Tekst'ar'o de Esperant'o

1. En Plen'a Mal'lum'o

Divers'a'j religi'a'j koncept'o'j asert'as, ke la lingv'o est'is don'it'a al la hom'o de super'natur'a'j fort'o'j. Tiel'e, la braman'o'j en la Ved'o'j don'is al la lingv'o la rang'o'n de di'aĵ'o. Sarasvatī, la edz'in'o de Bram'o, est'is konsider'at'a kiel la Di'in'o de la lingv'o kaj kler'ec'o. Simil'a'n ident'ig'o'n far'as la krist'an'ism'o. La Nov'a Testament'o dir'as: “En la komenc'o est'is la Vort'o kaj la Vort'o est'is kun Di'o, kaj la Vort'o est'is Di'o” (Joh. 1, 1). Laŭ la Mal'nov'a Testament'o la hom'o ricev'is la parol'kapabl'o'n rekt'e de si'a kre'int'o:

“Kaj Di'o la Etern'ul'o kre'is el la ter'o ĉiu'j'n best'o'j'n de la kamp'o kaj ĉiu'j'n bird'o'j'n de la ĉiel'o, kaj ven'ig'is ili'n al la hom'o, por vid'i, kiel li nom'os ili'n; kaj kiel la hom'o nom'is ĉiu'n viv'a'n est'aĵ'o'n, tiel rest'is ĝi'a nom'o”*.

Jam antaŭ ol la hom'o nom'is la best'o'j'n sur'baz'e de tiu kapabl'o aparten'ant'a al li kiel integr'a part'o de li'a hom'ec'o mem, li inter'kompren'iĝ'is kun si'a kre'int'o, kiu parol'is al li:

“Kaj Di'o la Etern'ul'o ordon'is al la hom'o, dir'ant'e: De ĉiu arb'o de la ĝarden'o vi manĝ'u; sed de la arb'o de sci'ad'o pri bon'o kaj mal'bon'o vi ne manĝ'u, ĉar en la tag'o, en kiu vi manĝ'os de ĝi, vi mort'os”*.

Tiu lingv'o de Adamo kaj Eva* kaj ili'a post'e'ul'ar'o est'is unu'ec'a sur la tut'a ter'glob'o. Nur post'e, en la temp'o de la prov'o konstru'i la tur'o'n de Babelo, ĝi est'is, pro pun'o, konfuz'it'a kaj la hom'o'j tial komenc'is parol'i mult'a'j'n lingv'o'j'n:

“Sur la tut'a ter'o est'is unu lingv'o kaj unu parol'manier'o... Kaj la Etern'ul'o mal'lev'iĝ'is, por vid'i la urb'o'n kaj la tur'o'n, kiu'j'n konstru'is la hom'id'o'j. Kaj la Etern'ul'o dir'is: Jen est'as unu popol'o, kaj unu lingv'o'n ili ĉiu'j hav'as; kaj jen, kio'n ili komenc'is far'i, kaj ili ne est'os mal'help'at'a'j en ĉio, kio'n ili decid'is far'i. Ni mal'lev'iĝ'u do, kaj Ni konfuz'u tie ili'a'n lingv'o'n, por ke unu ne kompren'u la parol'o'n de ali'a. Kaj la Etern'ul'o dis'ig'is ili'n de tie sur la supr'aĵ'o'n de la tut'a ter'o, kaj ili ĉes'is konstru'i la urb'o'n...”*.

Est'as tut'e natur'e, ke sub la influ'o de la krist'an'ism'o oni konsider'is la lingv'o'n de la “elekt'it'a popol'o” super'a al ĉiu'j ali'a'j*. Tiel, baz'ant'e si'n sur la Bibli'o, la unu'a'j opini'o'j - pli preciz'e: religi'a'j kred'o'j aŭ mistik'a'j, ne'scienc'a'j hipotez'o'j - asert'is, ke la hebre'a est'as la pra'lingv'o, el kiu font'is ĉiu'j post'a'j lingv'o'j ĝis la hodiaŭ'a tag'o. S-kta Hieronim'o, ekzempl'e, dir'is laŭ'vort'e: “La tut'a antikv'ec'o pruv'as, ke la lingv'o hebre'a, en kiu est'is skrib'it'a la Mal'nov'a Testament'o, est'is la komenc'o de ĉiu'j hom'a'j lingv'o'j”.

La ide'o, konfirm'it'a de la Eklezi'a'j Patr'o'j, ke la hebre'a - la lingv'o de la revelaci'o - est'as la pra'lingv'o de la hom'ar'o, reg'is la mens'o'j'n dum jar'cent'o'j. Eĉ Dante en si'a verk'o De Vulgari Eloquentia, skrib'it'a en 1303 aŭ 1304, lig'is la origin'o'n de la eŭrop'a'j lingv'o'j al la konfuz'o de Babelo. Sed tiu ĉi mistik'a “adam'o'ev'ec'a” koncept'o viv'os long'e post la mort'o de la grand'a poet'o. Ankoraŭ en la unu'a du'on'o de la 16-a jar'cent'o la fam'a tiu'temp'a ital'a histori'ist'o Pierfrancesco Giambullari tut'e serioz'e klar'ig'ad'is, ke la ital'a lingv'o - la toskan'a de Florenco - trov'iĝ'as lig'it'a en rekt'a lini'o al la hebre'a*.

Est'as preskaŭ ne'kred'ebl'e kia'j'n argument'o'j'n kaj ruz'aĵ'o'j'n oni aplik'ad'is por pruv'i la koneks'ec'o'n de la eŭrop'a'j lingv'o'j kun la hebre'a. Ĉiu hazard'a simil'ec'o est'is prezent'at'a kiel pruv'o, ke la lingv'o'j de Eŭrop'o de'ven'as de la hebre'a. Oni ne hezit'is util'ig'i permut'o'j'n de son'o'j aŭ de liter'o'j, se la du kompar'at'a'j vort'o'j hav'is i'a'n ajn senc'a'n lig'o'n. Eĉ la fakt'o, ke la hebre'a lingv'o est'as skrib'at'a de dekstr'e mal'dekstr'e'n, dum en la eŭrop'a'j lingv'o'j oni skrib'as de mal'dekstr'e dekstr'e'n, est'is konsider'at'a kiel sufiĉ'a prav'ig'o por la plej per'fort'a'j trans'met'o'j de liter'o'j en la etim'ologi'a'j klar'ig'o'j*.

La unu'a'j burĝon'o'j de la form'iĝ'ant'a naci'ism'o rezult'ig'is nov'a'j'n “teori'o'j'n”. Iu Hispan'o romantik'e asert'ad'is fin'e de la 16-a jar'cent'o, ke la lingv'o de Adamo est'is la - bask'a. Goropius pruv'ad'is en verk'o, publik'ig'it'a en Antverpeno en 1580 ke nur la nederlanda lingv'o pov'is est'i tiu, per kiu oni parol'is en la ter'a paradiz'o*. Ali'a tia'spec'a “lingv'ist'o”, A. Kempe, dezir'is est'i iom pli just'a. Laŭ li, tri lingv'o'j est'is parol'at'a'j aŭ almenaŭ kompren'at'a'j, de la unu'a'j hom'o'j: Di'o parol'is al Adamo sved'e, Adamo respond'ad'is al li dan'e, dum la serpent'o tent'is Evan (ĉu kompliment'e aŭ ofend'e por la Franc'o'j?) en la lingv'o - franc'a*.

Ankaŭ ali'a'j lingv'o'j est'is prezent'at'a'j kiel la pra'lingv'o'j de la hom'ar'o. John Webb of Butleigh montr'ad'is en verk'o, publik'ig'it'a en Londono en 1678, “la probabl'o'n, ke la lingv'o de Ĉini'o est'is la origin'a lingv'o parol'at'a tra la tut'a mond'o antaŭ la konfuz'o de Babelo”. Ali'a aŭtor'o, Philippe Masson, rilat'ig'is la ĉin'a'n lingv'o'n al la lingv'o de la Bibli'o. Fin'e de la 19-a jar'cent'o trov'iĝ'is aŭtor'o - general'o Frey - kiu proklam'is la anaman kiel “la patr'in'o'n de la lingv'o'j”*.

Est'us grand'a erar'o pens'i, ke hodiaŭ ne plu est'as trov'ebl'a'j tia'spec'a'j asert'o'j. Turk'a lingv'ist'a kongres'o, okaz'int'a en 1934, okup'iĝ'is pri tut'e serioz'a argument'ad'o, ke la turk'a lingv'o trov'iĝ'as en la radik'o de ĉiu'j lingv'o'j, ĉar ĉiu'j vort'o'j de'ven'as de günes, la turk'a vort'o por “sun'o”, kiu est'is la unu'a objekt'o al'tir'int'a la atent'o'n de la hom'o kaj tial postul'int'a i'a'n nom'o'n*. Ali'flank'e, en libr'o publik'ig'it'a de la Irlanda El'don'a Kompani'o en New York est'as pruv'at'e, ke la Bibli'o est'is skrib'it'a de Irland'an'o'j kaj ke la hebre'a est'as nur dialekt'o de la kelt'a*.

Oni pov'us vic'ig'i ankoraŭ mult'a'j'n tia'j'n aŭ simil'a'j'n opini'o'j'n. La kelk'a'j cit'it'a'j, tamen, sufiĉ'as por montr'i ĝis kiu grad'o oni vag'is kaj eĉ nun'temp'e ankoraŭ kelk'foj'e vag'as en la mal'lum'o de plen'a ne'sci'o.

2. Komenc'iĝ'o'j De Scienc'a Pri'trakt'o

La grand'a scienc'ul'o G. W. F. Leibniz akr'e atak'is la hipotez'o'n pri la de'ven'o de la lingv'o'j el la hebre'a. Li esprim'is la opini'o'n, ke la lingv'o'j de la plej grand'a part'o de Eŭrop'o, de Azi'o kaj de Egipti'o hav'as si'a'n font'o'n en unu sam'a origin'a lingv'o. Leibniz ankaŭ atent'ig'is, ke la pri'lingv'a'j esplor'o'j kaj teori'a'j konklud'o'j dev'us baz'iĝ'i sur la fakt'o'j. Laŭ li'a instig'o Petro la Grand'a komenc'is kolekt'ad'i specimen'o'j'n de divers'a'j lingv'o'j sur la teritori'o de la Rus'a Imperi'o*.

Grand'a'n merit'o'n por la nask'iĝ'ont'a lingv'o'scienc'o hav'as Johann Gottfried Herder, unu el la plej profund'a'j pens'ul'o'j de la 18-a jar'cent'o rilat'e la lingv'o'problem'o'j'n. En si'a stud'o pri la “Origin'o de la Lingv'o” (1772) li fort'e atak'is la tiam'a'n ĝeneral'a'n opini'o'n, ke la lingv'o ne pov'is est'i “invent'it'a” de la hom'o, sed ke ĝi est'is rekt'a donac'o de Di'o. Tre interes'a est'as li'a pruv'ad'o. Unu el la ĉef'a'j kaj la plej fort'a'j argument'o'j de Herder est'as, ke, se la lingv'o est'us kre'it'a de Di'o, ĝi dev'us est'i mult'e pli logik'a, pli raci'a ol ĝi fakt'e est'as. En la ekzist'ant'a'j lingv'o'j trov'iĝ'as tiom da ĥaos'o kaj mult'a'j aspekt'o'j est'as tiel mal'bon'e aranĝ'it'a'j, ke la lingv'o cert'e dev'as est'i produkt'o de la hom'o*.

La al'vok'o de Leibniz kaj la pens'o de Herder rest'is, tamen, ankoraŭ kelk'a'n temp'o'n sen rimark'ind'a'j rezult'o'j. Nur komenc'e de la 19-a jar'cent'o, precip'e post la “mal'kovr'o” de sanskrit'o* kaj la nask'iĝ'o de la kompar'a lingv'o'scienc'o, ek'est'is la unu'a'j ver'e serioz'a'j klopod'o'j solv'i la lingv'a'n enigm'o'n per scienc'a'j metod'o'j.

La nask'iĝ'o de lingv'ist'ik'o kiel ver'a scienc'o en la modern'a senc'o de la vort'o est'as lig'it'a al kvar grand'a'j nom'o'j - unu Dan'o kaj tri German'o'j -, kiu'j preskaŭ sam'temp'e aplik'is la kompar'a'n-histori'a'n metod'o'n al la lingv'a'j esplor'o'j.

Friedrich von Schlegel, prav'e konsider'at'a kiel la patr'o de la lingv'o'scienc'o esprim'is en si'a verk'o “Pri la Lingv'o kaj Saĝ'o de la Hind'o'j” (Über die Sprache und die Weisheit der Indier, 1808) la ide'o'n, ke sanskrit'o kaj la lingv'o'j de Greki'o, Italio, Germanio aparten'as al la sam'a spec'o. Li don'is ekzempl'o'j'n de vort'o'j en sanskrit'o, kiu'j est'as re'trov'ebl'a'j preskaŭ sen'ŝanĝ'e en la grek'a, latin'a kaj german'a lingv'o'j. Schlegel est'is la unu'a, kiu parol'is pri kompar'a gramatik'o. Laŭ Schlegel, ĉiu'j lingv'o'j est'as divid'it'a'j en du grand'a'j grup'o'j: al la unu'a aparten'as sanskrit'o kaj ĝi'a'j parenc'o'j, al la du'a ĉiu'j ali'a'j lingv'o'j. La grand'a'j struktur'a'j diferenc'o'j inter la lingv'o'j ig'as li'n opini'i, ke ili ne de'ven'as el la sam'a font'o.

Ali'a grand'a lingv'ist'o, Franz Bopp, kun relativ'e grand'a preciz'ec'o establ'is la komun'a'j'n trajt'o'j'n de la t.n. hind'eŭrop'a'j lingv'o'j. En si'a unu'a verk'o “Pri la Konjugaci'a Sistem'o de Sanskrit'o en Kompar'o kun tiu'j de la Grek'a, Latin'a, Persa kaj German'a Lingv'o'j”*, Bopp montr'is la proksim'ec'o'n de sanskrit'o al la lingv'o'j de Eŭrop'o kaj per tio kre'is la baz'o'n por la post'a'j stud'o'j de la kompar'a gramatik'o de la eŭrop'a'j lingv'o'j. Li'a ĉef'verk'o est'as la impon'a “Kompar'a Gramatik'o de la Sanskrit'a, Zend'a, Armen'a, Grek'a, Latin'a, Litova, Mal'nov'slav'a, Got'a kaj German'a Lingv'o'j”*, kiu'n li el'don'ad'is dum preskaŭ du'dek jar'o'j, de 1833 ĝis 1849. En tiu verk'eg'o Bopp publik'ig'is la rezult'o'j'n de si'a'j kompar'a'j stud'o'j pri la menci'it'a'j lingv'o'j. Li ne opini'is, ke la grek'a, latin'a kaj ali'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j de'ven'as de sanskrit'o, sed, mal'e, li konsider'is ĉiu'j'n tiu'j'n lingv'o'j'n kiel post'a'j'n vari'aĵ'o'j'n de unu sam'a origin'a komun'a lingv'o.

Fin'e, Jacob Grimm, la last'a el la grand'a german'a lingv'o'scienc'a tri'op'o, verk'is impon'a'n histori'a'n kaj kompar'a'n gramatik'o'n de la ĝerman'a'j lingv'o'j sub la titol'o “German'a Gramatik'o” (Deutsche Grammatik), kies unu'a volum'o aper'is en la jar'o 1819*. Grimm est'is admir'ant'o de la popol'lingv'o. Li emfaz'is la grav'ec'o'n de ĉiu, eĉ de la plej mal'grand'a dialekt'o. Grimm fam'iĝ'is ankaŭ pro si'a leĝ'o pri trans'form'iĝ'o de kelk'a'j konsonant'o'j en la grek'a, got'a kaj alt'german'a lingv'o'j. Kvankam tiu leĝ'o, kiu laŭ Otto Jespersen dev'us fakt'e est'i nom'at'a “Leg'o de Rask” pro la efektiv'a'j merit'o'j de la dan'a lingv'ist'o sur tiu kamp'o, montr'iĝ'is post'e ne'aplik'ebl'a en plur'a'j kaz'o'j, tamen la tiu'rilat'a'j labor'o'j de Rask kaj Grimm signif'is pli'a'n kontribu'o'n al la lingv'o'scienc'o.

En la jar'o 1818 est'is publik'ig'it'a la verk'o de Rasmus Rask pri la mal'nov'a nord'a lingv'o, aŭ pri la origin'o de la islanda lingv'o. Rask prezent'is ekster'ordinar'e korekt'a'n kompar'a'n gramatik'o'n de la got'a'j, slav'a'j, litova, latin'a kaj grek'a lingv'o'j. Kvankam li ne kon'is sanskrit'o'n kaj ne pri'trakt'is ĝi'n en si'a verk'o, tamen li esprim'is la pens'o'n, ke la persa kaj hind'a lingv'o'j pov'us est'i la mal'proksim'a'j font'o'j de la islanda tra la grek'a. Rask don'is ankaŭ la plej komplet'a'n kaj plej klar'a'n divid'o'n de la hind'eŭrop'a'j lingv'o'j kaj montr'is kial la divers'a'j lingv'o'j aparten'as al iu grup'o kaj kiu'j'n rilat'o'j'n ili hav'as inter si. Tiu li'a divid'o rest'is por mult'a'j jar'o'j la plej bon'a. Otto Jespersen esprim'as si'n jen'e pri la verk'o de Rask:

“Se oni est'us publik'ig'int'a ĝi'n, kiam ĝi est'is fin'it'a, kaj special'e se en lingv'o pli kon'at'a ol la dan'a, Rask pov'us est'i facil'e konsider'at'a kiel la fond'int'o de la modern'a lingv'o'scienc'o, ĉar li'a verk'o en'hav'as la plej bon'a'n ekspon'o'n de la ver'a metod'o de lingv'ist'ik'a esplor'o kiu est'is skrib'it'a en la unu'a du'on'o de la dek'naŭ'a jar'cent'o kaj li aplik'as tiu'n metod'o'n al la solv'o de long'a seri'o da grav'a'j demand'o'j”*.

De tiam la scienc'o pri la lingv'o rapid'e flor'is en ĉiu'j land'o'j. Mult'a'j gramatik'o'j de viv'ant'a'j kaj mort'int'a'j lingv'o'j est'is verk'it'a'j. Grav'a'j kompar'a'j stud'o'j est'is entrepren'it'a'j. Lingv'o'j de mal'grand'a'j gent'o'j kaj de primitiv'a'j trib'o'j est'is esplor'it'a'j.

Ankaŭ la ĝeneral'a lingv'ist'ik'o far'is konsider'ind'a'n progres'o'n. Ek'est'is plur'a'j lingv'o'teori'o'j, form'iĝ'is kelk'a'j apart'a'j skol'o'j. Menci'ind'a'j est'as la natur'ism'a-biologi'a koncept'o de August Schleicher, la psikologi'a direkt'o de H. Steinthal, la skol'o de la t.n. “jun'a'j gramatik'ist'o'j” form'it'a ĉef'e en la Universitat'o de Leipzig, la teori'o de F. de Saussure kaj la soci'ologi'a direkt'o de li'a'j du grand'a'j sekv'ant'o'j A. Meillet kaj J. Vendryès, la t.n. skol'o “vort'o'j kaj objekt'o'j”, kies plej el'star'a reprezent'ant'o est'is la grand'a lingv'ist'o Hugo Schuchardt, la neolingvistika direkt'o de Giuliano Bonfante kaj ali'a'j. Apart'a'n pozici'o'n okup'as la jafet'id'a teori'o de N. J. Marr*.

3. Ĉu Unu Aŭ Plur'a'j Pra'lingv'o'j?

Mult'e est'is kaj ankoraŭ est'as diskut'at'a la demand'o pri la mono'genez'a aŭ poli'genez'a origin'o de la hodiaŭ'a'j lingv'o'j. Ĝeneral'e parol'ant'e, la pli mal'nov'a'j teori'ist'o'j, kvankam ne konkord'a'j pri la detal'o'j, opini'is, ke unu'ec'a komun'a pra'lingv'o dev'is iam ekzist'i (mono'genez'a koncept'o). Ili baz'is si'a'n star'punkt'o'n plej'part'e sur iu'j pli aŭ mal'pli grand'a'j simil'aĵ'o'j inter kelk'a'j hodiaŭ'a'j lingv'o'j, unu'flank'e, kaj inter ili kaj la kontrol'ebl'a'j mal'nov'a'j lingv'o'j (precip'e la sanskrit'a, grek'a, latin'a, mal'nov'slav'a, antikv'a hebre'a), ali'flank'e. Tia'manier'e ili klasifik'is la lingv'o'j'n laŭ grup'o'j, sub'grup'o'j, famili'o'j kaj el'labor'is detal'a'j'n genealogi'a'j'n tabel'o'j'n - ceter'e tre impres'a'j'n unu'a'vid'e! La unu'a, kiu sistem'e klas'ig'is la lingv'o'j'n laŭ tiu metod'o, est'is la german'a lingv'ist'o August Schleicher, kiu kompren'ad'is la lingv'o'n kiel natur'a'n organism'o'n, sub'ig'at'a'n al la sam'a'j leĝ'o'j de nask'iĝ'o, viv'ad'o kaj mort'o kiel ĉiu'j ali'a'j aper'aĵ'o'j de la natur'o*. Li eksplik'is la genez'o'n de la hind'eŭrop'a'j lingv'o'j en form'o de genealogi'a arb'o: de la origin'a lingv'o, prezent'it'a kiel trunk'o, el'kresk'as branĉ'o'j, kiu'j si'a'vic'e dis'iĝ'as en form'o de branĉ'et'o'j don'ant'e fin'e la nun'a'j'n hind'eŭrop'a'j'n lingv'o'j'n. Schleicher prov'is re'konstru'i tiu'n iam'a'n komun'a'n hind'eŭrop'a'n aŭ arj'a'n lingv'o'n kaj eĉ verk'is mal'long'a'n fabl'o'n en ĝi. Ali'a'j lingv'ist'o'j sekv'is la metod'o'n de Schleicher. Ĝi'n popular'ig'is precip'e Max Müller, ali'a kon'at'a german'a lingv'ist'o de tiu epok'o.

La senc'o de la lingv'a genealogi'a arb'o* est'is montr'i, ke la hom'ar'o hav'is iam unu sol'a'n pra'lingv'o'n, kiu post'e (pro ne'kon'at'a'j kaŭz'o'j) dis'branĉ'iĝ'is en plur'a'j'n lingv'o'j'n. Tiu'j ĉi last'a'j, si'a'vic'e, plu'e dis'branĉ'iĝ'ad'is nask'ant'e nov'a'j'n lingv'o'j'n. Tia'manier'e la evolu'tendenc'o dev'us ir'i de unu'lingv'ec'o en la mal'proksim'a pas'int'ec'o al hodiaŭ'a mult'lingv'ec'o kaj, ver'ŝajn'e, al ankoraŭ pli grand'a nombr'o da lingv'o'j en la est'ont'ec'o.

Jen kio'n dir'as Max Müller pri tiu ĉi punkt'o:

“Ni pov'as koncept'i ne nur la origin'o'n de la lingv'o, sed ankaŭ ĝi'a'n neces'a'n dis'romp'iĝ'o'n; kaj ni kompren'as, ke neni'u kvant'o da vari'aĵ'o'j en la materi'a'j kaj form'a'j element'o'j de la lingv'o kontraŭ'dir'as al la supoz'it'a sol'a komun'a font'o. La lingv'o'scienc'o konduk'as ni'n tiel al la plej alt'a supr'o, de kie ni vid'as la komenc'iĝ'o'n mem de la hom'viv'o sur la ter'o kaj kie la vort'o'j, aŭd'it'a'j tiel oft'e ek'de la tag'o'j de ni'a infan'ec'o - sur la tut'a ter'o est'is unu lingv'o kaj unu parol'manier'o - ricev'as senc'o'n pli natur'a'n, pli kompren'ebl'a'n, pli konvink'a'n ol ili iam hav'is antaŭ'e”*.

Ali'lok'e la sam'a aŭtor'o asert'as, ke neni'o est'is iam ajn al'don'it'a al la esenc'o mem de la lingv'o; ke ĉiu'j lingv'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j est'is nur “ŝanĝ'iĝ'o'j de form'o”; ke, ek'de la plej mal'nov'a'j generaci'o'j, neni'u nov'a radik'o est'is iam invent'it'a kaj ke, sekv'e, “oni pov'as dir'i, ke ni uz'as la sam'a'j'n vort'o'j'n, kiu'j iam el'ir'is el la buŝ'o de la di'a kre'aĵ'o”*.

La sam'a'n mono'genez'a'n koncept'o'n pri la ek'est'o de la lingv'o hav'as mult'a'j ali'a'j pli aŭ mal'pli signif'a'j aŭtor'o'j. El ili est'as apart'e karakteriz'a, pro si'a mistik'ism'a radikal'ec'o, la ital'a lingv'ist'o Alfredo Trombetti. Bagatel'ig'ant'e tut'a'n ar'o'n da lingv'o'j, li kuraĝ'e prov'as konvink'i:

“Ĉar la esplor'o'j, kiu'j'n mi ĝis nun pov'is far'i pri la amerik'a'j lingv'o'j, sufiĉ'as por evident'ig'i ili'a'n reciprok'a'n koneks'ec'o'n kaj la mal'proksim'a'n koneks'ec'o'n kun la lingv'o'j de Orient'a Azi'o, mi larĝ'ig'as mi'a'n konklud'o'n al la asert'o, ke la hom'a lingv'o hav'as unu'ec'a'n aŭ mono'genez'a'n origin'o'n”*.

Trombetti star'ig'as ankaŭ la demand'o'n kia est'is tiu unu'ec'a pra'lingv'o. La respond'o'n, kompren'ebl'e, li evit'as, ĉar nek li, nek iu ajn ali'a kapabl'as ĝi'n don'i. En ĉiu okaz'o, tiu fantazi'a unu'ec'a pra'lingv'o ne dis'romp'iĝ'is, laŭ la opini'o de Trombetti, tuj post la form'iĝ'o. La procez'o de diferenc'iĝ'o dev'is komenc'iĝ'i nur post kiam la supoz'it'a pra'lingv'o est'is ating'int'a cert'a'n grad'o'n de vort'ar'a kaj gramatik'a evolu'o. “Sekv'e, la lingv'o'j deriv'it'a'j de ĝi dev'is hered'i iu'n kvant'o'n da vort'o'j kaj da gramatik'a'j form'o'j” - opini'as la aŭtor'o. Kial kaj kiel la imag'it'a unu'ec'a pra'lingv'o pov'is long'e viv'i sen dis'fal'o; kial kaj kiel ĝi subit'e komenc'is dis'branĉ'iĝ'ad'i post ating'o de difin'it'a evolu'ŝtup'o, la aŭtor'o ne dir'as! Ŝajn'as, do, sufiĉ'e klar'e ke ĉio ĉi dev'is okaz'i nur por prav'ig'i li'a'n star'punkt'o'n! Ĉar kiel li pov'us, sur'baz'e de radik'a'j simil'aĵ'o'j*, konstru'i si'a'n teori'o'n, se tiu pra'lingv'o konsist'us, ekzempl'e, nur el kelk'a'j ne'artik'ig'it'a'j son'o'j aŭ son'kompleks'o'j? Ne, la pra'lingv'o dev'is hav'i jam mult'a'j'n vort'o'j'n, kiu'j koncern'is, ekzempl'e, la mastr'um'ad'o'n, la parenc'ar'o'n, eĉ la nombr'o'j'n, por ke oni pov'u rilat'ig'i ĝi'a'j'n radik'o'j'n al la radik'o'j de la nun parol'at'a'j lingv'o'j! Tia'manier'e, anstataŭ konstru'i teori'o'n sur la firm'a fundament'o de esplor'it'a'j fakt'o'j, la aŭtor'o ag'is invers'e: li invent'is la fakt'o'j'n por prav'ig'i si'a'j'n teori'a'j'n asert'o'j'n!

Ali'a'j lingv'ist'o'j kaj filozof'o'j, okup'iĝ'int'a'j pri tiu ĉi problem'o, opini'is, ke iam ekzist'is plur'a'j pra'lingv'o'j. Al tiu'j aparten'is ekzempl'e, Friedrich von Schlegel kaj Friedrich Müller, kiu'j opini'is, ke la lingv'o'j ne de'ven'as el unu'nur'a komun'a font'o, sed el kelk'a'j. La eminent'a brit'a lingv'ist'o W. E. Collinson, en verk'o publik'ig'it'a en 1927, ne pren'is pozici'o'n rilat'e tiu'n demand'o'n:

“Ni dev'as konfes'i - li skrib'is -, ke ni ne sci'as, en la tut'a lingv'ar'o de la mond'o el'ir'as el unu sol'a font'o (teori'o de mono'genez'o aŭ unu'obl'a origin'o) aŭ el plur'a'j (poli'genez'o)”*.

Sed li prav'e akcent'as, ke “jam en la tag'iĝ'o de la histori'o ni trov'as dis'a'j'n lingv'o'grup'o'j'n”*.

Eĉ la aŭtor'o'j, kiu'j akcept'is la vid'punkt'o'n pri mono'genez'a lingv'a origin'o, plej oft'e est'is dev'ig'it'a'j kre'i plu'a'j'n hipotez'o'j'n por iel akord'ig'i tiu'n si'a'n star'punkt'o'n kun la real'aĵ'o. Max Müller, kies opini'o pri unu'ec'a pra'lingv'o est'as jam cit'it'a, konfes'as:

“Kia ajn est'u la origin'o de la lingv'o, ĝi'a unu'a tendenc'o dev'is cel'i al sen'fin'a vari'ec'o”*.

La aŭtor'o do, kiu en la sam'a verk'o opini'as la lingv'a'n origin'o'n unu'ec'a, ne pov'ant'e ferm'i la okul'o'j'n antaŭ la fakt'o'j, star'ig'as nov'a'n, tut'e ne pruv'it'a'n kaj ne pruv'ebl'a'n hipotez'o'n, ke tiu ĉi unu'ec'a pra'lingv'o dev'is rapid'e dis'romp'iĝ'i en amas'o'n da lingv'o'j kaj dialekt'o'j!

Hodiaŭ ne trov'iĝ'as serioz'a teori'o, kiu baz'iĝ'us sur la hipotez'o de unu sol'a pra'lingv'o, komun'a al la tut'a hom'ar'o. G. Révész dir'as en si'a verk'o pri la origin'o'j kaj antaŭ'histori'o de la lingv'o:

“La koncept'o de lingv'a genealogi'a arb'o est'as for'las'it'a en la esplor'o'j de la last'a temp'o. Eĉ por Joh. Schmidt la ide'o pri ‘pra'lingv'o’ et'iĝ'is al nur'a fantom'o. Simil'e al ‘la unu'a hom'o’ kaj al ‘la unu'a popol'o’, ‘la unu'a lingv'o’ est'as fantazi'aĵ'o, sen'fundament'a hipotez'o baz'it'a sur ne'prav'ig'ebl'a interpret'ad'o de la koncept'o de la evolu'o... Ekzist'as neni'a pruv'o, ĉu histori'a ĉu de kompar'a lingv'ist'ik'o, por tia hipotez'o”*,

Mario Pei, kvankam sen'dub'e li trov'iĝ'as sub la prem'o de la ide'o pri komun'a “pra'lingv'o”, re'kon'as, ke neni'o aŭ nur tre mal'mult'e kun'lig'as tia'j'n lingv'o'grup'o'j'n kiel la hind'eŭrop'a kaj la malaj'a-polinezia, aŭ la ĉin'a kaj hotentot'a*.

Ankaŭ ali'a'j teori'ist'o'j ne liber'iĝ'is plen'e de la pens'o, kiu ankoraŭ pez'e ŝveb'as super ili'a'j labor'o'j, pri la mono'genez'a de'ven'o: se ne pov'as est'i unu sol'a pra'lingv'o, est'u, do, la nombr'o de “pra'lingv'o'j” almenaŭ kiom ebl'e plej lim'ig'it'a. Tio, fakt'e, est'as la kern'o de ili'a'j tiu'rilat'a'j klopod'o'j.

4. Divers'a'j Opini'o'j Pri La Lingv'o'form'iĝ'o

La manier'o, laŭ kiu ek'est'is la lingv'o kaj kiel ĝi plu'e form'iĝ'ad'is, est'is kaj est'as ankoraŭ tre diskut'at'a. Ankaŭ koncern'e tiu'n punkt'o'n ekzist'as tre mal'sam'a'j opini'o'j. Kompren'ebl'e, plej simpl'e est'as asert'i, ke la lingv'o aparten'as al la hom'o sur'baz'e de li'a propr'a natur'o, de li'a hom'ec'o mem. Por la aŭtor'o'j, kred'ant'a'j ke la hom'o iu'n bel'a'n tag'o'n subit'e aper'is sur la ter'o ĝust'e tia, kia li est'as hodiaŭ, ne ekzist'as tiu'rilat'e mal'facil'aĵ'o'j. Se tiu aŭ ali'a super'natur'a fort'o - de'pend'e de la kred'o - efektiv'e kre'is la hom'o'n kaj don'is al li difin'it'a'j'n ec'o'j'n, evident'e neni'o mal'help'is, ke unu el tiu'j ec'o'j est'u la kapabl'o parol'i per el'labor'it'a kaj polur'it'a esprim'il'o, kun sufiĉ'a kvant'o da vort'o'j kaj fleksi'o'j, por ke en la 19-a kaj eĉ en la 20-a jar'cent'o'j part'o de la lingv'ist'o'j pov'u skrib'i pri tio romantik'a'j'n fabel'o'j'n.

Ali'flank'e, ankaŭ en scienc'a'j rond'o'j aŭ en medi'o'j pretend'ant'a'j hav'i tia'n karakter'o'n, ne mal'oft'e okaz'ad'is divers'spec'a'j strang'aĵ'o'j. Unu el tiu'j ver'e merit'as est'i menci'it'a. Opini'ant'e ver'ŝajn'e, ke la demand'o'j lig'it'a'j al la ek'est'o kaj form'iĝ'o de la lingv'o est'as ne'solv'ebl'a'j, la franc'a Societ'o de Lingv'ist'ik'o (Societe de Linguistique) formal'e mal'permes'is en 1866 ĉi'a'n pli'a'n diskut'o'n pri la afer'o.

Super'flu'e dir'i, ke la scienc'o nek klin'iĝ'is antaŭ superstiĉ'o'j aŭ dogm'o'j, nek mult'e observ'is tia'spec'a'j'n mal'permes'o'j'n. La hom'o'n interes'is tiu ĉi mir'ind'a fenomen'o kaj, klopod'ant'e ĝi'n kompren'i, li serĉ'is ĝi'a'j'n kaŭz'o'j'n, ĝi'a'n signif'o'n, ĝi'a'n plej profund'a'n senc'o'n.

Unu el la ĉef'a'j problem'o'j, kiu'j dum kelk'a'j jar'cent'o'j okup'is la antikv'a'n filozofi'o'n kaj divid'is la tiam'a'j'n pens'ul'o'j'n en du ĉef'a'j'n kamp'o'j'n, est'is la demand'o pri la rilat'o inter la vort'o'j, la rilat'o inter la objekt'o'j kaj ili'a'j nom'o'j. Ankaŭ en tiu ĉi sfer'o la grek'a'j sofist'o'j ĵet'is la unu'a'j'n sem'o'j'n.

Laŭ la sofist'o Hermogeno (mez'e de la 5-a jar'cent'o antaŭ ni'a era'o), la lingv'o est'as neni'o ali'a ol ia'spec'a konvenci'o inter la person'o'j, kiu'j ĝi'n uz'as. Li eksplik'ad'is, ke “pir'o” est'us pov'int'a nom'iĝ'i “prun'o”, kaj ke la nom'o de “prun'o” pov'us tut'e bon'e est'i “pir'o”, se al la hom'o'j tio est'us plaĉ'int'a. Hermogeno, do, opini'is, ke la lingv'o est'as plen'e arbitr'a kre'aĵ'o de la hom'o.

Ali'a grek'a filozof'o, Heraklit'o (6-a jar'cent'o), asert'is, kontraŭ'e, ke la vort'o'j hav'as “natur'a'n” ekzist'o'n. Uz'i vort'o'j'n ekster ili'a natur'o mem signif'as ne parol'i, sed produkt'i bru'o'n. Oni ne pov'as don'i al la objekt'o'j kiu'n ajn nom'o'n aŭ kiom ajn da ili, plen'e laŭ si'a plaĉ'o, sed ĉiu objekt'o hav'as si'a'n propr'a'n nom'o'n, de'pend'e de la natur'o de la objekt'o. Kiel oni vid'as, laŭ Heraklit'o ekzist'as ia'spec'a determin'ism'o inter la objekt'o kaj la vort'o sign'ant'a ĝi'n.

La grand'a pens'ul'o Demokrit'o (5-a jar'cent'o) nom'is la vort'o'j'n “agalmata fonêenta”, tio est'as “son'a'j statu'o'j”. La vort'o'j, laŭ la grek'a material'ist'o, ne est'as natur'a'j bild'o'j, kiu'j'n la natur'o ia'manier'e ĵet'us en la hom'a'n anim'o'n, tiel ke ĝi nepr'e dev'us ili'n akcept'i kaj re'produkt'i en form'o de difin'it'a'j son'kompleks'o'j; la vort'o'j est'as statu'o'j el son'o, sam'e kiel ekzist'as art'a'j verk'o'j el ŝton'o aŭ el bronz'o. Demokrit'o akcept'is, koncern'e la lingv'o'n, la princip'o'n de ĝi'a konsci'a kre'ad'o, sed ne de arbitr'a kre'ad'o, kiel opini'is Hermogeno. Mal'e, Heraklit'o aparten'is al la filozofi'a skol'o de la natur'a ek'est'o de la lingv'o.

La esenc'o de tiu tut'a diskut'o rilat'is al la demand'o, ĉu la vort'o'j ricev'as si'a'n karakter'o'n laŭ la natur'o de la objekt'o'j (fysei) aŭ ĉu la rilat'o inter la vort'o kaj la objekt'o est'as fond'it'a sur leĝ'o, sur inter'konsent'o, sur kutim'o, nom'e pli aŭ mal'pli konsci'e (thesei). Al la demand'o est'as dediĉ'it'a ankaŭ la fam'a dialog'o “Kratilo” (Kratylos) de Platon'o (428-348). En tiu verk'o Kratilo kaj Hermogeno detal'e diskut'as la argument'o'j'n kaj kontraŭ'argument'o'j'n de ambaŭ star'punkt'o'j. Platon'o konklud'as la dialog'o'n per la asert'o, ke neni'u el la du opini'o'j est'as prav'a, ĉar lingv'o, korekt'a laŭ la natur'o, pov'as ekzist'i nur en la ide'o.

Ankaŭ Aristotelo (384-322) dediĉ'is grand'a'n atent'o'n al la lingv'o, precip'e en si'a'j verk'o'j “Poet'ik'o” kaj “Retor'ik'o”. Li kategori'ig'is la vort'o'j'n kaj li'a labor'o hav'is grand'a'n influ'o'n je la post'a'j generaci'o'j.

Plu'a'n paŝ'o'n sur tiu ĉi kamp'o far'is Epikuro (341-270). Al li est'as atribu'at'a la pens'o, ke en la unu'a form'ad'o de la lingv'o la hom'o'j ag'is ne'konsci'e simil'e al tus'ad'o, tern'ad'o, sopir'ad'o. Tamen - eksplik'as la filozof'o - antaŭ ol nask'iĝ'is la ver'a lingv'o kaj por ke ĝi nask'iĝ'u, ia inter'konsent'o dev'is est'i far'it'a inter la hom'o'j, por ke ĉiu sci'u kio'n preciz'e signif'as tiu'j strang'a'j son'o'j. Ankaŭ por Epikuro, do, la plej profund'a font'o de la lingv'o trov'iĝ'as en la inter'konsent'o, aŭ almenaŭ en ia'spec'a ne'eksplic'it'a konvenci'o inter ĝi'a'j uz'ant'o'j. Sekv'e, ankaŭ laŭ li'a vid'punkt'o, la lingv'o en ĉiu okaz'o est'as produkt'o de la hom'o sur'baz'e de son'o'j, kiu'j'n li pov'is natur'e el'ig'i el si'a buŝ'o.

La supr'a'j opini'o'j, kvankam prezent'it'a'j tre konciz'e, tamen sufiĉ'as por montr'i, ke jam en la antikv'a grek'a filozofi'o trov'iĝ'is la ĝerm'o'j de la ĉef'a'j, mult'e pli post'a'j, direkt'o'j pri la form'iĝ'o de la lingv'o. Jen la ĉef'a'j el ili:

(1) Unu'j opini'as, ke la vort'o'j tut'e “natur'e” aparten'as al la objekt'o'j kaj al la ide'o'j. Tia est'is la vid'punkt'o de Heraklit'o. Esenc'e sam'e tia'n mistik'a'n, ne'scienc'a'n rigard'o'n al tiu ĉi afer'o dev'as hav'i ĉiu, kiu opini'as la lingv'o'n determin'it'a de la karakter'o de la natur'o, si'a'vic'e kre'aĵ'o de super'natur'a'j fort'o'j.

(2) Laŭ la ali'a'j la kapabl'o el'ig'ad'i artik'ig'it'a'j'n son'o'j'n est'is kaj est'as en'nask'it'a en la hom'o. Neces'is nur nom'i tut'e hazard'e kaj arbitr'e la divers'a'j'n objekt'o'j'n, ide'o'j'n, kvalit'o'j'n kaj ag'o'j'n per kombin'o'j de tiu'j son'o'j. Ĝi est'as la pens'o de Hermogeno, kiu'n oni pov'as re'trov'i ĉe John Locke (1632-1704), precip'e en li'a verk'o An Essay Concerning Human Understanding (Ese'o pri la Hom'a Kompren'o). Ĝi harmoni'as kun li'a filozofi'o. Locke opini'as, ke est'as ebl'e pens'i sen apart'a'j simbol'o'j por la unu'op'a'j ide'o'j. Li eĉ kred'as, ke la hom'a cerb'o est'as kapabl'a form'i ne nur koncept'o'j'n, sed ankaŭ tut'a'j'n propozici'o'j'n sen ia ajn help'o de la vort'o'j. El vid'punkt'o de Locke est'as tre natur'e, ke la primitiv'a hom'o util'ig'is iu'j'n artik'ig'it'a'j'n son'o'j'n, pri kiu'j li dispon'is, por nom'i per ili tut'e arbitr'e si'a'j'n divers'a'j'n jam ekzist'ant'a'j'n ide'o'j'n. Jen karakteriz'a el'dir'o de Locke pri la ek'est'o de la lingv'o:

“Tia'manier'e ni pov'as kompren'i, kiel la vort'o'j, kiu'j pro si'a natur'o est'is tiel bon'e adapt'it'a'j por tiu ĉi cel'o, est'is ek'uz'it'a'j de la hom'o'j kiel sign'o'j de ili'a'j ide'o'j; ne per'e de kiu ajn natur'a koneks'ec'o, kiu kvazaŭ'e ekzist'us inter la unu'op'a'j artik'ig'it'a'j son'o'j kaj difin'it'a'j ide'o'j, ĉar, ja, en tiu okaz'o ekzist'us nur unu lingv'o por ĉiu'j hom'o'j, sed per intenc'a atribu'o, laŭ kiu difin'it'a vort'o est'is arbitr'e far'it'a sign'o de tia ide'o”*.

Est'as mem'kompren'ebl'e, ke tiu ĉi konsci'a, sed plen'e arbitr'a kre'ad'o de la lingv'o, dev'is laŭ John Locke, rezult'ig'i grand'a'n divers'ec'o'n de la lingv'o'j. La ebl'ec'o'j por form'i vort'o'j'n el la artik'ig'it'a'j son'o'j de la nun'temp'a'j alt'e evolu'int'a'j lingv'o'j, est'as preskaŭ sen'fin'a'j. Leibniz, la grand'a german'a filozof'o, el'kalkul'is en si'a kon'at'a verk'o De Arte Combinatoria (Pri la Art'o Kombin'i) ke el 23 liter'o'j oni pov'as form'i pli ol 25.852 trilion'o'j'n da divers'a'j vort'o'j. Se oni pren'as 24 liter'o'j'n, la cifer'o alt'iĝ'as al pli ol 600.000 trilion'o'j da vort'o'j, aŭ, pli korekt'e, da son'o'j kaj son'kombin'o'j mal'sam'a'j inter si. Se oni akcept'as la star'punkt'o'n pri la arbitr'a kre'ad'o de la vort'o'j el jam pret'a'j, ekzist'ant'a'j artik'ig'it'a'j son'o'j, est'as evident'e, ke la sen'fin'a'j kre'o'ebl'ec'o'j nepr'e rezult'ig'as grand'a'n vari'ec'o'n de la lingv'o'j kun sen'nombr'a'j reciprok'a'j diferenc'o'j. Oni ne pov'as atribu'i al io ali'a krom al pur'a hazard'o, se en du aŭ plur'a'j lingv'o'j, hav'ant'a'j neni'a'n rilat'o'n inter si, trov'iĝ'as du sam'a'j aŭ simil'a'j vort'o'j (son'kombin'o'j) por la sam'a aŭ simil'a ide'o. Sen'dub'e, ekzempl'e, eĉ ekster la kadr'o de la pens'o de Locke, la ital'a “donna” kaj la japan'a “onna” hav'as lingv'ist'ik'e neni'o'n komun'a'n, kvankam laŭ la son'o ili est'as simil'a'j kaj ambaŭ signif'as “vir'in'o”. Mal'e, komun'ec'o'n hav'as la sufiks'o -in, trov'iĝ'ant'a en plur'a'j lingv'o'j por sign'i la in'a'n seks'o'n: latin'e regina, ital'e regina, franc'e reine, german'e Königin, Esperant'e reĝ'in'o k. t. p.

(3) La tri'a direkt'o asert'as, ke la parol'at'a lingv'o ek'est'is per la imit'ad'o de la natur'a'j son'o'j. La primitiv'a hom'o, sen'ĉes'e aŭd'ant'e ĉirkaŭ si en la natur'o divers'a'j'n son'o'j'n, komenc'is nom'i la best'o'j'n, objekt'o'j'n kaj fenomen'o'j'n laŭ la plej karakteriz'a'j son'o'j, kiu'j'n ili el'ig'is aŭ kaŭz'is. La teori'o'n pri la onomatope'a ek'est'o kaj form'iĝ'o de la lingv'o dis'fam'ig'is precip'e la kon'at'a german'a filozof'o Johann Gottfried Herder. Li opini'is, ke la ek'est'o de la lingv'o est'as ŝuld'at'a al intern'a impuls'o de la natur'o, simil'e al matur'a embri'o, kiu prem'e postul'as si'a'n nask'iĝ'o'n. Ating'int'e tiu'n grad'o'n de neces'a ek'est'o, la unu'a'j vort'o'j form'iĝ'is tiel, ke la hom'a atent'o konsci'e al'kroĉ'iĝ'is al tiu el la sensaci'o'j ricev'it'a'j per la sens'o'j, kiu est'as la plej disting'a mark'o de la koncern'a objekt'o. Ekzempl'e, vid'int'e ŝaf'o'n kaj aŭd'int'e ĝi'a'n blek'ad'o'n, la hom'o re'ten'is preciz'e la blek'ad'o'n kiel la plej karakteriz'a'n disting'il'o'n, tiel ke post'e, de'nov'e renkont'int'e la sam'a'n best'o'n, li imit'is la blek'ad'o'n kaj nom'is tiu'n animal'o'n “blek'ant'o”.

La onomatope'a teori'o proksim'iĝ'as al la hipotez'o pri la “natur'a” kun'lig'it'ec'o kaj de'pend'ec'o inter la vort'o'j kaj la objekt'o'j.

Iom pli profund'a esplor'o montr'as, ke en ĉiu'j lingv'o'j fakt'e trov'iĝ'as kelk'a'j tia'j onomatope'a'j vort'o'j, sed ke ili'a nombr'o est'as tre lim'ig'it'a*. Oni ne pov'as star'ig'i serioz'a'n scienc'a'n teori'o'n sur tiu ĉi hipotez'o. Max Müller nom'is ĝi'n, iom mok'e, la teori'o de “bau-vau” kaj mal'akcept'is ĝi'n kiel tut'e sen'fundament'a'n. “La nombr'o de la vort'o'j - li dir'is - kiu'j fakt'e est'is form'it'a'j sur'baz'e de son'imit'ad'o, mal'dik'iĝ'as ĝis tre'eg'e mal'grand'a proporci'o... kaj fin'e rest'as al ni la konvink'o, ke la lingv'o'j... - hav'as ali'a'n origin'o'n”*.

(4) Plu'a hipotez'o est'as tiu, kiu asert'as, ke la primitiv'a hom'o, evident'e, ne hav'is artik'ig'it'a'n lingv'o'n, sed ke li ĉiam pov'is el'ig'i iu'j'n ĝem'o'j'n, sopir'o'j'n, kri'o'j'n, k. s. Tiu'j ĉi son'o'j far'iĝ'is iom post iom la nom'o'j de objekt'o'j, fenomen'o'j, ag'o'j.

Mult'a'j filozof'o'j, inter kiu'j ankaŭ la grand'a franc'a pens'ul'o E. E. Condillac (1715-1780) protest'e lev'is si'a'n voĉ'o'n kontraŭ la onomatope'a teori'o, akcent'ant'e, ke ĝi fakt'e konsider'as la hom'o'n est'ul'o mal'super'a al la best'o'j.

Tiu'j ĉi filozof'o'j ne pov'is konsent'i, ke la pra'hom'o est'us dev'ig'it'a lern'i de la natur'o, de la best'o'j, de la vent'o'j, de la ond'o'j... la boj'ad'o'n kaj miaŭ'ad'o'n, la ĉirp'ad'o'n kaj pep'ad'o'n, la muĝ'ad'o'n kaj grinc'ad'o'n. La hom'o - ili dir'is - produkt'as kaj kri'o'j'n kaj ĝem'o'j'n kaj singult'o'j'n per si mem. Ne est'as neces'e, ke li prunt'u ili'n de la natur'o aŭ ke li imit'u la best'o'j'n. La hom'o re'ag'as per tiu aŭ ali'a el tiu'j ĉi son'o'j de'pend'e de tio, ĉu li est'as frap'it'a aŭ tuŝ'it'a de tim'o, surpriz'o, ĝoj'o, dolor'o, am'o aŭ mal'am'o.

La kri'o'j'n aŭ interjekci'o'j'n, en kun'lig'o kun la gest'o'j, plur'a'j filozof'o'j kaj lingv'ist'o'j prezent'is kiel la font'o'j'n de la lingv'o. Konform'e al tiu ĉi teori'o, la lingv'o cert'e dev'as est'i klar'e disting'at'a de la spontan'a'j esprim'a'j gest'o'j kaj son'o'j. Tamen kaj la parol'at'a lingv'o kaj la lingv'o de gest'o'j pov'as est'i deriv'it'a de tiu'j son'o'j kaj spontan'e esprim'a'j gest'o'j. Konsider'ant'e la fakt'o'n, ke la parol'at'a lingv'o est'as apog'at'a per spontan'a'j gest'o'j kaj son'o'j, kiel ankaŭ ke la infan'o'j laŭ'grad'e trans'form'as spontan'a'j'n emoci'a'j'n re'ag'o'j'n en konsci'a'j'n parol'son'o'j'n kaj gest'o'j'n, tiu'j aŭtor'o'j opini'is la spontan'a'j'n esprim'manier'o'j'n kiel la pra'form'o'j'n aŭ antaŭ'form'o'j'n de la lingv'o. Tiu ĉi ide'o trov'is vast'a'n akcept'o'n. Ĝi'n apog'is, krom E. B. Condillac, ankaŭ C. Darwin, H. Spencer, W. Wundt, H. Höffding, W. Jerusalem kaj ali'a'j*.

La hipotez'o'n, ke la lingv'o dank'as si'a'n ek'est'o'n ekskluziv'e al la spontan'a'j interjekci'o'j kiel natur'a'j re'ag'o'j de la hom'o en divers'a'j situaci'o'j, Max Müller nom'is en la jam cit'it'a verk'o la teori'o de “puh-puh”. La ide'o pri la gest'o'j kiel font'o de la lingv'o en'ir'is post'e en la baz'o'n de la teori'o de Marr.

(5) Est'as jam menci'it'e, ke Epikuro klar'ig'is la ek'est'o'n de la lingv'o per inter'konsent'o de la hom'o'j uz'ont'a'j ĝi'n. Oni re'trov'as la sam'a'n pens'o'n, en tiu aŭ ali'a form'o, ĉe mult'a'j filozof'o'j aŭ lingv'ist'o'j ĝis la hodiaŭ'a tag'o. Tiel, ekzempl'e, J. J. Rousseau imag'is la ek'est'o'n de la lingv'o sur'baz'e de inter'konsent'o, tut'e konform'e al la ide'o pri la soci'a kontrakt'o (contrat social), kiu'n li konsider'is, kiel sci'at'e, fundament'o de la tut'a soci'a ord'o. Rousseau tamen ne montr'is kia'manier'e sen'lingv'a'j hom'o'j pov'us diskut'i la demand'o'n kaj inter'konsent'i pri la son'o'j, kiu'j sign'os tiu'n aŭ ali'a'n ide'o'n, pri la sistem'ig'o de tiu'j son'o'j, en'tut'e pri la kre'o kaj funkci'ig'o de la lingv'o! La sam'a ide'o re'trov'iĝ'as eĉ ĉe el'star'a'j kaj re'kon'it'a'j nun'temp'a'j lingv'ist'o'j, kia cert'e est'as Mario Pei. Parol'ant'e pri la ek'est'o de la lingv'o, li dir'as en libr'o por la jun'ul'ar'o:

“La lingv'o fakt'e komenc'iĝ'as, kiam du aŭ plur'a'j hom'a'j est'ul'o'j decid'as, ke difin'it'a son'o, aŭ grup'o da son'o'j, dev'as hav'i la sam'a'n signif'o'n por ambaŭ aŭ por ĉiu'j. Sur tiu punkt'o nask'iĝ'is lingv'o... La sekv'ant'a afer'o, kiu'n ni konstat'as, est'as, ke, se la lingv'o kresk'is, kiel ni supoz'as, sur'baz'e de reciprok'a inter'konsent'o, ne est'as surpriz'e, ke ekzist'as tiom da mal'sam'a'j lingv'o'j en la mond'o”*.

Mario Pei ne dir'as kiam okaz'is tiu reciprok'a inter'konsent'o, nek kia'manier'e ĝi pov'is okaz'i. Sen'dub'e la hom'o'j, kiu'j parol'as la sam'a'n lingv'o'n, ne far'as tio'n sur'baz'e de ia eksplic'it'a inter'konsent'o en form'o de ia kontrakt'o. La “inter'konsent'o” hav'as tut'e ali'a'n karakter'o'n ol pens'is Rousseau aŭ, en ali'a manier'o, Mario Pei. Kaj eksplik'i tia'manier'e la ek'est'o'n kaj evolu'o'n de la lingv'o, eĉ nur en libr'o por la jun'ul'ar'o, signif'as ver'e pli ol tro'simpl'ig'i la afer'o'n.

Max Müller anstataŭ'ig'is la epikur'an ide'o'n pri konvenci'a akord'o per pens'o darvin'ism'a, nom'e per tiu de natur'a selekt'ad'o, aŭ - kiel li ĝi'n nom'is en si'a'j Lekci'o'j pri la Lingv'o'scienc'o - natur'a elimin'ad'o.

Jen kio'n li kompren'as sub “natur'a elimin'ad'o”:

Nombr'o da sens'a'j impres'o'j produkt'as mens'a'n bild'o'n aŭ percept'o'n. Plur'a'j tia'spec'a'j percept'o'j rezult'ig'as ĝeneral'a'n noci'o'n. Nun - dir'as M. Müller - “ni pov'as kompren'i, ke difin'it'a nombr'o da sens'a'j impres'o'j pov'as kaŭz'i respond'a'n voĉ'a'n esprim'o'n: iu'n kri'o'n, iu'n interjekci'o'n, aŭ ke imit'ad'o de la al'ven'ant'a son'o pov'as form'i part'o'n de la sens'a'j impres'o'j; sam'e tiel ni kompren'as, ke iu nombr'o da tia'spec'a'j voĉ'a'j esprim'o'j pov'as perd'iĝ'i en esprim'o ĝeneral'a kaj las'i post si la radik'o'n, kiel sign'o'n rilat'ant'a'n al la ĝeneral'a noci'o...”*. Pri'trakt'ant'e la problem'o'n kiel form'iĝ'is la ĝeneral'a'j noci'o'j, la aŭtor'o dir'as, ke ili ne est'as format'a'j hazard'e, sed laŭ cert'a leĝ'ec'o. Müller fid'as, ke tiu leĝ'ec'o trov'iĝ'as en la raci'o mem:

“Tiu ĉi leĝ'o - li dir'as - est'as ni'a intern'a raci'o, kiu respond'as al la ekster'a raci'o, al la raci'o, se mi tiel rajt'as dir'i, de la natur'o. La natur'a selekt'ad'o est'as... sen'ŝanĝ'e, ĉiam selekt'ad'o raci'a... Ne ĉiu hazard'a percept'o est'as lev'at'a al la dign'o de ĝeneral'a noci'o: nur unu... la plej fort'a, la plej util'a. Mult'a'j percept'o'j, kiu'j laŭ natur'a manier'o prezent'iĝ'as al ni'a'j mens'o'j, tamen neniam est'is kolekt'it'a'j en ĝeneral'a'j noci'o'j kaj, sekv'e, ili ne ricev'is i'a'n nom'o'n”*.

Müller eksplik'as, ke, ekzempl'e, ne ekzist'as vort'o'j rilat'ant'a'j al ĉiu'j blu'a'j aŭ al ĉiu'j ruĝ'a'j flor'o'j, nek ekzist'as vort'o'j en'ten'ant'a'j la ide'o'n de hund'o kaj kat'o, sed ne tiu'n de ĉeval'o kaj bov'o*.

(6) Ne pov'ant'e kontent'iĝ'i per la rezult'o'j de ĉiu'j ĉi hipotez'o'j kaj teori'a'j prov'o'j klar'ig'i la ek'est'o'n de la lingv'o, plur'a'j pens'ul'o'j ven'is al la ide'o, ke oni dev'us esplor'i la form'iĝ'o'n de la lingv'o ĉe la infan'o'j por kompren'i la unu'a'j'n ĝerm'o'j'n de la pra'hom'a lingv'o.

Tiu ide'o, fakt'e, est'as tre mal'nov'a. La grek'a histori'ist'o Herodot'o rakont'as, ke la egipta faraon'o Psametiko jam en la 6-a jar'cent'o antaŭ ni'a era'o, dezir'ant'e ek'sci'i kiu lingv'o est'is la unu'a, far'is eksperiment'o'n per du nov'nask'it'a'j infan'o'j vart'at'a'j de kapr'in'o'j, tiel ke ili ne pov'u aŭd'i hom'a'n lingv'o'n. Post kelk'a temp'o ili ek'parol'is kaj la unu'a vort'o est'is bek'os. Al la demand'o en kiu lingv'o trov'iĝ'as tiu vort'o, la faraon'o ricev'is la respond'o'n, ke ĝi ekzist'as en la frigi'a kaj ke en tiu lingv'o ĝi signif'as “pan'o”. Do, la faraon'o konklud'is, ke la frigi'a lingv'o est'is la pra'lingv'o! Kvintilian'o, la fam'a instru'ist'o de la parol'art'o en la antikv'a Romo, rimark'ig'is, ke la infan'o'j est'is eduk'it'a'j de mut'a'j vart'ist'in'o'j kaj tial dev'is est'i mut'a'j. John Locke atent'ig'is, ke ili'a “lingv'o” est'as tut'e simpl'e la bek de la kapr'in'o'j, al kiu est'is al'don'it'a la grek'a fin'aĵ'o -os!*. Tut'e sen'konsider'e al la demand'o ĉu iam fakt'e okaz'is tiu “eksperiment'o”, la rakont'o mem est'as interes'a, ĉar ĝi montr'as, ke jam en tre mal'nov'a temp'o ankaŭ en ali'a'j land'o'j de la antikv'a mond'o reg'is interes'iĝ'o pri la lingv'a origin'o kaj ke oni prov'is ĝi'n eksplik'i per la form'iĝ'o de la lingv'o ĉe la infan'o'j.

Unu el la scienc'ul'o'j, kiu'j esplor'is la lingv'o'n el tiu vid'punkt'o, est'is la franc'a filozof'o, histori'ist'o kaj kritik'ist'o Hippolyte Taine (1828-1893). Li ekzamen'is la fenomen'o'n ĉe si'a propr'a knab'in'et'o. Taine konstat'is, ke je la aĝ'o de 3 1/2 monat'o'j la infan'o komenc'is el'ig'i divers'a'j'n interjekci'o'j'n, form'it'a'j'n el nur'a'j vokal'o'j. Post kelk'a'j monat'o'j la infan'o komenc'is al'don'ad'i konsonant'o'j'n kaj la interjekci'o'j far'iĝ'ad'is ĉiam pli artik'ig'it'a'j. Komenc'e la knab'in'et'o lig'ad'is neniu'n ide'o'n al la produkt'at'a'j son'o'j, sed ek'de la dek'unu'a monat'o ŝi turn'ad'is la kap'et'o'n al la patr'in'o, kiam oni demand'is: “Kie est'as la patr'in'o?” En la dek'du'a monat'o la vort'o “pup'o” jam signif'is por ŝi i'o'n bunt'a'n, divers'kolor'a'n. Fin'e, inter 1;0 kaj 1;1 1/2 ŝi ek'form'is la vort'o'j'n papa, mama, ŭa-ŭa (hund'o), ko-ko (kok'o), da-da (ĉeval'o), mia (kat'o). Preskaŭ ĉiu'j ĉi vort'o'j - dir'as Taine - est'as du'obl'ig'it'a'j unu'silab'a'j vort'o'j, imit'ant'a'j la natur'a'j'n son'o'j'n. En la dek'sep'a monat'o de si'a viv'o la knab'in'et'o el'dir'ad'is la vort'o'n amn, kio por ŝi signif'is “manĝ'i” aŭ “mi vol'as manĝ'i”.

Taine, kaj post'e ankaŭ plur'a'j ali'a'j, inter kiu'j F. Garlanda, konklud'is, ke la unu'a'j “vort'o'j”, kiu'j'n el'dir'as la infan'o'j, hav'as tre kompleks'a'n signif'o'n: mn aŭ amn pov'as est'i “manĝ'aĵ'o”, “manĝ'i”, “mi vol'as manĝ'i”, “mi dezir'as manĝ'i”...*.

En la last'a'j jar'dek'o'j la esplor'ad'o de la infan'a lingv'o far'is grand'a'n progres'o'n. Ne est'as ĉi tie la lok'o por prezent'i la mult'flank'a'j'n, oft'e tre interes'a'j'n rezult'o'j'n de la infan'a psikologi'o. Sed est'as menci'ind'e, ke ĝeneral'e est'as konstat'it'a'j du grav'a'j fakt'o'j: 1) ne nur la unu'a'j kri'o'j, sed ankaŭ la unu'a'j artik'ig'it'a'j son'o'j est'as lig'it'a'j sol'e al sent'o'j de kontent'o aŭ mal'kontent'o, kaj tiu'j kri'o'j aŭ son'o'j est'as el'ig'at'a'j ne'konsci'e, tut'e instinkt'e; 2) la el'dir'ad'o de la artik'ig'it'a'j vort'o'j est'as en la komenc'o sen'signif'a kaj post'e ĝi hav'as plur'obl'a'n signif'o'n. C. W. Valentine dir'as, ke li pov'is disting'i ĉe si'a infan'o je la fin'o de la unu'a monat'o tri spec'o'j'n de spontan'a'j kri'o'j: por la mal'sat'o, por la dolor'o kaj por la kontent'o, sed li akcent'as, ke ili ne pov'as est'i konsider'at'a'j kiel lingv'o. En la tri'a monat'o komenc'iĝ'is la “praktik'ad'o” de artik'ig'it'a'j son'o'j, ĉef'e en stat'o de feliĉ'o kaj kontent'o. Tiu akir'ad'o per praktik'o de artik'ig'it'a'j son'o'j far'iĝ'is ĉiam pli kaj pli oft'a ĝis, fin'e, la infan'o komenc'is imit'i la aŭd'it'a'j'n vort'o'j'n. Sed ankaŭ en tiu ĉi stadi'o la uz'ad'o de iu vort'o est'is lig'it'a al sent'o'j:

“Tia'manier'e ŝajn'as, ke la unu'a real'e senc'o, eĉ de ‘Dada’ (kiu'n li'a patr'in'o daŭr'e prov'is ig'i li'n uz'i por indik'i li'a'n patr'o'n), est'is ĝeneral'e iu sent'o, ebl'e larĝ'iĝ'ant'a de la patr'o al lud'il'o'j tra iu komun'a sent'o-aspekt'o... ‘Nan-nan’, ŝajn'as, ĝeneral'iĝ'is kiel kri'o kaj simbol'o por la aĵ'o'j, kiu'j'n hav'ig'as li'a patr'in'o, sam'e kiel ‘Dada’ est'as kri'o por patr'o-ĝoj'o-lud'o”*.

Ali'a special'ist'o pri tiu demand'o, Leopold Stein, dir'as, ke la esprim'o mam-am, kiu'n knab'in'et'o uz'is la unu'a'n foj'o'n en la 206-a tag'o de si'a viv'o kiel sign'o de kares'em'o, aplik'is tiu'n vort'o'n, inter la 354-a kaj 602-a tag'o'j, por ĉiu person'o, por ĉiu nutr'aĵ'o, ali'a objekt'o aŭ okaz'aĵ'o, kiu kontent'ig'is ŝi'a'j'n dezir'o'j'n. Kaj li konklud'as:

“Est'as, do, evident'e, ke en tiu ĉi stadi'o la ‘vort'o’ defi'as ĉiu'n prov'o'n est'i inkluziv'at'a en kiu'n ajn aktual'a'n gramatik'a'n (logik'a'n) kategori'o'n”*.

Unu el la lingv'ist'o'j, kiu'j opini'is la infan'parol'o'n de la unu'a jar'o tre grav'a por kompren'o de la ek'est'o de la lingv'o, est'is Otto Jespersen. Laŭ li'a opini'o, oni dev'as si'n turn'i al la beb'o'lingv'o kiel ĝi est'as parol'at'a en la unu'a jar'o de la viv'o, se oni vol'as far'i paralel'o'n kun la unu'a akir'o de la lingv'o en la histori'o de la hom'o*.

Kompar'ant'e la infan'a'n lingv'o'n, tut'e special'e la form'iĝ'o'n de la lingv'o ĉe la infan'o'j en la unu'a jar'o, kun la lingv'o'j de primitiv'a'j trib'o'j, plur'a'j lingv'ist'o'j trov'is kelk'a'j'n komun'a'j'n trajt'o'j'n, kio ig'is ili'n pens'i, ke la ek'est'o'n de la lingv'o en'tut'e kompren'ig'as preciz'e la form'iĝ'o de la lingv'o ĉe la infan'o'j. Oni inter'ali'e konklud'is, ke la pra'lingv'a'j komenc'iĝ'o'j prezent'is son'o'j'n kun kompleks'a'j, plur'obl'a'j signif'o'j, sen ia ajn diferenc'iĝ'o inter substantiv'o'j, adjektiv'o'j, verb'o'j, aŭ inter subjekt'o, predikat'o k. t. p. Tiu'j ĉi diferenc'iĝ'o'j ek'est'is mult'e pli post'e dank’ al la plu'a progres'ad'o de la hom'ar'o kaj al la paralel'a evolu'ad'o de la lingv'o.

Kvankam la klopod'o mal'kovr'i la lingv'a'j'n komenc'iĝ'o'j'n ĉe la pra'hom'o'j per esplor'o'j de la hodiaŭ'a infan'a lingv'o, ŝajn'as al ni metod'o tut'e ne'konform'a al la scienc'a'j postul'o'j, tamen ankaŭ tiu koncept'o iom kontribu'is al pli bon'a kompren'o de la karakter'o de la lingv'o. La infan'o'j hodiaŭ hered'as la parol'kapabl'o'n, nom'e la fiziologi'a'n instrument'o'n por el'ig'i artik'ig'it'a'j'n son'o'j'n, de si'a'j ge'patr'o'j, kaj tiu'j hered'is ĝi'n de la si'a'j, de generaci'o'j da pra'patr'o'j en la long'eg'a histori'o de la hom'o. En tiu evolu'procez'o ĉiam pli form'iĝ'is ankaŭ la parol'organ'o'j. Tial la infan'a parol'manier'o ne pov'as eksplik'i la form'iĝ'o'n de la lingv'o ĉe tiu'j est'ul'o'j, kiu'j ne posed'is tia'n parol'aparat'o'n. La kompar'ad'o de la infan'a lingv'o al la lingv'o'j de la nun'temp'a'j trib'o'j, trov'iĝ'ant'a'j ankoraŭ sur mal'alt'a evolu'ŝtup'o, ankaŭ ne pov'as don'i kontent'ig'a'j'n rezult'o'j'n, ĉar, kiel prav'e atent'ig'as O. Jespersen, eĉ la plej post'rest'int'a el ili hav'as “mult'a'j'n jar'cent'o'j'n da lingv'a evolu'o mal'antaŭ si” kaj tial ĝi'a'j kondiĉ'o'j est'as tre mal'sam'a'j de tiu'j, en kiu'j viv'is la pra'hom'o. Fin'e, oni dev'as ne forges'i, ke ĉiu infan'o viv'as en difin'it'a soci'a ĉirkaŭ'aĵ'o kaj akir'as la lingv'o'n de ĝi. Ek'de la unu'a moment'o de la nask'iĝ'o la patr'in'o, la patr'o, la famili'an'o'j kaj ali'a'j person'o'j daŭr'e al'parol'as la infan'o'j'n, eĉ se ili neni'o'n kompren'as. Oni parol'as al ili per intenc'a simpl'ig'ad'o de si'a propr'a lingv'o, por ke la infan'o'j pov'u pli facil'e el'parol'i. Ĉio ĉi far'as, ke ankaŭ tiu koncept'o ne est'as akcept'ebl'a. Sed tre cert'e tiu teori'o prav'as, kiam ĝi konklud'as, ke la unu'a'j son'o'j aŭ, pli preciz'e, son'kompleks'o'j en la komenc'iĝ'o'j de la hom'a lingv'o hav'is plur'obl'a'n, fask'a'n signif'o'n.

(7) Est'as dir'it'e, ke plur'a'j scienc'ul'o'j rilat'ig'is la ek'est'o'n de la lingv'o al interjekci'o'j, dum ali'a'j, pli mult'nombr'a'j, tiu'rilat'e kun'lig'is la interjekci'o'j'n al la gest'o'j. Ankaŭ la ide'o pri la gest'o'j kiel font'o de la lingv'o est'as prov'ebl'a jam ĉe la antikv'ul'o'j. La kon'at'a latin'a poet'o Lukreci'o (Lucretitus, proks. 98-55) menci'as ĝi'n en si'a fam'a verk'o De Rerum Natura (Pri la Natur'o). Li dir'as, ke la natur'o mem ig'is la hom'o'j'n produkt'i iu'j'n son'o'j'n proksim'um'e sam'e tiel, kiel la mal'kapabl'o parol'i “puŝ'as la infan'o'j'n uz'i gest'o'j'n, kiam ĝi dev'ig'as ili'n montr'i per fingr'o la objekt'o'j'n trov'iĝ'ant'a'j'n antaŭ ili”.

Valentine rimark'is, ke la plej fru'a'j gest'o'j de la infan'o'j est'as neni'o pli ol spontan'a'j esprim'o'j de sent'o'j aŭ dezir'o'j. En tiu stadi'o la gest'o'j ne pov'as est'i interpret'at'a'j kiel intenc'a'j simbol'o'j kun difin'it'a ide'a senc'o, kio est'as esenc'a por la lingv'o. “Sed - li daŭr'ig'as - ne est'as mal'facil'e kompren'i kiel li'a'j natur'a'j esprim'a'j mov'o'j pov'is evolu'i en gest'o'n kun signif'o”*. Ankaŭ L. Stein plur'foj'e menci'as la gest'o'j'n kiel la pra'form'o'n de kompren'iĝ'o*. Si'a'vic'e F. Garlanda re'kon'as la fakt'o'n, ke ankaŭ hodiaŭ la gest'o'j est'as mult'e uz'at'a'j kiel help'il'o al la parol'at'a lingv'o:

“La parol'at'a lingv'o est'as nur part'o de la tut'a lingv'aĵ'o. Ni parol'as per la man'o'j, per la okul'o'j, per ni'a tut'a korp'o”*.

Iom post'e, parol'ant'e pri la menci'it'a plur'obl'ec'o de la signif'o de la unu'a'j vort'o'j, Garlanda demand'as kia'manier'e la hom'o'j pov'is kompren'iĝ'i en tiom da konfuz'o. Kaj li respond'as: “Nur help'ant'e la son'o'n per gest'o'j, per la man'o, per la kap'o kaj per la tut'a korp'o”*.

Sur'baz'e de konsider'ind'a'j esplor'o'j, la sovet'a lingv'ist'o, histori'ist'o kaj etn'olog'o Nikolaj Jakovljeviĉ Marr prezent'is teori'o'n, laŭ kiu la unu'a, la plej primitiv'a form'o de komunik'ad'o est'is ekskluziv'e gest'a. Laŭ li'a opini'o, el tiu gest'a lingv'o evolu'is, iom post iom, la parol'at'a, son'a lingv'o.

5. De Mult'lingv'ec'o Al Unu'lingv'ec'o

Koncern'e la tut'a'n pri'lingv'a'n problem'o'n Marr star'ig'is esenc'e nov'a'n, material'ism'a'n teori'o'n, sed el'uz'is, kompren'ebl'e, tiu'j'n pozitiv'a'j'n rezult'o'j'n, kiu'j'n ating'is la lingv'ist'ik'o ĝis li'a kre'a epok'o. Si'a'n teori'o'n N. J. Marr nom'is “jafet'id'a” aŭ “nov'a” kaj ankaŭ sub tiu'j nom'o'j ĝi est'as kon'at'a*.

Post mult'jar'a esplor'ad'o, ekzamen'ad'o kaj analiz'ad'o Marr don'is respond'o'n al plur'a'j demand'o'j, kiu'j interes'is kaj la simpl'a'n hom'o'n kaj la scienc'o'n dum jar'cent'o'j. La grav'a'j'n problem'o'j'n pri la mono'genez'a aŭ poli'genez'a de'ven'o, pri la manier'o de la lingv'o'form'iĝ'o, pri la grad'o de konsci'ec'o (“art'e'far'it'ec'o”) en la lingv'o'kre'ad'o Marr eksplik'is en plur'a'j verk'o'j stud'o'j kaj artikol'o'j. Jen tre konciz'a resum'o pri li'a'j ĉef'a'j konklud'o'j koncern'e la traktat'a'j'n demand'o'j'n:

La unu'a lingv'o tut'e ne est'is son'a, sed man'a, sign'a aŭ “kinematik'a”, kiel Marr ĝi'n nom'as. En la trans'ir'a epok'o, dum kiu iom post iom form'iĝ'ad'is la hom'o el antrop'oid'a (hom'simil'a) simi'spec'o, tiu ĉi ni'a pra'ul'o uz'is la man'o'n kiel la plej natur'a'n komunik'il'o'n. La man'o, ja, est'is la ĉef'a labor'il'o kaj tial ĝi ankaŭ est'is pli sen'per'e lig'it'a al la centr'o'j de la primitiv'a, konkret'a pens'manier'o ol kiu ajn ali'a organ'o. Marr dir'as:

“La man'a lingv'o ne nur don'ad'is la ebl'ec'o'n esprim'ad'i si'a'j'n pens'o'j'n, bild'o'j'n-noci'o'j'n, kaj komunik'ad'i kun la kolektiv'o, sed ankaŭ evolu'ig'i imag'o'j'n kiel rimed'o'n de komunik'ad'o kaj kun fremd'a gent'o kaj kun la propr'a, kiel ankaŭ kun unu'op'a'j ĝi'a'j membr'o'j, jam hav'ant'a'j intim'a'j'n bezon'o'j'n de la person'a viv'o, kiu en tiu epok'o ankoraŭ ne apart'iĝ'is en la kolektiv'o”*.

Kiu'n grad'o'n de perfekt'ec'o pov'as ating'i la inter'kompren'iĝ'o per gest'a lingv'o - dir'as Marr - vid'iĝ'as el mult'a'j kaz'o'j de tia lingv'o en divers'a'j mond'o'part'o'j eĉ en la nun'temp'o. En Aŭstrali'o, ekzempl'e, en la trib'o Warramunga la vidv'in'o'j ne rajt'as parol'i, kelk'foj'e eĉ dum plen'a'j dek'du monat'o'j, post la mort'o de la edz'o. Dum tiu temp'o ili inter'kompren'iĝ'as ekskluziv'e per la lingv'o de la gest'o'j. La vidv'in'o'j kutim'e tiel ek'ŝat'as tiu'n manier'o'n, ke eĉ post la period'o de mal'permes'o ili prefer'as turn'i si'n al ali'a'j per la gest'a anstataŭ ol per la son'a lingv'o. Cit'ant'e Levy-Bruhl, li rakont'as, ke ne mal'oft'e, kiam en la kamp'ar'o okaz'as kun'ven'o de vir'in'o'j, reg'as preskaŭ komplet'a silent'o, kvankam fakt'e ili vigl'e konversaci'as per la fingr'o'j, per la man'o'j kaj brak'o'j. Ili parol'as tiel rapid'e, ke est'as tre mal'facil'e imit'i ili'a'j'n gest'o'j'n. La man'a lingv'o est'as mult'e uz'at'a en la tut'a Amerik'o. La Indi'an'o'j, aparten'ant'a'j al mal'sam'a'j trib'o'j, ne kompren'as unu la ali'a'n, kiam ĉiu el ili uz'as si'a'n propr'a'n son'lingv'o'n, kaj tial ili util'ig'as la gest'a'n lingv'o'n por inter'kompren'iĝ'o. Amerik'a esplor'ist'o - daŭr'ig'as Marr - asert'is, ke est'us ebl'e skrib'i grand'a'n gramatik'o'n de la gest'a lingv'o. Pri la riĉ'ec'o de tia lingv'o est'as ebl'e juĝ'i, se oni konsider'as, ke du Indi'an'o'j de mal'sam'a'j trib'o'j pov'as pas'ig'i du'on'a'n tag'o'n en konversaci'o, rakont'ant'e unu al la ali'a ĉia'spec'a'j'n afer'o'j'n nur per la mov'ad'o de la fingr'o'j, de la kap'o kaj de la pied'o'j*.

Laŭ la opini'o de Marr, la man'a lingv'o reg'is mult'a'j'n dek'o'j'n, se ne cent'o'j'n da jar'mil'o'j.

En la labor'procez'o, en la lukt'o por la sub'ig'o de la natur'a'j fort'o'j, la iam'a'j antaŭ'a'j membr'o'j de la antrop'oid'a'j simi'o'j ĉiam pli kaj pli adapt'iĝ'ad'is al la nov'a'j bezon'o'j. Ili far'iĝ'ad'is pli kaj pli fundament'a'j hom'organ'o'j, la ĉef'a'j batal'il'o'j por la viv'ten'o de la hom'o. Per la nov'e form'iĝ'ant'a organ'o ni'a pra'ul'o ĵet'ad'is la unu'a'j'n ŝton'o'j'n por si'n defend'i aŭ por hav'ig'i al si nutr'aĵ'o'n; per ĝi li de'ŝir'ad'is - jam mez'e de la paleolitik'o - konven'a'j'n arb'o'branĉ'o'j'n aŭ eĉ el'uz'is el silik'o far'it'a'j'n kojn'o'j'n por bat'i, bor'i, fos'i, tranĉ'i k. t. p. Util'ig'at'e tiel sen'ĉes'e en la labor'procez'o kaj sam'temp'e por la reciprok'a - cert'e tre primitiv'a - komunik'ad'o en la kadr'o de la hord'o, la antaŭ'a'j membr'o'j ĉiam pli evolu'is, delikat'iĝ'is, far'iĝ'is sens'em'a'j. Tio, si'a'vic'e, konstant'e pli'grand'ig'is ili'a'n lert'ec'o'n kaj de labor'il'o'j kaj de komunik'il'o'j ĝis, fin'e, adapt'iĝ'ant'e al la nov'a'j funkci'o'j, ili tiom ali'form'iĝ'is, ke ili esenc'e ŝanĝ'is si'a'n origin'a'n karakter'o'n: ili far'iĝ'is man'o'j.

La pra'ul'o de la hom'o kaj post'e la pra'hom'o hav'is, tamen, kapabl'o'n el'ig'i ankaŭ divers'a'j'n son'o'j'n. Marr konklud'is, ke tiu'j pra'son'o'j est'is SAL, BER, JON kaj ROŜ. Ĉiu el tiu'j ĉi son'kompleks'o'j est'is prononc'at'a kun'e, mal'dis'e, profund'e el la gorĝ'o, el'ig'at'a kiel unu'ec'a, sam'temp'a son'o. Nur post'e, sekv'ant'e kaj sam'temp'e ebl'ig'ant'e la evolu'ad'o'n de la parol'a lingv'o, tiu'j ĉi son'a'j kompleks'o'j komenc'is diferenc'iĝ'i, lev'iĝ'ant'e ĉiam pli en la laring'o'n kaj en la buŝ'o'n*.

La pra'hom'o el'ig'ad'is tiu'j'n ĉi son'kompleks'o'j'n, komenc'e, sen ia ajn difin'it'a senc'o; ili ne est'is pli signif'a'j ol blek'ad'o, per kiu la best'o'j esprim'as kelk'a'j'n element'a'j'n sent'o'j'n. Laŭ la opini'o de Marr, la menci'it'a'j son'kompleks'o'j est'is sen'dub'e uz'at'a'j ankaŭ dum danc'ad'o, sen'vort'a kant'ad'o, religi'a kult'o, sorĉ'ad'o kaj precip'e dum la labor'o: ĉas'ad'o, kolekt'ad'o de sovaĝ'a'j frukt'o'j, fiŝ'kapt'ad'o.

Iom post iom la element'a'j son'kompleks'o'j, el'ig'at'a'j komenc'e kiel ne'konsci'a'j re'ag'o'j sen apart'a signif'o, far'iĝ'is, ia'manier'e signal'o'j kaj post'e sign'o'j aŭ anstataŭ'ant'o'j (simbol'o'j) de la fenomen'o'j ĉirkaŭ'ant'a'j kaj interes'ant'a'j la koncern'a'n hom'grup'o'n. Okaz'is la unu'a asoci'iĝ'o inter la son'o kaj la objekt'o aŭ fenomen'o.

Tiu asoci'iĝ'o, ankoraŭ tre ne'klar'a kaj eĉ konfuz'a, est'is esenc'a por la parol'at'a lingv'o, kiu ja est'as neni'o ali'a ol daŭr'a simbol'a asoci'ig'ad'o inter la son'o'j kaj tiu'j fenomen'o'j, kiu'j'n ili sign'as kaj tiel ankaŭ ia'manier'e anstataŭ'ig'as.

Mil'jar'o'j dev'is for'pas'i antaŭ ol la hom'o ek'konsci'is pri tiu ĉi ver'e revoluci'a ebl'ec'o. “Grand'eg'a est'is la revoluci'a signif'o de tiu moment'o - dir'as Marr - kiam la man'o kaj la okul'o'j est'is anstataŭ'ig'it'a'j de aparat'o tut'e koncentr'ig'it'a en la kap'o, en sen'per'a lig'it'ec'o kun la cerb'o, en ĝi'a proksim'o, kaj en rilat'o kun la buŝ'o kaj la lip'o'j”. Foj'e ek'konsci'int'e pri tiu ebl'ec'o, la hom'o nepr'e dev'is daŭr'ig'i sur tiu voj'o. La gest'a lingv'o rest'is ankoraŭ dum long'a temp'o la ĉef'a komunik'il'o, sed ĝi est'is ĉiam pli help'at'a de la son'a lingv'o, tio est'as de son'a'j simbol'o'j signif'ant'a'j ankoraŭ tre nebul'a'j'n, kompleks'a'j'n, fask'a'j'n koncept'o'j'n pri mult'nombr'a'j objekt'o'j, fenomen'o'j, situaci'o'j, ag'o'j, ĉio ĉi de'pend'e de la viv'manier'o de la koncern'a hom'grup'o. Tiel, ekzempl'e, “man'o” signif'is ne nur man'o, sed ankaŭ fort'o, fort'a, potenc'o, est'i potenc'a, riĉ'aĵ'o, di'o, raci'o...*. Precip'e grav'a est'as ĝi'a signif'o de raci'o. Tiu'n ĉi senc'o'n la vort'o man'o hav'as en plur'a'j lingv'o'j, ekzempl'e en la armen'a, kartvel'a kaj rus'a*. Ĝi montr'as ĝis kiu grad'o la pra'hom'o lig'is si'a'n mens'o'n al la man'o. Ĝi montr'as la grav'ec'o'n, kiu'n la pra'hom'o atribu'is al la ebl'ec'o komunik'i kun la sam'spec'ul'o'j.

La iom-post-iom'a trans'ir'ad'o de la man'a al la son'a lingv'o okaz'ad'is dum jar'mil'o'j*. Evolu'ant'e, kresk'ant'e, diferenc'iĝ'ant'e, la son'a lingv'o ĉiam pli for'puŝ'ad'is la gest'a'n. Tamen, eĉ ĝis la hodiaŭ'a tag'o tiu ĉi last'a part'e konserv'iĝ'is. Nur la rol'o'j invers'iĝ'is: komenc'e help'at'a de la rudiment'a son'a lingv'o, la gest'a lingv'o far'iĝ'is nur'a help'ant'o de la son'a. La rol'o de la gest'o'j fort'ig'i, kolor'ig'i aŭ nuanc'ig'i la vort'o'n, do la son'a'n esprim'o'n, est'as ankoraŭ sufiĉ'e grav'a eĉ en la ĉiu'tag'a viv'o. Sed ili'a plen'a signif'o evident'iĝ'as precip'e en du art'o'branĉ'o'j: la aktor'ad'o kaj la parol'art'o. Est'os, do, neces'e dediĉ'i al la gest'o'j special'a'n atent'o'n en la du'a part'o de tiu ĉi libr'o.

La problem'o pri la nombr'o de “pra'lingv'o'j” est'as solv'it'a en la jafet'id'a teori'o favor'e al poli'genez'o. Se, fakt'e, la unu'a instrument'o de inter'kompren'iĝ'o est'is la gest'o, se nur iom post iom, en la long'daŭr'a procez'o de si'a hom'iĝ'ad'o, ni'a pra'ul'o kre'ad'is al si la son'a'n lingv'o'n, tiam, evident'e, tiu lingv'o ne pov'is est'i unu'ec'a. Laŭ Marr, “en la komenc'o” ekzist'is nek unu, nek plur'a'j “pra'lingv'o'j”, sed ĉiu el la mult'nombr'a'j hom'grup'o'j kre'ad'is al si propr'a'n lingv'o'n. Sekv'e, la “komenc'o'j” (jar'mil'o'j) de la son'a lingv'o est'as karakteriz'at'a'j de grand'eg'a divers'ec'o. “Komenc'e - dir'as Marr - ekzist'is mult'a'j lingv'o'j, kiu'j per inter'kruc'iĝ'o ali'form'iĝ'ad'is, kun'flu'iĝ'ad'is, en'glut'ad'is unu la ali'a'n, de'nov'e dis'iĝ'ad'is k. t. p., rezult'e, do, form'ant'e lingv'a'j'n unu'iĝ'o'j'n aŭ nov'a'j'n dis'iĝ'o'j'n, ili mov'iĝ'ad'is kaj nun mov'iĝ'as al ĉiam mal'pli grand'a nombr'o da lingv'o'j, kio fin'fin'e dev'os don'i al la est'ont'a unu'ec'a hom'ar'o ĝi'a'n unu'ec'a'n komun'a'n lingv'o'n”*.

Ali'lok'e Marr esprim'as la sam'a'n pens'o'n, fort'e akcent'ant'e la ĝeneral'a'n evolu'lini'o'n, kiu konduk'as de mult'lingv'ec'o en la mal'proksim'a est'int'ec'o al unu'lingv'ec'o en la pli aŭ mal'pli proksim'a est'ont'ec'o: “La jafet'id'a teori'o instru'as, ke la hom'ar'o ne komenc'is per unu sol'a lingv'o, sed ke ĝi ir'is kaj ir'as de mult'lingv'ec'o al unu'lingv'ec'o de la tut'a hom'ar'o”.

Marr, kompren'ebl'e, ne preter'vid'as la divers'a'j'n simil'aĵ'o'j'n vort'a'j'n (radik'a'j'n), gramatik'a'j'n (struktur'a'j'n) kaj son'a'j'n - inter la divers'a'j lingv'o'j. Tiu'n fakt'o'n li klar'ig'as ne per la sen'baz'a asert'o pri la supoz'it'a iam'a unu'sol'a pra'lingv'o, sed per la kruc'iĝ'o'j, kun'fand'iĝ'o'j, eventual'a'j dis'iĝ'o'j, nov'a'j unu'ig'o'j, vort'prunt'o'j k. s. de origin'e mal'sam'a'j lingv'o'j, kiu'j aparten'is al divers'a'j hom'grup'o'j: hord'o'j, gent'o'j, trib'o'j, popol'o'j k. t. p.

Est'as tut'e cert'e, ke mult'a'j punkt'o'j de la teori'o de Marr ne pov'as est'i akcept'it'a'j*. Tamen, al la prezent'it'a'j teori'a'j konklud'o'j pri la lingv'o'evolu'o fort'a'n apog'o'n don'as la plej nov'a'j mal'kovr'o'j sur ali'a'j scienc'a'j kamp'o'j.

6. Kio'n Dir'as La Antrop'ologi'o?*

Oni ne pov'as plen'e kompren'i la lingv'o'n - ni pens'as al la hom'a son'a lingv'o, kiam ni uz'as tiu'n vort'o'n sen pli'a indik'o - se oni rigard'as ĝi'n nur el pur'e lingv'ist'ik'a vid'punkt'o. La ebl'ec'o uz'i la lingv'o'n por komunik'ad'o est'as kondiĉ'it'a de la fiziologi'a kapabl'o parol'i-aŭd'i kaj tial la fiziologi'o de la parol'a'j kaj aŭd'a'j organ'o'j okup'as grav'a'n lok'o'n en la stud'o de la lingv'o. La psikologi'o trakt'as la lingv'o'n precip'e el la vid'punkt'o de la mens'a'j operaci'o'j koncern'ant'a'j la rilat'o'n inter vort'o kaj ide'o. Sed la lingv'o est'as ankaŭ histori'a fakt'o kaj tial la histori'o ne pov'as neglekt'i ĝi'n. En plur'a'j ali'a'j scienc'o'branĉ'o'j la lingv'o, en tiu aŭ ali'a si'a aspekt'o, est'as objekt'o de esplor'o'j. Unu'a'rang'a'n signif'o'n por la eksplik'o de la lingv'o'origin'o'j hav'as la antrop'ologi'o: tiu part'o de la scienc'o, kiu okup'iĝ'as pri la form'iĝ'o de la hom'o el la ceter'a animal'a mond'o kiel special'a kaj unik'a est'ul'o Homo Sapiens.

Est'as sci'at'e, ke en divers'a'j part'o'j de la ter'glob'o est'as trov'it'a'j ost'a'j rest'aĵ'o'j de ni'a'j antaŭ'ul'o'j. Sur'baz'e de tiu'j rest'aĵ'o'j - kelk'foj'e nur pec'et'o'j de krani'o'j kaj de ali'a'j ost'o'j - oni pov'is re'konstru'i en larĝ'a'j lini'o'j la tre long'daŭr'a'n histori'o'n de la hom'form'iĝ'o. En la kadr'o de tiu ĉi konciz'a pri'lingv'a traktat'o est'as neces'e memor'ig'i nur kelk'a'j'n esenc'a'j'n fakt'o'j'n.

La unu'a demand'o est'as kie trov'iĝ'as la lim'o inter hom'o kaj ne'hom'a animal'o. Se oni pren'as pur'e anatomi'a'n kriteri'o'n, oni pov'as konsent'i kun tiu'j antrop'olog'o'j, kiu'j dir'as, ke la hom'o fiziologi'e apart'iĝ'is en la kadr'o de la ceter'a animal'a mond'o en la temp'o de rekt'a ek'ir'o sur la ter'surfac'o aŭ almenaŭ ek'de la evolu'ig'o de la pied'a ark'aĵ'o. Sed tio per si mem ne sufiĉ'as. La ver'e decid'a kriteri'o est'as la ek'uz'o de intenc'e far'it'a'j unu'a'j labor'il'o'j kaj, en lig'o kaj paralel'e kun tio, la kre'o de lingv'a'j rudiment'o'j. “La man'o kaj la lingv'o: jen la hom'ar'o” - dir'as Henri Berr en la Antaŭ'parol'o al la verk'o de J. Vendryes Le Langage. Kaj li daŭr'ig'as:

“Ni opini'as, ke tio... kio mark'as la fin'o'n de la histori'o zoologi'a kaj la komenc'iĝ'o'n de la histori'o hom'a est'as la invent'o de la man'o - se oni pov'as tio'n dir'i - kaj tiu de la lingv'o; tio prezent'as la decid'a'n progres'o'n de la logik'o praktik'a kaj de la logik'o mens'a”*.

La viv'o komenc'iĝ'is sur la ter'o antaŭ proksim'um'e unu miliard'o da jar'o'j. La paleozoik'o'n, ĝis antaŭ ĉ. 170 jar'milion'o'j, karakteriz'as sen'vertebr'ul'o'j, fiŝ'o'j kaj amfibi'o'j. La mezozoik'o, rond'e ĝis antaŭ 60 milion'o'j da jar'o'j, est'as la aĝ'o de reptili'o'j. La terciar'o komenc'iĝ'is antaŭ ses'dek'o da jar'milion'o'j kaj en tiu epok'o vast'e evolu'is la mam'ul'o'j, inter kiu'j la unu'a'j plej primitiv'a'j primat'o'j. Nur en la kvaternar'a epok'o, kiu komenc'iĝ'as antaŭ unu milion'o da jar'o'j, iom post iom form'iĝ'is la hom'o.

Anatomi'e la hom'o, kun'e kun la pra'simi'o'j kaj simi'o'j, aparten'as al la grup'o de primat'o'j. Inter la simi'o'j, la plej simil'a'j al la hom'o el anatomi'a vid'punkt'o est'as la sen'vost'a'j ĉimpanz'o, goril'o, orangutang'o kaj gibon'o. Laŭ T. H. Huxley, la struktur'a'j diferenc'o'j inter la hom'o kaj goril'o aŭ ĉimpanz'o est'as mal'pli grand'a'j ol tiu'j, kiu'j divid'as la goril'o'n de la mal'super'a'j simi'o'j. Tial hodiaŭ la famili'o'j de antrop'oid'a'j (hom'simil'a'j) simi'o'j (Parapithecidae kaj Pongidae) kaj la famili'o de hom'o (Hominidae), al kiu aparten'as Homo Sapiens kaj li'a'j antaŭ'ul'o'j, est'as klas'ig'it'a'j en unu komun'a super'famili'o, nom'at'a Homoidoj (Hominoidea), net'e dis'ig'it'a de la ali'a'j simi'o'j, el kiu'j la orient'a'j konsist'ig'as apart'a'n super'famili'o'n de Cerkopitek'oid'o'j (Cercopithecoidea), dum la amerik'a'j aŭ okcident'a'j simi'o'j form'as tri'a'n super'famili'o'n, nom'at'a'n Ceboidoj (Ceboidea).

La unu'a'j, la plej primitiv'a'j primat'o'j aper'as komenc'e de la terciar'o, antaŭ ĉ. 60 milion'o'j da jar'o'j. Ili ĉiam pli evolu'as dum la milion'o'j da jar'o'j de la paleocen'o kaj eocen'o, tiel ke en oligocen'o, ver'ŝajn'e antaŭ 30 milion'o'j da jar'o'j, jam disting'iĝ'as la plej primitiv'a'j ordinar'a'j simi'o'j de la sam'e tiel ekstrem'e primitiv'a'j antrop'oid'o'j. En la sekv'ant'a miocen'o (antaŭ 20 milion'o'j da jar'o'j) la antrop'oid'a'j simi'o'j est'as jam tre dis'vast'iĝ'int'a'j. Ili'a'j fosili'o'j est'as trov'it'a'j en Eŭrop'o, Azi'o, Nord'a kaj Orient'a Afrik'o. Est'as tut'e cert'e, ke iu el tiu'j fru'a'j tip'o'j evoluci'e trans'form'iĝ'is en la Hom'ed'o'j'n (Hominidae), kies plej fru'a'j ĝis nun trov'it'a'j rest'aĵ'o'j aparten'as al la fru'a plejstocen'o.

En tiu mal'proksim'a temp'o viv'is, do, en dens'a'j arb'ar'o'j du spec'o'j de simi'o'j. Unu'j salt'is de branĉ'o al branĉ'o uz'ant'e ĉiu'j'n kvar membr'o'j'n, sed la ali'a'j, la sen'vost'a'j antrop'oid'a'j pra'ul'o'j, farad'is tio'n sving'ant'e si'a'n korp'o'n per la antaŭ'a'j membr'o'j, kiu'j'n ili uz'is por ten'i la branĉ'o'n kaj por kapt'i la sekv'ant'a'n. Tia'manier'e ili evolu'ig'is grand'eg'a'n lert'ec'o'n de la antaŭ'a'j membr'o'j kaj far'iĝ'is ver'a'j akrobat'o'j de trapez'o.

Mult'a'j antrop'oid'a'j simi'o'j plu'e viv'is sur la arb'o'j. Ili rest'is simi'o'j. Sed kelk'a'j grup'o'j de tiu'j sen'vost'a'j pra'ul'o'j descend'is sur la ter'surfac'o'n en la region'o'j, kie mal'dens'iĝ'is la arb'ar'o'j, kaj iom post iom adapt'iĝ'is al la nov'a'j cirkonstanc'o'j. En la nov'a ĉirkaŭ'aĵ'o tiu'j antrop'oid'a'j est'ul'o'j kun part'e jam lert'iĝ'int'a'j antaŭ'a'j membr'o'j rekt'iĝ'is ĉiam pli kaj pli uz'ant'e por la ir'ad'o nur la mal'antaŭ'a'j'n kaj util'ig'ant'e por ali'a'j cel'o'j la antaŭ'a'j'n membr'o'j'n. La paralel'a, ĉiam pli grand'a evolu'o de la cerb'o est'is tio, kio kaŭz'is unu el la plej revoluci'a'j ŝanĝ'o'j en la histori'o de la mond'o: la nask'iĝ'o'n de la hom'o.

Inter la plej primitiv'a'j antrop'oid'a'j simi'o'j trov'iĝ'as la t. n. Prokonsul'o (Proconsul), kies fosili'o'j est'as trov'it'a'j en Kenjo. Laŭ kelk'a'j esplor'ist'o'j ĝi est'as pli-mal'pli rekt'a antaŭ'ul'o de la Hom'ed'o'j (Hominidae). El la rilat'o en la long'ec'o inter la antaŭ'a'j membr'o'j kaj la mal'antaŭ'a'j, kiel ankaŭ el la form'o de tiu'j ost'o'j, oni konklud'as, ke ĝi ne viv'is sur la arb'o'j, sed ir'is, kur'is kaj salt'is sur la ter'o. La plej grand'a'n interes'o'n prezent'as la antaŭ ne'long'e mal'kovr'it'a'j fosili'o'j de sud'afrik'a'j hom'o-simi'o'j, aparten'ant'a'j al la sub'famili'o de Aŭstralopitek'en'o'j (Australopithecinae). Ili'a plej grav'a karakteriz'o est'as, ke ili'a cerb'o simil'as al tiu de la antrop'oid'a'j simi'o'j, sed la dent'o'j kaj membr'o'j est'as hom'simil'a'j. Pavian'a'j krani'o'j, fraktur'it'a'j per mal'akr'a objekt'o, est'as trov'it'a'j proksim'e de kelk'a'j el tiu'j fosili'o'j. Tial plur'a'j konklud'is, ke la Aŭstralopitek'en'o'j est'is almenaŭ tiom inteligent'a'j, ke ili kapabl'is ĉas'i kaj mort'ig'i per iu ŝton'o aŭ simil'a objekt'o. Ĝis nun ne ekzist'as pruv'o, ke ili fakt'e ag'is tiel aŭ konsci'e far'is eĉ la plej primitiv'a'j'n il'o'j'n.

Hodiaŭ est'as jam pruv'it'e, ke la unu'a'j intenc'e far'it'a'j il'o'j, ĝis nun trov'it'a'j, aparten'as al la fru'a plejstocen'o, minimum'e antaŭ 600 mil jar'o'j, sed ver'ŝajn'e eĉ pli. Krud'e far'it'a'j ŝton'a'j il'o'j, trov'it'a'j en mult'a'j mond'o'part'o'j, de'ven'as de tiu'j mal'proksim'a'j temp'o'j. Tamen, la plej mal'nov'a'j ĝis nun mal'kovr'it'a'j fosili'o'j de ver'e hom'ed'a'j pra'ul'o'j aparten'as al la mez'a plejstocen'o, tre ver'ŝajn'e al la du'a glaci'a period'o, ebl'e proksim'um'e antaŭ 450 mil jar'o'j. Tiu'j'n fosili'o'j'n oni trov'is sur Jav'o (Pithecanthropus) kaj post'e apud Pekino (Sinanthropus). En'tut'e oni mal'kovr'is ost'rest'aĵ'o'j'n, kiu'j aparten'is al kvar'dek'o da ili. La fosili'o'j montr'as, ke la membr'o'j de Pitekantrop'o kaj Sinantropo est'is hom'simil'a'j kaj ke ili'a korp'o jam konsider'ind'e rekt'iĝ'is. Ili ne hav'is menton'o'n. Cert'e ili kon'is la fajr'o'n kaj ver'ŝajn'e ankaŭ manĝ'is si'a'j'n sam'spec'ul'o'j'n. La pekina hom'o hav'is divers'a'j'n konsci'e far'it'a'j'n labor'il'o'j'n el ŝton'o. Tial li dev'is hav'i la ebl'ec'o'n inter'kompren'iĝ'i, ĉar sen ia lingv'o ne est'as imag'ebl'a la util'ig'o de labor'il'o'j kaj la trans'don'o de la spert'o'j al la nov'a'j generaci'o'j. Plur'a'j lok'ig'as la Pitekantrop'o'n kaj la Sinantropon en la unu'a'n inter'glaci'a'n period'o'n de la fru'a plejstocen'o, do rond'e antaŭ du'on'milion'o da jar'o'j.

Ali'lok'e en la mond'o ekzist'is hom'grup'o'j proksim'um'e sam'temp'a'j kaj sam'karakter'a'j al la jav'a kaj pekina. El tiu'j la plej grav'a est'as la hejdelberga, nom'it'a tiel laŭ la makzel'o trov'it'a proksim'e de Hejdelbergo (Heidelberg) en Germanio. Sam'e kiel la jav'a kaj pekina, li ne hav'is el'star'a'n menton'o'n. En la jar'o 1954 est'as trov'it'a'j en Alĝerio du makzel'a'j fosili'o'j, simil'a'j al la hejdelberga. Apud ili est'as trov'it'a'j ŝton'a'j labor'il'o'j. Kelk'a'j opini'as, ke la Hejdelbergulo viv'is en la du'a glaci'a period'o, antaŭ proksim'um'e 450 mil jar'o'j, dum ali'a'j lok'ig'as li'n en la unu'a'n inter'glaci'a'n period'o'n, do ebl'e eĉ antaŭ 550 mil jar'o'j. Est'u kiel ajn, en ĉiu okaz'o est'as pruv'it'e kun plen'a scienc'a cert'ec'o, ke hom'a'j pra'ul'o'j jam antaŭ proksim'um'e 550 mil kaj 400 mil jar'o'j est'is dis'vast'iĝ'int'a'j en tiel mal'proksim'a'j region'o'j kiel Jav'o, Ĉini'o, Germanio kaj Alĝerio. Tio respond'as al la grand'a dis'vast'ig'it'ec'o de la mult'e pli fru'a'j antrop'oid'a'j pra'ul'o'j, kies fosili'o'j est'as trov'it'a'j sam'e tiel en divers'a'j mond'o'part'o'j.

La sekv'ant'a tip'o est'as la Neandertal'ul'o, nom'at'a tiel laŭ la lok'o, en kiu est'as unu'e trov'it'a'j li'a'j fosili'o'j (Neandertal, Germanio). La Neandertal'ul'o viv'is en la tri'a inter'glaci'a period'o, ebl'e ĝis la fin'iĝ'o de la last'a glaci'a period'o, en grup'o'j sur vast'eg'a'j teritori'o'j de Eŭrop'o, Azi'o kaj Afrik'o. En ĉiu'j ĉi region'o'j est'as trov'it'a'j li'a'j rest'aĵ'o'j. Fosili'o'j de tre simil'a'j tip'o'j est'as trov'it'a'j en ali'a'j part'o'j de Afrik'o kaj sur Jav'o. Tiu'n ĉi tip'o'n, inter'ali'e, karakteriz'as larĝ'a naz'o, fort'a'j brov'ark'o'j, fortik'a makzel'o, grand'a'j dent'o'j, iom kurb'a'j femur'a'j ost'o'j, kio montr'as, ke li ankoraŭ ne est'is tut'e rekt'a. La mal'supr'a makzel'o de la Neandertal'ul'o est'is pli evolu'int'a antaŭ'e, kio indik'as la form'iĝ'o'n de la menton'o en komenc'a'j stadi'o'j. La evolu'o de la cerb'o montr'as, ke la parol'at'a lingv'o est'is en plen'a form'iĝ'o.

Grav'eg'a'j mal'kovr'o'j est'as far'it'a'j en la kav'o'j de Mont'o Karmelo en Palestino. En unu el ili oni trov'is skelet'o'n de vir'in'o, kiu est'as ĉef'e neandertal'a laŭ la struktur'o, sed ĝi hav'as ankaŭ plur'a'j'n trajt'o'j'n de la modern'a hom'o. En ali'a kav'o est'as trov'it'a'j kelk'a'j skelet'o'j kun ĝeneral'a'j trajt'o'j de la modern'a tip'o, sed kun kelk'a'j neandertal'a'j karakteriz'o'j. Se oni akcept'as - kiel kelk'a'j esplor'ist'o'j opini'as - ke la Neandertal'ul'o prezent'as la fin'o'n de ali'a, paralel'a evolu'lini'o, dum la hodiaŭ'a hom'o form'iĝ'is sur la lini'o lig'ant'a li'n al la tip'o de Pitekantrop'o tra divers'a'j inter'tip'o'j, est'as en ĉiu okaz'o tre kred'ebl'e, ke la Neandertal'ul'o pov'is kruc'iĝ'i kaj fakt'e kruc'iĝ'is kun est'ul'o'j de tiu paralel'a lini'o. Oni, do, pov'as rigard'i la rest'aĵ'o'j'n de Mont'o Karmelo kiel la last'a'n stadi'o'n antaŭ la nun'temp'a hom'o, ir'ant'a tut'e rekt'a kaj hav'ant'a, inter'ali'e, el'star'a'n menton'o'n.

Resum'e, oni hav'as jen'a'n evoluci'a'n lini'o'n: primat'o'j el miocen'o kiel komun'a'j antaŭ'ul'o'j de la post'a'j simi'o'j kaj Hom'ed'o'j - sud'afrik'a'j antrop'oid'a'j simi'o'j kun skelet'o ebl'ig'ant'a du'pied'a'n ir'ad'o'n, sed kun simi'a krani'o kaj mal'grand'a cerb'o - la plej fru'a'j il'o-far'ant'o'j, plu'e rekt'iĝ'ant'a'j, kun pli grand'a'j cerb'o'j kaj krani'o'j pli simil'a'j al la hom'a'j, sed ankoraŭ sen menton'o (Pitekantrop'o kaj li'a'j sam'tipul'o'j en divers'a'j mond'o'part'o'j) - Neandertal'ul'o, ankoraŭ pli rekt'a, kun grand'a cerb'o, sed ankoraŭ sen el'star'a menton'o - la skelet'o'j de Mont'o Karmelo kiel trans'ir'a'j tip'o'j inter la neandertal'a stadi'o kaj la hodiaŭ'a Homo Sapiens, dum la Neandertal'ul'o mal'aper'as.

En tiu ĉi long'eg'a evolu'procez'o de mult'a'j cent'o'j da jar'mil'o'j la brov'a'j ost'ark'o'j preskaŭ tut'e mal'aper'is, re'tir'iĝ'is la antaŭ'e puŝ'it'a buŝ'eg'o, sed el'star'is la naz'o por konserv'i la neces'a'n spac'o'n por la naz'a'j kav'o'j. Form'iĝ'is ankaŭ la menton'o plej kred'ebl'e en kun'lig'o kun la ek'est'o kaj ĉiam pli vast'a uz'ad'o de la lingv'o kaj la paralel'a evolu'o de la parol'organ'o'j, unu'a'vic'e de la lang'o. Kiam ek'est'is la unu'a'j rudiment'o'j de la parol'at'a lingv'o, la lang'o dev'is efektiv'ig'i grand'a'n labor'o'n. Preskaŭ sen'inter'romp'e, de tag'o al tag'o, de nask'iĝ'o ĝis la mort'o, de unu generaci'o al la ali'a, ĝi ag'is ĉiam pli kaj pli, kio ebl'iĝ'is, ĉar ŝov'iĝ'is antaŭ'e'n ĝi'a ost'a fiks'aĵ'o. Sam'temp'e fortik'iĝ'ad'is la lang'a'j muskol'o'j, kiu'j bezon'is sufiĉ'e da spac'o por plen'um'i la nov'a'n task'o'n. Tia'manier'e, en la daŭr'o de mult'a'j jar'mil'o'j form'iĝ'ad'is la menton'o ĝis ĝi, fin'e, ating'is la hodiaŭ'a'n form'o'n. Fakt'e, la tut'a mal'supr'a makzel'o ali'form'iĝ'is kaj ricev'is la nun'a'n karakter'o'n. La liber'ig'o de la man'o'j hav'is unu'a'rang'a'n signif'o'n en la form'iĝ'o de la hom'o. Ili'a'j mov'o'j est'is ĉiam pli koordinat'a'j kun la vid'o. La hom'a okul'o, sam'e kiel tiu de la simi'o'j kaj eĉ de kelk'a'j pra'simi'o'j, pov'as disting'i la kolor'o'j'n kaj, krom'e, ambaŭ okul'o'j pov'as est'i fiks'it'a'j al la sam'a punkt'o, kio ebl'ig'as preciz'a'n juĝ'ad'o'n de la distanc'o'j, observ'ad'o'n de la spac'a'j rilat'o'j inter la objekt'o'j kaj, grav'eg'e, kontrol'o'n de la mov'o'j, precip'e de la man'o'j. La daŭr'a grand'iĝ'ad'o de la cerb'o postul'is pli da spac'o en la krani'o kaj la krani'a'j ost'o'j mal'dik'iĝ'is. En la cerb'o mem la part'o'j rilat'ant'a'j la flar'o'n redukt'iĝ'is, kaj tiu'j pri la vid'o vast'iĝ'is. Dum mult'a'j jar'mil'o'j evolu'ad'is iom post iom la cerb'a'j parol'centr'o'j.

La mult'nombr'a'j'n pruv'o'j'n de la kompar'a anatomi'o kaj de la antrop'ologi'o pri la origin'o de la hom'o kaj pri la evoluci'a procez'o de hom'iĝ'o konfirm'as la embri'ologi'o. Ĝi montr'as, ke la hom'a ontogenez'a evolu'o, ek'de la fekund'ig'it'a ov'o ĝis la nask'iĝ'o, ripet'as la pli fru'a'j'n evolu'a'j'n stadi'o'j'n, do re'produkt'as en divers'a'j etap'o'j embri'a'j'n form'o'j'n de iu'j pra'tip'a'j organ'o'j (brank'o'j, vost'et'o, aranĝ'o de plur'a'j muskol'o'j, arteri'o'j, k.t.p.), kiu'j trans'form'iĝ'as aŭ re'aranĝ'iĝ'as en ali'a'j'n, hom'a'j'n organ'o'j'n. Rest'aĵ'o'j de tia'j pra'organ'o'j est'as trov'ebl'a'j kelk'foj'e ankaŭ ĉe plen'kresk'int'a'j individu'o'j. Parol'ant'e tre larĝ'e, oni pov'as dir'i, ke la hom'a embri'o en naŭ monat'o'j tra'pas'as preskaŭ kalejdoskop'e mult'a'j'n milion'o'j'n da jar'o'j de evoluci'a progres'o.

Tiu'j sen'dub'e konstat'it'a'j fakt'o'j don'as pli'a'n apog'o'n al la koncept'o pri poli'genez'a de'ven'o de la lingv'o. J. Vendryès prav'e dir'as, ke la problem'o pri la origin'o de la lingv'o kun'fand'iĝ'as kun tiu pri la origin'o de la hom'o kaj la origin'o de la hom'a'j soci'o'j*.

Kio'n, do, indik'as tiu'j konstat'o'j?

Antaŭ ĉio ili montr'as, ke la lingv'o nek hav'as viv'o'n per si mem, nek ĝi est'as “donac'it'a” aŭ “en'nask'it'a”, sed ke ĝi est'is kre'at'a iom post iom de la hom'o dum mult'eg'a'j jar'mil'o'j. La unu'a'j komenc'iĝ'o'j de ia'spec'a lingv'o kiel rimed'o de la plej simpl'a komunik'ad'o est'as sam'temp'a'j al tiu mal'proksim'eg'a epok'o de la fru'a plejstocen'o, kiam la unu'a'j Hom'ed'o'j intenc'e ek'far'is la unu'a'j'n plej primitiv'a'j'n il'o'j'n. Tio cert'e okaz'is en la temp'o de Pitekantrop'o, sed tre ver'ŝajn'e eĉ pli fru'e. La form'o de la hejdelberga makzel'o supoz'ig'as, ke ĝi'a port'ant'o ne pov'is hav'i artik'ig'it'a'n lingv'o'n. H. G. Wells asert'as, ke la hejdelberga makzel'o est'as “absolut'e sen'menton'a, mult'e pli pez'a ol ver'e hom'a makzel'o kaj pli mal'larĝ'a, tiel ke est'as mal'ver'ŝajn'e, ke la lang'o de tiu kre'aĵ'o pov'us ĉirkaŭ'mov'iĝ'i”*. Ali'a'j aŭtor'o'j sam'opini'as kaj akcent'as la simil'aĵ'o'j'n inter la hejdelberga makzel'o kaj tiu de la antrop'oid'a'j simi'o'j. Ili al'don'as, ke tiu fakt'o, en koneks'o kun la muskol'a struktur'o de la lang'o, indik'as, ke tre ver'ŝajn'e la Hejdelbergulo ne pov'is uz'i si'a'n lang'o'n por parol'i.

Se, sekv'e, la Hejdelbergulo kaj li'a'j pra'ul'o'j ĝis la unu'a'j Hom'ed'o'j ne pov'is hav'i artik'ig'it'a'n son'a'n lingv'o'n, sed tamen dev'is ia'manier'e komunik'ad'i - kio'n montr'as la fakt'o, ke ili farad'is labor'il'o'j'n - tiam est'as evident'e, ke por kontent'ig'i tiu'n bezon'o'n ili pov'is uz'i nur la gest'o'j'n. Tio est'as des pli ver'ŝajn'a pro la unu'a'rang'a signif'o de la man'o-vid'o en la procez'o de hom'iĝ'o. Ankaŭ la fakt'o, ke la unu'a'j form'o'j de komunik'ad'o kaj pens'ad'o en tiu pra'stadi'o dev'is hav'i konkret'a'n karakter'o'n, don'as fort'eg'a'n apog'o'n al la koncept'o, ke la unu'a rimed'o de komunik'ad'o est'is la mov'o'j de la man'o'j kaj ankaŭ la gest'o'j de la ali'a'j korp'o'part'o'j, precip'e de la vizaĝ'o, kiu kapabl'as esprim'i divers'a'j'n emoci'o'j'n. Al tio cert'e al'don'iĝ'is kri'o'j, komenc'e kiel ne'konsci'a'j, integr'a'j part'o'j de la sent'o'j, sed post'e ĉiam pli kaj pli ankaŭ kiel ili'a'j simbol'o'j.

Sur la krani'o'j de la jav'a hom'o est'as rimark'ebl'a'j komenc'a'j struktur'o'j de la tempi'a'j kaj frunt'a'j lob'o'j, kiu'j respond'as al la cerb'a'j part'o'j de la parol'o. Tiu'n fakt'o'n plur'a'j* interpret'as kiel sign'o'n, ke tiu pra'tip'o jam posed'is rudiment'o'j'n de la parol'a lingv'o.

Nun ni rigard'u la Neandertal'ul'o'n, kiu viv'is en la last'a inter'glaci'a period'o (ĝi komenc'iĝ'is proksim'um'e antaŭ 150 mil jar'o'j) kaj kies fosili'o'j est'as trov'it'a'j ankaŭ en geologi'a'j tavol'o'j aparten'ant'a'j al la last'a glaci'a period'o, komenc'iĝ'int'a antaŭ 2.120 mil jar'o'j kaj fin'iĝ'int'a antaŭ 60 mil jar'o'j. Ĉe la Neandertal'ul'o la cerb'a'j centr'o'j de la parol'o est'as ankoraŭ ne'perfekt'e evolu'int'a'j. Sur'baz'e de tio, kiel ankaŭ laŭ la karakter'o kaj grand'ec'o de la palat'o kaj la form'o de la mal'supr'a makzel'o, oni pov'as konklud'i, ke la Neandertal'ul'o jam evolu'ig'ad'is la son'lingv'o'n. Tiu'rilat'e ne mult'e grav'as, ĉu la unu'a'j son'kompleks'o'j est'is Sal, Ber, J'o'n, ROŜ, kiel opini'as Marr, aŭ iu'j ali'a'j son'o'j. Kio grav'as, est'as la sen'dub'a fakt'o, ke la son'a lingv'o form'iĝ'is dum mult'a'j jar'mil'o'j, tre'eg'e mal'rapid'e, kun'lig'e kun la tut'a evolu'o de la hom'o kaj de li'a'j komunik'a'j organ'o'j. La laŭ'grad'a en'konduk'iĝ'ad'o de la parol'lingv'o okaz'is nur iom post iom, per trans'ir'ad'o al tiu ĉi nov'a form'o plej kred'ebl'e el la man'a aŭ gest'a sistem'o de komunik'ad'o.

Tamen, eĉ se oni ne akcept'as tiu'n tre ver'ŝajn'a'n hipotez'o'n pri la gest'a lingv'o kiel la unu'a rimed'o de komunik'ad'o, sed se oni opini'as, ke nur la son'a lingv'o est'is ek'de la plej fru'a'j komenc'iĝ'o'j util'ig'at'a, rest'as la fakt'o, ke jam en tiu'j plej fru'a'j komenc'iĝ'o'j de hom'iĝ'o, nom'e ek'de la epok'o, kiam est'is far'it'a'j la unu'a'j il'o'j, ni'a'j pra'ul'o'j est'is larĝ'e dis'vast'iĝ'int'a'j sur la ter'glob'o. Ne nur la rest'aĵ'o'j de la Neandertal'ul'o kaj de la post'a'j tip'o'j, sed ankaŭ la fosili'o'j de la Pitekantrop'o, de la Hejdelbergulo kaj de ili'a'j sam'tipul'o'j est'as trov'it'a'j en divers'a'j lok'o'j je grand'eg'a'j distanc'o'j unu'j de la ali'a'j. Ĉu, do, est'as imag'ebl'e, ke tiu'j ni'a'j pra'patr'o'j, kiu'j ankoraŭ du'on'kurb'a'j vag'ad'is, en mal'grand'a'j grup'o'j, en et'a'j hord'o'j, tra vast'a'j region'o'j, pov'us kre'i al si i'a'n unu'ec'a'n lingv'o'n?

Tut'e ne!

Neni'o favor'is tio'n, ĉio est'is kontraŭ ĝi. Oni ne forges'u, ke tiu'j ni'a'j pra'ul'o'j dispon'is nek pri skrib'o, nek pri literatur'o, nek pri lern'ej'o'j, nek ili hav'is telefon'o'n, radi'o'n, televid'o'n, ŝip'o'j'n, fer'voj'o'j'n, aviad'il'o'j'n kaj ali'a'j'n trafik'il'o'j'n, kio, kun'e kun simil'a'j faktor'o'j, efik'as unu'ec'ig'e, kun'ten'e sur la lingv'o'n! Oni ankaŭ ne forges'u, ke la ter'o tiam est'is mal'dens'e loĝ'at'a kaj ke la kontakt'o'j inter la unu'op'a'j grup'o'j est'is tial mal'fort'a'j. Ni'a pra'ul'o viv'is plej'part'e en si'a grup'o, izol'it'e de la ali'a'j grup'o'j.

Est'as pli ol evident'e, ke en tia'j cirkonstanc'o'j grand'eg'a amas'o da divers'a'j lingv'o'j est'is kre'at'a. Ĉiu hom'grup'o kre'is al si si'a'n propr'a'n lingv'o'n, kies form'a kaj vort'a en'hav'o de'pend'is de la ĝeneral'a'j materi'a'j cirkonstanc'o'j (geografi'a situ'o klimat'o k.t.p.), en kiu'j ĝi viv'is; de la apart'a'j kondiĉ'o'j, laŭ kiu'j ĝi hav'ig'ad'is al si la neces'a'j'n viv'rimed'o'j'n (ĉas'ad'o, fiŝ'kapt'ad'o, kolekt'ad'o de sovaĝ'a'j frukt'o'j k.t.p.); ĝeneral'e de la ating'it'a evolu'nivel'o.

Tiu'j mult'nombr'a'j lingv'o'j oft'e kun'fand'iĝ'ad'is aŭ simpl'e en'glut'ad'is unu'j la ali'a'j'n, kre'ant'e tiel komun'a'j'n lingv'o'j'n por pli grand'a'j hom'grup'o'j. Okaz'ad'is ankaŭ invers'a'j procez'o'j, nom'e ke la lingv'o dis'romp'iĝ'is, se la hom'grup'o (gent'o, trib'o k.t.p.) dis'iĝ'is, se ĝi ne plu est'is tut'ec'a. Tamen, sur'voj'e al ĉiam pli grand'a unu'ec'o, kre'ant'e pli alt'a'j'n kaj pli ampleks'a'j'n form'o'j'n de ekonomi'a kaj ĉiu'flank'a soci'a viv'o, la hom'o'j kre'ad'is al si ankaŭ nov'a'j'n unu'ec'a'j'n lingv'o'j'n el element'o'j de plur'a'j aŭ eĉ de tre mult'a'j “patr'in'lingv'o'j”.

La lingv'o, est'ant'e pur'e soci'a fenomen'o, ĉiam fidel'e re'spegul'is kaj re'spegul'as la soci'a'n viv'o'n en ĉiu'j ĝi'a'j aspekt'o'j: ekonomi'a'j, intelekt'a'j, moral'a'j. Ĝi akompan'as la evolu'o'n de la hom'ar'o kaj, si'a'vic'e, help'as tiu'n evolu'o'n. La kre'ad'o'n de grand'a'j soci'a'j unu'o'j ĉiam akompan'is kre'ad'o de grand'a'j unu'ec'a'j lingv'o'j, kiu'j, si'a'vic'e, cement'is la kun'ten'o'n de tiu'j unu'o'j. Dis'fal'o de grand'a'j soci'a'j unu'o'j regul'e kaŭz'is ankaŭ viv'fin'o'n de ili'a'j komun'a'j lingv'o'j. Tamen, ĉar en larĝ'a'j, grand'a'j lini'o'j la hom'ar'o ir'as de la iam'a ĉia'spec'a dis'romp'it'ec'o (hord'o'j, gent'o'j, trib'o'j, popol'o'j, naci'o'j unu'flank'e; kast'o'j kaj klas'o'j ali'flank'e) al unu'ec'o, ankaŭ la lingv'o evolu'as de la iam'a tre grand'a divers'ec'o al pli aŭ mal'pli baldaŭ'a unu'ec'a komun'a lingv'o*.

Tiu ĉi sen'dub'a scienc'a konstat'o hav'as grand'a'n signif'o'n ankaŭ por la korekt'a kompren'o de la demand'o pri la pozici'o kaj rol'o de la Inter'naci'a Lingv'o. Est'as klar'e, ke ankaŭ la Inter'naci'a Lingv'o est'as sam'e tia soci'a fenomen'o, kiel ĉiu ajn ali'a lingv'o. Est'as, plu'e, klar'e, ke la Inter'naci'a Lingv'o ne star'iĝ'as kiel io “art'e'far'it'a” kontraŭ la normal'a'n flu'o'n, sed ke ĝi, mal'e, plen'e harmoni'as kun la fundament'a evolu'lini'o de la lingv'o ĝeneral'e. Eĉ pli, ĝi pli'rapid'ig'as la grand'a'n procez'o'n, kies atest'ant'o'j est'as la nov'epok'a'j generaci'o'j, nom'e la procez'o'n de grand'skal'a proksim'iĝ'o de la lingv'o'j sur'baz'e de la ĝeneral'a unu'iĝ'ad'o de la hom'ar'o. Sam'temp'e ĝi mem evolu'as sur tiu sam'a lini'o kaj re'spegul'as tiel daŭr'e la plej alt'a'n grad'o'n de ver'a inter'naci'ec'o. Esprim'o de tut'hom'ec'a'j tendenc'o'j, ĝi si'a'flank'e help'as la fortik'ig'o'n de tiu'j tendenc'o'j.

1. Pri La Natur'ec'a'j-Biologi'a'j Koncept'o'j

Por pov'i pli relief'e vid'i kio'n signif'as la soci'a karakter'o de la lingv'o, est'as util'e ekzamen'i, almenaŭ per kelk'a'j vort'o'j, kio ĝi pov'us est'i, se ĝi ne est'us soci'a fenomen'o en du'obl'a senc'o: (a) ke ĝi ek'est'is paralel'e kun la form'iĝ'o de la hom'o help'ant'e en la sam'a temp'o si'a'vic'e tiu'n form'iĝ'o'n, ke, do, ĝi est'as ekskluziv'a aparten'aĵ'o de la hom'a soci'o kaj (b) ke tiu ek'est'o, evolu'o kaj ĉiu'j plu'a'j trans'form'iĝ'o'j okaz'is ne kiel rezult'o de individu'a arbitr'a vol'o, sed kolektiv'e, en la kadr'o de la soci'o, sub la influ'o de la fort'o'j reg'ant'a'j en ĝi.

La respond'o en tiu kaz'o pov'us nur est'i, ke la lingv'o est'as ia natur'a, biologi'a aper'aĵ'o. La unu'a kaj la plej ĝeneral'a sekv'o de tiu star'punkt'o neces'e est'us - por ne parol'i pri la plu'a'j konsekvenc'o'j - ke al la lingv'o dev'us est'i aplik'at'a'j la leĝ'o'j de la natur'o, leĝ'o'j biologi'a'j, kaj ne tiu'j tut'e special'a'j, ag'ant'a'j en la hom'a soci'o.

Kompren'ebl'e, neni'u ne'as la bezon'o'n daŭr'e stud'i la natur'leĝ'o'j'n por kompren'i ĉiam pli bon'e la mond'o'n kaj la hom'o'n kiel part'o'n de tiu mond'o en li'a ali'a kvalit'o, t. e. en tiu de natur'a viv'ant'a est'aĵ'o. Special'e la fiziologi'o de la voĉ'organ'o'j kaj de la cerb'a'j parol'a'j kaj aŭd'a'j centr'o'j ĉe la hom'o, precip'e se la stud'o etend'iĝ'as al la evolu'o de tiu'j organ'o'j, est'as tre util'a. Sed tiu'j stud'o'j, kvankam eg'e help'a'j por la kompren'o de la meĥanism'o de la parol'kapabl'o kaj de ĝi'a evolu'o, tamen ne klar'ig'as la esenc'o'n mem de la lingv'o. Mult'a'j ali'a'j viv'ant'a'j est'aĵ'o'j el'ig'as, laŭ si'a propr'a natur'o, divers'a'j'n tre vari'a'j'n son'o'j'n aŭ bru'o'j'n kaj tia'manier'e instinkt'e esprim'as kelk'a'j'n fundament'a'j'n sent'o'j'n: mal'sat'o'n, tim'o'n, par'iĝ'em'o'n k. s. Tamen, tiu'j son'o'j kaj bru'o'j hav'as i'a'n signif'o'n ne per si mem, nom'e kiel konsci'a'j indik'ant'o'j de tiu'j sent'o'j aŭ stat'o'j, sed nur kiel integr'a part'o de la konkret'a kondut'o, laŭ la natur'o mem de la koncern'a animal'o. Kelk'a'j animal'o'j, precip'e plur'a'j hejm'a'j best'o'j, pov'as est'i “eduk'it'a'j” re'ag'i al divers'a'j vort'o aŭ, escept'e, eĉ al desegn'it'a'j figur'o'j. Ili “lern'as” ankaŭ postul'i i'o'n: ekzempl'e la hund'o'j per boj'ad'o aŭ la kat'o'j per miaŭ'ad'o. Papag'o'j ripet'as tut'a'j'n fraz'o'j'n en divers'a'j lingv'o'j. Iu'j asert'as, ke eĉ orangutang'o, hund'o, ŝaf'o est'is instru'it'a'j dir'i kelk'a'j'n vort'o'j'n*. Tamen, ĉio ĉi ne est'as lingv'o en la ver'a senc'o, nom'e en la senc'o de apart'a instrument'o, organiz'it'a kiel sistem'o de simbol'o'j, reprezent'ant'a'j ide'o'j'n kaj serv'ant'a por konsci'a komunik'ad'o kaj pens'ad'o. La animal'o'j pov'as boj'i, miaŭ'i, ia'i, hen'i, tril'i, kluk'i, ulul'i, blek'i divers'manier'e, sed ili ne pov'as parol'i. Kiam ili el'ig'as tiu'j'n divers'a'j'n son'o'j'n aŭ bru'o'j'n, tio okaz'as kiel integr'a part'o de la konkret'a sent'o - ĝoj'o, tim'o, dolor'o, mal'sat'o k. s. - kaj ne kiel nomad'o de tiu sent'o. Kvankam la fiziologi'a baz'o de la parol'at'a lingv'o est'as la kapabl'o el'ig'i son'o'j'n - kaj ankaŭ tiu kapabl'o ĉiam pli perfekt'iĝ'is paralel'e kun la evolu'o de la lingv'o - tamen ĝi per si mem ne est'as lingv'o. Nur kiam difin'it'a son'o aŭ son'kompleks'o lig'iĝ'as al difin'it'a objekt'o aŭ ide'o, ricev'ant'e tia'manier'e iu'n signif'o'n, kiu est'as de ali'a'j hom'o'j, do soci'e, akcept'it'a kiel tia, ek'est'as la son'a lingv'o. Tia'n lingv'o'n posed'as nur la hom'o kaj li akir'is ĝi'n en la procez'o de si'a form'iĝ'o kiel hom'o.

Tem'as nun pri tio, ke preciz'e tiu'n lingv'o'n, do la lingv'o'n, oni prov'is eksplik'i kiel natur'a'n, biologi'a'n aper'aĵ'o'n, kaj ne kiel soci'a'n fenomen'o'n.

Tiu “natur'ec'a” ide'o serv'is kiel el'ir'punkt'o de plur'a'j teori'o'j kun divers'a'j nuanc'o'j.

Iu'j, ekzempl'e A. Schleicher kaj li'a'j sekv'ant'o'j ĉef'e el la skol'o de la t.n. “jun'a'j gramatik'ist'o'j”, rigard'is la lingv'o'n mem kiel natur'a'n organism'o'n. Schleicher dir'is: “La lingv'o'j viv'as sam'e kiel ĉiu'j natur'a'j organism'o'j; ili, cert'e, ne kondut'as kiel la hom'o'j, kaj ne hav'as histori'o'n, kaj tial ni uz'as la vort'o'n ‘viv'o’ en pli mal'larĝ'a laŭ'liter'a senc'o”*. Laŭ Schleicher, la viv'o de la lingv'o esenc'e ne disting'iĝ'as de la viv'o de ĉiu'j ali'a'j “viv'ant'a'j organism'o'j - kresk'aĵ'o'j kaj animal'o'j”. Kiel la animal'o'j, la lingv'o'j hav'as period'o'n de kresk'ad'o de la plej simpl'a'j struktur'o'j al pli komplik'a'j form'o'j, kaj period'o'n de mal'jun'iĝ'ad'o, dum kiu la lingv'o'j ĉiam pli kaj pli mal'proksim'iĝ'as de la ating'it'a plej alt'a evolu'grad'o kaj ili'a'j form'o'j degener'as. La natur'ist'o'j nom'as tio'n - dir'as Schleicher - invers'a metamorfoz'o. Ankoraŭ pli klar'e li esprim'is tiu'n star'punkt'o'n en si'a libr'o La Teori'o de Darwin, kaj La Lingv'ist'ik'o (Weimar, 1873, p. 7) per jen'a'j vort'o'j:

“La lingv'o'j est'as natur'a'j organism'o'j, kiu'j ne de'pend'as de la hom'a vol'o, sed nask'iĝ'as, kresk'as kaj evolu'as laŭ la leĝ'o'j propr'a'j al ili, kaj post'e mal'jun'iĝ'as kaj mort'as”*,

Ali'a'j opini'is, ke la lingv'o est'as en'nask'it'a, aparten'ant'a laŭ la natur'o mem al la hom'o, do integr'a part'o de li kiel biologi'a est'ul'o, tut'e adekvat'e al la kri'o'j kaj bru'o'j produkt'at'a'j de la best'o'j. Tiu'j teori'o'j fakt'e ident'ig'as la antaŭ'lingv'a'n, do ankaŭ antaŭ'hom'a'n, stadi'o'n de la hom'a'j antaŭ'ul'o'j el la animal'a mond'o kun la lingv'a stadi'o ne nur de la Hom'ed'o'j, sed eĉ de Homo Sapiens. Ebl'e neni'o pli bon'e ilustr'as la esenc'o'n de tiu star'punkt'o, ol la fakt'o, ke eĉ S-kta Bazilo est'is akuz'at'a de Eŭnomio (Eunomius) pro ateism'o tial, ĉar li opini'is, ke la infan'o'j “lern'as parol'i”! Tiel en'nask'it'a est'as, do, la lingv'o (ne la voĉ'produkt'a aparat'o), ke infan'o'j ne akir'as ĝi'n de si'a ĉirkaŭ'aĵ'o, sed ĝi ekzist'as kiel konsist'a part'o de ili'a hom'ec'a natur'o mem, ĉe kio ne mult'e grav'as en tiu ĉi kun'tekst'o, ĉu tiu natur'o est'as konsider'at'a kiel antaŭ'fiks'it'a de super'natur'a'j fort'o'j aŭ ne.

2. Lingv'o Kaj Soci'o

Diferenc'e de tiu rigard'ad'o al la lingv'o kiel natur'a, biologi'a aper'aĵ'o en tiu ĉi aŭ tiu senc'o, ali'a'j jam de'long'e komenc'is observ'i ĝi'n kiel fenomen'o'n soci'a'n. Oni kompren'is, ke, se la lingv'o est'as io ekzist'ant'a sol'e en la hom'a soci'o, ĝi pov'as est'i eksplik'it'a nur kiel soci'a fenomen'o. Ankaŭ tiu koncept'o serv'is kiel el'ir'punkt'o por mult'a'j teori'o'j, mal'sam'a'j inter si kaj ne mal'oft'e kontraŭ'ant'a'j unu la ali'a'n. Sed ili hav'as unu ĝeneral'a'n komun'a'n trajt'o'n: ili rigard'as la lingv'o'n kiel soci'a'n fenomen'o'n, kio ĝi ja objektiv'e est'as. Hodiaŭ ne trov'iĝ'as unu sol'a iom serioz'a filolog'o aŭ soci'olog'o, kiu ne konsent'as pri tiu fundament'a fakt'o. Ali'a afer'o est'as, ke ekzist'is kaj ekzist'as divers'a'j interpret'ad'o'j de tiu fakt'o.

La plej grand'a'j'n merit'o'j'n por tiu nov'a, korekt'a stud'ad'o de la lingv'o hav'as la fam'a svis'a lingv'ist'o Ferdinand de Saussure. Li klar'e disting'as inter la lingv'o (langue), la parol'o (parole) kaj la parol'kapabl'o (langage). La parol'kapabl'o est'as mult'form'a kaj koncern'as plur'a'j'n sfer'o'j'n: la fizik'o'n, la fiziologi'o'n, la psikologi'o'n. La parol'o est'as ag'o individu'a, dum la parol'kapabl'o (langage) aparten'as “ankoraŭ al la sfer'o individu'a kaj al la sfer'o soci'a”. Pri la lingv'o mem F. de Saussure dir'as:

“Sed kio est'as la lingv'o? Por ni ĝi ne konfuz'iĝ'as kun la parol'kapabl'o; ĝi est'as nur difin'it'a part'o, esenc'a - tio est'as ver'a - de la parol'kapabl'o. Ĝi est'as sam'temp'e soci'a produkt'o de la parol'kapabl'o (faculté du langage) kaj tut'o de neces'a'j konvenci'o'j, adopt'it'a'j de la soci'a korp'o por permes'i la praktik'ad'o'n de tiu ĉi kapabl'o ĉe la individu'o'j”*.

Ali'lok'e li dir'as:

“Dis'ig'ant'e la lingv'o'n de la parol'o, oni dis'ig'as per la sam'a bat'o: unu'e, tio'n, kio est'as soci'a de tio, kio est'as individu'a; du'e, tio'n, kio est'as esenc'a, de tio, kio est'as akcesor'a kaj pli-mal'pli hazard'a”*.

La lingv'o ne est'as funkci'o de la subjekt'o, kiu parol'as; ĝi est'as produkt'o, kiu'n la individu'o registr'as pasiv'e. Mal'e, la parol'o est'as rezult'o de individu'a vol'o kaj inteligent'o. En tiu individu'a ag'o est'as neces'e disting'i (a) la kombin'o'j'n, per kiu'j la parol'ant'a subjekt'o util'ig'as la lingv'o'n por esprim'i si'a'n person'a'n pens'o'n kaj (b) la psik'o'fizik'a'n meĥanism'o'n kiu permes'as al li ekster'ig'i, manifest'i tiu'j'n kombin'o'j'n. Mal'e, la lingv'o est'as

“...la soci'a part'o de la parol'kapabl'o, ekster'a al la individu'o, kiu per si mem pov'as nek kre'i nek modif'i ĝi'n; ĝi ekzist'as nur sur'baz'e de ia'spec'a kontrakt'o, far'it'a inter la membr'o'j de la komunaĵ'o... Ni ĵus vid'is, ke la lingv'o est'as soci'a instituci'o, sed plur'a'j trajt'o'j ĝi'n disting'as de la ali'a'j instituci'o'j, politik'a'j, jur'a'j k. t. p.”*.

Jen ankoraŭ nur kelk'a'j opini'o'j pri la soci'a karakter'o de la lingv'o. Unu el la plej grand'a'j lingv'ist'o'j de ĉiu'j epok'o'j, Antoine Meillet, skrib'is en si'a verk'o Lingv'ist'ik'o Histori'a kaj Lingv'ist'ik'o Ĝeneral'a:

“Fakt'e, la lingv'o'j ne est'as objekt'o'j hav'ant'a'j aŭtonom'a'n materi'a'n ekzist'o'n kaj evolu'ant'a'j per si mem. Lingv'o est'as instituci'o aparten'ant'a al soci'a kolektiv'o, kaj la modif'o'j, kiu'j'n ĝi tra'pas'as, est'as lig'it'a'j al la histori'o de tiu kolektiv'o”*.

Ali'a grand'a franc'a lingv'ist'o, J. Vendryès, sam'e tiel kompren'is la lingv'o'n kiel soci'a'n fakt'o'n. “La sin'o de la soci'o - li dir'as - est'as la lok'o, kie form'iĝ'is la lingv'o”. La lingv'o, laŭ Vendryès, ek'est'is tiam, kiam la hom'o'j ek'sent'is la bezon'o'n komunik'i unu'j kun la ali'a'j. Kaj li daŭr'ig'as:

“La lingv'o, kiu est'as soci'a fakt'o par excellence, est'as rezult'o de soci'a'j kontakt'o'j. Ĝi far'iĝ'is unu el la plej fort'a'j lig'il'o'j, kiu'j unu'ig'as la soci'o'j'n kaj ĝi ŝuld'is si'a'n evolu'o'n al la ekzist'o de soci'a grup'o”*.

Tial Vendryès opini'as, ke nur esplor'ant'e la soci'a'n rol'o'n de la lingv'o est'as ebl'e ricev'i imag'o'n kio ĝi efektiv'e est'as.

Ali'flank'e, ne est'is nur Marr, kiu en Sovet'a Uni'o rigard'is la lingv'o'n kiel soci'a'n fenomen'o'n. Por ne long'ig'i per cit'aĵ'o'j, est'u menci'it'a nur A. S. Ĉikobava, kiu al la demand'o kio est'as lingv'o, respond'as tut'e klar'e kaj sen'hezit'e:

“La lingv'o est'as soci'a fenomen'o”*.

Kvankam hodiaŭ est'as ĝeneral'e for'ĵet'it'a la pens'o pri la lingv'o kiel natur'a aper'aĵ'o, tamen la ide'o pri la “natur'ec'o” de la lingv'o re'aper'as eĉ nun'temp'e en tiu aŭ ali'a form'o, sub tiu aŭ ali'a pretekst'o, kun tiu aŭ ali'a cel'o. Kiam, ekzempl'e, oni parol'as pri la naci'a'j lingv'o'j kiel “natur'a'j” kaj pri la Inter'naci'a Lingv'o kiel “art'e'far'it'a”, tiam jen de'nov'e la “natur'ec'a” fetiĉ'o re'aper'as. Tio okaz'as ne nur en konversaci'o'j de ordinar'a'j hom'o'j aŭ en la tag'gazet'ar'o, sed ankaŭ en divers'a'j lern'o'libr'o'j kaj eĉ en verk'o'j de kon'at'a'j lingv'ist'o'j de la Okcident'o kaj, sam'e abund'e, en tiu'j de Sovet'a Uni'o kaj ali'a'j land'o'j. Se la uz'o de tiu'j ne'taŭg'a'j termin'o'j hav'us la karakter'o'n de ia poezi'a kompar'o, tio ne mult'e ĝen'us. Sed ne est'as tiel. Ili est'as uz'at'a'j en si'a ver'a senc'o, kvazaŭ la naci'a'j lingv'o'j est'us i'a'j natur'a'j el'kresk'aĵ'o'j de natur'e viv'ant'a organism'o, la naci'o, dum la Inter'naci'a Lingv'o est'us io “art'e'far'it'a” en senc'o de kontraŭ'natur'a, “el'pens'it'a” de unu hom'o kaj tial sen ebl'ec'o'j evolu'i, sen literatur'o, sen karakter'o de viv'ant'ec'o... kun la fin'a rezult'o, ke ĝi en'tut'e ne est'as lingv'o. Tia'j absurd'a'j dir'o'j est'as daŭr'e ripet'at'a'j sen ruĝ'iĝ'o eĉ de lingv'ist'o'j kun fam'o, kaj ili montr'as ne nur komplet'a'n ignor'ad'o'n pri element'a'j fakt'o'j rilat'e Esperant'o'n, sed ili sam'temp'e ankaŭ indik'as ne sufiĉ'a'n kompren'o'n pri la soci'a karakter'o de la lingv'o ĝeneral'e.

Ne est'as hazard'o, ke en la grand'eg'a verk'o de A. Meillet kaj M. Cohen Les Langues du Monde (La Lingv'o'j de la Mond'o), en kiu est'as prezent'it'a'j ĉiu'j iom grav'a'j lingv'o'j, Esperant'o ne trov'is lok'o'n. Laŭ tiu verk'o, la nombr'o de la lingv'o'j en la mond'o, ne kalkul'ant'e la “lok'a'j'n lingv'o'form'o'j'n”, est'as inter 2.500 kaj 3.500. El tiu'j lingv'o'j nur 29 est'as parol'at'a'j de po pli ol 10 milion'o'j da individu'o'j. Ĉirkaŭ 25 lingv'o'j est'as grav'a'j el vid'punkt'o de dis'vast'ig'it'ec'o kaj pro la skrib'a'j produkt'o'j en ili, dum nur 40-50 lingv'o'j hav'as en'tut'e i'a'n literatur'o'n, grav'a'n aŭ ne'grav'a'n*. Kial ne al'don'i la Inter'naci'a'n Lingv'o'n al tiu'j 25 “grav'a'j pro la skrib'a'j produkt'o'j” aŭ almenaŭ, ne'just'e, al tiu'j 40-50 lingv'o'j, kiu'j hav'as i'a'n ajn literatur'o'n, “grav'a'n aŭ ne'grav'a'n”? Ĉar, tut'e simpl'e, oni intenc'e – tre ne'scienc'e - ferm'as la okul'o'j'n antaŭ la real'aĵ'o kaj en si'a tro'mem'fid'o pens'as, ke per tio oni pov'as ne'i ĝi'n.

Ankaŭ ne est'as hazard'o, ke, se fin'e oni tamen decid'iĝ'as prezent'i Esperant'o'n inter la lingv'o'j de la mond'o, kiel tio okaz'is en la verk'o de Mario A. Pei The World’s Chief Language (La Ĉef'a'j Lingv'o'j de la Mond'o), la aŭtor'o tuj protekt'as si'n per rezerv'o, ke la en'met'o de Esperant'o “dev'as ne est'i interpret'it'a kiel signif'ant'a pled'o'n aŭ aprob'o'n far'e de la aŭtor'o de ĝi'a'j princip'o'j aŭ de ĝi'a konstru'metod'o”*.

Kio'n oni prav'e pov'as postul'i de la lingv'ist'o'j, se ili ver'e dezir'as rest'i fidel'a'j al si'a propr'a scienc'o, est'as ne “pled'i” aŭ “aprob'i” la Inter'naci'a'n Lingv'o'n - sam'e kiel neni'u postul'as, ke ili “aprob'u” kiu'n ajn lingv'o'n - sed tut'e simpl'e kon'i Esperant'o'n kaj re'kon'i ĝi'n kiel soci'a'n fakt'o'n kun ĉiu'j sekv'o'j de tiu re'kon'o. Kun la escept'o de kelk'a'j honor'ind'a'j filolog'o'j, ĝeneral'e la lingv'o'scienc'a'j special'ist'o'j ne far'as tio'n. Se oni mal'kovr'as i'a'n forges'it'a'n lingv'o'n de iu trib'o for'tranĉ'it'a de la ceter'a mond'o ie en Centr'a Afrik'o, oni form'as ekspedici'o'n, el'spez'as konsider'ind'a'j'n sum'o'j'n, el'don'as libr'o'j'n pri tiu nov'a el'trov'aĵ'o. Sed kiam la Inter'naci'a Lingv'o est'as al'port'at'a per si'a'j divers'a'j aplik'o'j en la viv'o, tut'e special'e per si'a mir'ind'a literatur'o, al la sojl'o de la labor'kabinet'o'j de la filolog'o'j, tiam ili ne vid'as aŭ ne vol'as vid'i ĝi'n kiel real'aĵ'o'n*.

La funkci'ad'o de la Inter'naci'a Lingv'o en la praktik'o prezent'as per si mem - eĉ se oni flank'e'las'as ĝi'a'n ide'a'n fon'o'n, la soci'a'n rol'o'n kaj la kultur'a'j'n valor'o'j'n kre'it'a'j'n en ĝi - tia'n unu'a'rang'a'n lingv'a'n spert'o'n, ke, se pro neni'o ali'a, do nur pro ĝi la lingv'o'scienc'o dev'us serioz'e ĝi'n stud'i. Tia stud'o de Esperant'o ne kiel teori'a projekt'o, sed kiel soci'a fakt'o pov'us mult'e kontribu'i al pli bon'a kompren'o de tiu'j soci'a'j fort'o'j en la plej larĝ'a senc'o de la vort'o, kiu'j ek'est'ig'as la lingv'o'n, evolu'ig'as ĝi'n, help'as aŭ mal'help'as ĝi'a'n dis'fal'o'n - ĉio demand'o'j, kiu'j tre interes'as la lingv'o'scienc'o'n.

Sed la lingv'o'scienc'o - kun kelk'a'j escept'o'j, est'u ankoraŭ'foj'e dir'it'e - aŭ ignor'as tiu'n fakt'o'n kaj tial pri'silent'as ĝi'n, aŭ, se ĝi en'tut'e iel esprim'as si'n, far'as tia'j'n aprior'a'j'n asert'o'j'n kaj dir'as tia'j'n absurd'aĵ'o'j'n, ke ver'e tiu tut'a babil'ad'o hav'as neni'o'n komun'a'n kun la real'aĵ'o nek kun la element'a'j postul'o'j de scienc'a pri'trakt'o. Tiel ag'as ne nur la princip'a'j kontraŭ'ul'o'j de la Inter'naci'a Lingv'o, eĉ de la ide'o mem de tia lingv'o, sed ankaŭ filolog'o'j, kiu'j person'e ne mal'simpati'as al ĝi kaj kiu'j ali'e klopod'as real'ec'e rigard'i al la lingv'o kiel al soci'a fenomen'o, sed kiu'j ne ir'as ĝis la last'a'j konsekvenc'o'j de tiu princip'e korekt'a el'ir'punkt'o. La ĝis'nun'a pozici'o de la lingv'o'scienc'o rilat'e al la Inter'naci'a Lingv'o est'as, ĝeneral'e parol'ant'e, la plej mal'bon'a atest'il'o, kiu'n ĝi pov'is don'i ne al Esperant'o, sed al si mem. La unu'a paŝ'o, kiu'n ĝi dev'as far'i por for'viŝ'i la mal'bon'a'n not'o'n, est'as liber'ig'i si'n de la “natur'ec'a” fetiĉ'o ankaŭ kiam tem'as pri Esperant'o, kiel ĝi ĝeneral'e liber'iĝ'is de ĝi stud'ant'e ĉiu'j'n ali'a'j'n, ne nur la naci'a'j'n, lingv'o'j'n. Far'int'e tiu'n paŝ'o'n, ĝi normal'e ir'os antaŭ'e'n.

3. Natur'a Kaj Soci'a Ĉirkaŭ'aĵ'o'j

La ekster'a'j natur'a'j fort'o'j per'fort'is la nask'iĝ'o'n de la hom'o. Sed la hom'o ne est'as nur'a sen'pov'a pup'et'o, lud'il'e ĵet'at'a ĉiu'direkt'e sur la ond'o'j de la ekster'a fizik'a influ'o. Ek'de la moment'o, kiam li konstru'is la unu'a'n help'il'o'n por protekt'i kaj firm'ig'i si'a'n viv'o'n, li komenc'is util'ig'i, sub'ig'i, ŝanĝ'i la natur'a'j'n fort'o'j'n favor'e al si'a progres'o. Rest'ant'e part'o de la natur'o, li en'ir'is nov'a'n, super'a'n mond'o'n, tiu'n de la hom'a soci'o, reg'at'a de ali'a'j, soci'a'j, princip'o'j kaj leĝ'o'j ol est'as tiu'j de la natur'o.

La hom'o est'as soci'em'a est'ul'o kaj tia tut'e cert'e est'is ankaŭ li'a pra'ul'o. La individu'o ĉiam aparten'is kaj nun aparten'as al iu soci'a grup'o. La konkret'a karakter'o de iu soci'a grup'o de'pend'as de mult'a'j element'o'j kaj ekster'a'j (la ĉirkaŭ'ant'a natur'o) kaj intern'a'j (la soci'a'j instituci'o'j, kre'it'a'j en la grup'o mem en la daŭr'o de ĝi'a evolu'o), sed la ekster'a'j ĉiam pli perd'as si'a'n grav'ec'o'n paralel'e kun la sub'ig'ad'o de la natur'a'j fort'o'j al la interes'o'j de la hom'o. Eĉ pli, ili manifest'as si'a'n efik'o'n ne plu rekt'e, sen'per'e, sed tra la trans'form'iĝ'o al soci'e signif'a'j valor'o'j.

Tiu'j fort'o'j, kiu'j influ'as la form'iĝ'o'n de iu hom'grup'o kaj don'as al ĝi ĝi'a'n apart'a'n karakter'o'n, influ'as ankaŭ ĝi'a'n lingv'o'n. Kiam ajn iu hom'grup'o form'iĝ'as kiel soci'a unu'o kun disting'a'j trajt'o'j, ĝi kre'as al si si'a'n lingv'o'n sur'baz'e de la konkret'a'j bezon'o'j, de'pend'ant'a'j de la ating'it'a evolu'ŝtup'o kaj de ĉiu'j element'o'j, kiu'j ĝi'n kaŭz'is. La lingv'o si'a'vic'e help'as al kun'ten'o de la soci'a grup'o kaj ĉe la uz'ant'o'j pli'fort'ig'as la sent'o'n de aparten'o al la grup'o.

La lingv'o est'as influ'at'a de la fizik'a kaj de la soci'a ĉirkaŭ'aĵ'o'j. La soci'a ĉirkaŭ'aĵ'o - plur'a'j soci'a'j fort'o'j kiel religi'o, politik'a organiz'o, art'o, moral'a'j koncept'o'j - reflekt'iĝ'as rekt'e en la lingv'o. Ili'a establ'iĝ'o mem ne pov'as ne est'i akompan'at'a de lingv'a esprim'o. Mal'e, la fizik'a ĉirkaŭ'aĵ'o - ekzempl'e la topografi'a struktur'o de la region'o (mont'o'j, eben'aĵ'o, mar'bord'o k. s.), klimat'o, flaŭr'o kaj faŭn'o, mineral'o'j esprim'iĝ'as en la lingv'o nur tiom, kiom ĝi hav'as i'a'n konkret'a'n valor'o'n por iu konkret'a soci'o. Ne sufiĉ'as, ke en la natur'a ĉirkaŭ'aĵ'o trov'iĝ'as iu best'o, iu plant'o, iu mineral'o, por ke ĝi ricev'u si'a'n nom'o'n. Neces'as mult'e pli: la best'o, kresk'aĵ'o aŭ objekt'o dev'as far'iĝ'i en kiu ajn senc'o soci'e grav'a por en'ir'i la lingv'o'n.

La Nootka-Indi'an'o'j viv'as ĉe la mar'bord'o. Ili'a lingv'o posed'as grand'eg'a'n nombr'o'n da preciz'a'j termin'o'j por mult'a'j mar'fiŝ'o'j kaj ali'a'j mar'a'j best'o'j kaj kresk'aĵ'o'j. La sam'o'n oni pov'as rimark'i en la lingv'o'j de la ali'a'j mar'bord'a'j indi'an'a'j trib'o'j. Ili'a'j vort'ar'o'j pov'as est'i tiu'rilat'e kompar'at'a'j al tiu de la Bask'o'j en sud'okcident'a Franci'o kaj nord'a Hispanio, aŭ al la vort'proviz'o de kiu ajn ali'a fiŝ'kapt'ist'a popol'o.

Mal'e, en la vort'ar'o de la sud'a'j Paiute-Indi'an'o'j, kiu'j loĝ'as sur dezert'a plat'aĵ'o de Arizon'o, Nevad'o kaj Utah'o, oni trov'as amas'o'n da special'a'j topografi'a'j esprim'o'j. Ili ne est'us kre'it'a'j, se ili ne est'us bezon'at'a'j en la viv'o'lukt'o por loĝ'ant'o'j de du'on'dezert'a region'o. Sam'e tiel la Nootka-Indi'an'o'j cert'e ne hav'us tiel grand'a'n nombr'o'n da esprim'o'j por la mar'a faŭn'o, se ili hav'ig'us al si la nutr'aĵ'o'n per sur'ter'a ĉas'ad'o aŭ per ter'kultur'ad'o, kaj ne ĉef'e per fiŝ'kapt'ad'o, kvankam ili loĝ'us en la sam'a region'o.

Ali'a'j indi'an'a'j trib'o'j, kies nutr'aĵ'o grand'part'e de'pend'as de radik'o'j, sem'o'j de sovaĝ'a'j plant'o'j, en'tut'e de veget'aĵ'o'j, posed'as mult'nombr'a'j'n esprim'o'j'n ĝust'e sur tiu ĉi kamp'o. Oft'e oni hav'as plur'a'j'n apart'a'j'n esprim'o'j'n eĉ por la sam'a plant'o de'pend'e de ĝi'a kolor'o, ĝi'a kresk'o'stadi'o, de tio ĉu ĝi est'as kuir'it'a aŭ ne k. t. p. Ali'flank'e, plur'a'j lingv'o'j de indi'an'a'j trib'o'j hav'as unu sol'a'n vort'o'n kaj por la sun'o kaj por la lun'o. Nur el la kun'tekst'o vid'iĝ'as ĉu tem'as pri sun'o aŭ pri lun'o*. Tiu'j objekt'o'j cert'e ne trov'iĝ'as en la centr'o de ili'a materi'a aŭ spirit'a viv'o!

En ĉiu'j lingv'o'j est'as rimark'ebl'a la sam'a influ'o de la natur'a ĉirkaŭ'aĵ'o tra la soci'a'j viv'o'form'o'j. En la arab'a lingv'o abund'as vort'o'j pri la ĉeval'o pro la grav'ec'o de tiu best'o en la viv'o de la arab'a'j komunaĵ'o'j. En la somali-lingv'o trov'iĝ'as mult'a'j special'a'j esprim'o'j por la kamel'o, ĉar al ĝi est'as lig'it'a la ekonomi'a viv'o de tiu'j nomad'a'j trib'o'j. Sed la kroat'a popol'o, kiu hav'as la ebl'ec'o'n vid'i ĝi'n nur en zoologi'a ĝarden'o aŭ en cirk'o, ne pov'as lingv'e disting'i per apart'a'j vort'o'j inter kamel'o, kamel'in'o, kamel'id'o, kamel'id'in'o. Kompens'e en la kroat'a lingv'o trov'iĝ'as tre mult'a'j vort'o'j rilat'ant'a'j al la bov'o, ŝaf'o, ĉeval'o, do al la brut'ar'o, kiu okup'as el'star'a'n lok'o'n en la mastr'um'ad'o. Oni disting'as tiu'j'n best'o'j'n per apart'a'j vort'o'j ne nur de'pend'e de la seks'o, aĝ'o, kolor'o, sed ankaŭ laŭ plur'a'j ali'a'j karakteriz'o'j.

Est'as tut'e cert'e, ke trib'o'j viv'ant'a'j en la natur'o hav'as akr'a'n vid'o'n kaj ke fiziologi'e neni'o mal'help'as ili'n rimark'i la sen'fin'a'j'n nuanc'o'j'n de la kolor'o'j en ili'a majest'a natur'a bel'ec'o. Tamen, en ili'a'j lingv'o'j oft'e mank'as nom'o'j eĉ por element'a'j kolor'o'j. Nur la produkt'ad'o de farb'o'j, de ali'a'j kolor'ig'a'j substanc'o'j kaj de kolor'ig'it'a'j objekt'o'j kaŭz'is fin'e la form'iĝ'o'n de tiu long'eg'a list'o da kolor'nom'o'j por ĉiu'j ebl'a'j nuanc'o'j, unu'a'vic'e en la lingv'o'j de la popol'o'j, kiu'j kre'is la farb'industri'o'n.

Ne est'us mal'facil'e plen'ig'i tut'a'n libr'o'n per tia'j ekzempl'o'j. Ĉiam montr'iĝ'as la sam'o: la natur'a ĉirkaŭ'aĵ'o influ'as la lingv'o'n nur tra la soci'a ĉirkaŭ'aĵ'o aŭ, kiel Sapir dir'is:

“Per ali'a'j vort'o'j, kiom la lingv'o est'as koncern'at'a, la tut'a ĉirkaŭ'aĵ'a influ'o redukt'iĝ'as en la last'a analiz'o al la influ'o de la soci'a ĉirkaŭ'aĵ'o”*.

La soci'a ĉirkaŭ'aĵ'o influ'as ankaŭ rekt'e la lingv'o'n. Tia'manier'e, inter'ali'e, la lingv'o est'as trans'don'at'a de generaci'o al generaci'o. La t. n. onomatope'a'j vort'o'j, kiu'j'n kvazaŭ'e la infan'o'j lern'as imit'ant'e la “natur'a'j'n son'o'j'n”, est'as tut'e simpl'e imit'ad'o de la vort'o'j, kiu'j'n la infan'o'j aŭd'as de si'a ĉirkaŭ'aĵ'o. Ili dir'as da-da, ĉar en Franci'o la patr'o rajd'ig'as ili'n sur si'a propr'a genu'o kaj sam'temp'e dorlot'e dir'as da-da. Ili ricev'as ov'o'n “à la coque”, de kie la ko-ko. Kaj preciz'e tio'n ili imit'as. Ne la ĉeval'o'n aŭ la kok'o'n, kiu'j'n ebl'e ili - la nun'temp'a'j grand'urb'a'j infan'o'j preskaŭ cert'e - neniam eĉ vid'is!

En la kroat'a, serb'a kaj ali'a'j lingv'o'j, kies popol'o'j viv'is ĝis antaŭ ne'long'e en grand'a'j famili'a'j komunaĵ'o'j (zadruge = kooperativ'o'j), trov'iĝ'as mult'a'j vort'o'j por la parenc'ar'o kaj bo'parenc'ar'o. En la serb'a-kroat'a, ekzempl'e, est'as apart'a vort'o por la onkl'o frat'o de la patr'o, ali'a por la frat'o de la patr'in'o, tri'a por la edz'o de la patr'in'a frat'in'o, kvar'a por tiu de la patr'a frat'in'o. Simil'e por la ali'a'j membr'o'j de la famili'o. La kun'viv'ad'o en grand'a'j famili'a'j unu'o'j neces'ig'is tiu'j'n lingv'a'j'n disting'o'j'n. Kun la mal'aper'o de la famili'a'j kooperativ'o'j (net'e disting'end'a'j de kiu ajn ali'a kooperativ'a form'o) mal'aper'as ankaŭ tiu'j esprim'o'j. La nov'a generaci'o en Jugoslavio apenaŭ kon'as ili'n. Ĉio far'iĝ'as nur onkl'o aŭ onkl'in'o, bo'patr'o aŭ bo'patr'in'o!

La apart'a'j karakteriz'a'j trajt'o'j, kiu'j mark'as divers'a'j'n trib'a'j'n lingv'o'j'n pro la influ'o de la ĉirkaŭ'aĵ'o, princip'e respond'as al la karakter'o de la t. n. special'a'j lingv'o'j en la kadr'o de la pli evolu'int'a'j komun'a'j lingv'o'j.

1. Diferenc'ig'a'j Faktor'o'j

La ĉef'a'j diferenc'ig'a'j faktor'o'j est'as:

(a) Geografi'a Faktor'o. - Klimat'o, alt'a'j mont'o'j, grand'a'j mar'o'j, larĝ'a'j river'o'j, ne'tra'pas'ebl'a'j marĉ'o'j, dens'a'j arb'ar'eg'o'j, sen'viv'a'j dezert'o'j sen'dub'e dis'ig'as la hom'grup'o'j'n unu de la ali'a, precip'e en la primitiv'a'j stadi'o'j de la evolu'o. Sub la influ'o de tiu'j kondiĉ'o'j ĉiu grup'o ne nur kre'as al si si'a'n apart'a'n lingv'o'n, sed la lingv'o'j ankaŭ rest'as sen reciprok'a'j kontakt'o'j. Tio, kompren'ebl'e, mal'ebl'ig'as la proksim'iĝ'o'n de la lingv'o'j.

La geografi'a faktor'o lud'as tre grav'a'n rol'o'n sur la plej mal'alt'a'j ŝtup'o'j de la civiliz'o, sed eĉ hodiaŭ ĝi ne perd'is ĉi'a'n signif'o'n. La hom'grup'o'j, kiu'j viv'as izol'it'e unu'j de la ali'a'j, sen ia ajn kontakt'o aŭ kun nur tre mal'mult'e da reciprok'a'j rilat'o'j, hav'as apart'a'j'n lingv'o'j'n, kiu'j ne est'as kompren'at'a'j ekster la respektiv'a'j medi'o'j.

Est'as sci'at'e, ke la indiĝen'o'j de ambaŭ Amerik'o'j posed'as grand'eg'a'n nombr'o'n da lingv'o'j, tre mal'sam'a'j inter si. Ĉiu trib'o, nombr'ant'a oft'e nur kelk'a'j'n cent'o'j'n da membr'o'j, hav'as si'a'n propr'a'n lingv'o'n.

En Sud'a Amerik'o nur la lingv'o'j de la Tupi-Guarani Indi'an'o'j est'as relativ'e vast'e kompren'at'a'j. Ili ankaŭ influ'is la portugal'a'n lingv'o'n de Brazilo. La ali'a'j lingv'o'j vari'as de trib'o al trib'o, eĉ de kaban'o al kaban'o, tiel ke kelk'foj'e nur la membr'o'j de la sam'a famili'o kompren'as unu la ali'a'n*. Tibor Sekelj, unu el la kon'at'a'j sud'amerik'a'j esplor'ist'o'j, rimark'is la sam'a'n fenomen'o'n dum si'a'j plur'jar'a'j vojaĝ'o'j tra Brazilo. Li rakont'as, ke eĉ hodiaŭ tut'e mal'grand'a'j indiĝen'a'j trib'o'j parol'as si'a'j'n apart'a'j'n lingv'o'j'n, tre diferenc'a'j'n inter si.

Vigl'a'n pri'skrib'o'n de la mult'nombr'a'j lingv'o'j en Nord'a Amerik'o don'is jam en la 17-a jar'cent'o Gabriel Sagard en si'a libr'o Grand'a Vojaĝ'o en la Land'o de Huron'o'j*. Li asert'is, ke en la region'o'j, vizit'it'a'j de li, tre mal'oft'e du vilaĝ'o'j parol'as la sam'a'n lingv'o'n. Edward Sapir, kiu dediĉ'is grand'a'n part'o'n de si'a viv'o al la stud'o de la kultur'o de la amerik'a'j Indi'an'o'j, parol'as pri la sen'fin'a nombr'o de la indiĝen'a'j lingv'o'j. Li dir'as:

“La indiĝen'a loĝ'ant'ar'o de Amerik'o nord'e de Meksikio (Ĉirkaŭ 1,150.000) parol'is, en la temp'o de la mal'kovr'o de Amerik'o far'e de Kolumb'o, mir'ig'a'n nombr'o'n da lingv'o'j, el kiu'j la plej'part'o est'as ankoraŭ parol'at'a, kvankam en mult'a'j kaz'o'j sol'e de nur'a man'plen'o da individu'o'j. Kelk'a'j el ili, kiel sioux kaj navaho, est'as ankoraŭ flor'ant'a'j lingv'o'j”*.

Nur en Kalifornio sur la spac'o de 150.000 kvadrat'a'j mejl'o'j, Kroeber disting'is 31 lingv'o'famili'o'j'n kaj minimum'e 135 dialekt'o'j'n (lingv'o'j'n). Kiel dir'it'e ali'lok'e*, la verk'o La Lingv'o'j de la Mond'o disting'as pli ol 100 famili'o'j'n kaj amas'o'n da izol'it'a'j lingv'o'j en Amerik'o eĉ hodiaŭ.

La indiĝen'o'j de Aŭstrali'o, kies nombr'o est'as taks'at'a je ĉirkaŭ 200.000, parol'as minimum'e 500 lingv'o'j'n.

En Azi'o est'as la sam'a situaci'o. La lingv'o'j de tiu grand'a kontinent'o est'as tre mal'sam'a'j kaj ili'a nombr'o grand'eg'a. La lingv'a esplor'ant'o - dir'as Mario Pei - trov'as, kompren'ebl'e, en Azi'o lingv'o'j'n de unu'a rang'o el vid'punkt'o'j nombr'a, komerc'a, politik'a kaj kultur'a. Sed li ankaŭ trov'as tie “miriad'o'n da mal'pli grand'a'j lingv'o'j, kies parol'ant'o'j est'as relativ'e mal'mult'nombr'a'j kaj kiu'j neniam ating'is tre alt'a'n kultur'a'n nivel'o'n”*. En Birmo, ekzempl'e, est'is establ'it'a, ĉef'e sub la dinasti'o Alaungpaya (1752-1885) la birman'a lingv'o, en kiu est'is kre'it'a'j konsider'ind'a'j literatur'a'j valor'o'j. Ĝi far'iĝ'is rimed'o de komunik'ad'o ne nur en la tiam'a Birmo, sed ankaŭ en Arakanio kaj Peguo, kvankam tiu'j du region'o'j trov'iĝ'is sub la brit'a reg'ad'o (la unu'a ek'de 1826, la du'a ek'de 1852) kaj post'e form'is part'o'n de Brit'a Birmo. Tamen en la mont'ar'a'j region'o'j viv'is izol'it'e mult'a'j sen'de'pend'a'j trib'o'j, kiu'j parol'is kaj konserv'is si'a'j'n propr'a'j'n apart'a'j'n lingv'o'j'n. Iu vojaĝ'ant'o, kapitan'o Gordon, pri'skrib'is tiu'j'n lingv'o'j'n; kelk'foj'e ili est'as parol'at'a'j nur de po tri'dek aŭ kvar'dek famili'o'j. La lingv'o'j est'as tiel mal'sam'a'j inter si, ke eĉ la plej najbar'a'j trib'o'j ne pov'as inter'kompren'iĝ'i.

Cent'o'j da amerik'a'j lingv'o'j - dir'as A. Meillet - ne proksim'iĝ'is unu'j al la ali'a'j, ĉar la plej grand'a part'o de la kontinent'o ne est'is dens'e loĝ'at'a kaj tial la unu'op'a'j grup'o'j est'is izol'it'a'j*. La sam'o valid'as por kiu ajn ali'a region'o. Se la hom'grup'o'j viv'as izol'it'e, divid'it'e en mal'grand'a'j komunaĵ'o'j, kun mal'mult'e da rilat'o'j inter si, ili kre'as si'a'j'n propr'a'j'n lingv'o'j'n, kiu'j ne est'as kon'at'a'j ekster la koncern'a lingv'a komunaĵ'o.

Tia, do, est'as la diferenc'ig'a rol'o de la geografi'a faktor'o, precip'e en la pli mal'alt'a'j stadi'o'j de la civiliz'o kaj de la lingv'o. La fakt'o, ke sur tiu mal'alt'a nivel'o la geografi'a faktor'o kun'e kun la ali'a'j diferenc'ig'a'j element'o'j, hav'as tiel efik'a'n dis'ig'a'n signif'o'n, prezent'as pli'a'n apog'o'n al la koncept'o, ke la unu'a form'iĝ'o de la lingv'o'j en temp'o'j tre mal'proksim'a'j, kiam ĉiu'j diferenc'ig'a'j faktor'o'j hav'is ankoraŭ pli grand'a'n efik'o'n, est'is karakteriz'it'a de sen'fin'a vari'ec'o.

(b) Ekonomi'a'j-Soci'a'j Faktor'o'j. - Oni pov'as disting'i plur'a'j'n faktor'o'j'n, aparten'ant'a'j'n al tiu ĉi grup'o. Jen la plej grav'a'j:

(i) Kast'a aŭ klas'a faktor'o. - Kun la evolu'o de la hom'ar'o, kun la romp'iĝ'o de la primitiv'a komunaĵ'o en diferenc'a'j'n kaj post'e eĉ antagonism'a'j'n klas'o'j'n, romp'iĝ'is ankaŭ la lingv'o. Ĉiu ekonomi'a diferenc'iĝ'o signif'as sam'temp'e ankaŭ soci'a'n diferenc'iĝ'o'n, kaj tio nepr'e rezult'ig'as lingv'a'n diferenc'iĝ'o'n. Se la divers'a'j klas'o'j est'as akr'e divid'it'a'j unu'j de la ali'a'j, ankaŭ ili'a'j lingv'o'j manifest'as grav'a'j'n diferenc'o'j'n. Mal'e, se la klas'o'j hav'as pli vigl'a'j'n reciprok'a'j'n kontakt'o'j'n, ili'a'j lingv'o'j montr'as mal'pli da diferenc'o'j.

La kast'a soci'o de antikv'a Hindio prezent'as tip'a'n ekzempl'o'n de preskaŭ komplet'a kast'a izol'it'ec'o. Tial en Hindio la kast'o'j hav'is si'a'j'n apart'a'j'n lingv'o'j'n komenc'ant'e per la super'a kast'o de braman'o'j, kiu'j parol'is sanskrit'e, ĝis la mal'supr'a'j tavol'o'j, trov'iĝ'ant'a'j ekster la kast'o'j, kiu'j parol'is divers'a'j'n prakrit'a'j'n dialekt'o'j'n. En la dravid'a'j lingv'o'j de sud'a Hindio kaj nord'a Cejlon'o eĉ la genr'o ne est'as format'a sur'baz'e de la seks'o, sed laŭ la kast'o: “super'a'j” aŭ “mal'super'a'j” est'ul'o'j, tiel ke la vir'in'o'j, kaj eĉ la di'in'o'j, trov'iĝ'as en la rang'o de la last'a'j, en la sam'a kategori'o kun la sen'viv'a'j objekt'o'j*.

La latin'a lingv'o est'is en la komenc'o fakt'e la lingv'o de la patrici'o'j en Romo. Pri'trakt'int'e la form'iĝ'o'n de tiu lingv'o, Max Müller konklud'is:

“Se la pleb'an'o'j est'us super'reg'int'a'j anstataŭ la patrici'o'j, la latin'a est'us est'int'a tre diferenc'a de tiu, kiu trov'iĝ'as ĉe Ciceron'o”*.

Simil'a'n fenomen'o'n oni rimark'as en la feŭd'a mez'epok'a Eŭrop'o. La reg'ant'a feŭd'a klas'o de la nobel'ar'o, la eklezi'o kaj la scienc'o est'is la soci'a port'ant'o de la mez'epok'a latin'a, dum la servut'ul'a'j popol'amas'o'j parol'is plej divers'a'j'n lingv'o'j'n kaj dialekt'o'j'n.

En Angli'o, post la normand'a konker'o, la reg'ant'a klas'o parol'is la franc'a'n normand'a'n lingv'o'n, dum la kamp'ar'an'o'j kaj meti'ist'o'j plu'e parol'is saksajn lingv'o'j'n dum kelk'a temp'o.

En la modern'a epok'o, pro la fakt'o, ke la divers'a'j soci'tavol'o'j est'as mal'pli izol'it'a'j unu'j de la ali'a'j, kiel ankaŭ pro la influ'o kaj ĉiam pli grand'a signif'o de la unu'ec'ig'a'j faktor'o'j, la klas'a faktor'o ne plu lud'as tia'n rol'o'n, ke ĝi pov'us kre'i tut'e apart'a'j'n lingv'o'j'n. Est'us, tamen, erar'o pens'i, ke ĝi'a influ'o tut'e perd'iĝ'is. La divers'a'j soci'tavol'o'j hav'as oft'e la tendenc'o'n amas'iĝ'i en apart'a'j kvartal'o'j, tiel ke ankaŭ el teritori'a vid'punkt'o ili est'as divid'it'a'j. La rilat'o'j inter ili far'iĝ'as en tiu'j okaz'o'j nur ekster'a'j, formal'a'j kaj mal'oft'a'j. La konsekvenc'o est'as, ke ankaŭ la lingv'a'j esprim'o'j de tiu'j grup'o'j sufiĉ'e diferenc'as. Observ'ant'e la lingv'o'n de la burĝ'ar'o kaj tiu'n de la labor'ist'ar'o en Londono, en Parizo aŭ en kiu ajn ali'a grand'a urb'o, oni facil'e pov'as rimark'i, ke la distanc'o inter ili est'as nek mal'grand'a nek sen'signif'a. “Ekzist'as klas'o'j kaj sub'klas'o'j, ĉiu kun si'a'j lingv'a'j apart'aĵ'o'j” - dir'as A. Meillet*.

Margaret Schlauch skrib'is jen'o'n pri la londona cockney:

“En la kadr'o de la angl'e parol'ant'a mond'o ver'ŝajn'e la plej akr'a kontrast'o est'as trov'ebl'a inter la cockney londona dialekt'o, unu'flank'e, kaj la lingv'o de la ‘supr'a klas'o’ (‘upper-class’), ali'flank'e. La london'an'o'j ne hont'as re'kon'i tiu'n kontrast'o'n; ili est'as tre sincer'a'j rilat'e la ekzist'o'n de klas'a'j nivel'o'j en la lingv'o”*. Marr cert'e erar'is, kiam li tro'ig'is la influ'o'n de la klas'o al la lingv'o, sed est'as sam'e tiel erar'e ne'i ĝi'a'n pli aŭ mal'pli grand'a'n rol'o'n en la evolu'o de la lingv'o, de'pend'e de la konkret'a struktur'o de la koncern'a soci'a grup'o. Por cit'i ankoraŭ'foj'e Meillet: “Ĉiu soci'a diferenc'iĝ'o hav'as ŝanc'o'n esprim'iĝ'i kiel lingv'a diferenc'iĝ'o”*.

(ii) Profesi'a faktor'o. - La divid'o de la labor'o kaj, kiel ĝi'a rezult'o, la ek'est'o de profesi'o'j kaŭz'is la kre'iĝ'o'n de apart'a'j, profesi'a'j aŭ teknik'a'j lingv'o'j. Kie ajn ekzist'as divid'o de la labor'o, dev'as ekzist'i ankaŭ divid'o de la lingv'o. Ĉiu profesi'o, ĉiu okup'o, hav'as si'a'j'n propr'a'j'n termin'o'j'n, kiu'j plej oft'e ne est'as kon'at'a'j ekster ĝi. Ju pli la hom'ar'o evolu'as, ju pli la divers'a'j fak'o'j special'iĝ'as, ju pli la unu'op'ul'o dediĉ'as si'a'n fizik'a'n kaj spirit'a'n aktiv'ec'o'n al si'a fak'o, des pli special'iĝ'as ankaŭ la koncern'a'j fak'a'j lingv'o'j.

Se urb'an'o ĝeneral'e kontent'iĝ'as per la vort'o'j ŝaf'o, ŝaf'in'o kaj ŝaf'id'o, la angl'a farm'ist'o “sent'as bezon'o'n pri esprim'o por ‘unu'jar'a ŝaf'o’ kaj ali'a pri esprim'o por ‘du'jar'a ŝaf'o’ kaj preciz'e diferenc'ig'as la ne'tond'it'a'n du'jar'a'n ŝaf'o'n (teg) de la pli ĝeneral'a esprim'o twinter, t. e. du'vintr'a. En Kimr'uj'o la ŝaf'paŝt'ist'o'j hav'as grand'a'n ar'o'n da nom'o'j por la divers'a'j orel'mark'o'j, kiu'j'n port'as la ŝaf'o'j de divers'a'j posed'ant'o'j”*. Sam'e tiel mult'a'j'n vort'o'j'n pri la ŝaf'o hav'as la paŝt'ist'o'j en la mont'o'j de Dalmati'o kaj tre ver'ŝajn'e ankaŭ en ali'a'j paŝt'ist'a'j region'o'j de Jugoslavio kaj de kiu ajn ali'a land'o. Sed kio est'as rimark'ind'a, est'as la fakt'o, ke tiu'j sam'a'j paŝt'ist'o'j en Dalmati'o, kiu'j hav'as abund'o'n da vort'o'j por la ŝaf'o'j kaj eĉ nom'as apart'e unu'op'a'j'n ŝaf'o'j'n, ne sci'as la nom'o'j'n de mult'a'j mont'a'j flor'o'j, herb'o'j kaj ali'a'j kresk'aĵ'o'j en si'a sen'per'a ĉirkaŭ'aĵ'o. Sed, kompren'ebl'e, ĉiu botanik'ist'o posed'as tiu'j'n vort'o'j'n kaj mult'a'j'n ali'a'j'n. La sam'o valid'as por zoolog'o, medicin'ist'o, jur'ist'o, histori'ist'o, elektr'ist'o, tajlor'o kaj ĉiu ali'a profesi'ul'o aŭ fak'ul'o pri si'a profesi'o, fak'o aŭ special'a labor'kamp'o.

La tut'a vort'proviz'o de la plej evolu'int'a'j lingv'o'j ating'as hodiaŭ plur'a'j'n cent'mil'o'j'n da esprim'o'j. El tiu'j esprim'o'j, relativ'e nur tre mal'grand'a nombr'o est'as komun'a al ĉiu'j uz'ant'o'j de la koncern'a lingv'o. Eĉ en Angli'o, do en land'o kun tre alt'e evolu'int'a'j kultur'o kaj civiliz'o, la kamp'ar'an'o kelk'lok'e ne kon'is pli ol 300 vort'o'j'n ankoraŭ mez'e de la pas'int'a jar'cent'o, laŭ la enket'o kiu'n far'is tiam Max Müller, kiu plu'e dir'is:

“Bon'e eduk'it'a Angl'o... mal'oft'e uz'as en la konversaci'o pli ol 3.000 aŭ 4.000 vort'o'j'n proksim'um'e kaj elokvent'a'j parol'ant'o'j pov'as ating'i la kvant'o'n de 10.000 vort'o'j je si'a dispon'o”*.

Angl'o, nom'at'a D’Orsay, prezent'is antaŭ plur'a'j jar'o'j stud'o'n, en kiu li konklud'is, ke “la uz'vort'ar'o de analfabet'o'j kaj du'on'analfabet'o'j ne trans'pas'as 500 vort'o'j'n”*. La prezid'ant'o de la Linguaphone Institute taks'is antaŭ ne'long'e, ke ordinar'a (mez'a) person'o util'ig'as ĉ. 1.000 uz'ebl'a'j'n vort'o'j'n en si'a tut'a viv'o kaj mal'oft'e trans'pas'as 1.200 vort'o'j'n*.

Kvankam Mario Pei, ŝajn'e, opini'as tiu'j'n taks'o'j'n tro mal'alt'a'j, tamen li ne esprim'is pri ili difin'it'a'n opini'o'n. Li nur al'don'is inform'o'j'n pri la stud'o'j de grup'o da psikolog'o'j, laŭ kiu 4-jar'a infan'o “kon'as pli ol 5.000 vort'o'j'n” kaj je la aĝ'o de 10 jar'o'j ating'as 34.000 vort'o'j'n! Laŭ ali'a opini'o, prezent'it'a de M. Pei, idiot'a plen'kresk'ul'o sci'as 10.000 vort'o'j'n, dum la mez'a normal'a plen'kresk'ul'o posed'as inter 35.000 kaj 70.000 vort'o'j'n!*.

Si'a'n propr'a'n opini'o'n Mario Pei esprim'is per jen'a'j vort'o'j:

“Oni dir'as, ke la komplet'a angl'a vort'ar'o konsist'as el ĉ. du'on'milion'o da vort'o'j. Est'as dub'e ĉu iu individu'o kon'as pli ol unu kvin'on'o'n de tiu nombr'o”*.

Tre ver'ŝajn'e li est'as tro optimism'a en tiu taks'o. Cert'e tia individu'o ne ekzist'as. Pli real'ec'a li est'as, kiam li daŭr'ig'as tiu'n part'o'n jen'e:

“Cent'mil'o'j da vort'o'j, kvankam ili aper'as list'ig'it'a'j en la grand'a'j vort'ar'o'j, aparten'as al special'a'j scienc'a'j, profesi'a'j aŭ fak'a'j parol'manier'o'j (parlances), kaj ne est'as uz'at'a'j, eĉ ne re'kon'at'a'j, de la mez'a parol'ant'o. Ĉiu kamp'o de modern'a aktiv'ec'o hav'as si'a'n propr'a'n special'ig'it'a'n vort'ar'o'n, kiu est'as familiar'a nur al tiu'j, kiu'j est'as okup'at'a'j en la kamp'o. Ekzist'as special'a vort'ar'o de medicin'o, ali'a de psikologi'o, ali'a de botanik'o, ali'a de muzik'o...”*.

Sen'konsider'e al la opini'o de Mario Pei, aŭ de kiu ajn ali'a, sen'dub'e la vort'o'j ver'e komun'a'j al ĉiu'j membr'o'j de la lingv'a komunaĵ'o, inkluziv'ant'e, do, ankaŭ la plej mal'kler'a'j'n tavol'o'j'n de normal'a'j plen'aĝ'ul'o'j - kaj ĝust'e la plej mal'kler'a'j tavol'o'j tiu'rilat'e lud'as la decid'a'n rol'o'n - est'as ne pli ol 1% de la tut'a lingv'a vort'proviz'o. Tiu taks'o cert'e est'as optimism'a, ĉar ĝi signif'as, ke eĉ la plej mal'kler'a'j person'o'j posed'us ĉ. 4.000 vort'o'j'n, dum, plej ver'ŝajn'e, 4.000 ĝis 5.000 vort'o'j (en la lingv'o'j, kompren'ebl'e, en kiu'j la vort'o hav'as aŭtonom'a'n lingv'a'n valor'o'n) reprezent'as la mez'a'n aktiv'a'n vort'proviz'o'n de mez'kler'a individu'o*. Ĉio ali'a aparten'as al profesi'a'j, fak'a'j, teknik'a'j lingv'o'j. Tie'n ĉi oni dev'as ankaŭ al'kalkul'i la special'a'j'n lingv'a'j'n esprim'o'j'n, ek'est'int'a'j'n sur'baz'e de divers'a'j akcesor'a'j hom'a'j aktiv'ec'o'j, kia'j la sport'o, ĉas'ad'o, vojaĝ'ad'o k. t. p.

(iii) Seks'a faktor'o. - Est'as jam menci'it'a'j la kaz'o'j de vir'in'a'j gest'a'j lingv'o'j. Oni konstat'is, ke, ĉe divers'a'j primitiv'a'j trib'o'j, ankaŭ la parol'lingv'o'j de vir'in'o'j tre fort'e diferenc'as de la vir'a'j. La kafr'a'j vir'in'o'j posed'as mult'a'j'n apart'a'j'n vort'o'j'n, kiu'j ne trov'iĝ'as en la lingv'o de la vir'o'j. Pro tabu'o al vir'in'o'j est'as mal'permes'it'e uz'i vort'o'n, en'hav'ant'a'n kiu'n ajn son'o'n, kiu est'as simil'a al la son'o'j de la nom'o'j de ili'a'j plej proksim'a'j vir'a'j parenc'o'j. Ankaŭ en ali'a'j indiĝen'a'j lingv'o'j de Afrik'o la tabu-vort'o'j influ'as la lingv'a'n diferenc'iĝ'o'n. Simil'a'n fenomen'o'n rimark'is T. Sekelj ĉe kelk'a'j indiĝen'a'j trib'o'j de Brazilo.

En Afrik'o oni trov'is ankaŭ trib'o'j'n, kie la vir'in'o'j parol'is tut'e mal'sam'a'n lingv'o'n. Tiu'n fenomen'o'n oni atribu'as al la fakt'o, ke la venk'int'a trib'o eksterm'is ĉiu'j'n vir'o'j'n de la venk'it'a kaj ek'posed'is ĝi'a'j'n vir'in'o'j'n.

Tre interes'a kaz'o de grand'eg'a'j diferenc'o'j inter la vir'a kaj vir'in'a lingv'o'form'o'j est'as tiu de la yana-lingv'o en nord'a Kalifornio. La vir'a form'o est'as uz'at'a sol'e inter vir'o'j, dum la vir'in'a aplik'iĝ'as ne nur en la konversaci'o inter vir'in'o'j, sed ankaŭ inter vir'in'o'j kaj vir'o'j. La kaŭz'o de tiu special'a vir'in'a lingv'o ne trov'iĝ'as en tabu'o, ĉar la vir'in'o'j liber'e uz'as la vir'a'j'n form'o'j'n, kiam ili cit'as vir'a'j'n dir'o'j'n en si'a lingv'o. Tre kred'ebl'e la redukt'it'a'j vir'in'a'j form'o'j simbol'as la mal'pli alt'a'n soci'a'n pozici'o'n de la vir'in'o'j en la komunaĵ'o*.

En antikv'a Hindio la vir'in'o'j parol'is prakrit'e. Tiu'j prakrit'a'j lingv'o'j en'ir'is en la literatur'o'n unu'e tiel, ke en la sanskrit'a'j teatr'aĵ'o'j la vir'in'a'j karakter'o'j, ĉu nobel'a'j aŭ ne, prezent'iĝ'is kiel parol'ant'a'j prakrit'e, dum la karakter'o'j de pastr'o'j kaj nobel'o'j uz'is la sanskrit'o'n. En la feŭd'a mez'epok'o de Eŭrop'o la vir'in'o'j ĝeneral'e ne parol'is latin'e. Dante atribu'is al la influ'o de la vir'in'o'j la unu'a'j'n prov'o'j'n en'konduk'i en la literatur'o'n de Italio la popol'lingv'o'j'n (lingua volgare). Fakt'e, la ver'a kaŭz'o est'as, en Italio sam'e kiel ali'lok'e, la komenc'iĝ'o'j de intern'a mal'integr'iĝ'o de la feŭd'a sistem'o kaj la fortik'iĝ'o de la burĝ'a element'o. Rilat'e la lingv'o'n, tiu'n procez'o'n help'is ĉiu'j tavol'o'j kun soci'e mal'pli alt'a pozici'o, inkluziv'e la pastr'ar'o'n de mal'supr'a'j rang'o'j kaj la vir'in'o'j'n sen'konsider'e al la klas'a aparten'o.

Ankaŭ ekster tiu'j kaz'o'j oni trov'as diferenc'o'j'n inter la vir'a kaj vir'in'a lingv'o'form'o'j de'pend'e de la apart'a'j labor'funkci'o'j, kiu'j'n efektiv'ig'as la du seks'o'j, precip'e ĉe gent'o'j sur pli mal'alt'a ŝtup'o de civiliz'o. La vir'o'j, ekzempl'e, okup'iĝ'as pri ĉas'ad'o, dum la vir'in'o'j kolekt'as sovaĝ'a'j'n frukt'o'j'n aŭ kultiv'as veget'aĵ'o'j'n. Sub la influ'o de tiu'j mal'sam'a'j okup'o'j ankaŭ la lingv'o'form'o'j manifest'as diferenc'o'j'n, ĉef'e rilat'e la konsist'o'n de la vort'proviz'o. La sam'a'n fenomen'o'n oni pov'as tre bel'e observ'i en la nun'temp'o en la medi'o'j de el'migr'int'o'j kaj rifuĝ'int'o'j: la vir'in'o'j kutim'e akir'as unu'a'vic'e la vort'o'j'n rilat'ant'a'j'n al hejm'a mastr'um'ad'o, dum la vir'o'j familiar'iĝ'as kun tiu'j de si'a profesi'o aŭ fak'o en la lingv'o de la nov'a domicil'o.

Kiel oni vid'as, la seks'a faktor'o ne est'as fakt'e biologi'a faktor'o, kiel unu'a'vid'e oni pov'us pens'i, sed ĝi est'as ekonomi'a kaj soci'a faktor'o. La seks'o kiel tia ne influ'as grav'e la lingv'o'n, precip'e ne hodiaŭ, sed ĝi pov'as far'iĝ'i tre influ'a, se ĉiu el la du seks'o'j ekskluziv'e okup'iĝ'as nur pri difin'it'a'j labor'o'j.

(iv) Religi'a faktor'o. - Preskaŭ ĉiu'j religi'o'j uz'as apart'a'j'n lingv'o'j'n por si'a'j rit'o'j. En antikv'a Romo eĉ la pastr'o'j mem, asert'as Kvintilian'o, apenaŭ pov'is kompren'i si'a'j'n sankt'a'j'n himn'o'j'n. En la budh'ist'a'j templ'o'j de Japani'o - dir'as M. Pei - la sanskrit'a'j preĝ'o'j kaj sankt'a'j vok'o'j est'as murmur'at'a'j de pastr'o'j, kiu'j preskaŭ komplet'e forges'is ili'a'n signif'o'n. Ĉiu el la krist'an'a'j religi'o'j hav'as ĉie special'a'n lingv'o'n, kiu tut'e aŭ grav'e diferenc'as de la komun'a lingv'o. La katolik'a eklezi'o uz'as ĉef'e la latin'a'n lingv'o'n, sed kelk'lok'e ankaŭ mal'nov'a'j'n aŭ special'a'j'n form'o'j'n de ali'a'j lingv'o'j; la slav'a'j ortodoks'a'j eklezi'o'j aplik'as ĝeneral'e la mal'nov'slav'a'n; la rit'o'j de la grek'a ortodoks'a eklezi'o est'as far'at'a'j en la antikv'a grek'a lingv'o... Ankaŭ ali'a'j religi'o'j hav'as apart'a'j'n lingv'o'j'n. La sankt'a lingv'o de Islam'o est'as la tradici'a arab'a literatur'a lingv'o, dum, ekzempl'e, la sud'a budh'ism'o aplik'as la t. n. pali-lingv'o'n. La religi'a'j rit'o'j - dir'as Meillet - destin'it'a'j transport'i la hom'o'n en mond'o'n apart'ig'it'a'n, en mond'o'n sankt'ec'a'n, postul'as lingv'o'n sam'e tiel apart'a'n*.

Kiam iu religi'o est'as praktik'at'a sur vast'a'j teritori'o'j, tiam kompren'ebl'e ankaŭ la koncern'a religi'a lingv'o hav'as la sam'a'n etend'iĝ'o'n. Tamen, pro si'a'j ŝton'iĝ'int'a'j antikv'a'j lingv'o'form'o'j tia lingv'o kutim'e ne serv'as kiel instrument'o de komunik'ad'o en la ordinar'a senc'o de la vort'o, sed pli kiel simbol'o de religi'a unu'ec'o. Sed oft'e okaz'is, ke la efektiv'a'j port'ant'o'j de iu religi'o est'is aŭ tut'e ident'a'j al la super'a tavol'o de iu ekonomi'a-soci'a organiz'o, aŭ form'is ĝi'a'n esenc'a'n part'o'n. En tia'j kaz'o'j la religi'a lingv'o ident'as kun la kast'a aŭ klas'a. Tia'j, ekzempl'e, est'as la sanskrit'a de la braman'o'j kaj la mez'epok'a latin'a. Ĝeneral'e parol'ant'e, ju pli grav'a est'as la religi'o en iu soci'a grup'o, des pli grand'a'n signif'o'n hav'as ĝi'a lingv'o kaj des pli fort'e sent'iĝ'as ĝi'a influ'o. En mez'epok'a Hungari'o la skrib'a uz'ad'o de la popol'lingv'o'j est'is konsider'at'a kiel krim'o kaj kelk'foj'e la “krim'ul'o'j” est'is kondamn'it'a'j al mort'pun'o.

Ankaŭ ali'a'j faktor'o'j influ'as diferenc'ig'e. Tia'j, ekzempl'e, est'as la trans'don'ad'o de la lingv'o al la nov'a'j generaci'o'j far'e de la mal'nov'a'j, la politik'a'j mal'help'o'j al inter'region'a aŭ inter'naci'a komunik'ad'o kaj plur'a'j ali'a'j. Sen'dub'e ankaŭ tiu'j faktor'o'j lud'as pli aŭ mal'pli grav'a'n diferenc'ig'a'n rol'o'n kaj ili ne rest'as neglekt'ebl'a'j.

Oni kompren'os la grav'ec'o'n de la special'a'j lingv'o'j, kiu'j'n kaŭz'as la diferenc'ig'a'j faktor'o'j, se oni konsider'as, ke trib'o en sud'a Hindio, kiu konsist'as el nur ĉ. 800 person'o'j, “hav'as 3 special'a'j'n religi'a'j'n lingv'o'j'n, unu slang'o'n kaj unu dialekt'a'n divid'o'n de soci'a origin'o”*.

2. Unu'ec'ig'a'j Faktor'o'j

Mult'nombr'a'j est'as la element'o'j, kiu'j efektiv'ig'as tut'e invers'a'n efik'o'n sur la lingv'o'evolu'o'n. La unu'ec'ig'a'j faktor'o'j est'as divid'ebl'a'j je tri ĉef'a'j grup'o'j: ekonomi'a'j-soci'a'j, teknik'a'j kaj kler'ig'a'j.

(a) Ekonomi'a'j-Soci'a'j Faktor'o'j. - La tut'a histori'o de la hom'ar'o est'as, esenc'e, histori'o de trans'pas'ad'o al pli alt'a'j produkt'o'metod'o'j sur'baz'e de nov'a'j, ĉiam pli taŭg'a'j produkt'il'o'j. Tiu voj'o, kiu daŭr'e cel'is al super'a'j, pli larĝ'a'j form'o'j de kun'viv'ad'o, konduk'is la hom'ar'o'n de la primitiv'a hord'o, tra la trib'o, tra la gent'o, tra la popol'o ĝis la hodiaŭ'a'j naci'o'j kaj nun ĝi direkt'iĝ'as al la est'ont'a unu'ec'a hom'ar'o.

Sur tiu voj'o al la supr'o, plur'a'j grav'a'j element'o'j manifest'ad'is ĉiam pli si'a'n unu'ec'ig'a'n influ'o'n. Jen la ĉef'a'j:

(i) Divid'o de la labor'o. - La trans'pas'o al pli progres'a'j produkt'o'sistem'o'j kaŭz'is la kre'o'n de pli ampleks'a'j soci'a'j unu'o'j kun pli evolu'int'a divid'o de la labor'o kaj, sekv'e, kun pli vast'a'j inter'ŝanĝ'o'j ne nur materi'a'j, sed ankaŭ spirit'a'j. Tia'manier'e, la divid'o de la labor'o, kiu, unu'flank'e, prezent'iĝ'as kiel diferenc'ig'a faktor'o en senc'o vertikal'a (form'iĝ'o de profesi'a'j lingv'o'j), ali'flank'e inter'de'pend'ig'as ekonomi'e la hom'o'j'n sur larĝ'a'j teritori'o'j kaj, sekv'e, montr'iĝ'as kiel potenc'a unu'ec'ig'a faktor'o en senc'o horizontal'a ne nur naci'e, sed ankaŭ inter'naci'e. Ju pli divid'it'a est'as la labor'o, ju pli special'iĝ'as la aktiv'ec'o de unu'op'ul'o, des pli de'pend'a li far'iĝ'as de la ali'ul'a labor'o. La inter'ŝanĝ'o'j mult'obl'iĝ'as spec'e kaj ampleks'iĝ'as teritori'e. Hodiaŭ ili trans'pas'as la lim'o'j'n de unu'op'a'j naci'o'j kaj etend'iĝ'as sur la tut'a ter'glob'o. Ĉiu'j art'a'j prov'o'j halt'ig'i tiu'n normal'a'n ekonomi'a'n kaj soci'a'n evolu'procez'o'n per rimed'o'j aŭtarki'a'j, fiask'is kaj dev'os fiask'i komplet'e ankaŭ en la est'ont'ec'o.

Ĝust'e tiu inter'de'pend'ec'o montr'iĝ'as kiel potenc'a unu'ec'ig'a faktor'o ankaŭ sur la lingv'a kamp'o. Ĝi trov'iĝ'as en la fundament'o'j mem, sur kiu'j el'kresk'is kaj la grand'a'j unu'ec'a'j literatur'a'j naci'a'j lingv'o'j kaj, post'e, la Inter'naci'a Lingv'o*.

(ii) Pri'egal'ec'a'j ide'o'j. - La progres'ad'o en la materi'a viv'o de la soci'o est'as akompan'at'a de progres'ad'o sur kamp'o spirit'a. Apart'a'n signif'o'n hav'as la ide'o pri la egal'ec'o de la hom'o'j, kiu ricev'as ĉiam pli larĝ'a'n kaj pli profund'a'n en'hav'o'n: de la religi'a koncept'o pri la egal'ec'o en la mort'o kaj post la mort'o, al la politik'a egal'ec'o, proklam'it'a de la Franc'a Revoluci'o, ĝis la nun'temp'a'j postul'o'j pri kiel ebl'e plej grand'a ekonomi'a egal'ec'o kaj soci'a sekur'ec'o. La konsci'o pri la esenc'a egal'ec'o de la hom'a natur'o, super ĉiu'j akcesor'a'j diferenc'o'j, tra'bor'is kaj tra'bor'as al si la voj'o'n tre mal'rapid'e, sed sen'dub'e, ankaŭ sur tiu ĉi kamp'o, oni ir'as antaŭ'e'n. La akcept'o de la Universal'a Deklaraci'o pri la Hom'a'j Rajt'o'j est'as klar'a simptom'o de tiu fakt'o*. Inter la preskaŭ plen'a aŭ tre fort'a izol'it'ec'o de la kast'o'j aŭ klas'o'j en la sklav'ec'a aŭ feŭd'a ekonomi'a-soci'a sistem'o, unu'flank'e, kaj la hodiaŭ'a klas'apart'iĝ'o, ali'flank'e, est'as tamen grand'a diferenc'o! Inter la antikv'a-grek'a vid'punkt'o, konsider'ant'a ĉiu'j'n ali'land'an'o'j'n mal'super'a'j barbar'o'j, kaj la nun'temp'a princip'e proklam'it'a, kvankam ankoraŭ grand'part'e ne real'ig'it'a, egal'ec'o de ĉiu'j popol'o'j, naci'o'j kaj ras'o'j est'as ankaŭ grand'a diferenc'o.

La egal'iĝ'ad'o de la kultur'o kaj civiliz'o en la tut'a mond'o (kio, kompren'ebl'e, ne signif'as ili'a'n unu'form'iĝ'o'n), la demokrat'iĝ'ad'o de la publik'a viv'o kaj de la politik'a'j instituci'o'j - ĉio ĉi ebl'ig'as pli vigl'a'j'n kontakt'o'j'n inter la hom'o'j, ĉio ĉi re'spegul'iĝ'as en la proksim'iĝ'o de la lingv'o'j.

(b) Teknik'a'j Faktor'o'j. - La evolu'o de plej divers'a'j trafik'il'o'j kaj komunik'il'o'j ebl'ig'is grand'skal'a'j'n kaj ĉia'spec'a'j'n kontakt'o'j'n ne nur en naci'a'j kadr'o'j, sed ankaŭ en la inter'naci'a. Ŝip'o'j, fer'voj'o'j, aviad'il'o'j; aŭtobus'o'j kaj aŭtomobil'o'j; telegraf'o, telefon'o, radi'o, televid'o est'as teknik'a'j rimed'o'j de rilat'ad'o, sed sam'temp'e - ĝust'e tial - potenc'a'j fort'o'j de lingv'o'proksim'iĝ'o. Per ili vetur'as kaj flug'as de region'o al region'o, de land'o al land'o ne nur var'o'j, ne nur hom'o'j, sed ankaŭ vort'o'j. Sam'temp'e, pro la sam'a kaŭz'o, ankaŭ la esprim'manier'o egal'iĝ'as. Tio, sen'dub'e, firm'ig'as la kun'ten'o'n de la naci'a'j literatur'a'j lingv'o'j, sed ĝi sam'temp'e pli'rapid'ig'as la grand'a'n unu'ec'ig'a'n procez'o'n de la lingv'o'j ĝeneral'e, procez'o'n, kies esprim'o est'as la Inter'naci'a Lingv'o.

(c) Kler'ig'a'j Faktor'o'j. - La el'trov'o de la skrib'o, la ek'est'o de la literatur'o, la invent'o de la pres'maŝin'o, la modern'epok'a ek'flor'o de la scienc'o'j kaj beletr'ist'ik'o, la lern'ej'o'j kaj universitat'o'j, la leg'ej'o'j kaj bibliotek'o'j, la teatr'o kaj son'film'o, la radi'o kaj televid'o - jen nur kelk'a'j el la mult'nombr'a'j kler'ig'a'j faktor'o'j. Mult'iĝ'ant'e kaj dis'vast'iĝ'ant'e paralel'e kun la progres'ad'o sur la ali'a'j kamp'o'j, ili est'as tre'eg'e potenc'a'j sub'ten'ant'o'j de la unu'ec'ig'a evolu'lini'o de la lingv'o. Mil'o'j da instru'ist'o'j kaj profesor'o'j instru'as la unu'ec'a'n literatur'a'n lingv'o'n de si'a naci'o al cent'mil'o'j da infan'o'j en la lern'ej'o'j. Ĝi'n la popol'o ĉiu'tag'e aŭd'as el radi'o'aparat'o'j, de sur la scen'ej'o'j, en kin'ej'o'j, tra la televid'o. Ĝi'n oni leg'as en libr'o'j, revu'o'j kaj gazet'o'j... Se hodiaŭ la civiliz'it'a'j popol'o'j hav'as si'a'j'n grand'a'j'n, unu'ec'a'j'n, komun'a'j'n lingv'o'j'n, tio est'as grand'part'e rezult'o de la kler'ig'a'j faktor'o'j, mal'antaŭ kiu'j trov'iĝ'as la dev'ig'a potenc'o de la ŝtat'o, tut'a arme'o da kler'ig'a'j soldat'o'j, konsider'ind'a'j financ'a'j kaj ĝeneral'e materi'a'j rimed'o'j. Est'as kompren'ebl'e, ke en tia'j kondiĉ'o'j ekzist'as preskaŭ neni'a ebl'ec'o por dis'fal'o de la unu'ec'a'j naci'a'j lingv'o'j en dialekt'o'j'n. La voj'o est'is kaj est'as invers'a. La literatur'a'j, do skrib'e fiks'it'a'j, lingv'o'j ne dis'fal'as, sed, mal'e, la dialekt'o'j perd'iĝ'as aŭ far'iĝ'as tut'e sen'signif'a'j.

* * *

Kiel oni vid'as, rilat'e la lingv'o'n kelk'a'j faktor'o'j influ'as diferenc'ig'e (dis'ig'e), dum la ali'a'j ag'as unu'ec'ig'e (kun'ten'e). Super'flu'e, dir'i, ke ili'a influ'o sur la lingv'o'n ne est'as simpl'e mekanik'a, sed tre kompleks'a. Ĉiu'j ĉi unu'ec'ig'a'j kaj diferenc'ig'a'j faktor'o'j, tuŝ'it'a'j nur tre ĝeneral'e, ag'as sam'temp'e, inter'plekt'iĝ'as, influ'as unu la ali'a'n, reciprok'e si'n help'as aŭ kontraŭ'star'as, est'as pli grav'a'j en unu soci'a grup'o, mal'pli grav'a'j en ali'a, pli efik'a'j sur unu evolu'ŝtup'o, mal'pli sur ali'a, est'as mem influ'at'a'j de la lingv'o aŭ per ĝi, ag'as sur la hom'a'n mens'o'n kaj est'as ŝanĝ'at'a'j de tiu mens'o. Kun la rezerv'o de la ĵus esprim'it'a pens'o, en la last'a analiz'o de ili de'pend'as la lingv'o de la hom'grup'o. En tiu senc'o est'as korekt'a la difin'o de Sapir pri la lingv'o kiel “ar'o da simbol'o'j reflekt'ant'a'j la tut'a'n fizik'a'n kaj soci'a'n fon'o'n, en kiu iu hom'grup'o est'as lok'it'a”*.

Tiel eksplik'iĝ'as la ekzist'o kaj karakter'o de lingv'o'j hord'a'j, gent'a'j, trib'a'j, popol'a'j, naci'a'j, inter'naci'a, unu'flank'e; kast'a'j, klas'a'j, religi'a'j, profesi'a'j eĉ vir'in'a'j, ali'flank'e. Sed se oni ĵet'as nur rapid'a'n rigard'o'n al la traktat'a fenomen'o, oni tuj rimark'as, ke kun la ĝeneral'a progres'ad'o de la hom'ar'o la unu'ec'ig'a'j faktor'o'j amas'iĝ'as kaj far'iĝ'as ĉiam pli grav'a'j, dum la diferenc'ig'a'j lud'as ĉiam pli modest'a'n rol'o'n. Rezult'e kre'iĝ'ad'is laŭ divers'a'j manier'o'j ankaŭ komun'a'j lingv'o'j, kiu'j serv'is por komunik'ad'o intern'e de la nov'a, pli supr'a kaj pli ampleks'a, soci'a unu'o (aŭ eĉ ekster ĝi, se ĝi est'is sufiĉ'e fort'a por al'trud'i si'a'n lingv'o'n al ali'a'j), dum la antaŭ'a'j lingv'o'j aŭ mal'aper'ad'is aŭ konserv'ad'is kaj oft'e ankoraŭ konserv'as sol'e region'a'n aŭ eĉ nur lok'a'n karakter'o'n.

Por korekt'a kompren'o kaj objektiv'a taks'ad'o de la pozici'o de Esperant'o en la kadr'o'j de tiu ĉi ĝeneral'a lingv'o'evolu'o, la menci'it'a'j fakt'o'j hav'as unu'a'rang'a'n signif'o'n. Kiel ĉiu ali'a lingv'o, ankaŭ Esperant'o ek'est'is sur difin'it'a ŝtup'o de evolu'o. Kiel ĉiu ali'a lingv'o, ankaŭ ĝi hav'as si'a'n port'ant'o'n en la hom'a soci'o. Kiel ĉiu ali'a lingv'o, ankaŭ ĝi est'as soci'a fenomen'o, sub'ig'at'a al influ'o de divers'a'j faktor'o'j. La Inter'naci'a Lingv'o ŝuld'as si'a'j'n form'iĝ'o'n, viv'o'n kaj progres'o'n al la unu'ec'ig'a'j fort'o'j en la sin'o de la tut'hom'ar'a soci'o. La daŭr'a, konstant'a, rapid'a grav'iĝ'o de tiu'j fort'o'j puŝ'as la hom'ar'o'n aŭ en abism'o'n de si'n'detru'o; aŭ ĉiu'j'n ras'o'j'n kaj naci'o'j'n, se ili hont'ind'e rezign'as pri si'a'j ekzist'o'rajt'o kaj liber'ec'o, sub la sklav'ec'a'n jug'o'n de unu sol'a; aŭ al integr'iĝ'o sur'baz'e de egal'ec'o. En la unu'a kaz'o est'as super'flu'e parol'i pri kiu ajn lingv'o. En la du'a reg'os la lingv'o de la mond'a'j mastr'o'j. La tri'a, sol'e raci'a, la plej kred'ebl'a kaj akcept'ind'a, signif'os plu'a'n intern'a'n firm'iĝ'o'n de la Inter'naci'a Lingv'o kaj ĝi'a'n ĝeneral'a'n aplik'o'n en la mond'a'j kadr'o'j.

Inter'temp'e, la hodiaŭ'a lingv'a stat'o, plen'a de evolu'a dinamism'o, don'as bild'o'n ne de lingv'o'j divid'it'a'j inter si per akr'a'j lini'o'j, sed prezent'iĝ'as kiel mult'kolor'a ekster'ordinar'a kub'form'a spektr'o, en kiu la divers'a'j lingv'o'j (inkluziv'e la dialekt'o'j'n, slang'o'j'n kaj ali'a'j'n lingv'o'form'o'j'n) simil'e al kolor'o'j trans'verŝ'iĝ'as unu en la ali'a'n, inter'penetr'as si'n reciprok'e, sed tamen ne nur mal'sam'as horizontal'e de unu lingv'a region'o al ali'a, sed ankaŭ vari'as vertikal'e de unu klas'o, profesi'o, okup'o kaj simil'e al ali'a. Kaj tiel la lingv'o en si'a tut'ec'o re'spegul'as la aktual'a'n kompleks'a'n soci'a'n struktur'o'n kiel la ĝis nun ating'it'a'n rezult'o'n de histori'a evolu'o.

3. Individu'o Aŭ Kolektiv'o?

Kiu est'as la rol'o de la individu'o en la kre'ad'o de la lingv'o? La soci'a grup'o ĉiam est'is kaj est'as la super'a leĝ'don'a instanc'o de la lingv'o. Ĝi, tamen, ne pov'as kre'i si'a'n lingv'o'n laŭ'plaĉ'e. La lingv'o est'as, kiel montr'it'e, kondiĉ'it'a. Ankaŭ la hazard'o sen'dub'e lud'as si'a'n rol'o'n, sed la hazard'o ĉiam efik'as sol'e en la kadr'o de la ĝeneral'a leĝ'ec'o kaj, sekv'e, est'as nur konsist'a part'o de tiu leĝ'ec'o.

La individu'o kiel membr'o de si'a soci'a grup'o kaj sekv'e ankaŭ de la koncern'a lingv'a komunaĵ'o tut'e cert'e part'o'pren'as en la kre'ad'o de la lingv'o. Sed tiu li'a kre'ad'o ne est'as, nek pov'as est'i, arbitr'a. Individu'o, kiu ag'us tiel, eks'ig'us si'n mem el la lingv'a komunaĵ'o.

Ne nur en tiu kvalit'o, sed ankaŭ kiel aparten'ant'o de special'a'j soci'a'j kun'grup'iĝ'o'j en la kadr'o de la soci'a grup'o, la individu'o kontribu'as al evolu'ig'ad'o de la lingv'o. Tiu'senc'e la lingv'o est'as la plej demokrat'a kre'aĵ'o de la hom'a soci'o, ĉar ĝi est'as produkt'o de ĉiu'j, sur'baz'e de la plej real'e ekzist'ant'a'j fort'o'j en la soci'o kaj sur'baz'e de la efektiv'a grav'ec'o, kiu'n en difin'it'a temp'o hav'as unu'op'ul'o aŭ apart'a soci'a kun'grup'iĝ'o en la soci'o. Tiu grav'ec'o - oni kompren'u bon'e - ne est'as iu grav'ec'o antaŭ'fiks'it'a por ĉiu'j temp'o'j kaj por ĉiu'j soci'a'j grup'o'j: ekzempl'e fizik'a fort'o, nombr'o, ekonomi'a potenc'o, soci'a pozici'o, intelekt'a'j valor'o'j k.s., kvankam ĉiu el tiu'j, aŭ plur'a'j el ili, aŭ ĉiu'j en divers'a'j grad'o'j pov'as est'i decid'a'j en tiu aŭ ali'a soci'a grup'o de'pend'e de ĝi'a karakter'o kaj de la fort'o'rilat'o'j en ĝi. La rol'o de el'star'a individu'o - rol'o ne neglekt'ebl'a ankaŭ en la komenc'a'j lingv'o'stadi'o'j - far'iĝ'as ĉiam pli rimark'ind'a. Poet'o, verk'ist'o, filozof'o, scienc'ist'o, lingv'ist'o, orator'o, ĵurnal'ist'o - jen nur kelk'a'j el la person'o'j, ĉies influ'o en la konsci'a lingv'o'kre'ad'o fort'e sent'iĝ'as*. Sed ankaŭ ali'a'j individu'o'j, mal'pli grav'a'j tiu'rilat'e, aktiv'e, kvankam cert'e mal'pli konsci'e, part'o'pren'as en la evolu'ig'ad'o de la lingv'o. Kompren'ebl'e, la individu'o pov'as lud'i si'a'n rol'o'n nur se li'a lingv'o'kre'a aktiv'ec'o est'as konform'a al la sam'temp'a'j bezon'o'j de la koncern'a hom'grup'o kaj al la ĝeneral'a leĝ'ec'o reg'ant'a la lingv'o'evolu'o'n*. La individu'o oft'e ignor'as tiu'n leĝ'ec'o'n. Tio ne grav'as. Se li'a lingv'o'iniciat'o est'as konform'a al ĝi, se ĝi taŭg'as por kontent'ig'i la bezon'o'j'n, la soci'o - tiu last'a kaj sen'apelaci'a leĝ'don'ant'o de la lingv'o - akcept'os la nov'aĵ'o'n kaj ĝi en'ir'os en la lingv'o'n. Se ne, la nov'a vort'o, la nov'a esprim'o, aŭ eĉ la nov'a gramatik'a form'o, iniciat'it'a de la individu'o, perd'iĝ'os sen'post'sign'e. En ĉiu okaz'o la individu'ec'o de la iniciat'int'o ia'manier'e perd'iĝ'as en la komun'a lingv'a aktiv'ec'o de la soci'a grup'o: hord'o, trib'o, gent'o, kast'o, klas'o, profesi'o, religi'a komunaĵ'o, naci'o aŭ inter'naci'a hom'grup'o sent'ant'a la bezon'o'n pri inter'naci'a komunik'il'o kaj akcept'ant'a la Inter'naci'a'n Lingv'o'n por tiu cel'o. Tial, regul'e, oni ne sci'as kiu individu'o evolu'ig'as la lingv'o'n kaj kiom grand'a est'as li'a part'o'pren'o en tiu lingv'o'kre'a ag'ad'o. La person'ec'o'j de la unu'op'ul'o'j sen'individu'iĝ'as, fand'iĝ'as en la soci'a mas'o. Nur lingv'ist'o'j kelk'foj'e okup'iĝ'as pri ili kaj iam stud'as ili'a'n influ'o'n kaj ili'a'n kre'a'n fort'o'n koncern'e la lingv'o'n. Oni facil'e pov'as vid'i, ke la lingv'o'kre'a ag'ad'o efektiv'iĝ'as laŭ voj'o'j iom pli kompleks'a'j ol est'as “kontrakt'o” aŭ “inter'konsent'o”, kiel kelk'a'j eĉ hodiaŭ opini'as!

La lingv'o'kre'a ag'ad'o, do, pov'as est'i pli aŭ mal'pli spontan'a, pli aŭ mal'pli konsci'a, sed la “konsci'ec'o” cert'e ne far'as la lingv'o'n “art'e'far'it'a” en la senc'o de “kontraŭ'natur'a”, se nur tiu ag'ad'o est'as konform'a al la bezon'o'j de la kolektiv'o, kio est'as esenc'a. Tio rilat'as al ĉiu'j lingv'o'j inkluziv'e, kompren'ebl'e, Esperant'o'n.

Malgraŭ la rol'o, kiu'n hav'as la individu'o en la kre'ad'o kaj evolu'ig'ad'o de la lingv'o, la fakt'a soci'a port'ant'o de la lingv'o ne est'as la individu'o, sed ĉiam la kolektiv'o. Tio'n perfekt'e kompren'is la geni'o de D-ro Zamenhof. Tial li rezign'is pri ĉiu'j person'a'j rajt'o'j kaj las'is, ke Esperant'o kresk'u kaj progres'u “laŭ la sam'a'j leĝ'o'j, laŭ kiu'j est'is el'labor'at'a'j ĉiu'j viv'a'j lingv'o'j”. Kaj tio efektiv'e okaz'is kaj plu'e okaz'as.

1. La Grek'a Lingv'o

La manier'o'j, laŭ kiu'j est'is kaj est'as kre'at'a'j la grand'a'j komun'a'j literatur'a'j lingv'o'j, est'as divers'a'j. Unu el la plej interes'a'j sen'dub'e est'as tiu de la antikv'a grek'a lingv'o.

Hind'eŭrop'a'j trib'o'j, kiu'j, ven'int'e de la Nord'o, okup'is aŭ en si'n'sekv'a'j ond'o'j aŭ per daŭr'a en'filtr'iĝ'ad'o part'o'n de la Balkana Du'on'insul'o, la insul'o'j'n de la Ege'a Mar'o kaj la okcident'a'n mar'bord'o'n de Mal'grand'a Azi'o, parol'is divers'a'j'n helen'a'j'n lingv'o'j'n. En la region'o'j, kiu'j'n ili ek'posed'is, loĝ'is gent'o'j, kies origin'o kaj lingv'o'j ne est'as kon'at'a'j. Rest'is nur kelk'a'j nom'o'j. Est'as cert'e, ke la lingv'o'j de tiu'j indiĝen'o'j ne aparten'is al la grup'o de la hind'eŭrop'a'j. Ankaŭ en Mal'grand'a Azi'o la Grek'o'j trov'is lingv'o'j'n ne'helen'a'j'n. Tia'manier'e la grek'a'j lingv'o'j etend'iĝ'is super fremd'a substrat'o kaj tio grand'part'e eksplik'as divers'a'j'n nov'aĵ'o'j'n en la gramatik'a struktur'o kaj la grand'a'n nombr'o'n de “fremd'a'j vort'o'j”.

En la 7-a jar'cent'o antaŭ la krist'an'a era'o Greki'o est'is divid'it'a en ar'o da sen'de'pend'a'j urb'o'j-respublik'o'j. Ek'de la temp'o de la unu'a'j skrib'it'a'j dokument'o'j, en Greki'o est'is praktik'at'a'j mult'a'j lingv'o'j. El la tekst'o'j de la 5-a jar'cent'o vid'iĝ'as, ke en tiu epok'o ĉiu urb'o hav'is si'a'n propr'a'n lingv'o'n. Ĉiu'j tiu'j lingv'o'j (kiu'j'n plur'a'j lingv'ist'o'j nom'as “dialekt'o'j” tut'e mal'prav'e, ĉar super ili ekzist'is neni'u komun'a lingv'o) est'as divid'ebl'a'j je kelk'a'j grup'o'j, el kiu'j ĉiu konsist'as el plur'a'j lingv'o'j. La akaja lingv'o'grup'o est'as rest'aĵ'o de la plej mal'nov'a'j invad'o'j de la helen'a'j trib'o'j. En la nord'orient'a part'o de la land'o est'is la eolia grup'o, en kiu trov'iĝ'is ankaŭ la lingv'o de la insul'o Lesbo, nom'e tiu de Sapf'a kaj Alce'o. La doria grup'o konsist'is el grand'a nombr'o da lingv'o'j tre mal'sam'a'j inter si. Al tiu grup'o aparten'is ekzempl'e la lingv'o'j de Korinto, Lakonio, Sicilio (Sirakuz'o), de la insul'o'j Kreto, Rodi'o kaj ali'a'j. En la doria form'iĝ'is literatur'o en Italio kaj en Sicilio. La plej grav'a el literatur'a vid'punkt'o est'as la ionia-atik'a grup'o. Miks'aĵ'o de la eolia kaj ionia kre'is special'a'n lingv'o'n, kiu'n Meillet nom'as “art'e'far'it'a”, sed kiu est'is uz'at'a por la poezi'o kaj serv'is por komunik'ad'o de la Grek'o'j eĉ ekster Mal'grand'a Azi'o, kiel montr'as Heziod'o. Ĉiu'j ioniaj urb'o'j uz'is la komun'a'n ioni'an lingv'o'n, nom'e ĝeneral'e tiu'n, en kiu skrib'is Herodot'o, Anakreon'o kaj Hipokrat'o. Mal'e, la Dori'an'o'j, sur pli mal'alt'a nivel'o, hav'is tiu'temp'e ankoraŭ mult'a'j'n lingv'o'j'n. En la ionia lingv'o est'is kre'at'a, ek'de la 7-a jar'cent'o, flor'ant'a literatur'o. En la atik'a lingv'o de Ateno est'as produkt'it'a la riĉ'eg'a literatur'o de la 5-a kaj 4-a jar'cent'o'j.

Ĉiu'j ĉi lingv'o'j kaj dialekt'o'j kun'fand'iĝ'is iom post iom, ek'de la 4-a jar'cent'o, en unu sol'a'n komun'a'n helen'a'n lingv'o'n, kies baz'o est'is la atik'a, miks'it'a kun la ionia. Aleksandro la Grand'a trans'plant'is tiu'n nov'a'n komun'a'n lingv'o'n - koinê* - sur larĝ'a'j'n teritori'o'j'n, konker'it'a'j'n de li'a arme'o. Ĝi far'iĝ'is kun la temp'o la grand'a komun'a lingv'o de la tut'a Orient'a Romia Imperi'o kaj el ĝi origin'as la modern'a grek'a lingv'o. Dum la antikv'a grek'a lingv'o, kiu est'is parol'at'a en Sicilio, baldaŭ mal'aper'is, for'puŝ'it'a de la latin'a, sed sam'temp'e riĉ'ig'int'e ĝi'n, la koinê far'iĝ'is lingv'o de ĉiu'j region'o'j, kiu'j en la orient'a part'o de la Imperi'o perd'is si'a'n sen'de'pend'ec'o'n kaj kie, pli fru'e, mult'a'j lingv'o'j est'is parol'at'a'j. Kompren'ebl'e, tiu komun'a grek'a lingv'o est'is tre riĉ'ig'it'a per mult'nombr'a'j vort'o'j de divers'a'j lingv'o'j antaŭ'e parol'at'a'j en Greki'o kaj en la Orient'o.

2. La Latin'a Lingv'o

La gent'o'j, kiu'j'n oni trov'as sur la Apenin'a Du'on'insul'o en la kontrol'ebl'a histori'a epok'o, parol'is tre divers'a'j'n lingv'o'j'n ital'a'j'n-kelt'a'j'n. Oni ne sci'as de kie ili ven'is, nek kiam ili okup'is tiu'n teritori'o'n. La Ligur'o'j cert'e trov'iĝ'is en centr'a kaj okcident'a Italio, kiel ankaŭ en sud'a Gallio, antaŭ ol ili est'is redukt'it'a'j al la golf'o de Ĝenovo.

Ĉirkaŭ la komenc'iĝ'o de la 4-a jar'cent'o antaŭ ni'a era'o sur la ital'a du'on'insul'o trov'iĝ'is almenaŭ tri ĉef'a'j ital'a'j lingv'o'grup'o'j kun grand'a nombr'o da sub'grup'o'j. Ili est'is la umbri'a, la oska kaj la latin'a. Tiu latin'a, kiu'n oni unu'e renkont'as, est'is la lingv'o de Latio (Latium) kaj tie fakt'e nur la lingv'o de la patrici'o'j en la urb'o Romo mem. Ĝi est'is nom'at'a sermo urbanus (lingv'o urb'a) diferenc'e de sermo rusticus (lingv'o kamp'ar'a) de la proksim'a'j teritori'o'j. En Sicilio oni parol'is la grek'a'n lingv'o'n de tip'o doria kaj la komun'a'n koinê, kiu si'a'vic'e est'is, kiel ni vid'is, sintez'o de atik'a'j kaj ioniaj lingv'o'j. Nord'e de Romo oni trov'is la etrusk'a'n.

Iom post iom, paralel'e kun la kresk'o de la potenc'o de Romo, dis'vast'iĝ'is kaj sam'temp'e evolu'is ĉiam pli kaj pli la latin'a riĉ'iĝ'ant'e sen'ĉes'e el la font'o'j de la venk'it'a'j lingv'o'j. Ĝi dis'vast'iĝ'is unu'e al la apud'a teritori'o, post'e ĝi venk'is la lingv'o'j'n de la oska kaj umbri'a grup'o'j, en'sorb'is eĉ la ne'ital'a'j'n lingv'o'j'n de Italio, kiel la etrusk'a'n kaj la kelt'a'n en la nord'a'j region'o'j, kaj la mesapian en la sud'a'j part'o'j. Fin'e ĝi est'is al'trud'it'a al la plej grand'a part'o de la okcident'a mond'o, inter'ali'e al Gallio, Hispanio, Nord'a Afrik'o.

La komenc'iĝ'o'j de la latin'a kiel literatur'a lingv'o datum'as nur de la 3-a jar'cent'o kun la dram'o'j de Livi'o Androniko kaj kun la verk'o'j kaj orator'aĵ'o'j de Katon'o. La Scipion'o'j, Hortensi'o, Lukreci'o kaj precip'e la grand'a orator'o kaj instru'ant'o de parol'art'o, Ciceron'o, ĝi'n polur'is kaj plu'e evolu'ig'is. Tiu latin'a lingv'o - miks'aĵ'o de plur'a'j lingv'o'j - est'is port'at'a sur la glav'pint'o de la romiaj legi'o'j al vast'eg'a'j teritori'o'j kaj al'trud'iĝ'is kiel komun'a imperi'a lingv'o al sen'nombr'a'j region'a'j kaj lok'a'j lingv'o'j kaj dialekt'o'j. Okaz'is grand'eg'a unu'ec'ig'a procez'o, kiu daŭr'is plur'a'j'n jar'cent'o'j'n.

Kiam en la 5-a jar'cent'o de ni'a era'o la okcident'a part'o de la Imperi'o fal'is sub la venk'a'j atak'o'j de la barbar'o'j, la menci'it'a unu'ec'ig'a procez'o ne est'is ankoraŭ plen'e fin'iĝ'int'a. Kvankam trov'iĝ'as lingv'ist'o'j, kiu'j asert'as, ke ĉiu'j loĝ'ant'o'j de la Romia Imperi'o parol'is la komun'a'n literatur'a'n latin'a'n lingv'o'n, tio ne respond'as, nek pov'as respond'i al la fakt'a stat'o. Ĝi pov'as rilat'i nur al la literatur'a'j kaj ali'a'j monument'o'j post'rest'int'a'j, sed ne al la viv'ant'a'j lingv'o'j de la popol'amas'o'j. Se eĉ hodiaŭ, kiam ĉiu'j unu'ec'ig'a'j faktor'o'j est'as konsider'ind'e pli fort'a'j kaj efik'a'j, ol ili est'is en tiu epok'o, trov'iĝ'as tiom da grand'eg'a'j diferenc'o'j inter la popol'lingv'o'j de la sam'a naci'a komunaĵ'o, kia'manier'e oni pov'as eĉ ven'i al la ide'o, ke en la 3-a aŭ 4-a jar'cent'o est'us ebl'a plen'a lingv'a unu'ec'o de ĉiu'j popol'tavol'o'j.

Kiam, do, ĉes'is la ekonomi'a kaj politik'a potenc'o de Romo, ankaŭ la literatur'a latin'a lingv'o fin'is si'a'n viv'o'n de reg'ant'a ŝtat'a lingv'o, sed ĝi plu'e viv'is kiel klas'a kaj religi'a lingv'o de la krist'an'ism'o kaj de la mez'epok'a reg'ant'a feŭd'a klas'o. La popol'o'j de la iam vast'a Imperi'o plu'e parol'i, kaj evolu'ig'is si'a'j'n propr'a'j'n region'a'j'n lingv'o'j'n el kiu'j, en la nov'a epok'o, sur'baz'e de esenc'e ali'a unu'ec'ig'a procez'o, form'iĝ'is la unu'ec'a'j t. n. latin'id'a'j lingv'o'j.

La mal'nov'a latin'a, sekv'e ne dis'fal'is en plur'a'j'n dialekt'o'j'n, kiel iu'j erar'e opini'as, sed ĝi konserv'iĝ'is tut'ec'e kaj nur trans'ir'is de unu soci'a port'ant'o al la ali'a, tio est'as al la feŭd'a klas'o de nobel'ar'o, al la eklezi'o kaj al la scienc'o, kiu'j plu'e evolu'ig'is ĝi'n. Kontraŭ'e, la popol'a'j lingv'o'j, kiu'j ankoraŭ ne est'is plen'e latin'ig'it'a'j kaj, ĝust'e tial, est'is mal'sam'a'j inter si, plu'e viv'is si'a'n viv'o'n en esenc'e nov'a'j kondiĉ'o'j. Nur, ĉar la unu'ec'ig'a fort'o de Romo ne plu efik'is kaj ĉar la feŭd'ism'o kaj la eklezi'o, kun'e kun la scienc'o, ag'is kun'ten'e koncern'e la latin'a'n lingv'o'n, sed ne koncern'e la popol'a'j'n, ali'a'j - diferenc'ig'a'j - faktor'o'j ek'ag'is kaj, sekv'e, tiu'j lingv'o'j ir'is si'a'n propr'a'n voj'o'n, influ'at'a'j ankaŭ de la klas'a, mez'epok'a latin'a lingv'o.

Mult'e pli post'e, en lig'o kun la ek'ĝerm'o de la kapital'ism'o kaj ĝi'a evolu'o, kun la paralel'a form'iĝ'o de la naci'o'j kaj de la grand'a'j naci'a'j ŝtat'o'j, kre'iĝ'is ankaŭ nov'a'j unu'ec'a'j naci'a'j lingv'o'j. Tiel form'iĝ'is ankaŭ la latin'id'a'j literatur'a'j lingv'o'j. Sed ili ne est'is sen'per'a'j fil'in'o'j de la klasik'a latin'a, kiel tio'n oni kred'as kaj kred'ig'as; mal'e, ĉiu'n el ili ge'patr'as plur'a'j apart'a'j region'a'j popol'lingv'o'j. La franc'a, ital'a, hispan'a, portugal'a, ruman'a lingv'o'j ne de'ven'as, do, de la mal'nov'a klasik'a latin'a, sed de la latin'a'j popol'lingv'o'j parol'at'a'j en la respektiv'a'j region'o'j.

3. Ankoraŭ Kelk'a'j Ekzempl'o'j

Se oni esplor'as kiu'n ajn el la hodiaŭ'a'j literatur'a'j naci'a'j lingv'o'j, oni ĉiam trov'as la sam'o'n: ili est'as pli aŭ mal'pli konsci'a'j kre'aĵ'o'j, konsist'ant'a'j el mult'nombr'a'j element'o'j.

Jen, ekzempl'e, la hodiaŭ'a “franc'a lingv'o”. En Franci'o eĉ nun'temp'e, kiam ĉiu'j unu'ec'ig'a'j faktor'o'j grand'skal'e manifest'as si'a'n efik'o'n, ekzist'as “dek'mil'o'j da lok'a'j parol'form'o'j”*. Tiu'j parol'form'o'j kaj dialekt'o'j trans'pas'as unu en la ali'a'n, tiel ke unu vilaĝ'o kompren'iĝ'as kun la najbar'a, unu region'o kun la apud'a, form'ant'e tiel sen'inter'romp'a'n lingv'a'n kontinu'ec'o'n*. Tamen, inter la unu'op'a'j dialekt'o'j est'as kelk'a'j tiel grand'a'j diferenc'o'j, ke oni prav'e pov'us ili'n nom'i apart'a'j lingv'o'j. Tiel, laŭ la asert'o de Meillet mem, Loren'an'o (Lorrain) aŭ Franĉkonte'an'o (Franc-Comtois) ne pov'as kompren'i Pikard'o'n (Picard). Super ĉiu'j el dialekt'o'j kaj lok'a'j parol'form'o'j trov'iĝ'as la komun'a literatur'a franc'a lingv'o, kiu est'as instru'at'a en la lern'ej'o'j, uz'at'a en ĉiu'j kultur'a'j kaj oficial'a'j rilat'o'j, ĝeneral'e kon'at'a kaj parol'at'a.

Origin'e tiu komun'a franc'a lingv'o est'is la lingv'o de Parizo kaj en Parizo de la burĝ'ar'o. Ĝi est'is fiks'it'a komenc'e de la 17-a jar'cent'o. La ĉef'urb'o, kiel centr'o kultur'a kaj politik'a, kiel iam'a reĝ'a rest'ad'ej'o, en kiu, krom'e, trov'iĝ'as grav'a universitat'o, don'is si'a'n lingv'o'n al tut'a Franci'o. La sud'a part'o de la land'o mal'mult'e influ'is ĝi'n. Tie la franc'a lingv'o est'as fremd'a. Ĝi sukces'is al'trud'iĝ'i al la urb'o'j, sed en la kamp'ar'o'n ĝi penetr'as tre mal'facil'e. Sufiĉ'as tra'vojaĝ'i la sud'a'j'n region'o'j'n de Franci'o por konvink'iĝ'i pri tio.

Nu, tiu bel'son'a kaj elast'a franc'a lingv'o, prav'e admir'at'a, konsist'as el plur'a'j element'o'j, de'ven'ant'a'j el plej divers'a'j font'o'j.

Kvankam lingv'o de Parizo, ĝi est'is kaj est'as influ'at'a ne nur de la divers'a'j popol'lingv'o'j de Franci'o, sed ankaŭ de tut'e fremd'a'j, precip'e ĝerman'a'j, element'o'j. En franc'a etim'ologi'a vort'ar'o kun 4.635 radik'o'j de la franc'a lingv'o, 2.028 de'ven'as el la latin'a, 925 el la grek'a, 604 el la ĝerman'a'j, 96 el la kelt'a'j, 154 el la angl'a, 285 el la ital'a, 119 el la hispan'a lingv'o'j. El afrik'a'j lingv'o'j de'ven'as 6 vort'o'j, el divers'a'j azi'a'j lingv'o'j 99, el amerik'a'j indi'an'a'j lingv'o'j 62 kaj el aŭstrali'a'j kaj polineziaj 2 vort'o'j. La ceter'o aparten'as al vort'o'j kun portugal'a, arab'a, hebre'a, hungar'a, turk'a kaj slav'a origin'o'j.

Ankaŭ la hodiaŭ'a angl'a lingv'o origin'as plej'part'e el la ĉef'urb'o. Tamen, diferenc'e de Parizo, Londono trov'iĝ'as sur punkt'o, kie kruc'iĝ'as plur'a'j dialekt'o'j. En Briti'o, sam'e kiel en Franci'o, ekzist'as grand'a nombr'o da dialekt'o'j kaj lok'a'j parol'form'o'j. El tiu'j dialekt'o'j almenaŭ 9 est'as konsider'at'a'j kiel ĉef'a'j. Pro la pozici'o de Londono en Briti'o kaj pro la mond'a rol'o de tiu land'o en la last'a'j jar'cent'o'j, la angl'a konsist'as, ankoraŭ pli ol la franc'a, el divers'a'j element'o'j. Ĝi en'hav'as amas'o'n da latin'de'ven'a'j vort'o'j, kiu'j en plur'a'j ond'o'j penetr'is la insul'o'j'n. Sed ĝi ankaŭ posed'as vort'o'j'n, kies font'o'j trov'iĝ'as en la lingv'o'j grek'a, franc'a, german'a, ital'a, hispan'a, dan'a, hebre'a, kelt'a'j, ĉin'a'j... praktik'e en ĉiu'j lingv'o'j de la mond'o. Nur proksim'um'e 40% de la angl'a'j vort'o'j aparten'as al angl'a-saksa origin'o, kiu ja form'as la baz'o'n de la angl'a lingv'o. Ĉiu'j ali'a'j vort'o'j de'ven'as de ali'a'j font'o'j. Se oni konsider'as, ke ĉiu el la lingv'o'j, kiu'j don'is vort'o'j'n al la angl'a, hav'as plur'a'j'n, oft'e eĉ tre mult'nombr'a'j'n pra'ul'o'j'n, oni pov'as ricev'i iom'a'n bild'o'n pri la bunt'ec'o de la angl'a vort'ar'o. Pren'ant'e abund'e vort'o'j'n el plej divers'a'j font'o'j, la angl'a popol'o sukces'is riĉ'ig'i si'a'n komun'a'n lingv'o'n ĝis tre alt'a grad'o. Kiel tia, ĝi far'iĝ'is en si'a tut'ec'o potenc'a instrument'o de komunik'ad'o kaj de pens'ad'o*.

En Germanio ne ekzist'is tia kultur'a kaj politik'a centr'o, kiel en Franci'o aŭ en Angli'o. La literatur'a german'a lingv'o form'iĝ'is laŭ ali'a voj'o. Ĝi ek'est'is precip'e en la kancelari'o'j de la princ'o'j, sed la reformaci'o, pren'ant'e ĝi'n kiel literatur'a'n lingv'o'n, fiks'is ĝi'n pli preciz'e. Tiu ĉi komun'a german'a lingv'o, iom pez'a kaj sufiĉ'e mal'facil'a, est'is kaj est'as instru'at'a en la lern'ej'o'j, uz'at'a en la scienc'o kaj en la literatur'o, sed, malgraŭ tio, ĝi ne est'as posed'aĵ'o de la tut'a popol'o en tiu grad'o, en kiu la franc'a popol'o posed'as si'a'n literatur'a'n komun'a'n lingv'o'n. Ankaŭ en la german'a lingv'o, kompren'ebl'e, trov'iĝ'as mult'a'j prunt'vort'o'j, sed unu el la karakteriz'o'j de la german'a lingv'o est'as, ke ĝi'a'j kre'ant'o'j prefer'as vest'i ili'n per german'a ŝtof'o. Tiel, ekzempl'e, la german'a Ausdruck est'as neni'o ali'a ol sklav'ec'a traduk'o de la latin'a expressio kaj ĝi hav'as en la german'a ĉiu'j'n nuanc'o'j'n de la franc'a expression (esprim'o); la vort'o Fernsprecher est'as traduk'o de telefon'o (el la grek'a distanc'o-son'o); Wasserleitung (akv'o-konduk'il'o) anstataŭ'ig'is la antaŭ'a'n Aquädukt, prunt'it'a de la latin'a k.t.p.

La ital'a komun'a lingv'o hav'as si'a'n baz'o'n en la toskan'a lingv'o (lingua toscana), kiu'n kre'is kaj evolu'ig'is la kultur'a'j rond'o'j de Florenco (Firenze). Ankaŭ en Italio ekzist'as grand'a nombr'o da dialekt'o'j kaj lok'a'j lingv'o'form'o'j. Ili est'as tiel mal'sam'a'j inter si kaj tiom diferenc'a'j de la literatur'a ital'a lingv'o, ke person'o kiu sci'as la ital'a'n, tut'e ne pov'as kompren'i, aŭ nur tre mal'facil'e, la dialekt'o'j'n, ekzempl'e tiu'n de Piemonto (piemontese).

La rus'a lingv'o baz'iĝ'as sur la dialekt'o de Moskvo, dum la japan'a font'as el la dialekt'o de Tokio. La naci'a lingv'o de Ĉini'o est'as ĉef'e reprezent'it'a de la nord'a mandaren'a, precip'e el la region'o de Pekino. En Ĉini'o ekzist'as amas'o da dialekt'o'j kaj lok'a'j parol'form'o'j. En la Naci'a Asemble'o de Ĉini'o dev'as est'i util'ig'at'a'j interpret'ist'o'j por traduk'i la parol'ad'o'j'n de la deput'it'o'j el divers'a'j provinc'o'j.

En la last'a temp'o kre'iĝ'is plur'a'j nov'a'j komun'a'j lingv'o'j. La indonezia lingv'o est'as kre'it'a sur'baz'e de unu malaj'a form'o kaj ĝi dev'as serv'i kiel komun'a lingv'o por 70 milion'o'j da person'o'j. En Afrik'o la hausa-lingv'o far'iĝ'as rimed'o de inter'komunik'ad'o, kultur'o kaj civiliz'o en Nigerio, dum la suahili-lingv'o en'konduk'iĝ'as kiel komun'a en la tut'a orient'a angl'a Afrik'o*.

* * *

Ĉiu'j grand'a'j kaj riĉ'a'j lingv'o'j est'is ĉiam grand'part'e konsci'e kre'at'a'j el divers'a'j element'o'j. Ju pli mult'nombr'a'j est'is la font'o'j, des pli riĉ'a'j est'is kaj est'as la lingv'o'j, des pli taŭg'a'j komunik'il'o'j kaj pens'o'instrument'o'j ili far'iĝ'as.

Kompren'ebl'e, en la unu'a moment'o divers'a'j tia'spec'a'j nov'a'j radik'o'j, kun'met'aĵ'o'j aŭ form'o'j pov'as ŝajn'i “barbar'a'j”. La hom'o'j, se ili ne kompren'as la grand'a'j'n kaj neces'a'j'n riĉ'ig'o'j'n aŭ ŝanĝ'o'j'n en la lingv'o, kiu dev'as adapt'iĝ'i al la nov'a'j bezon'o'j, atak'as tiu'j'n t. n. “barbar'aĵ'o'j'n”. Sed la viv'o postul'as nov'a'j'n form'o'j'n kaj ili regul'e venk'as malgraŭ ĉiu'j kritik'o'j. Ceter'e, la kritik'ant'o'j forges'as, ke ne ekzist'as “pur'a'j” lingv'o'j, kiel ne ekzist'as “pur'a'j” ras'o'j, kun la ebl'a escept'o de iu'j tut'e primitiv'a'j, dum jar'cent'o'j izol'it'a'j trib'o'j kaj ili'a'j trib'a'j lingv'o'j. La grand'a'j komun'a'j lingv'o'j, en kiu'j est'is kaj est'as kre'at'a'j la impon'a'j literatur'o'j kaj ĉiu'j ali'a'j kultur'a'j valor'o'j tra la histori'o de la mond'o, neniam est'is “pur'a'j”, sed ĉiam prezent'is miks'aĵ'o'n, al kies form'a kaj en'hav'a riĉ'ec'o kontribu'is mult'a'j font'o'j. La nov'a'j vort'o'j kaj form'o'j, foj'e en'konduk'iĝ'int'a'j, est'as normal'e uz'at'a'j parol'e kaj skrib'e. Oni akcept'as ili'n kaj la tut'a'n lingv'o'n kiel “natur'a'j'n”, kiel si'a'j'n, tut'e ne pens'ant'e al ili'a fakt'a origin'o kaj kutim'e eĉ ne kon'ant'e ĝi'n.

Ankaŭ la Inter'naci'a Lingv'o ĉerp'is kaj sen'ĉes'e ĉerp'as el divers'a'j font'o'j riĉ'iĝ'ant'e tiel de tag'o al tag'o per nov'a'j, nuanc'it'a'j esprim'o'j. Ĝust'e tial ĝi est'as potenc'a rimed'o de komunik'ad'o kaj de pens'ad'o en mond'a'j kadr'o'j.

1. Form'iĝ'o

La trans'pas'o de feŭd'ism'o al nov'a ekonomi'a sistem'o, al kapital'ism'o - karakteriz'at'a de amas'a maŝin'a produkt'ad'o por la merkat'o, de ĉiam pli detal'a labor'divid'o, de grand'a inter'naci'a komerc'o - hav'is plur'obl'a'n efik'o'n sur la lingv'o'n:

(a) La “tri'a klas'o” - la progres'em'a burĝ'ar'o - ĉie star'ig'as la postul'o'n pri kre'o de unu'ec'a'j ŝtat'o'j, sen intern'a'j dogan'lim'o'j, sen mal'help'o'j al komerc'o kaj komunik'ad'o. Detru'ant'e la feŭd'a'n dis'romp'it'ec'o'n, ĝi sukces'as iom post iom kre'i unu'ec'a'j'n ŝtat'o'j'n. Paralel'e kun la form'iĝ'o de la naci'o'j kaj de la naci'a'j ŝtat'o'j, form'iĝ'as kaj plu'e evolu'as la grand'a'j, komun'a'j naci'a'j literatur'a'j lingv'o'j.

(b) La mez'epok'a latin'a lingv'o, kies soci'a port'ant'o est'is la feŭd'a reg'ant'a klas'o, mal'aper'as iom post iom kun'e kun si'a port'ant'o kaj ĝi rest'as nur en la uz'o de la rom'katolik'a eklezi'o kiel apart'a religi'a lingv'o. La esting'iĝ'o'n de la mez'epok'a latin'a kiel lingv'o de komunik'ad'o ne kaŭz'is, do, kiel kelk'a'j erar'e opini'as, la kvazaŭ'a mank'o de vort'o'j en la latin'a por la nov'a'j ide'o'j (neni'o est'us mal'help'int'a la kre'o'n de tiu'j vort'o'j), sed la mal'aper'o de ĝi'a soci'a port'ant'o. Tiu'n sort'o'n de la latin'a klar'e antaŭ'vid'is unu el la plej grand'a'j human'ist'o'j de si'a temp'o, la Hispan'o J. L. Vives, en si'a libr'o De Disciplinis (1532), en kiu li skrib'is: “Est'us feliĉ'o, se ekzist'us unu sol'a lingv'o, kiu'n pov'us uz'i ĉiu'j popol'o'j... Pere'os la latin'a lingv'o kaj tiam ven'os grav'a konfuz'o en ĉiu'j scienc'o'j, grav'a fremd'iĝ'o inter la hom'a gent'o”.

(c) Pro la mal'aper'o de la latin'a, pro la ali'flank'a kresk'ant'a inter'naci'a rilat'ad'o, sent'iĝ'is ĉiam pli kaj pli fort'a bezon'o por neŭtral'a inter'naci'a lingv'o. Est'as akcent'ind'e, ke la materi'a'j rilat'o'j, precip'e la inter'ŝanĝ'o'j da var'o'j, tre'eg'e progres'is, dum la spirit'a'j mult'e post'rest'is ĝust'e pro mank'o de komun'a lingv'o. La lern'ad'o de plur'a'j fremd'a'j naci'a'j lingv'o'j en la lern'ej'o'j kaj universitat'o'j, malgraŭ la milion'o'j kaj milion'o'j da labor'hor'o'j ofer'at'a'j al tiu cel'o, malgraŭ la grand'eg'a'j kapital'o'j el'spez'at'a'j por ĝi, don'is ver'e minimum'a'j'n rezult'o'j'n. Ĉiu pov'as facil'e konstat'i tio'n vojaĝ'ant'e de land'o al land'o aŭ part'o'pren'ant'e kiu'n ajn inter'naci'a'n kongres'o'n, konferenc'o'n aŭ ali'a'n renkont'iĝ'o'n. La mank'o de komun'a inter'naci'a lingv'o sent'iĝ'is tiel fort'e, ke amas'iĝ'is prov'o'j kre'i ĝi'n*.

(d) Sen'de'pend'e de tiu'j prov'o'j, tut'e spontan'e form'iĝ'is kaj sen'ĉes'e form'iĝ'as ĉiam pli ampleks'a, ver'e inter'naci'a lingv'o'material'o. Ĝi konsist'as ne nur el inter'naci'a radik'ar'o, sed grav'a'n ĝi'a'n part'o'n form'as ankaŭ la proksim'iĝ'o de la esprim'manier'o*.

Tiel'e, sur'baz'e de konstant'a egal'iĝ'ad'o de la kultur'o kaj civiliz'o, ek'ĝerm'is la fundament'o'j de la Inter'naci'a Lingv'o en la sin'o mem de la tut'hom'ar'a soci'o. Tiu'senc'e ĝi est'as kondiĉ'it'a, determin'it'a ĝis cert'a grad'o, sam'e kiel ĉiu ajn ali'a lingv'o.

2. Inter'naci'ec'o

Zamenhof bon'e kompren'is, ke lingv'o inter'naci'a dev'as konsist'i el element'o'j maksimum'e inter'naci'a'j. Tial li met'is en ĝi'a'n vort'ar'o'n radik'o'j'n jam inter'naci'iĝ'int'a'j'n kaj sign'is la voj'o'n por plu'a riĉ'ig'o de la lingv'o per nov'a'j inter'naci'a'j esprim'o'j. Sed li ankaŭ perfekt'e kompren'is, ke lingv'o ne konsist'as nur el vort'o'j; plu'e, ke, unu'flank'e, ne ekzist'as absolut'a inter'naci'ec'o de la vort'o'j - nek laŭ'en'hav'e, nek laŭ'form'e - kaj ke, ali'flank'e, por ating'i facil'ec'o'n est'as neces'e ord'ig'i kaj sistem'ig'i tiu'n inter'naci'a'n lingv'o'material'o'n kaj liber'ig'i ĝi'n de balast'a'j akcesor'aĵ'o'j kaj absurd'aĵ'o'j. Tial, ekzempl'e, Esperant'o hav'as fonetik'a'n ortografi'o'n. Tial en ĝi ĉiu element'o ricev'is difin'it'a'n signif'o'n kaj la tut'a lingv'o aglutin'a'n karakter'o'n kun la plej simpl'a gramatik'a struktur'o. Per la sistem'o de afiks'o'j la Inter'naci'a Lingv'o akir'is vast'a'j'n ebl'ec'o'j'n de subtil'a deriv'ad'o. Tio unu'a'vid'e kelk'foj'e iom ĝen'as la t. n. “tuj'a'n kompren'ebl'ec'o'n”, per kiu kelk'a'j pseŭdo'scienc'a'j fabrik'ant'o'j de nov'a'j projekt'o'j bluf'as person'o'j'n jam parol'ant'a'j'n plur'a'j'n okcident'eŭrop'a'j'n lingv'o'j'n, sed ĝust'e tio don'as al la lingv'o pli'a'n facil'ec'o'n kaj ankaŭ mult'e pli grand'a'n, ver'a'n kaj real'a'n, inter'naci'ec'o'n: ne, kompren'ebl'e, el vid'punkt'o de difin'it'a grup'et'o da naci'o'j kaj de ili'a'j intelekt'a'j satelit'o'j, sed el tiu de ĉiu'j naci'o'j kaj etn'a'j grup'o'j. Ĝust'e tio facil'ig'as ankaŭ la rapid'a'n akir'o'n de la lingv'o kaj ebl'ig'as ĝi'a'n tuj'a'n praktik'a'n uz'o'n skrib'e, leg'e kaj parol'e ne nur en la t.n. okcident'a'j land'o'j, sed sur ĉiu'j kontinent'o'j; ne nur far'e de kler'ul'o'j, sed ankaŭ far'e de la plej ordinar'a'j hom'o'j.

Sed Esperant'o est'as inter'naci'a ankaŭ el ali'a vid'punkt'o. La naci'a'j lingv'o'j, eĉ kiam ili est'as pro special'a'j kaŭz'o'j dis'vast'iĝ'int'a'j ekster la naci'a teritori'o, eĉ kiam ili est'as uz'at'a'j en pli aŭ mal'pli alt'a grad'o por inter'naci'a komunik'ad'o, rest'as naci'a'j kaj laŭ si'a'j histori'a'j tradici'o'j, kaj laŭ si'a intern'a karakter'o, kaj, ĉef'e, laŭ si'a soci'a port'ant'o. La naci'a'j lingv'o'j aparten'as al la koncern'a'j naci'o'j. Ĉiu naci'o est'as spirit'a propriet'ul'o de si'a naci'a lingv'o. La ali'naci'an'o'j pov'as el'lern'i tiu'n lingv'o'n pli aŭ mal'pli bon'e, sed ili ne sent'as ĝi'n kiel si'a'n.

Tial ili pov'as nur pli aŭ mal'pli sukces'e imit'i la lern'it'a'n lingv'o'n, tre mal'oft'e ĝi'n majstr'i, sed neniam ĝi'n mastr'i. Mal'e, la Inter'naci'a Lingv'o est'as propr'aĵ'o de inter'naci'a kolektiv'o kaj ĉiu membr'o de tiu kolektiv'o sent'as ĝi'n kiel si'a'n. Esperant'o tial est'as la sol'a ver'e inter'naci'a lingv'o ankaŭ el la vid'punkt'o de si'a soci'a port'ant'o. Ankaŭ tio kontribu'as al la facil'ec'o de la lingv'o: oni pli facil'e ek'majstr'as lingv'o'n, kiu'n oni mem mastr'as. Fin'e, Esperant'o est'as inter'naci'a ankaŭ el la vid'punkt'o de la cel'o: serv'i kiel neŭtral'a, super'naci'a instrument'o de komunik'ad'o en mond'a'j kadr'o'j. Neni'u naci'a lingv'o posed'as tiu'j'n tri esenc'a'j'n element'o'j'n de inter'naci'ec'o. Tial neni'u naci'a lingv'o, eĉ ne la plej dis'vast'iĝ'int'a, pov'as est'i nom'at'a “inter'naci'a”. Ali'flank'e, projekt'o de komun'a lingv'o pov'as est'i nom'at'a nek “inter'naci'a” nek “lingv'o” antaŭ ol ĝi est'as soci'e kaj inter'naci'e en'radik'iĝ'int'a kiel efektiv'a instrument'o de komunik'ad'o. Est'as jam temp'o, ke unu'a'vic'e la lingv'ist'o'j, kies profesi'o ja est'as okup'iĝ'i pri lingv'o'j, komenc'u nom'i la afer'o'j'n laŭ ili'a'j ver'a'j nom'o'j!

3. Soci'a Port'ant'o

Spit'ant'e ĉiu'j'n obstakl'o'j'n - antaŭ'juĝ'o'j'n, ŝovinism'o'j'n, milit'o'j'n, mis'prezent'o'j'n, rekt'a'j'n mal'permes'o'j'n - la Inter'naci'a Lingv'o tra'bor'is al si la voj'o'n en ĉiu'j'n part'o'j'n de la mond'o, penetr'is en ĉiu'j'n soci'a'j'n tavol'o'j'n, konstant'e riĉ'iĝ'ad'is per nov'a kultur'a en'hav'o kaj, paralel'e, daŭr'e intern'e evolu'ad'is. El geni'a projekt'o ĝi trans'form'iĝ'is en nuanc'o'plen'a'n, viv'ant'a'n lingv'o'n, kun tut'e propr'a spirit'o, de viv'ant'a inter'naci'a kolektiv'o.

Sed ĝust'e je tiu ĉi punkt'o por mult'a'j, ankaŭ por la grand'eg'a pli'mult'o de filolog'o'j, ek'est'as la demand'o, kiu kaŭz'as tiom da konfuz'o kaj tiom da mis'konklud'o'j. Se ver'e la efektiv'a port'ant'o de la lingv'o ne est'as individu'o, sed iu soci'a grup'o, do kiu soci'a grup'o est'as la port'ant'o de la Inter'naci'a Lingv'o? Ekzist'as trib'o'j, ekzist'as popol'o'j, ekzist'as naci'o'j kaj ili hav'as si'a'j'n trib'a'j'n, popol'a'j'n, naci'a'j'n lingv'o'j'n. Sed kie est'as - oni demand'as - tiu “inter'naci'a popol'o”, kies lingv'o est'as la Inter'naci'a? Ĝi ne ekzist'as kaj sekv'e ne pov'as ekzist'i tia lingv'o en la ver'a senc'o de la vort'o. Esperant'o pov'as, ebl'e, taŭg'i por esprim'i la plej ordinar'a'j'n pens'o'j'n, aŭ est'i iu ekzerc'il'o por la cerb'o “pli taŭg'a ol est'as la ŝak'lud'ad'o aŭ briĝ'o” (plur'a'j “simpati'ant'a'j” lingv'ist'o'j en divers'a'j verk'o'j), aŭ konven'i kiel pli-mal'pli interes'a flank'okup'o, sed ĝi ne pov'as est'i ver'a, viv'ant'a lingv'o! Kaj oni eĉ ne parol'u pri la ebl'ec'o'j de literatur'a kre'ad'o aŭ en'tut'e de art'a esprim'iĝ'o en ĝi! Ankoraŭ'foj'e, anstataŭ kon'i kaj re'kon'i la fakt'o'j'n - antaŭ'kondiĉ'o de kiu ajn scienc'a analiz'o aŭ konklud'o - oni per'fort'as la real'aĵ'o'n por kontent'ig'i la bezon'o'j'n de si'a'j propr'a'j fals'a'j aŭ de'form'it'a'j koncept'o'j!

Nu, la tut'a konfuz'o de tiu fundament'e erar'a star'punkt'o est'as, ke oni preter'vid'as tre simpl'a'n fakt'o'n, nom'e ke la sam'a'j individu'o'j pov'as est'i aparten'ant'o'j de divers'a'j soci'a'j grup'o'j aŭ kun'grup'iĝ'o'j kun propr'a'j lingv'a'j esprim'o'j. Se oni ĵet'as rigard'o'n al la mult'nombr'a'j dialekt'o'j (kiu'j tre ver'ŝajn'e nom'iĝ'us “lingv'o'j”, se super ili ne star'us la komun'a naci'a lingv'o), oni facil'e rimark'as, ke la sam'a'j person'o'j, kiu'j grand'part'e kiel apart'a region'a soci'a grup'o est'as port'ant'o'j de la koncern'a dialekt'o, sam'temp'e form'as part'o'n de la naci'a kolektiv'o kaj en tiu kvalit'o prezent'as la soci'a'n fon'o'n de la naci'a lingv'o. La sam'a'j person'o'j pov'as, plu'e, aparten'i al iu profesi'o, okup'o, religi'o, flank'a interes'iĝ'o kaj kiel tia'j konsist'ig'as la grund'o'n, el kiu kresk'as special'a'j lingv'o'form'o'j.

La grand'eg'a evolu'o de ĉiu'j ekonomi'a'j fort'o'j en la modern'a epok'o kun la rapid'eg'a progres'ad'o de la scienc'o ne nur kaŭz'is la kre'o'n de abund'a lingv'o'material'o kun inter'naci'a karakter'o, sed ankaŭ ĉiam pli impet'e puŝ'as la hom'ar'o'n al mult'e pli fort'a integr'iĝ'o. Tiu objektiv'a evolu'procez'o dev'is, inter'ali'e, nask'i nov'a'n sent'o'n de efektiv'a (ne abstrakt'a, ekzempl'e nur en filozofi'a pens'o) aparten'o al la plej vast'a soci'a unu'o, kiu sam'temp'e konkret'iĝ'as kiel tia: al la hom'ar'o. Anim'o delikat'a kiel tiu de Zamenhof ne pov'is ne ek'sent'i tio'n, des pli ke li nask'iĝ'is, eduk'iĝ'is kaj viv'is en medi'o plur'naci'a, satur'it'a de reciprok'a inter'gent'a mal'am'o. Tut'e natur'e, do, li en'spir'is en la lingv'o'n spirit'o'n de human'ec'o kaj inter'naci'ism'o. Ankaŭ tiu'rilat'e li'a subjektiv'a pens'o harmoni'e akord'is kun la objektiv'e form'iĝ'ant'a'j kondiĉ'o'j. La human'ec'a inter'naci'ism'o est'is kaj est'as potenc'a ide'a fon'o de la lingv'o. Ĝi don'is al la Inter'naci'a Lingv'o kor'o'n kaj anim'o'n, tut'e special'a'n karakter'o'n kaj apart'a'n fizionomi'o'n, sen kiu'j neni'u lingv'o pov'as viv'i, kresk'i kaj matur'iĝ'i.

Tia'manier'e la Inter'naci'a Lingv'o est'is, ek'de si'a nask'iĝ'o, la plej pur'a esprim'o de viv'ant'a sent'o de aparten'o al la hom'ar'o. Kiel tia ĝi, si'a'vic'e, daŭr'e fortik'ig'is kaj fortik'ig'as tiu'n sent'o'n.

Kaj tiel la sam'a'j person'o'j - cert'e ankoraŭ ne mult'nombr'a'j - kiu'j pro tio ne ĉes'is est'i aparten'ant'o'j de si'a naci'a aŭ region'a lingv'a komunaĵ'o aŭ de kiu ajn ali'a lingv'a kun'grup'iĝ'o, manifest'as pli'a'n aspekt'o'n de si'a soci'a person'ec'o: la aparten'o'n al la hom'ar'o. En tiu aspekt'o ili real'e form'as tiu'n mond'e inter'naci'a'n soci'a'n fort'o'n, sur kiu kuŝ'as la Inter'naci'a Lingv'o. Esperant'o, do, ne est'as paralel'a kun la dialekt'o'j aŭ kun la naci'a'j lingv'o'j, nek adekvat'a al slang'o'j kaj al simil'a'j lingv'o'form'o'j. Esperant'o est'as unu el la tri lingv'o'j trov'iĝ'ant'a'j vertikal'e unu super la ali'a ne el vid'punkt'o de “kar'ec'o” (ili est'as sam'e kar'a'j), sed el vid'punkt'o de la tri ĉef'a'j aspekt'o'j, en kiu'j pov'as* manifest'iĝ'i la soci'a aparten'o de la sam'a'j person'o'j: al la region'o - la region'a dialekt'o; al la naci'o - la naci'a lingv'o; al la hom'ar'o - la inter'naci'a Esperant'o.

4. Unu'ec'o

Laŭ la antaŭ'vid'o de Zamenhof, la Inter'naci'a Lingv'o evolu'is princip'e sam'e tiel, kiel evolu'as kiu ajn ali'a lingv'o. Ankaŭ tiu fakt'o est'as ĝeneral'e ne sol'e mal'mult'e kompren'at'a, sed plej oft'e absolut'e mal'kompren'ebl'a eĉ en medi'o'j de lingv'ist'o'j kun mond'fam'a'j nom'o'j. Pri tio, ke “Esperant'o ne pov'as evolu'i” aŭ ke ĝi “dev'os dis'fal'i en dialekt'o'j'n” est'as skrib'it'e jam tiel mult'e, ke oni pov'us pres'ig'i tut'a'n libr'o'n de plej absurd'a'j cit'aĵ'o'j. Tem'as de'nov'e pri aprior'a'j asert'o'j sen ia ajn kon'o de la fakt'o'j.

Kaj unu el la fakt'o'j est'as, ke en si'a 84-jar'a ekzist'ad'o kaj funkci'ad'o kiel viv'ant'a lingv'o Esperant'o mir'ind'e evolu'is. La signif'o de kelk'a'j radik'o'j est'is modif'it'a ĉu per pli'larĝ'ig'o de la senc'o aŭ metafor'ig'o, ĉu per mal'pli'vast'ig'o kaj pli'preciz'ig'o. Pli mal'long'a'j form'o'j kelk'foj'e anstataŭ'ig'is la pli long'a'j'n. Ĉiu'j ebl'ec'o'j, kiu'j est'as en'ten'at'a'j en la struktur'o de la lingv'o kaj en ĝi'a fleks'ebl'ec'o, sed kiu'j'n oni antaŭ'e ne atent'is, est'is analog'e kaj logik'e ĉiam pli util'ig'at'a'j. La evolu'o de Esperant'o precip'e manifest'iĝ'is en la pli'mult'iĝ'o de la radik'ar'o. En la jar'o 1887 la lingv'o hav'is en'tut'e 904 vort'radik'o'j'n, sed la Plen'a Vort'ar'o de la jar'o 1954 en'hav'as 7.866 vort'radik'o'j'n, el kiu'j oni pov'as form'i en Esperant'o minimum'e 80.000 vort'o'j'n. Mult'a'j ali'a'j vort'radik'o'j trov'iĝ'as en la teknik'a'j kaj fak'a'j termin'ar'o'j, kaj nun en la Plen'a Ilustr'it'a Vort'ar'o*.

Malgraŭ tiu grandioz'a evolu'o, kiu far'as la lingv'o'n delikat'a instrument'o por esprim'i eĉ la plej nuanc'it'a'j'n pens'o'j'n, Esperant'o neniom perd'is de si'a simpl'ec'o, fleks'ebl'ec'o kaj facil'ec'o. La fundament'a'j regul'o'j de la gramatik'o rest'is la sam'a'j. Ali'flank'e, por la praktik'a aplik'ad'o de la lingv'o en la ĉiu'tag'a viv'o ne est'as neces'a'j pli ol 700 aŭ 800 vort'radik'o'j, el kiu'j oni pov'as form'i 7.000 aŭ 8.000 deriv'it'a'j'n vort'o'j'n. De'pend'e de la individu'a kler'ec'o tiu ĉi nombr'o est'os pli aŭ mal'pli grand'a.

La sam'o okaz'as ankaŭ en la naci'a'j lingv'o'j. Neniam la individu'a vort'proviz'o respond'as al la tut'a vort'ar'o de iu lingv'o!

La facil'ec'o de Esperant'o ne konsist'as kaj ne pov'as konsist'i en tio, ke en ĝi oni hav'u lim'ig'it'a'n nombr'o'n da vort'o'j, kiel tio'n pens'as kelk'a'j pseŭdo-scienc'ist'o'j. La facil'ec'o de Esperant'o konsist'as en ĝi'a simpl'a kaj logik'a gramatik'a struktur'o, en la geni'a sistem'o de afiks'o'j, en la fakt'o, ke ĉiu person'o, el'lern'int'a ĝi'n, sent'as ĝi'n ne kiel fremd'a'n, sed kiel si'a'n propr'a'n lingv'o'n.

Esperant'o ne nur konserv'is, sed eĉ fortik'ig'is si'a'n plen'a'n unu'ec'o'n. La person'o'j, kiu'j akcept'as la Inter'naci'a'n Lingv'o'n, far'as tio'n ne por en'ig'i en ĝi'n la mal'logik'aĵ'o'j'n de si'a'j naci'a'j lingv'o'j, por infekt'i ĝi'n per naci'a'j idiotism'o'j aŭ per ali'a'j naci'ism'o'j kaj tia'manier'e romp'i ĝi'a'n unu'ec'o'n, sed, mal'e, por inter'kompren'iĝ'i per unu sam'a komun'a lingv'o. Tiu ĉi psikologi'a stat'o, tiu ĉi vol'o konserv'i la lingv'a'n unu'ec'o'n, far'as ke Esperant'o nek “dis'fal'is en dialekt'o'j'n”, nek pov'os dis'fal'i. Sed tiu fenomen'o ne est'as esenc'a nur por Esperant'o. Ĝi est'as tut'e sam'a en kiu ajn ali'a lingv'o. Ĝis iu komunaĵ'o, iu soci'a grup'o vol'as hav'i komun'a'n lingv'o'n - kaj tiu vol'o, kiel montr'it'e, est'as mult'rilat'e kondiĉ'it'a de plur'a'j faktor'o'j - ĝi konserv'as tiu'n lingv'o'n kiel unu'ec'a'n. Kiam tiu vol'o ĉes'as ekzist'i pro la pli grand'a pez'o de divers'a'j diferenc'ig'a'j faktor'o'j, tiam la lingv'o ĉes'as ekzist'i kiel unu'ec'a. Tio pov'as okaz'i al la naci'a'j lingv'o'j, se pro divers'a'j kaŭz'o'j - plej oft'e ekonomi'a'j kaj politik'a'j - romp'iĝ'as la ĝis tiam unu'ec'a lingv'o'komunaĵ'o en plur'a'j'n soci'a'j'n unu'o'j'n, sed tio ne pov'as okaz'i al lingv'o inter'naci'a, akcept'it'a liber'vol'e ĝust'e por la cel'o serv'i kiel inter'naci'a komunik'il'o.

La pli'vast'iĝ'o de la kamp'o sur kiu Esperant'o est'as praktik'e util'ig'at'a, kaj la nombr'a kresk'o de person'o'j, kiu'j parol'as Esperant'o'n, kaŭz'is pli'mult'iĝ'o'n de ĉia'spec'a'j inter'naci'a'j kontakt'o'j inter tiu'j person'o'j kaj, rezult'e, kontribu'is al ĉiam pli grand'a fortik'ig'o de la lingv'a unu'ec'o. Al la evolu'o de Esperant'o kaj al firm'ig'o de ĝi'a unu'ec'o precip'e kontribu'is kaj kontribu'as la verk'ist'o'j, poet'o'j, scienc'ist'o'j, ĵurnal'ist'o'j kaj ali'a'j, kiu'j verk'as en la Inter'naci'a Lingv'o. Al ĝi grav'e kontribu'is ankaŭ la orator'o'j, preleg'ant'o'j kaj ĉiu ali'a aktiv'a uz'ant'o de la lingv'o en la klub'o'j kaj societ'o'j, dum kongres'o'j kaj konferenc'o'j, en korespond'ad'o, amik'a'j konversaci'o'j kaj eĉ en la privat'a famili'a viv'o. La evolu'o de la Inter'naci'a Lingv'o ne est'as diktat'a de supr'e, sed ĝi okaz'as de mal'supr'e, de la person'o'j kiu'j praktik'as ĝi'n. Ne ekzist'as, do, kia ajn princip'a diferenc'o inter la manier'o, laŭ kiu evolu'as la naci'a'j literatur'a'j lingv'o'j kaj la manier'o, laŭ kiu evolu'as Esperant'o. La Inter'naci'a Lingv'o ja evolu'as, sed ĝi evolu'as unu'ec'e. Okaz'is preciz'e la mal'o de tio, kio'n pseŭdo'scienc'ist'o'j si'a'temp'e “antaŭ'vid'ad'is” kaj kio'n ignor'ant'o'j ankaŭ hodiaŭ super'ec'e asert'as.

5. Fort'o

La Inter'naci'a Lingv'o pov'as aspekt'i “ne'natur'a” nur al la hom'o'j, kiu'j ne reg'as ĝi'n aŭ ne sci'as ĝi'n kontent'ig'e. Sed tia'spec'a'n “ne'natur'ec'o'n” hav'as ĉiu ajn lingv'o, kiam ĝi est'as aŭd'at'a aŭ legat'a de person'o, kiu ne kon'as ĝi'n. La nederlanda lingv'o son'as terur'e “barbar'e” al la german'a orel'o. Kaj invers'e. Nur, kompren'ebl'e, oni tio'n ne kutim'as dir'i pri la naci'a'j lingv'o'j, dum pri la Inter'naci'a Lingv'o kiu ajn du'on'kler'a ul'o sen ruĝ'iĝ'o aŭdac'e kuraĝ'as don'i si'a'n alt'a'n opini'o'n! Est'as plej interes'e, ke tia'j person'o'j oft'e tut'e ne'kontent'ig'e sci'as si'a'n propr'a'n naci'a'n literatur'a'n lingv'o'n kaj tial ne pov'as konsci'i kiel barbar'e ĝi son'as el ili'a buŝ'o aŭ aspekt'as en ili'a skrib'o.

Oni, fin'e, kompren'u, ke la Inter'naci'a Lingv'o est'as tiel “art'e'far'it'a”, kiel ĉiu ajn naci'a lingv'o*, se sub tiu absolut'e mal'taŭg'a esprim'o, kiam ĝi est'as aplik'at'a al la lingv'o, oni kompren'as “kre'at'a de la hom'o”. Sekv'e, se, parol'ant'e pri la angl'a, franc'a aŭ ali'a'j lingv'o'j, oni ne don'as al ili la epitet'o'n de “art'e'far'it'a” aŭ “help'a” aŭ kiu'n ajn ali'a'n, kial oni far'as tio'n parol'ant'e pri la Inter'naci'a Lingv'o, se ne por, intenc'e aŭ ne, el'vok'i super'flu'a'j'n konfuz'o'n kaj mis'kompren'o'n?

Tia nomad'o nask'as nur ĥaos'o'n, kiu mal'help'as la normal'a'n dis'vast'iĝ'o'n de la Inter'naci'a Lingv'o en la larĝ'a'j popol'tavol'o'j. De la ali'a flank'o ĝi kre'as ĉe la person'o'j, kiu'j komenc'as lern'i la lingv'o'n, kelk'foj'e eĉ ĉe la person'o'j, kiu'j jam ek'uz'is ĝi'n, i'a'n kompleks'o'n pri kvazaŭ'a mal'pli grand'a valor'o de Esperant'o kompar'e kun la naci'a'j lingv'o'j. Ĉiu uz'ant'o de la Inter'naci'a Lingv'o kaj precip'e ĉiu orator'o dev'as hav'i la profund'a'n konvink'o'n, ke la instrument'o taŭg'as ĝis la plej alt'a grad'o, ke ĝi est'as eĉ relativ'e perfekt'a. De'pend'as de li, ke li plen'e ek'reg'u tiu'n mir'ind'a'n instrument'o'n. De'pend'as nur de li, ĉu en li'a'j man'o'j ĝi far'iĝ'os potenc'a komunik'il'o kaj esprim'il'o, aŭ ĝi est'os nur pal'a, sen'sang'a, sen'kolor'a kaj kripl'a balbut'il'o.

Sed, tio ne koncern'as nur la Inter'naci'a'n Lingv'o'n. Ĝi sam'as ankaŭ por la naci'a'j lingv'o'j! Aŭ, ebl'e, iu opini'as, ke la naci'a'j'n lingv'o'j'n - si'a'j'n propr'a'j'n - ne est'as neces'e lern'i, stud'i, el'labor'ad'i, polur'i? Kial, do, oni dediĉ'as al ili en ĉiu'j lern'ej'o'j de la mond'o tiom da jar'o'j da intens'a labor'o? Kial post tiu long'a lern'ad'o oni kutim'e tre modest'e sci'as si'a'n propr'a'n naci'a'n literatur'a'n lingv'o'n?

Ĝust'e tial, ĉar la naci'a'j lingv'o'j est'as neni'a'j natur'a'j fenomen'o'j, sed kre'aĵ'o'j de la soci'o: nun'temp'a kaj iam'a'j! Ĝust'e tial, ĉar ankaŭ la naci'a'j lingv'o'j est'as reg'at'a'j de leĝ'o'j kaj regul'o'j, kiu'j'n oni dev'as bon'e el'lern'i kaj plu'e daŭr'e stud'ad'i, se oni dezir'as ek'posed'i eĉ si'a'n propr'a'n naci'a'n lingv'o'n!

Inter la naci'a'j lingv'o'j kaj la Inter'naci'a Lingv'o ekzist'as, fakt'e, neni'a princip'a diferenc'o. Kaj la unu'a'j kaj la du'a hav'as la sam'a'n soci'a'n port'ant'o'n: la hom'grup'o'n. La evolu'o'n de unu'j kaj tiu'n de la ali'a influ'as divers'a'j faktor'o'j. Kaj la naci'a'j lingv'o'j kaj la Inter'naci'a est'as kre'at'a'j ĝis cert'a grad'o spontan'e, sed post cert'a grad'o ankaŭ konsci'e. Kiom grand'a est'as la konsci'a part'o'pren'o en la lingv'o'kre'ad'o, princip'e ne grav'as. Sed la grad'o de konsci'ec'o hav'as tamen signif'o'n - pozitiv'a'n - koncern'e la rezult'o'j'n: ju pli konsci'a la kre'ad'o sur'baz'e de leĝ'ec'o reg'ant'a la lingv'o'evolu'o'n, des pli taŭg'a, des pli perfekt'a la kre'aĵ'o! Ĝust'e tial la Inter'naci'a Lingv'o mult'rilat'e super'as la naci'a'j'n ne nur kiel komunik'il'o en la ĉiu'tag'a viv'o, sed ankaŭ kiel art'a esprim'il'o.

Inter la naci'a'j kaj la Inter'naci'a Lingv'o ekzist'as unu grav'eg'a diferenc'o, nom'e diferenc'o de la cel'o, al kiu ili serv'as: dum la naci'a'j lingv'o'j hav'as la task'o'n kontent'ig'i la lim'ig'it'a'j'n bezon'o'j'n de komunik'ad'o kaj pens'ad'o en kadr'o'j naci'a'j, la Inter'naci'a Lingv'o liber'ig'as la pens'o'n de la naci'lingv'a'j ĉen'o'j kaj flug'ig'as ĝi'n liber'e de land'o al land'o, de naci'o al naci'o, tra la tut'a mond'o. Kiam oni amas'e, grand'skal'e ek'lern'os la Inter'naci'a'n Lingv'o'n en ĉiu'j lern'ej'o'j de la mond'o, dediĉ'ant'e al ĝi'a stud'o nur kvar'on'o'n de la temp'o, kiu'n oni dediĉ'as al la lern'ad'o de la propr'a'j naci'a'j lingv'o'j, tiam la hom'ar'o ĝis'viv'os grand'eg'a'n spirit'a'n revoluci'o'n kaj tiam plen'e evident'iĝ'os la frukt'o'don'a kaj moral'a kaj intelekt'a efik'o de la Inter'naci'a Lingv'o!

I. Aspekt'o

Est'as ne'ebl'e dir'i kia'n fizik'a'n aspekt'o'n dev'us hav'i la orator'o. Por far'iĝ'i orator'o fakt'e ne est'as postulat'a'j apart'a'j fizik'a'j kvalit'o'j. Bon'a orator'o pov'as est'i alt'a aŭ mal'alt'a, jun'a aŭ mal'jun'a, dik'a aŭ mal'dik'a. Li'a fizik'a aspekt'o ne mult'e grav'as, se li sci'as adapt'i al ĝi si'a'n parol'manier'o'n, si'a'n si'n'ten'o'n, si'a'n ekster'aĵ'o'n kaj precip'e si'a'n voĉ'o'n. Ĉef'a afer'o est'as evit'i la mal'proporci'o'n. Tre mal'alt'a hom'o, ekzempl'e, aspekt'os rid'ind'e, se li el'uz'os si'a'n plen'a'n voĉ'o'n kaj preskaŭ kri'eg'ant'e far'os la tut'a'n parol'ad'o'n. Sam'e tiel rid'ind'a aspekt'us grand'eg'ul'o, kiu daŭr'e parol'us per ia mild'a, dorlot'a voĉ'o. Mal'alt'a hom'o dev'as atent'i si'a'n mal'alt'ec'o'n kaj klopod'i korekt'i ĝi'n.

Tiu'cel'e li pov'as tre bon'e uz'i mal'grand'a'n podi'o'n, se li ne hav'as okaz'o'n parol'i de sur lok'o, trov'iĝ'ant'a almenaŭ iom super la nivel'o de la aŭd'ant'ar'o. Ali'flank'e, tro alt'a hom'o dev'as nepr'e evit'i parol'i de sur alt'a'j podi'o'j kaj katedr'o'j. En ambaŭ kaz'o'j tem'as pri parol'ad'o'j far'at'a'j star'ant'e, do pri tip'a'j parol'ad'o'j. Se oni parol'as sid'ant'e, kio regul'e okaz'as en la universitat'o'j kaj en ali'a'j lern'ej'o'j, tiam la sid'lok'o de la parol'ant'o dev'as trov'iĝ'i iom pli alt'e ol la sid'lok'o'j de la aŭskult'ant'o'j.

Se oni ne pov'as star'ig'i pozitiv'a'j'n postul'o'j'n pri la aspekt'o de la orator'o kaj pri li'a'j fizik'a'j ec'o'j ĝeneral'e, tamen oni pov'as dir'i ke iu'j ec'o'j est'as nepr'e neces'a'j al la orator'o. Hom'o mut'a, balbut'ant'a, fort'e sibl'ant'a tut'e cert'e ne pov'as est'i orator'o. Ankaŭ ali'a'j fizik'a'j mank'o'j pov'as tre mal'facil'ig'i la task'o'n de person'o'j, kiu'j dezir'as parol'i publik'e. Blind'ec'o, plen'a aŭ part'a surd'ec'o, aŭ ali'a grav'a fizik'a mank'o pov'as prezent'i serioz'a'j'n mal'help'o'j'n. La orator'o dev'as atent'i si'a'n aŭskult'ant'ar'o'n, li dev'as sen'ĉes'e rigard'i ĝi'n, vid'i ĝi'a'j'n re'ag'o'j'n, aŭd'i la eventual'a'j'n rimark'o'j'n, al'trud'i ia'manier'e si'a'n person'ec'o'n al ĝi. Person'o'j kun grand'a'j fizik'a'j mank'o'j tio'n ne pov'as far'i, aŭ ne pov'as far'i komplet'e. Tial ili hav'as pli da mal'facil'aĵ'o'j kiel orator'o'j, ol normal'a'j hom'o'j sen fizik'a'j mank'o'j.

2. Voĉ'o

La ĉef'a fizik'a ec'o de la orator'o, ec'o sen kiu orator'o ne est'as imag'ebl'a, est'as la voĉ'o.

Ĝi est'as la tut'o de son'o'j, kiu'j'n produkt'as la vibr'ad'o de la voĉ'a'j kord'o'j pro la aer'prem'o, el'ig'at'a el la pulm'o'j tra la laring'o en la faring'o'n, kaj de tie tra la buŝ'o kaj la naz'o ekster'e'n. Tiu voĉ'kre'a aparat'o est'as tre komplik'a kaj delikat'a. Ĉi tie sufiĉ'as dir'i, ke la voĉ'o est'as format'a en la laring'o, kies kav'o est'as divid'it'a en du part'o'j per'e de la mal'larĝ'a apertur'o de la glot'o. En la laring'o trov'iĝ'as la voĉ'a'j kord'o'j, konsist'ant'a'j el elast'a, fibr'a hist'o. Mult'nombr'a'j muk'ec'a'j gland'o'j ekzist'as en la membran'o de la laring'o, special'e en la epiglot'o. En la laring'o trov'iĝ'as plur'a'j muskol'o'j, kies task'o est'as streĉ'i aŭ mal'streĉ'i, proksim'ig'i aŭ mal'proksim'ig'i la voĉ'a'j'n kord'o'j'n. Kiam la aer'o, el'ig'at'a fort'e el la pulm'o'j tra la glot'o vibr'ig'as la voĉ'a'j'n kord'o'j'n, tiam ili ritm'e ek'mov'iĝ'as kaj pro si'a'j long'ec'o, larĝ'ec'o kaj streĉ'it'ec'o - princip'e tut'e sam'e kiel ĉe la muzik'a'j instrument'o'j - produkt'as divers'a'j'n son'o'j'n. La super'glot'a'j kav'o'j de la laring'o, de la faring'o, de la buŝ'o kaj de la naz'o form'as la sonor'a'j'n skatol'o'j'n, rol'as kiel re'son'uj'o'j kaj modif'as la ton'o'n. Cert'e ankaŭ la sub'glot'a'j kav'o'j, nom'e tiu'j de la traĥe'o kaj de la brust'o influ'as almenaŭ part'e la kvalit'o'n de la ton'o, sed ankoraŭ ne est'as sufiĉ'e esplor'it'e en kiu senc'o preciz'e kaj ĝis kiu grad'o.

La voĉ'o posed'as difin'it'a'j'n kvalit'o'j'n, kiu'j vari'as ne nur de seks'o al seks'o, de infan'aĝ'o al plen'aĝ'o, sed ankaŭ de individu'o al individu'o. Eĉ la sam'a individu'o pov'as vari'ig'i la ec'o'j'n de si'a voĉ'o.

Precip'e oni disting'as la intens'ec'o'n, la alt'ec'o'n, la tembr'o'n kaj la fleks'ebl'ec'o'n de la voĉ'o.

La intens'ec'o de la voĉ'o de'pend'as de la vibr'a amplitud'o, rezult'e de la el'spir'at'a aer'prem'o. La alt'ec'o de la voĉ'o de'pend'as de la nombr'o de vibr'o'j en sekund'o (frekvenc'o) kaj ĝi hav'as cert'a'j'n lim'o'j'n. La voĉ'kord'o'j de la infan'o'j est'as pli mal'long'a'j ol tiu'j de la plen'aĝ'ul'o'j. Ĉe la vir'o'j ili est'as long'a'j proksim'um'e 15 mili'metr'o'j'n, dum ĉe la vir'in'o'j ili est'as long'a'j proksim'um'e nur 11 mili'metr'o'j'n. Tial la infan'o'j hav'as pli alt'a'j'n voĉ'o'j'n ol la plen'aĝ'ul'o'j, kaj la vir'in'o'j pli alt'a'j'n ol la vir'o'j. La tembr'o de la voĉ'o de'pend'as de la harmoni'a'j krom'son'o'j de la el'ig'at'a ĉef'ton'o. Fin'e, la fleks'ebl'ec'o de la voĉ'o de'pend'as de la rapid'ec'o, laŭ kiu oni pov'as ŝanĝ'i la streĉ'it'ec'o'n de la son'kord'o'j.

Ĉiu'j'n ĉi kvalit'o'j'n de la voĉ'o la hom'o pov'as konsci'e regul'ig'i ĝis cert'a grad'o. Oni pov'as parol'i pli aŭ mal'pli fort'e, se oni el'spir'as pli aŭ mal'pli intens'e la aer'o'n el la pulm'o'j. Oni pov'as parol'i pli aŭ mal'pli alt'e, vibr'ig'ant'e pli aŭ mal'pli oft'e (rapid'e) la voĉ'kord'o'j'n. Sam'e tiel oni pov'as don'i al la voĉ'o, ĝis cert'a grad'o kompren'ebl'e, vari'a'n kolor'o'n. La voĉ'o pov'as son'i martel'e bat'e, tranĉ'il'e akr'e, torent'e potenc'e, sed oni pov'as ankaŭ mild'ig'i ĝi'n al preskaŭ velur'a'j susur'o'j. Tia'manier'e oni pov'as don'i al tiu fleks'ebl'a instrument'o la plej delikat'a'j'n nuanc'o'j'n.

La hom'a'j voĉ'o'j divid'iĝ'as je du grand'a'j kategori'o'j: la vir'a'j voĉ'o'j kaj la vir'in'a'j voĉ'o'j. La vir'a'j voĉ'o'j est'as pli profund'a'j, dum la vir'in'a'j est'as pli alt'a'j. Ĝeneral'e, vir'in'a voĉ'o est'as proksim'um'e je oktav'o pli alt'a ol la vir'a. Laŭ la alt'ec'o de la voĉ'a registr'o, oni divid'as la du ĉef'a'j'n kategori'o'j'n je tri sub'kategori'o'j. La tenor'a voĉ'o ĉe vir'o'j kaj la sopran'a ĉe vir'in'o'j est'as la plej alt'a'j. La mez'a'j registr'o'j est'as bariton'o ĉe vir'o'j kaj mez'o'sopran'o ĉe vir'in'o'j. La mal'plej alt'a'j registr'o'j est'as bas'o ĉe vir'o'j kaj kontralt'o ĉe vir'in'o'j. Ĉiu el tiu'j voĉ'o'j kutim'e hav'as la ampleks'o'n de dek'tri aŭ dek'kvar ton'o'j, sed mult'a'j, precip'e la ge'kant'ist'o'j, hav'as pli ampleks'a'j'n registr'o'j'n. Est'as not'it'a eĉ tut'e ne'normal'a kaz'o de kant'ist'o, kies voĉ'a registr'o est'is kvin oktav'o'j.

Kiu el tiu'j voĉ'o'j est'as la plej taŭg'a por la orator'o?

Ŝajn'as, ke el ĉiu'j voĉ'o'j - kaj vir'a'j kaj vir'in'a'j - la plej taŭg'a est'as la bariton'a. La vir'in'a'j voĉ'o'j ĝeneral'e est'as tro alt'a'j, pli mal'fort'a'j kaj ne tre sonor'a'j. El la vir'a'j voĉ'o'j, la tenor'o sen'dub'e est'as tre taŭg'a por lirik'a kant'ad'o, sed iom lac'ig'a por long'a parol'ad'o. Ali'flank'e, la bas'o pov'as bon'eg'e taŭg'i por pez'a'j, grav'a'j parol'ad'o'j, sed ĝi est'as mal'oportun'a por la plej grand'a part'o de ali'a'j parol'ad'o'j. Mal'e la bariton'o, kiu pov'as kaj lev'iĝ'i al registr'o'j de tenor'o kaj mal'lev'iĝ'i al tiu'j de bas'o, ŝajn'as la plej taŭg'a orator'a voĉ'o.

Tiu'rilat'e ankoraŭ unu punkt'o est'as konsider'ind'a. La orator'o nepr'e dev'as hav'i la ebl'ec'o'n lev'i kaj mal'lev'i si'a'n voĉ'o'n dum la parol'ad'o. Li dev'as adapt'i ne nur la rapid'ec'o'n kaj la intens'ec'o'n, sed ankaŭ la alt'ec'o'n de si'a voĉ'o al la en'hav'o de la fraz'o. Por pov'i taŭg'e alt'ig'i aŭ mal'alt'ig'i la voĉ'o'n, li dev'as ĉef'e uz'i la mez'a'j'n registr'o'j'n de si'a propr'a voĉ'o, tiel ke li pov'u facil'e, kiam neces'e, pren'i la pli alt'a'j'n aŭ la mal'pli alt'a'j'n. Ankaŭ el tiu vid'punkt'o la bariton'a voĉ'o plej'e konven'as. Ĝi est'as la normal'a, mez'a hom'a voĉ'o, kiu, sekv'e, sen'ĝen'e pov'as iom alt'iĝ'i aŭ mal'alt'iĝ'i. Kontraŭ'e, la person'o'j kiu'j hav'as bas'a'n voĉ'o'n dev'os ĝeneral'e parol'i en la plej alt'a'j registr'o'j de si'a voĉ'o. Ili do mal'facil'e pov'os ĝi'n lev'i, kiam la en'hav'o tio'n postul'os, kaj preskaŭ neniam ili pov'os uz'i si'a'j'n plej profund'a'j'n ton'o'j'n. Invers'e, por la tenor'o'j est'as konsil'ind'e uz'i la plej mal'alt'a'j'n registr'o'j'n. Tio mal'facil'ig'os la plu'a'n mal'alt'ig'o'n kaj ali'flank'e ankaŭ ili mal'facil'e pov'os uz'i iu'j'n ton'o'j'n - si'a'j'n plej alt'a'j'n. Sekv'e, kaj la bas'o'j kaj la tenor'o'j hav'as mal'avantaĝ'o'j'n kompar'e kun la bariton'o'j, kiu'j ĉiam pov'as preskaŭ plen'e el'uz'i la tut'a'n ampleks'o'n de si'a voĉ'a registr'o. Tio, kompren'ebl'e, ne signif'as, ke hom'o'j hav'ant'a'j bas'a'n aŭ tenor'a'n voĉ'o'n, ne pov'as est'i bon'a'j orator'o'j. Tio nur signif'as, ke bariton'o'j pov'as pli konven'e el'uz'i si'a'n voĉ'o'n.

El la vir'in'a'j voĉ'o'j, pro la sam'a'j kaŭz'o'j, la mez'o'sopran'o'j est'us la plej taŭg'a'j. Konsider'ant'e, tamen, la tro'a'n alt'ec'o'n de ĉiu'j vir'in'a'j voĉ'o'j, oni pov'as taks'i la kontralt'a'n voĉ'o'n pli konven'a. Bel'a, sonor'a kontralt'o, eĉ se ĝi mal'lev'iĝ'as al la plej mal'alt'a'j ton'o'j, ne ĝen'as.

Ĉiu orator'o - sen'konsider'e al la voĉ'o, kiu'n li posed'as - dev'as sen'ĉes'e fleg'i tiu'n instrument'o'n de si'a art'o. Bedaŭr'ind'e, la grand'a pli'mult'o de person'o'j, kiu'j parol'as publik'e, dediĉ'as preskaŭ neni'a'n atent'o'n al si'a voĉ'o. Ili ne uz'as ĝi'n por pli'fort'ig'i aŭ por mild'ig'i la senc'o'n de si'a'j vort'o'j; ili ne util'ig'as la voĉ'o'n por met'i la punkt'o'j'n, kom'o'j'n, du'punkt'o'j'n kaj la ali'a'j'n interpunkci'o'j'n. Ili en'tut'e bagatel'ig'as la voĉ'o'n kaj mal'atent'as ĝi'a'n signif'o'n en la parol'ad'o. Ne tem'as, kompren'ebl'e, ĉi tie pri la korekt'ad'o de voĉ'a'j mank'o'j, kia'j, ekzempl'e, la fajf'ad'o, sibl'ad'o, aŭ eĉ balbut'ad'o. Tem'as pri normal'a'j voĉ'o'j, kiu'j hav'as neniu'n special'a'n mank'o'n, sed kiu'j ankaŭ ne est'as fleg'at'a'j.

Ne est'as ebl'e don'i preciz'a'j'n regul'o'j'n pri la ĉiu'flank'a el'uz'o de la voĉ'o en la parol'ad'o. Ĝi ne est'as ebl'a, unu'e, tial, ĉar ne nur la divers'a'j spec'o'j de parol'ad'o'j, sed ankaŭ ĉiu unu'op'a parol'ad'o kaj ĉiu apart'a fraz'o, eĉ ĉiu vort'o postul'as apart'a'n nuanc'o'n de la voĉ'o. Du'e, en la kadr'o de kelk'a'j ĝeneral'a'j princip'o'j, ĉiu orator'o dev'as mem esplor'i la ebl'ec'o'j'n de si'a voĉ'o kaj taŭg'e el'uz'i tiu'j'n ebl'ec'o'j'n en divers'a'j cirkonstanc'o'j.

Est'as, tamen, ebl'e atent'ig'i al kelk'a'j grav'a'j flank'o'j de la pri'trakt'at'a afer'o. Precip'e oni dev'as atent'i al la alt'ec'o, al la rapid'ec'o, al la intens'ec'o kaj al la kolor'o de la voĉ'o.

Jen kelk'a'j konsil'o'j koncern'e tiu'j'n punkt'o'j'n.

(a) La alt'ec'o de la voĉ'o de'pend'as, ni vid'is, de la nombr'o de la vibr'o'j. Tut'e egal'e kiu'n voĉ'o'n posed'as iu person'o, li tamen ĝeneral'e pov'as parol'i en pli alt'a'j aŭ pli mal'alt'a'j ton'o'j.

Mult'a'j orator'o'j ne atent'as tiu'n fakt'o'n. Plej oft'e ili parol'as monoton'e, ĉiam per la sam'a alt'ec'o de voĉ'o. Kutim'e tio est'as la mez'a alt'ec'o. Tamen, ekzist'as ankaŭ orator'o'j, kiu'j, ĉu pro ekscit'iĝ'o ĉu pro ali'a kaŭz'o, inklin'as parol'i per la plej alt'a'j ton'o'j de si'a voĉ'o. Dum la tut'a parol'ad'o, kiu oft'e daŭr'as eĉ pli ol hor'o'n, ili per si'a alt'a voĉ'o tra'bor'as la orel'o'j'n de la aŭskult'ant'o'j, kiu'j sent'as post iom'a temp'o ver'e fizik'a'n dolor'o'n. Ali'a'j parol'ant'o'j komenc'as ĉiu'n fraz'o'n per mal'pli alt'a ton'o kaj fin'as ĝi'n per la plej alt'a. Tio okaz'as tut'e sen'pri'pens'e kaj sen'senc'e. Post kelk'a temp'o la aŭskult'ant'o'j ne plu kapabl'as sekv'i la ide'o'j'n de tia orator'o, ĉar ili nur aŭd'as konstant'a'n, monoton'a'n voĉ'o'n, kiu regul'e, en'dorm'ig'e lev'iĝ'as de ĉiam sam'a ton'o al ali'a, de'nov'e ĉiam sam'a ton'o. Ali'a'j person'o'j, parol'ant'e publik'e, komenc'as ĉiu'n fraz'o'n per iu mal'alt'a ton'o, alt'ig'as la voĉ'o'n ĝis la mez'o de la fraz'o kaj mal'alt'ig'as ĝi'n de'nov'e ĉe la fin'o. La voĉ'o, do, simil'as al bel'a, regul'a parabol'o. Sed ankaŭ en tiu ĉi okaz'o la orator'o ne atent'as la en'hav'o'n. Sen'konsider'e al la senc'o de la fraz'o, li tut'e regul'e alt'ig'as kaj mal'alt'ig'as si'a'n voĉ'o'n. Tiu voĉ'a “danc'ad'o” okaz'as tut'e sen'de'pend'e de la el'dir'at'a'j pens'o'j. Mult'a'j orator'o'j ne sci'as met'i punkt'o'n kaj la ali'a'j'n interpunkci'o'j'n. Ili simpl'e el'verŝ'as vort'o'n post vort'o, fraz'o'n post fraz'o, ĉiam laŭ la sam'a manier'o.

Bon'a orator'o kutim'e komenc'as si'a'n parol'ad'o'n per mez'a alt'ec'o. Se ne tem'as pri bariton'o aŭ pri mez'o'sopran'o, la orator'o aŭ orator'in'o komenc'u si'a'n parol'ad'o'n per ton'o, kiu plej'e proksim'iĝ'as al la mez'a hom'a voĉ'o, sed kiu tamen ebl'ig'as alt'ig'i aŭ mal'alt'ig'i almenaŭ iom la voĉ'o'n, kiam tio montr'iĝ'as neces'a. Tiu komenc'a mez'ec'o est'as tre oportun'a ne nur tial, ĉar ĝi ebl'ig'as la post'a'n alt'ig'o'n aŭ mal'alt'ig'o'n de la voĉ'o por sub'strek'i grav'a'j'n pens'o'j'n, sed ĝi ankaŭ ebl'ig'as al la orator'o bon'e kontrol'i la eĥ'o'n de si'a voĉ'o en la salon'o aŭ en ali'a lok'o, kie li parol'as. Se la orator'o jam kon'as la ej'o'n, se li jam plur'foj'e parol'is tie, tio sen'dub'e pli'facil'ig'as la komenc'a'n fiks'o'n de la voĉ'alt'ec'o. Sekv'e li pov'as komenc'i per iom pli alt'a aŭ iom pli mal'alt'a voĉ'o, de'pend'e de tio, kiu alt'ec'o plej bon'e taŭg'as por la konkret'a ej'o. Sed, se la orator'o ne kon'as la ej'o'n, li nepr'e dev'as komenc'i per mez'a ton'o, observ'i kiel li'a voĉ'o “son'as” kaj eventual'e ŝanĝ'i la ton'o'n post kelk'a'j fraz'o'j.

La divers'a'j'n ton'alt'ec'o'j'n de si'a voĉ'o la orator'o pov'as kaj dev'as plej larĝ'e util'ig'i. En la plej fort'a'j, plej dinamik'a'j, plej grav'a'j part'o'j de la parol'ad'o est'as neces'e alt'ig'i la voĉ'o'n. Tiu alt'ig'o kutim'e est'as akompan'at'a de sam'temp'a fort'ig'o de la voĉ'o kaj pli'rapid'ig'o de la parol'ad'o. Tio, tamen, ne ĉiam okaz'as. Kelk'foj'e oni alt'ig'as kaj pli'fort'ig'as la voĉ'o'n, ebl'e oni eĉ pli'rapid'ig'as la parol'ad'o'n, kaj ankaŭ la fin'a, kulmin'a pens'o de iu part'o est'as, ebl'e, el'parol'at'a per voĉ'o plej fort'a kaj plej alt'a, sed la vort'o'j de tiu fraz'o est'as el'dir'at'a'j mal'rapid'e, tre klar'e, iom dis'e unu de la ali'a, por ke ĉiu el ili profund'e en'penetr'u en la cerb'o'j'n de la aŭskult'ant'o'j. Ali'a'n foj'o'n est'as neces'e laŭ'grad'e, iom post iom, alt'ig'ad'i kaj pli'fort'ig'ad'i la voĉ'o'n, sekv'ant'e sen'ĉes'e la pli'fort'ig'o'n de la argument'ad'o, sed antaŭ ol el'dir'i la fin'a'n, konklud'a'n fraz'o'n, oni far'as mal'long'a'n paŭz'o'n kaj tiam per mal'pli alt'a, mal'pli fort'a voĉ'o, tre mal'rapid'e oni el'parol'as la ĉef'a'n pens'o'n tre klar'e. La paŭz'et'o sen'dub'e vek'as la atent'o'n de la aŭskult'ant'o'j kaj la kontrast'o inter la antaŭ'last'a fraz'o, el'dir'it'a en la plej alt'a ton'o, kaj la last'a kun subit'a mal'alt'ig'o de la voĉ'o, tut'e cert'e efik'as bon'e: la publik'o memor'as la pens'o'n.

Est'as konsil'ind'e el'dir'i la emoci'a'j'n, kor'tuŝ'a'j'n part'o'j'n de la parol'ad'o en la pli mal'alt'a'j registr'o'j de la voĉ'o. La kolor'o de tiu'j voĉ'ton'o'j est'as ĉiam pli mol'a, pli dolĉ'a, iel kares'a, velur'e delikat'a. Tial ĝust'e la mal'alt'a'j ton'o'j tre taŭg'as por influ'i la kor'o'n, por el'vok'i hom'ec'a'j'n sent'o'j'n. Parol'i ĉe en'ter'ig'o de amik'o aŭ kamarad'o en alt'a'j registr'o'j est'as preskaŭ ne'ebl'e kaj en ĉiu okaz'o ne'konven'e. Mal'e, parol'i en dolĉ'a'j, profund'a'j ton'o'j antaŭ la arme'o, est'as ankaŭ preskaŭ ne'ebl'e kaj en ĉiu okaz'o ne'konven'e, eĉ rid'ind'e. Inter tiu'j du ekstrem'o'j trov'iĝ'as amas'o da nuanc'o'j. Eĉ dum funebr'a parol'ad'o oni pov'as uz'i la pli alt'a'j'n ton'o'j'n, se tem'as, ekzempl'e, pri politik'a funebr'a parol'ad'o, se el la mort'o de iu person'o oni dezir'as tir'i politik'a'n kapital'o'n - afer'o, kiu bedaŭr'ind'e okaz'as sufiĉ'e oft'e! Ali'flank'e, preskaŭ ne ekzist'as parol'ad'o, kiu ne en'hav'us ankaŭ kor'tuŝ'a'j'n part'o'j'n. Advokat'o pled'ant'a antaŭ tribunal'o, pastr'o predik'ant'a en preĝ'ej'o, politik'ist'o parol'ant'a en parlament'o, scienc'ist'o evolu'ig'ant'a si'a'n pens'o'n en akademi'o, popol'orator'o en amas'kun'ven'o... ĉiu orator'o regul'e hav'as en si'a parol'ad'o almenaŭ kelk'a'j'n part'et'o'j'n, kiu'j direkt'iĝ'as pli al la kor'o ol al la cerb'o de la aŭskult'ant'o'j. La ton'o kaj la kolor'o de tiu'j part'et'o'j dev'as est'i adekvat'a al la en'hav'o. Se ne, la mal'proporci'o mort'ig'as la ide'o'n.

Por ĉiu'j ali'a'j part'o'j de la parol'ad'o - do por tiu'j, kiu'j est'as nek dinamik'a'j nek kor'tuŝ'a'j - oni dev'as uz'i la mez'a'j'n registr'o'j'n, altern'e iom alt'ig'ant'e kaj mal'alt'ig'ant'e la voĉ'o'n kaj tiel en'volv'ant'e la vort'o'n en taŭg'a'n muzik'o'n. Precip'e dum la rakont'a'j part'o'j, dum la vic'ig'ad'o de simpl'a'j pruv'o'j oni uz'u la mez'a'j'n registr'o'j'n. Neni'o est'as pli rid'ind'a ol la mal'proporci'o inter ordinar'a, kelk'foj'e eĉ banal'a en'hav'o, kaj la emfaz'o de la voĉ'o. Parol'i, ekzempl'e, pri simpl'a person'a tra'viv'aĵ'o, per alt'a kaj fort'a voĉ'o, akcent'ant'e patos'e ĉiu'n vort'o'n - impres'as ver'e ne nur rid'ind'e, sed ankaŭ iom stult'e. La publik'o prav'e opini'as, ke la parol'ant'o ne kapabl'as disting'i mal'grav'aĵ'o'n de grav'aĵ'o, ke li'a inteligent'ec'o, est'ant'e tro modest'a, konsider'as i'a'n ajn bagatel'aĵ'o'n mond'o'sku'a problem'o.

(b) La rapid'ec'o de la parol'ad'o hav'as unu'a'rang'a'n signif'o'n por la sukces'o. En la ĉiu'tag'a viv'o oni renkont'as hom'o'j'n, kiu'j parol'as tre rapid'e, sed ekzist'as ankaŭ person'o'j, kiu'j esprim'as si'n tre mal'rapid'e. Tio de'pend'as kaj de la natur'o kaj de la kutim'o. En la nord'a'j land'o'j oni kutim'e parol'as pli mal'rapid'e ol en la sud'a'j, sed oni pov'as trov'i ankaŭ en la nord'o mult'a'j'n, kiu'j parol'as rapid'e kaj, invers'e, en la sud'o sam'e tiel mult'a'j'n, kiu'j parol'as mal'rapid'e.

Ankaŭ inter la grand'a'j orator'o'j trov'iĝ'is tia'j, kiu'j parol'is tre rapid'e (precip'e en Italio) kaj tia'j, kiu'j parol'is mal'rapid'e.

La rapid'ec'o de la parol'ad'o part'e de'pend'as de la bon'a kon'o de la lingv'o. Ju pli oft'e oni uz'as iu'n lingv'o'n, ju pli intim'e oni kon'at'iĝ'is kun ĉiu'j ĝi'a'j nuanc'o'j, des pli facil'e la pens'o trov'as adekvat'a'n esprim'o'n, des pli rapid'e oni pov'as parol'i. Se la parol'ant'o dev'as cerb'um'e serĉ'i la vort'o'n, se li hezit'as inter du aŭ plur'a'j vort'o'j, ĉar li ne kon'as sufiĉ'e ili'a'n signif'o'n, tut'e cert'e li ne pov'os rapid'e parol'i. Tial est'as tre mal'facil'e parol'i en fremd'a, ne sufiĉ'e kon'at'a lingv'o. La parol'ant'o, en tiu okaz'o, est'as dev'ig'at'a ne nur uz'i nur tiu'j'n vort'o'j'n, pri kiu'j li dispon'as, sed li ankaŭ risk'as uz'i ili'n mal'korekt'e. Tio hezit'ig'as li'n kaj dev'ig'as li'n parol'i tre mal'rapid'e, mal'flu'e. Ĝi antaŭ ĉio rilat'as al ĉiu'j fremd'a'j naci'a'j lingv'o'j, kiu'j pro si'a'j terur'a'j mal'facil'aĵ'o'j est'as preskaŭ ne'el'lern'ebl'a'j por ali'land'an'o'j*. Ĝi ne koncern'as la Inter'naci'a'n Lingv'o'n, kiu'n ĉiu person'o pov'as bon'e el'lern'i en mult'e pli mal'long'a temp'o ol si'a'n propr'a'n naci'a'n literatur'a'n lingv'o'n.

En ĉiu okaz'o bon'a sci'o de la lingv'o ebl'ig'as rapid'a'n asoci'ig'o'n inter la vort'o kaj la ide'o, kaj tial ĝi est'as antaŭ'kondiĉ'o de plen'a reg'ad'o super la rapid'ec'o.

Se oni escept'as la eventual'a'j'n difekt'o'j'n kaj mank'o'j'n de la voĉ'organ'o'j, ĉiu person'o pov'as ating'i - per pli aŭ mal'pli long'a ĉiu'tag'a ekzerc'ad'o - sufiĉ'e grand'a'n rapid'ec'o'n de la lingv'o. Oni dev'as laŭt'e leg'i bon'a'j'n tekst'o'j'n, precip'e skrib'it'a'j'n parol'ad'o'j'n de grand'a'j orator'o'j, klopod'ant'e ating'i kiom ebl'e plej grand'a'n rapid'ec'o'n, sed atent'ant'e tamen, ke plen'a klar'ec'o est'u konserv'it'a. Tiel oni sukces'os tut'e cert'e al'kutim'ig'i la lang'o'n al rapid'a el'parol'o de la vort'o'j kaj de la fraz'o'j. Kiam oni ating'as tio'n, tiam facil'e oni pov'as konsci'e regul'ig'i la rapid'ec'o'n. Bon'a kur'ant'o, ja, pov'as ir'i tre mal'rapid'e, se li tio'n vol'as, sed pez'e mov'iĝ'em'a hom'o neniam pov'as far'iĝ'i bon'a kur'ant'o!

Mult'a'j person'o'j, kiu'j parol'as publik'e, tut'e ne atent'as la rapid'ec'o'n de la parol'ad'o. Ili parol'as aŭ rapid'e aŭ mal'rapid'e laŭ si'a kutim'o el la ĉiu'tag'a viv'o, sen ia ajn konsider'o al la en'hav'o de la parol'ad'o aŭ de ĝi'a part'o, al la ej'o en kiu ili parol'as, al la nombr'o kaj konsist'o de la publik'o k.t.p. Kaj tamen, ĉiu'j ĉi faktor'o'j est'as decid'ig'a'j por la elekt'o de taŭg'a rapid'ec'o.

Oft'e okaz'as, ke oni parol'as ne nur monoton'e, sen iu ajn modul'ad'o de la voĉ'o, sed ankaŭ tro mal'rapid'e dum la tut'a parol'ad'o. Est'as aŭd'ebl'a'j parol'ad'o'j, en kiu'j la parol'ant'o ne uz'as pli ol 40 vort'o'j'n en minut'o. Kaj tio daŭr'as ne dum part'et'o de la parol'ad'o, sed dum la tut'a temp'o. La enu'ig'a, mal'rapid'a voĉ'o de la parol'ant'o - sen'konsider'e al la ide'o'j kiu'j'n li esprim'as - el'vok'as dorm'em'o'n kaj osced'o'j'n, kaŭz'as mal'atent'o'n. Des pli, ke la pli'mult'o de la publik'o regul'e fin'as en si'a mens'o la fraz'o'n de la orator'o pli fru'e ol li mem!

Ali'a tip'o de publik'a parol'ant'o est'as tiu, kiu parol'as tro rapid'e: kelk'foj'e ĝis 180, eĉ ĝis pli ol 200 vort'o'j'n en unu minut'o. Ankaŭ tia parol'ant'o, se li konstant'e uz'as tiu'n grand'eg'a'n rapid'ec'o'n, far'as erar'o'n. Li, unu'e, risk'as ne el'parol'i klar'e la vort'o'j'n kaj tial est'i ne'kompren'at'a eĉ de la plej atent'a'j aŭskult'ant'o'j. Du'e, li risk'as mis'el'parol'i la vort'o'j'n kaj tiel el'vok'i tut'e ali'a'n ide'o'n. Fin'e, la monoton'a torent'a el'verŝ'o de vort'o'j el'vok'as post iom da temp'o la mal'atent'o'n de la publik'o. La aŭskult'ant'o'j, kiu'j komenc'e klopod'is sekv'i la parol'ant'o'n, lac'iĝ'as, ne plu sekv'as li'a'j'n pens'o'j'n, sed nur de temp'o al temp'o kapt'as kelk'a'j'n vort'o'j'n aŭ kelk'a'j'n fraz'et'o'j'n.

Bon'a orator'o konsci'e regul'ig'as la rapid'ec'o'n de si'a parol'ad'o. Supoz'ant'e, ke li ek'reg'is bon'e kaj la lingv'o'n kaj la lang'o'n, li pov'as decid'i kiel rapid'e li parol'os en divers'a'j cirkonstanc'o'j. Li hav'as je dispon'o ver'e grand'a'n skal'o'n: de 60 ĝis proksim'um'e 180 vort'o'j en minut'o!

Kiel, do, parol'i? Ĉu rapid'e aŭ mal'rapid'e?

Antaŭ ol respond'i al la demand'o, est'as neces'e sci'i kia'n impres'o'n don'as la mez'e rapid'a kaj kia'n la mez'e mal'rapid'a parol'manier'o.

Orator'o, kiu parol'as prefer'e mal'rapid'e, impres'as kiel hom'o, kiu el'lern'is parker'e cert'a'j'n fraz'o'j'n aŭ la tut'a'n parol'ad'o'n; kiel hom'o, kiu antaŭ la publik'o nur klopod'as re'memor'i pri la hejm'e prepar'it'a tekst'o; kelk'foj'e kiel hom'o, kiu mal'facil'e kaj pez'e pens'as, kiu mal'facil'e kre'as. Krom'e, la mal'rapid'ec'o nepr'e nervoz'ig'as tiu'j'n aŭskult'ant'o'j'n, kiu'j rapid'e pens'as.

Orator'o, kiu prefer'e parol'as rapid'e, impres'as kiel hom'o, kiu antaŭ la publik'o form'as si'a'n pens'o'n kaj vest'as ĝi'n en konven'a'n lingv'a'n vest'aĵ'o'n. Tial li est'as pli sen'per'a, pli proksim'a al la publik'o. Li'a sci'o kaj plen'a reg'o de la pri'parol'at'a afer'o est'as pli evident'a. Oni rimark'as, ke li bon'e kon'as tio'n, pri kio li parol'as, ke la afer'o est'as al li plen'e klar'a. Ĉio ĉi est'as tre grav'a el psikologi'a vid'punkt'o. La orator'o dev'as ne nur est'i kler'a kaj firm'a, sed ankaŭ las'i impres'o'n de firm'ec'o, de cert'ec'o, de kler'ec'o. Tio sen'dub'e help'os al li en la argument'ad'o.

Bon'a flank'o de mal'rapid'a parol'ad'o est'as, ke ĝi'n la publik'o facil'e kompren'as. Ĝust'e la ne'kompren'ebl'o est'as oft'a risk'o de rapid'a parol'ad'o. Tial orator'o, parol'ant'a mal'rapid'e, dev'as evit'i ripet'i la pens'o'n, ĉar li pov'as kun grand'a ver'ŝajn'o kalkul'i, ke ĝi est'is bon'e aŭd'it'a de la grand'a pli'mult'o. Mal'e, orator'o parol'ant'a rapid'e, dev'as bon'e atent'i ĉu almenaŭ la senc'o de li'a'j vort'o'j est'is kompren'it'a. Se li, observ'ant'e la publik'o'n, konstat'as, ke grav'a part'et'o de li'a parol'ad'o est'is ne'aŭd'it'a aŭ ne'kompren'it'a de la publik'o, li dev'as ripet'i la sam'a'n pens'o'n, eventual'e per ali'a'j vort'o'j, antaŭ ol daŭr'ig'i. Se ne, li risk'as rest'i ne'kompren'it'a en la sekv'a'j part'o'j, ĉar li'a parol'ad'a ĉen'o est'as inter'romp'it'a en la mens'o de la publik'o.

Kaj la rapid'a kaj la mal'rapid'a parol'ad'o hav'as, do, si'a'j'n bon'a'j'n kaj mal'bon'a'j'n flank'o'j'n. Lert'a orator'o util'ig'as abund'e nur la bon'a'j'n flank'o'j'n de ambaŭ.

Kiel menci'it'e, plur'a'j ekster'a'j faktor'o'j influ'as la elekt'o'n de taŭg'a rapid'ec'o. En ferm'it'a'j ej'o'j princip'e oni pov'as parol'i iom pli rapid'e ol sur plac'o'j kaj ali'a'j mal'ferm'it'a'j lok'o'j. En grand'a'j ej'o'j oni parol'as mal'pli rapid'e ol en mal'grand'a'j salon'o'j aŭ ĉambr'o'j. Ju pli grand'a est'as la ej'o, des pli fort'a dev'as est'i la voĉ'o, kaj des pli mal'rapid'a la parol'ad'o. Ankaŭ la nombr'o de la aŭskult'ant'o'j lud'as tiu'rilat'e si'a'n rol'o'n. Se la publik'o est'as mult'nombr'a, oni dev'as parol'i mal'pli rapid'e. Kontraŭ'e, se la publik'o ne est'as mult'nombr'a, kvankam ĝi ebl'e trov'iĝ'as en grand'a salon'o, tiam oni pov'as parol'i pli rapid'e. Se oni uz'as megafon'o'j'n, kio hodiaŭ tre oft'e okaz'as ne nur en la grand'a'j popol'kun'ven'o'j sur mal'ferm'it'a'j surfac'o'j, sed ankaŭ en divers'a'j kongres'o'j kaj konferenc'o'j, tiam nepr'e oni parol'u pli mal'rapid'e. La pas'o de la voĉ'o tra la pli'laŭt'ig'a aparat'o part'e konfuz'as la son'o'j'n kaj mal'klar'ig'as la vort'o'n. Por konserv'i la klar'ec'o'n - tiu'n ĉef'a'n ec'o'n de la el'parol'o - est'as tre konsil'ind'e el'dir'i la parol'ad'o'n pli mal'rapid'e, ol se oni parol'as rekt'e al la publik'o.

Ali'a'j faktor'o'j, intern'a'j, de'pend'ant'a'j de la en'hav'o mem de la parol'ad'o, ankaŭ dikt'as la rapid'ec'o'n. Ĉar la orator'o dev'as hav'i larĝ'a'j'n ebl'ec'o'j'n rapid'ig'i aŭ mal'rapid'ig'i si'a'n parol'ad'o'n - kio'n postul'as la senc'o de la el'dir'at'a'j ide'o'j - est'as bon'e komenc'e uz'i mez'a'n rapid'ec'o'n. Se oni konsider'as la supr'a'j'n ekster'a'j'n faktor'o'j'n, oni facil'e kompren'as, ke tiu mez'a rapid'ec'o est'as relativ'a. Tem'as ĉiam pri mez'a rapid'ec'o, kondiĉ'it'a de ĉiu'j ekster'a'j faktor'o'j, do, de la ej'o, de la nombr'o kaj konsist'o de la publik'o, de la fakt'o ĉu oni uz'as megafon'o'j'n aŭ ne. La mez'a rapid'ec'o en grand'a ej'o est'os, fakt'e, pli mal'grand'a ol la mez'a rapid'ec'o en mal'grand'a ej'o. Sam'e tiel la mez'a rapid'ec'o en fak'a preleg'o antaŭ nur fak'ul'o'j, est'os sen'dub'e pli grand'a ol la mez'a rapid'ec'o pri sam'a tem'o antaŭ sam'nombr'a ne'fak'ul'a publik'o.

La mez'a rapid'ec'o de'pend'as ne nur de la ĝeneral'a kler'ec'o de la publik'o, sed ankaŭ de ĝi'a lingv'a kler'ec'o. Ju pli la publik'o est'as al'kutim'iĝ'int'a aŭskult'i divers'a'j'n parol'ad'o'j'n, ju pli oft'e la publik'o aŭskult'is la koncern'a'n orator'o'n, des pli rapid'e li pov'as parol'i. Se la ĝeneral'a kler'ec'o de la publik'o est'as mal'alt'a, ankaŭ ĝi'a lingv'a kler'ec'o est'as mal'alt'a. Tio dev'ig'as la orator'o'n ne nur uz'i pli simpl'a'j'n esprim'o'j'n kaj tial, oft'e, rezign'i pri bel'a'j pens'o'j, sed ankaŭ parol'i pli mal'rapid'e. Kelk'foj'e - precip'e se la lingv'o de la orator'o est'as pli aŭ mal'pli fremd'a al la publik'o - la lingv'a kler'ec'o de la publik'o est'as pli mal'alt'a ol ĝi'a ĝeneral'a kultur'o. Precip'e en tiu okaz'o la orator'o ne erar'u! Li ne regul'ig'u la rapid'ec'o'n sur'baz'e de la ĝeneral'a kler'ec'o de la publik'o, sed sur'baz'e de ĝi'a lingv'a kler'ec'o.

Pro tiu'j kaŭz'o'j la mez'a rapid'ec'o de esperant'lingv'a parol'ad'o dev'as est'i iom pli mal'grand'a - almenaŭ nun'temp'e, pro la hodiaŭ'a lingv'o'nivel'o de la esperant'ist'ar'o - ol sam'spec'a parol'ad'o, far'it'a en naci'a lingv'o antaŭ sam'naci'an'o'j. Tiu'rilat'e oni, tamen, ne tro'ig'u. Oni ne forges'u, ke Esperant'o est'as tre'eg'e klar'a lingv'o, kun mult'a'j vokal'o'j, kun tre taŭg'a akcent'o sur la antaŭ'last'a silab'o, kun grand'a nombr'o da vort'o'j, fin'iĝ'ant'a'j je vokal'o'j! Ĉio ĉi far'as Esperant'o'n tre'eg'e taŭg'a lingv'o por publik'a'j parol'ad'o'j. Se oni bon'e akcent'as la vort'o'j'n, se oni ne forges'as la mal'fort'a'j'n krom'akcent'o'j'n en la kun'met'it'a'j vort'o'j kaj, precip'e, se oni ne “kant'as” la last'a'n silab'o'n (kiel tio'n far'as kelk'a'j person'o'j ne pov'ant'a'j forges'i la akcent'o'n de si'a naci'a lingv'o), tiam la grand'a klar'ec'o kaj sonor'o de la lingv'o permes'as parol'i eĉ tre rapid'e, kvankam inter la aŭskult'ant'o'j trov'iĝ'as person'o'j, kiu'j ne ek'reg'is plen'e la lingv'o'n. La orator'o tamen est'os bon'e kompren'it'a!

Se la orator'o komenc'as parol'i mez'e rapid'e, li pov'as bon'e, tuj en la komenc'o, rimark'i ĉu la rapid'ec'o taŭg'as kaj, se neces'e, li pov'os ĝi'n ĝust'ig'i. Post'e, en la plu'a evolu'ig'o de si'a'j pens'o'j, li parol'os pli rapid'e precip'e en la part'o'j, kiam li dev'os alt'ig'i la voĉ'o'n. En la part'o'j fort'a'j, tre dinamik'a'j, amas'ig'ant'e la vort'o'j'n por don'i la neces'a'n kolor'o'n al ŝvel'int'a pens'o, la orator'o parol'os pli rapid'e. Oft'e okaz'as, ke unu'op'a vort'o preskaŭ perd'as si'a'n ordinar'a'n senc'o'n, sed ke plur'a'j tia'j vort'o'j, vic'ig'it'a'j rapid'e unu post la ali'a, el'vok'as tia'n sent'o'n kaj tia'n koncept'o'n, kiu ne ident'as al la adici'o de ĉiu'j tiu'j vort'o'j, pren'it'a'j unu'op'e. Tem'as pri preskaŭ impres'ism'a efik'o. En tia'j okaz'o'j, kompren'ebl'e, est'as ne nur ne'neces'e parol'i mal'rapid'e, apart'ig'ant'e klar'e vort'o'n de vort'o, sed tio eĉ est'us grand'a erar'o. Ne grav'as ĉi tie la preciz'a senc'o de ĉiu unu'op'a vort'o, sed grav'as ili'a komun'a impres'o, la ĝeneral'a kolor'o kiu'n ili produkt'as kiel tut'o. Ĝust'e tial est'as neces'e el'parol'i ili'n torent'e rapid'e. Sed, kiam oni ating'is la neces'a'n agord'o'n, kiam ven'is la moment'o por el'dir'i la kulmin'a'n pens'o'n de la koncern'a parol'ad'part'o, tiam oni dev'as subit'e mal'rapid'ig'i la parol'ad'o'n, el'vok'i tia'manier'e la atent'o'n al io grav'a, kio sekv'os, kaj tiam mal'rapid'e el'dir'i la ĉef'a'n ide'o'n.

Oni nepr'e dev'as mal'rapid'e parol'i, kiam oni, leg'ant'e, cit'as i'o'n, ĉar la skrib'a stil'o est'as ĉiam pli pez'a ol la parol'a stil'o. Sam'e tiel oni dev'as mal'rapid'e el'parol'i cifer'o'j'n, divers'a'j'n formul'o'j'n, nom'o'j'n de person'o'j, de verk'o'j, de urb'o'j k. s. Se ebl'e, precip'e en scienc'a'j preleg'o'j, est'as konsil'ind'e skrib'i tiu'j'n mal'facil'e aŭd'ebl'a'j'n kaj pez'e kompren'ebl'a'j'n er'o'j'n sur la tabul'o'n. Ĝeneral'e, la pez'a'j part'o'j de parol'ad'o dev'as est'i el'dir'it'a'j mal'pli rapid'e. Ju pli pez'a kaj ne'facil'e kompren'ebl'a la pens'o, des pli mal'rapid'e ĝi est'as el'dir'end'a. Fin'e, la emoci'a'j'n part'o'j'n de parol'ad'o est'as pli bon'e el'dir'i mal'rapid'e, dum la ekscit'a'j'n part'o'j'n oni kutim'e el'dir'as pli rapid'e.

En ĉiu'j ali'a'j part'o'j oni ĝeneral'e konserv'u la mez'a'n rapid'ec'o'n.

La rapid'ec'o neniam ĝen'u la klar'ec'o'n. Se iu person'o, parol'ant'e tre rapid'e, rimark'as ke, ĝust'e pro la rapid'ec'o, la vort'o'j ne plu est'as klar'a'j, prefer'e li aŭ ŝi rezign'u pri la rapid'ec'o ol pri la klar'ec'o.

La klar'ec'o'n oni ating'as per korekt'a el'parol'o de ĉiu vort'er'o, do de ĉiu liter'o. Jam Platon'o en si'a verk'o “Kratilo” divid'is la liter'o'j'n je sonor'a'j, aŭ - kiel li dir'as - hav'ant'a'j voĉ'o'n, kaj liter'o'j ne'sonor'a'j, ne hav'ant'a'j voĉ'o'n. Tiu ĉi divid'o est'as ĝeneral'e akcept'it'a ankaŭ hodiaŭ.

La unu'a'j, nom'e la sonor'a'j liter'o'j, est'as la vokal'o'j, dum al la du'a kategori'o aparten'as la konsonant'o'j. La son'o'j pur'e vokal'a'j, nom'e a, e, i, o, u, pov'as est'i form'it'a'j per unu'sol'a el'spir'o, ten'ant'e sen'ĉes'e la buŝ'o'n mal'ferm'it'a, sed ŝanĝ'ant'e la form'o'n de la buŝ'a mal'ferm'aĵ'o por ĉiu el ili. La Esperant'a'j vokal'o'j est'as klasik'e klar'a'j. Ili est'as nek ferm'it'a'j, nek mal'ferm'it'a'j, sed mez'e apert'a'j kiel en la ital'a aŭ en la serb'a-kroat'a lingv'o'j. La apertur'o de la buŝ'o dev'as est'i la plej mal'grand'a ĉe la el'parol'o de i, iom pli grand'a ĉe e, ankoraŭ pli grand'a ĉe a, iom pli rond'a ĉe o kaj la plej rond'a ĉe u. La du'on'vokal'o ŭ est'as prononc'at'a kiel mal'long'a u.

Ekzist'as ankaŭ konsonant'o'j, kiu'j form'iĝ'as sen komplet'a inter'romp'o de la aer'a flu'o. Ili est'as h, ĥ, s, z, ŝ, ĵ, j, f, v. Ili nom'iĝ'as frot'a'j konsonant'o'j aŭ frikativ'o'j, ĉar ili form'iĝ'as divers'manier'e preskaŭ per frot'ad'o: h en la laring'o, ĥ en la gorĝ'o per al'proksim'ig'o de la lang'radik'o al la mol'a palat'o; s kaj z per la lang'o'pint'o kaj la supr'a'j dent'o'j; ŝ kaj ĵ per la lang'o'pint'o kaj la dent'o'karn'o super la supr'a dent'o'vic'o; j per la lang'a dors'o kaj la ost'a palat'o; f kaj v per la lip'o'j. Mal'e, la ali'a'j konsonant'o'j ek'est'as tia'manier'e, ke la aer'flu'o est'as plen'e inter'romp'it'a per iu obstakl'o kaj nur post la venk'o de tiu obstakl'o ĝi el'ir'as. De'pend'e de la obstakl'o kaj de la form'o, en kiu ĝi mal'help'as la aer'flu'o'n, kre'iĝ'as tiu aŭ ali'a konsonant'o.

En la form'iĝ'o de la eksplod'a'j konsonant'o'j aŭ ploziv'o'j la fort'o de la aer'flu'o kvazaŭ eksplod'e super'venk'as la obstakl'o'n. Tiu'j konsonant'o'j est'as p, b, t, d, k, g. Ĉe p kaj b la ferm'it'a'j lip'o'j prezent'as la obstakl'o'n; ĉe t kaj d tiu'n rol'o'n hav'as la lang'o'pint'o, apog'it'a sur la supr'a dent'o'vic'o; fin'e, por form'i k kaj g la lang'a dors'o (ĉe k) aŭ la lang'a radik'o (ĉe g) dev'as tuŝ'i la palat'o'n.

Se la mal'help'o al la aer'flu'o est'as plen'a, sed dum la eksplod'o ĝi tamen ne ĉes'as tut'e, kre'iĝ'as la eksplod'o-frot'a'j konsonant'o'j aŭ afrikat'o'j: c, ĉ, ĝ. Ĉe c la pint'o de la lang'o tuŝ'as la dent'o'karn'a'n lini'o'n de la supr'a dent'o'vic'o; ĉe ĉ kaj ĝ okaz'as preskaŭ sam'e, sed la surfac'o de la lang'o, kiu tuŝ'as la dent'o'karn'o'n, est'as pli larĝ'a.

Ankaŭ la naz'a'j konsonant'o'j aŭ nazal'o'j kre'iĝ'as tiel, ke la aer'flu'o est'as plen'e mal'help'it'a, sed ĉe ili'a form'iĝ'o la aer'o el'ir'as tra la naz'o. Tia'j est'as m, n, nj. Por form'i m oni inter'romp'as la aer'flu'o'n per la lip'o'j; por aŭd'ig'i n oni ĝi'n inter'romp'as met'ant'e la lang'o'n sur la supr'a'j'n dent'o'j'n aŭ la supr'a'n gingiv'o'n; por korekt'e produkt'i nj oni dev'as larĝ'e apog'i la tut'a'n antaŭ'a'n part'o'n de la lang'a dors'o sur la ost'a'n palat'o'n.

Fin'e, la l kaj r form'iĝ'as per la vibr'ig'o de la pint'o (r) aŭ rand'o'j (l) de la lang'o. Tiu'j konsonant'o'j nom'iĝ'as flu'a'j aŭ likvid'o'j.

Part'o de la konsonant'o'j nom'iĝ'as voĉ'a'j, ĉar ili est'as pli sonor'a'j pro la vibr'ad'o de la laring'o. Ili est'as b, v, d, z, j, ĝ, g. Al ili respond'as, en preciz'e sam'a vic'ord'o, la sen'voĉ'a'j aŭ ne'sonor'a'j p, f, t, s, ŝ, ĉ, k. Sen'voĉ'a'j aŭ ne'sonor'a'j konsonant'o'j en Esperant'o plu'e est'as c, h kaj ĥ, kiu'j ne posed'as la respektiv'a'j'n voĉ'a'j'n. Sam'e tiel, la pli'a'j voĉ'a'j aŭ sonor'a'j konsonant'o'j j, m, n, r, l ne hav'as respond'a'j'n sen'voĉ'a'j'n en la Inter'naci'a Lingv'o. La minac'o'j al korekt'a el'parol'o ven'as precip'e de la ne'sufiĉ'a disting'ad'o inter la voĉ'a'j kaj la paralel'a'j sen'voĉ'a'j konsonant'o'j.

Ne est'as lok'o ĉi tie por esplor'i la fonetik'a'j'n regul'o'j'n*. Ĉiu lingv'o hav'as si'a'j'n apart'aĵ'o'j'n. Sam'e la Inter'naci'a Lingv'o. Ankaŭ Esperant'o hav'as, krom la pur'a'j vokal'o'j, plur'a'j'n du'on'vokal'o'j'n. Oni pov'as dir'i, ke tiu'j son'o'j, en kiu'j super'reg'as la ton'a element'o, hav'as vokal'a'n karakter'o'n. Antaŭ ĉio tem'as pri la kvin klasik'a'j vokal'o'j. Tiu'j son'o'j, en kiu'j super'reg'as la modif'a element'o (modif'o'j, el'vok'it'a'j per la lip'o'j, lang'o, naz'o) est'as konsonant'o'j. Sed, inter tiu'j du grand'a'j kategori'o'j ne ekzist'as absolut'a divid'lini'o. Ekzist'as lim'a teritori'o, kie la son'o'j hav'as du'obl'a'n karakter'o'n. Tia'j est'as en Esperant'o la nazal'o'j m, n kaj nj, la likvid'o'j l kaj r, la frikativ'o j, la son'kun'met'o'j nk kaj ng.

La bel'son'ec'o de iu lingv'o de'pend'as de ĝi'a klar'ec'o. Kaj la klar'ec'o est'as grand'part'e kondiĉ'it'a de la oft'ec'o de la vokal'o'j. La vokal'o'j est'as sonor'a'j, ili don'as la muzik'o'n al la lingv'o kaj sam'temp'e far'as ĝi'n klar'a. Tial la Inter'naci'a Lingv'o est'as ne nur klar'a, sed ankaŭ bel'son'a. Tial ĝi est'as ne nur rimed'o de pens'ad'o kaj de komunik'ad'o, sed ankaŭ bon'eg'a instrument'o de la parol'art'o. Oni dev'as nur ek'posed'i ĝi'n plen'e el ĉiu'j vid'punkt'o'j, do ankaŭ el la fonetik'a!

Ĉiu orator'o (kaj ne nur orator'o!) dev'as, antaŭ ĉio, atent'i al korekt'a prononc'ad'o de la vokal'o'j. En Esperant'o, kiel dir'it'e, ili est'as du'on'apert'a'j. Sam'e tiel oni dev'as atent'i al akcent'o. En Esperant'o, kiel kon'at'e, ĝi est'as sur la antaŭ'last'a silab'o. Tamen, en kun'met'it'a'j vort'o'j, la flank'element'o'j konserv'as delikat'a'n akcent'o'n. Tio relief'ig'as la vort'o'n, ritm'ig'as la parol'ad'o'n. Krom'e, nur tiel oni kelk'foj'e pov'as evit'i konfuz'o'n kaj mis'kompren'o'j'n, precip'e se oni far'as tut'e, tut'e mal'grand'a'n paŭz'et'o'n inter la ĉef'element'o kaj la flank'element'o(j). Est'as, ja, diferenc'o inter la el'parol'o de pét-àrdo (ard'o de pet'o) kaj petàrdo (mal'fort'a eksplod'il'o). Plu'e, se du sam'a'j liter'o'j trov'iĝ'as unu apud la ali'a, oni nepr'e el'parol'u bon'e ambaŭ. Inter bar-rok'o (rok'o de bar'o, rok'o kiu bar'as) kaj barok'o (arkitektur'a stil'o) est'as ankaŭ grand'a diferenc'o. En'tut'e, oni atent'u pri la plej korekt'a el'parol'o de ĉiu unu'op'a liter'o.

Jen kelk'a'j el la plej oft'a'j fonetik'a'j erar'o'j:

Kelk'a'j person'o'j inklin'as akcent'i la last'a'n silab'o'n, aŭ, eĉ se ili korekt'e akcent'as la antaŭ'last'a'n, tamen ili tro'long'ig'as la last'a'n. Tial la last'a silab'o de la antaŭ'a vort'o kun'glu'iĝ'as al la unu'a silab'o de la sekv'a, kio est'as kaj mal'bel'a kaj pov'as kaŭz'i mis'kompren'o'n: moral'a natur'o - mor'a/lan'a/tur'o; bel'a ring'o - be/laring'o... Tre oft'e oni ne el'parol'as la liter'o'n h, kio ankaŭ pov'as kaŭz'i grand'a'n konfuz'o'n: hor'o - or'o, hajl'o - ajl'o, hal'o - al'o, hav'o - av'o, hard'i - ard'i k.t.p. Al tiu'j erar'o'j atent'u precip'e la franc'a'j kaj ital'a'j esperant'ist'o'j. Sed ankaŭ ali'land'a'j!

La Angl'o'j, Uson'an'o'j kaj la ali'a'j person'o'j, kies ge'patr'a lingv'o est'as la angl'a, tre oft'e, parol'ant'e en Esperant'o, form'as la son'o'j'n tro en la gorĝ'o. Tial ili ne est'as klar'a'j. Krom tio, oni ĉiam memor'u, ke o ne est'as oŭ, ke e ne est'as ej k.t.p. La Rus'o'j kaj Pol'o'j dev'as bon'e disting'i inter n kaj nj, inter l kaj lj: ni ne est'as nji. Ili ĝeneral'e evit'u la tro'a'n mol'ig'o'n de la lingv'o. Oni, do, ne dir'u: ljia njepo nje est'as esperantjisto!

La German'o'j oft'e ne disting'as inter la voĉ'a'j kaj sen'voĉ'a'j konsonant'o'j: b kaj p, v kaj f, d kaj t... Tiu'n erar'o'n kelk'a'j far'as ne nur parol'e, sed eĉ skrib'e. Oni, do, ne dir'u, ke ili pas'ig'is la tag'o'n en grand'a tent'o, se oni dezir'as parol'i pri tend'o. Oni ne dir'u, ke la jun'ul'ar'o drink'is, se ĝi nur modest'e trink'is!

La person'o'j, kies ge'patr'a lingv'o est'as la ital'a, atent'u bon'e al prononc'o de la liter'o z. Ĝi ne est'as egal'a al la ital'a z en la vort'o “zio”, sed ĝi pli simil'as al la ital'a s en la vort'o “Asia”.

En la nord'a'j land'o'j oni oft'e ne disting'as sufiĉ'e klar'e inter ĉ, ĝ, ĵ, ŝ, s, z. Kaj oni pov'as aŭd'i anstataŭ mas'o, si'a, kaĝ'o, aĵ'o k.t.p. i'o'n, kio tre simil'as al maŝ'o, ŝi'a, kaĉ'o, aĝ'o. Kompren'ebl'e, inter ŝi est'as aĝ'a kaj ŝi est'as aĉ'a, inter ŝi promen'as kun si'a edz'o kaj ŝi promen'as kun ŝi'a edz'o est'as grand'eg'a'j diferenc'o'j!

Ĝeneral'e en Okcident'o oni ne el'parol'as la liter'kun'met'o'n sc kaj kutim'e oni dir'as ci'i anst. sci'i. Tamen, ankaŭ inter tiu'j du vort'o'j est'as grand'a diferenc'o. Fin'e, ĉiu'j atent'u, ke kv ne far'iĝ'u gv aŭ ku.

La kelk'a'j don'it'a'j ekzempl'o'j sufiĉ'as por montr'i kiel grav'a est'as la korekt'a el'parol'o de ĉiu liter'o kaj la korekt'a akcent'ad'o de la vort'o. Ĉiu orator'o, kiu parol'as en Esperant'o, dev'as dediĉ'i ver'e grand'a'n atent'o'n al tiu demand'o. Bon'a, ver'e Esperant'a, prononc'o don'as al la parol'ad'o plen'a'n klar'ec'o'n. Tial orator'o, kiu prononc'as korekt'e, pov'as, se neces'e, rapid'ig'i si'a'n parol'ad'o'n ĝis la plej alt'a grad'o kaj tamen la publik'o facil'e kompren'os li'n. Nur tia orator'o est'as ver'a majstr'o, nur li pov'os konsci'e kaj plen'e reg'i la rapid'ec'o'n de si'a parol'ad'o!

(c) La intens'ec'o de la voĉ'o est'as kaŭz'at'a de la amplitud'o de la vibr'ant'a'j voĉ'kord'o'j. Oni pov'as ĝi'n facil'e regul'ig'i. De flustr'ad'o ĝis la plej fort'a, tondr'a voĉ'o trov'iĝ'as amas'o da nuanc'o'j.

Sam'e kiel la orator'o dev'as komenc'i si'a'n parol'ad'o'n per mez'e alt'a voĉ'o kaj mez'e rapid'e, sam'e tiel li ag'as plej bon'e, se li el'dir'as la unu'a'j'n fraz'o'j'n mez'e laŭt'e. Li dev'as, kompren'ebl'e, ankaŭ koncern'e la mez'a'n laŭt'ec'o'n pren'i en konsider'o'n ĉiu'j'n element'o'j'n, kiu'j'n li uz'as por fiks'i la mez'a'n rapid'ec'o'n. En grand'a salon'o, antaŭ grand'a publik'o la mez'a laŭt'ec'o ne est'as sam'a, kiel en salon'o mal'grand'a kaj antaŭ ne mult'nombr'a publik'o. Precip'e li atent'u al la akustik'o de la ej'o, en kiu li parol'as.

Se la orator'o ne hav'as tre fort'a'n voĉ'o'n, est'as konsil'ind'e uz'i laŭt'parol'il'o'j'n ĉiam, kiam la salon'o est'as tro grand'a, kiam la orator'o risk'as est'i ne'aŭd'ebl'a de la plej mal'proksim'a'j aŭskult'ant'o'j. Tamen, se iel ebl'e, oni parol'u rekt'e, sen laŭt'parol'il'o'j. Ili ĉiam iel metal'ig'as la voĉ'o'n, ĝen'as la gest'o'j'n, mal'help'as la el'uz'o'n de ĉiu'j retor'ik'a'j rimed'o'j.

La laŭt'ig'il'o'j est'as nepr'e neces'a'j en grand'a'j popol'kun'ven'o'j, okaz'ant'a'j sur mal'ferm'it'a'j plac'o'j aŭ en grand'eg'a'j ej'o'j. Sen laŭt'ig'il'o'j tia'j parol'ad'o'j ne pov'us okaz'i. Ali'flank'e, la laŭt'ig'il'o'j tre taŭg'as por solen'a'j lekci'o'j en universitat'o'j kaj akademi'o'j, kiam la orator'o parol'as (aŭ, eĉ, leg'as) sid'ant'e ĉe katedr'o, kiam la gest'o'j lud'as tre mal'grand'a'n aŭ neni'a'n rol'o'n. En tia'j okaz'o'j la voĉ'o nepr'e est'as mal'pli fort'a, kvankam, ebl'e, mult'nombr'a publik'o ĉe'est'as. Tiu'n ne'sufiĉ'a'n laŭt'ec'o'n pov'as korekt'i la laŭt'ig'il'o. Fin'e, la laŭt'ig'il'o'j est'as bon'e util'ig'ebl'a'j en grand'a'j proces'o'j. La pled'a'j parol'ad'o'j de la advokat'o'j est'as, fakt'e, direkt'at'a'j al la juĝ'ist'o'j. Kutim'e la advokat'o'j parol'as al la juĝ'ist'o'j de tre proksim'a lok'o. Tial ili'a'j parol'ad'o'j dev'us est'i relativ'e mal'laŭt'a'j. Sed oft'e mult'nombr'a publik'o ĉe'est'as tia'j'n proces'o'j'n. La princip'o de la proces'a publik'ec'o postul'as, ke ĉiu person'o, ĉe'est'ant'a la proces'o'n, pov'u bon'e aŭd'i ĉio'n, kio okaz'as. Sekv'e, ankaŭ la parol'ad'o'j'n de la advokat'o'j. Tial, konsider'e la publik'o'n, la orator'o dev'us parol'i mult'e pli laŭt'e. Tio est'us ne'konven'a, ĉar pov'us ŝajn'i, ke la advokat'o direkt'as si'n ne al la juĝ'ist'o'j, sed al la publik'o (tio, ceter'e, kelk'foj'e fakt'e okaz'as!). La laŭt'ig'il'o ebl'ig'as en tiu okaz'o intens'ec'o'n, kiu est'as konform'a al la distanc'o inter la orator'o kaj la juĝ'ist'o'j.

La orator'o, sur'baz'e de tiu'j kaj simil'a'j konsider'o'j, decid'u ĉu li parol'os antaŭ la mikrofon'o aŭ sen ĝi. Sed pri tio li ne decid'u nur en la last'a moment'o antaŭ ol komenc'i la parol'ad'o'n! Li dev'as adapt'i ne nur la intens'ec'o'n de si'a voĉ'o, sed ankaŭ la rapid'ec'o'n kaj ĝeneral'e si'a'n tut'a'n si'n'ten'o'n al tiu fakt'o!

La intens'ec'o de la voĉ'o est'as fort'a retor'ik'a rimed'o. Ĝi ebl'ig'as ne nur la korekt'a'n akcent'ad'o'n de la silab'o'j en la vort'o, sed ankaŭ la akcent'ad'o'n de la vort'o en la fraz'o, kaj de la fraz'o en la parol'ad'a period'o.

Ne ĉiu'j vort'o'j hav'as la sam'a'n grav'ec'o'n en la fraz'o. Kelk'a'j, aŭ nur unu, est'as pli grav'a'j ol la ali'a'j. La signif'o de la fraz'o pov'as ŝanĝ'iĝ'i, se oni ŝanĝ'as la pozici'o'n de la vort'o aŭ se, ne ŝanĝ'ant'e ĝi'a'n pozici'o'n, oni akcent'as pli fort'e tiu'n aŭ ali'a'n vort'o'n. Oft'e la vort'o, kiu trov'iĝ'as en la komenc'o de la fraz'o, est'as la plej grav'a. Se oni ankaŭ el'parol'as ĝi'n pli fort'e, ĝi'a grav'ec'o far'iĝ'as ankoraŭ pli evident'a. Kelk'foj'e plur'a'j vort'o'j hav'as grav'ec'o'n kaj la orator'o dezir'as sub'strek'i la pli aŭ mal'pli grand'a'n grav'ec'o'n de ĉiu el ili. En tiu'j okaz'o'j li met'os en la komenc'o'n de la fraz'o tiu'n vort'o'n, kiu'n li konsider'as sufiĉ'e akcent'it'a per tiu komenc'a pozici'o. La ali'a'j'n vort'o'j'n li el'parol'os pli laŭt'e, pli fort'e, tiel ke la plej grav'a el ili est'u la plej fort'e el'dir'it'a (kelk'foj'e mal'plej fort'e). Tia'manier'e la orator'o ating'os la dezir'at'a'n nuanc'o'n kaj efik'o'n.

Est'as akcent'ind'e, ke en mult'a'j lingv'o'j oni ne pov'as liber'e elekt'i la pozici'o'n de la vort'o en la propozici'o. Tial, parol'ant'e en tiu'j lingv'o'j, la orator'o ne pov'as relief'ig'i la vort'o'n tiel, ke li ĝi'n met'as en la komenc'o'n. En la Inter'naci'a Lingv'o ekzist'as mult'e pli grand'a liber'ec'o en tiu rilat'o. Ankaŭ el tiu vid'punkt'o Esperant'o est'as pli perfekt'a ol mult'a'j naci'a'j lingv'o'j.

Laŭ la akcent'o, kiu'n oni don'as al divers'a'j vort'o'j en la fraz'o, oni ating'as divers'a'j'n nuanc'o'j'n. Oni pren'u kiu'n ajn, la plej simpl'a'n fraz'o'n kaj oni laŭ'vic'e akcent'u la divers'a'j'n vort'o'j'n. Oni tuj facil'e rimark'as la divers'a'j'n senc'o'j'n, kiu'j'n oni tiel ating'as. Ekzempl'e: Li estim'as ŝi'n. Simpl'a fraz'o, sed kiom da nuanc'o'j kaj senc'o'j est'as ating'ebl'a'j per mal'sam'a akcent'ad'o de la tri vort'o'j kaj per modul'ad'o de la voĉ'o. Jen kelk'a'j: Li (sed ne mi) estim'as ŝi'n; li estim'as (sed ne am'as) ŝi'n; li estim'as (mi pri tio est'as cert'a) ŝi'n; li estim'as ŝi'n (sed ne mi'n, aŭ ne ali'a'n person'o'n). Per la modul'ad'o de la voĉ'o, help'e de la ceter'a kun'tekst'o, oni pov'as esprim'i dub'o'n, mir'o'n, konvink'o'n, demand'o'n.

Aŭ ali'a ekzempl'o, pren'it'a el “Juli'o Cezar'o” de Shakespeare, 2-a scen'o de la tri'a akt'o. En si'a lert'a parol'ad'o Mark'o Antonio, inter'ali'e, dir'as: “La am'at'a Brutus tra'pik'as tie ĉi, kaj kiam li el'ŝir'is la fi'ŝtal'o'n, jen kiel sang'o de Cezar'o sekv'is, kvazaŭ ĝi vol'us konstat'i ĉu ver'e Brutus tiel akr'e bat'is: ĉar Brutus, kiel vi sci'as, por Cezar'o est'is anĝel'o! Ho di'o'j kiel Cezar'o li'n am'is!”.

Mal'long'a part'et'o, sed kiom da ebl'a'j akcent'o'j por montr'i al amas'o la tut'a'n perfid'ec'o'n de Brutus (el vid'punkt'o de Antonio, kompren'ebl'e), la nobl'ec'o'n kaj grand'ec'o'n de Cezar'o. Akcent'ant'e la vort'o'j'n am'at'a, Brutus, anĝel'o, am'is oni atent'ig'as pri la nobl'a rilat'o de Cezar'o al Brutus. Sub'strek'ant'e la vort'o'j'n tra'pik'is, el'ŝir'is, fi'ŝtal'o'n oni el'vok'as indign'o'n pro la uz'it'a insid'a rimed'o por mort'ig'i Cezar'o'n. Se oni akcent'as la vort'o'n Cezar'o (tri'foj'e ripet'it'a en tre mal'long'a temp'o!), tiam el'salt'as la person'ec'o de la mort'ig'it'o. Taŭg'a uz'ad'o de ĉiu'j ĉi akcent'o'j relief'ig'as tio'n, kio'n Antonio vol'as ating'i: la kondamn'o'n de Brutus.

Eĉ unu nur'a fraz'et'o el la supr'a ekzempl'o pov'as est'i divers'manier'e akcent'it'a kun la cel'o ating'i divers'a'j'n efik'o'j'n. Antonio dir'as: ĉar Brutus por Cezar'o est'is anĝel'o. Jen la senc'o de divers'a'j akcent'o'j: Brutus - ne iu ali'a person'o, sed ĝust'e Brutus, kiu mort'ig'is Cezar'o'n; Cezar'o - ne por mi, sed por Cezar'o li est'is anĝel'o; anĝel'o - ne mal'amik'o, sed pli ol fil'o. La last'a'n efekt'o'n oni pov'us ankoraŭ pli bon'e ating'i, se la vort'o'n “anĝel'o” oni met'us en la komenc'o'n de la fraz'o: Anĝel'o est'is Brutus por Cezar'o!

Se la orator'o dezir'as ating'i plur'a'j'n nuanc'o'j'n, li akcent'os plur'a'j'n vort'o'j'n, modul'ant'e sam'temp'e taŭg'e la voĉ'o'n. Plej oft'e li dev'as elekt'i la dezir'at'a'n nuanc'o'n (mok'o, ironi'o, kompat'o, demand'o k.t.p.), elekt'i tre rapid'e - dum la parol'ad'o mem, antaŭ ol el'dir'i la koncern'a'n fraz'o'n - el inter plur'a'j ebl'a'j nuanc'o'j. Ĉar kutim'e la tekst'o mem de la fraz'o ne ebl'ig'as don'i al ĝi plur'a'j'n nuanc'o'j'n sam'temp'e, li elekt'os tiu'n, kiu ŝajn'as al li la plej konven'a.

La intens'ec'o de la voĉ'o serv'as ankaŭ por akcent'i tut'a'j'n fraz'o'j'n en la kadr'o de la parol'ad'a period'o. Se tem'as pri simpl'a rakont'ad'o aŭ pri simpl'a vic'ig'ad'o de pruv'o'j, la voĉ'o regul'e rest'os mez'e fort'a, kun mal'grand'a'j diferenc'o'j en la kadr'o de la fraz'o mem. Sed se tem'as pri prezent'ad'o de si'n'sekv'a'j, ĉiam pli fort'a'j argument'o'j, la voĉ'o iom post iom fort'iĝ'os, logik'e akompan'ant'e la intern'a'n fort'o'n de la argument'ad'o. La argument'ad'a konklud'o - regul'e tre konciz'a fraz'o - est'os el'dir'it'a aŭ per plej fort'a voĉ'o, aŭ - kontrast'e de la antaŭ'a'j fraz'o'j - per voĉ'o energi'e trankvil'a, sed mal'pli fort'a.

Sam'e tiel oni regul'e pli'fort'ig'ad'as laŭ'grad'e la voĉ'o'n dum la parol'ad'a “pentr'ad'o”, kiam, nom'e, oni pli mult'e impres'as la publik'o'n per la ekster'a son'o, per la muzik'o de amas'ig'it'a'j vort'o'j, ol per la preciz'a intern'a en'hav'o de ĉiu el ili. En tia'j okaz'o'j oni dev'as ne permes'i al la aŭskult'ant'o'j analiz'i la unu'op'a'j'n vort'o'j'n, ĉar la orator'o ne el'dir'as ili'n kun tiu cel'o, sed kun la cel'o ating'i difin'it'a'n agord'o'n per ili'a tut'ec'o. Se la orator'o, en tia okaz'o, parol'us mal'rapid'e, per mez'e fort'a voĉ'o, li ne ating'us la dezir'at'a'n efik'o'n, ĉar la aŭskult'ant'o'j hav'us la neces'a'n temp'o'n sufiĉ'e detal'e analiz'i ĉiu'n el la vort'o'j. Tio sen'dub'e mort'ig'us ili'a'n tut'ec'a'n efik'o'n. Est'as, do, neces'e, ke la orator'o parol'u sufiĉ'e rapid'e: des pli rapid'e, ju pli mal'proksim'a'j est'as la vort'o'j de si'a normal'a en'hav'o, ju pli lim'ig'it'a'j ili est'as al la rol'o de nur'a'j kolor'ig'il'o'j. Sam'temp'e, kun la pli'rapid'iĝ'o, la voĉ'o pli'fort'iĝ'os, kio kontribu'os al kre'o de ekscit'o kaj ĉe la publik'o kaj ĉe la orator'o mem. Bon'a, ver'a, sincer'a orator'o, pentr'ant'e tiel iu'n fakt'a'n aŭ spirit'a'n situaci'o'n, sen'dub'e iom ebri'iĝ'os de la bild'o'j kre'it'a'j de li mem, precip'e se li sent'as, ke la publik'o est'as tuŝ'it'a. Tio pli'akr'ig'os li'a'n spirit'o'n, li'a'j okul'o'j flam'os, li'a voĉ'o tondr'os kaj la publik'o ĉiam pli en'ir'os la fajr'o'n de la parol'ad'o. Tiel, en reciprok'a influ'ad'o de la orator'o al la publik'o kaj de la publik'o al la orator'o, kre'iĝ'os la dezir'at'a agord'o. Krom la ali'a'j element'o'j, ankaŭ la pli'fort'ig'ad'o de la voĉ'o mult'e help'as la orator'o'n por ating'o de tiu cel'o.

Est'u ankoraŭ dir'it'e, ke nur la plej bon'a'j orator'o'j, en apart'a'j cirkonstanc'o'j kaj okaz'o'j (grav'a'j solen'aĵ'o'j, impon'a'j publik'a'j manifestaci'o'j, grand'a'j proces'o'j k.s.), pov'as al si permes'i tia'n parol'ad'a'n pentr'ad'o'n. La publik'o dev'as en ĉiu okaz'o est'i ia'manier'e antaŭ'dispon'it'a por ĝi, ĉu pro la ekster'a'j cirkonstanc'o'j de la parol'ad'o (grand'a nombr'o, muzik'o'j, flag'o'j, solen'e ornam'it'a'j salon'o'j...), ĉu pro la antaŭ'a en'hav'o de la parol'ad'o mem. Tio signif'as, ke la publik'o dev'as est'i tren'it'a de la orator'o al la sam'a'j rel'o'j, sur kiu'j li evolu'ig'as si'a'n pens'o'n. Se la orator'o rimark'as, komenc'e de tia parol'ad'a part'o (pentr'ad'o), ke la publik'o ne sekv'as li'n sur tiu voj'o, prefer'e li rezign'u. Neni'o est'as pli mal'bon'a ol la du'obl'a'j rel'voj'o'j: kiam, nom'e, la publik'o sekv'as si'a'n voj'o'n, kaj la orator'o la si'a'n. La mank'o de la kontakt'o mal'ebl'ig'as la reciprok'a'n influ'ad'o'n. Tiam facil'e okaz'as, ke la publik'o tut'e trankvil'e dorm'et'as kaj osced'as, dum la orator'o, parol'ant'e fakt'e al si mem, ekscit'iĝ'as, sving'as per la man'o'j, bru'eg'as per si'a voĉ'o. Pro tiu mal'harmoni'o inter la psik'a stat'o de la publik'o kaj tiu de la orator'o, la orator'o far'iĝ'as rid'ind'a kaj la tut'a parol'ad'o, aŭ almenaŭ grav'a ĝi'a part'o, est'as fuŝ'it'a.

Ĝeneral'e ne est'as konsil'ind'e parol'i mal'laŭt'e. La tro'a mal'fort'ig'o de la voĉ'o pov'as facil'e kaŭz'i ne'aŭd'ebl'o'n. Tio est'as tre danĝer'a kaj tial nepr'e evit'ind'a. Tamen, en kelk'a'j special'a'j okaz'o'j, est'as bon'e mal'laŭt'ig'i si'a'n voĉ'o'n. La part'o'j de la parol'ad'o, en kiu'j oni prezent'as nobl'ec'o'n, hom'ec'o'n, bon'kor'ec'o'n pov'as tre taŭg'e est'i el'dir'it'a'j per mal'fort'a voĉ'o.

(d) La kolor'o de la voĉ'o de'pend'as, kiel dir'it'e, de la krom'ton'o'j, el'vok'it'a'j pro la vibr'ad'o de la fundament'a ton'o. La vibr'ad'o, ekzempl'e, de la fundament'a ton'o Do el'vok'as la krom'ton'o'j'n Sol, Do, Mi, Sol, Si bemol'o, Do. Tiu'j krom'ton'o'j pov'as hav'i divers'a'j'n fort'o'j'n kaj divers'a'j'n form'o'j'n de vibr'ad'o, de'pend'e de la instrument'o'j, per'e de kiu'j la ton'o est'as produkt'at'a. Pro tio ne nur ĉiu el la divers'a'j muzik'a'j instrument'o'j hav'as si'a'n propr'a'n tembr'o'n, sed ankaŭ ĉiu unu'op'a instrument'o de la sam'a kategori'o (ekzempl'e violon'o'j, violonĉel'o'j k.a.) hav'as si'a'n apart'a'n ton'kolor'o'n. Sam'e tiel ĉiu el la hom'a'j voĉ'o'j hav'as si'a'n propr'a'n kolor'o'n. Tiel oni disting'as unu voĉ'o'n de la ali'a. Preskaŭ ne ekzist'as du hom'o'j en la tut'a mond'o, kiu'j hav'us la sam'a'n voĉ'kolor'o'n. Almenaŭ tut'e mal'grand'a nuanc'et'o disting'as unu voĉ'o'n de la ali'a.

La voĉ'kolor'o est'as natur'a donac'o. Ekzist'as voĉ'o'j mild'a'j, pur'a'j, nobl'a'j, velur'a'j, mol'a'j, sed ekzist'as ankaŭ voĉ'o'j akr'a'j, tranĉ'ant'a'j, fajf'ant'a'j, raŭk'a'j. Mal'long'e, ekzist'as voĉ'o'j kiu'j impres'as agrabl'e, kiu'j'n oni konsider'as bel'a'j, sed ekzist'as ankaŭ voĉ'o'j tre mal'agrabl'a'j, kiu'j'n oni aŭskult'as tre ne'volont'e. Person'o, kiu hav'as tiel mal'agrabl'a'n voĉ'o'n, ke oni preskaŭ ne pov'as ĝi'n aŭskult'i, ne taŭg'as kiel orator'o. Kelk'foj'e oni pov'as korekt'i la karakter'o'n de si'a voĉ'o. Se iu person'o, pro si'a profesi'o, est'as dev'ig'at'a parol'i publik'e, li konsult'u bon'a'n kurac'ist'o'n, kiu ebl'e trov'os rimed'o'n. Tia person'o dev'as konsci'i, ke li'a mal'agrabl'a kaj mal'bel'a voĉ'o est'as grav'a mal'help'o por sukces'a parol'ad'o.

Ĉiu hom'o pov'as ating'i plur'a'j'n nuanc'o'j'n de si'a voĉ'kolor'o. La orator'o dev'as klopod'i ating'i kiom ebl'e plej mult'e da nuanc'o'j. Laŭ la cirkonstanc'o'j la voĉ'o de la orator'o dev'as est'i jen sonor'e plen'a, jen hak'il'e tranĉ'a, jen velur'e mol'a, jen infan'ec'e dorlot'a, jen trankvil'a kiel grand'a river'o, jen ekscit'a kiel ŝaŭm'ant'a torent'o... En ĉiu okaz'o la nuanc'o dev'as est'i konform'a al la en'hav'o.

(e) La interpunkci'o'j est'as plej'e format'a'j per'e de la voĉ'o. Sur tiu ĉi kamp'o la voĉ'o lud'as unu'a'rang'a'n rol'o'n. Mult'a'j person'o'j, kiu'j parol'as publik'e, ne util'ig'as si'a'n voĉ'o'n por tiu cel'o. La parol'ad'o, tial, oft'e aspekt'as kiel si'n'sekv'a vic'ig'ad'o nur de vort'o'j, sen fraz'o'j, sen aline'o'j. Oni ne rimark'as la fin'iĝ'o'n de unu fraz'o kaj la komenc'iĝ'o'n de la ali'a. Oni ne disting'as asert'a'n de demand'a fraz'o. La en'met'it'a'j propozici'o'j est'as ne'aŭd'ebl'a'j kiel tia'j.

Kaj tamen, la voĉ'o ebl'ig'as la form'ad'o'n de mult'e pli nuanc'it'a'j interpunkci'o'j, ol tio'n ebl'ig'as la skrib'a'j sign'o'j.

Ankaŭ la parol'ad'o hav'as si'a'j'n kom'o'j'n, punkt'o'j'n, du'punkt'o'j'n, cit'il'o'j'n, punkt'o'kom'o'j'n, demand'o'sign'o'j'n, interjekci'o'j'n, strek'et'o'j'n!

Kom'o'n oni form'as per mal'grand'a paŭz'et'o. La parol'ad'a'n punkt'o'n oni far'as per paŭz'et'o iom pli long'a kaj per mal'fort'ig'o de la voĉ'o ĉe la el'parol'o de la last'a vort'o, aŭ de la last'a'j silab'o'j. Por la du'punkt'o'j la paŭz'et'o est'as proksim'um'e tiom long'a, kiom la paŭz'et'o de la punkt'o, sed la voĉ'o ne mal'fort'iĝ'as, nek mal'alt'iĝ'as. Mal'e, ĝi iom lev'iĝ'as kaj tiel oni atent'ig'as, ke nun sekv'as la fraz'o, por kies el'dir'o la du'punkt'o'j est'is met'it'a'j. Se oni cit'as vort'o'j'n de ali'a person'o, oni nepr'e dev'as ŝanĝ'i la alt'ec'o'n kaj intens'ec'o'n de la voĉ'o. Ankaŭ la rapid'ec'o, dum la cit'ad'o, est'os mal'pli grand'a. Se oni cit'as kontraŭ'ul'o'n la voĉ'o pov'as hav'i ironi'a'n kolor'o'n. Sed se la kontraŭ'ul'o est'as ver'e dign'a person'o, aŭ se li'a'j pozici'o'j est'as fort'a'j, aŭ se li est'as tre simpati'a al la publik'o, est'as tre danĝer'e ironi'i: la ironi'o pov'as frap'i ne la kontraŭ'ul'o'n, sed la orator'o'n mem. La punkt'o'kom'o'n oni form'as per paŭz'et'o, kiu est'as iom pli mal'long'a ol tiu de la punkt'o; krom'e, la voĉ'o ne mal'lev'iĝ'as, kiel ĉe la punkt'o, sed ĝi indik'as, ke la tut'a fraz'o ankoraŭ ne fin'iĝ'is. La demand'o'sign'o est'as far'at'a per alt'ig'o de la voĉ'o, per sufiĉ'e long'a paŭz'et'o (pli long'a ol por la punkt'o) kaj - en Esperant'o - per la eventual'a akcent'ad'o de la vort'et'o “ĉu”. La paŭz'o kelk'foj'e, precip'e se oni atend'as re'ag'o'n de la publik'o, pov'as est'i eĉ tre long'a. La interjekci'o'n oni sign'as per iom patos'a el'parol'o de la vort'o'j, per long'a paŭz'et'o post la el'dir'it'a fraz'o, per akcent'ad'o de la eventual'a'j vort'et'o'j Ho! Ve! Fi! La propozici'o inter strek'et'o'j dev'as est'i el'parol'it'a pli mal'fort'e kaj pli mal'alt'e, ol la ceter'a part'o de la tut'a fraz'o. Por met'i la strek'et'o'n oni inter'romp'as la fraz'o'n, far'as paŭz'et'o'n, per ŝanĝ'it'a voĉ'o - regul'e pli profund'a - oni el'dir'as la en'met'it'a'n propozici'o'n, kaj, post nov'a paŭz'et'o, oni daŭr'ig'as la fraz'o'n per la sam'a voĉ'o, kiu'n oni for'las'is ĉe la unu'a strek'et'o.

Por sign'i nov'a'n period'o'n oni far'as long'a'n paŭz'o'n. Regul'e la nov'a period'o komenc'iĝ'as per mez'e alt'a, mez'e fort'a, mez'e rapid'a voĉ'o. Ĉar la antaŭ'a period'o kutim'e fin'iĝ'as aŭ per pli alt'a, pli fort'a, aŭ per pli mal'alt'a, pli mal'fort'a voĉ'o; ĉar la rapid'ec'o regul'e est'as pli grand'a aŭ pli mal'grand'a ĉe la fin'o de period'o, tial ankaŭ tia'manier'e est'as sufiĉ'e klar'e sign'it'a la komenc'iĝ'o de nov'a period'o.

La parol'ad'o est'as arkitekt'a tut'o, kiu hav'as mult'a'j'n part'o'j'n. Tiu'j part'o'j - vort'o'j, fraz'o'j, period'o'j - est'as logik'e kun'lig'it'a'j kaj en si'a tut'ec'o form'as la bel'ec'o'n de la konstru'aĵ'o. Sed, sam'e kiel bel'a palac'o ne pov'as ekzist'i sen bel'a'j fundament'o'j, bel'a'j etaĝ'o'j kaj bel'a tegment'o, sam'e tiel ne ekzist'as bel'a parol'ad'o sen bel'a'j detal'o'j. Unu el tiu'j detal'o'j - ne la mal'plej grav'a - est'as la interpunkci'o'j, kiu'j divid'as kaj sam'temp'e kun'lig'as la unu'op'a'j'n parol'ad'a'j'n er'o'j'n. Tial ĉiu orator'o dev'as serioz'e tra'stud'i tiu'n flank'o'n de la parol'art'o.

La ekzerc'ad'o de la voĉ'o est'as neces'a al ĉiu komenc'ant'o. Post'e, kiam la orator'o jam tut'e al'kutim'iĝ'is al publik'a'j parol'ad'o'j, kiam li oft'e parol'as publik'e, ĉiu parol'ad'o prezent'as sam'temp'e nov'a'n ekzerc'o'n de la voĉ'o. Sed en la komenc'o, en la jun'ec'a'j jar'o'j, oni dev'as esplor'i ĉiu'j'n ebl'ec'o'j'n de la propr'a voĉ'o, korekt'i la mal'bon'a'j'n flank'o'j'n, fort'ig'i si'a'j'n pulm'o'j'n, ek'reg'i plen'e la propr'a'n voĉ'o'n. Hom'o'j, kiu'j post'e fam'iĝ'is kiel grand'a'j orator'o'j, ekzerc'is mult'e si'a'n voĉ'o'n en la komenc'o. Plej bon'e est'as leg'i laŭt'e fam'a'j'n parol'ad'o'j'n, analiz'i ili'n, el'lern'i parker'e kelk'a'j'n part'o'j'n kaj el'dir'i ili'n laŭt'e, klopod'ant'e adapt'i plej taŭg'e ĉiu'j'n element'o'j'n de la voĉ'o al la koncern'a en'hav'o. Ĉar la sam'a'n parol'ad'o'n oni pov'as el'dir'i divers'manier'e, ĉar per'e de la voĉ'o oni pov'as ating'i tre divers'a'j'n nuanc'o'j'n, oni kompar'u, oni pes'u la efik'o'n de tiu aŭ ali'a manier'o kaj nuanc'o, kaj oni elekt'u tiu'n, kiu ŝajn'as la plej konven'a por ating'o de difin'it'a cel'o.

Stud'ant'e la parol'ad'o'n el tiu vid'punkt'o, oni pov'as uz'i divers'a'j'n help'il'o'j'n. Ekzempl'e oni pov'as sub'strek'i la fraz'o'j'n aŭ la unu'op'a'j'n vort'o'j'n, kiu'j ŝajn'as la plej grav'a'j. La divers'a'j'n krajon'kolor'o'j'n - ruĝ'a, blu'a, verd'a, nigr'a - oni pov'as util'ig'i por la sign'ad'o de la voĉ'kolor'o en divers'a'j part'o'j de la analiz'at'a parol'ad'o. La muzik'a'j'n sign'o'j'n - f por fort'e, ff por tre fort'e, fff por fort'eg'e, mf por mez'e fort'e, p por mal'fort'e, pp por pli mal'fort'e - oni pov'as bon'e uz'i por sign'ad'o de la intens'ec'o de la voĉ'o. Ali'a sign'o, ekzempl'e tiu ĉi <>, pov'as montr'i la alt'ec'o'n de la voĉ'o. El'uz'ant'e tiu'j'n aŭ ali'a'j'n taŭg'a'j'n sign'o'j'n, oni, unu'e, leg'u laŭt'e la parol'ad'o'n kaj, post'e, oni laŭ ebl'ec'o el'lern'u ĝi'n, aŭ ĝi'a'n part'o'n, parker'e kaj klopod'u el'dir'i ĝi'n tiel, kiel oni imag'is, ke ĝi dev'us son'i, kiam oni analiz'is kaj leg'is ĝi'n.

Post ĉiu far'it'a parol'ad'o, la orator'o kritik'e analiz'u ĝi'n ankaŭ el vid'punkt'o de la voĉ'o. Tia'j analiz'o'j help'os al li evit'i en la est'ont'ec'o la eventual'e far'it'a'j'n erar'o'j'n.

3. Gest'o'j

Bon'a orator'o parol'as ne nur per vort'o'j. Li esprim'as si'n ankaŭ per si'a tut'a si'n'ten'o, sed precip'e per la okul'o'j, la trajt'o'j de la vizaĝ'o, la man'o'j. Li'a mien'o pov'as esprim'i sever'ec'o'n, gaj'ec'o'n, kompat'o'n, fier'o'n, dolor'o'n, ĝoj'o'n... Est'as natur'e, ke, laŭ la en'hav'o de la parol'ad'o, la aspekt'o de la orator'o ŝanĝ'iĝ'as. Dum funebr'a parol'ad'o, evident'e, oni ne pov'as hav'i bril'e rid'et'ant'a'j'n okul'o'j'n. Far'ant'e tost'a'n parol'ad'et'o'n ĉe ge'edz'iĝ'fest'o, la orator'o ne hav'os mal'gaj'a'n mien'o'n.

Ĉio ĉi est'as tiel klar'a, ke ŝajn'as super'flu'e apart'e akcent'i ĝi'n. Tamen, okaz'as sufiĉ'e oft'e, ke person'o'j parol'ant'a'j publik'e, ĉu pro la nerv'o'streĉ'it'ec'o, ĉu pro ali'a'j kaŭz'o'j, hav'as tia'n vizaĝ'esprim'o'n kaj tia'n si'n'ten'o'n, kiu'j tut'e ne respond'as al la en'hav'o. Dum grav'a kaj solen'a kun'ven'o unu el la parol'int'o'j el'vok'is la terur'aĵ'o'j'n de la pas'int'a milit'o. Parol'ant'e pri la milion'o'j da mort'ig'it'o'j, li hav'is rid'ant'a'n vizaĝ'o'n, ten'is la man'o'j'n en la poŝ'o'j, dum la gamb'o'j est'is larĝ'e dis'ig'it'a'j. Tia si'n'ten'o prav'e indign'ig'is la publik'o'n. Ĝi est'is ne nur ne'konven'a, sed ankaŭ mal'dec'a.

La ĉef'a help'il'o de la orator'o est'as la man'o'j, precip'e la dekstr'a man'o, kiu'n la antikv'a'j retor'o'j nom'is “telum oratoris” - la sag'o de la orator'o.

La ĉef'a ĝen'aĵ'o por mal'bon'a'j orator'o'j est'as de'nov'e la sam'a organ'o - la man'o. Mult'a'j person'o'j, parol'ant'e publik'e, ne sci'as kio'n far'i per la man'o'j, kie'n met'i ili'n. Ili ten'as la man'o'j'n sur la dors'o, aŭ - plej mal'bon'e - en la poŝ'o'j, aŭ sving'as per ili tut'e sen'senc'e, aŭ lud'ig'as ili'n per iu krajon'et'o, aŭ far'as kio'n ajn, nur ne tio'n, kio'n ili dev'us far'i en la koncern'a moment'o. Ĉar se i'o'n oni dev'as lert'e uz'i, tio est'as la man'o'j. Kaj, kiel konven'a uz'ad'o de la man'o'j pli'fort'ig'as la senc'o'n de la vort'o'j kaj alt'ig'as la nivel'o'n de la tut'a parol'ad'o, sam'e tiel mis'uz'o de la man'o'j pov'as tre ĝen'i la efik'o'n de la parol'ad'o. Kelk'foj'e tia mis'uz'o pov'as eĉ detru'i la tut'a'n parol'ad'o'n. Parol'ant'o, kiu la tut'a'n temp'o'n, de la komenc'o ĝis la fin'o, sen'senc'e sving'eg'us si'a'j'n man'o'j'n kiel rem'il'o'j'n, pov'us facil'e kaŭz'i rid'o'n. En ĉiu okaz'o, malgraŭ la inteligent'a'j argument'o'j, la atent'o de la publik'o al'kroĉ'iĝ'os al la man'o'j kaj post kelk'a temp'o ĝi ne plu sekv'os la en'hav'o'n de la parol'ad'o.

Pro la grav'ec'o de la man'o'j, ĉiu'j retor'ik'o'j stud'as ili'a'n orator'a'n uz'o'n tre atent'e. La antikv'a'j retor'o'j konsil'is ten'i la man'o'j'n sen'ĉes'e en alt'ec'o inter la zon'o kaj la okul'o'j. Ili mal'konsil'is lev'i la man'o'j'n super la kap'o'n, aŭ mal'lev'i ili'n sub la zon'o'n. Sen'dub'e, tiu konsil'o, kiel ĝeneral'a regul'o, est'as bon'a. Ĝi respond'as al postul'o'j de estetik'o, ĝi, ceter'e, est'as adekvat'a al la princip'o'j koncern'ant'a'j la voĉ'o'n. Tamen, ĝi ne est'as absolut'a. Kelk'foj'e, ekzempl'e en la rezignaci'a'j part'o'j de la parol'ad'o, oni pov'as tre bon'e las'i la man'o'j'n mort'e pend'i laŭ'long'e de la korp'o. Ali'a'n foj'o'n, precip'e en moment'o'j tre ekscit'a'j, oni pov'as ili'n lev'i ankaŭ super, eĉ tre super la nivel'o'n de la kap'o. Ĉiam grav'as la en'hav'o de la parol'ad'o, ĝi'a karakter'o, la anim'stat'o (el'vok'it'a precip'e de la antaŭ'a'j parol'ad'part'o'j) de la publik'o. Se la en'hav'o rilat'as al scienc'a tem'o, al simpl'a rakont'ad'o, al prezent'ad'o de pruv'o'j kaj al simil'a'j “trankvil'a'j akv'o'j”, la uz'ad'o de la man'o'j est'u ĝeneral'e tre modest'a kaj neniam ili patos'e lev'iĝ'u tro alt'e'n. Mal'e, en vigl'a'j politik'a'j diskut'parol'ad'o'j, dum solen'a'j parol'ad'o'j antaŭ grand'a publik'o, kelk'foj'e - sed fakt'e nur kelk'foj'e - en grav'a'j proces'o'j kaj en simil'a'j okaz'o'j, oni pov'os hav'i pli larĝ'a'j'n gest'o'j'n: la man'o'j - akompan'ant'e la fort'ig'o'n kaj alt'ig'o'n de la voĉ'o - pro la ĉiam pli impet'a argument'ad'o lev'iĝ'as iom post iom ĝis ili ating'as, en la plej kulmin'a moment'o, la plej alt'a'n pozici'o'n.

Ĉu la fingr'o'j est'os ferm'it'a'j en pugn'o, aŭ ili est'os kun'ig'it'a'j sed ne en form'o de pugn'o, aŭ nur la montr'o'fingr'o el'star'os, aŭ oni ten'os ili'n dis'e unu de la ali'a - ĉio ĉi de'pend'as de la koncern'a en'hav'o. Pugn'o konven'as por tre fort'a argument'ad'o, por el'montr'o de sen'kompromis'a star'punkt'o; la fingr'o'j ten'it'a'j mal'dis'e taŭg'as por trankvil'a eksplik'ad'o, precip'e en akademi'o'j, universitat'o'j kaj ali'a'j scienc'a'j instituci'o'j; la el'star'a montr'o'fingr'o de la dekstr'a man'o est'as uz'ebl'a por apart'e sub'strek'i difin'it'a'n vort'o'n, por montr'i la real'a'n aŭ abstrakt'a'n kontraŭ'ul'o'n, ĝeneral'e por ricev'i pik'a'n nuanc'o'n; mal'dis'e, iom kurb'e ten'it'a'j fingr'o'j, kun sam'temp'a larĝ'ig'o de la man'o'j tre konven'as por akompan'i vort'o'j'n, kiu'j cel'as el'vok'i larĝ'a'j'n hom'ec'a'j'n aŭ religi'a'j'n sent'o'j'n (la pastr'o'j, ekzempl'e, tre ŝat'as tiu'n fingr'opozici'o'n dum la predik'o'j).

Komenc'e de la parol'ad'o, dum la tut'a en'konduk'a part'o, est'as bon'e uz'i tre mal'mult'e la man'o'j'n. Oni pov'as ili'n ten'i apog'it'a'j sur la pupitr'o, se tiu ekzist'as, aŭ sur la tabl'et'o, se ĝi ne est'as tro mal'alt'a kaj tial dev'ig'us la orator'o'n tro kurb'iĝ'i. Oni pov'as, en la komenc'o, ten'i la man'o'j'n ankaŭ kun'ig'it'a'j en la alt'ec'o de la zon'o. Ne'konven'e est'as ten'i la man'o'j'n en la poŝ'o'j aŭ mal'antaŭ la dors'o. Est'as preskaŭ ne'ebl'e ten'i ili'n pend'ant'a'j laŭ'long'e de la korp'o, krom en la supr'e menci'it'a okaz'o.

Kun la evolu'o de la parol'ad'a'j pens'o'j, la man'o'j iom post iom liber'iĝ'as. Ili'a plej oft'a pozici'o est'as antaŭ la mal'supr'a part'o de la brust'o, tiel ke la dekstr'a man'o est'as iom pli mal'proksim'a de la korp'o ol la mal'dekstr'a. La gest'o'j de la man'o'j tiam modest'e akompan'as la parol'ad'o'n. Ili est'as pli larĝ'e util'ig'at'a'j nur escept'e, por sub'strek'i divers'manier'e la plej grav'a'j'n part'o'j'n de la parol'ad'o.

Dum la parol'ad'o, la dekstr'a man'o est'as mult'e pli uz'at'a ol la mal'dekstr'a. Fakt'e, la dekstr'a man'o est'as en la “unu'a lini'o” de la orator'a lukt'o, dum la mal'dekstr'a form'as la “rezerv'o'n”, util'ig'ebl'a'n nur en la plej grand'a fajr'o de la batal'o.

Pri la util'ig'o de la gest'o'j, precip'e de la man'a'j gest'o'j, oni pov'as star'ig'i tre ĝeneral'a'n, sed tre grav'a'n regul'o'n: est'as pli bon'e tut'e ne util'ig'i ili'n, ol far'i tio'n mal'bon'e. Prefer'e oni, dum la tut'a parol'ad'o, ten'u la man'o'j'n modest'e sur la pupitr'o, aŭ kun'ig'it'e antaŭ la zon'o, se oni ne kapabl'as traf'e gest'i per ili.

Du'a regul'o, ebl'e sam'e tiel grav'a, est'as: la gest'o'j'n oni ne tro'ig'u. Neni'o est'as pli rid'ind'a ol larĝ'a gest'ad'o, kiu ne respond'as al la en'hav'o de la parol'ad'o. Imag'u orator'o'n - kaj tia'j ekzist'as - kiu, rakont'ant'e i'a'n ajn anekdot'o'n, larĝ'e sving'as la man'o'j'n super la kap'o! Imag'u orator'o'n, kiu eĉ dum la titol'ad'o de la prezid'ant'o kaj de la publik'o, ĉiu'foj'e patos'e lev'as la man'o'j'n, dum li'a trem'ant'a voĉ'o montr'as profund'a'n emoci'o'n: Sinjor'o prezid'ant'o! (kant'ant'a voĉ'o, unu'a lev'o de la man'o'j); Estim'at'a'j sinjor'in'o'j kaj sinjor'o'j! (sam'a kant'ant'a voĉ'o, du'a lev'o de la man'o'j); Kar'a'j ge'amik'o'j! (sam'a voĉ'o, tri'a lev'o de la man'o'j!)... Ver'e ne'konven'e!

La orator'o kompren'u, ke, se li, ebl'e, est'as ekscit'it'a, la publik'o ne est'as; se li est'as emoci'it'a, la publik'o ne est'as! La gest'o'j dev'as est'i uz'at'a'j tre si'n'gard'e, iom post iom, paralel'e kun la evolu'ig'o de la pens'o'j, kun la emoci'iĝ'o de la publik'o kaj de la orator'o. Se la gest'o'j ne est'as uz'at'a'j konform'e al tiu'j postul'o'j, ili ĝen'as, ili est'as rimark'at'a'j kiel nur'a'j gest'o'j, kiel io, kio sekv'as si'a'n voj'o'n, ekster la parol'ad'o mem. Nur la plen'a harmoni'o de la gest'o'j kun la en'hav'o de la parol'ad'o, kun la agord'o kaj de la publik'o kaj de la orator'o, est'as bon'a'j. Plej traf'a'j est'as tiu'j gest'o'j, kiu'j'n oni ne rimark'as kiel gest'o'j'n, kiu'j, do, iel fand'iĝ'as en la tut'o de la parol'ad'o.

Fin'e, oni ankaŭ memor'u, ke la orator'o ne est'as aktor'o. La orator'o parol'as en si'a propr'a nom'o, li reprezent'as si'n mem; la aktor'o reprezent'as ali'a'n person'o'n, li ne el'dir'as si'a'j'n ide'o'j'n. Sekv'e, la gest'o'j de la orator'o dev'as est'i adekvat'a'j al li'a temperament'o, al li'a natur'o, al li'a tut'a person'ec'o; mal'e, la gest'o'j de la aktor'o, kiu'j - ceter'e - en ĉiu okaz'o pov'as est'i mult'e pli larĝ'a'j, dev'as respond'i al la karakter'o de la lud'at'a rol'o.

4. Vest'aĵ'o

Pri'trakt'ant'e la fizik'a'j'n ec'o'j'n de la orator'o, est'as oportun'e dir'i kelk'a'j'n vort'o'j'n pri afer'o, kiu, ja, ne aparten'as al “fizik'a'j ec'o'j”, sed tamen rekt'e rilat'as al ili. La orator'o dev'as atent'i al si'a ekster'aĵ'o, al si'a vest'aĵ'o. La publik'o ne nur aŭd'as, sed ankaŭ vid'as li'n. Mal'atent'a aŭ ne'konven'a vest'aĵ'o pov'as tre'eg'e ĝen'i.

La antikv'a'j Grek'o'j kaj Roman'o'j port'is larĝ'a'j'n, mult'fald'a'j'n rob'o'j'n, kiu'j est'is tre taŭg'a'j por orator'ad'o. Precip'e la tog'o - ceremoni'a vest'o de la antikv'a'j Roman'o'j - drapir'e volv'it'a ĉirkaŭ la korp'o, sed las'ant'a la dekstr'a'n brak'o'n liber'a, est'is tre konven'a por tiu cel'o.

Hodiaŭ en plur'a'j land'o'j, por divers'a'j cel'o'j, oni port'as simil'a'j'n taŭg'a'j'n vest'o'j'n. En kelk'a'j universitat'o'j de la Okcident'o la profesor'o'j preleg'as en apart'a'j vest'o'j, kutim'e kun tre larĝ'a'j manik'o'j. Sam'e tiel, en mult'a'j land'o'j ne perd'iĝ'is la kutim'o aŭ regul'o pled'i antaŭ tribunal'o'j en special'a'j vest'o'j.

La soldat'o'j-orator'o'j port'as si'a'j'n uniform'o'j'n. La pastr'o'j ĉie disting'iĝ'as per special'a vest'aĵ'o. En ĉiu'j ĉi okaz'o'j ne pov'as ek'est'i komplik'aĵ'o'j. La orator'o tut'e simpl'e sur'met'as la vest'o'n, kiu est'as kutim'a aŭ laŭ'regul'a en la koncern'a land'o kaj por la koncern'a situaci'o. Li'a ekster'aĵ'o ne pov'as el'vok'i mir'o'n aŭ indign'o'n ĉe la publik'o, kaj li mem sent'as si'n bon'e tiel vest'it'a.

Se orator'o ali'land'an'o parol'as en tia land'o, li nepr'e inform'iĝ'u pri la kutim'o kaj sur'met'u eventual'e ĝust'e tia'n “uniform'o'n”, aŭ li vest'u si'n kiel ebl'e plej adekvat'e. Plej oft'e ne ekzist'as apart'a'j rigid'a'j regul'o'j pri la vest'o'j de la orator'o. Princip'e oni pov'as sur'met'i hel'a'n aŭ mal'hel'a'n vest'aĵ'o'n, hav'i tia'n aŭ ali'a'n kravat'o'n, ŝu'o'j'n k.t.p. La divers'ec'o de la vir'in'a'j rob'o'j permes'as ankoraŭ pli grand'a'n vari'ad'o'n al orator'in'o'j.

Sed, se ne ekzist'as rigid'a'j tiu'rilat'a'j regul'o'j, ekzist'as tamen unu ĝeneral'a kaj tre grav'a: la vest'o de la orator'o dev'as nepr'e est'i konform'a al la karakter'o de parol'ad'o. La karakter'o de la parol'ad'o de'pend'as ne nur de tio, kio'n la orator'o dezir'as dir'i, sed ankaŭ de tio kiel li ĝi'n dir'os, kie li parol'os, kia est'os la publik'o. Kelk'foj'e la karakter'o est'as evident'a. Se tem'as, ekzempl'e, pri funebr'a parol'ad'o, la orator'o vest'os si'n mal'hel'e laŭ la kutim'o de la lok'o. Se tem'as pri grand'a, amas'a popol'kun'ven'o sur plac'o, li cert'e ne sur'met'os frak'o'n. Oft'e okaz'as, ke la orator'o ne kon'as sufiĉ'e preciz'e la karakter'o'n de la parol'ad'o. Li, sen'dub'e, sci'as, ke li parol'os pri difin'it'a tem'o, sed li kon'as nek la lok'o'n de la parol'ad'o, nek la konsist'o'n de la publik'o, nek ĝi'a'n nombr'o'n, nek la opini'o'n de la publik'o pri la karakter'o de la parol'ad'o. Tio mult'foj'e okaz'as al orator'o, kies parol'ad'o'n organiz'as la ali'a'j, aŭ kiu vizit'as i'a'n kongres'o'n, kun'ven'o'n k.s. Post la al'ven'o en la salon'o'n, la orator'o, observ'ant'e la ej'o'n kaj la publik'o'n, facil'e pov'as adapt'i la manier'o'n de si'a eksplik'ad'o al la cirkonstanc'o'j, sed mal'facil'e li pov'as ŝanĝ'i si'a'n vest'aĵ'o'n. Kaj pov'as okaz'i, ke la karakter'o'n de la parol'ad'o li taks'is ali'e ol la publik'o. Atend'ant'e, ekzempl'e, pli-mal'pli amik'ec'a'n rond'o'n, li vest'is si'n hel'e, sen'ĝen'e. Sed la publik'o kompren'is la afer'o'n ali'e, kaj la aŭskult'ant'o'j sur'met'is solen'a'j'n, mal'hel'a'j'n vest'o'j'n. Tia situaci'o est'as tre mal'agrabl'a. Sam'e mal'agrabl'a est'as la invers'a situaci'o: la orator'o vest'is si'n solen'e, sed la publik'o sur'met'is ĉiu'tag'a'j'n, labor'a'j'n vest'aĵ'o'j'n.

Kia'j'n mal'agrabl'aĵ'o'j'n pov'as kaŭz'i ne'konven'a vest'aĵ'o, montr'u jen'a ekzempl'o:

Dum grav'a inter'naci'a lingv'ist'a kongres'o, kiu'n part'o'pren'is mult'a'j scienc'ist'o'j el divers'a'j land'o'j, la ĉe'est'ant'o'j est'is tre dign'e vest'it'a'j. Mult'a'j hav'is nigr'a'j'n vest'aĵ'o'j'n, ali'a'j mal'hel'a'j'n. Ĉiu'j, kompren'ebl'e, port'is kravat'o'j'n. Jun'a hom'o, vest'it'a en tol'a pantalon'o, sen jak'o, sen kravat'o, kun mal'long'a'j ĉemiz'manik'o'j, dezir'is parol'i por Esperant'o (bedaŭr'ind'e!). La prezid'ant'o, vid'int'e li'n en tia “uniform'o”, for'pren'is al li la parol'o'n tuj post kelk'a'j fraz'o'j. Tio est'is mal'agrabl'a ne nur por la parol'int'o, sed tre ne'oportun'a ankaŭ por la afer'o, kiu'n li dezir'as defend'i! Tiu jun'a hom'o ne konsci'is pri la grav'ec'o de la vest'o'j. Li ne kompren'is, ke en tia vest'aĵ'o oni tre taŭg'e pov'as parol'i en jun'ul'ar'a, kamarad'ec'a kun'ven'o, sed ne dum kongres'o de scienc'ist'o'j!

Se la orator'o ne kon'as la karakter'o'n de la parol'ad'o, li klopod'u inform'iĝ'i. Li vizit'u la ej'o'n, li demand'u pri la supoz'it'a konsist'o de la publik'o, pri ĝi'a nombr'o. Li ankaŭ inform'iĝ'u pri la lok'a kutim'o koncern'e la vest'aĵ'o'n en simil'a'j okaz'o'j. Sur'baz'e de tiu'j esplor'o'j, li decid'u kiel li vest'os si'n. Oni kompren'u bon'e: ne tem'as ĉi tie pri i'a'j mod'a'j kapric'o'j, sed pri la dec'ec'o de la aspekt'o. Plej oft'e sufiĉ'as elekt'i inter nur du vest'aĵ'o'j: la solen'a kaj la ĉiu'tag'a. Almenaŭ por la vir'o'j! La vir'in'o'j hav'os pli grand'a'j'n elekt'o'ebl'ec'o'j'n. Sed al ili ne est'as neces'e don'i apart'a'j'n tiu'rilat'a'j'n konsil'o'j'n!

I. Ĝeneral'a Kaj Special'a Kultur'o'j

La task'o de la orator'o est'as parol'i publik'e pri afer'o'j al li kon'at'a'j. Ne ekzist'as orator'o, kiu pov'us parol'i pri ĉiu ajn tem'o, ĉar, tut'e simpl'e, en epok'o de grand'a kaj ĉiu'flank'a evolu'o de la sci'o, ne pov'as trov'iĝ'i hom'o, kiu sci'as ĉio'n. Tamen, la orator'o, pli ol la ali'a'j person'o'j, hav'as la okaz'o'n ne nur parol'i en plej divers'a'j cirkonstanc'o'j kaj pri plej divers'a'j tem'o'j, sed, eĉ se li parol'as pri afer'o'j el si'a fak'o, li tre oft'e est'as dev'ig'at'a tuŝ'i ankaŭ ali'a'j'n branĉ'o'j'n.

Tial ĉiu ver'a orator'o dev'as konstant'e klopod'ad'i larĝ'ig'i si'a'n sci'o'n. Li dev'as sekv'i la publik'a'n viv'o'n de si'a land'o, la inter'naci'a'j'n rilat'o'j'n, la akir'aĵ'o'j'n de ĉiu'j branĉ'o'j de la scienc'o, la naci'a'n kaj mond'a'n literatur'o'j'n, la evolu'o'n de la filozofi'o, de ĉiu'j art'o'branĉ'o'j. Mal'long'e, la orator'o sen'ĉes'e larĝ'ig'u si'a'n ĝeneral'a'n kultur'o'n. Se li ne pov'as ĉio'n sci'i, kio, ja, est'as kompren'ebl'a, li sci'u almenaŭ kie li pov'as ek'sci'i. Li, do, est'u bon'e orient'it'a en ĉiu'j branĉ'o'j de la scienc'o, filozofi'o kaj art'o.

Orator'o kun larĝ'a ĝeneral'a kultur'o preskaŭ neniam est'as embaras'it'a. Prepar'ant'e si'a'n parol'ad'o'n, li, se neces'e, facil'e trov'as la font'o'j'n, el kiu'j li ĉerp'os nov'a'n special'a'n sci'o'n. Se advokat'o, ekzempl'e, est'as dev'ig'at'a pri'trakt'i la demand'o'n de kaŭz'ec'o inter la vund'o kaj la mort'o de la viktim'o, por pruv'i, ke la viktim'o ne mort'is pro la ricev'it'a vund'o, sed pro ali'a kaŭz'o, li dev'as tra'stud'i grav'a'n part'o'n de ali'a fak'o, de fak'o, kiu ne est'as la li'a, nom'e de medicin'o. Li, kompren'ebl'e, ne far'iĝ'os tial special'ist'o pri la koncern'a medicin'branĉ'o, sed li pov'os far'i taŭg'a'j'n demand'o'j'n al la ekspertiz'ist'o'j, li pov'os en si'a parol'ad'o konven'e argument'ad'i ankaŭ pri tiu punkt'o. La ĝeneral'a kultur'o help'os al li orient'iĝ'i sur ne'kon'at'a kamp'o, ĝi indik'os al li la font'o'j'n de la nov'a special'a sci'o, kiu'n li bezon'as por la konkret'a parol'ad'o.

Ankaŭ ekster tia'j okaz'o'j, la ĝeneral'a kultur'o pov'as tre bon'e serv'i la orator'o'n. En ĉiu ajn parol'ad'o li ĉiam pov'as ĝi'n util'ig'i por traf'e, tuj respond'i al eventual'a'j rimark'o'j de iu aŭskult'ant'o aŭ de la kontraŭ'ul'o; li pov'as far'i sprit'a'j'n alud'o'j'n, aŭ bel'a'j'n kompar'o'j'n; li pov'as cit'i fam'a'j'n aŭtor'o'j'n aŭ el'dir'o'j'n de kon'at'a'j person'o'j. En'tut'e, li hav'os grand'a'j'n ebl'ec'o'j'n por ornam'i la parol'ad'o'n, por ĝi'n viv'ig'i, por far'i ĝi'n interes'a.

Se la ĝeneral'a kultur'o de la orator'o dev'as est'i kiel ebl'e plej larĝ'a, li'a special'a kultur'o dev'as est'i kiel ebl'e plej profund'a. Ĉiu orator'o dev'as ĝis la plej alt'a grad'o kon'i si'a'n propr'a'n fak'o'n. Ne est'as imag'ebl'a orator'o, kiu parol'us pri jur'o ne kon'ant'e sufiĉ'e bon'e jur'o'n; ne est'as imag'ebl'a orator'o, kiu parol'us pri kiu ajn tem'o - pri medicin'o, teknik'o, art'o, teologi'o, filozofi'o, politik'o, lingv'o... aŭ Esperant'o - se li ne kon'as sufiĉ'e kontent'ig'e la koncern'a'n fak'o'n. Ne pov'as ne'jur'ist'o orator'i pri jur'o, nek laik'o predik'i en preĝ'ej'o. De la orator'o oni postul'as plen'a'n fak'ec'o'n ĉiam, kiam li parol'as pri fak'a tem'o.

Tial, paralel'e kun la ĝeneral'a kler'iĝ'o, la orator'o dediĉ'u la plej grand'a'n atent'o'n al si'a'j fak'a'j stud'o'j. Neni'u nov'a ating'o, neni'u nov'a direkt'o est'u ne'rimark'it'a kaj ne'stud'it'a de li. Kiam la orator'o prepar'as parol'ad'o'n pri apart'a problem'o el si'a fak'o li tiu'n problem'o'n tra'stud'u ankoraŭ pli profund'e. Li re'freŝ'ig'u la antaŭ'a'n sci'o'n kaj akir'u nov'a'n. En la moment'o de la parol'ad'o li nepr'e dev'as plen'e estr'i la tem'o'n, ĉar li est'as tiu, kiu'n la publik'o ven'is aŭskult'i. La publik'o prav'e supoz'as, ke li sci'as pri la afer'o pli mult'e ol ĝi, aŭ almenaŭ, ke li pov'as lum'ig'i la problem'o'n el iu nov'a vid'punkt'o. Tiu'n ĉi supoz'o'n, ceter'e tre avantaĝ'a'n por la orator'o, li dev'as konfirm'i per la en'hav'o de si'a parol'ad'o, per si'a bon'a kon'o de la pri'parol'at'a afer'o.

La special'a kaj ĝeneral'a kultur'o'j de la orator'o est'as antaŭ'kondiĉ'o'j por bon'a parol'ad'o el en'hav'a vid'punkt'o. La person'a kler'ec'o de la orator'o - kaj la konsci'o pri tiu kler'ec'o - don'as al li la neces'a'n cert'ec'o'n. Ĝi mult'e help'as al li akir'i la t.n. orator'a'n kuraĝ'o'n. Krom'e, la kler'ec'o de la orator'o grand'ig'as li'a'n aŭtoritat'o'n en la okul'o'j de la publik'o kaj tial li'a'j pens'o'j far'iĝ'as pli fort'a'j kaj pli facil'e akcept'ebl'a'j.

2. Lingv'a Kultur'o

Jam plur'foj'e est'as akcent'it'a la grand'a grav'ec'o de la lingv'o por la parol'art'o. Ĉiu orator'o dev'as tre bon'e kon'i la lingv'o'n, en kiu li parol'as publik'e. La lingv'o'sci'o de la orator'o mult'e de'pend'as de li'a ĝeneral'a kaj special'a kultur'o'j. Ju pli kler'a li est'as, des pli da vort'o'j li kon'as. Sed el vid'punkt'o de la parol'art'o, ne grav'as nur la kvant'o da vort'o'j, sed ankaŭ, kaj precip'e, ili'a taŭg'a uz'ad'o. Sam'e tiel est'as grav'a la korekt'a aplik'o de la gramatik'a'j regul'o'j. Orator'o, kiu parol'as mal'bon'e la lingv'o'n, ĝen'as la aŭskult'ant'o'j'n, risk'as mis'kompren'o'j'n, est'as dev'ig'at'a ofer'i mult'a'j'n bel'a'j'n pens'o'j'n pro la ne'sufiĉ'a kon'o de la koncern'a lingv'o. Ĝeneral'e li las'as la impres'o'n de ne'kler'a person'o.

La orator'a stil'o est'as pli vigl'a, pli el'star'a ol la ordinar'a stil'o. Apart'a'n vigl'ec'o'n don'as al ĝi la retor'ik'a'j figur'o'j. Al la vort'o'j aŭ al la pens'o oni don'as special'a'n, iom de'turn'it'a'n senc'o'n kun la cel'o pli traf'e, pli efik'e el'vok'i la dezir'at'a'n senc'o'n.

Inter la figur'o'j oni disting'as la vort'o'figur'o'j'n de la pens'o'figur'o'j. La vort'o'figur'o'j pli'vast'ig'as, pli'ampleks'ig'as, aŭ de'turn'as, laŭ difin'it'a manier'o, la kutim'a'n signif'o'n de la vort'o'j; tiel oni ating'as cert'a'n efekt'o'n, pli fort'a'n ol se oni uz'us ali'a'n vort'o'n kun la ordinar'a senc'o. La pens'o'figur'o'j konsist'as en turn'iĝ'o de la pens'o'j, sen'de'pend'e de la uz'at'a'j esprim'o'j.

Ĉiu'j retor'ik'a'j figur'o'j hav'as la cel'o'n ig'i la ide'o'n pli klar'a, pli sent'ebl'a, pli palp'ebl'a; ali'flank'e, ili oft'e cel'as frap'i la atent'o'n de la aŭskult'ant'o'j per si'a'j original'ec'o, ĝust'ec'o, traf'ec'o. La figur'o'j alt'ig'as la nivel'o'n de la parol'ad'o, tuŝ'as la kor'o'j'n, vigl'ig'as la spirit'o'j'n. Ili don'as sang'o'n kaj kolor'o'n al la ide'o'j. Modest'e, sed bon'e uz'at'a'j, ili pli'bel'ig'as la parol'ad'o'n.

Jen la ĉef'a'j retor'ik'a'j figur'o'j:

(a) Vort'o'figur'o'j. - Ili est'as tre mult'nombr'a'j. La plej oft'a'j est'as:

(1) Elips'o (de la grek'a elleipsis) konsist'as en la el'las'o de unu aŭ plur'a'j vort'o'j, kiu'j'n oni ne konsider'as nepr'e neces'a'j por la kompren'o de la pens'o. En la ĉiu'tag'a viv'o oni sen'ĉes'e parol'as “en elips'o'j”, ĉar la konkret'a situaci'o facil'e kompren'ig'as la mank'ant'a'j'n vort'o'j'n. Ju pli intim'a, ju pli familiar'a est'as la konversaci'o, des pli mult'e da elips'o'j trov'iĝ'as en ĝi. Ankaŭ kiel orator'a figur'o, la elips'o est'as tre oft'a. Ĝi'a oft'ec'o de'pend'as grand'part'e de la “familiar'ec'o” de la tem'o. En fak'a parol'ad'o, antaŭ sam'fak'ul'o'j, la elips'o est'as pli oft'a, ol en fak'a parol'ad'o antaŭ ne'fak'ul'o'j. Ju pli intim'e la orator'o kon'as la publik'o'n, des pli oft'a'j pov'as est'i la elips'o'j. Ver'a'j elips'o'j, en retor'ik'a senc'o de la vort'o, est'as, tamen, tiu'j, kiu'j'n oni form'as per for'ig'ad'o de vort'o, kutim'e uz'at'a en la koncern'a fraz'o. Tio dev'ig'as la spirit'o'j'n de la aŭskult'ant'o'j plen'ig'i la mal'plen'o'n per cert'a cerb'o'streĉ'o. Ĝust'e tial la koncern'a pens'o est'as pli bon'e memor'ig'it'a. Ali'flank'e, oni atent'u: ne mis'uz'u tiu'n ĉi figur'o'n, ĉar facil'e pov'as okaz'i, ke la aŭskult'ant'o'j ne kompren'os la senc'o'n kaj tiam ili en'tut'e ne memor'os la ide'o'n!

(2) Hiperbat'o (de la grek'a hyperbaton) est'as renvers'o de la kutim'a vort'ord'o aŭ propozici'ord'o. Tiu figur'o, tre oft'a en poezi'o, est'as uz'at'a en la parol'art'o precip'e por esprim'i la pasi'o'j'n. Ĝi kre'as iom da patos'o: Hom'o'n mild'a'n, hom'o'n grand'a'n, hom'o'n nobl'a'n oni mort'ig'is! Tiu fraz'o est'as pli patos'a ol la simpl'a fraz'o: Oni mort'ig'is mild'a'n hom'o'n...

(3) Konjunkci'o (latin'e conjunctio), kiel retor'ik'a figur'o, konsist'as en la ripet'ad'o kaj akcent'ad'o de la sam'a konjunkci'o kun la cel'o pli'fort'ig'i ĝi'a'n signif'o'n. Por rest'i ĉe la sam'a ekzempl'o: Oni mort'ig'is hom'o'n kaj mild'a'n, kaj grand'a'n, kaj nobl'a'n! Tiu ripet'ad'o de la konjunkci'o'j kun la cel'o ating'i difin'it'a'n efekt'o'n, hav'as absolut'e neni'o'n komun'a'n kun la oft'a terur'a erar'o de mult'a'j person'o'j sen'ĉes'e ripet'ad'i iu'n konjunkci'o'n aŭ ali'a'n vort'et'o'n. Mal'bon'a est'as tiu orator'o, kiu ne trov'ant'e la neces'a'n vort'o'n, komenc'as ĉiu'n period'o'n, eĉ ĉiu'n fraz'o'n, per “sed”, per “kaj” kaj ali'a'j simil'a'j vort'o'j.

(4) Pleonasm'o (grek'e pleonasmos) est'as uz'o de super'flu'a vort'o, kiu re'e esprim'as jam esprim'it'a'n ide'o'n. La pleonasm'o, do, est'as kontraŭ'a al elips'o. En la ordinar'a, ĉiu'tag'a viv'o, la uz'o de pleonasm'o'j est'as plej oft'e rezult'o de ne'sufiĉ'a kon'o de la lingv'o aŭ de simpl'a neglekt'o. Sed kiel retor'ik'a figur'o ĝi serv'as por don'i pli da fort'o, pli da kolor'o al la pens'o. Aŭd'i, oni, ja pov'as nur per orel'o'j; vid'i per okul'o'j. Tamen, la fraz'o'j: aŭd'i per si'a'j propr'a'j orel'o'j kaj vid'i per si'a'j propr'a'j okul'o'j, est'as pli relief'a'j.

(5) Ripet'o, kiel retor'ik'a figur'o, konsist'as en la intenc'a ripet'ad'o de la sam'a vort'o aŭ de la sam'a fraz'o plur'a'j'n foj'o'j'n. Se oni ripet'as la sam'a'n vort'o'n komenc'e de la fraz'o, tiu'n figur'o'n oni nom'as “anafor'o” (grek'e anafora). Se la sam'a vort'o est'as ripet'at'a en divers'a'j propozici'a'j turn'iĝ'o'j, la figur'o nom'iĝ'as “konversio” (latin'e conversio). Jen ekzempl'o de anafor'o: “Bon'a est'is Ludovik'o kun si'a'j koleg'o'j en gimnazi'o; bon'a en la famili'a rond'o; bon'a inter la amik'o'j, bon'a ĉiam kaj ĉie...” (Per tia oft'a ripet'ad'o de la vort'o “bon'a”, el'salt'as ĝi'a grav'ec'o). Jen ekzempl'o de konversio: “Ke oni parol'u bon'e aŭ mal'bon'e pri la fam'a kardinal'o, mi'a'j vers'o'j kaj mi'a proz'o dir'os pri li neni'o'n. Li far'is al mi tro da bon'o por parol'i pri li mal'bon'e. Li far'is tro da mal'bon'o por parol'i pri li bon'e” (Corneille pri kardinal'o Richelieu). Bel'a'j'n ekzempl'o'j'n de konversioj oni trov'as en la fam'a'j parol'ad'o'j de Brutus kaj de Antonio*. Oni dediĉ'u apart'a'n atent'o'n al la vort'o “ambici'a”, kiu plur'foj'e ripet'iĝ'as en ambaŭ parol'ad'o'j.

(6) Opozici'o (latin'e oppositio) est'as kun'ig'o de vort'o'j, kiu'j laŭ si'a kutim'a signif'o est'as kontraŭ'a'j unu al la ali'a: frenez'e saĝ'a, terur'e bel'a.

Kelk'a'j vort'o'figur'o'j est'as nom'at'a'j “trop'o'j” (grek'e tropos). Tem'as pri tiu'j figur'o'j, kiu'j konsist'as en la renvers'o de la ordinar'a senc'o de la vort'o. La ĉef'a'j trop'o'j est'as:

(7) Metafor'o (grek'e metafora) est'as analogi'a atribu'o de iu vort'o al objekt'o, kiu'n ĝi normal'e ne sign'as. Trov'int'e analogi'o'j'n inter la du objekt'o'j, oni ia'manier'e transport'as la plej karakteriz'a'j'n ec'o'j'n de unu objekt'o al la ali'a. Tio'n oni far'as nom'ant'e la du'a'n objekt'o'n per la vort'o de la unu'a: leon'o anstataŭ kuraĝ'a hom'o; vulkan'o anstataŭ grand'a danĝer'o k.s. de'pend'e de la kun'tekst'o. Kelk'foj'e oni far'as mal'bel'a'j'n, bombast'a'j'n metafor'o'j'n. Mank'o de kler'ec'o kun la sam'temp'a dezir'o esprim'i si'n en ia “alt'a stil'o” kaŭz'as elekt'o'n de banal'a'j vort'o'j, aŭ eĉ de vort'o'j, kiu'j neniel pov'as akord'iĝ'i kun la konkret'a tekst'o de la fraz'o. Tia'manier'e anstataŭ si'n esprim'i metafor'e, oni fakt'e dir'as stult'aĵ'o'j'n. Kon'at'a est'as tia'spec'a “metafor'o”, kiu'n Henri Monnier met'is en la buŝ'o'n de si'a hero'o Monsieur Prudhomme: La ĉar'o de la ŝtat'o navigaci'as sur vulkan'o.

La metafor'o diferenc'as de la simpl'a kompar'o per tio, ke ĝi ne en'hav'as vort'o'n, indik'ant'a'n la kompar'o'n. Kompar'o: Li est'as fort'a kiel leon'o; metafor'o: Li est'as la leon'o de la team'o.

(8) Alegori'o (grek'e allêgoria) est'as uz'o de vort'o en la ordinar'a senc'o kun la cel'o el'vok'i bild'o'n - sign'it'a'n de tiu vort'o - en la spirit'o'j de la aŭskult'ant'o'j, kaj per'e de tiu bild'o fiks'i ili'a'n atent'o'n al ali'a senc'o, kiu ne est'as rekt'e esprim'it'a. Se oni, ekzempl'e, dir'as: Ni'a publik'a ŝip'o trov'iĝ'as en tempest'o, oni el'vok'as la bild'o'n de ŝip'o batat'a de la ond'o'j kaj vip'at'a de vent'eg'o kaj per'e de tiu bild'o oni prezent'as la danĝer'o'n, kiu minac'as la ŝtat'o'n.

La antikv'a'j popol'o'j mult'e uz'is la alegori'o'n. Ankaŭ hodiaŭ ĝi est'as tre bon'a retor'ik'a figur'o. En despot'a'j, diktator'a'j reĝim'o'j ĝi est'as oft'e util'ig'at'a por el'dir'i si'a'n pens'o'n kaj, laŭ ebl'ec'o, evit'i persekut'o'n.

(9) Alud'o (de la latin'a ad kaj ludere, al lud'i) est'as ne'rekt'a parol'o pri iu aŭ pri io per el'vok'ad'o de la ide'o, sed sen el'dir'o de la vort'o. Ĝi est'as ia'spec'a diskret'a kompar'o, kiu memor'ig'as la aŭskult'ant'o'j'n pri io jam kon'at'a al ili. La alud'o est'as kompar'ebl'a al pilk'o, kiu, unu'e, bat'as iu'n objekt'o'n, re'bat'iĝ'as de ĝi kaj, fin'e, ating'as la cel'o'n. Por form'i traf'a'j'n alud'o'j'n oni util'ig'as ekzempl'o'j'n el histori'o, aŭ el mit'ologi'o, el mor'o'j kaj kutim'o'j. Parol'ant'e, ekzempl'e, pri korupt'o, oni bon'e pov'as uz'i la antikv'a'n alud'o'n: Azen'o ŝarg'it'a per or'o trans'salt'as eĉ la plej alt'a'j'n mur'o'j'n! Kiam oni demand'is Voltaire, kia ŝajn'is al li iu funebr'a parol'ad'o, li respond'is: “Kiel la glav'o de Karlo la Grand'a”. Ne'kompren'it'e, li al'don'is: “Long'a kaj plat'a”.

(10) Ironi'o (grek'e eironeia) est'as aŭ trop'o, nom'e vort'o'figur'o, aŭ pens'o'figur'o. En ambaŭ okaz'o'j oni dir'as la kontraŭ'o'n de tio, kio'n oni pens'as, sed oni ĝi'n dir'as tiel kaj en tia kun'tekst'o, ke la aŭskult'ant'o'j bon'e kompren'as la kaŝ'it'a'n senc'o'n. Pri fripon'o oni dir'as, ekzempl'e, “la bon'a apostol'o” aŭ “la honest'ul'o”; pri ne'kler'ul'o oni dir'as “ni'a Sokrat'o”. Tiu'j ekzempl'o'j aparten'as al kategori'o de trop'o'j. Se la ironi'o est'as esprim'at'a per tut'a fraz'o aŭ per plur'a'j fraz'o'j, tem'as pri pens'o'figur'o.

La ironi'o pov'as est'i bon'kor'a, skeptik'a, brut'a, mal'dolĉ'a, acid'a, venen'ig'a. Tre fort'a kaj pik'a ironi'o far'iĝ'as sarkasm'o.

(11) Katakrez'o (grek'e kataĥresis) est'as spec'o de metafor'o, preskaŭ dev'ig'a metafor'o, kaŭz'it'a pro la mank'o de konven'a apart'a vort'o por sign'i la ide'o'n. Anst. el'trov'i nov'a'n vort'o'n, oni tiel dir'as “paperfoli'o”. Sam'e oni dir'as “pied'o'j” de podi'o, de seĝ'o, de tabl'o; aŭ “brak'o'j” de brak'seĝ'o. La orator'o est'u si'n'gard'a en la uz'ad'o de tiu figur'o. Oni ne kre'u nov'a'j'n katakrez'o'j'n, se tio ne est'as neces'a aŭ tre util'a. La katakrez'o'j'n, kiu'j'n la praktik'o jam akcept'is, oni pov'as, kompren'ebl'e, liber'e uz'i.

(12) Hipalag'o (grek'e hyppalagê) ne est'as tre oft'a figur'o: oni atribu'as al unu vort'o de la fraz'o tio'n, kio'n oni fakt'e dev'us atribu'i al ali'a vort'o de la sam'a fraz'o: “Mort'ig'int'e hom'o'n per tiu tranĉ'il'o kulp'a, li...”. La vort'o'n kulp'a oni fakt'e dev'us met'i antaŭ la vort'o'n li, kaj ne rilat'ig'i ĝi'n al tranĉ'il'o, kiu pov'as est'i nek kulp'a nek mal'kulp'a! Tamen, ankaŭ tiu figur'o pov'as est'i bon'e uz'at'a, se ĝi sukces'as relief'ig'i i'o'n. En la supr'a ekzempl'o ĝi sen'dub'e sukces'as atent'ig'i pri la uz'it'a rimed'o por mort'ig'i hom'o'n.

(13) Metonimi'o (grek'e metonymia) est'as iom simil'a al hipalag'o. Ĝi est'as vort'figur'o, uz'at'a por sign'i iu'n objekt'o'n per vort'o, kiu indik'as ali'a'n objekt'o'n, sed objekt'o'n lig'it'a'n al la unu'a per rilat'o logik'a, histori'a aŭ kutim'a. Oni pov'as esprim'i la efik'o'n per'e de la kaŭz'o: bel'a man'o anstataŭ bel'a skrib'o; aŭ, invers'e, la kaŭz'o'n per'e de la efik'o: trink'i la mort'o'n anstataŭ trink'i venen'o'n. Sam'e tiel oni pov'as sign'i intelekt'a'j'n aŭ moral'a'j'n ec'o'j'n per'e de la fizik'a'j ec'o'j: est'i sen cerb'o, sen kor'o; aŭ la en'hav'o'n per'e de la uj'o: bon'a botel'o; aŭ la posed'aĵ'o'n per la nom'o de person'o: Petro est'is incendi'it'a.

La metonimi'o est'as pli vulgar'a, pli popular'a ol la metafor'o.

(14) Eŭfemism'o (grek'e eufemismos) est'as mild'ig'o de iu'j ide'o'j - mal'agrabl'a'j, mal'ĝoj'a'j, mal'simpati'a'j - per elekt'o de pli dolĉ'a'j vort'o'j. La respekt'o oft'e mal'ebl'ig'as, ke oni nom'u la afer'o'j'n per ili'a'j ver'a'j nom'o'j. Oni, do, elekt'as mal'pli krud'a'n esprim'o'n: for'pas'i anst. mort'i, pren'i anst. ŝtel'i...

(15) Antifraz'o (grek'e antifrasis) est'as ironi'a aŭ eĉ sarkasm'a eŭfemism'o: oni aplik'as la mild'a'n vort'o'n al situaci'o tiel kontraŭ'a al la ver'a signif'o de la vort'o, ke ne plu tem'as pri mild'ig'o sed pri akr'ig'o, ironi'ig'o de la afer'o. La antikv'a'j Grek'o'j ne hezit'is nom'i la estr'o'j'n, kiu'j mort'ig'is si'a'j'n patr'o'j'n, patr'in'o'j'n aŭ frat'o'j'n, Patr'o'am'a, Patr'in'am'a, Frat'am'a.

(b) Pens'o'figur'o'j. - Ankaŭ la pens'o'figur'o'j est'as tre mult'nombr'a'j. Jen, mal'long'e, la ĉef'a'j:

(1) Antitez'o (grek'e antithesis) est'as figur'o, per kiu oni kontraŭ'met'as du mal'a'j'n ide'o'j'n. Ĉe opozici'o oni apud'met'as du kontrast'a'j'n vort'o'j'n. Se oni esprim'as kontrast'a'j'n ide'o'j'n per taŭg'e elekt'it'a'j fraz'o'j, oni hav'as antitez'o'n. La kontrast'o est'as pli fort'a, pli evident'a ĉe antitez'o ol ĉe opozici'o.

La antitez'o est'as unu el la plej bel'a'j retor'ik'a'j figur'o'j. La esenc'a element'o de bel'ec'o est'as la kontrast'o. Ĝi relief'ig'as la form'o'j'n kaj akcent'as la kolor'o'j'n en la natur'o kaj en ĉiu'j art'o'branĉ'o'j. Sam'e tiel ĝi est'as ankaŭ bon'eg'a rimed'o por relief'ig'i la ide'o'j'n: La viv'o de hero'o'j riĉ'ig'as la histori'o'n, kaj la histori'o pli'bel'ig'as la viv'o'n de hero'o'j.

(2) Apostrof'o (grek'e apostrofe) est'as figur'o, per kiu oni inter'romp'as si'a'n pens'o'n, por direkt'i si'n al person'o'j, kiu'j ne ĉe'est'as aŭ al sen'viv'a'j objekt'o'j. La orator'o sufiĉ'e oft'e uz'as apostrof'o'n. Neni'u ali'a figur'o est'as tiel konven'a por esprim'i la pasi'o'n kaj por trans'plant'i ĝi'n en la kor'o'j'n de la aŭskult'ant'o'j, kiel ĝust'e la apostrof'o. La orator'o, ne pov'ant'e plu reg'i si'a'j'n sent'o'j'n eksplod'e el'verŝ'as ili'n. Preskaŭ forges'ant'e si'a'n publik'o'n, li direkt'as si'n vigl'e al person'o'j ne'ĉe'est'ant'a'j, al mort'int'o'j, al di'o'j. Li vok'as ili'n kiel atest'ant'o'j'n pri la ver'ec'o de ĉio, kio'n li dir'as, kio'n li sent'as. Li'a ekscit'o est'as kulmin'a. Li'a inspir'o'fort'o profund'a.

La du plej grand'a'j orator'o'j de la antikv'a mond'o - Demosten'o kaj Ciceron'o - post'las'is bel'eg'a'j'n ekzempl'o'j'n de apostrof'o'j. Menci'ind'a est'as la apostrof'o de Demosten'o al la Grek'o'j, mort'int'a'j por la patr'o'land'o sur la kamp'o de Maraton'o. Sam'e tiel kon'at'a est'as la apostrof'o de Ciceron'o al la fam'a'j Roman'o'j por interes'ig'i ili'n pri la sort'o de si'a klient'o Mil'on'o (en la parol'ad'o “Pro Milone”).

(3) Eksklamaci'o (latin'e exclamatio) serv'as por esprim'i indign'o'n, koler'o'n, admir'o'n, tim'o'n, mir'o'n kaj simil'a'j'n fort'a'j'n sent'o'j'n. La orator'o, ced'ant'e al spontan'a impuls'o, for'las'as si'n al tre viv'a sent'o de ĝoj'o, surpriz'o, furioz'o. La eksklamaci'o'j kutim'e komenc'iĝ'as per iu interjekci'o: Ho! Ve! Fi! k.a. Ili ĉiam est'as el'dir'at'a'j per pli alt'a kaj pli fort'a voĉ'o, krom se tem'as pri rezignaci'a'j eksklamaci'o'j, kiu'j pov'as est'i tre bon'e el'dir'it'a'j per voĉ'o profund'a kaj mal'fort'a.

La eksklamaci'o'j est'as sufiĉ'e oft'a'j en parol'ad'o'j tre solen'a'j. Ili don'as al la parol'ad'o patos'a'n karakter'o'n. Tial ili pov'as est'i uz'at'a'j nur post la spirit'a prepar'o de la publik'o al tia patos'a part'et'o. Kutim'e, do, ili trov'iĝ'as ĉe la fin'o de orator'a period'o: “Ho di'o'j, kiel li'n Cezar'o am'is!” (el la jam cit'it'a parol'ad'o de Antonio).

(4) Epifonem'o (grek'e epifonema) est'as apart'a kategori'o de eksklamaci'o, el'dir'it'a per tut'a fraz'o. Ĝi en'ten'as profund'a'n pens'o'n aŭ ĝeneral'a'n maksim'o'n, kiel rezult'o'n de la antaŭ'a rezon'ad'o. Jen ekzempl'o: “Kaj la vizaĝ'o'n volv'int'e en mantel'o, ĉe la baz'o de la Pompe'o-statu'o, kiu sang'verŝ'is dum'e, jen Cezar'o la grand'a fal'is. Ho kia fal'o, mi'a'j sam'land'an'o'j! Fal'eg'is tiam mi kaj vi, ni ĉiu'j, dum la sang'a perfid'o baŭm'is venk'e!” (el parol'ad'o de Antonio super la kadavr'o de Cezar'o, vid'u la Al'don'o'n); aŭ: “Ben'at'a est'u la tag'o, kaj grand'a'j kaj glor'a'j est'u ĝi'a'j sekv'o'j!” (el parol'ad'o de D-ro Zamenhof ĉe la kongres'o en Bulonj'o-sur-Mar'o).

(5) La retor'ik'a demand'o est'as tia demand'o, kiu'n la orator'o far'as al publik'o aŭ al kontraŭ'ul'o, sed al kiu li aŭ tut'e ne atend'as respond'o'n, aŭ mem don'as la respond'o'n, aŭ la respond'o ven'as de la kontraŭ'ul'o aŭ de la publik'o en form'o de aplaŭd'o'j, kri'o'j, ne'ad'o k. s. La retor'ik'a demand'o ne nur viv'ig'as la stil'o'n, sed ankaŭ, precip'e se la publik'o re'ag'as, viv'ig'as kaj ekscit'as la tut'a'n atmosfer'o'n de la parol'ad'o. En si'a parol'ad'o Brutus star'ig'as plur'a'j'n demand'o'j'n al la publik'o, kaj li fin'as tiu'n part'o'n per la demand'o: “Kiu el vi est'as tiel mal'nobl'a, ke li ne am'as si'a'n patr'uj'o'n? Se iu, li parol'u, ĉar li'n mi ofend'is!”. Ĉi tie la publik'o dev'us re'ag'i, sed Brutus, iom ne'lert'e, anstataŭ fakt'e far'i paŭz'et'o'n por don'i al la publik'o la temp'o'n respond'i, mem daŭr'ig'as dir'ant'e: “Mi paŭz'as por la respond'o”. Nun la publik'o re'ag'as, sed la efekt'o ne est'as tiel bon'a, kiel ĝi pov'us est'i sen la last'a fraz'et'o de Brutus. Antonio, mult'e pli lert'a orator'o ol Brutus, ankaŭ star'ig'as plur'a'j'n demand'o'j'n al la publik'o. Sed li las'as tiu'j'n demand'o'j'n ne'respond'it'a'j, aŭ li lert'e el'vok'as spontan'a'n respond'o'n de la aŭskult'ant'o'j*.

(6) Komunikacio (latin'e communicatio) est'as tia demand'o, per kiu la orator'o kvazaŭ konsult'us la juĝ'ist'o'j'n aŭ la kontraŭ'ul'o'n, por dev'ig'i ili'n favor'e respond'i al li'a tez'o: “Kio'n, do, est'us dev'int'a far'i la akuz'it'o?”. La respond'o, pro la antaŭ'a argument'ad'o, dev'as est'i, ke la akuz'it'o nepr'e ne pov'is ag'i ali'e ol li fakt'e ag'is.

Sub komunikacio oni kompren'as ankaŭ la ident'ig'o'n de la orator'o kun la defend'at'a afer'o aŭ person'o, ekzempl'e se advokat'o, parol'ant'e pri si'a klient'o, dir'as: “Oni akuz'as ni'n...”

(7) Enumeraci'o (latin'e enumeratio) est'as tre oft'a pens'o'figur'o: la orator'o mal'long'e resum'as ĉiu'j'n ĉef'a'j'n rezult'o'j'n de la antaŭ'a argument'ad'o por prezent'i ili'n ankoraŭ'foj'e en bel'a ord'o kaj tiel pli fort'e traf'i la spirit'o'j'n. En la sam'a parol'ad'o oni pov'as plur'foj'e uz'i enumeraci'o'n. Est'as eĉ konsil'ind'e tio'n far'i post ĉiu part'o, en'hav'ant'a plur'a'j'n argument'o'j'n, aŭ trakt'ant'a plur'a'j'n flank'o'j'n de la problem'o. Por ke la enumeraci'o est'u traf'a, oni observ'u jen'a'j'n regul'o'j'n: 1) la resum'o, est'u tre mal'long'a; 2) oni ne ripet'u la argument'o'j'n, sed nur la rezult'o'n, do la konklud'o'n de la argument'ad'o; 3) unu fakt'o sen'per'e sekv'u la ali'a'n, tiel ke ili logik'e vic'iĝ'u unu post la ali'a; 4) la ĝeneral'a ide'o, la plej fort'a konklud'o, dev'as trov'iĝ'i ĉe la fin'o de la enumeraci'o.

(8) Konced'o (latin'e concessio) est'as figur'o, per kiu la orator'o ced'as en kelk'a'j punkt'o'j aŭ pri kelk'a'j fakt'o'j al si'a kontraŭ'ul'o, kvankam ili est'us kontest'ebl'a'j. Tio'n la orator'o far'as por pruv'i, ke malgraŭ tiu'j fakt'o'j aŭ punkt'o'j ne'kontest'it'a'j, li tamen prav'as. La figur'o est'as bon'a por montr'i toler'em'o'n kaj tiel akir'i la simpati'o'j'n de la aŭskult'ant'o'j. Ĝi, ceter'e, taŭg'as ankaŭ por rest'i en la kadr'o'j de la ĉef'a'j argument'o'j, por ne perd'i la temp'o'n diskut'ant'e ne tro grav'a'j'n afer'o'j'n. Oni memor'u, ke oft'e la kontraŭ'ul'o intenc'e akcent'as bagatel'aĵ'o'j'n kun la cel'o de'voj'ig'i la orator'o'n al sfer'o ne'grav'a, kaj por bat'i li'n des pli facil'e sur la ĉef'a batal'kamp'o.

(9) Gradaci'o (latin'e gradatio) est'as figur'o, per kiu oni amas'ig'as plur'a'j'n ide'o'j'n, ord'ig'as ili'n laŭ la intern'a fort'o, kaj el'dir'as ili'n unu post la ali'a tiel ke la plej fort'a est'as el'dir'at'a ĉe la fin'o. Ĉe enumeraci'o tem'as pri resum'ad'o de la antaŭ'a'j konklud'o'j sur'baz'e de la antaŭ'a argument'ad'o; la gradaci'o ne est'as resum'o, sed tut'e simpl'a laŭ'grad'a vic'ig'o de ide'o'j: “Zamenhof est'is nobl'a en anim'o, grand'a en pens'o'j, geni'a en si'a intuici'o...” La gradaci'o'j est'as ĉiam el'dir'at'a'j per laŭ'grad'a ŝanĝ'ad'o de la voĉ'o, en logik'a de'pend'ec'o de la gradaci'a en'hav'o.

(10) Inter'romp'o est'as intenc'a ĉes'ig'o de la ide'dis'volv'ad'o por trans'pas'i al ali'a ide'o, kies eksplik'o pli'klar'ig'os la inter'romp'it'a'n. La inter'romp'o est'as kelk'foj'e ver'e neces'a. Se oni uz'as ĝi'n tro oft'e dum la sam'a parol'ad'o, ĝi lac'ig'as la aŭskult'ant'o'j'n kaj iel akv'ig'as la tut'o'n. Precip'e oni atent'u, ke la inter'romp'o ne est'u tro long'a. Pov'us, nom'e, facil'e okaz'i, ke la aŭskult'ant'o'j forges'os la ĉef'a'n pens'o'n. Eĉ pli, la orator'o mem pov'as trov'iĝ'i en embaras'o: li, ebl'e, ne sci'os re'ven'i al si'a for'las'it'a ide'o!

(11) Hiperbol'o (grek'e hyperbolê) est'as retor'ik'a figur'o, per kiu oni tro'ig'as la afer'o'n, uz'ant'e vort'o'j'n, kiu'j laŭ si'a preciz'a senc'o est'us mensog'a'j, sed help'e de la kun'tekst'o ili don'as ĝust'a'n valor'o'n al la esprim'it'a ide'o. Jen ekzempl'o de hiperbol'o: “Li dir'is pli da mensog'o'j ol kiom da sabl'er'o'j trov'iĝ'as sur la mar'bord'o!”.

(12) Litot'o (grek'e litotês, de la radik'o litos, mal'grand'a) est'as la mal'o de hiperbol'o. Ĝi util'ig'as esprim'o'j'n, kiu'j mal'fort'ig'as la pens'o'n, sed kun la cel'o kompren'ig'i pli ol oni fakt'e dir'as. Litot'o'n oni precip'e uz'as por mask'i modest'ec'o'n. Antonio dir'as en la cit'it'a parol'ad'o: “Mi orator'o ne est'as kiel Brutus”, kvankam li est'as mult'e pli ruz'a orator'o ol Brutus. Kiam Zamenhof, parol'ant'e pri la Unu'a Universal'a Kongres'o, dir'is: “Modest'a est'as ni'a kun'ven'o”, fakt'e li vol'is akcent'i ĝi'a'n grav'ec'o'n. Tiu'n pens'o'n li esprim'is ali'lok'e: “Ni konsci'u bon'e la tut'a'n grav'ec'o'n de la hodiaŭ'a tag'o”.

La retor'ik'a'j figur'o'j don'as arom'o'n al la parol'ad'o. Sen'dub'e! Sed oni ĉiam memor'u, ke tro da spic'o far'as la manĝ'aĵ'o'n mal'bon'gust'a! Nur modest'a util'ig'o de la figur'o'j, util'ig'o adekvat'a al la en'hav'o de la parol'ad'o kaj al ĉiu'j ekster'a'j cirkonstanc'o'j, est'as ver'e bon'a. Kiom da figur'o'j kaj kiu'j'n el ili la orator'o uz'u, oni ne pov'as dir'i. Tio de'pend'as de li'a person'a gust'o kaj bon'trov'o. Grand'a orator'o far'iĝ'os pli grand'a per taŭg'a uz'ad'o de la retor'ik'a'j figur'o'j. Mal'bon'a orator'o montr'iĝ'os ankoraŭ pli mal'bon'a, se li mal'bon'e util'ig'os ili'n!*.

3. Tri'obl'a Intelekt'a Aktiv'ec'o

La intelekt'a aktiv'ec'o de la orator'o est'as sintez'o de memor'o, atent'o kaj fantazi'o. La unu'a direkt'iĝ'as al la pas'int'ec'o, la du'a al la est'ant'ec'o, dum la tri'a kre'e imag'as la est'ont'ec'o'n.

Tem'as, kompren'ebl'e, pri ver'a, klasik'a orator'o, kiu ne leg'as si'a'n parol'ad'o'n, antaŭ'e jam plen'e kun'met'it'a'n, sed kiu liber'e evolu'ig'as antaŭ la publik'o si'a'j'n pens'o'j'n.

Tia orator'o, sen'dub'e, prepar'as si'a'n parol'ad'o'n. Li mobiliz'as si'a'n tut'a'n sci'o'n, li koncentr'iĝ'as al la tem'o, ord'ig'as la fakt'o'j'n kaj argument'o'j'n, vic'ig'as ili'n, pri'pens'as la ebl'a'j'n figur'o'j'n, kre'as la tut'a'n parol'ad'plan'o'n. Pri tio la orator'o, kiel ni vid'os, kutim'e far'as not'o'j'n.

La memor'o ebl'ig'as al li konserv'i la ide'o'j'n vigl'a'j. Dum la parol'ad'o mem la orator'o re'memor'as pri ĉio, kio'n li decid'is dir'i. Li sen'ĉes'e prezent'as al si ne nur la tut'o'n de la parol'ad'o, ne nur la si'n'sekv'o'n de la unu'op'a'j period'o'j, sed ankaŭ la divers'a'j'n detal'o'j'n, kiu'j'n li decid'is esprim'i. La memor'o, krom'e, prezent'as por la orator'o grand'a'n rezerv'uj'o'n de plej divers'a'j fakt'o'j kaj sci'o'j, kiu'j'n hav'ig'is al li li'a kler'ec'o. Dum la unu'a memor'ad'o, nom'e tiu, kiu rilat'as al la material'o prepar'it'a por la konkret'a parol'ad'o, est'as ĉiam tre aktiv'a, tiu ĉi du'a memor'ad'o est'as pasiv'a; preskaŭ sub'konsci'a. Sed, ĉar la memor'o - kiel en'tut'e la intelekt'a aktiv'ec'o - de la orator'o est'as apart'e streĉ'it'a dum la parol'ad'o mem, tial en konven'a moment'o - pro iu asoci'iĝ'o, pro iu rimark'o, aŭ pro ali'a kaŭz'o - ankaŭ tiu ĝi'a pasiv'a flank'o subit'e aktiv'iĝ'as. Ĝi re'trov'as la kaŝ'it'a'n, sed ne perd'it'a'n, sci'o'n kaj kapabl'as ĝi'n el'dir'i.

Kelk'foj'e okaz'as eĉ al la plej bon'a'j orator'o'j, ke la memor'o ili'n perfid'as. Kvazaŭ bat'it'a per martel'o sur la kap'o, la orator'o en iu stat'o de du'on'konsci'o ne plu sci'as kio'n li fakt'e vol'as dir'i. Li vid'as si'n antaŭ cent'o'j aŭ eĉ mil'o'j da okul'o'j, li aŭd'as si'a'n propr'a'n voĉ'o'n, sed li tut'e ne pov'as re'memor'i pri la sekv'o de si'a parol'ad'o. Situaci'o tre mal'agrabl'a! En tia kaz'o rest'as al li neni'u ali'a solv'o krom far'i “variaci'o'j'n” sur la tem'o de la last'a el'dir'it'a fraz'o. La sam'a'n pens'o'n, ĵus dir'it'a'n, li re'dir'os per ali'a'j vort'o'j, en ali'a form'o. Sam'temp'e li streĉ'os si'a'n tut'a'n atent'o'n por re'memor'i pri la plu'a parol'ad'sekv'o. Kelk'foj'e li dev'os far'i plur'a'j'n “variaci'o'j'n” ĝis li fin'e re'memor'os. Re'memor'int'e, li kutim'e pov'os tuj re'ven'i al la ĉef'tem'o. Se dum la prov'o'j re'memor'i li tro mal'proksim'iĝ'is de la tem'o, la orator'o ne far'os salt'eg'o'n al la tem'o, sed per kelk'a'j pont'o'fraz'o'j li elegant'e iom post iom konduk'os la aŭskult'ant'o'j'n al la inter'romp'it'a pens'o'flu'o. La ĉef'a afer'o est'as evit'i, ke la publik'o rimark'u tia'n romp'iĝ'o'n de la parol'ad'faden'o. Fakt'e, se la orator'o est'as ver'a, grand'a orator'o, la publik'o - krom, ebl'e, kelk'a'j spert'ul'o'j - neniam rimark'os tio'n. Neniam ĝi ek'sci'os kiom'a'j est'is la spirit'a'j sufer'o'j de la orator'o en tia'j terur'a'j moment'o'j de forges'o!

Por help'i la memor'o'n oni uz'as not'o'j'n, kiu'j en'hav'as la ĉef'a'j'n punkt'o'j'n de la parol'ad'o. Se la memor'o por moment'o for'las'as la orator'o'n, li pov'as ĵet'i diskret'a'n rigard'o'n al la not'o'j. Sufiĉ'as por li vid'i unu sol'a'n vort'o'n, por re'memor'i pri la tut'a el'dir'ot'a ide'ar'o. La not'o'j don'as al la orator'o la neces'a'n sekur'ec'o'n. Li konsci'as, ke se la memor'o li'n perfid'os, la not'o'j li'n sav'os. Tiu konsci'o oft'e sufiĉ'as por funkci'ig'i bon'e la memor'o'n. Konsci'a, ke la not'o'j est'as antaŭ li sur la tabl'et'o, sur la pupitr'o aŭ en li'a man'o, li plej oft'e tut'e ne bezon'as rigard'i ili'n. Est'as orator'o'j, kiu'j ten'as la not'o'j'n en la poŝ'o. Ili, do, est'as preskaŭ ne'util'ig'ebl'a'j. Tamen, la nur'a fakt'o ke ili ekzist'as, don'as al la orator'o la neces'a'n sekur'ec'o'n.

La atent'o direkt'iĝ'as al la est'ant'ec'o. Dum la parol'ad'o la orator'o dev'as observ'i ĉio'n ĉirkaŭ si. Rigard'ant'e la publik'o'n, li konstat'as, ĉu ĝi aŭskult'as li'n, ĉu ĝi atent'e sekv'as la parol'ad'o'n, kiel ĝi re'ag'as, ĉu ĝi aprob'as aŭ mal'aprob'as la el'dir'it'a'j'n pens'o'j'n, ĉu ĝi kompren'as li'n bon'e. Sur'baz'e de tiu'j konstat'o'j, li jen larĝ'ig'as si'a'n pens'o'n por pli bon'e kompren'ig'i ĝi'n, jen li mal'long'ig'as iu'n part'o'n, ĉar al li ŝajn'as, ke la publik'o jam akcept'is la koncern'a'n ide'o'n.

Se la publik'o komenc'as lac'iĝ'i pro la pez'o de la argument'o'j aŭ pro ali'a kaŭz'o, la orator'o uz'u la inter'romp'o'n kaj per taŭg'a anekdot'o, sprit'aĵ'o aŭ simil'e li sku'u la spirit'o'j'n. Iu el la aŭskult'ant'o'j pov'as far'i i'a'n rimark'o'n - amik'a'n aŭ mal'amik'a'n. La orator'o atent'os ĝi'n kaj tuj decid'os ĉu kaj kiel re'ag'i.

La atent'o serv'as al la orator'o ankaŭ por adapt'i la manier'o'n kaj stil'o'n de si'a parol'ad'o al la konkret'a medi'o. Li regul'ig'as si'a'n voĉ'o'n, si'a'j'n gest'o'j'n, si'a'n si'n'ten'o'n konform'e al la medi'o en kiu li parol'as. Sam'e tiel li'a lingv'o respond'as al la medi'o.

Mult'a'j person'o'j, kiu'j parol'as publik'e, ne kapabl'as atent'i. Por pli bon'e koncentr'iĝ'i, ili ne'intenc'e fiks'as la rigard'o'n al iu objekt'o - bild'o, glas'o, fenestr'o, najl'o, ĉapel'o aŭ kiu ajn ali'a objekt'o. Kelk'foj'e ili fiks'as la atent'o'n nur al difin'it'a person'o. Ili aŭd'as si'a'n voĉ'o'n, sed ne aŭd'as la rimark'o'j'n. Ili amuz'iĝ'as aŭskult'ant'e si'n mem, sed ne atent'as ĉu la publik'o enu'iĝ'as.

Tio est'as mal'bon'a. La orator'o, eĉ se li'a rigard'o ripoz'as de temp'o al temp'o sur iu objekt'o aŭ sur iu person'o, tamen dev'as tre atent'i al ĉio kio okaz'as. Nur en la part'o'j plej ekscit'a'j, post kiam la orator'o sukces'is lev'i la tut'a'n publik'o'n - kaj, paralel'e kun ĝi, si'n mem - al stat'o de rav'a entuziasm'o, la atent'o mal'streĉ'iĝ'as. Sed nun ĝi ne plu est'as neces'a. Ebri'ig'it'a'j de la vort'o'j kaj de la pens'o'j, kiu'j'n ili reprezent'as, la publik'o kaj la orator'o, form'ant'e unu'ec'a'n tut'o'n en fort'a ekstaz'o, ĵet'as si'n impet'e antaŭ'e'n. En tiu orator'a vulkan'o ver'e ne grav'as ĉu la laf'o flu'as iom dekstr'e aŭ mal'dekstr'e!

La fantazi'o est'as kre'a pens'ad'o pri la est'ont'ec'o. Ĝi est'as tre grav'a intelekt'a ec'o de la orator'o. Li dev'as ne nur memor'i tio'n, kio'n li prepar'is, sed li ankaŭ dev'as klar'e formul'i en si'a kap'o la pens'o'n, antaŭ ol ĝi'n el'dir'i. La orator'o preskaŭ aŭd'as la tut'a'n fraz'o'n unu'e en si'a intelekt'o kaj post'e real'e, el si'a buŝ'o. Kaj dum li el'parol'as unu fraz'o'n, li jam pens'as al la sekv'a. Se li ne ag'us tiel, la vort'o'j pov'us li'n facil'e konduk'i al io, kio'n li tut'e ne vol'is dir'i. Kaj tio, fakt'e, oft'e okaz'as al mal'bon'a'j orator'o'j. Krom'e, precip'e en kelk'a'j lingv'o'j, oni ne pov'as bon'e fin'i la fraz'o'n el gramatik'a vid'punkt'o, se oni ĝi'n mal'bon'e komenc'is. Esperant'o, kiel analiz'it'e ali'lok'e, est'as tre taŭg'a tiu'rilat'e. Ĝi ne nur larĝ'e ebl'ig'as la konsci'a'n met'o'n de difin'it'a vort'o en la dezir'at'a'n lok'o'n por pli'hel'ig'i ĝi'n aŭ por ombr'ig'i ĝi'n! La grand'a liber'ec'o koncern'e la vort'ord'o'n en Esperant'o pli'facil'ig'as la feliĉ'a'n al'ven'o'n ĝis la fin'o, se hazard'e oni komenc'is mal'bon'e la fraz'o'n.

La fantazi'o ebl'ig'as al la orator'o antaŭ'vid'i klar'e ankaŭ tut'a'j'n part'o'j'n de la parol'ad'o. Se, ekzempl'e, li re'memor'as subit'e pri iu histori'a okaz'int'aĵ'o, kiu'n li pov'us bon'e util'ig'i en si'a parol'ad'o, li'a fantazi'o dev'as el'vok'i en li'a spirit'o la tut'a'n okaz'int'aĵ'o'n kun ĉiu'j bezon'at'a'j detal'o'j. Se li konstat'as, ke iu grav'a detal'o mank'as, li prefer'e rezign'u pri la rakont'ad'o. Nur se li konstat'as, ke la tut'a okaz'int'aĵ'o prezent'iĝ'as freŝ'e al li'a spirit'o, se li, krom'e, antaŭ'vid'as bon'a'n efik'o'n je la publik'o, li komenc'u parol'i pri ĝi.

Mult'a'j hom'o'j ne hav'as tiu'n kapabl'o'n. Kiom da foj'o'j okaz'as, ke en societ'o iu komenc'as rakont'i anekdot'o'n aŭ sprit'aĵ'o'n. Post kelk'a'j vort'o'j li konfuz'iĝ'as, ne plu sci'as daŭr'ig'i, komenc'as re'rakont'i iom ali'e, de'nov'e halt'as. Tia hom'o ne kapabl'as antaŭ'vid'i la tut'o'n de la anekdot'o, li ne kapabl'as prezent'i ĝi'n al si bild'e. Tial li komenc'as la rakont'ad'o'n ne sci'ant'e kie li ĝi'n fin'os, nek kiel li ĝi'n fin'os. Nu, se tia'spec'a rakont'ad'o, kaŭz'it'a de fantazi'mank'o, est'as amuz'a en amik'a rond'o, ĝi est'as ne'ebl'a por bon'a orator'o. La orator'o dev'as ĉiam preciz'e sci'i kie'n li ir'as kaj kun kiu cel'o li ir'as tie'n. Li'a fantazi'o montr'as al li la voj'o'n.

La memor'o, la atent'o kaj la fantazi'o ag'as sam'temp'e. Ili est'as la tri'obl'a rel'par'o de la orator'a intelekt'a aktiv'ec'o. Tiu tri'obl'ec'o postul'as grand'a'n intelekt'a'n streĉ'o'n. Ĝi est'as la ĉef'a kaŭz'o de la orator'a lac'iĝ'o. Post la parol'ad'o la orator'o ĉiam sent'as si'n lac'a. Ju pli vigl'e, ju pli elegant'e kaj facil'e li parol'is, des pli lac'a li est'as. La publik'o ne kompren'as, ke orator'o, kiu plej flu'e parol'as, est'as ebl'e pli lac'a ol orator'o, kiu mal'bon'e kaj mal'flu'e parol'as. Ĉar est'as pli mal'facil'e orator'i facil'e ol parol'i mal'facil'e!

Por far'i bon'a'n parol'ad'o'n la orator'o dev'as bon'e si'n prepar'i, bon'e memor'i, atent'e observ'i kaj aktiv'ig'i si'a'n fantazi'o'n.

1. Honest'ec'o

La honest'ec'o postul'as, ke la orator'o ne nur konvink'e kaj entuziasm'e parol'u pri la elekt'it'a tem'o, ne nur ke li sent'u la prav'ec'o'n de si'a'j ide'o'j, sed ke en si'a publik'a kaj privat'a viv'o li ag'u laŭ la ide'o'j, kiu'j'n li esprim'as en si'a parol'ad'o. Ĝust'e tiu ec'o disting'as la orator'o'n de ordinar'a demagog'o, de mensog'ul'o kaj tromp'ul'o, kiu nur ekscit'as la pasi'o'j'n de la ali'a'j, sed mem ag'as kontraŭ'e, far'as la mal'o'n de tio, pri kio li parol'as.

Est'as hom'o'j, kiu'j, parol'ant'e publik'e, postul'as de la aŭskult'ant'ar'o ofer'o'j'n por ating'i iu'n cel'o'n, sed kiu'j mem neni'o'n ofer'as por la sam'a cel'o. Ali'a'j en si'a'j parol'ad'o'j lukt'as por la just'ec'o, por la liber'ec'o, por la egal'ec'o, sed ili mem, en la ordinar'a viv'o, est'as nek just'a'j, nek liber'em'a'j, nek ili kondut'as egal'ec'e kun si'a'j kun'ul'o'j. Tia'j person'o'j ne est'as bon'a'j orator'o'j, ĉar al ili mank'as la neces'a orator'a moral'o: la honest'ec'o. Est'as mal'honest'e defend'i iu'n star'punkt'o'n per vort'o'j, sed ne per si'a'j ag'o'j.

La orator'a honest'ec'o ne est'as, do, ia abstrakt'a honest'ec'o nek la honest'ec'o formul'it'a de kiu ajn filozofi'a skol'o, sed honest'ec'o tut'e konkret'a, aparten'ant'a ĝust'e al la konkret'a orator'o. Li'a'j vort'o'j tut'e simpl'e, dev'as respond'i al li'a'j ag'o'j. Se tiu harmoni'o ekzist'as, tiam la orator'o ag'as honest'e, kvankam, ebl'e, li'a'j ide'o'j ne plaĉ'as al tiu aŭ ali'a aŭskult'ant'o, kvankam li'a star'punkt'o est'as konsider'at'a, en kelk'a'j medi'o'j, kiel mal'bon'a aŭ mal'korekt'a.

Tut'e ne tem'as ĉi tie pri la moral'ec'o de la parol'ad'o mem. Ĝeneral'e mal'moral'a parol'ad'o, nom'e tia parol'ad'o, kiu en difin'it'a epok'o dev'as est'i juĝ'at'a kiel mal'moral'a en ĉiu'j soci'tavol'o'j far'e de la grand'eg'a pli'mult'o de la popol'o, tut'e ne pov'as est'i konsider'at'a kiel orator'aĵ'o. Pri tia'spec'a'j parol'ad'o'j la retor'ik'o tut'e ne okup'iĝ'as. Tem'as pri ali'a'j parol'ad'o'j, kiu'j ĉiam, almenaŭ en iu'j sufiĉ'e fort'a'j soci'a'j medi'o'j, est'as konsider'at'a'j kiel moral'a'j laŭ si'a'j en'hav'o kaj cel'o. La orator'a honest'ec'o postul'as, ke la orator'o konform'iĝ'u en si'a kondut'o al la en'hav'o de tia bon'a parol'ad'o el moral'a vid'punkt'o.

Ĉu tia'spec'a honest'ec'o est'as ver'e ĉiam ebl'a? Ĉu, ekzempl'e, advokat'o pled'ant'a por grand'a krim'ul'o, konform'iĝ'as al tiu postul'o?

Unu'a'vid'e ŝajn'as, ke tio ne est'as ebl'a. Se oni supr'aĵ'e rigard'as la afer'o'n, oni facil'e opini'as, ke defend'i krim'ul'o'n signif'as ident'iĝ'i kun li'a krim'o, do, ag'i mal'moral'e, mal'honest'e.

Tamen, iom pli profund'a analiz'o montr'as, ke ne ekzist'as tia krim'ul'o, kiu ne hav'us almenaŭ kelk'a'j'n bon'a'j'n ec'o'j'n. La koncept'o pri la krim'o konsist'as el du element'o'j: el la pri'skrib'o de la krim'o en la leĝ'o kaj el la fiks'o de la pun'o. Ne ekzist'as krim'o, kiu ne est'us tiel difin'it'a. La pri'skrib'o est'as ĉiam preciz'a, konstant'a, ne'vari'a: Kiu mort'ig'as hom'o'n... La pun'o est'as ĉiam ne'preciz'a, ne'konstant'a, vari'a:... est'os pun'it'a per x-jar'o'j ĝis y-jar'o'j da mal'liber'ec'o. La pun'a formul'o est'as ĉiam tiel aŭ simil'e vari'ebl'a. Kial? Ĉar mult'nombr'a'j cirkonstanc'o'j kaj de la krim'o mem kaj de la krim'aŭtor'o far'as, ke la krim'o est'as pli aŭ mal'pli grav'a. Tiu'j cirkonstanc'o'j pov'as est'i eĉ tia'j, ke ne plu tem'as pri krim'o, kvankam per iu konkret'a ag'o est'as far'it'a ĝust'e tio, kio en la leĝ'o est'as antaŭ'vid'it'a kiel krim'o. Mort'ig'o de hom'o est'as krim'o laŭ ĉiu'j jur'a'j sistem'o'j de la hodiaŭ'o. Sed, se frenez'ul'o far'as tio'n, aŭ se oni tio'n far'as en la stat'o de neces'a si'n'defend'o, la mort'ig'o ne plu est'as krim'o. Por ne long'ig'i, est'as klar'e ke mult'nombr'a'j person'a'j kaj fakt'a'j cirkonstanc'o'j influ'as al klasifik'o de iu ag'o kiel krim'a.

La task'o de advokat'o-orator'o ne est'as defend'i la krim'o'n, sed defend'i la akuz'it'o'n. Antaŭ la juĝ'ist'o'j trov'iĝ'as kaj la far'it'a ag'o (ebl'e krim'o) kaj la tut'a person'ec'o de la ag'int'o. Se la dev'o de la prokuror'o est'as trov'i en la ag'o la element'o'j'n de la krim'o, la task'o de la advokat'o est'as trov'i en la sam'a ag'o la element'o'j'n, kiu'j eksklud'as la krim'o'n, aŭ kiu'j mal'grav'ig'as ĝi'n. Tiu task'o est'as alt'e moral'a. Ĝi ebl'ig'as la korekt'a'n kaj just'a'n juĝ'ad'o'n. Se est'as moral'e pun'i la krim'o'n, est'as almenaŭ tiom moral'e help'i al liber'ig'o de hom'o mal'just'e akuz'it'a, aŭ al mild'ig'o de la pun'o, tro sever'e postul'it'a!

La orator'a honest'ec'o en'hav'as ankoraŭ unu grav'a'n element'o'n: la ver'em'o'n. Ne est'as grand'a orator'o tiu, kiu konsci'e el'dir'as mal'ver'aĵ'o'j'n, kvankam, ebl'e, tio est'as far'it'a en la plej bel'a form'o, laŭ ĉiu'j, plej klasik'a'j retor'ik'a'j regul'o'j. La klopod'o'j de la orator'o stud'i ĉiu'j'n retor'ik'a'j'n ebl'aĵ'o'j'n por don'i al la parol'ad'o kiom ebl'e plej grand'a'n efik'o'n, est'as nobl'a'j, se tiu'j klopod'o'j est'as met'at'a'j en la serv'o'n de la ver'o. Mal'e, se mal'honest'ul'o util'ig'as la retor'ik'a'n teknik'o'n por sem'i mensog'o'j'n, li ag'as mal'honest'e. Tia person'o sukces'as unu aŭ du foj'o'j'n tromp'i si'a'n publik'o'n. Sed, kiam oni konstat'os, ke li konsci'e el'dir'as mal'ver'aĵ'o'j'n, ke li ne sent'as la parol'ad'o'n kiel si'a'n, ke li ne ag'as tiel, kiel li parol'as, la publik'o pli aŭ mal'pli fru'e for'ĵet'os kun indign'o li'a'j'n ide'o'j'n. Kaj, post'e, eĉ se li iam parol'os ver'ec'e, eĉ se en si'a parol'ad'o li esprim'os iu'n ver'o'n, oni ne plu kred'os al li. La mal'ver'em'o de la orator'o est'as mort'ig'a por la parol'ad'o.

Tuŝ'int'e la demand'o'n pri la ver'em'o de la orator'o, ni ne pov'as ne re'menci'i, ke la ver'o est'as relativ'a, ke ĝi de'pend'as ne nur de la ating'it'a evolu'ŝtup'o en ĉiu'j branĉ'o'j de la hom'a sci'o, sed ke ĝi ankaŭ sufiĉ'e vari'as de medi'o al medi'o en la sam'a epok'o.

Krom'e, la ver'o, eĉ kun tiu rezerv'o de relativ'ec'o, ĉiam est'as sintez'o de du inter si kontraŭ'a'j flank'o'j: de la tez'o kaj de la antitez'o. Se en unu parol'ad'o oni lum'ig'as kiu'n ajn problem'o'n, oni dev'as ĉiam klopod'i lum'ig'i ĝi'n de ĉiu'j flank'o'j, do sintez'ig'i ĝi'a'n tez'o'n kaj ĝi'a'n antitez'o'n. Sed en la diskut'parol'ad'o'j, kiam plur'a'j orator'o'j lum'ig'as la sam'a'n problem'o'n por el'trov'i la ver'o'n, unu'op'a orator'o pov'as akcent'i nur unu ĝi'a'n flank'o'n, dum ali'a orator'o pri'trakt'as la ali'a'n flank'o'n. Ĉar la tut'o de la far'at'a'j parol'ad'o'j dev'as rezult'ig'i iu'n ver'o'n, tial ĉiu el la orator'o'j, kiu kontribu'as al tiu fin'a ver'o, ag'as fakt'e ver'am'e, kvankam li el'dir'as nur part'o'n, aŭ eĉ nur part'et'o'n de la ver'o. En tiu senc'o oni dev'as kompren'i la ver'am'o'n de la orator'o.

La orator'a honest'ec'o ne est'as, do, ident'a al honest'ec'o en vulgar'a senc'o de la vort'o. Iu person'o pov'as est'i honest'a en la privat'a viv'o el vid'punkt'o de la aktual'a moral'o en la koncern'a medi'o, sed li tamen pov'as ne hav'i la orator'a'n honest'ec'o'n. Se iu person'o, ekzempl'e, al'vok'as la aŭskult'ant'o'j'n al lern'ad'o de la Inter'naci'a Lingv'o, sed mem tut'e ne sci'as aŭ sci'as tro modest'e ĝi'n, li aŭ ŝi pov'as est'i tre honest'a en la privat'a viv'o, sed tamen al tia person'o mank'as la orator'a honest'ec'o. Tiu mank'o mal'grand'ig'as la valor'o'n de la parol'ad'o kaj tre facil'e pov'as ĝi'n eĉ plen'e neni'ig'i.

Dum grav'a inter'naci'a lingv'ist'a kongres'o, unu el la part'o'pren'int'o'j parol'is sufiĉ'e bel'e kaj ne tro mal'inteligent'e pri la labor'o'j de Ial'a. Li postul'is, ke la kongres'o akcept'u favor'a'n rezoluci'o'n konform'e al li'a tez'o. Unu el la aŭskult'ant'o'j demand'is la orator'o'n ĉu li mem, aŭ kiu ajn ali'a person'o en la mond'o, sci'as bon'e almenaŭ unu el la tiam'a'j kvar projekt'o'j de Ial'a. La orator'o, konfuz'it'e, dev'is konfes'i, ke nek li nek iu ajn ali'a person'o sci'pov'as la projekt'o'j'n. Tio definitiv'e, pli ol io ajn ali'a, mort'ig'is la tut'a'n parol'ad'o'n.

La orator'a honest'ec'o est'as, sekv'e, ne nur neces'a el vid'punkt'o de kiu ajn moral'a koncept'o, sed ĝi ankaŭ est'as grav'a element'o de sukces'a parol'ad'o.

2. Kuraĝ'o

Ali'a kvalit'o de ĉiu orator'o est'as la kuraĝ'o. Ĝi est'as apart'a, orator'a kuraĝ'o, kiu hav'as neni'o'n komun'a'n kun la kuraĝ'o en la ordinar'a senc'o de la vort'o. Ekzist'as hom'o'j, kiu'j est'as tre kuraĝ'a'j en la viv'o, sed tamen ne est'as kuraĝ'a'j kiel orator'o'j. Kaj invers'e ekzist'as person'o'j, posed'ant'a'j grand'a'n orator'a'n kuraĝ'o'n, kvankam en la ordinar'a viv'o ili ne est'as tro kuraĝ'a'j.

Soldat'o, kiu kuraĝ'e batal'as sur la batal'kamp'o; patr'in'o, kiu kuraĝ'e protekt'as si'a'j'n infan'o'j'n en danĝer'o; hom'o, kiu kuraĝ'e salt'as en river'o'n por sav'i dron'ant'o'n; jun'ul'o, kiu kuraĝ'e lukt'as en la sport'ej'o - ĉiu'j ĉi person'o'j est'as sen'dub'e kuraĝ'a'j laŭ iu manier'o. Sed tio ne signif'as, ke ili hav'as la orator'a'n kuraĝ'o'n. Al tiu'j kuraĝ'ul'o'j sur ali'a'j kamp'o'j de aktiv'ec'o, pov'as tre facil'e okaz'i, ke, parol'ant'e publik'e, mank'as la vort'o, ke ili konfuz'iĝ'as, ne plu sci'as daŭr'ig'i, ripet'ad'as sen'help'e la sam'a'n fraz'o'n.

Kiom da foj'o'j okaz'as, ke ver'a hero'o, al'konduk'it'a antaŭ la entuziasm'a'n publik'o'n por dir'i al ĝi kelk'a'j'n vort'o'j'n, montr'iĝ'as en tiu okaz'o la plej grand'a mal'kuraĝ'ul'o! Balbut'ant'e li parol'as i'a'j'n ajn sen'senc'a'j'n vort'o'j'n, tut'e ne konsci'ant'e pri tio, kio'n li parol'as. Oft'e eĉ okaz'as, ke li ne kapabl'as el'dir'i unu sol'a'n vort'o'n, sed kiel kondamn'it'o je mort'o, sen'esper'e star'as antaŭ la amas'o, dum la cerb'o'funkci'ad'o est'as plen'e halt'ig'it'a!

Ali'a'j person'o'j, kiu'j flu'e kaj elokvent'e parol'as en privat'a konversaci'o tamen ne kapabl'as parol'i publik'e pro la mank'o de orator'a kuraĝ'o. Dum iu banked'o, aŭ dum amik'a kun'ven'o, aŭ en simil'a okaz'o oft'e iu person'o amuz'as la tut'a'n rond'o'n rakont'ant'e anekdot'o'j'n kaj sprit'aĵ'o'j'n. Ali'a, en sam'a situaci'o, kapabl'as tre bel'e evolu'ig'i si'a'n pens'o'n pri divers'a'j kultur'a'j, politik'a'j, filozofi'a'j aŭ ali'a'j demand'o'j. La afer'o ir'as glat'e, dum tia person'o sid'as kaj amik'ec'e parol'as. Sed, se en la sam'a medi'o, kun la sam'a'j aŭskult'ant'o'j, pri la sam'a tem'o tia “privat'a elokvent'ul'o” est'as dev'ig'at'a parol'i star'ant'e, se oni anonc'as, ke, jen, nun li parol'os, subit'e mank'as al li la vort'o kaj li, tut'e simpl'e, ne kapabl'as parol'i, aŭ almenaŭ li ne kapabl'as parol'i tiel elokvent'e, kiel “privat'e”. La kaŭz'o est'as: mank'o de orator'a kuraĝ'o.

Grav'a psik'a ŝanĝ'iĝ'o okaz'as intern'e de la orator'o jam antaŭ la moment'o de la parol'ad'komenc'iĝ'o. La parol'ont'o fart'as iel mal'bon'e, li'a'j nerv'o'j est'as streĉ'it'a'j, en la kor'o li sent'as prem'o'n. Ju pli grav'a est'as la parol'ad'o, des pli fort'a est'as la tim'trem'o. Tiu'n sent'o'n hav'as ĉiu orator'o en pli aŭ mal'pli alt'a grad'o. Eĉ la orator'o, kiu kutim'as oft'e parol'i publik'e, ne pov'as liber'iĝ'i de ĝi. Kelk'foj'e la tim'trem'o turment'as la orator'o'n plur'a'j'n hor'o'j'n, eĉ plur'a'j'n tag'o'j'n antaŭ la parol'ad'o.

En la moment'o de la parol'ad'o mem, la tim'trem'o manifest'iĝ'as divers'manier'e. Mal'lert'a'j orator'o'j ne pov'as kaŝ'i la trem'ad'o'n de la man'o'j (plu'a kaŭz'o por ten'i ili'n ie firm'e!) kaj de la voĉ'o. Ili'a vizaĝ'o far'iĝ'as nervoz'a grimac'o. Ili'a tut'a si'n'ten'o montr'as profund'a'n ekscit'iĝ'o'n. Ne mal'oft'e eĉ la lang'o est'as paraliz'it'a kaj la buŝ'o ne kapabl'as el'ig'i artik'ig'it'a'n son'o'n!

Pez'a, turment'a situaci'o ek'est'as tiam ne nur por la orator'o, sed ankaŭ por la publik'o. Eĉ se ĝi ne simpati'as li'n, tamen en tia'j okaz'o'j kompat'a'j sent'o'j vek'iĝ'as. La aŭskult'ant'o'j dezir'us iel help'i la orator'o'n: aŭd'iĝ'as tus'et'ad'o por al'tir'i li'n al la real'aĵ'o, rimark'ebl'as mov'iĝ'ad'o, susur'ad'o... kaj eĉ aplaŭd'o'j. Nur por sav'i la situaci'o'n! Oft'e neni'o help'as kaj la afer'o est'as definitiv'e fuŝ'it'a. Se, tamen, la orator'o, post moment'a hezit'ad'o, sukces'as re'trov'i si'n mem, tuj la atmosfer'o pli'hel'iĝ'as. Li'a voĉ'o far'iĝ'as klar'a, li'a'j gest'o'j firm'a'j, dum la publik'o komenc'as liber'e spir'i.

Ĉe bon'a orator'o la publik'o neniam rimark'as tim'trem'a'n ekscit'iĝ'o'n. Neniam iu el la aŭskult'ant'o'j ven'as al ide'o, ke sub la trankvil'a aspekt'o de la orator'o, kaŝ'iĝ'as profund'a'j emoci'o'j; ke tia orator'o pov'us halt'i, konfuz'iĝ'i, balbut'i. Tut'e simpl'e, oni fid'as al li, oni aŭskult'as li'a'n parol'ad'o'n, sekv'as li'a'j'n pens'o'j'n, aprob'as aŭ mal'aprob'as, sed oni ne hav'as tim'o'n por li! Kre'iĝ'as tiel iu agrabl'a agord'o, kiu grand'part'e ebl'ig'as tiu'n mir'ind'a'n konversaci'o'n inter la orator'o kaj li'a publik'o, kia est'as la publik'a parol'ad'o. Mal'e, se al la orator'o mank'as la kuraĝ'o, se la publik'o tio'n rimark'as, ek'est'as ia nervoz'ec'o, kiu en ĉiu okaz'o tre'eg'e ĝen'as kaj la orator'o'n kaj la publik'o'n, kaj kiu pov'as eĉ fin'iĝ'i tre mal'bon'e.

Ĉu la tim'trem'o est'as for'ig'ebl'a? Ĉu oni pov'as akir'i la orator'a'n kuraĝ'o'n?

La tim'trem'o est'as neniam plen'e for'ig'ebl'a. Oni pov'as ĝi'n nom'i ekscit'iĝ'o, aŭ emoci'iĝ'o aŭ ali'manier'e, fakt'e ĉiam tem'as pri ia'spec'a tim'trem'o. Kaj ne ekzist'as orator'o, kiu ĝi'n ne hav'us almenaŭ en la plej modest'a kvant'o. Eĉ pli: est'as bon'e hav'i iom da tim'trem'o. Ĝi iel ekscit'as la nerv'o'j'n, labor'ig'as la cerb'o'n, lev'as la orator'o'n en stat'o'n de ia'spec'a mal'fort'a ekstaz'o. Ĉio ĉi far'as, ke li'a memor'o, li'a atent'o kaj li'a fantazi'o funkci'as pli bon'e. Iom da tim'trem'o, do, help'as al la orator'o mobiliz'i ĉiu'j'n funkci'o'j'n de la intelekt'o. Ĝi ne est'as danĝer'a, sed util'a. Ĝi est'as la tim'trem'o de grand'a'j orator'o'j, tim'trem'o ne rimark'ebl'a de la publik'o, tim'trem'o fekund'a. Ĝi neniam pov'as konfuz'i la orator'o'n, mal'kuraĝ'ig'i kaj paraliz'i li'n.

La ali'a tim'trem'o, nom'e tiu, kiu ĝen'as, est'as tre danĝer'a. Tiu'n tim'trem'o'n oni dev'as for'ig'i. Stud'ad'o de retor'ik'o, serioz'a prepar'o de la parol'ad'o, ripet'ad'o de la ĉef'a'j pens'o'j en si mem, not'ad'o de la ĉef'a'j punkt'o'j - ĉio ĉi kre'as ĉe la parol'ont'o la konsci'o'n, ke li bon'e reg'as la tem'o'n, ke neni'a special'a mal'agrabl'aĵ'o pov'as al li okaz'i. Tiu konsci'o sam'temp'e firm'ig'as li'a'n pozici'o'n rilat'e la publik'o'n. La orator'o hav'as la cert'ec'o'n, ke li kon'as pli bon'e la afer'o'n, ol la publik'o. Tio kre'as la neces'a'n mem'fid'o'n, kiu kaŭz'as la kuraĝ'o'n.

Ali'flank'e, por for'ig'i la tim'trem'o'n est'as tre konsil'ind'e ekzerc'iĝ'i kiom ebl'e plej mult'e. La komenc'ant'o'j ekzerc'iĝ'u en si'a ĉambr'o aŭ en ali'a lok'o, kie ili ne est'as vid'ebl'a'j. Ili prov'u el'dir'i la tut'a'n parol'ad'o'n laŭt'e kaj ili imag'u, ke publik'o aŭskult'as ĝi'n. Mult'a'j grand'a'j orator'o'j ag'is tiel en la komenc'o! Kelk'foj'e ili eĉ met'is antaŭ si'n plur'a'j'n vic'o'j'n da seĝ'o'j, por ke ili'a fantazi'o pli facil'e pov'u imag'i la publik'o'n!

La parol'ad'o'j'n oni far'u unu'e en mal'grand'a'j rond'o'j de amik'o'j, kamarad'o'j, koleg'o'j. Post'e, kiam la jun'a orator'o konstat'os, ke li hav'as sufiĉ'a'n kuraĝ'o'n, li pov'os ir'i antaŭ la pli larĝ'a'n publik'o'n. Tiu praktik'ad'o ĉiam pli kaj pli firm'ig'os la kuraĝ'o'n de la orator'o, tiel ke fin'e li ricev'os la neces'a'n sekur'ec'o'n.

En la Esperant'o-mov'ad'o oni hav'as bon'eg'a'n okaz'o'n ekzerc'iĝ'i en la societ'o'j. Bedaŭr'ind'e tro oft'e oni nur leg'as divers'a'j'n kun'met'aĵ'o'j'n, anstataŭ liber'e el'dir'i ili'n. Oni komenc'u tie per simpl'a rakont'ad'o de anekdot'o, de vojaĝ'impres'o, de iu ajn interes'a okaz'aĵ'o. Tio est'as tre facil'a. Post'e oni trans'ir'u, iom post iom, al pli komplik'a'j tem'o'j, kiu'j postul'as pli grand'a'j'n streĉ'o'j'n kaj ĉiam pli proksim'iĝ'as al tip'a parol'ad'o. Se en la societ'o trov'iĝ'as lert'a orator'o, li help'u la komenc'ant'o'j'n per konsil'o'j, kaj ili ne ofend'iĝ'u pro la eventual'a'j rimark'o'j. Nur tiel, kritik'at'a'j de si mem kaj de la ali'a'j, ili pov'os bon'e progres'i.

Oni ĉiam memor'u, ke sen orator'a kuraĝ'o oni ne pov'as est'i orator'o, kvankam oni hav'as ĉiu'j'n ali'a'j'n neces'a'j'n ec'o'j'n.

1. Fizik'a'j Kondiĉ'o'j

La publik'o est'as ĉiam ie lok'ig'it'a. Ĝi trov'iĝ'as aŭ en iu ferm'it'a ej'o - preleg'ej'o, teatr'o, kin'ej'o, lern'ej'o - aŭ sur mal'ferm'it'a'j lok'o'j: plac'o'j, strat'o'j. La publik'o pov'as star'i aŭ sid'i, ĝi pov'as est'i mult'nombr'a, plur'mil'a, sed ĝi pov'as est'i ankaŭ tut'e mal'grand'a.

Kie ajn est'u la publik'o, kia ajn est'u ĝi'a grand'ec'o, ĝi dev'as ĉiam bon'e aŭd'i la orator'o'n. Se la parol'ad'o okaz'as en ferm'it'a ej'o, la orator'o esplor'u la akustik'o'n kaj konstat'u, ĉu li'a voĉ'o est'as sufiĉ'e fort'a, por ke ĉiu'j bon'e aŭd'u li'n. Laŭ la ebl'ec'o li evit'u la megafon'o'j'n. Sed, se li antaŭ'vid'as, ke pro la grand'ec'o kaj ne'bon'a akustik'o de la salon'o, li pov'us est'i ne'aŭd'ebl'a, tiam li uz'u laŭt'ig'il'o'j'n. En grand'a'j kun'ven'o'j, precip'e sur mal'ferm'it'a'j surfac'o'j, oni ĉiam uz'as laŭt'ig'il'o'j'n. La orator'o konvink'iĝ'u antaŭ la parol'ad'o, ĉu ili bon'e funkci'as. Mult'foj'e okaz'as, ke dum la parol'ad'o mem la publik'o aŭd'as el la megafon'o'j i'a'j'n strang'a'j'n son'o'j'n anstataŭ la voĉ'o de la orator'o. Ek'est'as rid'o'j aŭ murmur'ad'o, dum la orator'o dis'volv'as ebl'e tre bel'a'j'n pens'o'j'n. Tia incident'et'o pov'as mult'e mal'util'i al ia parol'ad'o. Oni evit'u ĝi'n per person'a kontrol'o pri la bon'a funkci'ad'o de la laŭt'ig'il'o'j.

La publik'o dev'as fart'i komfort'e. Tio signif'as, ke ĝi dev'as trov'iĝ'i en pozici'o ne'lac'ig'a. Plej bon'e est'as, se la publik'o sid'as. Tio est'as preskaŭ ĉiam ebl'a. Nur en escept'a'j okaz'o'j la publik'o ne pov'as sid'i. La soldat'o'j, kiu'j'n al'parol'as general'o, ne sid'as. Sam'e tiel oni ne sid'as en grand'a'j popol'kun'ven'o'j, dum funebr'a'j parol'ad'o'j kaj en kelk'a'j ali'a'j okaz'o'j. Se la publik'o, pro la karakter'o mem de la parol'ad'o, ne pov'as sid'i, oni almenaŭ atent'u, ke al ĝi ne est'u tro varm'e aŭ tro mal'varm'e. La parol'ad'o'j'n sur mal'ferm'it'a'j surfac'o'j oni okaz'ig'u, somer'e, en la ombr'o, fru'e maten'e, aŭ vesper'e. Vintr'e oni ag'u invers'e. Se tio ne est'as ebl'a, la orator'o laŭ la ebl'ec'o mal'long'ig'u si'a'n parol'ad'o'n. Li memor'u, ke est'as pli bon'e parol'i mal'long'e al ne'lac'a publik'o, ol parol'i long'e al publik'o lac'a pro frost'o, varm'eg'o, vent'o k. s.

Mult'nombr'a publik'o ne pov'as est'i komfort'a en mal'grand'a salon'o. Ali'flank'e, tro grand'a salon'o ĝen'as ne nur la orator'o'n, sed ankaŭ la relativ'e mal'grand'a'n publik'o'n. Plej bon'e oni fart'as en salon'o, kiu preciz'e respond'as al la nombr'o de la aŭskult'ant'o'j. Tial, se oni pov'as ĝi'n antaŭ'vid'i, oni nepr'e pren'u tia'n salon'o'n, en kiu ĉiu hav'os agrabl'a'n sid'lok'o'n kaj en kiu neni'u aŭ nur kelk'a'j sid'lok'o'j est'os mal'plen'a'j. El psikologi'a vid'punkt'o tio est'as tre grav'a. La publik'o sent'as si'n iel perd'it'a en tro mal'plen'a salon'o. Tiu mal'plen'o dis'radi'as cert'a'n mal'varm'o'n kaj mal'help'as la neces'a'n kun'fand'iĝ'o'n de la unu'op'a'j aŭskult'ant'o'j, ili'a'n trans'form'iĝ'o'n en publik'o'n. La fizik'a mal'proksim'ec'o de la aŭskult'ant'o'j unu de la ali'a, far'as, ke ankaŭ psik'e ili est'as mal'proksim'a'j, ke ĉiu re'ag'as tro individu'ec'e, ke, do, ili ne form'as unu tut'o'n. Ne est'ant'e “publik'o” en ver'a senc'o de la vort'o, sed “ar'o da aŭskult'ant'o'j”, ili ne pov'as re'ag'i kiel publik'o. Ili, ekzempl'e, ne kuraĝ'os aplaŭd'i aŭ laŭt'e mal'aprob'i.

Se hazard'e okaz'as, ke la salon'o est'as tro grand'a, la orator'o invit'u la aŭskult'ant'o'j'n sid'iĝ'i en la unu'a'j'n vic'o'j'n, kolekt'iĝ'i ĉirkaŭ li'n. Tiel li sukces'os kre'i la kontakt'o'n inter la aŭskult'ant'o'j, kiu'j, almenaŭ dum la parol'ad'o, forges'os la mal'plen'o'n mal'antaŭ la dors'o!

La publik'o pov'as est'i ne'komfort'a ankaŭ pro ali'a'j kaŭz'o'j. La ne'fum'ant'o'j sent'as si'n mal'bon'e, se oni fum'as en la ej'o, kaj la fum'ant'o'j est'as ĝen'at'a'j, se ili ne pov'as fum'i. Est'as parol'ad'o'j, dum kiu'j ne ebl'as fum'i. Dum predik'o en preĝ'ej'o, dum lekci'o en akademi'o aŭ en universitat'o, dum funebr'a aŭ ali'a solen'a parol'ad'o oni neniam fum'as. Sed en la parlament'o, en diskut'societ'o kaj en simil'a'j okaz'o'j est'as kutim'o fum'i. Princip'e est'as bon'e mal'permes'i la fum'ad'o'n ĉiam, kiam la parol'ad'o hav'as almenaŭ iom solen'a'n karakter'o'n aŭ kiam la person'ec'o de la orator'o, la dign'o de la tem'o aŭ la spirit'o de la ej'o postul'as tio'n. Sed en tia'j okaz'o'j oni ne forges'u la fum'ant'o'j'n! Se la parol'ad'o est'as tro long'a, aŭ se plur'a'j orator'o'j vic'iĝ'as unu post la ali'a, oni far'u mal'long'a'j'n paŭz'o'j'n, por ke la publik'o pov'u iom ripoz'i kaj re'freŝ'iĝ'i.

La ej'o'j hav'as ne nur si'a'j'n dimensi'o'j'n, sed ankaŭ si'a'n propr'a'n spirit'o'n. La publik'o ne est'as komfort'a, se la spirit'o de la ej'o evident'e kontraŭ'as al la tem'o de la parol'ad'o. Oni ne pov'as lok'ig'i la publik'o'n en vilaĝ'a'n drink'ej'o'n, se oni dezir'as parol'i al ĝi pri scienc'a tem'o. Sam'e tiel, oni ne pov'as en scienc'a akademi'o far'i parol'ad'o'n pri kiu ajn vulgar'a afer'o.

La spirit'o'n de la ej'o kre'as la tradici'o, la kutim'a uz'o de la ej'o, ĝi'a art'a valor'o k.t.p. Ĝust'e tiu spirit'o far'as, ke la ej'o taŭg'as aŭ mal'taŭg'as. Ĝi ankaŭ est'as la kaŭz'o, ke ne mal'oft'e iu ej'o hav'as si'a'n propr'a'n publik'o'n, kiu vizit'as ĝi'n sen'konsider'e al la aranĝ'o, al la tem'o de la parol'ad'o, al la person'o de la orator'o. Ali'flank'e okaz'as, ke ne la ej'o, sed la orator'o aŭ la pri'trakt'ot'a tem'o al'tir'as la publik'o'n. Se la parol'ad'o okaz'as en absolut'e ne'konven'a ej'o, ĉar la tem'o kaj la person'o de la orator'o mal'harmoni'as kun ĝi'a spirit'o, la publik'o sent'as si'n mal'agrabl'e. Ven'int'e nur pro la kutim'o vizit'i la koncern'a'n ej'o'n, ĝi enu'os kaj ne atent'os la orator'o'n. Se ĝi ĉe'est'as, ĉar la tem'o interes'as ĝi'n, de'nov'e ĝi est'os ne'komfort'a, ĉar ĝen'os ĝi'n la spirit'o, kiu'n dis'radi'as la ej'o. La plej bon'a, la plej komfort'a est'as tiu ej'o, kiu plen'e respond'as al la valor'o de la tem'o, al la dign'o de la orator'o kaj al la kutim'o'j de la publik'o en la koncern'a lok'o.

Sen'konsider'e al tiu apart'a spirit'o, ĉiu'n ej'o'n oni pov'as tiel ord'ig'i, ke ĝi hav'u difin'it'a'n agord'o'n. De'pend'e de la karakter'o de la parol'ad'o, oni pov'as don'i al la ej'o aspekt'o'n gaj'a'n, aŭ trist'a'n, aŭ serioz'a'n, aŭ batal'em'a'n, aŭ solen'a'n... Tiu'cel'e oni pov'as uz'i divers'kolor'a'j'n drap'o'j'n, flag'o'j'n, flor'o'j'n, plant'o'j'n, bust'o'j'n, skulpt'aĵ'o'j'n, bild'o'j'n, fotograf'aĵ'o'j'n. Kelk'a'j soci'a'j aŭ kultur'a'j mov'ad'o'j hav'as si'a'j'n propr'a'j'n kolor'o'j'n kaj flag'o'j'n, kiu'j'n oni pov'as util'ig'i por solen'ig'i la parol'ad'o'n.

Bon'e kaj taŭg'e aranĝ'it'a ej'o pov'as mult'e kontribu'i al kre'o de konven'a atmosfer'o, al prepar'o de la publik'o por la parol'ad'o. Mult'eg'o da flag'o'j sur la plac'o, grand'a'j drap'o'j kaj tapiŝ'o'j pend'ant'a'j de sur la fenestr'o'j, bel'e ornam'it'a tribun'o, muzik'o kaj kant'ad'o - ĉio ĉi sen'dub'e kre'as konven'a'n agord'o'n en grand'a popol'kun'ven'o! Ali'flank'e, nigr'a'j kurten'o'j, nigr'a drap'o ĉirkaŭ postament'o de bust'o, kelk'a'j diskret'a'j palm'o'branĉ'o'j aŭ ali'a verd'aĵ'o laŭ la kutim'o de la land'o, tut'e cert'e efik'as mal'gaj'e-solen'e en kun'ven'o, dediĉ'it'a al memor'ig'o de mort'int'o. Flag'o'j de ĉiu'j naci'o'j, kiu'j'n per si'a grand'ec'o super'as la Esperant'a flag'o, flor'o'j kaj verd'aĵ'o, lud'ad'o de la himn'o pli'fort'ig'as la inter'naci'a'j'n sent'o'j'n, lev'as la spirit'o'j'n, prepar'as ili'n al solen'a mal'ferm'o de Universal'a Kongres'o!

Oni, tamen, ne tro'ig'u rilat'e la aranĝ'ad'o'n de la ej'o. Kaj oni memor'u, ke kelk'foj'e la plej bon'a ornam'o est'as neni'a ornam'o. Ne mal'oft'e oni dev'as for'ig'i la ornam'aĵ'o'n, kiu'n kutim'e hav'as la ej'o, por kre'i oportun'a'n kadr'o'n. La ĉef'a afer'o est'as, ke la aspekt'o de la ej'o harmoni'u kiom ebl'e plej mult'e kun la karakter'o de la parol'ad'o. Ankaŭ tiu'rilat'e, kiel ĉiam, la mal'harmoni'o kaj la mal'proporci'o est'as tre danĝer'a'j kaj pov'as mort'ig'i la parol'ad'o'n.

Por la spirit'o'stat'o de la publik'o, ankaŭ la hor'o de la parol'ad'o hav'as ne bagatel'ind'a'n signif'o'n. Spirit'e oni est'as plej freŝ'a maten'e kaj plej mal'freŝ'a en la fru'a post'tag'mez'o. Tial, se la orator'o pov'as fiks'i la hor'o'n de la parol'ad'o, li nepr'e evit'u parol'i en la fru'a post'tag'mez'o.

La grand'a'n pli'mult'o'n de profesi'a'j parol'ad'o'j oni far'as maten'e. Profesor'o parol'as maten'e en la universitat'o, pastr'o predik'as maten'e en la preĝ'ej'o, advokat'o pled'as maten'e antaŭ la tribunal'o. Tamen, tre oft'e oni est'as dev'ig'at'a far'i ankaŭ tia'j'n profesi'a'j'n parol'ad'o'j'n dum la post'tag'mez'o aŭ dum la vesper'o. En tiu okaz'o oni klopod'u okaz'ig'i la parol'ad'o'n kiel ebl'e plej mal'fru'e. Kelk'foj'e, se, nom'e, la parol'ad'o daŭr'as plur'a'j'n hor'o'j'n, oni el'dir'u la plej grav'a'j'n part'o'j'n aŭ maten'e aŭ vesper'e. En tre grand'a'j proces'o'j la advokat'o'j parol'as ne nur dum plur'a'j hor'o'j, sed eĉ dum plur'a'j tag'o'j. En tia kaz'o la orator'o pov'as bon'e elekt'i la part'o'j'n, kiu'j'n li el'dir'os en la plej konven'a temp'o.

Se ne tem'as pri profesi'a parol'ad'o, sed pri parol'ad'o por la larĝ'a publik'o, est'as plej bon'e el'dir'i ĝi'n vesper'e. Tiam la spirit'o'j, post la tag'a labor'o, re'freŝ'iĝ'as. Krom'e, la art'a lum'ig'o de la ej'o far'as ĝi'n pli taŭg'a por la parol'ad'o. Fin'e, oni ebl'ig'as al pli grand'a nombr'o da person'o'j ĉe'est'i ĝi'n. Ankaŭ tiu regul'o, kompren'ebl'e, hav'as escept'o'j'n, sed princip'e ĝi valid'as.

2. Intelekt'a Nivel'o

La publik'o mult'e kontribu'as al la kvalit'o de la parol'ad'o per si'a'j intelekt'a'j ec'o'j. La grad'o de ĝi'a inteligent'ec'o, de ĝi'a ĝeneral'a kultur'o kaj special'a kler'ec'o est'as decid'ig'a'j por la nivel'o de la parol'ad'o. Se la orator'o ne vol'as parol'i en mal'plen'o'n, li nepr'e dev'as adapt'i si'a'n parol'ad'o'n al la intelekt'a kapacit'o de la publik'o. Se la publik'o est'as kler'a, se ĝi bon'e kon'as la fak'o'n, al kiu rilat'as la parol'ad'o, la orator'o pov'as esprim'i si'n liber'e, sen'ĝen'e, elekt'ant'e la plej adekvat'a'j'n vort'o'j'n kaj termin'o'j'n. Mal'e, se la publik'o est'as mal'kler'a, se la pri'parol'at'a afer'o est'as al ĝi ne'kon'at'a, la orator'o simpl'ig'os la parol'ad'o'n, evit'os ĉiu'n ajn iom pli komplik'a'n pens'o'n, uz'os nur la plej ordinar'a'j'n vort'o'j'n, klar'ig'os la fak'a'j'n termin'o'j'n. Ĉio ĉi est'as tre turment'a por la orator'o. Sed ĝi tamen ebl'ig'as al li star'ig'i almenaŭ i'a'n modest'a'n kontakt'o'n kun la publik'o. Por ating'i tiu'n ĉef'a'n cel'o'n de ĉiu ajn parol'ad'o, la orator'o dev'os ebl'e ofer'i kaj la bel'ec'o'n de la form'o kaj, almenaŭ part'e, la kvalit'o'n de la en'hav'o. En li'a parol'ad'o mank'os profund'a'j pens'o'j, retor'ik'a'j figur'o'j, larĝ'a'j gest'o'j, dum la stil'o tut'e cert'e mal'bon'iĝ'os. La orator'o dev'os sen'ĉes'e don'i apart'a'j'n klar'ig'o'j'n pri la uz'it'a'j vort'o'j aŭ esprim'it'a'j fraz'o'j. Tio romp'os la arkitekt'a'n tut'ec'o'n de la parol'ad'o. Se inter'romp'o, kiel retor'ik'a figur'o, serv'as por pli'fort'ig'i la ide'o'n, tia'spec'a dev'ig'a inter'romp'o est'as neces'a por don'i la plej element'a'j'n klar'ig'o'j'n. Ĝi, do, ne est'as figur'o, sed ĝen'aĵ'o. Ĝi est'as mal'taŭg'a, sed neces'a por kompren'ig'i la parol'ad'o'n. Simil'a'n sort'o'n hav'as ankaŭ la ali'a'j retor'ik'a'j figur'o'j, se en'tut'e ili pov'as est'i uz'at'a'j.

Est'as jam menci'it'e, ke la orator'o dev'as sen'ĉes'e klopod'i pli'larĝ'ig'i si'a'n sci'o'n. Tio'n oni pov'as postul'i de li. Parol'ant'e pri la intelekt'a'j kvalit'o'j de la publik'o, oni princip'e pov'us esprim'i simil'a'n dezir'o'n. Sed tiu dezir'esprim'o rest'us nur en la modest'a'j kadr'o'j de dezir'o. La publik'o est'as tia, kia ĝi est'as. La orator'o ne pov'as ĝi'n ŝanĝ'i. Li ne pov'as - krom en kelk'a'j tre special'a'j kaz'o'j - rifuz'i parol'i, ĉar la publik'o ne plaĉ'as al li. Sam'e tiel li ne pov'as el'salon'ig'i ĝi'n kaj plen'ig'i la ej'o'n per ali'a publik'o. La orator'o dev'as parol'i al tiu publik'o, kiu ven'is li'n aŭskult'i!

Ĉu, do, sen'esper'ig'a situaci'o? Ĉu ver'e oni neni'o'n pov'as far'i koncern'e la kvalit'o'n de la publik'o?

Tut'e ne!

Antaŭ ĉio oni dev'as sub'strek'i, ke la profesi'a'j orator'o'j, parol'ant'e pri iu profesi'a tem'o, regul'e hav'as publik'o'n, kiu est'as sufiĉ'e nivel'ig'it'a el vid'punkt'o de la konkret'a tem'o. Advokat'o, kiu parol'as antaŭ tribunal'o, hav'as antaŭ si juĝ'ist'o'j'n, do sam'fak'ul'o'j'n, kon'ant'a'j'n la special'a'n tem'o'n de la parol'ad'o. Scienc'ul'o, preleg'ant'a en akademi'o, parol'as al si'a'j koleg'o'j, do al person'o'j, kiu'j hav'as proksim'um'e la sam'a'n kler'ec'o'n kiel li. La student'o'j en la universitat'o'j hav'as cert'a'grad'e minimum'a'n komun'a'n kler'ec'o'n, kio tre facil'ig'as la task'o'n de la profesor'o'j. Ankaŭ la soldat'o'j, kiu'j aŭskult'as parol'ad'o'n de si'a super'ul'o, iu'rilat'e est'as egal'ig'it'a'j, kvankam laŭ kler'ec'o kaj individu'a inteligent'ec'o ili pov'as tre diferenc'i inter si. Sam'e tiel, la kred'ant'o'j, al kiu'j predik'as pastr'o en preĝ'ej'o, diferenc'as inter si koncern'e kultur'o'n, sed ili tamen prezent'as unu'ec'a'n, homogen'a'n tut'o'n, lig'it'a'n per la komun'a kred'o. Orator'o, parol'ant'a en parlament'o, evolu'ig'as si'a'j'n pens'o'j'n antaŭ publik'o, kiu est'as sufiĉ'e homogen'a el retor'ik'a vid'punkt'o, kvankam la deput'it'o'j aparten'as al divers'a'j parti'o'j, oft'e inter si antagonism'a'j. Mult'e pli grand'a'n homogen'ec'o'n de la publik'o oni trov'as en labor'ist'a'j sindikat'o'j kaj asoci'o'j, se la parol'ad'o pri'trakt'as divers'a'j'n ekonomi'a'j'n kaj soci'a'j'n problem'o'j'n, kiu'j interes'as la labor'ist'ar'o'n. Fin'e, ĉiu orator'o, kiu parol'as antaŭ publik'o aparten'ant'a al difin'it'a kultur'a, politik'a, aŭ ali'a mov'ad'o pri tem'o proksim'a al la koncern'a mov'ad'o, hav'as grand'part'e publik'o'n, kiu posed'as special'a'j'n sci'o'j'n pri la tem'o.

En ĉiu'j ĉi kaz'o'j, kvankam inter la aŭskult'ant'o'j ekzist'as kelk'foj'e grand'a'j diferenc'o'j koncern'e la ĝeneral'a'n kultur'o'n, tamen la publik'o est'as sufiĉ'e homogen'a koncern'e la special'a'n kler'ec'o'n, postulat'a'n ĝust'e por la konkret'a tem'o. Tio est'as jam mult'o. La task'o de la orator'o est'as jam pli facil'a.

Se ne tem'as pri strikt'e profesi'a parol'ad'o, oni tamen pov'as taŭg'e influ'i la konsist'o'n de la publik'o per elekt'o de la medi'o, per elekt'o de la ej'o, aŭ - ankoraŭ pli bon'e - per elekt'o kaj de la medi'o kaj de la ej'o.

La medi'o'n oni elekt'as tiel, ke parol'ad'o'n pri iu fak'a tem'o oni anonc'as nur al fak'ul'o'j. Parol'ad'o pri'trakt'ont'a, ekzempl'e, jur'a'n, medicin'a'n, teknik'a'n, filozofi'a'n aŭ ali'a'n special'a'n tem'o'n, est'as anonc'at'a nur en medi'o de jur'ist'o'j, medicin'ist'o'j, teknik'ist'o'j, filozof'o'j. Se la fak'a tem'o ne est'as tro special'a, se ĝi pov'as interes'i ankaŭ la pli larĝ'a'n publik'o'n, tiam oni anonc'as ĝi'n pli larĝ'e, sed tiel, ke la publik'o sufiĉ'e klar'e pov'u ek'sci'i kio'n pri'trakt'os la orator'o. Tial est'as tre bon'e inform'i la publik'o'n - ĉu per gazet'a anonc'o, ĉu en special'a invit'il'o, ĉu ali'manier'e - pri la ĉef'a'j punkt'o'j de la parol'ad'o. Far'ant'e tiel, oni al'tir'as al la parol'ad'o ĉef'e la publik'o'n, kiu apart'e interes'iĝ'as pri la tem'o pri'trakt'ot'a.

Ankaŭ la elekt'o de konven'a ej'o influ'as la konsist'o'n de la publik'o ĝis cert'a grad'o. La nur'a fakt'o, ke la parol'ad'o okaz'as en difin'it'a ej'o, kiu kutim'e serv'as por cert'a'j cel'o'j, al'tir'as almenaŭ part'e tia'n publik'o'n, kiu hav'as la kutim'o'n vizit'i la koncern'a'n ej'o'n. Se oni, ekzempl'e, okaz'ig'as la parol'ad'o'n en la ej'o de labor'ist'a sindikat'o, aŭ en universitat'o, aŭ en ej'o de iu fak'a societ'o, tut'e cert'e sufiĉ'e grand'a nombr'o de la aŭskult'ant'o'j konsist'os el person'o'j, kiu'j oft'e vizit'as la koncern'a'n ej'o'n: labor'ist'o'j, profesor'o'j kaj student'o'j, fak'ul'o'j.

Kombin'ant'e la elekt'o'n de la medi'o kaj tiu'n de la ej'o, oni ĝeneral'e ating'as la dezir'at'a'n efik'o'n: la publik'o est'as sufiĉ'e homogen'a por aŭskult'i la konkret'a'n parol'ad'o'n!

La tem'o de la parol'ad'o pov'as est'i ankaŭ tre ĝeneral'a. Ĝi pov'as interes'i ĉiu'j'n tavol'o'j'n de la popol'o. Tia tem'o, inter la ali'a'j, est'as la problem'o de Inter'naci'a Lingv'o, kiu koncern'as kaj la labor'ant'a'j'n amas'o'j'n kaj la rond'o'j'n de special'ist'o'j: scienc'ist'o'j, teknik'ist'o'j, art'ist'o'j, verk'ist'o'j, komerc'ist'o'j k.t.p. Oni, do, risk'us hav'i tre heterogen'a'n publik'o'n, kio dev'ig'us la orator'o'n parol'i tro ĝeneral'e. Por evit'i tio'n, la orator'o dev'as preciz'e sci'i kio'n li vol'as, kiu'j'n rond'o'j'n li dezir'as al'tir'i per la konkret'a parol'ad'o, kia'n publik'o'n li dezir'as hav'i. Konsci'a pri si'a cel'o, la orator'o pov'as per elekt'o de la medi'o kaj de la ej'o hav'ig'i al si la dezir'at'a'n publik'o'n ankaŭ en tiu ĉi kaz'o.

Ĉio dir'it'a est'as ver'e grav'a el retor'ik'a vid'punkt'o. Ne ekzist'as pli mal'bon'a publik'o ol tro heterogen'a publik'o. Eĉ la plej mal'kler'a, sed homogen'a publik'o, est'as pli bon'a ol la heterogen'a. Bedaŭr'ind'e oni dediĉ'as al tiu punkt'o tro mal'grand'a'n aŭ neni'a'n atent'o'n. Tial oft'e la parol'ad'o fiask'as, kvankam al la orator'o oni ne pov'as ne'i la kapabl'o'n parol'i publik'e. Nur iom da bon'a vol'o, nur iom da atent'o en la prepar'labor'o'j pov'as don'i tre bon'a'j'n rezult'o'j'n. La orator'o, bon'a orator'o, ne neglekt'u la homogen'ec'o'n de la publik'o!

La lingv'a kultur'o de la publik'o respond'as al ĝi'a ĝeneral'a kaj special'a kler'ec'o'j. Sekv'e, ankaŭ ĝi est'as tia, kia ĝi est'as, kvankam princip'e, ni ripet'as, oni pov'us esprim'i la dezir'o'n, ke ĝi est'u kiel ebl'e plej larĝ'a kaj plej profund'a! La homogen'ec'o de la publik'o manifest'iĝ'as ankaŭ en la homogen'ec'o de ĝi'a lingv'o'sci'o. Tio est'as sen'dub'a koncern'e la naci'a'j'n ge'patr'a'j'n lingv'o'j'n. Ali'flank'e, la diferenc'o'j en la grad'o'j de la ĝeneral'a kultur'o inter la unu'op'a'j aŭskult'ant'o'j, la divers'ec'o de la profesi'o'j kaj ali'a'j okup'iĝ'o'j kaŭz'as la lingv'a'n heterogen'ec'o'n. Ankaŭ tio est'as sen'dub'a. Ĉar la orator'o kaj la publik'o konversaci'as ĉef'e per'e de la lingv'o, est'as pli ol evident'e kiom'a'n grav'ec'o'n hav'as la lingv'o'sci'o kaj de la orator'o kaj de la publik'o. Van'e la orator'o uz'as la plej bel'a'j'n esprim'o'j'n, van'e li far'as la plej konven'a'j'n figur'o'j'n, se la publik'o tio'n ne kompren'as! Plu'a kaŭz'o por hav'ig'i kiel ebl'e plej kler'a'n homogen'a'n publik'o'n!

Tut'e ali'e prezent'iĝ'as la demand'o pri la lingv'a kultur'o de la publik'o, se tem'as pri fremd'a lingv'o. En tiu ĉi kaz'o la lingv'a kultur'o de la publik'o ne respond'as al ĝi'a ĝeneral'a kultur'o kaj special'a kler'ec'o. La publik'o kutim'e hav'as mult'e pli mal'grand'a'n sci'o'n pri fremd'a lingv'o ol pri la ge'patr'a. Ĝi'a kler'ec'o pov'as est'i tre grand'a, sed tamen ĝi'a kon'o de la fremd'a lingv'o pov'as est'i, kaj kutim'e est'as, tre mal'grand'a. La orator'o, do, kiu parol'as en si'a ge'patr'a lingv'o al publik'o, por kiu la koncern'a lingv'o est'as fremd'a, dev'os ĝis la plej alt'a grad'o simpl'ig'i si'a'n esprim'manier'o'n por est'i kompren'at'a. Tio prezent'os por li mal'facil'aĵ'o'j'n kaj en ĉiu okaz'o mal'alt'ig'os la nivel'o'n de la parol'ad'o. Se oni ne pov'as facil'e parol'i en fremd'a naci'a lingv'o, oni sam'e tiel ne pov'as facil'e aŭskult'i parol'ad'o'n en tia lingv'o. La fremd'ec'o de la lingv'o detru'as la parol'ad'o'n - tut'e egal'e ĉu la lingv'o est'as fremd'a al la orator'o aŭ al la publik'o!

La Inter'naci'a Lingv'o ne trov'iĝ'as en la sam'a pozici'o, kiel la naci'a'j fremd'a'j lingv'o'j. Unu'e, ĝi est'as mult'e pli facil'a ol kiu ajn fremd'a lingv'o, eĉ ol la ge'patr'a literatur'a lingv'o. Du'e, se ĝi est'as “fremd'a”, tiu “fremd'ec'o” est'as sam'a kaj por la orator'o kaj por la publik'o. Kaj se oni prav'e postul'as de la orator'o, ke li bon'e kon'u ĝi'n, sam'e tiel oni prav'e pov'as postul'i de la publik'o, ke ĝi estr'u, aŭ almenaŭ facil'e kompren'u la Inter'naci'a'n Lingv'o'n. Ĉiu person'o, kiu akcept'is princip'e la Inter'naci'a'n Lingv'o'n, dev'as konsci'i, ke ĝi'a rol'o ne est'as nur per'i mend'o'n de glas'o da bier'o en restoraci'o, sed serv'i kiel rimed'o de pens'ad'o kaj de komunik'ad'o sur ĉiu'j kamp'o'j de la hom'a aktiv'ec'o. Bedaŭr'ind'e, ankoraŭ tro mult'a'j uz'ant'o'j de la Inter'naci'a Lingv'o ne konsci'as pri ĝi'a ver'a rol'o kaj mal'lert'e turn'iĝ'as en la lim'ig'it'a'j kadr'o'j de sci'o postulat'a en la por'komenc'ant'a'j kurs'o'j. La Esperant'a poezi'o, la scienc'a kaj beletr'a literatur'o en la Inter'naci'a Lingv'o kaj ankaŭ la Esperant'a parol'art'o pov'os ver'e impon'e ek'flor'i, kiam la ĝeneral'a lingv'o'nivel'o de la esperant'ist'o'j alt'iĝ'os je almenaŭ kelk'a'j ŝtup'o'j. Van'e la Esperant'a orator'o majstr'as la lingv'o'n, se la publik'o, ne kon'ant'e ĝi'n sufiĉ'e, ne pov'as sekv'i li'a'j'n pens'o'j'n nek ĝu'i la delikat'a'j'n nuanc'o'j'n! De la Esperant'a orator'o oni postul'as, ke li bon'e kaj korekt'e parol'u, sed de la Esperant'a publik'o oni postul'as, ke ĝi aŭd'u bon'e kaj korekt'e. Kelk'foj'e oni riproĉ'as al Esperant'a orator'o, ke “li parol'as tro rapid'e”. Kutim'e tio ne est'as ver'a. La ver'o est'as, ke la publik'o “aŭd'as tro mal'rapid'e”!

La sci'o de la Inter'naci'a Lingv'o dev'as est'i adekvat'a al tiu de la ge'patr'a literatur'a lingv'o. La ĝeneral'a kultur'o kaj la special'a kler'ec'o de ĉiu person'o parol'ant'a Esperant'o'n, dev'as re'spegul'iĝ'i en la Inter'naci'a Lingv'o proksim'um'e sam'e tiel, kiel ĝi re'spegul'iĝ'as en la ge'patr'a lingv'o. Ĝi est'as unu el la antaŭ'kondiĉ'o'j de bon'a, grand'skal'a evolu'o de la esperant'lingv'a parol'art'o! Se - pro la kaŭz'o'j jam pri'trakt'it'a'j - oni ne pov'as ating'i, ke ĉiu'j kon'u sam'e bon'e la lingv'o'n, ke la individu'a vort'proviz'o est'u ident'a al la komun'a, al la ĝeneral'a vort'proviz'o de la tut'a lingv'o, oni pov'as kaj dev'as postul'i, ke ĉiu unu'op'a esperant'ist'o sci'u aŭ klopod'u sci'i la Inter'naci'a'n Lingv'o'n sam'e bon'e, kiel si'a'n propr'a'n ge'patr'a'n lingv'o'n. Ĉar ĝi ne est'as “fremd'a” en la ordinar'a senc'o de la vort'o. Por la esperant'ist'o'j ĝi dev'as est'i sam'e tiom - se ne sam'e tiel - kar'a kaj proksim'a, kiom la hejm'a dialekt'o aŭ la ge'patr'a literatur'a lingv'o.

Supoz'ant'e, ke est'as ating'it'a sufiĉ'a relativ'a homogen'ec'o de la publik'o - relativ'a tial, ĉar ĉiam la homogen'ec'o'n oni dev'as rilat'ig'i al konkret'a parol'ad'o - ni plu'e ekzamen'u la karakter'o'n de la publik'o.

Oni facil'e kompren'as, ke malgraŭ la relativ'a homogen'ec'o, la publik'o konsist'as el divers'a'j kaj mal'sam'a'j element'o'j. La task'o de la orator'o est'as observ'i la publik'o'n, palp'i, por tiel dir'i, ĝi'a'n puls'o'n, rimark'i ĝi'a'j'n re'ag'o'j'n, trov'i tiu'n larĝ'a'n voj'o'n, laŭ kiu li pov'os plej facil'e konduk'i la grand'a'n pli'mult'o'n al la dezir'at'a cel'o. Task'o tre mal'facil'a! Sed task'o, kiu'n pov'as real'ig'i bon'a, ver'a orator'o. La person'o'j, kiu'j leg'as si'a'j'n parol'ad'o'j'n, est'ant'e lig'it'a'j al la antaŭ'e prepar'it'a tekst'o, pov'as nek observ'i la publik'o'n liber'e, nek ili pov'as - eĉ se de temp'o al temp'o ili sukces'as ŝtel'ĵet'i rapid'a'n rigard'o'n al la aŭskult'ant'ar'o - adapt'i la parol'ad'o'n al la konstat'it'a'j bezon'o'j. Nur ver'a orator'o, kiu kre'as la form'o'n de la parol'ad'o antaŭ la publik'o, kapabl'as tuj re'ag'i ne nur al eventual'a'j rimark'o'j de la publik'o, sed ankaŭ al ne'el'dir'it'a'j respond'o'j. Vid'ant'e, ekzempl'e, ke la tut'a publik'o bon'e kompren'is li'a'n pens'o'n, li ne pli'alt'ig'os ĝi'n, sed tuj pas'os al la sekv'a pens'o. Sed, se la orator'o rimark'as, ke part'o de la publik'o ne kompren'is li'n, li al'don'os nov'a'j'n fraz'o'j'n, per kiu'j li kompren'ig'os pli bon'e si'a'n ide'o'n. Se li vid'as, ke iu ide'o tre entuziasm'ig'as la aŭskult'ant'o'j'n kaj se li sci'as, ke ĝust'e tiu ide'o est'as por li grav'a salt'o'bret'o por la plu'a mal'volv'o de la parol'ad'o, li pov'os pri'trakt'i ĝi'n pli larĝ'e ol li pens'is.

Tia'manier'e la orator'o, parol'ant'e kaj sam'temp'e esplor'ant'e la publik'o'n, baldaŭ trov'os la plej oportun'a'n lini'o'n, kiu plej'e respond'as al la intelekt'a nivel'o de la publik'o. Precip'e en la en'konduk'o de la parol'ad'o li dev'as mult'e observ'i kaj, se neces'e, eĉ iom long'ig'i la en'konduk'o'n por trov'i la plej taŭg'a'n, la ver'a'n mezur'o'n de la parol'ad'o. Post'e, trov'int'e tiu'n mez'a'n lini'o'n, li evolu'ig'os si'a'j'n pens'o'j'n ne mal'proksim'iĝ'ant'e tro de ĝi. Li'a'j pens'o'j ĉiam pli kun'lig'os la aŭskult'ant'o'j'n, tiel ke ili, ne'rimark'it'e, far'iĝ'os unu tut'o. Eĉ la unu'op'ul'o'j, kies apart'a individu'ec'o est'as tre akcent'it'a en pozitiv'a aŭ en negativ'a senc'o, est'os tren'it'a'j de la amas'o kaj kun'fand'iĝ'os kun ĝi. La orator'o hav'os tiam antaŭ si ne mult'a'j'n unu'op'a'j'n person'o'j'n, sed unu sol'a'n person'o'n, la publik'o'n. Al ĝi li parol'as, al ĝi li direkt'as si'a'j'n pens'o'j'n. Nur escept'e, pro apart'a'j kaŭz'o'j (rimark'o'j aŭ ali'a'j re'ag'o'j de unu'op'ul'o'j, ebl'a ne'sufiĉ'a kompren'o far'e de plur'a'j person'o'j k.s.), li turn'os si'n al unu'op'a'j person'o'j aŭ al grup'et'o'j da person'o'j.

La mez'a lini'o, la mez'a nivel'o de la parol'ad'o ne respond'as al ia matematik'e mez'a intelekt'a nivel'o de la publik'o. Ĝi'n determin'as plur'a'j jam menci'it'a'j faktor'o'j. Ĝi'n determin'as ankaŭ ali'a tre grav'a faktor'o: la t.n. grav'ul'o'j aŭ eminent'ul'o'j.

Preskaŭ ĉiam inter la aŭskult'ant'o'j trov'iĝ'as unu aŭ plur'a'j apart'e el'star'a'j person'o'j, kiu'j lud'as cert'a'n rol'o'n en la urb'o, en la land'o, en difin'it'a scienc'a, fak'a, kultur'a, art'a aŭ ali'a medi'o. Oni ne pov'as abstrakt'e dir'i kiu'j est'as la eminent'ul'o'j. Iu'j person'o'j est'as eminent'ul'o'j en ĉiu'j okaz'o'j, ali'a'j est'as eminent'ul'o'j nur en difin'it'a'j medi'o'j. El retor'ik'a vid'punkt'o est'as grav'a la eminent'ec'o, la grav'ec'o de iu'j person'o'j por la konkret'a parol'ad'o, konsider'e la konkret'a'n tem'o'n. Iu labor'ist'a gvid'ant'o est'as, ekzempl'e, eminent'ul'o, se la publik'o konsist'as el labor'ist'o'j kaj se la parol'ad'o pri'trakt'as labor'ist'a'n problem'o'n. Sed tiu sam'a person'o pov'as ne est'i eminent'ul'o en kun'ven'o de scienc'ist'o'j, al kiu oni parol'as pri pur'e fak'a tem'o. Invers'e, iu fam'a lingv'ist'o est'as eminent'ul'o, se la parol'ad'o rilat'as al lingv'ist'ik'a demand'o, sed tiu sam'a lingv'ist'o pov'as ne est'i eminent'ul'o en labor'ist'a kun'ven'o.

La eminent'ul'o'j kutim'e sid'as en la unu'a'j vic'o'j. Ili est'as rimark'at'a'j ne nur de la orator'o, sed ankaŭ de la tut'a publik'o. La aŭskult'ant'o'j ne atent'as nur la parol'ad'o'n de la orator'o, sed, tre oft'e, ankaŭ la re'ag'o'j'n de la eminent'ul'o'j. Tiu'j, per si'a'j afabl'a'j rid'et'o'j, per si'a kap'jes'ad'o, eĉ per laŭt'a aprob'ad'o mult'e help'as al la orator'o. Ili est'as kvazaŭ atest'ant'o'j de la korekt'ec'o, ĝust'ec'o kaj ver'ec'o de li'a'j asert'o'j. Ali'flank'e, la eminent'ul'o'j pov'as ankaŭ mal'help'i la orator'o'n, montr'ant'e si'a'n mal'aprob'o'n rilat'e al la esprim'it'a'j ide'o'j.

Bon'a orator'o ne neglekt'as la grav'ec'o'n de la eminent'ul'o'j. Li konsci'as, ke ili pov'as mult'e kontribu'i al fort'ig'o de li'a pozici'o. Tial la orator'o, de temp'o al temp'o, kvankam li parol'as al la tut'a publik'o, turn'as si'a'n kap'o'n al la lok'o'j, kie sid'as tiu'j grav'a'j person'o'j. Rigard'ant'e ili'n rekt'e en la vizaĝ'o'n, li el'vok'as ĉe ili vid'ebl'a'n aprob'ad'o'n de si'a'j ide'o'j. La ceter'a publik'o tio'n rimark'as kaj, kvankam ĝi, ebl'e, ne kompren'is tut'e bon'e la argument'ad'o'n de la orator'o, tamen ĝi akcept'as li'a'j'n ide'o'j'n ĝust'e tial, ĉar ili'n akcept'as tiel grav'a'j kaj eminent'a'j person'o'j. Tial la orator'o dev'as precip'e turn'i si'n al la eminent'ul'o'j en la plej signif'a'j part'o'j de si'a parol'ad'o.

Kelk'foj'e la eminent'ul'o'j esprim'as per si'a si'n'ten'o dub'o'n aŭ mal'aprob'o'n. En tia okaz'o la orator'o dev'os pli'fort'ig'i si'a'j'n argument'o'j'n ĝis li ating'os aprob'o'n. Se la eminent'ul'o'j insist'e rilat'as mal'amik'e al orator'o, li prov'os ne plu turn'i si'n al ili. Tia'manier'e li ebl'e ating'os, ke ili rest'os indiferent'a'j. Se eĉ tio ne help'as, la orator'o est'os dev'ig'at'a al'paŝ'i al la rekt'a atak'o de ili'a'j kon'at'a'j tez'o'j aŭ opini'o'j, se li dezir'as sav'i si'a'n parol'ad'o'n kaj defend'i si'a'j'n ide'o'j'n. La tut'a atmosfer'o tiam akr'iĝ'os. Ek'est'os ver'a batal'o inter la orator'o kaj la el'star'a'j person'o'j, kontraŭ'ant'a'j li'a'n opini'o'n. La venk'o aŭ mal'venk'o de'pend'as de mult'a'j cirkonstanc'o'j, sed antaŭ ĉio de la lert'ec'o de la orator'o. En ĉiu okaz'o li princip'e est'as en pli bon'a pozici'o. Tiu, kiu star'as kaj parol'as, est'as ĉiam pli fort'a ol tiu, kiu sid'as kaj aŭskult'as. Tiu, kiu bon'e si'n prepar'is, kiu serioz'e tra'stud'is iu'n tem'o'n, est'as ĉiam pli fort'a ol tiu, kiu ne ag'is tiel. Pri tio bon'e konsci'as ankaŭ la eminent'ul'o'j. Kutim'e, pro simpl'a ĝentil'ec'o aŭ pro sincer'a akcept'ad'o de la esprim'it'a'j ide'o'j, ili montr'os si'a'n aprob'o'n ĉiam, kiam la orator'o ĵet'os al ili bon'vol'em'a'n rigard'o'n. En plej mal'bon'a okaz'o ili rest'os neŭtral'a'j, eĉ se la parol'ad'o aŭ part'o de la parol'ad'o ne plaĉ'as al ili. Nur tre mal'oft'e ili risk'os montr'i si'a'n mal'kontent'o'n, ĉar ili sci'as, ke la orator'o pov'as ili'n atak'i, rid'ind'ig'i kaj kaŭz'i ali'a'j'n ĝen'aĵ'o'j'n al ili.

La eminent'ul'o'j, kiel oni vid'as, per si'a nur'a ĉe'est'o kaj des pli per si'a si'n'ten'o tre aktiv'e part'o'pren'as en la determin'ad'o de la intelekt'a nivel'o de la publik'o. Ju pli mult'nombr'a'j ili est'as, des pli grav'a est'as ili'a rol'o en la fiks'ad'o de la parol'ad'nivel'o. Pov'as okaz'i, ke la nivel'o de la tut'a parol'ad'o aŭ de tre grand'a'j ĝi'a'j part'o'j adapt'iĝ'as ekskluziv'e al la intelekt'a nivel'o de tia'j el'star'a'j person'o'j, sen ia ajn konsider'o al la ceter'a publik'o. Ĝi, tamen, klopod'os alt'iĝ'i, ĝi sekv'os la parol'ad'o'n kaj precip'e ĝi'a'j'n asert'o'j'n, ĝi akcept'os la konklud'o'n, ĉar la sam'o'n far'as la orator'o, kies ide'o'j'n aprob'as grav'a'j, estim'at'a'j, eminent'a'j person'o'j.

3. Moral'a'j Kvalit'o'j

La homogen'ec'o de la publik'o el intelekt'a vid'punkt'o rezult'ig'as kutim'e ankaŭ ĝi'a'n homogen'ec'o'n el moral'a vid'punkt'o. Ne ĉiam kaj ne en ĉiu'j detal'o'j, sed almenaŭ koncern'e la ĉef'a'j'n princip'o'j'n!

La moral'a homogen'ec'o de la publik'o, kiu harmoni'as kun la moral'a'j koncept'o'j de la orator'o, facil'ig'as li'a'n pozici'o'n. La orator'o, en tia kaz'o, pov'as liber'e manipul'i la vort'o'j'n koncern'ant'a'j'n la moral'a'j'n koncept'o'j'n, sen ia ajn tim'o pri mis'kompren'o'j. Li evolu'ig'as si'a'j'n pens'o'j'n en la lim'o'j de la moral'a'j princip'o'j sen'kontest'e akcept'it'a'j de la tut'a publik'o.

Alt'grad'a moral'a homogen'ec'o trov'iĝ'as ĉiam ĉe publik'o, aparten'ant'a al difin'it'a religi'a komunaĵ'o. Ĉiu religi'o hav'as si'a'n propr'a'n moral'o'n. Kaj se kelk'a'j moral'a'j princip'o'j est'as simil'a'j aŭ eĉ la sam'a'j en ĉiu'j aŭ en plur'a'j religi'o'j, tamen grand'a'j diferenc'o'j ekzist'as inter ili mult'rilat'e. La religi'a'j moral'a'j regul'o'j hav'as karakter'o'n de dogm'o, kiu'n oni ne rajt'as kontraŭ'diskut'i. Orator'o, kiu akcept'as tiu'n dogm'ar'o'n, hav'as simpl'a'n task'o'n el moral'a vid'punkt'o, se li parol'as antaŭ publik'o, akcept'ant'a sen'diskut'e la sam'a'n dogm'ar'o'n. Orator'o, kiu ne akcept'as la moral'a'n dogm'ar'o'n de la publik'o, parol'ant'e antaŭ ĝi pri tem'o ne tuŝ'ant'a rekt'e la moral'o'n mem, ag'as tre prudent'e, se li mal'volv'as si'a'n ide'ar'o'n en la larĝ'a'j kadr'o'j de ĝeneral'e akcept'it'a moral'ec'o. Tia'manier'e li ven'as en konflikt'o'n nek kun si'a konscienc'o nek kun la konscienc'o de la publik'o. Ced'i al la publik'o por ating'i pli facil'e la cel'o'n de la parol'ad'o, li ne pov'as, ĉar en tiu okaz'o li mem ag'us mal'moral'e. Insist'i super'flu'e pri si'a'j moral'a'j ide'o'j - se tio, kompren'ebl'e, ne est'as nepr'e neces'a por ating'i la ĉef'a'n cel'o'n de la parol'ad'o - ankaŭ ne hav'as senc'o'n, ĉar oni provok'as la kontraŭ'star'o'n de la publik'o. Sekv'e, est'as plej bon'e turn'iĝ'i ĉirkaŭ la ĝeneral'a moral'ec'o, kiu'n en tia ĝeneral'a form'o akcept'as kaj la orator'o kaj la publik'o.

Ekster la kaz'o'j de moral'e tre kompakt'a publik'o pro ĝi'a akcept'o de iu religi'a dogm'ar'o, la aŭskult'ant'ar'o pov'as est'i pli aŭ mal'pli homogen'a el moral'a vid'punkt'o. Ju pli heterogen'a'j est'as la moral'a'j ide'o'j de la aŭskult'ant'o'j, ju pli grand'a est'as la heterogen'ec'o inter ili'a'j ide'o'j kaj tiu'j de la orator'o, des pli mal'proksim'e'n fuĝ'os la orator'o de kiu ajn konkret'a moral'a dogm'ar'o. Li nek atak'os nek aprob'os tia'n dogm'ar'o'n. Li nur ne parol'os pri ĝi, krom se la karakter'o de la parol'ad'o mem tio'n neces'ig'as. Orator'o mahomet'an'a, ekzempl'e, parol'ant'e antaŭ pi'a katolik'a publik'o pri - ni dir'u - la avantaĝ'o'j de la Inter'naci'a Lingv'o, ver'e ne dev'as en tia preleg'o emfaz'i pri la moral'ec'o de poligami'o (li'a moral'a koncept'o) kaj pri la mal'moral'ec'o de monogami'o (moral'a koncept'o de la publik'o)! Kaj, invers'e, katolik'o ne parol'u pri la moral'ec'o de monogami'o nek pri la mal'moral'ec'o de poligami'o!

Se la karakter'o mem de la parol'ad'o aŭ de kelk'a'j ĝi'a'j part'o'j postul'as moral'a'n analiz'o'n, tiam la orator'o ne hezit'u ĝi'n far'i. Li firm'e defend'u si'a'n moral'a'n vid'punkt'o'n, sed li klopod'u ne ofend'i la person'o'j'n, kiu'j ne konsent'as kun li. Firm'ec'o signif'as nek ofend'em'o'n nek ne'toler'em'o'n!

En ĉiu okaz'o la orator'o atent'u ne nur al la intelekt'a nivel'o, ne nur al la fizik'a'j kondiĉ'o'j de la publik'o, sed ankaŭ al ĝi'a'j moral'a'j koncept'o'j. Se li parol'as al ne'kon'at'a publik'o, en ali'a lok'o, en ali'a land'o, li inform'iĝ'u antaŭ la parol'ad'o pri la mor'o'j kaj kutim'o'j, pri la ĉef'a'j moral'a'j kondut'regul'o'j de la koncern'a medi'o. Tiel li pov'os evit'i super'flu'a'j'n mal'korekt'aĵ'o'j'n, mal'ĝentil'aĵ'o'j'n aŭ eĉ fuŝ'o'n de la tut'a parol'ad'o!

4. Tri Ĉef'a'j Kategori'o'j

La publik'o pov'as rilat'i amik'e al la orator'o kaj al li'a parol'ad'o; ĝi pov'as est'i pli aŭ mal'pli neŭtral'a kaj indiferent'a; ĝi pov'as ankaŭ est'i rekt'e mal'amik'a.

Kelk'foj'e la publik'o est'as ankaŭ el tiu vid'punkt'o homogen'a: ĝi est'as aŭ amik'a aŭ neŭtral'a aŭ mal'amik'a.

Kutim'e la publik'o est'as amik'a, se ĝi aparten'as al la sam'a religi'a komunaĵ'o, al la sam'a kultur'a aŭ politik'a mov'ad'o, kiel la orator'o, kiu parol'as en la senc'o de la koncern'a'j religi'a'j, kultur'a'j aŭ politik'a'j streb'ad'o'j.

La publik'o est'as dev'ig'e neŭtral'a, se la leĝ'o aŭ la kutim'o tio'n postul'as de ĝi. Tiel, ekzempl'e, la juĝ'ist'o'j dev'as est'i - almenaŭ teori'e - plen'e neŭtral'a'j rilat'e al la parol'ad'o'j de advokat'o'j kaj de prokuror'o'j, kiu'j pled'as antaŭ ili. La scienc'a pozici'o de akademi'an'o'j dev'ig'as ili'n al cert'a neŭtral'ec'o rilat'e la parol'ad'o'n de koleg'o.

La publik'o est'as mal'amik'a, kiam ĝi aktiv'e kontraŭ'star'as al la orator'o kaj al li'a parol'ad'o.

Plej facil'a est'as la task'o de orator'o, kiu hav'as antaŭ si amik'a'n publik'o'n. Li'a parol'ad'o tiam nur sintez'as en bel'a form'o la jam ekzist'ant'a'j'n dezir'o'j'n kaj cel'ad'o'j'n de la publik'o. La orator'o, formul'ant'e si'a'j'n pens'o'j'n, sam'temp'e formul'as la pens'o'j'n de si'a'j aŭskult'ant'o'j. Traf'a'j formul'o'j el'vok'as entuziasm'o'n kaj aplaŭd'o'j'n. La publik'o kaj la orator'o est'as homogen'a, unu'ec'a tut'o. Li est'as nur la buŝ'o, per kiu parol'as la tut'a aŭskult'ant'ar'o.

Iom pli mal'facil'a est'as la task'o de orator'o, kiu parol'as al indiferent'a publik'o. Tia publik'o est'as princip'e pret'a akcept'i li'a'j'n ide'o'j'n, sed mank'as al ĝi la entuziasm'o. Bon'a orator'o sukces'as ankaŭ tia'n publik'o'n konvink'i pri si'a prav'ec'o per taŭg'a argument'ad'o. La bel'ec'o de la form'o al'tir'as ĝi'a'n atent'o'n kaj prezent'as por ĝi art'a'n ĝu'o'n. Iom post iom ĝi ĉiam pli proksim'iĝ'as al la orator'o, kiu kelk'foj'e sukces'as eĉ el'vok'i sincer'a'n entuziasm'o'n kaj apart'a'n aprob'ad'o'n. Se la publik'o est'as “profesi'e” neŭtral'a, kiel ekzempl'e en la kaz'o de juĝ'ist'o'j, tiam, kompren'ebl'e, mal'est'as la ekster'a'j manifest'iĝ'o'j de aprob'ad'o, sed la orator'o tamen sukces'as venk'ig'i si'a'n star'punkt'o'n, aŭ almenaŭ part'e mal'fort'ig'i la pozici'o'j'n de la kontraŭ'ul'o.

Plej mal'facil'a, sed sam'temp'e plej impon'a el retor'ik'a vid'punkt'o, est'as la task'o de orator'o, parol'ant'a al mal'amik'a publik'o. Tem'as pri publik'o, kiu anticip'e, antaŭ ol aŭd'i la orator'o'n, mal'amik'e rilat'as al li. Per si'a'j protest'o'j, per kri'o'j kaj fajf'ad'o, per si'a tut'a si'n'ten'o ĝi montr'as si'a'j'n mal'simpati'o'j'n, ĝi klopod'as mal'ebl'ig'i li'a'n parol'ad'o'n, aŭ, se li jam komenc'is parol'i, konfuz'i li'n, mal'help'i li'n ĉiu'rilat'e. Okaz'as, ke la orator'o fakt'e rezign'as pri la parol'ad'o, aŭ ke li ek'parol'as kaj ĉes'ig'as ĝi'n baldaŭ, aŭ ke li rest'as izol'it'a ĝis la fin'o. Sed okaz'as ankaŭ, ke la orator'o, akcept'ant'e provizor'e, en la komenc'o la star'punkt'o'n de la publik'o, pren'ant'e kiel el'ir'punkt'o'n ĝi'a'j'n premis'o'j'n, sukces'as iom post iom lert'e konduk'i ĝi'n al si'a'j ide'o'j kaj eĉ entuziasm'ig'i ĝi'n pri tiu'j ide'o'j. Tia'n parol'ad'o'n oni pov'as nom'i ver'a batal'o inter la orator'o kaj la publik'o, batal'o, en kiu fin'e venk'as la orator'o.

Bel'a ekzempl'o de parol'ad'o aparten'ant'a al la unu'a kategori'o, est'as la parol'ad'o de D-ro Zamenhof dum la Unu'a Universal'a Kongres'o de Esperant'o. Al la sam'a kategori'o aparten'as la parol'ad'o de Brutus post la mort'ig'o de Cezar'o.

Klasik'e bel'a ekzempl'o de sukces'a parol'ad'o antaŭ mal'amik'a publik'o, est'as la orator'aĵ'o de Antonio super la kadavr'o de Cezar'o*.

Plej oft'e la publik'o est'as nek tro amik'a nek tro mal'amik'a, sed prefer'e iom bon'vol'e neŭtral'a.

La hom'o'j ven'as al parol'ad'o pro divers'a'j kaŭz'o'j. Unu'j interes'iĝ'as pri la tem'o, ali'a'j pri la orator'o; kelk'a'j ven'as pro la kutim'o vizit'i iu'n ej'o'n, aŭ pro ia dev'o, ali'a'j por montr'i si'n ĝentil'a'j al la orator'o, aŭ por publik'e deklar'i si'n aparten'ant'o'j de iu mov'ad'o, kiu'n reprezent'as la orator'o. Mult'a'j ĉe'est'as parol'ad'o'n, ĉar ili dezir'as instru'iĝ'i kaj ĝu'i la orator'aĵ'o'n el art'a vid'punkt'o.

Tiu divers'ec'o far'as ke inter la aŭskult'ant'o'j trov'iĝ'as person'o'j pli aŭ mal'pli inklin'a'j al la orator'o. Li'a task'o est'as konserv'i la amik'o'j'n, entuziasm'ig'i la indiferent'ul'o'j'n, venk'i la mal'amik'o'j'n. Por ating'i tiu'n cel'o'n, li util'ig'as ĉiu'j'n retor'ik'a'j'n rimed'o'j'n, dum la amik'o'j help'as li'n konsci'e aŭ ne'konsci'e per divers'manier'a aprob'ad'o. La entuziasm'o iom post iom dis'vast'iĝ'as. De la amik'o'j ĝi pas'as al indiferent'ul'o'j, de tiu'j eĉ al ne tro obstin'a'j mal'amik'o'j. La publik'o ĉiam pli far'iĝ'as homogen'a ankaŭ el tiu vid'punkt'o. Tren'at'a de la orator'o, impres'it'a de la parol'ad'torent'o, ĝi re'ag'as unu'ec'e. En la grand'a'j moment'o'j de la parol'ad'o, sur la kulmin'a'j punkt'o'j, la intern'a entuziasm'o eksplod'e manifest'iĝ'as per aplaŭd'eg'o'j. Eĉ la plej obstin'a'j kontraŭ'ul'o'j, profund'e tuŝ'it'a'j de tiu komun'a ekscit'a agord'o, est'as ĵet'at'a'j en la kirl'o'n de sen'brid'a fervor'o. Ili ne kuraĝ'as kontraŭ'star'i, ili eĉ ne kuraĝ'as rest'i indiferent'a'j. Ili'a'j man'o'j aŭtomat'e lev'iĝ'as por part'o'pren'i la komun'a'n aplaŭd'ad'o'n, la komun'a'n aprob'ad'o'n. La amas'o, lert'e gvid'at'a de la orator'o, en'glut'is ili'n kaj ili far'iĝ'is nur ĝi'a konsist'a part'et'o.

Jen, tia est'as la publik'o, la du'a element'o de ĉiu parol'ad'o. La orator'o dev'as preciz'e sci'i kun kiu li gvid'as si'a'n publik'a'n konversaci'o'n. Nur la profund'a kon'o de la publik'o kiel tut'o kaj de ĉiu'j element'o'j, kiu'j determin'as ĝi'a'n konkret'a'n karakter'o'n, ebl'ig'as al la orator'o bon'e regul'ig'i si'a'n parol'ad'o'n. Nur tiel li'a'j vort'o'j traf'os la cel'o'n.

1. Divers'a'j Spec'o'j

La parol'ad'o'j est'as divid'ebl'a'j je divers'a'j kategori'o'j. Ankaŭ la kriteri'o'j, kiu'j est'as decid'ig'a'j por la kategori'ig'o, est'as plur'obl'a'j. Kiel kriteri'o'n oni pov'as pren'i la en'hav'o'n de la parol'ad'o, la lok'o'n kie ĝi okaz'as, la cel'o'n kiu'n oni dezir'as ating'i, la form'o'n, la demand'o'n ĉu ĝi est'as skrib'it'a aŭ ne k.t.p.

La antikv'a'j retor'o'j, sekv'ant'e la ekzempl'o'n de Aristotelo, divid'is ĉiu'j'n parol'ad'o'j'n je tri ĉef'a'j spec'o'j: deliberativaj, demonstrativ'a'j kaj juĝ'ej'a'j parol'ad'o'j.

(a) DELIBERATIVA Parol'ad'o est'as tiu, kies ĉef'a task'o est'as konvink'i, konsil'i, persvad'i la publik'o'n en difin'it'a senc'o. Per ĝi la orator'o lukt'as por akcept'o aŭ mal'akcept'o de iu decid'o. La vort'o mem tre konven'e montr'as la karakter'o'n de tia'spec'a parol'ad'o. En la latin'a lingv'o deliberativus est'as adjektiv'o de'ven'ant'a de la verb'o deliberare. Ĝi signif'is “ekzamen'i kun'e, konsil'iĝ'i, konsult'iĝ'i kun'e”, do pri'diskut'i, pri'trakt'i kun'e komun'a'j'n problem'o'j'n. Sub deliberativaj parol'ad'o'j oni kompren'is antaŭ ĉio la parol'ad'o'j'n far'it'a'j'n en la grand'a'j kun'ven'o'j de plen'rajt'a'j civit'an'o'j. Tie oni decid'ad'is pri milit'o kaj pac'o, pri leĝ'o'j, pri alianc'o'j, pri divers'a'j inter'ŝtat'a'j kontrakt'o'j, ĝeneral'e pri afer'o'j koncern'ant'a'j la publik'a'n viv'o'n.

El ĉiu'j parol'ad'o'j, la deliberativaj est'is la plej alt'e taks'at'a'j de la antikv'a'j majstr'o'j. Tiu'n spec'o'n ili konsider'is kiel la plej el'star'a'n. Mez'e de kontraŭ'a'j opini'o'j, esprim'at'a'j per aprob'o'j, rezist'o'j, inter'romp'o'j, rimark'o'j, kri'o'j... la orator'o klopod'is venk'ig'i si'a'n opini'o'n en la interes'o de la publik'a bon'o. Li dev'is ne konfuz'iĝ'i, sed energi'e konduk'i si'a'n ide'o'n al la venk'o.

Ankaŭ hodiaŭ tia'spec'a parol'ad'o est'as la plej signif'a. Tamen, la diferenc'o inter la pozici'o de la modern'a orator'o en parlament'o'j, aŭ en ali'a'j politik'a'j kun'ven'o'j, kaj la pozici'o de la antikv'a orator'o en la iam'a'j popol'kun'ven'o'j, est'as sufiĉ'e grand'a. En la antikv'a demokrati'o la orator'o turn'is si'n al la popol'o, al la amas'o, kiu ebl'e mal'amik'e rilat'is al li, sed kiu est'is relativ'e facil'e impres'ebl'a. Hodiaŭ la orator'o turn'as si'n al deput'it'o'j aŭ al ali'a'j reprezent'ant'o'j de parti'o'j aŭ de ŝtat'o'j, kiu'j hav'as preciz'a'j'n instrukci'o'j'n kiel ag'i, kiel kondut'i, kiel voĉ'don'i. Ne mal'oft'e la decid'o fakt'e est'as far'it'a jam antaŭ ol la problem'o est'as pri'diskut'it'a! Tio, kompren'ebl'e, ne signif'as ke tia'spec'a parol'ad'o hodiaŭ hav'as neni'a'n senc'o'n. Bon'a orator'o hav'os okaz'o'n ankaŭ en la nun'a'j cirkonstanc'o'j mult'foj'e influ'i la decid'o'n per si'a parol'ad'o. Ali'flank'e, ankaŭ la pli larĝ'a publik'o - do ne nur la profesi'a publik'o, t.e. la publik'o kiu est'as dev'ig'at'a laŭ si'a pozici'o ĉe'est'i la parol'ad'o'n - hav'as tre oft'e la okaz'o'n aŭd'i la orator'o'n. Tiu publik'o form'as al si opini'o'n pri la afer'o ne sur'baz'e de instrukci'o'j, sed sub la influ'o de la argument'o'j. La gazet'ar'o kaj la radi'o dis'kon'ig'as la pens'o'j'n de la orator'o, kelk'foj'e eĉ la tut'a'n parol'ad'o'n, tiel ke grand'a'j amas'o'j pov'as kon'at'iĝ'i kun li'a'j ide'o'j. Tiel ankaŭ hodiaŭ grand'a orator'o kontribu'as al form'iĝ'o de la publik'a opini'o kaj pov'as ĝi'n influ'i ĝis sufiĉ'e alt'a grad'o.

(b) Demonstrativ'a Parol'ad'o est'as tiu, kies ĉef'a en'hav'o est'as laŭd'i, glor'i, solen'i iu'n person'o'n, iu'n event'o'n. Al tiu kategori'o precip'e aparten'as divers'a'j funebr'a'j parol'ad'o'j, panegir'o'j, tost'o'j, oficial'a'j al'parol'o'j de ambasador'o'j kaj ali'a'j ŝtat'a'j reprezent'ant'o'j en solen'a'j okaz'o'j, parol'ad'o'j far'at'a'j okaz'e de divers'a'j dat're'ven'o'j, inaŭgur'o'j k.s.

(c) Juĝ'ej'a Parol'ad'o est'is konsider'at'a de la antikv'a'j retor'o'j kiel la tri'a fundament'a kategori'o. Tiu spec'o de parol'ad'o rilat'as al akuz'o aŭ al defend'o antaŭ tribunal'o.

La skiz'it'a divid'o de la antikv'a'j retor'o'j ne kontent'ig'is la modern'a'j'n instru'ant'o'j'n de parol'art'o. Divers'a'j skol'o'j hav'is apart'a'j'n kriteri'o'j'n, pri'trakt'is la parol'ad'o'n el tiu aŭ ali'a vid'punkt'o, kaj, rezult'e, divid'is la parol'ad'o'j'n divers'manier'e.

Plej oft'e oni divid'is ĉiu'j'n parol'ad'o'j'n je kvar ĉef'a'j kategori'o'j, nom'e:

(a) Politik'a'j Parol'ad'o'j, t. e. ne nur parol'ad'o'j far'at'a'j en parlament'o'j aŭ en popol'kun'ven'o'j, sed ankaŭ ĉiu'j tron'parol'ad'o'j, proklam'o'j, parol'ad'o'j de ambasador'o'j kaj ali'a'j ŝtat'a'j reprezent'ant'o'j ĉu okaz'e de solen'a'j akcept'o'j, ĉu en divers'a'j inter'ŝtat'a'j kongres'o'j, konferenc'o'j, instituci'o'j.

(b) Katedr'a'j Parol'ad'o'j, kiu'j est'as far'at'a'j en lern'ej'o'j, universitat'o'j, preĝ'ej'o'j, antaŭ la arme'o, okaz'e de mort'o, ge'edz'iĝ'o aŭ en simil'a'j cirkonstanc'o'j.

(c) Juĝ'ej'a'j Parol'ad'o'j, kiu'j est'as far'at'a'j antaŭ divers'a'j kort'um'o'j aŭ tribunal'o'j por akuz'i aŭ defend'i.

(d) Akademi'a'j Parol'ad'o'j, t.e. parol'ad'o'j, kiu'j'n far'as membr'o'j de scienc'a'j akademi'o'j. Tiu ĉi tip'o de parol'ad'o evolu'is precip'e en Franci'o, kie ĝi fakt'e hav'is apart'a'n karakter'o'n. En la jar'o 1640 Olivier Patru far'is, okaz'e de si'a elekt'iĝ'o al la Franc'a Akademi'o, special'a'n dank'parol'ad'o'n. La membr'o'j de la Akademi'o est'is tiel kontent'a'j, ke ili decid'is dev'ig'i ĉiu'n nov'a'n membr'o'n el'dir'i simil'a'n parol'ad'o'n. Long'a'n temp'o'n la parol'ad'o'j de la nov'a'j membr'o'j ĉiam rilat'is al laŭd'o'j de la anstataŭ'ig'it'a'j membr'o'j. Tiel ili ricev'is tut'e apart'a'n karakter'o'n kun ĉiam sam'a en'hav'o. Post'e oni en'konduk'is la kutim'o'n el'dir'i parol'ad'o'n okaz'e de la solen'a'j mal'ferm'o'j de la Akademi'o. Ankaŭ tiu'j parol'ad'o'j pri'trakt'is ĉiam la sam'a'n tem'o'n: la util'ec'o'n de la akademi'o'j. En la 18-a jar'cent'o la direktor'o de la Akademi'o, al kies kompetent'ec'o aparten'is la solen'a'j mal'ferm'o'j, decid'ad'is mem pri la en'hav'o de la mal'ferm'a parol'ad'o. En la Franc'a Akademi'o oni far'is en divers'a'j okaz'o'j ankaŭ ali'a'j'n parol'ad'o'j'n. Ĉiu'j ĉi parol'ad'o'j, inkluziv'e la raport'o'j'n pri la orator'a'j kaj poezi'a'j konkurs'o'j de la Akademi'o, kiel ankaŭ la raport'o'j pri la kandidat'o'j al divers'a'j premi'o'j, aparten'as al tiu special'a kategori'o de parol'ad'o'j - laŭ la opini'o de kelk'a'j retor'ik'a'j aŭtor'o'j.

Por pov'i taŭg'e klas'ig'i la parol'ad'o'j'n, est'as neces'e, antaŭ ĉio, trov'i konven'a'n kriteri'o'n. De'pend'e de la en'hav'o mem de la parol'ad'o, de la lok'o kie ĝi est'as el'dir'at'a, de la person'o kiu ĝi'n far'as kaj de ali'a'j cirkonstanc'o'j la parol'ad'o ricev'as i'a'n special'a'n karakter'o'n. Tiu intern'a karakter'o determin'as grand'part'e la form'o'n de la parol'ad'o. Kiel en ĉiu ajn art'o, ankaŭ en la parol'art'o la ekster'a form'o ĝeneral'e harmoni'as kun la en'hav'o.

La retor'ik'o est'as la teori'o de la parol'art'o. Ĝi'a ĉef'a cel'o est'as esplor'i la rilat'o'n inter la en'hav'o kaj la form'o, trov'i la plej adekvat'a'n ekster'aĵ'o'n por difin'it'a en'hav'o, akord'ig'i la form'o'n al la en'hav'o. Ŝajn'as, do, ke la plej bon'a klas'ig'o est'as tiu, kiu pren'as kiel kriteri'o'n la intern'a'n karakter'o'n de la parol'ad'o. Kvankam ekzist'as tiom da en'hav'o'j, kiom da divers'a'j tem'o'j, tamen inter ĉiu'j ĉi ebl'a'j en'hav'o'j trov'iĝ'as trajt'o'j kiu'j kun'lig'as pli firm'e part'o'n el ili kaj kiu'j disting'ig'as ili'n de la ali'a'j. Tem'as ĝust'e pri tiu'j esenc'a'j, karakteriz'a'j trajt'o'j, kiu'j mult'flank'e influ'as la form'o'n.

El tiu vid'punkt'o, ĉiu'j parol'ad'o'j est'as divid'ebl'a'j je du ĉef'a'j kategori'o'j: la profesi'a'j kaj la ne'profesi'a'j parol'ad'o'j. Ĉiu el tiu'j kategori'o'j hav'as plur'a'j'n sub'kategori'o'j'n kaj al ĉiu el la sub'kategori'o'j aparten'as po plur'a'j tip'o'j kun mult'nombr'a'j apart'a'j nuanc'o'j, kiu'j disting'ig'as ili'n unu de la ali'a.

(a) La Profesi'a'j Parol'ad'o'j est'as kun'lig'it'a'j inter si per tri ĉef'a'j trajt'o'j: la orator'o est'as profesi'ul'o, laŭ si'a profesi'o li dev'as publik'e parol'i; la tem'o est'as fak'a, ĝi aparten'as ĝust'e al la profesi'o de la orator'o; la publik'o konsist'as ĉiam el difin'it'a'j person'o'j, kiu'j est'as dev'ig'at'a'j ĉe'est'i la parol'ad'o'n, dum la pli larĝ'a publik'o kutim'e est'as eksklud'it'a.

La profesi'a'j'n parol'ad'o'j'n pov'as far'i nur orator'o, kiu hav'as apart'a'j'n kvalifik'o'j'n ĝust'e por tia'spec'a parol'ad'o. Ali'flank'e, la publik'o ĉiam kon'as almenaŭ ĝis cert'a grad'o la fak'o'n, al kiu aparten'as la tem'o de la parol'ad'o. Tial la profesi'a'j parol'ad'o'j pov'as est'i mult'e pli profund'a'j ol la ne'profesi'a'j, pri'trakt'ant'a'j la sam'a'n tem'o'n. La orator'o tut'e ne dev'as atent'i la hazard'a'n ne'fak'a'n publik'o'n. Li parol'as al difin'it'a publik'o, kiu dev'as posed'i fak'a'n sci'o'n, kaj li adapt'as si'a'n parol'ad'o'n al la postulat'a intelekt'a nivel'o de la publik'o. Kvankam, ebl'e, tiu fak'a, profesi'a - por tiel dir'i - publik'o est'as tre mal'grand'a (ebl'e nur unu person'o!), kvankam la ne'fak'a publik'o, ĉe'est'ant'a pro sci'vol'em'o aŭ pro ali'a kaŭz'o, est'as tre mult'nombr'a (oft'a okaz'o dum grav'a'j proces'o'j), tamen la orator'o turn'as si'n ĉiam nur al la unu'a publik'o, dum la du'a'n li pov'as plen'e neglekt'i. Ver'a publik'o, ja, est'as nur la fak'a. La ceter'a publik'o hav'as pli karakter'o'n de person'o'j rigard'ant'a'j spektakl'o'n ol de orator'a publik'o.

La homogen'ec'o de la publik'o est'as grav'a karakteriz'o de ĉiu'j profesi'a'j parol'ad'o'j. Tiu homogen'ec'o postul'as de la orator'o tre profund'a'n kon'o'n de la tem'o tre bon'a'n prepar'o'n. Sed ĝi ebl'ig'as al li esprim'i sen'tim'e si'a'j'n pens'o'j'n: li ne est'as dev'ig'at'a rezign'i pri cert'a'j ide'o'j aŭ pri cert'a'j parol'turn'o'j pro la nur'a risk'o far'iĝ'i ne'kompren'ebl'a. La orator'o vest'as la en'hav'o'n en plej konven'a'n vort'a'n vest'aĵ'o'n. Li'a stil'o est'as alt'nivel'a, li'a'j fraz'o'j traf'a'j, li'a'j vort'o'j tre adekvat'a'j al la ide'o. Ĉio ĉi ebl'ig'as al la orator'o lev'i la parol'ad'o'n ĝis la plej alt'a grad'o de en'hav'a kaj form'a perfekt'ec'o.

Al la profesi'a'j parol'ad'o'j aparten'as plur'a'j sub'kategori'o'j, kiu'j diferenc'as inter si mult'rilat'e:

(i) La scienc'a, instru'a kaj eduk'a parol'art'o koncern'as la parol'ad'o'j'n pri divers'a'j tem'o'j, instru'at'a'j en lern'ej'o'j kaj universitat'o'j. Kutim'e la orator'o prezent'as iu'n branĉ'o'n de scienc'o, filozofi'o, art'o, politik'o k.t.p. en seri'o da preleg'o'j aŭ lekci'o'j. En tiu okaz'o la unu'a preleg'o hav'as karakter'o'n de en'konduk'a parol'ad'o, dum la ceter'a'j mal'volv'as sistem'e la pens'o'j'n de la orator'o pri la koncern'a tem'o aŭ fak'o. La parol'ad'o'j far'at'a'j en divers'a'j privat'a'j lern'ej'o'j, vesper'a'j kurs'o'j, kler'ig'a'j societ'o'j kaj en simil'a'j eduk'a'j instituci'o'j aparten'as al tiu ĉi spec'o de parol'ad'o'j. Sam'e tiel oni pov'as al'kalkul'i ĉi tie'n ankaŭ la parol'ad'o'j'n, far'at'a'j'n en akademi'o'j pri divers'a'j scienc'a'j, art'a'j, filozofi'a'j kaj ali'a'j tem'o'j.

Se la parol'ad'o est'as iom ĝeneral'a kaj popular'a, ĝi nom'iĝ'as preleg'o. Se tem'as pri parol'ad'o far'at'a en universitat'o, akademi'o, aŭ en'tut'e se tem'as pri super'a instru'a parol'ad'o, kiu hav'as pli grand'a'n scienc'a'n signif'o'n, ĝi nom'iĝ'as lekci'o. La daŭr'o kaj de preleg'o'j kaj de lekci'o'j est'as sufiĉ'e preciz'e fiks'it'a. Kutim'e, tia'spec'a'j parol'ad'o'j daŭr'as inter 40 minut'o'j kaj unu hor'o. Ankaŭ la form'o est'as sufiĉ'e tip'a. La en'konduk'o de ĉiu nov'a preleg'o aŭ lekci'o regul'e konsist'as el mal'long'a resum'o de la antaŭ'a parol'ad'o. Post'e sekv'as evolu'ig'o de pens'o'j pri la tem'o aŭ pri part'o de la tem'o jam antaŭ'e decid'it'a sur'baz'e de la ĝeneral'a plan'o por la tut'a seri'o. Fin'e, la konklud'a part'o alud'as al la en'hav'o de la sekv'a preleg'o aŭ lekci'o. Tia'manier'e la tut'a seri'o est'as sistem'e kun'lig'it'a, kaj unu'op'a parol'ad'o, kvankam ĝi prezent'as - precip'e se tem'as pri lekci'o'j - unu'ec'a'n tut'o'n, est'as nur part'o de grand'eg'a parol'ad'o, konsist'ant'a el mult'a'j preleg'o'j aŭ lekci'o'j.

(ii) La eklezi'a parol'art'o hav'as kiel en'hav'o'n divers'a'j'n religi'a'j'n tem'o'j'n. La task'o de la orator'o est'as kon'ig'i la religi'a'j'n ver'o'j'n el vid'punkt'o de la koncern'a religi'o, al'kroĉ'i la kred'ant'o'j'n pli fort'e al la koncern'a religi'o, stimul'i ili'a'n religi'a'n aktiv'ec'o'n, konvink'i ili'n pri la korekt'ec'o de la moral'a'j princip'o'j aparten'ant'a'j al la koncern'a religi'o k.s.

Tiu sub'kategori'o de profesi'a parol'ad'o nom'iĝ'as predik'o. Ankaŭ la predik'o'j, sam'e kiel la preleg'o'j kaj lekci'o'j, pov'as pri'trakt'i ampleks'a'n tem'ar'o'n, tiel ke plur'a'j si'n'sekv'a'j predik'o'j sistem'e pri'lum'as la tut'o'n. En tiu okaz'o ĉiu el la sekv'a'j predik'o'j est'as daŭr'ig'o de la antaŭ'a predik'o. La orator'o-predik'ant'o far'as, jam antaŭ la komenc'iĝ'o de la tut'a seri'o, plan'o'n, laŭ kiu ĉiu unu'op'a predik'o pri'lum'as difin'it'a'n part'o'n de la tut'o.

La predik'o est'as far'at'a en preĝ'ej'o aŭ en simil'a konven'a ej'o. La mistik'a agord'o, kiu'n dis'radi'as ĉirkaŭ si la preĝ'ej'o, permes'as al la orator'o uz'i larĝ'a'j'n gest'o'j'n, don'i al la parol'ad'o mult'e da patos'o. La tem'o mem ebl'ig'as al li direkt'i si'n pli al la konscienc'o kaj al la kor'o, ol al la raci'o. Tial en la predik'o la emoci'a flank'o est'as pli fort'a ol la intelekt'a. Dum la preleg'o'j kaj la lekci'o'j hav'as prefer'e karakter'o'n deliberativan, la predik'o'j est'as plej'part'e demonstrativ'a'j.

La lok'o, la hor'o kaj la daŭr'o de la predik'o'j est'as grand'part'e fiks'it'a'j de la koncern'a'j religi'regul'o'j. Ĝeneral'e oni pov'as dir'i, ke la predik'o'j est'as mal'pli long'a'j ol la lekci'o'j aŭ preleg'o'j. Plej oft'e la predik'o'j daŭr'as kelk'a'j'n minut'o'j'n. Predik'o'j de du'on'hor'o est'as konsider'at'a'j kiel sufiĉ'e long'a'j.

Kiam religi'o est'as instru'at'a en la lern'ej'o'j aŭ universitat'o'j, kiam en'tut'e la parol'ad'o koncern'as iu'n religi'a'n tem'o'n, aŭ la fenomen'o'n de religi'o kiel tia kun la cel'o instru'i aŭ pri'diskut'i tiu'n tem'o'n, tiam la parol'ad'o ne hav'as karakter'o'n de predik'o, sed de preleg'o aŭ lekci'o. Tiu fakt'o, kompren'ebl'e, influ'as la form'o'n. La parol'ad'o adapt'iĝ'as al la kutim'a daŭr'o de preleg'o aŭ lekci'o, la patos'o mal'grand'iĝ'as aŭ tut'e mal'aper'as, la orator'o est'as dev'ig'at'a uz'i pli da argument'o'j kaj mal'pli da emoci'a'j element'o'j.

(iii) La politik'a parol'art'o pri'trakt'as plej divers'a'j'n problem'o'j'n de la publik'a viv'o en kadr'o'j lok'a'j, provinc'a'j, ŝtat'a'j kaj mond'a'j. Al tiu sub'kategori'o de profesi'a parol'art'o aparten'as parol'ad'o'j pri divers'a'j tem'o'j, kiu'j est'as pri'diskut'at'a'j en la lok'a'j aŭ provinc'a'j konsil'ant'ar'o'j, en la parlament'o'j, en divers'a'j inter'ŝtat'a'j organiz'aĵ'o'j, kongres'o'j, konferenc'o'j, instituci'o'j. La tron'parol'ad'o'j de monark'o'j en konstituci'a'j monarki'o'j, la proklam'a'j parol'ad'o'j de ŝtat'estr'o'j, la parol'ad'o'j de ambasador'o'j kaj de ali'a'j ŝtat'a'j reprezent'ant'o'j en divers'a'j oficial'a'j okaz'o'j est'as sam'e politik'a'j parol'ad'o'j.

Inter la politik'a'j parol'ad'o'j est'as disting'ebl'a'j du ĉef'a'j tip'o'j: a) parol'ad'o'j, kies form'o est'as tre preciz'e fiks'it'a aŭ de apart'a'j regul'o'j aŭ de la kutim'o kaj tradici'o'j; b) parol'ad'o'j formal'e ne'regul'ig'it'a'j.

Al la unu'a tip'o aparten'as antaŭ ĉio la strikt'e diplomat'a'j parol'ad'o'j. Ili'a'n long'ec'o'n, lok'o'n de el'dir'o, manier'o'n de titol'ad'o, eĉ ili'a'n en'hav'o'n fiks'is grand'part'e la kutim'o. Ĉiu vort'o hav'as apart'a'n signif'o'n. Eĉ pli, la ton'o, laŭ kiu la parol'ad'o est'as el'dir'it'a, pov'as hav'i grand'a'j'n konsekvenc'o'j'n. La orator'o konsider'ant'e plej divers'a'j'n fakt'a'j'n kaj person'a'j'n cirkonstanc'o'j'n (la grand'ec'o'n, fort'o'n kaj pozici'o'n de si'a ŝtat'o en la konkret'a situaci'o, la grad'o'n de la person'o en kies nom'o li parol'as, kaj la grad'o'n de tiu, al kiu li direkt'as si'n, la konkret'a'n cel'o'n de la parol'ad'o kaj simil'a'j'n cirkonstanc'o'j'n), adapt'as la form'o'n de si'a parol'ad'o al la regul'o'j preciz'e antaŭ'vid'it'a'j por tia kaz'o. Li, do, dev'as bon'e kon'i tiu'j'n regul'o'j'n aŭ, se li est'as nov'ul'o, li nepr'e dev'as plej detal'e inform'iĝ'i pri ili. Si'a'n parol'ad'o'n li far'os ĝust'e tiel, kiel postul'as la konkret'a situaci'o. La orator'o, kiel oni vid'as, ne dev'as est'i grand'a pens'ul'o por el'dir'i tia'spec'a'n parol'ad'o'n! Tem'as, ja, nur pri skem'o ĉiam sam'a por la sam'a okaz'o.

Al tiu tip'o aparten'as precip'e ankaŭ la tron'parol'ad'o'j.

La du'a tip'o est'as oft'e regul'ig'it'a, sed nur ĝis cert'a grad'o, de intern'a'j regul'ar'o'j, koncern'ant'a'j la funkci'ad'o'n de la koncern'a organism'o. Tiel, ekzempl'e, la intern'a'j regul'ar'o'j de lok'a'j aŭ provinc'a'j konsil'ant'ar'o'j, de parlament'o'j, de divers'a'j organ'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, de inter'ŝtat'a'j kongres'o'j aŭ pac'konferenc'o'j, de ĉiu ali'a ŝtat'a aŭ inter'ŝtat'a organism'o, kutim'e antaŭ'vid'as kiu rajt'as parol'i, kiam oni rajt'as parol'i, eĉ kiom oni pov'as parol'i sen'inter'romp'e. La orator'o, kompren'ebl'e, dev'as obe'i tiu'j'n regul'o'j'n, sed li dev'as ankaŭ atent'i, ke la regul'o'j ne est'u mis'uz'at'a'j kontraŭ li'n. Tial est'as neces'e, ke li kon'u ili'n bon'eg'e. Li dev'as sci'i si'a'n rajt'o'n por pov'i ĝi'n defend'i ĉiam, kiam la cirkonstanc'o'j tio'n postul'as de li. La part'o'j de la intern'a'j regul'ar'o'j, kiu'j koncern'as la rajt'o'n parol'i, est'as kutim'e tre ĝeneral'a'j kaj elast'a'j. Ili las'as al la orator'o grand'a'n liber'ec'o'n kaj koncern'e la en'hav'o'n kaj koncern'e la form'o'n de la parol'ad'o. En ĉiu okaz'o, ili ebl'ig'as al la orator'o en demokrat'a'j organism'o'j el'dir'i sen'ĝen'e si'a'n tut'a'n pens'o'n. Li ne est'as dev'ig'at'a, kiel en la diplomat'a'j parol'ad'o'j, katen'i si'a'j'n ide'o'j'n en rigor'a'j'n formul'o'j'n. Mal'e, li pov'as liber'e esprim'i si'n. La fort'o de li'a parol'ad'o de'pend'as nur de li mem, de li'a intelekt'a kapabl'o, de li'a orator'a talent'o kaj retor'ik'a instru'it'ec'o.

La politik'a'j parol'ad'o'j formal'e ne'regul'ig'it'a'j pov'as est'i tre mal'long'a'j, sed ili pov'as daŭr'i ankaŭ plur'a'j'n hor'o'j'n, aŭ plur'a'j'n tag'o'j'n. Kelk'foj'e la parol'ad'o fin'iĝ'as post kelk'a'j minut'o'j. Ali'a'n foj'o'n est'as neces'e parol'i mult'a'j'n hor'o'j'n por el'dir'i ĉiu'j'n argument'o'j'n. Ekster tiu kaz'o, oni pov'as intenc'e tro'long'ig'i la parol'ad'o'n kun la cel'o mal'funkci'ig'i la labor'o'n de la koncern'a organism'o. En la parlament'o'j, la orator'o'j de la opozici'o, dezir'ant'a'j mal'akcept'ig'i iu'n projekt'o'n de la reg'ist'ar'o, parol'as dum plur'a'j tag'o'j, aŭ eĉ dum monat'o'j kun la sol'a cel'o mal'help'i la labor'o'n de la parlament'o kaj tiel mal'ebl'ig'i la akcept'o'n de la ne'dezir'at'a projekt'o. Est'is orator'o'j, kiu'j fam'iĝ'is pro si'a kapabl'o parol'i tre long'e. Kelk'a'j el ili pov'is sen'inter'romp'e parol'i hor'o'j'n kaj hor'o'j'n. Post mal'long'a paŭz'et'o ili kapabl'is re'komenc'i nov'a'n plur'hor'a'n parol'ad'o'n. Tia'j long'a'j parol'ad'o'j est'as fort'a arm'il'o de obstrukc'o.

La politik'a'j parol'ad'o'j est'as aŭ demonstrativ'a'j aŭ deliberativaj. La unu'a tip'o hav'as plej'part'e demonstrativ'a'n karakter'o'n; la du'a, ĵus pri'parol'it'a, hav'as oft'e karakter'o'n deliberativan. La politik'a'j parol'ad'o'j, se ili est'as iom long'a'j kaj se ili cel'as konvink'i, est'as nom'at'a'j diskurs'o'j.

(iv) La juĝ'ej'a parol'art'o ampleks'as la parol'ad'o'j'n, far'at'a'j'n antaŭ la juĝ'ist'o'j por defend'i aŭ por akuz'i. Oni akuz'as aŭ en propr'a nom'o aŭ en la nom'o de la ŝtat'o aŭ en la nom'o de si'a klient'o. Oni defend'as aŭ si'n mem aŭ la afer'o'n de si'a klient'o.

En ĉiu okaz'o bon'a kon'o de la jur'o est'as antaŭ'kondiĉ'o de bon'a juĝ'ej'a parol'ad'o. Tial en la grand'a pli'mult'o de ŝtat'o'j la help'o de fak'ul'o'j-jur'ist'o'j est'as dev'ig'a en ĉiu'j pli grav'a'j civil'a'j aŭ kriminal'a'j proces'o'j.

La daŭr'o de la juĝ'ej'a'j parol'ad'o'j de'pend'as de la grav'ec'o de la proces'o. Ju pli grav'a est'as la proces'o, des pli long'a pov'as est'i la parol'ad'o. En tre grand'a'j proces'o'j aŭ en la proces'o'j antaŭ la Inter'naci'a Kort'um'o, aŭ antaŭ ali'a inter'naci'a tribunal'o aŭ arbitraci'a juĝ'ant'ar'o, la parol'ad'o'j pov'as daŭr'i eĉ plur'a'j'n tag'o'j'n.

La juĝ'ej'a'j parol'ad'o'j disting'iĝ'as de la ali'a'j spec'o'j ne nur per la apart'a en'hav'o, sed ankaŭ per la fakt'o ke la parol'ad'o est'as grand'part'e regul'ig'it'a de la leĝ'o kaj kondiĉ'it'a de la tut'a jur'a sistem'o. Oft'e la leĝ'o preciz'e antaŭ'vid'as kiu'j'n demand'o'j'n dev'as tuŝ'i la orator'o kaj kiu'j'n demand'o'j'n li ne rajt'as pri'parol'i en si'a parol'ad'o. La orator'o, pled'ant'a antaŭ la juĝ'ist'ar'o, nepr'e dev'as observ'i tiu'j'n preskrib'o'j'n.

Ĉiu juĝ'ej'a parol'ad'o, sen'konsider'e al apart'aĵ'o'j de la divers'a'j jur'a'j sistem'o'j, dev'as analiz'i la afer'o'n el fakt'a kaj el jur'a vid'punkt'o'j. Ĉar ĉiu fakt'a stat'o produkt'as difin'it'a'j'n jur'a'j'n konsekvenc'o'j'n, est'as normal'e ke la orator'o pri'trakt'u unu'e la fakt'o'j'n kaj post'e la jur'o'n. Por prezent'i la fakt'o'j'n, la orator'o util'ig'as divers'a'j'n pruv'o'j'n: atest'ant'o'j'n, opini'o'j'n de ekspert'o'j, dokument'o'j'n k.s. de'pend'e de la koncern'a jur'a sistem'o. El tiel fiks'it'a fakt'a stat'o, la orator'o tir'as difin'it'a'j'n konklud'o'j'n, interpret'ant'e la jur'o'n konform'e al la cel'o'j de la defend'at'a afer'o.

La interpret'ad'o de la jur'o est'as unu el ĉef'a'j kaj plej mal'facil'a'j task'o'j de juĝ'ej'a orator'o. Ankaŭ tiu'rilat'e divers'a'j jur'a'j sistem'o'j preskrib'as diferenc'a'j'n regul'o'j'n de interpret'ad'o. Ekzist'as interpret'ad'o gramatik'e formal'a, logik'a, analogi'a; ekzist'as jur'a'j sistem'o'j, kiu'j permes'as ĉiu'j'n ĉi form'o'j'n de interpret'ad'o en ĉiu'j aŭ nur en kelk'a'j kaz'o'j, dum ali'a'j jur'a'j sistem'o'j mal'permes'as iu'j'n form'o'j'n de interpret'ad'o. Sam'e tiel ekzist'as jur'a'j sistem'o'j, kiu'j al'las'as la jur'a'n teori'o'n, la verdikt'o'j'n de super'a'j kort'um'o'j, la prepar'labor'o'j'n al iu leĝ'o, kontrakt'o aŭ al ali'a jur'a akt'o kiel help'il'o'j'n de interpret'ad'o, dum ali'a'j jur'a'j sistem'o'j mal'permes'as la util'ig'o'n de tiu'j help'il'o'j por interpret'i iu'n jur'a'n regul'o'n. Pro tiu divers'ec'o, oni ne pov'as star'ig'i abstrakt'a'j'n regul'o'j'n pri jur'a interpret'ad'o por juĝ'ej'a orator'o. Ĉiu person'o, kiu est'as profesi'e dev'ig'at'a parol'i antaŭ difin'it'a juĝ'a organ'o, tra'stud'u bon'e tiu'j'n regul'o'j'n kaj util'ig'u ili'n grand'skal'e kaj ĉiu'flank'e en si'a parol'ad'o.

La juĝ'ej'a'j parol'ad'o'j est'as nom'at'a'j pled'o'j.

(v) La soldat'a parol'art'o form'as apart'a'n sub'kategori'o'n de profesi'a'j parol'ad'o'j. Tia'n parol'ad'o'n ĉiam far'as super'ul'o al si'a'j sub'ul'o'j kaj ĝi ĉiam trakt'as pri iu milit'a tem'o: kuraĝ'ig'o antaŭ la batal'o, glor'ad'o de hero'ec'o, instig'o al pli energi'a lern'ad'o de la “meti'o” k.s.

Al soldat'o'j oni far'as parol'ad'o'j'n en divers'a'j okaz'o'j kaj cirkonstanc'o'j. Plej oft'e antaŭ batal'o'j, post venk'o'j aŭ mal'venk'o'j, okaz'e de naci'a'j kaj arme'a'j fest'o'j. La cel'o est'as ĉiam la sam'a: lev'i la milit'ist'a'n spirit'o'n! Tial - sam'e kiel ĉe predik'o'j, nur kun ali'a cel'o - la medi'o est'as apart'e agord'it'a por ekscit'i la spirit'o'j'n kaj por pri'labor'i ili'n konform'e al la cel'o de la parol'ad'o: trumpet'o'j, klarion'o'j kaj tambur'o'j; muzik'o'j kaj fanfar'o'j; flag'o'j, emblem'o'j kaj insign'o'j; kanon'tondr'ad'o kaj bru'ad'o de sonor'il'ar'o; uniform'o'j kaj bril'ant'a'j arm'il'o'j...

La soldat'a'j parol'ad'o'j est'as karakteriz'it'a'j de mal'long'ec'o kaj konciz'ec'o, el form'a vid'punkt'o, kaj mank'o de argument'o'j, el en'hav'a vid'punkt'o. Kutim'e tiu'j parol'ad'o'j hav'as nek en'konduk'o'n nek fin'o'n en form'o de konklud'o'j. Ili'n fakt'e anstataŭ'ig'as la tut'a agord'o de la medi'o. La ĉef'part'o ne konsist'as el argument'ad'o kaj pruv'o'j, sed el taŭg'a'j al'vok'o'j, instig'o'j, stimul'o'j. La argument'o'j ced'as si'a'n lok'o'n al la rang'a super'ec'o de la orator'o kaj al la disciplin'e dev'ig'a obe'em'o de la aŭskult'ant'o'j!

La soldat'a'j parol'ad'o'j est'as oft'e far'at'a'j en form'o de t.n. tag'ordon'o'j. Kelk'foj'e tiu'j tag'ordon'o'j, se ili est'as el'dir'it'a'j de la super'a komand'ant'o, hav'as ankaŭ larĝ'a'n politik'a'n signif'o'n. En tiu okaz'o ili est'as ne nur legat'a'j de la mal'super'a'j estr'o'j antaŭ la trup'o, sed ankaŭ dis'aŭd'ig'at'a'j per'e de radi'o al la tut'a popol'o. Pro mank'o de sen'per'a kontakt'o inter la verk'int'o de la orator'aĵ'o kaj la aŭskult'ant'o'j, ne plu tem'as pri ver'a parol'ad'o. Fakt'e, mult'a'j person'o'j funkci'as kiel orator'o'j, sed ili ne el'dir'as si'a'j'n propr'a'j'n pens'o'j'n: ili nur leg'as tio'n, kio'n ali'a person'o skrib'is.

(b) La Ne'profesi'a'j Parol'ad'o'j diferenc'as de la profesi'a'j per la fakt'o, ke al ili mank'as almenaŭ unu el la element'o'j, kiu'j disting'as la profesi'a'j'n parol'ad'o'j'n. Se la orator'o est'as profesi'ul'o, se li parol'as pri si'a fak'o, sed se la publik'o ne est'as fak'a, tem'as pri ne'profesi'a parol'ad'o. La orator'o pov'as est'i fak'ul'o en iu scienc'a, art'a aŭ ali'a branĉ'o, sed li pov'as parol'i pri tem'o, kiu ne koncern'as rekt'e li'a'n fak'o'n. Ankaŭ en tiu okaz'o tem'as pri ne'profesi'a parol'ad'o. Eĉ se tia parol'ad'o pri ne'fak'a tem'o est'us far'it'a antaŭ publik'o aparten'ant'a al la sam'a profesi'o kiel la orator'o, tamen la parol'ad'o ne est'us profesi'a.

Ĉiu'j ne'profesi'a'j parol'ad'o'j est'as divid'ebl'a'j je du ĉef'a'j sub'kategori'o'j: preleg'o'j kaj okaz'a'j parol'ad'o'j.

(i) La preleg'o'j est'as parol'ad'o'j pri kiu ajn fak'a tem'o, far'it'a'j de profesi'a aŭ amator'a fak'ul'o, antaŭ ne'fak'a kaj fak'a publik'o. La preleg'o'j aparten'as al eduk'a parol'art'o. La sol'a - sed tre grav'a - diferenc'o inter tiu'j ĉi preleg'o'j kaj la preleg'o'j aŭ lekci'o'j far'at'a'j en lern'ej'o'j kaj universitat'o'j, trov'iĝ'as en la karakter'o de la publik'o. La profesi'a'j'n preleg'o'j'n kaj lekci'o'j'n ĉiam aŭskult'as lim'ig'it'a publik'o, konsist'ant'a el person'o'j, kiu'j pro kiu ajn kaŭz'o est'as dev'ig'at'a'j aŭskult'i la parol'ad'o'n. La ne'profesi'a'j preleg'o'j est'as far'at'a'j al larĝ'a publik'o, kiu pov'as konsist'i nur el fak'ul'o'j, sed kiu pov'as konsist'i ankaŭ el mult'a'j ne'fak'ul'o'j aŭ eĉ nur el ne'fak'ul'o'j. Tiu fakt'o far'as la preleg'o'n pli popular'a.

La ej'o en kiu okaz'as la preleg'o de'pend'as de la tem'o. Preleg'o'j'n oni pov'as far'i en lern'ej'o'j, en universitat'o'j, en apart'a'j ej'o'j destin'it'a'j por publik'a'j parol'ad'o'j en la koncern'a lok'o, sed oni pov'as ili'n el'dir'i ankaŭ en teatr'o, kin'ej'o, societ'ej'o, klub'ej'o aŭ ali'a taŭg'a ej'o. La elekt'o de la ej'o, sam'e kiel la elekt'o de la medi'o al kiu oni sci'ig'as la preleg'o'n, grav'e influ'as, kiel pri'trakt'it'e, la konsist'o'n de la publik'o.

Ankaŭ la daŭr'o de la preleg'o de'pend'as de la tem'o. Kutim'e la preleg'o daŭr'as 40 minut'o'j'n ĝis unu hor'o. La plej taŭg'a long'ec'o est'as tiu de preleg'o daŭr'ant'a proksim'um'e 50 minut'o'j'n.

(ii) La okaz'a'j parol'ad'o'j est'as far'at'a'j en plej divers'a'j cirkonstanc'o'j. Okaz'e de ge'edz'iĝ'o, mort'o, nask'iĝ'o, fin'o de iu labor'o, inaŭgur'o, mal'ferm'o de kongres'o aŭ konferenc'o, fest'o k.s. oni kutim'as el'dir'i laŭd'parol'ad'o'j'n. Ĉiam tem'as pri tip'e demonstrativ'a'j parol'ad'o'j, diferenc'e de la preleg'o'j, kiu'j en'hav'as mult'a'j'n deliberativajn trajt'o'j'n.

La okaz'a'j parol'ad'o'j hav'as kiel tem'o'n la laŭd'o'n de iu person'o, de iu ide'o, de iu instituci'o aŭ mov'ad'o.

Se la laŭd'o koncern'as mort'int'o'n, oni parol'as pri funebr'a parol'ad'o aŭ pri funebr'a oraci'o. Long'a, solen'a laŭd'a parol'ad'o nom'iĝ'as panegir'o. Parol'ad'et'o far'at'a dum festen'o, kun sam'temp'a propon'o pri trink'o je honor'o aŭ je sukces'o de iu person'o aŭ de iu ide'o, nom'iĝ'as tost'o. Parol'ad'o'j far'at'a'j en divers'a'j ali'a'j okaz'o'j ricev'as si'a'n nom'o'n plej oft'e konform'e al la cel'o de la parol'ad'o. Tiel, ekzempl'e, al parol'ad'o, per kiu oni mal'ferm'as kongres'o'n aŭ konferenc'o'n, oni don'as la nom'o'n mal'ferm'a aŭ inaŭgur'a parol'ad'o. La ĉef'a parol'ad'o de iu solen'aĵ'o nom'iĝ'as fest'parol'ad'o. La parol'ad'o, per kiu oni salut'as kun'ven'o'n, est'as salut'parol'ad'o.

La okaz'a'j parol'ad'o'j dev'as est'i tre koncentr'ig'it'a'j al la elekt'it'a tem'o. Laŭ la divers'a'j cirkonstanc'o'j, ili est'as pli aŭ mal'pli long'a'j, sed la orator'o ĉiam klopod'u est'i kiom ebl'e plej mal'long'a kaj des pli dinamik'a en la esprim'o. Li memor'u, ke la apart'a okaz'o, pro kiu oni far'as la parol'ad'o'n, ĉiam kre'as cert'a'n agord'o'n. Tial ne est'as neces'e far'i long'a'n en'konduk'o'n por form'i ĉe la aŭskult'ant'o'j spirit'a'n prepar'o'n al la ĉef'tem'o. La orator'o nur klopod'u harmoni'ig'i la stil'o'n kaj ton'o'n de si'a parol'ad'o al la jam ekzist'ant'a spirit'o'stat'o de la aŭskult'ant'o'j.

La en'hav'o mem de okaz'a parol'ad'o, la apart'a solen'ec'o, kiu'n kaŭz'as la moment'o kaj la ekster'a medi'o, postul'as de la orator'o pli da patos'o en la voĉ'o kaj en la gest'o'j ol kiom est'as konven'a en ali'a'j tip'o'j de parol'ad'o. Ju pli ekscit'a, ju pli solen'a est'as la moment'o, des pli patos'a pov'as est'i la parol'ad'o. Ĝi'a alt'a stil'o, la nobl'a'j pens'o'j esprim'it'a'j per elekt'it'a'j fraz'o'j, la voĉ'o modul'it'a laŭ la en'hav'o, kaj la gest'o'j konform'a'j al la grand'ec'o de la okaz'o - ĉio ĉi ne nur harmoni'as kun la solen'ec'o, sed ankaŭ kontribu'as al ĝi'a pli'grand'ig'o.

2. Parol'ad'part'o'j

La parol'ad'o - ni jam dir'is - est'as ord'ig'it'a evolu'ig'o de pens'o'j. Ĝi est'as art'aĵ'o. Kiel ĉiu art'a verk'o, ankaŭ la parol'ad'o konsist'as el plur'a'j part'o'j, el mult'a'j detal'o'j. Ĉiu part'o, ĉiu period'o esprim'iĝ'as en la tut'o kaj per'e de ĝi, sed sam'temp'e perd'iĝ'as, fand'iĝ'as en la plen'ec'o de la verk'o, kontribu'ant'e al ĝi'a bel'ec'o kaj grand'ec'o.

Izol'it'a detal'o, kvankam plej art'e el'labor'it'a, pov'as est'i interes'a kiel fragment'a stud'objekt'o. Ĝi ankaŭ pov'as hav'i i'a'n bel'ec'o'n en si mem. Tamen, nur en harmoni'a lig'o kun la ali'a'j detal'o'j, en proporci'o kun la tut'o, el'salt'as ĝi'a ver'a art'a valor'o. Kaj sam'temp'e, ĝust'e tiu proporci'a harmoni'o de ĉiu'j part'o'j kaj part'et'o'j perd'ig'as al la detal'o ĝi'a'n propr'a'n individu'ec'o'n, kiu trans'plant'iĝ'as en la super'a'n individu'ec'o'n de la art'a verk'o.

Unu'sol'a ŝton'et'o - kvankam tre bel'a; unu'sol'a muzik'a fraz'er'o - kvankam tre agrabl'a, ne far'as la bel'ec'o'n de mozaik'o, de simfoni'o. Sed ankaŭ tiu'j verk'o'j ne est'as imag'ebl'a'j sen art'e ord'ig'it'a'j ŝton'et'o'j kaj fraz'er'o'j.

Se art'a tut'o ne pov'as ekzist'i sen detal'o'j, ankaŭ la detal'o'j ne pov'as esprim'iĝ'i ekster la tut'o. Nur tut'o el detal'o'j kaj detal'o'j en tut'o prezent'as art'aĵ'o'n.

La briliant'o hav'as mult'a'j'n fac'et'o'j'n: ĉiu fac'et'o kontribu'as al la blind'ig'a bel'ec'o de la ŝton'o; ĉiu fac'et'o ricev'as si'a'n nuanc'a'n bel'ec'o'n de la komun'a bril'o. La parol'ad'o est'as monument'o far'it'a el son'o'j kaj ton'o'j, el vort'o'j kaj fraz'o'j, el period'o'j kaj part'o'j. Ĉiu er'o hav'as si'a'n lok'o'n, si'a'n rol'o'n, si'a'n signif'o'n en la super'a unu'o: son'o kaj ton'o en la vort'o, vort'o en la fraz'o, fraz'o en la period'o, period'o en la part'o. Ĉiu el ili al'port'as si'a'n fort'o'n kaj si'a'n bel'o'n al la fort'o kaj bel'o de la tut'o. Sed ili'a propr'a fort'o kaj bel'o konsist'as ĝust'e en la reciprok'a rilat'o kaj en la rilat'o al la tut'o. Fort'ig'ant'e, ili mem fort'iĝ'as. Viv'ig'ant'e, ili mem viv'iĝ'as. Art'ig'ant'e, ili mem art'iĝ'as.

Est'as, do, neces'e ne nur zorg'e pri'labor'i ĉiu'n part'o'n kaj part'et'o'n de la parol'ad'o, sed ankaŭ taŭg'e kun'lig'i ili'n kaj atent'i al ili'a'j proporci'o'j.

Laŭ la klasik'a retor'ik'o, la parol'ad'o konsist'as el ses fundament'a'j part'o'j: en'konduk'o, anonc'o, ekspon'o, persvad'o, refut'o, konklud'o.

En la en'konduk'o la orator'o prezent'as si'n, klopod'as ek'interes'ig'i la publik'o'n pri la tem'o kaj hav'ig'i al si ĝi'a'n bon'vol'em'o'n. Tiu'n part'o'n la antikv'a'j latin'a'j retor'o'j nom'is “exordium”.

La du'a part'o - la anonc'o - konsist'as el klar'a kaj preciz'a antaŭ'sci'ig'o pri la tut'a en'hav'o de la parol'ad'o. En tiu part'o oni prezent'as al la publik'o la plan'o'n de la parol'ad'o, tiel ke la aŭskult'ant'o'j pov'u tuj ek'sci'i kiu'j'n demand'o'j'n la orator'o pri'parol'os. Tiu part'o est'is nom'at'a “enunciatio”.

La tri'a part'o, nom'at'a ekspon'o, en'hav'as la rakont'ad'o'n de la fakt'a stat'o. La orator'o laŭ'vic'e prezent'as unu fakt'o'n post la ali'a. Tiu ĉi part'o hav'is la nom'o'n “narratio” aŭ “espositio” en la verk'o'j de la antikv'a'j instru'ant'o'j de parol'art'o.

La kvar'a part'o - la persvad'o - est'is konsider'at'a kiel la plej grav'a. En ĝi la orator'o pruv'as si'a'j'n antaŭ'a'j'n asert'o'j'n, argument'as favor'e al la defend'at'a afer'o, konvink'as pri la prav'ec'o de si'a star'punkt'o. Tial la klasik'a retor'ik'o ĝi'n nom'is “persuasio”.

En la sekv'a, kvin'a, part'o la orator'o refut'as la argument'o'j'n de la kontraŭ'ul'o, mal'fort'ig'as aŭ nul'ig'as li'a'j'n pruv'o'j'n, kontraŭ'as al li'a'j postul'o'j. Tiu part'o nom'iĝ'is “refutatio”.

Fin'e, en la ses'a, konklud'a part'o, iam nom'it'a “peroratio”, la orator'o postul'as la akcept'o'n de si'a tez'o kaj per emoci'a'j vort'o'j, kies cel'o est'as venk'i la last'a'n kontraŭ'star'o'n, konklud'as si'a'n parol'ad'o'n.

Tiu divid'o de la parol'ad'o ŝajn'as taŭg'a ankaŭ hodiaŭ por iu'j tip'o'j. Precip'e la politik'a kaj la juĝ'ej'a parol'art'o'j pov'as bon'e ĝi'n util'ig'i kiel baz'a'n model'o'n. Tamen, oni ne pov'as dir'i, ke ĉiu parol'ad'o nepr'e dev'as hav'i ĉiu'j'n ĉi part'o'j'n, nek ke ili dev'as sekv'i unu la ali'a'n preciz'e laŭ la supr'a skem'o.

En mult'a'j parol'ad'o'j - ekzempl'e en ĉiu'j tost'o'j, panegir'o'j, oraci'o'j kaj en ali'a'j okaz'a'j parol'ad'o'j - mank'os tut'e cert'e la anonc'o kaj tre ver'ŝajn'e la refut'o. En tia'j parol'ad'o'j ankaŭ la ekspon'o en la klasik'a senc'o de la vort'o oft'e ne trov'as lok'o'n, aŭ ĝi est'as tut'e mal'long'a. En la preleg'o, mal'e, la ĉef'a'n lok'o'n okup'as la ekspon'o kaj eventual'e la persvad'o; dum la refut'o kelk'foj'e lud'as neni'a'n aŭ preskaŭ neni'a'n rol'o'n. La predik'o konsist'as ĉef'e el persvad'o, sed tiu persvad'o util'ig'as pli la argument'o'n de la aŭtoritat'o ol la aŭtoritat'o'n de la argument'o! La sam'o'n far'as la soldat'a parol'art'o.

La tip'a parol'ad'o, kiu kutim'e hav'as la ses klasik'a'j'n part'o'j'n, est'as la pled'o. Sed ankaŭ en pled'o oni pov'as el'las'i la anonc'o'n kiel apart'a'n er'o'n, dum la ekspon'o'n, la persvad'o'n kaj la refut'o'n oni pov'as ankaŭ inter'miks'i, se tio est'as pli konven'a. En tiu okaz'o la orator'o prezent'as unu fakt'o'n, don'as pruv'o'j'n pri ĝi, refut'as la argument'o'j'n de la kontraŭ'ul'o, konklud'as; post'e li far'as la sam'o'n, laŭ'vic'e, pri la ali'a'j fakt'o'j.

Oni pov'as ag'i ankaŭ ali'manier'e, nom'e tiel, ke unu'e oni ekspon'as ĉiu'j'n fakt'o'j'n kaj post'e sekv'as la argument'ad'o kaj kontraŭ'argument'ad'o en form'o de persvad'o kaj refut'o.

Kelk'foj'e est'as neces'e tuj argument'i kaj kontraŭ'argument'i pri unu'op'a fakt'o, rezerv'ant'e al si la fin'a'n argument'ad'o'n kaj refut'ad'o'n pri la tut'o de la fakt'a stat'o al post'a part'o de la parol'ad'o. Ali'a'n foj'o'n oni pov'as en la ekspon'o prezent'i ĉiu'j'n fakt'o'j'n kaj inter'miks'i nur la persvad'o'n kaj la refut'o'n, tiel ke unu argument'o'n tuj sekv'u la atak'o al la kontraŭ'argument'o. Ĉio ĉi de'pend'as de la situaci'o kaj de la orator'a kapabl'o adapt'i la form'o'n al la konkret'a'j bezon'o'j de la parol'ad'o.

Rest'as, do, kiel nepr'e neces'a'j part'o'j de ĉiu parol'ad'o: la en'konduk'o, la ĉef'part'o kaj la fin'o.

La En'konduk'o (I) hav'as plur'obl'a'n signif'o'n. Antaŭ ĉio, per ĝi la orator'o prezent'iĝ'as al la publik'o, la konversaci'o komenc'iĝ'as, la kontakt'o star'iĝ'as. Tiu unu'a renkont'iĝ'o inter la orator'o kaj la publik'o est'as tre grav'a por la plu'a sekv'o de la parol'ad'o. De ĝi mult'e de'pend'as la tut'a sukces'o. Tial la orator'o dev'as mult'e atent'i al la en'konduk'o, el'labor'i ĝi'n plej detal'e, antaŭ'vid'i divers'a'j'n situaci'o'j'n kaj, eventual'e, prepar'i eĉ plur'a'j'n variant'o'j'n. Bon'a start'o est'as antaŭ'kondiĉ'o de sukces'plen'a cel'ating'o.

Per la en'konduk'o la orator'o al'tir'as la publik'o'n al la tem'o de la parol'ad'o. Li klopod'as kapt'i ĝi'a'n bon'vol'em'o'n, ĝi'a'n inklin'o'n al si'a person'o en la interes'o de la pri'parol'at'a afer'o. Ambaŭ cel'o'j'n li ating'as per konven'a titol'ad'o kaj per la en'hav'o mem de la en'konduk'o.

La titol'ad'o est'as man'o, kiu'n la orator'o salut'e etend'as. Oni bon'e atent'u, ke ĝi ne vang'o'frap'u! Kaj vang'o'frap'i ĝi pov'as ne nur per si'a brut'ec'o, sed ankaŭ per tro'a intim'ec'o aŭ flat'em'o. Dir'i al ge'kamarad'o'j “vi'a'j sinjor'a'j moŝt'o'j” ne est'as mal'pli ŝok'e ol titol'i alt'rang'ul'o'j'n per “kar'a'j amik'o'j”.

La titol'ad'o dev'as adapt'iĝ'i al la karakter'o de la parol'ad'o kaj al la rilat'o inter la orator'o kaj la publik'o. En kamarad'ec'a, amik'ec'a kun'ven'o taŭg'as la titol'o'j “ge'amik'o'j, ge'kamarad'o'j”. En fak'ul'a kongres'o, en akademi'o kaj universitat'o, orator'o scienc'e sam'rang'a aŭ hav'ant'a pli alt'a'n rang'o'n, pov'as uz'i la titol'o'n “ge'koleg'o'j”. Sed, se li ne est'as almenaŭ sam'rang'a, li titol'as per “sinjor'in'o'j kaj sinjor'o'j” aŭ “sinjor'o'j profesor'o'j” aŭ simil'e. Por la milit'a super'ul'o la publik'o est'as la “soldat'o'j, sub'oficir'o'j kaj oficir'o'j” de'pend'e de la konsist'o. La predik'ant'o direkt'as si'n al “kar'a'j ge'kred'ant'o'j” aŭ al “frat'o'j per Krist'o” aŭ simil'e laŭ la kutim'o de la koncern'a religi'o. La advokat'o'j kaj prokuror'o'j parol'as antaŭ la “alt'a tribunal'o”, antaŭ la “sinjor'o prezid'ant'o kaj alt'a juĝ'ist'ar'o” k.s. La diplomat'a ceremoni'ar'o preskrib'as la titol'ad'o'n al divers'a'j alt'rang'ul'o'j en divers'a'j situaci'o'j. En politik'a'j parol'ad'o'j oni mult'e uz'as la titol'o'j'n “civit'an'o'j”, “ge'amik'o'j”. Al esperant'ist'a publik'o oni oft'e don'as la titol'o'n “ge'sam'ide'an'o'j”. Kelk'a'j tio'n far'as eĉ parol'ant'e naci'lingv'e. Tio impres'as mistik'e, sekt'ism'e. Oni evit'u ĝi'n! Kaj oni neniam titol'u ne'esperant'ist'o'j'n per tiu vort'o.

Se la kun'ven'o est'as prezid'at'a, se ĉe'est'as eminent'ul'o'j, est'as bon'e apart'e titol'i la prezid'ant'o'n, apart'e la eminent'ul'o'j'n, apart'e la ceter'a'n publik'o'n. Plu'e, se la publik'o konsist'as el divers'a'j element'o'j, pli kaj mal'pli proksim'a'j al la orator'o, oni pov'as ĝi'n du'obl'e aŭ tri'obl'e titol'i, tiel ke ĉiu grup'o est'u tuŝ'it'a, sed ke la plej intim'a est'u titol'it'a ĉe la fin'o. Tia titol'o, ekzempl'e, est'as: “Estim'at'a'j sinjor'in'o'j kaj sinjor'o'j! Ge'amik'o'j! Ge'kamarad'o'j!”.

La ĉef'a afer'o est'as ĉirkaŭ'pren'i per la titol'ad'o la tut'a'n aŭskult'ant'ar'o'n, sed tiel ke neni'u sent'u si'n ŝok'it'a pro la tro'a, ne'ĝentil'a egal'ig'o sub unu ĝeneral'a titol'o, aŭ pro la super'flu'a eksklud'o el sub la ĝeneral'a titol'o kaj en'vic'ig'o en i'a'n special'a'n titol'o'n.

Oni ne forges'u, ke ankaŭ la titol'ad'o de'pend'as de ĉiu'j intern'a'j ec'o'j kaj ekster'a'j cirkonstanc'o'j de la parol'ad'o. Grav'a scienc'ul'o, ĉe'est'ant'a preleg'o'n de student'o en student'a societ'o, dev'us est'i apart'e titol'it'a. Sed tiu sam'a scienc'ul'o, aŭskult'ant'a parol'ad'o'n de la sam'a student'o en politik'a popol'kun'ven'o, pov'as tut'e bon'e est'i ampleks'it'a per la ĝeneral'a titol'o “civit'an'o'j”.

Oni ankaŭ memor'u, ke tro'a abund'o de titol'o'j ĝen'as kaj pov'as mal'bon'e influ'i la publik'o'n, kre'ant'e dis'romp'it'ec'o'n inter la aŭskult'ant'o'j. Tial est'as konsil'ind'e ne uz'i mult'a'j'n titol'o'j'n krom en okaz'o de ver'a neces'o. Precip'e se la parol'ad'o est'as far'at'a en intim'a rond'o, se ĝi ne est'as tre solen'a, se ĝi daŭr'as nur kelk'a'j'n minut'o'j'n, oni evit'u la mult'a'j'n titol'o'j'n.

La korekt'a titol'ad'o ne est'as nur afer'o de ĝentil'ec'o. Ĝi ankaŭ kun'lig'as la publik'o'n, help'as al ĝi'a homogen'iĝ'o, proksim'ig'as ĝi'n al la orator'o. Krom en kelk'a'j tip'o'j de parol'ad'o'j, kie la titol'ad'o est'as pli aŭ mal'pli fiks'it'a de la kutim'o aŭ de la tradici'o (diplomat'a, eklezi'a, soldat'a, juĝ'ej'a parol'art'o'j), la orator'o hav'as sufiĉ'e larĝ'a'j'n ebl'ec'o'j'n pri elekt'o kaj kombin'o de titol'o'j. Ĝeneral'e, li klopod'u uz'i titol'o'j'n pli intim'a'j'n (amik'o, frat'o, kamarad'o) en parol'ad'o'j emoci'e-demonstrativ'a'j, kaj titol'o'j'n pli dign'a'j'n en parol'ad'o'j kun karakter'o deliberativa, precip'e en lekci'o'j kaj preleg'o'j.

La en'hav'o mem de la en'konduk'o prepar'as la aŭskult'ant'o'j'n al la ĉef'tem'o. En ĝi oni pov'as prezent'i per kelk'a'j vort'o'j la grav'ec'o'n de la afer'o. Sam'e tiel oni pov'as montr'i la kaŭz'o'j'n kaj la cel'o'n de la parol'ad'o, la motiv'o'j'n pro kiu'j la orator'o decid'iĝ'is parol'i ĝust'e pri la koncern'a tem'o. Laŭ la cirkonstanc'o'j, est'as bon'e dank'i al la organiz'int'o'j pro la okaz'ig'o de la parol'ad'o kaj al la publik'o pro la ĉe'est'o. Kelk'foj'e oni eĉ pov'as rekt'e pet'i pri atent'o kaj bon'vol'em'o, precip'e se la defend'at'a afer'o ne est'as tre popular'a, aŭ se la tem'o est'as iom pez'a.

Al la en'konduk'o est'as kelk'foj'e neces'e lig'i la anonc'o'n, nom'e mal'long'a'n, klar'a'n plan'o'n de la parol'ad'o. La orator'o skiz'e inform'as pri la ord'o, laŭ kiu li pri'trakt'os la divers'a'j'n demand'o'j'n en la ĉef'part'o. La anonc'o montr'iĝ'is tre taŭg'a precip'e en pled'o'j, grand'a'j diskurs'o'j kaj lekci'o'j. La publik'o, hav'ant'e antaŭ si'a'j okul'o'j la tut'a'n en'hav'o'n de la pri'trakt'ot'a afer'o, pov'as pli trankvil'e kaj kun pli bon'a kompren'o sekv'i la mal'volv'o'n de la unu'op'a'j part'o'j. En la ali'a'j parol'ad'o'j de anonc'o est'as super'flu'a kaj en kelk'a'j kaz'o'j ĝi est'as pli ol ĝen'a. Orator'o, kiu en funebr'a oraci'o anonc'us en'konduk'e, ke li unu'e parol'os pri la civit'an'a'j virt'o'j de la mort'int'o, post'e pri li'a'j scienc'a'j merit'o'j kaj fin'e pri li'a nobl'ec'o en la privat'a viv'o, tiu orator'o ver'e ne est'us orator'o! Sistem'o'n dev'as, sen'dub'e, posed'i ĉiu parol'ad'o! Sed ne ĉiu parol'ad'o dev'as ĝi'n publik'e anonc'i!

En mult'a'j okaz'o'j mal'long'a inform'o pri la ĉef'punkt'o'j de la parol'ad'o, publik'ig'it'a en gazet'o'j aŭ en invit'il'o'j, bon'e anstataŭ'ig'as la en'konduk'a'n anonc'o'n.

En predik'o'j la en'konduk'o oft'e konsist'as el leg'ad'o de part'et'o el Evangeli'o.

La long'ec'o de la en'konduk'o dev'as est'i proporci'a al la long'ec'o du la tut'a parol'ad'o. En'konduk'o, kiu form'us du'on'o'n de la parol'ad'o, ne est'as en'konduk'o! La en'konduk'o kutim'e ampleks'as unu ses'on'o'n ĝis unu dek'on'o de la parol'ad'o. Ju pli long'a est'as la parol'ad'o, des pli mal'long'a est'as la en'konduk'o kompar'e kun la tut'o. Salut'parol'ad'et'o de kvar minut'o'j pov'as bon'e hav'i en'konduk'o'n de unu minut'o; en pled'o de kvar hor'o'j est'us ne'ebl'a unu'hor'a en'konduk'o!

En kelk'a'j tip'o'j de parol'ad'o'j la en'konduk'o est'as tre mal'long'a: nur titol'ad'o kaj unu, du fraz'o'j. Se la agord'o est'as tia, ke ĝi plen'e konven'as al la cel'o de la parol'ad'o, ne est'as neces'e apart'e prepar'i la publik'o'n. Oni pov'as tuj al'paŝ'i al la afer'o mem. Tia'j est'as precip'e la soldat'a'j parol'ad'o'j, la predik'o'j, la tost'o'j, la panegir'o; la fest'parol'ad'o'j kaj ĝeneral'e la pli'mult'o de okaz'a'j parol'ad'o'j.

En ne'kon'at'a medi'o, antaŭ heterogen'a publik'o, en ne'konven'a ej'o k.s. kelk'foj'e est'as oportun'e pli'long'ig'i la en'konduk'o'n. Unu'flank'e, tiu ebl'ig'as al la publik'o al'kutim'iĝ'i al la aspekt'o, al la voĉ'o, al la esprim'manier'o de la orator'o. Ali'flank'e, li mem hav'as la okaz'o'n firm'ig'i si'a'n pozici'o'n. Observ'ant'e la karakter'o'n de la aŭskult'ant'o'j, li sukces'as kun'lig'i ili'n pli firm'e, trans'form'i ili'n en ver'a'n publik'o'n kaj adapt'i la form'o'n de si'a parol'ad'o al la situaci'o. Laŭ la ebl'ec'o, la orator'o ne trans'ir'u al la ĉef'part'o de la parol'ad'o antaŭ ol est'as star'ig'it'a la neces'a kontakt'o inter la publik'o kaj li. Tio, ja, est'as unu el la ĉef'a'j cel'o'j de la en'konduk'o.

La Ĉef'part'o (II) pov'as hav'i tre divers'a'j'n form'o'j'n. Ĝi konsist'as el unu'nur'a aŭ el plur'a'j part'o'j. Ĉiu el la part'o'j pov'as pri'trakt'i po unu aŭ po plur'a'j punkt'o'j, kaj ĉiu punkt'o konsist'as el unu aŭ plur'a'j er'o'j, esprim'it'a'j en period'o'j kaj fraz'o'j. Ĉio ĉi est'as taŭg'e, ne'rimark'ebl'e kun'lig'it'a.

La ĉef'part'o pov'as, ekzempl'e, konsist'i el ekspon'o, persvad'o kaj refut'o laŭ la klasik'a skem'o. Ĝi, do, hav'as tri part'o'j'n, kiu'j'n ni sign'os per la liter'o'j A, B, C. En la ekspon'o oni pov'as prezent'i plur'a'j'n fakt'o'j'n, kiu'j'n ni sign'u per la cifer'o'j 1, 2, 3... Sam'e tiel la persvad'o pov'as konsist'i el plur'a'j argument'o'j, kaj la refut'o el plur'a'j kontraŭ'argument'o'j. Ankaŭ ili est'u sign'it'a'j per la cifer'o'j 1, 2, 3... La plur'a'j fakt'o'j, argument'o'j kaj kontraŭ'argument'o'j pov'as est'i sam'e grav'a'j inter si kaj sen'de'pend'a'j unu de la ali'a, aŭ en ĉiu el tiu'j part'o'j (ekspon'o, persvad'o, refut'o) la unu'op'a'j punkt'o'j (fakt'o'j, argument'o'j, kontraŭ'argument'o'j) pov'as sekv'i unu el la ali'a. Ni supoz'u, ke ili est'as sam'e grav'a'j kaj inter si sufiĉ'e sen'de'pend'a'j, sed tiel ke ili'a tut'o en ĉiu el la part'o'j sekv'ig'as cert'a'n konklud'o'n (x, y, z), kaj ke el ĉiu'j konklud'o'j sekv'as la fin'a konklud'o (K).

La skem'o de tia ĉef'part'o aspekt'as, do, jen'e:

Se la fakt'o'j, la argument'o'j kaj la kontraŭ'argument'o'j, sekv'as logik'e unu el la ali'a, la skem'o aspekt'as jen'e:

A (1→2→3) →x→B (1→2→3→4) →y→C (1→2→3) →z→||→x+y+z=K

Se nur en unu el la part'o'j la unu'op'a'j punkt'o'j sekv'as unu el la ali'a, dum en la ali'a'j part'o'j ili est'as sam'rang'a'j kaj sen'de'pend'a'j, la skem'o ricev'as adekvat'a'n form'o'n. Ĝi aspekt'as, ekzempl'e, jen'e:

Ĉiu el la unu'op'a'j punkt'o'j, aŭ nur kelk'a'j el ili, pov'as konsist'i el plur'a'j er'o'j (a, b, c...). Tiam la skem'o ŝanĝ'as si'a'n aspekt'o'n:

La supr'a'j ekzempl'o'j de skem'o'j; kiu'j - kompren'ebl'e - pov'as hav'i ankaŭ ali'a'n aspekt'o'n, rilat'as ĉef'e al juĝ'ej'a kaj politik'a parol'art'o'j. La ali'a'j parol'ad'o'j kutim'e ne obe'as al ili. De'pend'e de la tip'o kaj de la konkret'a en'hav'o, la skem'o vari'as. Tre simpl'a preleg'o, ekzempl'e pri la impres'o'j el iu vizit'it'a land'o, pov'as hav'i ĉef'part'o'n, konsist'ant'a'n el kvar part'o'j (land'o, hom'o'j, publik'a viv'o, kultur'o). Ĉiu el la part'o'j pov'as hav'i plur'a'j'n punkt'o'j'n, ekzempl'e la publik'a viv'o: politik'a'j parti'o'j, sindikat'o'j, kooperativ'o'j, gazet'ar'o; la kultur'o: art'o, instru'ad'o. El ĉiu'j part'o'j sekv'as la ĝeneral'a konklud'o (K). La skem'o est'as:

Sed tia preleg'o pov'us est'i ankaŭ ali'e ord'ig'it'a, ekzempl'e: A materi'a kultur'o kun la punkt'o'j 1/ natur'a'j riĉ'aĵ'o'j (a/ min'o'j, b/ arb'ar'o'j, c/ grund'o kultur'ebl'a), 2/ industri'o (a/ pez'a industri'o, b/ mal'pez'a industri'o); B spirit'a kultur'o kun la punkt'o'j 1/ art'o (a/ literatur'o, b/ pentr'o'art'o, c/ teatr'o, d/ muzik'o), 2/ eduk'o (a/ element'a instru'ad'o, b/ super'a instru'ad'o). La skem'o de tia parol'ad'o est'as:

Est'as absolut'e ne'ebl'e prezent'i preciz'e ĉiu'j'n skem'o'j'n de la ĉef'part'o. Ili'a nombr'o est'as preskaŭ tiom grand'a, kiom'a est'as la nombr'o de tem'o'j kaj de orator'o'j. Tamen, unu ĝeneral'a regul'o ekzist'as. Ĉiu ĉef'part'o, de'pend'e de la konkret'a en'hav'o kaj de la cel'o, dev'as est'i konsci'e ord'ig'it'a. La parol'ad'o ne est'as babil'ad'o pri kio ajn. Ĝi ne pov'as konsist'i el hazard'a'j pens'o'j, amas'ig'it'a'j sen ia ajn ord'o unu super la ali'a aŭ inter'miks'it'a'j unu kun la ali'a. La parol'ad'o est'as palac'o, art'e konstru'it'a el mult'a'j ŝton'o'j, kaj ne amas'eg'o da dis'ĵet'it'a'j ŝton'o'j.

La arkitekt'a konstru'o de la ĉef'part'o montr'as la intelekt'a'n fort'o'n kaj la art'a'n talent'o'n de la orator'o. Bon'a divid'o de la ĉef'part'o en part'o'j'n, punkt'o'j'n, er'o'j'n; bel'a proporci'o inter ili; ili'a sam'temp'a kun'lig'it'ec'o - jen la kvalit'o'j de bon'a ĉef'part'o.

La Fin'o (III) est'as la konklud'a part'o de la parol'ad'o.

Konklud'o'j'n oni pov'as far'i ankaŭ en la ĉef'part'o. Post ĉiu pri'trakt'it'a punkt'o kelk'foj'e, post ĉiu unu'op'a part'o tre oft'e! Tiu'j konklud'o'j est'as salt'o'bret'o'j al la sekv'a punkt'o, al la sekv'a part'o. La fin'a konklud'o hav'as ali'a'n signif'o'n. Ĝi ne prepar'as nov'a'j'n konklud'o'j'n, sed ĝi resum'as ĉiu'j'n antaŭ'a'j'n kun la cel'o definitiv'e decid'ig'i la publik'o'n favor'e al la pri'parol'it'a afer'o.

La ĉef'konklud'o pov'as ankaŭ trov'iĝ'i ĉe la fin'o de la ĉef'part'o. Ĝi pov'as eventual'e est'i sekv'at'a de plu'a part'et'o. En tiu'j okaz'o'j, kompren'ebl'e, la ĉef'konklud'o ne aparten'as formal'e al la fin'o sed al la ĉef'part'o.

La fin'o est'as la plej emoci'a part'o de la parol'ad'o. Eĉ se dum la antaŭ'a'j part'o'j la orator'o direkt'is si'n preskaŭ ekskluziv'e aŭ prefer'e al la intelekt'o, nun li turn'as si'n antaŭ ĉio al la sent'o'j aŭ nur al ili. Bon'e prepar'int'e la spirit'o'j'n en la ĉef'part'o, li pas'as al la last'a salt'atak'o por don'i la decid'a'n bat'o'n, por venk'ig'i si'a'n ide'o'n.

La intern'a fort'o de la fin'o re'spegul'iĝ'as en la form'o. La voĉ'o de la orator'o esenc'e ŝanĝ'iĝ'as koncern'e intens'ec'o'n, alt'ec'o'n kaj kolor'o'n. Li'a'j gest'o'j - de'pend'e de la parol'ad'karakter'o - est'as aŭ tre larĝ'a'j, aŭ ili pov'as tut'e mal'aper'i. Li'a si'n'ten'o kaj la tut'a alt'e lev'it'a ton'o de la parol'ad'o klar'e antaŭ'dir'as la baldaŭ'a'n last'a'n vort'o'n.

Sam'e kiel en muzik'a verk'o oni antaŭ'sent'as la fin'a'n akord'o'n, tiel sam'e en bon'a orator'aĵ'o oni antaŭ'sent'as La fin'a'n fraz'o'n. Plu'e, sam'e kiel en la spirit'o'j de la publik'o, aŭskult'ant'a grand'a'n simfoni'o'n ek'est'as apart'a, nobl'a, apenaŭ re'ten'ebl'a ekscit'o de sent'o'j, vip'at'a'j de la fin'a'j son'ond'o'j, tiel sam'e la orator'a publik'o, super'ŝut'at'a de alt'stil'a'j fraz'o'j anonc'ant'a'j la fin'o'n, trov'iĝ'as en stat'o de tord'it'a anim'streĉ'it'ec'o. Kaj - ankoraŭ'foj'e sam'e - post la last'a akord'o, post la last'a fraz'o, la kontent'ec'o pro la prezent'it'a art'a kaj intelekt'a ĝu'o, la subit'a mal'streĉ'iĝ'o de nerv'o'j sen'ŝarĝ'iĝ'as en apart'a jubil'o, en spontan'a aprob'o.

Simil'e al la en'konduk'o, la fin'o dev'as est'i prepar'it'a tre bon'e, preskaŭ laŭ'vort'e. Est'as eĉ konsil'ind'e kun'met'i plur'a'j'n variant'o'j'n de la fin'o, tiel ke - laŭ la cirkonstanc'o'j - oni pov'u elekt'i la plej taŭg'a'n, aŭ el'uz'i plur'a'j'n si'n'sekv'e, aŭ improviz'i nov'a'n fin'o'n el ili'a kombin'o.

Kutim'e la fin'o konsist'as el du part'o'j. Tut'e mal'long'a resum'o de la antaŭ'a'j konklud'o'j, kiu'j kun'e rezult'ig'as la ĝeneral'a'n, ĉef'a'n konklud'o'n, form'as la pont'o'n inter la ĉef'part'o kaj la fin'o. El formal'a vid'punkt'o tiu ĉef'konklud'o prefer'e aparten'as al la fin'o ol al la ĉef'part'o. Sed kelk'foj'e ĝi trov'iĝ'as antaŭ ali'a part'et'o de la ĉef'part'o kaj en tiu okaz'o ĝi ne pov'as, kompren'ebl'e, aparten'i al la fin'o.

La du'a part'o de la fin'o est'as regul'e emoci'a al'vok'o - rekt'a aŭ mal'rekt'a - al akcept'o de la esprim'it'a'j ide'o'j. La last'a fraz'o est'as la plej fort'a, kaj la ton'o laŭ kiu ĝi est'as el'dir'it'a, evident'e montr'as, ke la parol'ad'o fin'iĝ'is. Mal'bon'a est'as la kutim'o de kelk'a'j orator'o'j fin'i la parol'ad'o'n per vort'o'j, kiu'j rekt'e indik'as la fin'o'n. Ne est'as bon'e dir'i “mi fin'is”, aŭ “mi dir'is”, aŭ “mi dank'as vi'n”, aŭ simil'e, kvankam en kelk'a'j okaz'o'j ankaŭ tio est'as ebl'a. Bon'a orator'o sent'ig'as la fin'o'n de la parol'ad'o, sed ne anonc'as ĝi'n formal'e! Nur la person'o'j, kiu'j fakt'e ne sci'as fin'i, util'ig'as tiu'n primitiv'a'n rimed'o'n por iel met'i la fin'a'n punkt'o'n.

Ne mal'oft'e okaz'as, ke la orator'o dev'as rezign'i pri la antaŭ'e prepar'it'a fin'o. Iu apart'a okaz'aĵ'o en la ej'o, iu feliĉ'a ide'o kaŭz'it'a de ia medi'o, iu bon'a pens'o el'vok'it'a de la parol'ad'flu'o mem, tren'as li'n al fin'o ebl'e pli bon'a ol la prepar'it'a. La orator'o dev'as fulm'rapid'e decid'iĝ'i ĉu kapt'i tiu'n nov'a'n ide'o'n por la fin'o de si'a parol'ad'o kaj rezign'i pri la prepar'it'a fin'o, aŭ ag'i invers'e, aŭ - pes'int'e la du ide'o'j'n - util'ig'i eventual'e ambaŭ, tiel ke la pli fort'a est'u la last'a.

Okaz'as ankaŭ, ke antaŭ la el'dir'o de ĉio antaŭ'vid'it'a por la ĉef'part'o, est'as neces'e fin'i la parol'ad'o'n. Pro divers'a'j kaŭz'o'j la orator'o pov'as est'i dev'ig'it'a grand'ig'i la en'konduk'o'n, pri'trakt'i pli detal'e kelk'a'j'n punkt'o'j'n, don'i ne'antaŭ'vid'it'a'j'n eksplik'o'j'n, respond'i al rimark'o'j k.s. Ĉio ĉi pov'as tiom long'ig'i la parol'ad'o'n, ke la orator'o dev'as ĝi'n fin'i pli fru'e, rezign'ant'e pri mult'a'j bon'a'j ide'o'j kaj fort'a'j argument'o'j antaŭ'prepar'it'a'j. Tiu rezign'o postul'as kuraĝ'o'n! Ĝi est'as unu el la konsist'a'j ec'o'j de la orator'a kuraĝ'o. Se li vid'as, ke la plu'a daŭr'ig'o, pro la tro'a long'ec'o, pov'us en'danĝer'ig'i la tut'o'n, li prefer'e fin'as la parol'ad'o'n tuj.

Kelk'foj'e la orator'o pov'as ankaŭ en tia'j okaz'o'j al'glu'i la prepar'it'a'n fin'o'n al la jam el'dir'it'a ĉef'part'o, sed oft'e est'as pli bon'e improviz'i nov'a'n fin'o'n, kiu est'as pli konform'a al la ide'o'j fakt'e esprim'it'a'j en la parol'ad'o.

Est'as menci'ind'a ankoraŭ unu kaz'o de antaŭ'temp'a fin'o. La ard'o de la parol'ad'o pov'as tiom entuziasm'ig'i la publik'o'n, ke ĝi ne'atend'it'e ek'aplaŭd'as. Se tio okaz'as komenc'e aŭ mez'e de la ĉef'part'o, la orator'o ricev'as apog'o'n por la plu'a daŭr'ig'o. Sed se la publik'o tondr'e ek'aplaŭd'as en la fin'a'j part'o'j, la orator'o rapid'eg'e pri'pens'u ĉu tio ne pov'us prezent'i pli bon'a'n fin'o'n ol kia est'is la prepar'it'a. Bon'a orator'o, al kiu ŝajn'as, ke la prepar'it'a fin'o ne el'vok'us pli fort'a'n efik'o'n, rezign'as pri ĝi.

Ĝeneral'e, la fin'o pov'as konsist'i el plur'a'j, laŭ'grad'a'j fin'fraz'o'j, sam'e kiel muzik'a verk'o pov'as hav'i kelk'a'j'n fin'akord'o'j'n, el kiu'j ĉiu pov'us princip'e est'i la fin'a, sed fakt'e signif'as nur prepar'o'n post nov'a, pli impres'a akord'o. Grav'a est'as la gradaci'o. La sekv'a fraz'o est'u ĉiam pli fort'a ol la antaŭ'a. La plej impres'a nepr'e est'u la last'a. Ĝi dev'as el'vok'i aprob'o'n. Se ankaŭ la antaŭ'a'j el'vok'as ĝi'n, des pli bon'e.

La long'ec'o de la fin'o respond'as al la daŭr'o de la tut'a parol'ad'o. Kutim'e la fin'o est'as iom mal'pli long'a ol la en'konduk'o. Ĝi pov'as konsist'i eĉ el unu'nur'a fort'a fraz'o. Precip'e la antaŭ'temp'a'j, subit'a'j fin'o'j est'as tre mal'long'a'j.

En la parol'ad'o de Brutus* oni pov'as bon'e disting'i la en'konduk'o'n (I), la ĉef'part'o'n (II) kaj la fin'o'n (III).

La en'konduk'o (I) konsist'as el du part'o'j: titol'ad'o (A) kaj al'vok'o al atent'o (B). Ĝi ne hav'as anonc'o'n. Ĝi tekst'as:

A: Roman'o'j, sam'land'an'o'j kaj amik'o'j!

B: Aŭd'u mi'n pro mi'a afer'o kaj silent'iĝ'u, por ke vi aŭd'u! Kred'u al mi pro mi'a honor'o kaj respekt'u mi'a'n honor'o'n, por ke vi kred'u! Juĝ'u mi'n per vi'a saĝ'o kaj vigl'ig'u vi'a'n sagac'o'n, por ke vi pli bon'e juĝ'u!

La ĉef'part'o (II) est'as unu'ec'a, sed ĝi en'hav'as tri punkt'o'j'n:

1) la person'a'n rilat'o'n de Brutus al Cezar'o;

2) la rilat'o'n de Brutus al patr'o'land'o;

3) la prav'ig'o'n de la mort'ig'o en la interes'o de la respublik'o, malgraŭ la person'a amik'ec'o de Brutus al Cezar'o.

La fin'o (III) konsist'as el du part'et'o'j. En la unu'a Brutus resum'as la antaŭ'a'n parol'ad'o'n per la ide'o, ke nun ĉiu viv'os bon'e kaj liber'e en la respublik'o. En la du'a part'et'o, tre'eg'e fort'a, Brutus deklar'as si'n pret'a mort'ig'i si'n mem, kiam la patr'o'land'o postul'os tio'n de li. La fin'o tekst'as:

A) Jen ven'as li'a korp'o, funebr'at'a de Mark'o Antonio, kiu, kvankam li ne part'o'pren'is li'a'n mort'ig'o'n, hav'os tamen profit'o'n de li'a mort'o: rol'o'n en la respublik'o - kaj tio'n sam'a'n ja ĉiu el vi hav'os.

B) Nun mi for'ir'as, sed sci'u: kiel mi mort'ig'is mi'a'n plej kar'a'n amik'o'n por la bon'o de Romo, tiel mi hav'as ankaŭ por mi mem tiu'n sam'a'n glav'o'n, kiam plaĉ'os al mi'a patr'uj'o postul'i mi'a'n mort'o'n.

La skem'o de tiu parol'ad'et'o est'as, do, jen'a:

La en'konduk'o est'as iom pli long'a ol la fin'o, dum la ĉef'part'o konsist'as el tri punkt'o'j fort'e kun'lig'it'a'j unu al la ali'a: am'o al Cezar'o, ankoraŭ pli fort'a am'o al patr'o'land'o, do mort'o por Cezar'o! La du'a punkt'o est'as la plej grav'a. Ĝi prav'ig'as la mort'ig'o'n. Tial Brutus don'as al ĝi la plej grand'a'n atent'o'n. Li inter'plekt'as ĝi'n ankaŭ en ĉiu fraz'o de la unu'a punkt'o, krom en la unu'a fraz'o.

Ankaŭ la parol'ad'o de Antonio - esenc'e politik'a parol'ad'o, kvankam li mem ruz'e nom'as ĝi'n funebr'a - konsist'as el en'konduk'o, ĉef'part'o kaj fin'o.

La en'konduk'o (I) en'hav'as, krom la titol'ad'o (A) kaj la pet'o pri atent'o (B), ankaŭ la cel'o'n (C): funebr'i la mort'int'o'n.

La ĉef'part'o (II) konsist'as el kvin konciz'a'j part'et'o'j:

A) Laŭd'o de la alt'a'j kvalit'o'j de la mort'ig'it'o kun sam'temp'a ironi'ad'o direkt'it'a kontraŭ Brutus. Ĝi hav'as plur'a'j'n punkt'o'j'n:

(1) riĉ'ig'o de Romo, (2) modest'ec'o kaj (3) bon'kor'ec'o, kiu'j hav'as la cel'o'n pruv'i, ke Cezar'o ne est'is ambici'a.

B) Incit'o de la amas'o per'e de la alud'o al la testament'o kun pli'fort'ig'o de la ironi'ad'o kontraŭ Brutus. La cel'o est'as montr'i, ke Cezar'o est'is amik'o de la popol'o.

C) Perfid'ec'o de Brutus kaj de la ali'a'j konspir'int'o'j. Ĝi hav'as plur'a'j'n punkt'o'j'n: (1) montr'ad'o de la lok'o'j, kie'n bat'is la ĉef'a'j konspir'int'o'j la korp'o'n de Cezar'o, (2) kontrast'o inter la am'o de Cezar'o al Brutus kaj la perfid'a mal'dank'em'o de la last'a al Cezar'o, (3) ident'ig'o de la amas'interes'o'j al la viv'o de Cezar'o. Konklud'o (x): la fal'o de Cezar'o est'as fort'a bat'o por la popol'o (“fal'eg'is tiam mi kaj vi, ni ĉiu'j”). Post tiu ĉi ekster'ordinar'e ekscit'a part'o logik'e sekv'as:

D) Al'vok'o al ribel'o kun tri punkt'o'j: (1) lam'a defend'o de la konspir'int'o'j por kre'i pli fort'a'n indign'o'n kontraŭ ili, (2) montr'i si'n simpl'ul'o kontrast'e al kvazaŭ'a grand'a orator'kapabl'o de Brutus (“Mi orator'o ne est'as, kiel Brutus, sed, kiel vi mi'n kon'as, simpl'a hom'o...”), (3) mal'rekt'a al'vok'o al ribel'o (“Se mi est'us Brutus, kaj li, mal'e, Antonio...”). Kiam la orator'o vid'as, ke tiu konklud'o (al'vok'o al ribel'o) traf'as la cel'o'n, li al'ir'as al la last'a part'o:

E) Leg'ad'o de la testament'o, per kio li pli'fort'ig'as la jam ating'it'a'n efik'o'n.

La fin'o (III) konsist'as el tut'e mal'long'a fraz'o: “Kia Cezar'o! Kiam ven'os ali'a tia?!”

Sekv'e la skem'o de la parol'ad'o est'as:

Kiel oni vid'as ĉiu part'o hav'as konklud'o'n. En la part'o A ĝi ne est'as rekt'e el'dir'it'a, sed ĝi logik'e sekv'as: Cezar'o ne est'is ambici'a, sed tre modest'a. En la du'a part'o B sam'e mank'as formal'a konklud'o, sed ĝi est'as vid'ebl'a el la kun'tekst'o: Cezar'o est'is amik'o de la popol'o. La sub'kompren'it'a'j konklud'o'j de A kaj B esprim'iĝ'as, ceter'e, en la konklud'o C (x). Tiu konklud'o C (x) est'as tre rekt'e esprim'it'a: “Fal'eg'is tiam mi kaj vi, ni ĉiu'j”. Ankaŭ en D la konklud'o (y) est'as rekt'e esprim'it'a: por venĝ'i si'n, la popol'o dev'as ek'ribel'i kontraŭ la konspir'int'o'j'n (“... kiu instig'us eĉ la roma'j'n ŝton'o'j'n lev'iĝ'i kaj ribel'i”). La part'o E ne bezon'as apart'a'n konklud'o'n, ĉar ĝi hav'as nur la cel'o'n pli'fort'ig'i la ĉef'konklud'o'n D (y). Tia'manier'e la ĉef'konklud'o est'as prepar'at'a kaj postulat'a de la antaŭ'a'j parol'ad'part'o'j kaj de ili'a komun'a konklud'o C (x), sed ĝi est'as fort'eg'e apog'at'a ankaŭ de la post'a parol'ad'part'o E. La fin'o konciz'eg'e resum'as la tut'a'n parol'ad'o'n kaj sam'temp'e emoci'e aktiv'ig'as la amas'o'n.

En la parol'ad'o de Antonio la en'konduk'o est'as mult'e pli long'a ol la fin'o. Tio est'as kompren'ebl'a, ĉar en la komenc'o li hav'is antaŭ si mal'amik'a'n publik'o'n, kiu'n li dev'is iom pli long'e prepar'i por la ĉef'part'o. Ĉe la fin'o la publik'o est'as je li'a flank'o, li plen'e estr'as ĝi'n. Tial ne est'as neces'e far'i long'a'n fin'o'n, kiu pov'us nur fuŝ'i la ating'it'a'n efik'o'n.

La kvin mal'long'a'j part'o'j de la ĉef'part'o est'as form'e simetri'a'j, kio respond'as al la logik'a si'n'sekv'o de la kvin ide'o'j: Cezar'o ne est'is ambici'a - li est'is amik'o de la popol'o - li'a fal'o signif'as bat'o'n por la popol'o - sekv'e la popol'o dev'as lev'iĝ'i kontraŭ la konspir'int'o'j'n - la testament'o de Cezar'o prezent'as nov'a'n pruv'o'n pri li'a am'o al la popol'o.

Por al'kutim'iĝ'i al bon'a divid'o de la parol'ad'o, est'as tre konsil'ind'e analiz'i la parol'ad'o'j'n de fam'a'j orator'o'j. Precip'e la parol'ad'o'j de Ciceron'o kaj Demosten'o prezent'as ver'a'j'n juvel'o'j'n ne nur el en'hav'a, sed ankaŭ el form'a vid'punkt'o'j. Aŭskult'ant'e bon'a'n orator'aĵ'o'n oni ankaŭ pov'as analiz'i ĝi'a'n en'hav'o'n kaj ĝi'a'n form'o'n.

3. Prepar'ad'o Kaj Elokuci'o

Post ĉio dir'it'a pri la orator'o, pri la publik'o kaj pri la parol'ad'o mem, nur iom'o est'as dir'ind'a pri la teknik'o de la prepar'ad'o kaj pri la elokuci'o, la el'dir'o de la parol'ad'o.

Grav'a regul'o, valid'a por ĉiu'j orator'o'j - eĉ por la plej grand'a'j; por ĉiu'j parol'ad'o'j - eĉ por la plej sen'signif'a'j, est'as nepr'e observ'ind'a: oni ne parol'u sen prepar'o.

Prepar'i parol'ad'o'n signif'as preciz'e sci'i, jam antaŭ la elokuci'o, kio'n oni dezir'as dir'i. Oni pov'as prepar'i parol'ad'o'n dum plur'a'j tag'o'j, aŭ dum mult'a'j semajn'o'j. Oni pov'as ĝi'n prepar'i ankaŭ en kelk'a'j minut'o'j aŭ sekund'o'j. Sed ĉiam oni dev'as ĝi'n prepar'i. Tio'n postul'as la ĝentil'ec'o al la publik'o, la interes'o de la afer'o, eĉ la mem'am'o de la orator'o.

Se la orator'o neniel pov'as evit'i invit'o'n far'i parol'ad'o'n sen'prepar'e, aŭ se li ne pov'as rifuz'i tia'n subit'a'n pet'o'n; li klopod'u hav'ig'i al si almenaŭ iom da temp'o por trov'i konven'a'n ide'o'n. Li ne ek'parol'u antaŭ ol li ĝi'n hav'as. Nur la plej bon'a'j orator'o'j, hav'ant'a'j grand'a'n praktik'o'n, pov'as escept'e permes'i al si ek'parol'i sen ia ajn antaŭ'prepar'o. Sed ankaŭ ili - dum la lev'iĝ'o aŭ dum la mal'rapid'a ir'ad'o ĝis la tribun'o, dum la el'dir'o de la en'konduk'o, kiu en tia'j okaz'o'j pov'as est'i iom stereotip'a - pri'pens'u la ĉef'part'o'n kaj la fin'o'n.

Regul'e la orator'o prepar'as la parol'ad'o'n en si'a kabinet'o. La prepar'ad'o konsist'as el du disting'a'j labor'o'j: la amas'ig'o de la parol'ad'material'o, unu'e, kaj la form'a ord'ig'o de tiu material'o post'e.

La orator'o, antaŭ ĉio, elekt'as la tem'o'n aŭ la situaci'o ĝi'n dikt'as al li. Konsci'a pri si'a task'o, li koncentr'iĝ'as al la afer'o. Est'as neces'e tra'stud'i la problem'o'n el ĉiu'j flank'o'j, re'freŝ'ig'i la mal'nov'a'n sci'o'n, akir'i nov'a'n. La orator'o kolekt'as fakt'o'j'n, pruv'o'j'n kaj argument'o'j'n. Li konsult'as la literatur'o'n koncern'ant'a'n la tem'o'n, eventual'e li inter'konsil'iĝ'as kun fak'ul'o'j kaj ekspert'o'j serĉ'as kaj esplor'as dokument'o'j'n, enket'as kaj ekzamen'as. Dum si'a labor'o li far'as mal'long'a'j'n not'o'j'n pri ĉio grav'a, kio'n li pov'us util'ig'i en la parol'ad'o. Preciz'a'j indik'o'j pri la nom'o'j dat'o'j, titol'o'j de divers'a'j verk'o'j, mal'long'a'j resum'o'j pri la ĵus hav'ig'it'a sci'o, laŭ'vort'a trans'skrib'o de uz'ot'a'j cit'aĵ'o'j - ĉio ĉi mult'e help'as la orator'o'n en la prepar'ad'o de la parol'ad'o.

Tiel'e, kolekt'int'e abund'a'n material'o'n, la orator'o al'paŝ'as al la du'a part'o de si'a labor'o, nom'e al kun'met'o de la ĝeneral'a plan'o. Plej bon'e est'as tuj el'labor'i la ĉef'part'o'n, tiel ke oni divid'as ĝi'n je la bezon'at'a'j part'o'j. Por ĉiu part'o oni antaŭ'vid'as la tuŝ'ot'a'j'n punkt'o'j'n kaj er'o'j'n. Post'e oni kun'met'as tre detal'a'j'n en'konduk'o'n kaj fin'o'n. Kiel dir'it'e, est'as bon'e el'labor'i eĉ plur'a'j'n variant'o'j'n de la en'konduk'o kaj de la fin'o. La en'konduk'o'n kaj la fin'o'n oni pov'as kun'met'i preskaŭ laŭ'vort'e. Precip'e en tre grav'a'j parol'ad'o'j la en'konduk'o kaj la fin'o est'u atent'e kaj detal'e kun'met'it'a'j kaj eĉ parker'e el'lern'it'a'j. Tio ne signif'as ke dum la elokuci'o ili dev'as est'i ĝust'e tiel el'dir'it'a'j, kiel ili est'is prepar'it'a'j, sed tio don'as al la orator'o fort'a'n apog'o'n por la form'iĝ'o de li'a propr'a cert'ec'o. Orator'o kiu sci'as parker'e la en'konduk'o'n kaj la fin'o'n de si'a parol'ad'o, ne tim'as far'i eventual'e ali'a'n en'konduk'o'n kaj ali'a'n fin'o'n, ĉar li konsci'as, ke en ĉiu okaz'o la jam prepar'it'a'j pov'as li'n el'tir'i el la embaras'o, se li ne trov'as pli bon'a'n ide'o'n.

La divers'a'j'n part'o'j'n, punkt'o'j'n kaj er'o'j'n de la ĉef'part'o oni ne el'labor'as detal'e, sed oni not'as nur la ide'o'j'n, kelk'foj'e per unu'nur'a vort'o. Tiu not'ad'o ne hav'as la cel'o'n est'i parol'ad'o, sed nur memor'ig'i la orator'o'n pri la ide'o'j, kiu'j'n li vol'as el'dir'i, kaj pri la vic'o, laŭ kiu li el'dir'os ili'n. Mal'nov'a est'as la regul'o, kiu dir'as, ke oni dev'as memor'i ne la vort'o'j'n, ne la fraz'o'j'n, sed nur la pens'o'j'n. Tio signif'as, ke ne est'as bon'e verk'i tut'a'j'n fraz'o'j'n, tut'a'j'n period'o'j'n kaj el'lern'i ili'n parker'e, sed ke est'as neces'e nur memor'i la ide'o'j'n esprim'ot'a'j'n. Tiu'j ide'o'j est'os vest'it'a'j en konven'a'n lingv'a'n form'o'n nur post'e, antaŭ la publik'o, dum la elokuci'o.

La not'o'j uz'ot'a'j de la orator'o est'as tiu ruĝ'a faden'o, ĉirkaŭ kiu turn'iĝ'as la parol'ad'o. Se dum la elokuci'o la orator'o pro divers'a'j kaŭz'o'j est'as dev'ig'at'a mal'proksim'iĝ'i de la tem'o, li'a memor'o dev'as ĝust'a'temp'e re'konduk'i li'n al la for'las'it'a faden'o. Se hazard'e li'a memor'o subit'e perfid'as li'n, rapid'a, ne'rimark'ebl'a rigard'o al la not'o'j help'as li'n re'trov'i la voj'o'n. Tial, la not'o'j est'as ne nur neces'a'j por sistem'ig'o de la parol'ad'material'o, sed ili est'as ankaŭ util'a'j help'il'o'j dum la elokuci'o.

La voj'o sekv'ind'a en la prepar'ad'o de la parol'ad'o est'as: prepar'i kiom ebl'e plej mult'e da material'o, tra'stud'i ĝi'n kiel ebl'e plej profund'e; el tiel prepar'it'a material'o en'kadr'ig'i en la skem'o'n de la konkret'a parol'ad'o nur la plej bon'a'n part'o'n; el'dir'i nur tio'n el la plan'it'a parol'ad'o, kio en la moment'o de la elokuci'o ŝajn'as la plej bon'a kaj la plej traf'a. Plej mult'e oni stud'as, mal'pli mult'e oni plan'as, plej mal'mult'e oni el'dir'as. Sed tiu mal'mult'o el'dir'it'a est'u tial suk'o kaj kern'o de ĉio plan'it'a kaj de ĉio tra'stud'it'a. El grand'a pri'labor'it'a material'o facil'e est'as elekt'i la plej bon'a'n por la bezon'o'j de la konkret'a parol'ad'plan'o. El larĝ'e prepar'it'a parol'ad'plan'o facil'e est'as el'las'i kelk'a'j'n punkt'o'j'n dum la elokuci'o. Sed la invers'a voj'o est'as ne nur mal'facil'a. Plej oft'e ĝi est'as ne'ebl'a.

Antaŭ la elokuci'o la orator'o plur'foj'e re'rigard'u si'a'j'n not'o'j'n. Li prov'u ripet'i la unu'op'a'j'n part'o'j'n kaj punkt'o'j'n por konstat'i, ĉu li bon'e memor'as ili'a'n si'n'sekv'o'n. Sen'per'e antaŭ la elokuci'o li ĵet'u la last'a'n rigard'o'n al si'a'j not'o'j, li ripet'u en si'a memor'o almenaŭ la unu'a'n fraz'o'n de la en'konduk'o kaj li ek'parol'u.