The Project Gutenberg eBook of La Vendreda Klubo.

Ĉiu aŭtor'o rest'is tut'e liber'a rilat'e la form'o'n kaj en'hav'o'n de si'a artikol'o, kaj mi, kiel kolekt'int'o de la artikol'o'j, las'as al ĉiu la respond'ec'o'n (Dietterle).

La verk'int'o'j'n de la sekv'ant'a'j 11 artikol'o'j kun'ig'is la intenc'o, honor'i la nun'temp'a'n prezid'ant'o'n de la G. E. A., sinjor'o'n D^ro'n A. Steche, per komun'a labor'o.

Antaŭ dek jar'o'j, D^ro Steche, kiel deput'it'o de la Saksa parlament'o, la unu'a'n foj'o'n oficial'e pled'is por ni'a afer'o en la parlament'o. Tio'n ni vol'as re'memor'ig'i al ni'a'j german'a'j sam'ide'an'o'j, sam'temp'e atent'ig'ant'e la ali'naci'a'j'n sam'ide'an'o'j'n pri ĉi tiu batal'int'o kaj batal'ant'o por ni'a ide'o, kiu mult'e pli ol ali'a'j, tiel nom'it'a'j "eminent'ul'o'j", sukces'ig'is la Esperant'o-mov'ad'o'n en ni'a land'o. [En al'don'o oni trov'os mal'grand'a'n biografi'o'n de D^ro Steche kaj list'o'n de li'a'j pres'it'a'j artikol'o'j.] Ver'e model'e li labor'is de'post si'a unu'a parlament'a por'esperant'a pled'o; ĉar tiam est'int'e nur konvink'it'a Esperant'an'o, li tre baldaŭ far'iĝ'is sen'lac'a Esperant'ist'o. Li lern'is ni'a'n lingv'o'n, li far'is, kvankam tre'eg'e okup'it'a kaj jam ne jun'a hom'o, la institut'a'n ekzamen'o'n. Ĉiu'jar'e li de'nov'e atent'ig'is la publik'o'n pri la grav'ec'o de la mond'help'lingv'a ide'o per al'parol'ad'o'j kaj bon'eg'a'j gazet'artikol'o'j, tiel far'iĝ'int'e unu el ni'a'j plej lert'a'j propagand'ist'o'j. Li interes'ig'is—buŝ'e kaj skrib'e—la estr'o'j'n de la reg'ist'ar'o kaj de la industri'a'j kaj komerc'a'j rond'o'j; li far'is por Esperant'o oficial'a'j'n vizit'o'j'n; li financ'e sub'ten'is la labor'o'n de la Saksa Esperant'o-institut'o; li far'iĝ'is el'don'ist'o kaj redaktor'o de la "Esperant'o-Spegul'o"; li recenz'is Esperant'aĵ'o'j'n kaj traduk'is german'a'n novel'o'n; li tim'is nek voj'o'j'n nek mal'facil'aĵ'o'j'n pro ni'a afer'o; li eĉ kun'help'is "ĉemiz'manik'e" dum la antaŭ'labor'o'j por la German'a E. Kongres'o en Leipzig—resum'e li far'is ĉio'n, kio'n oni pov'as far'i kiel Esperant'ist'o.—Nun li est'as la prezid'ant'o de la German'a Esperant'o-Asoci'o, prezid'ant'o de la por'institut'a estr'ar'o, prezid'ant'o de ĝi'a patron'a unu'iĝ'o, prezid'ant'o de la Lok'a lig'o de l' Esperant'o-societ'o'j en Leipzig. Kun ni, la 11 an'o'j de la "Vendred'a Klub'o" en Leipzig (en kiu dek'du'o da sam'ide'an'o'j regul'e nur "labor'as"), li est'as kiel klub'an'o lig'it'a de'post ĝi'a ek'est'o. Ni ĝoj'as, ke ni pov'as nom'i li'n la ni'a, ne nur pro li'a aŭtoritat'ec'o, sed precip'e ankaŭ pro tio, ke li montr'is si'n ĉiam ver'a, sincer'a, help'em'a amik'o.

Kiu kon'as li'n, tiu kompren'os, kial ni dediĉ'as ni'a'n libr'et'o'n al neni'u ali'a, ol al D^ro Steche.

Ankaŭ ni'a'j ekster'land'a'j amik'o'j cert'e akcept'os bon'vol'e ni'a'n libr'et'o'n, kiu montr'as, ke komun'a labor'o por ni'a afer'o kun'ig'as kaj kun'lig'as la hom'o'j'n pli ol io ajn ali'a. Kvankam tre divers'a'j laŭ karakter'o, em'o'j, inklin'o'j (tre oft'e plej vigl'a diskut'ad'o aŭd'iĝ'as inter ni), tamen ĉiam, ĉie, ĉiel ni est'is kaj rest'os unu'anim'a'j.

Ver'ŝajn'e est'os interes'a por ni'a'j leg'ant'o'j la esplor'o, ĉu ebl'e ĉe ni dum regul'a kun'labor'ad'o ankaŭ la stil'o de unu influ'is tiu'n de ali'a, ĉu oni pov'as konstat'i "vendred'an'a'n stil'o'n". Esper'ebl'e, se oni konstat'os tia'n, ĝi est'os nom'at'a bon'a Esperant'o-stil'o.

Goethe dir'as en si'a "Faŭst": "Kiu al'port'as mult'o'n, al'port'os al kelk'iu i'o'n." Do, ne est'as neces'e, kar'a'j leg'ant'o'j, ke vi leg'u ĉiu'j'n artikol'o'j'n de ni'a libr'et'o. "Trans'salt'u" tio'n, kio ŝajn'os al vi ne sufiĉ'e interes'a; sed serĉ'u, kaj cert'e ĉiu trov'os unu artikol'o'n, pro kiu li ne bedaŭr'os, est'i aĉet'int'a ni'a'n verk'et'o'n.

Kaj la ĉef'a afer'o: Fond'u nov'a'j'n "vendred'o-klub'o'j'n" (ili ja pov'as okaz'i ankaŭ lund'e aŭ mard'e ktp.), en kiu'j ne reg'as inklin'o aŭ dezir'o al amuz'aĵ'o'j, sed nur al komun'a serioz'a labor'o! Tiam ni'a afer'o sukces'os!

Ne'mult'a'j okaz'aĵ'o'j en la mond'histori'o hav'is sam'e grav'a'j'n kaj vast'a'j'n sekv'o'j'n kiel la franc'a revoluci'o en 1789. Sur la ruin'o'j de putr'iĝ'int'a civilizaci'o ĝi komenc'is kre'i tut'e nov'a'n mond'o'n. Ĝi'a batal'kri'o: Liber'ec'o! Egal'ec'o! Frat'ec'o! promes'is al la hom'ar'o paradiz'a'n est'ont'ec'o'n, en kiu est'os nek mal'riĉ'ul'o'j, nek sub'prem'it'o'j, nek mal'pac'o, nek katen'o'j kaj bar'o'j sur iu ajn kamp'o. Spirit'a ebri'o kapt'is la hom'o'j'n, aŭd'ant'a'j'n la nov'a'n evangeli'o'n; kaj oni sankt'ig'is templ'o'j'n al la di'in'o, kiu est'is kre'int'a ĝi'n: al la raci'o. Efektiv'e unu el la plej eminent'a'j ĉef'pens'o'j de tiu mov'ad'o est'as la kred'o kaj vol'o, nov'e ord'ig'i ĉio'n nur laŭ la leĝ'o'j kaj nur help'e de la hom'a pens'kapabl'o; kaj ĉar la materi'o de l' pens'ad'o est'as sol'e la impres'o'j ricev'it'a'j per ni'a'j sent'o'j, la tiel nom'it'a "racional'ism'o" akcept'is kiel ekzist'ant'a'n nur tio'n, kio'n oni pov'as vid'i, aŭd'i, flar'i, gust'um'i, palp'i, kio est'as mezur'ebl'a, kalkul'ebl'a, pes'ebl'a; kaj oni mal'akcept'is ĉio'n transcend'a'n, mister'a'n, ne'sent'ebl'a'n, nur'imag'at'a'n. La verk'o'j de Hum'e, Voltaire, Diderot, Lamettrie, Holbach evident'e ek'kon'ig'as, kiel la tiam'ul'o'j tro'streĉ'is princip'o'n ĝis cert'a grad'o tut'e ĝust'a'n.

Jes, la princip'o de la super'ec'o de l' hom'a raci'o est'is tro'streĉ'at'a; kaj tial ĉi-tiu ne'o de ĉio spirit'a nask'is laŭ natur'a konsekvenc'o kontraŭ'mov'ad'o'n, kiu'n oni nom'as "romantik'o". Tiu ĉi sent- kaj pens-manier'o tut'e ne est'is—kio'n mult'a'j opini'as—nur literatur'a; sed ĝi fort'e influ'is la tut'a'n viv'o'n de tiu epok'o sur ĉiu'j kamp'o'j. Ne est'as mir'ig'e, ke ĝi ek'est'is ne sur franc'a, sed sur german'a ter'o. Dum la franc'o prefer'e el'montr'as si'a'n bril'ant'a'n sprit'ec'o'n, si'a'n pint'a'n sagac'o'n, la german'a karakter'o em'as pli al kviet'a medit'em'o, al en'profund'iĝ'o en mister'o'j'n. Ĝi ne'volont'e respond'as al nur'intelekt'a'j doktrin'o'j, al sen'karn'a util'ism'o, kaj ne pov'as rezign'i pri la bezon'o'j de l' sentiment'a, fantazi'a viv'o. Tial German'uj'o far'iĝ'is la patr'o'land'o de l' romantik'o; kaj de tie ĉi la romantik'a'j influ'o'j el'ir'is al Franc'uj'o (Nodier, Victor Hug'o, Musset, Gautier), al Brit'uj'o (Scott, Byron), al Ital'uj'o (Manzoni).

Kio est'as la romantik'o? Kio est'as romantik'a? Difin'o de la ide'o ŝajn'as ne'ebl'a; ĉar eĉ ĝi'a'j adept'o'j parol'as pri ĝi preskaŭ nur per alegori'o'j. Kio est'as ne'palp'ebl'a, eĉ ne el'dir'ebl'a, tio far'iĝ'is la objekt'o de l' rev'ad'o'j de la romantik'ist'o'j; kaj tial ankaŭ nur la plej sen'materi'a art'o pov'as bon'e esprim'i la romantik'a'n spirit'o'n: la muzik'o. Tio'n Je'a'n Paul cel'as dir'i skrib'ant'e, ke la antikv'a klasik'a ideal'o est'is plastik'a, la romantik'a est'as poezi'a-pentr'a-muzik'a; kaj la tut'a romantik'a spirit'o esprim'iĝ'as en jen'a'j vort'o'j de l' sam'a poet'o: "En la hom'o est'as grand'a dezir'o, kiu neniam est'is plen'um'at'a: ĝi ne hav'as nom'o'n; ĝi serĉ'as si'a'n objekt'o'n; sed ĉio, kio'n vi nom'as, kaj ĉiu'j ĝoj'o'j ne est'as tiu ĉi objekt'o. Sed ĝi re'ven'as, kiam en somer'a nokt'o vi rigard'as nord'e'n aŭ al mal'proksim'a'j mont'ar'o'j, aŭ kiam lun'lum'o est'as sur la ter'o aŭ la ĉiel'o plen'a de stel'o'j, aŭ kiam vi est'as mal'feliĉ'a. Tiu fort'a, grand'eg'a dezir'o supr'e'n lev'as ni'a'n spirit'o'n, sed kun dolor'o'j: ho ve! kuŝ'ant'e ni ĵet'iĝ'as alt'e'n kiel epilepsi'ul'o'j. Sed tiu'n ĉi dezir'o'n, kiu neniel est'as el'dir'ebl'a—ni'a'j kord'o'j kaj ton'o'j nom'as ĝi'n al la hom'a anim'o. Tiam la sopir'ant'a anim'o plor'as pli fort'e kaj en plend'ant'a ĝoj'eg'o en'kri'as inter la ton'o'j'n: Jes, ĉio, kio'n vi el'dir'as, tio mank'as al mi."

Sed la situaci'o en la epok'o de l' romantik'ist'o'j tut'e ne est'is konform'a al tia'j pens'o'j. Tial ili re'tir'is si'n al est'int'a'j temp'o'j, serĉ'is en pas'int'a'j jar'cent'o'j, en la mez'epok'o, la ideal'o'j'n, kiu'j ŝajn'is al ili la plej alt'a'j.

Ĉiu hom'o iam tra'viv'is period'o'n, en kiu li'a'j pens'o'j rev'em'e vag'ad'is sur la vast'a'j kamp'o'j de l' mister'o'j. Tiam la ordinar'a lingv'o ne sufiĉ'is al li, por el'dir'i la ne'el'dir'ebl'a'n, kaj li sent'is si'n dev'ig'at'a, parol'i per poezi'o. Tiam li promen'is en lun'lum'o tra silent'a'j kamp'o'j, en la poŝ'o—respond'e al si'a naci'ec'o—libr'o'n de Uhland, Eichendorff, Noval'is; aŭ kant'o'j'n laŭ Ossian, de Burns, Moore, Byron, balad'o'j'n de Scott; aŭ od'o'j'n de Manzoni, scen'o'j'n el Francesca de Rimini; aŭ la "Kant'o'j'n en la krepusk'o" de Victor Hug'o aŭ elegi'o'j'n de Musset. Tiam li sid'is kun ard'ant'a'j vang'o'j antaŭ volum'o, kiu konduk'is li'n al la pra'temp'a'j legend'o'j de li'a popol'o aŭ en labirint'a'j'n voj'o'j'n de hom'a'j kor'o'j. Tiu est'as la period'o, en kiu la kler'ul'o'j de ĉiu ajn naci'o kon'at'iĝ'is kaj amik'iĝ'is kun Ernest'o Teodor'o Amade'o Hoffmann, unu el la protagonist'o'j de la romantik'o. Traduk'it'a'j en mult'a'j'n lingv'o'j'n, la verk'o'j de tiu ĉi vir'o aparten'as al la german'a'j libr'o'j plej mult'e legat'a'j ekster German'uj'o kaj eĉ kaŭz'is oft'e tre unu'flank'a'n juĝ'o'n pri la en'tut'a german'a literatur'o. La "Demon'o-Hoffmann" li est'is nom'at'a, la strang'a, mal'grand'a, mal'bel'a vir'o kun la mir'ig'e delikat'a'j, mal'grand'a'j man'o'j; kun la bril'a'j okul'o'j, mal'antaŭ kiu'j etern'a fajr'o ĉiam ŝajn'is flam'i; kun la mal'larĝ'a'j lip'o'j, kiu'j'n neni'u est'as vid'int'a iam rid'et'ant'a'j; kun la korp'o, ĉe kies konstru'o la natur'o est'is uz'int'a nur la minimum'a'n kvant'o'n da ost'o'j kaj karn'o, nepr'e neces'a'n, por kre'i viv'ant'a'n est'aĵ'o'n.

En la viv'o de Hoffmann est'is tut'e neni'o mister'a. Nask'it'a 1776 en Königsberg, li stud'is la jur'scienc'o'n kaj far'is la ekzamen'o'j'n kun bon'eg'a sukces'o. Kiel help'a jur'ist'o li trov'is ofic'o'n 1796 en Großglogau, 1798 en Berlin; 1800 li far'iĝ'is asesor'o en Posen. Sed pro kelk'a'j karikatur'o'j, en kiu'j sen'ĝen'e li est'is pren'int'a eĉ si'a'j'n super'ul'o'j'n kiel objekt'o'j'n de ŝerc'aĵ'o'j, oni trans'lok'ig'is li'n al Plock, tiu'temp'e mizer'a prus'a-pol'a urb'et'aĉ'o, do ver'a ekzil'ej'o por la spirit'e vigl'a poet'o. Por ne tro'enu'i kaj por hav'i iu'n, kiu pur'ig'as la vest'o'j'n, flik'as la ŝtrump'o'j'n kaj prepar'as la manĝ'o'j'n, li edz'iĝ'is kun pol'in'o, bon'a, fidel'a vir'in'o, kiu kap'jes'is al ĉiu far'o de si'a strang'a viv'kun'ul'o kaj en agrabl'a'j kiel en mal'agrabl'a'j tag'o'j modest'e kaj zorg'ant'e star'is ĉe li ĝis li'a last'a hor'o. 1803 Hoffmann ir'is al Varsovio. Sed kiam 1806 la prus'a ŝtat'o est'is frakas'it'a de Napoleono, Hoffmann kiel ĉiu'j ali'a'j prus'a'j ofic'ist'o'j en tiu urb'o perd'is si'a'n ofic'o'n—ne la kuraĝ'o'n! Jam en 1808 ni trov'as li'n en Bamberg kiel direkt'ist'o'n de orkestr'o; la sam'a'n okup'o'n li praktik'is 1813 en teatr'a trup'o, lud'ant'a en Leipzig kaj Dresden. Kiam la milit'a'j okaz'aĵ'o'j de tiu sang'a jar'o mut'ig'is la kant'ant'a'n muz'o'n, li for'met'is la muzik'o'n, ek'pren'is la desegn'a'n krajon'o'n kaj nutr'is si'n per karikatur'o'j kontraŭ Napoleono, kiu'j avid'e est'is aĉet'at'a'j! Tiel en ĉiu situaci'o de si'a viv'o li el'tir'is el si'a'j mult'a'j talent'o'j tiu'n, kiu moment'e konven'is plej bon'e. La prus'a ŝtat'o fin'e re'memor'is pri li'a'j jur'ist'a'j kapabl'o'j kaj don'is al li 1816 bon'a'n pozici'o'n en Berlin, kie la poet'o-pentr'ist'o-muzik'ist'o-jur'ist'o mort'is 46-jar'a la 25^an de juni'o 1822, pro medol'a konsum'iĝ'o.

Hoffmann est'is ver'e romantik'a karakter'o. Kiel la romantik'o diferenc'ig'as inter la banal'a real'a kaj la fantazi'a viv'o en rav'a'j sonĝ'o'j; kiel ĝi prefer'e am'as ĉio'n fragment'a'n, ĉio'n sen'form'a'n kaj sen'cel'a'n, ĉio'n nebul'a'n, ne'difin'ebl'a'n kaj super'raci'a'n: tiel ankaŭ la person'o E. T. A. Hoffmann est'is du'obl'a est'aĵ'o, kaj la unu du'on'o de li'a ekzist'ad'o si'n montr'as ne'kred'ebl'a grotesk'aĵ'o. Tag'e oni vid'is li'n sur la strat'o kiel serioz'mien'a'n prus'a'n ofic'ist'o'n; li'a'j super'ul'o'j laŭd'is li'a'n preciz'ec'o'n kaj saĝ'ec'o'n en la ofic'o; kaj mult'a'j person'o'j asert'as, ke li est'is lert'a negoc'ist'o, kiu bon'e sci'is kalkul'i si'a'n profit'o'n. Ĉu est'as kred'ebl'e, ke tiu ĉi sam'a vir'o nokt'e sid'is en vin'ej'o, trink'eg'ant'e kaj el'ŝpruc'ant'e har'star'ig'a'j'n tim'ig'aĵ'o'j'n, tiel ke li mem kelk'foj'e furioz'is pro tim'o pri la kre'aĵ'o'j de si'a propr'a cerb'o, kaj li'a edz'in'o dev'is sid'i ĉe li'a flank'o kaj asert'i, ke efektiv'e nek diabl'o nek fantom'o est'as en la ĉambr'o? Hoffmann est'is konglomer'aĵ'o de la plej kontraŭ'a'j ec'o'j, kapabl'o'j, em'o'j kaj sent'o'j: Li'a sagac'a intelekt'o rapid'e rigard'is ĝis'fund'e'n en la hom'o'j'n kaj afer'o'j'n; kaj tamen li si'n don'is al ĉia ajn superstiĉ'o kaj demon'kred'o. Li entuziasm'iĝ'is eksces'e, kaj post'e ŝajn'is est'i sen'fantazi'a banal'ul'o. Nun li est'as diboĉ'a epikur'ist'o, nun obstin'a stoik'ul'o. Li mok'as satir'e la rid'ind'a'j'n flank'o'j'n de l' hom'o'j, kaj pov'as dis'flu'i en larm'o'j pro la tragedi'o de l' hom'a sort'o.

Tial ankaŭ en preskaŭ ĉiu'j li'a'j verk'o'j mank'as kviet'o. Li'a fantazi'o antaŭ'e'n'pel'as li'n. Mister'a'j person'o'j oft'e mal'help'as kaj mal'klar'ig'as la evolu'o'n de la rakont'at'a ag'ad'o. Tra ĉiu'j verk'o'j flu'as kvazaŭ kaŝ'it'a sub'a river'eg'o, kies muĝ'ad'o'n oni aŭd'as, sed kies akv'o'n oni vid'as neniam, kaj kiu supr'e'n send'as nur nebul'a'j'n figur'aĵ'o'j'n, kiu'j en la ordinar'a viv'o lud'as si'a'n rol'o'n kaj post'e re'mal'aper'as, for'pren'ant'e kun si oft'e la hom'o'n, por dron'ig'i li'n en la nigr'a'j akv'o'j de l' mister'o.—Ne est'as mir'ig'e, ke tia temperament'o sen'fin'e el'ĵet'is fajr'er'o'j'n, kiel ŝtal'o puŝ'iĝ'ant'a kontraŭ ŝton'o. Sed ĝi pov'is lum'i nur mal'long'a'n temp'o'n; konsum'ant'e si'n mem, ĝi baldaŭ mal'aper'is kiel bel'a meteorit'o, kiu las'as long'a'n fajr'a'n stri'o'n sur la nokt'a firmament'o.

Admir'ind'a est'as la mult'flank'a talent'ec'o de Hoffmann. Oni dev'as re'turn'e'n ir'i kelk'a'j'n jar'cent'o'j'n, ĝis la renesanc'a epok'o, ĝis Lionardo da Vinci, por trov'i sam'e fenomen'a'n hom'o'n, kiu ne nur diletant'e, sed kun geni'o labor'is sur tiel divers'a'j kamp'o'j kaj kelk'iam ne sci'is, kio'n la bol'ant'a'j en li pens'o'j nask'os: "Mult'kolor'a mond'o, plen'a de mister'a'j aper'aĵ'o'j, flirt'as kaj flagr'as ĉirkaŭ mi,—est'as, kvazaŭ io grand'a baldaŭ dev'os okaz'i—iu ajn art'produkt'o dev'os el'ir'i el la ĥaos'o!—Ĉu ĝi est'os libr'o—ĉu oper'o—ĉu pentr'aĵ'o—quod di'is placebit!"[1] Prav'e tial li'a'j amik'o'j skrib'is sur la tomb'ŝton'o'n de la poet'o:

La jur'ist'a'j kapabl'o'j de Hoffmann jam est'as menci'it'a'j. Sed ili est'is nur la nutr'a ter'o por li'a korp'a ekzist'ad'o. Li'a kor'o tir'is li'n en la templ'o'n de la art'o.

Kio'n li labor'is kiel poet'o, tio est'as en'skrib'it'a en la paĝ'o'j'n de la mond'literatur'o kaj ne aparten'as al ni'a tem'o.

Sed pri la pentr'ist'o Hoffmann ni ne tut'e pov'as silent'i. Komenc'e li desegn'is karikatur'o'j'n, kaj mult'a'j li'a'j libr'o'j kaj leter'o'j—eĉ proces'akt'o'j!—hav'as ilustr'aĵ'o'j'n de li'a man'o. Sed ankaŭ la uz'ad'o de l' penik'o ne rest'is al li fremd'a. En Varsovio li ornam'is per pentr'aĵ'o'j la klub'dom'o'n de la diletant'o-orkestr'o, kiu'n li direkt'is. En la kastel'o Altenburg apud Bamberg li pentr'is fresk'o'j'n. Por la teatr'o li prepar'is kulis'o'j'n kaj kurten'o'j'n. Kun'e kun Schinkel li skiz'is la scen'a'n kaj kostum'a'n aranĝ'o'n por si'a oper'o "Undin'e"; kaj art'aĵ'o'j alud'ant'a'j tiu'n sam'a'n verk'o'n ornam'is li'a'n ĉambr'o'n en Berlin.

Ĉio'n ĉi li praktik'is kun plezur'o, lert'ec'o kaj geni'o. Sed li'a am'o aparten'is al la muzik'o. Tio tut'e klar'iĝ'as el la karakter'o de la romantik'o. Ĉar ĝust'e la muzik'o—kio'n ni jam dir'is—ne prezent'as, kiel la ali'a'j art'o'j, i'o'n objektiv'a'n, difin'ebl'a'n; sed ĝi'a'j ton'o'j, akord'o'j, melodi'o'j est'as tut'e sen'materi'a'j kaj las'as al la fantazi'o la plej vast'a'n lud'ej'o'n. Tial "la muzik'o est'as la plej romantik'a el ĉiu'j art'o'j; ĉar ĝi'a objekt'o est'as la sen'fin'aĵ'o. Ĝi est'as la mister'plen'a, per ton'o'j parol'ant'a Sanskrit-lingv'o de la natur'o, kiu plen'ig'as la brust'o'n de l' hom'o per sen'fin'a sopir'o; kaj nur ĝi ig'as ni'n kompren'i la kant'o'j'n de l' arb'o'j, de l' flor'o'j, de l' best'o'j, de l' ŝton'o'j, de l' akv'o'j!..... Neni'u art'o tiel el'ir'as nepr'e nur el la intern'a spirit'ec'o de l' hom'o, neni'u art'o bezon'as nur sol'e spirit'a'j'n, eter'a'j'n rimed'o'j'n krom la muzik'o. Sent'o de l' plej alt'a kaj plej sankt'a, de la spirit'a potenc'o, kiu ek'brul'ig'is la fajr'er'o'n de l' viv'o en la tut'a natur'o, aŭd'ebl'e el'parol'iĝ'as en ton'o'j" (Hoffmann).

La muzik'o est'is la ĉiam'a akompan'ant'o de Hoffmann de l' moment'o de li'a nask'iĝ'o. Kiam li'a patr'in'o kuŝ'is en nask'a'j dolor'o'j, la patr'o—por dolĉ'ig'i ŝi'a'j'n dolor'o'j'n kaj por tuj montr'i al la nov'nask'it'o la agrabl'a'n flank'o'n de l' viv'o—ven'ig'is liut'ist'o'n, kiu dev'is lud'i antaŭ la infan'et'o. Kiam post'e la patr'o est'is for'las'int'a si'a'n famili'o'n, la eduk'o de la knab'o rest'is ĉef'e en la man'o'j de li'a onkl'in'o, kiu hav'is tre'eg'e bel'a'n voĉ'o'n, kaj de la onkl'o, ekster'ordinar'e muzik'em'a original'ul'o. Ambaŭ ili plen'ig'is la knab'o'n je muzik'o, tiel ke post'e li pov'is oft'e nutr'i si'n per fortepian'o- kaj kant-lecion'o'j kaj ke ankaŭ la muzik'teori'o jam est'is por li kon'at'a scienc'o. Ni nun ankaŭ kompren'as, kial en li'a'j literatur'a'j verk'o'j la muzik'o de'komenc'e lud'as grav'a'n rol'o'n. Dolĉ'a'j kant'o'j de bel'a'j vir'in'o'j, ĉirp'ant'a'j liut'o'j, mandolin'o'j kaj gitar'o'j, la en'sorĉ'a melodi'o de violon'o, la mil'voĉ'a muĝ'ad'o de orgen'o, la tondr'ant'a'j kord'o'j de fortepian'o, eĉ ne'difin'ebl'a'j, mister'a'j son'o'j de ie ajn kre'as oft'e la magi'a'n atmosfer'o'n, en kiu la strang'a'j, grimac'a'j person'o'j, el'ir'int'a'j el la fantazi'o de l' poet'o, far'as si'a'j'n diabl'a'j'n salt'o'j'n. Kelk'a'j li'a'j novel'o'j—ekz. Kavalir'o Gluck, Do'n Ju'a'n, La aŭtomat'o, Kreisleriana, La fermat'o—la muzik'o est'as tiom'grad'e la baz'o de la rakont'o, ke prav'e oni pov'as nom'i ili'n "muzik'a'j'n novel'o'j'n." Ne mir'ig'e; ĉar ili'a verk'ist'o est'is tiel muzik'a estetik'ist'o, kiel muzik'praktik'ist'o kaj kompon'ist'o.

Kontraŭ'e de la oft'e grotesk'a konfuz'o kaj fantazi'a mal'klar'ec'o en la literatur'a'j verk'o'j Hoffmann don'as en si'a'j muzik'estetik'a'j trakt'aĵ'o'j, en recenz'o'j kaj kritik'o'j bon'eg'a'j'n pruv'o'j'n de si'a sagac'o, de profund'a art'kompren'o kaj traf'a juĝ'kapabl'o. Ili far'is li'n patr'o de la modern'a verk'ad'o pri muzik'o. En si'a'j analiz'o'j ekz. de verk'o'j de Beethoven li ne nur poezi'e pri'skrib'as la kompozici'o'n, sed li klopod'as, paŝ'o'n post paŝ'o sekv'i la kompon'ist'o'n, montr'ant'e la konstru'plan'o'n de la verk'o, la evolu'o'n de la muzik'a'j ide'o'j, la elekt'o'n kaj kombin'o'n de la instrument'o'j, kaj cit'ant'e not'ekzempl'o'j'n li efik'e sub'ten'as la kompren'o'n. Hoffmann est'is inter la unu'a'j kiu'j ek'kon'is la titan'a'n grand'ec'o'n de Beethoven. Tial ankaŭ li'a'j analiz'o'j—ekz. de la Uvertur'o al Coriolan (op. 62), Kvin'a simfoni'o (op. 67), Ses'a simfoni'o (op. 68), Du tri'o'j (op. 70), Muzik'o al "Egmont" (op. 84), Fantazi'aĵ'o por fortepian'o, ĥor'o kaj orkestr'o (op. 80), Oratori'o "Krist'o ĉe la Oliv'mont'o" (op. 85) kaj la Missa en C (op. 86)—far'iĝ'is majstr'o'verk'o'j, kiu'j'n pov'is skrib'i nur hom'o, en kiu eminent'a muzik'a spirit'o, profund'a sci'o kaj nobl'a sentiment'o lig'iĝ'is kun kor'a entuziasm'o kaj la lert'a plum'o de literatur'ist'o. Mi ne pov'as preter'las'i la okaz'o'n, don'i al la leg'ant'o almenaŭ kelk'a'j'n lini'o'j'n el la trakt'aĵ'o: "La instrument'a muzik'o de Beethoven". Tie Hoffmann postul'as de la re'produkt'ant'a muzik'ist'o jen'o'n: "Kiu vol'as ĝust'e prezent'i kompozici'o'n de Beethoven, tiu dev'as li'n kompren'i, profund'e'n en'penetr'i en li'a'n esenc'o'n, dev'as—konsci'e pri si'a propr'a sankt'iĝ'o—sen'tim'e risk'i, en la rond'o'n en'ir'i de la magi'a'j vizi'o'j, kiu'j'n el'vok'as li'a fort'a sorĉ'o. Kiu ne sent'as tiu'n ĉi sankt'iĝ'o'n, kiu rigard'as la sankt'a'n muzik'o'n nur kiel lud'o'n, kiel amuz'aĵ'o'n por mal'plen'a'j hor'o'j, kiel moment'a'n incit'o'n por ne'sent'pov'a'j orel'o'j aŭ kiel rimed'o'n por propr'a si'n'glor'ig'o: tiu rest'u for! La ver'a art'ist'o viv'as nur en la verk'o, kiu'n li unu'e kompren'is kaj nun prezent'as laŭ la intenc'o de l' majstr'o; kaj ĉiu'j li'a'j pen'o'j cel'as nur, en mil'kolor'a bril'o re'vok'i en la vigl'a'n viv'o'n ĉiu'j'n la bel'eg'a'j'n ĉarm'a'j'n bild'o'j'n kaj vizi'o'j'n, kiu'j'n la majstr'o kun magi'a fort'o en'met'is en si'a'n verk'o'n, por ke ili ĉirkaŭ'u la hom'o'n per lum'a'j, bril'eg'ant'a'j cirkl'o'j kaj li'a fantazi'o, ek'flam'ig'ant'e li'a'n plej intern'a'n sentiment'o'n, rapid'flug'e for'port'u li'n en la mal'proksim'a'n regn'o'n de l' spirit'o."

Sed Hoffmann ne est'is hom'o, kiu en la kult'o de unu hero'o forges'as, ke ankaŭ la geni'ul'o est'as fil'o de si'a'j antaŭ'ul'o'j. Krom Beethoven li tial ne mal'pli honor'is la mal'nov'a'j'n majstr'o'j'n de la di'serv'a muzik'o en Ital'uj'o: Palestr'in'a, Scarlatti, Caldara, Marcello, Leon'ard'o Le'o k. a.; kaj inter la german'a'j kompon'ist'o'j est'is li'a'j special'a'j amik'o'j Bach, Gluck, Haydn kaj Mozart[2]. La leg'ant'o permes'u, ke mi cit'u ankoraŭ kelk'a'j'n vort'o'j'n el la supr'e nom'it'a trakt'aĵ'o, en kiu Hoffmann kun admir'ind'a kompren'o kompar'as la tri majstr'o'j'n Mozart, Haydn kaj Beethoven: "La instrument'a'j kompozici'o'j de ĉiu'j tri majstr'o'j el'spir'as la sam'a'n romantik'a'n spirit'o'n, kiu rezult'as el ili'a sam'e intim'a kompren'o de l' special'a natur'o de la art'o. Sed la karakter'o de ili'a'j kompozici'o'j tamen rimark'ebl'e diferenc'as.—La esprim'iĝ'o de infan'a, gaj'a temperament'o reg'as en la kompozici'o'j de Haydn. Li'a'j simfoni'o'j gvid'as ni'n en sen'fin'a'j'n verd'a'j'n arb'ar'o'j'n, en gaj'a'n, mult'kolor'a'n svarm'o'n de feliĉ'a'j hom'o'j. Ge'jun'ul'o'j preter'ŝveb'as danc'ant'e; rid'ant'a'j infan'o'j, aŭskult'ant'e mal'antaŭ arb'o'j, mal'antaŭ roz'arb'et'aĵ'o'j, petol'e ĵet'as flor'o'j'n unu al la ali'a. Viv'o plen'a de am'o, plen'a de feliĉ'eg'o, kiel antaŭ la unu'a pek'o, en etern'a jun'ec'o, neni'a sufer'o, neni'a dolor'o; nur dolĉ'a, melankoli'a dezir'o al la am'at'a person'o, kiu ŝveb'as mal'proksim'e en la bril'o de l' vesper'a ruĝ'o kaj ne al'proksim'iĝ'as, nek mal'aper'as; kaj dum ĝi ĉe'est'as, la nokt'o ne ven'as; ĉar ĝi mem est'as la vesper'a ruĝ'o, per kiu ard'as mont'o kaj arb'ar'o.—Mozart gvid'as ni'n en la profund'aĵ'o'j'n de mister'a regn'o. Tim'o ni'n ĉirkaŭ'as; sed est'ant'e sen turment'o, ĝi est'as pli'mult'e antaŭ'sent'o de l' sen'fin'aĵ'o. Am'o kaj melankoli'o son'as en ĉarm'a'j fantom'a'j voĉ'o'j; la nokt'o lev'iĝ'as en hel'a purpur'bril'o; kaj en ne'el'dir'ebl'a sopir'o ni paŝ'as post tiu'j aper'aĵ'o'j, kiu'j, per man'sign'o'j afabl'e invit'ant'a'j ni'n al si'a'j vic'o'j, en etern'a danc'ad'o flug'as tra la nub'o'j (simfoni'o en Es, la tiel nom'at'a "cign'o-kant'o").—Tiel ankaŭ la instrument'a muzik'o de Beethoven mal'ferm'as por ni la regn'o'n de l' grand'eg'o kaj ne'mezur'ebl'o. Ard'ant'a'j radi'o'j flug'as tra la profund'a nokt'o de ĉi-tiu regn'o; kaj ni ek'vid'as ombr'o'j'n ond'ant'a'j'n supr'e'n kaj mal'supr'e'n, kiu'j pli kaj pli mal'vast'e ni'n ĉirkaŭ'as kaj pere'ig'as ni'n, sed ne la dolor'o'n de la sen'fin'a sopir'o, en kiu ĉiu ĝoj'o, rapid'e lev'iĝ'int'e sur ĝoj'kant'ant'a'j ton'o'j, mal'lev'iĝ'as kaj mal'aper'as. Kaj nur en tiu ĉi dolor'o, kiu am'o'n, esper'o'n, ĝoj'o'n en si'n konsum'as, sed ne detru'as; kiu tia'manier'e vol'as krev'ig'i ni'a'n brust'o'n per plen'voĉ'a kun'ek'son'o de ĉiu'j pasi'o'j: nur en tiu ĉi dolor'o ni pov'as viv'i plu kaj est'as rav'it'a'j vizi'ul'o'j!"—

Est'as special'e interes'e, ke Hoffmann ankaŭ ek'kon'is jam la geni'o'n de Johann Sebastian Bach. La verk'o'j de tiu ĉi majstr'o jam kelk'a'j'n jar'o'j'n post li'a mort'o (1750) est'is forges'it'a'j. Nur mal'mult'a'j sci'is ankoraŭ li'a'n nom'o'n; kaj el la mal'grand'a nombr'o de li'a'j pres'it'a'j verk'o'j oni el'trov'is nur matematik'e konstru'int'a'n kontrapunkt'ist'o'n. Long'e antaŭ Mendelssohn, kiu nur en 1829 kvazaŭ re'el'tomb'ig'is la mal'nov'a'n majstr'o'n, Hoffmann jam est'is ek'kon'int'a li'n kiel pra'patr'o'n de la melodi'o kaj harmoni'o, en kies laŭ'ŝajn'e rigid'a'j, nur'formal'a'j verk'o'j bat'as la varm'a kor'o nun de lirik'ist'o, nun de dram'ist'o, sed ĉiam de eminent'a art'ist'o, kaj al kiu li'a'j post'e'ul'o'j—ankaŭ Beethoven! ankaŭ Wagner!—modest'e kaj admir'e supr'e'n'rigard'is.—Tamen ankaŭ Hoffmann kelk'iam, kvankam ne'oft'e, erar'is en si'a'j juĝ'o'j. Ekz. li star'ig'is la oper'kompon'ist'o'n Spontini, kies verk'o'j de'long'e jam ne est'as lud'at'a'j, ĉe la flank'o'n de Händel, Gluck kaj Mozart, dum kontraŭ'e la etern'a'n valor'o'n de la "Freischütz" li ne tut'e ek'kon'is.

Ankaŭ kiel re'produkt'ant'a muzik'ist'o Hoffmann serv'is al si'a plej am'at'a muz'o. Li kant'is okaz'e kiel tenor'ist'o en ĥor'o en Varsovio; kaj kiel direkt'ist'o de tie'a muzik'a societ'o li prezent'is precip'e verk'o'j'n de Mozart, sed ankaŭ de Gluck, Haydn, Cherubini kaj eĉ jam simfoni'o'n de Beethoven (1806). En Bamberg li labor'is—apud si'a orkestr'estr'a okup'o—kiel kant'instru'ist'o. Sed post'kiam en 1814 li est'is akir'int'a cert'a'n ofic'ist'a'n pozici'o'n, li ne plu sving'is la direkt'ist'a'n baston'et'o'n kaj ne plu dev'is for'ĵet'i si'a'j'n fort'o'j'n al la instru'o de sen'talent'a'j fraŭl'in'o'j[3], sed pov'is don'i tut'a'n si'a'n liber'a'n temp'o'n al literatur'a'j kaj kompozici'a'j labor'o'j.

Kiel ni jam dir'is, la kompon'ist'o Hoffmann posed'is tre bon'a'j'n muzik'teori'a'j'n sci'o'j'n kaj tiu'rilat'e disting'iĝ'as tre'eg'e inter muzik'diletant'a'j literatur'ist'o'j kiel Je'a'n Paul, Nietzsche k. a. La nombr'o de li'a'j kompozici'o'j est'as sufiĉ'e grand'a; inter ili trov'iĝ'as 12 oper'o'j kaj oper'et'o'j, 3 muzik'o'j al dram'o'j de divers'a'j poet'o'j, 1 melodram'o, 1 Missa, 1 Miserere, 1 simfoni'o, 1 uvertur'o, kant'aĵ'o'j, sonat'o'j por fortepian'o kaj 1 kvintet'o por harp'o kun kvar kord'instrument'o'j. Mult'a'j el ili ne est'as pres'it'a'j, mult'a'j jam perd'it'a'j. Amik'o'j de Hoffmann en la last'a'j 20 jar'o'j pres'ig'is kelk'a'j'n li'a'j'n kompozici'o'j'n de'nov'e (vid'u la indeks'o'n ĉe la fin'o de tiu ĉi artikol'o).

Kia do est'as la muzik'o, skrib'it'a de tiu ĉi vir'o, kiu sur la literatur'a kamp'o risk'is la plej strang'a'j'n psikologi'a'j'n eksperiment'o'j'n kaj verk'is fantazi'aĵ'o'j'n, kiu'j'n post li neni'u plu ating'is? Nu, li'a'j kompozici'o'j hav'as tut'e ali'a'n karakter'o'n, kaj aŭd'ant'e ili'n neni'u supoz'us, ke la "Fantom'o-Hoffmann" est'as ili'a verk'int'o. Li'a muzik'o—escept'e de unu verk'o, pri kiu post'e ni trakt'os detal'e—est'as tut'e ne revoluci'a; ĝi son'as dolĉ'e, naiv'e; kaj ne nur mank'as en ĝi ĉiu'j fantazi'a'j eksces'o'j, kiu'j'n am'as la literatur'ist'o Hoffmann, sed ĝi eĉ ne el'uz'as la muzik'a'j'n esprim'il'o'j'n, kiu'j'n ni jam trov'as en la verk'o'j de sam'temp'ul'o'j kaj antaŭ'ul'o'j. Kiu ebl'e iam hav'os okaz'o'n, aŭd'i la menci'it'a'n kvintet'o'n[4], tiu mir'os, ke en ĝi preskaŭ tut'e mank'as kontrast'o'j. El tiu ĉi muzik'o ne parol'as vir'o, kiu kun fort'o kaj ĝoj'o konduk'as si'a'j'n ide'o'j'n al venk'o kontraŭ la mond'o, sed rev'em'a jun'ul'o, kiu ne vol'as est'i mal'help'at'a en la plen'a si'n'don'o al unu sol'a sent'o. Tamen la verk'o, kiel ankaŭ la ali'a'j de Hoffmann, est'as tre melodi'a kaj bon'son'a.

Sekv'e ne est'os ebl'e tro grand'a perd'o por la muzik'a mond'o, se la plej mult'a'j kompozici'o'j de l' poet'o rest'os kuŝ'ant'a'j sub la polv'o de l' jar'o'j. Sed unu el ili ne merit'as tiu'n ĉi sort'o'n, nom'e la verk'o, kiu li'n esenc'e reprezent'as kiel kompon'ist'o'n, la plej am'at'a infan'o, kiu'n donac'is al li la muz'o: li'a oper'o "Undin'e". La verk'int'o de tiu ĉi artikol'o pov'as pri'juĝ'i tio'n laŭ propr'a spert'o. Ĉar komenc'e de l' nun'a jar'o li aranĝ'is en si'a hejm'o antaŭ aŭd'ant'ar'o de muzik'ist'o'j kaj muzik'am'ant'o'j prezent'ad'o'n de la oper'o, kiu malgraŭ la for'est'o de scen'o, mim'ik'o, gest'o'j, kostum'o'j kaj orkestr'o far'is tre'eg'e profund'a'n impres'o'n al ĉiu'j aŭskult'ant'o'j. Sub la gvid'ad'o de spert'a direkt'ist'o kaj help'e de eminent'a'j sol'ist'o'j, mal'grand'a ĥor'o kaj bon'a fortepian'ist'o la verk'o re'ek'son'is la unu'a'n foj'o'n post cent'jar'a dorm'o kaj vek'is la fort'a'n dezir'o'n, ke oni pov'u aŭd'i kaj vid'i ĝi'n ankaŭ en la oper'ej'o.

La sort'o de tiu ĉi verk'o est'is tre strang'a. En la jar'o 1811 baron'o De la Mot'te-Fouqué skrib'is la ĉarm'a'n romantik'a'n fabel'o'n pri Undin'e[5], tiu akv'o'fe'in'o, kiu edz'in'iĝ'ant'e kun hom'o akir'as hom'a'n anim'o'n, sed pro mal'fidel'o de si'a edz'o dev'as re'ir'i en la sub'akv'a'n regn'o'n de si'a patr'o. Leg'int'e la verk'o'n, Hoffmann tuj sent'is si'n fort'e kapt'it'a de tiu ĉi materi'o kaj decid'is, uz'i ĝi'n por oper'o. Ĉar fin'e nun li est'is trov'int'a tekst'o'n, kiu ŝajn'is al li nepr'e taŭg'a por oper'o; nun li vid'is voj'o'n, real'ig'i si'a'j'n ide'o'j'n pri tiu ĉi art'spec'o, kiu'j'n en la dialog'o "La poet'o kaj la kompon'ist'o" li est'is el'parol'int'a jen'e: "Mi kred'as, ke la romantik'a oper'o est'as la sol'e ver'a; ĉar nur la romantik'o est'as la hejm'land'o de la muzik'o. Tamen kompren'ebl'e mi mal'estim'as tiu'j'n mizer'a'j'n produkt'aĵ'o'j'n, en kiu'j mal'saĝ'a'j, sen'sprit'a'j spirit'o'j aper'as kaj mirakl'o'j sur mirakl'o'j'n est'as amas'ig'at'a'j, nur por amuz'i la okul'o'j'n de sensaci'em'a publik'aĉ'o. Ver'e romantik'a'n oper'o'n verk'as nur la geni'a, entuziasm'ig'it'a poet'o; ĉar sol'e li viv'ig'as la mister'a'j'n aper'aĵ'o'j'n de l' regn'o de la spirit'o'j. Sur li'a flug'il'o ni sving'as ni'n trans la abism'o'n, kiu ali'e dis'ig'is ni'n de ĝi; kaj en'hejm'iĝ'int'a'j en la fremd'a land'o, ni kred'as la mirakl'o'j'n, kiu'j vid'ebl'e okaz'as kiel konsekvenc'a'j sekv'o'j de l' influ'o de pli super'a'j est'aĵ'o'j al ni'a ekzist'ad'o kaj evolu'as ĉiu'j'n la impres'a'j'n, fort'e ni'n kapt'ant'a'j'n situaci'o'j'n, kiu'j ni'n plen'ig'as nun per terur'o kaj tim'eg'o, nun per la plej alt'a feliĉ'o. Unu'vort'e: la poet'o, kiu vol'as prezent'i la mister'a'n, dev'as posed'i la sorĉ'a'n fort'o'n de la poezi'a ver'o; ĉar nur ĝi pov'as entuziasm'ig'i ni'n. Tiam antaŭ ni'a'j okul'o'j mal'ferm'iĝ'os romantik'a mond'o, en kiu ankaŭ la lingv'o est'as pli potenc'a aŭ—pli bon'e—pren'it'a el tiu mal'proksim'a regn'o: ĝi est'as muzik'o, kant'ad'o. Eĉ la ag'ad'o kaj la situaci'o'j, son'ant'a'j en impres'eg'a'j ton'o'j kaj harmoni'o'j, tiam ni'n kapt'os kaj rav'os pli fort'e. Tia'manier'e laŭ mi'a opini'o la muzik'o dev'as sen'per'e kaj dev'ig'e el'ir'i el la poezi'o".

Ĉi tiu'j vort'o'j en'hav'as jam kvazaŭ en nuks'o la tut'a'n ide'o'n de la muzik'dram'o: La dram'o est'as la ĉef'aĵ'o; la muzik'o, organ'e kun'lig'it'a kun ĝi, est'as la serv'ant'o; kaj ambaŭ kun'e ni'n gvid'u en la romantik'a'n land'o'n, kie ili ver'e est'as en'hejm'a'j. En la jar'o, kiam la supr'e cit'it'a'j vort'o'j est'is skrib'at'a'j, la plen'um'ont'o de tiu'j ide'o'j ĵus nask'iĝ'is: Richard Wagner. Hoffmann nur profet'e pov'is montr'i la voj'o'n, sed ne ir'i ĝi'n. Tial li'a Undin'e ne far'iĝ'is jam muzik'dram'o, sed—sufiĉ'a honor'o por la majstr'o—la unu'a romantik'a oper'o.

Fouqué mem pri'labor'is la tekst'o'n. Kun ard'a fervor'o la kompon'ist'o komenc'is si'a'n labor'o'n kaj fin'is ĝi'n en novembr'o 1813. Sed nur post tri jar'o'j la oper'o est'is prezent'at'a en la Reĝ'a Teatr'o en Berlin kaj vek'is grand'eg'a'n entuziasm'o'n. Dum 11 monat'o'j oni lud'is ĝi'n 23 foj'o'j'n—tiam la 29^an de juli'o 1817 la teatr'o for'brul'is kaj kun ĝi la kulis'o'j, kostum'o'j, eĉ la not'o'j (escept'e de la partitur'o'j) por la verk'o. Tio est'is la en'tomb'ig'o de Undin'e! Ĉar neniam plu (escept'e de unu ne'sukces'int'a prezent'ad'o en Prag 1821) ĝi aper'is sur la scen'ej'o. Kulp'a pri tio est'as ĉef'e la grand'eg'a sukces'o, kiu'n ating'is sam'nom'a oper'o de Lortzing, aper'int'a en 1845. Per popular'a'j melodi'o'j, lert'e—kvankam ne'organ'e—el'trov'it'a'j komik'a'j person'o'j kaj per nov'a fin'iĝ'o—kiu ja detru'is la tragedi'a'n karakter'o'n de la fabel'o, sed kontent'ig'is la sentimental'a'j'n dezir'o'j'n de l' publik'o—la spert'a teatr'o'praktik'ist'o Lortzing sci'is akir'i kaj ĝis hodiaŭ konserv'i la favor'o'n de l' grand'a amas'o, tiel ke la verk'o de Hoffmann rest'is mal'aper'int'a por ĉiam.

Bedaŭr'ind'e! Ĉar rilat'e la art'a'j'n vid'punkt'o'j'n la pli mal'nov'a Undin'e est'as mult'e pli interes'a kaj valor'a. Unu'a'vid'e ĝi ŝajn'as est'i konstru'it'a laŭ la tradici'a oper'model'o kun recitativ'o'j, scen'o'j kaj dialog'o; sed esplor'ant'e pli detal'e, oni ek'kon'as, kiom Hoffmann trans'ir'is la ĝis'tiam'a'j'n oper'form'o'j'n. Unu'e: Undin'e est'as dram'o! Evolu'ant'a el la karakter'o'j de la person'o'j, ĝi konduk'as konsekvenc'e kaj sen'kompat'e al la tragedi'a fin'iĝ'o, kaj la poet'o for'las'as ĉiu'n flank'a'n ag'ad'o'n, kiu nur don'u al la kompon'ist'o okaz'o'n, prezent'i efik'a'n kant'o'n, aŭ kiu est'as nur en'ŝov'at'a, por ke la ĉef'kant'ist'in'o pov'u bril'i per si'a voĉ'virtuoz'ec'o kaj la publik'o sent'u agrabl'a'n orel'tikl'ad'o'n. Tiu'n ĉi rapid'a'n, ver'e dram'a'n puls'o'n jam C. M. v. Weber sent'is en la verk'o, skrib'ant'e pri Undin'e: "Hoffmann rezign'as pri la glor'o de moment'a aplaŭd'o, ne'akcent'ant'e tiu'n aŭ tiu'n muzik'pec'o'n, kio est'as ja tre facil'a, se per mult'a'j detal'aĵ'o'j oni turn'as al ĝi pli da atent'o, ol ĝi merit'as kiel membr'o de l' dram'a korp'o. Sen'halt'e li paŝ'as antaŭ'e'n, vid'ebl'e konduk'at'a nur de la intenc'o, ĉiam rest'i ver'a kaj pli'vigl'ig'i la dram'a'n viv'o'n, anstataŭ re'ten'i aŭ en'katen'ig'i ĝi'a'n rapid'a'n ir'o'n".

La person'o'j est'as bon'e karakteriz'it'a'j: la ĉarm'a Undin'e, la nobl'a kavalir'o Huldbrand, la fier'a Berthalda, la simpl'a'j ge'fiŝ'ist'o'j. Sed plej eminent'a est'as Kühleborn, la reĝ'o de la akv'o'j, la ne'pac'em'a demon'o de l' element'o. En li'a'j sarkasm'o kaj ironi'o kontraŭ la hom'ar'o Hoffmann trov'is precip'e konven'a'n por si materi'o'n, kaj vid'ebl'e li pentr'is tiu'n ĉi figur'o'n per la plej efik'a'j kolor'o'j de si'a muzik'a paletr'o.

Rilat'e la melodi'o'j'n kaj instrumentacion la Undin'e-partitur'o est'as riĉ'a je nov'aĵ'o'j. En ari'o de Berthalda oni trov'as ekz. jam tut'e laŭ'not'a'n motiv'o'n el "Trist'a'n"; kaj la grand'eg'a'j voĉ'salt'o'j de Kühleborn est'as jam ver'a "Zukunftsmusik" (est'ont'a muzik'o[6]). Ceter'e Hoffmann ankaŭ jam uz'as sufiĉ'e mult'a'j'n leitmotiv-o'j'n. Sed la plej mir'ind'a'j'n efik'o'j'n—bedaŭr'ind'e ni ĝis nun pov'is ili'n nur imag'i laŭ la partitur'o—Hoffmann el'tir'as el la orkestr'o. Por kre'i la atmosfer'o'n de l' mister'a, demon'a, super- aŭ sub-natur'a, li uz'as la unu'a la plej profund'a'j'n ton'o'j'n de la lign'a'j blov'instrument'o'j (klarnet'o'j, hoboj'o'j, fagot'o'j); li ig'as blov'i la ĥor'o'n de la lad'a'j blov'instrument'o'j kun plej mal'laŭt'a fort'o; li uz'as la violonĉel'o'j'n tri'voĉ'e ktp. Ĉiu'j'n ĉi rimed'o'j'n tuj post li uz'is Weber en si'a "Freischütz", vek'ant'e mult'a'n admir'o'n.

Ankaŭ ali'lok'e la influ'o de Hoffmann est'as klar'e vid'ebl'a. Marschner en si'a'j oper'o'j "Vampyr" kaj "Hans Heiling" baz'iĝ'as sur li; Schumann kaj Berlioz en'profund'iĝ'is en li'a'j'n doktrin'o'j'n kaj muzik'o'n, kaj precip'e la grotesk'a'j trajt'o'j en la verk'o'j de la last'e nom'it'a kompon'ist'o est'as tre ver'ŝajn'e frukt'o'j de l' stud'ad'o de la german'a majstr'o. Plej grand'a'n influ'o'n Hoffmann hav'is ankaŭ al Richard Wagner, kiu jam en si'a'j jun'ul'a'j jar'o'j leg'is ĉiu'j'n li'a'j'n verk'o'j'n. La trakt'aĵ'o'j de Wagner, precip'e tiu'j en Par'is skrib'it'a'j, pov'us est'i pren'it'a'j el "Kreisleriana"; kaj en li'a muzik'o la influ'o de la mal'nov'a majstr'o est'as sent'ebl'a en li'a jun'ul'a verk'o "Di'e Fe'e'n" (la fe'in'o'j) ĝis "Tannhäuser", "Meistersinger" kaj "Parsifal".

Resum'e: Hoffmann est'is sur la muzik'a kamp'o ne diletant'a eklektik'ul'o, sed en si'a'j plej bon'a'j verk'o'j kaj en si'a'j muzik'estetik'a'j trakt'aĵ'o'j el'trov'ant'o de nov'a'j voj'o'j. Est'as ver'e, ke nur en la literatur'a fak'o li sukces'is, kre'i verk'o'j'n ne'pere'ont'a'j'n. Sed kiel muzik'ist'o li don'is valor'a'j'n instig'o'j'n, kiu'j efik'is tra la last'a jar'cent'o. Li'a'j post'e'ul'o'j plen'um'is, kio'n li nur est'is promes'int'a; sed li plant'is la ĝerm'o'j'n, el kiu'j ali'a'j kultur'is bel'frukt'a'j'n arb'o'j'n.

En 1922 est'os pas'int'a'j 100 jar'o'j post li'a mort'o. Cert'e oni glor'os tiam la literatur'ist'o'n Hoffmann. Ĉu iu ankaŭ memor'ig'os pri la muzik'ist'o? Ĉu ne iu teatr'o hav'os la kuraĝ'o'n, re'viv'ig'i la Undin'e-n kaj tiel pli bon'e honor'i li'n ol per gazet'artikol'o'j aŭ per marmor'a bust'o? Tiam ni plej bon'e sent'us ni'n kun'lig'it'a'j kun li kiel membr'o'j en la sam'a sen'fin'a ĉen'o de l' hom'a evolu'o, pri kiu li skrib'is iam la bel'a'j'n vort'o'j'n: "Pli kaj pli antaŭ'e'n la reg'ant'a mond'spirit'o pel'as la evolu'o'n; neniam la pas'int'a'j aper'aĵ'o'j re'ven'as tia'j, kia'j ili ĝoj'e mov'iĝ'is dum si'a korp'a viv'o. Sed etern'a, ne'pere'a est'as la ver'o; kaj mistik'a kun'est'ad'o de la anim'o'j plekt'as mister'a'n ruband'o'n ĉirkaŭ la est'int'a'n, est'ant'a'n kaj est'ont'a'n temp'o'j'n".

Por muzik'histori'ist'o'j kaj muzik'am'ant'o'j, kiu'j ebl'e instig'it'a'j per tiu ĉi artikol'o intenc'as pli profund'e okup'i si'n pri la interes'a kaj vast'a tem'o, mi not'as jen la material'o'n, kiu'n plej'grand'part'e mi uz'is, por prepar'i mi'a'n prezent'ad'o'n de "Undin'e". Ĉar tiu ĉi material'o est'as sufiĉ'e dis'lok'a, tia indeks'o ebl'e ne est'os super'flu'a. Pro praktik'a'j kaŭz'o'j mi ne traduk'is la titol'o'j'n ktp., sed don'is ili'n en la original'a form'o.

Ni'a'j lern'ej'o'j, almenaŭ en German'uj'o, est'as fil'in'o'j—nun matur'iĝ'int'a'j fil'in'o'j—de la eklezi'o, kiu fond'is en la monaĥ'ej'o'j lern'ej'o'j'n part'e por est'ont'a'j eklezi'ul'o'j, part'e por la fil'o'j de la nobel'ar'o. Tie oni trakt'is religi'a'j'n, histori'a'j'n, lingv'a'j'n kaj matematik'o-astronomi'a'j'n sci'o'j'n, do pur'e spirit'a'j'n, ne aparten'ant'a'j'n al la palp'ebl'a mond'o. Jen la konven'a metod'o: La instru'ist'o sci'as la material'o'n aŭ de si'a instru'int'o, aŭ el verk'o'j. Li preleg'as—do trans'liver'as—ĝi'n kun la sam'a aŭtoritat'o kiel li'a instru'int'o; kaj la lern'ant'o'j aŭd'as, not'as, memor'ig'as—do recept'as—ĝi'n kun la sam'a konfid'o kiel antaŭ'e li mem. Kiam en la mez'epok'o la riĉ'a'j komerc'urb'o'j kaj eĉ la princ'o'j ek'fond'is lern'ej'o'j'n, ili akcept'is kun la instru'ont'o'j ankaŭ la plan'o'n, almenaŭ la metod'o'n de la monaĥ'ej'a'j lern'ej'o'j. Johann Wolfgang Goethe karakteriz'as tiu'n ĉi aŭtoritat'a'n kaj recept'ig'a'n metod'o'n per scen'et'o en si'a mez'epok'a kavalir'dram'o: Götz von Berlichingen. Tut'e fier'e la knab'o de la hero'o la rezult'o'n de l' ĵus pas'int'a lecion'o resum'as jen'e: "Jaxthausen est'as kastel'o kaj urb'o sur la Jaxt kaj aparten'as kiel hered'aĵ'o kaj posed'aĵ'o al la kavalir'o de Berlichingen". Kaj demand'it'e de si'a patr'o li ne sci'as, ke li mem viv'as en la cit'it'a kastel'o, eĉ ne, ke la cit'it'a kavalir'o est'as li'a patr'o. Tiu scen'et'o klar'e evident'ig'as, ke tiu ĉi metod'o—ebl'e toler'ebl'a ĉe pur'e spirit'a'j fak'o'j—far'iĝ'as fars'o aplik'at'e en real'a'j instru'fak'o'j kaj kaŭz'as supr'aĵ'a'n babil'em'o'n pri ne'kon'it'aĵ'o'j. Ju pli la instru'o ampleks'is real'aĵ'o'j'n, des pli rimark'iĝ'is tiu ne'taŭg'ec'o, plej klar'e en la element'a'j lern'ej'o'j.

Komenc'e kiel Winkelschule (angul'a lern'ej'o, tiel nom'it'a, ĉar la meti'ist'o-instru'ist'o instru'is en si'a meti'o- kaj loĝ-ĉambr'o) ĝi nur trakt'is skrib'ad'o'n, kalkul'ad'o'n kaj leg'ad'o'n kaj memor'ig'ad'o'n el la bibli'o, sed post'e ĝi konsci'e imit'is la super'a'n, "latin'a'n" lern'ej'o'n rilat'e al enciklopedi'ec'o kaj universal'ec'o de la plan'o kaj sekv'e de tio ankaŭ rilat'e al la jam pri'skrib'it'a metod'o, do ĝi reprezent'is si'n kiel nur'a'n "parker'ig'ej'o'n".

Ek'star'is fam'a'j pedagog'o'j, kiu'j rimark'int'e tio'n, klopod'is pri ŝanĝ'o. Laŭ la dir'o'j de Bac'o de Verulam, † 1639: "Est'as grav'eg'e, ke ni la okul'o'j'n de la spirit'o neniam de'turn'as de la objekt'o'j mem" kaj de John Locke, † 1704: "Neni'o est'as en la spirit'o, kiu ne antaŭ'e est'is en la sent'o'j". "La sent'o'j est'as la pord'o'j de la anim'o". Comenius, la filantrop'o'j, Rochow kaj fin'e Pestalozzi en'konduk'is la ide'o'n de la intu'o en la pedagogi'a'n mond'o'n kaj tiom ŝat'is ĝi'n, ke ili aplik'is ĝi'n eĉ je ne'taŭg'a kaj ne'ind'a objekt'o'j. (Dum ekzamen'o en la "Dessau-a Philanthropinum" 1776 Wolke instru'is pri hom'nask'iĝ'o antaŭ plej detal'ig'a bild'o kaj postul'is, ke la infan'o'j ĉe'est'u la nask'iĝ'o'n de si'a'j ge'frat'o'j, por ke ili dank'em'iĝ'u ek'sci'int'e la dolor'o'j'n de la patr'in'o. Pestalozzi ekzerc'is la intu'o-kapabl'o'n eĉ je tru'o en la tapet'o). Hodiaŭ cert'e neni'u plu kontraŭ'star'as la ide'o'n de la instru'o per intu'o, kiu tamen bezon'is du jar'cent'o'j'n por ĝeneral'a aprob'iĝ'o.

Tiu ĉiu'sent'a kaj ĉiu'flank'a percept'ad'o pri iu real'a objekt'o cert'e bon'efik'is, sed ĝi tre oft'e streĉ'is la fort'o'j'n nur de unu lern'ant'o, las'ant'e al la ali'a'j la nur'a'n aŭd'ad'o'n. Pro tio oni daŭr'ig'is la serĉ'ad'o'n al iu metod'o ĉiu'j'n lern'ant'o'j'n sam'temp'e kapt'ant'a kaj labor'ig'ant'a.

Kiom long'e ankoraŭ tiu ĉi ide'o de la instru'o per labor'o atent'os si'a'n efektiv'iĝ'o'n? Ĝi ja nepr'e ne est'as mal'pli aĝ'a, eĉ nask'iĝ'is en la sam'a'j cerb'o'j kiel la supr'e menci'it'a. Ekzempl'e Am'os Comenius, † 1670, argument'as jen'e por la man'labor'o: "La hom'a korp'o bezon'as mov'iĝ'o'n kaj okup'iĝ'o'n. La man'labor'o kontent'ig'as tiu'j'n bezon'o'j'n, kaj krom tio ĝi est'as neces'a, por ĝust'a'manier'e prepar'i al la viv'o. La mal'grand'a'j infan'o'j est'as kutim'ig'ot'a'j al labor'o kaj al daŭr'a okup'o—ĉu al serioz'a labor'o, ĉu al lud'o—por ke ili ne al'kutim'iĝ'u al enu'o. La pli grand'a'j infan'o'j kon'at'iĝ'u kun la ĉef'a'j meti'o'j, por kler'iĝ'i pri la viv'o kaj por ebl'ig'i, ke montr'iĝ'u la inklin'o al iu ajn profesi'o." "Al la sci'ebl'a oni al'don'u la far'ebl'a'n!" "Ĉio lern'ot'a est'u lern'at'a per ag'ad'o!" "Krom sent'o'j, intelekt'o kaj kor'o ankaŭ la man'o ĉiel est'u iom post iom pli kultur'at'a!"

John Locke postul'is de si'a nobel'a eduk'at'o, ke li el'lern'u meti'o'n, eĉ du aŭ tri, sed nepr'e unu fundament'e. Li dir'as: "La infan'o'j konstru'u mem si'a'j'n lud'il'o'j'n, por ke ili kontent'ig'u si'a'j'n bezon'o'j'n per streĉ'o de propr'a'j fort'o'j. Tia'manier'e ili lern'as dezir'moder'em'o'n, atent'o'n, diligent'ec'o'n, pri'pens'em'o'n, el'trov'em'o'n kaj ekonomi'o'n—do ec'o'j'n kiu'j util'os al la plen'kresk'int'o, kaj pro tio pov'as est'i nek lern'at'a'j tro fru'e nek fundament'at'a'j tro profund'e."

Je'a'n Jacques Rousseau, † 1778, skrib'as en si'a "Émil'e": "Nepr'e mi postul'as, ke Emil'o el'lern'u meti'o'n". "La aparat'o'j'n por la fizik'a instru'o dev'as konstru'i Emil'o mem, ĉar est'as ne'refut'ebl'e, ke oni tia'manier'e akir'as pli klar'a'j'n difin'aĵ'o'j'n, ol per recept'ig'a instru'o, kaj ne al'kutim'iĝ'as, mal'brav'e kaj sklav'e sub'ig'i si'a'n intelekt'o'n sub iu aŭtoritat'o." La labor'o do est'as rimed'o, por vek'i kaj evolu'ig'i spirit'a'j'n fort'o'j'n.

La filantrop'o'j kaj pietist'o'j en'konduk'is la labor'o'n en la instru'plan'o'n pli akcent'ant'e ĝi'a'n moral'ig'a'n valor'o'n. Ekzempl'e Salzmann, † 1811, en si'a "Ameisenbüchlein" refut'as la kontraŭ'dir'o'j'n jen'e: "La plej'mult'o ja pro tio kontraŭ'star'as, ĉar nur la mal'plej'mult'o de sinjor'o'j, la pedagog'o'j, mem lern'is man'labor'o'n kaj tial kondamn'as kaj absurd'ig'as tiu'n ĉi metod'o'n."

La vic'o'n fin'u ni'a majstr'o mem, Johann Heinrich Pestalozzi, † 1827, la apostol'o de la intu'a ide'o, la pionir'o de la instru'o per labor'o. Li en'vic'ig'is la labor'o'n en la eduk'o-instru'plan'o'n de Neuhof, Burgdorf, Stanz kaj Münchenbuchsee. Rigard'u la last'a'j'n paĝ'o'j'n de "Lienhard kaj Gertrud", kaj vi leg'os, kiel la nov'a instru'ist'o de la vilaĝ'o, por lern'i vizit'ant'e Gertrud-on, kun admir'o vid'as, kiel la infan'o'j laŭ la model'o kaj sub la okul'o'j de la patr'in'o mov'as la man'o'j'n ĉe la ŝpin'il'o kaj en la ĝarden'o. "Tag'o'n post tag'o pli klar'iĝ'is, ke la labor'em'o, la fizik'a ag'ad'o est'as la ver'a, sankt'a kaj etern'a rimed'o, kun'ig'i ĉiu'j'n hom'a'j'n fort'o'j'n je unu sol'a komun'a fort'o, la human'ec'o. Ĉiu'tag'e li pli klar'e vid'is, kiel la labor'em'o evolu'ig'as la intelekt'o'n, fort'ig'as la kor'sent'o'j'n, mal'help'as la vag'ad'o'n de la volupt'em'o mort'ig'a'n por fort'o'j kaj moral'o de l' viv'o, ferm'as por la imag'em'o la pord'o'n al ĝi'a labirint'o, mal'akr'ig'as de la vant'a'j lang'o'j la pint'o'n de ili'a babil'em'o, gard'as ni'a'n dev'o'sent'o'n kontraŭ pere'iĝ'o kaj re'konduk'as de la erar'o, rigard'i pri'parol'ad'o'n pri far'o kiel la far'o'n mem, ni'a'n babil'ad'o'n pri hero'ec'o kiel hero'ec'o'n mem kaj ni'a'n sen'valor'a'n rev'ad'o'n pri kred'o kaj am'o kiel tiu'j'n di'a'j'n kapabl'o'j'n mem. Tiu pli alt'a opini'o pri la hom'a eduk'o kaŭz'is, ke torn'a kaj rabot'a stabl'o'j, kusen'o'j por punt'farad'o kaj kudr'ad'o k. t. p. trov'is lok'o'n en li'a lern'ej'o.

El la verk'o: "Kiel Gertrud instru'as si'a'j'n infan'o'j'n" ni cit'u: "Nur per evolu'o de la fizik'a'j lert'o'j la hom'o ating'as intern'a'n kontent'o'n." "Eduk'o al labor'o est'as pli grav'a por la popol'o ol konduk'o al sci'o'j." "Por pov'i, ĉiu'kaz'e vi dev'as far'i; por sci'i, oft'e sufiĉ'as, ke vi kondut'as pasiv'e, kelk'foj'e vi nur bezon'as vid'i kaj aŭd'i." "La man'labor'o est'as fundament'o por kaj konduk'il'o al moral'ec'o. Sen man'labor'o harmoni'a eduk'o—hom'eduk'o—ne est'as ebl'a."

En gazet'a artikol'o li skrib'as: "La hom'o serĉ'u si'a'n ĉef'instru'o'n ĉe si'a ĉef'labor'o kaj ne anticip'u la sen'ekzempl'a'n instru'o'n antaŭ la labor'o de si'a'j man'o'j. Li mem el'trov'u si'a'n instru'o'n precip'e el si'a labor'o kaj ne el'medit'u la labor'o'n el la teori'o. Pro tio la instru'o de infan'o koncern'u ties efektiv'a'n labor'o'n kaj est'u lim'ig'it'a per cirkl'o ĉirkaŭ ĝi, por ke nek infan'o nek instru'ist'o facil'e pov'u for'vag'i. Kar'a leg'ant'o, la amas'o'n da mal'saĝ'ul'o'j en la mond'o cert'e ni ŝuld'as al la sen'senc'aĵ'o, laŭ kiu ni la jun'aĝ'o'n de ni'a'j infan'o'j de'turn'as de la labor'o kaj konduk'as al la libr'o'j."

La eminent'ul'o'j de la societ'o, scienc'o kaj pedagogi'o el la tut'a mond'o vizit'is Pestalozzi-n, ĉiu'j aprob'is eĉ admir'is, hejm'e ili rekomend'is kaj postul'is li'a'n metod'o'n.—Sed ankoraŭ komenc'e de la du'dek'a jar'cent'o la mal'grand'a'j element'ul'o'j komenc'is dum la unu'a lern'tag'o leg'ad'o'n kaj skrib'ad'o'n. La leĝ'o de la inert'ec'o, la potenc'o de la kutim'o, la tradici'o mal'help'is la aprob'o'n kaj en'konduk'o'n de la nov'a metod'o. La profesi'ul'o'j mem est'is la plej fervor'a'j kontraŭ'ul'o'j. En la super'a lern'ej'o reg'is la material'plan'o, kaj la popol'lern'ej'o imit'is ĝi'n ne'konsider'ant'e kapabl'o'n kaj inklin'o'j'n de la infan'o'j. Jes, est'as ver'e, ke, cel'ant'e la re'viv'ig'o'n de la hejm'labor'o, la dan'a oficir'o Klausen-Kaas fond'is lern'ej'o'n pli'akcent'ant'a'n la meti'a'n perfekt'ig'o'n. Sed la pedagog'ar'o de Grube ĝis Lauckhard far'is ĝi'n fars'o kaj batal'is kontraŭ tiu'n ĉi mem konstru'it'a'n aĵ'o'n, nom'ant'e ĝi'n "el'lern'o de meti'o'j", "instru'o pri pan'per'labor'o", kaj nun oni cert'e ne ek'mir'as, ke la tut'a meti'ist'ar'o pro tim'o je perd'o de klient'o'j laŭt'e kontraŭ'kri'is. La mizer'eg'o de la mond'milit'o kaj de la Versailles-a pac'o ja ŝajn'e—sed nur ŝajn'e—prav'ig'as ili'n, instig'ant'e la german'o'j'n, mem far'i si'a'j'n ŝu'o'j'n, ripar'i ili'n kaj sur'najl'i pland'o'j'n. Sed tio cert'e ne daŭr'os. Tio ja neniam est'is cel'o nek de la social-ekonomi'ist'o'j, nek de la klasik'a'j pedagog'o'j, nek ankaŭ de ni'a Friedrich Schiller, malgraŭ li dir'ig'as si'a'n Wilhelm Tell: "La hak'il'o en la dom'o evit'ig'as la ĉarpent'ist'o'n" aŭ al la mal'grand'a fil'o: "Brav'a paf'ist'o mem help'as si'n."

Tamen la pedagog'o'j de la pas'int'a jar'cent'o akuz'as ne nur la dan'a'n eksperiment'o'n, sed la tut'a'n ide'o'n jen'e: "Tiu nov'a instru'o prokrast'as la labor'divid'o'n kaj re'paŝ'ig'as la kultur'o'n". "Ĝi anticip'as la lern'ad'o'n en la majstr'a meti'ej'o, tro'sat'ig'as la infan'o'n kaj kaŭz'as mal'interes'o'n dum la lecion'o." "Ĝi met'as la infan'o'n en danĝer'o'n de ekspluat'o per profit'em'a'j spekul'ant'o'j." "Ĝi evolu'ig'as produkt'em'o'n kaj profit'em'o'n en la infan'o'j mem kaj difekt'as la moral'ec'o'n." "Tiu ne'cert'a eksperiment'o pro si'a dub'ind'a ŝanc'o ne merit'as, est'i akcept'at'a kiel laŭ'dev'a fak'o. La lern'ej'o ankaŭ ne rajt'as dev'ig'i la lern'ant'o'j'n al la man'labor'o, ĉar tiu destin'o est'as ge'patr'a rajt'o. Kaj la ge'patr'a eduk'o mem zorg'u—kaj en ord'a dom'o ankaŭ jam zorg'as—pri okup'o de la infan'o'j". Sufiĉ'u! Ili tut'e mal'kompren'is aŭ vol'is mal'kompren'i Pestalozzi-n kaj li'a'n grand'a'n ide'o'n, malgraŭ ili ced'is la en'konduk'o'n de vir'in'a'j labor'o'j, de trik'ad'o, flik'ad'o kaj brod'ad'o. Sed oni ja al'kutim'iĝ'is al strang'a'j decid'o'j de la tiu'epok'a pedagog'ar'o, kiu ekzempl'e, malgraŭ aklam'ant'e ĝi'n por knab'o'j, tut'e mal'aprob'is la gimnastik'ad'o'n por knab'in'o'j.

Nur unu el la discipl'ar'o de Pestalozzi si'n plen'e liber'ig'is de tiu'j prokrast'a'j potenc'o'j. Li ja plug'is nov'a'n kamp'o'n, Friedrich Fröbel, † 1852, la fond'int'o de la "infan'ĝarden'o" (pedagogi'a infan'gard'ej'o por la antaŭ'lern'ej'a aĝ'o) kaj unu'a instru'ist'o de infan'guvern'ist'in'o'j. Li dir'as en si'a "Menschenerziehung" (art'o de hom'a'j eduk'o kaj instru'o): "Ekzerc'o de la sent'o'j est'as ekzerc'o de la intelekt'o, tio'n la pedagogi'o sci'as jam de long'e, sed ĝi ĉiam ignor'is, ke ekzerc'o de ĉiu'j esprim'organ'o'j nepr'e ne pov'as est'i ali'a ol spirit'a kler'ig'o. Por esprim'i la en spirit'o nask'iĝ'int'a'n la hom'o posed'as tri rimed'o'j'n: vort'o'n, mien'o'n kaj far'o'n. Per instru'ad'o li akir'as sci'o'j'n, per esprim'ad'o li akir'as lert'ec'o'n. Sur la unu'a ŝtup'o, kiel suĉ'ul'o, la hom'o ankaŭ spirit'e en'suĉ'as, sur la du'a, kiel infan'o, li propr'a'vol'e esprim'as dum lud'ad'o." "Lert'ig'o de ĉiu'j membr'o'j kaj organ'o'j est'as la ĉef'a cel'o de la infan'zorg'ad'o en la ge'patr'a dom'o. Ge'patr'o'j aŭ eduk'ant'o'j nepr'e dev'as kontent'ig'i kaj konduk'i la ag'em'o'n de si'a'j infan'o'j, por ke ties intern'a viv'o ekster'e si'n montr'u, prezent'u kaj form'u." "Sur la tri'a ŝtup'o, por la ge'knab'o'j komenc'iĝ'as la instru'o." "Ĉiu pri'labor'u propr'a'n ĝarden'et'o'n. Ankaŭ lud'ej'o'n kun sabl'o'amas'o hav'u ĉiu lern'ej'o." "Vintr'e la ge'lern'ant'o'j si'n okup'u per mekanik'a'j labor'o'j kun kolor'a'j paper'o'j, karton'o, lign'et'o'j, vaks'argil'o k. t. p."

Ne mal'help'it'e de iu ajn tradici'o la infan'ĝarden'o nun ek'flor'is pro si'a laŭ'natur'a, laŭ'infan'a Fröbel-metod'o, precip'e en ni'a urb'o Leipzig, kie Henriette Goldschmidt antaŭ kvin'dek jar'o'j fond'is model'a'n infan'ĝarden'o'n kun seminari'o por guvern'ist'in'o'j, kie al la sam'a cel'o labor'is Angelik'a Hartmann, kie fin'e la urb'o mem en si'a vir'in'profesi'a lern'ej'o aranĝ'is fak'o'n por guvern'ist'in'o'j kaj en ĉiu popol'lern'ej'o publik'a'n infan'ĝarden'o'n. Sed ĝis la komenc'o de la nun'a jar'cent'o la lern'ej'o, tiel la super'a kiel ankaŭ la popol'a, ne ŝat'is tuŝ'iĝ'i kun tia'j infan'aĵ'o kaj lud'aĉ'o. Kaj la nun'a rilat'e al rigid'ec'o ver'e rest'is la super'a, malgraŭ ke eĉ la universitat'o per praktik'ad'o kaj seminari'a'j labor'o'j nun pli volont'e ced'as al la nov'a'j metod'a'j ide'o'j.

Jen nov'a pionir'o ek'star'is en la (unu'e ne'profesi'a!) pedagog'o, nun'a universitat'a docent'o Robert Seidel en Zürich. Incit'it'e de la fam'a german'a social'ist'o Karl Marx, kiu skrib'is: "En la est'ont'a eduk'o oni kun'ig'os labor'o'n kun gimnastik'o kaj instru'o, ĉar tio est'as la sol'a metod'o por eduk'i ĉiu'rilat'e evolu'int'a'j'n hom'o'j'n kaj ankaŭ rimed'o, por pli'ig'i la soci'a'n produkt'ad'o'n" li 1885 el'don'is libr'o'n titol'it'a'n "Arbeitsunterricht" (Instru'o per labor'o). Tie oni leg'as: "Hom'o ne nur est'as anim'a, sed ankaŭ korp'a est'aĵ'o, li est'as ne nur sent'ant'a, percept'ant'a, pens'ant'a kre'aĵ'o, sed pli alt'grad'e vol'ant'a, ag'ant'a, kre'ant'a person'o. Precip'e en la infan'o evident'iĝ'as tiu ĉi natur'o". "La infan'o hav'as natur'a'n instinkt'o'n al mov'iĝ'ad'o, sed en la lern'ej'o (ĝis'nun'a!) oni dev'ig'as ĝi'n, dum hor'o'j sen'mov'e sid'i sur la sam'a lok'o. Ni'a hodiaŭ'a sci'ig'a kaj lern'ig'a instru'o pri'zorg'as precip'e la spirit'e pasiv'a'n flank'o'n de la hom'a natur'o kaj mal'konsider'as la vol'ant'a'n, ag'ant'a'n kaj kre'ant'a'n—do la aktiv'a'n. Tia'manier'e ĝi mal'atent'as, eĉ pere'ig'as mult'a'j'n valor'a'j'n praktik'a'j'n, teknik'a'j'n kaj art'a'j'n talent'o'j'n kaj kapabl'o'j'n. Ĝi fremd'ig'as la infan'o'j'n rilat'e al la praktik'a viv'o, anstataŭ prepar'i ili'n por ĝi". "La modern'a ŝtat'o baz'iĝ'as sur labor'o, do la labor'o dev'as est'i la fundament'o ankaŭ de la eduk'o kaj kler'ig'o. Resum'e: La instru'o per labor'o est'as social'a, politik'a kaj pedagogi'a neces'aĵ'o, ĝi est'u la ĉef'a princip'o en la lern'ej'o, unu'e ĉar ĝi est'as riĉ'a font'o de kon'o'j kaj fort'a rimed'o al ili, kaj du'e, ĉar ĝi est'as ankaŭ la plej taŭg'a eduk'o-metod'o".

Tiu libr'o ek'blov'ig'is vent'eg'o'n en la pedagogi'a mond'o kaj trans ties lim'o'j. En la nord-eŭrop'a'j ŝtat'o'j kaj en la sen'tradici'a Uson'o la ide'o de la instru'o per labor'o rapid'e progres'is. En Franc'uj'o, kie la ministr'o por instru'afer'o'j solen'e deklar'is: "Ni vol'as nobl'ig'i la man'labor'o'n kaj elekt'as pro tio la plej taŭg'a'n, sol'e praktik'a'n rimed'o'n, ni en'konduk'as ĝi'n en la lern'ej'o'n", mank'is mon'o kaj prepar'iĝ'int'a'j instru'ist'o'j. En German'uj'o tie kaj tie ĉi ek'star'is amik'o de la nov'a instru'o, fond'iĝ'is unu'iĝ'o'j de amik'o'j. En kel'o'j kaj ali'a'j ne tro mult'e'kost'a'j lok'o'j oni instal'is man'labor'ej'o'j'n por knab'o'j. Fin'e kelk'a'j urb'o'j en'konduk'is la man'labor'o'n en la publik'a'n lern'ej'o'n, kiel antaŭ ĉiu'j en grandioz'a manier'o Kerschensteiner en München. En Leipzig oni fond'is man'labor'a'n seminari'o'n por instru'ist'o'j kun tri fak'o'j: por karton'o-, lign'o- kaj metal-labor'o, kiu dank' al la sen'lac'a klopod'o de la kort'eg'a konsil'ant'o Hildebrand (iam'a simpl'a popol'instru'ist'o) kresk'is kaj flor'is, kaj hodiaŭ ne pov'as akcept'i eĉ la du'on'o'n de la aspir'ant'o'j. Ni tut'e ne ignor'as la util'o'n de tiu ĉi mov'ad'o, almenaŭ ne la man'lert'ig'o'n de grand'a nombr'o da instru'ist'o'j. Sed ankaŭ tiu'j amik'a'j pionir'o'j mis'kompren'is Pestalozzi-n, Seidel-on kaj la tut'a'n ide'o'n, ĉar ili la man'labor'o'n en'vic'ig'is kiel instru'fak'o'n, anstataŭ star'ig'i ĝi'n kiel instru'princip'o'n.

Fin'e ni nun ir'u, dank'e menci'ant'e Wetekamp-Charlottenburg kaj la sol'ec'a'n kantor'o'n de la nun'a radium'ban'lok'o Brambach, al la Leipzig-an'o'j, kiu'j ne nur akcept'is la Seidel-ajn ide'o'j'n pri instru'o per man'labor'o, sed plu'e evolu'ig'is ili'n al instru'o per labor'o en plej ĝeneral'a senc'o.

Ne est'as hazard'o, ke la Leipziga instru'ist'ar'o ankaŭ sur tiu voj'o marŝ'as ĉe la pint'o. Ĉiam ĝi est'is unu el la plej modern'a'j en tut'a German'uj'o. Tio'n mult'foj'e atest'as la eminent'ul'o'j de scienc'o kaj pedagogi'o, tio'n ankaŭ pruv'as la Leipzig-a pedagogi'a ĵurnal'ar'o, ĉiu paĝ'o de la ĉiu'semajn'a fak'gazet'o kaj amas'o da verk'o'j. Ĝi ĝu'is la ne tro'ig'ebl'a'n prefer'o'n, aŭskult'i kiel sam'urb'an'o'n la universitat'a'n profesor'o'n Wilhelm Wundt, la plej merit'int'a'n fond'int'o'n de la eksperiment'a psikologi'o. La Leipzig-a instru'ist'a unu'iĝ'o ofer'ant'e pli ol cent'mil (antaŭ'milit'a'j'n) mark'o'j'n, fond'is sub li'a egid'o la unu'a'n institut'o'n por infan'psikologi'o, kiu, direkt'at'a de D^ro Brahn, Rudolf Schulze (kon'at'a pro si'a inform'vojaĝ'o tra la nord'eŭrop'a'j ŝtat'o'j) kaj Johannes Schlag, el'don'is ar'o'n da verk'o'j, honor'e akcept'it'a'j de la serioz'a scienc'ul'ar'o kaj traduk'it'a'j en divers'a'j'n lingv'o'j'n. La eksperiment'o tra'strek'as kelk'a'n tradici'aĵ'o'n, do oni facil'e pov'as konklud'i, ke la potenc'o de la hered'it'a ne est'as tro grand'a en la Leipzig-a instru'ist'ar'o.

En la unu'a'j jar'o'j de ni'a jar'cent'o jun'a'j instru'ist'o'j kun'iĝ'is, por ŝanĝ'i la kontraŭ'natur'a'j'n plan'o'n kaj metod'o'n de la instru'o por la mal'grand'a'j element'ul'o'j, ili pli kaj pli prokrast'is la komenc'o'n de leg'ad'o, skrib'ad'o kaj kalkul'ad'o, kaj plen'ig'is la unu'a'j'n semajn'o'j'n—post'e du'on'jar'o'n—per lud'ad'o en la ĝarden'o kaj ĉe la sabl'o'amas'o, per kolor'krajon'a skiz'ad'o, per tond'ad'o de kolor'a'j paper'o'j, per met'ad'o de lign'o'ŝtip'et'o'j, lent'o'j, karton'rond'aĵ'o'j k. t. p. fin'e eĉ per plastilina (vaks'argil'a) model'ad'o, feliĉ'e evit'ant'e la stereometri'a'j'n korp'o'j'n de Fröbel kaj prefer'ant'e la real'aĵ'o'j'n de la ni'n ĉirkaŭ'ant'a viv'o.

Ver'e tiu okup'o respond'is al la infan'a natur'o kaj klar'ig'is, kiom oft'e oni erar'e pri'juĝ'is la mal'grand'ul'o'j'n. Silent'em'a'j infan'o'j, ne instig'ebl'a'j eĉ al unu vort'o surpriz'is per ali'a'j esprim'manier'o'j montr'ant'e mult'a'j'n kaj klar'a'j'n sci'o'j'n. Baldaŭ la infan'o'j ankaŭ serioz'e labor'is zorg'ant'e pri propr'a aŭ tut'klas'a ĝarden'et'o, el blu'a paper'o tranĉ'ant'e, aŭ el plastilino form'ant'e si'a'n por propr'a leg'ad'o neces'a'n plej simpl'a'n "antikv'o"-liter'ar'o'n, fin'e kun- aŭ re'met'ant'e ĝi'n kiel ver'a'j kompost'ist'o'j. Dum la tut'a somer'o oft'e la ge'patr'o'j pet'is, nun komenc'i la lern'ad'o'n, "ĉar ali'a'j (sam'aĝ'a'j) infan'o'j jam leg'as kaj skrib'as", kelk'a'j pro la ne'plen'um'o de si'a pet'o eĉ ĉagren'iĝ'is—tamen fin'e, je pask'o, ĉiu'j est'is surpriz'it'a'j—agrabl'e surpriz'it'a'j—ĉar ĉiu'j infan'o'j nun ankaŭ, kaj pli bon'e pov'is leg'i kaj skrib'i.

Gvid'at'a de la instru'ist'o'j Springer (Wedekampano), Vogel, Erler kaj Rößger 1908 la instru'ist'a unu'iĝ'o akcept'is jen'a'j'n tez'o'j'n: La element'a instru'o est'as liber'a laŭ material'o, plan'o kaj metod'o. Ĝi est'as ne'apart'ig'at'a en fak'o'j'n. Leg'ad'o kaj skrib'ad'o ne est'as en'vic'ig'at'a'j en la plan'o'n de la unu'a jar'o, kalkul'ad'o nur kiel ag'ad'o kun mov'ebl'a'j aĵ'o'j. La element'a instru'o labor'e okup'as la infan'o'j'n. Parol'ad'o kaj model'ad'o est'as sam'valor'a'j esprim'rimed'o'j. Dum la unu'a jar'o la instru'o ampleks'as nur dek'du hor'o'j'n po'semajn'e. La instru'ist'o konduk'as si'a'n klas'o'n tri jar'o'j'n kaj garanti'as ating'o'n de la ordinar'a lern'cel'o nur post la tri'a jar'o. La instru'ist'a unu'iĝ'o el'don'is fiblon (unu'a'n leg'o'libr'et'o'n): "Guck in di'e Welt!" (Rigard'u en la mond'o'n!) en simpl'a antikv'o-alfabet'o, kaj la jun'a'j instru'ist'o'j est'is pret'a'j, komenc'i la prov'o'n laŭ ĉi tiu'j tez'o'j.

Sed ek'star'is ankaŭ kontraŭ'ul'o'j, precip'e inter la direktor'o'j de la popol'lern'ej'o'j, kies konferenc'o'n la magistrat'o rigard'is kiel la sol'a'n fak'ul'ar'o'n. Per eĉ ĉiu rimed'o ili mal'help'is ĉiu'n liber'iĝ'o'n de plan'o kaj aŭtoritat'o.—Ĉu ili tim'is pri si'a'j nur sur ekster'a aŭtoritat'o baz'it'a'j posten'o'j? Ili ced'ig'is instru'ist'o'j'n kaj ge'patr'o'j'n, kiu'j jam est'is anonc'int'a'j si'a'n part'o'pren'o'n, tiel ke oft'e nur ne tro inteligent'a'j infan'o'j rest'is por la prov'o. Kaj oft'e mank'is bon'vol'o, eĉ objektiv'ec'o dum pri'labor'o de enket'o'j pri la sukces'o de la nov'a'j instru'o kaj fiblo. Tial la afer'o ne kontent'ig'e est'is prosper'int'a, kiam la milit'o for'ŝir'is la jun'a'j'n progres'em'a'j'n instru'ist'o'j'n. Sed nun la pac'o re'konduk'is mult'a'j'n, kaj la revoluci'o for'ig'is ĉiu'n nur ekster'a'n aŭtoritat'o'n kaj liber'ig'is la voj'o'n ankaŭ por ni'a ide'o, kiu nun trov'is si'a'n provizor'a'n solv'o'n en la grand'a verk'o de la supr'e cit'it'a instru'ist'o Rößger (nun'a distrikt'a inspektor'o en Gotha): "Freier Elementarunterricht". (Liber'a element'a instru'o.)

Sed ne nur la element'a'n instru'o'n koncern'is la nov'a ide'o. Dum (ĉiu'jar'a) oficial'a konferenc'o de la tut'a Leipzig-a instru'ist'ar'o (ebl'e 1910) oni prezent'is fizik'a'n lecion'o'n. Antaŭ ordinar'a'j lern'ej'a'j tabl'o'j sid'is po du knab'o'j kiu'j kun'e labor'is. Ili pren'is el kest'o'j (je ambaŭ flank'o'j de la tabl'o'j) stabl'et'o'n, lev'il'o'n, disk'o'n, rul'il'o'j'n, bret'o'n, ŝnur'o'n, plumb'o'bul'o'j'n, resum'e ĉiu'j'n element'a'j'n il'o'j'n, kiu'j'n ili antaŭ'e mem est'is far'int'a'j. Nun ili el tiu'j element'o'j konstru'is lev'il'o'j'n unu- kaj du-, egal- kaj divers-brak'a'j'n, pes'il'o'n, rul'il'ar'o'n, dekliv'a'n eben'aĵ'o'n k. t. p. kaj mem el'trov'is el ili la fizik'a'j'n leĝ'o'j'n de ekvilibr'o k. t. p. Tiu'okaz'e montr'iĝ'is, ke la Leipzig-a instru'ist'ar'o nepr'e ne mal'pli ŝat'is kaj cel'is tiu'n ĉi last'a'n, spirit'a'n labor'o'n, ol la man'labor'a'n prepar'o'n de la il'ar'o.

Tie ĉi ni ne evit'u, cit'i la seminari'a'n profesor'o'n D^ro Frey, kiu en'konduk'is en si'a'n labor'instru'o'n la pri'labor'o'n de drat'o kaj ond'karton'o kaj kiel direktor'o de la lern'ej'a muze'o en'tut'e akcel'is la mov'ad'o'n. Kun dank'o ni dir'u la nom'o'n de li'a koleg'o, profesor'o Kühnel, kiu kre'is nov'a'n kalkul'metod'o'n laŭ la postul'o'j de ni'a ide'o. Ni ankaŭ ne forges'u Lindemann kaj Stiehler, kiu'j la desegn'ad'o'n kaj model'ad'o'n majstr'e adapt'is al la nov'a lern'ej'o kaj en si'a fak'o kapabl'ig'is mult'a'j'n jun'a'j'n instru'ist'o'j'n, ĝust'e aplik'i la nov'a'n metod'o'n.

Merit'it'a'n admir'o'n kaj aprob'o'n akir'is ankaŭ grand'a ekspozici'o en la urb'a foir'palac'o "Kaufhaus", kiu montr'is produkt'aĵ'o'j'n de la ses- ĝis dek-kvar'jar'a ge'lern'ant'ar'o. Apud plastilinaj ĝarden'o'j kaj meti'ej'o'j kun ĉia il'ar'o, apud model'it'a'j fabel'o'j oni trov'is land'kart'o'j'n eĉ relief'a'j'n, model'o'j'n de min'ej'o'j, maŝin'o'j, aŭtomobil'o'j, ŝip'o'j, aerostat'o'j kaj aviad'il'o'j eĉ mult'a'j'n uz'ebl'a'j'n aparat'o'j'n. Bedaŭr'ind'e—pro la ne'plen'a konvink'o'fort'o—la pli'aĝ'a'j est'is labor'int'a'j ne dum la instru'o, sed hejm'e dum liber'a'j hor'o'j.

Ke la Leipzig-a instru'ist'ar'o ne kontent'iĝ'is per la nur'a man'labor'o, oni ek'sci'u el la ali'a tem'o de la jam dir'it'a konferenc'o. Est'is kant'lecion'o, kiu montr'is, ke la infan'o'j per propr'a klopod'o lern'is melodi'o'n, eĉ tri'voĉ'a'n kant'o'n. Unu'e ili montr'is la neces'a'j'n supoz'o'j'n por tiu pov'o: ili leg'is not'o'j'n, klar'ig'is sign'o'j'n, takt'o'n k. t. p., fin'e ili traf'is son'o'j'n de ĉiu inter'spac'o. Tiu'j kapabl'o'j est'is rezult'o de mult'hor'a labor'o, sed ver'e ebl'ig'is al ĉiu infan'o, sen'help'e hav'ig'i al si la sci'pov'o'n de ĉiu ajn kant'o. Oni mal'aprob'is la help'o'n de la violon'o, ĉar ĝi tro facil'e far'iĝ'as lul'il'o de pasiv'ec'o kaj mort'ig'il'o de la infan'a aktiv'ec'o. Sci'u, en tio la Leipzig-an'o'j en'tut'e trov'as la esenc'o'n de la instru'o per labor'o: La infan'o ne pasiv'e recept'u, sed aktiv'e akir'u per propr'a labor'o; ĉu de la man'o, ĉu de la spirit'o. Pri tio ankaŭ leg'u la 1909 de la instru'ist'a unu'iĝ'o el'don'it'a'n libr'o'n: Di'e "Arbeitsschule" (Labor'instru'o). Precip'e profesor'o D^ro Hug'o Gaŭdig, la direktor'o de la ĉi-tie'a instru'ist'in'a seminari'o zorg'is, ke la man'labor'o ne tro akcent'iĝ'u kaj ne per'fort'u la spirit'a'n. Tial la Leipzig-a instru'ist'ar'o ja ankaŭ dir'as pri labor'instru'o dum etik'a aŭ german'lingv'a, eĉ fremd'lingv'a lecion'o. En tiu rilat'o leg'u Paul Georg Münch, en tiu ĉi rigard'u la tri'volum'a'n kolekt'o'n: "Im Strom'e des Lebens" (En la river'eg'o de l' viv'o).

Tie ĉi volont'e mi ankaŭ menci'as saks'an instru'ist'o'n, kiu laŭ ni'a princip'o trakt'as geografi'o'n pri fremd'a'j land'o'j, klar'ig'ant'e la mult'nombr'a'j'n interes'a'j'n send'aĵ'o'j'n, kiu'j'n la poŝt'o el tut'a la mond'o eksped'is al li'a'j korespond'ant'a'j Esperant'o-lern'ant'o'j.

Kiu est'as la nun'a stat'o? Ni cit'u nur la ĉef'aĵ'o'j'n. La element'a instru'o est'as tut'e liber'a—bedaŭr'ind'e mank'as mon'o por la plej taŭg'a instru'il'o, la plastilino. Ĉiu ofic'e anonc'at'a prov'o est'as permes'at'a. La el'uz'o de ĉiu okaz'o por man'labor'o'j est'as rekomend'at'a. Ĉiu'lok'e la hejm'region'a labor'o est'as akcent'at'a kaj la trakt'ad'o de fremd'aĵ'o'j en histori'o, geografi'o kaj zoologi'o part'e for'ig'it'a, part'e trans'ŝov'it'a al pli aĝ'a'j klas'o'j. La natur'scienc'a instru'o en la super'a'j klas'o'j (fizik'o, kemi'o kaj antrop'ologi'o) est'as pri'skrib'o de la hom'a'j viv'o kaj labor'o. De la tri'a ĝis la ok'a jar'o ĉiu klas'o hav'as kvar (ĉiu du'on'klas'o du) hor'o'j'n por man'labor'o. En ĉiu lern'ej'o oni instal'is labor'ej'o'n por karton'labor'o'j, en mult'a'j ankaŭ por lign'o-, en kelk'a'j eĉ por metal'labor'o'j. En ĉiu lern'ej'o est'as kelk'a'j—provizor'e sufiĉ'a'j—instru'ist'o'j, kapabl'a'j por man'labor'a instru'o,—feliĉ'a sekv'o de la jam de'long'e aranĝ'it'a t. n. "Knabenhort" (pedagogi'e direkt'at'a, lud'a aŭ labor'a—precip'e man'labor'a—okup'o de mal'riĉ'a'j infan'o'j dum liber'a'j post'tag'mez'o'j en apart'a'j ej'o'j aŭ en la ĝarden'o'j de la popol'lern'ej'o'j)—mult'a'j prepar'as si'n en la komenc'e cit'it'a man'labor'a seminari'o aŭ en mal'grand'a'j labor'societ'o'j ĉe ĉiu lern'ej'o. Por vir'in'a'j labor'o'j oni jam de'long'e est'as zorg'int'a. Ekzist'as en ĉiu lern'ej'o eĉ du labor'ej'o'j por trik'ad'o, flik'ad'o kaj brod'ad'o kaj en ĉiu urb'a distrikt'o bon'instal'it'a'j kuir'ej'o'j. La instru'o est'as en man'o'j de zorg'e prepar'iĝ'int'a'j fak'instru'ist'in'o'j, kiu'j gajn'as preskaŭ la sam'a'n salajr'o'n kiel la ĝeneral'a instru'ist'ar'o.

Rest'as fin'e raport'i ankoraŭ pri la ĉi tie'a prov'o'lern'ej'o por knab'o'j, ĵus instal'it'a en plej nov'a, modern'a konstru'aĵ'o, por akir'i neces'a'j'n spert'o'j'n pri praktik'ad'o de la nov'a ide'o en ĉiu fak'o, por ĉiu aĝ'o. Sub la estr'ec'o de la jam oft'e cit'it'a instru'ist'o Vogel tie labor'as ankaŭ sinjor'o Erler, kaj mi ne vol'as fin'i ne'sci'ig'int'e kelk'a'n pri li'a ĝis'nun'a labor'instru'o. Est'as klas'o de dek'du- ĝis dek'tri'jar'a'j knab'o'j. En la ĉambr'o vi ne trov'as la ordinar'a'j'n benk'o'j'n kaj tabl'o'j'n adapt'at'a'j'n por sen'mov'ig'i la infan'o'j'n, sed horizontal'a'j'n fortik'a'j'n tabl'eg'o'j'n, pli ol tri metr'o'j'n long'a'j'n kaj unu metr'o'n larĝ'a'j'n, kun kest'o'j por la ĉef'a il'ar'o. Ĉirkaŭ ĉiu tabl'o sid'as sur ordinar'a'j seĝ'o'j ok, ĉe ĉiu pint'o kvar knab'o'j kiel labor'societ'o. Ĉe la mur'o star'as ankaŭ ĉiu'meti'a'j stabl'o'j kun gas'forn'o, glu'il'a pot'o kaj la neces'a il'ar'o. Tiu ĉi supr'e cit'it'a kvar'kap'a labor'societ'o est'as ne'divid'ebl'a unu'iĝ'o, inter si solv'ant'a ĉiu'n problem'o'n, plen'um'ant'a ĉiu'n task'o'n, kun'e far'ant'a ĉiu'n labor'o'n. La lern'ant'o'j demand'as, la instru'ist'o respond'as aŭ montr'as. Kar'a leg'ant'o, cert'e vi inter'romp'os: "Ho, kia mal'pur'ig'o de la aer'o, de la plank'o, kia nervoz'ig'a bru'o!" Jes, sed unu'e: en la nov'a prov'o'lern'ej'o oni cert'e zorg'os pri higien'a'j instal'aĵ'o'j, kaj du'e: labor'instru'o ja ne est'as ekzerc'o al silent'em'o. Ĝen'ant'a kri'ad'o ne neces'as kaj ankaŭ ĝis nun ne okaz'is. Kaj vi'a'n tri'a'n plej sever'a'n refut'o'n, ke ĉi tiu'j labor'societ'o'j est'as kaŝ'ej'o'j por mal'diligent'ul'o'j, Erler mem kontraŭ'dir'as jen'e: "La instru'ist'o dev'as nur protekt'i la mal'fort'ul'o'j'n kontraŭ la pretend'em'a'j fort'ul'o'j. Instig'o al diligent'ec'o ĝis nun ne neces'is". Apenaŭ est'as al'don'ind'e, ke la instru'o oft'e okaz'as sur kamp'o, en ĝarden'o kaj arb'ar'o, en meti'ej'o kaj fabrik'ej'o. Per tiu divid'o en labor'societ'o'j'n kaj per la tut'a instru'manier'o Erler cel'as kaj ating'as ankaŭ eduk'o'n, precip'e al soci'a moral'ec'o. Ĉiu erar'o, ĉiu mank'o traf'as la societ'o'n, ĉiu bon'a pens'o, ĉiu klopod'o, ĉiu si'n'gard'o help'as al ĝi. Ĉar ne ekzist'as ĉiu'j il'o'j por ĉiu lern'ant'o eĉ por ĉiu societ'o, kelk'foj'e okaz'as, ke unu dev'as atend'i la fin'labor'o'n de ali'a. Do, por ke la atend'ad'o ne tro daŭr'u: "Antaŭ'e'n, mi help'os vi'n!" Fin'e ni cit'u la nask'iĝ'int'a'n estim'o'n al la man'labor'o kaj per tio ankaŭ al la tut'a labor'ist'ar'o kaj al la mal'supr'a'j popol'klas'o'j en'tut'e.

Daŭr'ig'ant'e tiu'n pens'o'n ni nepr'e ne forges'u, ke en tiu'n lern'ej'o'n oni ankaŭ instal'is institut'o'n por esplor'o de profesi'o'j kaj konsult'ej'o'n por konsil'i ge'knab'o'j'n kaj ge'patr'o'j'n pri la lern'ot'a profesi'o, kiu'j ambaŭ firm'e inter'rilat'iĝ'os kun la jam supr'e cit'it'a psikologi'a institut'o de la Leipzig-a instru'ist'ar'o.

Tia la nun'a—cert'e ne la fin'a stat'o. Sed ni esper'u, ke per liber'a prov'o la mond'o akir'os lern'ej'o'n, super kies pord'o'n oni prav'e skrib'os la deviz'o'n: El la viv'o—por la viv'o.

Ĉiam en rond'o'j de tiu'j, kiu'j ŝat'as la mond'help'lingv'a'n ide'o'n, oni est'is tre kontent'a kaj fier'a pro la fakt'o, ke "la grand'a filozof'o Leibniz est'is la antaŭ'batal'int'o por ni'a ide'o". Ankaŭ inter la mult'a'j kontraŭ'ul'o'j, kiu'j kontraŭ'batal'is Esperant'o'n, neniam oni kontraŭ'dir'is tiu'n "fakt'o'n" kiel erar'o'n. Natur'e! ĉar oni neniam ver'e klopod'is—nek inter ni nek inter ni'a'j kontraŭ'ul'o'j—ir'i ĝis la font'o'j kaj pruv'i la ver'ec'o'n de la ĉiam ripet'it'a fraz'o, kiu parol'as pri Leibniz kiel pri el'trov'int'o de mond'help'lingv'o. Mi jam tre oft'e en al'parol'ad'o'j kaj ankaŭ en pres'it'a german'a artikol'o konstat'is tio'n, ke la "fakt'o" ne ekzist'as, ke ĝi nur ekzist'as en la fantazi'o de ni'a'j amik'o'j. Sed neni'o'n help'is tiu mi'a ag'ad'o. Oni est'as tiom rav'it'a pri la ebl'ec'o kalkul'i la filozof'o'n inter ni'a'j sam'cel'an'o'j, nom'i li'n la "plej mal'nov'a mond'help'lingv'an'o" aŭ eĉ la "patr'o de la mond'lingv'a pens'ad'o", ke oni ĉiam ripet'ad'is la ne ĝust'e esplor'it'a'n fraz'o'n; ĉar oni ja ne vol'is est'i dev'ig'at'a for'las'i ĝi'n.

Sed la scienc'o ne demand'as, ĉu io est'as por ni agrabl'a aŭ ne'agrabl'a; ĝi nur vol'as konstat'i tio'n, kio est'as ver'a, kio est'as scienc'a fakt'o. Kaj la scienc'a fakt'o est'as—mi vol'as klar'ig'i tio'n en mi'a artikol'o pli detal'e—la jen'a: Leibniz est'is nek la unu'a nek iam'a ajn aŭ iel'a ajn antaŭ'batal'int'o de la mond'lingv'a ide'o en la senc'o de Schleyer, Zamenhof aŭ ali'a'j el'trov'int'o'j de simil'a'j projekt'o'j. Cert'e li parol'is pri "lingua universal'is"; li far'is tio'n oft'e. Sed li cel'is tut'e ali'a'n afer'o'n ol help'lingv'o'n universal'a'n por tut'mond'a'j inter'rilat'o'j, tut'e ali'o'n ol inter'naci'a'n inter'kompren'il'o'n, kio'n cel'is la aŭtor'o de Esperant'o. Ĉiam Leibniz nur parol'as pri filozof'a lingv'o, kiu dev'as serv'i al "pli alt'a cel'o", nom'e al la real'iĝ'o de "scientia universal'is" (scienc'o universal'a).—Sur la voj'o al tiu cel'o, al la kre'ad'o de "scientia universal'is", la ide'o pri "lingua universal'is" est'as por li nur kvazaŭ paŝ'o neces'a, sed ne tre signif'a—kaj cert'e tut'e ne montr'ant'a ni'a'n voj'o'n.

Tiu'j, kiu'j atent'e stud'is la "Histoire de la Langue Universelle" de Couturat et Leau, est'us jam pov'int'a'j trov'i la sam'a'n rezultat'o'n, kvankam tiu'j ambaŭ scienc'ul'o'j ne special'e kaj ne klar'e protest'as kontraŭ la entuziasm'o de la mond'help'lingv'an'o'j por Leibniz. Mi nepr'e ne vol'as kulp'ig'i C. et L. pro tio; ĉar ili'a resum'o vol'as est'i nur pur'e objektiv'a resum'o, kiu ne dev'ig'is ili'n rilat'e al tiu'senc'a deklar'o. Kaj pri'pens'u: Couturat en si'a'j "Extraits" el la supr'e'dir'it'a grand'a—ĉiam tre atent'ind'a—verk'o tut'e silent'as pri Leibniz, sed parol'as des pli pri Descartes. Couturat cert'e tre'eg'e ŝat'as la german'a'n filozof'o'n kaj sam'temp'e est'as entuziasm'ig'it'a an'o de la mond'lingv'a ide'o. Ĉu li hazard'e forges'is Leibniz-on?! La bon'eg'a libr'o de la du franc'a'j aŭtor'o'j tre oft'e est'as nom'at'a—ĉu ankaŭ sufiĉ'e stud'at'a? Plej oft'e oni kontent'iĝ'is leg'int'e la titol'a'n mot'o'n: "Si una lingua esset in mundo, accederet in effectu gener'i human'o tertia pars vitae, quippe quae linguis impenditur." (Se unu lingv'o ekzist'us en la mond'o, la hom'ar'o gajn'us la tri'on'o'n de si'a viv'o, kiu'n ĝi ja nun ofer'as pro la [mult'a'j] lingv'o'j.) El tiu fraz'o oni tuj konklud'is, ke Leibniz vol'is rekomend'i mond'help'lingv'o'n. Sed la fraz'o vol'as neni'o'n ol konstat'i nur'a'n simpl'a'n fakt'o'n; ĝi est'as simpl'a tez'o ne sekv'at'a de—laŭ ni'a opini'o mem'kompren'ebl'a!—postul'o! Ankaŭ la plej energi'a'j kontraŭ'ul'o'j de ni'a mov'ad'o tuj pov'us sub'skrib'i tia'n fraz'o'n, hezit'int'e ne eĉ moment'o'n.—

Est'as neces'e, ke mi klar'ig'u pli detal'e la pozici'o'n de la grand'a scienc'ul'o Leibniz, kiu majstr'is tri lingv'o'j'n tiel perfekt'e kiel la ge'patr'a'n.—Unu'e mi vol'as konstat'i: Leibniz neniam skrib'is libr'o'n aŭ nur iu'n ajn mal'grand'a'n traktat'o'n pri si'a "lingua universal'is". Tio, kio'n li parol'as pri ĝi, trov'iĝ'as kvazaŭ dis'sem'it'e en li'a'j pres'it'a'j verk'o'j kaj en kelk'a'j de li'a'j artikol'o'j ĝis nun ne pres'it'a'j—kaj tie nur en inter'rilat'o kun la diskut'o'j pri "scientia universal'is" aŭ "general'is".

Mi rezign'as pri detal'a'j literatur'a'j rimark'ig'o'j; tamen mi vol'as direkt'i la atent'o'n de scienc'a'j interes'ul'o'j al du grav'a'j artikol'o'j, pri'takt'ant'a'j ĉi tiu'n part'o'n de la Leibniz-a labor'o. Ili est'as skrib'it'a'j de german'a'j scienc'ul'o'j:

Leibniz interes'iĝ'as pri la "scientia general'is" aŭ "universal'is" (scienc'o ĝeneral'a aŭ universal'a). Ĝi est'as la scienc'o de metod'o, kiu dev'as kaj pov'as evident'ig'i laŭ kaj ĝis matematik'a evident'ec'o ĉio'n sci'ebl'a'n.

La scienc'o de ĉi tiu metod'o est'as la baz'o de ĉiu'j ali'a'j scienc'o'j, ankaŭ de la filozof'a kaj matematik'a scienc'o'j. La verk'o de l' jun'a Leibniz "Ars combinatoria" est'as la unu'a tiu'rilat'a prov'o sur la teritori'o de ĉi tiu scienc'o, kiu intenc'as la el'trov'o'n de nov'a'j scienc'a'j ver'o'j, de tut'e nov'a'j scienc'a'j rezultat'o'j. (Mi nur vol'as rimark'ig'i, ke Leibniz mem ne'as, est'i la el'trov'int'o de ĉi tiu scienc'o.)

En si'a leter'o al Monmort li dir'as, ke oni pov'as trov'i ĝeneral'a'n "calcul"-on—"une manière de Spécieuse Générale où toutes les vérités de raison seraient réduites à une façon de calcul". El kelk'a'j, (laŭ si'a opini'o mal'mult'a'j) fundament'a'j ide'o'j li vol'as dedukt'i aŭ deriv'i ĉiu'n "aprior'i"-an sci'o'n per la kombin'o de l' ide'o'j. Li'a universal'a scienc'o tia'manier'e si'n prezent'as: unu'e kiel sintez'a aŭ kombin'a juĝ'art'o, kiu per kalkul'a metod'o vol'as dedukt'i la tut'a'n sci'o'n el fundament'a'j ide'o'j—kaj ali'part'e kiel analiz'a el'trov'art'o, kiu vol'as solv'i problem'o'j'n sur la baz'o de la laŭ'metod'e el'trov'it'a'j fakt'o'j. Oni do vid'as du direkt'o'j'n en la pens'ad'o de l' filozof'o: la direkt'o'n al la last'a'j kaŭz'o'j (la filozof'a'n) kaj la direkt'o'n al el'trov'o kaj aplik'o (la praktik'a'n). Neni'e kaj neniel li parol'as pri tio, kia'manier'e ĉio tio dev'as okaz'i, kiel la metod'o pov'as est'i efektiv'ig'at'a. Oni pri tia metod'o trov'as nur okaz'a'j'n rimark'o'j'n kaj alud'et'o'j'n. Kompren'ebl'e oni dev'as fiks'i la fundament'a'j'n ide'o'j'n kaj la el ili kombin'it'a'j'n ide'o'j'n per "sign'o'j".

Sed la spec'o de ĉi tiu'j sign'o'j est'as preskaŭ indiferent'a, kondiĉ'e ke ili nur est'as "karakteriz'a'j". Inter tiu'j sign'o'j oni post'e dev'as kre'i la sufiĉ'a'j'n inter'rilat'o'j'n. La inter'rilat'o'j tia'manier'e kre'it'a'j rilat'as al la sign'o'j tiel, kiel la juĝ'o'j al la ide'o'j; kaj la kalkul'o'j, kiu'j'n oni dev'as entrepren'i, vol'ant'e laŭ'leĝ'e produkt'i nov'a'j'n ide'o'j'n, est'as korelativ'a'j al la logik'a konklud'o. Do, antaŭ ĉio, est'as neces'e difin'i la fundament'a'j'n ide'o'j'n, ĉiam de'nov'e dis'part'ig'ant'e ĉiu'n ide'o'n kaj post'e ĉiu'n ide'o'part'o'n de'nov'e en ĝi'a'j part'o'j tiom long'temp'e, ĝis kiam oni ating'as la pra'part'o'j'n, la ver'e element'a'j'n ide'o'j'n. Kaj nun est'as neces'e, el'trov'i por ili "karakteriz'a'j'n sign'o'j'n". Neni'e Leibniz definitiv'e decid'is, kiel ili dev'as aspekt'i.—

En si'a'j "Fundament'a calculi ratiocinatoris" li parol'as pri la alfabet'a'j liter'o'j kiel karakteriz'a'j sign'o'j: "Cum autem nondum constituere licuerit, quomodo sign'a formari debeant, interdum pro ipsis in futur'um formandis exemplo mathematicorum utamur litteris Alphabeti aliisve not'is arbitrariis quibuscumque, quas progressus aptissimas suppeditabit". En la "Histori'a et commendatio" li postul'as "karakteriz'a'j'n nombr'o'j'n" kiel sign'o'j'n por la element'a'j ide'o'j. Ĉi tiu postul'o trans'pas'as tiu'n de la "Ars combinatoria", ĉar tie li rekomend'is, ke oni sign'u la trov'it'a'j'n kaj ord'ig'it'a'j'n element'a'j'n ide'o'j'n per nombr'o'j, komenc'ant'e per la cifer'o 1. Sekv'e la ide'o'j'n ricev'it'a'j'n per kombin'o oni plej bon'e skrib'as per frakci'a'j nombr'o'j. La numerator'o sign'as la lok'o'n de la ide'o en la kombin'o-klas'o, la denominator'o la kombin'o-klas'o'n mem. Leibniz ankaŭ por la praktik'a uz'ad'o pri'pens'is la ebl'a'n uz'ad'o'n de punkt'o'j kaj lini'o'j.

Supr'e mi cit'is lok'o'n el la Leibniz-a leter'o al Montmort. En ĉi tiu li daŭr'ig'as: "La pourroit être en même temps, une manière de Langue ou d'Ecriture universelle, mais infiniment différente de toutes celles qu'on a projétés jusqu'ic'i; car les caractères et les paroles mêmes y dirigeroient la raison; et les erreurs de calcul". Do, li unu'e nur intenc'is "une écriture universelle"; sed li est'as konvink'it'a, ke facil'e rezult'os el ĝi "une langue universelle", ĉar li opini'as, ke oni facil'e form'os el la gajn'it'a'j "karakter'o'j" parol'ebl'a'j'n vort'o'j'n. Ja, la lingv'o—li dir'as tio'n okaz'e—pov'as far'iĝ'i tia, ke ĝi taŭg'as por la poet'o'j kaj la kompon'ist'o'j.

Bon'e! sed ni tre volont'e hav'us prov'o'n de ĉi tiu lingv'o! Kia ĝi est'os? Kiel aspekt'os ĝi'a vort'ar'o? Pri tio—neni'o! ne unu vort'o! Tamen: unu'foj'e li ŝajn'as vol'ant'a liver'i la neces'a'j'n prepar'labor'o'j'n, sed—ni tuj parol'os pli detal'e pri ĉi tiu afer'o—tio est'as nur tut'e okaz'a, sprit'a lud'aĵ'o. La lingv'o laŭ li'a opini'o facil'e rezult'os tuj, post kiam oni antaŭ ĉio est'us kre'int'a la fundament'o'j'n de la "scientia universal'is". Ĝi'n cel'as ĉiu'j li'a'j atend'o'j tre'eg'e streĉ'it'a'j, ĝi'n—kaj tio'n, kio dev'as rezult'i el ĝi, la "ars inveniendi et judicandi". (Oni atent'u kaj pri'pens'u, ke la "lingua universal'is characteristica" sam'temp'e est'u ĉi tiu art'o!!) Kvankam li hav'as la konvink'o'n, ke li far'is por tiu ĉef'a afer'o jam la plej ĉef'a'n labor'o'n kaj las'is nur mal'mult'o'n por far'i, tamen ĉio tio est'as nur ide'o, kiu'n li praktik'e neni'e kaj neniel efektiv'ig'is. Neniam li star'ig'is eĉ nur mal'grand'a'n tabel'et'o'n de la "karakteriz'a'j sign'o'j", kiu'j'n li postul'as,—mi ne vol'as parol'i pri tio, ke li don'is kiel prov'o'n de la "lingua universal'is characteristica" eĉ ne unu fraz'o'n! Do, tiu lingv'o ĉe li okup'as tut'e mal'alt'a'n rang'o'n. Ĝi est'os la okaz'a konsekvenc'o de la entrepren'o, sed ne el'ir'os el la cel'o al ĝi.—Ver'e tiu lingv'o tut'e ne far'iĝ'os lingv'o, sed nur inter'filozof'a inter'kompren'il'o kaj kalkul'il'o, konjekt'il'o, medit'il'o ktp.—filozof'a "pasigrafio".

Bedaŭr'ind'e oni dev'as konstat'i—ne sen mir'eg'o!—ke ĉi tiu'j okaz'a'j alud'ant'a'j vort'o'j pri "lingua universal'is" de'voj'ig'is la interes'o'n de la leg'ant'o'j tiom, ke ili ne plu atent'is la ĉef'a'n afer'o'n. "Das untergeordnete Projekt"—mi cit'as Exner—"einer Universalsprache hat be'i de'n meisten Forschern de'n Hauptgedanken in de'n Schatten gestellt". (La mal'pli grav'a projekt'o de universal'a lingv'o ĉe la plej mult'a'j scienc'ul'o'j mal'hel'ig'is la ĉef'a'n ide'o'n.)

Tamen ni,—ĉar ni intenc'e parol'as pri tiu "okaz'a projekt'o", kiu interes'ig'as ni'n special'e!—vol'as ankoraŭ rest'ad'i sur ĉi tiu punkt'o kaj vol'as atent'i la rimark'ig'o'j'n de l' filozof'o, don'it'a'j por la konstru'o de filozof'a mond'lingv'o.

Ankaŭ ĉi tie est'as neces'e, ke ni'a ekzamen'o far'iĝ'u iom'et'e pli detal'a, kvankam tio, kio'n ĉe Leibniz oni trov'as rilat'e al tiu objekt'o, est'as pens'o'j ankaŭ por la Leibniz-a temp'o nepr'e ne'nov'a'j kaj ne'original'a'j. Jam long'temp'e antaŭ Leibniz oni est'is diskut'int'a la mond'lingv'a'n problem'o'n. Rilat'e al filozof'a lingv'o jam Descartes don'is direkt'lini'o'j'n, kiu'j sufiĉ'is por la sekv'ant'a temp'o. Ankaŭ la franc'a filozof'o—kiel la german'a—ne montr'is grand'a'n interes'o'n por la mond'lingv'a demand'o en ni'a senc'o. Li'a amik'o, P. Mersenne, est'is send'int'a al li latin'a'n "prospectus"-on, en kiu aŭtor'o, ĝis nun ne'kon'at'a, pri'parol'as la tem'o'n "lingua universal'is" en 6 "propozici'o'j", kiu'j ŝajn'as al ni tut'e modern'a'j. Sed Descartes ne ŝat'as tia'n propon'o'n. En tiu senc'o precip'e tio est'as rimark'ind'a, kio'n li—okup'it'a nur pri la kre'ad'o de lingv'o "a prior'i"—skrib'as en si'a leter'o al Mersenne la 20^an de nov. 1629[8] rilat'e al la 4a "propozici'o". (Tie li montr'as, kia'n aspekt'o'n dev'as hav'i lingv'o "a posteriori" tia, kia'n li post'e kre'is ni'a D^ro Zamenhof.) Li dir'as: "Mais ce n'est rien, que ne soit très-aisé; car faisant une langue, où il n'y ait qu'une façon de conjuguer, de décliner, et de construire les mots, qu'il n'y en ait point de défectifs n'y d'irréguliers, qui sont toutes choses venues de la corruption de l'usage, et même que l'inflexion des noms ou des verbes et la construction se fassent per affixes, ou dev'ant ou après les mots primitifs, lesquelles affixes soient toutes spécifiées dans le dictionnaire, ce ne ser'a pas merveille que les esprits vulgaires apprennent en moins de six heures à composer en cette langue avec l'aide du dictionnaire"[9]. Tio, kio laŭ la opini'o de Descartes est'as afer'o nur por la "esprits vulgaires" (kaj natur'e est'as plej rimark'ind'a por ni!), est'as afer'o ne'filozof'a; do, ĝi ne postul'as la interes'o'n de la filozof'o. Li, hav'ant'e la latin'a'n lingv'o'n, la tiam'a'n tut'mond'a'n lingv'a'n inter'kompren'il'o'n, ne bezon'as mond'help'lingv'o'n, kiu dec'as al la "esprits vulgaires". Li rev'as pri filozof'a lingv'o, per kies help'o la last'a'j demand'o'j kaj enigm'o'j de la scienc'o'j est'as solv'ot'a'j. Nur al tiu lingv'o rilat'as la cit'aĵ'o [kies du'a'n part'o'n Couturat met'is sur si'a'n libr'o'n antaŭ la cit'aĵ'o el Leibniz]: "Si cel'a était trouvé, je ne doute point que cette langue n'eust bi'e'n tost cours parmy le mond'e, car il y a forc'e gens qui employeroient volontiers cinq ou six jours de temps pour se pouvoir faire en'tendr'e par tous les hommes". La cit'aĵ'o trov'iĝ'as en la sam'a, ĵus cit'it'a, leter'o al Mersenne, kaj la filizofo tie daŭr'ig'as: "L'invention de cette langue de'pend de la vraye Philosophie". La aŭtoritat'a'j scienc'ul'o'j tiam hav'is la konvink'o'n, ke ili est'as tre proksim'a'j al ĉi tiu "ver'a filozofi'o". Descartes ankaŭ klar'ig'as la program'o'n de lingv'o korespond'ant'a al ĝi. Sed tiu program'o est'as ne'grav'a por ni. Sufiĉ'as alud'i la jen'o'n: ankaŭ ĉe li la ĉef'a afer'o est'as la el'trov'o de fundament'a'j, element'a'j ide'o'j, kiu'j'n oni sign'u per nombr'o'j aŭ liter'o'j; el la kombin'o de ili ali'a'j ide'o'j rezult'os laŭ manier'o de mekanik'a kaj sen'erar'a, ekzakt'a kalkul'o, kaj Leibniz (tio'n mi jam supr'e konstat'is) daŭr'ig'as la sam'a'j'n pens'o'j'n. Ĉu li est'as influ'it'a sen'per'e per Descartes, pri tio mi ne pov'as konstat'i i'o'n; est'as ne ver'ŝajn'e por mi. Ĉu Zamenhof kon'is la rimark'o'j'n, per kiu'j Descartes kritik'e pri'parol'as la lingv'o'n por la "esprits vulgaires" (nur ĝi plaĉ'as al ni!)? Est'as ne'ebl'e!—Ĉe ambaŭ filozof'o'j, la franc'a kaj german'a, oni vid'as pens'manier'o'n, kiu ŝajn'as tut'e natur'a kaj mem'kompren'ebl'a por ĉiu, kiu ek'interes'iĝ'as por la alud'it'a afer'o.

Leibniz kon'is ankaŭ ali'a'j'n mond'lingv'a'j'n projekt'o'j'n, kiu'j intenc'is la jen'o'n: oni vol'is kolekt'i la sinonim'o'j'n de ĉiu'j lingv'o'j kaj sign'i ili'n per sam'a'j cifer'o'j; post'e krom tio fiks'i la gramatik'a'j'n inter'rilat'o'j'n komun'a'j'n al ĉiu'j lingv'o'j kaj sign'i ili'n per respond'ant'a'j liter'o'j; fin'e kre'i tia'manier'e vort'ar'o'n, per kies help'o la skrib'aĵ'o'j el fremd'a lingv'o est'u sen'per'e traduk'ebl'a'j en la propr'a'n lingv'o'n. (Tia'j'n projekt'o'j'n ni hav'as ĉe la jezuit'o Athanasius Kirchner en li'a "Polygraphia nov'a et universal'is, 1663 kaj ĉe Joh. Joachim Becher en li'a libr'et'o "Character pro notitia linguarum universal'i, 1661).

Kiam oni re'memor'as la supr'a'j'n klar'ig'o'j'n, oni tuj kompren'os, ke kaj kial Leibniz mal'aprob'as tia'j'n projekt'o'j'n. Pli aprob'ind'a'j ŝajn'as al li la projekt'o'j de du angl'a'j scienc'ul'o'j, kiu'j, klopod'ant'e pri lingv'o filozof'a, unu'e cel'is dis'part'ig'i kaj analiz'i la ide'o'j'n; sed—laŭ Leibniz—ili vid'is la ĝust'a'n cel'o'n "nur kvazaŭ tra nebul'o-nub'o". (Ili est'as: Georg Dalgarn en li'a "Ars Signorum, vulgo character universal'is et lingua philosophica", London 1661, kaj John Wilkins en li'a "Essay toward a real character and a philosophical language, London 1668).—Ili antaŭ ĉio intenc'is kre'i ebl'ec'o'n de reciprok'a inter'kompren'ad'o por hom'o'j, ne kompren'ant'a'j unu la ali'a'n. Por Leibniz ne ekzist'as tiu'rilat'a neces'ec'o; li nur intenc'as—ĉiam mi dev'as ripet'i tio'n!—la kre'o'n de lingv'o filozof'a, per kiu la filozof'o mem hav'as profit'o'n, t. e. la gajn'o'n de nov'a'j ver'o'j. Li cel'as lingv'o'n, kiu est'as ne nur konform'a al la pens'ad'o, sed sam'temp'e est'u instrument'o de la raci'o. La inter'naci'a uz'ad'o de tia lingv'o ne est'as li'a cel'o; ĝi'a uz'ebl'ec'o ja okaz'e kaj per si mem rezult'os el ĝi.—

Mi konstat'is, ke ni neni'o'n aŭd'as de Leibniz pri la ec'o'j de li'a filozof'a lingv'o. Sed ver'ŝajn'e tiu aŭ tiu de mi'a'j leg'ant'o'j iu'foj'e jam aŭd'is aŭ leg'is, ke (laŭ Couturat) en la filozof'a lingv'o de Leibniz ekz. la nombr'o 81374 dev'as est'i legat'a: "Mubodilefa"! Do, mi—skrib'int'e tio'n, kio'n vi leg'is pli supr'e—ne est'as prav'a? ĉu ne? Leibniz ja mem far'as konkret'a'j'n propon'o'j'n! Nu, kiom bagatel'a'j ili est'as, tio'n mi vol'as deklar'i per mal'mult'a'j vort'o'j. Ĉiu'j kompleks'a'j ide'o'j pov'as—laŭ Leibniz—est'i redukt'at'a'j al simpl'a'j, kaj pov'as est'i sign'at'a'j per nombr'o'j. La kombin'o de la ide'o'j simil'as al la aritmetik'a multiplik'o, la "dis'kombin'o" (dis'part'ig'o) de kombin'it'a ide'o simil'as al la dis'part'ig'o de nombr'o en prim'faktor'o'j'n. Ĉiu'j logik'a'j ver'o'j pov'as est'i reprezent'at'a'j per aritmetik'a'j ver'o'j konform'a'j al multiplik'o kaj divid'o. Ĉiu "raisonnement" pov'as est'i redukt'at'a al matematik'a kalkul'o. La nombr'o'n oni pov'as el'parol'i t. e. por la logik'a kalkul'o ekzist'as lingv'a esprim'o. La propon'o, kiu en tiu rilat'o trov'iĝ'as ĉe Leibniz ne est'as propon'o el'pens'it'a de li, sed prunt'e'pren'it'a de Dalgarn kaj Wilkins. Leibniz propon'as por la naŭ ĉef'a'j nombr'o'j 1-2-3-4-5-6-7-8-9 la konsonant'o'j'n b-c-d-f-g-h-l-m-n, por la decimal'a'j unu'o'j 1-10-100-1000-10000 la vokal'o'j'n a-e-i-o-u. Do, oni ekz. leg'u la nombr'o'n (mi pren'as iu'n ajn) 53497: gudofinela. (Oni ankaŭ pov'as leg'i la-do-ne-fi-gu (7 + 3000 + 90 + 50000 + 400) aŭ do-na-le-fi-gu, fi-ne-gu-la-do ktp. ktp.). Tio est'as ĉio, kio'n Leibniz don'as al ni kiel lingv'a'n material'o'n—ceter'e ne el'trov'it'a'n de li. Ĉiu konsent'os: tio ne est'as io pli ol—la supr'e'dir'it'a—sprit'a lud'aĵ'o. Ĉar Leibniz ja vol'as, ke oni el'trov'u por ĉiu ide'o "karakteriz'a'n" nombr'o'n! Li ne dir'as, per kiu'j nombr'o'j oni dev'as anstataŭ'ig'i la element'a'j'n—ĝis nun tut'e ne trov'it'a'j'n—ide'o'j'n, kaj per nombr'o'j la kombin'it'a'j'n ide'o'j'n. Kia'manier'e el'parol'i la frakci'a'j'n nombr'o'j'n, kiu'j sign'u la ide'o'j'n rezult'ont'a'j'n per kombin'o? Kaj kia'manier'e el'parol'i la fraz'o'j'n, kiu'j prezent'as la inter'rilat'o'j'n de la ide'o'j? Kaj kia'manier'e el'parol'i tut'a'j'n fraz'a'j'n seri'o'j'n? Leibniz ne pov'as far'i konkret'a'j'n propon'o'j'n, ĉar ja mank'is al li la ĉef'a antaŭ'labor'o: la element'a'j ide'o'j ankoraŭ ne est'as fiks'it'a'j, la "karakteriz'a'j sign'o'j" ankoraŭ ne est'as trov'it'a'j.[10]

Sed eĉ se ni supoz'as, ke ĉiu'j antaŭ'e nepr'e neces'a'j labor'o'j jam est'as bon'eg'e far'it'a'j, tamen—la kritik'o de Couturat rest'os prav'a: "Pour comprendre une telle langue et pour la parler, il faudrait de l'aveu même de Leibniz, avoir constamment à l'esprit la tabl'e de Pythagore, c'est à dir'e effectuer sans cesse des multiplications et divisions mentales. On en peut rien dir'e de plus décisif pour prouver qu'une telle langue serait impraticable."

Leibniz ankaŭ far'as alud'o'j'n rilat'e la vort'ar'o'n kaj gramatik'o'n de si'a "lingua universal'is". Tie ni pli bon'e sukces'os serĉ'ant'e profit'don'a'j'n not'o'j'n por inter'naci'a lingv'o. Sed ili ne est'as original'a'j! Leibniz opini'as, ke oni dev'as unu'e pret'ig'i la vort'ar'o'n. Ĝi rezult'os, kiam oni est'os katalog'iz'int'a la fiks'it'a'j'n ide'o'j'n element'a'j'n. Li em'as redukt'i ĉiu'j'n ide'o'j'n al ide'o esprim'at'a per "nom'e'n" (nom'o substantiv'a). Tia'manier'e mal'aper'os unu'e la adverb'o, kiu'n oni dev'as konsider'i kiel adjektiv'o'n de l' verb'o. Post'e mal'aper'os la adjektiv'o; ĉar logik'e ĝi ne diferenc'as de la verb'o. Do, est'us rekomend'ind'e, deriv'ig'i el ĉiu adjektiv'o la korespond'a'n substantiv'o'n. Tia'manier'e rest'as nur "nomina" kaj "verb'a" (por'substantiv'a'j kaj por'verb'a'j signif'o'j); la unu'j'n oni pov'us deriv'ig'i el la ali'a'j. Ne est'us logik'a erar'o, deriv'ig'i la "nomina" el la "verb'a"; sed Leibniz prefer'as la renvers'a'n ag'ad'o'n, ĉar la simpl'a ide'o pov'as est'i esprim'at'a plej facil'e per "nom'e'n". Ag'int'e laŭ tiu propon'o oni hav'us list'o'n de radik'vort'o'j, kiu est'us komplet'ig'at'a per list'o de "partikul'o'j", uz'ot'a'j en la form'o de afiks'o'j. Natur'e tiu'j last'e nom'it'a'j antaŭ'e dev'as est'i analiz'at'a'j tre preciz'e. La gramatik'o rezult'os, kiam oni, post intens'a stud'ad'o de ĉiu'j lingv'o'j natur'a'j, fiks'os la divers'a'j'n inter'rilat'o'j'n de la ide'o'j, reprezent'at'a'j per partikul'o'j kaj fleksi'o'j. Plural'a'j form'o'j est'as tut'e super'flu'a'j kaj en la deklinaci'o kaj en la konjugaci'o. Mem'kompren'ebl'e por ambaŭ dev'as ekzist'i nur unu. La nombr'o'n oni sign'as en la subjekt'o, nom'e per la artikol'o aŭ per la demonstrativ'a pronom'o, ne en la substantiv'o mem. Ĉiu'j fleksi'o'j—kaz'o'j kaj mod'o'j—far'iĝ'as ne'bezon'at'a'j per la partikul'o'j. Divers'a'j prepozici'o'j kun la nominativ'o anstataŭ'as la divers'a'j'n kas'o'j'n, divers'a'j konjunkci'o'j kun la indikativ'o anstataŭ'as la mod'o'j'n. La adjektiv'a fleksi'o est'as ne'neces'a, ĉar ĝi jam est'as anonc'at'a per la substantiv'o.

Leibniz montr'as la inklin'o'n, diferenc'ig'i la adjektiv'o'j'n, adverb'o'j'n, kaj eĉ la substantiv'o'j'n per temp'form'o'j.[11] Ĉiu'j tiu'j propon'o'j ne est'as original'a'j pens'o'j de Leibniz!

Do la diferenc'o inter la Leibniz-a projekt'o kaj inter ni'a sistem'o pov'as est'i prezent'at'a per jen'a'j vort'o'j:

Esperant'o solv'is la mond'help'lingv'a'n problem'o'n per sistem'o a posteriori—Leibniz intenc'is solv'o'n de filozof'a lingv'o a prior'i. Ĉu tia last'e'nom'it'a est'as ebl'a kaj praktik'e uz'ebl'a, pri tio ni ne vol'as plu diskut'i. Cert'e, laŭ mi'a opini'o, Leibniz—eĉ se li serioz'e est'us pri'pens'int'a si'a'n projekt'o'n de filozof'a lingv'o universal'a—neniam est'us ating'int'a i'o'n ali'a'n, ol simpl'a'n filozof'a'n "pasigrafion". Observ'u la signif'a'n fakt'o'n: Post jar'cent'o, kiam oni tut'e las'is fal'i la Leibniz-an projekt'o'n de filozof'a scienc'o universal'a, Schleiermacher parol'as ankaŭ pri la projekt'o de filozof'a lingv'o universal'a kiel pri afer'o definitiv'e for'ig'ind'a kaj ne plu atent'ind'a.

El tio vi pov'as konstat'i, ke la direkt'o de la Leibniz-a pens'ad'o est'is tut'e, plen'tut'e ali'a, ol tiu de la problem'o, kiu'n kontent'ig'e solv'is ni'a D^ro L. Zamenhof. Do, est'as tut'e sen'util'a entrepren'o, dir'i "Se Leibniz hodiaŭ est'us viv'ant'a ktp., li est'us "por'esperant'ul'o". Ja, pli ver'e, tia asert'o est'as nepr'e mal'ver'a. Sed ni rezign'u je ĉiu'j diskut'o'j per "se"oj.

Facil'e oni kompren'os, kia'manier'e ni'a filozof'o dum si'a pri'pens'ad'o pri "scienc'o universal'a" ating'is tut'e ali'a'n rezultat'o'n ol tiu'n de praktik'a mond'help'lingv'o. Cert'e ne mank'is al li la praktik'a direkt'o de la spirit'o, kiu evident'iĝ'as ĉe li ali'lok'e. Sed ĉi tie—dum li'a pri'pens'ad'o pri filozof'a lingv'o—ĉe li ni nur vid'as la filozof'a'n direkt'o'n, tut'e ne taŭg'a'n por la praktik'a solv'o de la problem'o definitiv'e solv'it'a de Zamenhof. Rilat'e la praktik'a'j'n afer'o'j'n li—grand'a scienc'ul'o, majstr'ant'a la latin'a'n lingv'o'n, kaj lert'a mond'ul'o, bon'eg'e sci'pov'ant'a la tiam'a'n mond'lingv'o'n, la franc'a'n—tut'e ne kon'is la mal'facil'aĵ'o'j'n, kiu'j'n oni hodiaŭ vol'as mal'aper'ig'i en la inter'naci'a'j scienc'o, komerc'o, viv'o ktp. per'e de ni'a mond'help'lingv'o.

La sam'ide'an'o'j'n, kiu'j ĝis nun admir'is la filozof'o'n Leibniz kiel antaŭ'batal'int'o'n por la ide'o de l' universal'a mond'help'lingv'o, mi des mal'pli vol'as riproĉ'i—konstat'int'e la ver'a'n "fakt'o'n" kaj ili'a'n erar'o'n—ĉar mi mem antaŭ kelk'a'j jar'o'j aparten'is al ili. Ceter'e: mi ĝoj'as, ke la ĝis nun kredit'a "fakt'o" est'as korekt'it'a ne de ni'a'j scienc'a'j kontraŭ'ul'o'j, sed de ni mem. Ĉu ni dev'as bedaŭr'i tio'n, ke la kredit'a "fakt'o" est'as erar'o? Oni ja pov'as dir'i: Bedaŭr'ind'e ni, pri'pens'ant'e tio'n, kio'n Leibniz dir'as pri si'a "lingua universal'is", ne est'as rajt'ig'it'a'j, kun'lig'i la nom'o'n de la filozof'o german'a (ankaŭ ne tiu'n de la franc'a, Descartes) kun ni'a mov'ad'o rilat'e la mond'lingv'a'n flank'o'n. Tamen ni pov'as kaj vol'as far'i tio'n ali'manier'e: Leibniz—kvankam sen'dub'e est'ant'a kaj ĉiam rest'ant'a bon'a patriot'o—ĉiam (kiel neni'u ali'a!) tre'eg'e kaj tut'kor'e intenc'is la "universal'o'n", t. e. tio'n, kio lig'as la popol'o'j'n. Preskaŭ ĉiu'j li'a'j projekt'o'j kaj propon'o'j est'as inspir'it'a'j de ver'e kosmopolit'a hom'ar'an'ec'a sent'ad'o. Simil'a'j al li, ni Esperant'ist'o'j, kvankam neniam forges'ant'a'j ni'a'n naci'o'n, vol'as far'i ni'a'n dev'o'n kaj venk'ig'i ni'a'j'n lingv'o'n kaj ide'o'n, por ke la inter'popol'a inter'kompren'iĝ'o kaj pac'o real'iĝ'u!

Laŭ la deklar'o, unu'anim'e akcept'it'a en ia Bulonj'a Esperant'o-kongres'o, ĉiu hom'o hav'as la rajt'o'n, uz'i la lingv'o'n Esperant'o, tut'e egal'e por kia'j cel'o'j. Jam mult'a'j inter'naci'a'j unu'iĝ'o'j al'pren'is la verk'o'n de D^ro Zamenhof. Ili vol'as kre'i per ĝi praktik'a'n serv'ar'o'n por hom'o'j kaj korporaci'o'j, kies profesi'a'j aŭ politik'a'j cel'ad'o'j, kies pen'ad'o'j ekonomi'a'j aŭ kultur'a'j ne halt'as ĉe la lim'o'j de ili'a ge'patr'a land'o.

Al tiu-ĉi grand'a unu'iĝ'ar'o al'iĝ'os ankaŭ nov'a lig'o, por kiu la uz'ad'o de la inter'naci'a lingv'o est'os neces'aĵ'o: la Freyligo (prononc'u Fraj'lig'o!). Kaj la an'o'j de tiu-ĉi lig'o ne est'os Esperant'ist'o'j, kiu'j laŭ la permes'o de la Bulonj'a deklar'o per Esperant'o nur vol'as gajn'i mon'o'n aŭ amuz'iĝ'ad'i. La rilat'o'j de la Freyligo al Esperant'ism'o neniam est'os nur praktik'a'j, kiel ĉe la ŝak'lud'ist'o'j, stenografi'ist'o'j, ĉe la vojaĝ'a'j klub'o'j, variete'a'j lig'o'j aŭ vegetar'an'o'j k. c.; kontraŭ'e la Freyligo al'iĝ'os intim'e al la kvankam ne dev'ig'a, sed pli grav'a ide'a flank'o de la Esperant'ism'o.

Cert'e ankaŭ por la Freyligo la praktik'a'j serv'o'j de Esperant'o est'os grav'eg'a'j kaj neces'a'j. La Freyligo ja vol'as far'iĝ'i universal'a kultur-organiz'aĵ'o, kiu kolekt'as la plej valor'a'j'n fort'o'j'n en ĉiu'j land'o'j de la ter'glob'o. Pro tio la prezid'ant'o'j kaj ankaŭ la membr'o'j de la divers'naci'a'j grup'o'j dev'os korespond'ad'i kaj en la kongres'o'j diskut'i Esperant'e. En la est'ont'a'j temp'o'j Esperant'o est'os la lingv'o de la Freyregno, en kiu est'os skrib'at'a'j la statut'o'j, la dokument'ar'o, la plej grav'a'j decid'o'j de la Freyestraro. La Freyligo dev'os pri'zorg'i traduk'aĵ'o'j'n Esperant'a'j'n de la plej bon'a'j kaj valor'a'j verk'o'j kultur'a'j kaj pri'kultur'a'j, kaj ĝi kre'os ankaŭ original'a'j'n artikol'o'j'n en Esperant'o. Pro tio est'as tre ŝat'ind'e, ke jam en kelk'a'j urb'o'j fond'iĝ'is Esperant'o-Freygrupoj, kaj ali'a'j Freysocietoj aranĝ'is Esperant'o-kurs'o'j'n, kiel Leipzig'a Freygrupo ag'is. Rimark'ind'e est'as, ke Heinrich Nienkamp, la fond'int'o de la Freyligo, jam en si'a fundament'a verk'o "Fürsten ohne Kron'e" ("Princ'o'j sen kron'o'j") la est'ont'a'n Freyĵurnalon Esperant'e nom'as "Kultur'gazet'o".

Mult'e pli grav'a'j kaj interes'a'j ol tiu'j-ĉi ekster'a'j rilat'o'j inter Esperant'o kaj Freyligo, kiu'j konduk'as la Freyliganojn al Esperant'o, est'as la intern'a'j. Ili proksim'ig'as precip'e la Esperant'ist'o'j'n al la Freyligo. Cert'e la majstr'o D^ro Zamenhof ĝoj'is pri ĉia uz'ant'o de si'a lingv'o, sed mi est'as konvink'it'a, ke li plej kor'e salut'us la Frey-Esperant'ist'o'j'n. Entuziasm'e li kapt'us ili'a'j'n man'o'j'n, dir'ant'e: "Est'u salut'at'a'j, vi plej kar'a'j amik'o'j de mi'a verk'o! Mi'a'n plej kor'a'n bon'dezir'o'n al vi'a pen'ad'o!" Per la fond'iĝ'o de la Freyligo est'is sem'o en'ter'ig'at'a, kiu est'is matur'iĝ'int'a sur la grand'a arb'o, kiu'n plant'is kaj pri'zorg'is D^ro Zamenhof. Nun el ĝi jam el'kresk'as arb'et'o, simil'a al la Zamenhof-a. Frukt'o'j'n ĝi port'as iom'et'e ali'a'j'n, sed cert'e de la majstr'o dezir'at'a'j'n kaj esper'at'a'j'n.

Ĉiu Esperant'ist'o sci'as el la "Leter'o pri la de'ven'o de Esperant'o", ke la unu'a'n instig'o'n al la verk'o D^ro Zamenhof ricev'is de la "dolor'o pri la mond'o". Li'a'j ideal'ist'a'j okul'o'j neni'e vid'is hom'o'j'n kondut'ant'a'j'n kiel frat'o'j. Konvink'it'e, ke la lingv'o'divers'ec'o est'as la ĉef'a kaŭz'o, kiu dis'ig'as la hom'a'n famili'o'n kaj divid'as ĝi'n en mal'amik'a'j'n part'o'j'n, D^ro Zamenhof kre'is pro hom'am'o si'a'n lingv'o'n. Pli detal'e li parol'is pri tiu ĉi "intern'a ide'o" de si'a verk'o en si'a fam'kon'at'a kongres'parol'ad'o, kiu okaz'is dum la du'a Inter'naci'a Esperant'o-Kongres'o en Ĝenevo. Kiu pov'as leg'i tiu'j'n mir'ind'a'j'n kor'tuŝ'ant'a'j'n fraz'o'j'n, sen est'i entuziasm'ig'it'a? "La plej grav'a, la plej sankt'a, la ĉef'a cel'o de Esperant'o, la stel'o, kiu ĉiam gvid'ad'is ĉiu'j'n batal'ant'o'j'n por Esperant'o est'as por ni la intern'a ide'o. Ĝi instig'is la aŭtor'o'n de Esperant'o, kiam li est'is ankoraŭ mal'grand'a infan'o. Kiam antaŭ du'dek-ok jar'o'j rond'et'o da jun'a'j divers'gent'a'j gimnazi'an'o'j fest'is la unu'a'n sign'o'n de viv'o de la est'ont'a Esperant'o, ili kant'is kant'o'n, en kiu post ĉiu strof'o est'is ripet'at'a'j la vort'o'j: "Mal'amik'ec'o de la naci'o'j fal'u! fal'u! jam est'as temp'o!" Ni'a himn'o kant'as pri la "nov'a sent'o, kiu ven'is en la mond'o'n".—Se mi la tut'a'n pli bon'a'n part'o'n de mi'a viv'o mem'vol'e pas'ig'is en grand'a'j sufer'o'j kaj ofer'o'j kaj ne rezerv'is por mi eĉ i'a'n rajt'o'n de aŭtor'ec'o—ĉu mi far'as tio'n ĉi pro ia praktik'a util'ec'o? Se la unu'a'j Esperant'ist'o'j pacienc'e el'met'ad'is si'n ne sol'e al konstant'a mok'ad'o, sed eĉ al grand'a'j ofer'o'j, se ekzempl'e unu mal'riĉ'a instru'ist'in'o long'a'n temp'o'n sufer'is mal'sat'o'n, nur por ke ŝi pov'u ŝpar'i iom da mon'o por la propagand'o de Esperant'o—ĉu ili ĉiu'j far'is tion-ĉi pro ia praktik'a util'ec'o? Se oft'e person'o'j al'forĝ'it'a'j al la lit'o de mort'o skrib'ad'is al mi, ke Esperant'o est'as la sol'a konsol'o de ili'a fin'iĝ'ant'a viv'o—ĉu ili pens'is tiam pri ia praktik'a util'ec'o? Ho, ne, ne, ne! ĉiu'j memor'is pri la intern'a ide'o en'ten'at'a en la Esperant'ism'o; ĉiu'j ŝat'is Esperant'o'n ne tial, ke ĝi al'proksim'ig'as reciprok'e la korp'o'j'n de la hom'o'j, eĉ ne tial, ke ĝi al'proksim'ig'as la cerb'o'j'n de la hom'o'j, sed nur tial, ke ĝi al'proksim'ig'as ili'a'j'n kor'o'j'n".—Ali'lok'e D^ro Z. dir'is ankaŭ: "Kun tia Esperant'o, kiu dev'as serv'i ekskluziv'e nur al cel'o'j de komerc'o kaj praktik'a util'ec'o, ni vol'as hav'i neni'o'n komun'a'n".

Preskaŭ ĉiu'j aŭskult'ant'o'j de tiu'j-ĉi vort'o'j sent'is kun la majstr'o kaj aplaŭd'is kor'e li'a'n parol'ad'o'n. Nur mal'mult'a'j rifuz'is la konsent'o'n. Por ili la intern'a ide'o est'is utopi'o. D^ro Zamenhof cert'e ricev'is post tiu-ĉi kongres'o mal'aprob'a'j'n leter'o'j'n. Kelk'a'j Esperant'ist'o'j neni'ig'is la intern'a'n ide'o'n ne nur pro la "ne'ebl'ec'o" de ĝi'a efektiv'ig'o, sed ankaŭ pro patriot'ism'o. Pro tio jam en la sekv'ant'a kongres'o en Cambridge D^ro Zamenhof parol'is kontraŭ la mal'prav'a patriot'ism'o de la ŝovinist'o'j, kaj refut'ant'e ĉiu'j'n kontraŭ'dir'o'j'n, li de'nov'e deklar'is: "Ni dezir'as kre'i neŭtral'a'n fundament'o'n, sur kiu la divers'a'j hom'a'j gent'o'j pov'us pac'e kaj frat'e inter'komunik'iĝ'ad'i, ne al'trud'ant'e al si reciprok'e si'a'j'n gent'a'j'n apart'aĵ'o'j'n. Viv'u Esperant'o, sed antaŭ ĉio viv'u la cel'o kaj la intern'a ide'o de la Esperant'ism'o, viv'u la frat'ec'o de la popol'o'j, viv'u ĉio, kio romp'as la mur'o'j'n inter la gent'o'j!"

Ju pli kresk'is la an'ar'o de Esperant'o, ju pli mult'e oni ŝat'is kaj uz'is la lingv'o'n inter'naci'a'n, des pli mal'mult'e oni pri'pens'is la grav'a'n intern'a'n ide'o'n. Mult'a'j Esperant'ist'o'j admon'is: "Silent'u pri tia utopi'a ide'o!" Kaj ili eĉ avert'is: "Ĝi pov'as nur mal'help'i ni'a'n lingv'a'n afer'o'n!" Tamen mult'a'j rest'is fidel'a'j ankaŭ al la ideal'a task'o de Esperant'o. Plu'a'j'n an'o'j'n gajn'is la Esperant'o per si'a intern'a ide'o precip'e el la pacifist'a'j lig'o'j. Kaj cert'e ankaŭ la rifuz'ant'o'j, kiu'j laŭt'e lev'as si'a'j'n voĉ'o'j'n kontraŭ la utopi'em'a'j ideal'ist'o'j, ebl'e nur ne rimark'as, ke oft'e ili'a'j parol'o'j est'as kontraŭ'a'j al ili'a'j propr'a'j sent'o'j, kaj ke ili sen'konsci'e rev'as pri tio sam'a, pri kio la defend'ant'o'j de la intern'a ide'o rev'as. Ver'e mi kred'as, ke en tiu-ĉi ideal'a pens'o kuŝ'as la plej efik'a fort'o de la Esperant'o'propagand'o. En sukces'plen'a'j temp'o'j ja la profit'em'a'j hom'o'j, uz'ant'e la lingv'o'n inter'naci'a'n, hav'as cert'e la plej bon'a'j'n ekster'a'j'n rezultat'o'j'n en si'a'j por'esperant'a'j labor'o'j, sed ke en mal'favor'a'j jar'o'j kaj cirkonstanc'o'j ni'a afer'o ne pere'is, tio est'as nur la merit'o de la "frenez'ul'o'j", kiu'j ankaŭ tiam kred'is al la intern'a ide'o kaj ĝi'a est'ont'a venk'o.

Nun la terur'a'j spert'o'j de la grand'a milit'o pruv'is al ĉiu'j la neces'ec'o'n de la pen'ad'o'j al frat'ec'o kaj just'ec'o inter ĉiu'j popol'o'j. La post'milit'a'j jar'o'j bedaŭr'ind'e al'port'is mult'a'j'n sen'iluzi'ig'o'j'n, ekzempl'e la diskut'ad'o'j'n pri la pac'kondiĉ'o'j, la nun'a'n "Inter'popol'a'n Lig'o'n" k. c. Ili evident'e montr'is al ni, kiel mal'proksim'a est'as la cel'o de tia'j pen'ad'o'j, tamen ili ne pruv'is la ne'ebl'ec'o'n de ĝi'a ating'o. Mult'a'j hom'o'j sent'as intens'e en la profund'o de l' kor'o la dev'o'n, prepar'i la voj'o'n al la mal'proksim'a, tamen iam ven'ont'a epok'o. Ĝi trov'os pli feliĉ'a'n generaci'o'n ol est'as la ni'a.

La plej bon'a'j, plej saĝ'a'j hom'o'j el ĉiu'j land'o'j dev'as kun'iĝ'i kaj gard'i la inter'naci'a'j'n leĝ'o'j'n kaj regul'ar'o'j'n. Per tio ili pov'os akcel'i la feliĉ'o'n de la sam'naci'an'o'j. Ankaŭ la an'o de la "intern'a ide'o" ĉiam est'as ver'a patriot'o, kiu sent'as estim'o'n kaj dank'em'o'n al si'a ge'patr'a land'o.

En la pac'a batal'o al tiu-ĉi bon'eg'a, sed mal'facil'e ating'ebl'a cel'o la Esperant'ist'o'j est'os nun efik'e sub'ten'at'a'j per la ag'ad'o'j de la nov'a Freyligo.

Heinrich Nienkamp, la fond'int'o de tiu-ĉi kultur'unu'iĝ'o, prezent'is si'a'n sukces'promes'a'n plan'o'n en la fantazi'a rakont'a verk'o "Princ'o'j sen kron'o'j", kiu'n li aper'ig'is en la "Vit'a" (German'a el'don'ej'o, Berlin-Charlottenburg). Laŭ la ĉef'a person'o en tiu-ĉi libr'o "Richard Frey", la lig'o ricev'is si'a'n ebl'e por kelk'a'j hom'o'j iom'et'e strang'a'n nom'o'n, pri kiu oni jam mult'e diskut'ad'is. Oni elekt'is ĝi'n, ĉar vort'o, kiu preciz'e sign'as la cel'o'n de la lig'o, ne ekzist'as. La Freyligo ja est'as kultur'lig'o, sed la special'a'n manier'o'n de ĝi'a kultur'o ne pov'as esprim'i iu ajn vort'o. Ĝi est'as "lig'o de la plej'bon'a ord'ig'o por plej'ebl'a liber'ec'o de person'ec'o". Ĝi'a kultur'o ne cel'as kiel ebl'e plej grand'a'n amas'ig'o'n de posed'aĵ'o'j, la plej ruz'a'n fabrik'ad'o'n de terur'ig'a'j arm'il'o'j. Ne nur por la super'a'j klas'o'j de l' hom'o'j ĝi promes'as feliĉ'o'n; ĝi klopod'as al feliĉ'o por ĉiu'j: Por ĉiu'j liber'ec'o'n, ĝoj'o'n kaj pac'o'n! Oni esper'as ke ĉiu'j, kiu'j kon'at'iĝ'is kun la spirit'o de l' Freyligo, baldaŭ sent'os la special'a'n propr'a'n senc'o'n de la Freykulturo, kiel nun ĉiu sci'as, kio'n signif'as la vort'o'j "ŝtat'o" aŭ "eklezi'o".

Por inform'i si'n detal'e pri la Freyregno, oni leg'u nepr'e la nom'at'a'n plej grav'a'n libr'o'n "Princ'o'j sen kron'o'j", post'e la pli scienc'a'j'n "Fundament'o'j'n" al tiu-ĉi libr'o. Ankaŭ el la mal'grand'a kajer'o "La voj'o al liber'ec'o kaj feliĉ'o", kiu'n el'don'is la German'a Freyligo, oni ricev'as klar'a'n bild'o'n de tiu-ĉi kultur'organiz'aĵ'o. La gazet'o "Freygeist" (Freyspirito), aper'ant'a en Dresden, kaj precip'e la oficial'a lig'o'ĵurnal'o "Freytum, der Geist des neuen Reiches" (Freyeco, la spirit'o de la nov'a regn'o), aper'ant'a en Berlin, raport'as pri la labor'o'j kaj sukces'o'j de la Freygrupoj, kiu'j jam nun ekzist'as en mult'a'j urb'o'j. Ili en'hav'as grav'a'j'n artikol'o'j'n pri kultur'a'j kaj organiz'a'j problem'o'j.

Kiu nun en tiu'j-ĉi libr'o'j kaj gazet'o'j leg'as fraz'o'j'n kiel la jen'a'n: "La Freyregno serv'as al la pac'ig'o inter la popol'o'j kaj al la mild'ig'o de la kontraŭ'o'j", tiu ĉi cert'e memor'as pri ni'a Esperant'a intern'a ide'o, kiu hav'as la sam'a'n cel'o'n.

Sed la Esperant'ist'o batal'as nur ĝeneral'e por inter'konsent'o de la popol'o'j. La Freyligo montr'as al ni la baz'o'n, la spirit'a'n kaj real'a'n en'hav'o'n de tiu-ĉi inter'konsent'o, kaj per tio ĝi vid'ig'as ni'n klar'e la manier'o'n de la antaŭ'e'n'ir'ad'o, la voj'o'n al la alt'a cel'o.

Oni ne pens'u, ke la Freyligo ebl'e nur est'as prov'o, real'ig'i la Esperant'ist'a'n intern'a'n ide'o'n. Ĝi est'as tut'e mem'star'a fond'aĵ'o, kiu hav'as krom la pri'parol'it'a cel'o ankoraŭ tut'e ali'a'j'n grav'eg'a'j'n task'o'j'n.

La plej atent'ind'a diferenc'o inter Esperant'ism'o kaj Freyligo est'as, ke la labor'kamp'o de la Freyligo unu'e kaj ĉef'e kuŝ'as en la unu'op'a'j land'o'j. La Freypenso est'u antaŭ ĉio kvazaŭ la intern'a ide'o por sam'land'an'o'j. Pro tio est'as ebl'e, ke ankaŭ la rifuz'ant'o'j de la Esperant'a intern'a ide'o pov'as est'i bon'a'j kaj fervor'a'j Freyliganoj. Ne nur la divers'a'j popol'o'j inter'kompren'iĝ'u. Antaŭ'e kun'labor'u pac'e, konsent'em'e kaj amik'e la kultur'vol'em'a'j hom'o'j en la unu'op'a'j ŝtat'o'j. En la program'a libr'o de la Freyligo ni leg'as pro tio oft'e la tut'e ne super'flu'a'n admon'o'n: "Memor'u ĉiam pri la divers'ec'o de la hom'o'j!" "Pri'pens'u la divers'ec'o'n rilat'e al la korp'o, la spirit'o, la intelekt'o, la anim'o. Ĝi est'u la kun'ig'a, almenaŭ neniam la dis'ig'a kaŭz'o. Pli bon'e vi kompren'os la pens- kaj ag'manier'o'n de la ali'ul'o'j". Precip'e oni sekv'u la ĉef'a'n postul'o'n de la Freyliganeco: "Konvink'it'e, ke la kern'o (la karakter'o) de hom'o est'as bon'a, rigard'u ĉio'n, kio ebl'e ĝen'as vi'n, kiel mal'grav'a'n ekster'aĵ'o'n! Ĉiam de'nov'e dev'ig'u vi'n, konsider'i la plej mal'atent'at'a'j'n kaj oft'e plej grav'a'j'n divers'ec'o'j'n—de la moment'a'j cirkonstanc'o'j, de la sent'o, de la pens'o, de la atent'o kaj de mil mal'grand'a'j hazard'o'j!" Se la plej'mult'o da naci'an'o'j ag'os laŭ tiu princip'o, est'os ebl'e, ke la divers'a'j klas'o'j kompren'os si'n reciprok'e kaj pac'e kun'labor'os por la komun'a bon'fart'o, kiel la du'a paragraf'o de la Freyliga statut'o postul'as.

Tiu-ĉi cel'o de la kultur'labor'o est'as ating'ot'a en la Freyligo per la organiz'o. En tiu fakt'o ni ek'kon'u la du'a'n grav'a'n diferenc'o'n inter Esperant'ism'o kaj Freyligo. La organiz'o de la Esperant'ist'ar'o est'as tut'e ne'komplet'a, en la Freyligo la organiz'a labor'o est'as la plej grav'a task'o. Simil'ec'o'n oni ja ankaŭ pov'as konstat'i en tiu-ĉi rilat'o: Ambaŭ, la Esperant'ist'o'j kaj la Freyliganoj evit'as nepr'e en si'a'j grup'a'j kun'ven'o'j la politik'a'j'n kaj religi'a'j'n disput'o'j'n. La Freyligo vol'as est'i krom'a organiz'aĵ'o apud la ŝtat'a kaj la eklezi'a. Ĝi vol'as est'i ord'o en la viv'cirkonstanc'o'j, "en kiu la hom'o ne est'as regn'an'o, religi'an'o aŭ iel mark'at'a aŭ en'vic'ig'at'a est'aĵ'o, sed nur liber'a person'o." Ĝi tut'e ne vol'as anstataŭ'i la dev'ig'a'n ŝtat'a'n organiz'o'n, kiu ĉiam est'os neces'a, por ŝirm'i la bon'a'j'n kaj pac'em'a'j'n hom'o'j'n kontraŭ la mal'bon'ul'o'j kaj per'fort'em'ul'o'j.

La Freyligo esper'as, material'e kaj spirit'e help'i la ind'a'j'n person'o'j'n per si'a liber'vol'a organiz'o de ĉiu'j privat'a'j bon'fart'cel'ad'o'j. Ĝi ebl'ig'os la evolu'o'n de person'ec'a'j karakter'o'j, kiu'j disting'iĝ'as per bon'kor'ec'o, per intelekt'ec'o, liber'a de antaŭ'juĝ'o'j, kaj per honest'a mal'profit'em'a vol'o. En la tut'a Freyregno kiel en la mal'grand'a'j Freygrupoj nur valor'u la liber'a hom'ec'o kaj la estim'o de la person'ec'o. Tiu'manier'e la Freyligo serv'os al la nun oft'e aŭd'at'a postul'o: Liber'a'n voj'o'n por la taŭg'ul'o'j! Kaj interes'a'j ekzempl'o'j en la libr'o "Princ'o'j sen kron'o'j" montr'as evident'e, kiel la Freyorganizo pov'os mal'help'i mal'honest'a'j'n ag'o'j'n de iu mal'ŝat'ind'a komerc'ant'o, ofic'ist'o k. c.

Por elekt'o de la plej taŭg'a'j hom'o'j, kiu'j est'as ind'a'j, far'iĝ'i gvid'ant'o'j, prezid'ant'o'j, eĉ princ'o'j en la Freyligo, Heinrich Nienkamp el'trov'is tut'e nov'a'n sistem'o'n: En la urb'o'j fond'iĝ'as Freysocietoj de proksim'um'e po du'dek person'o'j. Ĉiu grup'o elekt'as la plej ind'a'n membr'o'n kiel prezid'ant'o'n. Dek tia'j prezid'ant'o'j form'as distrikt'a'n Freysocieton. Dek estr'o'j de distrikt'o'j kun'labor'as en provincial'a Freygrupo, kaj dek provincial'a'j Freyprezidantoj elekt'as en land'komitat'o Freyprincon el si'a rond'o. Ĉiu'j Freyprincoj unu'iĝ'as al plej alt'a "Mond-Freyestraro." Ebl'e en la est'ont'a temp'o ni eĉ pov'as salut'i la plej eminent'a'n hom'o'n kiel "Freyreĝon". Ĉiu prezid'ant'o en iu ajn grup'o, kiu post la daŭr'o de si'a ofic'o ne est'as supr'e'n'elekt'at'a en la sekv'ant'a'n pli alt'a'n Freygrupon, re'e far'iĝ'as simpl'a membr'o de si'a urb'a Freygrupo. Per tiu-ĉi leĝ'o oni zorg'as por ĉiam'a re'nov'ig'ad'o de la membr'ar'o, kaj oni ating'as, ke nur la plej eminent'a'j person'o'j akir'as la plej alt'a'j'n ofic'o'j'n. Oni kompar'u tiu'n-ĉi elekt'manier'o'n kun ni'a'j kutim'a'j ŝtat'a'j elekt'o'j kaj ili'a'j mal'ŝat'ind'a'j antaŭ'batal'o'j. En la Freyligaj elekt'o'j ne sukces'os la parol'lert'ul'o'j kaj la riĉ'ul'o'j, sed nur la plej bon'a'j karakter'o'j.

La unu'op'a'j mal'grand'a'j Freysocietoj pov'as al'pren'i i'a'n real'a'n program'o'n laŭ si'a'j interes'o'j kaj dezir'o'j—kiel la esperant'ist'a'j grup'o'j sekv'as la plej divers'a'j'n cel'o'j'n. La program'o'j de la unu'op'a'j unu'iĝ'o'j nur nepr'e ne dev'as kontraŭ'star'i al la Freycelo: Liber'ec'o'n, ĝoj'o'n, pac'o'n por ĉiu'j! La Freyligo kun'ig'as nur la unu'op'a'j'n kultur'vol'em'a'j'n person'o'j'n kaj precip'e ankaŭ jam ekzist'ant'a'j'n kultur'unu'iĝ'o'j'n. Ili ĉiu'j sub'ten'u la Freyligajn cel'ad'o'j'n. Sed ili ankaŭ hav'os mem grand'a'n util'o'n per la kun'lig'o kun la ali'a'j Freysocietoj: Per tiu-ĉi organiz'o unu kultur'lig'o help'as la ali'a'n, gajn'as pli grand'a'n efik'o'n kaj en'flu'o'n, precip'e al la ŝtat'a'j estr'ar'o'j kaj konsil'ant'ar'o'j.

Tre rimark'ind'a nov'aĵ'o est'as, ke la Freyligo kiel grav'a'n kultur'il'o'n ankaŭ uz'as la mon'o'n. Ĝi ne est'u nur la mal'bon'a mamon'o, de kiu de'ven'as la mal'feliĉ'o de l' hom'ar'o. La mon'o mem est'as ne mal'bon'a, sed neŭtral'a aĵ'o. La Freyligo serv'ig'as ĝi'n al kultur'cel'o'j. En la libr'o "Princ'o'j sen kron'o'j" la mon'problem'o est'as solv'it'a facil'e per grand'eg'a donac'o de la miliard'ul'o "Frey", sed en la real'a mond'o la financ'a problem'o est'as ankaŭ por la Freyligo la plej mal'facil'a. Oni prov'as kolekt'i la neces'a'n mon'hav'aĵ'o'n—por sub'ten'i ind'a'j'n person'o'j'n kaj por akcel'i kultur'pen'o'j'n—per liber'vol'a'j donac'o'j, precip'e per komerc'a'j entrepren'o'j de la jam ekzist'ant'a "Lig'il'o", est'ont'a'temp'e ankaŭ per kultur'impost'o, kiu'n jam Nienkamp propon'as en si'a libr'o.

Ankaŭ koncern'e la financ'a'j'n mal'help'aĵ'o'j'n montr'iĝ'as ĉe la Freymovado cirkonstanc'o'j simil'a'j kiel ĉe la Esperant'ism'o, precip'e en la komenc'a'j jar'o'j, kiam en ambaŭ nur mal'mult'a'j hom'o'j dev'as batal'i por la ideal'a task'o. Sed persist'em'o, ideal'ist'a kred'o, fort'o kaj ofer'em'o help'os al ambaŭ de venk'o al venk'o.

Kiam en la unu'op'a'j land'o'j plej'ebl'e mult'a'j grup'o'j intens'e kaj mal'lac'iĝ'ant'e labor'os, la Freyligaj klopod'o'j cel'os ankaŭ trans la lim'o'j'n de l' ŝtat'o'j. Esperant'o kaj Freyligo help'os tiam unu la ali'a'n fervor'e. Kiel Freylingvo Esperant'o dis'vast'iĝ'os inter la plej grav'a'j hom'o'j. Ĉie la Freygrupoj sub'ten'os la Esperant'a'n mov'ad'o'n, kaj per tio la verk'o de ni'a majstr'o D^ro Zamenhof rapid'e sukces'os. Kaj reciprok'e la plej bon'a'j Esperant'ist'o'j est'os la fervor'a'j sub'ten'ant'o'j por la akir'o de Freyligaj cel'o'j.—Ĉu tiu sam'ide'an'o ne est'as prav'a, kiu en si'a memor'parol'ad'o D^ro'n Zamenhof nom'is "Princ'o sen kron'o?" Ĉu Zamenhof ne est'us la plej ind'a membr'o de la Freyligo? Ĉu en la est'ont'a'j temp'o'j la Freyregno ne pov'as far'iĝ'i la ver'a Esperant'uj'o, pri kiu ni volont'e rev'as kaj parol'as?

Cert'e ne est'as hazard'o, ke sur la Freyliga gazet'o apud la piramid'o—la simbol'o de la organiz'a pens'o—ankaŭ bril'as la kvin'radi'a stel'o, ke la Freykajeroj montr'as la verd'a'n kolor'o'n, la kolor'o'n de la esper'o. "D^ro Esperant'o", pseŭdonim'a nom'o de Zamenhof, kaj "Frey", la fantazi'a nom'o en la Nienkampa libr'o, ili ambaŭ est'os por mult'a'j hom'o'j sam'e estim'at'a'j.

Kun'e akcel'os la inter'naci'a'j Frey- kaj Esperant'o'grup'o'j la inter'konsent'o'n de la popol'o'j, kiu'n nun ankaŭ la German'a konstituci'o star'ig'as kiel cel'o'n de ĉiu lern'ej'a labor'o. En la Freyregno oni sufiĉ'e konsider'os la divers'ec'o'n de la popol'o'j, ŝat'os kaj sub'ten'os la special'e naci'a'j'n kapabl'o'j'n kaj fort'o'j'n. La Freyprincoj, elekt'at'a'j per la plej bon'a elekt'manier'o, la plej liber'a'j, ne'de'pend'a'j, la plej nobl'a'j hom'o'j de ĉiu'j popol'o'j, pov'os est'i la ver'a estr'ar'o de la est'ont'a "Inter'popol'a Lig'o."

Cert'e ni sci'as: la cel'o est'as mal'proksim'a, mal'facil'a la voj'o, grand'a'j la neces'a'j ofer'o'j! Tamen ni esper'os! Ni ne lac'iĝ'os en la pac'a batal'o! Eĉ se la cel'o nur part'e est'os ating'ebl'a, la pen'ad'o'j ne est'os van'a'j, sed konduk'os ni'n antaŭ'e'n kaj supr'e'n. Pro tio: Leg'u la bel'eg'a'n libr'o'n "Princ'o'j sen kron'o'j!" Fond'u Freygrupojn! Aranĝ'u en ili Esperant'o'kurs'o'j'n! La Esperant'o'societ'o'j al'iĝ'u al la Freyligo! Ambaŭ per tio viv'os, flor'os, kresk'os: Esperant'o kaj Freyligo!

Esperant'o est'as simpl'a kaj facil'e lern'ebl'a. Neni'u prudent'a hom'o dub'as tiu'n fakt'o'n. Tamen "lingv'o" est'as form'aĵ'o tiom komplik'a, ke tiu simpl'ec'o de Esperant'o pov'as est'i nur relativ'a: Esperant'o est'as pli simpl'a, eĉ mult'e pli simpl'a, ol la naci'a'j lingv'o'j de la kultur'popol'o'j. Absolut'e rigard'at'e Esperant'o est'as lingv'o, kaj kiel ĉiu ali'a lingv'o ĝi hav'as la task'o'n esprim'i ĉio'n, kio'n la spirit'o de ĝi'a'j uz'ant'o'j ampleks'as. Sed la uz'ant'o'j de Esperant'o est'as an'o'j de preskaŭ ĉiu'j naci'o'j de l' mond'o. Jam el tio rezult'as, ke Esperant'o kiel lingv'o universal'a ne pov'as est'i simpl'a en tiu senc'o, ke en ĝi—simil'e, kiel en iu sovaĝ'ul'a lingv'o—mank'as la rimed'o'j por esprim'i mal'pli simpl'a'j'n ide'o'j'n. Kontraŭ'e la ver'a—relativ'a—simpl'ec'o de Esperant'o konsist'as (precip'e) en tio, ke ĝi evit'as la ne'neces'a'j'n fonetik'a'j'n, vort'form'a'j'n kaj sintaks'a'j'n lingv'o'rimed'o'j'n, kia'j'n oni trov'as abund'e en natur'a'j idiom'o'j[12]. Ne konsider'ant'e ĉi tiu'n kvazaŭ lim'ig'it'a'n simpl'ec'o'n, ni pov'as dir'i, ke Esperant'o est'as esenc'e sub'ig'it'a al la sam'a'j leĝ'o'j, kiel la natur'a'j lingv'o'j. Do oni ne rajt'as mir'i pri tio, ke ankaŭ en Esperant'o ekzist'as "mal'facil'aĵ'o'j". Esperant'o hav'as eĉ mal'facil'aĵ'o'j'n, kia'j est'as ne trov'ebl'a'j en la natur'a'j lingv'o'j[13].

La vort'radik'o'j kaj la leĝ'o'j de Esperant'o est'as ja rapid'e lern'ebl'a'j. La Fundament'o prezent'as ili'a'n minimum'o'n. Tamen neni'u serioz'e asert'os, ke tiu minimum'o sol'a sufiĉ'as por ig'i ni'a'n lingv'o'n kapabl'a plen'um'i si'a'n vast'ampleks'a'n task'o'n. Rest'as ankoraŭ mult'a'j dub'o'j, mult'a'j demand'o'j postul'ant'a'j respond'o'n. Pli mal'pli help'as la vort'ar'o'j (precip'e Kab'e), la naci'lingv'a'j gramatik'o'j (Aymonnier, Velten k. a.), libr'o'j pri'lingv'a'j (Fruictier, Saussure) kaj artikol'et'o'j kaj respond'o'j en gazet'o'j. Sed la valor'o de tiu'j help'il'o'j est'as lim'ig'it'a, ĉar ili est'as verk'o'j de i'a'j privat'a'j person'o'j, kiu'j—kiom ajn grand'a'j est'as ili'a'j merit'o'j pri ni'a afer'o—tamen ne hav'as aŭtoritat'o'n super'a'n. Kontraŭ'e ne ekzist'as person'o hav'ant'a pli grand'a'n aŭtoritat'o'n ol la kre'int'o de ni'a lingv'o. Li decid'is pri la fundament'a'j leĝ'o'j, do neni'u ali'a est'is pli ol li destin'it'a kaj taŭg'a decid'i ankaŭ pri ĉiu'j neces'iĝ'ant'a'j krom'a'j regul'o'j. Li est'is la unu'a, la plej spert'a, la plej aŭtoritat'a Esperant'ist'o: la "Majstr'o" de la lingv'o. Do est'is per si mem kompren'ebl'e, ke ĉiu'temp'e Esperant'ist'o'j inform'o'n serĉ'ant'a'j si'n turn'is al D^ro Zamenhof. Supoz'ebl'e li respond'is kelk'a'j'n tia'j'n lingv'a'j'n demand'o'j'n en privat'a'j leter'o'j, kiu'j est'as nun mal'facil'e trov'ebl'a'j. Unu tia leter'o, ebl'e la plej interes'a kaj plej bel'a: la leter'o pri la de'ven'o de Esperant'o, send'it'a al s^ro N. Borovko, publik'iĝ'is[14], sed ĉiu'j (?) ali'a'j est'as ne'kon'at'a'j de la Esperant'ist'ar'o.

Mi mem ricev'is sci'o'n nur pri du pri'lingv'a'j korespond'o'j de D^ro Zamenhof, nom'e 1. pri unu kart'o, send'it'a la 8. X. 1910 al s^ro Max But'in (Godesberg), en kiu li deklar'is, ke "vipuro" en la Fundament'a Vort'ar'o est'as pres'erar'o anstataŭ "vipero", kaj 2. pri divers'a'j respond'o'j don'it'a'j al s^ro Richard Sharpe (Torquay). Tiu sam'ide'an'o send'is en la jar'o 1913 al D^ro Zamenhof ar'o'n da demand'o'j en tia form'o, ke li bezon'is respond'i per nur mal'mult'a'j vort'o'j. Jen ekzempl'o'j el tiu korespond'o:

(Demand'o'j De S^Ro SHARPE)	(Respond'o'j De D^Ro ZAMENHOF)
Ne dir'u "du kaj du'on'o hor'o'j'n post'e", sed "du kaj du'on'o'n hor'o'j'n post'e".	Mi prefer'us: "du kaj du'on'o'n da hor'o'j post'e".
Ne dir'u "kelk'e da ni, mult'e da ili", sed dir'u "kelk'a'j el ni, mult'a'j el ili".	De'pend'as de la senc'o.
Ne dir'u "mi prosper'is far'i", sed "prosper'is al mi far'i" aŭ "mi sukces'is far'i".	Bon'e.
Kio'n vi prefer'as: "Lisbon'o" aŭ "Lisabon'o"?	"Lisbon'o" ŝajn'as al mi prefer'ind'a.

En egal'a manier'o D^ro Zamenhof don'is klar'ig'o'j'n pri la signif'o de la vort'o'j "konsider'i", "propr'e" k. a., pri la uz'o de la refleksiv'a pronom'o en special'a'j kaz'o'j, esprim'is si'a'n prefer'o'n por la form'o'j "asoci'it'o" anstataŭ "asoci'int'o", "trans'loĝ'iĝ'i" anstataŭ "trans'loĝ'i", "en est'ont'a temp'o" aŭ "en la est'ont'ec'o" anstataŭ "est'ont'e", "en la direkt'o" anstataŭ "en la direkt'o'n" k. t. p.

Krom tio D^ro Zamenhof esprim'is si'a'n aprob'o'n al la (dek'unu) divers'a'j pri'lingv'a'j konsil'o'j, kiu'j'n s^ro Sharpe est'is don'int'a en si'a libr'o: Tra'viv'aĵ'o'j de Ro. Ŝo. London 1913, pĝ. 90-93. Do oni rajt'as rigard'i ankaŭ tiu'j'n konsil'o'j'n kiel Zamenhofajn almenaŭ laŭ ili'a en'hav'o, tiom pli, ĉar kelk'a'j el ili est'as baz'it'a'j sur la Zamenhofa lingv'o-uz'o, kaj kelk'a'j eĉ nur re'atent'ig'as pri tio, kio'n D^ro Zamenhof mem est'is jam ali'lok'e dir'int'a. El tiu'j Sharpe-aj konsil'o'j mi cit'as kiel precip'e rimark'ind'a'j'n (mal'long'e): Oni prefer'u "renkont'e" kaj "re'turn'e" al "renkont'e'n" kaj "re'turn'e'n"; evit'u "ajn" post "iu, ia, ..." kaj la akuzativ'o'n post "ĉe"; dir'u "sam'e kiel" (ne "ol") kaj "neni'o krom" (ne "ol"); ne uz'u "sugesti'i" en la senc'o de "propon'i, rekomend'i, konsil'i".—

Kompren'ebl'e D^ro Zamenhof don'is lingv'a'j'n konsil'o'j'n ankaŭ parol'e. Ekzempl'e s^in'o Marie Hankel (Dresden), kiu ŝip'vetur'is en la societ'o de D^ro Zamenhof post la Washington-a kongres'o hejm'e'n al Eŭrop'o, rakont'as[15]: Tre oft'e, kiam oni li'n iel demand'is, li respond'is: "Vi pov'as uz'i ambaŭ esprim'o'j'n, ambaŭ est'as ĝust'a'j". "Vi'a'j fraz'o'j kaj dir'aĵ'o'j est'u ĉiam tre facil'e kompren'ebl'a'j, elekt'u ĉiam la plej simpl'a'n, la plej klar'a'n esprim'o'n". "La lingv'o est'u facil'a", ĉi tio'n li oft'e ripet'is. Unu foj'o'n mi dir'is, ke oni pov'as evit'i la tro oft'a'n uz'ad'o'n de "aj" kaj "oj". "Kial do", li dir'is, "aj" kaj "oj" est'as ja bel'a'j". Ali'a'n foj'o'n li dir'is, ke oni ne ĝen'u uz'i la sam'a'n vort'o'n du'foj'e en la sam'a fraz'o. "Vi est'as tut'e liber'a, vi pov'as vi'n esprim'i tiel aŭ tiel. Mi kutim'e uz'as ĉi tiu'n form'o'n". Tamen li tre rekomend'is leg'ad'o'n de la verk'o'j "de la aŭtor'o de Esperant'o", kiel modest'e li dir'is.—Foj'e li ankaŭ dir'is, ke li ĉiam met'as la pli pez'a'n vort'o'n al la fin'o: "Mi al li don'as la libr'o'n" kaj ne "Mi don'as la libr'o'n al li". Bel'son'ec'o ĉiam dev'as est'i atent'at'a. Al ne'kutim'a vort'o oni facil'e al'kutim'iĝ'as. Kiam oni la unu'a'n foj'o'n aŭd'as: "famili'o", "inter'naci'a", oni sent'as kvazaŭ vang'o'frap'o'n, baldaŭ oni al'kutim'iĝ'as, nun oni sent'us vang'o'frap'o'n aŭd'ant'e la mal'o'n". "Oni ne traduk'u sen'valor'a'j'n libr'et'o'j'n".—Demand'it'e pri taŭg'a nom'o por la "Mon'o-sistem'o" (Sistem'o de norm'o'j por egal'a'j format'o'j de pres'aĵ'o'j), li propon'is "mono'a sistem'o". Pri la ebl'o propon'i ŝanĝ'o'j'n en ni'a lingv'o, li dir'is: "Mi ne pov'as antaŭ'vid'i la est'ont'ec'o'n, mi ne vol'as mi'n katen'i. Cert'e mi neni'o'n ŝanĝ'os sen la Akademi'o, la Lingv'a komitat'o kaj la Esperant'ist'ar'o". Li ĉiam cit'is la Esperant'ist'ar'o'n kiel sam'rajt'a'n juĝ'ant'o'n de lingv'a'j afer'o'j.—D^ro Zamenhof tre dezir'as, ke oni pli uz'u, aĉet'u kaj kon'u la Fundament'o'n; ĉiu Esperant'ist'o posed'u ĉi tiu'n grav'a'n libr'o'n.—Laŭ la dezir'o kaj la opini'o de la Majstr'o ĉiu lern'o'libr'o hav'u sur la unu'a'j paĝ'o'j la 16 regul'o'j'n de la Fundament'o, la ceter'o est'u nur komentari'o de tiu'j ĉi regul'o'j. Nur la 16 regul'o'j est'u la oficial'a part'o, la komentari'o est'u privat'a labor'o.—Ni'a lingv'o ĉiam dev'as est'i simpl'a kaj facil'a.—La Majstr'o bon'e sci'is, ke la vort'trezor'o dev'as ĉiam kresk'i. Li aprob'as la en'konduk'o'n de nov'a'j vort'o'j, se ili est'as neces'a'j. Nur se jam taŭg'a vort'o ekzist'as, oni ne en'konduk'u nov'a'n esprim'o'n por la sam'a aŭ simil'a ide'o. Iu'n danĝer'o'n la Majstr'o ne vid'as en la en'konduk'o de nov'a'j vort'o'j. Li opini'as, ke mal'bon'a'j kaj ne taŭg'a'j vort'o'j baldaŭ mal'aper'os, nur la bon'a'j rest'os.—Ankaŭ neolog'ism'o'n oni pov'as en'konduk'i. Tiu "oni" kompren'ebl'e est'as la Akademi'o kaj la Lingv'a Komitat'o".—

Oni vid'as, ke tiu'j dir'o'j de D^ro Zamenhof est'as interes'a'j kaj part'e ankaŭ grav'a'j de Esperant'o'lingv'a vid'punkt'o. Est'as tre dezir'ind'e, ke ĉiu'j tia'j lingv'a'j konsil'o'j—parol'a'j kaj skrib'a'j—est'u kolekt'at'a'j kaj kon'ig'at'a'j al la Esperant'ist'ar'o. Vol'ant'e help'i la efektiv'ig'o'n de tia projekt'o, mi uz'as ĉi tiu'n okaz'o'n por pet'i ĉiu'j'n sam'ide'an'o'j'n, kiu'j posed'as leter'o'j'n de D^ro Zamenhof aŭ inter'parol'is kun li pri lingv'a'j afer'o'j, ke ili send'u ekzakt'a'j'n kopi'o'j'n de li'a'j manuskript'o'j aŭ detal'a'j'n raport'o'j'n pri li'a'j dir'o'j al la Saksa Esperant'o-Institut'o (Leipzig, Johannisplatz 3) aŭ al mi (Leipzig, Tauchaer Str. 10).—

Kiom ajn grav'a'j est'as tiu'j lingv'a'j konsil'o'j don'it'a'j al unu'op'a'j person'o'j, ili est'as eg'e super'at'a'j per la naŭ'dek lingv'a'j respond'o'j, kiu'j'n D^ro Zamenhof aper'ig'is en divers'a'j Esperant'o'gazet'o'j. Ĝust'e ek'kon'ant'e, ke li'a'j konsil'o'j dev'as mal'traf'i si'a'n plej grav'a'n cel'o'n: for'ig'i la dub'o'j'n de ĉiu'j—se ili ne est'as komunik'at'a'j al ĉiu'j—, li jam en la jar'o 1889 komenc'is publik'ig'i si'a'j'n lingv'a'j'n inform'o'j'n en la tiam sol'a Esperant'o-gazet'o "La Esperant'ist'o" (Nürnberg). Por la Lingv'a'j Respond'o'j el tiu komenc'a epok'o de Esperant'o est'as karakteriz'e, ke ili grand'part'e trakt'as afer'o'j'n, pri kiu'j hodiaŭ jam neni'u iom progres'int'a Esperant'ist'o dub'us. Tiu'temp'e, kiam mank'is al la lingv'o ĉiu tradici'o, kre'ot'a nur per mult'jar'a uz'ad'o, oni pov'is ankoraŭ diskut'i demand'o'j'n, kia'j ekzempl'e: la anstataŭ'ig'o'n de la super'sign'o (^) per h aŭ re'turn'it'a apostrof'o (‘), la el'parol'manier'o'n de aŭ, aj, oj ktp., la aplik'okaz'o'j'n de l' akuzativ'o, la diferenc'o'n inter kiu kaj kia. Strang'a'j teori'ul'o'j pov'is ankoraŭ el'vok'i long'a'j'n artikol'o'j'n por la defend'o de la akcent'regul'o kaj de la vort'o "kaj".—Nun oni, t. e. la pli'mult'eg'o de la Esperant'ist'o'j, hav'as pli mult'e da respekt'o al la viv'ant'a lingv'o, kiu tia, kia ĝi est'as, pruv'is si'a'n taŭg'ec'o'n. Mult'e pli ol tiam rid'ind'ig'us si'n hodiaŭ iu, kiu dir'us, ke li vol'as el'lern'i ni'a'n lingv'o'n nur kun la kondiĉ'o, ke oni far'u en ĝi i'a'n ŝanĝ'o'n laŭ li'a person'a bon'trov'o aŭ naci'a ambici'o. La Esperant'o'mov'ad'o est'as jam de'long'e sufiĉ'e fort'a por pov'i sen'bedaŭr'e rezign'i je tia'j kurioz'ul'o'j.—Tamen ankaŭ hodiaŭ ni aŭd'as ankoraŭ en kaj apud ni'a'j vic'o'j la log'ant'a'j'n vok'o'j'n de la re'form'em'ul'o'j. Al ili D^ro Zamenhof parol'is precip'e en tiu'j unu'a'j Lingv'a'j Respond'o'j bon'eg'a'j'n vort'o'j'n instru'a'j'n. Tut'e aktual'a'j est'as tiu'j defend'o'j de ni'a lingv'o kontraŭ la ambici'a'j aspir'o'j de tiu'j person'o'j, kiu'j "rigard'as ni'a'n afer'o'n de punkt'o de vid'ad'o pur'e person'a". En tiu'j polemik'a'j Respond'o'j, per kiu'j li batal'as por la fundament'a'j princip'o'j de lingv'o inter'naci'a, ek'fulm'as la kaŝ'it'a energi'o de la ali'e tiel kviet'a, si'n're'ten'em'a scienc'ul'o. Akr'e, klar'e kaj konvink'e li pruv'as la absurd'ec'o'n de la pseŭdo'scienc'a'j kritik'o'j kaj montr'as la ĝust'a'n voj'o'n de san'a evolu'o.—Du'dek'naŭ Lingv'a'j'n Respond'o'j'n li publik'ig'is en "La Esperant'ist'o"[16] dum la jar'o'j 1889 ĝis 1893. [En la jar'o 1895 "La Esperant'ist'o" ĉes'is aper'i.]

La publik'ig'o'n de plu'a'j respond'o'j al lingv'a'j demand'o'j D^ro Zamenhof komenc'is en decembr'o 1906a per "La Revu'o" (Par'is. Hachette & Ci'e.), la sol'a gazet'o, kiu'n li honor'is per konstant'a kun'labor'ad'o. Tie aper'is laŭ'numer'e kvar'dek'kvin, sed—ĉar du n-ro'j hav'as sub'divid'o'j'n—efektiv'e kvar'dek'ok Lingv'a'j Respond'o'j. Pri la manier'o, laŭ kiu la demand'ad'o kaj respond'ad'o okaz'is, D^ro Zamenhof mem inform'as ni'n en n-ro 10. Li dir'as: "Mult'a'j person'o'j turn'as si'n al mi kun divers'a'j demand'o'j. Respond'i al ĉiu apart'e est'as por mi fizik'e ne ebl'e. Tial mi pet'as, ke ĉiu, kiu opini'as, ke respond'o pri li'a demand'o pov'us hav'i kelk'a'n interes'o'n ankaŭ por ali'a'j person'o'j, vol'u send'i si'a'n demand'o'n ne al mi, sed al la redakci'o de la "Revu'o". La redakci'o elekt'os tiu'j'n demand'o'j'n, kiu'j'n ĝi opini'os pli interes'a'j kaj send'os ili'n al mi, kaj tiam mi en iu el la ven'ont'a'j numer'o'j respond'os ili'n en la 'Revu'o'." Sed jam en la jar'o 1908 D^ro Zamenhof inter'romp'is la publik'ig'o'n de Lingv'a'j Respond'o'j, "kiam li vid'is, ke mult'a'j person'o'j vid'as en li'a'j Respond'o'j kvazaŭ i'a'n "oficial'a'n decid'o'n" pri tiu aŭ ali'a demand'o, kaj li'a'j Respond'o'j sekv'e pov'us mal'help'i la tut'e liber'a'n evolu'ad'o'n de ni'a lingv'o aŭ mal'help'e en'trud'iĝ'i en la kamp'o'n, kiu dev'as aparten'i plen'e al ni'a Akademi'o." [Antaŭ'parol'o al la libr'o "Lingv'a'j Respond'o'j. Aper'int'a'j en 'La Revu'o'."]

Tamen li aper'ig'is ankoraŭ dek'tri Lingv'a'j'n Respond'o'j'n en la "Oficial'a Gazet'o" (Par'is) dum la jar'o'j 1911 kaj 1912—inter ili kelk'a'j'n tre grav'a'j'n: ekz. pri la land'nom'o'j, la pseŭdo'sufiks'o'j kaj la "plen'a vort'ar'eg'o".—

Sed ankaŭ la Lingv'a'j Respond'o'j aper'int'a'j en la nom'it'a'j gazet'o'j est'us mal'traf'int'a'j si'a'n cel'o'n: serv'i al ĉiu'j—ĉar malgraŭ la bon'ec'o kaj grav'ec'o de "La Revu'o" kaj la "Oficial'a Gazet'o" ili'a leg'ant'ar'o reprezent'is nur mal'grand'a'n part'o'n de la Esperant'ist'ar'o—se tiu'j Respond'o'j ne est'us kolekt'it'a'j kaj el'don'it'a'j en la oportun'a form'o de libr'o'j. Du tia'j libr'o'j aper'is:

I. D^ro L. L. Zamenhof. Lingv'a'j Respond'o'j. Aper'int'a'j en "La Revu'o" Par'is. Librairie Hachette et C^ie. 30 paĝ'o'j.[17]

II. Doktor'o L. L. Zamenhof. Lingv'a'j Respond'o'j. (Nov'a Seri'o). Par'is. Esperant'ist'a Centr'a Ofic'ej'o. 1913. 36 paĝ'o'j.[17]

La IIa en'hav'as la Lingv'a'j'n Respond'o'j'n aper'int'a'j'n en "La Esperant'ist'o" kaj en la "Oficial'a Gazet'o".

Tiu'j du libr'o'j tre'eg'e pli'facil'ig'is la stud'ad'o'n de la Lingv'a'j Respond'o'j. Tamen oni dev'as konstat'i, ke ili est'as mult'e mal'pli dis'vast'ig'it'a'j ol ili merit'as. Kulp'a'j pri tio est'as ebl'e ne'sufiĉ'a dis'kon'ig'o de ili'a ekzist'o, la grand'a'j mal'help'o'j al la libr'o'komerc'o pro la milit'o kaj iu'grad'e ankaŭ cert'a'j mank'o'j de la libr'o'j mem, per kiu'j ili'a praktik'a uz'ebl'ec'o est'as mal'pli'grand'ig'at'a. La unu'a kulp'aĵ'o est'as facil'e for'ig'ebl'a, la du'a preskaŭ for'ig'it'a[18], la tri'a ankoraŭ for'ig'ot'a:

La Lingv'a'j Respond'o'j de D^ro Zamenhof est'as la klasik'a al'don'aĵ'o al la Fundament'o. Verk'it'e de la sam'a aŭtor'o, ili help'as fid'ind'e en mult'a'j kaz'o'j, kie la Fundament'o ne don'as inform'o'j'n. Tial la tut'a Esperant'ist'ar'o hav'as eg'a'n interes'o'n pri tio, ke tiu grav'a verk'o aper'u en tia form'o, kia'n postul'as ĝi'a en'hav'o. Kia est'u ĉi tiu form'o? Tio de'pend'as de la special'a cel'o plen'um'end'a[19]. Ĉiu'kaz'e ni dev'as konstat'i, ke la form'o de la ĝis nun sol'a'j ekzist'int'a'j el'don'aĵ'o'j ne sufiĉ'e kontent'ig'as la pretend'o'j'n de scienc'o kaj praktik'o. Tio'n konfes'ant'e ni ne est'as gvid'at'a'j de ia kritik'em'o—kontraŭ'e ĉiu dev'as dank'i al la el'don'int'o'j, sen kies labor'o ni dev'us kun'serĉ'i ni'a'n material'o'n el dek'o'j da gazet'numer'o'j—sed ni vol'as nur montr'i la rimed'o'j'n por ig'i la verk'o'n de ni'a Majstr'o util'a al laŭ'ebl'e plej vast'a'j rond'o'j.

La unu'a kaj ĉef'a postul'o est'as, ke ĉiu'j lingv'a'j respond'o'j de D^ro Zamenhof est'u kun'ig'at'a'j en unu volum'o, kaj ne nur ĉiu'j aper'int'a'j en gazet'o'j, sed ankaŭ tiu'j lingv'a'j konsil'o'j, kiu'j'n li don'is en privat'a'j leter'o'j aŭ eĉ nur parol'e. Tiam oni rajt'os dir'i: Jen ĉio, kio'n D^ro Zamenhof dir'is pri special'a'j lingv'a'j demand'o'j ekster la Fundament'o.

Du'e est'as neces'e, ke la unu'op'a'j Respond'o'j est'u praktik'e ord'ig'at'a'j. Se ĉiu el ili trakt'us nur unu vort'o'n, la plej praktik'a ord'o est'us la alfabet'a. Sed ĉar ili tem'as pri tre heterogen'a'j afer'o'j, la sol'e kontent'ig'a aranĝ'o est'as klasifik'o gramatik'a. Jen skem'a ekzempl'o de tia klasifik'o taŭg'a por la Lingv'a'j Respond'o'j:

Intern'e de la rubrik'o'j decid'u pri la aranĝ'o la en'hav'o de la unu'op'a'j Respond'o'j. Parenc'a'j afer'o'j dev'as est'i met'at'a'j unu apud la ali'a'n; ekz. la du'signif'a ar'o [I, 33] dev'as est'i sekv'at'a de la egal'e du'signif'a er'o [I, 24]; la fakt'o'j, ke post verb'a'j radik'o'j -aĵ'o pov'as est'i -antaĵo kaj -at'aĵ'o [I, 11] kaj -ig'i pov'as signif'i -antigi kaj -at'ig'i [I, 13] est'as fenomen'o'j kvazaŭ paralel'a'j, kies si'n'sekv'a trakt'ad'o est'as dezir'ind'a.

Se ni nun de ĉi tiu vid'punkt'o rigard'as la Paris-ajn el'don'aĵ'o'j'n, ni trov'as, ke ili'a aranĝ'o ne respond'as al la praktik'a'j bezon'o'j: En la libr'o I la Respond'o'j si'n'sekv'as kronologi'e, t. e. laŭ ili'a aper'temp'o en "La Revu'o". Kiel ajn interes'a est'as por psikologi'a aŭ histori'a esplor'ant'o la fakt'o, ke iu unu Respond'o aper'is post kaj ne antaŭ iu ali'a, tamen la lern'vol'a Esperant'ist'o ne tir'as el tio i'a'n util'o'n. Nur en la ekstrem'e mal'oft'a'j kaz'o'j, kie oni trov'as ne tut'e inter'konform'a'j'n trakt'o'j'n de unu sam'a demand'o en divers'a'j Respond'o'j, oni pov'us konklud'i, ke la pli fru'a Respond'o est'as korekt'it'a aŭ komplet'ig'it'a per la post'a.[20] Sed precip'e en tia kaz'o est'as mult'e pli oportun'e vid'i; la du pro si'a en'hav'o kun'met'end'a'j'n Respond'o'j'n unu'n tuj post la ali'a ol dev'i serĉ'i la unu'n en unu, la ali'a'n en ali'a libr'o.—Koncern'e la libr'o'n II, oni ĝoj'as unu'a'vid'e trov'i en ĝi—metod'a'n klasifik'o'n. Ĉi tiu est'as far'it'a laŭ la princip'o'j de "Decimal'a klasifik'o" kaj montr'as simil'a'j'n super'skrib'o'j'n, kiel la skem'o ĉi antaŭ'e montr'it'a. Sed la si'n'sekv'o de la rubrik'o'j est'as ali'a. Mi ja, ekzempl'e, nepr'e prefer'us kun'met'i la adjektiv'o'j'n kaj la adverb'o'j'n, ne nur pro ili'a gramatik'a parenc'ec'o, sed precip'e ĉar unu Respond'o [II, 22/23] tem'as pri ambaŭ—sed tio ne est'as tre grav'a.

Kontraŭ'e oni trov'as tre grav'a'j'n kaj apenaŭ kompren'ebl'a'j'n erar'o'j'n en la ord'ig'o de la unu'op'a'j Respond'o'j sub la rubrik'o'j'n. Jen kelk'a'j ekzempl'o'j: Sub "Adjektiv'o" ni trov'as "Pri akuzativ'o post 'anstataŭ'," "Ablativ'o absolut'a", "Akuzativ'o post 'tra'", "Akuzativ'o post verb'o de mov'o"; sub "Ne'difin'it'a'j pronom'o'j": "Tia, tiel'a", "Pri la vort'o'j kun 'ĉi'" (kiu'j est'as, se pronom'o'j, ĉiam demonstrativ'a'j!!); sub "Adverb'o'j. Adverb'a'j form'o'j": "Pri la uz'ad'o de 'ambaŭ'" ("ambaŭ" pov'as est'i pronom'o, numeral'o, adjektiv'o aŭ substantiv'o, sed cert'e neniam adverb'o!!) kaj "Ĉu" (konjunkci'o, ne adverb'o!!). Tiu konfuz'o erar'ig'as ne'spert'ul'o'j'n kaj ig'as iluzi'a la tut'a'n klasifik'o'n.

La grav'ec'o de la Lingv'a'j Respond'o'j rezult'ig'as la neces'o'n oft'e cit'i ili'n. Por tiu cel'o serv'as la numer'ad'o. En la libr'o I ni vid'as ĝust'e si'n'sekv'ant'a'j'n numer'o'j'n, do la cit'ad'o est'as facil'a; ekz. I, 3; I, 37 c); I, 41 b). Oni pov'us eĉ el'las'i la I-on.—Kontraŭ'e en la libr'o II reg'as strang'a kaos'o nur "histori'e" klar'ig'ebl'a: La Respond'o'j el "La Revu'o" (de kiu'j nur la super'skrib'o'j est'as cit'it'a'j) kaj tiu'j el la "Oficial'a Gazet'o" konserv'is si'a'j'n numer'o'j'n (escept'e de kelk'a'j erar'e trans'pren'it'a'j), sed pro la metod'a klasifik'o ili est'as distribu'it'a'j inter la divers'a'j'n rubrik'o'j'n. Do la numer'o'j tut'e inter'miks'it'a'j ne taŭg'as por la cit'ad'o. La Respond'o'j el "La Esperant'ist'o" est'as eĉ sennumer'a'j. Rest'as do nur la ebl'o, cit'i laŭ paĝ'o'j, sed ankaŭ tio est'as mal'facil'ig'at'a per tio, ke sur mult'a'j paĝ'o'j est'as po plur'a'j Respond'o'j (ekz. paĝ. 7, 8, 17, 21, 23 k. a.).—El tio rezult'as, ke tut'e nov'a numer'ad'o de ĉiu'j Lingv'a'j Respond'o'j, konven'a al nov'a klasifik'o, est'as neces'a, por ebl'ig'i facil'a'n kaj klar'a'n cit'ad'o'n.

Ni esper'u, ke kiel ebl'e plej baldaŭ la Lingv'a'j Respond'o'j aper'os en tia nov'a ord'o, konform'a al la supr'e prezent'it'a'j princip'o'j.

Sed, por ating'i la grav'a'n cel'o'n "popular'ig'i" la Lingv'a'j'n Respond'o'j'n, ni'a'j dezir'o'j ir'as ankoraŭ kelk'a'j'n paŝ'o'j'n trans la original'a'j'n Respond'o'j'n nur nov'e ord'ig'it'a'j'n: Cert'e est'as grand'a ĝu'o por la spert'a Esperant'ist'o leg'i la saĝ'a'j'n vort'o'j'n de ni'a Majstr'o sam'e tia'j, kia'j li mem skrib'is ili'n. Per la profund'a admir'o kaj am'o, kiu'n ĉiu li'n kon'ant'a dev'as sent'i al li'a eminent'a person'o, li'a'j vort'o'j iĝ'is kvazaŭ sankt'ig'it'a'j. Kio'n li dir'is, tio'n ne parol'is iu eminent'ul'o, sed "ni'a Majstr'o". Ĉi tiu'j du vort'o'j sufiĉ'u, por esprim'i la kompleks'o'n de la sent'o'j, kiu'j kun'ig'as precip'e la mal'nov'a'j'n Esperant'ist'o'j'n kun la kar'a mort'int'o. Sed—ne konsider'ant'e tiu'j'n person'a'j'n rilat'o'j'n al la aŭtor'o—ni dev'as konstat'i, ke la plej'grav'aĵ'o en la Lingv'a'j Respond'o'j ne est'as ili'a vort'a tekst'o, sed ties materi'o, la esenc'aĵ'o de ĉiu Respond'o: la decid'o, la regul'o. Jen tio, kio'n la grand'a amas'o de la Esperant'ist'o'j bezon'as. Ili ne hav'as temp'o'n kaj oft'e ankaŭ ne sufiĉ'e da lingv'o'kon'o, por stud'i pli-mal'pli long'a'j'n artikol'o'j'n. Ili vol'as sci'i: Tio est'as ĝust'a! aŭ: Tiu ĉi form'o est'as prefer'ind'a! aŭ: En ĉi tiu kaz'o oni uz'u la unu'n, en tiu kaz'o la ali'a'n esprim'o'n! ktp. Pri la kial'o ebl'e kelk'a'j demand'as post'e, sed la pli mult'a'j tut'e ne. Nek la Fundament'o, nek ali'a'j gramatik'o'j motiv'as si'a'j'n regul'o'j'n. Neni'u postul'as i'o'n ali'a'n, ĉar precip'e la lern'ant'o est'as nur mal'help'at'a kaj dub'ig'at'a per lingv'o'teori'a argument'ad'o. Pri la original'a'j Lingv'a'j Respond'o'j la afer'o est'is tut'e ali'a. D^ro Zamenhof respond'is al unu'op'a'j person'o'j, kiu'j est'is pli-mal'pli spert'a'j Esperant'ist'o'j kaj ne nur vol'is ricev'i i'a'n pret'a'n decid'o'n, sed vol'is est'i sam'temp'e konvink'at'a'j pri la ĝust'ec'o de tiu decid'o. Plu'e la demand'ant'o'j mem grand'part'e montr'is si'a'n opini'o'n kaj apog'is ĝi'n per argument'o'j, kiu'j'n la respond'o dev'is konsider'i—aprob'ant'e aŭ rifutante. Pro tio la pli'mult'o de la respond'o'j hav'as leter'o'simil'a'n, person'a'n karakter'o'n. Ili ne est'as abstrakt'a'j trakt'aĵ'o'j pri iu'j problem'o'j, sed inform'o'j don'it'a'j al iu'j cert'a'j privat'a'j person'o'j. Sen'dub'e al tiu cirkonstanc'o ni ŝuld'as dank'o'n pro special'a'j stil'a'j ĉarm'o'j de mult'a'j Lingv'a'j Respond'o'j. Kelk'a'j el ili hav'as krom si'a Esperant'o'scienc'a grav'ec'o eĉ rimark'ind'a'n valor'o'n kiel literatur'aĵ'o'j [II, 10/15; 29/30; 31/33; I, 25 k. a.].—Sed—mi ripet'u—ne tio'n bezon'as kaj serĉ'as la grand'a amas'o de la Esperant'ist'o'j, precip'e la lern'ant'o'j. Ili'a sci'vol'o dev'as est'i rapid'e kaj simpl'a'voj'e kontent'ig'at'a.

Do oni prezent'u al ili kolekt'o'n da konciz'a'j regul'o'j laŭ'ebl'e egal'form'a'j kiel ekstrakt'o'n el la detal'a'j kaj divers'form'a'j Respond'o'j original'a'j.

Unu'a prov'o en tiu direkt'o est'as far'it'a per la libr'o "Dr. Zamenhofs Sprachliche Gutachten in deutscher Bearbeitung. Mit Ergänzungen und Erläuterungen"[21] (German'lingv'a el'labor'aĵ'o de la Lingv'a'j Respond'o'j de D^ro Zamenhof. Kun komentari'o.) En ĝi la original'a'j Lingv'a'j Respond'o'j est'as "prepar'it'a'j" jen'a'manier'e:

1. De ĉiu Respond'o est'as el'pren'it'a ĝi'a kvintesenc'o, t. e. la ĉef'a konsil'o, la decid'o de la dub'aĵ'o aŭ la regul'o en la Respond'o en'ten'it'a. Ĉi tiu regul'o prezent'iĝ'as en form'o laŭ'ebl'e konciz'a kaj, kiam la postul'o'j de klar'ec'o kaj bon'stil'ec'o tio'n permes'as, en esprim'o'j egal'a'j aŭ simil'a'j al la original'a'j. Nur la ekzempl'o'j, kiu'j klar'ig'as lingv'a'j'n regul'o'j'n pli rapid'e kaj oft'e pli bon'e ol long'a'j diskut'o'j, rest'is sam'e tia'j, kia'j ili'n don'is D^ro Zamenhof. Do malgraŭ ĉiu'j ŝanĝ'o'j ne nur la Zamenhofa en'hav'o, sed ĝis cert'a grad'o ankaŭ la Zamenhofa form'o est'as fidel'e konserv'it'a'j.

2. Ne mal'oft'e D^ro Zamenhof trakt'as en plur'a'j Respond'o'j unu afer'o'n. Jen li ripet'as okaz'e de nov'a demand'o, kio'n li pli fru'e—ebl'e en ali'a gazet'o—jam est'is dir'int'a per ali'a'j vort'o'j, jen li rigard'as la sam'a'n afer'o'n de nov'a'j vid'punkt'o'j kaj komplet'ig'as si'a'n pli fru'a'n inform'o'n. Ekzempl'e pri la skrib'ad'o kaj pres'ad'o de 'h' anstataŭ la super'sign'o li parol'as en kvar Respond'o'j, pri la uz'ad'o de la artikol'o, pri la diferenc'o inter 'kiu, tiu...' kaj 'kia, tia...' en po du Lingv'a'j Respond'o'j.

En tia'j kaz'o'j el la divers'a'j original'a'j Respond'o'j kun'pren'it'a'j est'as ekstrakt'it'a unu regul'o ĉiu'j'n ili'a'j'n esenc'aĵ'o'j'n ampleks'ant'a.

3. Koncern'e la "ton'o'n" est'as kompren'ebl'e, ke la form'o de konciz'a regul'o neces'ig'as cert'a'n decid'ec'o'n, kiu'n ni plej oft'e ne trov'as en la original'a'j Respond'o'j. Est'ant'e hom'o modest'a kaj mal'trud'em'a kaj vol'ant'e ĉiel evit'i tuŝ'o'n al la kompetent'ec'o de la Lingv'a Komitat'o, D^ro Zamenhof mult'lok'e elekt'is esprim'o'j'n, kia'j ekz. "mi opini'as, konsil'as, prefer'as, ŝajn'as al mi, ni pov'as dir'i, mi person'e evit'as, est'us pli bon'e" k. s. Tia'j'n si'n'gard'em'aĵ'o'j'n la "regul'o'j" ne pov'is konserv'i. Ili dir'as—kun mal'mult'a'j escept'o'j: Tio est'as tia! Ankaŭ per tio la respond'o'j est'as el'ig'at'a'j el la person'a sfer'o kaj efik'as al la lern'ant'o'j simil'e kiel la kutim'a'j gramatik'a'j regul'o'j, ne al'las'ant'e dub'o'n pri si'a objektiv'a ĝust'ec'o.

Est'u ankoraŭ menci'at'e, ke la libr'o III ampleks'as ĉiu'j'n ĉi supr'e nom'it'a'j'n Respond'ar'o'j'n, kaj ke ĝi est'as aranĝ'it'a laŭ la supr'e prezent'it'a'j ide'o'j de nov'a klasifik'o kaj numer'ad'o. Ke ĝi unu'e aper'is en naci'a lingv'o, okaz'is pro special'a konsider'o al la bezon'o'j de la mult'eg'ul'o'j, kiu'j ankoraŭ ne sufiĉ'e posed'as Esperant'o'n, por pov'i leg'i kun util'o tekst'o'j'n gramatik'a'j'n en ni'a lingv'o.[22] Kiel plej ampleks'a'n part'o'n la libr'o III en'hav'as komentari'o'n, kiu est'as destin'it'a serv'i part'e al komenc'int'a'j, part'e al progres'int'a'j Esperant'ist'o'j. Por tiu cel'o ĝi prezent'as komplet'ig'o'j'n, klar'ig'o'j'n kaj mal'long'a'j'n trakt'aĵ'o'j'n pri lingv'o'problem'o'j tuŝ'it'a'j per la Respond'o'j. Mult'a'j aplik'ekzempl'o'j pli'facil'ig'as la kompren'o'n de ĉiu tez'o.—

Post pri'parol'ad'o de la genez'o, bibliografi'o kaj ali'a'j kvazaŭ ekster'a'j flank'o'j rest'as trakt'end'a'j ankoraŭ divers'a'j ec'o'j intern'a'j de la Lingv'a'j Respond'o'j.

Jen la demand'o pri la aŭtoritat'ec'o de la Zamenhofaj Respond'o'j. Ĉu ili est'as oficial'a'j decid'o'j de leĝ'don'ant'o? aŭ nur opiniesprim'o'j de privat'a person'o? D^ro Zamenhof mem respond'is tiu'n demand'o'n, fort'e ne'ant'e la unu'a'n alternativ'o'n. Li dir'as en si'a 'Antaŭ'parol'o' al la libr'o I: "(Mi'a'j) Respond'o'j hav'is karakter'o'n pur'e privat'a'n, tiel sam'e kiel la respond'o'j, kiu'j'n en divers'a'j gazet'o'j don'as ali'a'j kompetent'a'j esperant'ist'o'j." kaj: "... mi de'nov'e atent'ig'as ..., ke mi'a'j Respond'o'j dev'as est'i rigard'at'a'j kiel opini'o'j kaj konsil'o'j absolut'e privat'a'j; far'i oficial'a'n decid'o'n pri tiu aŭ ali'a dub'a lingv'a demand'o hav'as la rajt'o'n nur ni'a Akademi'o, post voĉ'don'a inter'konsil'iĝ'o kun la tut'a Lingv'a Komitat'o." Tamen—jam en la komenc'o mi dir'is tio'n—D^ro Zamenhof kiel kre'int'o de ni'a lingv'o hav'as pozici'o'n tiom eminent'a'n en la Esperant'ist'ar'o, ke ni rajt'as rifuz'i li'a'n tro modest'ul'a'n kompar'o'n de si'a'j Respond'o'j kun tiu'j de "ali'a'j kompetent'a'j esperant'ist'o'j". Do ili kvazaŭ star'as en la mez'o inter oficial'a'j decid'o'j kaj konsil'o'j de privat'a person'o neniu'n lig'ant'a'j: Mi prefer'us nom'i ili'n inform'o'j don'it'a'j de (aŭtoritat'a) ekspert'o, t. e. en la plej alt'a senc'o de l' vort'o, kio'n oni nom'as en la german'o lingv'o per la jur'ist'a termin'o "Gutachten". Eĉ ankaŭ filologi'e kaj histori'e la vort'o "respond'o'j" permes'as tia'n interpret'o'n. Mi memor'ig'as nur pri la "Respons'a prudentium", la jur-instru'o'j de la plej fam'a'j romiaj[23] jur'ist'o'j, kiu'j'n ili don'is konsult'it'e en special'a'j proces-kaz'o'j. Unu'a'temp'e tiu'j "respons'a" ne hav'is dev'ig'a'n karakter'o'n, la grad'o de ili'a aŭtoritat'o de'pend'is de la reputaci'o de la respond'int'o. Sed pli mal'fru'e ili est'is aplik'at'a'j egal'e kiel leĝ'o'j kaj iom post iom ricev'is plen'a'n leĝ'ec'a'n aŭtoritat'o'n. Simil'a'n evolu'o'n hav'is kaj hav'os ankaŭ mult'a'j Zamenhofaj Respond'o'j: Origin'e don'it'e al iu'j difin'it'a'j demand'int'o'j kiel privat'a'j konsil'o'j, ili est'as publik'ig'at'a'j, dis'vast'iĝ'as, penetr'as en la gramatik'o'j'n kaj iĝ'as iom post iom firm'a posed'aĵ'o de ĉiu'j. Tiam mank'as nur, ke ankoraŭ la Akademi'o kun la Lingv'a Komitat'o deklar'as ili'n "oficial'a'j", por don'i al ili la formal'a'n sankci'o'n, kiel al lingv'oleĝ'o'j. Ĝis tiam ĉiu est'as liber'a en ili'a pri'juĝ'ad'o. Al la lern'ant'o'j de Esperant'o oni kompren'ebl'e ne pov'as koncesi'i la rajt'o'n de kritik'o. Inter la spert'a'j Esperant'ist'o'j la opini'o'j est'as supoz'ebl'e divers'a'j. Ili de'pend'as de tre subjektiv'a premis'o, nom'e de tio: kia'n rol'o'n la unu'op'ul'o atribu'as al D^ro Zamenhof en Esperant'a'j afer'o'j ĝeneral'e. Tiu'rilat'e ni hav'as "dekstr'a'n" kaj "mal'dekstr'a'n hal'o'n" en ni'a Esperant'ist'a parlament'o. Al la unu'j D^ro Zamenhof est'as—almenaŭ en Esperant'a'j afer'o'j—io simil'a, kio fond'int'o de religi'o est'as al si'a'j discipl'o'j. Ili ne toler'as apart'ig'o'n de "person'o" kaj "afer'o", kaj laŭ ili est'as tut'e ne'ebl'e, ke la Majstr'o iel erar'as. Proksim'a'j al ĉi tiu'j est'as la tiel nom'at'a'j "ĝis'ost'ul'o'j". Ili'a fundament'a princip'o est'as tre klar'e prezent'it'a en la "Tra'viv'aĵ'o'j de Ro. Ŝo." (London 1913, pĝ. 89). Tie ni leg'as: "Al tiu'j, kiu'j hav'as okul'o'j'n kaj vol'as vid'i, kiu'j hav'as orel'o'j'n kaj vol'as aŭd'i, mi don'os amik'a'n ... konsil'o'n: Pen'ad'u, kiom ebl'e, ating'i unu'ec'o'n kaj egal'ec'o'n, kiel pri la el'parol'ad'o, tiel ankaŭ pri la vort'ar'o kaj esprim'manier'o. Est'u, kiel mi, Zamenhofaj ĝis'ost'e kaj ne las'u vi'n for'log'i el vi'a "ĝis'ost'ec'o" de ne'zorg'a'j verk'ist'o'j, kiu'j spit'e de si'a'j bon'a'j intenc'o'j, tamen dis'sem'as erar'o'j'n. Leg'u la verk'o'j'n de Zamenhof, la plej spert'a esperant'ist'o el ĉiu'j, zorg'e not'u, kio'n li dir'as kaj kio'n li evit'as, el du mal'sam'a'j vort'o'j aŭ esprim'o'j el'trov'u la Zamenhof'an kaj flank'e'las'u la du'a'n; ĉio'n, kio'n far'as Zamenhof, li far'as post zorg'a medit'ad'o, kaj tiel ŝpar'ig'as al vi la pen'ad'o'n vi'n okup'i pri la kial'o'j. Blind'e sekv'u, kar'a'j "ge'ĝis'ost'ul'o'j!"

La mal'a'j ekstrem'ul'o'j inter la Esperant'ist'o'j[24] rigard'as la decid'ig'a'n rol'o'n de D^ro Zamenhof fin'it'a, kiam la lingv'o de li kre'it'a iĝ'is kvazaŭ mem'flug'pov'a. Laŭ ili jam en la moment'o de ĝi'a en'mond'ig'o aŭ iom post'e—ebl'e ĉe la oficial'ig'o de la "Fundament'o" (1905)—ĝi'a aŭtor'o de'met'is ĉiu'n person'a'n rajt'o'n pri si'a kre'aĵ'o kaj rezign'is pri ĉia influ'o al ĝi'a evolu'ig'o. Kio'n ajn li verk'is, konsil'is, korekt'is, aprob'is ktp. krom la "Fundament'o", est'as nur verk'o'j privat'a'j, kiu'j'n oni pov'as rigard'i kiel model'a'j'n, sed ne kiel dev'ig'a'j'n. Al ĉi tiu parti'o "mal'dekstr'a" aparten'is—D^ro Zamenhof mem; la last'a fraz'o est'as cit'aĵ'o laŭ li'a 'Antaŭ'parol'o' al la Fundament'o.[25]

Laŭ mi'a opini'o la plej bon'a voj'o est'as en la mez'o. Ni nek al'pens'u al D^ro Zamenhof super'hom'a'j'n kapabl'o'j'n, nek rigard'u li'n kiel sen'influ'a'n person'o'n privat'a'n. Li est'is hom'o, do li pov'is erar'i, sed li est'is hom'o tiom eminent'a, ke ni pov'as fid'i li'a'j'n vort'o'j'n pli ol tiu'j'n de ali'ul'o'j. Do unu el la plej fort'a'j argument'o'j por la ĝust'ec'o de io en ni'a lingv'o est'u kaj rest'u: "Tio'n dir'is, konsil'is aŭ ĉiam uz'is la Majstr'o!" Ali'flank'e ni per tio ne for'don'u la rajt'o'n pens'i ankaŭ ne'de'pend'e, ni ne lig'u ni'n, sekv'i blind'e al ĉio, kio'n D^ro Zamenhof opini'is bon'a. Ni konserv'u al ni la liber'ec'o'n, kie ajn ni post zorg'a pri'pens'ad'o ven'is al ali'a rezult'o ol li, pov'i esprim'i tio'n kaj tiel don'i stimul'o'n al nov'a fund'a esplor'ad'o de la dub'a demand'o, ĝis kiam ĝi'n definitiv'e solv'as unu de ni'a'j plej alt'a'j aŭtoritat'o'j, la oficial'a aŭ la ne'oficial'a: la Akademi'o aŭ la Esperant'ist'ar'o. Cert'e tia'j kaz'o'j est'as tre'eg'e mal'oft'a'j kaj koncern'as nur relativ'e ne'grav'a'j'n afer'o'j'n[26]. Se efektiv'e en tia kaz'o unu de ni'a'j plej alt'a'j instanc'o'j iam decid'us ali'e ol D^ro Zamenhof kaj ne'konform'e al la lingv'o'kutim'o per li iniciat'it'a, tio cert'e ne est'us kontraŭ'a al la intenc'o'j, kiu'j'n li hav'is don'ant'e si'a'n neniel dev'ig'a'n Respond'o'n.

Unu el li'a'j ĉef'princip'o'j ja est'is: Ni ne katen'u ni'n sen'bezon'e aŭ tro fru'e! Kelk'foj'e li esprim'is tiu'n pens'o'n en la Lingv'a'j Respond'o'j. Sam'e kiel dum li'a vojaĝ'o, laŭ la raport'o de s^in'o Hankel, li oft'e dir'is al la demand'int'o'j: "Ambaŭ esprim'o'j est'as ĝust'a'j", tiel li ankaŭ en la Lingv'a'j Respond'o'j inklin'as evit'i decid'o'n inter du ebl'o'j. Eĉ kiam li mem nepr'e prefer'as la unu'n alternativ'o'n, li tamen tial ne ĉiam kondamn'as la ali'a'n.[27] Li demand'as: "En tia'j okaz'o'j, kie kelk'a liber'ec'o al'port'os al ni neni'a'n mal'util'o'n, kial ni dev'us sen'bezon'e ni'n mal'liber'ig'i?" [I, 38; III, Iv]. Laŭ tio li permes'as la uz'ad'o'n de divers'a'j sam'signif'a'j form'o'j, "se ili nur ne est'as kontraŭ la leĝ'o'j de ni'a lingv'o aŭ kontraŭ la logik'o aŭ kompren'ebl'ec'o" [I, 11; III, II]. Ankaŭ ĉi tiu "kadr'o" est'as ankoraŭ sufiĉ'e vast'a. Por ke en ĝi ne pov'u ekzist'iĝ'i mal'util'a stat'o de sen'regul'ec'o, li atent'ig'as (en special'a kaz'o) al la last'a kontrol'il'o: "Se iam la liber'ec'o ... far'iĝ'os por ni tro ĝen'ant'a, kaj la viv'o mem ne decid'os iom post iom ..., tiam ni propon'os al la Lingv'a Komitat'o, ke ĝi don'u al ni ... ekskluziv'ig'a'n decid'o'n" [I, 41 a); III, V]. Tamen li tim'as pli la mal'util'a'j'n sekv'o'j'n de "ne sufiĉ'e matur'a'j dekret'o'j" ol la "embaras'o'n de riĉ'ec'o", kiu'n pov'as kaŭz'i la toler'em'o [II, 17; III, III].

Ĵus ni cit'is fraz'o'n el Lingv'a Respond'o, en kiu D^ro Zamenhof nom'as kiel grav'a'j'n abstrakt'a'j'n aŭtoritat'o'j'n por la decid'ad'o, ĉu io est'as ĝust'a aŭ ne, la leĝ'o'j'n[28] de ni'a lingv'o, la logik'o'n kaj la kompren'ebl'ec'o'n. Se ni ankoraŭ al'don'as la tiel nom'at'a'n "lingv'o'sent'o'n", la Esperant'a'n lingv'o'kutim'o'n kaj la ĝeneral'a'j'n lingv'o'leĝ'o'j'n[29] tiam ni nom'is la ĉef'a'j'n mezur'il'o'j'n uz'end'a'j'n ĉe la esplor'o de lingv'a problem'o. Ili'a'j rol'o'j ĉe tio ne est'as tut'e egal'a'j kaj kelk'foj'e okaz'as, ke, sekv'ant'e la unu'n, oni ricev'as rezult'o'n, kiu pli-mal'pli ofend'as la ali'a'n. Kiam la argument'o'j 'por' kaj 'kontraŭ' est'as sam'e fort'a'j, oni dev'as aŭ rezign'i pri ĉiu solv'o, deklar'ant'e permes'it'a'j ambaŭ ebl'o'j'n, aŭ decid'iĝ'i, al kiu oni don'u la prefer'o'n. Tia'j konflikt'o'j okaz'as precip'e inter la leĝ'o'j de la logik'o kaj la ĝis'nun'a lingv'o'kutim'o aŭ—kio signif'as oft'e la sam'o'n—inter la postul'o'j de teori'o kaj praktik'o. Por tia'j kaz'o'j de dub'o D^ro Zamenhof don'as al ni valor'a'j'n konsil'o'j'n en la Lingv'a'j Respond'o'j. Jen kelk'a'j cit'aĵ'o'j iom mal'long'ig'it'a'j: "Kiam la logik'o ne don'as al ni respond'o'n tut'e klar'a'n kaj sen'dub'a'n, kiu ne ofend'us ni'a'n lingv'a'n sent'o'n, ni dev'as pen'i konform'ig'i ni'n al la ekzist'ant'a'j kutim'o'j" (t. e. de la naci'a'j lingv'o'j) [II, 26/27; III, Vi'i]. Sed ali'lok'e li dir'as, ke Esperant'o ne pov'as sekv'i la "natur'a'n leĝ'o'n" de la "mal'regul'aĵ'o'j kaj mal'facil'aĵ'o'j" de la naci'a'j lingv'o'j [II, 13; III, X].—Pri lingv'o'kutim'o kaj logik'o: "En Esperant'o ĉio, kio est'as uz'at'a de la pli'mult'o de bon'a'j verk'ist'o'j, dev'as est'i rigard'at'a kiel bon'a, se ĝi eĉ ne est'as absolut'e logik'a" [I, 3; III, XII]. Tiam li parol'as pri "la util'ec'o de long'a ekzerc'iĝ'ad'o", kaj la danĝer'o'j de tro'a'j postul'o'j rilat'e al "absolut'a logik'o" [I, 3; III, XII]. "Komun'a ĝis'nun'a uz'ad'o dev'as lud'i pli grav'a'n rol'o'n ol sek'e teori'a logik'ec'o" [II, 20; III, XIII]. Ali'flank'e "en Esperant'o la "ne'kutim'ec'o" ne prezent'as grav'a'n kaŭz'o'n por ne'uz'ad'o" [I, 22; III, XIV]. Dum li nom'as en unu Respond'o "sen'frukt'a kaj danĝer'a" la sekv'ad'o'n de nur teori'a'j princip'o'j sen demand'ad'o pri la praktik'a signif'o [II, 10; III, XV], li dir'as en ali'a, ke "la teori'a vid'punkt'o en Esperant'o oft'e ne pov'as est'i sever'e observ'at'a, sed neniam pov'as est'i rigard'at'a kiel "erar'a"." [II, 9; III, XVII]. Oni do vid'as, ke li, mal'inklin'a al ĉia dogm'em'o aŭ pedant'ec'o, difin'as just'e kaj raci'e la reg'o'lim'o'j'n de la princip'o'j mal'amik'a'j.—

Ni jam dir'is, kiel energi'e D^ro Zamenhof proced'is en la mal'nov'a'j Lingv'a'j Respond'o'j kontraŭ la ŝanĝ- kaj re'form-em'ul'o'j. Precip'e kontraŭ tiu'j ambici'ul'o'j kaj pseŭdo'patriot'o'j, kiu'j vol'as sub'ig'i Esperant'o'n al si'a person'a aŭ naci'a gust'o, direkt'iĝ'as li'a defend-atak'o [II, 29/30, 31/33; III, XVIII-XXI]. "Am'o kaj zorg'o por ni'a afer'o", jen la motiv'o'j, kiu'j ig'as li'n tiel fort'e batal'i "kontraŭ ĉia sen'neces'a re'form'o" [II, 30; III, XIX].

Tamen li tut'e ne est'as kontraŭ'progres'em'a. Klar'e li montr'as la voj'o'n de prudent'a evolu'o por ni'a lingv'o, la voj'o'n al ĝi'a pli'bon'ig'o kaj pli'vast'ig'o. Ĝi est'as la ĝeneral'e kon'at'a voj'o de la "arĥaism'o'j kaj neolog'ism'o'j", kia li pri'skrib'is ĝi'n en la 'Antaŭ'parol'o' al la Fundament'o kaj en si'a'j Iv'a kaj Vi'a kongres'parol'ad'o'j.

Ankaŭ pri la iniciat'rajt'o de la unu'op'a Esperant'ist'o li don'as klar'a'j'n inform'o'j'n. [I, 37 post c), 45; III, XXIII.]

Ĉi tiu'okaz'e li esprim'as ankaŭ si'a'n opini'o'n pri la task'o de ni'a'j plej alt'a'j lingv'a'j instituci'o'j. Pro ili'a aktual'ec'o mi cit'as jen'a'j'n part'o'j'n el tiu Respond'o: "Pro la bon'o de ni'a afer'o la Lingv'a Komitat'o dev'as est'i tre si'n'gard'a kaj akcept'i nur tio'n, kio'n ĝi trov'as tut'e sen'danĝer'a, efektiv'e grav'a kaj sen'dub'e util'a". "La Lingv'o komitat'o hav'as la rajt'o'n permes'i en la lingv'o ĉio'n, kio'n ĝi trov'os neces'a .... Sed mi opini'as, ke la ver'a cel'o de la Lingv'a komitat'o tut'e ne konsist'as en ia facil'anim'a eksperiment'ad'o sen grav'a neces'ec'o; ju mal'pli ni okup'os ni'a'j'n kap'o'j'n per divers'a'j "pli'bon'ig'o'j", kaj ju pli ni simpl'e propagand'os kaj riĉ'ig'os la lingv'o'n, des pli bon'e est'os".—

Ne est'is ebl'e en la lim'o'j de ĉi tiu artikol'o el'tir'i kaj pri'parol'i ĉiu'j'n bon'eg'a'j'n konsil'o'j'n de ĝeneral'a signif'o dis'ŝut'it'a'j'n inter la mult'a'j'n Lingv'a'j'n Respond'o'j'n. Mi elekt'is la pli grav'a'j'n laŭ mi'a opini'o.

Pri la special'a'j decid'o'j aŭ regul'o'j en'ten'it'a'j en la Respond'o'j sufiĉ'u mal'mult'a'j vort'o'j. La pli grand'a part'o de ili est'as konform'a al la nun'a ĝeneral'a lingv'o'kutim'o de bon'a'j aŭtor'o'j. Tamen rest'as ankoraŭ sufiĉ'o por surpriz'i la Esperant'ist'o'n ne jam kon'ant'a'n la Lingv'a'j'n Respond'o'j'n. Ebl'e est'as nov'e al kelk'iu, ke D^ro Zamenhof instru'as: "Anstataŭ sid'iĝ'u est'as pli bon'e dir'i sid'ig'u vi'n aŭ ek'sid'u" [I, 13; III, 37]; per ge- oni pov'as nom'i eĉ ankaŭ iu'n plus li'a'n tut'a'n famili'o'n (ekz. ge'tajlor'o'j[30]) [I, 6; III, 38]; en special'a'j kaz'o'j ankaŭ la vort'o io pov'as ricev'i la plural'a'n j-on (i'o'j) [I, 18; III, 58] kaj post tra kaj kontraŭ oni pov'as uz'i ankaŭ la akuzativ'o'n [I, 27; III, 93]; oni'n kaj oni'a est'as form'o'j tut'e regul'a'j; cert'a signif'as krom si'a ĉef'a senc'o ankaŭ iu (difin'it'a) [II, 26; III, 20]; la esprim'o'j: mi kon'as tiom hom'o'j'n kaj ... tiom da hom'o'j est'as teori'e egal'e bon'a'j [II, 29; III, 66.].—

Mi ne bezon'as atent'ig'i, ke la plej riĉ'a font'o, el kiu ni pov'as ĉerp'i kon'o'n pri tio, kio'n ni'a Majstr'o opini'is ĝust'a en ni'a lingv'o, est'as li'a'j literatur'a'j verk'o'j (original'o'j, traduk'o'j, parol'ad'o'j), sed krom la Fundament'o li'a'j Lingv'a'j Respond'o'j est'as tiu font'o, el kiu la ĉerp'ad'o est'as plej facil'a kaj plej fid'ind'a. Ni pov'as ĝoj'i, ke ni hav'as ĉi tiu'n trezor'o'n, kaj dank'i al ĝi'a donac'int'o per tio, ke ni ne nur mem zorg'e stud'as ĝi'n, sed ankaŭ kon'ig'as kaj laŭ'ebl'e util'ig'as ĝi'n al la ceter'a'j, precip'e al la nov'a'j, sam'ide'an'o'j.

Pri'trakt'i kaj re'memor'ig'i la unu'a'j'n jar'o'j'n de la Esperant'o-mov'ad'o ne est'as mal'grav'a afer'o, kiel mult'a'j ebl'e unu'a'vid'e opini'as. Ĉar tio koncern'as la evolu'o'n de l' ide'o de mond'help'lingv'o ĝeneral'e. Krom'e, la grav'a'j fakt'o'j de pas'int'a'j temp'o'j montr'u, kiel oni en est'ont'ec'o plej-sukces'e uz'u la energi'o'n por pli'fortik'ig'i la mov'ad'o'n. Ĉiu mov'ad'o, tut'e egal'e, ĉu grav'a aŭ ne, bezon'as ag'em'ul'o'j'n entuziasm'a'j'n kaj persist'em'a'j'n kun ne'lac'ig'ebl'a vol'o antaŭ'e'n'puŝ'i la afer'o'n ĝis plen'a sukces'o. Tial mi ne pov'as prezent'i la sekv'ant'a'j'n lini'o'j'n ne cit'ant'e nom'o'j'n de fervor'a'j antaŭ'batal'ant'o'j, ĉar sufiĉ'e oft'e la person'o'j est'as ident'a'j eĉ kun la organiz'aĵ'o'j mem. Inter la unu'a'j pionir'o'j de Esperant'o en Leipzig est'as S^ro Oberstudienrat prof. Schauerhammer, kiu kun si'a koleg'o Hartmann vizit'is—1902—pro franc'lingv'a'j stud'o'j Grenobl'e. Tie'a rektor'o de l' Dijon-a universitat'o, S^ro Boirac, propagand'is Esperant'o'n. Li favor'ig'is ambaŭ sinjor'o'j'n por ni'a afer'o. Re'ven'int'e hejm'e'n, Hartmann rest'is favor'a al Esperant'o, tamen li ne propagand'is ĝi'n publik'e; li est'is okup'it'a per kontraŭ'alkohol'a'j cel'ad'o'j. Pet'o'j'n je sub'ten'o li respond'is per la vort'o'j: Se mi don'us la mal'grand'a'n fingr'o'n, vi pren'us ebl'e mi'a'n tut'a'n man'o'n. Dum'e Schauerhammer far'iĝ'is ni'a adept'o kaj publik'ig'is en la unu'a'j german'a'j por'esperant'a'j broŝur'o'j si'a'n nom'o'n kiel inform'ant'o. Li ankaŭ iniciat'is por'esperant'a'n ilustr'it'a'n artikol'o'n de D^ro Dittrich en la mult'kon'at'a Leipzig-a "Illustrirte Zeitung" je la januar'o 1903. Tiu ĉi publik'ig'aĵ'o est'is kvazaŭ sem'o; dank' al ĝi mult'a'j re'gajn'is konfid'o'n al inter'naci'a lingv'o perd'it'a'n pro pere'o de Volapük; ali'a'j stud'is Esperant'o'n, ekzempl'e S^ro Stadtamtmann Büschel.

Artikol'o de l' kon'at'a pacifist'o Fried, aper'int'a 1902 en la semajn'a ĵurnal'o "Di'e Woche", instig'is S^ro'n veterinar'o'n Trummlitz—tiam stud'ant'a'n en Stuttgart—lern'i Esperant'o'n per mem'instru'ad'o laŭ libr'o de Fried. En Stuttgart li ankaŭ hazard'e kon'at'iĝ'is kun S^ro libr'ist'o Maier-Crossen, kiu jam est'is Esperant'ist'o. Ambaŭ re'ven'int'e al Leipzig part'o'pren'is en kaf'ej'o Bauer rond'o'n, en kies centr'o star'is S^ro'j D^ro Blachstein kaj Mielck.

Ver'ŝajn'e en la jar'o'j 1900 aŭ 1901 S^ro D^ro med. Blachstein en la libr'ej'o Luci'us, Otto Schill-strat'o, ek'vid'is en montr'a fenestr'o libr'et'o'n de Trompeter pri Esperant'o. Li aĉet'is ĝi'n kaj trov'is la en'hav'o'n tre praktik'a. Pro tio li port'is ĝi'n ĉiam en la poŝ'o kaj lern'is tia'manier'e Esperant'o'n. Li rekomend'is la afer'o'n—kiel oni rekomend'as bon'a'n teatr'aĵ'o'n—al si'a'j kon'at'o'j, precip'e al D^ro Zumpe, sindik'o ĉe Deutsche Bank en Dresden kaj D^ro Planitz en Kamenz tiam stud'ant'a'j kun li leĝ'a'n scienc'o'n. Ili, kiel ankaŭ mult'a'j ali'a'j, ne far'iĝ'is ver'a'j Esperant'ist'o'j. Post'e D^ro Blachstein en sam'a libr'ej'o aĉet'is la Esperant'a'n broŝur'o'n de Einstein kaj ĝi li'n tut'e konvink'is pri la valor'o de inter'naci'a lingv'o. Tial, kiam li lud'is skat'o'n en kaf'ej'o Bauer, li ankaŭ ĉe tie'a'j kon'at'o'j propagand'is Esperant'o'n. Tiu'okaz'e li kon'at'iĝ'is kun privat'scienc'ul'o W. B. Mielck. Ek'est'is nun okaz'o parol'i en kaj pri Esperant'o; ĉar la nov'a kon'at'o okup'is si'n jam de'post 1887 pri Esperant'o. La fundament'o por la mov'ad'o nun est'is star'ig'it'a; ĉar ambaŭ sam'ide'an'o'j aranĝ'is rond'et'o'n de Esperant'em'a'j person'o'j kaj aprob'ant'o'j de l' inter'naci'a lingv'o, inter ili Maier-Crossen, Trummlitz, D^ro Harrach, Hauptvogel, Büschel, Helebrandt. Jam est'is progres'o, ke la semajn'a rond'o kun'ven'is je rezerv'it'a tabl'o en kaf'ej'a salon'o. Je tiu temp'o D^ro Blachstein far'is la unu'a'n publik'a'n parol'ad'o'n pri Esperant'o antaŭ stenograf'o'j en Rosentalkasino. Prof. Schauerhammer ĉe'est'is kaj komunik'is si'a'j'n Esperant'a'j'n spert'o'j'n.

Pli post'e—1905—D^ro Blachstein en Rosentalkasino por stenograf'o'j aranĝ'is ses'lecion'a'n Esperant'a'n kurs'o'n laŭ lern'o'libr'et'o de Mielck. La kurs'o est'is vizit'at'a de ebl'e 20 person'o'j, el kiu'j nur mi rest'is kiel Esperant'ist'o kaj—aranĝ'int'e en decembr'o 1905 kurs'o'n kun 8 koleg'o'j mi'a'j—al'iĝ'is en 1906 al rond'o en kaf'ej'o Bauer. Tie iom post iom pli'iĝ'is la dezir'o laŭ'plan'e kaj sistem'e ekzerc'i la uz'ad'o'n de Esperant'o. Por tiu ĉi cel'o kun'ven'is la 1^an de juni'o 1906 en restoraci'o Stieglitzens Hof la rond'an'o'j kaj ali'a'j Esperant'ist'o'j nom'e: Büschel, Petzold, Mielck, Schulz, Aurig, D^ro Blachstein, Süss, Reichardt, frat'o'j Brun'o kaj Hug'o Hesse, Günther, Ramm. La kun'ven'int'o'j fond'is Esperant'a'n grup'o'n nom'ant'e ĝi'n laŭ propon'o de D^ro Blachstein "Esperant'o-Societ'o Leibniz" por honor'i la filozof'o'n Leibniz kiu—laŭ tiam'a konvink'o—mem okup'is si'n pri inter'naci'a lingv'o. Prezid'ant'o de tiu ĉi societ'o nun est'is S^ro Büschel. Flank'e de tiu ĉi ag'ad'o ir'is la klopod'o'j de l' prezid'ant'o de "Nov'a Grup'o", S^ro Stephan, kiu laŭ si'a propr'a sci'ig'o est'is Esperant'ist'o de'post 1902. Jam en la unu'a'j jar'o'j ĉiu'j serioz'a'j Esperant'ist'o'j ne daŭr'e inter'rilat'is kun li. Stephan fanfaron'e reklam'is Esperant'o'n, plej'part'e si'n nutr'is de tia labor'o kaj per mal'bon'a'j ag'ad'o'j sen'kredit'ig'is la Esperant'a'n afer'o'n. La jen'a'j lini'o'j el protokol'libr'o de Stephan-a organiz'aĵ'o karakteriz'u la tiam'a'n situaci'o'n: La Saksa Esperant'ist'a Lig'o—je iniciat'o de l' prezid'ant'o S^ro Stephan—est'as ŝanĝ'it'a en nun'a Saksa Turing'a Esperant'ist'a Lig'o. La tut'a gvid'ad'o de l' instru'ad'o—ankaŭ ĉio kio ajn okaz'is en la lig'o—est'is en la man'o'j de Stephan. Kiel kas'ist'o kaj sekretari'o funkci'is S^ro'j Heimann kaj Hartmann, kiu'j tamen nur est'is la sen'vol'a'j statist'o'j de Stephan; ili neni'e hav'is en'rigard'o'n, ĉar ĉio'n far'is Stephan por hav'ig'i profit'o'j'n en si'a'n propr'a'n poŝ'o'n.

El'ig'it'e (1907) el la Saksa Turing'a Lig'o, Stephan fond'is en sam'a jar'o la Lig'o'n de German'a'j Esperant'ist'o'j (V. D. E.). Plu'a'j fond'aĵ'o'j sub la nom'o "Nov'a Grup'o" ripet'iĝ'is kaj ali'a'j entrepren'o'j sekv'is. Sed sufiĉ'e pri tio.

Tia'j okaz'int'aĵ'o'j mal'facil'ig'is al la Esperant'ist'ar'o la labor'o'n; tio'n, kio'n Stephan dis'ig'is, ali'a'j kiel Trummlitz, D^ro Liesche, Kötz ktp. prov'is de'nov'e kun'ig'i por re'e kredit'ig'i kaj fortik'ig'i ni'a'n mov'ad'o'n. Trummlitz, D^ro Liesche kaj ali'a'j ven'is el Stephan-aj organiz'aĵ'o'j al societ'o "Leibniz".

S^ro Kötz est'is lern'int'a Esperant'o'n en Brüssel ĉe la Université libr'e en 1900-1902. Tie ĉi instru'is prof. Blanjean Esperant'o'n sen lern'o'libr'o nur laŭ Berlitz-metod'o. La fanfaron'a reklam'o de Stephan atent'ig'is Kötz post li'a re'ven'o al Leipzig en novembr'o 1906 pri Esperant'o; li vizit'is tial entrepren'o'j'n de Stephan, tamen ne al'iĝ'is al ili. Kaj kiam komenc'e de 1907 prof. Ostwald en Rosentalkasino est'is far'int'a publik'a'n parol'ad'o'n pri Esperant'o, S^ro Kötz re'e ven'is al Stephan, ĉar ali'a'j ŝajn'e ne labor'is por dis'vast'ig'o de Esperant'o. Tamen la spert'o'j ankaŭ al li montr'is, ke daŭr'a labor'ad'o kun Stephan ne est'is ebl'a; kaj tial S^ro Kötz ĉes'is (1907) la rilat'o'j'n al Stephan kaj labor'is nur ankoraŭ por iam'a'j Stephan-aj organiz'aĵ'o'j, nom'e Esperant'o-grup'o "Zamenhof" (fond'it'a 1906) kaj Saksa Turing'a Lig'o (fond'it'a la 8^an de nov. 1906 de 4 person'o'j) kiu'j'n ambaŭ li prezid'is.

Kvankam nun publik'e propagand'is ni'a'n lingv'o'n precip'e la Esperant'o-grup'o'j, rest'is sufiĉ'a kamp'o por la individu'a labor'o.

Ekzempl'e D^ro Liesche varb'is en scienc'a'j rond'o'j, kaj por rapid'ig'i la progres'ad'o'n Esperant'a'n, li en tro'a ideal'ec'o kaj ofer'em'o for'las'is si'a'n kemi'ist'a'n ofic'o'n, por akcept'i la redakt'ad'o'n de German'a Esperant'ist'o en Berlin!

S^ro D^ro Steche, pri kies ag'ad'o la antaŭ'parol'o kaj la al'don'o en'hav'as la detal'o'j'n, help'is en ne'forges'ebl'a manier'o jam 1907 al Leipzig-aj Esperant'ist'o'j. Okaz'e de si'a afrik'a vojaĝ'o li ankaŭ interes'is por Esperant'o la german'a'n ministr'o'n de koloni'a'j afer'o'j.

En saksa parlament'o la advokat'o S^ro D^ro Zöphel atent'ig'is la deput'at'o'j'n kaj la reg'ist'ar'o'n pri la kresk'ant'a valor'o de l' mov'ad'o de inter'naci'a lingv'o, antaŭ ol D^ro Steche daŭr'ig'is tio'n dum la sekv'ant'a'j jar'o'j.

Por montr'i bild'o'n pri la labor'o de la organiz'aĵ'o'j Esperant'ist'a'j mi don'as kelk'a'j'n detal'o'j'n el la akt'o'j de Esperant'o-societ'o "Leibniz".

En'spez'o'j (en M)
	1906	1907
kotiz'aĵ'o'j	49	289
kurs'o'j Esp.	54	214
donac'o'j	34	66
lern'o'libr'o'j	6	49
stel'o'j	7	16
ŝuld'o'j	10	32
	160	666

El'spez'o'j (en M)
	1906	1907
Esp. gazet'o'j	35	55
anonc'o'j por kurs'o'j ktp.	18	111
lern'o'libr'o'j, propagand'il'o'j	19	107
propagand'o, afiŝ'o'j	18	126
ofic'ej'o en Verkehrsverein	—	20
stel'o'j	19	7
inventar'o	39	—
afrank'o	5	44
kotiz'aĵ'o al G. E. S.	—	126
divers'aĵ'o'j	7	70
	160	666

La unu'op'a'j sum'o'j montr'as—1906 nur por du'on'jar'o pro fond'iĝ'o je 1. 6. 1906—ke eĉ per mal'grand'a'j mon'rimed'o'j (jar'kotiz'aĵ'o 6 M inkluziv'e sen'pag'a liver'ad'o de Esp. gazet'o) oni prov'is per propagand'o for'ig'i la indiferent'ec'o'n kaj la antaŭ'juĝ'o'j'n kontraŭ Esperant'o. Oni risk'is por tio en la unu'a'j jar'o'j deficit'o'n, opini'ant'e ke la ofer'em'o ĉiam rest'os kaj la en'spez'o'j pli'kresk'os.

Per kurs'o'j kaj per publik'a'j propagand'parol'ad'o'j oni atak'is la Leipzig-an loĝ'ant'ar'o'n.

Kelk'a'j el la kurs'o'j est'is sen'pag'a'j kaj bon'e vizit'at'a'j; ceter'e la honorari'o pag'it'a de la lern'ant'o'j est'is tre mal'alt'a, maksimum'e 3 M. La sam'ide'an'o'j gvid'is la kurs'o'j'n sen'pag'e; ili'a'j nom'o'j: D^ro Blachstein, Schauerhammer, Büschel, Fallot (f^in'o), Becker, Havelka, Kässner, Wolf, D^ro Dietterle, Petzold.

Rimark'ind'e est'as, ke prof. D^ro Dietterle, la nun'a direktor'o de l' Saksa Esp.-Institut'o, varb'it'a por Esp. dum la 4^a inter'naci'a kongres'o en Dresden, vizit'is en septembr'o 1908 la kun'ven'o'j'n de l' societ'o "Leibniz", lern'is per tio la lingv'o'n kaj post'e en sam'a jar'o gvid'is 2 kurs'o'j'n.

El tiu ĉi epok'o est'as cit'ind'a'j jen'a'j publik'a'j parol'ad'o'j: la 2^an de oktobr'o 1906 en Stieglitzens Hof: prof. Schauerhammer pri la help'lingv'o Esperant'o. La parol'ad'o instig'is mult'a'j'n person'o'j'n part'o'pren'i Esp. kurs'o'n. La 14^an de februar'o 1907 en Rosentalkasino: universitat'a prof. D^ro Ostwald pri inter'naci'a help'lingv'o kaj Esperant'o. La parol'ad'o est'is aranĝ'it'a de societ'o "Leibniz" kun'e kun akademi'a scienc'a unu'iĝ'o "Gabelsberger". Ebl'e 400 person'o'j ĉe'est'is kaj la ĉiu'tag'a'j gazet'o'j, kiu'j tiam kiel ankaŭ hodiaŭ ne el si mem propagand'is ni'a'n lingv'o'n, favor'e raport'is pri la impres'a parol'ad'o. La fam'a scienc'ul'o jam tiam alud'is kelk'a'j'n tiel'nom'it'a'j'n "korekt'ind'aĵ'o'j'n"; tamen la praktik'o pruv'is ili'n tut'e ne neces'a'j. En la diskut'o ankaŭ la reprezent'ant'o de l' industri'o, S^ro komerc'konsil'ant'o Habenicht, aprob'is Esperant'o'n. Nur la oficial'a universitat'scienc'ul'ar'o ne ĉe'est'is aŭ silent'is. Ĝi aper'ig'is la 20^an de april'o 1907 kontraŭ'esperant'a'n broŝur'o'n: "Zur Kritik der künstlichen Weltsprachen". (Straßburg, Trübners Verlag.) La verk'int'o'j de l' broŝur'o est'is la universitat'a'j profesor'o'j Brugmann kaj Leskien. Ali'flank'e D^ro Blachstein 1911 far'is en la universitat'o la unu'a'n preleg'o'n pri art'e'far'it'a'j lingv'o'j konsider'ant'e precip'e Esperant'o'n.

La du'a inter'naci'a Esp. kongres'o, 1906 en Genf, est'is vizit'at'a de Petzold kaj la tri'a, 1907, en Cambridge, de prof. Schauerhammer kaj Petzold. Ili raport'is publik'e pri tiu'j ĉi manifest'o'j kaj tiel akcel'is la mov'ad'o'n.

La ali'a'j organiz'aĵ'o'j, reprezent'it'a'j de Kötz kaj de Stephan, ag'is sam'manier'e. Stephan laŭ si'a dir'o (vid'u "Sub la verd'a standard'o", januar'o 1907, no. 1) far'is dum la last'a kvar'on'jar'o de 1906 30 parol'ad'o'j'n pri Esperant'o plej'part'e en unu'iĝ'o'j, kaj aranĝ'is 11 kurs'o'j'n.

Jam baldaŭ aper'is en Leipzig Esperant'a'j pres'aĵ'o'j: Lern'o'libr'et'o de Mielck en "Miniaturbibliothek"; en el'don'ej'o de Uhlig (1907) la lern'o'libr'o de Büschel. De Stephan est'u citat'a'j li'a'j unu'a'j gazet'et'o'j, ekz. "Sub la verd'a standard'o" kaj "La Saksa Esperant'ist'o"; ambaŭ aper'int'a'j 1907.

Jen'a'j gazet'o'j jam 1906 publik'ig'is artikol'o'j'n en kaj pri Esperant'o: "Weltwarte", "Mond'o". Ili'n sekv'is en 1907 la "Handels-Akademi'e" kaj "Kontorfreund".

Nur unu'numer'a'n gazet'o'n "Monat'o" aper'ig'is la bank'ofic'ist'o Becker; aĉet'int'e man'pres'il'o'n li est'is verk'ant'o, kompost'ist'o, pres'ist'o, bind'ist'o, el'don'ist'o kaj libr'ist'o en unu person'o. Sed malgraŭ la ne'grand'a'j el'spez'o'j la entrepren'o ne sukces'is. Ja, est'as oft'e faŭk'o inter iluzi'o kaj real'iĝ'o! Tamen la propagand'ant'o ne mal'esper'u; sed cel'konsci'e daŭr'ig'u si'a'n labor'o'n!

Jen ali'a spert'aĵ'o: La Esp.-societ'o "Leibniz" 1906 al'iĝ'is al Verkehrsverein kaj aranĝ'is en ties ofic'ej'o Esp.-inform'ej'o'n. Dum la temp'o kiam la direktor'o kaj la sekretari'in'o est'is favor'a'j al Esperant'o kaj zorg'is por propagand'o, la inter'rilat'o'j est'is help'o por ni'a afer'o. Tamen la person'o'j ŝanĝ'iĝ'is kaj tial la rilat'o'j je fin'o de 1914 ĉes'is. Ne kaŭz'o por mal'ĝoj'o; ĉar i. a. per parol'ad'o de prof. Schauerhammer je 23^an de febr. 1908 kelk'a'j por'fremd'ul'a'j rond'o'j est'is varb'it'a'j por Esperant'o.

La kronik'o ne pov'as ignor'i la iam'a'n entrepren'o'n "Centr'a Komerc'ej'o por Esperant'uj'o" de Johannes Heyn, Thomasring 6 kaj ties special'a'n fak'o'n: "Esperant'o-institut'o Heyno". La grandioz'a'j plan'o'j ne far'iĝ'is real'aĵ'o. En Barcelona, dum la inter'naci'a Esp. kongres'o 1909, S^ro Heyn est'is riprezentata mult'eg'kost'e, tamen la en'spez'o'j por komerc'aĵ'o'j ne daŭr'is. En Leipzig li'a Institut'o aranĝ'is ne ŝpar'ant'e mon'o'n impres'plen'a'j'n propagand'kun'ven'o'j'n kaj bon'e vizit'it'a'j'n kurs'o'j'n en la unu'a temp'o. Per tia'j kurs'o'j est'is varb'it'a S^ro Bennemann (1909), kiu post'e aranĝ'is Esp. kurs'o'n en Leipzig-a instru'ist'ar'o. Tiu'n part'o'pren'is i. a. S^ro Rössel (1910). Kvankam Heyn en D^ro Linse hav'is bon'a'n propagand'ist'o'n kaj organiz'ant'o'n, krom'e en Karl Steier lert'a'n redaktor'o'n por "La Du'on'monat'a" Esp.-gazet'o, li'a entrepren'o ne pov'is est'i daŭr'a. Li dev'is likvid'i, kvankam la tiam'a'j grup'o'j (instru'ist'ar'o, liber'student'ar'o Zamenhof, Leibniz kaj Heyno) la Heyn-Institut'o'n de 3. 1. 1911 ĝis 5. 1. 1912 rilat'e al instru'ad'afer'o'j sub'ten'is.

Heyn perd'is si'a'n tut'a'n kapital'o'n, mult'a'j'n mil'o'j'n da Mark'o'j, kiu'j'n li hav'ig'is al si per labor'o en bon'a ofic'o ĉe la ĉokolad'firm'o Rüger. Nun tiu ĉi hom'o kun si'a'j alt'a'j cel'o'j ripoz'as en la ter'o. Li'a ag'ad'o antaŭ'e'n'puŝ'is la Esp. mov'ad'o'n ankaŭ en Leipzig. Ebl'e en est'ont'a'j temp'o'j komerc'ist'o'j rikolt'os kio'n Heyn tro fru'e ek'pen'is real'ig'i, kvankam la fundament'o'j tiam ne est'is sufiĉ'e fortik'a'j por tio.

Opini'ant'e ke kun'ig'it'a'j fort'o'j pov'as kre'i pli mult'e ol unu'op'a'j, jen'a'j grup'o'j: Zamenhof, Leibniz, Verd'a Stel'o, Nov'a Grup'o kaj Esp.-sekci'o de l' liber'student'ar'o kun'ven'is en Goldenes Einhorn kaj fond'is la 9^an de januar'o 1909 Lok'a'n Lig'o'n sub gvid'ad'o de prof. D^ro Dietterle. Inter'ali'e oni aranĝ'is Gast'o'tabl'o'n en la nom'it'a restoraci'o, fiks'is komun'a'n prez'o'n (3 M) por la kurs'o'j kaj decid'is anonc'ad'o'n de 17 kurs'o'j por la unu'a kvar'on'jar'o 1909. La Lig'o ne montr'iĝ'is kiel viv'pov'a organiz'aĵ'o. Kiu'j'n premis'o'j'n postul'as tia Lok'a Lig'o aŭ iu grup'o por ating'i almenaŭ kelk'jar'a'n viv'o'n?

Montr'iĝ'as la natur'a leĝ'o pri ek'viv'o kaj mort'o ankaŭ rilat'e al organiz'aĵ'o'j. La Esp.-sekci'o de l' liber'student'ar'o (fond'it'a en novembr'o 1909) kiu pli post'e ŝanĝ'is si'a'n nom'o'n en: Akademi'a Esperant'o-Unu'iĝ'o, dis'iĝ'is kaj mort'is, kiam la mond'milit'o komenc'iĝ'is. Ebl'e ag'em'a'j student'o'j re'viv'ig'os la grup'o'n, kies fond'int'o'j est'as inter ali'a'j S^ro'j D^ro Zimmermann-Dresden, D^ro Döhler-Riesa, Lippmann-Zwenkau.

El sem'o'j kresk'as frukt'o'j, tio est'as aplik'ebl'a rilat'e al mov'ad'o de Esp. inter la labor'ist'ar'o. Antaŭ kelk'a'j jar'o'j S^ro R. Voigt, Leipzig-Gohlis, Johann Georg-strat'o 24, II, aŭskult'is por'esperant'a'n parol'ad'o'n en Frankfurt; post'e li lern'is Esperant'o'n, instru'is koleg'o'j'n kaj energi'e refut'is dum 1908 asert'o'j'n de la tiam iom mult'nombr'a'j adept'o'j de l' "deligitara linguo". Li kun'e kun S^ro'j Baumann (lern'int'a Esp. de'post 18. 9. 1907) kaj Buhlemann la 1^an de maj'o 1909 fond'is la Labor'ist'a'n Esperant'ist'a'n Societ'o'n "Frat'ec'o", nun nom'it'a'n "Labor'ist'a Esperant'o Grup'o".

Kiel organiz'aĵ'o de unu'a epok'o est'u citat'a ankaŭ la Esperant'a Instru'ist'ar'o Leipzig. Ĝi'n fond'is la 6^an de septembr'o 1910 sep sinjor'o'j, inter ili Soj. Degen kaj Wilhelmi, kiu'j en nur 6-tag'a kurs'o (18^a ĝis 23^a juli'o 1910) lern'is Esperant'o'n.

Ni'a mov'ad'o kresk'as: La 2^an de mart'o 1913 est'as fond'it'a ankaŭ unu'iĝ'o de magistrat'a'j ofic'ist'o'j. Ebl'e la rond'o'j de komerc'ist'o'j kaj de scienc'ist'o'j nun ankaŭ pli'favor'iĝ'os en Leipzig al Esperant'o. Ĉar 1914 la universitat'a prof. Brugmann moder'ig'is leter'e si'a'n ne'a'n juĝ'o'n de 1907 pri Esperant'o.

La bar'il'o'j kontraŭ Esperant'o iom post iom mal'aper'as. Por ke ili tut'e fal'u, ĉiu labor'u kaj ne lac'iĝ'u.

En la Antaŭ'parol'o S^ro D^ro Dietterle dir'as, ke serioz'a labor'o kun'ig'is kaj ankoraŭ nun kun'lig'as la an'o'j'n de la Vendred'a Klub'o, kiu'j post la 9^a German'a Esperant'o-Kongres'o 1914 kolekt'iĝ'is ĉirkaŭ la verd'stel'a standard'o. Pli'e li konciz'e parol'as pri ni'a'j cel'ad'o'j kaj ĝis'nun'a ag'ad'o, pri ni'a'j rilat'o'j al la Saksa Esperant'o-Institut'o, al G. E. A. ktp. Sed ĉar ni'a libr'et'o pretend'em'e si'n nom'as "Vendred'a Klub'o", ebl'e est'as dezir'ind'e, al'don'i kelk'a'j'n plu'a'j'n detal'aĵ'o'j'n, por ke vi, kar'a leg'ant'o, ek'hav'u iom klar'a'n "portret'o'n" de ni'a rond'o, kiu sekv'e de profund'a "unu'anim'ec'o" kaj fidel'a amik'ec'o de si'a'j an'o'j prezent'as kvazaŭ individu'o'n aŭ, kiel ebl'e dir'us jur'ist'o, "Esperant'ist'a'n person'o'n".[31] Tio ja ne mal'help'as, ke tiam kaj tiam oni incit'et'as si'n reciprok'e, aŭ eĉ, se neces'e, unu al la ali'a tre klar'e "dir'as si'a'n opini'o'n". Sed neniam tia'j disput'et'o'j konduk'as al person'a'j ofend'o'j aŭ insult'o'j, nek al daŭr'a mal'pac'iĝ'o. Kontraŭ'e: Post furioz'a fulm'o'tondr'o la sun'o re'e bril'as des pli ĉarm'e! Ŝajn'as do, ke la "intern'a ide'o" de Esperant'ism'o sufiĉ'e profund'e en'radik'iĝ'is en ni'a rond'et'o, kaj tut'e prav'e ni pov'us pren'i kiel deviz'o'n de ni'a'j kun'ven'o'j la kon'at'a'j'n vers'o'j'n de la kant'o de l' lig'o:

Sed, kiel mi jam dir'is, ni "fest'as la bel'a'j'n hor'o'j'n" ne per danc'ad'o kaj distr'a'j amuz'o'j, sed per labor'o. "Sever'a afer'o, ver'a ĝoj'o", dir'as latin'a proverb'o, kaj tia'n ĝoj'o'n ni oft'e spert'is dum la pas'int'a'j sep jar'o'j de komun'a ag'ad'o en la Vendred'a Klub'o.

La unu'a'n punkt'o'n mi, malgraŭ ĝi'a grav'ec'o, pov'as ignor'i tie ĉi, ĉar pri ĝi kelk'o'n dir'as la Antaŭ'parol'o. Nur tio'n mi akcent'u, ke en ni'a'j kun'sid'o'j laŭ'ebl'e ĉiu'j afer'o'j est'as pri'trakt'at'a'j Esperant'lingv'e.

Sekv'as la du'a part'o: Referat'o kaj diskut'ad'o. Ĉiu klub'an'o, laŭ'vic'e kaj laŭ antaŭ'e fiks'it'a plan'o far'as proksim'um'e du'on'hor'a'n "sen'manuskript'a'n" parol'ad'o'n pri iu ajn tem'o. Post'e ĉiu ĉe'est'ant'o est'as dev'ig'at'a, part'o'pren'i la diskut'ad'o'n, dir'ant'e almenaŭ kelk'a'j'n mal'long'a'j'n fraz'o'j'n. Jen tre efik'a kaj imit'ind'a manier'o, perfekt'iĝ'i en la liber'a uz'ad'o de ni'a kar'a lingv'o. (Ne'neces'e por dir'i, ke dum ĉiu kun'ven'o okaz'as nur po unu parol'ad'o.) La tem'o'j rilat'as ne nur al Esperant'a'j, sed ankaŭ al plej divers'a'j ali'a'j afer'o'j, ekz. scienc'o, art'o, literatur'o, turism'o, pedagogi'a'j kaj social'a'j problem'o'j ktp., sed precip'e taŭg'as por ni'a cel'o tiu'j, pri kiu'j la hom'o'j ĝeneral'e hav'as tre mal'sam'a'j'n opini'o'j'n, kiel ekzempl'e la jen'a: "Ĉu riĉ'ec'o est'as neces'a al hom'a feliĉ'o?" La parol'ant'o argument'ad'is jen'manier'e: Ni'a'j pra'ul'o'j, Adam kaj Eva, cert'e ne bezon'is kapital'o'n, por sen'zorg'e pas'ig'i agrabl'a'j'n tag'o'j'n sub la frukt'o'ŝarĝ'it'a'j branĉ'ar'o'j de la paradiz'a park'eg'o. Ankaŭ la tropik'land'a'j indiĝen'o'j ne kutim'as, ŝvit'ant'e kaj spir'eg'ant'e labor'i, por akir'i kelk'mil'o'j'n da "or'a'j disk'et'o'j", ĉar ankaŭ al ili la arb'ar'o "sen'pag'e" liver'as nutr'aĵ'o'n kaj konstru'material'o'n por "loĝ'ej'o". Sed la an'o de "civiliz'it'a ŝtat'o" si'n trov'as en tut'e ali'a situaci'o. Li dev'as, precip'e en la nun'a "mult'e'kost'a epok'o", ĉiu'tag'e el'spez'i mon'o'n, eĉ por la plej trivial'a'j bezon'aĵ'o'j, kaj ju mal'pli da mon'o oni posed'as aŭ per'labor'as, des'pli mizer'a'j est'as la viv'kondiĉ'o'j. Krom'e: "Modern'a hom'o" ne pov'as kontent'iĝ'i, kviet'ig'int'e nur la mal'sat'a'n stomak'o'n, li dezir'as part'o'pren'i la kultur'o'n, vol'as pli'kler'iĝ'i kaj laŭ'ebl'e ĝu'i la ideal'a'n, la "spirit'a'n" viv'o'n de la nun'temp'o. Sed, vizit'i koncert'o'j'n, teatr'aĵ'o'j'n, scienc'a'j'n preleg'o'j'n aŭ kurs'o'j'n, entrepren'i vojaĝ'o'j'n, por pli'vast'ig'i la "spirit'a'n horizont'o'n": ĉio ĉi est'as ebl'a nur al tiu, kiu posed'as sufiĉ'e da mon'o. Kaj plu'e: riĉ'a hom'o pov'as komfort'e aranĝ'i si'a'n hejm'o'n, pov'as hav'ig'i al si valor'a'j'n literatur'a'j'n kaj scienc'a'j'n verk'o'j'n, pov'as kolekt'i art'aĵ'o'j'n, pov'as — — — nu, unu'vort'e: pov'as viv'i mult'e pli feliĉ'e, ol tiu, kiu sekv'e de mank'ant'a kapital'o dev'as rezign'i je tiu'j ĉi agrabl'aĵ'o'j.

La cel'o'n de ĉiu referat'o, est'ig'i vigl'a'n diskut'ad'o'n, la parol'int'o tiu'n ĉi foj'o'n tre bon'e ating'is.

"Feliĉ'o" ja ĉiam est'is, est'as kaj est'os unu el la plej grav'a'j problem'o'j de la hom'a viv'o, kaj pri ĝi cert'e ĉiu hav'as si'a'n apart'a'n opini'o'n. Do ankaŭ en ni'a rond'o la tiu'rilat'a'j ide'o'j komenc'e est'is tre mal'konform'a'j. Kelk'a'j sam'ide'an'o'j pli mal'pli konsent'is kun la parol'int'o. Ali'a'j hav'is mal'a'n opini'o'n, pruv'ant'e, ke la grad'o de feliĉ'o nepr'e ne est'as proporci'a al "material'a ben'o"; riĉ'ec'o per si mem tut'e ne garanti'as feliĉ'o'n.—La fervor'a pastr'o dir'is: "Feliĉ'o est'as batal'o! Batal'o kontraŭ mal'ver'em'o kaj mal'virt'ec'o, kontraŭ mizer'o kaj mal'esper'o, batal'o por la ideal'o'j de l' hom'ar'o!"—Ali'a klub'an'o re'dir'is: "Mi'a feliĉ'o est'as mi'a famili'o! Plej'ebl'e bon'e eduk'i mi'a'j'n infan'o'j'n, zorg'i kaj labor'i por tiu'j, kiu'j'n mi am'as kor'eg'e: jen la cel'o de mi'a viv'o!"—Skeptik'ul'o asert'as: "Feliĉ'o est'as iluzi'o, utopi'o de rev'em'ul'o'j!"—Post kiam ankoraŭ plur'a'j divers'a'j "feliĉ'o'j" est'is diskut'it'a'j, oni fin'e kompromis'e inter'konsent'is, ke ver'a feliĉ'o est'as intern'a harmoni'o kaj pac'o. Riĉ'ec'o sen'dub'e pov'as far'i la viv'o'n pli agrabl'a, sed de ĝi neniam de'pend'as ver'a feliĉ'ec'o.—Kaj nun, kar'a leg'ant'o, kio'n vi opini'as pri la problem'o?— —

Intenc'e mi iom detal'e pri'parol'is tiu'n "feliĉ'a'n" afer'o'n, por montr'i per tiu ĉi "specimen'o", kia'manier'e ni "diskut'ant'e ekzerc'as la lingv'o'n". Ankoraŭ pri mult'a'j ali'a'j tem'o'j mi volont'e raport'us detal'e, ĉar est'as inter ili trakt'aĵ'o'j, kiu'j disting'iĝ'as tiel per interes'a en'hav'o kiel per karakteriz'a model'a stil'o. Sed mi dev'as rezign'i, ĉar unu'part'e la materi'o trakt'it'a est'as jam sufiĉ'e kon'at'a, ali'part'e la referat'o'j est'as publik'ig'it'a'j en la Esp. gazet'ar'o. Tamen mi menci'u almenaŭ kelk'a'j'n. Ekzempl'e S^ro D^ro Steche parol'is pri nov'a'j voj'o'j al re'form'o de muze'o'j, pri si'a'j vojaĝ'o'j ĉirkaŭ la ter'glob'o ktp.; S^ro D^ro Dietterle kutim'e ni'n inform'as pri progres'o'j de ni'a mov'ad'o en ĉiu'j land'o'j. S^ro Bennemann, la pasi'a art'am'ant'o, parol'is pri la viv'o kaj la verk'o'j de J. S. Bach, pri modern'a pentr'art'o, sed ankaŭ pri la natur'esplor'ist'o Einstein kaj li'a teori'o. S^ro Degen prefer'as social'a'j'n problem'o'j'n, ekz. "Por'mal'riĉ'ul'a zorg'ad'o en Leipzig" ktp. S^ro Franck direkt'as ni'a'n interes'o'n al histori'e grav'a'j lok'o'j en la ĉirkaŭ'aĵ'o de Leipzig. S^ro D^ro Lippmann tre ŝat'as lingv'a'j'n demand'o'j'n (gvid'i—konduk'i; prepozici'o'j kaj adverb'o'j; vort'farad'o per afiks'o'j ktp.). S^ro Petzold ĉiam de'nov'e postul'as persist'em'a'n propagand'o'n. S^ro D^ro Stucke pri'trakt'as natur'scienc'a'j'n tem'o'j'n, ekz. Ostwald kaj li'a kolor'teori'o. S^ro Wilhelmi kiel special'ist'o de geografi'a fak'o prezent'is al ni tre interes'a'j'n not'o'j'n pri la Suez-kanal'o k. a. F^in'o Wunderlich esplor'is la demand'o'n pri "Esperant'o kaj la vir'in'o'j". Dum la pas'int'a'j monat'o'j ni aranĝ'is seri'o'n da parol'ad'o'j pri la histori'o de Esperant'o, pri lingv'a'j kaj ne'lingv'a'j organiz'aĵ'o'j (C. O., L. K., K. K. K., U. E. A.) pri Esp. kongres'o'j kaj pri la Esp. gazet'ar'o.

La tri'a part'o de ni'a kutim'a tag'ord'o, la "komun'a traduk'ad'o"[32] kelk'foj'e est'as tre amuz'a afer'o. Pov'as okaz'i, ke pri unu fraz'o oni pasi'e diskut'as du'on'a'n hor'o'n aŭ eĉ pli, se iu'j "har'fend'em'ul'o'j" ne pov'as inter'konsent'i pri tiu aŭ tiu vort'kun'met'aĵ'o aŭ parafraz'o. Fin'e la prezid'ant'o "perd'as la pacienc'o'n" kaj ordon'as, ke la ĉe'est'ant'o'j decid'u per voĉ'don'o. Efektiv'e traduk'ad'o est'as "por'intelekt'a akr'ig'il'o", kaj tro'naiv'a traduk'ant'o pov'as facil'e rikolt'i mult'kolor'a'n buked'o'n da mok'incit'et'o'j. Jen la "Histrik'ec'o Esperant'ist'a".

Ah, pardon'u, respekt'ind'a leg'ant'o, vi ne jam sci'as—. Nu, mi tuj klar'ig'os al vi la afer'o'n. Iam ni traduk'is fabl'o'n de Schopenhauer, kiu'n mi ĵus memor'as. Anstataŭ'ig'u en ĝi la "vintr'a'n mal'varm'o'n" per "entuziasm'o al Esperant'o", kaj vi tuj kompren'os, kio'n mi vol'as dir'i. Jen la fabl'o:

Fin'e mi mal'silent'u pri mal'grand'a epizod'o, ĉe kiu la histrik'a'j pik'il'o'j tut'e ne funkci'is. Est'is ni'a last'a kun'ven'o antaŭ krist'nask'o 1915. Kiel kutim'e, ni sid'is en intim'a angul'o de "Auerbachs Keller", ni'a tiam'a kun'ven'ej'o, (pri kiu la german'a poet'o Goethe verk'is tre artifik'a'n reklam'broŝur'o'n, titol'it'a'n "Faust, I^a kaj II^a part'o'j"). Ferm'int'e la oficial'a'n part'o'n de la kun'sid'o (kaj kaŝ'e ordon'int'e al la kelner'o, al'port'i kelk'a'j'n botel'o'j'n da ĉampan'o) S^ro D^ro Steche ne'atend'it'e el'pren'is el si'a akt'uj'o abi'a'n branĉ'o'n, proviz'it'a'n per kandel'et'o'j, star'ig'is ĝi'n sur la tabl'o, ek'brul'ig'is la kandel'et'o'j'n, kaj jen—ni sid'is ĉirkaŭ pigme'a krist'nask'a arb'et'o. D^ro Steche, ek'pren'ant'e si'a'n glas'o'n, esprim'is si'a'n ĝoj'o'n pri la pas'int'jar'a komun'a labor'o sam'e kiel pri la bon'kor'a kamarad'ec'o inter la klub'an'o'j kaj tost'is je sen'halt'a progres'ad'o de Esperant'o ĝis fin'a venk'o. S^ro Degen elokvent'e dank'is al S^ro D^ro Steche, kiu ne nur per si'a mal'avar'a mon'donac'o don'is al la Esperant'o-mov'ad'o en Leipzig solid'a'n fundament'o'n, sed kiu ankaŭ energi'e kaj konsekvenc'e batal'as por ni'a afer'o.—Ĉu est'as neces'e, dir'i, ke ver'e "bel'a'n hor'o'n" ni fest'is ĉi tiu'n vesper'o'n?—Re'rigard'ant'e al la pas'int'a'j tag'o'j de konstant'a sem'ad'o, ni rev'is pri sukces'o'j est'ont'a'j, akir'ot'a'j per

Teori'o de l' harmoni'o ne ankoraŭ est'as muzik'o. Oni pov'as tre bon'e sci'i la teori'o'n kaj sam'temp'e hav'i neniom da talent'o por la art'o. Tamen kiu vol'us ne'i la valor'o'n de l' teori'o por la progres'o de l' art'o?

Eĉ la muzik'ist'o, kiu plej ebl'e evit'as la teori'o'n dum si'a kre'ad'o, tamen ĝi'n uz'as ĉiam kaj ĉiam sen'konsci'e; ĉar aparten'as al ĝi la plej simpl'a ide'o, sur kiu baz'as li'a kre'ad'o: la skal'o de l' son'o'j for'paŝ'ant'a'j laŭ egal'a'j interval'o'j. La teori'o elekt'is el la sen'fin'a nombr'o de l' son'o'j tiu'j'n, kiu'j est'as uz'at'a'j en la muzik'o, ĝi kre'is tiu'n simpl'a'n sistem'o'n, kiu unu'apart'e ebl'ig'as reprezent'i la son'o'j'n per la skrib'o, ali'apart'e trov'i plej facil'e ili'a'j'n inter'rilat'o'j'n kaj leĝ'o'j'n.

Trans'ir'ant'e de la muzik'a al la pentr'a art'o ni konstat'as, ke ĝis nun ne ekzist'is tia teori'o. Jam de long'e oni rimark'is la simil'a'n natur'o'n de son'o'j kaj kolor'o'j; la lingv'o'j tio'n esprim'is uz'ant'e tre oft'e la sam'a'j'n vort'o'j'n por ambaŭ objekt'o'j. Sed nur mal'mult'a'j hom'o'j sent'is la neces'o'n, hav'i por la kolor'o'j simil'a'n sistem'o'n, por ne dir'i simil'a'n harmoni'a'n teori'o'n, kiel por la son'o'j. Unu el ili est'is Goethe, sed li'a'j fervor'a'j kaj long'e'daŭr'a'j klopod'o'j ne prosper'is.

Strang'a fakt'o—sed tamen kompren'ebl'a! ekzist'is ja la mir'ind'a teori'o kre'it'a de Newton. Ĝi klar'ig'is ĉiu'j'n fizik'a'j'n ec'o'j'n de la kolor'o'j plej simpl'e kaj plej preciz'e, ĉiu'j'n el'dir'o'j'n ĝi pov'is pruv'i per frap'ant'a'j eksperiment'o'j. Kiu risk'us ŝancel'ig'i tia'n bon'fund'it'a'n konstru'aĵ'o'n? Eĉ la geni'o de Goethe dev'is fin'e rezign'i.

Tamen ni hodiaŭ sci'as, ke li est'is prav'a, almenaŭ koncern'e la cel'o'n. La Newton-a teori'o ne respond'as, eĉ ne vol'as respond'i la demand'o'n, kiu ni'n interes'as. Ĝi ne pri'trakt'as la psiĥ'ologi'a'n fenomen'o'n "kolor'o", sed la fizik'a'n fenomen'o'n "lum'o". Ĝi ne don'as sistem'o'n de la kolor'o'j laŭ ili'a parenc'ec'o, sed laŭ ili'a fizik'a nask'iĝ'o. Ĉe Newton nigr'o kaj blank'o ne est'as kolor'o'j; nigr'o est'as la for'est'o, blank'o la kun'est'o de ĉiu'j kolor'o'j. La kolor'seri'o de l' spektr'o ne en'hav'as la purpur'a'j'n kolor'o'j'n; kelk'a'j kolor'o'j, kiel flav'o, si'n kaŝ'as preskaŭ absolut'e inter la ali'a'j. Oni dev'as nur atent'e rigard'i tiu'n seri'o'n por tuj kompren'i, ke ĝi ne est'as egal'paŝ'a kiel la seri'o de l' son'o'j kaj ke ĝi sekv'e ne taŭg'as por montr'i la parenc'a'j'n kaj harmoni'a'j'n rilat'o'j'n inter la kolor'o'j.

La unu'a, kiu klar'e tra'rigard'is la problem'o'n, est'is W. Ostwald. Kon'at'a kiel eminent'a ĥemi'ist'o—li ricev'is la inter'naci'a'n nobel'premi'o'n en unu last'a jar'o—li don'is si'n kiel mal'jun'ul'o al tut'e nov'a'j esplor'o'j kaj kron'is la labor'o'n de si'a viv'o per la bel'eg'a kolor'teori'o, public'it'a dum la mond'milit'o. La nov'a fundament'a pens'o, unu'a'foj'e klar'e percept'it'a de Ostwald, est'as jen'a: Teori'o de la kolor'o'j dev'as est'i baz'ig'at'a sur preciz'a kaj adekvat'a ord'o de la kolor'o'j.

Sed kiel ating'i tiu'n cel'o'n? La nombr'o de l' kolor'o'j, kiu'j'n la okul'o pov'as diferenc'ig'i, est'as ĉirkaŭ unu milion'o; la task'o ord'ig'i ili'n ŝajn'as ne plen'um'ebl'a. Tamen en ĉiu hom'a spirit'o kuŝ'as pli mal'pli konsci'e kelk'a'j princip'o'j, kiu'j reprezent'as la unu'a'j'n radik'o'j'n de tia provizor'a ord'ig'o. Pri'pens'u! ĉiu'j ni sent'as, ke ekzist'as diferenc'o inter la kolor'o'j: ruĝ'o, blu'o, verd'o, flav'o unu'flank'e, blank'o, griz'o, nigr'o ali'a'flank'e. Ostwald nom'as la unu'a'n grup'o'n "bunt'a'j"[33] kolor'o'j, la du'a'n "ne'bunt'a'j". La ne'bunt'a'j kolor'o'j—tio'n ni ankaŭ sent'as—form'as seri'o'n komenc'iĝ'ant'a'n ĉe blank'o kaj etend'iĝ'ant'a'n super griz'o'j pli kaj pli mal'hel'a'j ĝis nigr'o. Koncern'e la bunt'a'j'n kolor'o'j'n ni ĉiu'j diferenc'ig'as inter pur'a'j kaj ne'pur'a'j; ni nom'as la flav'o'n de l' citron'o aŭ la flav'ruĝ'o'n de l' oranĝ'o pur'a'j, la blu'o'n de l' ardez'o ne'pur'a. Pur'ec'o pov'as est'i pli aŭ mal'pli intenc'a; la nepr'e pur'a'j kolor'o'j form'as la ekstrem'o'n de la tut'a ar'o. Inter ili ne ekzist'as ĝeneral'e kon'at'a ord'o; sed nur pro tio oni ne kon'as ĝi'n, ke oni neniam pri'pens'is ĝi'n.

Rigard'u la kolor'o'j'n de jen'a'j objekt'o'j: sulfur'o, ov'o'flav'o, oranĝ'o, brik'o, sang'o, viol'o, cejan'o, ĉiel'o, abi'o, papag'o (verd'a), freŝ'a herb'o. Prov'ant'e ord'ig'i ili'n tiel, ke la kolor'o'j de najbar'a'j objekt'o'j est'as plej'ebl'e simil'a'j, vi tre ver'ŝajn'e ricev'os la supr'e don'it'a'n seri'o'n, kaj neniu'n ali'a'n. Se rest'as iu dub'o, ĝi rezult'as nur de tio, ke ni'a kolekt'o de pur'a'j kolor'o'j est'as sufiĉ'e mal'dens'a; ekzempl'e inter la kolor'o'j de l' sang'o kaj de l' viol'o mank'as la grand'a ar'o de l' purpur'a'j kolor'o'j. Se ni plen'ig'as la material'o'n, ĉiu dub'o mal'aper'as: la seri'o de l' pur'a'j kolor'o'j montr'iĝ'as nepr'e fiks'it'a; ĉiu prudent'a hom'o ord'ig'as ili'n sam'manier'e. Kaj plu'e: ni konstat'as, ke la fin'o de l' seri'o re'e al'iĝ'as al la komenc'o. La verd'o de l' freŝ'a herb'o est'as pli simil'a al la flav'o de l' sulfur'o ol ekzempl'e al la ruĝ'o de l' sang'o. Tiel la pur'a'j kolor'o'j plen'ig'as cirkl'o'n. Oni pov'as komenc'i ili'a'n seri'o'n ĉe iu ajn el ili; ĉiam oni ricev'as la sam'a'n rezult'aĵ'o'n.

Ni ripet'u la fakt'o'j'n ĝis nun pri'parol'it'a'j'n—fakt'o'j, kiu'j si'n trov'as "a prior'i" en ni spirit'o:

Ĉu tiu'j fakt'o'j jam reprezent'as plen'a'n kaj preciz'a'n sistem'o'n? Kie est'as en tiu sistem'o la lok'o de l' ne'pur'a'j kolor'o'j? Kio est'as ideal'a blank'o, nigr'o, ideal'a pur'a kolor'o? Kiel la cirkl'o de l' pur'a'j kolor'o'j est'as ord'ig'ot'a? Ĉu ekzempl'e la inter'spac'o inter sulfur'o kaj oranĝ'o est'as pli aŭ mal'pli grand'a ol la inter'spac'o inter viol'o kaj cejan'o? Se ni vol'as hav'i sam'e bon'a'n sistem'o'n kiel en la muzik'o, tia'j demand'o'j dev'as nepr'e est'i respond'at'a'j.

La help'il'o per kiu Ostwald ili'n respond'as, est'as la miks'ad'o de l' kolor'o'j. Ne la miks'ad'o de l' farb'o'j. Tiu de'pend'as de mult'a'j fizik'a'j kaj ĥemi'a'j cirkonstanc'o'j kaj tial ne pov'as montr'i simpl'a'j'n leĝ'o'j'n. Kiam ni tie-ĉi parol'as pri miks'ad'o, ni koncern'as la optik'a'n miks'ad'o'n, kiu sol'a est'as simpl'a kaj konven'a por ni'a cel'o. Oni ĝi'n efektiv'ig'as laŭ tre divers'a'j manier'o'j. Sed sufiĉ'as ke ni montr'u al ni'a'j leg'ant'o'j nur unu manier'o'n facil'e imag'ebl'a'n, por ke ili hav'u fiks'a'n ide'o'n. Ni pri'parol'u la miks'ad'o'n per la kolor'turb'o.

La kolor'turb'o est'as rond'a tavol'o, kiu pov'as rotaci ĉirkaŭ si'a mez'o'punkt'o. Oni part'ig'as ĝi'n en segment'o'j kaj pentr'as ili'n per divers'a'j kolor'o'j, kiu'j'n ni nom'u la "kompon'ent'o'j'n". Ekzempl'e la kolor'turb'o de l' apud'a figur'o en'hav'as la tri kompon'ent'o'j'n: Ruĝ'o, blu'o, nigr'o. Per la rotaci'o la kolor'o'j konfuz'iĝ'as kaj don'as la miks'aĵ'o'n de la tri kompon'ent'o'j. La segment'o'j ne neces'as est'i egal'a'j; ŝanĝ'ant'e ili'a'n larĝ'ec'o'n oni ricev'as divers'a'j'n miks'aĵ'o'j'n el la sam'a'j kompon'ent'o'j; oni pov'as ili'n miks'i laŭ ĉiu ajn proporci'o.

La uz'ad'o de tiu instrument'o nun don'u al ni unu'a'n fundament'a'n fakt'o'n koncern'ant'a'n la pur'a'j'n kolor'o'j'n. Miks'ant'e du el ili ni ricev'as miks'aĵ'o'n kiu sur la cirkl'o de l' pur'a'j kolor'o'j hav'as si'a'n lok'o'n inter la du kompon'ent'o'j. Sed la miks'aĵ'o nur est'as pur'a, se la du kompon'ent'o'j est'as sufiĉ'e proksim'a'j. Ju pli grand'a est'as ili'a inter'spac'o, des mal'pli pur'a far'iĝ'as la miks'aĵ'o. Ekzempl'e miks'ant'e flav'o'n kun ruĝ'o, ni ricev'as sufiĉ'e pur'a'n flav'ruĝ'o'n; sed miks'ant'e flav'o'n kun ruĝ'blu'o, ni ricev'as ruĝ'o'n ne'pur'a'n. Ni ne vol'as tuj esplor'i la leĝ'o'j'n de tiu ne'pur'ec'o. Ni nur pri'pens'u la kaz'o'n, en kiu la ne'pur'ec'o ating'as si'a'n plej'a'n grad'o'n. Tiam mal'aper'as el la miks'aĵ'o ĉiu bunt'ec'o kaj rest'as simpl'a griz'o sen iu bunt'a nuanc'o. Flav'o kun cert'a blu'o, flav'ruĝ'o kun cert'a blu'verd'o, ruĝ'o kun cert'a verd'o don'as ĉiam la sam'a'n griz'o'n. Ostwald nom'as tia'j'n par'o'j'n "kontraŭ'a'j kolor'o'j". Al ĉiu pur'a kolor'o aparten'as unu cert'a kontraŭ'a kolor'o, kiu'n oni pov'as tre preciz'e fiks'i per la kolor'turb'o.

Nun ni posed'as ĉiu'j'n neces'a'j'n antaŭ'sci'o'j'n por penetr'i en la Ostwald'an teori'o'n. Ni jam dir'is, ke li'a, cel'o est'as la ord'ig'o de l' kolor'o'j, kaj ke tiu ord'ig'o dev'as hav'i du esenc'a'j'n ec'o'j'n: Ĝi dev'as est'i preciz'a kaj adekvat'a. Kiel Ostwald ating'as la preciz'ec'o'n de si'a ord'ig'o?

Por bon'e kompren'i tio'n, memor'u ni la ekzempl'o'n de l' muzik'o. La son'o'j uz'at'a'j en la muzik'o est'as elekt'it'a'j el sen'fin'a, kontinu'a ar'o, kaj la elekt'o unu'foj'e decid'it'a dev'as est'i ĉiam konserv'at'a. Por tio est'as nepr'e neces'e, ke unu el la son'o'j est'u preciz'e fiks'it'a. Oni sci'as, ke tiu est'as la fundament'a son'o a, kiu'n don'as la ĝeneral'e uz'at'a'j agord'il'o'j. La difin'o de tiu son'o est'as pur'e fizik'a; sed mi ne vol'as ĝi'n detal'e klar'ig'i, por ne for'tim'ig'i mi'a'n leg'ant'o'n.

Al la ide'o de l' fundament'a son'o korespond'as la ide'o de l' fundament'a kolor'o, kies difin'o ankaŭ dev'as est'i pur'e fizik'a. Sed pro la pli'a vari'ebl'o de l' kolor'ar'o ne nur ekzist'as unu fundament'a kolor'o; fundament'a'j est'as la kolor'o'j blank'o, nigr'o kaj ĉiu pur'a kolor'o. Do la scienc'o dev'as respond'i jen'a'j'n tri demand'o'j'n:

Por kompren'i la tri respond'o'j'n mi pet'as la leg'ant'o'n sekv'i mi'n en la labor'ej'o'n de l' fizik'ist'o. Sed mi'a pet'o ne est'as dev'ig'a; kiu ne ŝat'as tia'n ekskurs'o'n, las'u tiu'n-ĉi paragraf'o'n kaj kontent'ig'u si'n per la rezult'aĵ'o, kiu est'as sol'e grav'a por ni: nom'e la fakt'o, ke ekzist'as preciz'a metod'o por konstat'i, ĉu iu kolor'o est'as ideal'e blank'a, ideal'e nigr'a, ideal'e pur'a.

La fizik'ist'o sci'as ke la objekt'o'j est'as vid'ebl'a'j nur pro tio, ke ili reflekt'as la lum'o'n. Nokt'e, kiam neni'u lum'o fal'as sur la objekt'o'j'n, ili ankaŭ ne est'as vid'at'a'j. Plu'e li sci'as, ke la sun'lum'o ne est'as simpl'a, sed konsist'as el grand'a ar'o da element'a'j lum'spec'o'j, diferenc'ant'a'j laŭ si'a kolor'o; oni vid'at'ig'as ili'n per la prism'o. Por esplor'i la natur'o'n de iu kolor'a supr'aĵ'o, la fizik'ist'o dev'as kompar'i la lum'o'n fal'ant'a'n sur ĝi'n kun la lum'o reflekt'at'a per ĝi. Li do sam'temp'e direkt'as prism'o'j'n kontraŭ la sun'radi'o'j'n kaj kontraŭ la esplor'ot'a'n supr'aĵ'o'n. La rezult'aĵ'o de l' kompar'o est'as ĝeneral'e jen'a: La reflekt'at'a lum'o ne jam en'hav'as ĉiu'j'n element'a'j'n lum'spec'o'j'n, kiu'j'n oni trov'as en la sun'lum'o. La mank'ant'a'j spec'o'j est'as tia'j aŭ tia'j korespond'e al la kolor'o de l' supr'aĵ'o. Du kaz'o'j tuj si'n trud'as kiel ekstrem'a'j:

Tiu'j du kaz'o'j reprezent'as la respond'o'j'n al ni'a'j du unu'a'j demand'o'j: En la unu'a kaz'o ni nom'as la supr'aĵ'o'n ideal'e blank'a, en la du'a ideal'e nigr'a.

La respond'o al la tri'a demand'o—nepr'e Ostwald-a el'trov'o—est'as ne'atend'it'a kaj tamen geni'e simpl'a: La supr'aĵ'o montr'as ideal'e pur'a'n kolor'o'n, se ĝi reflekt'as preciz'e la du'on'o'n de la lum'spec'o'j. Sed kio est'as tiu du'on'o? La prism'o liver'as la lum'o'j'n en la form'o de l' spektr'o, kontinu'a stri'o de kolor'o'j, kiu hav'as nek komenc'o'n nek fin'o'n; ĝi aper'as iom post iom ĉe la unu flank'o kaj mal'aper'as iom post iom ĉe la ali'a; mezur'i ĝi'a'n long'ec'o'n kaj divid'i ĝi'n en du egal'a'j'n part'o'j'n est'as tut'e ne'ebl'e. Kiel do oni konstat'as ĝi'a'n du'on'o'n?

Ankaŭ pri tio Ostwald ne rest'as ŝuld'ant'a la klar'ig'o'n. Inter la lum'o'j de l' spektr'o ekzist'as ja par'o'j de kontraŭ'a'j lum'o'j sam'e kiel en la cirkl'o de l' pur'a'j kolor'o'j. Du tia'j lum'o'j don'as miks'it'e ne'bunt'a'n lum'o'n kaj pov'as est'i preciz'e fiks'at'a'j per tiu ec'o. Kio pov'as est'i pli konven'a, ol don'i jen'a'n difin'o'n: Ĉiu pec'o de l' spektr'o, kiu est'as lim'ig'it'a per du kontraŭ'a'j lum'o'j, reprezent'as du'on'o'n; ĉiu supr'aĵ'o, kiu reflekt'as tia'n du'on'o'n, montr'as ideal'e pur'a'n kolor'o'n. Vid'ebl'e oni pov'as form'i la du'on'o'n laŭ tre divers'a'j manier'o'j; oni ricev'as la divers'a'j'n pur'a'j'n kolor'o'j'n.

Sufiĉ'u tiu'j fizik'a'j klar'ig'o'j! Ni nun preciz'e sci'as, kio est'as blank'a, nigr'a, pur'a kolor'o, kaj tio est'as la sol'a material'o kiu'n ni plu'e bezon'as. Nun ni de'nov'e pren'u ni'a'n kolor'turb'o'n kaj proviz'u ĝi'n per du segment'o'j: blank'a kaj nigr'a. La miks'aĵ'o est'as ne'bunt'a kolor'o, des'pli hel'a, ju pli grand'a est'as la blank'a segment'o. Tuj ni posed'as la princip'o'n, laŭ kiu ni dev'as ord'ig'i la ne'bunt'a'j'n kolor'o'j'n: laŭ la procent'o'j, kiu'j'n ili en'hav'as de l' blank'a kompon'ent'o. En la mez'o'n inter blank'o (b) kaj nigr'o (n) ni met'u la griz'o'n g50, kiu en'hav'as 50% da blank'o, t. e. kies blank'a kompon'ent'o est'as reprezent'at'a de segment'o egal'a al la nigr'a. En la mez'o'n inter n kaj g50 ni met'u la griz'o'n g25, en la mez'o'n inter b kaj g50 la griz'o'n g75. Tia'manier'e ĉiu'j ne'bunt'a'j kolor'o'j est'as ord'ig'at'a'j laŭ'long'e de strek'o, en kiu ĉiu kolor'o hav'as si'a'n preciz'a'n lok'o'n. Dir'ant'e tiu'n ĉi lok'o'n aŭ la korespond'a'n procent'o'n, ni nom'as la griz'o'n kun nepr'a preciz'ec'o. Kia progres'o kontraŭ pas'int'a'j temp'o'j, kiu'j dev'is kontent'iĝ'i per la ne'klar'a'j esprim'o'j "hel'griz'a" kaj "mal'hel'griz'a"!

Al la miks'aĵ'o'j ĝis nun ricev'it'a'j ni plu'e al'don'u la pur'a'j'n bunt'a'j'n kolor'o'j'n; t. e. ni miks'u griz'a'n kolor'o'n kun iu ajn pur'a. La miks'aĵ'o est'as ne'pur'a bunt'a kolor'o. Kompren'ebl'e la ar'o de l' kolor'o'j tiel ricev'at'a'j est'as ne mal'grand'a. Sed grav'eg'a est'as la ek'kon'o, ke oni ricev'as ne nur mult'a'j'n, sed akurat'e ĉiu'j'n ebl'a'j'n kolor'o'j'n. Fakt'o preskaŭ ne kred'ebl'a, sed tamen pruv'it'a per sen'nombr'a'j eksperiment'o'j! La brun'o de l' maj'skarab'o produkt'iĝ'as el flav'ruĝ'o kaj mal'hel'a griz'o, la blu'o de l' miozot'o el blu'o kaj tre hel'a griz'o, la hel'ruĝ'o de l' roz'o el ruĝ'o kaj blank'o k. t. p. Neni'u kolor'o en la natur'o, kiu ne egal'as al unu el ni'a'j miks'aĵ'o'j!

Kaj plu'e: La Ostwald-aj esplor'o'j garanti'as ne nur, ke ĉiu kolor'o est'as produkt'ebl'a el la du kompon'ent'o'j griz'o kaj pur'o, sed ankaŭ tiu produkt'ad'o est'as ebl'a nur laŭ unu'op'a manier'o. Por ricev'i la brun'o'n de l' maj'skarab'o, ni dev'as pren'i nepr'e cert'a'n flav'ruĝ'o'n, kaj nepr'e cert'a'n griz'o'n. Ĉiu ali'a elekt'o neniam konduk'os al la ĝust'a rezult'aĵ'o. Kaj la du kompon'ent'o'j'n ni dev'as miks'i laŭ nepr'e cert'a proporci'o. Ĉiu deklin'o est'as erar'o. Memor'ant'e nun ke la griz'a kompon'ent'o si'a'flank'e est'as miks'it'a el blank'o kaj nigr'o, ni pov'as el'dir'i la fundament'a'n tez'o'n: Ĉiu kolor'o est'as unu'manier'e kun'met'it'a el tri kompon'ent'o'j: blank'o, nigr'o, kaj pur'a kolor'o.

Unu'a konsekvenc'o de tiu tez'o est'as, ke ĝi ebl'ig'as la ord'ig'o'n, kiu'n ni postul'is en la unu'a paragraf'o. Ni jam vid'is kia'manier'e oni ord'ig'as la ne'bunt'a'j'n kolor'o'j'n laŭ'long'e de strek'o: Ili'a ar'o est'as unu'dimensi'a. La bunt'a'j kolor'o'j cert'e ne pov'as hav'i si'a'n lok'o'n sur la sam'a strek'o. Do se ni al'don'as al la ne'bunt'a'j kolor'o'j eĉ nur unu pur'a'n (p) kaj rigard'as ĉiu'j'n bunt'a'j'n kolor'o'j'n produkt'at'a'j'n per ili'a miks'ad'o, ni tuj sci'as, ke ĝi'a ar'o est'as du'dimensi'a. Por reprezent'i ĝi'n, ni desegn'u tri'angul'o'n, sur kies tri angul'o'j'n ni met'u la kolor'o'j'n b, n, p. La lini'o bn montr'as la ne'bunt'a'j'n kolor'o'j'n laŭ kon'at'a ord'o. El'ĉerp'u ni unu el ili, ekzempl'e g! La lini'o gp en'hav'as ĉiu'j'n kolor'o'j'n, kiu nask'iĝ'as el la miks'ad'o de g kaj p; ili'a ord'ig'o far'iĝ'os laŭ la sam'a princip'o, kiu valor'as por la lini'o bn: ĉiu kolor'o hav'as si'a'n lok'o'n laŭ la procent'o de si'a griz'a kompon'ent'o. Ŝanĝ'ant'e la kompon'ent'o'n g ni ricev'os ali'a'j'n lini'o'j'n gp, kaj sur ĉiu cert'a'j'n kolor'o'j'n en cert'a ord'o. Fin'e la tut'a tri'angul'o est'os kovr'it'a per kolor'o'j, el kiu'j aparten'as ĉiu al unu preciz'e kon'at'a punkt'o. Kaj evident'e la tri'angul'o ampleks'as ĉiu'j'n kolor'o'j'n, kiu'j el'ven'as el la pur'a kompon'ent'o p.

Special'e la lini'o bp en'hav'as la miks'aĵ'o'j'n el b kaj p. Ostwald nom'as ili'n hel'klar'a'j kolor'o'j. La lini'o np en'hav'as la mal'hel'klar'a'j'n kolor'o'j'n. Ĉiu lini'o paralel'a al pb en'hav'as kolor'o'j'n de sam'a nigr'a kompon'ent'o, ĉiu lini'o paralel'a al np kolor'o'j'n de sam'a blank'a kompon'ent'o. La lini'o'j paralel'a'j al bn reprezent'as kolor'o'j'n de sam'a pur'ec'o.

Facil'e oni diven'as la grand'a'n nombr'o'n de l' rilat'o'j kiu'j kaŝ'iĝ'as en tiu aranĝ'o: kolor'o'j regul'e elekt'at'a'j el la tri'angul'o ĉiam montr'os harmoni'o'n. Kiu vol'as si'n konvink'i pri tio rigard'u nur la 12 tabul'o'j'n public'it'a'j'n de Ostwald; ĉiu el ili en'hav'as du tri'angul'o'j'n karakteriz'it'a'j'n per du kontraŭ'a'j pur'a'j kolor'o'j. Ili'a aspekt'o est'as nepr'e rav'ant'a, plen'a de regul'ec'o kaj harmoni'o; la okul'o neniam sat'iĝ'as ĝu'ant'a ĝi'n. Oni kompren'as la fier'a'n parol'o'n de l' verk'int'o, kiam li unu'e ili'n montr'is publik'e: Vi rigard'ant'o'j ĉe'est'as hodiaŭ la nask'o'n de tut'e nov'a scienc'o!

La atent'a leg'ant'o cert'e rimark'is, ke ni'a'j konsider'o'j montr'as ankoraŭ mank'o'n. Ni raport'is pri la ord'o de l' ne'bunt'a'j kolor'o'j sur strek'o; ni diskut'is la pozici'o'n de l' bunt'a'j kolor'o'j inter ne'bunt'a'j kaj pur'a'j; ni eĉ parol'is pri la vic'o de l' pur'a'j kolor'o'j sur ili'a cirkl'o; sed ni ne montr'is la ord'o'n sur tiu cirkl'o. Vic'o ne ankoraŭ est'as ord'o. La du apud'a'j figur'o'j pruv'as ke oni pov'as ord'ig'i tre divers'manier'e, sen ŝanĝ'i la vic'o'n. Eĉ la princip'o ke kontraŭ'a'j kolor'o'j aparten'u al diametr'a'j punkt'o'j, ne sufiĉ'as por fiks'i la ord'o'n. Ĉar en ambaŭ figur'o'j tiu princip'o est'as konserv'it'a por la element'o'j 1—5, 2—6, 3—7, 4—8, kaj tamen la divers'ec'o de l' aspekt'o!

Trud'iĝ'as la pens'o, ord'ig'i la pur'a'j'n kolor'o'j'n laŭ simil'a princip'o kiel la ne'bunt'a'j'n.: Miks'ant'e du pur'a'j'n kolor'o'j'n a kaj b laŭ egal'a'j part'o'j, oni ricev'as cert'a'n miks'aĵ'o'n c; met'u ni c en la mez'o'n unter a kaj b! Tre bon'a pens'o, sed bedaŭr'ind'e ne efektiv'ig'ebl'a! Ĉar c ja ne est'as pur'a kolor'o kaj sekv'e ne aparten'as al ni'a cirkl'o.

La tez'o de l' 5a paragraf'o solv'as ankaŭ tiu'n mal'facil'aĵ'o'n. Cert'e c est'as ne'pur'a, sed ĝi posed'as pur'a'n kompon'ent'o'n! Tiu kompon'ent'o hav'u si'a'n lok'o'n en la mez'o inter a kaj b. Oni tuj kompren'as, ke nun la ord'o nepr'e fiks'iĝ'as. Dis'pens'u mi'n de la dev'o klar'ig'i, kiel Ostwald praktik'e efektiv'ig'is ĝi'n. Por ni nur tio est'as grav'a, ke ni'a princip'o al'las'as nur unu cert'a'n ord'o'n, laŭ kiu ĉiu pur'a kolor'o posed'as nepr'e cert'a'n punkt'o'n de l' cirkl'o. Divid'ant'e la cirkl'o'n en 100 part'o'j'n, ni pov'as lok'i sur ĝi 100 pur'a'j'n kolor'o'j'n; praktik'e tiu'j reprezent'as la tut'a'n ar'o'n, ĉar pli mult'a'j'n la okul'o apenaŭ diferenc'ig'as. Ĉiu pur'a kolor'o do est'as reprezent'at'a per numer'o inter 0 kaj 100. Flav'o kiel plej hel'a kolor'o hav'as la numer'o'n 0; 25 est'as cert'a ruĝ'o, 50 cert'a blu'o, 75 cert'a verd'o. Mal'aper'u el la scienc'o kaj industri'o esprim'o'j kiel sulfur'flav'o, sang'o'ruĝ'a, viol'blu'a k. t. p.; la nombr'o dir'as la sam'o'n mult'e pli simpl'e kaj mult'e pli preciz'e.

Tiu preciz'a sign'ad'o ne est'as lim'ig'it'a kun pur'a'j kolor'o'j. Por sign'i iu'n ajn kolor'o'n, oni bezon'as tri nombr'o'j'n:

Ĉiu el tiu'j tri nombr'o'j est'as du'cifer'a; la tut'a sign'o do konsist'as el 6 cifer'o'j. Supoz'u, ke la kolor'teori'o est'us ĉie kon'at'a. Vi vol'as mend'i sof'o'tuk'o'n kiu dev'as konven'i al vi'a ceter'a mebl'ar'o. En la pas'int'a temp'o vi dev'is hav'i katalog'o'n kun cent'o'j da specimen'o'j; hodiaŭ vi nur skrib'as 6 cifer'o'j'n, kaj vi'a dezir'o est'os plen'um'at'a sen plej mal'grand'a erar'o.

Tre interes'a'n solv'o'n nun trov'as la demand'o, kies respond'o'n ni ĝis nun ĉiam dev'is prokrast'i: Kiu'n lok'o'n hav'as en ni'a sistem'o tia ne'pur'a kolor'o, kia nask'iĝ'as el du pur'a'j kompon'ent'o'j? En la kaz'o, ke la du kompon'ent'o'j est'as kontraŭ'a'j kolor'o'j, ni jam vid'is, ke la miks'aĵ'o est'as griz'o de 50% blank'o kaj 50% nigr'o. Met'u ĝi'n en la centr'o'n de l' cirkl'o! Tuj la tut'a intern'o de l' cirkl'o est'as plen'ig'ot'a per cert'a'j ne'pur'a'j kolor'o'j. Ĉar sur ĉiu radi'o dev'os trov'iĝ'i tiu'j kolor'o'j, kies unu kompon'ent'o est'as la centr'a griz'o, kies ali'a la pur'a kolor'o aparten'ant'a al la fin'punkt'o de l' radi'o; la ord'o sur la radi'o est'os laŭ'procent'a. Sekv'e kolor'o'j de sam'a pur'ec'o hav'as si'a'n lok'o'n sur cirkl'o, kiu hav'as komun'a'n centr'o'n kun la cirkl'o de l' pur'a'j kolor'a'j. Ju pli proksim'a'j ili est'as ĉe la centr'o, des mal'pli pur'a'j ili est'as.

Nun ni subit'e kompren'as, kial la miks'aĵ'o el du pur'a'j kolor'o'j a kaj b ne pov'as est'i pur'a. La mez'o'punkt'o inter a kaj b ja ne kuŝ'as sur la cirkl'o, sed sur la rekt'a lini'o ab, do en la intern'o de l' cirkl'o, kaj en la intern'o nur trov'iĝ'as ne'pur'a'j kolor'o'j! Anstataŭ'ig'ant'e la kompon'ent'o'n b per la kompon'ent'o c pli mal'proksim'a de a, ni trov'as miks'aĵ'o'n c', kiu est'as pli proksim'a ĉe la centr'o ol b' kaj sekv'e ankoraŭ mal'pli pur'a ol b' La ekstrem'o'n reprezent'as la kontraŭ'a kompon'ent'o d, kiu liver'as la griz'o'n d' en la mez'o de l' cirkl'o.

Ne est'as neces'e akcent'i, ke ankaŭ tiu ĉi cirkl'o est'as riĉ'a font'o de ĉiu'spec'a'j bel'eg'a'j harmoni'o'j. Ĝi'a valor'o super'a de l' estetik'a vid'punkt'o montr'iĝ'as precip'e, se oni ĝi'n kompar'as kun la seri'o de l' spektr'a'j kolor'o'j; la cirkl'o mult'e pli kontent'ig'as pro la regul'ec'o de si'a'j paŝ'o'j. Ĉiu koncentr'a cirkl'o prezent'as sam'e regul'a'n bild'o'n. Plu'e el'pren'ant'e el tia cirkl'o du, tri, kvar .... kolor'o'j'n, kiu'j divid'as ĝi'n laŭ egal'a'j part'o'j, ni ricev'as perfekt'a'n harmoni'o'n. Ekzempl'e flav'o 00, ruĝ'o 25, blu'o 50, verd'o 75; aŭ flav'o 00, ruĝ'blu'o 33, verd'o 66, form'as tia'j'n harmoni'o'j'n. Vid'i ili'n est'as konvink'iĝ'i.

Mult'o'n valor'as la rezult'aĵ'o'j, kiu'j'n ni gajn'is ĝis nun. La tri'angul'o'j unu'flank'e, la cirkl'o ali'a'flank'e est'as objekt'o'j plen'a'j de grav'a'j inter'rilat'o'j. Sed ili est'as izol'it'a'j, sen reciprok'a kombin'o, kaj pro tio ili ne ankoraŭ reprezent'as teori'o'n kontent'ig'ant'a'n la scienc'o'n. Ili nur est'as kvazaŭ la brik'o'j neces'a'j por la konstru'aĵ'o de l' teori'o. Kiel ni kun'met'os tiu'j'n brik'o'j'n?

Memor'u jen'a'n ec'o'n de ni'a'j tri'angul'o'j: La kolor'o'j trov'iĝ'ant'a'j sur unu el ili est'as ĝeneral'e divers'a'j de la kolor'o'j sur ĉiu ali'a; sed unu grav'a escept'o ekzist'as: La unu lini'o bn en'hav'ant'a la ne'bunt'a'j'n kolor'o'j'n est'as la sam'a por ĉiu'j tri'angul'o'j. Do ni lig'u ili'n laŭ'long'e de tiu lini'o bn! Imag'ant'e bn ne'mov'ebl'a, oni pov'as turn'i ĉiu'n tri'angul'o'n ĉirkaŭ bn kiel pord'o'n ĉirkaŭ la ĉarnir'o'j aŭ libr'o'foli'o'n ĉirkaŭ la bind'o'stri'o. Sekv'e de tio ne est'os mal'facil'e, fiks'i la tri'angul'o'j'n en tia pozici'o, ke rezult'as regul'a aranĝ'o ĉirkaŭ la lini'o bn. La liber'a'j pint'o'j de l' tri'angul'o'j form'as cirkl'o'n; ĉiu pint'o reprezent'as pur'a'n kolor'o'n; do aranĝ'ant'e laŭ konven'a manier'o, ni re'trov'as tie ĉi ni'a'n cirkl'o'n de l' pur'a'j kolor'o'j. La grand'a task'o est'as plen'um'it'a, la apart'a'j rezult'aĵ'o'j kombin'it'a'j, la konstru'aĵ'o perfekt'a. La apud'a figur'o don'as bild'o'n de l' form'aĵ'o ricev'it'a. Ver'e la inter'spac'o'j inter najbar'a'j tri'angul'o'j dev'as est'i plen'ig'at'a'j per kontinu'a seri'o; ekzempl'e la inter'spac'o inter r kaj rb per la seri'o de ĉiu'j purpur'a'j kolor'o'j. Far'ant'e tio'n oni ricev'as tri'dimensi'a'n form'it'aĵ'o'n, kiu'n Ostwald nom'as "la kolor'korp'o'n". Ĝi'a geometri'a form'o est'as du'obl'a kojn'o; se oni kun'met'as du egal'a'j'n kon'o'j'n laŭ ili'a'j baz'o'j, oni ricev'as la sam'a'n figur'o'n. La du pint'o'j de l' korp'o en'hav'as la kolor'o'j'n blank'o kaj nigr'o, la aks'o ne'bunt'a'j'n kolor'o'j'n, la rand'o pur'a'j'n kolor'o'j'n, la unu supr'aĵ'o hel'klar'a'j'n, la ali'a mal'hel'klar'a'j'n kolor'o'j'n.

Tra la tut'a kolor'korp'o valor'as jen'a regul'o, kies special'a'j'n kaz'o'j'n ni jam oft'e renkont'is: Se miks'ant'e du kolor'o'j'n a kaj b laŭ egal'a'j part'o'j oni ricev'as miks'aĵ'o'n c, la lok'o de c en la kolor'korp'o est'as la mez'o'punkt'o inter a kaj b. La nombr'o de unu'op'a'j kaz'o'j ampleks'at'a'j de tiu regul'o est'as frap'ant'e grand'a.

Ne mal'pli grand'a est'as la nombr'o de l' estetik'a'j el'dir'o'j, kiu'j kaŝ'iĝ'as en la kolor'korp'o. Ni cit'u ankoraŭ nur unu. Se la tut'a korp'o turn'iĝ'as ĉirkaŭ la aks'o, ĉiu punkt'o tra'kur'as cirkl'o'n. La punkt'o'j tra'kur'ant'a'j la sam'a'n cirkl'o'n aparten'as mem al iu cirkl'o simetri'a ĉirkaŭ la aks'o de l' korp'o. Ni eĉ jam kon'as kelk'a'j'n el tiu'j cirkl'o'j: unu est'as la cirkl'o de l' pur'a'j kolor'o'j, ali'a'j est'as la cirkl'o'j koncentr'a'j kun ĝi. Sed evident'e ekzist'as ankoraŭ mult'a'j ali'a'j. La kolor'o'j de tia cirkl'o hav'as du esenc'a'j'n ec'o'j'n: 1. ili est'as de sam'a pur'ec'o, 2. ili reprezent'as ĉiu'j'n nuanc'o'j'n sam'e kiel la cirkl'o de l' pur'a'j kolor'o'j. Pro tio ili taŭg'as por solv'i grav'a'n problem'o'n de l' gust'o. Oft'e okaz'as ke oni dezir'as kolor'ar'o'n ne'regul'a'n sed unu'ec'a'n: Ekzempl'e mebl'ant'e ĉambr'o'j'n, kun'met'ant'e vest'o'j'n, aranĝ'ant'e fest'o'j'n. Oni postul'as ke la kolor'o'j uz'at'a'j est'u harmoni'a'j laŭ tiu senc'o, ke neni'u si'n trud'u, neni'u si'n kaŝ'u inter la ali'a'j, sed tamen ebl'ig'u ĉiu'n nuanc'o'n. Tio'kaz'e oni uz'u la kolor'o'j'n de unu el ni'a'j cirkl'o'j. Mebl'ant'e ĉambr'o'n de jun'ul'in'o oni elekt'u cirkl'o'n proksim'a'n ĉe la blank'a pint'o; mebl'ant'e sinjor'a'n ĉambr'o'n oni elekt'u ĝi'n proksim'a ĉe la nigr'a pint'o k. t. p.; la person'a gust'o dev'as trov'i la ĝust'a'n cirkl'o'n, post'e la unu'op'a'j kolor'o'j si'n prezent'as de mem.

La sistem'o de l' kolor'korp'o est'as tut'e deriv'it'a el la princip'o de l' miks'ad'o. Tiu unu'ec'a deriv'o garanti'as ĝi'a'n simpl'ec'o'n kaj preciz'ec'o'n. Sed simpl'ec'o kaj preciz'ec'o ne sufiĉ'as por ni; en la unu'a paragraf'o ni krom tio postul'is, ke la sistem'o est'u konven'a por ni'a estetik'a cel'o. Ĉu tiu postul'o est'as plen'um'it'a?

Ŝajn'e jes! Tio'n ja pruv'as la mult'a'j estetik'a'j konsekvenc'o'j, kiu'j'n ni el'ĉerp'is el ĝi. Tamen ekzist'as punkt'o, ĉe kiu la sistem'o bezon'as ankoraŭ korekt'o'n, eĉ sufiĉ'e profund'a'n. La kaŭz'o, pro kiu ĝis nun mi ne menci'is ĝi'n est'as tiu, ke mi ne vol'is konfuz'i la konsider'o'j'n pri miks'ad'o kun ali'a'j fakt'o'j de tut'e ali'a de'ven'o; sed nun ili est'u pri'parol'at'a'j!

Ni el'pren'as el la kontinu'a seri'o de l' ne'bunt'a'j kolor'o'j la griz'o'j'n g100, g90, g80 ..., t. e. la griz'o'j'n, kiu'j en'hav'as 100%, 90%, 80% ... da blank'o. Ni esper'as hav'i skal'o'n da kolor'o'j, kies najbar'a'j element'o'j ĉiam montr'as egal'a'j'n diferenc'o'j'n. Sed kiel ni tromp'iĝ'is! La unu'a'j element'o'j est'as preskaŭ sen'diferenc'a'j, la last'a'j montr'as grand'eg'a'j'n diferenc'o'j'n! La griz'o g50 kuŝ'ant'a en la mez'o de l' skal'o jam est'as tre hel'a, la griz'o g80 preskaŭ blank'a.

Tiu strang'a kaj ne'atend'it'a fakt'o trov'as simpl'a'n klar'ig'o'n, se oni konsider'as fundament'a'n leĝ'o'n de l' psikologi'o dir'ant'a'n: La intens'o de l' sent'o ne est'as proporci'a al la intens'o de l' fizik'a incit'o, sed la sent'o'j kresk'as laŭ egal'a'j diferenc'o'j, kiam la incit'o'j kresk'as laŭ egal'a'j kvocient'o'j. Ni ne vol'as implik'iĝ'i tie ĉi en matematik'a'j kalkul'o'j. Sufiĉ'as la rezultat'o: La uz'o de la leĝ'o montr'as, ke jen'a'j procent'o'j don'as la skal'o'n egaldiferencan: 100%, 79%, 63%, 50%, 40% k. t. p.

Prispensante, ke nur la psikologi'o est'as kompetent'a por ni'a'j esplor'o'j, ni dev'as anstataŭ'ig'i en ni'a sistem'o la origin'a'n seri'o'n per la nov'a. Ĉiu'j griz'o'j do pli proksim'iĝ'as al la blank'a flank'o. Kompren'ebl'e tiu ŝanĝ'o hav'as grav'a'j'n konsekvenc'o'j'n por la aranĝ'o de l' tut'a kolor'korp'o. Ni rigard'u la tri'angul'o'n bnp! La punkt'o g est'as ŝov'ot'a pli proksim'e'n al b. Kiel ŝanĝ'iĝ'as la lini'o ĝ, en'hav'ant'a kolor'o'j'n de sam'a blank'a kompon'ent'o? Por ke ĝi rest'u paralel'a al np, la punkt'o x evident'e dev'as ankaŭ est'i ŝov'at'a pli proksim'e'n al b. Sed feliĉ'e tio ne est'as mal'profit'o, sed mal'e profit'o. Ĉar en la origin'a kolor'korp'o la lini'o bp montr'as simil'a'j'n strang'aĵ'o'j'n kiel la lini'o bn; ili nun korekt'iĝ'as de mem. Ankaŭ sur la lini'o np neces'as simil'a'j ŝanĝ'o'j; la kolor'o'j dev'as est'i ŝov'at'a'j tiel, ke la paralel'o'j al bp rest'u paralel'a'j. En'tut'e la kolor'korp'o sufer'as ŝanĝ'o'j'n cert'e profund'a'j'n, sed tamen facil'e efektiv'ig'ebl'a'j'n; ĉiu'j kolor'o'j pli'proksim'iĝ'as al la blank'a pint'o kaj pli mal'proksim'iĝ'as de l' nigr'a pint'o laŭ tut'e preciz'a preskrib'o.

Kompren'ebl'e la praktik'ul'o ne bezon'as sci'i tiu'n pri'skrib'o'n, ĉar li'n nur interes'as la perfekt'a sistem'o. Por for'viŝ'i ĉiu'n memor'o'n pri la strang'a seri'o 100%, 79%, 63%, 50%, 40%... Ostwald ĝi'n anstataŭ'ig'as per la liter'o'j a, b, c, d, ... li do parol'as pri la blank'o a, la griz'o'j b, c, d ... k. t. p. Oni kompar'u tiu'n esprim'manier'o'n kun la muzik'a; la skal'o de l' griz'o'j a, b, c ... korespond'as al la skal'o de l' son'o'j a, h, c, d ...

Ni ne vol'as montr'i tro detal'e, kiel Ostwald ĝeneral'ig'as tiu'n sign'ad'o'n por la bunt'a'j kolor'o'j. La sign'o de iu kolor'o konsist'as el du'cifer'a nombr'o kaj du liter'o'j. La nombr'o don'as la pur'a'n kompon'ent'o'n; ekzempl'e 25pn signif'as cert'a'n ruĝ'o'n. La unu'a liter'o p don'as jen'a'n griz'o'n, kiu en'hav'as la sam'a'n blank'a'n kompon'ent'o'n kiel la sign'ot'a kolor'o; la du'a liter'o n don'as jen'a'n griz'o'n, kiu en'hav'as la sam'a'n nigr'a'n kompon'ent'o'n kiel la sign'ot'a kolor'o. Tiu sign'ad'o est'as sam'e preciz'a kiel la antaŭ'a; sed ĝi est'as pli simpl'a kaj pli praktik'a.

Mi fin'as mi'a'n raport'o'n kun la cert'a sent'o, ke mi'a'j parol'o'j tut'e ne ating'as la ĉarm'o'n de l' objekt'o. Oni dev'us vid'i, por ĝust'e juĝ'i. Oni dev'us hav'i la bel'eg'a'j'n kolor'paper'o'j'n kiu'j'n Ostwald el'don'is laŭ si'a teori'o, kaj oni dev'us prov'i per ili ĉio'n, kio'n el'dir'as la teori'o. Kaj tio est'as mult'e pli, ol mi'a mal'grand'a artikol'o pov'is don'i.

Tre interes'e est'us ankaŭ pri'skrib'i la instrument'o'j'n, kiu'j'n Ostwald uz'as ĉe si'a'j labor'o'j. Ili est'as part'e destin'it'a'j por la scienc'ul'o, part'e por la praktik'ul'o. Ĉef'e la last'a'j interes'us la leg'ant'o'n pro la facil'ec'o, kun kiu ili ebl'ig'as konstat'i la sign'o'n de iu don'it'a kolor'o.

1. Ĝi mal'ferm'as tut'e nov'a'n scienc'a'n fak'o'n, kiu pro si'a praktik'a grav'ec'o merit'as fervor'a'n esplor'o'n. La difin'o de l' pur'a'j kolor'o'j est'as tut'e original'a. La tez'o de l' paragraf'o 9 pri miks'ad'o reprezent'as grav'a'n fizik'a'n leĝ'o'n.

2. Ĝi far'as lern'ebl'a la kolor'a'n harmoni'o'n. Fakt'e oni jam en'konduk'is la teori'o'n en kelk'a'j'n lern'ej'o'j'n kun plej bon'a sukces'o. La infan'o'j kolor'ig'ant'e figur'o'j'n laŭ la teori'o liver'is rezult'aĵ'o'j'n kiu'j honor'us perfekt'a'n fak'ul'o'n.

3. Ĝi apog'as la fantazi'o'n. Ĉar ĝi ebl'ig'as kalkul'i harmoni'o'j'n, kies nombr'o est'as sen'fin'a; kontraŭ'e la hom'a fantazi'o est'as lim'ig'it'a. La leg'ant'o imag'u, kiom tio koncern'as la fabrik'ant'o'j'n de kolor'a'j produkt'aĵ'o'j.

4. Ĝi don'as preciz'a'n sistem'o'n de sign'ad'o. Kaj tiu sistem'o neniam pov'as perd'iĝ'i, ĉar ĝi baz'as sur preciz'a'j scienc'a'j fundament'o'j, kiu'j valor'as etern'e.

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j oft'e ni aŭd'is la nom'o'n de Korfu kun ĝi'a unik'a imperi'estr'a kastel'o "Achilleion".

Jen iu'tag'e oni leg'is en gazet'o'j la sci'ig'o'n, ke "sur la Homer-a Kerkyra, nun'a insul'o Korfu, est'is trov'at'a'j grav'a'j skulpt'aĵ'dokument'o'j el la grand'a antikv'a'grek'a-Ionia kultur'epok'o, kiu'j est'is star'ig'ot'a'j en apart'a muze'o en Berlin". En April'o de 1911 ĉe la vilaĝ'o Garitza sur Korfu oni est'is far'int'a el'ter'ig'o'j'n, kaj jam post du tag'o'j oni trov'is fronton'skulpt'aĵ'o'j'n de Grek'a templ'o—laŭ opini'o de la fam'a arkeolog'o profesor'o D^ro Dörpfeld—el la sep'a cent'jar'o antaŭ Krist'o: relief'o'n kun la kolos'figur'o de grand'a "gorgo", prezent'ant'a vir'in'a'n monstr'o'n de la Grek'a mit'ologi'o. Tiu ĉi ver'e fenomen'a el'trov'o, io unik'a en la histori'o de la arkeologi'o, tiu ĝis nun neniam ating'it'a sukces'o kaŭz'is entuziasm'a'n ĝoj'o'n inter scienc'ul'o'j kaj art'ist'o'j kaj instig'is mi'n, detal'e kon'at'iĝ'i kun la insul'o, tiu ver'a perl'o de la Mediterane'a Mar'o, kaj mi prov'os jen don'i unu'e mal'long'a'n resum'o'n pri la histori'o de Korfu, post'e mi gvid'os la leg'ont'o'j'n en la haven'o'n kaj en la ĉef'urb'o'n, kon'at'ig'os ili'n kun la natur'bel'aĵ'o kaj la popol'a viv'o de l' insul'o kaj last'e rigard'ig'os ili'n en la imperi'estr'a'n kastel'o'n "Achilleion".

Laŭ opini'o de kelk'a'j geograf'o'j Korfu ŝajn'as est'i la mit'a insul'o Σχερία, kie la bel'a Naŭsika'a, la fil'in'o de l' reĝ'o Alkinoos, trov'is ĉe la bord'o la ŝip'romp'iĝ'ul'o'n "Odysseŭs" dum li'a'j vag'ad'o'j kaj li'n gvid'is en la dom'o'n de si'a patr'o.

Kerkyra aŭ Korkyra est'as la Grek'a, Corcyra la Latin'a nom'o de la plej nord'a kaj plej grand'a de l' Ioniaj insul'o'j. Grand'a 700 km², ĝi kuŝ'as apud la bord'o de Alban'uj'o, dis'ig'at'a de ĝi per la mal'larĝ'a kanal'o Korfu-a, kaj hav'as la form'o'n de baston'eg'o, long'a 62 kilo'metr'o'j'n, Kiel krut'a rok'o ĝi super'star'as la blu'a'n mar'o'n. La plej nord'a part'o, larĝ'a 28 kilo'metr'o'j'n, konsist'as el kreto kaj ĵurasaj ŝton'aĵ'o'j. La plej alt'a mont'o est'as nom'at'a "Pantokrator", alt'a 914 metr'o'j'n. La long'a sud'a part'o, mez'nombr'e larĝ'a nur 7 kilo'metr'o'j'n, est'as plat'a mont'et'a region'o, konsist'ant'a el gips'o'j, sabl'o- kaj kalk'ŝton'o'j, kaj dekliv'ant'a okcident'e'n al la mar'o.

La insul'o Korfu, nom'it'a ĉe la Byzanz-an'o'j kaj la Turk'o'j "Koryphus"[34], nom'iĝ'is en la plej antikv'a epok'o "Drepane"[35] sekv'e de si'a du'on'lun'a form'o. Post'e ĝi hav'is la nom'o'n Korkyra aŭ Kerkyra.

En la plej antikv'a'j temp'o'j sur la insul'o loĝ'is Iliriaj Liburnoj; post'e, ĉirkaŭ 700 jar'o'j'n antaŭ Krist'o, ĝi est'is koloni'ig'at'a de Korinth-an'o'j. Sekv'e de la tre'eg'e oportun'a pozici'o de l' insul'o, la loĝ'ant'o'j vigl'e komerc'is kun tia sukces'o, ke ili'a super'ec'o sur la Ionia kaj Adriatik'a Mar'o'j, kaŭz'it'a per'e de ili'a'j mult'nombr'a'j koloni'o'j, ekscit'is la ĵaluz'o'n de l' metropol'o Korinth. Inter ambaŭ popol'o'j baldaŭ ek'est'is laŭ'regul'a batal'o, la unu'a mar'milit'o en la Grek'a histori'o, en kiu la Korkyra-an'o'j venk'is la Korinth-an'o'j'n kaj far'is si'n liber'a'j. Tamen, 40 jar'o'j'n post'e, Korkyra sub la tiran'o Periandros de'nov'e est'is sub'ig'at'a al la metropol'o Korinth. Nov'a konflikt'o kun Korinth pro la komun'a koloni'o Epidamnos kaŭz'is la milit'o'n Peloponesan, dum kiu Korkyra est'is konfeder'it'o de la Athen-an'o'j. Sed sekv'e de sang'a'j intern'a'j milit'o'j iom post iom ĝi ruin'iĝ'is, tiel ke ĝi'a komerc'o sur la Ionia kaj Adriatik'a Mar'o'j tut'e ĉes'is kaj trans'ir'is al Syrakus. Agathokles, tiran'o de Syrakus, konkir'is la insul'o'n kaj for'don'is ĝi'n al Pyrrhus de Epir'us. Post'e Iliriaj mar'rab'ist'o'j okup'is ĝi'n; sed la Roman'o'j re'e for'pren'is ĝi'n de ili. Okaz'e de la divid'o de l' Roma imperi'o ĝi ven'is al la Orient'rom'a imperi'o.

De'post la 11^a cent'jar'o ĝis ni'a epok'o ses kultur'naci'o'j reg'is la Grek'a'n insul'o'n. Unu'e la Byzanz-an'a'j imperi'estr'o'j du'foj'e perd'is ĝi'n al la Norman'o'j, kaj post ruin'iĝ'o de la Byzanz-an'a imperi'o Kerkyra en 1386 far'iĝ'is posed'aĵ'o de la Veneci'an'o'j. Ĉi tiu'j tre fortik'ig'is ĝi'n kiel bastion'o kontraŭ la Turk'o'j. Ĉi tiu'j al'bord'iĝ'is en 1537 sur Korfu, tra'pas'ant'e kaj sam'temp'e dezert'ig'ant'e la insul'o'n kaj konker'ant'e la fortik'aĵ'o'n; sed sen'rezult'e ili dev'is re'e for'ir'i. Du'a'n al'bord'iĝ'o'n ili prov'is en 1716; sed ankaŭ ĉi'foj'e ili ne pov'is efektiv'ig'i si'a'n plan'o'n. Ĉar la general'o graf'o de Schulenburg kuraĝ'e defend'is la fortik'aĵ'o'n. Tiam'a popol'kant'o ŝerc'e mok'is la bedaŭr'ind'a'n "Turk'o-vir'o'n":

Post divid'o de la respublik'o Venecio (1797) Franc'uj'o ek'okup'is la insul'o'n; sed jam 1799 la konfeder'it'a'j Turk'o'j kaj Rus'o'j uzurp'is ĝi'n. Post la pac'o Tilsit-a (1807) de'nov'e ĝi ven'is al Franc'uj'o, kaj en 1815 la Brit'o'j pren'is sur si'n la protektorat'o'n. Thomas Maitland far'iĝ'is la unu'a lord'o-ĉef'komisar'o. Sub dek vic'reĝ'o'j la Brit'o'j per fort'a kaj bon'far'em'a man'o'j reg'is Korfu-on kun la ceter'a'j Ioniaj insul'o'j, ĝis kiam la re'e fort'iĝ'int'a konsci'o de l' aparten'ec'o al Grek'uj'o dev'ig'is la Brit'a'n reg'ist'ar'o'n, trans'don'i la insul'o'j'n al la reĝ'o'land'o Hellas. Je la 21^a de Maj'o 1864 la lord'o-ĉef'komisar'o kun ĉiu'j Brit'a'j soldat'o'j kaj milit'ŝip'o'j for'las'is Korfu-on, kie je la 6^a de Juni'o reĝ'o Georg de Grek'uj'o far'is si'a'n solen'a'n en'ir'o'n. De tiu ĉi temp'o la insul'o re'e far'iĝ'is Grek'a, form'ant'a nun'temp'e kun la insul'o'j Paxo kaj Leŭk'as unu el la "nom'os"-oj[36] de Grek'uj'o.

Mult'e da sang'o est'as flu'int'a pro la posed'o de Korfu, kaj ĉiu'j kvadrat'a'j ŝton'o'j en la fortik'aĵ'o'j rakont'as pri batal'o kaj glor'o. La marmor'statu'o de la Veneci'an'a ĉef'general'o graf'o de Schulenburg est'is met'at'a al li en la ĉef'urb'o de la insul'o dum la antaŭ'last'a cent'jar'o (1717) kiel dank'o de Venecio. Sed antaŭ ĉio oni pov'as re'kon'i ĉie la Brit'a'n influ'o'n sekv'e de la bon'eg'a administraci'o ankoraŭ hodiaŭ en urb'o'j kaj vilaĝ'o'j. La strat'o'j de Korfu iam trov'iĝ'is en mal'bon'eg'a stat'o, kaj neni'o pov'is instig'i la urb'a'n estr'ar'o'n, ali'ig'i la kutim'a'n mal'zorg'em'o'n. Okaz'e de la inaŭguraci'o de l' nov'e konstru'it'a guberni'a dom'o oni invit'is la lord'o'n Maitland, part'o'pren'i la solen'a'n ceremoni'o'n kaj la festen'o'n. La nobl'a lord'o, en ŝu'o'j kaj silk'a'j ŝtrump'o'j, intenc'e oft'e tra'paŝ'is la marĉ'et'o'j'n de la strat'mal'pur'aĵ'o, kaj kiam la solen'o est'is komenc'iĝ'ont'a, li sen'kulp'ig'is si'n ĉe la urb'a ĉef'o ke est'as ne'ebl'e al li, part'o'pren'i la solen'o'n en tia mal'pur'ig'it'a stat'o. De'post tiu ĉi temp'o la strat'o'j, kovr'it'a'j per marmor'a'j plat'o'j, est'as bon'stat'a'j. — — —

Post tiu ĉi mal'long'a resum'o pri la histori'o ni rigard'u la haven'o'n kaj la urb'o'n Korfu.

En la haven'o hom'o'j sen'ĉes'e al'ven'as kaj for'ir'as. Kie'n ajn oni rigard'as: hom'o'j ne'labor'em'a'j, sci'vol'em'a'j kaj re'e for'rapid'ant'a'j. Iu ajn vojaĝ'ant'o dir'as, ke Korfu ĉiam ŝajn'is est'i al li staci'dom'o por kuŝ'em'ul'o'j. Kaj ebl'e li ne est'as mal'prav'a. Antaŭ la dom'o'j star'as la loĝ'ant'o'j, por ke ili ne preter'las'u i'a'j'n interes'a'j'n nov'aĵ'o'j'n. La al'ven'ant'a fremd'ul'o tuj est'as ĉirkaŭ'at'a de Alban'o'j, Ital'o'j, Armen'o'j k. de a. Ĉiu el ili montr'as mal'pur'a'n paper'foli'et'o'n, cert'ig'ant'e, ke nur li est'as la fid'ind'a gvid'ont'o.

Jen grand'a, fort'a Montenegr'an'o en blank'a surtut'o, tra'ir'ant'e la hom'amas'o'n! Mal'estim'e li rigard'as al la laŭt'a popol'aĉ'o kaj vol'as ofer'i si'a'n kap'o'n anstataŭ la viv'o de l' fremd'ul'o. Jen mal'grand'a hebre'o! Subit'e li murmur'et'as al la orel'o de l' vojaĝ'ant'o: "Di'o atest'u! Vi ja ne ir'u kun ĉiu'j ĉi tiu'j ŝtel'ist'o'j! Vi tut'e cert'e ne plu viv'os ĝis la hodiaŭ'a vesper'o!" Kiu antaŭ hav'is silk'a'n naz'tuk'o'n, fajr'o'ŝtal'o'n, cigar'uj'o'n ktp., tiu nun ne plu posed'as ĝi'n, sed nur tio'n, kio'n li ten'is per la man'o'j en si'a'j poŝ'o'j. Post kelk'a temp'o li hav'ig'is al si voj'o'n tra la popol'amas'o, en'ir'as en fiakr'o'n, esperant'e, ke li nun pov'os si'n sav'i. Sed kontraŭ'e! La vetur'ig'ist'o mal'supr'e'n'ir'as, la hom'amas'o ĉirkaŭ'as la vetur'il'o'n. "Ĉi tiu fiakr'o fakt'e jam est'as lu'it'a; sed se vi don'os du drakm'o'j'n pli ol tiu ali'a, mi vetur'ig'os tiom rapid'e, kiom neni'u en tut'a Grek'uj'o." Tuj oni akcept'as la propon'o'n, por ke oni ne perd'u temp'o'n. Kvar ĝis ses bub'o'j pend'as je la vetur'il'o: pli ol du'dek referenc'a'j kart'o'j de antikv'aĵ'ist'o'j, de gvid'ist'o'j, de tajlor'o'j k. a. fal'as sur la fremd'ul'o'n, kaj post tio: antaŭ'e'n al la loĝ'ej'o!

La urb'o, kuŝ'ant'a sur promontor'o de la orient'a bord'o inter du mont'et'o'j, lev'iĝ'ant'a de el la haven'o kun mult'a'j strat'et'o'j kaj hal'o'j, broderanta la bord'o'j'n ambaŭ'flank'e per kron'o de antaŭ'urb'o'j: ĉi tiu urb'o mem ja est'as sufiĉ'e respekt'ind'a; sed la verd'a'j oliv'arb'ar'o'j, la ombr'o'plen'a'j mont'o'j, la blu'a mar'o kaj la bril'a'j golf'o'j, kiu'j ĉirkaŭ'as la urb'o'n, ŝajn'ig'as ĝi'n nur kiel impon'e efik'a membr'o en tiu ĉi natur'a teatr'aĵ'o. La "esplanad'o" kun si'a'j pini'o'j kaj verd'a'j herb'o'bed'o'j, ornam'it'a per la honor'a monument'o de Thomas Maitland—mal'grand'a Ionia rond'templ'o—ŝajn'as est'i la plej bel'a publik'a plac'o, kiu'n pov'as hav'i iu ajn urb'o. Ambaŭ'flank'e ĉirkaŭ'as ĝi'n konstru'aĵ'o'j, part'e kun portik'o'j, kaj la reg'ist'ar'a palac'o el flav'et'a'j Malta-aj ŝton'o'j. Kontraŭ la mar'o bar'as ĝi'n ŝton'a'j balustrad'o'j mal'antaŭ flor'ĝarden'o'j. Ĉe ĝi'a angul'o majest'e lev'iĝ'as la "kastel'o" kun nigr'a'j rok'mur'o'j, bel'e en'volv'at'a'j de flor'ant'a'j grimp'kresk'aĵ'o'j. Ĉie lum'radi'as la mar'o el golf'o'j kaj el en'tranĉ'it'a'j ruĝ'et'a'j rok'o'j. Ĝi broderas trankvil'a'j'n bord'o'j'n, kiu'j ĉi tie krut'e klin'iĝ'as kaj tie sur iom post iom klin'iĝ'ant'a'j dekliv'o'j mal'lev'as oliv'arb'ar'et'o'j'n ĝis la kristal'a'j ond'o'j.

Trans'e de la mar'kol'o el'star'as en majest'a'j mont'vic'o'j la bord'o'j de la proksim'a kontinent'o. Nord'e'n bel'form'a'j mont'o'j supr'e'n'iĝ'as el la insul'o mem, kvazaŭ daŭr'ig'o de tiu'j en Epir'us. Ili form'as la mont'mur'o'n de l' jam cit'it'a plej alt'a mont'o de la insul'o: de la Pantokrator.

Vid'ind'a est'as la fortik'aĵ'o de Korfu, art'aĵ'o estetik'a. En ĝi'a'j kort'o'j pend'as sur la rok'mur'o'j roz'o'j, gerani'o'j kaj or'a'j genist'tuf'o'j. Dorn'hav'a'j kakt'o'j kresk'eg'as en ĝi'a'j fend'o'j; laŭr'o'j kaj pini'o'j form'as ĝarden'et'o'j'n. En la antaŭ'kort'o star'as dorik'a templ'o el flav'a'j ŝton'o'j, la iam'a milit'ist'ar'a preĝ'ej'o de la Brit'o'j. Templ'o en fortik'aĵ'o! Oni opini'as est'i trans'lok'ig'it'a en la antikv'a'n Corcyra. Neni'o ĉi tie karakteriz'as la milit'o'n kun ĝi'a'j mult'mort'ig'a'j ag'o'j. La mal'mult'a'j Grek'a'j soldat'o'j nur gard'as histori'a'n monument'o'n. Bel'a palac'o, la loĝ'ej'o de la komand'ant'o, star'as en la antaŭ'kort'o de la kastel'o. Tra kelk'a'j pord'eg'o'j kaj kovr'it'a'j tra'ir'ej'o'j oni supr'e'n'ir'as sur ŝton'a'j ŝtup'o'j al la plej alt'a du'pint'a rok'o, kiu teras'form'e port'as la bastion'o'j'n, Ĉio ĉi tie est'as far'it'a tiom subtil'e, kvazaŭ art'ist'o'j est'us konstru'int'a'j anstataŭ kastel'o—kolos'a'n rok'altar'o'n por honor'i Mars-on, la Di'o'n de l' milit'o. Cipres'a'j ale'o'j ornam'as la ŝton'oz'a'j'n voj'et'o'j'n. Sur la estrad'o star'as lum'tur'o. Apud'e trov'iĝ'as dom'et'o de gard'ist'o en ombr'o de grand'eg'a fig'uj'o. De tie ĉi oni rigard'as mal'supr'e'n sur la du'a'n rok'supr'o'n kun la pulv'o'proviz'ej'o'j kaj la hospital'o'j. La gard'ist'o al'port'as grand'a'n lorn'o'n.

Kia panoram'o de mar'o kaj mar'rand'a'j pejzaĝ'o'j! Oni ek'vid'as la bel'eg'a'n insul'o'n kun mont'o'j, mont'et'o'j kaj val'o'j, kun mult'a'j vilaĝ'o'j en verd'aĵ'o de riĉ'eg'a'j oliv'arb'ar'o'j, kun la haven'urb'o kaj la dorm'a'j golf'et'o'j. Trans'e, el la mar'o krut'e supr'e'n'iĝ'as la kontinent'o de Epir'us. Ĝi'a'j majest'a'j mont'masiv'o'j efik'e kontrast'as la bril'a'n somer'o'n de la dolĉ'a insul'a land'o. Kiam la sun'o vesper'e sub'ir'as mal'antaŭ Korfu-on, purpur'a'j lum'radi'o'j bril'as super la mar'kol'o, kiu dis'ig'as de Epir'us la insul'o'n. La rok'a'j mont'o'j ankoraŭ lum'et'as en la last'a sun'radi'o, ĝis kiam ili tut'e pal'iĝ'as. Dum hor'o'j oni pov'as sid'i ĉi tie, en'pens'a en la rigard'o de l' flu'ant'a mar'kol'akv'o kaj de la bord'form'it'aĵ'o'j.

Por kon'at'iĝ'i pli bon'e kun la bel'aĵ'o'j de l' insul'o, iu'maten'e ni far'as ekskurs'o'n sur ĝi. La bel'eg'a'j strat'o'j, grandioz'a far'it'aĵ'o de la Brit'o'j, ebl'ig'as oportun'a'n antaŭ'e'n'ir'o'n pied'e kaj vetur'il'e, eĉ en la plej mal'proksim'a'j'n region'o'j'n, escept'e de la Pantokrator-masiv'o kun ĝi'a'j orient'a'j kaj nord'a'j flank'a'j mont'o'j. Ni paŝ'as nord'okcident'e'n al la "Potamo", la sol'a iom grand'a river'o de la insul'o, kiu mal'proksim'e ¾ da hor'o'j de la urb'o Korfu en'flu'as en la mar'o'n, post'kiam ĝi est'as tra'flu'int'a vinberkaj frukt'kamp'o'j'n. Alt'a ark'pont'o trans'pont'ig'as ĝi'n. Post unu hor'o ni ating'as neĝ'blank'a'n Grek'a'n preĝ'ej'et'o'n, tut'e proksim'a'n de la golf'et'o de Govino. Antaŭ ĝi kuŝ'as bel'a ĝarden'o zorg'e kultur'it'a, en'hav'ant'a plej bel'a'j'n flor'o'j'n, flor'ant'a'j'n en ombr'o de oleandr'a'j arbust'o'j, oranĝ'uj'o'j kaj kelk'e da palm'o'j: ĉio kompar'ind'a kun mal'grand'a paradiz'o, ĉirkaŭ'at'a de mar'o kaj arb'ar'a'j mont'o'j. Ni nun ir'as laŭ'long'e de la mar'bord'o. Baldaŭ la bord'o lev'iĝ'as super la mar'o'n. En tiu'n ĉi etend'iĝ'as mal'grand'a ter'lang'o, mal'antaŭ kiu la mar'o en'pentr'as pli profund'e'n en la bord'o'n kaj la mont'ar'o iom post iom krut'e kaj alt'e supr'e'n'iĝ'as ĝis la Pantokrator-supr'o. La ter'lang'o nur mal'sufiĉ'e est'as kultur'it'a per vin'ber'uj'o'j kaj oliv'uj'o'j; sed admir'ind'a'n aspekt'o'n oni hav'is de ĉi tie. Unu'flank'e'n la bel'eg'a mar'spegul'o, rond'e ĉirkaŭ'at'a de la Alban'a kaj Korfuota mont'ar'o kvazaŭ grand'a land'lag'o, ali'flank'e'n la profund'a hel'blu'a golf'et'o, super ĝi subit'e supr'e'n'iĝ'ant'a la majest'a arb'ar'plen'a mont'ar'o. Mar'o kaj ĉiel'o konkur'as ĉi tie pri la premi'o de l' bel'ec'o.

Ni turn'as ni'n re'e'n al la urb'o. Je la ven'ont'a tag'o ni ir'as al la kamp'o'dom'o, kiu'n la Brit'o'j konstru'is al si'a lord'o-ĉef'komisar'o kiel somer'rest'ad'ej'o'n sur la plej bel'a vid'punkt'o de l' promontor'o de la iam'a kastel'o kaj hered'ig'is al la reĝ'o. Ankaŭ la imperi'estr'in'o de Aŭstr'uj'o iam loĝ'is sur tiu ĉi promontor'o. Ĉiu'j kamp'o'j apud la strat'o est'as ĝarden'o'j. Flor'brasik'o'n, artiŝok'o'j'n, kukurb'o'j'n, kukum'o'j'n, rap'o'j'n, bulb'o'j'n, salat'o'n, rafan'o'j'n, melon'o'j'n, grand'a'j'n frag'o'j'n, likopersik'o'j'n kaj mult'o'n ali'a'n oni trov'as dum la tut'a jar'o ĉiam verd'ant'a'j, flor'ant'a'j kaj frukt'o'don'a'j, sed plej abund'e dum ni'a'j vintr'a'j monat'o'j. Sur la sam'a'j kamp'o'j kresk'as oranĝ'uj'o'j kaj citron'uj'o'j, kiu'j mez'e de la Novembr'o jam port'as or'kolor'a'j'n frukt'o'j'n. Ali'a'j kamp'o'j sekv'as, plen'a'j de persik-, migdal- kaj fig'arb'o'j, ĉi tiu'j dik'trunk'a'j kiel ni'a'j kverk'o'j. Sur la ter'amas'o'j apud la ŝose'fos'o'j kresk'as akant'o'j, la plekt'bar'il'o'j est'as tro'plen'a'j de flor'ant'a'j roz'o'j.

Baldaŭ ni al'ven'as al la reĝ'a'j ĝarden'o'j, kaj tie la paradiz'a abund'o de tiu ĉi ĉiam verd'a natur'o montr'as si'n ankoraŭ pli riĉ'e. Oni vid'as laŭr'o'j'n kaj "Jud'as"-arb'o'j'n (Cercis Siliquastrum), artokarp'o'j'n kaj japan'a'j'n mespil'uj'o'j'n, tiom grand'a'j kiom ni'a'j nuks'uj'o'j. Meksikaj dali'o'j flor'as kun bel'et'a'j kampanul'simil'a'j ruĝ'et'a'j flor'o'j. Proksim'e de la kamp'o'dom'o sur izol'a teras'o kun bel'eg'a perspektiv'o re'e'n al Korfu, star'as potenc'a fremd'land'a arb'o (Pircunia dioica aŭ Phytolacea dioica), kiu lev'is si'a'j'n radik'o'j'n el la ter'o kaj volv'is ili'n kiel drak'o'ventr'o ĉirkaŭ la trunk'o'n.

La plej ĉarm'a'j'n rigard'o'j'n sur la mar'o'n kaj la mont'ar'o'n ni ĝu'as en la reĝ'a ĝarden'o de el la ŝtup'ar'o, kiu de teras'o antaŭ la vila'o en krut'a'j zigzag'voj'o'j mal'supr'e'n'ir'as al la mar'o. Ĉi tie ban'is si'n la imperi'estr'in'o de Aŭstr'uj'o. Gerani'a'j kaj roz'uj'a'j plekt'bar'il'o'j ĉirkaŭ'bar'as mal'dekstr'e la abism'o'j'n; dekstr'e kaj mal'dekstr'e de l' mal'larĝ'a voj'et'o est'as ne'tra'ir'ebl'a dens'ej'o de balanc'iĝ'ant'a kan'o, de ĉiam verd'a'j kverk'o'j kaj ramn'o'j, de sovaĝ'a'j artokarp'o'j, de flor'ant'a'j flav'ruĝ'a'j lili'o'j, de kakt'o'j, de agav'o'j k. de a. Antaŭ si oni vid'as tra obelisk'pord'o de nigr'a'j cipres'o'j la blu'a'n mar'o'n kaj alt'a'n promontor'o'n, kron'it'a'n de oliv'uj'o'j. La cipres'o'j est'as kun'plekt'it'a'j unu al la ali'a per heder'o kaj vit'o'j. Girland'o'j volv'iĝ'as de arb'o al arb'o, far'ant'e la mal'hel'aĵ'o'n terur'eg'a kiel la ombr'o'n de pra'arb'ar'o. Sen iu kun'help'o de hom'o'j la natur'o ĉi tie sen'ĉes'e produkt'as. Jen, agav'o en la nigr'a dens'ej'o de la cipres'o'j kresk'ig'is si'a'n tig'o'n alt'e'n, kvazaŭ ĝi vol'is super'i ĉi tiu'j'n arb'o'j'n; kaj de el la ekstrem'a rand'o de l' rok'o ĝi klin'iĝ'as super la abism'o, por rigard'i en la akv'o'j si'a'n bel'a'n spegul'bild'o'n.

Kaj kiel la poet'o Homer-o per tiu ĉi vort'o'j karakteriz'is la land'o'n, tiel frukt'o'don'a ĝi est'as ankoraŭ nun, ĝis'etern'e frukt'o'don'a; tial tiom prosper'a, tiom ben'plen'a de labor'o. Kaj neni'u ruin'iĝ'int'a bar'il'o, neni'u mal'help'a ŝton'a aŭ brik'a mur'o dis'ig'as tiu'n ĉi ben'o'n Di'a'n en apart'a'j'n part'o'j'n, dis'ig'as unu bien'o'n de tiu de l' najbar'o aŭ bar'as ili'n ĉiu'j'n kontraŭ la en'rigard'o de preter'ir'ant'o. Ŝajn'as, kvazaŭ aparten'as ĉio al unu, aŭ al ĉiu'j ĉio. Est'as permes'at'e, ir'i sur ĉiu voj'o. La sol'a kontraŭ'aĵ'o est'as kelk'foj'e plekt'bar'il'o el roz'uj'o'j, rempar'o el kakt'arbust'o'j, alt'a'j kiel hom'o, aŭ vic'o de dorn'hav'a'j agav'o'j. Sed tio nepr'e ne ĝen'as la okul'o'j'n, ĉar la natur'o kre'is ĝi'n.

Do la tut'a insul'o est'as kvazaŭ idili'o. Kaj la viv'o sur ĝi ver'e hav'as i'o'n idili'a'n. La ĝarden'o'j est'as kvazaŭ arb'ar'o'j kaj la arb'ar'o'j kvazaŭ ĝarden'o'j. Tiu'n ĉi renkont'o'n kaŭz'as part'e la donac'em'o de la sud'o natur'o, part'e la sen'zorg'em'o de la tie loĝ'ant'a'j hom'o'j, kiu'j ĉie nur kun'help'as, neni'e pen'as. Ŝajn'as, kvazaŭ la mal'ben'o de la hered'a pek'o ne est'us traf'int'a tiu'n ĉi ter'o'n Korfu-an, por ke ni almenaŭ per unu angul'o de l' mond'o ankoraŭ sci'iĝ'u, kia'n aspekt'o'n hav'is la perd'it'a paradiz'o, kaj kiel oni viv'is en ĝi.

La plej bel'a temp'o de rest'ad'o en tiu ĉi Ionia paradiz'o est'as la April'o kaj la Maj'o; ĉar tiu'temp'e la natur'o montr'as si'n en plen'a luks'eg'o de verd'a printemp'a vest'o, mont'o'j kaj val'o'j est'as flor'kovr'it'a'j, tropik'a varm'eg'o pli mal'mult'e ĝen'as la vojaĝ'ant'o'j'n, kaj tamen la re'freŝ'ig'ant'a bel'a suk'plen'a fru'a frukt'ar'o abund'e jam ekzist'as.

Krom tio ĝust'e je la Pask'a temp'o, la popol'a viv'o sur la insul'o montr'iĝ'as en plen'a bril'o. La zenit'o est'as la grand'a procesi'o, kiu okaz'as ĉiu'pask'e je honor'o de la Sankt'a Spiridion, de l' patron'o de Korfu. La urb'o est'as sid'ej'o de Grek'a-ortodoks'a kaj de Roman'a-katolik'a ĉef'episkop'o'j. La honor'a tag'o de l' Sankt'a Spiridion est'as solen'at'a de ĉiu'j Korfu-an'o'j. De ĉie ili al'kur'as al la solen'o.

Ĉiu strat'et'o de la foir'ej'kvartal'o ŝajn'as est'i orient'a bazar'o. Lad'a'j ole'o'lamp'o'j vesper'e lum'ig'as la butik'o'j'n en la strat'hal'o'j, kie est'as vend'ebl'a'j divers'spec'a'j objekt'o'j, ekz.: Turk'a'j suker'aĵ'o'j, fenkol'miel'o, ole'o'bak'it'aĵ'o'j, kaviar'o en barel'o'j, nigr'a'j oliv'o'j, ruĝ'a'j pask'ov'o'j en'ig'it'a'j en kok'figur'aĵ'o'j'n el past'o, mult'eg'o da mult'kolor'a'j vaks'kandel'o'j sur tabl'o'j, amas'o'j da maiz'pan'o kuŝ'ant'a'j sur la strat'o'j, amas'o'j da oranĝ'o'j ktp. Krom tio ni ek'vid'as vin'trink'ej'o'j'n kun flag'et'o'j, kiu'j nom'as la spec'o'n de l' vin'o, kaf'trink'ej'o'j'n, raz'ej'o'j'n, ĉambr'et'o'j'n, en kiu'j labor'as meti'ist'o'j: ĉio kun kontrast'a kaj mult'kolor'a ornam'aĵ'aĉ'o. Tra la hom'amas'o'j, vir'o'j pen'e hav'ig'as voj'o'n al si kun azen'o'j, kiu'j port'as mult'kolor'a'j'n akv'o'barel'et'o'j'n sur la dors'o. Oni amas'e direkt'as si'n al la preĝ'ej'o'j: al la katedral'o "Spiliotissa" aŭ al "San Spiridion". Je la vesper'o de la antaŭ'pask'a ĵaŭd'o oni aŭd'as respond'kant'o'j'n, ard'e oni kis'as la relikv'uj'o'n. Je la vesper'o de l' Grand'a Vendred'o la procesi'o de l' tomb'o de Krist'o tra'pas'as kun torĉ'o'j la urb'o'n. Ĝi ripet'iĝ'as je la antaŭ'tag'mez'o de l' antaŭ'pask'a sabat'o.

La ost'ar'o de l' Sankt'a Spiridion, la plej grand'a glor'o de la riĉ'a Grek'a katedral'o de l' urb'o Korfu, solen'e est'as port'at'a en or'um'it'a arĝent'ĉerk'o inter'sekv'e de pastr'o'j de l' Grek'a eklezi'o, de oficir'o'j kaj de urb'an'o'j tra la urb'o sub gvid'ad'o de la Grek'a ĉef'episkop'o. La kovr'il'o de la vertikal'e star'ig'it'a ĉerk'o est'as mal'ferm'it'a kaj la supr'a part'o de la skelet'o vid'ebl'a. Fantom'e la nigr'a mumi'o ek'balanc'as la kap'o'n tie'n kaj re'e'n. Soldat'o'j antaŭ'marŝ'as. Lum'ant'a'j preĝ'ej'lantern'o'j kaj flagr'ant'a lum'o sur alt'a'j, mult'kolor'a'j kandel'o'j don'as al la spektakl'o la ĝust'a'n mistik'a'n sankt'ig'o'n. Muzik'ist'o'j kaj standard'port'ant'o'j antaŭ'ir'as la dis'a'j'n grup'o'j'n: la pastr'ar'o'n, la urb'a'n magistrat'o'n kaj la ofic'ist'o'j'n de l' urb'o, la oficir'o'j'n, la garnizon'o'n de l' Grek'a'j milit'ŝip'o'j en la haven'o. Sub baldaken'o paŝ'as la Grek'a ĉef'episkop'o en mult'e'kost'e brod'it'a pomp'a vest'aĵ'o. Last'vic'e ven'as la ge'vilaĝ'an'o'j kaj ili'a'j infan'o'j en parad'a'j vest'aĵ'o'j. La infan'o'j port'as flor'kron'o'j'n en la har'ar'o, part'e ankaŭ lum'ant'a'j'n kandel'o'j'n en si'a'j man'o'j. Kiam la procesi'o preter'pas'as la reg'ist'ar'a'n palac'o'n tra la solen'e ornam'it'a popol'o—mar'o kaj mont'o'j en la fund'o—ĝi prezent'as ver'e bel'a'n bild'o'n. La funebr'a'j son'o'j est'as inter'miks'at'a'j kun la blek'ad'o de l' pask'ŝaf'id'o'j, kiu'j, al'lig'it'a'j al dom'pord'o'j kaj arb'o'j, atend'as si'a'n sort'o'n. Ĉar apud ili jam star'as jun'ul'o'j, ten'ant'a'j tranĉ'il'o'n en la man'o.

Ni ir'as al la "Spiliotissa", por aŭd'i la "Gloria". Iu ajn pastr'o far'as sign'o'n kontraŭ la en'ir'a pord'o; bombard'il'o'j tondr'as, sonor'il'o'j sonor'as, la popol'o re'e amas'e el'ir'as: Krist'o re'viv'iĝ'is! Moment'e la mal'laŭt'a fast'o ali'form'iĝ'as je frenez'a bru'o. El ĉiu dom'o paf'o'j krak'as. El la fenestr'o'j krak'ant'e sub'e'n'fal'as argil'a'j pot'o'j je mal'honor'o de "Jud'as Ischariot" kaj kiel simbol'o de l' iam'a ŝton'mort'ig'ad'o de la hebre'o'j. Antaŭ la pord'o'j oni sen'kompat'e mort'pik'as ŝaf'id'o'j'n kaj pentr'as per ili'a sang'o kruc'o'j'n sur la pord'fost'o'j'n. La tut'a insul'o far'iĝ'as buĉ'ej'o. Dum la tut'a tag'o oni buĉ'as kaj rost'as ŝaf'id'o'j'n kaj ŝaf'o'j'n. Sang'a'j marĉ'et'o'j kun'iĝ'as sur la ter'o. Tia'manier'e la idili'o de Korfu subit'e est'as esting'it'a, kaj tio .... pro la religi'o.

Volont'e oni for'kur'as en la etern'e pur'a'n natur'o'n de la insul'o, for en la sankt'a'n ombr'o'n de la oliv'arb'ar'o'j. Tamen ni ne for'las'os la insul'o'n, ne rigard'int'a'j antaŭ'e la imperi'estr'a'n kastel'o'n "Achilleion". Por admir'i ĝi'n, jam mil'o'j da amuz'vojaĝ'ant'o'j en la pas'int'a'j jar'o'j ĉiu'jar'e al'bord'iĝ'is al Korfu. Ankaŭ ni supr'e'n'ir'as al la fabel'a kastel'o, kiu'n konstru'ig'is al si la mort'int'a imperi'estr'in'o Elisabeth de Aŭstr'uj'o sur krut'a dekliv'o, alt'a super la ond'eg'o'j de l' mar'o proksim'e de l' idili'a vilaĝ'o Gasturi. Ĉi tie ŝi pas'ig'is kelk'foj'e la temp'o'n—sed en'tut'e apenaŭ pli long'temp'e ol kvin semajn'o'j'n—en silent'a sol'ec'o, precip'e post'kiam tragedi'a sort'o est'is for'pren'int'a de ŝi por ĉiam la am'it'a'n fil'o'n, la kron'princ'o'n Rudolf (la 30^an de Januar'o 1889). Al neni'u fremd'ul'o est'is permes'at'e, pri'rigard'i ĉi tiu'n kastel'o'n kun ĝi'a'j 128 ĉambr'o'j, ĉar alt'a blank'a mur'o kaj la foli'ar'o de oliv'uj'o'j kaŝ'is ĝi'n kontraŭ la okul'o'j de sci'vol'ul'o'j. "La Brit'o'j tut'e mal'esper'as", dir'is la imperi'estr'in'o; "dum hor'o'j ili star'as sur la kontraŭ'e kuŝ'ant'a alt'aĵ'o kaj tamen ne pov'as vid'i i'o'n ajn." "Tie, kie'n hom'o'j ven'as, ĉio est'as detru'at'a; nur kie la natur'o est'as sol'a, tie ĝi konserv'as si'a'n etern'a'n bel'ec'o'n. Al neni'u fremd'ul'o mi montr'os mi'a'n kastel'o'n. Se mi far'us tio'n, post kelk'e da monat'o'j neni'u ŝton'o hav'us pac'o'n. La hom'o'j ĉi'e'n en'skrib'as si'a'j'n nom'o'j'n, por al'pres'i al la ŝton'o'j la stamp'il'o'n de si'a propr'a mal'grand'eg'ec'o". De'post mort'ig'o de la mal'feliĉ'a regn'estr'in'o en Ĝenevo, la 10^an de Septembr'o 1898, neni'u membr'o de la Aŭstr'uj'a imperi'estr'a kort'eg'o re'e en'ir'is en la kastel'o'n. Ĝi nur est'is vid'ind'aĵ'o por vojaĝ'ant'o'j. Oni dir'is, ke Franc'a societ'o akir'os la tut'a'n posed'aĵ'o'n kaj ali'form'ig'os ĝi'n en kurac'a'n institut'o'n. Sed en la jar'o 1907 imperi'estr'o Wilhelm II^a aĉet'is la kastel'o'n. De tiu temp'o ĉiu'jar'e li rest'ad'is en ĝi ĝis 1914 kun la imperi'estr'in'o kaj kun si'a fil'in'o dum kelk'e da semajn'o'j, por ĝoj'i pri la di'a helen'a printemp'o de Korfu kaj por far'i ekskurs'o'j'n aŭ promen'o'j'n.

Oni pov'as al'ven'i al la kastel'o aŭ sur mar'o aŭ sur ter'o. Kiam la mar'o est'as sen'mov'a, tiam vetur'ad'o per rem'il'boat'o est'as grand'a plezur'o. En la mal'larĝ'a kanal'o, kiu dis'ig'as la citadel'simil'a'n "Fortezza Vecchia" kontraŭ la "esplanad'o", la ĉef'plac'o de Korfu, ni trov'as boat'o'j'n en long'a'j vic'o'j, kaj baldaŭ ni naĝ'as sur la blu'et'a mar'o. Per fort'a'j rem'il'bat'o'j ni kruc'ig'as la golf'o'n, kiu'n ĉirkaŭ'as la "Bulvard'o de la imperi'estr'in'o Elisabeth", kaj ni ĉirkaŭ'vetur'as long'a'n promontor'o'n, kovr'it'a'n de oliv'uj'o'j, nom'it'a "Analipsis", t. e. ĉiel'ir'a mont'o. Sur ties dekliv'o'j kuŝ'as la bel'eg'a vila'o "Monrepos", plezur'a kastel'o de l' reĝ'o Georg de Grek'uj'o, mez'e de admir'ind'a park'o, plen'a de tropik'a'j kresk'aĵ'o'j.

Post kelk'a'j minut'o'j el la trankvil'a'j ond'o'j antaŭ ni ek'lev'iĝ'as juvel'o: insul'o, kiu ŝajn'as est'i gaj'humor'a lud'il'o de la natur'o. Du vic'o'j de pint'a'j cipres'o'j supr'e'n'etend'iĝ'as, ombr'um'ant'a'j mal'grand'a'n kapel'o'n kaj la loĝ'dom'o'n de l' pastr'o. Grand'a silent'o kaj iom da mal'gaj'ec'o kuŝ'as sur la insul'et'o. Est'as "La insul'o de l' mort'int'o'j" de Böcklin, la mit'a ŝton'iĝ'int'a ŝip'o de la "Feak'o'j"[37], kiu est'is al'port'int'a Odysseŭs-on al Ithaka kaj dum la re'vetur'o est'is traf'at'a per la tri'dent'o de Poseidon.

Ĉiu jam est'os vid'int'a la fam'e'kon'at'a'n portret'o'n Böcklin-an: "La insul'o de l' mort'int'o'j". La kor'tuŝ'a bild'o prezent'as rok'insul'o'n, al kies katakomb'o'j glit'as en silent'a bark'o vual'it'a figur'aĵ'o kun ĉerk'o: bild'o, efik'ant'a kiel serioz'a himn'o pri la majest'a trankvil'o kaj pri la mister'o de l' mort'o. La bark'o baldaŭ est'os mal'aper'int'a en la mal'lum'o, kaj la mal'hel'a'j kamer'o'j gast'ig'os nov'a'n gast'o'n. La insul'o "Pontikonisi", nun'temp'e est'as nom'at'a "mus'insul'o" pro si'a mal'grand'ec'o. Ĝi reg'as la en'ir'o'n al la golf'o de Kalichiopulo, antikv'a milit'haven'o. Mal'antaŭ ni sur la ekstrem'a el'star'aĵ'o de l' Analipsis-mont'o kuŝ'as la fam'a vid'punkt'o "Canone". Ĉe la kontraŭ'a bord'o, river'et'o en'flu'as en la mar'o'n: la lok'o, kie laŭ'mit'e Odysseŭs est'is ĵet'at'a al la bord'o. Ni nun jam star'as apud la dekliv'o'j de la arb'ar'kovr'it'a mont'et'o, sur kiu est'as konstru'it'a la "Achilleion". Baldaŭ ni ek'vid'as la blank'a'j'n fronton'o'j'n de l' kastel'o kaj pli mal'supr'e, mez'e de bel'eg'a ĝis la mar'o etend'iĝ'ant'a park'o, marmor'a'n templ'o'n sur kolon'o'j kun la Heine-monument'o, far'it'aĵ'o de la Dan'a skulpt'ist'o Hasselries. Imperi'estr'in'o Elisabeth konstru'ig'is la monument'o'n al si'a de ŝi ador'it'a poet'o Heinrich Heine. Lac'e la poet'o de l' melankoli'o sid'as en si'a apog'seĝ'o, direkt'ant'e la rigard'o'n al la mar'o. La man'o mal'lev'iĝ'int'a ripoz'as sur la femur'o, ten'ant'e tabul'o'n, en kiu'n la skulpt'ist'o en'gravur'is laŭ dezir'o de la imperi'estr'in'o la vers'aĵ'o'n:

Supr'e sur la kupol'o star'as or'um'it'a triumf'a Di'in'o flug'il'hav'a, lev'ant'e laŭr'o'kron'o'n.

Ĉe la tomb'ej'o Benizze-a ni al'bord'iĝ'as, kaj post mal'long'a temp'o ni est'as ating'int'a'j ni'a'n cel'o'n.

Sam'e bel'a est'as la sur'ter'a vojaĝ'o. De el la esplanad'o ni ir'as laŭ'long'e de l' bel'eg'a bulvard'o. Ni'a'j rigard'o'j trans'vag'as ĝis la supr'o'j de Alban'uj'o kaj Epir'us. Post'e, antaŭ ol la antikv'a Feak'a strat'o—nom'it'a je honor'o de l' iam'a German'a imperi'estr'o "Kaiser-Wilhelm-Straße"—supr'e'n'etend'iĝ'as al Canone, ni turn'as ni'n dekstr'e'n ĉirkaŭ la golf'o'n de "Kalichiopulo" kaj ating'as la strat'o'n, kiu konduk'as al la Achilleion. Agav'o'j kaj opunti'o'j mur'simil'e border'as la strat'o'n; riĉ'kolor'a'j flor'o'j bril'as el verd'a herb'o'kovr'o, oliv'uj'o'j kaj cipres'o'j star'as tie kaj tie. Antaŭ ni lev'iĝ'as ar'o da mont'o'j, inter kiu'j la du'pint'a "Mont'e San Dec'a" kaj la pli mal'alt'a pint'a "Kyriake" precip'e disting'iĝ'as. En kurb'iĝ'o'j la strat'o mont'supr'e'n'ir'as. Ni preter'pas'as la vilaĝ'o'n Gasturi, kaj baldaŭ ni star'as antaŭ la fer'fand'it'a ĝarden'pord'eg'o kun la simpl'a sur'skrib'aĵ'o: "Achilleion".

Jen salut'as jam la alt'a, blank'a marmor'vila'o, konstru'it'a en antikv'a'helen'a palac'stil'o: bild'o de re'viv'iĝ'int'a Grek'a bel'eg'ec'o, ĉirkaŭ'at'a de ĉiam'verd'a'j flor'o'j kaj dum la tut'a jar'o flor'ant'a'j roz'o'j. Ĉiu'j trezor'o'j de l' klasik'a antikv'ec'o, de Troj'a, de Mykenae kaj de Pompej'i ĝi'a'temp'e serv'is kiel model'o'j al la Neapolitana arĥitekt'o Rafael Carito. Tre'eg'a'j el'spez'o'j, 12 ĝis 14 milion'o'j da drakm'o'j, est'is neces'a'j por far'i la fabel'a'n konstru'aĵ'o'n.

Star'ig'it'a sur fort'a fundament'o, la dom'o tia'manier'e est'as en'ig'it'a en la mont'o'n, ke la tri'etaĝ'a front'o rigard'as al la strat'o, kiu konduk'as de Gasturi al Benizze. Tra la larĝ'a ĝarden'pord'eg'o ni baldaŭ ven'as al la antaŭ'plac'o de la kastel'o. La vestibl'o konsist'as el fort'a'j kolon'o'j, port'ant'a'j verand'o'n el bril'et'a marmor'o; bel'e model'it'a balustrad'o kun du centaŭr'o'j ĉirkaŭ'as la tut'o'n. Kontraŭ la park'a flank'o al'met'iĝ'as al la kastel'o la fam'a "peristil'o", portik'o, inter kies vic'o'j star'as marmor'figur'aĵ'o'j el la Grek'a mit'ologi'o; pentr'aĵ'o'j ornam'as la intern'o'n. Mult'nombr'a'j bust'o'j kaj ali'a'j skulpt'aĵ'o'j plen'ig'as la hal'o'n. Sur la teras'o, kuŝ'ant'a antaŭ ĝi, trov'iĝ'as bel'a'j ĝarden'aĵ'o'j kun kelk'e da alt'kresk'int'a'j cipres'o'j. Du bronz'a'j figur'aĵ'o'j, prezent'ant'a'j lukt'ist'o'j'n, flank'um'as la supr'e'n'ir'ej'o'n al la teras'o. Iom flank'e de l' kastel'o ni ek'vid'as en la park'o la statu'o'n de l' mort'ant'a Achilleŭs[38], de l' plej ŝat'it'a hero'o de la imperi'estr'in'o Elisabeth el la Grek'a mit'ologi'o. La du'on'e teren'fal'int'a hero'o el'tir'as la mort'ig'a'n sag'pint'o'n el la kalkan'o. Emoci'a est'as la dolor'a esprim'o de l' vizaĝ'o, ne'dir'ebl'a la rigard'o al mar'o kaj arb'ar'o'j. Marmor'benk'o'j invit'as al rigard'ad'o kaj ripoz'ad'o. Mont'sub'e'n ni ven'as tra la park'o al la Heine-templ'o, de kiu larĝ'a marmor'a ŝtup'ar'o du'on'cirkl'e ĉirkaŭ fontan'o konduk'as mal'supr'e'n al la mar'o.

Sed ni re'ir'u al la kastel'o, por en'rigard'i ankaŭ en ties intern'o'n. De el la mal'ferm'it'a portik'o ni en'paŝ'as en la "Atrium". Pez'a'j velur'kurten'o'j bar'as ĝi'n ekster'e'n kaj pend'as mal'supr'e'n je ambaŭ flank'o'j de l' bril'a'j mur'o'j. Fresk'o'pentr'aĵ'o kun danc'ant'a'j nimf'o'j ornam'as la plafon'o'n. Kolos'a'j vaz'o'j el porcelan'o kaj bronz'o star'as ambaŭ'flank'e de la ŝtup'ar'ej'o. Dekstr'a'flank'e kuŝ'as la kastel'a kapel'o, mal'dekstr'a'flank'e ni ir'as tra kun'ven'ĉambr'o en la luks'a'n manĝ'o'ĉambr'o'n. La mult'kolor'a fresk'o'pentr'aĵ'o sur la plafon'o prezent'as la "procesi'o'n de Galate'a". Supr'e'n'ir'int'e la larĝ'a'j'n ŝtup'o'j'n de la ŝtup'ar'ej'o ni star'as antaŭ la grand'eg'a fresk'o'pentr'aĵ'o: la "triumf'a procesi'o de Achilleŭs". En la unu'a etaĝ'o kuŝ'as la ĉambr'o'j de l' iam'a imperi'estr'o: antaŭ'ĉambr'o, labor'ĉambr'o kaj dorm'ĉambr'o. La labor'ĉambr'o est'is la iam'a dorm'ĉambr'o de l' imperi'estr'o Franz Josef; sed neniam ĝi est'as uz'it'a de li. Pli mal'antaŭ'e sekv'as ĉambr'o'j por la imperi'estr'a sekv'ant'ar'o. La sam'a etaĝ'o en'hav'is ankaŭ la ĉambr'o'j'n de l' princ'o Aŭgust Wilhelm, la du'a etaĝ'o tiu'j'n de l' imperi'estr'in'o kaj de l' princ'in'o Viktoria Luis'e.

Admir'ind'a est'as la elektr'a instal'aĵ'o en kastel'o kaj park'o. La loĝ'ĉambr'o'j ricev'is lustr'o'j'n, la grand'a manĝ'salon'o nepr'e modern'a'j'n lum'ig'il'o'j'n. La elektr'a'j ard'lamp'o'j est'as al'met'it'a'j ne'vid'ebl'a'j en la mur'o'j tia'manier'e, ke la blank'a plafon'o serv'as kiel reflektor'o kaj plen'ig'as la spac'o'n per mild'a lum'o. La grand'a ŝtup'ar'ej'a pentr'aĵ'o ankaŭ original'e est'as lum'ig'at'a de kvar ark'lamp'o'j, kiu'j'n oni fiks'is super la vitr'a tegment'o, kaj pli'e de flank'e al'met'it'a'j lum'ig'il'o'j. Ankaŭ la Achilleŭs-statu'o est'as lum'ig'at'a de du ark'lamp'o'j. La ĝarden'aĵ'o'j hav'as du'spec'a'n lum'o'n: unu'e grand'a'j'n ark'lamp'o'j'n, kiu'j en mal'grand'a'j distanc'o'j lum'ig'as la voj'o'j'n kaj promen'ej'o'j'n sam'e kiel tag'lum'o. Sed krom tiu ĉi normal'a lum'ad'manier'o ankoraŭ ekzist'as ali'a, ver'e fabel'a, por special'a'j solen'o'j. La 25000 roz'uj'o'j'n en la park'o oni proviz'is je po unu ard'lamp'o, kiu'j pov'as est'i ek'brul'ig'at'a'j sam'temp'e per centr'a kun'ig'o. Tia'manier'e oni modern'ig'is la Achilleion, ne for'ig'int'e tamen la origin'a'n propr'ec'o'n. Ankaŭ la plej mult'a'j'n pentr'aĵ'o'j'n kaj monument'o'j'n el la temp'o de Elisabeth oni konserv'is. Nov'a'j konstru'aĵ'o'j est'as kavalir'dom'o kaj aŭtomobil'rest'ej'o. Pli'e oni fos'is artez'a'n put'o'n, kiu don'is font'akv'o'n en profund'aĵ'o de 80 metr'o'j, kaj la Grek'a reg'ist'ar'o kun'lig'is la kastel'o'n kun Korfu per tri metal'faden'o'j.

Sulfiĉas. — — — Aŭ ĉu ebl'e est'as dezir'ind'e rakont'i i'o'n pri la monaĥ'ej'o sur alt'aĵ'o proksim'e de l' kastel'o, kie la imperi'estr'in'o Elisabeth tiel oft'e kaj volont'e inter'parol'is kun la vir'o'j, kiu'j liber'vol'e est'is rezign'int'a'j viv'i inter ali'a'j hom'o'j? Aŭ pri la rav'e lok'it'a vilaĝ'o Gasturi, kie ŝi rest'ad'is inter la ge'vilaĝ'an'o'j, kiu'j nom'is ŝi'n "reĝ'in'o de Gasturi", ador'is ŝi'n kaj genu'fleks'is antaŭ ŝi? Aŭ pri tio, kiel malic'a legend'o Korfu-on far'is nask'o'lok'o de Jud'as Ischariot, kiel iam la hebre'o'j est'is ŝton'mort'ig'at'a'j de la Grek'o'j, ili'a'j tomb'ej'o'j est'is sen'honor'ig'at'a'j? Aŭ ĉu est'as dezir'ind'e ankoraŭ supr'e'n'ir'i la alt'a'n Pantokrator, aŭ vizit'i la tomb'ej'o'j'n de l' monaĥ'ej'o "Platiterra", aŭ la fam'e'kon'at'a'n kamp'o'dom'o'n "Braila" ĉe Gasturi?

Ver'e, kelk'io ali'a ankoraŭ est'as raport'ind'a; sed mi opini'as est'i don'int'a pli mal'pli imag'ebl'a'n bild'o'n pri la idili'a insul'o Korfu, pri ĝi'a histori'o, ĝi'a haven'o, ĝi'a ĉef'urb'o, ĝi'a fortik'aĵ'o, ĝi'a'j natur'bel'aĵ'o'j, ĝi'a popol'a viv'o kaj pri ĝi'a mir'ind'a kastel'o Achilleion.

Nu, kar'a'j sam'ide'an'o'j, mem vojaĝ'u tie'n, vid'u, mir'eg'u kaj ĝoj'u! Je Di'o! Se ni ĉiu'j hav'us sufiĉ'e da mon'o, mi propon'us, ke oni aranĝ'u la sekv'ont'a'n Esperant'o-kongres'o'n en la urb'o Korfu.

Kiam en la jar'o 1911 aper'is la katalog'o de la bibliotek'o Georg Davidov, Sar'at'ov, la Esperant'ist'a mond'o kaj ankaŭ mult'a'j Ne'esperant'ist'o'j fort'e mir'is. Oni ja sci'is, ke la Esperant'a literatur'o jam est'is grand'a; sed neni'e ĝis nun oni vid'is ĝi'n kun'ig'it'a. Jen la unu'a'n foj'o'n oni kon'at'iĝ'is kun tia bibliotek'o, kolekt'it'a de privat'a mal'avar'a person'o, kiu diligent'e kaj persist'e kun'ig'is pli ol 3245 Esperant'a'j'n verk'o'j'n. Kompren'ebl'e tiu ĉi kolekt'o tut'e ne est'is komplet'a sed nur en'hav'is part'o'n de la tut'a Esperant'a literatur'o. Des pli efik'e est'is la nombr'o de tiu'j jam nun kolekt'it'a'j verk'o'j, pri kiu'j la sekv'ant'a tabel'o don'as imag'o'n.

Sed tiu ĉi bibliotek'o est'is privat'a kaj tial uz'ebl'a ĉef'e nur por la posed'ant'o kaj li'a'j kon'at'ul'o'j. S^ro Davidov ja grand'anim'e intenc'is uz'ebl'ig'i ĝi'n por la tut'a Esperant'ist'ar'o. Sed tiam bibliotek'o postul'as regul'a'n administr'ant'o'n, kiu zorg'as pri akcept'o de la mend'il'o'j, en'pak'o kaj eksped'o de la dezir'it'a'j libr'o'j, ĉiam'a kontrol'o de ne're'don'it'a'j verk'o'j, admon'o'j ktp., en'tut'e mult'a'n labor'o'n, kio'n privat'ul'o apud si'a profesi'a labor'o preskaŭ ne pov'us plen'um'i, por kio li ver'ŝajn'e dev'us dung'i special'a'n labor'ant'o'n. Krom'e tia privat'a entrepren'o hav'as ali'a'n mal'avantaĝ'o'n: ĝi est'as mult'e de'pend'a de mal'favor'a'j cirkonstanc'o'j, mal'help'a'j okaz'aĵ'o'j precip'e nun en ni'a'j mal'kviet'a'j temp'o'j. Ĝust'e ĉe la bibliotek'o Davidov tiu bedaŭr'ind'e evident'iĝ'as. Dum la milit'o kaj la sekv'ant'a revoluci'o oni neniam plu aŭd'is pri ĝi; ebl'e ĝi dis'iĝ'is aŭ eĉ perd'iĝ'is.

Tial est'as dezir'ind'e, ke la Esperant'ist'ar'o fond'u bibliotek'o'j'n sub ŝtat'a protekt'o, ĉar por si'a'j posed'aĵ'o'j ĉiu ŝtat'o garanti'as, zorg'as pro ili'a konserv'ad'o, administr'ad'o, asekur'o, pli'grand'ig'o ktp.

La sol'a ĝis nun ekzist'ant'a ŝtat'a Esperant'o-bibliotek'o est'as—laŭ mi'a sci'o—la Saksa Esperant'o-Bibliotek'o en Leipzig, pri kiu la sekv'ant'a'j lini'o'j don'as kelk'a'j'n, esper'ebl'e ne tut'e sen'interes'a'j'n inform'o'j'n.

Okaz'e de la kvar'a inter'naci'a kongres'o 1908 en Dresden grand'a literatur'a ekspozici'o est'is aranĝ'it'a. Ĉiu'j el'don'ist'o'j de Esperant'a'j verk'o'j est'is send'int'a'j si'a'j'n el'don'aĵ'o'j'n kaj donac'is part'o'n de ili al la tiam fond'it'a Saksa Esperant'o-Institut'o por ke ĝi hav'u propr'a'n bibliotek'o'n. Sed al la Institut'o mank'is konven'a ej'o kaj tial ĝi propon'is la verk'o'j'n al la saksa ŝtat'o kun la kondiĉ'o, ke ĝi star'ig'u ili'n kiel apart'a'n bibliotek'o'n. La kompetent'a'j ministeri'o'j akcept'is la donac'o'n kaj komisi'is kiel administr'ant'o'n la tiam'a'n reĝ'a'n asesor'o'n D^ro Schramm en Dresden, kiu nun'temp'e est'as profesor'o kaj muze'o'direktor'o en Leipzig. Li est'is unu el la organiz'int'o'j de la bril'a Dresdena kongres'o kaj mult'e klopod'is por la pli'riĉ'ig'o de la bibliotek'o, donac'ant'e al ĝi ekzempl'e libr'o'j'n, kiu'j'n li, kiel redakt'ist'o de la gazet'o "Ĉirkaŭ la mond'o" ricev'is por recenz'o. Kiam en 1912 D^ro Schramm trans'loĝ'iĝ'is al Leipzig por ek'okup'i si'a'n ofic'o'n kiel direktor'o de la German'a Skrib'o-Muze'o kaj kiel unu el la direktor'o'j de la mond'ekspozici'o por libr'o-industri'o kaj grafik'a'j art'o'j (Leipzig 1914), la ministeri'o ordon'is, ke de nun Leipzig est'u ankaŭ la sid'ej'o de la Saksa Esperant'o-Institut'o kaj de la Reĝ'a Saksa Esperant'o-Bibliotek'o, kiu est'is star'ig'at'a en la leg'a salon'o de la German'a Libr'o'meti'a Dom'o kaj tie est'is publik'e uz'ebl'a. La Institut'o dum'e est'is lu'int'a ĉambr'o'n en la centr'o de l' urb'o; kaj kiam en 1918 D^ro Schramm, pro tro'ŝarĝ'o de profesi'a'j labor'o'j, for'don'is la administr'ad'o'n de la bibliotek'o al Prof. Dietterle, la direktor'o de la Saksa Esperant'o-Institut'o, la libr'o'j est'is star'ig'at'a'j en la ĉambr'o de tiu ĉi institut'o. Tie ili trov'iĝ'as ankoraŭ nun. La bibliotek'o en'hav'as hodiaŭ 986 volum'o'j'n kiu'j est'as ord'ig'it'a'j laŭ jen'a'j fak'o'j:

La katalog'o est'as pres'it'a kaj aĉet'ebl'a ĉe la Saksa Esperant'o-Bibliotek'o por la prez'o de M. 1.—.

La bibliotek'o est'as uz'ebl'a en la ĉambr'o de la Institut'o mem aŭ la libr'o'j est'as lu'don'at'a'j. Lu'permes'o'n hav'as:

1^e ĉiu'j german'o'j, kiu'j est'as ŝtat'a'j ofic'ist'o'j, ali'a'j person'o'j bezon'as garanti'atest'o'n de tia ofic'ist'o.

2^e ekster'land'ul'o'j, se ili send'as special'a'n pet'o'n kaj garanti'sum'o'n fiks'ot'a'n ĉiu'kaz'e de la administr'ant'o. La send'kost'o'j est'as pag'ot'a'j de la lu'ant'o. Mend'il'o'j est'as aĉet'ebl'a'j ĉe la bibliotek'o (10 ekzempler'o'j M. —.50).

La ĉi supr'a tabel'o montr'as, ke la bibliotek'o ankoraŭ ne est'as tre riĉ'a. Precip'e mank'as en ĝi la grav'a'j verk'o'j el la unu'a'j jar'dek'o'j de ni'a mov'ad'o kaj la libr'o'j aper'int'a'j de'post 1915 ekster German'uj'o. Tio klar'iĝ'as el tio, ke la mon'rimed'o'j de la bibliotek'o est'as tre mal'grand'a'j tiel, ke sekv'e de la nun'a mal'bon'a german'a valut'o, ekster'land'a'j verk'o'j kaj gazet'o'j tut'e ne pov'as est'i aĉet'at'a'j. La libr'ar'o nur kresk'is kaj kresk'as preskaŭ sen'escept'e per donac'o'j de la el'don'ist'o'j, verk'ist'o'j kaj ali'a'j mal'avar'a'j person'o'j. Sed est'as fort'e dezir'ind'e, ke tia'j donac'o'j est'u far'ot'a'j pli mult'nombr'e ol ĝis nun, precip'e ankaŭ de ne'german'a'j sam'ide'an'o'j kaj el'don'ist'o'j. Ili sub'ten'os ja tia'manier'e ne privat'a'n entrepren'o'n, sed publik'a'n bibliotek'o'n, kiu serv'as al la tut'a Esperant'ist'ar'o. Nur per tiu ĉi voj'o ni ven'os al la cel'o, kaj la ŝtat'a Saksa Esperant'o-Bibliotek'o far'iĝ'os komplet'a libr'ar'o de la Esperant'a literatur'o sub'ten'at'a de ĉiu'j, serv'ant'a al ĉiu'j.

Ne nur en German'uj'o, sed ankaŭ en Brit'uj'o la progres'o de la Esperant'a mov'ad'o de'post la fin'o de l' mond'milit'o montr'iĝ'as kontent'ig'e vigl'a.

Jam dum la daŭr'o de l' milit'o al la publik'a interes'o pri Esperant'a'j afer'o'j en Brit'uj'o ne est'is permes'at'e ripoz'i. Grav'a'j rond'o'j star'ig'is mov'ad'o'n por la en'konduk'o de "Komun'a Komerc'a Lingv'o". Ili form'is tre influ'a'n komitat'o'n kies membr'o'j sukces'is pli'fort'ig'i la interes'o'n ne nur de la urb'estr'ar'o de la City de London, sed ankaŭ ĉe la Komerc'a Ĉambr'o de London tiom ke tiu ĉi korporaci'o est'is en'konduk'int'a Esperant'o'n kiel unu el la fak'o'j de ekzamen'o'j aranĝ'it'a'j sub si'a'j aŭspici'o'j; la instru'ad'o'n mem pri'zorg'is la City of London College.

Ankaŭ jam antaŭ'e est'is star'ig'at'a ministeri'a komitat'o "The Moder'n Languages Committee" por stud'i la demand'o'n pri modern'a'j lingv'o'j rilat'e la lern'ej'a'n instru'ad'o'n. La rezult'o de la labor'o'j de tiu ĉi komitat'o est'is publik'ig'at'a kaj en'hav'is preskaŭ surpriz'ant'a'n konsent'o'n jen'a'n: Ke est'as pli konsil'ind'a akcel'i la instru'ad'o'n de Esperant'o tuj ol atend'i ĉu ankoraŭ ebl'e pli taŭg'a mond'help'lingv'o est'os el'pens'at'a aŭ ne, konsider'ant'e ke Esperant'o jam nun est'as kon'at'a tra la tut'a mond'o kaj funkci'as kiel universal'a inter'kompren'il'o.

En London ekzist'as krom la Brit'a Esperant'o Asoci'o (trov'iĝ'ant'e en la proksim'ec'o de la fam'eg'a Brit'a Muze'o) ankaŭ tre vigl'a rond'o "La Brit'a Literatur'a kaj Debat'a Societ'o" kaj kiel ĉef'a Esperant'a klub'o de la unu'a mond'urb'o la "London Esperant'o Club" en kies hal'o "St. Brid'e's Institut'e" (ĉe Ludgate Circ'us) en la centr'o de la urb'eg'o ekster'land'an-sam'ide'an'o'j ĉiam est'as kor'eg'e bon'ven'ant'a'j; krom la ĵus-nom'it'a'j, ekzist'as en London mem ne mal'pli ol dek'kvar antaŭ'urb'a'j klub'o'j; plu'e la Labor'ist'a Klub'o de la "Working Men's College", la "British League of Postal Esperantists", la "Skolt'a Esperant'ist'a Lig'o", la "Societ'o de Kvaker'a'j Esperant'ist'o'j" kaj la "Eklezi'a Esperant'o Lig'o". Di'serv'o okaz'ad'as ĉiu'n du'a'n dimanĉ'o'n post'tag'mez'e en Harecourt Church, Canonbury, London, N., unu foj'o'n po monat'o en Partick apud Glasgow, kaj ankaŭ, sed ne'regul'e, en York. La tut'a Brit'uj'o est'as part'ig'at'a je ses federaci'o'j; unu plu'a por sud-orient'a Angl'uj'o est'as cel'at'a. Ekster'e de la ĉef'urb'o trov'iĝ'as proksim'um'e 90 klub'o'j kun'iĝ'int'a'j al la Brit'a Esperant'o Asoci'o, krom grand'nombr'e pli'mal'pli kon'at'a'j sen'de'pend'a'j grup'o'j kaj societ'o'j trov'ebl'a'j tra la tut'a land'o, ĉef'e al'lig'at'a'j al labor'ist'a'j rond'o'j.

Kun la ofic'ej'o de la Brit'a Esperant'o Asoci'o est'as lig'at'a libr'o'vend'ej'o; mult'spec'a est'as la Esperant'a verk'ar'o tie kolekt'at'a per kiu est'as ebl'e paŝt'iĝ'i.

Ne preter'pas'is ankaŭ la Esperant'a'n mov'ad'o'n en Brit'uj'o la sen'ĉes'a pli'alt'iĝ'o de prez'o'j de preskaŭ ĉiu'j artikl'o'j de l' ĉiu'tag'a bezon'o kiu feliĉ'ig'is la civiliz'at'a'n mond'o'n kiel unu el la apud'rezult'o'j de la mal'civilizaci'o de la antaŭ'a'j jar'o'j. Precip'e la mult'eg'e obl'iĝ'int'a'j pres'el'spez'o'j prezent'is grav'a'n minac'o'n al la ekzist'ad'o de la tie'a Esperant'a gazet'ar'o. Kiel solv'o de l' dilem'o gazet'o'j est'is kun'met'at'a'j, prez'o'j du'obl'ig'at'a'j, kaj nun oni pov'as esper'i tra'pas'i la nun'a'n mal'bon'a'n temp'o'n ĝis kiam est'os ebl'e pli'riĉ'ig'i la en'hav'o'n de ni'a'j gazet'o'j de'nov'e kaj ankaŭ form'i ĝi'n pli interes'a.—Tiu'rilat'e la fakt'o est'as ebl'e kronik'ind'a ke en London ekzist'as ne mal'pli ol dek'du pres'liter'fand'ej'o'j pret'a'j kaj dezir'ant'a'j liver'i Esperant'a'n tip'o'grafi'a'n material'o'n al pres'ist'o'j.

Bedaŭr'ind'eg'e, la mort'o ŝir'is en ni'a'j vic'o'j breĉ'o'j'n tro sent'ebl'a'j'n por ke facil'e ili pov'as est'i de'nov'e plen'ig'at'a'j. Grand'a'n perd'o'n reprezent'as la ne'plu'est'o de la verk'ist'o de la fam'a'j ĉef'eĉ-ŝlos'il'o'j, Sinjor'o Hoeveler, kiu per'e de tiu'j bon'eg'a'j propagand'il'o'j far'is ebl'e nur iom pli mal'mult'e ol la Majstr'o mem por la pli'vast'ig'o de ni'a grand'a afer'o. La 28^an de februar'o 1920 la fatal'o for'pren'is de ni Sinjor'o'n Jozefo Rhodes el Keighley, unu el la pionir'o'j de la mov'ad'o en Brit'uj'o. Li est'is ebl'e en pli vast'a'j rond'o'j plej bon'e kon'at'a kiel verk'ist'o de grav'a vort'ar'o Angl'o-Esperant'o. Ankaŭ Sir Thomas Vezey Strong mort'is dum la somer'o de 1920. Li aparten'is al la vic'prezid'ant'ar'o de la Brit'a Esperant'o Asoci'o, kaj kiel tiam'a anstataŭ'ant'a, kaj en la jar'o 1911 est'ant'a, Lord'urb'estr'o de la City de London la 21^an de aŭgust'o 1907, post la kongres'o en Cambridge, li oficial'e akcept'is D^ro'n Zamenhof kun'e kun la kongres'an'ar'o en la fam'kon'at'a histori'a Gildhalo de London, kie ni'a Majstr'o far'is si'a'n memor'ind'a'n parol'ad'o'n pri "Patriot'ism'o Pseŭd'a kaj Ver'a".

La kongres'a aktiv'ec'o en Brit'uj'o de'post 1915 ĝis la fin'o de l' milit'o natur'e sufer'is inter'romp'o'n. Tamen, dum la pentekost'a semajn'o de 1919 okaz'is la 10^a Brit'a Esperant'a Kongres'o en Liver'po'ol (500 en'skrib'int'o'j) kaj dum la korespond'a semajn'o de 1920 la 11^a en Birmingham (pli ol 300 part'o'pren'ant'o'j). La ven'ont'a tiu'jar'a Brit'a Esperant'a Kongres'o est'as aranĝ'at'a en Harrogate. Dum la du last'a'j somer'o'j hav'is lok'o'n la 14^a Skot'a Esperant'a Kongres'o en Glasgow kaj la 15^a en Edinburgh, la last'nom'it'a kun 225 person'o'j en'skrib'it'a'j, nombr'o ĝis tiam ne super'it'a en Skot'a Esperant'a Kongres'o.

Okaz'e de ĉiu'j tiu'j kongres'o'j unu el la ĉef'a'j tag'ord'o-punkt'o'j pri'parol'it'a'j est'is la en'konduk'o de Esperant'o en la tag'lern'ej'o'j'n: ĉar al la ge'jun'ul'ar'o aparten'as la est'ont'ec'o. Malgraŭ la cert'e ne tro facil'a batal'ad'o kontraŭ la inerci'o, rezult'o'j jam montr'iĝ'is kiu'j rajt'ig'as la supoz'o'n ke la voj'o unu'foj'e en'ir'at'a est'as la ĝust'a kaj ke oni nur sekv'u ĝi'n por ke la cel'o est'os ating'at'a. Ekzempl'e, pruv'o de la grand'a interes'o kiu'n montr'ad'as la brit'a komerc'ist'ar'o rilat'e Esperant'o'n est'as inter ali'a'j, ke jam antaŭ kelk'a'j jar'o'j la Londona Ĉambr'o de Komerc'o dis'don'is, post ekzamen'o, diplom'o'j'n al Esperant'a'j instru'ont'o'j.

En pli ol 30 vesper'lern'ej'o'j en London, Glasgow, Edinburgh, Birmingham, Liver'po'ol, Manchester, Worcester, York, Sheffield, Gateshead, Aberdeen, Leith, Fi'fe, Lanarkshire, Barry k. c. la lok'a'j eduk-aŭtoritat'ul'ar'o'j permes'is la star'ig'o'n de Esperant'a'j kurs'o'j, kaj, kiel elekt'a fak'o, ni'a lingv'o est'is dum la jar'o'j 1917 ĝis 1920 en'konduk'it'a en'tut'e en 46 brit'a'j'n lern'ej'o'j'n, inter kiu'j la jen'a'j:

Inter la raport'o'j rilat'e la spert'o'j'n jam far'it'a'j'n pri la lern'ej'a instru'ad'o de Esperant'o en Brit'uj'o est'u citat'a'j nur la jen'a'j tip'o'j: En la aŭtun'o 1920 raport'is fraŭl'in'o Watson ke ŝi hav'as en Blairhill School, Coatbridge apud Glasgow, du klas'o'j'n po 25 knab'o'j en ĉiu. La knab'o'j hav'as la aĝ'o'n de 9 ĝis 11 jar'o'j kaj ili ricev'as instru'ad'o'n de 1½ hor'o'j ĉiu'semajn'e. La knab'et'o'j bon'e progres'as kaj mult'e ŝat'as la lern'ad'o'n. Sam'temp'e sinjor'in'o E. M. de Montoro raport'is pri la High School, Glasgow: "Kiam mi en'ir'is tiu'n ĉi lern'ej'o'n dum la pas'int'a jar'o en la mez'o de la sezon'o, mi trov'is 7 lern'ant'o'j'n en la mal'supr'a, kaj 7 en la supr'a klas'o. Tiu'n ĉi jar'o'n ni hav'as 62 en la mal'supr'a kaj 33 en la supr'a klas'o, en'tut'e 95 lern'ant'o'j'n. La mal'supr'a klas'o dev'is est'i du'on'ig'at'a kaj la eduk-aŭtoritat'ul'ar'o est'is dev'ig'at'a instal'i help'a'n instru'ist'o'n". Laŭ raport'o de la januar'o 1921 pri la Romilly Road Elementary School, Barry, la sukces'o'j spert'it'a'j en tiu ĉi lern'ej'o rilat'e la Esperant'a'n instru'o'n instig'is la tie'a'n eduk-aŭtoritat'ul'ar'o'n sankci'i la en'konduk'o'n de Esperant'o ankaŭ en High Street School, Barry. Antaŭ unu jar'o la Eduk'ig'a Komitat'o de Liver'po'ol permes'is la star'ig'o'n de Esperant'a'j kurs'o'j en Granton Road Council School kiel ses'monat'a'n eksperiment'o'n. 30 knab'o'j en la aĝ'o de 12 ĝis 14 jar'o'j ricev'is 3 du'on'hor'a'j'n lecion'o'j'n po'semajn'e, kaj post 2 monat'o'j ili komenc'is korespond'ad'i kun ali'land'an'o'j. La kurs'o do pruv'iĝ'is tut'e sukces'a kaj la Eduk'ig'a Komitat'o sekv'e de tiu sukces'o konsent'is ne nur la daŭr'ig'o'n de la Esperant'a'j kurs'o'j en tiu ĉi lern'ej'o, sed ankaŭ la aranĝ'o'n de du Esperant'a'j klas'o'j en la Dulton Senior Commercial School, Clarence Street, Liver'po'ol. La instru'estr'o de Tiptree Hall Orf'ej'o, Essex, sinjor'o Norm'a'n Mac Munn, (Bachelor of Arts Univ. Oksford'a) fin'as si'a'n raport'o'n jen'e:—"Ali'land'a'j infan'o'j pov'as ĉe ni lern'i la lingv'o'j'n angl'a'n, franc'a'n kaj Esperant'a'n; la last'e'nom'it'a serv'as natur'e kiel inter'kompren'il'o inter ĉiu'j".

Antaŭ ne'long'e la Brit'a Esperant'o Asoci'o fili'ig'is si'n al la "Conference of Educational Associations" kies ĉiu'jar'a'j kun'sid'o'j okaz'is en la monat'o'j decembr'o-januar'o. Tiu'rilat'e la Brit'a Esperant'o Asoci'o aranĝ'is kun'ven'o'n kiu hav'is lok'o'n la 1^an de januar'o 1921 en la Fizik'a Hal'o de la Londona Universitat'o, por pri'parol'i la tem'o'n: "Esperant'o kiel faktor'o en la eduk'ad'o". Est'as tre bedaŭr'ind'e ke plen'a raport'o pri tiu ĉi grav'a diskut'o ne pov'as est'i don'at'a tie ĉi (ĝi aper'is angl'e en la februar'a numer'o de la gazet'o "The British Esperant'ist"). Sed tiom est'u tie ĉi raport'at'a ke laŭt'iĝ'is unu'voĉ'e la fak'ul'a opini'o pri la grand'a util'o de Esperant'o kiel kvazaŭ lud'a instru'il'o por la en'konduk'o de la jun'a'j lern'ant'o'j en la gramatik'a'n scienc'o'n. Ripet'e est'is konstat'at'a la fakt'o ke post la lern'o de Esperant'o la infan'o'j sci'pov'as sen antaŭ'a special'a pen'o jam ankaŭ la gramatik'o'n de la ge'patr'a lingv'o kiu est'as grav'a antaŭ'kondiĉ'o por la komenc'o de la stud'ad'o de ali'a'j naci'a'j lingv'o'j. Plu'e, ke la vort'proviz'o akir'it'a per'e de Esperant'o est'as bon'eg'a pli'facil'ig'il'o por la lern'ad'o de ali'a'j fremd'a'j lingv'o'j. Tiu'rilat'e sinjor'in'o D^ro A. Fisher, lern'ej'estr'in'o de la Girl's County School, Bishop Auckland, raport'is pri statistik'e far'it'a'j metod'a'j eksperiment'o'j. Est'is amuz'e ke la infan'o'j entuziasm'ig'it'a'j per la facil'a lern'o de Esperant'o ne nur aĉet'is vort'ar'et'o'j'n per si'a privat'a poŝ'mon'o—fakt'o kiu ne tre oft'e okaz'as rilat'e la lern'o'n de ali'a'j fremd'lingv'o'j—sed ke ili ne mal'oft'e komenc'as interes'ig'i kaj en'konduk'i la ge'patr'o'j'n en la nov'e lern'it'a'n lingv'o'n.

Ankaŭ en Brit'uj'o la problem'o de Teknik'a Vort'ar'o trov'is praktik'a'n pri'pens'ad'o'n. Komenc'e de la pas'int'a jar'o star'iĝ'is sub la sekretari'o de sinjor'o E. E. Yelland komitat'o de la Brit'a Literatur'a kaj Debat'a Societ'o por atak'i la task'o'n. Unu'e est'is komenc'at'a la kompil'ad'o de termin'ar'o rilat'e la industri'o'j'n de bot'o'j kaj ŝu'o'j, kaj ankaŭ rilat'e la fabrik'ad'o'n de ombrel'o'j. Fin'e de 1920 aper'is kun fak'ul'a kun'labor'o la unu'a frukt'o de la komitat'a'j klopod'o'j en la form'o de 4 paĝ'a foli'et'o en'hav'ant'a termin'ar'o'n pri "La Fabrik'ad'o de Ombrel'o'j". Ni esper'u ke plu'a'j kontribu'aĵ'o'j baldaŭ sekv'os. Dum la pas'int'a jar'o aper'is ankaŭ nov'a stenografi'a sistem'o verk'it'a de sinjor'o Montagu C. Butler, la ag'em'eg'a sekretari'o de la Brit'a Esperant'o Asoci'o. Laŭ'ŝajn'e tiu ĉi nov'a Esperant'a stenografi'sistem'o est'as la unu'a en Brit'uj'o publik'ig'at'a kiu cel'as ebl'ig'i la lern'ad'o'n de Esperant'a raport'a stenografi'o sen antaŭ'a sci'pov'o de io jam kon'at'a sistem'o de la "flug'il'a art'o".

Fin'e de la est'int'a jar'o la "Memor'ig'a Bibliotek-Komitat'o Harold Bolingbroke Mudie" el'don'is si'a'n unu'a'n libr'o'n sub la titol'o "Viv'o de Zamenhof" kiu'n verk'is D^ro Edmond Privat. Ne est'as ĉi tie la lok'o por libr'o'recenz'o, sed ŝajn'as ke la aŭtor'o ne nur pri'skrib'is la viv'o'n de unu el la plej grand'anim'a'j geni'ul'o'j de l' mond'o, sed ke per tiu ĉi verk'o li ankaŭ ek'pren'is la faden'o'n kiu for'glit'is el la mort'a'j man'o'j de l' Majstr'o, sci'u la faden'o'n por teks'i la komun'a'n ruband'o'n de hom'ar'an'ism'o. Cert'e la verk'ist'o est'us la ĝust'a hom'o merit'i tia'n sukces'o'n por la sav'o de l' kruc'um'at'a hom'ar'o.

La brit'a Esperant'ist'ar'o ankaŭ ag'em'e sub'ten'is per mon- kaj nutr'aĵ-send'o'j la help'a'n mov'ad'o'n inic'it'a'n de la Kvaker'o'j por la "Nutr'ad'o de l' Infan'o'j en Mez-Eŭrop'o".

La form'ig'o de la Inter'popol'a Lig'o don'is natur'e kial'o'n por vigl'a aktiv'ec'o de la brit'a Esperant'ist'ar'o. Jam komenc'e de januar'o 1919 okaz'is en la Londona Universitat'o grav'a amas'kun'ven'o kiu konstat'is ke la sol'a solv'o de la lingv'a'j mal'facil'aĵ'o'j est'as la akcept'o flank'e de la ŝtat'a'j reg'ist'ar'o'j de Esperant'o kiel oficial'a inter'kompren'ig'a il'o. La 8^an de juli'o 1920 deput'it'ar'o de la Brit'a Esperant'o Asoci'o al'proksim'ig'is si'n al la ĉef'a sekretari'o de la "League of Nations", Sir Eric Drummond, kaj la membr'o'j de la deput'it'ar'o est'is akcept'at'a'j de D^ro Nitobé kiu esprim'is si'a'n tut'kor'a'n simpati'o'n kun ili'a propon'o. Sed est'as ja freŝ'e en la memor'o de ĉiu'j kia'manier'e dum la decembr'a'j kun'ven'o'j de la Lig'o de Naci'o'j en Ĝenevo la ating'o de tiu ĉi cel'o est'is por la moment'o mal'help'at'a per tia mal'ind'a ruz'o de la franc'a'j kontraŭ-Esperant'an'o'j kiu'j posed'as la ver'e admir'ind'a'n antaŭdiluvian naiv'ec'o'n prov'i en'puŝ'i nun'tag'e naci'a'n lingv'o'n kiel inter'popol'a'n kompren'il'o'n. Tamen, tro mal'fru'a est'as jam la hor'o de l' mond'histori'o por mal'antaŭ'e'n'turn'i la rul'ant'a'j'n rad'o'j'n de progres'o. Kaj prokrast'o tut'e ne est'as nul'ig'o!

Okaz'e de la unu'a dat're'ven'o de la milit'halt'o la Brit'a Esperant'o Asoci'o aranĝ'is du publik'a'j'n kun'ven'o'j'n en London la 11^an kaj la 22^an de novembr'o 1919. Dank' al vigl'a propagand'o flank'e de l' estr'ar'o ambaŭ kun'ven'o'j est'is mult'nombr'e vizit'at'a'j de la ĝeneral'a publik'o. Sir Ernest E. Wild, reĝ'a leĝ'konsil'ist'o kaj membr'o de l' parlament'o, i. a. parol'is. Kaj, kvankam li mem konfes'is ke li ne sci'pov'as Esperant'o'n, li tamen konfes'is est'i "Esperant'an'o" en la senc'o ke li tre favor'as la star'ig'o'n de Esperant'o kiel oficial'a inter'kompren'il'o por la cel'o'j de la Lig'o de Naci'o'j.—Ĉe la pord'o'j de la supr'e'menci'it'a'j kun'ven'o'j labor'ist'o'j dis'don'is al la en'ir'ant'o'j flug'foli'et'o'j'n kies en'hav'o est'as, laŭ mi'a sci'o, ne ankoraŭ tre kon'at'a en German'uj'o. Ebl'e ĝi posed'as sufiĉ'a'n interes'o'n—ĉu oni konsent'as ĉio'n kio est'as dir'it'a aŭ ne—por est'i, nur iom korekt'it'e, re'pres'at'a tie ĉi:—

Ni uz'as la okaz'o'n don'it'a'n de la long'e-esper'it'a Deklar'o de Pac'o inter ni'a'j du naci'o'j por salut'i vi'n, kiel kun'sufer'int'o'j'n en la grand'a aflikt'o kiu'n la reg'ant'o'j de la mond'o ven'ig'is al ĝi'a'j loĝ'ant'o'j, kaj—ni kuraĝ'as fid'i—kiel "kamarad'o'j de pli feliĉ'a est'ont'ec'o". Ni ĝoj'as kun vi ke la buĉ'ad'o de la "konskript'a'j" soldat'o'j de Eŭrop'o grand'part'e ĉes'is; ni ĝoj'as egal'e ke jam nun fin'iĝ'os la blok'ad'o per'mal'sat'a, kies mal'rapid'a tortur'ad'o indulg'is nek jun'ec'o'n nek plen'aĝ'o'n, nek la, nov'patr'in'o'n nek la infan'et'o'n ĉe la mam'o; kvankam ni tim'as ke mank'ad'o ankoraŭ rest'ad'os en vi'a land'o. Ni sopir'as pac'o'n kun ĝi'a nov'a mond'o, komenc'i nov'a'n kaj pli bon'a'n voj'o'n de viv'ad'o. Ni do bedaŭr'eg'as la pac'o'n per'fort'a'n kiu bar'as la voj'o'n antaŭ ni ambaŭ, kaj antaŭ la tut'a Eŭrop'a, pac'o'n kiu'n la konscienc'o de la mond'o kondamn'as, kiu'n Labor'o ĉiu'land'e mal'konfes'is, kaj pri kiu eĉ la nun'a Prim'o de Angl'uj'o dir'is ke ĉiu aranĝ'o ĝi'a pov'as est'i nur provizor'a. Ni promes'as labor'i anstataŭ'ig'i ĝi'n per inter'konsent'o kiu fidel'e efektiv'ig'os la princip'o'j'n de mem'determin'ad'o, si'n'respekt'o, egal'a just'ec'o kaj egal'a ebl'aĵ'o por la viv'o. Kiam tio plen'um'iĝ'os, ni pov'os esper'i ke el la dolor'eg'o'j de la hom'ar'o nask'iĝ'os epok'o nov'a kaj pli feliĉ'a.

Ni sci'as ke la tut'a hom'ar'o far'iĝ'is el la sam'a teks'aĵ'o, kaj ni ne supoz'as ke la tut'a kulp'o pri la milit'o rest'as nur sur unu flank'o sol'e. Ni ne forges'as, kiel forges'is mult'a'j el ni'a'j sam'naci'an'o'j, ke dum monat'o'j kiu'j far'iĝ'is jar'o'j, vi cel'is al la pac'o, kaj dev'ig'is vi'a'j'n reg'ant'o'j'n far'i ripet'it'a'j'n klopod'o'j'n ĝi'n ating'i. Ni salut'as kiel amik'o'n ĉiu'n en ĉiu land'o kiu labor'is por la pac'o, ĉiu'n kiu hodiaŭ labor'as por re'pac'iĝ'o. Ni sci'as ke kelk'a'j el vi sufer'is pro rifuz'o part'o'pren'i en la milit'o, sam'e kiel sufer'is kelk'a'j el ni. En unu'ec'o inter sam'cel'an'o'j kuŝ'as la fort'o; ni aspir'as, kiel Lig'o, est'i ĉen'er'o en mond'kun'ul'ar'o de vir'o'j kaj vir'in'o'j bon'vol'a'j—nov'a framason'ar'o, kun'ig'it'a spirit'e, ne ceremoni'e. Se ĉiu'j fort'o'j de la bon'vol'o en la mond'o unu'iĝ'us, ili est'us ne'rezist'ebl'a'j.

Dum la nub'o'j de milit'a propagand'o, kaj la sang'a'j nebul'o'j de la pasi'o kelk'a'j el ni ne forges'is kiom la mond'o ŝuld'is en la pas'int'o al vi'a kler'ec'o kaj pacienc'a esplor'ad'o, al vi'a geni'o por organiz'ad'o, vi'a invent'a kaj kre'a pov'o. Kaj ni ne dub'as ke en la nov'a epok'o komenc'iĝ'ant'a—la epok'o ne tiom de naci'ec'o, kiom de hom'ec'o—ili trov'os cel'o'n ankoraŭ pli vast'a'n kaj alt'a'n. Aŭskult'ant'e la vort'o'j'n de unu el vi'a'j plej nobl'a'j viv'ant'a'j vir'in'o'j: "Ni apenaŭ memor'as la temp'o'n antaŭ'milit'a'n kiam la viv'o ni'n amik'ig'is kaj kiam ni est'is membr'o'j de la hom'a famili'o," ni pens'as pri la dir'o de unu el la plej grand'a'j el ni'a'j propr'a'j poet'o'j: "Ni lern'as per sufer'o kio'n ni instru'as per la kant'o." Ni ja pov'as kred'i ke inter la plej alt'valor'a'j don'o'j kiu'j'n vi'a ras'o port'os al la komun'a trezor'o, kelk'a'j'n vi akv'um'is en la pas'int'a'j jar'o'j de sufer'ad'o tia, kia'n spert'is ebl'e neni'u ali'a popol'o. Cert'e la land'o de la fe'in'rakont'o kaj de la Krist'nask'a abi'o, de am'e pri'zorg'at'a infan'ec'o kaj feliĉ'a famili'a viv'o, la hejm'o de muzik'o kaj filozofi'o, de alt'a inspir'o kaj humil'a pi'ec'o, far'os kontribu'aĵ'o'j'n kiu'j'n la mond'o ne mal'atent'us sen grand'eg'a perd'o.

Mil jar'o'j'n antaŭ 1914 la pac'o inter ni'a'j du naci'o'j rest'is sen romp'o: mil jar'o'j'n plu ĝi rest'u ne'romp'it'a. La ver'a'j interes'o'j de tut'a'j labor'ant'o'j de l' mond'o est'as ident'a'j, kaj nur per la unu'ec'o kaj kun'labor'o ili pov'as akir'i la riĉ'a'n kaj plen'a'n viv'o'n kiu est'as ili'a rajt'o. Ni esper'as labor'i kun vi por ke ni'a Ter'o est'u hejm'o de ge'frat'o'j anstataŭ la kamp'o de arm'it'a'j tend'ar'o'j kiu'j'n ni hodiaŭ vid'as.

Est'u permes'at'e al mi menci'i tiu'rilat'e ankaŭ okaz'int'aĵ'et'o'n kiu ne est'is tut'e sen er'o de humor'o. En oktobr'o 1919 aper'is en Londona ilustr'at'a ĉiu'tag'a gazet'o, ĉef'e legat'a de la "supr'a'j dek'mil'o'j", artikol'o kies verk'ist'o vid'ebl'e en la ŝvit'o de si'a vizaĝ'o mal'konsil'is la lern'o'n de Esperant'o ĉar—la bolŝevist'o'j en sovjeta Rus'uj'o fervor'eg'e dis'vast'ig'as la kon'o'n de tiu "fi'lingv'o" por si'a'j propr'a'j cel'o'j pli'vast'ig'ant'e tia'manier'e la propagand'o'n de si'a'j abomen'a'j doktrin'o'j. Ĉu ne en'ven'is en la cerb'o'n de tiu ĉi lert'eg'a skrib'em'ul'o ankaŭ la ide'o ke, laŭ li'a propr'a princip'o, oni est'us dev'ig'at'a sen'ig'i si'n je la en'spir'o de aer'o ĉar tiu last'e'nom'it'a objekt'o ankaŭ est'as uz'at'a de la bolŝevist'o'j por ili'a'j "propr'a'j cel'o'j?" Sed ebl'e la gazet'o tim'is nur ke, se ĝi'a leg'ant'ar'o kompren'us Esperant'o'n, la danĝer'o ekzist'us ke la leg'ant'o'j pov'us est'i konvink'ig'at'a'j pri la ver'o de l' bolŝevist'a'j doktrin'o'j, kaj, sekv'e de tio, la disting'a ĵurnal'o pov'us perd'i si'a'n "High Life" abon'ant'ar'o'n al bolŝevist'a'j gazet'o'j. Sed kia pek'o kontraŭ la sankt'a spirit'o de l' hom'a progres'o ne est'as far'at'a nun'tag'e—ĉio por konserv'i la leg'ant'ar'o'n! En kaz'o de bezon'o, ne grav'as, gaj'e oni skrib'as—sen'senc'aĵ'o'n.

Ankoraŭ kelk'a'j vort'o'j est'u permes'at'a'j al mi rilat'e afer'o'n de sufiĉ'a grav'ec'o, sci'u pri cert'a'j lingv'a'j demand'o'j. En Brit'uj'o reg'as en la sam'ide'an'ar'o ĉie la firm'e fond'it'a opini'o ke sub iu'j kondiĉ'o'j ni dev'as nepr'e sub'ten'i la laŭ'regul'a'n gramatik'a'n konstru'aĵ'o'n tiel kiel D^ro Zamenhof star'ig'is ĝi'n. Ne pro sentiment'a'j kaŭz'o'j, sed tut'e simpl'e pro grav'a'j konsider'o'j de plej trivial'a util'o! La re'formul'o'j hav'as cert'e sufiĉ'a'n grand'a'n sfer'o'n por praktik'i si'a'n lert'ec'o'n per la el'pens'ad'o de neces'a'j nov'a'j vort'o'j, teknik'a'j termin'o'j, k. t. p. kiu'j pov'as est'i bezon'at'a'j por la plu'e'n'evolu'o de ni'a lingv'o. Sed ni energi'e kaj cel'konsci'e kontraŭ'star'as i'a'n kaj ĉi'a'n tuŝ'o'n de la gramatik'a skelet'o—eĉ kiam ĝi reprezent'us ver'a'n pli'bon'ig'o'n per si mem. Ĉar, eĉ tiam, la profit'o, kresk'ont'a el tio, apenaŭ egal'valor'us la mal'util'o'n kre'ot'a'n per la ekzist'ad'o de pli ol unu gramatik'o de la "universal'a" mond'help'lingv'o. Ni, tiam, ebl'e hav'us svis'a'n parol'manier'o'n, brit'a'n dialekt'o'n, german'a'j'n esprim'o'j'n k. t. p. Kie'n tio konduk'us ni'n? Ĉu ni jam ver'e est'as sufiĉ'e potenc'a'j por indulg'i la luks'o'n ke ni mem liver'as la arm'il'o'j'n al ni'a'j kontraŭ'ul'o'j? Ĉu ili ne avid'eg'e fal'us unu super la ali'a'n por pruv'i al la kun'temp'ul'o'j ke Esperant'o evident'e ne pov'as taŭg'i por universal'a inter'kompren'il'o ĉar inter ĝi'a'j adept'o'j mem ne ankoraŭ ekzist'as harmoni'o pri grav'a'j gramatik'regul'a'j detal'o'j?

La star'ig'o de l' demand'o—jen jam la respond'o! Kaj la unu'ec'o—jen ni'a ĉef'a afer'o!

Mi fin'u cit'ant'e la parol'o'j'n de l' sam'a eminent'ul'o kies el'dir'o star'as jam komenc'e de tiu ĉi raport'o, sci'u:—

D^ro Karl Albert Steche nask'iĝ'is la 9^an de septembr'o 1862 en Leipzig-Plagwitz, kiel unu'a fil'o de la fabrik'posed'ant'o Otto Steche kaj li'a edz'in'o, Johanna nask. Habenicht. La patr'o est'is la posed'ant'o de la mond'kon'at'a firm'o Heine & Co., fabrik'o de eter'a'j ole'o'j. Prepar'it'a en privat'a kurs'o, Albert Steche, dum la jar'o'j 1869–1883, vizit'is unu'e la institut'o'n Tischer, post'e la "modern'a'n gimnazi'o'n" kaj post ĝi'a dis'iĝ'o la human'ist'a'n Thomas-gimnazi'o'n. Li for'las'is ĝi'n ricev'int'e la diplom'o'n de por'universitat'a matur'ec'o. Li stud'is dum la jar'o'j 1883–84 en la teĥnik'a universitat'o Dresden, 1884–85 en la sam'a universitat'o en Hannover, 1885–87 en la universitat'o Würzburg. Tie li promoci'is la 9^an de maj'o 1887 kiel doktor'o de la filozofi'o pri la tem'o: "Metil'iz'o de la sudoloj".

La 1^an de septembr'o 1887 li en'ir'is kiel kun'labor'ant'a ĥemi'ist'o la firm'o'n Heine & Co. kaj—far'iĝ'int'e ĉef'o de la fabrik'o—rest'is tie ĝis la 1^a de mart'o 1911. Tiam la firm'o ŝanĝ'iĝ'is en akci'a'n societ'o'n. En ĝi'a kontrol'a konsil'ant'ar'o li ankoraŭ nun est'as kiel prezid'ant'o. Kiel ĉef'o de la firm'o li instal'is i. a. la grand'a'j'n fabrik'aranĝ'o'j'n en Gröba apud Riesa kaj distil'aranĝ'o'n por flor'a'j ole'o'j en Grasse (Sud'a Franc'uj'o).

De'post la jar'o 1905-1920 li aparten'is al la unu'iĝ'o de Saksaj industri'ist'o'j kiel vic'prezid'ant'o, kaj dum la jar'o'j 1908-20 li est'is la unu'a prezid'ant'o de la lok'a lig'o de la nom'it'a unu'iĝ'o. Krom'e li ankaŭ est'is vic'prezid'ant'o de la "Hans'a" lig'o por komerc'o, meti'o kaj industri'o.

Kiel deput'it'o de unu el la Leipzig-aj elekt'distrikt'o'j li aparten'is al la du'a ĉambr'o de la Saksa parlament'o dum la jar'o'j 1909-1918.

Li tre oft'e vojaĝ'is. Krom mult'a'j li'a'j vojaĝ'o'j al Svis'uj'o kaj Tirol ktp. kaj ali'a'j, kiu'j'n li far'is part'o'pren'ant'e la kongres'o'j'n de la "Unu'iĝ'o por la protekt'o de la ĥemi-industri'a'j interes'o'j German'a'j" okaz'int'a'j'n en la plej divers'a'j urb'o'j german'a'j, mi cit'as la jen'a'j'n:

Nu! ni pov'as dir'i, ke ni'a sam'ide'an'o D^ro Steche, "vid'is la mond'o'n". Do li pov'as parol'i pri mond'a'j afer'o'j kiel spert'ul'o! Dum si'a'j vojaĝ'o'j li konvink'iĝ'is pri la nepr'a neces'ec'o de Esperant'o kaj nun li ag'is kaj labor'is laŭ tiu konvink'o. Tio'n mi vol'as pruv'i ankoraŭ pli detal'e, resum'ant'e pri li'a'j

Pied'not'o'j:

[1] Kio plaĉ'os al la di'o'j!

[2] Pro entuziasm'o por Mozart li eĉ ŝanĝ'is si'a'n antaŭ'nom'o'n Vilhelm'o al Amade'o!

[3] Kompar'u: La muzik'a'j sufer'o'j de la orkestr'estr'o Johannes Kreisler.

[4] Ne'pres'it'a; la manuskript'o en la Ŝtat'a Bibliotek'o en Berlin.

[5] Sub la nom'o "Ond'in'o" en Esperant'o'n traduk'it'a de K. Myslik.

[6] Per tiu ĉi mok'nom'o la mal'amik'o'j de Wagner prov'is rid'ind'ig'i li'a'n de ili ne jam kompren'at'a'n muzik'o'n.

[7]

F. Exner. "Pri la scienc'o universal'a de Leibniz (traktat'o'j de la Bohem'a scienc'a societ'o. 5a seri'o IIIa volum'o). Prag 1845, paĝ. 163-200.

F. A. Trendelenburg. "Pri la Leibniz-a projekt'o de ĝeneral'a karakteriz'o (traktat'o'j de la reĝ'a scienc'a akademi'o en Berlin) kaj "Al'don'o'j kaj suplement'o'j" (Monat'a raport'o de la Berlin-a scienc'a akademi'o 1860 paĝ. 374-386 kaj 1861, paĝ. 170-219).

[8] Se inter la sam'ide'an'o'j trov'iĝ'os interes'ul'o'j por tia'j klar'ig'o'j, mi pri'trakt'os la supr'e cit'it'a'n leter'o'n en ali'a artikol'o. Tio est'as des pli rekomend'ind'a, ĉar Mersenne kaj ali'a'j sam'temp'ul'o'j de ĉi tiu scienc'ul'o, pri kiu'j oni ĝis nun—cert'e en German'uj'o—sci'is preskaŭ neni'o'n, pri'trakt'is la mond'lingv'a'n problem'o'n jam pli detal'e. Mi esper'as, ke, antaŭ ĉiu'j, unu el ni'a'j franc'a'j sam'ide'an'o'j (kiu'j "sid'as ĉe la scienc'a'j font'o'j", ĉar ili trov'os la neces'a'j'n libr'o'j'n en si'a'j ŝtat'a'j bibliotek'o'j!) daŭr'ig'os mi'a'n labor'o'n rilat'e al Mersenne, kiu ebl'e—mi dev'as supoz'i tio'n pro kelk'a'j kial'o'j—mem skrib'is la "prospectus"-on anonim'e.

[9] Do, la aŭtor'o de la 4a propozici'o, kiu'n alud'as (kaj mal'ŝat'as) Descartes, cel'is la ver'a'n mond'help'lingv'o'n kaj est'is ni'a unu'a antaŭ'batal'int'o!

[10] Est'as interes'e, ke ni ankoraŭ hav'as la ekzempler'o'n de la Dalgarn-a libr'o el la bibliotek'o de Leibniz, en kiu'n li far'is si'a'j'n not'o'j'n. Ĝi ekzist'as en la Reĝ'a bibliotek'o en Hannover. La "rerum series praedicamentalis", t. e. laŭ'tabel'a ord'ig'o de la ide'o'j, tie est'as komplet'ig'it'a per J. Fr. Hodann, kun'labor'int'o de Leibniz; la difin'o'j en ĉi tiu libr'o est'as komplet'ig'it'a'j per deklar'o'j laŭ latin'a'j, sam'temp'a'j vort'ar'o'j. Trendelenburg pri'zorg'is la pres'ig'o'n de tiu'j tabel'o'j en la supr'e cit'it'a'j "Al'don'o'j kaj suplement'o'j".

[11] Leg'u en la libr'o de Couturat la jen'a'j'n ekzempl'o'j'n: "ridiculurus" (ridindestonta)—une chose, qui ser'a ou diviendra ridicule, "amavitio" (am'int'ec'o) kaj "amaturitio" (am'ont'ec'o)—le fait d'avoir aimé ou de devoir aimé, l'amour passé ou futur.

[12] Ekzempl'e oni ne trov'as en Esperant'o plur'a'j'n liter'o'j'n egal'e el'parol'at'a'j'n, vokal'modif'o'j'n ("Umlaute"), la dual'o'n, la du'a'n ("saks'an") genitiv'o'n de ĝerman'a'j lingv'o'j, la semid'lingv'a'j'n intensiv'a'j'n verbfomojn, la particip'o'n absolut'a'n (ablativ'o kaj genitiv'o absolut'a'j), gramatik'a'n seks'o'n de la substantiv'o'j, la latin'a'n "akuzativ'o'n kun infinitiv'o" k. t. p.

[13] Ekzempl'e la fiks'o aŭ lim'ig'o al la signif'o'j de plur'signif'a'j vort'radik'o'j, kiu'j ekzist'as ankaŭ en divers'a'j naci'a'j lingv'o'j, sed esprim'as en ĉi tiu'j lingv'o'j ne'kongru'a'j'n ide'ar'o'j'n. (Bilion'o, aŭtoritat'o, friz'i, profesor'o, sugesti'i k. a.)

[14] Esperant'e en la gazet'o "Lingv'o Inter'naci'a" 1897, n-ro'j 6 kaj 7; en Goldschmidt, Bild'o'tabul'o'j... (Leipzig, Ferdinand Hirt & Sohn); en Möbusz, Vollständiges Lehrbuch... (Leipzig, Otto Nemnich.)

[15] en leter'o al mi send'it'a (11. II. 1921) kaj en artikol'o "La hejm'vetur'ad'o" publik'ig'it'a en la gazet'o "Univers'o" 1910, n-ro 6. Ĉar la unu'a ne est'as publik'iĝ'it'a kaj la du'a mal'facil'e hav'ebl'a, mi cit'as iom detal'e.

[16] Ĉar la (relativ'e mal'mult'a'j) ekzempler'o'j de tiu unu'a gazet'o Esperant'ist'a, kiu iĝ'is avid'at'a kolekt'objekt'o, baldaŭ preskaŭ tut'e mal'aper'is, la "Oficial'a Gazet'o", el'don'at'a de la Esperant'ist'a Centr'a Ofic'ej'o en Par'is re'pres'is en la jar'o'j 1911 kaj 1912 la Lingv'a'j'n Respond'o'j'n el "La Esperant'ist'o".

[17] La du libr'o'j est'os citat'a'j per "libr'o I" kaj "libr'o II". La unu'op'a'j Respond'o'j est'os citat'a'j el libr'o I per si'a numer'o, el libr'o II per si'a paĝ'o, do I, 30 = n-ro 30 en la libr'o I—kaj II, 22/23 = paĝ'o'j 22 kaj 23 en la libr'o II.—Post la trans'ir'o de la Esperant'o-el'don'ej'o de Hachette et C^ie al la Esperant'ist'a Centr'a Libr'ej'o (Par'is, 51, ru'e de Clichy), ambaŭ libr'o'j est'as ĉi tie aĉet'ebl'a'j.

[18] Oni pres'u nov'a'j'n el'don'o'j'n en mal'bon'valut'a'j land'o'j!!

[19] "~end'a": sufiks'o signif'ant'a: "kiu dev'as est'i ~at'a, kiu est'u ~at'a."

[20] Jen unu ekzempl'o: En du Lingv'a'j Respond'o'j D^ro Zamenhof trakt'as la diferenc'o'n inter tia kaj tiel'a [II, 26 kaj I, 8]. En la unu'a li konstat'as, diferenc'o'n de la signif'o: tia brul'o est'as brul'o tiel grand'a, tiel'a brul'o est'as brul'o tia'manier'a (tiel strang'a). En la du'a Respond'o, don'it'a dek'kvin jar'o'j'n post la unu'a, li ne plu parol'as pri diferenc'o de la signif'o, sed dir'as nur, ke tiel'a est'as form'o pli akcent'it'a ol tia.

[21] Leipzig. 1921 (Ludwig Fries. Deutsche Esperantobuchhandlung, Johannisplatz 3).—Citat'a per "libr'o III"; III, 29 = Respond'o n-ro 29 en la libr'o III.

[22] Ali'lingv'a'j el'don'o'j de la libr'o est'as intenc'it'a'j; ebl'e aper'os ankaŭ Esperant'a pri'labor'aĵ'o, se bezon'o por ĝi montr'iĝ'os.

[23] Romo: la urb'o, Romio: la land'o de la antikv'a respublik'o aŭ imperi'o. Kompar'u Lingv'a'j Respond'o'j II, 19/20; III, 29!

[24] La anarki'an'o'j, kiu'j mal'respekt'as ĉiu'n leĝ'o'n kaj vol'as renvers'i la Fundament'o'n, est'as "ekster la Esperant'ist'o'j".

[25] Oni kompar'u ankaŭ la paragraf'o'n 4an de la Bulonj'a Deklaraci'o pri Esperant'ism'o.

[26] Mi don'as tri ekzempl'o'j'n, ĉe kiu'j D^ro Zamenhof laŭ mi'a person'a konvink'o (al neni'u trud'ot'a) prefer'is la mal'pli'bon'o'n al la pli'bon'o: 1e li don'as al la adverb'o (ne prepozici'o!!) po la fort'o'n nominativ'ig'i la akuzativ'objekt'o'n (rekt'a'n komplement'o'n), anstataŭ trakt'i ĝi'n kiel ĉiu'j'n ali'a'j'n adverb'o'j'n. [II, 21; III, 73].—2e li mal'permes'as uz'i sen kiel konjunkci'o'n kun la infinitiv'o, permes'ant'e tamen la infinitiv'o'n post por, anstataŭ, krom kaj antaŭ (ol). [I, 20, 30, 37 a); III, 82/84].—3e li uz'as—kvankam ne sen escept'o'j [Psalm'o XXVII, 11]—la adverb'o'n spit'e kiel ver'a'n prepozici'o'n kun simpl'a nominativ'o. [I, 37 c; III, 67].—

[27] Ekzempl'e li mem ĉiam uz'as post po la nominativ'o'n kaj tio'n deklar'as esprim'e prefer'ind'a. Tamen li dir'as: "... ambaŭ esprim'o'j ('don'i po 2 pec'o'j'n' kaj 'don'i po 2 pec'o'j') est'as uz'ebl'a'j kaj bon'a'j" [II, 21; III, 73].

[28] Ali'lok'e li menci'as ankaŭ la regul'o'j'n kaj la komun'a'n spirit'o'n de ni'a lingv'o.

[29] t. e. la esenc'a'j leĝ'o'j komun'a'j al ĉiu'j—almenaŭ ind'o'ĝerman'a'j—lingv'o'j.

[30] german'e: "Schneider(meister)s".

[31] La per "" sign'it'a'j vort'o'j est'as plej'part'e ĉu german'ism'o'j ĉu ali'spec'a'j pli'mal'pli'mal'korekt'aĵ'o'j.

[32] Sufiĉ'a proviz'o da pres'pret'a'j traduk'aĵ'o'j kuŝ'as en ni'a tir'kest'o, sopir'ant'e je entrepren'em'a el'don'ist'o.

[33] Rim. La germ. vort'o "bunt" hav'as krom la Ostwald-a signif'o ankaŭ la signif'o'n "mult'kolor'a". La last'a ne est'as uz'ebl'a por ni.

[34] κορυφή aŭ κορυφά, t. e. supr'o.

[35] δρεπάνη aŭ δρέπανον, t. e. falĉ'il'et'o.

[36] νομός kv. ĉiu'n el la 16 administraci'a'j distrikt'o'j de Grek'uj'o.

[37] Φαίακες, lat. Phaeaces, t. e. la mit'a'j loĝ'ant'o'j de l' insul'o Σχερία.

[38] de Ernst Herter.

[39] Dank'em'e mi menci'as, ke la ŝat'eg'at'a edz'in'o de ni'a D^ro Steche afabl'e don'is al mi la neces'a'j'n biografi'a'j'n not'o'j'n.

Lingv'a instru'ad'o [laŭ Thora Goldschmidt] sur la fundament'o de bild'o'tabul'o'j

36 bild'o'j kun klar'ig'ant'a tekst'o, ekzerc'o'j, ekzempl'o'j kaj grav'a'j al'don'o'j (fundament'a gramatik'o kaj ekzerc'ar'o de D^ro Zamenhof, mon'sistem'a'j tabel'o'j kaj esperant'a'j dokument'o'j)

pri'labor'it'a'j de
PROF. D^ro JOH. DIETTERLE
direktor'o de la ŝtat'a Saksa Esperant'o-Institut'o en Leipzig

Prez'o: 6.50 Germ. Mark + 100% nun'temp'a (Maj'o 1921)
al'pag'o pro la pli'alt'ig'it'a'j el'don'ej-el'spez'o'j

La libr'o instru'as Esperant'o'n laŭ la tiel nom'it'a rekt'a metod'o. Tiu ĉi Goldschmidt-a metod'o vol'as serv'ig'i la okul'o'j'n al la pens'ad'o tia'manier'e, ke oni lern'u nov'a'n lingv'o'n nur per ĉi tiu lingv'o mem, ne uz'ant'e la ge'patr'a'n lingv'o'n. La plej eminent'a'j lingv'ist'o'j kaj pedagog'o'j, vol'ant'e pli'bon'ig'i la fremd'lingv'a'n instru'ad'o'n, aprob'as la rekt'a'n metod'o'n.

Ĝi taŭg'as precip'e por la Esperant'o-instru'ad'o. Pro tio, la libr'o, aper'int'e antaŭ ne'long'e, trov'is la aplaŭd'o'n de ni'a'j sam'ide'an'o'j en ĉiu'j land'o'j. Ĝi'a unu'a el'don'o tre baldaŭ est'is tut'e el'ĉerp'it'a.

			paĝ.
	Antaŭ'parol'o		7
1.	Paul Bennemann	: La romantik'a verk'ist'o E. T. A. Hoffmann kiel muzik'ist'o	9
2.	Arthur Degen	: Instru'o per labor'o	21
3.	D^ro Johannes Dietterle	: Leibniz kiel "antaŭ'batal'int'o por ni'a ide'o" de mond'help'lingv'o—erar'o!	31
4.	Ernst Franck	: Esperant'o kaj la Frey-lig'o	41
5.	Walter Lippmann	: Pri la Lingv'a'j Respond'o'j de Doktor'o Zamenhof	49
6.	Alfred Petzold	: La unu'a'j jar'o'j de Esperant'o en Leipzig	64
7.	Herman'n Rössel	: Serioz'a labor'o	71
8.	D^ro Emil Stucke	: Scienc'a teori'o de Ostwald pri la kolor'o'j	75
9.	Paul Wilhelmi	: Pri la insul'o Korfu kaj la imperi'estr'a kastel'o Achilleion	87
10.	Elisabeth Wunderlich	: La ŝtat'a Saksa Esperant'o-bibliotek'o	100
11.	Arthur Zealer	: Pri la Esperant'o-mov'ad'o en Brit'uj'o de'post la fin'o de l' mond'milit'o	103
	Al'don'o (D^ro Dietterle)	: Biografi'a'j not'o'j pri D^ro Steche kaj resum'o pri li'a'j por'esperant'a'j artikol'o'j kaj al'parol'ad'o'j	112

Lern'o'libr'o'j	387
vort'ar'o'j kaj fraz'ar'o'j	139
traduk'aĵ'o'j	283
original'a literatur'o	66
anekdot'ar'o'j, antologi'o'j kaj leg'o'libr'o'j	32
gazet'o'j	419
propagand'a'j verk'o'j	453
Esperant'o por scienc'a'j kaj praktik'a'j afer'o'j	289
muzik'aĵ'o'j	196
kantar'o'j	25
nigr'e pres'it'a'j verk'o'j por blind'ul'o'j	10
en Relief-punkt'o'j Braille	44
ĝeneral'a'j verk'o'j pri la histori'o de lingv'o inter'naci'a	12
histori'o de Esperant'o	22
pri kongres'o'j	49
Esperant'ist'a dokument'ar'o	62
katalog'o'j de Esperant'a'j libr'ej'o'j	51
	2539

	2539
katalog'o'j de Esperant'a'j bibliotek'o'j	4
Esperant'o lern'ej'o'j kaj institut'o'j	9
gvid'libr'o'j	117
gvid'foli'o'j	63
turism'a'j afer'o'j	7
hotel'o'j	8
prospekt'o'j pri ekspozici'o'j	9
lern'o'libr'o'j por komerc'ist'o'j	6
komerc'a'j prez'ar'o'j, katalog'o'j	111
adres'ar'o'j	35
jar'libr'o'j	32
kalendar'o'j	18
ekzamen'a'j regul'ar'o'j	13
grup'a'j regul'ar'o'j	107
Pres'a Esperant'ist'a Societ'o	12
program'o'j	56
mur'afiŝ'o'j	56
divers'a'j afer'o'j	43
	3245

	647
pri organizaci'o	2
kantar'o'j	15
humor'aĵ'o'j	3
signif'o kaj grav'ec'o de Esperant'o	93
kontraŭ'esperant'a'j skrib'aĵ'o'j 3
Esperant'o gazet'o'j	61
gvid'foli'o'j, gvid'libr'o'j ktp	40
reklam'il'o'j	6
literatur'o pri Volapük	44
literatur'o pri Id'o	26
ali'a'j mond'lingv'o'j	31
Esperant'o en la mond'milit'o	15
	986

La Vendred'a Klub'o

Antaŭ'parol'o.

La Romantik'a Verk'ist'o E. T. A. HOFFMANN Kiel Muzik'ist'o.

Instru'o Per Labor'o.

LEIBNIZ Kiel "Antaŭ'batal'int'o Por Ni'a Ide'o" De Mond'help'lingv'o—Erar'o!

Esperant'o Kaj La FREY-Lig'o.

Pri La Lingv'a'j Respond'o'j De Doktor'o ZAMENHOF.

La Unu'a'j Jar'o'j De Esperant'o En LEIPZIG.

Serioz'a Labor'o.

Scienc'a Teori'o De OSTWALD Pri La Kolor'o'j.

Pri La Insul'o KORFU Kaj La Imperi'estr'a Kastel'o ACHILLEION.

La Ŝtat'a SAKSA Esperant'o-Bibliotek'o.

Pri La Esperant'o-Mov'ad'o En Brit'uj'o De'post La Fin'o De L' Mond'milit'o.

Biografi'a'j Not'o'j Pri D^ro STECHE Kaj Resum'o Pri Li'a'j Por'esperant'a'j Artikol'o'j Kaj Al'parol'ad'o'j.

lern'o'libr'o'j	150
vort'ar'o'j	44
traduk'aĵ'o'j	202
original'a literatur'o	43
libr'ar'o pacifist'a	13
scienc'a literatur'o	51
libr'o'j por blind'ul'o'j	6
lingv'a'j demand'o'j	26
kongres'o'j	27
jar'libr'o'j	25
dokument'ar'o'j	25
histori'o de Esperant'o	19
raport'o'j	11
statut'o'j	5
	647

1906:	1	(5. X.)	kun	19	lern'ant'o'j
1907:	7		"	60	"
1908:	16		"	186	"

La Vendred'a Klub'o

Biografi'a'j Not'o'j Pri Dro STECHE Kaj Resum'o Pri Li'a'j Por'esperant'a'j Artikol'o'j Kaj Al'parol'ad'o'j.

Biografi'a'j Not'o'j Pri D^ro STECHE Kaj Resum'o Pri Li'a'j Por'esperant'a'j Artikol'o'j Kaj Al'parol'ad'o'j.