal'riĉ'ec'o. Krom'e trov'iĝ'as 60 milion'o'j da tun'o'j da nutr'aĵ'gren'o en reg'ist'ar'a'j gren'uj'o'j: tamen sam'temp'e 160 milion'o'j da hom'o'j en 11 sub'ŝtat'o'j de la land'o sufer'as pro unu el la plej sever'a'j mal'sek'eg'o'j en viv'a memor'o. La mal'sek'o kaŭz'is rikolt'a'n mal'sukces'o'n kaj, kun'e kun mank'o'j en la distribu'a sistem'o de nutr'aĵ'gren'o, ĝi rezult'ig'as mal'sat'eg'o'n.

Indign'ant'e

Laŭ ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j, neni'u ministr'ej'o vol'as pren'i la gren'o'n kaj, distribu'ant'e ĝi'n, respond'ec'i pri la koncern'a el'spez'o. Indign'ant'e kontraŭ tiu ĉi absurd'aĵ'o, ne'reg'ist'ar'a'j aktiv'ul'o'j pas'int'jar'e petici'is, ke la super'a kort'um'o dev'ig'u la reg'ist'ar'o'n distribu'i la gren'o'n inter la plej mal'riĉ'a'j hom'o'j.

Inter la ok reg'ist'ar'a'j rajt'ig'o'j est'as la mez'tag-nutr'aĵ'o-program'o en reg'ist'ar'a'j kaj reg'ist'ar'e apog'at'a'j element'a'j lern'ej'o'j. Tiu'j ĉi lern'ej'o'j dev'as nun liver'i kuir'it'a'n tag'manĝ'o'n al si'a'j lern'ej'an'o'j. Pro tio, oni antaŭ'vid'as ne nur mal'pli'ig'o'n de la famili'a mal'sat'o sed ankaŭ pli da lern'ej'a frekvent'ad'o de la stud'ant'o'j.

Malgraŭ tio, tamen, kelk'a'j sub'ŝtat'o'j ankoraŭ ne komenc'is proviz'i nutr'aĵ'o'n en si'a'j lern'ej'o'j. Komenc'e de maj'o la kort'um'o do nom'um'is du komisar'o'j'n por kontrol'i kaj efektiv'ig'i la nutr'aĵ'o-program'o'n. Aktiv'ul'o'j esper'as, ke pro tio mal'pli'iĝ'os mal'sat'eg'o inter infan'o'j en Barato.

Krom'e oni esper'as, ke pro la et'iĝ'int'a preskaŭ-milit'a kriz'o inter la nukle'a'j najbar'o'j Barato kaj Pakistano ambaŭ land'o'j pov'os nun si'n turn'i al la urĝ'a'j afer'o'j de mal'riĉ'ec'o kaj mal'sat'eg'o.

Ese'o

Jun'ul'ar'o

Ĉu de'nov'e 1968?

En la jar'o 2002 plen'aĝ'iĝ'os en Pollando 700 000 ge'jun'ul'o'j. Malgraŭ tio, ke ili ĝeneral'e pli lert'as ol la ge'patr'o'j, plej'part'e ili ricev'os neniu'n labor'o'n. Pro tio prezent'iĝ'as minac'o pri grand'skal'a ribel'o.

Hodiaŭ pli ol du'on'o de la 18 % de la pol'o'j sen'labor'a'j est'as jun'ul'o'j. Baldaŭ trov'iĝ'os en Pollando pli da jun'ul'o'j serĉ'ant'a'j labor'o'n ol en la tut'a Eŭrop'a Uni'o: mult'a'j dev'os atend'i ĝis si'a 30a viv'o'jar'o, antaŭ ol akir'i labor'o'n. Sekv'e ili plen'kresk'as laŭ cirkonstanc'o'j tut'e mal'simil'a'j al tiu'j, en kiu'j viv'is ili'a'j ge'patr'o'j.

La nun'a pol'a jun'ul'ar'o ne ident'ig'as si'n kun la lok'a medi'o kaj ne part'o'pren'as soci'a'n viv'o'n. Ge'jun'ul'o'j uz'as mal'kon'at'a'n lingv'aĵ'o'n kaj foj'e esprim'as si'n ne per akcept'at'a'j sub'kultur'o'j sed per'fort'e, kio tim'ig'as la ge'patr'a'n generaci'o'n. Ge'jun'ul'o'j montr'as si'n individu'ec'a'j kaj sen'ig'it'a'j de sent'o'j pri komun'ec'o.

Mal'varm'e kalkul'ant'e

Eĉ inter la ge'jun'ul'o'j est'as diferenc'o'j, ne kiel antaŭ'e inter urb'o kaj vilaĝ'o, sed inter diplom'it'o'j de ĝeneral'kler'ig'a'j lice'o'j kaj tiu'j de fak'a'j mez'lern'ej'o'j. La hodiaŭ'a jun'ul'ar'o akcept'as lern'ej'o'j'n ne am'ant'e, sed mal'varm'e kalkul'ant'e. Eduk'a sukces'o al'port'os material'a'n sukces'o'n, kaj jam evident'as konflikt'o'j inter tiu'j, kiu'j hav'as eduk'ad'o'n kaj tiu'j, kiu'j ne. Tiu'j, kiu'j lern'ej'e mal'sukces'is, jam form'as kontraŭ-sistem'a'n, ribel'em'a'n opozici'o'n.

Riĉ'ec'o lud'as rol'o'n, apart'e la financ'a situaci'o de la ge'patr'o'j. Kaj la jun'a generaci'o spert'as pri teĥnologi'o'j mult'e pli ol la mez'a generaci'o: tiel est'as sub'fos'at'a aŭtoritat'o de la ge'patr'o'j kaj instru'ist'o'j. Por ge'jun'ul'o'j dign'o signif'as alt'a'n viv'o'nivel'o'n: por defend'i viv'o'nivel'o'n ili pret'as si'n antaŭ'e'n'puŝ'i. Moral'ec'o kaj etik'o sen'signif'as.

Ne tem'as simpl'e pri tradici'a inter'generaci'a konflikt'o: nun'temp'e mank'as dialog'o. Ge'patr'o'j plend'as, ke ili ne dialog'as kun si'a'j infan'o'j, kiu'j si'a'vic'e akcent'as si'a'n sen'de'pend'ec'o'n, apart'e sen'de'pend'ec'o'n dis'de reciprok'a'j si'n'dev'ig'o'j. Tamen fund'e rest'as la problem'o, ke eĉ alt'lern'ej'a diplom'o ne garanti'as labor'o'n. Frustraci'o tia pov'us do konduk'i la pol'a'n jun'ul'ar'o'n al ribel'o simil'a al tiu okaz'ant'a divers'lok'e en okcident'a Eŭrop'o en 1968.

Ese'o

Balkani'o

Vir'o ĉe la land'lim'o

Krist'o Jovani nask'iĝ'is en la grek'a vilaĝ'o Pondikat en 1916 sed plen'kresk'is en la alban'a vilaĝ'o Jorgucat. Li part'o'pren'is la kontraŭ'faŝism'a'n rezist'ad'o'n, est'is en'prizon'ig'it'a post la milit'o en Greki'o kaj nun estr'as en Ateno el'don'ej'o'n Jovani.

Al iu viv'ant'a mez'e de land'o aŭ teritori'o, ŝtat'lim'o ŝajn'as ebl'e ne nur natur'a sed ankaŭ util'a, ĉar ĝi difin'as lini'o'n aŭ star'ig'as mur'o'n, kiu evit'as inter'popol'a'n kverel'ad'o'n. Tia'manier'e est'as difin'it'a'j „bon'a'j” aŭ „just'a'j” land'lim'o'j; ebl'e ekzist'as land'lim'o'j al'port'ant'a'j al popol'o'j feliĉ'o'n, pac'o'n, amik'ec'o'n. Sed Balkani'o est'as ali'a afer'o. Ĉi tie la ŝtat'lim'o posed'as grand'a'n fort'o'n: ĝi divid'as nord'o'n kaj sud'o'n, okcident'o'n kaj orient'o'n; ĝi mal'amik'ig'as region'o'j'n de la sam'a land'o; ĝi penetr'as en famili'o'j'n, dis'ig'ant'e edz'o'n dis'de edz'in'o, ge'patr'o'j'n dis'de ge'fil'o'j; simpl'e, tragik'e, ĝi venen'as la viv'o'n.

Ankaŭ ne oportun'as ŝtat'lim'o'j difin'it'a'j de fremd'a'j grand'potenc'o'j: kelk'a'j land'o'j si'n trov'as pli'vast'ig'it'a'j, kelk'a'j mal'pli'vast'ig'it'a'j; al kelk'a'j rest'as la tomb'o'j de ge'av'o'j trans'e, al ali'a'j mal'trans'e. Kaj ambaŭ'flank'e de ŝtat'lim'o rest'as ekster la ter'o de la patri'o alban'o'j kaj grek'o'j. Dum jar'cent'o'j tiu'j apud'e viv'is, neniam imag'ant'e, ke iam diplomat'o'j, karier'o'n kaj renom'o'n ĉas'ant'a'j, difin'os ŝtat'lim'o'j'n por divid'i kaj mal'apud'ig'i la du popol'o'j'n.

Strang'a'j paradoks'o'j

Tiel kre'iĝ'is strang'a'j paradoks'o'j: part'o de grek'a vilaĝ'o rest'is en alban'a teritori'o; en grek'a rest'as part'o de alban'a vilaĝ'o. Rezult'e: pli facil'is vetur'i ekzempl'e inter Jorgucat (ĉe la alban'a lim'o) kaj Delvinaq (ĉe la grek'a lim'o) tra teritori'o de tri'a ŝtat'o ol rekt'e – distanc'o'n de nur kelk'a'j kilo'metr'o'j. Pro ĉi tiu'j lim'o'j viv'is proksim'ul'o'j, kiu'j dum du'on'jar'cent'o ne pov'is vid'i si'a'j'n kar'ul'o'j'n, kvankam trov'iĝ'ant'a'j nur kelk'a'j'n cent'o'j'n da metr'o'j for unu de la ali'a: inter ili situ'is la „land'lim'a moŝt'o”.

Krist'o Jovani nask'iĝ'is de patr'o Vasil Stavro kaj patr'in'o Katerin'a. La patr'in'o est'is dev'ig'it'a for'las'i la hejm'o'n: la bo'patr'in'o vol'is, ke ne Krist'o hered'u ŝi'a'j'n riĉ'aĵ'o'j'n sed la frat'in'o de Vasil. En vilaĝ'o Jorgucat fin'fin'e sen'infan'a famili'o Jovani akcept'is mal'grand'a'n Krist'o kvazaŭ fil'o'n; post'e nask'iĝ'is fil'in'o. Kiam Krist'o hav'is 10 jar'o'j'n, la kvazaŭ'patr'o Filip Jovani re'konduk'is li'n trans la ŝtat'lim'o'n al Pondikat, por ke la knab'o kon'at'iĝ'u kun si'a'j ver'a'j famili'an'o'j. Tamen rab'ist'o'j est'is buĉ'int'a'j la patr'o'n: al Vasil, kiu'j van'e prov'is rezist'i al la rab'ist'o'j, ili de'tranĉ'is la lang'o'n kaj la orel'o'j'n, el'ig'is la okul'o'j'n kaj en dek pec'o'j'n dis'hak'is la kadavr'o'n.

Tial Krist'o hered'is la bien'o'n de la patr'o kaj tiel far'iĝ'is la plej riĉ'a hom'o en la vilaĝ'o. Tamen, demand'it'e, ĉu li ten'os por si la riĉ'aĵ'o'j'n, Krist'o respond'is: „Ne, mi las'as ĝi'n al mi'a'j frat'in'o'j kaj al mi'a'j onkl'o'j”. Li sci'is, ke la tragedi'o en li'a famili'o de'ven'is de hered'ec'o.

Mal'feliĉ'o kaj sufer'ad'o

„En mi'a nask'iĝ'vilaĝ'o,” rakont'as Krist'o en si'a'j memor'aĵ'o'j, „mi vid'is mizer'o'n kaj povr'ec'o'n, arkaik'a'j'n patriark'ec'a'j'n mor'o'j'n, kiu'j katen'is la hom'o'j'n, al'port'is mal'feliĉ'o'n kaj sufer'ad'o'n, dum en la vilaĝ'o de mi'a'j ge'patr'o'j Jovani atend'is mi'n am'o, ĝoj'o kaj feliĉ'o. Kaj ek'de tiam mi est'is kon'at'a kiel la vir'o sur la land'lim'o, kun du nom'o'j: trans'e Krist'o de Vasil Stavro kaj mal'trans'e Taqi de Filip Jovani (Taqi est'as mal'long'ig'o de Krist'o en la alban'a)”.

La kvazaŭ'patr'o jam klar'ig'is al Taqi, ke ekzist'as du Greki'o'j, unu mal'riĉ'a, kiel vilaĝ'o Pondikat kaj unu riĉ'a, kiel la ĉef'urb'o Ateno. Kaj, stud'int'e ĉe milit'ist'a lern'ej'o en Korfuo, Krist'o post'e re'memor'is: „Korfuo diferenc'is kiel la tag'o de la nokt'o, kompar'e kun Pondikat kaj Jorgucat. Korfuo plaĉ'is al mi, sed kial en la sam'a patri'o est'is ankaŭ povr'a'j lok'o'j kiel Pondikat?”

Sed la „land'lim'a moŝt'o” mal'help'is al Krist'o, stud'ant'a en Greki'o, vizit'i regul'e kaj facil'manier'e Jorgucat. Tamen per ŝmir'mon'o ankaŭ tio'n la patr'o Filip'o aranĝ'is. De Korfuo Krist'o ir'is al Ateno, kie li kon'at'iĝ'is kun la ĉef'verk'o'j de la antikv'a grek'a art'o. Impres'is li'n ankaŭ la preleg'o'j de li'a'j instru'ist'o'j ĉe la milit'ist'a lern'ej'o, kiu'j prezent'is la ŝtat'o'n kiel sankt'a'n kre'it'aĵ'o'n de la naci'o. Tamen Greki'o dum la 20aj kaj 30aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o apenaŭ est'is sankt'a kre'it'aĵ'o.

Krist'o est'is jun'a milit'ist'o, honest'a kaj disciplin'em'a, kiam li person'e atest'is la politik'a'j'n perturb'aĵ'o'j'n inter 1933 kaj 1935. Dum kelk'a'j super'ul'o'j ordon'is al li gard'i general'o'n, ali'a'j ordon'is al li sub'aŭskult'i kaj pri'raport'i la plan'o'j'n de la general'o. Sed Krist'o ne pov'is far'iĝ'i nur'a il'o kaj pro tio oni en'prizon'ig'is li'n kiel „demokrat'o'n”, krom'nom'o, pri kiu li fier'eg'is.

Post'e li re'ven'is Albanion kaj edz'iĝ'is al vilaĝ'a knab'in'o, Penelop'a. Sed tiam li en'volv'iĝ'is en la ital'a-grek'a milit'o, kiu prem'is apart'e la alban'a'n kaj grek'a'n loĝ'ant'ar'o'j'n trans'e kaj mal'trans'e de la land'lim'o. Li est'is de'nov'e en'prizon'ig'it'a, ĉi-foj'e de ital'o'j. En 1943 li al'iĝ'is al 400 grek'etn'a'j civit'an'o'j, kiu'j fond'is partizan'a'n taĉment'o'n en la monaĥ'ej'o de Driano.

Total'ism'o

En 1944 est'is liber'ig'it'a'j preskaŭ ĉiu'j region'o'j de Sud'a Albanio. La hom'o'j est'is el'ĉerp'it'a'j kaj eg'e dezir'is pac'o'n. La edz'in'o de Krist'o insist'is, ke ili rest'u en Jorgucat kun la infan'o'j: inter'temp'e oni instal'is land'lim'o'n kaj la par'o Jovani trov'iĝ'is trans'e en Janino. Fin'fin'e, dum tre mal'facil'a politik'a situaci'o, la par'o sukces'e trans'ir'is la lim'o'n kaj instal'iĝ'is en Jorgucat. Sed en Albanio ek'funkci'is total'ism'a ŝtat'o kaj la rest'ad'o ne long'e daŭr'is.

Pro tio, ke Penelop'a ek'sufer'is pro tuberkul'oz'o, nepr'is de'nov'e trans'pas'i la land'lim'o'n, ĉar en Albanio mank'is medikament'o'j. Krist'o ek'vend'is juvel'aĵ'o'j'n por kurac'i la edz'in'o'n kaj nutr'i la famili'o'n. En Janino la viv'o mal'facil'is kaj oni akuz'is li'n pro spion'ad'o favor'e al la alban'a ŝtat'o. Memor'is Krist'o: „Est'is la sojl'o de la plej terur'a civil'a milit'o en la histori'o de modern'a Greki'o. Ne funkci'is aŭtent'a just'ec'o; sur faden'o pend'is hom'a viv'o facil'e romp'ebl'a dank'e al mensog'o'j kaj invent'aĵ'o'j plej banal'a'j”. Ses jar'o'j'n li pas'ig'is en prizon'o.

Krist'o ne aparten'is al tiu'j, kiu'j kapitulac'as, kaj li ne sopir'is je venĝ'o. El'prizon'iĝ'int'e, li re'komenc'is la viv'o'n kiel buĉ'ist'o en Ateno. Li'a'j du fil'o'j rest'is tiam en Albanio: la land'lim'o ne kompat'is ili'n, mal'permes'ant'e, ke ili vizit'u la patr'o'n. Tamen buĉ'ist'o li ne vol'is rest'i: ek'bol'is en li mal'nov'a pasi'o pri libr'o'j. Li renkont'is du hom'o'j'n, kiu'j vend'is libr'o'j'n, kaj kiu'j invit'is al Krist'o kun'labor'i. Pri tiu ĉi period'o dir'is Krist'o: „Ne est'is facil'e, ĝen'i ali'ul'o'j'n, dum ili labor'as, kaj ofert'i al ili libr'o'j'n. Sed ĉu hont'i, proviz'ant'e al hom'o'j libr'o'j'n?”

Mal'alt'a'j prez'o'j, alt'a profit'o

Post iom da temp'o Krist'o konvink'iĝ'is, ke li pov'us sen'de'pend'e labor'i. Li aĉet'is stok'o'j'n da ne'vend'it'a'j libr'o'j kaj ili'n propon'is al la publik'o je mal'alt'a'j prez'o'j kaj je alt'a profit'o. Fin'fin'e li dev'is dung'i ali'a'j'n kaj, kiam la komerc'o kresk'is, li decid'is en 1956 star'ig'i propr'a'n el'don'ej'o'n. Krist'o bon'e kompren'is, ke la mirakl'o de hom'a est'aĵ'o est'as la raci'o. Tamen li sci'is, „por ke tiu ĉi raci'o ne rust'iĝ'u, la hom'o bezon'as nutr'ad'o'n, kiu de'ven'as de la sci'o'j akir'at'a'j part'e de la spert'o kaj part'e de la libr'o'j”.

Laŭ Krist'o, ne ebl'as civilizaci'o sen libr'o'j. Promete'o'n li ador'is; tiu'n, kiu fajr'o'n don'is, kun'e kun sci'o'j, skrib'o kaj ĉio bezon'at'a, por ke el'ir'u el barbar'ec'o la hom'ar'o. Nun'temp'e ne facil'as protekt'i koncept'o'n tia'n pri libr'o'j kaj sci'o'j. Sed Krist'o opini'as, ke perd'iĝ'o de libr'o'j indik'us perd'iĝ'o'n de la hom'ar'o: en libr'o est'as konserv'at'a komun'a memor'o.

Tial majest'a'n labor'o'n plen'um'is Krist'o, el'don'ant'e ekzempl'e enciklopedi'o'j'n kaj libr'o'j'n scienc'a'j'n bezon'at'a'j'n por kultur'a kaj intelekt'a evolu'o de la hom'o'j. Kaj ne nur en Greki'o li star'ig'is fili'o'j'n: tie, kie viv'as grek'o'j, ekzempl'e en Uson'o, li vend'as libr'o'j'n de verk'ist'o'j kaj filozof'o'j kaj de antikv'a kaj de nun'a temp'o'j. Tiel kler'iĝ'os la hom'ar'o dank'e al vir'o'j ĉe la land'lim'o, kiel Krist'o Jovani

Politik'o

Opini'o

Nur et'a'j esper'o'j pri baldaŭ'a solv'o

Ŝtorm'e agit'iĝ'as la politik'a aren'o en Hispanio: perturb'as leĝ'o'j pri ekster'land'an'ec'o, akv'o, eduk'ad'o, labor'o (kun respond'a ĝeneral'a strik'o) kaj ne'last'e parti'o'j.

Leĝ'o pri politik'a'j parti'o'j est'is unu'a'leg'e aprob'it'a de ĉ. 95 % de la deput'it'o'j de la sub'a ĉambr'o de la hispan'a parlament'o. Malgraŭ tiu ĉi preskaŭ unu'voĉ'a akcept'o, la afer'o pli'fort'ig'as la akut'a'n kriz'o'n en la rilat'o'j inter la hispan'a ŝtat'a reg'ist'ar'o kaj tiu de la eŭsk'a aŭtonom'a komun'um'o. Por tio'n kompren'i, taŭg'as mal'long'e resum'i la last'jar'a'j'n okaz'aĵ'o'j'n en la eŭsk'a konflikt'o.

En septembr'o 1998 la eŭsk'a'j naci'a'j parti'o'j, sindikat'o'j kaj ĉef'a'j organiz'aĵ'o'j sub'skrib'is en la urb'o Lizarra-Garazi inter'konsent'o'n por klopod'i pac'e konstru'i voj'o'n al mem'dispon'o. La dokument'o paralel'ig'is la eŭsk'a'n kaj la nord-irland'an situaci'o'j'n kaj difin'is la eŭsk'a'n konflikt'o'n kiel politik'a'n: postulat'a est'is do politik'a solv'o. Tuj sekv'e la arm'it'a grup'o Et'a deklar'is paf'o'paŭz'o'n.

Radikal'e mal'sam'a

Dum kelk'a temp'o est'is fid'o kaj esper'o, ke ia solv'o sur'voj'as. Sed la situaci'o montr'iĝ'is radikal'e mal'sam'a al tiu en Nord-Irlando. Dum la brit'a reg'ist'ar'o kuraĝ'e antaŭ'e'n'puŝ'is inter'trakt'ad'o'n, la hispan'a bojkot'is ĉi'a'n ebl'o'n: ĝi konsider'as la teror'ism'a'n afer'o'n simpl'a polic'aĵ'o kaj verv'eg'e kampanj'is kontraŭ ĉi'a'j „amik'o'j de murd'ist'o'j”.

Post monat'o'j da stagn'ad'o kaj da re'a'j simil'a'j deklaraci'o'j, en decembr'o 1999 Et'a anonc'is ĉes'ig'o'n de la paf'o'paŭz'o kaj baldaŭ re'pren'is si'a'n aktiv'ad'o'n. La hispan'a reg'ist'ar'o uz'is ĝi'n por pli'akr'ig'i si'a'j'n atak'o'j'n kontraŭ la eŭsk'a reg'ist'ar'o, kio fin'fin'e kaŭz'is la pli'fru'ig'o'n de la balot'ad'o por la eŭsk'a parlament'o en januar'o 2001.

Kontraŭ ĉiu'j prognoz'o'j, ĉef'e tiu'j de la hispan'a reg'ist'ar'o, la reg'ant'a koalici'o de eŭsk'a'j parti'o'j ne nur ne mal'fort'iĝ'is sed eĉ tre signif'e kresk'is. La Popol'a Parti'o de la hispan'a reg'ist'ar'o apenaŭ for'grat'is kelk'a'j'n voĉ'o'j'n, ŝajn'e de ĝi'a preskaŭ'a sozi'o en Eŭski'o, la Social'ism'a Parti'o.

Preskaŭ'a kriminal'ig'o

La politik'o de la hispan'a reg'ist'ar'o neniel ŝanĝ'iĝ'is. Ĝi plu insist'is pri si'a'j aksiom'o'j: polic'a persekut'ad'o de Et'a kaj preskaŭ'a kriminal'ig'o de la eŭsk'a reg'ist'ar'o kaj de la parti'o'j ĝi'n konsist'ig'ant'a'j. En tia spiral'o lanĉ'iĝ'as la nov'a leĝ'propon'o pri politik'a'j parti'o'j, kiu – laŭ la ministr'o pri justic'o – cel'as nur kontraŭ'leĝ'ig'i Unu'ec'o'n, la politik'a'n parti'o'n, kiu ne „kondamn'as” (nur „bedaŭr'as”) la ag'ad'o'j'n de Et'a.

La propon'o'n front'e kontraŭ'star'as la eŭsk'a reg'ist'ar'o, laŭ kiu ĝi nur mal'help'as inter'trakt'ad'o'n kaj pac'iĝ'o'n. La Popol'a Parti'o per de'nov'a vast'a kampanj'o en la inform'il'o'j, kiu'j'n ĝi reg'as, kaj lobi'ad'o ĉe la Social'ism'a Parti'o, ĉiam paŭs'ant'a la eŭsk'a'n politik'o'n de si'a'j rival'o'j, kaj ĉe si'a'j kutim'a'j sub'ten'ant'o'j katalun'a'j kaj kanariaj, ating'is impres'a'j'n 95 % de la voĉ'o'j en tiu ĉi unu'a akt'o de la parlament'a voj'o.

Moral'e pervers'a

Apart'e sub'strek'ind'as la – ankoraŭ'foj'a – enorm'a incit'iĝ'em'o de la hispan'a reg'ist'ar'o pri ĉi'a'j mal'konsent'o'j pri ĝi'a'j opini'o'j. Kiam la kasaci'a kort'um'o ĵus mal'akcept'is proces'i kontraŭ la estr'o de Unu'ec'o pro „teror'ism'o”, ĉar li laŭ'dir'e viv'u'is Et'a'n, prezid'ant'o Aznar kaj divers'a'j li'a'j ministr'o'j ne hezit'is akr'e kaj laŭt'eg'e plend'i kontraŭ la super'a tribunal'o. Aŭ kiam la eŭsk'a'j episkop'o'j publik'ig'is eklezi'a'n dokument'o'n, en kiu ili konsider'is, ke la eventual'a mal'permes'o de Unu'ec'o hav'os „sombr'a'j'n” konsekvenc'o'j'n, prezid'ant'o Aznar tuj ĝi'n opini'is „moral'e pervers'a” kaj la ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j oficial'e plend'is ĉe Vatikan'o.

Vid'int'e la evolu'o'n de la afer'o'j en la last'a'j jar'o'j kaj la ĉiam pli'ekstrem'iĝ'ant'a'j'n kaj kresk'ant'e mal'toler'em'a'j'n star'punkt'o'j'n de la hispan'a reg'ist'ar'o, kiu kontraŭ'as ĉi'a'n inter'konsent'o'n kun la demokrati'e elekt'it'a'j kaj legitim'a'j reprezent'ant'o'j de la eŭsk'a popol'o, oni pov'as nur demand'i si'n, ĉu est'as esper'o'j pri ne nur baldaŭ'a sed eĉ iam'a solv'o de la eŭsk'a afer'o.

Monat'o si'n prezent'as

Gerrit Berveling

(redaktor'o de la rubrik'o „Spirit'a viv'o”, Zwolle, Nederlando)

Mi nask'iĝ'is en 1944 kaj est'as edz'o, patr'o kaj av'o. Profesi'e mi du'obl'e fak'as: gimnazi'a instru'ist'o pri la klasik'a'j lingv'o'j (la latin'a, la mal'nov'grek'a) kaj pri la ital'a, kaj remonstrant'a pastor'o. Unu'e mi 14 jar'o'j'n instru'is, post'e 14 jar'o'j'n labor'is kiel pastor'o, nun de'nov'e instru'as. La remonstrant'o'j est'as mal'grand'a sen'dogm'a krist'an'a eklezi'o, tip'e nederlanda. Mi verk'as en mult'a'j ĝenr'o'j (poezi'o, proz'o, ese'o), kaj plur'eg'a'j verk'o'j el divers'a'j lingv'o'j est'is traduk'it'a'j de mi, inter ali'a'j „Apologi'o” de Tertulian'o, „La Du'a'kanon'a'j Libr'o'j” el la Bibli'o, „Laŭd'o de l' Stult'ec'o” de Erasm'o kaj mult'a'j ali'a'j. En MONATO mi okup'iĝ'as pri redaktor'ad'o de „Spirit'a viv'o”, krom'e mi est'as redaktor'o de la literatur'a revu'o „Font'o”, membr'o de la Akademi'o de Esperant'o. Mi predik'as pli-mal'pli regul'e dum Esperant'o-renkont'iĝ'o'j en ekumen'a'j di'serv'o'j.

Hobi'o

LITOVIO

Sub'akv'a'j emoci'o'j

En la litova urb'o Trakai est'as klub'o de sub'akv'iĝ'ant'o'j Amfibija (Amfibi'o). Ties an'o'j oft'e ven'as al strang'a'j ide'o'j. Ekzempl'e, la nov'jar'a'n fest'o'n ili decid'is pas'ig'i sur la fund'o de la lag'o Galve. Tio'n film'is ekster'land'a'j televid'o'j kaj prezent'is al la tut'a mond'o. Jurijus Zavadskis, la ĉef'o de la klub'o ĝoj'as, ke tiu'manier'e la klub'an'o'j pov'as fam'ig'i si'a'n patr'o'land'o'n en la mond'o.

Fin'e de januar'o 2002 ses sub'akv'iĝ'ant'o'j el'pens'is ali'a'n interes'a'n aventur'o'n. Ili nun decid'is sub'akv'iĝ'i sur bicikl'o'j ĉe akv'a temperatur'o de +2^oC. Ili intenc'is bicikl'i sur la lag'a fund'o. Sub la akv'o far'i tio'n ne facil'is, tamen ĉiu el'prov'is si'a'j'n fort'o'j'n por sukces'i. Fin'e ĉiu'j asert'is, ke bicikl'ad'o sub la akv'o mult'e pli mal'facil'is, ĉar mal'help'is naĝ'il'o'j kaj oksigen'a balon'o. Tamen tio est'is tre al'log'a! Ĉiu'foj'e pen'ant'e bicikl'i sur la lag'a fund'o, la sub'akv'iĝ'ant'o'j uz'is si'a'n tut'a'n fort'o'n.

Libr'o'j

Stud'libr'o ver'e unik'a

Ni trov'iĝ'as en la virtual'a klub'o „Esperant'o-land'o”, kiu situ'as ie en Moskvo. Oni prezent'as al ni du'dek ses kun'ven'o'j'n de la klub'o, unu pli interes'a'n ol la ali'a. La ĝeneral'a tag'ord'o de la klub'kun'ven'o'j est'as pli-mal'pli konstant'a, kvankam ekzist'as escept'o'j – kelk'foj'e antaŭ'anonc'it'a'j, kelk'foj'e (sam'e kiel en „real'a'j” klub'kun'ven'o'j) kvazaŭ ne'anticip'it'a'j.

Ekzempl'e, hodiaŭ ni part'o'pren'u en la kvar'a kun'ven'o (= „Lecion'o 4”). La prezid'ant'o inform'as ni'n, ke hodiaŭ ni far'os „ekskurs'o'n al Esperant'a'j memor'ig'a'j lok'o'j en Moskvo, lig'it'a'j kun la mal'nov'a histori'o de Esperant'o”. Li ankaŭ menci'as, ke en kun'ven'o post du semajn'o'j ni de'nov'e ekskurs'os, sed tiu'foj'e al memor'ig'a'j lok'o'j „lig'it'a'j kun la nov'a Esperant'o-histori'o”. Ni ekskurs'as al dom'o, en kiu Ludovik'o Zamenhof loĝ'is inter 1879 kaj 1881, kiam li stud'is en la medicin'a fakultat'o de la Moskva Universitat'o. Post'e, ni ek'vid'as la universitat'o'n mem, trans'ir'as al la muze'o de Tolstoj, kaj al konstru'aĵ'o'j lig'it'a'j kun la histori'o de Esperant'o en Rusio ĝis la mez'o de la epok'o de Stalin. Dum'e, ni'a gvid'ant'o inform'as ni'n pri esperant'a'j event'o'j rilat'ant'a'j al la vizit'at'a'j lok'o'j kaj la politik'a situaci'o.

Fin'int'e la ekskurs'o'n, jen ni de'nov'e en la klub'ĉambr'o. Marjorie Boulton preleg'as al ni pri per'esperant'a korespond'ad'o (t.e. ni leg'as tekst'o'n tiu'tem'a'n, verk'it'a'n de ŝi.) Post la preleg'o ni trans'ir'as al literatur'a prezent'o: Ni leg'as selekt'aĵ'o'n el Metropoliten'o de Vladimir'o Varankin. Ĉi tiu rakont'o rekt'e rilat'as al la ideologi'a'j si'n'ten'o'j de la 1930aj jar'o'j. Sekv'as tiu'n leg'aĵ'o'n poem'et'o de Albert Goodheir pri „Total'ism'o”. Kaj ni leg'as detal'a'n koment'ar'o'n, kiu klar'ig'as la nom'o'j'n kaj event'o'j'n, menci'it'a'j'n ĝis nun en la kun'ven'o, kaj kiu atent'ig'as pri lingv'a'j fenomen'o'j, kiu'j'n ni bezon'as special'e atent'i.

En la tri'a part'o de la klub'kun'ven'o ven'as lingv'o-praktik'ad'o. Ni respond'as al demand'o'j pri la en'hav'o de la leg'aĵ'o'j, ni far'as fraz'o'j'n laŭ divers'a'j skem'o'j, kaj ĝeneral'e uz'as Esperant'o'n. Est'as klar'e, per la demand'o'j, ke la leg'aĵ'o'j cel'is ne nur ĝeneral'e distr'i ni'n, sed specif'e instru'i ni'n pri nom'o'j, dat'o'j kaj fakt'o'j.

En si'a'j 26 lecion'o'j („klub'kun'ven'o'j”) Bor'is Kolker prezent'as al ni unik'a'n stud'libr'o'n, ĉar ĝi ne nur cel'as util'i al „progres'ant'a'j” stud'ant'o'j de Esperant'o, sed ankaŭ est'as tre util'a kler'ig'a verk'o por la spert'a esperant'ist'o, kiu dezir'as pli'grand'ig'i si'a'n sci'o'n pri la histori'o de la esperant'a mov'ad'o, si'a'n kon'o'n de esperant'lingv'a'j verk'o'j, si'a'n sci'o'n pri la histori'o de Esperant'o, kaj/aŭ vol'as trov'i ekzerc'o'j'n kaj pri'lingv'aĵ'o'j'n, kiu'j pov'as progres'ig'i ankaŭ li'a'n Esperant'o-kompetent'o'n.

La tem'o'j neniel est'as nur'e Esperant'o-rilat'a'j, kvankam plej'oft'e ili rilat'as, almenaŭ ne'rekt'e, – se nur pro la fakt'o, ke ili est'is ĉerp'it'a'j el esperant'lingv'a'j verk'o'j. Ni do leg'as pri la origin'o de Esperant'o, la fru'a mov'ad'o, pri vizit'ad'o al ali'a'j land'o'j kun not'o'j pri divers'a'j kultur'o'j, pri „La ĉin'a gimnastik'o Tajĝiĉjŭan”; ni leg'as tekst'o'j'n pri prononc'ad'o, tekst'o'j'n el Esprim'o de sent'o'j en Esperant'o de Edmond Privat, kaj ĉerp'aĵ'o'j'n el mult'a'j literatur'a'j verk'o'j. Ni kon'at'iĝ'as kun Cezar'o Rossetti, Juli'o Baghy, Raymond Schwartz, Mikael'o Giŝpling, Lorjak, Hilda Dres'e'n, Koloman'o Kalocsay, kaj grand'a nombr'o da ali'a'j verk'ist'o'j ni'a'j. Kelk'a'j prezent'aĵ'o'j est'as tre praktik'a'j, ekzempl'e, inform'o'j kaj detal'o'j pri Inter'ret'o en la last'a lecion'o.

Du karakteriz'aĵ'o'j de la libr'o el'star'as: ĝi'a ampleks'o (pri'trakt'ant'a preskaŭ ĉiu'j'n aspekt'o'j'n de la esperant'ism'o), kaj la mult'vari'o en ĉiu el la lecion'o'j. Preskaŭ neni'o en la libr'o cel'as nur distr'i sen inform'i. La emfaz'o pri la histori'o de Esperant'o en Rusio, ebl'e, est'as iom tro fort'a – mi ŝat'us leg'i egal'e ampleks'a'j'n inform'o'j'n pri, ekzempl'e, la histori'o de Esperant'o en Ĉini'o, Vjetnami'o, Irano kaj ali'a'j lok'o'j, kie la esperant'ism'o'n konfront'is soci'a'j si'n'ten'o'j, kultur'o'j, kaj ideologi'o'j problem'kaŭz'ant'a'j; leg'i pri la tre frap'a inter'lig'it'ec'o de la esperant'a mov'ad'o kaj spirit'ism'o en Brazilo, k.c. Kompren'ebl'e, tio signif'us du- aŭ tri-obl'ig'i la ampleks'o'n de la libr'o, do ne est'us praktik'a.

La libr'o est'as ne'dik'a, sed ne'ordinar'e pez'a (du'on'kilo'gram'a!), ĉar pres'it'a sur alt'kvalit'a paper'o. Ampleks'a kolekt'o de bild'o'j pri lok'o'j, hom'o'j kaj libr'o'j de Esperant'o-land'o kontribu'as al la unik'ec'o de tiu lern'o'libr'o-gvid'libr'o.

Salut'ind'a verk'o, kiu abund'e plen'um'as la promes'o'n de si'a sub'titol'o: „Perfekt'ig'a kurs'o de Esperant'o kaj Gvid'libr'o pri la Esperant'a kultur'o”.

Bor'is Kolker: Vojaĝ'o en Esperant'o-land'o. Perfekt'ig'a kurs'o de Esperant'o kaj Gvid'libr'o pri la Esperant'a kultur'o. Eld. UEA, Rotterdam, 2002. 291 paĝ'o'j.

En'konduk'o

Esper'o detru'it'a

Supoz'ebl'e ne okaz'as oft'e, ke reg'ist'ar'o okup'iĝ'as pri artikol'o en MONATO. Nun la eks'a diplomat'o Ralph Harry en Sidnej'o traduk'is la komentari'o'n Tribunal'o esper'ig'a en la maj'a numer'o en la aŭstrali'a'n lingv'o'n („dialekt'o'n de la angl'a!” laŭ Harry) kaj send'is ĝi'n al la ĉef'o de la Departement'o pri Ekster'land'a'j Afer'o'j kaj Komerc'o en Kanber'o. Harry raport'as: „La reg'ist'ar'o federaci'a de Aŭstrali'o tiu'temp'e hezit'is ĉu ratif'i la traktat'o'n, kiu konsist'ig'os la tribunal'o'n (kvankam aŭstrali'a'j reprezent'ant'o'j help'is pri la redakt'ad'o kaj sub'skrib'is la fin'a'n dokument'o'n). La 24an de juni'o la reg'ist'ar'o anonc'is, ke ĝi ja ratif'os la traktat'o'n, kun deklaraci'o (ne rezerv'o, kiu'n la traktat'o ne permes'as) ke Aŭstrali'o mem juĝ'os ŝtat'an'o'j'n kiu'j far'as milit'krim'o'j'n, genocid'o'n aŭ krim'o'j'n kontraŭ la hom'ar'o, kaj aŭstrali'an'o'j'n, kiu'j serv'as en la pac'fort'o'j de UN.”

Ĉu do la aŭstrali'a'n reg'ist'ar'o'n impres'is mi'a komentari'o, en kiu mi fort'e pled'is por la tribunal'o kaj prov'is refut'i uson'a'j'n argument'o'j'n kontraŭ ĝi? Tio'n ni ne sci'as, sed tut'cert'e ĝi ne impres'us la uson'a'n reg'ist'ar'o'n, se en Vaŝington'o oni leg'us la traduk'o'n de Harry (kio'n, kompren'ebl'e, oni ne far'is). Inter'temp'e la esper'o'j, kiu'j'n mi esprim'is, ĉiel ajn est'as detru'it'a'j. Uson'o ĉantaĝ'is la sekur'ec-konsili'o'n de UN kaj tiel ating'is, ke uson'a'j soldat'o'j ĝu'os imun'ec'o'n (sam'e civit'an'o'j de la ali'a'j ŝtat'o'j, kiu'j ne sub'skrib'is la traktat'o'n). La tribunal'o per tiu ĉi uson'a per'fort'o far'iĝ'is sen'valor'a. Est'as absurd'e, ke ĝust'e antaŭ inter'naci'a juĝ'ej'o star'ig'it'a laŭ la princip'o, ke ĉiu'j hom'o'j est'as egal'a'j kaj sam'rajt'a'j, uson'an'o'j hav'as privilegi'o'j'n. Plor'ind'e est'as ne nur, ke Uson'o de'nov'e pruv'is ke la plej fort'a pov'as tord'i jur'o'n laŭ'plaĉ'e, sed pri'plor'ind'a'j est'as ankaŭ fiask'o kaj mal'kuraĝ'o de EU (kun Briti'o, vasal'o de Uson'o, ĉe'pint'e), kiu ced'is al ĉantaĝ'o kaj for'ĵet'is propr'a'j'n konvink'o'j'n.

Sincer'e vi'a

Politik'o

IRLANDO

Du'obl'a fraŭd'o

La irlanda publik'o rest'as profund'e sku'it'a pro la plej grav'a financ'a skandal'o ek'de la fond'iĝ'o de la respublik'o. La skandal'o iĝ'as publik'a dank'e al Mary Harney [mejri harne], vic'ĉef'ministr'in'o kaj gvid'ant'in'o de la progres'em'a demokrat'a parti'o (PD), mal'grand'a partner'o en la reg'ant'a koalici'o.

Aper'is mult'paĝ'a oficial'a reg'ist'ar'a raport'o, kiu publik'ig'is la nom'o'j'n de 190 riĉ'a'j elit'ul'o'j de la irlanda soci'o, kiu'j posed'as sekret'a'j'n kont'o'j'n ĉe la Bank'o Ansbacher [ansbaĥer], kies sid'ej'o situ'as en la Kajman-insul'ar'o. La list'o inkluziv'as nom'o'j'n de kurac'ist'o'j, hotel'ist'o'j, politik'ist'o'j, bank'ist'o'j, kur'ĉeval'bred'ist'o'j, konstru'ist'o'j kaj arkitekt'o'j.

La plej kon'at'a nom'o est'as tiu de Charles Haughey [ĉarlz hoĥe], eks'ĉef'ministr'o kaj eks'ĉef'o de FF, la respublik'an'a parti'o fond'it'a de Éamon de Valer'a [ejmon], „patr'o” de la modern'a sen'de'pend'a irlanda ŝtat'o. Kre'is la ruz'aĵ'o'n la for'pas'int'a kont'ist'o kaj financ'a konsil'ant'o de Haughey, nom'e Des Traynor.

Sekv'e la tut'a land'o nun sci'as, ke dum pli ol du'dek jar'o'j mult'a'j (kvankam ebl'e ne ĉiu'j) el la plej influ'hav'a'j kaj riĉ'a'j hom'o'j profit'is de ekster'land'a'j kont'o'j por kontraŭ'leĝ'e evit'i impost'o'j'n. Pli'e, per ruz'a kaj komplik'a sistem'o, en kiu kun'labor'is ali'a bank'o en Dublino, posed'ant'o'j de la Ansbacher-kont'o'j facil'e al'ir'is en Irlando al si'a mon'o, kaj eĉ „prunt'e pren'is” sum'o'j'n el si'a'j propr'a'j kont'o'j, pretekst'ant'e, ke est'as la dublina bank'o, kiu prunt'e'don'as. Ĉar re'pag'o de tia'j prunt'aĵ'o'j kaj de hipotek'a'j premi'o'j est'as subtrah'ebl'a de impost'sum'o'j pag'end'a'j al la koncern'a'j instanc'o'j, tia'j kont'o'posed'ant'o'j tiel pov'is du'obl'e fraŭd'i la irland'an ŝtat'o'n.

Tio est'as eĉ pli hont'a, ĉar dum la 70aj kaj 80aj jar'o'j, kiam la plej'mult'o de la kont'o'j est'is mal'ferm'it'a'j, ordinar'a'j dung'at'o'j kaj simpl'a'j labor'ist'o'j ne pov'is evit'i alt'a'j'n impost'o'j'n, kiu'j est'is ĉe'font'e de'pren'at'a'j de ili'a'j modest'a'j salajr'o'j per'e de la dung'ant'o'j. En la sam'a period'o est'is grav'a mank'o (kiu ankoraŭ daŭr'as) de adekvat'a'j san'serv'o'j kaj social'a'j proviz'o'j al mal'pli privilegi'a'j civit'an'o'j, dum la plej alt'a tavol'o de la soci'o viv'is en riĉ'a'j cirkonstanc'o'j, apenaŭ pag'ant'e impost'o'j'n.

Ministr'in'o Harney konjekt'as, ke la publik'ig'o de la raport'o ne est'as la fin'o de la afer'o: tem'as pri nur „pint'o de glaci'mont'o”. Ŝi opini'as, ke ebl'e ekzist'as pli da simil'a'j sekret'a'j kont'o'j anonim'e mal'ferm'it'a'j de firma'o'j kaj individu'o'j ĉe ali'a'j ekster'land'a'j bank'o'j, tiel pri'ŝtel'ant'e la irland'an popol'o'n.

La popol'o fort'e dub'as, ĉu la ŝtat'o sukces'os proces'i kontraŭ la kulp'ul'o'j, ĉar, kiel koment'is en ali'a kun'tekst'o sen'iluzi'iĝ'int'a uson'an'o: „Mal'liber'ej'o'j est'as lok'o'j, kie'n oni send'as mal'riĉ'ul'o'j'n, kiu'j romp'as la leĝ'o'n”. En Irlando – kred'ebl'e preskaŭ ĉie – se mal'riĉ'a patr'in'o ŝtel'as de super'vend'ej'o manĝ'aĵ'o'n aŭ vest'aĵ'o'n kun valor'o de kelk'a'j eŭr'o'j, ŝi est'as kondamn'it'a al mal'liber'o; tiu'j, kiu'j fraŭd'as la ŝtat'o'n je milion'o'j da eŭr'o'j, rest'as liber'a'j kaj ĝu'as komfort'a'n viv'o'n.

Politik'o

Eŭrop'a Uni'o

Komedi'ist'o'j sen'komedi'a'j

Ĉu, aŭ kiam, okaz'os en Briti'o referendum'o pri akcept'o aŭ ne'akcept'o de la eŭr'o (la komun'a valut'o funkci'ant'a ek'de januar'o 2002 en 12 el la nun'a'j 15 ŝtat'o'j de Eŭrop'a Uni'o), ankoraŭ ne cert'as. Daŭr'e hezit'as la brit'a ĉef'ministr'o Tony Blair [teŭni blea], kiu ŝajn'e pli favor'as la eŭr'o'n ol si'a potenc'a kaj respekt'at'a ministr'o pri financ'o'j, Gordon Brown [godan braŭn].

Mal'facil'as interpret'i la „signal'o'j'n” el reg'ist'ar'a'j rond'o'j. Tuj, kiam Blair publik'e pozitiv'as pri la eŭr'o, Brown nervoz'e negativ'as, insist'ant'e pri jes'a'j respond'o'j al si'a'j ver'dir'e svag'a'j tiel nom'at'a'j kvin test'o'j – inter'ali'e, se Briti'o akcept'us la eŭr'o'n, ĉu kresk'us la ekonomi'o, ĉu kre'iĝ'us labor'lok'o'j, ĉu daŭr'e invest'us ekster'land'an'o'j? Al demand'o'j tia'j neni'u pov'as kun cert'ec'o respond'i – krom la bulvard'a klaĉ'gazet'ar'o.

Imperi'o

Malgraŭ kelk'a'j nobl'a'j escept'o'j, pres'it'a'j amas'komunik'il'o'j en Briti'o montr'as si'n daŭr'e fremd'o'fobi'a'j, daŭr'e kontraŭ eŭr'o kaj Eŭrop'a Uni'o. Ironi'e, ĉar domin'as la bulvard'a'n gazet'o-merkat'o'n en Briti'o la „fremd'ul'a” miliard'ul'a aŭstrali'an'o/uson'an'o Rupert Murdoch [rupt mdok], kies imperi'o profit'as de divid'it'a Eŭrop'o. Mal'e, ju pli potenc'a, ju pli kun'a la Eŭrop'a Uni'o, des pli ĝi pov'os blok'i ekspansi'o'n de Murdoch-konglomer'aĵ'o'j.

Sed malgraŭ la sub'ten'o – venen'o, oni em'as dir'i – de amas'komunik'il'o'j, brit'a'j kontraŭ'ul'o'j de la eŭr'o last'a'temp'e ek'mal'trankvil'iĝ'is. Evident'as, ke la ekonomi'o'j de tiu'j ŝtat'o'j, kiu'j ek'uz'is la eŭr'o'n, ne kolaps'is, ke sen'labor'ec'o ne sku'as la popol'o'j'n, ke pest'o'j, plag'o'j kaj ali'a'j pun'o'j ne fatal'e aflikt'is la land'o'j'n. Kontraŭ'e – kaj tio'n nur flustr'u en Briti'o – ŝajn'as, ke la eŭr'o grand'skal'e sukces'is; almenaŭ, ke plus'o'j vast'e super'as minus'o'j'n.

Do, preskaŭ histeri'e, brit'a'j opon'ant'o'j de la eŭr'o lanĉ'is dum la somer'o kin'ej'a'n kampanj'o'n por atent'ig'i apart'e jun'ul'o'j'n pri la terur'aĵ'o'j de la eŭr'o. Ili dung'is komedi'ist'o'j'n, bon'e kon'at'a'j'n en Briti'o, por pri'mok'i la eŭr'o'n. Tamen skandal'ig'is brit'o'j'n unu el la skeĉ'o'j, montr'ant'a komedi'ist'o'n hitlere vest'it'a'n kaj proklam'ant'a'n Ein Volk! Ein Reich! Ein Euro! (laŭ la fi'fam'a hitlera „Unu popol'o! Unu regn'o! Unu gvid'ant'o!”.

Tank'o'j

Oni mir'as, ke kontraŭ'ul'o'j de la eŭr'o turn'is si'n al Hitlero. Evident'as, ke al tiu'j tiom fremd'as histori'o kiom dec'o kaj bon'ton'o. Ne imag'ebl'as, ke Hitlero est'us akcept'int'a komun'a'n valut'o'n kre'it'a'n sur'baz'e de inter'konsent'o kaj inter'trakt'ad'o kaj ne sur'baz'e de tank'o'j; la eŭrop'a'j „hitler'id'o'j”, Haider kaj Le Pen, ambaŭ kontraŭ'as la eŭr'o'n.

Sed en Briti'o obsed'at'a de la pas'int'o, apart'e de la du'a mond'o'milit'o, ne ekster'ordinar'as, ke eŭr'o'fobi'ist'o'j ekspluat'u la tri'a'n regn'o'n. Dank'e al la gazet'ar'o, dank'e al televid'a'j kompani'o'j, brit'o'j pov'as daŭr'e tra'viv'i supoz'ebl'e venk'o'plen'a'n, glor'a'n pas'int'o'n, ne tro ĝen'ant'e si'n pri la komplik'aĵ'o'j de ne'cert'a, ŝanĝ'iĝ'ant'a, 21-jar'cent'a mond'o. Koment'is kun bedaŭr'o gazet'ist'o en unu el la „nobl'a'j” – kaj sen'de'pend'a'j – dimanĉ'o-ĵurnal'o'j: brit'o'j est'as „kondamn'it'a'j sen'ĉes'e part'o'pren'ad'i karikatur'a'n versi'o'n de la du'a mond'o'milit'o”.

Ali'vort'e: ĉu elekt'i inter 1945, pund'o kaj pas'int'o, aŭ 2002, eŭr'o kaj est'ont'o? Ne surpriz'as, ke daŭr'e hezit'as la reg'ist'ar'o pri dat'o de promes'it'a eŭr'o-referendum'o. Dum'e ne pov'as ne rid'et'i brit'a'j eŭr'o-amik'o'j: se la fobi'ist'o'j tiom mal'esper'as, ke ili sent'as si'n dev'ig'at'a'j lanĉ'i propagand'a'n kampanj'o'n – kaj ja fuŝ'a'n – en brit'a'j kin'ej'o'j, do ebl'e ili kred'as, ke la tajd'o turn'iĝ'as. Favor'e al eŭr'o. Kaj jes – eĉ en eŭrop'o-, eŭr'o-fobi'a Briti'o.

Politik'o

ALBANIO

Nan'o kaj kuk'o – kaj lek'o de stabil'ec'o

Post jar'o'j da ne'stabil'ec'o Albanio nun pro ĉef'e du kial'o'j antaŭ'ĝu'as pli trankvil'a'n period'o'n: est'is elekt'it'a nov'a prezid'ant'o kaj re'ven'is membr'o'j de la reĝ'a famili'o. Alban'o'j esper'as, ke pro tio la land'o re'kapt'os la demokrati'o'n ĝu'it'a'n inter la jar'o'j 1992 kaj 1997.

En tiu ĉi jar'o rezult'e de tumult'o'j fal'is la reg'ist'ar'o: al la ŝtat'potenc'o re'ven'is social'ist'o'j. Tamen la promes'o'j far'e de la social'ist'a prezid'ant'o Rexhep Meidani [redjep meidani] plej'part'e ne real'iĝ'is: ne est'as re'don'it'a'j al la publik'o mon'o'j perd'it'a'j pro la tiel nom'at'a'j piramid'a'j lu'kompani'o'j; ne pli'bon'iĝ'is la publik'a ord'o, kaj daŭr'e rest'is sen'labor'ec'o kaj mal'riĉ'ec'o. Krom'e kresk'is la korupt'ec'o. Pro tio sekv'is si'n en'e de kvin jar'o'j sep reg'ist'ar'o'j: tial Eŭrop'a Uni'o hezit'is ek'negoc'i kun Albanio rilat'e asoci'a'n status'o'n por la land'o en'e de EU.

Manipul'ad'o

Antaŭ unu jar'o okaz'is naci'a'j elekt'o'j: per manipul'ad'o kaj mensog'o'j gajn'is la social'ist'o'j pli'mult'o'n da mandat'o'j en la nov'a parlament'o. Fat'os Nan'o, prezid'ant'o de la Social'ist'a Parti'o, avid'e cel'is la ŝtat'prezid'ant'a'n posten'o'n: li tiel manipul'is afer'o'j'n, ke fin'fin'e li akir'is la neces'a'j'n tri kvin'on'o'j'n da deput'it'a'j voĉ'o'j por far'iĝ'i prezid'ant'o. Demokrat'o'j protest'e rifuz'is en'ir'i la nov'a'n parlament'o'n: sekv'is murd'o'j, inkluziv'e de tiu de deput'it'o Azem Hajdari (la tiel nom'at'a murd'o de la jar'cent'o).

Pro la kresk'ant'a kriz'o en Albanio (kaj pro ek'izol'iĝ'o en la inter'naci'a komun'um'o) neces'is elekt'i nov'a'n prezid'ant'o'n. Unu'a prefer'o: Artur Kuk'o, diplomat'o kaj alban'a reprezent'ant'o ĉe la EU-komision'o en Bruselo. Kiam Kuk'o last'moment'e decid'is ne akcept'i la posten'o'n, oni inter'konsent'is pri ali'a kandidat'o, Alfred Moisiu. Tiu ĉi, eks'milit'ist'o kiu diplom'it'iĝ'is en Rusio, de'ven'is de famili'o bon'e kon'at'a en Albanio: unu famili'an'o est'is aktor'o, kaj li'a patr'o est'is general'o, kiu inter'ali'e dum la du'a mond'milit'o rifuz'is part'o'pren'i la okup'ad'o'n de Greki'o far'e de la ital'a arme'o.

La alban'a parlament'o voĉ'don'is favor'e al Moisiu, kiu 72-jar'aĝ'a ek'okup'is si'a'n posten'o'n fin'e de juli'o. Tiel oni esper'as met'i fin'o'n al la korupt'ec'o de la pas'int'ec'o kaj, per demokrati'a fundament'o, pli'fort'ig'i ne nur la en'land'a'n ekonomi'o'n sed ankaŭ la vid'at'ec'o'n de Albanio en inter'naci'a'j rond'o'j.

Ne'konven'a'j deklar'o'j

Tiu'rilat'e rol'o'n lud'os ankaŭ la reĝ'a famili'o. Albanio est'is reĝ'o'land'o dum la jar'o'j 1928-1939; tiam pro ital'a okup'ad'o fuĝ'is reĝ'o Ahmet Zog, kiu mort'is en 1961. Dum'e la komun'ist'o'j mal'permes'is, ke li'a fil'o Zog la 2a re'ven'u al Albanio (ankaŭ, ke la monark'ist'a politik'a parti'o Legaliteti – sam'kiel ali'a'j dekstr'a'j kaj burĝ'a'j parti'o'j – funkci'u). Do re'ven'is Albanion nur en 1994 Zog la 2a, kiu tamen pro si'a'j ne'konven'a'j deklar'o'j est'is el'pel'it'a.

En 1997 li de'nov'e re'ven'is kaj ĉi-foj'e organiz'is elekt'o-kampanj'o'n: pro tiam'a sen'iluzi'iĝ'o rilat'e politik'a'j'n parti'o'j'n ŝajn'as, ke Zog venk'is en referendum'o por re'star'ig'i monarki'o'n; tamen la politik'ist'o'j manovr'is kaj manipul'ad'is, por ke ne est'u re'star'ig'ot'a reĝ'o'land'o. Ili eĉ proces'is kontraŭ la reĝ'o pro arm'it'a atenc'o kontraŭ la ŝtat'o: de'nov'e fuĝ'is Zog la 2a. Nur pas'int'jar'e pli'fort'iĝ'is la voĉ'o'j favor'e al la reĝ'a famili'o: fin'fin'e deput'it'o'j nul'ig'is la decid'o'n de la tribunal'o kontraŭ Zog la 2a kaj invit'is li'n re'ven'i al Albanio.

Nun Zog la 2a, kun'e kun famili'an'o'j inkluziv'e de li'a fil'o Lek'a, okup'as nov'e re'konstru'it'a'n vila'o'n apud la ĉef'ministr'ej'o, ĉe la grand'a bulvard'o de la ĉef'urb'o Tiran'a. Alban'o'j nun atend'as, ke la ĉe'est'o de la reĝ'o kaj la en'ofic'ig'o de nov'a, demokrat'a prezid'ant'o mal'streĉ'os la politik'a'n viv'o'n kaj kontribu'os al naci'a unu'iĝ'o. Ankaŭ tio'n deklar'is mem la reĝ'o.

El mi'a vid'punkt'o

Kapital'ism'o sen mask'o

Unu el la grand'a'j mis'kompren'o'j de ni'a epok'o ŝajn'as al mi est'i la asert'o, ke – kun la fal'o de la komun'ism'a Sovetio – fiask'is la social'ism'o kaj venk'is la kapital'ism'o. Sed ĉu la „social'ism'o” de Sovetio est'is io ali'a ol ŝtat-kapital'ism'o, en kiu la ŝtat'o (t. e. la ŝtat'a'j, do parti'a'j funkci'ul'o'j) est'is riĉ'a'j kapital'ist'o'j kaj la ordinar'a'j civit'an'o'j la ekspluat'it'a'j mal'riĉ'ul'o'j? La sol'a diferenc'o al la nun'a Rusio est'is, ke la tiam'a ŝtat'o garanti'is al la mal'riĉ'ul'o'j viv'nivel'o'n sen mal'sat'o – nun en eks'a Sovetio la nov'a'j (grand'part'e mal'nov'a'j!) kapital'ist'o'j tut'e ne hav'as interes'o'n pri la mal'riĉ'ul'o'j. En kapital'ism'o sen mask'o ili serĉ'as nur la propr'a'n profit'o'n.

Se ni akcept'as tiu'n ĉi analiz'o'n, ni pov'as aŭ dev'as dir'i, ke ne fiask'is social'ism'o (kiu, ceter'e, neni'e kaj neniam ver'e est'is establ'it'a ĝis nun) sed form'o de kapital'ism'o. Ĝi tamen ne fiask'is, ĉar ĝi est'is kapital'ism'o, sed ĉar tiu sistem'o est'is mal'ekonomi'a: tro grand'a nombr'o de burokrat'o'j kontrast'is al mis'man'aĝ'ad'o kun mizer'a loĝistik'o (en fabrik'o'j oft'e mut'is maŝin'o'j ĉar ne al'ven'is material'o ĝust'a'temp'e), ne'efik'a'j produkt-metod'o'j kaj mal'modern'a'j maŝin'o'j. Al'don'iĝ'is, tamen, ideologi'a obstakl'o: Sovetio dum la period'o de la „mal'varm'a milit'o” el'spez'is gigant'a'j'n sum'o'j'n por arme'o kaj atom-arsenal'o. Tiu ĉi kaĉ'o da problem'o'j, mank'o'j kaj absurd'aĵ'o'j fin'e konduk'is al pere'o de la ŝtat'kapital'ism'a Sovetio.

Kun hom'a vizaĝ'o

La „venk'o” de la okcident'a kapital'ism'o kontraŭ la komun'ism'o ŝuld'iĝ'is precip'e al la fakt'o, ke ĝi est'is mult'e pli efik'a, kun mult'e pli grand'a'j profit'o'j, ne nur por kelk'a'j ŝtat'a'j funkci'ul'o'j, sed por vast'a'j tavol'o'j de l' popol'o. Uson'o kaj ali'a'j ŝtat'o'j pov'is financ'i si'a'n atom-arsenal'o'n sen mizer'ig'i civit'an'o'j'n. En plej mult'a'j okcident'a'j land'o'j ni hav'is „kapital'ism'o'n kun hom'a vizaĝ'o” (kiam disident'o'j en orient'a Eŭrop'o rev'is pri „social'ism'o kun hom'a vizaĝ'o”). Okcident'a'j kapital'ist'o'j (kaj politik'ist'o'j) konsci'is, ke por efik'a produkt'ad'o neces'as kontent'a'j labor'ist'o'j. Do industri'o, ekonomi'o kaj reg'ist'ar'o'j (per koncern'a'j leĝ'o'j) ebl'ig'is al pli kaj pli mult'a'j hom'o'j bon'fart'o'n kaj cert'a'n bon'hav'o'n. Sekv'e de social'a kompon'ent'o tiu ĉi sistem'o prosper'is kaj oni fier'is pri si'a „moral'a” kapital'ism'o.

Skandal'o'j, skandal'o'j

Sed nun tiu ĉi moral'ec'o montr'iĝ'as pli kaj pli hipokrit'a. Unu skandal'o post la ali'a en plur'a'j renom'a'j land'o'j for'ŝir'is tiu'n mask'o'n. Plej ekstrem'a'j est'is la skandal'o'j en la plej ekstrem'a kapital'ism'a sistem'o, tiu de Uson'o. Est'as ne nur (la preskaŭ jam) kutim'a'j ŝmir'mon'a'j kaj korupt'o-delikt'o'j aŭ gajn'o'j per (kontraŭ'leĝ'a) spekul'ad'o, sed eĉ fals'ad'o de bilanc'o'j far'e de estr'o'j de grand'eg'a'j kompani'o'j. Kvazaŭ ne sufiĉ'us tia'j abomen'ind'a'j pek'o'j de renom'a'j manaĝer'o'j de renom'a'j uson'a'j entrepren'o'j, eĉ al prezid'ant'o Bush [buŝ] kaj la uson'a vic'prezid'ant'o oni riproĉ'as, ke ili kontraŭ'leĝ'e riĉ'ig'is si'n per tiel nom'at'a'j „intern'ul'a'j negoc'o'j”.

Kio okaz'is? Kial kapital'ist'o'j ag'as tiel mal'moral'e? Ŝajn'as, ke la skandal'o'j mal'kaŝ'as la karakter'o'n de la nov'a kapital'ism'o: ĝi vek'as avid'o'j'n. Ebl'o'j kontent'ig'i tia'j'n avid'o'j'n est'as sistem-imanent'a'j. Ni pren'u la ekzempl'o'n de „intern'ul'a negoc'o”. Se mi posed'as akci'o'j'n de kompani'o kaj sam'temp'e hav'as grav'a'n funkci'o'n (estr'a'n, konsil'ant'a'n aŭ kontrol'a'n) en tiu ĉi kompani'o, kompren'ebl'e mi sci'as pri tre mult'a'j ĝi'a'j intern'a'j afer'o'j. Ekzempl'e mi sci'as, ke baldaŭ la kompani'o en'ir'os grav'a'n ekonomi'a'n kriz'o'n, kies sekv'o est'os fal'o de ĝi'a akci'a kurz'o, pri kio ordinar'a'j akci'ul'o'j ne jam pov'as sci'i. Nun do mi vend'as mi'a'j'n akci'o'j'n je bon'eg'a prez'o, kun bon'eg'a gajn'o. Kelk'a'j'n tag'o'j'n aŭ semajn'o'j'n post'e la ordinar'a'j akci'ul'o'j sufer'os terur'a'n perd'o'n pro fal'int'a kurz'o.

Avid'o'j, avid'o'j

Simil'e, sed kun mult'e pli grand'a krim-energi'o ag'as estr'o'j de kompani'o'j: ili fals'as bilanc'o'j'n tiel, ke la akci'a kurz'o salt'as supr'e'n. Ĉar la salajr'o de l' estr'o est'as lig'it'a al la kurz'o, li gajn'as bon'eg'e. Kiam la kompani'o bankrot'as kaj ordinar'a'j akci'ul'o'j perd'as, li pov'as fajf'i pri tio: sur li'a kont'o jam trov'iĝ'as milion'o'j. Sed kial simpl'a'j akci'ul'o'j pov'as est'i tiel (kaj per mult'a'j ali'a'j manier'o'j) tromp'at'a'j?

Mult'jar'dek'a prosper'o de okcident'a kapital'ism'o, dum kiu konsider'ind'e kresk'is la nombr'o de milion'ul'o'j, vek'is avid'o'j'n de hom'o'j en konsum'ism'o kaj amuz'o'soci'o. Protagonist'o'j de kapital'ism'o sugesti'is, ke ĉiu pov'os far'iĝ'i milion'ul'o; li nur dev'as aĉet'i akci'o'j'n kaj spekul'ad'i ĉe bors'o'j. Por kontent'ig'i la postul'ad'o'n oni privat'ig'is ŝtat-entrepren'o'j'n kaj tiel hav'is mult'a'j'n nov'a'j'n akci'o'j'n. Por kontent'ig'i la avid'o'n je profit'o'j, oni mal'dung'is labor'ist'o'j'n, ĉar salajr'o'j kost'as, kaj anstataŭ'is ili'n per robot'o'j (aŭtomat'ig'o kaj raci'ig'ad'o, kiel oni eŭfemism'e nom'as tio'n), produkt'ej'o'j'n oni trans'ig'is al for'a'j land'o'j kun mal'alt'eg'a'j salajr'o'j.

Di'o profit'o

La sol'a cel'o de kompani'o'j nun est'as laŭ'ebl'e grand'a gajn'o, laŭ'ebl'e grand'a dividend'o kaj laŭ'ebl'e alt'a akci'kurz'o. Al'don'iĝ'is la gigant'o'mani'a'j promes'o'j de la tiel nom'at'a nov'a ekonomi'o (komput'il'o'j, elektron'ik'a'j komunik'il'o'j). Por ke manaĝer'o'j ver'e sekv'u nur tiu'n cel'o'n al maksimum'a profit'o, oni pag'is al ili ne nur gigant'a'j'n salajr'o'j'n sed precip'e instig'is ili'n per opci'o'j je akci'o'j, kresk'ig'i gajn'o'n de entrepren'o. Ruz'a'j manaĝer'o'j ekspluat'is tiu'n ĉi ebl'o'n kaj fals'is bilanc'o'j'n, por tiel person'e gajn'i – vid'u supr'e.

Krom manaĝer'o'j per tiu ĉi (mal)nov'a kapital'ism'o profit'is precip'e lert'a'j spekul'ant'o'j, sed la amas'o de antaŭ'e bon'fart'a'j hom'o'j gajn'is aŭ mal'mult'e aŭ tut'e ne – aŭ perd'is, kiam pli kaj pli oft'e bankrot'is akci'kompani'o'j. Sed precip'e kresk'is, part'e terur'e, la nombr'o'j de sen'labor'ul'o'j. Perd'iĝ'is en tia ego'ism'a soci'o la iam'a social'a ekvilibr'o de „moral'a” kapital'ism'o, tiel ke nun ni hav'as grand'a'n nombr'o'n de mizer'ul'o'j en riĉ'a'j land'o'j.

La last'a'temp'a'j grand'a'j skandal'o'j tiu'kamp'a'j en Uson'o montr'as tamen, ke tiu ĉi kapital'ism'o sen moral'a mask'o pov'as perturb'i la tut'a'n ekonomi'a'n sistem'o'n de land'o. Bush tial postul'is pli mult'a'n kontrol'ad'o'n kaj re'ven'o'n al moral'o. Ni dev'as dub'i, ke oni sekv'os al'vok'o'n de iu, kiu mem pek'is kontraŭ moral'o. Bush, ceter'e, hav'as tre simpl'a'n rimed'o'n por sufok'i kritik'o'n kaj forges'ig'i li'a'j'n mis'far'o'j'n: li ordon'os real'ig'i la long'e plan'at'a'n atak'o'n kontraŭ Irakon, por en nov'a patriot'ism'o sav'i Uson'o'n – kaj si'n mem.

Politik'o

Opini'o

Ĉu al social'a darvin'ism'o?

Gazet'ar'a'j komunik'o'j de la Eŭrop'a Komision'o ĉiam fascin'as. Eĉ pli, se tem'as ne pri fuzi'o inter la kompani'o'j Airtours kaj First Choice aŭ pri „plen'a dis'volv'ad'o de tri'a'generaci'a'j mov'ebl'a'j komunik'il'o'j” sed pri iu suk'a tem'o dung'o- kaj soci-rilat'a.

Lanĉ'ant'e fin'e de maj'o libr'o-dik'a'n raport'o'n de la komision'o kaj la statistik'a inform'serv'o Eurostat pri „La soci'a situaci'o en EU”, komision'an'in'o Anna Diamantopoulou elekt'is emfaz'i la tem'o'n en'migr'ad'o. Ĉi tiu pov'as en si mem nek „korekt'i la mis'a'n aĝ'o'struktur'o'n de la aĝ'iĝ'ant'a eŭrop'an'ar'o”, nek „solv'i labor'merkat'a'j'n problem'o'j'n de EU”, ŝi dir'is. Logik'a tem-elekt'o, ĉar la ĉi-jar'a el'don'o de la raport'o ĉef'tem'e prezent'is tendenc'o'j'n en trans'lok'iĝ'ad'o kaj ties demografi'a'j sekv'o'j.

Freŝ'a sang'o

Tamen oni pov'as demand'i si'n, kial komision'an'o (ceter'e, social'ist'a) em'as prezent'i en'migr'ad'o'n unu'a'vic'e en labor'merkat'a kaj demografi'a perspektiv'o'j. Est'as tut'e ver'e, ke en'migr'ant'o'j al'port'as freŝ'a'n sang'o'n kaj tre bezon'at'a'j'n kapabl'o'j'n al ni'a fortik'aĵ'a-merkat'a Eŭrop'o, sed ili ne est'u pro tio sol'e rigard'at'a'j kiel ia hom'a rezerv'uj'o, el kiu Eŭrop'o ĉerp'as laŭ si'a'j bezon'o'j.

Se tiu „rezerv'uj'a” vid'punkt'o difin'os la trakt'o'n de en'migr'ad'o far'e de EU, ni pov'os baldaŭ atest'i fort'iĝ'o'n de ia'spec'a social'a darvin'ism'o. En la est'ont'ec'a Eŭrop'o bon'ven'os jun'a'j kaj alt'e kapabl'a'j ali'land'an'o'j, ĝust'e tiu'j, kies plen'um'o'j indig'us al ties sam'land'an'o'j rest'i propr'a'land'e. En tia Eŭrop'o ne-EU-an'o'j dev'os obe'i al ĉiam pli strikt'a'j regul'o'j en'migr'ad'a'j, sed oni ver'ŝajn'e facil'e kre'os escept'o'j'n por talent'o'j bezon'at'a'j en la eŭrop'a labor'merkat'o.

Lim'iĝ'i

Ĉu ver'e tia'n mesaĝ'o'n ni ŝat'as aŭd'i? Nun'temp'e, kiam amas'komunik'il'o'j gurd'as la tem'o'n en'migr'ad'o, tro facil'us dir'i: „Vid'u, ne est'as, ke ni kontraŭ'us en'migr'ad'o'n, sed ni dev'as lim'iĝ'i al tia'spec'a'j hom'o'j, kia'j'n ni bezon'as.”

Pli'e, laŭ la raport'o „La soci'a situaci'o en EU”, eĉ „du'obl'iĝ'ant'a en'migr'ad'o kaj sam'temp'a du'obl'iĝ'o de nask'o'cifer'o'j ne sufiĉ'us por signif'e kontribu'i al ekvilibr'ig'o de la labor'merkat'o kaj al solid'ig'o de la pensi-sistem'o'j”. Se tiel ni stat'as, kia logik'o dikt'as, ke oni sever'ig'u la lim'gard'a'n reĝim'o'n de EU, anstataŭ ig'i la land'lim'o'j'n pli facil'e tra'ir'ebl'a'j?

Kiu est'as la ver'a defi'o: ĉu konstru'i nov'a'n mur'o'n ĉirkaŭ fortik'aĵ'o Eŭrop'o, aŭ akcept'i pli mult'a'j'n entrepren'em'a'j'n en'migr'ant'o'j'n, kiu'j kun'konstru'u ni'a'n komun'a'n est'ont'ec'o'n?

Monat'o si'n prezent'as

Mikael'o Lineckij

(revizi'ant'o, Kiev, Ukrainio)

Mi ne tre diligent'e lern'is en mez'lern'ej'o, fru'e komenc'is labor'i. Dum la viv'o mi ŝanĝ'is mult'a'j'n profesi'o'j'n. Kiel 16-jar'ul'o mi est'is elektr'ist'o en trik-fabrik'o. Post'e mi prov'is mi'n kiel muzik'ist'o – komenc'e en arme'o, kaj post'e kelk'a'j'n jar'o'j'n en turne'ant'a cirk'o. Foj'foj'e mi eĉ anstataŭ'is klaŭn'o'j'n ... Kiam mi sat'iĝ'is per viv'o de restoraci'a muzik'ist'o, mi prov'is mi'n kiel ripar'ist'o de aŭt'o'j. Tiu prov'o daŭr'is preskaŭ 20 jar'o'j'n. Ĉi tio'n sekv'is komerc'a ag'ad'o. Menci'ind'as mi'a diurn'a rest'ad'o en Niĝerio – jes, mi kun kelk'a'j mi'a'j amik'o'j preskaŭ far'iĝ'is viktim'o'j de t.n. „tromp-leter'o'j”. Por mi est'is grand'a surpriz'o, ke Esperant'o est'as uz'at'a ankaŭ tiu'cel'e. Sed post tio mi decid'is: jen la vic'a pruv'o, ke Esperant'o est'as ver'e plen'funkci'a lingv'o – per ĝi ebl'as eĉ tromp'i! En 1993 mi'a ver'e serioz'a hobi'o – Esperant'o – far'iĝ'is mi'a profesi'o. Naŭ jar'o'j'n mi instru'as Esperant'o'n en unu el prestiĝ'a'j lice'o'j de Kiev. Mi'a'j ge'lern'ant'o'j part'o'pren'is en pli ol 20 Esperant'o-renkont'iĝ'o'j. Mi esper'as, ke leg'ant'o'j de MONATO vid'is ili'n ...

Ek'de 2000 mi hav'as la honor'o'n est'i en tre prestiĝ'a kompani'o de la revizi'ant'o'j de MONATO.

Leter'o'j

Sen mensog'o

Respond'e al la leter'o de Miguel Boeira Vianna, MONATO 2002/7, pri mi'a vid'punkt'o Hudson aŭ Guaiba (MONATO 2002/4): mi erar'i-pov'a, mis'inform'is, ke Luiz Inacio da Silva est'is tri foj'o'j'n kandidat'o por la prezid'ant'ec'o, kiam est'is fakt'e kvar. Spit'e al la sep labor'ist'a'j parti'o'j – aŭ „parti'o'j por la labor'ist'o'j” kiel dir'as Vianna (povr'a'j labor'ist'o'j!) – est'as laŭ mi'a opini'o antaŭ'vid'ebl'e, ke da Silva dev'os re'kandidat'iĝ'i kvin'a'n foj'o'n post kvar jar'o'j ...

Mi inform'as (sen mensog'o) ke mi'a cit'it'a artikol'o pri la 2a Forum'o Social'a Tut'mond'a (FST) est'is redakt'it'a post atent'a leg'o de 45 artikol'o'j kaj analiz'o'j de el'star'a'j ĵurnal'ist'o'j. La revu'o Paulo de la 21a de decembr'o 2001 sub la plum'o de fid'ind'a ĵurnal'ist'o Real'i Junior pri'skrib'as kiel la ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o ATTAC en Parizo pet'is la forum'o'n kaj Parti'o'n de la labor'ist'o'j konvink'i Fidel Castro kaj ali'a'j'n agit'ist'o'j'n ne oficial'e part'o'pren'i la event'o'n pro politik'a'j kial'o'j. En la revu'o Veja de la 23a de januar'o 2002 Diogo Schelp klar'ig'as kiel FST selekt'is la invit'it'o'j'n kaj ekzempl'e bar'is la diktator'o'n Fidel Castro kaj José Bové. Evident'e tem'is pri bar'o al oficial'a'j part'o'pren'o'j de la forum'o. Ĉiu'j pov'is laŭ'plaĉ'e vojaĝ'i al Port'o Alegr'e kaj spekt'i la spektakl'o'n. Kie la „komplet'a mensog'o”?

Leter'o'j

Eŭrop'o pri'mok'ind'a

Feliĉ'e, ke en Eŭrop'o ekzist'as ankoraŭ hom'o'j kiel Stefan Maul por denunc'i la demagogi'o'n de popol'ist'o'j (MONATO, 2002/6, p. 8). Eŭrop'an'o'j ŝat'eg'as ĝu'i komfort'o'j'n (alt'a'n viv'nivel'o'n, konsum'ad'o'n, ktp) proviz'it'a'j'n de sen'brems'a tut'mond'iĝ'o, sed hipokrit'e kulp'ig'as la fremd'ul'o'j'n pri ĝi'a'j domaĝ'o'j (sen'labor'ec'o, ne'cert'ec'o, mal'san'asekur'o, ktp). En'migr'int'o'j respond'ec'as nek pri la mal'aper'o de publik'a'j serv'o'j, nek pri la mal'dung'o'j por mult'obl'ig'i la kapital'ism'a'j'n profit'o'j'n; ili ne est'as pli krim'em'a'j ol la indiĝen'o'j. Mal'e, tiu'j el'ĵet'ot'a'j ekster'land'an'o'j aktiv'as en kamp'o'j abomen'it'a'j de land'an'o'j mem (pur'ig'ad'o, nutr'aĵ'vend'ad'o, konstru'ad'o, ktp). Mi pri'mok'as la mal'jun'a'n Eŭrop'o'n, kiu ferm'as si'n tim'em'e mal'antaŭ si'a'j lim'o'j, dum en'e jam trov'iĝ'as la lup'o tut'mond'iĝ'o. Ni esper'u kuraĝ'a'j'n politik'ist'o'j'n kun nov'a klar'vid'o por mal'ferm'i real'a'j'n perspektiv'o'j'n al Eŭrop'o.

Leter'o'j

Schad ne perfekt'as

Mi re'ag'as al la supr'aĵ'e ekvilibr'a, sed ver'dir'e eg'e tendenc'a (aŭ eg'e naiv'a) opini'o „Neni'o perfekt'as” en MONATO 2002/4, p. 9. La aŭtor'o, Werner Schad rekomend'is konsult'i psikiatr'o'n al ĉiu kler'a hom'o, kiu „sufer'as pro eg'e mal'am'a'j sent'o'j kontraŭ Uson'o”. Nu, mi rekomend'us al Schad konsult'i bon'a'n libr'o'n pri histori'o, por tiel kompren'i la histori'a'n mal'am'o'n kontraŭ Uson'o en Latin-Amerik'o kaj ali'region'e tra la mond'o. Mi list'ig'u nur kelk'a'j'n okaz'aĵ'o'j'n el la 20a jar'cent'o:

1913: Revoluci'o for'kur'ig'as la meksik'an diktator'o'n Diaz. Okaz'as demokrati'a balot'ad'o, kie triumf'as Madero. Laŭ instig'o de la uson'a ambasador'o Wilson, Madero est'as murd'it'a, kio est'ig'as dek'jar'a'n civil'a'n milit'o'n.

1927-1933: Uson'o milit'e okup'as Nikaragvon. Sandin'o lukt'as kontraŭ la invad'o. La amas'buĉ'o'j en El Ocotal kaj Las Flores far'e de la uson'a arme'o kaŭz'as protest'o'j'n inter'naci'e.

1950-1953: Uson'o milit'e „sav'as” Korei'o'n de komun'ism'o. La kost'o: pli ol milion'o da mort'int'o'j.

1954: Laŭ uson'a instig'o per'fort'e fal'as en Gvatemalo la progres'em'a reĝim'o de Arbenz. Ek'as long'a seri'o de gvatemalaj milit'a'j reg'ist'ar'o'j, kiu'j kruel'e mort'ig'as mil'o'j'n da indiĝen'o'j.

1964-1973: Vjetnami'o: simil'e al Korei'o jar'dek'o'n antaŭ'e, la uson'a „defend'o de l' liber'a mond'o” kost'as mult'eg'a'j'n viv'o'j'n. La masakr'o de vjetnam'a'j vir'in'o'j kaj infan'o'j en vilaĝ'o My La'i en 1968 est'as nur et'a ekzempl'o de la uson'a „liber'ig'a” strategi'o.

1965: Uson'a invad'o de Dominik'an'a Respublik'o. La cel'o: „protekt'i la interes'o'j'n de Uson'o”, dir'as prezid'ant'o Johnson kun sincer'o. La kost'o: 3000 murd'it'o'j (dominik'an'o'j, kompren'ebl'e).

1973: En Ĉilio, la demokrati'e elekt'it'a sed por Uson'o politik'e ne'agrabl'a ŝtat'prezid'ant'o Allende perd'as la pov'o'n kaj la viv'o'n dum la faŝism'a puĉ'o de Pinochet, kiu estr'os sang'o'plen'a'n diktatur'o'n, trist'e fam'a'n pro la kvant'o de desaparecidos (t.e. hom'o'j „mal'aper'ig'it'a'j” de la polic'o pro politik'a'j kaŭz'o'j).

1986: Uson'o juĝ'as, ke Libio est'as teror'ism'a land'o, kaj bombard'as libiajn urb'o'j'n. Cent'o'j da civil'a'j mort'ig'it'o'j, tut'e sen'kulp'a'j pri la ag'o'j aŭ ne'ag'o'j de Gadafi.

1989: Panam'o: ankoraŭ'foj'e Uson'o juĝ'as kaj milit'e ag'as en ali'a land'o. Unu foj'o'n plu civil'ul'o'j sufer'as (ĉu ebl'e ili kulp'is, ĉar ili permes'is la reĝim'o'n de Noriega?).

Politik'o

Komentari'o

Tro'a toler'em'o

Nun'temp'e oni pov'as observ'i en Argentino tragik'a'n ekzempl'o'n de soci'o, kiu si'n detru'as per patologi'a toler'em'o. Toler'em'o est'as nobl'a hom'a kvalit'o. Sed, tro'ig'at'e, ĝi konduk'as al dis'iĝ'o de lim'o'j, kies for'est'o mal'ebl'ig'as dec'e raci'a'n kun'viv'ad'o'n.

En Latin-Amerik'o Argentino est'as ver'ŝajn'e la plej el'star'a land'o pro si'a kultur'a nivel'o pruv'at'a ne nur de ĝi'a'j Nobel-premi'it'o'j, ĝi'a'j teatr'o'j, ĝi'a'j scienc'ul'o'j sed ankaŭ de la hom'a'j kvalit'o'j de ĝi'a'j loĝ'ant'o'j. Sed la toler'em'o ating'is en difin'it'a'j sfer'o'j (precip'e politik'a, financ'a, eduk'a kaj ekonomi'a) ne'akcept'ind'a'j'n dimensi'o'j'n.

Ek'de jar'dek'o'j oni sci'as, ke en la dogan'o grand'skal'e okaz'as ŝtel'o'j kaj tromp'o'j. Neni'u klopod'as tiu'j'n ĉes'ig'i. Alt'rang'a funkci'ul'o, kiu intenc'is just'e ord'ig'i la situaci'o'n, est'as murd'it'a. La kulp'ul'o'j'n oni ne trov'is, ebl'e eĉ ne serĉ'is. Dum la last'a'j jar'dek'o'j miliard'o'j da dolar'o'j est'as iel ŝtel'it'a'j de korupt'a'j, neniel pun'it'a'j, politik'ist'o'j. Juĝ'ist'o'j'n, eĉ alt'rang'a'j'n, oni akuz'as kelk'foj'e pro mis'far'o'j: nur tre mal'mult'a'j est'as kondamn'it'a'j.

Hom'a'j rajt'o'j

En lern'ej'o'j infan'o'j spert'as, ke mis'far'o'j est'as facil'e pardon'at'a'j. Rezult'e, la nombr'o de ne-plen'aĝ'a'j krim'ul'o'j nun tim'ig'as: inter ili ne mank'as murd'ist'o'j kaj rab'ist'o'j. Tamen polic'ist'o'j ĝeneral'e ne rajt'as ili'n pri'demand'i aŭ arest'i. Sen'respond'ec'a'j neŭr'oz'ul'o'j, kiu'j mis'uz'as la nobl'a'n koncept'o'n pri hom'a'j rajt'o'j, tro oft'e mal'help'as tiu'j'n, kiu'j vol'as defend'i ord'o'n, sekur'o'n kaj pac'o'n. Tamen ankaŭ honest'ul'o'j ind'as est'i defend'at'a'j. Tio'n forges'ant'e, oni vol'e-ne'vol'e kun'labor'as kun tiu'j, kiu'j detru'as pac'a'n kun'viv'ad'o'n.

Antaŭ ne'long'e aper'is libr'o El atroz encanto de ser argentinos (La terur'a ĉarm'o est'i argentin'an'o'j). En la libr'o la aŭtor'o Aguinis esplor'as la kial'o'j'n de la nun'a situaci'o: situaci'o, en kiu milion'o'j perd'as ŝpar'aĵ'o'j'n kaj sekur'ec'o'n pro tro'a toler'em'o.

Politik'o

Inter'naci'a'j Rilat'o'j

Sen'viz'a vizi'o

Mal'kontent'as Rusio, ke ĝi'a'j loĝ'ant'o'j en la „insul'a” region'o de Kaliningrado viz'o'j'n bezon'os por tra'pas'i Litovion kaj Pollandon sur'voj'e al ali'a'j part'o'j de si'a propr'a land'o, post kiam Litovio kaj Pollando membr'iĝ'os en Eŭrop'a Uni'o. Divers'nivel'e oni diskut'as, kiel pli'facil'ig'i la viv'o'n por la rus'o'j tiel dev'ig'ot'a'j tra'pas'i Eŭrop'a'n Uni'o'n.

Profesor'o pri teknologi'o ĉe la litova milit'a akademi'o, la 68-jar'aĝ'a Algimantas Ambrazevičius, propon'is tunel'o'n sub Pollando. Ĝi kun'lig'us la kaliningrad'an region'o'n kun Belorusio: per tunel'o pov'us vojaĝ'i sen'viz'e kaj liber'e hom'o'j; ankaŭ var'o'j facil'e transport'ebl'us. Laŭ la profesor'o, solv'o tia pov'us for'ig'i nun aper'ant'a'j'n politik'a'j'n mis'kompren'o'j'n.

La profesor'o opini'as, ke tunel'o – 70 km long'a – est'us konstru'at'a dum unu jar'o; post'e ek'funkci'us elektr'a'j, metro'o-spec'a'j trajn'o'j. Ĝi kost'us, laŭ la profesor'o, ekvivalent'o'n de ĉ. miliard'o da eŭr'o'j sed post kvin jar'o'j jam liver'us profit'o'n. Plan'o'n la profesor'o jam prezent'is al la rus'a reg'ist'ar'o.

Modern'a viv'o

San'o

Verd'a'j kurac'il'o'j

Tro mal'mult'e kred'as litovoj je kurac'herb'o'j, asert'as la 58-jar'a Jadvyga Balvociute el nord'a Litovio. „Se ili est'us pli pacienc'a'j kaj regul'e uz'us kurac'herb'a'j'n te'o'j'n, mult'a'j'n san'problem'o'j'n ili pov'us solv'i sen ĥemi'a'j kurac'il'o'j”, dir'as Jadvyga.

La herb'ul'in'o, kiu loĝ'as en for'a arb'ar'o, preskaŭ ĉiu'tag'e akcept'as gast'o'j'n kaj respond'as telefon'demand'o'j'n. Plej oft'e hom'o'j vol'as san'iĝ'i de tus'ad'o: Jadvyga propon'as herb'o'te'o'n ne aĉet'ebl'a'n ĉe apotek'o'j, ĉar la herb'o'j ne est'as en'skrib'it'a'j en oficial'a list'o de kurac'herb'o'j de Litovio.

Kontraŭ artik'a'j problem'o'j la herb'ul'in'o rekomend'as te'o'n prepar'it'a'n laŭ la dolor'origin'o kaj sang'o'prem'o de la sufer'ant'o. Oft'e vir'in'o'j help'o'n pet'as por kontraŭ'i la alkohol'ism'o'n de si'a'j edz'o'j. Jadvyga atent'ig'as, ke efik'os kurac'ad'o nur, se la edz'o mem al tio streb'os. Krom'e ŝi neniam dir'as, ke ŝi pli kapabl'as ol kurac'ist'o'j: „Mi ĉiam est'as nur post ili. Por mi est'as pli simpl'e i'o'n propon'i, kiam ven'int'a person'o jam sci'as si'a'n diagnoz'o'n”.

Ekologi'a bien'o

Jadvyga stud'is farmaci'o'n en Kaunas kaj labor'is kiel apotek'ist'in'o. Pro famili'a'j kial'o'j ŝi for'las'is la urb'o'n kaj star'ig'is ekologi'a'n bien'o'n kaj okup'iĝ'is pri natur'a potenc'o. Nun, maj'e-juni'e, ŝi kolekt'as herb'o'j'n el apud'a'j herb'ej'o'j, arb'ar'o'j kaj propr'a teren'o. Dek'o'j'n da kilo'gram'o'j ŝi kolekt'as, el kiu'j ŝi prepar'as si'a'j'n te'o'j'n, antaŭ ol ili'n dis'send'i tra la land'o.

Ŝi mem ĉiu'tag'e trink'as ment'a'n te'o'n, kiu laŭ Jadvyga esting'as soif'o'n kaj kap'dolor'o'n kaj pli'bon'ig'as aktiv'o'n de hepat'o kaj la digest'a sistem'o. Ŝi rev'as, ke iam litovoj akcept'os la potenc'o'n de herb'o'j, kaj apud la dom'o ŝi aranĝ'is ekspozici'o'n pri la verd'a'j kurac'il'o'j.

Lingv'o

IBERIO

La katalun'a

Pri'skrib'i mal'pli'mult'a'n lingv'o'n ebl'as el pur'e gramatik'a vid'punkt'o. En la kaz'o de latin'id'a lingv'o, kiel la katalun'a, tio apenaŭ interes'os mult'a'j'n leg'ant'o'j'n de MONATO: tia lingv'o'tip'o est'as vast'e kon'at'a kaj la apart'aĵ'o'j'n de la katalun'a ni pov'as konsider'i sen'grav'a'j ŝibolet'o'j. Tamen la katalun'a montr'iĝ'as apart'e interes'a el la vid'punkt'o de soci'lingv'ist'ik'o kaj lingv'o'plan'ad'o. Tem'as sen'dub'e pri minoritat'a lingv'o, sed precip'e pli pro ĝi'a uz'ad'o, ol pro la kvant'o de parol'kapabl'ul'o'j en ĝi'a teritori'o: mal'facil'as konkurenc'i kontraŭ la hispan'a kaj la franc'a. Se al tio oni al'don'as fulm'rapid'a'n tut'mond'iĝ'a'n procez'o'n, al'port'ant'a'n ankaŭ la angl'a'n kiel pli'a'n konkur'ant'o'n en divers'a'j fak'o'j, la afer'o evident'iĝ'as komplik'a.

En tia mal'facil'a situaci'o interes'as spekt'i, kiel barakt'as la katalun'a: tem'as tre ver'ŝajn'e pri la plej bon'stat'a mal'pli'mult'a lingv'o en Eŭrop'o, do el la analiz'o de ĝi'a'j problem'o'j pov'us el'tir'iĝ'i plen'a sen'esper'iĝ'o pri la est'ont'o de minoritat'a'j lingv'o'j en teknologi'a mond'o.

Ankaŭ lingv'o'plan'ad'o rol'as el'star'e. Ni analiz'os la subjektiv'a'n grav'ec'o'n de la dialekt'o'j en la katalun'a: kiu'grad'e la norm'o prefer'e est'u unu'ec'a, tiel ke la merkat'o far'iĝ'u pli vast'a, kaj la lingv'o sukces'u re'prosper'i, est'as ŝlos'il'a decid'o. Kaj mal'e, ni vid'os kiel ebl'as al'pren'i politik'a'j'n decid'o'j'n por vol'e distanc'ig'i proksim'eg'a'j'n parol'form'o'j'n kaj facil'ig'i la fin'a'n dis'fal'o'n de la lingv'o. En tia situaci'o lingv'o'politik'o montr'iĝ'as esenc'a, kaj ni rimark'os, kiel divers'a'j reg'ist'ar'o'j program'as mal'sam'a'j'n politik'o'j'n.

Ne'last'e, en tia'j lim'situaci'o'j, demografi'o lud'as centr'a'n rol'o'n. Se est'as problem'o'j en solid'a'j ŝtat'o'j, ĉar tio, ke ebl'e 10 % de la loĝ'ant'ar'o est'as ali'de'ven'a, ebl'as sen'pen'e imag'i, kio okaz'as, ĉe minoritat'lingv'an'o'j kun mal'mult'a'j aŭ nul'a'j ebl'o'j leĝ'don'i kaj ricev'ant'a'j plur'obl'e pli grand'a'n en'migr'ad'o'n, krom'e de hom'o'j ne ĉiam konsci'a'j pri tio, ke ind'as lern'i la lingv'o'n de la gast'ig'ant'a popol'o.

La katalun'a est'as la plej vast'e parol'at'a ne'ŝtat'a lingv'o en Eŭrop'o: ĝi super'as eĉ ne'mal'mult'a'j'n oficial'a'j'n lingv'o'j'n laŭ tiu konsider'o. Ĝi'n de'nask'e parol'as pli ol 5 milion'o'j da hom'o'j en ĉ. 10-milion'a teritori'o, en la et'et'a Andoro (kie ĝi fakt'e jes est'as la ŝtat'a lingv'o), la franc'a Nord-Kataluni'o kaj la orient'o de la iber'a du'on'insul'o en Hispanio: en la aŭtonom'a'j komun'um'o'j de Kataluni'o, Valenci'land'o, Balear'a'j Insul'o'j, Aragono kaj Murcio. Ankaŭ en urb'o L'Alguer/Alg'her'o, en Sardi'o, ĝi est'as la de'nask'a lingv'o de ĉ. 40 % de la loĝ'ant'ar'o.

En Hispanio ĝi re'far'iĝ'is kun'oficial'a lingv'o en Kataluni'o, Valenci'land'o kaj la Balear'a'j Insul'o'j fin'e de la 1970aj jar'o'j, kun la demokrati'iĝ'o de la land'o. En Aragono ĝi ne est'as kun'oficial'a, sed est'as instru'at'a en preskaŭ ĉiu'j lern'ej'o'j de la lim'a region'o, kie ĝi est'as uz'at'a (ĉ. 90 % de la 50 000-hom'a loĝ'ant'ar'o).

Histori'o

La histori'o de la lingv'o simil'as al tiu de la ceter'a'j viv'ant'a'j latin'id'a'j lingv'o'j de la iber'a du'on'insul'o. La lul'il'o situ'as en la orient'o de Pirene'o'j: sam'e la aragona, kastilia, asturi-leon'a kaj galeg-portugal'a nask'iĝ'is en la nord'o de la du'on'insul'o. La kre'iĝ'o de divers'a'j reĝ'land'o'j, i.a. sur'baz'e de tiu'j lingv'o'j, kaj ili'a konker'ad'o kaj koloni'ad'o de sud'a'j teritori'o'j kre'is kvin paralel'a'j'n lingv'o-bend'o'j'n.

Tiu period'o de fiks'iĝ'o de la lingv'a'j lim'o'j okaz'is inter la 9a kaj la 13a jar'cent'o. Ind'as cit'i du grand'a'j'n salt'o'j'n: la konker'o'n de sud'a Kataluni'o dum la 12a jar'cent'o kaj tiu de Balear'o'j kaj Valenci'land'o dum la 13a. Tiu'temp'e la nov'a'j teritori'o'j est'is ver'ŝajn'e en'tut'e arab'a'j kaj islam'a'j, ĉef'e ek'de la 11a jar'cent'o, kaj la milit'o'j apart'e kruel'a'j: post la konker'o de Minork'o, ekzempl'e, la tut'a loĝ'ant'ar'o est'is sklav'ig'it'a, vend'it'a sur la kontinent'o kaj re'nov'ig'it'a de kontinent'a'j koloni'ant'o'j. Krom'e, la islam'a loĝ'ant'ar'o, abund'e post'rest'int'a, ĉef'e en Valenci'land'o, apenaŭ apostat'is aŭ trans'lingv'iĝ'is. Malgraŭ tio, ke ĝi plu tie est'is pli'mult'a dum preskaŭ tri jar'cent'o'j, ĝi las'is ne'mult'a'j'n spur'o'j'n en la lingv'o: tut'e ne tiel, kiel oni pov'us konjekt'i, se ĝi est'us konsist'ig'int'a la ĉef'a'n substrat'o'n de la nun'a loĝ'ant'ar'o. En la 17a jar'cent'o islam'an'o'j est'is terur'e for'pel'it'a'j (Valenci'land'o perd'is tiam ver'ŝajn'e tri'on'o'n de si'a loĝ'ant'ar'o) kaj la nun'a'j valenci'an'o'j est'as en'tut'e post'e'ul'o'j de la mez'epok'a'j koloni'ant'o'j, ĉef'e katalun'a'j. Ankaŭ influ'o'j mozarab'a'j (sud-iberiaj latin'id'a'j lingv'o'j) est'as apenaŭ percept'ebl'a'j, mal'kiel ekzempl'e en la mez'a kaj sud'a portugal'a.

Tiu histori'o de la lingv'o, lig'it'a al per'fort'o'j, facil'e plu spur'ebl'as nun'temp'e en la dialekt'o'j: dum la trans'ir'o de la katalun'a al la aragona en Pirene'o'j est'as tre'eg'e kontinu'a (tiel ke est'as fak'a'j disput'o'j, ĉu lim'dialekt'o'n oni atribu'u al unu aŭ ali'a), la lingv'a lim'o sud'e est'as surpriz'e tranĉ'a: en Valenci'land'o mem, ekzempl'e, kie okcident'e oni parol'as hispan'e kaj orient'e katalun'e, trans'ir'ant'e de vilaĝ'o al ali'a, oni konstat'as grad'o'j'n de katalun'lingv'ec'o de 70-80 % kaj sen'per'e de 0-5 %. Mal'e, la dialekt'a trans'ir'o nord'e-sud'e, en la katalun'a, est'as tre laŭ'grad'a – orient'e-okcident'e, tuj evident'a.

Dialekt'o'j

Parol'ant'e pri si'a lingv'o, katalun'o'j oft'e insist'e atent'ig'as pri la dialekt'a divers'ec'o: ne pro tio, ke ili tre mal'sam'as (la hispan'a parol'at'a en la du'on'insul'o mult'e pli divers'as), sed pro ia soci'ologi'a abomen'o de centraliz'ism'o. Por parol'i pri kia est'as la katalun'a, ind'as tio'n far'i sur'baz'e de ĝi'a'j lok'a'j variant'o'j.

Kiel dir'it'e, ekzist'as du grand'a'j dialekt'ar'o'j: orient'a kaj okcident'a. La mal'sam'ec'o'j est'as ĉef'e fonetik'a'j, kvankam ekzist'as nombr'o da karakteriz'a'j vort'o'j: la okcident'a'j oft'e est'as iom pli simil'a'j al tiu'j de la ceter'a'j du'on'insul'a'j latin'id'a'j lingv'o'j, ver'ŝajn'e pro komun'a antaŭ'romi'a iber'i-eŭsk'a substrat'o kontrast'e al kelt'a, orient'e. Ekzempl'o est'as la vort'o „spegul'o”: okcident'e: espill (hispan'a espejo, portugal'a espelho), orient'e: mirall (okcitan'a: miralh, franc'a miroir).

La ĉef'a mal'sam'o kuŝ'as en la vokal'sistem'o. Ĝi est'as princip'e sep-membr'a: ĝi disting'as inter vast'a'j kaj mal'vast'a'j e kaj o (kiel en la portugal'a, franc'a kaj ital'a, kaj mal'kiel en la hispan'a); en Balear'o'j ekzist'as pli'a akcent'a vokal'o /ə/, mez'a, kiu far'iĝ'is vast'a e en la kontinent'a orient'o. La sen'akcent'a'j vokal'o'j sekv'as regul'a'n fonologi'a'n procez'o'n nom'at'a'n redukt'iĝ'o: ne ekzist'as tie vast'ec-disting'o. Sed en orient'o, tiu procez'o evolu'is: sen'akcent'a'j a kaj e konfuz'iĝ'as en mez'a'n vokal'o'n /ə/, dum ambaŭ o konfuz'iĝ'as kun u: xocolata (ĉokolad'o) est'as prononc'at'a ĉokolata okcident'e kaj ŝukulatə orient'e. Do, se okcident'e est'as kvin-vokal'a sistem'o en la sen'akcent'a'j vokal'o'j, orient'e far'iĝ'is nur tri.

Est'as mal'klar'e, kial kaj kiam tiu diferenc'o ek'est'is. La tradici'a skol'o asert'as, ke la orient'a'n redukt'o'n de /a/ kaj /e/ kaŭz'is substrat'o kaj ĝi tiel long'as, kiel la lingv'o mem. Modern'ul'o'j taks'as, ke ĝi aper'is nur en la 13a jar'cent'o. La redukt'o de /o/ al /u/ laŭ'dir'e nur ek'okaz'is en la 16a jar'cent'o: ĝi fakt'e ne plen'e traf'is la tut'a'n orient'o'n, ĉar ĝi ne okaz'as en Majorko, kvankam jes en la ceter'a'j pli mal'grand'a'j insul'o'j.

Orient'o ĉiam montr'iĝ'is la plej nov'iĝ'em'a: la pli'mult'a'j evolu'o'j origin'is tie kaj vast'iĝ'is okcident'e'n kaj sud'e'n: ekzempl'e la ne'disting'o de /b/ kaj /v/ (ĝeneral'a nur en Kataluni'o, kaj ankoraŭ tie ekzist'ant'a komenc'e de la 20a jar'cent'o en sud'a'j vilaĝ'o'j), aŭ la uz'ad'o de perfekt'a pase'o sur'baz'e de la help'verb'o „ir'i”. La okcident'a'j dialekt'o'j est'as pli proksim'a'j al la skrib'a lingv'o kaj al tiu de la mez'epok'o. Sed tiu'j'n diferenc'o'j'n oni neniel dev'as tro'ig'i: ekzist'as neniu'j inter'kompren'iĝ'a'j problem'o'j inter orient'an'o'j kaj okcident'an'o'j; fakt'e est'as sol'e foj'a'j mal'facil'aĵ'o'j ĉe kontinent'an'o'j aŭd'ant'a'j por la unu'a foj'o balear'o'j'n, pro cert'a lok'a evolu'o de la insul'ar'a'j vokal'tembr'o'j kaj iom apart'a'j konsonant'a'j asimil'iĝ'o'j kaj di'simil'iĝ'o'j. Ali'flank'e, la proz'a'n mez'epok'a'n katalun'a'n pov'as sen grand'a pen'o leg'i kiu ajn mez'lern'ej'an'o.

En la katalun'a televid'o est'as apart'a zorg'o, ke en la nov'aĵ-program'o'j est'u reprezent'at'a'j ĉiu'j kvin dialekt'o'j, kvankam la film'o'j est'as dubl'it'a'j nur al la centr'a (barcelona). La valencia televid'o uz'as nur la tie'a'n dialekt'o'n, kaj la film'o'j preskaŭ ekskluziv'e est'as dubl'it'a'j en ... la hispan'a'n. Kaj tiu est'as en Valenci'land'o ankaŭ la lingv'o de la plej spekt'at'a'j distr'a'j program'o'j. La dekstr'a reg'ist'ar'o ŝajn'e konsider'as la katalun'a'n ia latin'o taŭg'a nur por la nov'aĵ'o'j – aŭ tio laŭ ili sufiĉ'as, por kaŝ'i si'a'n kun'labor'o'n kun la lingv'o-anstataŭ'a procez'o. Krom'e, jam en 1991 la televid'estr'o'j publik'ig'is list'o'n de mal'permes'it'a'j katalun'ism'o'j kaj mal'dung'is la tut'a'n team'o'n de kontrol'ist'o'j de la televid'o: la katalun'a uz'at'a de la tie'a televid'o est'as ne nur mal'mult'a, sed apart'e dis'dialekt'em'a.

Ankaŭ skrib'e la norm'o difin'as divers'a'j'n dialekt'a'j'n vari'aĵ'o'j'n, pro tiu alud'it'a kontraŭ'star'o de centraliz'ism'o. La plej karakteriz'a est'as la unu'a person'o de la singular'o de la prezenc'o:

La plej arkaik'a form'o est'as la balear'a, kiu kontinent'e unu'e evolu'is al la nun'a valencia form'o kaj post'e al la nun'a'j kataluni'a'j; la nord-katalun'a ŝuld'iĝ'as al okcitan'a influ'o.

Ekonomi'o

Sud-Orient'a Eŭrop'o

Baldaŭ liber'a komerc'o en Balkani'o

„Ĝis la fin'o de 2002 ek'funkci'os zon'o de liber'a komerc'o inter la land'o'j de sud-orient'a Eŭrop'o”, prognoz'is la aŭstr'a eks'a vic'kancelier'o Erhard Busek, nun'a special'a kun'ord'ig'ant'o de la Stabil'ec'pakt'o por tiu part'o de Eŭrop'o. Li'a prognoz'o baz'iĝ'as sur la sub'skrib'it'a'j aŭ baldaŭ sub'skrib'ot'a'j du'flank'a'j traktat'o'j pri liber'a komerc'o inter ĉiu'j land'o'j de la region'o. Jam est'as sub'skrib'it'a'j naŭ, kaj pri ali'a'j naŭ la inter'trakt'o'j plu daŭr'as, li komunik'is.

Busek menci'is kiel problem'o'n tri land'par'o'j'n, ĉe kiu'j la inter'trakt'o'j ankoraŭ ne komenc'iĝ'is – inter Rumani'o kaj Albanio, inter Rumani'o kaj Bosnio-Hercegovin'o kaj inter Bulgario kaj Albanio.

Tiu prognoz'o de la special'a kun'ord'ig'ant'o est'is far'it'a dum renkont'iĝ'o de ministr'o'j el Balkani'o rilat'e liber'ig'o'n kaj facil'ig'o'n de la komerc'o en'kadr'e de Labor'tabl'o 2 „Ekonomi'a re'konstru'o, evolu'o kaj kun'labor'o” de la Stabil'ec'pakt'o pri sud-orient'a Eŭrop'o, kiu okaz'is en Sofio. Part'o'pren'is reg'ist'ar'a'j reprezent'ant'o'j de Albanio, Bosnio-Hercegovin'o, Bulgario, Jugoslavio, Kroati'o, Makedonio, Moldavio kaj Rumani'o. Ĉe'est'is ankaŭ reprezent'ant'o'j de Eŭrop'a Uni'o, Turki'o, Svis'land'o kaj de Mond'a Bank'o.

Erhard Busek memor'ig'is, ke okcident'a Eŭrop'o hav'as si'a'n riĉ'aĵ'o'n ne rezult'e de reg'ist'ar'a mon'o, sed rezult'e de eksport'o kaj de liber'a komerc'o, kaj deklar'is, ke la sam'a'n skem'o'n oni dev'as aplik'i ankaŭ en Balkani'o. Li promes'is, ke infra'struktur'a'j projekt'o'j, financ'ot'a'j de la Stabil'ec'pakt'o, plu funkci'os. La projekt'o pri konstru'o de pont'o inter Bulgario kaj Rumani'o trans la river'o Danub'o, inter Vidin kaj Kalafat, eĉ antaŭ'as la temp'o'plan'o'j'n. Ties konstru'ad'o komenc'iĝ'os en 2003. Ali'a'j du konstru'projekt'o'j de la Stabil'ec'pakt'o en Bulgario est'as la pli'vast'ig'o de la flug'haven'o de Sofio kaj de la haven'o de Lom ĉe Danub'o. Baldaŭ Bulgario kaj Jugoslavio prezent'os al la Stabil'ec'pakt'o por financ'ad'o komun'a'n projekt'o'n pri pli'larĝ'ig'o de la voj'o inter Sofio kaj Niš, la ĉef'a voj'o inter la du land'o'j.

La special'a kun'ord'ig'ant'o komunik'is, ke la land'o'j de sud-orient'a Eŭrop'o perd'as unu milion'o'n da uson'a'j dolar'o'j jar'e pro ne'pag'at'a'j impost'o'j kaj akciz'o'j je cigared'o'j. Li rekomend'is, ke oni ŝanĝ'u la leĝ'ar'o'n, pli'alt'ig'u la mon'pun'o'j'n kaj aktiv'ig'u la kun'labor'o'n inter la dogan'a'j kaj land'lim'a'j administr'ej'o'j de la Balkan-land'o'j sam'kiel inter la cigared'a'j firma'o'j. La inform'o'j pri la damaĝ'o'j rezult'e de ekster'leĝ'a eksport'o kaj import'o de cigared'o'j aper'is unu'a'foj'e en la renkont'iĝ'o de reprezent'ant'o'j de la dogan'ej'o'j en la region'o, kiu okaz'is en maj'o 2002 en Priština, Kosovo.

Busek memor'ig'is, ke est'as kon'at'a'j mult'a'j fakt'o'j, kiu'j atribu'as grand'a'n respond'ec'o'n de sud-orient'a Eŭrop'o pri la mond'a krim'ec'o. En la land'o'j de tiu region'o est'as mult'a'j krim'a'j fenomen'o'j, kiu'j'n oni dev'as energi'e kontraŭ'batal'i – vast'a korupt'o, transport'o kaj vend'o de narkot'aĵ'o'j kaj arm'il'o'j, komerc'o de hom'o'j. Li cert'as, ke kaŭz'o'j por tio est'as la daŭr'ant'a'j mal'perfekt'aĵ'o'j en la ŝtat'a administraci'o de la land'o'j, la mal'alt'a'j en'spez'o'j de la loĝ'ant'ar'o sam'kiel la mal'stabil'a politik'a situaci'o.

Nikol'a'j Vasilev, bulgar'a ministr'o pri ekonomi'o, inform'is, ke Bulgario ĉi-moment'e est'as land'o kun mal'pli'iĝ'int'a korupt'o, kiu pov'as help'i al la ali'a'j sud-orient-eŭrop'a'j land'o'j tiu'rilat'e.

En mart'o 2000 okaz'is mond'a konferenc'o de kredit'ant'o'j por la Stabil'ec'pakt'o pri sud-orient'a Eŭrop'o, kiu promes'is por real'ig'o de projekt'o'j en Balkani'o 2,4 miliard'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j. Per tiu sum'o oni ĝis nun real'ig'is 244 rapid'a'j'n projekt'o'j'n en la region'o. La projekt'o'j kaj iniciat'o'j, kiu'j ricev'is financ'ad'o'n, est'is pret'ig'it'a'j en'kadr'e de tri tabl'o'j de la Stabil'ec'pakt'o – „Demokrati'o kaj hom'a'j rajt'o'j”, „Ekonomi'a re'konstru'o kaj sekur'ec'o” kaj „Sekur'ec'o”.

Lingv'o

Slav'a

La pol'a, la lingv'o de Zamenhof

La pol'a est'is la ge'patr'a lingv'o de la kre'int'o de Esperant'o, do est'as interes'e kompar'i la du lingv'o'j'n. Zamenhof montr'iĝ'as rimark'ind'e mal'influ'it'a de la pol'a, kompar'e kun ali'a'j lingv'o'kre'int'o'j. Laŭ legend'o, la unu'sol'a vort'o kiu'n Zamenhof ne pov'as rezist'i en'pren'i al Esperant'o el la pol'a est'as la ŝat'at'a „kolbas'o”; tiu ĉi tamen aspekt'as iom pli proksim'a al si'a rus'a parenc'o kolbas'a ol al la pol'a kiełbasa. Tamen ekzist'as ali'a'j el'pol'a'j vort'o'j: „ĉu” sen'dub'e ven'as de la pol'a czy [ĉi].

Mal'ver'e tim'ig'a alfabet'o

La pol'a est'as okcident'slav'a lingv'o. Ĝi skrib'iĝ'as per la romia alfabet'o, sed bezon'as mult'a'j'n krom'sign'o'j'n kaj digram'o'j'n, do pov'as don'i pli tim'ig'a'n ide'o'n pri la prononc'o ol la ver'o. Fakt'e ĝi skrib'iĝ'as tre fonem'e. Tamen iu'j vort'o'j rest'as mal'facil'e prononc'ebl'a'j – ekzempl'e mgła [mgŭa] (nebul'o), mężczyzna [menĵĉizna] (vir'o) aŭ la urb'o Bydgoszcz [bidgoŝĉ]. Fam'a lang'o'tord'il'o est'as W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie [vŝĉebĵeŝinie ĥĵonŝĉ bĵmi vtĵinie] (En [la urb'o] Szczebrzeszyn la skarab'o zum'as en la kan'o). Kiel en la rus'a, preskaŭ ĉiu'j konsonant'o'j pov'as est'i „mol'a'j” aŭ „mal'mol'a'j”. „Mol'ec'o'n” indik'as foj'e dekstr'a'korn'a super'sign'o super la konsonant'o, foj'e (antaŭ vokal'o) inter'met'it'a i. La akcent'o trov'iĝ'as plej oft'e ĉe la antaŭ'last'a silab'o.

Interes'a koincid'o – kaj kontrast'o – komun'e kun la ital'a est'as ke la pol'a vort'o por „nord'o” est'as północ [puŭnoc] (laŭ'vort'e, „du'on'o de la nokt'o”); la nom'o por la sud'o en Italio est'as mezzogiorno, kiu ankaŭ signif'as „tag'mez'o”! La nom'o'j de la monat'o'j, mal'kutim'e por eŭrop'a lingv'o, ne est'as romiaj, sed tradici'e slav'a'j (ekz. oktobr'o październik, dum tiu'j de la rus'a est'as tre re'kon'ebl'a'j: oktjabrj.

Fakt'e tim'ig'a gramatik'o

Ekzist'as la sam'a'j tri genr'o'j kiel en la rus'a. Neŭtr'a'j substantiv'o'j oft'e fin'iĝ'as per -o; ebl'e tiu ŝajn'is al Zamenhof la plej neŭtr'a fin'aĵ'o por Esperant'a'j substantiv'o'j. Mult'a'j in'genr'a'j substantiv'o'j fin'iĝ'as per -a, kiel en tiom da ali'a'j hind'eŭrop'a'j lingv'o'j. Ne ekzist'as artikol'o'j. Est'as sep kaz'o'j: nominativ'o, akuzativ'o, genitiv'o, dativ'o, instrumental'o kaj lokativ'o, kaj vokativ'o (mal'aper'ant'a).

Simil'e al Esperant'o, kaj mal'neces'e laŭ iu'j, la adjektiv'o'j akord'iĝ'as laŭ nombr'o kaj kaz'o, kaj ankaŭ laŭ genr'o; kaj kvankam ili kutim'e antaŭ'as si'a'j'n substantiv'o'j'n¹, la vort'ord'o est'as sufiĉ'e liber'a. La pol'a'j numeral'o'j deklinaci'iĝ'as (ŝanĝ'as si'a'j'n form'o'j'n laŭ uz'manier'o). Por kre'i adverb'o'j'n, oni ŝanĝ'as la vir'genr'a'n fin'aĵ'o'n al la neŭtr'a -o (aŭ -e, laŭ la vort'o).

La vort'ord'o kutim'e est'as subjekt'o-verb'o-komplement'o, sed kiel en Esperant'o est'as facil'e ŝanĝ'ebl'a.

Io iom'et'e mal'facil'a en la pol'a est'as ke „ili” pov'as traduk'iĝ'i per oni se tem'as pri ar'o da vir'o'j, aŭ da vir'o'j kaj vir'in'o'j; dum per on'e se tem'as pri ar'o da vir'in'o'j, aŭ de best'o'j kaj aĵ'o'j el ĉiu'j tri genr'o'j. Mal'sam'e al la rus'a, pronom'o'j'n oni pov'as el'las'i, ĉar ĉiu'j person'a'j fin'aĵ'o'j por la verb'o'j mal'sam'as, inkluziv'e en la preterit'o.

Ekzist'as kiel en la rus'a du verb'o'j por „ir'i”, por ir'ad'o pied'a aŭ transport'a, kiu'j si'a'vic'e divid'iĝ'as en du verb'o'j'n por ir'ad'o kutim'a aŭ specif'a. Simil'e, abund'as verb'a'j prefiks'o'j. Mal'sam'e al ĝi, la pol'a uz'as vort'o'j'n por „est'i” (być) kaj „hav'i” (mieć) en la prezenc'o. Verb'o'j hav'as du aspekt'o'j'n, kiel ali'a'j slav'a'j lingv'o'j, por apart'ig'i inter fin'it'a kaj ne'fin'it'a ag'ad'o (plus krom'uz'o'j). La koncept'o de aspekt'o, kio mal'sam'as al tiu de verb'o'temp'o (kvankam ĝi inter'plekt'iĝ'as kun tiu en ĉiu'tag'a uz'ad'o), ebl'e ekzist'as en ĉiu'j lingv'o'j, kvankam ne ĉiu'j mal'diskret'e mark'as ĝi'n. Est'as interes'e ke Zamenhof, kon'ant'e plur'a'j'n aspekt'indik'a'j'n lingv'o'j'n, elekt'is ne indik'i ĝi'n en Esperant'o. Tio kaŭz'is problem'o'j'n ĉe la particip'o'j – ĉu ili montr'is nur la tri verb'o'temp'o'j'n (-it'a, -at'a, -ot'a) aŭ ĉu komplet'iĝ'o'n kontraŭ mal'komplet'iĝ'o? Fin'e oni solv'is la problem'o'n agnosk'ant'e ke la koncept'o de aspekt'o ja ekzist'as ankaŭ en Esperant'o.

La pol'a est'as tre dolĉ'son'a lingv'o, sed ĝi'a komplik'a gramatik'o mir'ig'us parol'ant'o'j'n de lingv'o'j kiel la ĉin'a kaj taj'a!

1. Not'o de la redaktor'o: De'pend'a aŭ reg'at'a vort'o aŭ latin-angl'e regimen aŭ komplement'o.

Lingv'o

Inter'naci'a

Simpozi'o postul'as neŭtral'a'n lingv'o'n

En la artikol'o Eŭrop'o – Simpozi'o postul'as neŭtral'a'n lingv'o'n (MONATO 2002/2, p. 29) Zlatko Tišlar raport'as, ke unu el la preleg'ant'o'j ĉe scienc'a simpozi'o en Zagrebo pri lingv'a egal'rajt'ec'o kaj eŭrop'a ident'ec'o est'as Seán Ó Riain el Irlando.

Ó Riain, kiu est'as unu'a sekretari'o ĉe la Ambasador'ej'o de Irlando en Berlino, antaŭ ne'long'e publik'ig'is mal'grand'a'n sed valor'a'n verk'et'o'n pri preciz'e tia'j grav'a'j demand'o'j. Tem'as pri du'lingv'a (irlanda/angl'a) libr'et'o kun la titol'o An tAontas Eorpach ag'us an Ghaeilge: Féiniúlacht ag'us Éagsúlacht Teanga / The EU and the Irish Language: Identity and Linguistic Diversity (Eŭrop'a Uni'o kaj la irlanda lingv'o: ident'ec'o kaj lingv'a divers'ec'o).

En tiu ĉi verk'o li pled'as, ke EU adopt'u Esperant'o'n kiel neŭtral'a'n komunik'il'o'n, kiu kontribu'os al la protekt'o de minoritat'a'j kaj en'danĝer'ig'it'a'j lingv'o'j (ne nur la de irlanda), en'e de la teritori'o de la uni'o. La libr'o en'hav'as mal'long'a'n en'konduk'o'n al Esperant'o, util'a'n bibliografi'o'n pri lingv'a'j problem'o'j kaj ali'a'j'n valor'a'j'n al'don'aĵ'o'j'n. Ĝi est'as akir'ebl'a de la Kelt'a Libr'ej'o: An Siopa Leabhar, 6 Sr. Fhearchair, Dublino 2, Irlando.

En'konduk'o

Manipul'ad'o du'obl'a

Kiel kon'at'e, en sud'a Afrik'o minac'as terur'a mal'sat'o. Pro tio mult'a'j riĉ'a'j land'o'j donac'is kaj donac'as nutr'aĵ'o'n, ne'last'e Uson'o. En la haven'o de Maput'o, ĉef'urb'o de Mozambiko, plur'a'j mil tun'o'j da maiz'o kaj tritik'o en karg'o'ŝip'o'j atend'as, sed oni ne el'pren'as ili'n por sat'ig'i la ses milion'o'j'n da hom'o'j de la region'o. La mozambika reg'ist'ar'o rifuz'as la donac'o'n el Uson'o. Kial? Ĉar est'as gen'teknik'e manipul'it'a'j gren'o'j. Tia'j'n oni ne vol'as hav'i, ankaŭ ne donac'e. Simil'e re'ag'is reg'ist'ar'o'j de la najbar'a'j ŝtat'o'j Zambio kaj Zimbabvo.

Unu'a'vid'e tio est'as absurd'a: afrik'a'j reg'ist'o'j prefer'as, ke hom'o'j mort'os pro mal'sat'o anstataŭ akcept'i valor'a'n nutr'aĵ'o'n. Sed du'a'vid'e oni bon'e pov'as kompren'i tia'n kondut'o'n. Se la afrik'a'j reg'ist'ar'o'j akcept'as la uson'a'n help'o'n, la est'ont'a damaĝ'o est'os pli grand'a ol la por'temp'a util'o. Ĉar cert'e hom'o'j ne nur mem manĝ'os gen-manipul'it'a'n maiz'o'n kaj tritik'o'n, sed uz'os la gren'o'j'n por sem'ad'o. Sed tio signif'os, ke post'a'j'n rikolt'o'j'n oni ne plu pov'os eksport'i al Eŭrop'a Uni'o, plej grav'a aĉet'ant'o; ĉar en EU (kaj en mult'a'j azi'a'j ŝtat'o'j) gen-maiz'o kaj gen-tritik'o est'as mal'permes'it'a'j. Krom'e ankaŭ brut'o'j'n kaj kort-bird'o'j'n nutr'it'a'j'n per gen-manipul'aĵ'o'j oni ne plu pov'us vend'i.

Tem'as do pri du'obl'a manipul'ad'o: Ĉar Uson'o ne pov'as vend'i si'a'j'n gen-manipul'it'a'j'n gren'o'j'n al Eŭrop'o kaj Azi'o, la reg'ist'ar'o send'as tiu'j'n ĉi super'flu'a'j'n var'o'j'n al Afrik'o. Tiel Vaŝington'o per'fort'e prov'as manipul'i la merkat'o'n, met'ant'e afrik'a'j'n reg'ist'ar'o'j'n en moral'a'n kaj ekonomi'a'n dilem'o'n. La afer'o ne est'us tiom terur'a, se ĝi koncern'us nur et'a'n part'o'n de bezon'at'a'j nutr'aĵ'o'j. Sed la riĉ'a Uson'o kovr'as ĉ. du'on'o'n de la tut'a help'o'program'o por mal'sat'ant'a'j afrik'an'o'j.

Leg'ant'o (ne-uson'a) de MONATO dum la UK en Fort'alez'o asert'is, ke ni'a revu'o est'as kontraŭ-uson'a. Mi replik'is, ke kritik'o baz'iĝ'as sur fakt'o'j, ne sur emoci'o. Se uson'an'o'j ne tim'as san'problem'o'j'n per gen-manipul'it'a nutr'aĵ'o, ili manĝ'u ĝi'n. Sed se ali'a'j rifuz'as tio'n pro (scienc'e pruv'it'a) san-risk'o, Vaŝington'o ne mir'u, ke tia'j prov'o'j de per'fort'o mal'facil'ig'as al ali'a'j kompren'i aŭ eĉ am'i Uson'o'n.

Sincer'e vi'a

El mi'a vid'punkt'o

Natur'a detru'o

„La natur'o re'bat'as.” Tiel re'ag'is mult'a'j, kiam en aŭgust'o katastrof'a'j inund'o'j de river'o'j Vultavo, Elb'o, Danub'o kaj ili'a'j brak'o'j damaĝ'is mult'eg'a'j'n urb'o'j'n kaj vilaĝ'o'j'n en mez'a kaj orient'a Eŭrop'o. La diluv'o ne nur detru'is kelk'a'j'n mil'o'j'n da loĝ'ej'o'j sed grav'eg'e damaĝ'is la fam'a'j'n histori'a'j'n kern'o'j'n de Prago en Ĉeĥi'o kaj Dresdeno en Germanio. Kiom da kultur'a'j valor'aĵ'o'j eksterm'iĝ'is per akv'o'mas'o'j kaj (eĉ pli terur'e) venen'a ŝlim'o, tio'n oni vid'os nur post monat'o'j.

Sed ĉu ver'e la natur'o re'bat'is? Ali'a'j, ankaŭ fak'ul'o'j, atent'ig'as ke inund'o'j okaz'as ĉiam de'nov'e, sen'de'pend'e de hom'a'j ag'o'j. Efektiv'e tiu'j'n ĉi inund'o'j'n kaŭz'is ekstrem'e fort'eg'a'j kaj long'daŭr'a'j pluv'eg'o'j, kiu'j est'ig'is ne'kutim'e grand'a'n kaj rapid'eg'a'n ŝvel'ad'o'n de river'o'j. Hom'o kapabl'as reg'i la natur'o'n en mult'a'j sfer'o'j, sed (ĝis nun) ne pov'as mal'help'i pluv'o'n. Ni pov'as nur protekt'i ni'n kontraŭ akv'o, jen per individu'a ombrel'o, jen per dig'o'j laŭ'long'e de danĝer'a'j river'o'j – sed ĝust'e tiu'j dig'o'j jam est'as unu el la hom'far'it'a'j kial'o'j de inund'o'j.

Asfalt'it'a ter'o

En la dens'e loĝ'at'a Eŭrop'o ni asfalt'is kaj beton'is ni'a'n ter'o'n, tiel ke akv'o ne plu pov'as en'ir'i ĝi'n kaj tra kanal'o'j dev'as flu'i en river'o'j'n. Tiu'j'n ni arm'is per dig'o'j kaj tiel rab'is al ili natur'a'j'n el'flu'ej'o'j'n al vast'a'j kamp'o'j, marĉ'o'j kaj eben'o'j. En la aktual'a okaz'o dig'o'j ne est'is sufiĉ'e alt'a'j aŭ tro mal'fortik'a'j por mal'help'i la katastrof'o'n. Sed tiu'j ĉi hom'a'j mis'far'o'j est'as nur kelk'a'j el mult'a'j, kiu'j kaŭz'as ke natur'a'j fenomen'o'j iĝ'as katastrof'o'j. Pli kaj pli mult'a'j scienc'ist'o'j inter'temp'e konfirm'as ekzempl'e, ke polu'ad'o de l' atmosfer'o per venen'a'j gas'o'j el industri'o, hejt'il'o'j kaj, precip'e, aŭtomobil'o'j kaj avi'o'j kaŭz'as pli'varm'iĝ'o'n tut'mond'a'n kun la sekv'o, ke ne nur degel'as polus'a'j glaĉer'o'j, alt'iĝ'as mar'nivel'o'j kaj dezert'iĝ'as frukt'o'don'a'j teritori'o'j, sed ke ankaŭ drast'e ŝanĝ'iĝ'as la klimat'o en mult'a'j kontinent'o'j.

Tamen la reg'ist'ar'o de Uson'o, unu el la plej grand'a'j polu'ant'o'j, spit'as scienc'a'j'n ek'kon'o'j'n kaj kontest'as ili'n, obstin'e rifuz'ant'e la kon'at'a'n Kiot'o-protokol'o'n, laŭ kiu ali'a'j ŝtat'o'j dev'ig'as si'n, redukt'i polu'ad'o'n por mal'help'i klimat'a'n katastrof'o'n. Sed ĉiu'j el ni pli aĝ'a'j ol 50-jar'a'j facil'e pov'as konfirm'i per propr'a'j spert'o'j, ke la uson'a prezid'ant'o mal'prav'as. Kiam mi est'is infan'o, ĉiu'vintr'e ni hav'is mult'a'j'n neĝ'o'n kaj frost'o'n, tiel ke dum mult'a'j semajn'o'j sen'inter'romp'e ni pov'is sled'i kaj glit'kur'i sur glaci'o de lag'et'o. Jam mi'a'j infan'o'j ne plu tiom kontinu'e pov'is ĝu'i tiu'j'n vintr'a'j'n amuz'o'j'n, kaj mi'a'j ge'nep'o'j ja kon'as neĝ'o'n kaj glaci'o'n, sed sled'i ili oft'e pov'as nur dum unu tag'o, ĉar la post'a'n neĝ'o jam for'degel'as. Glit'kur'i oft'e ili pov'as nur en stadion'o kun art'e'far'it'a glaci'o. Mi'a'j infan'aĝ'a'j somer'o'j kutim'e hav'is kontinu'e agrabl'a'n temperatur'o'n de ĉ. 25 grad'o'j C, kun okaz'a'j fulm'o'tondr'o'j.

Veter-kapric'o'j

Sed nun en mez'a Eŭrop'o, kie mi loĝ'as, veter-kapric'o'j est'as pli kaj pli mult'a'j. La temperatur'o en somer'o ne mal'oft'e super'as 30 grad'o'j'n – kaj ĵus ni spert'is en Rio de Ĵanejro, ke dum la tie'a vintr'o anstataŭ ĉ. 15 grad'o'j est'is ŝvit'ig'a'j 32 grad'o'j C. Unu el la sekv'o'j de tiu alt'iĝ'o de temperatur'o en mez'a Eŭrop'o est'as, ke ordinar'a'j ŝtorm'o'j (de pli fru'a'j temp'o'j) nun far'iĝ'as ver'a'j tempest'o'j kun terur'a detru'fort'o, kiu fal'ig'as komplet'a'j'n arb'ar'o'j'n kaj sen'tegment'ig'as dom'o'j'n, ke ordinar'a'j fulm'o'tondr'o'j far'iĝ'as ekstrem'a'j natur'katastrof'o'j kun diluv'o'j.

Re'natur'ig'ad'o

Kiel ĉiam, ankaŭ post la nun'a inund'eg'o oni esplor'as kial'o'j'n kaj kaŭz'o'j'n kaj diskut'as solv'o'j'n de problem'o'j hom'far'it'a'j, por mal'help'i est'ont'a'j'n terur'aĵ'o'j'n. Unu grav'a rimed'o est'us, re'don'i al river'o'j natur'a'j'n el'flu'ej'o'j'n, kiu'j'n per dig'o'j, asfalt'ad'o kaj beton'ad'o ni rab'is al ili. En mult'a'j region'o'j de Eŭrop'o tio'n dev'us far'i ne nur tiu'j land'o'j, kiu'j plej mult'e sufer'as inund'o'j'n, sed precip'e najbar'a'j land'o'j, kie flu'as super'a'j part'o'j de river'o'j. Sed kial tiu'j ŝtat'o'j el'spez'u si'a'n mon'o'n, se el tio profit'os (nur) najbar'a'j land'o'j? Solv'i la problem'o'n oni pov'as kaj dev'as tut'eŭrop'e.

Sed ho ve! Kiam antaŭ du jar'o'j simil'a inund'eg'o de river'o Odr'o damaĝ'is vast'a'j'n part'o'j'n de orient'a Germanio kaj Pollando, oni promes'is re'natur'ig'i la river'o'n. Ĝis hodiaŭ oni far'is absolut'e neni'o'n. Ĉu ebl'e nun, kiam pro hom'a mis'uz'o de natur'o ni detru'is grand'a'n part'o'n de ni'a kultur'o en Prago kaj Dresdeno, ni est'os pli prudent'a'j?

Monat'o si'n prezent'as

Hug'o Fontyn

(grafik'ist'o, Oelegem, Belgi'o)

Mi nask'iĝ'is en Schoten [sĥoten], proksim'e al Antverpeno, en la jar'o 1962, kaj nun mi loĝ'as en Oelegem [ulegem] kun mi'a amik'in'o.

Ĉe Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel) mi komenc'is labor'i en 1987, kaj mi'a labor'o rilat'as ĉef'e al grafik'o, la aspekt'o de MONATO (en'paĝ'ig'o, serĉ'ad'o de fot'o'j, farad'o de anonc'o'j, ktp). Ceter'e mi projekt'as libr'o'kovr'il'o'j'n kaj far'as ali'a'j'n grafik'a'j'n labor'et'o'j'n. De temp'o al temp'o mi help'as por la fin'a pri'labor'ad'o de ni'a'j produkt'aĵ'o'j.

Sport'o (promen'i, bicikl'i, naĝ'i, ...) kaj art'o (desegn'ad'o, pentr'ad'o, ...) est'as mi'a'j prefer'at'a'j ŝat'okup'o'j.

Libr'o'j

Tuŝ'a kelk'lok'e

Jam la tri'a'n foj'o'n mi leg'as ĝi'n. Memor'spert'o'j. Libr'o en kiu, inter hom'o'j fremd'a'j, rol'as mov'ad'e kon'at'a par'o. Neni'a fikci'o, ne roman'o, ne memor'aĵ'o aŭ konfes'o. Do kio?

En'hav'e, altern'as en ĝi mal'facil'a'j kaj leĝer'a'j part'aĵ'o'j. Jen konsider'o'j revoluci'a'j kaj milit'a'j, histori'a'j kaj politik'a'j, religi'a'j kaj moral'a'j, filozofi'a'j, art'a'j, social'a'j – pri ekzist'ad'ism'o kaj japan'a batal'art'o, pri scienc'o aŭ teologi'o, pri katedral'o kaj „nov'a orient'ad'o de la fid'o”, pri art'fals'ist'o'j kaj pri sakrament'o, pri suicid'o, pri kulp'o'sent'o, pri feliĉ'o, eĉ pri Di'o, pek'ad'o, la Kalvari'a Voj'o kaj ge'edz'iĝ'o. Pri ĉio ĉi i'o'n surpriz'a'n ni trov'as. Pri art'fals'ad'o, ekzempl'e: la kial'o'n, la kaŭz'o'n, la art'ist'a'n „prav'o'n”; kaj, ĉiam kun adekvat'e impon'a stil'o, la diferenc'o'n inter ver'a'j kaj pseŭd'a'j krim'o'j, inter ver'a art'aĵ'o kaj pastiĉ'o, inter fand'ad'o de kanon'o'j kaj de kloŝ'o'j. Jen rakont'ad'o pri tra'viv'aĵ'o'j kun amik'o'j kaj mal'amik'o'j, kun du putin'o'j, kun vir'in'o'j am'at'a'j, kun ge'patr'o'j divers'a'j – erotik'aĵ'o'j, scen'o'j pri rival'o'j, kaj otel'a'j tent'o'j.

Sed la aŭtor'o ne intenc'is verk'i erotik'a'n roman'o'n, li vol'is ja kre'i nov'a'n ĝenr'o'n. Kaj sukces'e! Li el'fos'as la origin'o'n de si'a'j opini'o'j: „kial li pens'as kio'n li pens'as?” Dum li el'serĉ'as la fundament'a'j'n ide'o'j'n, la impuls'o'j'n, kiu'j determin'as li'a'j'n konvink'iĝ'o'j'n, li'a ekzamen'o konduk'as li'n al memor'aĵ'o'j pri spert'o'j, kiu'j aktiv'ig'is li'a'n inteligent'o'n. Kaj li mir'as: tiu'j spert'o'j est'is seks'a'j.

La ĝenr'o „memor'spert'o'j” trakt'as do la ek'est'o'n de konvink'o'j, esplor'as pri est'iĝ'o de vid'punkt'o'j. Ĝi spur'as la dis'volv'iĝ'o'n de la intelekt'o, de la person'a pens'ad'o. Efektiv'e, tem'as pri intern'a'j kontraŭ'dir'o'j de jun'ul'o, kiu serĉ'as si'a'n voj'o'n. Tiu ĝenr'o hav'as si'a'j'n postul'o'j'n: la aŭtor'a elekt'o ne est'as sen konsekvenc'o'j. „La ĝenr'o memor'spert'a hav'as senc'o'n, nur se ĝi apog'iĝ'as sur spert'o'j real'a'j kaj aŭtent'a'j ĝis la plej et'a'j detal'o'j. Ĉia fals'o, ĉia poezi'a imag'o de'flank'ig'a, en'dub'ig'us la mem'analiz'o'n. La leg'ant'o dev'as sent'i, ke ĉio, kio'n rakont'as la aŭtor'o, okaz'is preciz'e, kiel ĝi est'as el'met'it'a.”

Konsci'end'as, ke leg'ant'o aktiv'e part'o'pren'as: leg'ad'o est'as inter'ag'o kun la verk'int'o. Ne sen'risk'a! Foli'um'ant'e, mi ek'vid'as menci'o'n de franc'a film'o A bout de souffle, kaj mi rid'et'as, re'memor'ant'e ies alud'o'n al ĝi per about the suffle – nun'temp'e ĉiu'j ja parol'as la angl'a'n, ĉu ne? Sed pri kio pens'is tiu person'o, tiel mis'prononc'ant'e la titol'o'n? Kio'n signif'is tiu vort'o por li? Sed ne devi'u ni. Sen'ŝerc'e! Risk'o'j ja ekzist'as.

Mi'n surpriz'as kaj mir'ig'as ĉiam de'nov'e, kiom ni, leg'ant'o'j, pov'as mis'kompren'i la cel'o'n de libr'o, mal'traf'i ties esenc'o'n, tord'i la verk'ist'a'n streb'o'n aŭ preter'vid'i li'a'n intenc'o'n. Tial la aŭtor'o ripet'as kaj insist'as, ne sen kaŭz'o, ke li ne verk'is roman'o'n. „Mi'a cel'o ne est'is rakont'i mi'a'n en'tut'e banal'a'n viv'o'n. Preskaŭ ĉiu'j amor'is, tro mult'a'j batal'is, mult'a'j sen'hejm'iĝ'as. Mi ne est'as el'star'a escept'o, nek hero'o de ne'kred'ebl'a'j aventur'o'j.” Esper'ebl'e, oni ne kritik'os mis'interpret'e ĉi tiu'n bril'a'n labor'aĵ'o'n, penozan kaj serioz'a'n, konvink'a'n kaj riĉ'a'n, rest'ont'a'n en la memor'o kaj re'leg'o'trud'a'n.

La verk'o pri'skrib'as la itiner'o'n de jun'a fremd'ul'o en la franc'a soci'o. Fakt'e, en tiu libr'o tem'as, en matur'a lingv'o, pri la genez'o kaj mal'volv'iĝ'o de la intelekt'a perspektiv'o hom'a. La tekst'o ekspon'as ĉio'n, kio progres'ig'as la pens'ad'o'n de la protagonist'o, montr'as la dialektik'a'n evolu'o'n de ties mond'rigard'o. „Elekt'i? Ĉu iam oni elekt'as? Neni'u kon'as si'n” (p. 114). „La mal'grand'a vit'o'foli'o trud'it'a antaŭ la hom'a'n seks'organ'o'n est'as la grand'a obstakl'o al la kompren'o de ni mem” (p. 150).

La aŭtor'o fak'as en filozofi'o. Li argument'as per scienc'o. Li est'as sanskrit'ist'o kaj cit'as latin'e. Kaj obstin'ul'o li est'as ĉe ajn'a persist'ad'o, kiu ŝajn'as al li neces'a. Li montr'as kaj demonstr'as, kiel la okcident'a scienc'o konstru'iĝ'is pro teologi'a'j motiv'o'j kaj sekv'e est'as ankaŭ nur kred'o: kvankam ĝi supoz'as si'n opon'a al religi'o, ĝi mem fakt'e est'as religi'a sekt'o. „Ne est'as pli da teori'a cert'ec'o en scienc'o ol en art'o”, laŭ la aŭtor'o. Dum'e, unu el la grand'a'j kvalit'o'j de li'a verk'o est'as la ver'ec'o.

Per tiu nov'a ating'o Eugène de Zilah super'is si'n mem. Ilustr'it'a per dek'o da bild'o'j de Cavelan [kavlán], li'a verk'o klar'e, sam'e kiel Viv'i sur bark'o, ne est'as roman'o. Tio'n konfirm'as la impon'a nombr'o de pied'not'o'j. Per si'a kompetent'a verk'ad'o ni'a aŭtor'o pruv'as la kapabl'o'n de Esperant'o konkurenc'i kun naci'a'j beletr'o'j laŭ la estetik'a'j kriteri'o'j de la ekster'a literatur'a mond'o. Stil'o riĉ'a, kun vort'o'j traf'a'j kiel „mem'stir'a'j raket'kap'o'j”, aŭ truf'e gust'um'ind'a'j – vort'um'o'j trofe'a'j kaj triumf'a'j. Li, evident'e, neniam „gargar'as si'n per ne'kompren'it'a'j vort'o'j” por „re'kraĉ'i ili'n propr'a'lingv'e'n”.

Kaj kiu prav'as est'as libr'o alt'klas'a. Ĝi est'as ebl'e et'e kontest'a kaj ribel'a, sed cert'e edif'a kaj instru'a, dokt'a kaj inteligent'a, erudici'a kaj prudent'a. Ĉu saĝ'um'it'a kaj eĉ sprit'a? Jes, re'leg'u nur! El'salt'os flor'et'o'j. (Kaj bobel'o'j da oksigen'o! Kiu'j'n vi ne rimark'is unu'a'foj'e pro la bala'a super'ond'o, ia cunam'o de serioz'o kaj hom'ec'o, al'flu'o de demand'o'j.) Ĝi ne est'as distr'a verk'o, tamen kor- kaj kac-tuŝ'a kelk'lok'e. Ĝi est'as libr'o kiu post'daŭr'as. Nepr'e. Libr'o detal'e ver'em'a, valor'eg'a, profund'a kaj konstru'a, pint'nivel'a. Cert'e, iam mi entrepren'os kvar'a'n tra'leg'o'n. „La erudici'o don'as sam'a'j'n ĝoj'o'j'n kiel la ĉas'ad'o kaj neni'a kompat'ind'a best'o sufer'as pro tio.”

Sed kie la prav'o, fin'fin'e? Kaj ... kiu prav'us – kio'n tiu sav'us? „La er'o'j de puzl'o lok'iĝ'is ĝust'e, sed ne mi lok'is ili'n. Kiu? Kio?” (p. 90). Eŭgen'o aplik'is tiu'n fraz'o'n al si'a viv'o, al si'a rilat'o kun Madlena, sed ebl'us samiel – ĉu prav'e? – uz'i ĝi'n pri li'a libr'o.

Eugène de Zilah: Kaj kiu prav'as. Eld. Pro Esperant'o, Vieno, 2002. 291 paĝ'o'j.

Leter'o'j

Ne tiel simpl'e

Interes'a est'is la artikol'o de Stefan Maul pri la sukces'o de Le Pen en la balot'o pri la prezid'ant'ec'o, sed ĝi tamen merit'as kelk'a'j'n rimark'o'j'n. Efektiv'e tiu grand'a sukces'o est'is skandal'a; ĝi est'is ŝok'o, stupor'o, fakt'e grand'a hont'o, kvankam neni'u gazet'o kuraĝ'is titol'i tio'n „La hont'o”, kiel dec'us. Tamen se la leg'ant'o'j plu observ'is la evolu'o'n de balot'ad'o, ili sci'as, ke por la re'balot'o 85 % voĉ'don'is kontraŭ Le Pen (ne por Chirac [ŝirák]). Kaj por la asemble'o Front National, Naci'a Front'o (NF) (la nazi'a parti'o), re'fal'is al 11 % de la voĉ'o'j, kaj dank'e al la diskut'ind'a distrikt'o'sistem'o, neni'u NF-deput'it'o sid'os en la nov'a dekstr'a asemble'o. Kio okaz'is? La antaŭ'a asemble'o decid'is, ke la du elekt'o'j (ŝtat'prezid'ant'o kaj asemble'o) okaz'u si'n'sekv'e, ĉar oni bon'e sci'as, ke kiu gajn'as la prezid'ant'a'n, tiu gajn'as ankaŭ la asemble'a'n.

Princip'e kaj laŭ la (mis'a'j) prognoz'o'j dev'is okaz'i duel'o inter Chirac kaj Jospin [ĵospén], inter dekstr'o kaj mal'dekstr'o, sed ... Est'is ĝeneral'a mal'kontent'o kaj dekstr'e kaj mal'dekstr'e, ĉef'e pro ne'kongru'ad'o, dekstr'a prezid'ant'o kaj mal'dekstr'a asemble'o ... Krom'e, tiu stult'a sistem'o, hered'aĵ'o de De Gaulle [de gol], tra'las'is 16 kandidat'o'j'n. Ver'a kaĉ'o! Kio rezult'is el ĉio tio? Mal'dekstr'e 12 % de trocki'ist'o'j (nur negativ'a balot'o). Kaj la person'a ambici'o de Chevènement [ŝevenemán] (6 % da voĉ'o'j), kio kaŭz'is la fal'o'n de Jospin. Sed Chevènement pag'is post'e: li perd'is si'a'n deput'it'ec'o'n, kiu'n li ten'is 30 jar'o'j'n.

Oni ĝeneral'e preter'atent'is la grav'ec'o'n de trocki'ist'o'j. Est'as protest'o'si'n'ten'o, kiu antaŭ'e ir'is al la franc'a Komun'ist'a Parti'o. Sed la fakt'o, ke la franc'a Komun'ist'a Parti'o est'is en la reg'ist'ar'o sign'is ĝi'a'n mal'venk'o'n. Preskaŭ ĝi'a'n mort'o'n. La civit'an'o'j voĉ'don'is ali'lok'e por protest'i. Sed la plu'a evolu'o est'is antaŭ'vid'ebl'a. Je la re'balot'o prezid'ant'a ĉiu'j demokrat'o'j voĉ'don'is kontraŭ Le Pen, ĉirkaŭ 85 % kaj ver'ŝajn'e pli mult'e, ĉar mult'a'j ne vol'is voĉ'don'i por Chirac. Kaj Chirac tre demagog'e ekspluat'is tiu'n situaci'o'n, baz'ant'e si'a'n kampanj'o'n sur tiu fals'a cifer'o, promes'ant'e i'o'n ajn kaj apog'ant'e si'n sur la nov'a parti'o Uni'o por la prezident'a majoritat'o, kiu eĉ ne ekzist'as kaj ne hav'as statut'o'n.

Konklud'o: la rezult'o de la kriz'o, la ĝeneral'a mal'kontent'o kaj la tim'o pro la „naŭz'a best'aĉ'o” (la bête immonde) konduk'is al triumf'o de la dekstr'a parti'o. La mal'venk'o de social'demokrat'o'j, dum Le Pen rest'as je la sam'a punkt'o kiel antaŭ'e: van'a vulgar'a blek'ad'o kaj lud'o je martir'ec'o. Nun ni atend'as la sekv'o'n de la dekstr'a'j promes'o'j pri sekur'ec'o, mal'pli da impost'o'j por riĉ'ul'o'j, ktp ...

Politik'o

UKRAINIO

Katastrof'o'j: ĉu kun'kulp'as Kuĉma?

Fin'iĝ'is por Ukrainio nigr'a somer'o – en juli'o kvar katastrof'o'j for'pren'is ĉ. 150 viv'o'j'n. Kulp'as ĉef'e mal'bon'a administr'ad'o kaj organiz'ad'o de soci-kultur'a kaj ekonomi'a viv'o; kulp'as ne hazard'o sed politik'o. Rezult'e la reg'ist'ar'o, pro si'n'sekv'o de katastrof'o'j, apenaŭ pov'as kaŝ'i si'a'n konfuz'iĝ'o'n.

La 7an de juli'o pere'is en la min'ej'o „Ukrainio” 35 min'ist'o'j, la 21an pere'is ses, la 31an pli'a'j 20. Pas'int'jar'e, en orient'a part'o de la land'o, pere'is 300 min'ist'o'j: ĉi-jar'e jam 150. Laŭ statistik'o, ĉiu milion'o da tun'o'j da karb'o for'pren'as kvar viv'o'j'n.

Plu'e, en okcident'a part'o de la land'o, la 27an de juli'o kolekt'iĝ'is mil'o'j da hom'o'j en arme'a flug'haven'o en la urb'o Lviv pro aer'spektakl'o. Tamen, dum famili'an'o'j ĝu'is la tag'o'n, ekzamen'ant'e flug'maŝin'o'j'n star'ant'a'j'n sur la ter'o, subit'e sur ili'a'j'n kap'o'j'n fal'is ĉas'aviad'il'o Su-27 (fabrik'it'a en Rusio). Vir'in'o, kiu rest'is viv'a, post'e rakont'is: „Ni'n frap'is aer'ond'o, surd'ig'is bru'eg'o; ni sent'is, ke super ni io flug'as. Ŝajn'is, ke pas'is sufiĉ'e long'a temp'o, ĝis mi trov'is kuraĝ'o'n mal'ferm'i la okul'o'j'n. Tiam ŝok'o. Ĉirkaŭ'e neni'u: nur karn'o'pec'o'j”. En'tut'e 86 hom'o'j pere'is kaj pli ol 1000 est'is sever'e vund'it'a'j.

Unu'a re'eĥ'o

Nun labor'as ŝtat'a komision'o por esplor'i, kiu kulp'as. Kial pilot'o'j trejn'iĝ'is en mez'a part'o de la land'o kaj ven'is special'e pro la spektakl'o? Kial ili flug'is tiom proksim'e al spekt'ant'o'j? Inter'temp'e la prezid'ant'o de Ukrainio, Leon'id Kuĉma, ordon'is, ke oni kre'u ord'o'n en la ministr'ej'o'j pri defend'o kaj pri energi'o. Sed tio est'as nur'a unu'a re'eĥ'o al la katastrof'o'j. La ĉef'a kial'o de ĉiu'j pane'o'j kaŝ'iĝ'as en mal'bon'eg'a administr'ad'o de la ukraina politik'a kaj publik'a viv'o, kio permes'as al respond'ec'ul'o'j sen'respond'ec'e ag'i.

Se la uson'a prezid'ant'o post la event'o'j de septembr'o 2001 rikolt'is fid'o'n kaj sub'ten'o'n de si'a popol'o, la situaci'o en Ukrainio est'as tut'e mal'a. La opozici'o nom'as la ukrain'an kap'ul'o'n kun'aŭtor'o de la tragedi'o'j: la prezid'ant'o ne nur estr'as la reg'ist'ar'o'n sed ankaŭ influ'as parlament'o'n kaj administr'as direktor'o'j'n de uzin'o'j kaj mez'lern'ej'o'j. Tiu est'as sistem'o apenaŭ efik'a, ĉar la ver'a respond'ec'ul'o rest'as unu'nur'a: la prezid'ant'o mem.

Modern'a Viv'o

Film'art'o

Odor'aĉ'as la fiŝ'o – almenaŭ en Rusio

Pol'a'j kritik'ist'o'j alt'e taks'is la film'o'n de la ukraina reĝisor'o Jurij Iljenko Preĝ'o por hetman'o Mazep'a. Dum la 29a kin'o'somer'o en Pollando la film'o ricev'is premi'o'n „Or'a Fiŝ'o de Insko-2002”. Or'um'it'a'n statu'et'o'n ricev'is fil'o de la reĝisor'o, Filip'o, kiu lud'is unu el la ĉef'rol'o'j. La film'o, laŭ la opini'o de la ĵuri'o, montr'as la ver'a'n ukrain'an anim'o'n: la film'o far'iĝ'is kulmin'o de la naŭ'tag'a kin'o'somer'o.

Preĝ'o por hetman'o Mazep'a jam est'is montr'at'a dum la ĉi-jar'a Berlina Inter'naci'a Kin'o'festival'o kaj ĝi aper'os en la aŭtun'o en la ukraina kin'o'merkat'o. Bedaŭr'ind'e en la najbar'a Rusio la film'o est'as du'on'oficial'e mal'permes'it'a: la ministr'o pri kultur'o, Miĥail Ŝvidkoj (etn'a ukraino), rekomend'is al kin'ist'o'j ne spekt'ig'i la film'o'n, ĉar ĝi minac'as la ukrain'an-rus'a'n inter'rilat'o'n.

Alt'buĝet'a film'o

En la plej alt'buĝet'a ukraina film'o de la last'a jar'dek'o tem'as pri la t.n. Nord'a Milit'o (1700-1721) inter Svedi'o kaj Rusio. Kiam la sved'a reĝ'o Karlo la 12a konduk'is si'a'n arme'o'n en Ukrainion, ukraina milit'gvid'ant'o, hetman'o Iv'a'n Mazep'a, nul'ig'is antaŭ'a'n alianc'o'n kun car'o Petro la Grand'a kaj al'iĝ'is al la sved'o'j kontraŭ la rus'a car'o.

La rus'a gazet'ar'o atak'is la film'o'n, ĉar oni konsider'is kaj konsider'as la hetman'o'n perfid'ul'o: tia mal'ind'as est'i prezent'at'a en kin'o'ret'o. Krom'e, la rus'a car'o Petro la 1a est'as montr'at'a kiel sad'ist'o, tiran'o kaj sodomi'ul'o, seks'e per'fort'ant'a soldat'o'j'n. Sed tio'n la reĝisor'o Iljenko ĉerp'is el la literatur'o de la rus'a'j verk'ist'o'j Aleksandr Sergejeviĉ Puŝkin kaj Aleksej Nikolajeviĉ Tolstoj, kiu'j detal'e pri'stud'is la rus'a'n car'a'n epok'o'n.

Al'don'e nepr'as menci'i, ke la rol'o'n de hetman'o Iv'a'n Mazep'a lud'is la eks'a ukraina ministr'o pri kultur'o, Bohdan Stupka.

Modern'a Viv'o

Medicin'o

Operaci'o sen precedenc'o

Eĉ dum varm'a somer'o 17-jar'a knab'in'o, loĝ'ant'a en la guberni'o Hejiang de la provinc'o Sichuan en Ĉini'o, dev'as sur'hav'i du vest'o-tavol'o'j'n: nur tiel ŝi pov'as kaŝ'i si'a'n sekret'o'n. Kial? Ĉar ŝi'a'n dors'o'n okup'as ek'de nask'iĝ'o grand'a nevus'o, sur kiu kresk'as nigr'a'j vil'o'j.

La knab'in'o, Wang Mei, ven'is al la Sichuan-a Institut'o pri Haŭt'a Mal'san'o kaj pet'is kurac'o'n. Fak'ul'o diagnoz'is, ke ŝi sufer'as pro „de'nask'a pigment'a nevus'o” kaj, ĉar nevus'o tia aspekt'as kiel fel'o de simi'o aŭ apr'o, oni nom'as ĝi'n „best'o'haŭt'a nevus'o”. Statistik'e kuŝ'as la ebl'o pri mal'san'o tia ĉ. dek'mil'on'o. Krom'e, pro la grand'ec'o de la nevus'o, mank'as precedenc'o kiel ĝi'n kurac'i.

Psik'a'j problem'o'j

Wang Mei dum si'a tut'a viv'o ĉagren'iĝ'as pro la nevus'o. Ĉe la lern'ej'o, kie ŝi loĝ'as, ŝi ban'as si'n kiel ebl'e plej rapid'e kaj nur, kiam ali'a'j lern'ej'an'in'o'j for'est'as. Ĉiam ŝi port'as dik'a'j'n vest'aĵ'o'j'n por ŝirm'i la nevus'o'n. Malgraŭ tio kon'as ŝi'a'n sekret'o'n mult'a'j lern'ant'in'o'j. Pro tio Wang Mei ek'hav'as psik'a'j'n problem'o'j'n, kaj ŝi'a lern'ej'a poent'ar'o ne'stabil'as.

Por ŝi'n kurac'i el'labor'is la institut'o apart'a'n program'o'n. Unu'e oni per laser'o for'ig'os la vil'o'j'n. Post'e, per et'a smirg'o'rad'o, oni alt'rapid'e atak'os la nevus'o'n. Tie, kie la rad'o ne pov'as funkci'i, oni konsider'os haŭt'a'n greft'o'n.

Wang Mei viv'as en mal'riĉ'a kamp'ar'a famili'o, kiu ne kapabl'as mem pag'i la kurac'ad'o'n. La institut'o decid'is rezign'i pri la kost'o de la operaci'o, tamen la famili'o de la knab'in'o dev'as trov'i pli ol 20 000 juan'o'j'n pro du'monat'a loĝ'ad'o ĉe la institut'o. Nun oni esper'as, ke bon'kor'ul'o'j financ'e sub'ten'os la knab'in'o'n.