Matur'a'j hom'o'j prefer'e ne leg'u mi'a'n rakont'o'n, ĉar est'as en ĝi mal'konven'a'j ĉapitr'o'j, kiu'j'n ili ne kompren'os kaj pro tio pri'mok'os. Sed se ili nepr'e vol'as, ili leg'u — al plen'kresk'ul'o'j oni ja neni'o'n pov'as mal'permes'i — ili ne obe'as.
La rakont'o komenc'iĝ'as tiel: La doktor'o dir'is, ke se la reĝ'o dum tri tag'o'j ne re'san'iĝ'os, est'os tre mal'bon'e. Ĉiu'j tre ĉagren'iĝ'is, kaj la plej mal'jun'a ministr'o sur'met'is okul'vitr'o'j'n kaj demand'is: ”Do kio okaz'os, se la reĝ'o ne re'san'iĝ'os?”
La doktor'o ne vol'is klar'e dir'i tio'n, sed ĉiu'j kompren'is, ke la reĝ'o mort'os.
La plej mal'jun'a ministr'o tre mal'ĝoj'is kaj invit'is al konferenc'o la ali'a'j'n ministr'o'j'n. Ili kolekt'iĝ'is en grand'a salon'o, lok'iĝ'is en komfort'a'j apog'seĝ'o'j ĉe long'a tabl'o.
Antaŭ ĉiu ministr'o kuŝ'is paper'foli'o kaj du krajon'o'j; unu krajon'o est'is ordinar'a, kaj la du'a est'is ĉe unu flank'o blu'a, ĉe la ali'a ruĝ'a, kaj antaŭ la plej mal'jun'a ministr'o star'is sonor'il'et'o.
La ministr'o'j ŝlos'is la pord'o'n, por ke neni'u mal'help'u la kun'sid'o'n, ili lum'ig'is elektr'a'j'n lamp'o'j'n kaj parol'is neni'o'n. Post'e la plej mal'jun'a ministr'o ek'sonor'ig'is la sonor'il'et'o'n kaj dir'is:
”Nun ni inter'konsil'iĝ'os, kio'n far'i, ĉar la reĝ'o est'as mal'san'a kaj ne plu pov'as reg'i.”
”Mi pens'as,” dir'is la milit'ministr'o, ”ke oni dev'as ven'ig'i la kurac'ist'o'n, por ke li klar'e dir'u, ĉu li pov'as san'ig'i li'n.”
Ĉiu'j ministr'o'j tim'is la milit'ministr'o'n, ĉar li ĉiam port'is sabr'o'n kaj revolver'o'n — do ili obe'is al li.
”Bon'e, ni ven'ig'u la kurac'ist'o'n,” ili dir'is.
Sed la kurac'ist'o ne pov'is ven'i baldaŭ, ĉar en tiu moment'o li sur'met'is al la reĝ'o du'dek kvar kup'o'j'n.
”Do ni est'as dev'ig'at'a'j atend'i,” dir'is la plej mal'jun'a ministr'o, ”kaj dum'e ni pri'pens'u, kio'n ni far'os, se la reĝ'o mort'os.”
”Mi sci'as,” dir'is la just'ec'ministr'o, ”ke laŭ'leĝ'e post mort'o de reĝ'o sur'ir'as la tron'o'n la plej mal'jun'a fil'o kaj reg'as.”
”Sed la reĝ'o hav'as nur unu fil'o'n.”
”Oni ne bezon'as pli'a'n.”
”Sed la fil'o de la reĝ'o est'as mal'grand'a Maĉjo — kiel do li pov'as est'i reĝ'o — li eĉ ne sci'as skrib'i.”
”Ne grav'e,” respond'is la justic'ministr'o, ”en ni'a ŝtat'o tio ankoraŭ ne okaz'is, sed en Hispan'uj'o, en Belg'uj'o kaj en ali'a'j land'o'j okaz'is, ke reĝ'o mort'is kaj post'las'is mal'grand'a'n fil'o'n — kaj tiu mal'grand'a fil'o dev'is est'i reĝ'o.”
”O,” jes'is la poŝt- kaj telegraf'ministr'o, ”mi eĉ vid'is poŝt'mark'o'j'n kun fotograf'aĵ'o de tia mal'grand'a reĝ'o.”
”Sed, estim'at'a'j sinjor'o'j,” dir'is la kler'ec'ministr'o; ”ne est'as ja ebl'e, ke reĝ'o ne sci'u skrib'i kaj kalkul'i, ke li kon'u nek geografi'o'n nek gramatik'o'n.”
”Mi ankaŭ tio'n opini'as,” dir'is la financ'ministr'o. ”Kiel do reĝ'o pov'as far'i kalkul'o'j'n kaj ordon'ad'i, kiom da nov'a mon'o est'u pres'at'a, se li ne kon'as la multiplik-tabel'o'n.”
”Plej mal'bon'e est'os, kar'a'j sinjor'o'j,” aŭd'ig'is si'n la milit'ministr'o, ”ke tiel mal'grand'a'n reĝ'o'n neni'u tim'os. Kia'manier'e li obe'ig'os al si la milit'ist'o'j'n kaj general'o'j'n?”
”Mi pens'as,” dir'is la ministr'o por ekster'a'j afer'o'j, ”ke ver'e tiel mal'grand'a'n reĝ'o'n neni'u tim'os. Ni ĉiam hav'os strik'o'j'n kaj ribel'o'j'n — mi pri neni'o pov'as respond'i, se vi Maĉjon far'os reĝ'o.”
”Mi ne sci'as, kio far'iĝ'os,” dir'is la koler'it'a justic'ministr'o, ”mi nur unu fakt'o'n kon'as: la leĝ'o klar'e dir'as, ke post mort'o de reĝ'o li'a fil'o far'iĝ'as tron'hered'ant'o.”
”Sed Maĉjo est'as tro mal'grand'a,” kri'is ĉiu'j ministr'o'j,
perfid'o, ke la justic'ministr'o intenc'e las'is mal'ferm'it'a la pord'o'n, ĉar li sci'is pri al'ven'o de la ambasador'o.
”Bon'a'n vesper'o'n,” la ambasador'o dir'is en'ir'ant'e, ”mi ven'as en la nom'o de mi'a reĝ'o, kaj mi postul'as, ke Maĉjo Unu'a far'iĝ'u reĝ'o, kaj se vi ne konsent'os pri tio, est'os milit'o.”
La ministr'o-prezid'ant'o (plej mal'jun'a ministr'o) tre ek'tim'is, sed li ŝajn'ig'is, kvazaŭ tio ne interes'us li'n. Li skrib'is per blu'a krajon'o sur paper'foli'o'n: ”Bon'e, ke est'u milit'o,” kaj don'is la paper'o'n al la fremd'land'a ambasador'o. Ĉi tiu pren'is la paper'o'n, salut'is kaj dir'is: ”Mi sci'ig'os pri tio mi'a'n reg'ist'ar'o'n.”
En tiu moment'o en la salon'o'n en'ir'is la kurac'ist'o, kaj ĉiu'j ministr'o'j komenc'is pet'i li'n, ke li re'san'ig'u la reĝ'o'n, ĉar pov'os okaz'i milit'o kaj mal'feliĉ'o.
”Mi jam don'is al la reĝ'o ĉiu'j'n medikament'o'j'n de mi kon'at'a'j, kaj mi sur'met'is al li kup'o'j'n, — pli'e mi ne sci'as, kio'n far'i. Sed oni pov'as ven'ig'i krom'e ali'a'j'n kurac'ist'o'j'n.”
La ministr'o'j aŭd'is la konsil'o'n, ili ven'ig'is fam'a'j'n doktor'o'j'n, oni el'send'is ĉiu'j reĝ'a'j'n aŭtomobil'o'j'n — kaj dum'e ili ordon'is al la reĝ'a kuir'ist'o, ke li don'u al ili vesper'manĝ'o'n, ĉar ili est'is tre mal'sat'a'j, — ili ne sci'is, ke la konferenc'o daŭr'os tiel long'e, kaj ili eĉ ne tag'manĝ'is hejm'e.
La kuir'ist'o ord'e star'ig'is arĝent'a'j'n teler'o'j'n, plen'verŝ'is botel'o'j'n per plej bon'a vin'o, ĉar li vol'is rest'i en la palac'o eĉ post mort'o de la reĝ'o. La ministr'o'j manĝ'is kaj trink'is, ili far'iĝ'is gaj'a'j, kaj en salon'o kolekt'iĝ'is doktor'o'j.
”Mi pens'as,” dir'is mal'jun'a, barb'hav'a doktor'o, ”ke oni dev'as far'i je la reĝ'o operaci'o'n.”
”Mi opini'as,” dir'is la du'a, ”ke ni dev'as far'i al li varm'eg'a'n kompres'o'n kaj ke li gargar'u la gorĝ'o'n, — li dev'as pren'ad'i pulvor'o'j'n.”
”Gut'o'j cert'e est'os pli bon'a'j,” dir'is fam'a doktor'o.
Ĉiu doktor'o al'port'is dik'a'n libr'o'n kaj montr'is, ke en li'a libr'o est'as ali'e skrib'it'e, kia'manier'e oni kurac'as tia'n mal'san'o'n.
Est'is jam mal'fru'e, kaj la ministr'o'j est'is tre dorm'em'a'j, sed ili dev'is atend'i, kio'n fin'e decid'os la doktor'o'j. En la reĝ'a palac'o est'is tia bru'o, ke la mal'grand'a tron'hered'ont'o, Maĉjo, jam du'foj'e vek'iĝ'is.
”Oni dev'as ja vid'i, kio okaz'as ĉi tie,” li pens'is; — li for'las'is la lit'o'n, rapid'e vest'is si'n kaj en'ir'is en koridor'o'n.
Li halt'is antaŭ la tag'manĝ'ej'a pord'o, ne por sub'aŭskult'i, sed en la reĝ'a palac'o la ans'o'j est'is tiel alt'e lok'it'a'j, ke mal'grand'a Maĉjo ne pov'is ating'i ili'n por mal'ferm'i la pord'o'j'n.
”Ho! la reĝ'o hav'as bon'eg'a'n vin'o'n,” kri'is la financ'ministr'o, ”ni trink'u ankoraŭ, kar'a'j kamarad'o'j. Se Maĉjo far'iĝ'os reĝ'o, vin'o ne est'os al li bezon'at'a, ĉar al infan'o'j ja est'as mal'permes'it'e trink'i vin'o'n.”
”Ankaŭ cigar'o'j'n li ne bezon'os, mi do pov'as pren'i kelk'a'j'n hejm'e'n,” laŭt'e kri'is la komerc'ministr'o.
”Kaj se est'os milit'o, mi'a'j kar'ul'o'j, mi garanti'as, ke neni'o rest'os de tiu ĉi palac'o, ĉar Maĉjo ja ne defend'os ni'n.”
Ĉiu'j komenc'is rid'i kaj mok'i.
”Ni trink'u je la san'o de ni'a defend'ant'o, de grand'a reĝ'o Maĉjo Unu'a.”
Maĉjo ne kompren'is mult'o'n el tiu ĉi inter'parol'o; li sci'is, ke pa'ĉj'o est'as mal'san'a, ke la ministr'o'j oft'e kun'ven'as por kun'sid'o'j, sed kial ili mok'as li'n, Maĉjon, kaj kial oni li'n nom'as reĝ'o, pri kiu milit'o oni parol'as — li tut'e ne kompren'is. Li est'is iom dorm'em'a, iom tim'ig'it'a kaj ir'is antaŭ'e'n tra la koridor'o kaj re'e aŭd'is el kun'sid'salon'o ali'a'n inter'parol'o'n.
”Mi dir'as al vi, ke la reĝ'o mort'os — vi pov'as don'ad'i al li pulvor'o'j'n kaj san'ig'il'o'j'n — tio ne help'os al li.”
”Mi don'os mi'a'n kap'o'n, se la reĝ'o ankoraŭ viv'os pli long'e ol unu semajn'o'n.” Maĉjo ne plu aŭskult'is, li rapid'e tra'kur'is la koridor'o'n kaj du grand'a'j'n reĝ'a'j'n ĉambr'o'j'n kaj en'fal'is la reĝ'a'n dorm'o'ĉambr'o'n preskaŭ sen'spir'e. La reĝ'o kuŝ'is tre pal'a sur la lit'o kaj mal'facil'e spir'is — apud li sid'is bon'kor'a doktor'o, tiu sam'a, kiu san'ig'is Maĉjon, kiam li est'is mal'san'a.
”Pa'ĉj'o, pa'ĉj'o,” ek'kri'is li plor'ant'e, ”mi ne vol'as, ke vi mort'u.”
La reĝ'o mal'ferm'is si'a'j'n okul'o'j'n kaj mal'ĝoj'e, mal'long'e rigard'is la fil'et'o'n.
”Ankaŭ mi ne vol'as mort'i,” mal'laŭt'voĉ'e dir'is la reĝ'o,
”mi ne vol'as las'i vi'n, kar'ul'o, sol'a en mond'o.”
La doktor'o pren'is Maĉjon sur si'a'j'n genu'o'j'n, kares'is li'n — post'e ili ne plu parol'is.
Maĉjo re'memor'is, ke okaz'is jam iu'tag'e, ke li ankaŭ sid'is apud lit'o — tiam pa'ĉj'o pren'is li'n sur si'a'j'n genu'o'j'n
— en la lit'o kuŝ'is pa'nj'o, sam'e pal'a, sam'e mal'facil'e spirant'a.
”Pa'ĉj'o mort'os, kiel mort'is pa'nj'o,” ek'pens'is Maĉjo, kaj terur'a mal'ĝoj'o fal'is sur li'a'n brust'o'n, kaj fort'a koler'o kontraŭ la ministr'o'j, rid'ant'a'j pri li, Maĉjo, kaj pri la mort'o de li'a kar'a pa'ĉj'o.
”Mi ver'e re'pag'os al ili, se mi far'iĝ'os reĝ'o,” li pens'is. —
La en'ter'ig'o de la reĝ'o okaz'is kun grand'a pomp'o: lantern'o'j est'is ĉirkaŭ'volv'it'a'j per nigr'a krep'o — ĉiu'j sonor'il'o'j aŭd'iĝ'is, orkestr'o lud'is funebr'a'n marŝ'o'n, kanon'o'j vetur'is, la milit'ist'ar'o post'ir'is, oni ven'ig'is per special'a'j vagon'ar'o'j la plej bel'a'j'n flor'o'j'n el varm'a'j land'o'j — ĉiu'j est'is tre mal'ĝoj'a'j; kaj la ĵurnal'o'j skrib'is, ke la tut'a popol'o pri'plor'as si'a'n am'at'a'n reĝ'o'n.
Maĉjo sid'is mal'gaj'a en si'a ĉambr'o, ĉar kvankam li dev'is far'iĝ'i reĝ'o, li perd'is la patr'o'n. Li re'memor'is si'a'n patr'in'o'n. Kvankam ŝi est'is reĝ'in'o, ŝi tut'e ne est'is fier'a —
ŝi lud'is kun li, ŝi ord'e star'ig'is ŝtup'et'o'j'n kun li, ŝi rakont'is al li interes'a'j'n rakont'o'j'n, montr'is bild'et'o'j'n en libr'o'j —
li mal'pli oft'e vid'is si'a'n patr'o'n, ĉar la reĝ'o jen for'vetur'is al milit'ist'ar'o, jen vizit'is fremd'a'j'n reg'ant'o'j'n aŭ akcept'is ili'n ĉe si. Sed okaz'is, ke la reĝ'o trov'is ankaŭ liber'a'n temp'o'n por Maĉjo, kaj tiam li amuz'iĝ'is kun Maĉjo per kegl'ad'o aŭ per promen'rajd'ad'o — la reĝ'o sur ĉeval'o, Maĉjo sur ĉeval'id'o — en long'a'j ale'o'j de la reĝ'a park'o.
Kaj kio est'os nun? Ĉiam tiu ĉi fremd'land'a eduk'ant'o, kiu hav'as tia'n mien'o'n, kvazaŭ li el'trink'us plen'glas'o'n da fort'a vinagr'o.
Ĉu vi pens'as, ke est'as tiel agrabl'e est'i reĝ'o? Tut'e ne!
Se est'as milit'o, oni pov'as almenaŭ batal'i, sed kio'n reĝ'o dev'us far'i dum pac'temp'o? Mal'gaj'a est'is Maĉjo, sid'ant'e sol'a en si'a ĉambr'o, kiam li observ'is tra park'o'krad'o'j gaj'a'j'n amuz'o'j'n de la serv'ist'ar'o en la reĝ'a kort'o.
Sep knab'o'j amuz'iĝ'is — kiel plej oft'e — per milit'lud'ad'o. Ili'n komand'is, ekzerc'ad'is kaj por atak'o konduk'is ne grand'a, sed tre gaj'a knab'o. Oni nom'is li'n Felek.
Maĉjo tre dezir'is vok'i li'n kaj iom inter'parol'i kun li tra la krad'o'j, sed li ne sci'is, ĉu tio est'as permes'it'a; li ankaŭ ne sci'is, kio'n dir'i kaj kiel komenc'i inter'parol'o'n.
Dum'e en la strat'o'j oni sur'glu'is grand'a'j'n afiŝ'o'j'n pri Maĉjo, kiu far'iĝ'is reĝ'o kaj salut'as si'a'j'n reg'at'o'j'n, ke rest'os la sam'a'j antaŭ'a'j ministr'o'j, kiu'j help'os la jun'a'n reĝ'o'n en la labor'o. En ĉiu'j vend'ej'o'j est'is vid'ebl'a'j fotograf'aĵ'o'j de Maĉjo: Maĉjo sur ĉeval'id'o, Maĉjo en mar'ist'a vest'o, Maĉjo en milit'ist'a elegant'a uniform'o, Maĉjo dum milit'ist'a revu'o. Oni vid'ig'is li'n ankaŭ per kinematograf'o en teatr'o, en ĉiu'j semajn'a'j gazet'o'j en- kaj ekster'land'a'j —
ĉie est'is Maĉjo, kaj oni ver'e am'is Maĉjon. Pli mal'jun'a'j hom'o'j kompat'is li'n, ke tia mal'grand'ul'o perd'is la ge'patr'o'j'n, knab'o'j ĝoj'is, ke inter ili trov'iĝ'is eĉ unu, kiu'n ĉiu'j est'as dev'ig'at'a'j aŭskult'i, antaŭ kiu eĉ general'o'j dev'as star'i atent'e kaj plen'kresk'a'j milit'ist'o'j prezent'as batal'il'o'j'n. Al knab'in'o'j tre plaĉ'is tiu ĉi mal'grand'a knab'o sur graci'a ĉeval'o, kaj plej mult'e am'is li'n la orf'o'j. Kiam la reĝ'in'o ankoraŭ viv'is, ŝi send'ad'is ĉiam en orf'a'n hejm'o'n bombon'o'j'n, kiam ŝi mort'is, la reĝ'o ordon'is daŭr'ig'i la send'ad'o'n, kaj post'e, kvankam Maĉjo tut'e ne sci'is tio'n, oni jam de long'e en li'a nom'o send'ad'is por infan'o'j suker'aĵ'o'j'n kaj lud'il'o'j'n.
Kelk'a'j'n monat'o'j'n post la tron'sur'ir'o okaz'is, ke Maĉjo fam'iĝ'is, tio signif'as, ke ĉiu'j parol'is pri li, ne pro tio, ke li est'is reĝ'o, sed pro tio, ke li far'is i'o'n, kio plaĉ'is al ĉiu'j.
Jen mi rakont'os, kia'manier'e tio okaz'is. Maĉjo pet'is si'a'n kurac'ist'o'n, ke li permes'u al li far'i pied'promen'o'n sur strat'o'j, — li long'e turment'is li'n, ke li akompan'u li'n almenaŭ unu foj'o'n en ĉiu semajn'o en publik'a'n ĝarden'o'n, kie si'n amuz'ad'as ĉiu'j infan'o'j.
”Mi sci'as,” li dir'is, ”ke en la reĝ'a park'o est'as bel'eg'e, sed en plej bel'a ĝarden'o ja est'as enu'ig'e, se oni est'as sol'a.”
Fin'e la kurac'ist'o permes'is, kaj help'e de la grand'a marŝal'o li turn'is si'n al la palac'a administraci'o, ke la zorg'ant'o de la reĝ'o dum ministr'o-kun'sid'o pet'u por reĝ'o Maĉjo tri promen'o'j'n. Por ĉiu reĝ'a promen'o la polic'o ricev'is tri mil floren'o'j'n kaj la san'ec'ofic'ej'o barel'o'n da Kolonj'a Akv'o, — antaŭ ĉiu promen'o du'cent labor'ist'o'j kaj cent vir'in'o'j ĝis'fund'e pur'ig'is la ĝarden'o'n. Oni bala'ad'is la tut'a'n ĝarden'o'n, pentr'ad'is la benk'o'j'n, sur'verŝ'ad'is ĉiu'j'n ale'o'j'n per arom'a akv'o kaj for'viŝ'ad'is polv'o'n de arb'o'j kaj foli'o'j. La kurac'ist'o'j dir'is, ke mal'pur'ec'o kaj polv'o mal'util'as la san'o'n. Polic'o gard'is pri tio, ke dum la promen'o de la reĝ'o ne est'u strat'a'j bub'o'j, kiu'j inter'puŝ'iĝ'as kaj bru'eg'as.
Maĉjo amuz'iĝ'is bon'eg'e. Li sur'hav'is ordinar'a'n vest'o'n, do neni'u sci'is, ke li est'as reĝ'o; ceter'e neni'u pov'is eĉ nur pens'i, ke reĝ'o ven'as en ordinar'a'n ĝarden'o'n. Reĝ'o Maĉjo du'foj'e ĉirkaŭ'promen'is la tut'a'n ĝarden'o'n kaj pet'is pren'i lok'o'n sur benk'o sur mal'grand'a plac'o, kie infan'o'j amuz'iĝ'is. Sed apenaŭ li sid'iĝ'is, mal'grand'a knab'in'et'o al'ven'is kaj demand'is:
”Ĉu vi vol'as amuz'iĝ'i en ni'a rond'o?”
Ŝi pren'is Maĉjon je man'o — ili bon'e amuz'iĝ'is —
knab'in'et'o'j kant'is divers'a'j'n kant'o'j'n kaj turn'is si'n en rond'o, kaj post'e, atend'ant'e nov'a'j'n amuz'aĵ'o'j'n, ŝi komenc'is inter'parol'i:
”Ĉu vi hav'as frat'in'o'n?”
”Ne, mi ne hav'as.”
”Kiu est'as vi'a pa'ĉj'o?”
”Mi'a pa'ĉj'o mort'is, li est'is reĝ'o.”
La knab'in'et'o opini'is, ke Maĉjo ŝerc'as, ĉar ŝi ek'rid'is kaj dir'is: ”Se mi'a pa'ĉj'o est'us reĝ'o, li dev'us aĉet'i al mi pup'o'n grand'a'n ĝis plafon'o.”
Maĉjo post'e inform'iĝ'is, ke la patr'o de la knab'in'et'o est'as kapitan'o de fajr'o'brigad'o, ke ŝi nom'iĝ'as Irenka kaj am'as fajr'o'brigad'ist'o'j'n, kiu'j oft'e permes'as al ŝi rajd'i sur ĉeval'o.
Maĉjo volont'e rest'us ankoraŭ pli long'e, sed li hav'is permes'o'n nur ĝis la kvar'a hor'o du'dek minut'o'j kaj kvar'dek sekund'o'j.
Maĉjo sen'pacienc'e atend'is la ven'ont'a'n promen'o'n, sed pluv'is, do oni tim'is pri li'a san'o, kaj li ne ir'is. Kiam Maĉjo la du'a'n foj'o'n ven'is en la ĝarden'o'n, okaz'is jen'a akcident'o: li amuz'iĝ'is kiel antaŭ'e en rond'o kun knab'in'et'o'j — ĝis kiam proksim'iĝ'is kelk'a'j knab'o'j, kaj unu el ili kri'is:
”Rigard'u, knab'o amuz'iĝ'as kun knab'in'o'j!” kaj ili rid'is.
Reĝ'o Maĉjo rimark'is, ke ver'e li est'as la sol'a knab'o lud'ant'a en la rond'o.
”Ven'u por amuz'iĝ'i kun ni,” dir'is la knab'o, kaj Maĉjo atent'e li'n rigard'is.
Ah! ĝust'e li est'as Felek, la sam'a Felek, kun kiu Maĉjo jam de long'e vol'is far'i inter'kon'at'iĝ'o'n, — kaj ankaŭ Felek atent'e rigard'is Maĉjon kaj laŭt'e kri'is:
”Ah! kiel li simil'as al reĝ'o Maĉjo!”
Maĉjo hont'is, ĉar ĉiu'j komenc'is rigard'i li'n, do li vol'is plej rapid'e for'kur'i al si'a adjutant'o, civil'e vest'it'a, por ke neni'u re'kon'u li'n. Sed — ĉu pro hont'o, ĉu pro rapid'ec'o
— li fal'is kaj de'frot'is haŭt'o'n de sur genu'o.
Dum ministr'o-kun'sid'o oni decid'is mal'permes'i al la reĝ'o ir'i en la ĝarden'o'n — oni ĉio'n far'os, kio'n li vol'as, sed li ne pov'as vizit'i popular'a'n ĝarden'o'n, kie est'as mal'ĝentil'a'j infan'o'j atak'int'a'j kaj mok'int'a'j li'n. La reĝ'a honor'o ne permes'as tio'n. Maĉjo tre mal'ĝoj'is, ĉar li long'e pens'is pri tiu'j du amuz'o'j en la ĝarden'o, kaj li re'memor'is la dezir'o'n de Irenka.
”Ŝi vol'as hav'i pup'o'n grand'a'n ĝis plafon'o.” Tiu pens'o mal'trankvil'ig'is li'n.
”Mi est'as ja reĝ'o — do mi rajt'as ordon'i — dum'e oni dev'ig'as mi'n aŭskult'i ĉiu'j'n. Mi lern'as leg'i kaj skrib'i sam'e kiel ali'a'j infan'o'j, mi dev'as lav'i la orel'o'j'n, kol'o'n kaj dent'o'j'n sam'e kiel ali'a'j infan'o'j — kalkul'o'j est'as por reĝ'o mal'facil'a'j, kiel por ĉiu'j infan'o'j — do pro kio mi est'as reĝ'o?”
Maĉjo ribel'is, kaj dum aŭdienc'o li laŭt'e postul'is, ke oni aĉet'u la plej grand'a'n pup'o'n, kiu'n oni pov'as trov'i en la mond'o, kaj send'u ĝi'n al Irenka.
”Vi'a reĝ'a moŝt'o bon'vol'u kompren'i …” komenc'is la ministr'o-prezid'ant'o.
Maĉjo diven'is, kio sekv'os: tiu ĉi ne'toler'ebl'a hom'o long'e parol'os ne'kompren'ebl'a'j'n vort'o'j'n kaj fin'e neni'o far'iĝ'os pri la pup'o.
Maĉjo memor'is, ke foj'e la sam'a ministr'o komenc'is sam'e deklar'ad'i i'o'n al patr'o; tiam la reĝ'o pied'frap'is kaj dir'is:
”Mi tio'n decid'e postul'as!”
Do Maĉjo sam'e pied'frap'is kaj laŭt'e dir'is:
”Sinjor'o ministr'o, sci'u, ke mi tio'n decid'e postul'as!”
La ministr'o-prezid'ant'o mir'ig'it'e rigard'is Maĉjon, post'e li i'o'n not'is en not'libr'o'n kaj murmur'et'is: ”Mi prezent'os vi'a'n postul'o'n al la ministr'o-inter'konsil'iĝ'o.”
Neni'u sci'is, kio'n oni tie parol'is, ĉar la konsil'iĝ'o okaz'is mal'antaŭ ferm'it'a pord'o, tamen oni decid'is aĉet'i pup'o'n, kaj la komerc'ministr'o kur'ad'is du tag'o'j'n kaj rigard'ad'is la plej grand'a'j'n pup'o'j'n; sed tiel grand'eg'a est'is neni'e. Tiam oni ven'ig'is ĉiu'j'n industri'ist'o'j'n, kaj unu el ili dev'is far'i la postulat'a'n pup'o'n en la daŭr'o de kvar semajn'o'j por alt'a prez'o. Kiam la pup'o est'is pret'a, li ekspozici'is ĝi'n en magazen'fenestr'o kun sur'skrib'o: kort'eg'a liver'ant'o de Li'a Reĝ'a Moŝt'o far'is tiu'n ĉi pup'o'n por Irenka, fil'in'o de fajr'o'brigad'a kapitan'o. La ĵurnal'o'j baldaŭ prezent'is fotograf'aĵ'o'n de la fajr'o'brigad'o dum fajr'esting'ad'o.
Mult'a'j knab'in'o'j skrib'is leter'o'j'n al la reĝ'o, ke ili dezir'as ankaŭ hav'i pup'o'j'n, sed la kort'eg'a sekretari'o tut'e ne leg'is tiu'j'n leter'o'j'n, ĉar la ministr'o-prezid'ant'o sever'e mal'permes'is tio'n. Antaŭ la fenestr'o star'is tri tag'o'j'n popol'amas'o, admir'ant'a la reĝ'a'n donac'o'n, kaj la kvar'a'n tag'o'n, dank'e al dispon'o de la polic'a prefekt'o, oni el'pren'is la pup'o'n el la fenestr'o.
Maĉjo el'lit'iĝ'is je la sep'a hor'o, — li lav'is kaj vest'is si'n mem, li mem pur'ig'is si'a'j'n bot'o'j'n kaj pret'ig'is si'a'n lit'o'n.
Tia'n kutim'o'n en'konduk'is la pra'av'o de Maĉjo, la hero'a reĝ'o Paŭlo la Venk'int'o. Maĉjo trink'is glas'et'o'n da fiŝ'ole'o kaj ricev'is maten'manĝ'o'n, kiu ne pov'is daŭr'i pli long'e ol dek ses minut'o'j'n kaj tri'dek kvin sekund'o'j'n, ĉar tiel long'e manĝ'is la potenc'a av'o de Maĉjo, la bon'a reĝ'o Juli'o la Virt'ul'o. Post'e Maĉjo ir'is en la tron'salon'o'n, kie est'is tre mal'varm'e, kaj akcept'is ministr'o'j'n. La tron'salon'o ne hav'is forn'o'n, ĉar pra'av'in'o de reĝ'o Maĉjo, la prudent'a Anna la Pi'a, dum si'a jun'ec'o preskaŭ sufok'iĝ'is pro haladz'o'j, kaj pro memor'ig'o al si'a feliĉ'a el'danĝer'ig'o oni decid'is en la kort'eg'ceremoni'o'n en'konduk'i la princip'o'n, ke la tron'salon'o ne hav'u forn'o'n dum kvin'cent jar'o'j.
Maĉjo sid'is sur la tron'o kaj dent'klak'is pro mal'varm'o, kaj la ministr'o'j rakont'is al li, kio okaz'as en la tut'a ŝtat'o
… Tio est'is tre mal'agrabl'a, ĉar ĉiu'j inform'o'j est'is iel mal'gaj'a'j. La ekster'land-ministr'o rakont'is, kiu koler'as kaj kiu vol'as amik'iĝ'i kun ili'a ŝtat'o, — kaj Maĉjo preskaŭ neni'o'n kompren'is. La milit'ministr'o el'kalkul'ad'is, kiom da fortik'aĵ'o'j est'as difekt'it'a'j, kiom da kanon'o'j detru'it'a'j, kaj kiom da milit'ist'o'j est'as mal'san'a'j.
La fer'voj'ministr'o klar'ig'is, ke oni dev'as aĉet'i nov'a'j'n lokomotiv'o'j'n, la kler'ec'ministr'o plend'is, ke la infan'o'j lern'as mal'bon'e, ke knab'o'j kaŝ'e fum'as cigared'o'j'n kaj el'ŝir'as paĝ'o'j'n el kajer'o'j, — la financ'ministr'o ĉiam koler'is, ke li ne hav'as mon'o'n por aĉet'i nov'a'j'n kanon'o'j'n kaj nov'a'j'n maŝin'o'j'n.
Post'e Maĉjo ir'is en park'o'n, kie li pov'is amuz'iĝ'i unu hor'o'n kaj liber'e kur'ad'i, sed li ne amuz'iĝ'is bon'e — tut'e sol'a. Tial li volont'e ir'is al lecion'o'j, — li bon'e lern'is, ĉar li sci'is, ke est'as mal'facil'e est'i reĝ'o sen sci'o'j. Li tre rapid'e lern'is sub'skrib'i si'a'n nom'o'n kun tre long'a ĉirkaŭ'turn'o.
Li dev'is lern'i ankaŭ la franc'a'n kaj ali'a'j'n lingv'o'j'n, por ke li pov'u inter'parol'i kun ali'a'j reĝ'o'j, kiam li al'vetur'os por vizit'i ili'n.
Maĉjo lern'us ankoraŭ pli volont'e, se li pov'us solv'i divers'a'j'n problem'o'j'n ven'int'a'j'n en li'a'n kap'o'n. Dum long'a temp'o li pens'is pri tio, ĉu oni pov'as invent'i tia'n brul'ig'a'n vitr'o'n, kiu el distanc'o pov'as ek'brul'ig'i pulv'o'n.
Se Maĉjo invent'us tia'n vitr'o'n, li deklar'us milit'o'n al ĉiu'j reĝ'o'j kaj en la antaŭ'tag'o de batal'o li eksplod'ig'us ĉiu'j'n mal'amik'a'j'n pulv'ej'o'j'n. Li venk'us la milit'o'n, ĉar nur li sol'a hav'us pulv'o'n.
Sed kiam li pri tio demand'is si'a'n instru'ist'o'n, ĉi tiu nur mov'is la brak'o'n kaj neni'o'n respond'is. Ali'foj'e Maĉjo demand'is, ĉu est'as ebl'e, ke se patr'o mort'as, li trans'don'u al fil'o si'a'n prudent'o'n. La patr'o de Maĉjo, Stefan la Prudent'a, est'is tre saĝ'a. Maĉjo sid'as nun sur la sam'a tron'o kaj port'as la sam'a'n kron'o'n, kaj li dev'as ĉio'n lern'i de la komenc'o. Se tia trans'don'o est'us ebl'a, li ricev'us kun'e kun la kron'o la brav'ec'o'n de si'a pra'av'o Paŭlo la Venk'int'o, la pi'ec'o'n de la av'in'o kaj la tut'a'n sci'o'n de la patr'o.
Sed tiu ĉi demand'o ankaŭ ne trov'is favor'a'n akcept'o'n.
Long'e, tre long'e Maĉjo pens'is, ĉu oni pov'us akir'i tia'n ĉap'o'n, kiu don'us ebl'ec'o'n, ke ĝi'a port'ant'o vid'as ĉio'n, sed mem ne est'as vid'at'a. Li dir'us ekzempl'e, ke li hav'as kap'dolor'o'n, oni permes'us al li dum'tag'e rest'i en lit'o, li bon'eg'e kaj sufiĉ'e dorm'us, kaj nokt'e li sur'met'us tia'n sorĉ'o'ĉap'o'n kaj ir'us en la strat'o'j'n, li vizit'us la urb'o'n, rigard'ad'us magazen'a'j'n ekspozici'o'j'n, ir'us en teatr'o'n. Maĉjo est'is nur unu foj'o'n en teatr'o — dum parad'a spektakl'o, kiam viv'is ankoraŭ pa'nj'o kaj pa'ĉj'o — li preskaŭ neni'o'n memor'is, ĉar li est'is tre mal'grand'a, sed li sci'as, ke est'is bel'eg'e.
Se Maĉjo hav'us ne'vid'ebl'ig'a'n ĉap'o'n, li el'ir'us el la park'o en la palac'a'n kort'o'n kaj inter'kon'at'iĝ'us kun Felek, —
li ir'us en la kuir'ej'o'n por rigard'i, kia'manier'e oni prepar'as la manĝ'aĵ'o'j'n, en la stal'o'n, kie est'as la ĉeval'o'j, kaj en ĉiu'j'n divers'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n, kie'n en'ir'i est'as al li mal'permes'it'e.
Est'as ebl'e strang'e, ke tiel mult'e da afer'o'j est'as al reĝ'o mal'permes'it'a'j, do mi dev'as klar'ig'i, ke en la reĝ'a'j kort'eg'o'j est'as tre sever'a etiket'o. Ĝi signif'as, ke tio'n kaj tio'n far'is la antaŭ'a'j reĝ'o'j, kaj la nov'a reĝ'o ne rajt'as far'i i'o'n ali'a'n, kaj se li vol'us i'o'n ŝanĝ'i, li perd'us estim'o'n, kaj ĉiu'j ĉes'us obe'i kaj tim'i li'n, ĉar tio signif'as, ke li mal'estim'as si'a'n fam'a'n patr'o'n aŭ av'o'n aŭ pra'av'o'n. Mi jam dir'is, ke la maten'manĝ'o de reĝ'o Maĉjo daŭr'is dek ses minut'o'j'n kaj tri'dek kvin sekund'o'j'n, ĉar tio est'is kutim'o de li'a av'o, kaj ke en la tron'salon'o oni ne hejt'is, ĉar tio'n dezir'is li'a pra'av'in'o antaŭ long'e mort'int'a, kaj ja ne est'as ebl'e demand'i, ĉu ŝi nun permes'us la hejt'ad'o'n.
Iu'temp'e reĝ'o pov'as i'o'n ŝanĝ'i, sed tiam okaz'as long'a'j konferenc'o'j pri tio. Reĝ'o Maĉjo est'is en pli mal'bon'a situaci'o ol ali'a'j reĝ'o'j, ĉar la etiket'o ja est'is destin'it'a por matur'a'j hom'o'j, kaj Maĉjo est'is infan'o. Oni dev'is i'o'n ŝanĝ'i — tial, anstataŭ bon'gust'a bier'o, reĝ'o Maĉjo dev'is trink'i fiŝ'ole'o'n, kiu tut'e ne bon'gust'is al li, tial anstataŭ leg'i ĵurnal'o'j'n, li tra'rigard'is nur bild'o'libr'o'j'n. Ĉio est'us ali'a, se Maĉjo hav'us la saĝ'ec'o'n de si'a patr'o kaj sorĉ'a'n ĉap'o'n ne'vid'ebl'ig'a'n. Tiu'okaz'e li est'us ver'a reĝ'o, sed nun li oft'e ne sci'as, ĉu ne est'as pli bon'e nask'iĝ'i kiel simpl'a knab'o, vizit'ad'i lern'ej'o'n, el'ŝir'i paĝ'o'j'n el kajer'o'j kaj ĵet'i ŝton'o'j'n.
Fin'e ven'is al Maĉjo la ide'o, ke kiam li lern'is skrib'i, li skrib'os leter'o'n al Felek — ebl'e Felek respond'os al li —
tia'manier'e ili inter'parol'os.
De tiu temp'o li energi'e si'n dediĉ'is al lern'ad'o. Tut'a'j'n tag'o'j'n li skrib'ad'is, kopi'skrib'ad'is el libr'o'j rakont'o'j'n kaj vers'aĵ'o'j'n; li eĉ ne ir'us en la reĝ'a'n park'o'n, li ĉiam nur skrib'us de maten'o ĝis vesper'o. Sed li ne pov'is far'i tio'n, ĉar la etiket'o kaj kort'eg'a ceremoni'o postul'is, ke la reĝ'o el la tron'salon'o rekt'e en'ir'u en la ĝarden'o'n. Kaj du'dek serv'ist'o'j jam est'is star'iĝ'int'a'j por mal'ferm'i la pord'o'n.
Ebl'e iu dir'os, ke pord'o'mal'ferm'o est'as neni'a labor'o, do mi dev'as klar'ig'i, ke tiu'j ĉi lake'o'j ĉiu'tag'e est'is okup'it'a'j dum kvin hor'o'j. Ĉiu pren'is maten'e mal'varm'a'n ban'o'n, post'e friz'ist'o komb'is ili'n, raz'is ili'a'j'n lip'har'o'j'n kaj barb'o'j'n, la vest'o dev'is est'i pur'eg'a, ke ne est'u sur ĝi eĉ unu polv'er'o, ĉar antaŭ tri'cent jar'o'j, kiam reg'is Henrik'o la Koler'em'a, okaz'is foj'e, ke de unu lake'o salt'is pul'o sur la reĝ'a'n sceptr'o'n, — tiu'n ne'zorg'em'ul'o'n la ekzekut'ist'o sen'kap'ig'is, kaj la kort'eg'a marŝal'o apenaŭ evit'is mort'o'n.
De tiu temp'o la inspekt'ant'o mem zorg'is pri la pur'ec'o de la lake'o'j, kiu'j ban'it'a'j, vest'it'a'j kaj pur'a'j star'is jam de la dek'unu'a hor'o kaj sep minut'o'j en la koridor'o kaj atend'is ĝis la unu'a hor'o dek sep minut'o'j, por ke la ceremoni'estr'o mem inspekt'u ili'n. Ili dev'is bon'eg'e gard'ad'i si'a'n pur'ec'o'n, ĉar pro mal'bon'e buton'um'it'a buton'o minac'is ses'jar'a mal'liber'ec'o, pro mal'bon'a komb'ad'o —
kvar'jar'a'j sever'a'j labor'o'j, pro ne sufiĉ'e lert'a salut'o —
du'monat'a arest'o.
Maĉjo jam sci'is iom pri tio, do ne ven'is al li la ide'o ne ir'i en la park'o'n, kaj ceter'e, kiu sci'as: ebl'e oni trov'us ie en histori'o, ke iu reĝ'o tut'e ne ir'is en la park'o'n, kaj oni dir'us, ke Maĉjo akomod'u si'n ĝust'e al tio, kaj kio far'iĝ'us tiam pri la leter'o al Felek, kiu'n li trans'don'us tra la ĝarden'a bar'il'o?
Maĉjo est'is kapabl'a kaj hav'is fort'a'n vol'o'n. Li dir'is: post unu monat'o mi skrib'os la unu'a'n leter'o'n al Felek,
— kaj efektiv'e, post tiu temp'o leter'o est'is pret'a.
”Kar'a Felek,” li skrib'is, ”mi jam de long'e rigard'as, kiel vi gaj'e amuz'iĝ'as en kort'o, mi vol'as ankaŭ amuz'iĝ'i, sed mi est'as reĝ'o, do mi ne pov'as, sed vi tre plaĉ'as al mi.
Skrib'u al mi, kiu vi est'as, ĉar mi vol'as kon'at'iĝ'i kun vi. Se vi'a pa'ĉj'o est'as milit'ist'a hom'o, ebl'e oni permes'os al vi ven'i ia'temp'e en la reĝ'a'n ĝarden'o'n.
Maĉjo, Reĝ'o.”
Fort'e bat'is la kor'o de Maĉjo, kiam li vok'is Felekon tra la bar'il'o kaj trans'don'is al li si'a'n leter'o'n, kaj tre fort'e bat'is li'a kor'o, kiam la sekv'ant'a'n tag'o'n li sam'voj'e ricev'is respond'o'n.
”Reĝ'o!” skrib'is Felek, ”mi'a pa'ĉj'o est'as ploton'estr'o en la kort'eg'a palac'o kaj est'as milit'ist'a hom'o — mi tre vol'as est'i en la reĝ'a ĝarden'o. Mi est'as, ho reĝ'o, fidel'a al vi kaj est'as pret'a, ir'i por vi en akv'o'n kaj fajr'o'n kaj ŝirm'i vi'n ĝis mi'a last'a sang'o'gut'o. Kiom'foj'e vi bezon'os mi'a'n help'o'n, vi nur fajf'u, kaj mi tuj ven'os je vi'a al'vok'o.
Felek.”
Maĉjo met'is tiu'n ĉi leter'o'n en tir'kest'o'n sub ĉiu'j'n libr'o'j'n kaj fervor'e komenc'is lern'i fajf'ad'o'n. Li est'is si'n'gard'em'a, li ne vol'is perfid'i si'n: se li dezir'os, ke Felek ven'u al la ĝarden'o, oni komenc'os inter'konsil'iĝ'i: pro kio, de kie li sci'as, kiel la knab'o nom'iĝ'as, kia'manier'e li far'is kon'at'ec'o'n, kaj kio far'iĝ'os, se oni diven'os kaj fin'e mal'permes'os?
Fil'o de ploton'estr'o! Se almenaŭ de leŭtenant'o!
”Oni dev'as ankoraŭ atend'i,” decid'is Maĉjo, ”dum'e mi lern'os fajf'i.” Kaj kiam li foj'e ek'fajf'is — imag'u li'a'n mir'eg'o'n — antaŭ li aper'is Felek.
”Kia'manier'e vi en'ir'is?” demand'is Maĉjo.
”Mi tra'ramp'is la krad'o'n,” li respond'is.
En la reĝ'a ĝarden'o tre dens'e kresk'is framb'o'j, tie si'n kaŝ'is reĝ'o Maĉjo kun si'a amik'o por inter'konsil'iĝ'i, kio'n far'i plu.
”Aŭskult'u, Felek, mi est'as tre mal'feliĉ'a reĝ'o — de la temp'o, kiam mi lern'is skrib'i, mi sub'skrib'as ĉiu'j'n dokument'o'j'n, kio signif'as, ke mi reg'as la tut'a'n ŝtat'o'n. Kaj mi
ĝust'e far'as tio'n, kio'n oni ordon'as al mi, sed oni ordon'as al mi nur enu'ig'a'j'n afer'o'j'n kaj mal'permes'as ĉio'n, kio est'as agrabl'a.”
”Kiu do ordon'as aŭ mal'permes'as i'o'n al vi'a reĝ'a moŝt'o?”
”La ministr'o'j,” respond'is Maĉjo. ”Kiam viv'is mi'a pa'ĉj'o, mi far'is tio'n, kio'n li ordon'is.”
”Nu, kompren'ebl'e, tiam vi est'is en reĝ'a alt'ec'o, tron'hered'ont'o, sed nun …”
”Ĝust'e nun est'as pli mal'bon'e, ĉar est'as mult'a'j ministr'o'j.”
”Ĉu milit'ist'a'j aŭ civil'a'j?”
”Est'as nur unu milit'ist'a, la milit'ministr'o, la ali'a'j est'as civil'a'j.”
Felek en'ig'is en si'a'n buŝ'o'n plen'man'o'n da framb'o'j kaj komenc'is profund'e medit'i. Post'e li demand'is iom hezit'ant'e: ”Ĉu en la reĝ'a ĝarden'o est'as ĉeriz'o'j?”
Maĉjon mir'ig'is tiu demand'o, sed ĉar li hav'is grand'a'n fid'o'n al Felek, li respond'is, ke est'as ĉeriz'o'j kaj pir'o'j en la ĝarden'o, kaj promes'is don'i al li tra krad'o'j, kiom li nur dezir'os.
”Nu, bon'eg'e — ni ne pov'as oft'e vid'i unu la ali'a'n, ĉar oni pov'as el'serĉ'i ni'n —, ni ŝajn'ig'os tut'e ne kon'i ni'n reciprok'e, kaj ni skrib'os leter'o'j'n. Vi'a'j'n leter'o'j'n vi met'os sur tabul'bar'il'o'n (apud la leter'o pov'as kuŝ'i ankaŭ ĉeriz'o'j), kaj kiam la sekret'a korespond'aĵ'o est'os kuŝ'ig'it'a, vi'a reĝ'a moŝt'o nur ek'fajf'u — mi ĉio'n for'pren'os.”
”Kiam vi hav'os respond'o'n por mi, vi ankaŭ ek'fajf'u!”
ĝoj'e kri'is Maĉjo.
”Oni ne fajf'as je reĝ'o,” dir'is Felek, koler'em'e, ”mi don'os kukol'signal'o'n.”
”Bon'e,” dir'is Maĉjo, ”kiam vi re'ven'os?”
Felek long'e i'o'n pri'pens'is, fin'e li dir'is:
”Mi ne pov'as oft'e ven'i ĉi tie'n sen permes'o — mi'a patr'o est'as ploton'estr'o kaj hav'as bon'eg'a'n okul'o'n — li ne permes'as al mi eĉ proksim'iĝ'i al la bar'il'o de la reĝ'a ĝarden'o, kaj deklar'is al mi: ,Felek, mi avert'as vi'n, ke ne ven'u al vi la ide'o pren'i ĉeriz'o'j'n el la reĝ'a ĝarden'o, ĉar atent'u: Kvankam mi est'as vi'a patr'o, mi tamen, se oni tie ek'kapt'us vi'n, de'ŝir'us haŭt'o'n de vi kaj ne las'us vi'n viv'ant'a el mi'a'j man'o'j’.”
Maĉjo konstern'iĝ'is. Est'is terur'e: li trov'is amik'o'n post tiom da pen'ad'o — kaj jen pro li la amik'o ebl'e est'os sen'haŭt'ig'at'a!
”Nu, kia'manier'e vi nun re'ir'os hejm'e'n?”
”Vi nur mal'proksim'iĝ'u, vi'a reĝ'a moŝt'o, mi jam iel help'os al mi.”
Maĉjo aprob'is la ĝust'ec'o'n de tiu konsil'o kaj el'ir'is el la dens'aĵ'o.
Maĉjo nun ag'ad'is komun'e kun Felek, kvankam ili est'is dis'ig'it'a'j per krad'o. Maĉjo oft'e ĝem'et'ad'is en la ĉe'est'o de doktor'o, kiu ĉiu'semajn'e pes'is kaj mezur'is li'n, —
li plend'ad'is pri si'a sol'ec'o, kaj unu'foj'e li eĉ dir'is al la milit'ministr'o, ke li volont'e ekzerc'us la milit'ist'a'n art'o'n.
”Ĉu vi ebl'e kon'as iu'n ploton'estr'o'n, kiu pov'as instru'i mi'n?”
”Est'as tre laŭd'ind'a cel'ad'o de vi'a reĝ'a moŝt'o, akir'i pri'milit'a'j'n sci'o'j'n, sed kial vi'a instru'ist'o dev'as est'i ploton'estr'o?”
”Pov'as est'i eĉ fil'o de ploton'estr'o,” ruz'e respond'is Maĉjo.
La milit'ministr'o sulk'ig'is la brov'o'j'n kaj not'is la reĝ'a'n postul'o'n, — Maĉjo ek'ĝem'is, li jam sci'is, kio'n la ministr'o respond'os al li: ”La postul'o'n de vi'a reĝ'a moŝt'o mi prezent'os en la ven'ont'a ministr'o-kun'sid'o”. Maĉjo jam diven'is: oni send'os al li mal'jun'a'n general'o'n.
Sed okaz'is ali'a afer'o. En la ven'ont'a kun'sid'o est'is nur unu tem'o por inter'parol'o'j: tri ŝtat'o'j ne'atend'it'e deklar'is milit'o'n al reĝ'o Maĉjo.
Milit'o! ne van'e Maĉjo est'is pra'nep'o de kuraĝ'a Paŭlo la Venk'int'o: la sang'o ek'bol'is en li. Ho! se li nun hav'us vitr'o'n, brul'ig'ont'a'n la mal'amik'a'n pulv'o'n de mal'proksim'e, kaj ĉap'o'n ne'vid'ebl'ig'a'n. Maĉjo atend'is ĝis la vesper'o, li atend'is ĝis la sekv'ant'a maten'o, ĝis tag'mez'o — neni'u sci'ig'is li'n pri tio. Pri la milit'o sci'ig'is li'n Felek. Kiam li antaŭ'e hav'is trans'don'ot'a'j'n leter'o'j'n, li kukol'is tri'foj'e, nun li kukol'ad'is ebl'e cent'foj'e, kaj Maĉjo kompren'is, ke la nun'a leter'o en'hav'as iu'n ne'ordinar'a'n nov'aĵ'o'n. Jam de long'e ne est'is milit'o, ĉar Stefan la Prudent'a amik'e viv'is kun najbar'o'j. Nun est'is klar'e: la najbar'o'j profit'is tio'n, ke Maĉjo est'as mal'grand'a kaj mal'spert'a. Tiom pli mult'e Maĉjo vol'is pruv'i, ke ili erar'as, ke mal'grand'a Maĉjo est'as kapabl'a defend'i si'a'n land'o'n. La leter'o de Felek anonc'is: Tri ŝtat'o'j deklar'is milit'o'n al vi'a reĝ'a moŝt'o. Mi'a patr'o oft'e promes'is al mi ĝoj'trink'i ĉe la unu'a milit'anonc'o.
Maĉjo atend'is — li pens'is, ke en la sam'a tag'o oni vok'os li'n por ekster'ordinar'a kun'sid'o kaj ke li — Maĉjo la Unu'a — kiel legitim'a reĝ'o ek'pren'os la direkt'il'o'n de la ŝtat'o. Inter'konsil'iĝ'o ja ver'e okaz'is nokt'e, sed Maĉjon oni ne invit'is al ĝi. Kaj la sekv'ant'a'n tag'o'n li'a fremd'land'a instru'ist'o hav'is lecion'o'n kun li kiel kutim'e. Maĉjo kon'is la kort'eg'a'n ceremoni'o'n, ke est'as mal'permes'it'e al la reĝ'o est'i kapric'a, obstin'a kaj koler'a, tiom pli en tia moment'o li ne vol'is ofend'i la rang'o'n kaj reĝ'a'n honor'o'n. Li hav'is nur kun'ŝov'it'a'j'n brov'o'j'n kaj sulk'ig'it'a'n frunt'o'n. Kaj kiam dum la lecion'o li ek'rigard'is en spegul'o'n, ven'is al li pens'o: mi aspekt'as kvazaŭ kiel reĝ'o Henrik'o la Pasi'a.
Maĉjo atend'is ĝis la aŭdienc'a hor'o, sed kiam la ceremoni'estr'o anonc'is, ke est'as kun'vok'it'a konferenc'o, Maĉjo trankvil'e, sed est'ant'e tre pal'a, decid'em'e dir'is: ”Mi postul'as, ke oni tuj vok'u la milit'ministr'o'n en la tron'salon'o'n.” La vort'o'n ”milit” Maĉjo dir'is kun tia akcent'o, ke la ceremoni'estr'o baldaŭ kompren'is, ke Maĉjo jam ĉio'n sci'as.
”La milit'ministr'o ĉe'est'os la kun'sid'o'n,” li respond'is.
”Mi ankaŭ part'o'pren'os la kun'sid'o'n,” re'dir'is reĝ'o Maĉjo kaj direkt'is si'a'j'n paŝ'o'j'n al la kun'sid'salon'o.
Dom'posed'ant'o vol'is en'konduk'i si'a'n fil'in'o'n en la mond'o'n kaj si'a'n fil'o'n send'i ekster'land'e'n por stud'o'fin'ad'o. Li dir'is: mi pli'alt'ig'os la lu'prez'o'n por ĉiu'j loĝ'ej'lu'ant'o'j — li efektiv'e far'is tio'n — kaj ek'sent'is kontent'ec'o'n kiel hom'o, plen'um'int'a si'a'n dev'o'n. Jen komenc'iĝ'as long'a vic'o da tre'eg'e rid'ind'a'j okaz'aĵ'o'j.
En tiu dom'o trov'iĝ'is magazen'o de tol'aĵ'o'j, kravat'o'j, baston'o'j kaj galanteri'aĵ'o'j. La magazen'posed'ant'o ĉagren'iĝ'is pro la pli'alt'ig'o de la lu'prez'o; post'e li long'e medit'ad'is, kalkul'ad'is, pens'ad'is, kombin'ad'is, ĝis kiam li decid'is:
”Mi eks'ig'os unu komiz'o'n — por kudr'ad'o de ĉemiz'o mi de nun pag'os dek groŝ'o'j'n mal'pli, por kudr'ad'o de kravat'o kvin groŝ'o'j'n mal'pli — gratifik'aĵ'o'n mi ne don'os en la nun'a jar'o.” Kaj ŝton'o fal'is el li'a kor'o.
De post tiu tag'o sep kudr'ist'in'o'j kaj tri kravat'far'ist'in'o'j est'is dev'ig'it'a'j ĉiu'tag'e labor'i unu hor'o'n pli long'e por ricev'i tiom da mon'o, kiom ili ricev'is antaŭ'e. La magazen'serv'ist'o ĝem'is pri tio, ke li ne pov'os aĉet'i tiu'n ĉi jar'o'n krist'arb'et'o'n por si'a'j infan'o'j. La for'ig'it'a komiz'o mal'ferm'is propr'a'n magazen'o'n de skrib'aĵ'o'j, kaj post tri monat'o'j li est'is perd'int'a la dot'o'n de si'a edz'in'o kaj la propr'a'n kapital'et'o'n; post'e li ĉio'n vend'is kaj for'vetur'is Amerik'o'n.
En la sam'a dom'o est'is ali'a butik'o — konsum'a — kies posed'ant'o ankaŭ ĉagren'iĝ'is kaŭz'e de la pli'alt'ig'o de la lu'prez'o; post'e li medit'ad'is kaj fin'e decid'is: ”Oni dev'as aĉet'i pan'o'n kaj bulk'o'j'n ĉe bak'ist'o liver'ant'a pli mal'alt'prez'e, kvankam li'a'j bak'aĵ'o'j est'as mal'pli bon'a'j — ankaŭ viand'aĵ'o'j'n kaj ali'a'j'n produkt'o'j'n mi aĉet'os ĉe pli mal'alt'prez'e liver'ant'a vend'ist'o — pri farun'o kaj sal'spec'o neni'u hav'as perfekt'a'n kon'o'n, kaj lakt'o kun akv'o hav'as sam'e blank'a'n kolor'o'n kiel pur'a lakt'o — komerc'o ne est'as sentimental'aĵ'o …”
En la unu'a etaĝ'o al'strat'e loĝ'is advokat'o. Li ĉagren'iĝ'is pro la pli'alt'ig'o de la lu'prez'o kaj rakont'is tio'n al si'a edz'in'o. Kaj sinjor'in'o advokat'edz'in'o decid'is: ”Mi ne plu est'os membr'o de la societ'o zorg'ant'a pri mal'riĉ'a'j infan'o'j
— al la instru'ist'in'o mi pag'os nur ses rubl'o'j'n monat'e kaj al la instru'ist'o de Zigusjo nur sep — mi ne plu abon'os por la infan'o'j ”Mi'a'n Ĵurnal'et'o'n,” mi konvink'os mi'a'n edz'o'n pri tio, ke li ne plu abon'u ”Ŝanton,” ĵurnal'o'n ne bezon'at'a'n de advokat'o, kaj en la vend'ej'o'j mi de nun marĉand'os.”
La ses'rubl'a instru'ist'in'o don'is super'program'a'n lecion'o'n kaj for'las'is unu sen'pag'a'n lecion'o'n, kiu'n ŝi don'ad'is al la fil'o de la dom'gard'ist'o. La instru'ist'o de Zigusjo dir'is al si'a patr'in'o: ”Oni ne vol'is don'i pli mult'e, sed ja sufiĉ'os por lern'ej'pag'o, kaj rilat'e al vintr'a palt'o — mi ĝi'n tut'e ne bezon'as, ĉar la vintr'o ceter'e est'os varm'a.”
La vend'ist'in'o'j en la bazar'o plend'is pri tio, ke la nun'a komerc'o neniom valor'as, ĉar ĉiu dezir'as aĉet'i por neni'o.
En la tri'a etaĝ'o, en mal'grand'a ofic'ej'o, loĝ'is libr'o'ten'ist'o-korespond'ant'o. Kiam li sci'iĝ'is pri la lu'prez'a pli'alt'ig'o, li baldaŭ ir'is al si'a amik'o, dir'ant'e: ”Vi hieraŭ parol'is al mi pri tiu'j du vesper'a'j hor'o'j — mi decid'is akcept'i ili'n.”
La amik'o respond'is: ”Ŝajn'as al mi, ke oni tie jam dung'is iu'n, sed mi klopod'os sci'iĝ'i pri tio.”
Kaj oni sci'ig'is al la kandidat'o, ke la ofic'o jam est'as okup'it'a; li al'port'is tiu'n ĉi sci'ig'o'n al si'a patr'in'o — griz'har'a, mal'riĉ'a vidv'in'o.
Kurac'ist'o, loĝ'ant'a en la du'a etaĝ'o, est'is al'vok'it'a al mal'san'ul'o el super'vistul'a kvartal'o kaj postul'is unu'rubl'a'n honorari'o'n, ĉar oni ja ne pov'as amuz'iĝ'i per filantropi'o, se dom'posed'ant'o pli'alt'ig'as la lu'prez'o'n. Kaj la edz'in'o de la mal'san'ul'o, for'don'int'e la last'a'n rubl'o'n al la kurac'ist'o, ne hav'is plu mon'o'n por aĉet'i san'ig'il'o'n — ŝi port'is tuk'o'n al lombard'o, kaj tiu'n tuk'o'n ŝi ne plu el'aĉet'is.
Ofic'ist'o el mal'dekstr'a ofic'ej'o en la tri'a etaĝ'o decid'is, ke oni ne est'u Kat'o, kiam la viv'kondiĉ'o'j far'iĝ'as pli kaj pli mal'facil'a'j. Kio'n far'i? Oni dev'as pren'i, se oni ofer'as. Koruptumo — oni nom'as ĝi'n mal'bel'a, sed ĝi hav'as mult'a'j'n pozitiv'a'j'n flank'o'j'n.
En la teatr'o, — supr'e sur la galeri'o — unu lok'o est'is ne'okup'it'a — tie sid'us loĝ'ant'o de mal'grand'a ĉambr'et'o en la kvar'a etaĝ'o, se la lu'prez'o ne est'us pli'alt'ig'it'a.
Ofic'ej'o trov'iĝ'ant'a en la du'a kort'o, kaŭz'e de la pli'alt'ig'o de la lu'prez'o mal'pli'grand'ig'is si'a'n kun'labor'ant'ar'o'n, eks'ig'ant'e unu serv'ist'o'n. Ĉi tiu hav'is tri infan'o'j'n. Perd'int'e si'a'n okup'o'n, li far'iĝ'is kolport'ist'o de ĵurnal'o, kaj per'labor'ant'e du'on'o'n mal'pli ol antaŭ'e, li ced'is en si'a ĉambr'o angul'o'n por unu rubl'o monat'e al jun'a ĝarden'ist'o. Sed la ĝarden'ist'o oft'e vizit'is si'a'n frat'in'o'n, kies infan'o'j mal'san'iĝ'is je difterit'o, kaj li al'port'is infekt'o'n al la infan'o'j de la kolport'ist'o. Ili ĉiu'j mort'is en unu semajn'o.
En kel'a loĝ'ej'o de tiu ĉi dom'o loĝ'is bot'ist'o. En la sam'a moment'o, kiam li sci'iĝ'is pri la mal'gaj'ig'a nov'aĵ'o koncern'e la lu'prez'o'n, li'a ok'jar'a fil'in'o pet'is li'n pri dek groŝ'o'j por aĉet'i kajer'o'n. La bot'ist'o respond'is: ”Sufiĉ'as jam lern'ad'o por la fil'in'aĉ'o!” Kaj li send'is ŝi'n al balet'o. Li hav'is bo'frat'o'n en la teatr'o. Krom tio li komenc'is mal'pli bon'e nutr'i si'a'j'n meti'lern'ant'o'j'n.
Kaj mult'a'j, mult'a'j rid'ind'a'j fakt'o'j okaz'is; ili ne est'as mil kaj eĉ ne tri mil — ili'a'j konsekvenc'o'j tir'iĝ'ad'os ĝis la mond'fin'o. Mort'is tri infan'o'j de la serv'ist'o, do mort'is la infan'o'j de tiu'j ĉi infan'o'j, kaj ili'a'j nep'o'j kaj pra'nep'o'j, kiu'j lud'us iu'n rol'o'n en la viv'o de ceter'a'j hom'o'j. Vi demand'os: ”Kio'n rid'ind'a'n tamen la aŭtor'o vid'as en tio?”
Ho! mult'a'j'n rid'ind'aĵ'o'j'n mi vid'as en tio.
Pro la fil'in'o de la dom'posed'ant'o, kiu'n pa'ĉj'o vol'as en'konduk'i en la mond'o'n, pro la fil'o, kiu por fin'i stud'ad'o'n dev'as for'vetur'i ekster'land'e'n — labor'ad'as kudr'ist'in'o'j loĝ'ant'a'j en ali'a urb'o'part'o, tut'e ne kon'ant'a'j ili'n. Pro ili la meti'lern'ant'o'j hav'as mal'pli bon'a'n nutr'aĵ'o'n, la infan'o'j de la magazen'serv'ist'o ne hav'os krist'arb'o'n, la student'o-instru'ist'o ne hav'os varm'a'n palt'o'n. Pro ili ĵurnal'o'j perd'is abon'ant'o'j'n, la bon'far'a societ'o — unu membr'o'n, la teatr'o — unu abon'int'o'n en oper'o, la vend'ist'in'o'j en bazar'o — part'o'n de profit'o, la fil'o de vidv'in'o — ofic'o'n.
Pro ili mort'is tri infan'o'j — unu infan'o'n oni send'is al balet'o, pro ili aĉet'ant'o'j en la konsum'a butik'et'o hav'as mal'pli bon'a'n farun'o'n kaj akv'o'n en lakt'o. Ili kaŭz'is, ke honest'a bak'ist'o kaj viand'aĵ-komerc'ist'o perd'is klient'ar'o'n.
Ĉu ĉio tio ne est'as rid'ind'a?
Por en'konduk'i en la mond'o'n iu'n fraŭl'in'o'n, kaj por ke iu jun'ul'o fin'u stud'ad'o'n en ekster'land'o, grand'a part'o da hom'o'j est'is sen'ig'at'a de tut'a aŭ part'a labor'profit'o —
sen'ig'at'a de honest'o, de scienc'o, de san'ig'a nutr'ad'o, eĉ de la viv'o. Pro ili oni el'ig'is knab'in'o'n el lern'ej'o kaj en'ig'is ŝi'n en balet'o'n. Rid'ind'a est'is tio, ke nek la dom'posed'ant'o nek li'a'j infan'o'j sci'is pri tio; ili mir'us, se oni sci'ig'us al ili, ke ie iu mal'riĉ'a kudr'ist'in'o ĉe la ekstrem'o de ni'a urb'o si'n ofer'as pro ili'a bon'o.
Tio est'as tiel ne'kred'ebl'e rid'ind'a, ke eĉ humor'ist'o ek'plor'us sincer'e, kaj larm'o'j de humor'ist'o ebl'e est'as plej rid'ind'a'j, ĉu ne?
Tio okaz'is foj'e en la ĉef'a strat'o de grand'a kaj mult'hom'a urb'o. Tiu urb'o ne est'as la bon'far'ant'a Warszawa, en kio ceter'e est'as neni'a sprit'aĵ'o. Do en la ĉef'a strat'o de tiu urb'o est'is mult'e da preter'pas'ant'o'j. Kiu'j ili est'is, kiom ĉiu el ili dum'jar'e en'spez'is, kiom da infan'o'j, kiom da pek'o'j, kiom da amik'o'j aŭ da kravat'o'j ĉiu hav'is, kia est'is la politik'a opini'o de ĉiu — pri tio mi tut'e ne parol'os, ĉar en tio ankaŭ ne trov'iĝ'as iu sprit'aĵ'o.
Iu sinjor'o, kvankam li hav'is sur buton'o al'pend'it'a'n pak'aĵ'et'o'n kun kuk'o, ek'ĝem'is kaj dir'is: ”Kompat'ind'a knab'o!” Tiu ĉi sinjor'o ver'ŝajn'e hav'is ne nur kuk'o'n, cerb'o'n kaj lang'o'n, sed ankaŭ kor'o'n, ĉar ne ĉiu kapabl'us, tiel baldaŭ aŭd'ig'i si'n kaj krom tio ek'ĝem'i. Ĉe simil'a'j okaz'aĵ'o'j hom'o perd'as la kapabl'o'n pri logik'a argument'ad'o — la kor'o sol'a pov'is dikt'i al li'a parol'o tia'j'n nobl'a'j'n, am'plen'a'j'n vort'o'j'n.
”Mal'feliĉ'a knab'o!” ripet'is tiu ĉi sinjor'o kun kor'o en la brust'o kaj kun kuk'pak'aĵ'et'o pend'ant'a je buton'o. Ĉi tiu'j'n vort'o'j'n ne mi sol'a aŭd'is, sed kvar'dek ali'a'j person'o'j, star'ant'a'j pli proksim'e al tiu sinjor'o. Li est'is tiel modest'a, ke li anonim'e tio'n dir'is, ne pro reklam'o. Li eĉ post moment'o ne'rimark'it'e for'ŝov'iĝ'is el la ar'o kaj mal'aper'is inter la preter'pas'ant'o'j de la ĉef'a strat'o, kaj ali'a'j atest'ant'o'j jam re'ricev'is konsci'o'n pri la mal'ĝoj'ig'a fakt'o kaj de kelk'a'j flank'o'j kun'e al'kur'is la mal'riĉ'a'n infan'o'n kun ĝem'et'o'j kaj kompat'vort'o'j. Kaj jen — nov'a pens'o — iu dir'is: ”Ebl'e la mizer'ul'o sven'is pro mal'sat'o!”
Ĉiu nov'a ide'o, ĉiu nov'a ver'o aŭ kuraĝ'a hipotez'o, antaŭ ol ĝi est'os akcept'at'a de ali'a'j, antaŭ ol ĝi'n fest'os batal'ad'o aŭ bril'ig'os la venk'o, dev'as tra'ir'i mok'ad'o'n kaj mal'laŭd'o'n de amas'o, kio ankaŭ ne est'as sprit'aĵ'o.
”Li ebl'e nur ŝajn'ig'as est'i mal'san'a?” dir'is kuraĝ'e iu sinjor'o, ten'ant'e unu man'o'n en la poŝ'o kun mon'uj'o kaj du fingr'o'j'n en la poŝ'et'o kun horloĝ'et'o, ĉar inter la kolekt'iĝ'int'a'j hom'o'j, hav'ant'a'j kor'o'n kaj am'o'n, pov'is trov'iĝ'i fripon'o pret'a por profit'i la kor'tuŝ'o'n de nobl'a'j bon'far'ant'o'j kaj sen'ig'i li'n ne nur de poŝ'horloĝ'et'o, sed ankaŭ de or'a ĉen'et'o. — ”Li ebl'e nur ŝajn'ig'as?”
Kompren'ebl'e! Kiom'foj'e mal'varm'a kalkul'o el'ŝir'as el ni'a brust'o kompat'sopir'o'n — kiom'foj'e mal'nobl'a ruz'aĵ'o mal'varm'ig'as sur ni'a'j lip'o'j varm'a'n spir'o'n de tiu'j bel'eg'a'j vort'o'j, el'ir'ant'a'j el la buŝ'o de sinjor'o kun kuk'o je buton'o.
”Mal'feliĉ'a knab'o!”
Post silent'o mal'bon'aŭgur'a iu voĉ'o aŭd'iĝ'is: ”Kio'n do vi dir'as? Li ne ŝajn'ig'as — li ja sang'as.”
”Ba!” dir'is la konsider'em'a sinjor'o, ten'ant'e si'a'n or'a'n ĉen'et'o'n — kaj kun mal'laŭd'a rid'et'o for'las'is la ar'o'n.
Subit'e iu ek'frap'is mi'n sur la dors'o'n, post'e mi ek'sent'is dolor'o'n en flank'o, kaj kiam mi iom trankvil'iĝ'is, mi ek'vid'is ĉifon'ul'o'n, klin'it'a'n super la knab'o.
”Nu, trink'u iom,” li dir'is al li.
Hom'o, ne skrib'ant'a novel'o'j'n, neniam kompren'os verk'ist'o'n: kie vend'ej'posed'ant'o, akuŝ'ist'in'o, bicikl'o'fabrik'ant'o kor'tuŝ'e ek'plor'as — tie poet'o ek'skrib'as idili'o'n kaj send'os ĝi'n por konkurs'o.
Est'as do neniel mir'ig'e, ke, rigard'ant'e knab'o'n kuŝ'ant'a sur pavim'o kaj ĉifon'ul'o'n klin'it'a apud li, mi ne parol'is per trem'ant'a'j lip'o'j: mal'feliĉ'a infan'o!, sed mi nur el'pens'ad'is kvin'akt'a'n melodram'o'n por popol'a teatr'o sub la titol'o ”Re'trovit'a fil'o aŭ kadavr'o apud kadavr'o”. Mi jam hav'is la last'a'n scen'o'n de la last'a akt'o.
La knab'o est'as ŝtel'it'a fil'o — mal'esper'a patr'o ruin'iĝ'as per sen'sukces'a serĉ'ad'o, post'e li far'iĝ'as drink'ul'o, fin'e li vid'as la knab'o'n sur strat'o, li ek'kon'as li'n, dank'e al iu sign'et'o sur la kol'o, kaj kri'as: ”Fil'o mi'a!” La knab'o dir'as:
”Patr'o mi'a!” Post'e la patr'o: ”Infan'o!” La knab'o: ”Mi mort'as”, kaj li agoni'as. La patr'o mal'esper'eg'as, li kun tut'a fort'o frap'as per la kap'o tiu'n grand'a'n dom'o'n kun sep hipotek'numer'o'j. Post la scen'ej'o — trumpet'o de societ'o
”Rapid'a Help'o”. La kurten'o mal'supr'e'n'iĝ'as.
Mi vek'iĝ'is el la rev'ad'o. Ho, vi mok'ul'o'j, kiu'j dir'as, ke hom'o est'as nur best'vir'o aŭ best'vir'in'o aŭ ego'ist'o, se vi aŭd'us, kia indign'o'bru'et'o mov'is tiu'n ĉi ar'o'n, kiam ĝi vid'is, ke ĉifon'ul'o vol'is en'verŝ'i al mal'feliĉ'a knab'o brand'o'n en la buŝ'o'n.
”For'ir'u, drink'ul'o! Ne far'u la infan'o'n drink'em'a!” kri'is ĉiu'j.
”Se ne — est'u ne,” respond'is tiu hom'o kaj for'ir'is.
Mi ne ripet'os ĉio'n, kio'n oni dir'is, mi silent'os pri la nombr'o da am'plen'a'j vort'o'j dir'it'a'j pri hom'a mizer'o, pri sen'nom'a, fremd'a, mal'pur'a fripon'o — tiu'j ĉi vort'o'j for'iĝ'is sen'eĥ'e. Kaj en la ar'o, krom hom'o'j kun diplom'o'j, krom hom'o'j, hav'ant'a'j mol'a'j'n sent'em'a'j'n kor'o'j'n, krom vir'in'o'j, kies cerb'o est'as pli em'a el'prem'i larm'o'j'n el la okul'o'j — trov'iĝ'is ankaŭ komiz'o'j, jun'a'j libr'o'ten'ist'o'j, anonc'agent'o'j, divers'spec'a'j makler ist'o'j, — kaj ili ĉiu'j pli aŭ mal'pli poezi'em'e, pli aŭ mal'pli laŭt'e, per pli aŭ mal'pli bon'a parol'manier'o kompat'is tiu'n ĉi mal'riĉ'ul'o'n.
Kio far'iĝ'is kun li, mi ne dir'os — ĉar est'as en tio neni'u sprit'aĵ'o — mi vol'is nur konstat'i, ke ekzist'as kor'o'j kaj sent'o'j.
Ceter'e mi pov'as eĉ dir'i: ”Rapid'a Help'o” vetur'ig'is li'n al hospital'o, kie mank'is lok'o, tamen oni lok'is li'n. Oni dir'as, ke pro mal'sat'o li erar'e manĝ'is alumet'kapet'o'j'n.
Kiel vi pov'as tiel mal'zorg'i vi'a'n vest'o'n?” oni demand'is mi'n.
”Kiel vi pov'as permes'i al vi'a edz'o, tiel mal'zorg'i si'a'n vest'o'n?” oni turment'is mi'a'n edz'in'o'n.
”Oni taks'as vi'n laŭ vi'a vest'o” — oni al'don'is sentenc'e.
Kiam vesper'e, enu'ig'it'a, mi en la lit'o tra'rigard'is ĵurnal'o'j'n, mi trov'is artikol'o'j'n, kiu'j postul'as pedant'a'n pur'ec'o'n, artikol'o'j'n, kiu'j avert'as pri plej terur'a'j efik'o'j al hom'o, ĉiu'rilat'e mal'zorg'ant'a pur'ec'o'n.
”Ho,” mi ek'pens'is, ”mi prov'os!” kaj mi ir'is al bot'ist'o, al tajlor'o, al ĉapel'ist'o, al gant'ist'o, al friz'ist'o, — oni mezur'ad'is mi'n ĉiu'flank'e, oni turn'is, re'turn'is, puŝ'is mi'n, oni ordon'is al mi ir'i, kap'o'n lev'i kaj mal'lev'i, salt'et'i, kaŭr'i, mal'long'e: oni turment'ad'is mi'n terur'e. Krom'e oni for'pren'is de mi tiom da temp'o, ke mi tre'eg'e mal'zorg'is mi'a'j'n okup'o'j'n, kio est'is tiom pli fatal'a, ke mi'a'j el'spez'o'j en tiu mal'feliĉ'a monat'o tri'obl'iĝ'is. Fin'e mi est'is vest'it'a tiel, ke, kompar'ant'e mi'n kun mult'a'j rond'ir'ant'a'j mal'saĝ'ul'o'j en strat'o'j (leg'u: elegant'ul'o'j), mi rimark'is neni'a'n diferenc'o'n; por komplet'ig'i mi'a'n vest'o'n, mi eĉ met'is Mi konform'ig'is, kompren'ebl'e, al mi'a vest'o ankaŭ la ekster'a'n aspekt'o'n de mi'a loĝ'ej'o, de mi'a'j edz'in'o kaj infan'o'j. Ĉie reg'is pur'ec'o kaj bon'gust'ec'o. Mi mal'permes'is al mi'a'j infan'o'j amuz'iĝ'i kun la infan'o'j de la mebl'ist'o, ĉar kiom da infekt'il'o'j tiu'j mal'pur'ul'o'j pov'us al'port'i en la organism'o'n de ni'a'j id'o'j! Mi mal'permes'is al mi'a plej aĝ'a fil'o instru'i la fil'o'n de la dom'gard'ist'o, ĉar kvankam li est'as kapabl'a kaj diligent'a knab'o, li detru'os aŭ pov'os detru'i la nov'a'j'n kovr'il'o'j'n de ni'a'j mebl'o'j aŭ mal'pur'ig'i per kot'o la ĉambr'o'j'n. Mi mem ne respond'is al la amik'a'j salut'o'j de la dom'gard'ist'o, de la send'it'o kaj de ĉiu'j, kiu'j'n oni ne pov'as re'salut'i, ne risk'ant'e tut'e perd'i societ'a'j'n inter'rilat'o'j'n — mi tio'n far'is pro facil'e kompren'ebl'a'j kaŭz'o'j: la ĉapel'o fuŝ'form'iĝ'as per oft'a de'pren'o, la kol'um'o kaj kravat'o ĉif'iĝ'as pro oft'a kap'klin'o. Dum la unu'a'j tag'o'j est'is al mi iel strang'e, sed dank'e al mi'a'j nov'a'j kon'at'o'j, konform'ig'it'a'j al la nov'a vest'ar'o, mi kutim'iĝ'is al mult'e da nov'a'j objekt'o'j: kelner'o'j'n mi ig'is ne plu nom'i mi'n ”sinjor'o,” kaj mi nom'is ili'n mal'long'e ”ci,” al almoz'ul'o'j mi ne don'is mon'er'o'n, ĉar pro oft'a el'pren'o de la mon'uj'o el'uz'iĝ'as la poŝ'o'j. Mi'a'j inter'rilat'o'j kun la edz'in'o kaj infan'o'j ankaŭ mal'varm'iĝ'is: pro neni'a trezor'o de la mond'o mi pren'us la infan'o'n sur mi'a'j'n genu'o'j'n, ĉar tio mal'util'as la pantalon'o'n, krom'e — infan'o pov'as hav'i mal'pur'a'j'n man'o'j'n; mi klopod'is ne proksim'iĝ'i al la edz'in'o por ne ĉif'i ŝi'a'n bel'a'n maten'vest'o'n kaj mi'a'n kravat'o'n. Mi far'iĝ'is furioz'a, kiam io minac'is la pur'ec'o'n aŭ tut'ec'o'n de mi'a vest'o, kio malgraŭ ĉiu si'n'gard'em'o oft'e okaz'is.
Foj'e la dom'gard'ist'o sur'ŝpruc'ig'is per akv'o mi'a'n nov'a'n, hel'a'n, somer'a'n palt'o'n kun silk'a'j re'fald'aĵ'o'j. Mi insult'is li'n, dir'ant'e, ke li est'as mal'saĝ'ul'o, idiot'o, stult'ul'o, kaj kiam la kompat'ind'ul'o, vol'ant'e sen'kulp'ig'i si'n, buŝ'o'tuŝ'is mi'a'n manik'o'n kaj las'is sur ĝi gut'et'o'n da humid'a tabak'o, mi ven'ig'is polic'ist'o'n kaj ordon'is, ke li met'u la dom'gard'ist'o'n en mal'liber'ej'o'n. Ali'foj'e iu blind'a mal'jun'ul'o sur'paŝ'is mi'a'n elegant'a'n ĉam'a'n bot'et'o'n, — mi for'send'is li'n al ĉiu'j diabl'o'j. Mi far'iĝ'is ekster'ordinar'e ir'it'iĝ'em'a: eĉ la plej mal'grand'a bagatel'o perd'ig'is al mi la saĝ'o'n. Iu vir'in'o ven'is foj'e al mi: ŝi est'is funebr'e vest'it'a kaj pet'is mi'n pri help'o. Mi tut'e ne sci'is, kio'n ŝi dezir'is, kvankam ŝi long'e parol'is kaj plor'is mal'dolĉ'e. Ĉu vi sci'as, kial mi ne aŭd'is ŝi'n? Tial ke mi rimark'is sur la tapiŝ'o ŝi'a'n kot'a'n pied'sign'o'n: ŝi ven'is dum pluv'o sen'galoŝ'e.
Ali'foj'e mi interes'iĝ'us pri ŝi'a mal'ĝoj'o, ĉar mi tre'eg'e kompat'as plor'ant'a'j'n vir'in'o'j'n, tamen tiu'foj'e mi nur dir'is:
”Bon'e, mi not'os vi'a'n adres'o'n kaj sci'ig'os vi'n pri la rezult'o.” Kiam ŝi komenc'is de'nov'e pet'i mi'n kaj dank'i, mi al'dir'is: ”Mi cert'e ne promes'as, sed mi ĉio'n far'os, kio est'os ebl'a al mi.”
Mi kondut'is kiel hom'o ver'e am'ant'a pur'ec'o'n — mi est'is fier'a pri mi. Mi ag'is kiel iu tro'mem'fid'a prezid'ant'o de iu instituci'o, kiam antaŭ kelk'a'j jar'o'j mi pet'is li'n pri help'o por iu mal'feliĉ'a famili'o: li fin'aŭskult'is mi'n, promes'is ĉio'n far'i, li not'is la adres'o'n kaj don'is al mi la man'o'n. Kaj kiam la sekv'ant'a'n tag'o'n mi re'ven'is por ricev'i respond'o'n, li ne re'kon'is mi'n, li perd'is la adres'o'n kaj tut'e ne memor'is, pri kio mi li'n pet'is. Okaz'is, ke infan'o'j pilk'lud'ant'e dis'pec'ig'is iu'n mult'e'kost'a'n aĵ'et'o'n, kio kaŭz'is al mi du'semajn'a'n mal'san'o'n.
Mi hav'is nun mal'pli mult'a'j'n amuz'o'j'n ol antaŭ'e: mi dum'jar'e nur du'foj'e vizit'is teatr'o'n, ĉar mi rezign'is pri la mal'kar'a'j lok'o'j, kie apud mi pov'us sid'i iu mal'zorg'em'e vest'it'a hom'o. Pro tiu sam'a kaŭz'o mi mal'oft'e vetur'is per tram'o.
Mi'a'j el'spez'o'j grav'e pli'grand'iĝ'is, sed mi help'is al mi tia'manier'e, ke tajlor'o'j, bot'ist'o'j kaj ali'a'j pacienc'a'j meti'ist'o'j dev'is atend'i plur'a'j'n monat'o'j'n, antaŭ ol mi pag'is al ili. Ŝajn'us, ke post unu jar'o de tia higien'a viv'manier'o mi dev'us gras'iĝ'i, hav'i grand'a'n energi'o'n por labor'ad'o kaj est'i ideal'e feliĉ'a.
Tamen okaz'is mal'e: mi mal'gras'iĝ'is, la labor'o far'iĝ'is al mi pen'ig'a, kaj mi komenc'is serioz'e pens'i pri si'n'mort'ig'o, tiom pli, ke la hejm'a viv'o far'iĝ'is mal'ŝat'ind'a kaŭz'e de divers'a'j zorg'o'j. Mi turn'is mi'n al kurac'ist'o'j, kiu'j skrib'is por mi kelk'a'j'n recept'o'j'n kaj rekomend'is seri'o'n da rimed'o'j por re'star'ig'i mi'a'n san'o'n.
Tamen neni'o help'is al mi. La pens'o pri si'n'mort'ig'o ne for'las'is mi'n unu moment'o'n — kaj mi komenc'is serĉ'i revolver'o'n, hered'it'a'n iam de mi'a av'o. Mi'a mal'feliĉ'a edz'in'o, pal'a kaj mal'ĝoj'a, mi'a'j kompat'ind'a'j infan'o'j tut'e ne sci'is, kia orf'ec'o minac'is ili'n, kiam mi kun flam'ant'a okul'o en'kur'is la sub'tegment'o'n por trov'i tie inter mal'nov'aĵ'o'j la mort'ig'il'o'n. Mi van'e dis'ĵet'is la en'hav'o'n de tri korb'o'j kaj du pak'aĵ'o'j, kiam subit'e mi'a rigard'o fal'is sur mal'nov'a'n sen'kolor'iĝ'int'a'n kravat'o'n, sur for'uz'it'a'n pantalon'o'n kaj mal'nov'a'j'n bot'o'j'n kun el'uz'it'a'j kalkan'um'o'j.
Mi long'e rigard'is la aĵ'o'j'n. En la unu'a moment'o mi sent'is furioz'o'n, kiel mi pov'is iam vest'i mi'a'n korp'o'n per simil'a'j mal'nov'aĵ'o'j — post'e mi pri'pens'is: kiel mi aspekt'us en tio? Kaj jen subit'e iu kor'tuŝ'o ek'reg'is mi'a'n anim'o'n.
Est'as ja mi'a'j mal'nov'a'j amik'o'j, sen're'ven'e perd'it'a'j kaj tial tiom pli am'ind'a'j. Mi ili'n en'pak'is en ĵurnal'o'n kaj sekret'e port'is en mi'a'n ĉambr'o'n kun'e kun la revolver'o fin'e trov'it'a. Mi pas'ig'is terur'a'n nokt'o'n. Mi'a tut'a pas'int'ec'o star'iĝ'is antaŭ mi'a'j okul'o'j, kiam mi kun pal'a vizaĝ'o star'is antaŭ spegul'o kun revolver'o en man'o. Mi komenc'is analiz'i ĉiu'n mi'a'n ag'o'n, ĉiu'n pens'o'n, kaj kiam la sun'o ĵet'is si'a'n unu'a'n radi'o'n en la ĉambr'o'n, mi sur'met'is mi'a'j'n mal'nov'a'j'n vest'aĵ'o'j'n kaj el'ir'is sur la strat'o'n. De post tiu temp'o pas'is du semajn'o'j.
Leg'ant'o'j! Vi kred'u al mi aŭ ne — mi re'e est'as san'a kaj feliĉ'a, mi'a edz'in'o re'ricev'is si'a'n bon'a'n humor'o'n, la infan'o'j si'a'n antaŭ'a'n gaj'ec'o'n kaj mi — la vol'o'n viv'i kaj labor'i. Mi re'e salut'as la dom'gard'ist'o'n, mi'a'j infan'o'j gaj'e amuz'iĝ'as kun la petol'ul'o'j de la mebl'ist'o, hom'o'j (?!!) mal'pli oft'e honor'as mi'n per salut'o'j — la teatr'o'n mi ĝu'as nur el la mal'kar'a'j lok'o'j — mal'long'e: mi sent'as mi'n tiel bon'e kiel jam de long'e ne plu …
Mi do kri'as ĝoj'e per laŭt'a voĉ'o: ”For la pur'ec'o!”
Kelner'o est'as hom'o! Imag'u, ke dum ok jar'o'j mi manĝ'is ĉiam en la sam'a restoraci'o, ke mi sid'iĝ'is ĉiam ĉe ”mi'a tabl'et'o”, ke serv'is al mi la sam'a kelner'o.
Imag'u krom'e, ke dum tiu'j ok jar'o'j mi oft'e li'n insult'is pro divers'a'j kulp'o'j.
Rost'aĵ'o est'is mal'mol'a.
”Vi est'as stult'ul'o!”
Ĵurnal'o ie perd'iĝ'is.
”Vi ne hav'as ide'o'n pri serv'ad'o!”
Dent'pur'ig'il'o'j mank'is, aŭ oni don'is el la kuir'ej'o sup'o'n sur mal'pur'a teler'o.
”Vi serv'u en pork'ej'o, ne en restoraci'o!”
La kelner'o kutim'e neni'o'n respond'is, pli oft'e li murmur'is i'o'n sub la naz'o, kio est'is li'a protest'o kontraŭ mi'a'j pretend'o'j. Nun imag'u, ke antaŭ unu semajn'o li don'is al mi kaf'o'n sen suker'o.
”Kie est'as la suker'o?” mi demand'is koler'e.
”Ah! mi forges'is, sinjor'o.”
”Sed trink'mon'o'n vi ne forges'os pren'i, ĉu ne?”
Post unu moment'o la suker'uj'o aper'is.
”Mi pet'as pardon'o'n,” li dir'is.
”Kiel do, vi pet'as pardon'o'n?”
”Jes, mi pet'as pardon'o'n.”
En la unu'a moment'o mi pens'is, ke li mok'as mi'n.
”Ĉu vi jam riĉ'iĝ'is? Ĉu vi ebl'e aĉet'os dom'o'n?” mi demand'is.
Mi sever'e li'n rigard'is, kaj imag'u, mi unu'a'foj'e rimark'is, ke li est'as proksim'um'e tri'dek'jar'a vir'o kun griz'et'a'j har'o'j — li hav'as naz'o'n, okul'o'j'n kaj orel'o'j'n. Ĉu tio est'as strang'a? Ho, tut'e ne, kvankam tio iom mir'ig'is mi'n, ke kelner'o hav'as i'o'n pli'a'n ol man'o'j'n por don'ad'i tag'manĝ'o'n kaj ricev'ad'i pag'o'n kun trink'mon'o. Sed, kio est'is pli strang'a, mi rimark'is, ke la kelner'o hav'as mal'gaj'a'n vizaĝ'esprim'o'n.
”Ĉu vi est'as drink'int'a aŭ ne sufiĉ'e dorm'int'a?” mi demand'is li'n.
”Ne, sinjor'o, mi'a edz'in'o est'as mal'san'a.”
”Kiel do — edz'in'o?”
”Nu, ŝi est'as mal'san'ul'in'o.”
”Kaj vi hav'as edz'in'o'n?”
”Jes, sinjor'o, kaj du infan'o'j'n, kaj nun la tri'a …”
Vid'u ge'sinjor'o'j — kelner'o hav'as ne nur naz'o'n, okul'o'j'n — li hav'as ankaŭ edz'in'o'n.
Nu, ke li hav'as orel'o'j'n, tio ja est'as natur'a, por ke li aŭd'u, kiam oni sonor'ig'as je li, ke li hav'as naz'o'n kaj okul'o'j'n — oni eĉ tio'n pov'as kompren'i, sed pro kio, je diabl'o, kelner'o bezon'as edz'in'o'n kaj infan'o'j'n?
Mi decid'is, klar'ig'i tiu'n ĉi afer'o'n kaj demand'is:
”Vi dir'as, ke vi hav'as edz'in'o'n kaj infan'o'j'n? Kial do vi hav'as edz'in'o'n?”
”Ho! sinjor'o, mi en'am'iĝ'is kaj edz'iĝ'is.”
Oni vok'is li'n, kaj ni'a inter'parol'o inter'romp'iĝ'is.
”Vi ven'u post'e ankoraŭ'foj'e,” mi li'n pet'is.
Mi rigard'is kaj rigard'is … mi larĝ'e mal'ferm'is la okul'o'j'n — li est'is la sam'a kelner'o.
”Aŭskult'u,” mi post'e daŭr'ig'is la esplor'ad'o'n al li, ”ĉu pas'is jam long'a temp'o, post kiam vi edz'iĝ'is?”
”Dek jar'o'j.”
”Kaj vi dir'as, ke vi hav'as infan'o'j'n?”
”Ho jes. La knab'o est'as ses'jar'a, la knab'in'o kvar'jar'a, kaj tiu ven'ont'a … tri est'as mort'int'a'j.”
”Ah! vi dir'as, ke tri est'as mort'int'a'j, kaj tiu'j viv'ant'a'j est'as ver'ŝajn'e kelner'o'j, ĉu ne?”
”Ho ne, sinjor'o, antaŭ ĉio ili ankoraŭ est'as mal'grand'a'j, kaj krom'e mi prefer'as, ke ili est'u, kio'n ili vol'os, ke ili nur ne farad'u tiu'n ĉi kelner'a'n serv'ad'o'n.”
”Kial do ne tiu'n serv'ad'o'n? Kaj kio ili est'os?”
”Ĉu mi jam sci'as? La knab'o est'as tre sci'avid'a — li komenc'as jam ne mal'bon'e leg'i — li hav'as bon'a'n instru'ist'o'n.”
”Vi'a knab'o hav'as instru'ist'o'n? Kio'n vi dir'as?”
”Kvar rubl'o'j'n ĉiu'monat'e li kost'as al mi.”
Kuler'et'o for'ŝov'iĝ'is el mi'a'j man'o'j kaj fal'is bru'e sur la marmor'a'n tabl'o-plat'o'n …
”Aha! kio'n vi krom'e vol'is dir'i al mi? Kiel nom'as vi'n vi'a'j infan'o'j?”
”Nu, kiel do ili nom'u mi'n? Patr'o, pa'ĉj'o.”
”Kelner'o! pag'i! Je cent diabl'o'j, ĉu vi surd'iĝ'is?”
Oni re'e for'vok'is li'n.
Mi est'is tiel mir'ig'it'a pro mi'a ĵus far'it'a mal'kovr'o, ke la tut'a rakont'o ne ŝajn'is al mi rid'ind'a. La sekv'ant'a'n tag'o'n mi demand'is li'n, kiel fart'as li'a edz'in'o. Ŝi fart'as pli bon'e
— li sid'is apud ŝi la tut'a'n nokt'o'n. Nun li'a patr'in'o est'as ĉe ŝi. Nov'a mal'kovr'o! Kelner'o hav'as patr'in'o'n — krom'e
— li hav'as proksim'a'j'n kaj mal'proksim'a'j'n parenc'o'j'n, kon'at'o'j'n kaj amik'o'j'n.
Post'e mi ek'sci'is, ke li observ'as la gast'o'j'n, el kiu'j iu'j est'as mal'bon'eduk'it'a'j, ali'a'j vulgar'a'j, — ke li oft'e rezign'as pri trink'mon'o, ke oni nur ne ofend'u li'n, ke iu'foj'e tia grand'a mal'ĝoj'o li'n ek'kapt'as, ke li ĉio'n ĵet'us al diabl'o, se li ne hav'us edz'in'o'n kaj infan'o'j'n. Li rakont'is kun entuziasm'o pri la verk'o de Sienkiewicz ”Per fajr'o kaj glav'o,”
kiu'n li leg'is, li ne dorm'is post'e dum mult'a'j nokt'o'j, tiel li hav'is la kap'o'n plen'a de tiu'j bel'eg'a'j divers'histori'o'j, —
li dir'is al mi, ke oft'e est'as mal'agrabl'e al li don'i al gast'o kelk'a'j'n frand'aĵ'o'j'n, ĉar li kon'as la post'kulis'a'j'n sekret'o'j'n de la restoraci'o de si'a ĉef'o, ke inter la kelner'o'j est'as intrig'o'j, li sci'as, ke en ni'a land'o reg'as mal'kler'ec'o kaj tial est'as tiel mal'bon'e viv'i ĉe ni, ke se li hav'us kapital'o'n, li aĉet'us kalandr'il'o'n kaj viv'us trankvil'e.
Ek'kon'int'e tiom da afer'o'j dum tri tag'o'j, mi komenc'is konklud'i el la amas'iĝ'int'a material'o. Unu'e mi argument'is: ke kelner'o pov'as hav'i edz'in'o'n, infan'o'j'n, pri tio mi sci'is antaŭ'e, sed tio ne est'is ven'int'a en mi'a'n kap'o'n, —
ke kelner'o hav'as patr'in'o'n, patr'o'n, ke li pov'as hav'i frat'o'j'n kaj frat'in'o'j'n, do parenc'o'j'n ĝeneral'e, tio'n oni pov'is kombin'i a prior'i, — ke li sci'as leg'i, oni pov'as facil'e kompren'i, ĉar li don'as la dezir'at'a'j'n ĵurnal'o'j'n, skrib'as kalkul'o'j'n — li do pov'is ankaŭ leg'i ”Per fajr'o kaj glav'o” kaj pov'is est'i rav'it'a de tiu verk'o. Ke kelner'o pov'as est'i inteligent'a, oni pov'as facil'e supoz'i, si'n turn'int'e al biografi'o'j de fam'a'j hom'o'j, inter kiu'j est'as mult'a'j, kies genealogi'o ne el'ir'is de advokat'o'j, de feliĉ'a jun'ul'ar'o, de ofic'ist'o'j kaj ali'a'j tiel'nom'at'a'j inteligent'ul'o'j. Ke kelner'o pov'as am'i la edz'in'o'n kaj est'i mal'ĝoj'a, kiam ŝi est'as mal'san'a aŭ kiam mort'as infan'o, ni sci'as el roman'o'j, novel'o'j kaj vers'aĵ'o'j,
— el mal'grand'a'j ĵurnal'inform'o'j ni sci'as, ke ne nur doktor'o'j, inĝenier'o'j, juĝ'ist'o'j aŭ komerc'ist'o'j sci'as am'i kaj mal'am'i.
Do kelner'o est'as hom'o! kio — se ĝi ne est'as renvers'ot'a per diskut'o — dev'as okaz'ig'i, ke en restoraci'o'j kaj en suker'aĵ'ej'o'j apud tabul'o kun sur'skrib'o: ”Ne kraĉ'u sur plank'o'n!” aŭ ”Oni pet'as de'pren'i la ĉapel'o'j'n!” oni star'ig'u tabul'o'n kun la sur'skrib'o ”Kelner'o est'as hom'o!” Tio tamen est'as sufiĉ'e risk'a paŝ'o, ĉar diabl'o ne dorm'as. Ebl'e montr'iĝ'os post'e, ke pord'ist'o, fiakr'ist'o, labor'ist'o, serv'ist'in'o, kudr'ist'in'o, kant'ist'in'o ankaŭ est'as hom'o'j. Tio dev'us fatal'e influ'i la societ'a'j'n inter'rilat'o'j'n, sed ne est'as plu mi'a task'o, dis'volv'i tiel komplik'it'a'n afer'o'n. Mi tra'viv'is sufiĉ'e mult'a'j'n kor'tuŝ'o'j'n, antaŭ ol mi mem komenc'is parol'i al mi'a kelner'o: ”Bon'a'n tag'o'n, sinjor'o; mi dank'as, ĝis re'vid'o, sinjor'o.”
Tio kost'is al mi fort'o'j'n kaj san'o'n, sed oni ja dir'as, ke al'kutim'iĝ'o est'as du'a natur'o.
Kutim'e oni dir'as: sinjor'o Wladislaw est'as advokat'o, sinjor'o Piotr est'as ĥemi'ist'o, sinjor'o Kazimir est'as instru'ist'o, sinjor'o J'a'n kurac'ist'o.
Sed plej oft'e oni dev'us dir'i: viv'cirkonstanc'o'j far'is sinjor'o'n Wladislawon advokat'o, cirkonstanc'o'j de la viv'o far'is sinjor'o'n Piotron ĥemi'ist'o, dank'e al divers'a'j kondiĉ'o'j sinjor'o Kazimir far'iĝ'is instru'ist'o. Est'as kvazaŭ la sam'o, tamen ne tut'e — mi baldaŭ klar'ig'os la afer'o'n. Mi ne sci'as, leg'ant'o, kiu vi est'as, supoz'u, ke vi est'as advokat'o, kaj vi nur ek'pens'u, ek'konsider'u kaj respond'u: Ĉu vi dev'is far'iĝ'i advokat'o, kaj kia'j cirkonstanc'o'j influ'is tio'n, ke vi far'iĝ'u advokat'o? Ĉu vi ne pov'us est'i hodiaŭ telegraf'ist'o, muzik'instru'ist'o, funebr'a entrepren'ist'o, impost'a inspektor'o, dent'ist'o, agronom'o, akuŝ'ist'o, tram'kontrol'ist'o, bier'fabrik'ant'o, tan'ist'o aŭ hotel'posed'ant'o?
Ĉu sen'konsider'e al pozici'o kaj al bon'stat'o de vi'a'j ge'patr'o'j, al geografi'a larĝ'ec'o kaj al viv'cirkonstanc'o'j vi far'iĝ'us tio, kio vi est'as? Ĉu vi, se vi nask'iĝ'us en apud'mar'a mal'riĉ'a famili'o, nun ne est'us mar'ist'o kaj ne ĉas'us balen'o'j'n, anstataŭ star'i en juĝ'ej'o'j, pet'skrib'ad'i, kur'ad'i al notari'o'j kaj al juĝ'a'j ekzekut'ist'o'j? Ĉu vi, se vi'a patr'o hav'us konsum'a'n butik'o'n aŭ bot'ist'a'n meti'ej'o'n, tiu'kaz'e ne est'us kalandr'il-posed'ant'o, aŭ kelner'o en restoraci'o, aŭ munt'ist'o en iu fer'fabrik'o?
Leg'ant'o kurac'ist'o! Se vi'a patr'in'o si'a'temp'e est'us est'int'a unu'a balet'ist'in'o sur scen'ej'o, ĉu vi nun ne salt'us en balet'o, anstataŭ esplor'frap'i ventr'o'j'n kaj skrib'i: oleum ricin'i?
Leg'ant'o literatur'ist'o! Se vi'a patr'o hav'us iam tinktur'ej'o'n, fabrik'o'n de ŝmir'aĵ'o por pur'ig'i arĝent'a'j'n objekt'o'j'n, aŭ fabrik'o'n de karbon'acid'a akv'o, ĉu vi nun ne est'us sinjor'o ĥemi'ist'o, kaj ĉu vi ne pret'ig'us Emsan aŭ sod'a'n akv'o'n, aŭ ŝmir'aĵ'o'n kontraŭ kal'o'j anstataŭ verk'i novel'o'j'n aŭ artikol'o'j'n? Ĉu sub varm'eg'a ital'a ĉiel'o vi ne est'us prefer'e ananas-plant'ist'o aŭ eksport'ist'o de oranĝ'o'j kaj de citron'o'j al la mal'proksim'a nord'o? Se vi nask'iĝ'us en proksim'ec'o de preĝ'ej'o, vi ebl'e est'us orgen'ist'o, — eduk'it'a inter fer'voj'ist'o'j vi ebl'e est'us staci'estr'o aŭ maŝin'ist'o de pasaĝer'a'j vagon'ar'o'j. Se vi hered'us de sen'infan'a onkl'in'o grand'a'n dom'o'n, vi ebl'e est'us sinjor'o kas'ist'o, aŭtomobil-fabrik'ant'o, doktor'o de filozofi'o, aŭ krupier'o en Mont'e Carlo.
Do nur viv'cirkonstanc'o'j far'is vi'n tio, kio vi est'as.
Mi port'is foj'e mi'a'n palt'o'n al Ŝmul Igl'a.
”Kio'n vi vol'as hav'i el tiu tru'riĉ'a sak'o?” li demand'is mi'n ironi'e.
”Mi vol'as, ke vi pret'ig'u al mi nov'a'n palt'o'n.”
”Nu, nu — ven'u, sinjor'o, post tri tag'o'j.”
Li'a'j okul'o'j plezur'eg'e rigard'is la tru'o'j'n kaj dis'ŝir'aĵ'o'j'n sur mi'a sen'kolor'iĝ'int'a palt'o.
Mi ven'is post tri tag'o'j.
”Ve! Mal'feliĉ'o okaz'is al mi,” dir'as la jud'o (sed tre honest'a hom'o), tiu Icek, tiu bub'o, pren'is vi'a'n palt'o'n por sen'polv'ig'i kaj perd'is ĝi'n.”
”Jen, tiu ĉi palt'o, ĉu ne ĝi est'as la mi'a?” mi demand'is, avid'e rigard'ant'e palt'o'n pend'ant'a'n sur mur'o.
”Kiel do ,la mi'a’, ĉu tiu ĉi palt'o simil'as vi'a'n tru'riĉ'a'n ĉifon'aĵ'o'n? Ĝi ja est'as tut'e nov'a palt'o.”
”Nu, ver'e, ne, ĝi tut'e ne simil'as la mi'a'n.”
”Nu, sci'u, sinjor'o, ke ĝi est'as ĝust'e vi'a palt'o — mi nur vol'is sci'i, ĉu vi re'kon'os ĝi'n. Vi vid'as, sinjor'o, tie'n ĉi mi met'is flik'aĵ'o'n. De kie mi pren'is ĝi'n? El la poŝ'o. Kaj kio'n mi far'is kun la poŝ'o? Mi de'tranĉ'is i'o'n el la kol'um'o. Kio'n mi far'is kun la kol'um'o? Mi don'is flik'aĵ'o'n el du'a poŝ'o.
Kio'n mi far'is kun la du'a poŝ'o? Mi ĝi'n kun'kudr'is. Ĉe tut'e nov'a palt'o ĉiam est'as du poŝ'o'j, kaj vi hav'os unu. Nu?”
Dir'u, kio'n vi vol'as — en tiu ĉi labor'o est'is inspir'o kaj en la rakont'manier'o — entuziasm'o; ĉar Ŝmul Igl'a est'as flik'ist'o, ĉar, ĉu li nask'iĝ'us en varm'eg'a sabl'ar'o de Sahara, ĉu apud glaci'ar'o de Grenland'o, li est'us flik'ist'o. Se li'a patr'o est'us bank'ist'o, Ŝmul ankaŭ est'us flik'ist'o: li flik'us si'a'n heraldik'o'n, li flik'us si'a'n mank'o'n je aristokrat'a si'n'ten'ad'o, li flik'us si'a'n mal'bon'a'n el'parol'o'n per mod'a'j franc'a'j el'turn'iĝ'o'j — sed li flik'us; ĉar ne viv'cirkonstanc'o'j far'is li'n flik'ist'o, sed li tia est'as. Se al Ŝmul Igl'a iu dir'us:
”Far'u por mi frak'o'n,” li respond'us mal'estim'e: ”Mi ne est'as Sandecki” (fam'a tajlor'o en Warszawa). Nun vi jam kompren'as, kio'n mi pens'as. Jen ceter'e ali'a ekzempl'o, —
ĝi ne est'as el la viv'o, ĝi est'as mi'a fantazi'aĵ'o.
Imag'u, ke la fam'a kompon'ist'o Grieg, la kant'ist'o Reszke aŭ la verk'ist'o Ibsen hav'as fil'o'n.
”Kio vi vol'as est'i?” demand'is la patr'o.
”Mi vol'as est'i kamen'tub'ist'o.”
”Kar'ul'o mi'a, konsider'u nur,” dir'as la fam'a patr'o,
”dank'e al mi'a'j nom'o, influ'o kaj riĉ'ec'o vi pov'as okup'i tut'e ali'a'n posten'o'n en la mond'o.”
”Pa'ĉj'o, permes'u al mi rest'i kamen'tub'ist'o, aŭ mi far'iĝ'os drink'em'a kaj paf'os en mi'a'n kap'o'n.”
Kaj imag'u, ke la patr'o permes'as al la fil'o, far'iĝ'i kamen'tub'ist'o.
Mi est'as profund'e konvink'it'a, ke tiu ĉi jun'ul'o far'iĝ'us unu el la plej feliĉ'a'j hom'o'j sub la sun'o. Li en'met'us si'a'n tut'a'n inteligent'ec'o'n hered'it'a'n de la patr'o en la pur'ig'ad'o'n de kamen'tub'o'j — li pri'pens'us nov'a'n spec'o'n de bala'il'o'j, nov'a'n manier'o'n por en'ig'ad'o en kamen'tub'o'j'n, li el'pens'us special'a'n ŝtof'o'n por kamen'tub'ist'a vest'o, li aranĝ'us orkestr'o'n kaj kamen'tub'ist'a'n klub'o'n, li far'iĝ'us prezid'ant'o de special'a kas'o por vidv'in'o'j kaj orf'o'j de kamen'tub'ist'o'j, li nobl'ig'us la kamen'tub'ist'a'n meti'o'n en la tut'a mond'o, koleg'o'j admir'us li'n, post'e'ul'o'j re'memor'us li'n estim'e.
Kio ali'flank'e okaz'us, se la jun'ul'o kun kamen'tub'ist'a'j ideal'o'j en la brust'o obe'us al la vol'o de la patr'o?
Se li far'iĝ'us kompon'ist'o, oni laŭd'us li'n du'on'voĉ'e, ĝis kiam iu kuraĝ'ul'o kri'us: ”Est'u prefer'e kamen'tub'ist'o!” Li est'us sen'fort'a en si'a dolor'o, pere'ig'it'a, mal'feliĉ'a. Kaj kiom da esper'o'tromp'o'j atend'us li'n, se li sur'paŝ'us financ'a'n aŭ diplomati'a'n voj'o'n! Nun vi pli bon'e jam kompren'as mi'a'n pens'o'n, leg'ant'o! Feliĉ'a kaj profit'em'a pov'as est'i nur tiu, kiu ver'e est'as, sed ne tiu, kiu'n cirkonstanc'o'j est'as far'int'a'j. Do Szczepanik est'as teknik'ist'o, Biegas est'as skulpt'ist'o, Bonapart'e est'is milit'ist'o, Virchow est'is kurac'ist'o.
Do vi bon'e kompren'as, kial mi mir'e aŭd'as, kiam iu parol'as pri si, ke li est'as tio aŭ ali'o, kiam mi sub ies vizit'bilet'o trov'as sur'skrib'o'n: est'as aŭ est'is tio kaj ali'o. Mi mem al demand'o: ”Pri kio vi okup'iĝ'as, estim'at'a sinjor'o?” ĉiam respond'as: ”La viv'kondiĉ'o'j implik'is mi'n en la felieton'a'n ret'o'n,” sed mi neniam dir'as: ”Mi est'as humor'ist'o.”
Nun mi turn'as mi'n al ge'patr'o'j. Aŭskult'u! Se vi hav'as mal'grand'a'j'n infan'o'j'n, klopod'u ek'sci'i, kio ili vol'as est'i, klopod'u dis'volv'i en ili i'a'n cel'ad'o'n. Ge'patr'o'j! se vi'a'j infan'o'j est'as plen'aĝ'a'j, ne mal'help'u ili'n en ili'a'j intenc'o'j. Se vi'a Janek de si'a jun'aĝ'o ne kurac'is muŝ'o'j'n, or'fiŝ'et'o'j'n, kat'o'j'n, — se li ne dis'tranĉ'as si'a'n pantalon'et'o'n, blat'o'j'n kaj libr'o'j'n; se li eĉ ne unu'foj'e venen'as per fung'o'j si'a'j'n pli jun'a'j'n ge'frat'o'j'n, — ne dev'ig'u li'n est'i kurac'ist'o.
Se vi'a Vacek ne ŝirm'as kontraŭ pun'o si'a'n hund'et'o'n aŭ frat'in'o'n aŭ serv'ist'in'o'n, kiu romp'is por'memor'a'n flor'vaz'o'n, rest'int'a'n de onkl'in'a av'in'o, — ne permes'u al li est'i advokat'o, tiom mal'pli, se li est'as ver'dir'em'a. Ali'e vi est'ig'as mal'feliĉ'o'n al vi mem kaj al vi'a id'ar'o.
En la hom'a anim'o est'as unu arĝent'a kord'o, sur kiu nur unu majstr'o unu ĉiu'jar'a'n kant'o'n sci'as ek'lud'i.
Printemp'o est'as tiu majstr'o, am'o — tiu kant'o.
Mi sid'is sur benk'o en ale'o kaj rigard'is freŝ'a'j'n, hel'verd'a'j'n foli'et'o'j'n, mi observ'ad'is hom'o'j'n kaj bird'o'j'n, vigl'e mov'iĝ'ant'a'j'n, — kaj plen'ig'is mi'n tia kor'tuŝ'o, ke mi vol'is kis'i la paser'o'j'n kaj hom'o'j'n … Mi ebl'e ne sufiĉ'e poet'e tio'n pri'skrib'is, ĉar tio ne est'as mi'a special'ec'o; tamen
— ĉiu'foj'e mi sent'is grand'a'n dezir'o'n al ĉio viv'ant'a kaj mov'iĝ'ant'a en la mond'o.
Apud mi sid'iĝ'is hom'o kun tre mal'agrabl'a ekster'aĵ'o. Li hav'is sen'sprit'a'n vizaĝ'o'n kaj sen'esprim'a'j'n okul'o'j'n. Mi baldaŭ ek'sent'is grand'a'n am'o'n al li. ”Sinjor'o,” mi dir'is,
”mi ne sci'as, ĉu vi kompren'os mi'n. Rigard'u: jen la sun'o el'flu'as per varm'a'j radi'o'j, kaj la natur'o vek'iĝ'as al viv'o.
Kun'e kun ĝi ŝtel'ir'is am'o en mi'a'n kor'o'n. En aŭtun'o mi ebl'e ne rimark'us vi'n — nun mi vi'n am'as. Ne grav'e, ke vi hav'as mal'agrabl'a'n vizaĝ'esprim'o'n. Se vi est'as mal'saĝ'a aŭ mal'bon'a, tio ne est'as vi'a kulp'o. Don'u al mi vi'a'n man'o'n kaj rakont'u pri vi'a'j edz'in'o kaj infan'o'j, konfid'em'e parol'u al mi pri vi'a'j zorg'o'j kaj mal'ĝoj'o'j.”
”Sed mi ja ne kon'as vi'n,” dir'is la mal'kontent'ul'o, for'ŝov'ant'e si'n kaj kapt'ant'e si'a'n flank'a'n ĵaket'poŝ'o'n.
Mi rimark'is tiu'n ĉi mal'fid'em'a'n mov'o'n, kaj mal'dolĉ'o plen'verŝ'is mi'a'n anim'o'n.
”Ah!” mi dir'is riproĉ'e, ”vi konsider'as mi'n el'poŝ'a ŝtel'ist'o — jen vi tiel rekompenc'as mi'a'j'n sincer'a'j'n parol'o'j'n, ven'ant'a'j'n el kor'o!”
”Ĉu ili est'as sincer'a'j aŭ mal'sincer'a'j, est'as al mi indiferent'e, sed mi ne inter'parol'as kun fremd'ul'o'j.”
Li lev'iĝ'is kaj for'ir'is.
”Mizer'ul'o!” mi ek'pens'is, kaj larm'o'j aper'is en mi'a'j okul'o'j.
Post moment'o mal'jun'a sinjor'in'o okup'is lok'o'n apud mi sur la benk'o. ”Ŝi kompren'os mi'n” — mi pens'is.
”Sinjor'in'o,” mi komenc'is, ”vi hav'as griz'a'j'n har'o'j'n. Mi am'as vi'n pro tiu kontrast'o inter la blank'ec'o de vi'a'j har'o'j kaj la verd'ec'o de la printemp'o. Mi am'as vi'n, sinjor'in'o, pro tiu'j mal'esper'o'j, kiu'j'n vi tra'viv'is, pro la trankvil'o esprim'at'a de vi'a vizaĝ'o.”
La vizaĝ'o de la sinjor'in'o esprim'is viv'ec'a'n mal'trankvil'o'n.
”Sinjor'in'o, mi hav'as pet'o'n al vi: Kis'u mi'a'n frunt'o'n kaj ben'u mi'n. Ŝajn'as al mi, ke vi'a kis'o far'os mi'n bon'a, kaj vi'a ben'o montr'os al mi rekt'a'n viv'o'voj'o'n kaj ŝirm'os mi'n kontraŭ tent'o'j. Dir'u al mi: fil'o mi'a, est'u pacienc'a kaj brav'a.”
La mal'jun'ul'in'o per trem'ant'a'j lip'o'j ek'tuŝ'is mi'a'n frunt'o'n, kaj lev'ant'e si'a'n trem'ant'a'n man'o'n, dir'is trem'voĉ'e:
”Fil'o, est'u pacienc'a kaj brav'a.”
”O, jes,” mi ĝoj'e el'kri'is, ”mi est'os pacienc'a kaj brav'a, patr'in'o mi'a. Ĉu ne ver'e — vi permes'as al mi, nom'i vi'n patr'in'o?”
En la sam'a moment'o proksim'iĝ'is al la griz'har'a sinjor'in'o jun'a vir'o kun vir'in'o — ver'ŝajn'e ge'edz'o'j.
”Oh! kiel bon'e est'as, ke vi jam ven'as,” ĝoj'e ek'kri'is la mal'jun'ul'in'o. ”Ni ir'u, ni ir'u for de tie ĉi. Ĝis re'vid'o, sinjor'o!”
Ili rapid'e for'ir'is, kaj la mal'jun'ul'in'o vigl'e i'o'n rakont'is al ili, post'e ĉiu'j tri re'rigard'is, ili ĵet'is sur mi'n kompat'em'a'n rigard'o'n, ili kap'balanc'ad'is kaj ir'is plu. Mi ne dub'is pri tio, ke ili pens'is, ke mi est'as nerv'mal'san'a. Kaj mal'dolĉ'ec'o verŝ'iĝ'is en mi'a'n anim'o'n, kaj larm'o'j aper'is en mi'a'j okul'o'j.
Post'e jun'ul'o sid'iĝ'is apud mi; li hav'is vigl'a'j'n, prudent'a'j'n okul'o'j'n, mal'zorg'em'a'j'n mov'o'j'n, mal'zorg'e li est'is vest'it'a — unu el tiu'j hom'o'j, kiu'j plej mult'e plaĉ'as al mi.
”Ĉu vi ebl'e vol'as inter'parol'i kun mi?” mi komenc'is tiu'foj'e iom pli si'n'gard'em'e.
”Vi est'as sol'a, kaj ankaŭ mi est'as sol'a, ni ne inter'ŝanĝ'u ni'a'j'n nom'o'j'n, al kio tio util'os? Jen printemp'o, sun'o, freŝ'a verd'aĵ'o, paser'o'j. Mi sci'as, ke la sam'a'j sent'o'j lud'as nun en ni'a'j kor'o'j. Kiam oni vid'as tiu'n ĉi jun'a'n viv'o'n, tiom da bril'o, oni nepr'e dev'as am'i. Ni, urb'loĝ'ant'o'j, tiel mal'mult'e komunik'iĝ'ant'a'j kun la natur'o, sur'ŝut'it'a'j per strat'a polv'o, ĉirkaŭ'at'a'j de venen'a'j fabrik'haladz'o'j — ni perd'is la bon'dezir'a'n sent'o'n al hom'o'j. Mi vol'us varm'eg'e, tiel kor'eg'e, sincer'e inter'parol'i kun iu, trov'i frat'a'n eĥ'o'n en frat'a kor'o …”
”Jes,” inter'romp'is mi'n la jun'ul'o, ”est'as tre bel'eg'e, kio'n vi parol'as, sed mi kutim'as bon'e ek'kon'i hom'o'n, antaŭ ol mi komenc'os inter'parol'i kun li. Mi ne sci'as, kiu vi est'as: modern'ul'o, secesionisto, ĉu blank'a ĉu ruĝ'a (politik'a'j parti'o'j).”
”Ah! pri tio vi parol'as,” mi respond'is mal'ĝoj ironi'e,
”mi est'as en ,Kare'o’.”
”Oh! mi tim'as hom'o'j'n en ,Kare'o’.”
Li lev'iĝ'is kaj for'ir'is.
Mal'ĝoj'o ek'reg'is mi'a'n kor'o'n.
”Do por ke iu al vi kor'e prem'u la man'o'n, ne sufiĉ'as est'i bon'kor'a hom'o — oni dev'as nepr'e el'pend'i tabul'o'n pri si'a'j konvink'o'j kaj inklin'o'j — pri art'ist'a'j, soci'a'j, politik'a'j kaj pri ali'a'j. Kiel mal'proksim'e'n ni for'kur'is, kaj ebl'e ni ĵus kur'ad'is al tiu ĉi epok'o, kiam la sun'o kares'as frat'a'j'n kor'o'j'n.” Kaj larm'o'j aper'is en mi'a'j okul'o'j.
Tra la larm'o'j mi ek'vid'is knab'et'o'n kvin'jar'a'n, kiu mi'n rigard'is.
”Kiel vi nom'iĝ'as, kar'ul'o?” mi demand'is.
”Janek,” respond'is la mal'grand'ul'o.
”Dir'u al mi, Janek,” mi komenc'is inter'parol'o'n, ”ĉu en vi'a mal'grand'a kor'o trov'iĝ'as ankaŭ skatol'et'o, en kiu hom'o'j est'as spec'ig'it'a'j laŭ kolor'o'j aŭ konvink'o'j?”
”Mi'a pa'ĉj'o hav'as la sam'a'n baston'o'n kiel vi,” li respond'is.
”Oh! infan'o,” mi dir'is, ”tiel naiv'a respond'o sufiĉ'as al mi — vi en'grup'ig'as hom'o'j'n nur laŭ bon'a'j kaj mal'bon'a'j, kiu'j'n vi diferenc'ig'as per profet'a infan'a instinkt'o. Sed ven'os la viv'o — ĝi instru'os vi'n.”
”Pa'nj'o for'ig'is la fraŭl'in'o'n, ĉar ŝi ir'is kaj ne re'ven'is nokt'e …,” babil'is la knab'et'o.
”Jes, mi'a infan'o, jes.”
Kaj tia kor'tuŝ'o ĉirkaŭ'is mi'n, ke mi kis'is la frunt'o'n de la mal'grand'ul'o.
En la sam'a moment'o al'proksim'iĝ'is sinjor'in'o.
”Janek, tuj ir'u for! Kiel vi rajt'as lek'i mi'a'n infan'o'n?”
”Mi kis'is li'a'n frunt'o'n.”
”Tio est'as krud'a mal'delikat'ec'o, kis'i fremd'a'n infan'o'n
— vi infekt'as kaj mal'feliĉ'ig'as li'n por la tut'a viv'o.”
Janek ricev'is nuk'frap'o'n, kaj al mi aper'is larm'o'j en la okul'o'j, kaj malgraŭ la mal'dolĉ'ec'o, plen'ig'ant'a mi'a'n anim'o'n, mi re'kon'is la prav'ec'o'n de la patr'in'o. Ŝi ne kon'as mi'n.
Sid'iĝ'is apud mi knab'in'o pudr'it'a.
”Ĉu oni pov'as al'parol'i vi'n?”
”Oj! oj! kompren'ebl'e,” ŝi respond'is kaj al'proksim'iĝ'is al mi.
”Dir'u,” mi komenc'is mal'gaj'e, ”dir'u, ĉu tiu freŝ'ec'o de la natur'o vek'iĝ'int'a al nov'a viv'o, ne memor'ig'as al vi vi'a'n infan'ec'o'n, kiam vi est'is mal'grand'a kaj ĉast'a, kiam vi kares'e prem'is vi'a'n blank'a'n frunt'o'n al la buŝ'o de vi'a patr'in'o? Kiam vi ne sci'is, ke ekzist'as mal'bon'a'j hom'o'j en la mond'o, ke tiom da mal'pur'aĵ'o'j kaj da mal'just'aĵ'o'j mal'klar'a viv'ond'o port'as en larĝ'a river'o? Jen en vi'a anim'o vek'iĝ'as eĥ'o de la mal'proksim'a'j memor'aĵ'o'j kaj de forges'it'a'j dolor'o'j.”
”Cert'e, ke tio vek'iĝ'as,” ŝi mal'gaj'e respond'is, ”sed ebl'e vi regal'os mi'n per vesper'manĝ'o, he?”
”Neniam,” mi sen'iluzi'ig'it'e respond'is, ”ĉu vi vol'as, ke mi per mal'bon'odor'o'j de restoraci'o for'pel'u la blu'aĵ'o'n de mi'a'j printemp'a'j rev'o'j? Neniam! Tamen mi est'as pret'a pardon'i vi'n pro tiu brutal'a ek'kri'o mal'hel'ig'ant'a la klar'ec'o'n de la son'o'j, kiu'j'n la printemp'o lud'as sur arĝent'a la kord'o de mi'a anim'o. Oh! mal'feliĉ'a, fal'int'a kre'aĵ'o, dron'ig'it'a . . .”
”Eh! vi ne tromp'os mi'n per mal'saĝ'aĵ'o'j — nur rigard'u li'n …”
Ŝi lev'iĝ'is indign'o'plen'a, kaj for'ir'ant'e ŝi ĵet'is al mi kiel adiaŭ'dir'o'n nur unu vort'o'n: ”idiot'o!”
Kaj mal'dolĉ'o sur'verŝ'is mi'a'n anim'o'n, kaj mi far'is al la printemp'o mal'ĝoj'a'n riproĉ'o'n: ”Oh! printemp'o, kial vi mensog'as?”
Jen sid'iĝ'is sur mi'a benk'o du knab'in'et'o'j — rid'et'o ornam'is ili'a'j'n vizaĝ'o'j'n, ruĝ'iĝ'o gaj'ig'is ili'n. Ili'a inter'parol'o cert'e est'is konfidenci'a, ĉar ili parol'et'is mal'laŭt'e, kaj la konfidenci'aĵ'o'j ŝajn'e est'is ĝoj'ig'a'j, ĉar ili sen'ĉes'e rid'ad'is.
Hel'a'j sun'radi'o'j, verd'aĵ'o de jun'a'j foli'o'j, paser'o'j kaj tiu'j ĉi du kre'aĵ'o'j far'is idili'o'n, kaj en mi'a kor'o pli laŭt'e ek'son'is mi'a printemp'a kant'o.
”Am'ind'a'j knab'in'et'o'j,” mi mal'kuraĝ'e ek'parol'et'is,
”permes'u al mi varm'ig'i mi'a'n rigid'iĝ'int'a'n kor'o'n en la radi'o'j de vi'a maj'a liber'ec'o, por ke degel'u la glaci'o de mi'a'j viv'mal'esper'o'j sub la sorĉ'a bril'o de vi'a jun'aĝ'o kaj por ke ek'brul'et'u unu fajr'er'o de antaŭ'a'j esper'o'j. Vi laŭt'e parol'u, mi sid'os trankvil'e kaj aŭd'os — ebl'e el sek'a okul'o el'flu'os kor'tuŝ'ec'a larm'o kaj sur'ros'ig'os mi'a'n frunt'o'n.”
Mi sci'is, ke larm'o ne pov'as flu'i sur frunt'o'n, sed mi sci'is ankaŭ, ke ne aŭskult'is mi'n sent'em'a orel'o de kritik'ul'o, sed freŝ'a jun'ec'o de verd'a'j foli'et'o'j, sun'o, paser'o'j kaj tiu'j ĉi knab'in'et'o'j. Ili mi'n rigard'is kor'tuŝ'it'a'j kaj tim'ig'it'a'j, kiam vir'o subit'e al'proksim'iĝ'is rapid'paŝ'e kaj, sving'ant'e energi'e si'a'n dik'a'n baston'o'n, dir'is: ”En hel'a tag'o, je tri paŝ'o'j de la ge'patr'o'j, hav'i la kuraĝ'o'n atak'i jun'ul'in'o'j'n — por tio oni dev'as est'i cinik'ul'o plej mal'bon'spec'a. Manj'o, Zonjo — ir'u hejm'e'n, sufiĉ'as jam tiu'j promen'o'j.”
Ek'plor'eg'is la arĝent'a kord'o per last'a ĝem'ant'a agord'o, kaj mort'is mi'a printemp'a am'kant'o. La sun'o bril'is plu sur sen'nub'a ĉiel'o, sed la hom'o'j ne plu est'is mi'a'j frat'o'j — mi ne dezir'is plu iu'n bon'dezir'a'n kor'o'n. Oh! kant'o! vi far'is mi'n el'poŝ'a ŝtel'ist'o, nervoz'ul'o, agent'o, lepr'ul'o, idiot'o, cinik'ul'o — nur pro tio, ke mi vol'is proksim'iĝ'i al la hom'o'j …
Vi dir'as, knab'o'j, ke vi lern'is gramatik'o'n, ke ĝi est'as mal'facil'a kaj laŭ vi'a opini'o tut'e ne bezon'at'a kaj el'pens'it'a por turment'o al infan'o'j? Jen vi tuj konvink'iĝ'os, ke ne est'as tiel, ke kontraŭ'e gramatik'o en'hav'as mult'a'j'n interes'a'j'n afer'o'j'n.
Mi do komenc'as kaj pet'as, atent'e aŭskult'u: Ni pren'u tut'e mal'grand'a'n infan'o'n, ne ankoraŭ parol'ant'a'n — suĉ'infan'o'n.
Tia infan'et'o sci'as jam diferenc'ig'i, kio est'as por ĝi agrabl'a kaj kio mal'agrabl'a — ĝi aŭ rid'et'as aŭ plor'as aŭ kri'eg'as, kio en ĝi'a parol'manier'o signif'as: la naz'o ŝvel'u al vi, ke vi mi'n forges'is tiel long'a'n temp'o'n! Tia infan'et'o vid'as ĉirkaŭ'e divers'a'j'n objekt'o'j'n, aŭd'as parol'o'j'n de plen'aĝ'ul'o'j — ĝi prov'as mem parol'i aaa … ooo, pri kio ni dir'as, ke ĝi parol'et'as, kaj fin'e ĝi dir'os: mam'a. Ĝi ripet'as tiu'n ĉi vort'o'n kelk'foj'e kaj est'as kontent'a sci'i tia'n saĝ'aĵ'o'n. Ĝi rimark'as, ke tiam ĉiu'j ĉirkaŭ'e ĝoj'as — kaj jen ĉio mov'iĝ'ant'a est'as por ĝi mam'a — kaj kat'o kaj pa'nj'o, kaj pa'ĉj'o kaj bird'o. Ĉar tia et'ul'o vid'as nur tio'n, kio mov'iĝ'as, kio ir'as, el'ig'as son'o'j'n, ĝi nom'as per si'a mam'a ĉiu'j'n viv'ant'a'j'n objekt'o'j'n — tio est'as substantiv'o'j viv'ant'a'j. El substantiv'o'j ne'viv'ant'a'j la et'ul'o plej rapid'e lern'os dir'i: pap'u = manĝ'ad'o, ĉar manĝ'i ja ne est'as io, kaj vi prefer'us ankaŭ manĝ'i, anstataŭ lern'i, ĉu ne ver'e, knab'o'j?
(”O ne, sinjor'o, ni plezur'e aŭskult'as.”) Kaj tia infan'et'o sci'as jam, kiu est'as ĝi'a pa'nj'o, kaj atent'u, kio okaz'as: foj'e ŝi don'as al ĝi i'o'n por manĝ'i, ŝi kant'as, lul'as ĝi'n, montr'as al ĝi bel'a'j'n, bril'a'j'n objekt'o'j'n, kaj ali'foj'e ŝi koler'as pri ĝi, don'as iu'n mal'dolĉ'a'n medikament'o'n, — kaj tia et'ul'o vid'as, ke la sam'a pa'nj'o pov'as est'i divers'anim'a. Krom tio ĝi aŭd'as plen'aĝ'ul'o'j'n parol'ant'a'j al ĝi ankaŭ divers'manier'e, — iu'foj'e oni dir'as: bel'a, bel'a … cacy, cacy, kaj ali'foj'e: be. cacy signif'as por ĝi: kia?
bon'a, bel'a, kia? varm'a, dolĉ'a. Kaj be est'as por ĝi: kia?
mal'bon'a, mal'varm'a, mal'dolĉ'a. Vid'u, kia saĝ'ul'o ĝi est'as:
ĝi kon'as adjektiv'o'j'n. Post ne long'e oni dev'os dir'i al ĝi: estim'at'a sinjor'o. (La knab'o'j rid'as.) Vi ne rid'u, vi dev'as sci'i, ke parol'i por tia et'ul'o est'as tiel mal'facil'e, kiel por vi far'i divid'ad'o'n en tri cifer'o'j'n. Kiom tia mizer'ul'o dev'as turment'iĝ'i, antaŭ ol ĝi kompren'os, kio'n oni dev'as far'i per la lip'o'j kaj per la lang'o por el'parol'i unu liter'o'n! Vi prov'u dir'i ”m,” ne ferm'ant'e la buŝ'o'n. Aha! vi vid'as; aŭ
”b”. En tio vi ankaŭ ne sukces'as. Plej facil'e est'as, dir'i ”a”; vi larĝ'e mal'ferm'as la buŝ'o'n, kaj tio sufiĉ'as. Pli mal'facil'a'j liter'o'j est'as ”d” kaj ”t”. Por el'parol'i ili'n, oni dev'as ek'tuŝ'i la dent'o'j'n per la fin'o de la lang'o, pli mal'facil'e eĉ est'as dir'i ”‘r” aŭ ”ŝ,” kaj vi sci'as, ke infan'o'j long'e prononc'as patjo anstataŭ patr'o. Vi ne pens'as plu pri tiu'j mal'facil'aĵ'o'j, ĉar vi ili'n kon'as. Rigard'u nur la et'ul'o'n, kiu prov'as buton'um'i buton'o'n: jen li ne pov'as ek'kapt'i la tru'o'n, jen la buton'o ek'kapt'as i'o'n de ĝi, jen ĝi ne vol'as en'ir'i la tru'o'n. Vi ne rid'u: la sam'o est'is kun vi — tiel est'as kun ĉio en la mond'o: la plej saĝ'ec'a'j objekt'o'j ŝajn'as facil'a'j, kiam oni kon'as ili'n — hodiaŭ adici'o est'as mal'facil'a por vi, kaj morgaŭ ĝi est'os facil'a, hodiaŭ divid'ad'o ŝajn'as al vi mal'facil'a, kaj morgaŭ vi ĝi'n kompren'os, kaj ĝi est'os facil'a.
Nun ni iom parol'os pri la hom'a lingv'o. Vi mult'e mir'os, ek'sci'ant'e, ke la hom'a lingv'o viv'as, si'n nutr'as, mal'san'iĝ'as kaj mort'as — ĝi pov'as est'i tre riĉ'a aŭ tre mal'riĉ'a. Aŭskult'u: divers'a'j instru'it'a'j vojaĝ'ant'o'j vetur'is en fremd'a'j'n, mal'proksim'a'j'n land'o'j'n, kaj tie ili rimark'is, ke ekzist'as sovaĝ'ul'o'j, kiu'j hav'as nur tre mal'mult'a'j'n vort'o'j'n, ke ili'a lingv'o est'as tre mal'riĉ'a — ĝi hav'as nur kelk'a'j'n substantiv'o'j'n, ĉar oni ja dev'as nom'i ia'manier'e si'a'j'n pot'o'j'n, tabl'o'j'n, benk'o'j'n kaj ali'a'j'n objekt'o'j'n; ĝi hav'as ankaŭ kelk'a'j'n adjektiv'o'j'n, ĉar unu pot'o est'as pur'a, ali'a — mal'pur'a, unu benk'o est'as alt'a, ali'a — mal'alt'a. Ili'a lingv'o est'as sam'e mal'riĉ'a kiel tiu de ni'a'j mal'grand'a'j infan'o'j. Ju pli saĝ'a iu popol'o est'as, ju pli mult'e
ĝi est'as instru'it'a, des pli mult'a'j'n divers'a'j'n esprim'o'j'n ĝi hav'as, kaj konstant'e nask'iĝ'as al ĝi nov'a'j vort'o'j, kiel ĉe vi nask'iĝ'as frat'o'j kaj frat'in'o'j. Vi ebl'e demand'os mi'n, kia'j nov'a'j vort'o'j nask'iĝ'is last'temp'e? Nu, aŭtomobil'o. Iu el'pens'is vetur'il'o'n, ir'ant'a'n sen'ĉeval'e, oni ja dev'is nom'i ĝi'n
— kaj oni nom'is ĝi'n aŭtomobil'o — mem'mov'iĝ'ant'o.
Aeroplan'o — flug'ant'a en la aer'o, ali'e — flug'ŝip'o. Sam'e, antaŭ ol Gutenberg el'pens'is la pres'art'o'n, ne ekzist'is la vort'o'j pres'o, pres'liter'o, pres'ej'o, pres'ist'o. Sed ne pens'u, ke nask'iĝ'as nur substantiv'o'j. Ne, adjektiv'o'j kaj ali'a'j lingv'o'part'o'j ankaŭ nask'iĝ'as.
Ekzist'as ekzempl'e en la pol'a lingv'o du esprim'o'j:
”am'i” kaj ”ŝat'i”. Oni am'as Di'o'n, patr'o'n, patr'in'o'n, kaj oni ŝat'as hund'o'n, koleg'o'n, konfit'aĵ'o'n. Est'us pli bon'e, se por konfit'aĵ'o est'us ali'a esprim'o ol por koleg'o. Cert'e ĝi iam nask'iĝ'os — kaj ebl'e iu el vi el'pens'os ĝi'n. Kaj konsider'u nun la rus'a'n lingv'o'n en ĝi est'as nur unu sol'a esprim'o: am'i. Kaj oni dir'as: mi am'as patr'o'n kaj am'as kuk'o'n.
Kaj ali'a ekzempl'o: vi sci'as, kio est'as sci'vol'em'o. Sci'vol'em'o est'as: en'rigard'i fremd'a'j'n pot'o'j'n — oni dir'as, ke tia sci'vol'em'o konduk'as al la infer'o. Sed ekzist'as ali'a sci'vol'em'o: kio okaz'as en la mond'o, de kie ven'as divers'a'j mal'san'o'j, kio est'is far'at'a en antikv'a'j temp'o'j, pri kio saĝ'ul'o'j pens'as, pri kio libr'o'j parol'as. Tia sci'vol'em'o konduk'as al prudent'o, al sci'o kaj al perfekt'ec'o. Vid'u: la bon'a sci'vol'em'o, kaj la mal'bon'a nom'iĝ'as egal'e. Tamen la rus'a lingv'o est'as pli riĉ'a, ĝi hav'as du esprim'o'j'n: ”sci'em'o” kaj
”sci'vol'em'o”.
Vi sci'as, ke ekzist'as esprim'o'j ”bon'stat'a” kaj ”riĉ'a”.
Bon'stat'a est'as tiu, kiu hav'as tio'n, kio'n li bezon'as, kaj riĉ'a hom'o hav'as pli'o'n, ol li bezon'as, kaj ne sci'ant'e, kio'n far'i per mon'o, li plej oft'e far'as mal'saĝ'aĵ'o'j'n. Sam'e la esprim'o mal'riĉ'a hav'as nuanc'o'j'n; mal'riĉ'a est'as tiu, kiu hav'as mal'pli'o'n, ol li bezon'as, mizer'a est'as tiu, kiu pov'as nek bon'e san'iĝ'i, nek instru'ig'i si'a'j'n infan'o'j'n, nek tiom manĝ'i por est'i san'a kaj fort'a. Vi vid'as, kia esprim'riĉ'ec'o. Krom'e ali'a ekzempl'o: prudent'a, instru'it'a kaj inteligent'a. Ĉu vi iam pri'pens'is, ke oni pov'as est'i instru'it'a kaj sam'temp'e mal'saĝ'a?
Instru'it'a oft'e est'as tiu, kies ge'patr'o'j send'is li'n en lern'ej'o'n kaj pag'is por la instru'ad'o al li, post'e li far'iĝ'is doktor'o aŭ advokat'o kaj hont'as pri si'a parenc'o pro li'a mal'riĉ'ec'o aŭ kaŭz'e de tio, ke la parenc'o ne sid'ad'is inter libr'o'j. Li est'as ebl'e tre instru'it'a, sed ankaŭ mal'saĝ'a. Kaj hom'o prudent'a pov'as tut'e ne sci'i leg'i, sed li ag'as ĉiam prudent'e kaj don'as ia'foj'e bon'a'n konsil'o'n. Krom tiu'j esprim'o'j oni prunt'e'pren'is el la latin'a lingv'o la vort'o'n inteligent'a, ĉar ĉiu lingv'o hav'as mult'a'j'n fremd'a'j'n vort'o'j'n, ekzempl'e ”amator'o” est'as latin'a, ”hund'o” — german'a, ”bird'o” — angl'a, ”kontent'a” franc'a. Ekzist'as ankaŭ mal'nov'a'j vort'o'j ne plu uz'at'a'j; ili est'as kvazaŭ griz'a'j kaj serioz'a'j — oni pov'as aŭd'i ili'n en preĝ'ej'o, Est'as tre interes'e, kio'n la lingv'o far'as por hav'i el unu vort'o mult'a'j'n ali'a'j'n — kiel saĝ'ul'o ĝi far'is ŝanĝ'o'j'n — deklinaci'o'j'n — el unu vort'o. El ”libr'o” ĝi far'is: de libr'o, al libr'o, libr'o'n. El ”leg'i” ĝi far'is: mi leg'is, mi leg'os — krom'e: leg'ant'o, leg'ej'o. Kaj ankoraŭ ne est'as fin'o — ĝi al'don'as mal'grand'a'n silab'o'n ek aŭ tra, kaj la signif'o ŝanĝ'iĝ'as. Mi leg'is; tio ja ne signif'as, ke mi sci'as, kio est'as en la fin'o de libr'o, sed tra'leg'is signif'as, ke mi leg'is ĝis la fin'o.
Jen ven'as hom'o kaj dir'as: Oni dev'as ja far'i i'a'n ord'ig'o'n, ali'e ni neni'o'n sci'os. Nun imag'u nur tia'n butik'et'o'n: haring'o'j kuŝ'as kun'e kun cigared'o'j, petrol'o trov'iĝ'as apud pan'o, bombon'o'j apud sap'o. Vi ven'as por aĉet'i unu kajer'o'n. Komenc'iĝ'as serĉ'ad'o, — la butik'ist'o dir'as, ke la kajer'o'j est'as tie, li'a edz'in'o dir'as, ke ili est'as ali'lok'e. Li koler'as pri ŝi, ŝi insult'as pri li — ili el'verŝ'as sur si'a'n kap'o'n botel'eg'o'n da petrol'o, farun'o ŝut'iĝ'as en ili'a'n naz'o'n, bombon'o'j fal'as en vaz'o'n de acid'a'j kukum'o'j — ili ne sci'as, kio'n ili posed'as, kio mank'as al ili, kio'n ili dev'as aĉet'i. Kaj hom'o'j, popol'o'j ja dev'as sci'i, kia'j'n vort'o'j'n ili posed'as, kio'n ili bezon'as, kio'n oni dev'as prunt'e'pren'i, kaj kio'n ili dev'as jam re'don'i, por ke ĉiu pov'u parol'i kaj pens'i en si'a propr'a lingv'o. Ju pli grav'a io est'as por ni, des pli ord'e ni tio'n ten'as. Vi vid'as ord'o'n en apotek'o, ĉiu medikament'o trov'iĝ'as en apart'a vaz'o kun sur'skrib'o. La sam'o'n decid'is far'i hom'o'j pri si'a lingv'o. Ili divid'is ĉiu'j'n vort'o'j'n laŭ'spec'e, ĉiu'n spec'o'n ili met'is en apart'a'n tir'kest'o'n kaj proviz'is ĉi tiu'n je sur'skrib'o. Kiel ŝajn'as al vi? Ĉu tio est'as facil'a aŭ mal'facil'a labor'ad'o?
O, knab'o'j, tio est'as terur'e mal'facil'a. Sed hom'o'j tim'as neniu'n labor'ad'o'n — ili el'pens'is telefon'o'n kaj telegraf'o'n, vapor'ŝip'o'n kaj mikroskop'o'n — tia'j'n mir'ig'aĵ'o'j'n, ke se mi komenc'us rakont'i pri ili, vi eĉ ĉes'us spir'i pro mir'o. Unu'e la hom'o'j ord'e star'ig'is la vort'o'j'n kvazaŭ tir'kest'vic'e kaj komenc'is dis'spec'ig'i ili'n — sur unu tir'kest'o'n ili skrib'is:
”kiu? kio? substantiv'o” kaj met'is en ĝi'n: patr'in'o, tabl'o, kor'o, Andre'o, sun'o, Vistul'o, am'o, alumet'o, river'o.
En du'a tir'kest'o trov'iĝ'as: ”kia? kies? — adjektiv'o”.
Post'e ili vid'is, ke Vistul'o kaj river'o est'as kvazaŭ la sam'o; tamen, se mi dir'as ”river'o,” neni'u sci'as, pri kiu mi parol'as, ĉar est'as mult'e da river'o'j en la mond'o. Ĉu vi aŭd'is pri substantiv'o'j propr'a'j? Pri'pens'u nur, kia bel'a invent'o est'as tia'j propr'a'j substantiv'o'j. Mi skrib'as sur kovert'o'n: Stanislav Marĉak, Sole'e No. 20, Warszawa — kaj fin'o. Kaj kiel mi adres'us leter'o'n, se ili ne ekzist'us? Respekt'ind'a sinjor'o kun nigr'a'j lip'har'o'j, hav'ant'a du knab'o'j'n, el kiu'j unu est'as grand'a petol'ul'o, sed bon'e lern'as, en tiu strat'o, en grand'a urb'o, situ'ant'a sur mal'rekt'a bord'o de larĝ'a river'o — kaj mi pov'us tia'manier'e skrib'i long'a'n adres'o'n, kaj post'e oni serĉ'us du jar'o'j'n kaj fin'e en'man'ig'us la leter'o'n al ali'a sinjor'o, ĉar de tia'j urb'o'j kaj larĝ'a'j river'o'j kaj strat'o'j kaj sinjor'o'j kun nigr'a'j lip'har'o'j ekzist'as mult'eg'a'j en la mond'o. Do vi nun sci'as, kio est'as substantiv'o'j propr'a'j.
Mi nun rakont'os al vi, kar'ul'o'j, pri mal'grand'a vort'et'o
— tia mal'grand'a vort'et'o: kiu. Oni frap'as pord'o'n, kaj vi demand'as: Kiu frap'as? Se ne ekzist'us tiu mal'grand'ul'o kiu, vi dev'us demand'i: Ĉu frap'as Kuzio, ĉu Mani'a, ĉu onkl'in'o, ĉu leter'port'ist'o, ĉu almoz'ul'o? Kaj la frap'int'o ĉiam respond'as: ne, ne … Kaj vi pov'us tia'manier'e demand'ad'i tri hor'o'j'n kaj tut'e ne diven'i, vi ek'ŝvit'us kiel mus'o, ek'koler'us, ne manĝ'us kaj ne en'lit'iĝ'us, vi ĉiam nur demand'us.
Sed se vi hav'as la vort'et'o'n ”kiu,” vi baldaŭ sci'as. Kiu frap'is. kiu est'as pronom'o.
Mi jam dir'is al vi, ke ekzist'as en la gramatik'o lingv'o'part'o'j, kiu'j ŝanĝ'as si'a'j'n fin'aĵ'o'j'n — ili est'as riĉ'a'j sinjor'o'j, pov'ant'a'j el unu vort'o far'i mult'a'j'n ali'a'j'n. Kaj tia util'a konjunkci'o aŭ prepozici'o est'as mal'riĉ'a — ili ne hav'as ŝanĝ'o'j'n. Est'as vort'o'j: el, pri, de, en, kiu'j rest'as tia'j dum la tut'a viv'o, kvankam ili est'as util'a'j labor'ant'o'j kaj help'ant'o'j. Kaj vi vid'as ankaŭ, ke riĉ'a adjektiv'o prunt'e'don'as si'a'j'n vort'o'j'n al adverb'o: el ”bon'a” oni far'as adverb'o'n ”bon'e”.
La hom'a lingv'o est'as kiel mal'jun'a, mister'a arb'ar'o, en'hav'ant'a laŭt'a'j'n kaj gaj'a'j'n kant'o'j'n kaj terur'a'j'n, ne'kon'at'a'j'n murmur'o'j'n, ĝi est'as plen'a de ĝoj'o kaj de mal'ĝoj'o, de jun'ec'o kaj de mort'o. En la hom'a lingv'o ekzist'as fort'a'j kaj potenc'a'j vort'o'j, kvazaŭ kverk'o'j, supr'e'n'lev'ant'a'j si'n, kiel: kuraĝ'o, hero'o, am'o; vort'o'j gaj'a'j, kiel: sun'o, kant'o, rid'o, — vort'o'j mal'hel'a'j, kiel: prem'o, mal'nobl'ec'o, — vort'o'j son'ant'a'j kiel alaŭd'kant'o en ĉiel'blu'o de printemp'a maten'o, aŭ sibl'ant'a'j kiel venen'a viper'o, aŭ plend'ant'a'j kiel ĝem'o.
Atent'u, infan'o'j, ke est'as vort'o'j, kiu'j per si'a ton'o imit'as tio'n, kio'n ili esprim'as, ekzempl'e: muĝ'o, tril'o, fajf'o, sibl'o, krak'o, tondr'o, ĝem'o.
Sed vi demand'os ebl'e, pro kio la gramatik'o est'as bezon'at'a? Tial ke sen la gramatik'o oni nek pov'as bon'e parol'i, nek pli bon'e skrib'i. Kaj pro kio oni dev'as parol'i kaj skrib'i sen'erar'e, kvankam oni sen tio ankaŭ kompren'as?
— Ĉar erar'o en la lingv'o est'as kvazaŭ gras'a, mal'bel'a makul'o sur fotograf'aĵ'o de patr'in'o, kiu'n vi am'as — kvazaŭ mal'zorg'e al'kudr'it'a flik'aĵ'o sur vest'o, en kiu vi ir'as kiel gast'o por vizit'o,
Mal'bon'e parol'i aŭ skrib'i signif'as ofend'i kaj dolor'ig'i ĉiu'j'n, kiu'j ador'e konstru'ad'is la lingv'o'n. Ĝi mal'ĝoj'iĝ'as, mal'san'iĝ'as, se hom'o'j mal'bon'e ĝi'n uz'as.
Vi re'memor'as, kiel mi koler'is, kiam unu el vi dir'is la tri'a'n foj'o'n ”mi'a kajer'o pri aritmetik'o” anstataŭ ”por aritmetik'o”. Ŝajn'is tiam al mi, kvazaŭ iu en'met'us split'o'n aŭ kudr'il'o'n en ung'o'n de viv'ant'a hom'o, sur kies vang'o'j'n flu'is larm'o'j el la okul'o'j.
La gramatik'o instru'as ŝat'i la hom'a'n lingv'o'n kaj admir'i la hom'a'n prudent'o'n.
Nu, kar'a'j knab'o'j, mi adiaŭ'as vi'n, ĉar hodiaŭ ni sufiĉ'e jam parol'is pri la gramatik'o.
www.omnibus.se/ink'o
ISBN 91-7303-177-1