Kelk'a'j'n monat'o'j'n antaŭ la ses'dek'a dat're'ven'o de la inter'konsent'o de Évian, kiu ĉes'ig'is la Alĝeri'an milit'o'n, la diplomati'a'j problem'o'j mult'obl'iĝ'as inter Parizo kaj Alĝero. Dum la memor'aĵ'a afer'o nutr'as polemik'o'j'n, ja la nun'a re'aranĝ'o de la Alĝeria reg'ant'ar'o konfuz'as la Franci'a'j'n reg'ant'o'j'n. Por la unu'a foj'o de'post la jar'o'j 1970-aj, ekonomi'a'j kaj sekur'ec'a'j afer'o'j, kamp'o'j kutim'e ŝirm'it'a'j, est'as rekt'e traf'it'a'j.
de
Akram BELKAID
Ĉu por'temp'a kverel'o aŭ daŭr'a difekt'iĝ'o de la diplomat'a'j rilat'o'j ? La 2-an de oktobr'o, en situaci'o jam mal'facil'a inter la du land'o'j, Alĝero anonc'is la re'vok'o'n "por konsult'ad'o" de si'a ambasador'o en Parizo kaj la rifuz'o de la "sen'pri'pens'a'j dir'o'j" de S-ro Emmanuel Macron tia'j, kia'j'n la ĵurnal'o Le Mond'e [1] raport'is. La 30-an de septembr'o, ricev'int'e en la palac'o Elizea dek ok jun'ul'o'j'n id'o'j'n de part'o'pren'ant'o'j en la Alĝeria milit'o (1954-1962), la Franc'a prezid'ant'o fakt'e asert'is, ke tiu land'o konstru'iĝ'is sur "memor'aĵ'a rent'o" daŭr'ig'at'a de "politik-milit'ist'a sistem'o" kiu re'verk'is la histori'o'n kaj dis'send'as "rakont'ad'o'n, kiu baz'iĝ'as sur mal'am'o de Franci'o". S-ro Macron eĉ met'is la demand'o'n pri la ekzist'o de "Alĝeria naci'o antaŭ la Franc'a koloni'ad'o", kiu koler'ig'is la plej'mult'o'n de la Alĝeri'an'o'j, inkluziv'e la opon'ant'o'j'n al la reg'ant'ar'o [2]. Krom re'vok'i si'a'n ambasador'o'n, Alĝero ordon'is la ferm'o'n de si'a aer'spac'o por la Franc'a'j arme'a'j aviad'il'o'j, kiu'j inter'ven'as en Mali'o'n okaz'e de la operac'o "Barkhane".
La kriz'o'j inter la du land'o'j ne est'as nov'a afer'o [3]. Unu el ili, ver'ŝajn'e la plej grav'a, est'is okaz'ig'it'a en februar'o 1971, de la naci'ig'o de hidrokarbon'o'j decid'it'a de prezid'ant'o Houari Boumediène. Sekv'is plur'jar'a diplomati'a pojn'duel'o, pun'o'j decid'it'a'j de Parizo - ĉef'e la ĉes'o de import'ad'o'j de Alĝeria vin'o - kaj akr'eg'a'j Alĝeriaj dir'o'j kontraŭ la eks'koloni'int'a land'o akuz'it'a, inter'ali'e, pri pasiv'ec'o antaŭ la ras'ism'a per'fort'o traf'int'a la en'migr'int'o'j [4]. La histori'a vojaĝ'o, tia unu'a post la sen'de'pend'iĝ'o de Alĝerio, de prezid'ant'o Valéry Giscard d’Estaing en Alĝeron, en april'o 1975, ne ŝanĝ'as la situaci'o'n, kaj nur post la elekt'o de François Mitterand, en maj'o 1981, la rilat'o'j inter la du ĉef'urb'o'j pli'bon'iĝ'as.
Sed la akr'iĝ'o'j sen'ĉes'e re'aper'as. Oft'e motiv'it'a'j de en'land'a'j konsider'o'j, ili ĉiam kre'as diplomati'a'n kriz'o'n. Plej'oft'e, la spark'o ek'ir'as el Franci'o. Ĝi pov'as koncern'i la koloni'a'n pas'int'ec'o'n, kiel en februar'o 2005, kiam la dekstr'ul'a'j deput'it'o'j kaj ministr'o'j prezent'is leĝ'projekt'o'n agnosk'ant'a'n la "pozitiv'a'n rol'o'n de la Franc'a trans'mar'a ĉe'est'o, apart'e en Nord-Afrik'o" [5]. Sekv'is monat'o'j de polemik'o'j, iu'j Alĝeriaj grav'ul'o'j membr'o'j de la "revoluci'ist'a famili'o" - kompren'u : veteran'o'j de la sen'de'pend'iĝ'a milit'o - postul'is de Franci'o oficial'a'n pardon'pet'o'n por la cent tri'dek du jar'o'j da koloni'ad'o de ili'a land'o. Dek jar'o'j'n pli fru'e, la 22-an de oktobr'o 1995, prezid'ant'o Liamine Zeroual decid'is nul'ig'i renkont'o'n jam de'long'e plan'it'a'n kun Jacques Chirac okaz'e de la ceremoni'o'j por la kvin'dek'a dat're'ven'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en Nov'jork'o, alud'ant'e "lez'o'n al dign'o kaj suveren'ec'o de la Alĝeria popol'o". Motiv'o de tiu ek'koler'o : la Franc'a prezid'ant'o est'is deklar'int'a vol'i de si'a Alĝeria sam'rang'ul'o promes'o'n de "rapid'a organiz'o de parlament'a'j balot'ad'o'j, liber'a'j kaj demokrat'a'j" por rapid'ig'i la re'star'ig'o'n de civil'a pac'o en land'o viktim'o de amas'a'j per'fort'aĵ'o'j, kiu'j far'is mil'o'j'n da viktim'o'j ek'de la nul'ig'o de la parlament'a'j balot'ad'o'j de decembr'o 1991.
Foj'e la mal'amik'iĝ'o okaz'as tut'e ne'atend'it'e. En decembr'o 2013 la rilat'o'j est'is bon'eg'a'j - dek unu monat'o'j'n pli fru'e, Alĝero eĉ don'is unu'a'foj'e si'a'n konsent'o'n por ke la Franc'a arme'o tra'ir'u si'a'n aer'spac'o'n por inter'ven'i en Mali'o'n. Sed ŝerc'o de François Hollande fuŝ'is la etos'o'n. Antaŭ la Reprezent'a Konsili'o de la Jud'a'j Instituci'o'j en Franci'o (CRIF), la Franc'a prezid'ant'o deklar'as, ke li'a ministr'o pri en'land'a'j afer'o'j Manuel Valls re'ven'is "san'a kaj sekur'a" el oficial'a vojaĝ'o en Alĝerio, antaŭ ol plu dir'i : "Tio jam est'as mult'o". Por la Alĝeriaj reg'ant'o'j tiu amuz'aĵ'o est'is tro'a kritik'o pri la sekur'ec'a situaci'o de ili'a land'o. "Bedaŭr'ind'a okaz'aĵ'o" tiam dir'is la Alĝeria ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j Ramtane Lamamra, dum la Alĝeriaj gazet'o'j kaj ret'um'ant'o'j ek'flam'iĝ'is. S-ro Hollande fin'e decid'is pet'i pardon'o'n por esting'i la incendi'o'n [6].
Ankaŭ okaz'as, ke tia'j disput'o'j est'as part'o de konsent'it'a lud'o. Kiel rakont'as al ni rekt'a atest'ant'o de la jen'a scen'o : komenc'e de 2002, prezid'ant'o Chirac inform'as si'a'n Alĝeri'an sam'rang'ul'o'n Abdelaziz Bouteflika, ke parol'ad'o'j favor'a'j al la koloni'a pas'int'ec'o pov'os okaz'i dum la balot'kampanj'o de la prezid'ant'a balot'ad'o de april'o, kaj ke Alĝero ne dev'as mal'kviet'iĝ'i pro tio. Bouteflika respond'e promes'as est'i indulg'a, sed avert'as, ke Alĝeriaj oficial'ul'o'j est'os tamen dev'ig'it'a'j admon'i la koloni'int'a'n land'o'n por kontent'ig'i la publik'o'n, ĉiam tikl'iĝ'em'a'n pri tia'j afer'o'j.
Nun, kaj preter la abrupt'aĵ'o'j de S-ro Macron, la reciprok'a'j riproĉ'o'j ne mank'as kaj pov'as ĉiu'moment'e est'ig'i nov'a'n kriz'o'n. En la Alĝeria flank'o oni est'as persvad'at'a, ke Parizo vol'as memor'aĵ'a'n batal'o'n kaj kontest'i iu'j'n klaŭz'o'j'n de la inter'konsent'o de Évian kaj de la prefer'a konsent'o de 1968, kiu don'as al la Alĝeriaj en'migr'ant'o'j facil'aĵ'o'j'n por instal'iĝ'i en Franci'o kompar'e al ali'land'a'j en'migr'ant'o'j. Alĝero ankaŭ bedaŭr'as la mank'o de diplomati'a sub'ten'o de Parizo, kiam la reĝim'o sent'as si'n izol'at'a sur la inter'naci'a scen'ej'o. Krom'e, la reg'ant'o'j van'e postul'as de Franci'o ekstradici'o'j'n de plur'a'j opon'ant'o'j, inter ili S-ro Ferhat Mehenni, prezid'ant'o de Mov'ad'o por Kabili'a Mem'determin'o (MAK), kiu'n Alĝero konsider'as kiel teror'ism'a'n. En la Franc'a flank'o oni ŝat'us pli da kun'labor'ad'o pri la kontraŭ'leĝ'a en'migr'ad'o kaj pri akcept'o de ambaŭ'naci'ul'o'j ag'int'a'j en teror'ism'a'j afer'o'j, ĉef'e tiu'j, kiu'j est'is for'ir'int'a'j en Sirion kaj Irakon [7].
Kiom ajn est'is la grav'ec'o de la kriz'o - krom tiu de 1971 - du ĉef'a'j kamp'o'j est'is ĝis nun ne damaĝ'it'a'j de la ambaŭ'flank'a'j kverel'o'j. Tiel est'is unu'e la sekur'ec'a kaj arme'a kun'labor'ad'o. La rilat'o'j inter la arme'a'j kaj spion'a'j serv'o'j ĉiam ekzist'ad'is kaj rest'is protekt'it'a'j de la ŝanĝ'ant'a'j evolu'o'j de la diplomati'a'j rilat'o'j. Kiel konfirm'as al ni eks'oficir'o de la Alĝeria arme'o, "la sekur'ec'a'j serv'o'j kaj la arme'o'j neniam ĉes'as diskut'i eĉ kiam ĉiu ĉef'urb'o drast'e riproĉ'as la ali'a'n". Du'e est'as la ekonomi'a'j rilat'o'j. Jar'o'n post jar'o, kaj eĉ post la Ĉin'a pli'super'iĝ'o kiel unu'a ekonomi'a partner'o, Franci'o rest'as la du'a liver'ant'o per 10,6% de la merkat'o en 2020, mal'antaŭ Ĉini'o (16,8%) sed antaŭ Italio (7,1%) kaj Germanio (6,5%) [8]. Franci'o est'as ankaŭ la du'a klient'o de Alĝerio per 13,3% de la eksport'ad'o'j, mal'antaŭ Italio (14,7%) sed antaŭ Hispanio (10%) kaj Ĉini'o (5%).
Tiel aper'as la ekzist'o de teatr'o kun du scen'ej'o. Unu, kie por'temp'a'j mal'amik'iĝ'o'j kaj re'amik'iĝ'o'j est'as vid'ebl'a'j de ĉiu'j kaj nutr'as la gazet'o'j'n. La ali'a, ja pli sekret'a, kie milit'ist'o'j, sekret'serv'o'j kaj ekonomi'a'j ag'ant'o'j daŭr'e trankvil'e okup'iĝ'as pri si'a'j afer'o'j. Sed ĉio tio est'as ŝanĝ'iĝ'ant'a, kaj ali'e klar'ig'as la mal'kontent'o'n de S-ro Macron kontraŭ reĝim'o, kiu'n li sen'ĉes'e indulg'is dum ĝi est'is kontest'it'a de la tiel nom'it'a "hirak" (mov'ad'o). La Alĝeriaj reg'ant'o'j, konsist'ant'a'j el klan'o'j pli mal'pli rival'a'j, sed ĉiam unu'iĝ'ant'a'j por daŭr'ig'i la sistem'o'n, est'as nun mez'e de re'form'iĝ'o kun mal'favor'ig'o'j, abrupt'a'j eks'ig'o'j kaj en'prizon'ig'o'j. En tiu mal'cert'a situaci'o kie la decid'ant'a'j grup'o'j est'as ankoraŭ nebul'a'j, Parizo mal'facil'e difin'as la taŭg'a'j'n al'parol'at'o'j'n kaj neniam cert'as, ke la promes'o'j far'it'a'j est'os plen'um'it'a'j. Jam de du jar'o'j plej'part'o de la proksim'ul'o'j de for'pas'int'a Bouteflika, li'a frat'o Saïd, kiu est'is li'a plej proksim'a konsil'ant'o, la eks'a'j ĉef'ministr'o'j, la influ'a'j ministr'o'j, kaj ankaŭ la entrepren'a'j mastr'o'j, inter ili la eks'ĉef'o de la mastr'ar'o Al'i Haddad, est'as en'prizon'ig'it'a'j. Kun ili Franci'o perd'is ver'a'j'n kontakt'o'j'n, eĉ foj'e alianc'an'o'j'n [9]. Kaj la grav'ul'o'j kiu'j iom post iom aper'as, est'as mal'pli zorg'em'a'j pri la Franc'a'j interes'o'j. Du Franc'a'j entrepren'o'j, Aŭtonom'a Regi'o de Urb'a'j Transport'o'j (RATP) kaj Suez, ĵus perd'is si'a'j'n respektiv'a'j'n kontrakt'o'j'n por reg'i la Alĝer'an metro'o'n kaj la akv'o'distribu'o'n en la ĉef'urb'o. Sam'e la super'a pozici'o de la Franc'a'j cereal'produkt'ist'o'j, kiu'j liver'as 56% de la tritik'a'j import'ad'o'j, est'as nun en'danĝer'ig'it'a de la Alĝeria vol'o divers'ig'i la liver'ont'o'j'n [10].
La kontest'ad'o de la Franc'a influ'o traf'as ankaŭ la administraci'ar'o'n kaj la diplomat'ar'o'n pro la aper'o de arab'lingv'a elit'ar'o instru'it'a en la land'o kaj ne hav'ant'a la franc'lingv'a'n, eĉ franc'amik'a'n, kultur'o'n de si'a'j antaŭ'ul'o'j. Reciprok'e, foj'e Franc'a'j diplomat'o'j aŭ konsil'ant'o'j de S-ro Macron, pli Eŭrop'a'j aŭ okcident'ism'a'j ol si'a'j antaŭ'ul'o'j, mal'pli konsider'as la apart'a'n histori'o'n de la Franc-Alĝeriaj rilat'o'j. Eĉ la Naci'a Popol'a Arme'o (ANP), ĉef'a pilier'o de la reg'ant'o'j, hav'as tiu'n percept'o'ŝanĝ'o'n. Preskaŭ ĉiu'j super'a'j oficir'o'j, kiu'j iam est'is pas'int'a'j en la Franc'a arme'o, ne plu est'as. Parizo ne plus pov'as kalkul'i kun si'a'j iam'a'j alianc'an'o'j aŭ al'parol'at'o'j, kiel general'o'j Larbi Belkheïr aŭ Khaled Nezzar. Eĉ general'o'j Mohamed Lam'in'e Mediène, dir'it'a "Toufik", eks'ĉef'o de la sekret'serv'o'j, kaj Wassini Bouazza, eks'a ĝeneral'a direktor'o de la en'land'a sekur'ec'o, nun en'prizon'ig'it'a kaj sen'rang'ul'ig'it'a kiel simpl'a soldat'o, ne plu est'as en afer'o'j. Ili'a'j post'e'ul'o'j, kvankam instru'it'a'j en Franci'o - kiel la nun'a ĉef'stab'estr'o Saïd Chengriha, la ver'a ĉef'reg'ant'o de la land'o, ne kaŝ'as si'a'j'n si'n'de'ten'o'j'n rilat'e al la koloni'int'a land'o.
Ĉar la Alĝeriaj milit'ist'o'j ne pardon'as al Franci'o ĝi'a'n sen'difekt'a'n sub'ten'o'n al Maroko por la demand'o pri Okcident'a Saharo. La 24-an de aŭgust'o Alĝero romp'is si'a'j'n diplomati'a'j'n rilat'o'j'n kun la Maroka reĝ'land'o, pretekst'ant'e "mal'amik'a'j'n ripet'it'a'j'n ag'o'j'n" kun la sub'ten'o de Israelo, land'o kun kiu Rabat'o normal'ig'is si'a'j'n rilat'o'j'n en decembr'o 2020 laŭ la instig'o de Uson'o. Ĝis 2019 Bouteflika kaj li'a'j proksim'ul'o'j pov'is trud'i indulg'a'n pozici'o'n rilat'e al la porMaroka pozici'o de Franci'o. Nun, neni'u en la politik'ist'ar'o kaj la arme'o pled'as por tio. Prezid'ant'o Abdelmadjid Tebboune ŝajn'as eĉ vic'iĝ'i kun la "falk'o'j" favor'a'j al pli'akr'iĝ'o kun Maroko.
Ceter'e la Alĝeria arme'o mal'inklin'as inter'ven'i en Mali'o'n por anstataŭ'i la anonc'it'a'n for'ir'o'n de la Franc'a'j trup'o'j. Cert'e, la konstituci'o amend'it'a en januar'o nun ebl'ig'as al ANP inter'ven'i ekster la land'lim'o'j, tamen rest'as pri tio grav'a'j mal'inklin'o'j, tial la irit'o de Elizea palac'o. Ceter'e en Alĝero la tem'o est'as pli pri re'ven'o al "diplomati'o pli ofensiv'a", kiel klar'ig'as al ni diplomat'o. Pri Mali'o tut'e ne tem'as pri vic'iĝ'i mal'antaŭ la Franc'a'j kritik'o'j al la reg'ant'a junt'o. Sam'e pri Tunizio, al kiu Alĝero promes'as "sub'ten'o'n kaj sen'en'miks'iĝ'o'n" en ĝi'a'j en'land'a'j afer'o'j, dum mult'a'j okcident'a'j land'o'j, unu'e Franci'o, hezit'as rajt'ig'i la trud'aĵ'o'j'n de prezid'ant'o Kaïs Saïed, kiu inter'romp'is la parlament'o'n kaj nom'um'is nov'a'n reg'ist'ar'o'n.
Nun kiam S-ro Macron el'dir'is si'a'n vol'o'n kviet'ig'i la memor'aĵ'a'n afer'o'n - kvankam Alĝero ne est'as plen'e kontent'ig'it'a de li'a omaĝ'o al la viktim'o'j de la 17-a oktobr'o 1961 - ebl'as ke la situaci'o pli'bon'iĝ'u, kaj S-ro Mohamed Antar Daoud re'okup'u si'a'n posten'o'n de ambasador'o en Parizo. Sed kelk'a'j'n monat'o'j'n antaŭ la celebr'o de la ses'dek'a dat're'ven'o de la sen'de'pend'iĝ'o, la afer'o rest'as tikl'a. La Franc'a prezid'ant'o klar'ig'as al ĉiu, kiu vol'as aŭd'i li'n, ke li labor'as por "re'pac'iĝ'o de la memor'o'j". Sed mult'as la Alĝeri'an'o'j kiu'j ne fid'as tia'n klopod'o'n, kaj prezid'ant'o Tebboune pens'as, ke "ne ebl'as egal'e met'i en la sam'a'n nivel'o'n la tortur'ist'o'n kaj li'a'n viktim'o'n". Plur'a'j alt'rang'ul'o'j kred'as, ke S-ro Macron hav'as nur la cel'o'n al'log'i la dekstr'a'j'n balot'ont'o'j'n, kelk'a'j'n monat'o'j'n antaŭ la prezident'a balot'ad'o, kaj bedaŭr'as, ke la projekt'o de amik'iĝ'a traktat'o, kiu est'us ebl'ig'int'a kontent'ig'e solv'i la memor'aĵ'a'n afer'o'n, est'is for'las'it'a en 2005. Ironi'e la Alĝeria gazet'ar'o demand'as kiu'n parol'ad'o'n de S-ro Macro ĝi dev'as kred'i. Ĉu tiu'n de februar'o 2017, kiam li est'is kandidat'o por la prezid'ant'ec'o, en kiu li deklar'is la koloni'ad'o'n "krim'o kontraŭ la hom'ar'o" aŭ tiu en kiu li dub'as pri la ekzist'o de Alĝeria naci'o antaŭ 1830 ?
La fam'a "sam'temp'e" kar'a al S-ro Macron konfuz'as la Alĝeri'an'o'j'n, kiu'j kred'as ke ĉio, kio ven'as el Franci'o, oficial'e aŭ ne, en'hav'as ja difin'it'a'n mesaĝ'o'n. La fakt'o, ke Mustapha Kessous, ĵurnal'ist'o de Le Mond'e, est'is elekt'it'a de Elizea palac'o por raport'i la renkont'iĝ'o'n kun la jun'ul'o'j nutr'as hipotez'o'j'n en Alĝero. La dis'send'ad'o, la 26-an de maj'o 2020, far'e de Franc'e 5 de dokument'a film'o far'it'a de Kessous pri la Alĝeriaj jun'ul'o'j jam est'ig'is sever'a'j'n kritik'o'j'n [11] kaj unu'a'n re'vok'o'n de ambasador'o Daoud. La ide'o de simpl'a koincid'o konvink'as neniu'n en Alĝerio, kie oni pens'as, ke Franci'o neglekt'as neniu'n detal'o'n, kiam tem'as pri ĝi'a'j rilat'o'j kun la eks'a koloni'it'a land'o.
Akram BELKAÏD
[1] Mustapha Kessous, "Le dialogue inédit entre Emmanuel Macron et les "petits-enfants" de la guerre d’Algérie", Le Mond'e, 2-a de oktobr'o 2021.
[2] Emmanuel Macron et l’Algérie : révisionnisme néocolonial et ingérence", Algeri'a-Watch, 11-a de oktobr'o 2021, https://algeri'a-watch.org
[3] Vid'u : Naoufel Brahimi El Mil'i, Franc'e-Algérie, 50 ans d’histoires secrètes, du volum'o'j, Fayard, Parizo, 2017 kaj 2019.
[4] Leg'u : Pierre Jud'et, "La détérioration des relations entre la Franc'e et l’Algérie", Le Mond'e diplomatique, februar'o 1976.
[5] Leg'u : Claude Liauzu, "Une loi contre l’histoire", Le Mond'e diplomatique, april'o 2005, kaj Sandrine Lemaire, "Une loi qui vient de loin", Le Mond'e diplomatique, januar'o 2006.
[6] "Hollande exprime ses "regrets pour l’interprétation de ses prop'os" sur l’Algérie", Franc'e 24, 22-a de decembr'o 2013.
[7] Vid'u : "Accusé d’un "gros mensonge" par le président Tebboune, Gérald Darmanin maintient ses chiffres sur les clandestins algériens", Le Mond'e, 11-a de oktobr'o 2021.
[8] "Algérie : relations économiques bilatérales", Ministr'ej'o pri ekonomi'o kaj financ'o'j, Parizo, 10-a de oktobr'o 2021.
[9] Adlène Meddi, "Franc'e Algérie : guerres secrètes", Le Point, Parizo 10-a de oktobr'o 2021.
[10] Nathalie Wisotzki, "L’Algérie restera-t-elle encore longtemps le premier client du blé français ?", Terre-net, 19-a de februar'o 2020, www.terre-net.fr
[11] Pri la polemik'o rilat'e al tiu dokument'a film'o, vid'u : Tewfik Hakem, " "Algérie mon amour", le documentaire qui déchaîne les passions", Franc'e-Culture, 29-a de maj'o 2020.
de Serge HALIMI
ATENO ĵus far'is anticip'a'n krist'nask'o-fest'a'n donac'o'n al si'a'j arme'o'j : du'dek kvar batal-aviad'il'o'j Rafale kaj tri pint'modern'a'j fregat'o'j [1], kaj atend'as uson'a'j'n batal'aviad'il'o'j'n F-35 kaj helikopter'o'j'n Sikorsky, sen forges'i spavojn [2], torped'o'j'n kaj raket'o'j'n. La grek'a'j oficir'o'j ne est'as la sol'a'j fest'ant'o'j, ĉar franc'a'j grup'o'j de arm'ad'o, special'e Dassault, trov'iĝ'as inter la nombr'o de la precip'a'j liver'ant'o'j de Ateno.
Tamen antaŭ ses jar'o'j la eŭrop'a'j instanc'o'j kaj la Inter'naci'a Mon-Fondus'o (IMF) – la tiel nom'at'a tri'op'o – trud'is si'a'n rigor'o'n kaj redukt'is ĝi'n al stat'o de protektorat'o. Ili kribr'is ĝi'a'j'n plej et'a'j'n el'spez'o'j'n por dev'ig'i Grek'land'o'n re'pag'i ŝuld'o'n, pri kiu eĉ la Inter'naci'a Mon-Fondus'o (IMF) konced'is ĝi'a'n “ne el'ten'ebl'o'n”. Kuraĝ'ig'it'e de German'uj'o, la “tri'op'o” tiam furioz'is kontraŭ la social'a'j el'spez'o'j. Post'e sekv'is grand'eg'a'j alt'ig'o'j de la impost'o'j kaj de la kotiz'o'j de mal'san-asekur'o, alt'ig'o al 67 jar'o'j de la pensi'iĝ'o (kun mal'alt'ig'o de la pensi'o'j dek kvar foj'o'j'n si'n'sekv'e), mal'alt'ig'o de la pag'o'j por sen'labor'ul'o'j kaj de la minimum'a salajr'o (je 32 el'cent'o'j por la jun'ul'o'j mal'pli ol 25-jar'a'j), privat'a'j mal'san'ul'ej'o'j plen'a'j de rimed'o'j kaj medikament'o'j, ktp.
La kredit'o'j por la milit'ist'ar'o ne est'as sub'met'it'a'j al tiom rigor'a financ'a kontrol'ad'o. Ili'a part'o efektiv'e kresk'is de 2,46 el'cent'o'j de la mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP) de Grek'land'o en 2015 al 2,79 el'cent'o'j de la last'jar'a MEP. La rekord'o de la Eŭrop'a Uni'o. Por tiom prepar'i la milit'o'n, la grek'o'j cert'e tre am'as la pac'o'n … En'ver'e la land'o taks'as si'n minac'at'a de Turk'uj'o, kiu mult'ig'as si'a'j'n provok'o'j'n en la orient'a Mediterane'o kaj kiu jam preskaŭ kvin'dek jar'o'j'n kontraŭ'leĝ'e okup'as part'o'n de Kipro. Tio ne mal'ebl'ig'as la du rival'a'j'n ŝtat'o'j'n aparten'i al la sam'a milit-alianc'o. Nek Berlinon trov'iĝ'i en la nombr'o de la precip'a'j arm'il-vend'ist'o'j de Ankar'o.
En la jar'o 2015, kiam la “atena printemp'o” est'is dis'prem'at'a de la eŭrop'a'j bank'o'j, la gazet'o Le Figar'o disting'iĝ'is per si'a furioz'o. Ĝi opini'as ke, eĉ el'sang'ig'it'a, Grek'land'o, “pacient'o kiu prefer'as vang'o'frap'i si'a'n kurac'ist'o'n”, dev'as re'pag'i tut'e kaj preciz'e al si'a'j kreditor'o'j. Se ĝi ne far'as tio'n, indign'is la konservativ'a gazet'o, kiu'n preskaŭ ĉiu'j komunik'il'o'j de la land'o sekv'is, “ĉiu franc'o pag'us 735 eŭr'o'j'n por nul'ig'i la grek'a'n ŝuld'o'n”. [>3] Tiam tiu ŝuld'o est'is ekvivalent'a al 177 el'cent'o'j de la grek'a MEP. Last'a'n Decembr'o'n ĝi est'is pli alt'a ol 205 el'cent'o'j. Sed Le Figar'o ĉes'is mal'trankvil'iĝ'i por la eŭrop'a'j kreditor'o'j. Kial ? Neni'u aŭdac'us imag'i, ke ĉar Grek'land'o hav'is la ide'o'n orient'i si'a'j'n aĉet'o'j'n ĉe la arm'il'vend'ej'o'j de la grup'o Dassault, propriet'ul'o de Le Figar'o. [4]
Tamen, la feliĉ'a fin'o est'os komplet'a nur en la tag'o, kiam turk'a'j sub'mar'ŝip'o'j aĉet'it'a'j en German'uj'o send'os sur la mar'grund'o'n grek'a'j'n fregat'o'j'n fabrik'it'a'j'n en Franc'uj'o. Tiam Ateno sen'dub'e decid'os re'aĉet'i haven'o'j'n de la ĉin'o'j, al kiu'j, trud'at'e de la “tri'op'o”, ĝi dev'is vend'i ili'n, por tie lok'i si'a'j'n milit'ŝip'o'j'n. Kaj ĉar la franc'a-german'a par'o demonstr'is si'a'n fleks'iĝ'em'o'n, la strategi'a aŭtonom'ec'o de la Eŭrop'a Uni'o est'os preskaŭ real'ig'it'a …
Serge HALIMI.
[1] Rafale est'as la nom'o de la franc'a plej modern'a batal-aviad'il'o. Nun'temp'a fregat'o est'as milit'ŝip'o laŭ'grand'e inter korvet'o kaj kroz'ŝip'o (laŭ Piv). vl
[2] Spavo : sen'pilot'a aviad'il'o. -vl
[3] Le Figar'o, 8-an de Januar'o 2015. TF1 kaj Franc'e 2, la du precip'a'j franc'a'j televid'o'j, reprezent'is tiu'n tem'o'n en la sam'a vesper'o, kelk'a'j'n hor'o'j'n post la venk'o de la grek'a mal'dekstr'o en la parlament'a'j elekt'o'j.
[4] Vd “Cet avi'o'n qui émerveille Le Figar'o” [“Tiu aviad'il'o, kiu mir'ig'as Le Figar'o, Le Mond'e diplomatique, April'o 2016.
Du'dek kvin jar'o'j da mal'regul'ig'o de la merkat'o'j de gas'o kaj elektr'o
Eŭrop'a'j politik'ist'o'j cert'ig'is ke konkurenc'o mal'alt'ig'us la prez'o'j'n de gas'o kaj elektr'o, profit'e al famili'o'j kaj entrepren'o'j egal'e. La invers'o okaz'as ek'de la 2000-aj jar'o'j. Kvankam la kaos'a re'akir'o de ekonomi'o inter'romp'it'a de la pandemi'o klar'ig'as la origin'o'n de la nun'a eksplod'o, mal'regul'ig'o gener'as eĉ pli mal'trankvil'ig'a'n struktur'a'n pli'alt'iĝ'o'n de la prez'o'j.
de
Aurélien BERNIER
Ek'de la fin'o de la somer'o 2021, la prez'o'j de energi'o alt'iĝ'as en ĉiu'j region'o'j de la mond'o. La regul'ig'it'a gas'tarif'o en Franci'o pli'iĝ'is je 57% por hejm'o'j ek'de la 1-a de januar'o. Elektr'o sekv'as la sam'a'n voj'o'n : en'e de dek jar'o'j, po 120 eŭr'o'j mega'vat-hor'e ĝis 190 eŭr'o'j, la faktur'o por la individu'o'j kresk'eg'os en 2022. Ĉi tiu kriz'o puŝ'as inflaci'o'n en la eŭr'o'zon'o al si'a plej alt'a nivel'o de'post 2008 (3,4% por unu jar'o) kaj precip'e minac'as mal'riĉ'ul'o'j'n kaj entrepren'o'j'n. Dum mult'a'j koment'ist'o'j vid'as ili'n nur kiel cikl'a'j'n kial'o'j'n, la ver'a'j kaŭz'o'j trov'iĝ'as en Bruselo.
La 19-an de decembr'o 1996, la land'o'j de la Eŭrop'a Uni'o adopt'is direktiv'o'n pri "komun'a'j regul'o'j por la intern'a merkat'o de elektr'o". Por administr'i ĉi tiu'n natur'a'n monopol'o'n, mult'a'j membr'o'ŝtat'o'j konstru'is integr'a'n publik'a'n serv'o'n, kiu cert'ig'as produkt'ad'o'n, dis'send'o'n kaj distribu'o'n. Sed Bruselo vol'as star'ig'i "konkurenc'iv'a'n elektr'o'merkat'o'n". Mal'pli ol du jar'o'j'n post'e, ali'a direktiv'o komenc'as la privat'ig'o'n de gas'o.
La metod'o'n dis'volv'is ekonomik'ist'o'j de la skol'o de Ĉikago, eksperiment'it'a'n en Ĉilio kaj post'e en Briti'o. Ĝi efektiv'ig'as du princip'o'j'n. La "hav'aĵ'dis'ig'o" cel'as izol'i ag'ad'o'j'n antaŭ'e integr'it'a'j'n en'e de la sam'a publik'a firma'o por ig'i ili'n sen'de'pend'a'j unu de la ali'a. Per apart'a atent'o, oni dev'as dis'ig'i la reg'ad'o'j'n de la ret'o'j, unu'e en kont'ad'o kaj post'e laŭ'leĝ'e, por ofert'i "just'a'n" trakt'ad'o'n al ĉiu'j produkt'ant'o'j kaj proviz'ant'o'j, kiu'j konkur'os en de'regul'ig'it'a'j merkat'o'j. Dum la 2000-aj jar'o'j, "Elektro'transport'a ret'o" (RTE) kaj "Elektr'o'ret'distribu'o Franci'o" (ERDF, nun Enedis) est'is dis'ig'it'a'j de "Elektr'o de Franci'o" (EDF). Ĉe "Gas'o de Franci'o" (kiu nom'iĝ'is "GDF Suez" post si'a privat'ig'o, kaj post'e "Engie"), la alt'prem'a gas'dukt'a ret'o kaj distribu'ag'ad'o'j est'as trans'don'it'a'j al "GRTgaz" kaj "Gas'o-distribu'o'ret'o Franci'o" (GRDF) respektiv'e.
La kre'ad'o de bors'o'j por gas'o kaj elektr'o, sur kiu'j form'iĝ'as merkat'a'j prez'o'j, respond'as al la du'a fond'a princip'o de la nov'liberal'a model'o. Ili cel'as anstataŭ'ig'i la tarif'o'j'n kontrol'it'a'j'n de la publik'a'j aŭtoritat'o'j. En Franci'o, la merkat'entrepren'o Powernext mal'ferm'is si'a'n elektro'central'o'n en 2001 kaj si'a'n gas'central'o'n en 2008, antaŭ ol naci'a'j merkat'o'j est'is iom post iom integr'ig'it'a'j je la eŭrop'a skal'o. Plur'a'j spec'o'j de kontrakt'o'j est'iĝ'is por kovr'i la bezon'o'j'n de proviz'ant'o'j. "Est'ont'a'j" kontrakt'o'j permes'as prokrast'i liver'o'n al la sekv'a jar'o, kvar'on'o, monat'o aŭ semajn'o laŭ anticip'e inter'konsent'it'a prez'o. "Spot" kontrakt'o'j koncern'as liver'o'j'n por la sekv'a tag'o aŭ por la sekv'a'j tag'o'j kaj real'temp'a'j aĉet'o'j.
La liberal'ig'o de gas'o kaj tiu de elektr'o ne prezent'is la sam'a'n politik'a'n risk'o'n aŭ la sam'a'n mal'facil'aĵ'o'n. Franci'o apenaŭ produkt'as gas'o'n kaj dev'as import'i ĝi'n. Ĝi'a'j ĉef'a'j proviz'ant'o'j en 2020 est'is Norvegi'o por 36%, Rusio por 17%, Nederlando kaj Alĝerio por 8% kaj Niĝerio por 7% [1]. Post kiam ret-reg'ad'o far'iĝ'is "sen'de'pend'a" de la histori'a monopol'o, ĝi'a'j konkur'ant'o'j pov'as aĉet'i gas'o'n de produkt'ant'a'j land'o'j kaj vend'i ĝi'n al konsum'ant'o'j pag'ant'e simpl'a'n pas-pag'o'n por uz'i franc'a'n infra'struktur'o'n. La plej konkurenc'iv'a proviz'ant'o est'as tiu, kiu proviz'as je la plej bon'a prez'o ... aŭ kiu plej bon'e mal'alt'ig'as funkci'a'j'n el'spez'o'j'n.
En la pas'int'ec'o, Gas'o de Franci'o (GDF) sub'skrib'is long'perspektiv'a'j'n liver'kontrakt'o'j'n, ĝeneral'e por dek ĝis dek kvin jar'o'j. Al'don'e al sekur'ec'o de proviz'o, la long'ec'o de la kontrakt'o'j ebl'ig'is financ'i infra'struktur'o'n (gas'dukt'o'j, LNG-ŝip'o'j, terminal'o'j, ktp.) sen pren'i tro'a'n risk'o'n. Je la komenc'o de privat'ig'o, la plej mult'a'j nov'a'j proviz'ant'o'j ankaŭ proviz'is per long'perspektiv'a'j kontrakt'o'j. Sed, pro la intens'ig'o de konkurenc'o, reg'as spot-kontrakt'o'j.
Laŭ Thomas Reverdy, soci'olog'o pri energi'prez'o'j, ĉi tiu evolu'o mult'e ŝuld'as al la oportun'ism'o de la industri'ist'o'j. "Kiam spot-kontrakt'a'j prez'o'j komenc'is fal'i," li klar'ig'as, "la plej grand'a'j konsum'ant'o'j pet'is de si'a'j proviz'ant'o'j profit'i tiu'n mal'alt'ig'o'n. Por plen'um'i ĉi tiu'n postul'o'n, proviz'ant'o'j re'tir'iĝ'is de long'daŭr'a'j kontrakt'o'j kaj aĉet'is spot-kontrakt'o'j'n. Tiel, la spot-merkat'o mult'e grav'iĝ'is en determin'o de prez'o'j [2]. « Tiu'n tendenc'o'n intens'ig'is la eksplod'o de likv'ig'it'a gas'o, kies transport'o per boat'o pli'fort'ig'as la merkat'o'n, sed ankaŭ ĝi'a'n mal'stabil'ec'o'n. Ek'de 2015, long'perspektiv'a'j kontrakt'o'j respond'ec'as nur pri tri'on'o de eŭrop'a'j transakci'o'j. Ĉiam sub'met'it'a al la ekonomi'a situaci'o, la prez'o'j de la gas'o far'iĝ'as mult'e pli influ'ebl'a'j de la spekul'a logik'o, kaj la bors'fluktu'o'j rekt'e traf'as la konsum'ant'o'j'n.
En'konduk'i konkurenc'o'n en la elektr'a'n sistem'o'n montr'iĝ'is mult'e pli mal'facil'a ol por gas'o. Ne nur Franci'o produkt'as mult'e pli ol ĝi konsum'as, sed EDF posed'as la plej grand'a'n part'o'n de la produkt'ad'rimed'o'j, precip'e la nukle'a'j'n central'o'j'n, kiu'j'n la ŝtat'o tut'e ne dezir'as privat'ig'i, eĉ part'e. La Eŭrop'a Uni'o ne hav'as ali'a'n elekt'o'n ol adapt'i la liberal'a'n ekonomi'a'n teori'o'n al tiu franc'a situaci'o.
Por ek'ĉes'ig'i la kvazaŭ-monopol'o'n de EDF, Bruselo komenc'is sub'ten'i la privat'a'n dis'volv'iĝ'o'n de re'nov'ig'ebl'a'j elektr'a'j energi'o'j. La Eŭrop'a Komision'o antaŭ'e'n'ig'is nov'a'n spec'o'n de subvenci'o'sistem'o : la aĉet'o'tarif'o je garanti'it'a prez'o, mult'e pli alt'a ol la averaĝ'a kost'o de elektr'a produkt'ad'o. La leĝ'o de la 10-a de februar'o 2000 pri modern'ig'o kaj dis'volv'iĝ'o de la publik'a elektr'o'serv'o star'ig'is tiu'n princip'o'n en Franci'o. Financ'it'a de ĉiu'j konsum'ant'o'j per konsum'impost'o, tiu help'o, proporci'e al la kvant'o de energi'o produkt'it'a, "sekur'ig'as" privat'a'j'n invest'o'j'n. Kun la aper'o de manufaktur'a'j sektor'o'j en Azi'o, la prez'o'j de fot'o'volta'j blok'o'j kaj vent'o'generator'o'j fort'e mal'alt'iĝ'is komenc'e de la 2010-aj jar'o'j. Dank'e al la aĉet'o'tarif'o, la dis'volv'iĝ'o de tiu'j re'nov'ig'ebl'a'j elektro'projekt'o'j far'iĝ'is tre profit'eg'a kaj vek'is ver'a'n entuziasm'o'n, ne sen pervers'a'j efik'o'j kiel ekzempl'e la sen'ord'a real'ig'o de infra'struktur'o'j. Por la period'o 2002-2013, la Komision'o pri Energi'a Reg'ad'o (CRE) taks'as la kost'o'n de la subvenci'o je 7,4 miliard'o'j da eŭr'o'j. En 2020, la instal'it'a'j potenc'o'j reprezent'is 28 giga'vat'o'j'n da fot'o'volta'a'j kaj vent'o'energi'a, plej'part'e privat'a'j, kaj 93 giga'vat'o'j'n por la central'o'j de la histori'a liver'ant'o. Tiu'n tra'romp'o de re'nov'ig'ebl'a'j energi'o'j en instal'it'a potenc'o tamen nuanc'end'as konsider'ant'e la "ŝarĝ'faktor'o'n", tio est'as la jar'a uz'ad'o de la produkt'ad'rimed'o'j. En 2020, ĝi est'is 14.4% por fot'o'volta'a, 23% por termik'a, 26.5% por vent'a, 29% por hidraŭlik'a kaj 61% por nukle'a.
Sci'ant'e, ke EDF tamen konserv'os decid'ig'a'n avantaĝ'o'n rilat'e la produkt'ad'o'n, ĉar ĝi daŭr'e hav'os nukle'a'n energi'o'n, Eŭrop'a Uni'o vol'as kre'i konkurenc'o'n en proviz'o. Sed, en ĉi tiu kaz'o, la prez'o est'as kern'a afer'o ĉar, por instal'iĝ'i, privat'a'j elektro'proviz'ant'o'j dev'as propon'i konkurenc'iv'a'j'n ofert'o'j'n.
Parizo kaj Bruselo kompromis'as ĉe la jar'ŝanĝ'o de la 2010-aj jar'o'j. Unu'flank'e, EDF dispon'ig'os ĉiu'jar'e kvar'on'o'n de si'a nukle'a produkt'ad'o por si'a'j konkur'ant'o'j sur la franc'a merkat'o, kiu'n ĝi vend'os al ili laŭ prez'o lim'ig'it'a de la aŭtoritat'o'j. Tiu sistem'o nom'iĝ'as Regul'ig'it'a Al'ir'o al Histori'a Nukle'a Elektr'o (Arenh). Ali'flank'e, la tarif'o'j regul'ig'it'a'j de la publik'a'j aŭtoritat'o'j, kiu'j spegul'is la produkt'o'kost'o'j'n de EDF, dev'as ced'i si'a'n lok'o'n al merkat'a'j prez'o'j. Por ne-loĝ'ant'a'j konsum'ant'o'j (ĉiu'j konsum'ant'o'j krom privat'a'j individu'o'j), la afer'o solv'iĝ'as per la for'ig'o de la regul'ig'it'a'j tarif'o'j ("flav'a'j" kaj "verd'a'j"), kiu'j okaz'is en 2016. Por famili'o'j, la "blu'a'n" tarif'o'n EDF ŝanĝ'as por inklud'i part'o'n kiu spegul'as la prez'o'n de elektr'o laŭ la Eŭrop'a Bors'o. Tia'manier'e, se la merkat'a'j prez'o'j alt'iĝ'as, ankaŭ la regul'ig'it'a tarif'o [3], kaj sen ia prav'ig'o laŭ la produkt'o'kost'o'j.
Last'a'temp'e, Bruselo vol'is instig'i nov'a'n komerc'a'n ofert'o'n nom'it'a'n "dinamik'a prez'o". En tiu faktur'a sistem'o, la bors'o'prez'o'j est'as trans'don'it'a'j en real'a temp'o (hor'o'n post hor'o) al la konsum'ant'o per la teknologi'o de la fam'a'j saĝ-mezur'il'o'j "Linky". La eŭrop'a direktiv'o de la 5-a de juni'o 2019 ne nur rajt'ig'as tiu'n dinamik'a'n prez'o'n, sed trud'as ĝi'n al "ĉiu proviz'ant'o, kiu hav'as pli ol 200 000 fin'a'j'n klient'o'j'n". Tiu kalkul'metod'o trans'don'as la bors'a'n risk'o'n al famili'o'j, komun'um'o'j kaj konsum'ant'a'j kompani'o'j.
La anstataŭ'ig'o de regul'ig'it'a'j tarif'o'j per merkat'a'j prez'o'j ne est'as bagatel'a ŝanĝ'o. En la "mal'nov'a mond'o" de la elektr'o, tiu de la franc'a publik'a serv'o, tarif'o'j est'as fiks'it'a'j por proviz'i la konsum'ant'o'j'n je la plej bon'a prez'o tamen ebl'ig'ant'e al EDF far'i la invest'o'j'n neces'a'j'n por la bon'a funkci'ad'o de la ret'o. La histori'a proviz'ant'o uz'as si'a'j'n produkt'rimed'o'j'n laŭ "merit'o-ord'o" : ĝi uz'as unu'e la plej mal'mult'e'kost'a'j'n por funkci'i (vent'o'energi'o, sun'energi'o, sen'akv'o'bar'aĵ'a hidraŭlik'o kaj nukle'a energi'o), la pli mult'e'kost'a'j'n (termo'energi'a'j central'o'j) fin'e. La ŝtat'o tiam aplik'as tarif'regul'ad'o'n kiu fiks'as la prez'o'j'n pag'it'a'j'n de konsum'ant'o'j, kiu'j spegul'as "kost'o'n plen'a'n" kaj optimum'ig'it'a'n de la energi'miks'aĵ'o.
Pri la elektro-bors'o, la afer'o'j est'as tut'e mal'sam'a'j. La kurz'o de mega'vat'o'hor'o sen'ĉes'e vari'as dum la tag'o de'pend'e de proviz'o kaj postul'o. Dum period'o'j de pint'konsum'o, la merkat'o pov'as ofert'i facil'a'j'n profit'o'j'n al la administr'ant'o'j de termik'a'j aŭ hidroelektr'a'j central'o'j, kiu'j cert'ig'as la ekvilibr'o'n de la eŭrop'a ret'o. Por la avid'a'j administr'ant'o'j la tent'o est'as grand'a rezerv'i la ek'funkci'ig'o'n de tiu'j central'o'j kiam la prez'o'j est'as plej alt'a'j... kaj tial pli'alt'ig'i gajn'o'j.
La gas'central'o'j proviz'as averaĝ'e 20% de la tut'a eŭrop'a produkt'ad'o (en 2020) kaj ĉef'e la plej grand'a'n part'o'n de la pint'a produkt'ad'o, la pli'alt'iĝ'o de la prez'o de tiu brul'aĵ'o efik'as sur la elektro'prez'o'j. Al tio al'don'iĝ'as la pli'alt'iĝ'o de la karbon'prez'o kaj la fluktu'o'j en ali'a'j merkat'o'j konstru'it'a'j laŭ la sam'a ŝablon'o : atest'il'o'j pri ŝpar'ad'o de energi'o, atest'il'o'j pri origin'o de re'nov'ig'ebl'a'j energi'o'j, atest'il'o'j pri kapabl'o uz'at'a'j de proviz'ant'o'j por rezerv'i produkt'rimed'o'j'n... La elektro-prez'o far'iĝ'is stak'o de bors'a'j mekanism'o'j.
Pro la drast'a pli'alt'iĝ'o de aŭtun'o 2021, la reg'ist'ar'o'j klopod'as inter'ven'i, sed est'as super'fort'it'a'j de tiu ne'kred'ebl'e kompleks'a mekanism'o, precip'e ĉar ili for'don'is la plej grand'a'n part'o'n de si'a'j regul'ig'a'j rimed'o'j. Rest'as la impost'o pri energi'o, redukt'it'a de Italio, Hispanio aŭ Portugali'o por lim'ig'i la alt'iĝ'o'n de faktur'o'j. En Franci'o, la reg'ist'ar'o star'ig'as energi'kontrol'o'n por preskaŭ ses milion'o'j da mal'riĉ'a'j famili'o'j kaj prokrast'as la tarif'pli'alt'ig'o'j'n plan'it'a'j'n post oktobr'o 2021 por gas'o kaj februar'o 2022 por elektr'o. Konsum'ant'o'j pag'os, sed ebl'e post la mal'alt'iĝ'o de la merkat'a'j prez'o'j ... aŭ post la naci'a'j balot'ad'o'j. La 20-an de oktobr'o la ĉef'ministr'o Je'a'n Castex ankaŭ anonc'is la ĝir'o'n de "inflaci'a kompens'o" de 100 eŭr'o'j por hom'o'j kun en'spez'o mal'pli ol 2 000 eŭr'o'j net'a'j monat'e.
Tiu'j konjunktur'a'j respond'o'j ne iluzi'ig'as. Asoci'o'j de konsum'ant'o'j pli kaj pli publik'e denunc'as tiu'n sistem'o'n kaj sam'e kun'ag'as grand'a'j industri'a'j klient'o'j al'front'ant'a'j danĝer'a'n situaci'o'n pro alt'iĝ'o de si'a'j produkt'o'kost'o'j. Si'a'flank'e, la sindikat'o'j pli'fort'ig'as iniciat'o'j'n por postul'i re'ven'o'n de energi'o al la publik'a sin'o. En analiz'dosier'o, Sud-Énergie (sindikat'o) al'vok'as "for'pren'i elektr'o'n de la merkat'o" por "re'ven'i al long'temp'o, al invest'plan'ad'o, al stabil'a'j, leg'ebl'a'j kaj just'a'j prez'o'j" [4]. La Naci'a Federaci'o de Min'o'j kaj Energi'o (FNME) CGT (ali'a sindikat'o) defend'as "progres'a'n energi'program'o'n" por konstru'i re'nov'ig'it'a'n publik'a'n serv'o'n [5].
La prez-alt'iĝ'o kaŭz'is prokrast'o'n de la projekt'o "Hercule" pri dis'munt'ad'o de EDF [6], sed Bruselo ankoraŭ ne plan'is ŝanĝ'o'n kaj persist'as en si'a logik'o de mal'regul'ig'o kaj privat'ig'o. El'tir'i energi'o'n el la logik'o de la merkat'o do star'ig'as ali'a'n demand'o'n, kun mult'e pli vast'a'j sekv'o'j : kiel liber'ig'i si'n de tiu ultra'liberal'a eŭrop'a leĝ'o, kiu super'reg'as la ŝtat'o'j'n ? Aurélien Bernier
Aŭtor'o de la libr'o'j : Les Voleurs d’énergie. Accaparement et privatisation de l’électricité, du gaz, du pétrole, eld. Utopi'a, Parizo, 2018, kaj L’Illusion localiste, eld. Utopi'a, 2020
[1] « Chiffres clés de l’énergie. eld. 2021 », Ministr'ej'o pri Ekologi'a Trans'ir'o, Parizo, septembr'o 2021.
[2] Vid'u Thomas Reverdy, La Construction politique du prix de l’énergie, eld. Presses de Sciences Po, Parizo, 2014.
[3] Leg'u « Électricité, le prix de la concurrence », Le Mond'e diplomatique, maj'o 2019.
[4] « Augmentation des prix de l’électricité ? : dossier d’analyse », Sud Énergie, 16a de septembr'o 2021.
[5] « Programme progressiste de l’énergie de la FNME CGT » (PDF).
[6] Leg'u Anne Debrégeas et David Garcia, « Qui veut la mort d’EDF ? », Le Mond'e diplomatique, februar'o 2021.
de Serge HALIMI , Pierre RIMBERT
En Mart'o de 2017, s-ro Juli'a'n Assange fin'is si'a'n kvin'a'n jar'o'n da en'ferm'it'ec'o en la ambasad'ej'o de Ekvadoro en Londono. La gvid'ant'o'j de la Central Intelligence Agency (Ci'a) est'as decid'int'a'j for'rab'i li'n kaj intenc'as li'n mort'ig'i : WikiLeaks, kiu'n Assange kun'fond'is, ĵus mal'kaŝ'is, kiu'j'n instrument'o'j'n la Ci'a uz'as por spion'i la elektron'ik'a'j'n aparat'o'j'n. La lik'o est'as decid'a. La gvid'ant'o'j de la agent'ej'o unu'e pens'as per'fort'e for'konduk'i la kulp'ul'o'n. Sed romp'i la suveren'ec'o'n de la ekvadora ambasad'ej'o por kapt'i aŭstrali'a'n civit'an'o'n rifuĝ'int'a en Londono est'us diplomati'e delikat'a. Post'e ili persvad'as si'n, ke s-ro Assange pret'iĝ'as por fuĝ'i Ruslandon, kun la komplic'ec'o de Ekvadoro kaj de Kreml'o. Ili tiam el'labor'as plan'o'j'n eĉ pli ekstravaganc'a'j'n : “Arm'it'a'j al'front'iĝ'o'j kun agent'o'j de Kreml'o en la londonaj strat'o'j, kun'puŝ'iĝ'o kun rus'a diplomati'a vetur'il'o, en kiu Assange transport'iĝ'as, por kapt'i li'n, paf'o'j en la rad'o'j'n de rus'a aviad'il'o transport'ant'a li'n, por mal'ebl'ig'i la ek'flug'o'n al Moskvo. (…) Laŭ unu el la hipotez'o'j Assange eĉ prov'os fuĝ'i en tol'aĵ'o-ĉar'o.” Fin'e, la mal'konsent'o de la Blank'a Dom'o al jur'e grotesk'a operac'o for'ig'is tiu'j'n projekt'o'j'n.
Ĉiu'j'n ĉi element'o'j'n, long'a artikol'o en'ret'ig'it'a la 26-an de Septembr'o ĉi-jar'e de skip'o de ĵurnal'ist'o'j de Yahoo News detal'ig'as ili'n dank'e al inter'parol'ad'o'j kun tri'dek'o da funkci'ul'o'j de la uson'a'j sekur'ec'o-agent'ej'o'j. [1]. S-ro Michael Pompe'o, tiam direktor'o de la Ci'a, ne kaŝ'is si'a'n lud'o'n en April'o de 2017 : WikiLeaks est'as inform'serv'o mal'amik'a al Uson'o, oft'e kuraĝ'ig'at'a de Ruslando. (…) Ni jam ne permes'os al la koleg'o'j de Assange uz'i la esprim'liber'ec'o'n por dis'prem'i ni'n per ŝtel'it'a'j sekret'o'j. Ni far'iĝ'os agent'ej'o mult'e pli malic'a. Kaj send'os ni'a'j'n plej feroc'a'j'n agent'o'j'n en plej danĝer'a'j'n lok'o'j'n por ili'n dis'prem'i.”
La enket'o de Yahoo News nepr'e vek'is komunik'il'a'j'n eĥ'o'j'n : indign'ant'a'j ĉef'artikol'ist'o'j el'vok'ant'a'j la rajt'o'n inform'iĝ'i, la-demokrati'o-en-danĝer'o, la kresk'ant'a “mal'liberal'ism'o”, la-ventr'o-ankoraŭ-fekund'a, ktp. Tiom pli ke la precip'a enket'ist'o, Michael Isikoff, ne est'is suspekt'ebl'a pri kontraŭ-uson'an'ism'o aŭ pri simpati'o por Moskvo : en Mart'o de 2018 li aper'ig'is libr'o'n titol'it'a'n “Rus'a rulet'o : La sekret'a histori'o de la Putin-a milit'o kontraŭ Uson'o”.
Nu, spit'e al ĉio ĉi, du semajn'o'j'n post la mal'kaŝ'o'j de Yahoo News, nek la Wall Street Journal, nek la Washington Post nek la New York Times dediĉ'is al tio eĉ nur lini'o'n. [2] Ankaŭ ne Le Mond'e, Le Figar'o, Libération, Les Écos, la Agence Franc'e-Presse. Cert'e, la inform'o est'is menci'it'a ret'e per la Guardian, Courrier international, Le Point, Mediapart, Cnews, sed oft'e sen insist'i. Per ali'a'j vort'o'j, preskaŭ neni'u rimark'is tio'n. La agent'ej'o Bloomberg trakt'is la afer'o'n per du'dek ok vort'o'j.
Nun ni memor'u la inter'naci'a'n eksplod'o'n, kiu'n kaŭz'is la prov'o murd'i la advokat'o'n Alexei Navalny. [3] Ali'a kuraĝ'ul'o kontraŭ la potenc'o, ali'a alarm'ant'o ke la ŝtat'o minac'as kaj persekut'as. Sed li est'as mal'liber'a en rus'a anstataŭ londona mal'liber'ej'o. La mal'sam'a trakt'ad'o de la du hero'o'j far'e de la komunik'il'o'j sufiĉ'e bon'e ilustr'as la fleks'ebl'o'n de la noci'o'j “hom'rajt'o'j” kaj “gazet'ar'a liber'ec'o”, kiu'j'n la okcident'a'j komunik'il'o'j en ĉiu'j cirkonstanc'o'j flirt'ig'as. Ĉar ĉio okaz'as, kvazaŭ li'a kontraŭ'ec'o al la prezid'ant'o Vladimir Putin far'us s-ro'n Navalny pli “hom'ec'a” ol s-ro Assange, ankaŭ disident'o, sed de la “mond'o liber'a”.
En si'a klasik'a verk'o La fabrik'ad'o de la konsent'o, [4] Noam Chomsky kaj Edward Herm'a'n en 1988 klar'ig'is, ke “propagand'a sistem'o” prezent'as mal'sam'e la “viktim'o'j'n de eksces'o'j en mal'amik'a land'o” kaj tiu'j'n “al kiu'j ĝi'a propr'a reg'ist'ar'o aŭ tiu de klient'a ŝtat'o trud'as ident'a'n sort'o'n”. Kiel pruv'o'n ili el'vok'is la ekstravaganc'a'n mis'proporci'o'n de trakt'ad'o inter du mort'ig'o'j de eklezi'ul'o'j far'it'a'j en preskaŭ la sam'a epok'o de polic'an'o'j aŭ de kvazaŭ'arme'a'j grup'o'j : la murd'o'n de la salvadora ĉef'pastr'o Oscar Romero en Mart'o de 1980, tiu'n de la pol'a pastr'o Jerzy Popieluszko en Oktobr'o de 1984, ambaŭ kon'at'a'j pro si'a kontraŭ'star'o al la potenc'o. Post detal'a stud'aĵ'o de la precip'a'j titol'o'j de la uson'a gazet'ar'o, Chomsky kaj Hernan konklud'is, ke “viktim'o kiel Popieluszko valor'is inter 137- kaj 179-obl'e pli ol ŝtat'o, kiu est'as klient'o de Uson'o.” Tiam – sed ĉiu sen'dub'e kompren'is – Pollando trov'iĝ'is en la sovetia orbit'o, do en la “imperi'o de la mal'bon'o”.
La diferenc'o est'as mal'pli karikatur'a en la kaz'o, kiu ni'n ĉi tie okup'as. Ek'de kiam li rifuĝ'is en la ambasad'ej'o'n de Ekvadoro, la 19-an de Juni'o 2012, s-ro Assange est'is cit'it'a en 225 artikol'o'j de Le Mond'e, laŭ la arĥiv'o'j de tiu vesper'gazet'o. En la sam'a period'o, s-ro Navalny aper'is en 419 tekst'o'j. Sed trans tiu'j ĉi nombr'o'j, al la du opon'ant'o'j aplik'iĝ'is mal'sam'a'j skal'o'j de analiz'o. Tiel, tri el la kvin ĉef'artikol'o'j de Le Mond'e dediĉ'it'a'j al la aŭstrali'a sekret-pirat'o insist'as pri la “ambivalenc'a karier'o de Juli'a'n Assange”, titol'o de la ĉef'artikol'o de la 15-a April'o de 2019 aper'int'a du tag'o'j'n post li'a arest'o en Londono far'e de la brit'a'j serv'o'j : “Antaŭ ol el'vok'i la sort'o'n de la « alarm'ist'o'j » kiu'j batal'as kontraŭ la ŝtat'a'j sekret'o'j, neces'as preciz'ig'i du evident'a'j'n punkt'o'j'n. Unu'e, Juli'a'n Assange est'as juĝ'ebl'a sam'e kiel la ceter'ul'o'j. (…) Du'e, Juli'a'n Assange ne est'as amik'o de la hom'rajt'o'j.” Kaj kial ne ? “La kontraŭ'uson'a aktiv'ul'o atak'as la sekret'o'j'n de la demokrati'a'j ŝtat'o'j, kaj mal'oft'e tiu'j'n de la ŝtat'o'j total'ism'a'j.” Do, li dev'us pli oft'e cel'i la dek'unu'a'n mond'potenc'o'n kaj domaĝ'i la unu'a'n.
Oni re'trov'as tiu'n ĉi ide'o'n en ĉef'artikol'o aper'int'a jar'o'n post'e, la 26-an de Februar'o 2020. Cert'e, “Juli'a'n Assange ne est'u liver'ot'a al Uson'o”, opini'as la gazet'o, sed li “kondut'is nek kiel defend'ant'o de la hom'rajt'o'j nek kiel civit'an'o respekt'ant'a la justic'o'n. (…) Tuj pret'a atak'i la sekret'o'j'n de la demokrati'a'j land'o'j, li montr'iĝ'is mal'pli urĝ'at'a pri la land'o'j aŭtokrat'ec'a'j.” La Wall Street Journal, kiu si'a'vic'e jam de'long'e montr'as si'a'n por'okcident'a'n princip'o'n de “du pez'o'j, du mezur'o'j”, formul'is sam'a'n kritik'o'n : “S-ro Assange neniam est'is hero'o de tra'vid'ebl'o aŭ de sent'o de demokrati'a respond'ec'o. Li'a'j atak-cel'o'j ŝajn'as ĉiam est'i instituci'o'j aŭ ŝtat'o'j demokrati'a'j, neniam ili'a'j ekvivalent'o'j aŭtokrat'ec'a'j.” (12-an de April'o 2019).
La Sub'ten'o al s-ro Navalny, mal'e, est'as sen'rezerv'a. Neni'u el la kvin ĉef'artikol'o'j de Le Mond'e dediĉ'it'a'j al li (el dek tri, kiu hav'as li'a'n nom'o'n) insist'as pri li'a “ambivalenc'a karier'o” nek pri li'a status'o de “juĝ'ebl'a sam'e kiel la ceter'ul'o'j”. Tamen, li'a aktiv'a membr'ec'o en organiz'aĵ'o naci'ist'a, li'a part'o'pren'o en fremd'ul'mal'am'a'j manifestaci'o'j de la “rus'a'j marŝ'o'j”, li'a'j ras'ism'a'j el'dir'o'j kontraŭ migr'ul'o'j el la kaŭkaza region'o kaj el Centr'a Azi'o ig'is Amnesti'o'n Inter'naci'a'n nul'ig'i li'a'n status'o'n de “mal'liber'ul'o pro opini'o”, pro zorg'o'j pri diskriminaci'a'j deklar'o'j, kiu'j'n li far'is en 2007 kaj 2008 kaj kiu'j pov'us est'i apologi'o de mal'am'o” (tiu status'o est'is al li fin'e re'don'it'a de la organiz'aĵ'o last'a'n Maj'o'n post kiam la rus'a'j instanc'o'j cinik'e uz'is tiu'n nul'ig'o'n).
Tuj kiam tem'as pri la advokat'o-blog'ist'o, kiu kondamn'as la ŝtat'a'n korupt'o'n, (…) far'iĝ'ant'a la opozici'ul'o n-ro 1 kontraŭ Vladimir Putin”, la sever'o rezerv'it'a al s-ro Assange mal'aper'as. Tiom, ke s-ro Navalny radi'as en la last'a paĝ'o de Le Mond'e kiel modern'a mastr'o de soci'a'j ret'o'j (16-an de Juni'o 2017). Kaj eĉ kiel ĵurnal'ist'a koleg'o : “La esplor'a ĵurnal'ism'o, kiu'n li praktik'as, denunc'as la univers'o'n de korupt'o kun tim'ind'a efik'ec'o, kaj per tre rigard'at'a'j en'ret'a'j film'et'o'j” (22-an de Aŭgust'o 2020). Kaj la sam'a gazet'o dediĉ'as al la rus'a opon'ant'o part'o'n de si'a titol'paĝ'o, ĉef'artikol'o'n, laŭd'kant'a'n artikol'o'n, kaj ĉio ĉi akompan'at'a de tribun'o de s-ro Navalny, kiu draŝ'as la rus'a'n gvid'ant'o'n kiel “moral'a'n ĉef'o'n de korupt'ul'o'j”. La gazet'o ceter'e admon'as la eŭrop'a'j'n reg'ist'ar'o'j'n “for'ig'i ĉi'a'n komplez'o'n pri s-ro Putin” (15-an de Januar'o 2021).
Sam'a skem'o en la kronik'a program'o de la radi'o Franc'e Inter. Parol'ant'e pri s-ro Assange, Pierre Haski kritik'as la uson'a'n persekut'ad'o'n kontraŭ li kaj pren'as pozici'o'n kontraŭ li'a liver'ad'o al Uson'o. Sed Haski memor'ig'as al la aŭskult'ant'o'j la “part'o'n de ombr'o sam'e person'a kiel politik'a” de “person'o kiu far'iĝ'is horor'a”. La ok kronik'aĵ'o'j kiu'j'n li dediĉ'as al s-ro Navalny inter la 1-a de Januar'o 2018 kaj la 21-a de Oktobr'o 2021 (kontraŭ du al s-ro Assange) montr'as neniu'n tia'n rezerv'o'n. Ili emfaz'as la kuraĝ'o'n kaj la batal'em'o'n de la rus'a opon'ant'o – du kvalit'o'j'n ne'kontest'ebl'a'j'n, sed kiu'j ankaŭ ne mank'as al la fond'int'o de WikiLeaks.
“La dram'o de Juli'a'n Assange, la ĵurnal'ist'o Jack Di'o'n resum'is en 2019, est'as, ke li est'as aŭstrali'an'o kaj ne rus'o. Se li est'us persekut'at'a de Kreml'o, (…) la reg'ist'ar'o'j konkur'us por la honor'o propon'i al li politik'a'n azil'o'n. Li'a vizaĝ'o aper'us sur la fasad'o de la pariza urb'o'dom'o, kaj Anne Hidalg'o [la urb'estr'in'o de Parizo, -vl] met'us la Ejfel'tur'o'n en stat'o de funebr'o ĝis la tag'o de li'a liber'ig'o.” [5]
La okcident'a'j ĵurnal'ist'o'j ador'is la aŭstrali'a'n sekret-pirat'o'n, en 2010 nom'at'a'n “person'o de la jar'o” de la magazin'o Tim'e, kiu liver'is al ili mult'a'j'n ekskluziv'a'j'n inform'o'j'n, en pli trankvil'a geopolitik'a atmosfer'o. De tiam, ili draŝ'as li'n pro tio ke WikiLeaks en 2016 publik'ig'is elektron'ik'a'j'n mesaĝ'o'j'n de la Demokrat'a Parti'o, kiu'j'n la Ci'a atribu'as al rus'a pirat'o. “Kiam Assange esprim'as si'n, ĉu en tio parol'as Putin ?”, ekz-e aper'is en la titol'paĝ'o, la 2-an de Septembr'o 2016, de la inter'naci'a el'don'o de la New York Times. Sed, kiam la rus'a potenc'o met'as la fi'a'n etiked'o'n “ekster'land'a'j agent'o'j” al mult'a'j ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j (NRO), la okcident'a gazet'ar'o prav'e montr'iĝ'as indign'ant'a pri tia mis'miks'ad'o.
Ĉar la reg'ist'ar'o de s-ro Joseph Bid'e'n ne rezign'is pri si'a postul'o de li'a trans'liver'ad'o pro spion'ad'o, s-ro Assange rest'as en mal'liber'ej'o. En la kaz'o ke la uson'a postul'o est'os rifuz'it'a, oni jam sci'as pri kelk'a'j murd'o-plan'o'j en la kest'o'j de la Ci'a. Last'a'n monat'o'n, kuraĝ'a rus'a ĵurnal'ist'o ricev'is la Nobel-premi'o'n pri pac'o, ĉar li defend'is minac'at'a'n esprim-liber'ec'o'n. Ĉu ven'ont'jar'e, Assange ?
Serge HALIMI kaj Pierre RIMBERT.
[1] Zach Dorfman, Se'a'n D. Naylor kaj Michael Isikoff, « Kidnapping, assassination and a London shoot-out : Insid'e the Ci'a’s secret war plans against WikiLeaks », Yahoo News, 26-an de Septembr'e 2021.
[2] John McEvoy, « Deathly silence : Journalists who mocked Assange hav'e nothing to say about Ci'a plans to kill him », Fairness & Accuracy In Reporting (FAIR), Nov'jork'o, 8-an de Octobre 2021.
[3] Vd Hélène Richard, « Alexeï Navalny, prophète en son pays ? », Le Mond'e diplomatique en Esperant'o, Mart'o 2021.
[4] Noam Chomsky kaj Edward Herm'a'n, La Fabrication du consentement, Agone, Marsejlo, 2008.
[5] Jack Di'o'n, « Ah ! Si Juli'a'n Assange avait été russe... », Marianne, Parizo, 19-26-an de April'o 2019.
De Rus'uj'o ĝis Kolombio, tut'mond'a de'voj'iĝ'o
Milic'o'j pri'gard'ant'a'j la land'lim'o'j'n, organiz'it'a'j band'o'j persekut'ant'a'j la “mal'moral'a'j'n” ag'manier'o'j'n, sol'ec'a'j virt'ig'ant'o'j anstataŭ'ant'a'j polic'a'j'n fort'o'j'n “super'ŝut'it'a'j'n” aŭ “tro mal'fort'a'j'n” : ie ĉie tra la mond'o, hom'o'j pren'as la justic'o'n en si'a'j'n man'o'j'n, nom'e de oft'e reakci'a koncept'ad'o de la leĝ'o. Jen ag'ad'o, kiu'n la soci'a'j ret'ej'o'j per'as kaj pli'ampleks'as.
de
Laurent GAYER
,
Gilles FAVAREL-GARRIGUES
“ Oni sturm'ig'u la atak'o'n !” Je tiu vendred'a vesper'o de juli'o 2021, S-ro Miĥail Lazutin don'as la signal'o'n de la komenc'iĝ'o. Li trans'ir'as la pord'eg'o'n de la Kalinin-plac'o, kie inter'miks'iĝ'as cent'o da ribel-aspekt'a'j fest'ant'o'j, tiel bru'ant'a'j kiel ebri'et'a'j. Kun'e kun kvin impon'a'j kun'team'an'o'j kaj kun du kamera'o'j, la estr'o de Lev Protiv (“La leon'o kontraŭ”), iu 25-jar'aĝ'a Moskv'an'o, est'is help'e al'vok'it'a de najbar'in'o, incit'eg'it'a de la ripet'at'a'j son-ĝen'aĵ'o'j kiu'j, laŭ ŝi, mal'help'as al si'a'j infan'o'j dorm'i.
Sur'lok'e, la jun'a'j nokt'em'ul'o'j re'kon'as la fam'a'n jutub'ist'o'n kaj li'a'n team'o'n de ĝoj'fuŝ'ul'o'j, kiu'j parad'as kiel laŭ kutim'o polur'it'a de jam sep jar'o'j : iu'j sarkasm'e salut'as li'n, ali'a'j silent'e ek'koler'as, ankoraŭ ali'a'j prefer'as for'las'i la lok'o'j'n. Pli'a'n foj'o'n rol'ant'e kiel virt'ig'ant'o en skvar'o kie la konsum'ad'o de alkohol'o kaj de tabak'o est'as princip'e mal'permes'it'a, S-ro Lazutin dev'ig'as ĉiu'n leĝ'mal'obe'ant'o'n tuj ĉes'i trink'i, sub minac'o de sankci'o. Se la leĝ-admon'o neniel efik'as, li vok'as la polic'o'n.
Tut'e film'it'a'j kaj pri'lum'it'a'j de potenc'a'j lum'ĵet'il'o'j, la inter'ŝanĝ'o'j antaŭ la al'ven'o de la aŭtoritat'o'j rapid'e far'iĝ'as disput'o, inter'ali'e kun la plej ebri'a'j : riĉ'a je insult'o'j kaj inter'puŝ'iĝ'o'j, la sturm'o kulmin'as tiu'n vesper'o'n ĉe la hazard'a mal'kovr'o de la kadavr'o de jun'a narkot'ul'o en la skvar'a neces'ej'o. Dum vir'o agres'em'a kaj arm'it'a per tranĉ'il'o ek'for'fuĝ'as, S-ro Lazutin kaj li'a band'o ek'post'kur'as li'n, post'sekv'at'a'j de polic'an'o kiu pen'e sekv'as ili'n.
Sen'spir'ig'it'a'j, sen'kapt'aĵ'a'j, ili re'turnir'as kaj sever'e skold'as la polic'ist'o'j'n rest'int'a'j'n ĉe'lok'e dum ili direkt'as la kamera'o'n cel'e al ili : “Ĉu vi ne hont'as las'i vi'a'n koleg'o'n kur'ad'i sol'e post danĝer'a delikt'ul'o ?” Post kiam ili minac'is plend'i – “Oni vid'os kio'n vi'a'j ĉef'o'j pens'as kiam ili vid'os tiu'j'n bild'o'j'n !” –, ili moral'admon'as ili'n : “Vi dev'us plen'um'i vi'a'n dev'o'n sam'e kiel ni, civit'an'o'j, plen'um'as la ni'a'n !”
Atest'ant'e la re'kun'met'ad'o'n de la kontrol'o de la publik'a ord'o en la Rus'uj'o de S-ro Vladimir Putin, S-ro Lazutin kaj Lev Protiv en'skrib'iĝ'as ankaŭ en tut'mond'a pejzaĝ'o de la mem'proklam'it'a'j just'ig'ant'o'j kiu'j, trans la kontinent'o'j, anstataŭ'as la polic'o'n por batal'i kontraŭ la mal'ĝentil'aĵ'o'j, la delikt'ad'o aŭ la ag'manier'o'j kiu'j'n ili taks'as mal'moral'a'j [1]. Tiu'j improviz'it'a'j ĉio'n'korekt'em'ul'o'j prav'ig'as si'a'n engaĝ'iĝ'o'n pro la indiferent'ec'o, la tro'toler'em'o, la diletant'ec'o, eĉ la cinik'ism'o, de la pun'ant'a'j serv'o'j. Elekt'ant'e si'a'j'n pred'o'j'n inter la plej vund'ebl'a'j kategori'o'j de la hom'o'j, ili dir'as, ke ili ag'ad'as nom'e de la kolektiv'o, cel'e al defend'i sen'kulp'a'j'n viktim'o'j'n, oft'e asoci'it'a'j'n kun la vir'in'o'j kaj la infan'o'j. Ĉu kiel polic'ec'a patrol'o, linĉ'ad'o aŭ sen'juĝ'a ekzekut'o, la justic'o kiu'n ili far'as est'as tiel impres'a kiel kontest'ind'a. Kopi'ant'e la iam'a'j'n pun'a'j'n ceremoni'o'j'n, tiu justic'o est'as en'scen'ig'it'a por tuŝ'i publik'o'n.
Pro pli ol unu kial'o, la rus'a kaz'o est'as apart'a. Aktiv'a ek'de 2014, Lev Protiv prezent'iĝ'as kiel “soci'a projekt'o” cel'ant'a promoci'i san'a'n viv'manier'o'n por la jun'ul'o'j. S-ro Lazutin al'pren'is la termin'ar'o'n propr'a'n al la “estrad'o de la civit'an'a soci'o”, fond'it'a sur la real'ig'ad'o de konkret'a'j “projekt'o'j”, ŝajn'e ekster'politik'a'j kaj plen'um'it'a'j far'e de volont'ul'o'j atent'a'j al pruv'i si'a'n soci'a'n util'ec'o'n. Tiel li respond'as la reg'ist'ar'a'j'n ordon'o'j'n kiu'j cel'as fason'i tiu'n ag'ad'kamp'o'n de supr'e, koopt'ant'e la asoci'o'j'n taks'it'a'j'n kiel help'em'a'j'n kaj for'ig'ant'e la ne-reg'ist'ar'a'j'n organiz'o'j'n (NRO) tro kritik'em'a'j'n. Ceter'e pro tio Lev Protiv al'don'as al si'a mem'kial'o la “civit'an'a'n kontrol'ad'o'n” de la polic'fort'o'j kiu'j inter'ag'as laŭ ĝi'a mend'o. Parker'e kon'ant'e la leĝ'o'n, la jun'a'j just'ig'ant'o'j re'vok'as al la ord'o polic'an'o'j'n kiu'j, laŭ'vid'e, tim'as mal'bon'a'n reklam'o'n kaj prefer'e diskret'as.
Sed la edif'o de la rus'a soci'o ne est'as la nur'a motor'o de S-ro Lazutin, kiu montr'iĝ'as ankaŭ kiel plej inspir'it'a entrepren'ist'o. Tri tag'o'j'n post la film'ad'o, la vide'aĵ'o de la sturm'o en juli'o 2021 ek'aper'as – felieton'e – sur la soci'a'j'n ret'ej'o'j'n, inter'ali'e la Jutub'a'n kanal'o'n de Lev Protiv, kiu nombr'as preskaŭ du milion'o'j'n da abon'ant'o'j.
Ĉiu vide'aĵ'o komenc'iĝ'as per avert'o de de'met'ad'o de respond'ec'o, indik'ant'a, ke ĝi est'as propon'it'a cel'e al impres'ad'o kaj ne al apologi'o de la per'fort'o, tuj sekv'it'a de reklam'o por vest'aĵ'mark'o cert'ig'ant'a la admir'ant'o'j'n de S-ro Lazutin, ke ili profit'os rabat'o'n koncern'e la var'prez'o'j'n. Tiu reklam'o, al'don'it'a al tiu'j, kiu'j'n Jutub'o lok'ig'as en la plej popular'a'j'n vide'aĵ'o'j'n de Lev Protiv, garanti'as al la justic-entrepren'ist'o grand'a'j'n en'spez'o'j'n. La jutub'ist'o ne si'n kaŝ'as pri tio : sen tut'e romp'i kun la retor'ik'o pri la “soci'a projekt'o”, li konsider'as la sturm'o'j'n ankaŭ kiel “labor'o'n”, kiu'n li dezir'as frukt'ig'i. Li'a popular'ec'o est'as ne'neg'ebl'a, kiel montr'as la vizit'ad'o al li'a'j vide'aĵ'o'j (vid'it'a'j cent'o'j'n da milion'o'j da foj'o'j ek'de la kre'ad'o de li'a kanal'o), sed ankaŭ la sign'o'j de inklin'o kaj de dank'em'o kiu'j'n li ricev'as sur la grund'o, per'e de mult'a'j mem'fot'o'j kaj de vir'a'j man'prem'o'j.
Lev Protiv reflekt'as la justic'a'n frenez'ad'o'n kiu ek'furioz'is en la rus'a'j urb'o'j dum la jar'o'j 2010. Kiam ili ne engaĝ'iĝ'as kiel s-ro Lazutin en la energi'a'n defend'ad'o'n de la publik'a san'o, la mem'proklam'it'a'j just'ig'ant'o'j si'n dediĉ'as al task'o'j de mor'polic'o aŭ de trafik'a'j patrol'o'j. Tiel, grup'o'j de jun'ul'o'j aktiv'e engaĝ'iĝ'is en la lukt'o kontraŭ la kaŝ'en'migr'int'o'j, la drog'vend'ad'o, la pedofil'o'j, sed ankaŭ la mal'honest'a'j stir'ant'o'j, la sen'skrupul'a'j komerc'ist'o'j kiu'j vend'as eks'valid'a'j'n var'o'j'n kaj la korupt'it'a'j ŝtat'ofic'ist'o'j zorg'ant'a'j pri la trafik'o. Ĉiu elekt'as ag'ad'niĉ'o'n, en kiu ĝi prov'as stamp'i si'a'n mark'o'n.
La progres'ad'o de tiu fenomen'o est'as ne'dis'ig'ebl'a de la ek'furor'ad'o de la soci'a'j ret'ej'o'j en la land'o ek'de la fin'o de la jar'o'j 2000. Sturm'o nur hav'as senc'o'n pro tio, ke ĝi est'as film'it'a, destin'it'a al munt'ad'o kaj al publik'ig'ad'o. Lok'it'a por serv'i (pli mal'pli sukces'a'n) strategi'o'n por komunik'ad'o kaj por al'ir'o al fam'o, la justic'o'don'a ag'o tiel al'log'as la jutub'ist'o'j'n serĉ'ant'a'j'n sensaci'a'n en'hav'o'n kiel la plej skandal'a'j'n politik'a'j'n aktiv'ist'o'j'n ĉe la politik'a dekstr'o. Deput'it'o ultra-ortodoks'a de la prezid'ant'a parti'o Unu'iĝ'int'a Rus'uj'o part'o'pren'as, sub la okul'o de kamera'o'j, la pun'ekspedici'o'j'n de la “pedofil-ĉas'ant'o'j”, dum aktiv'ist'o el la Putin-an'a jun'ul'ar'o fond'as en 2010 la grup'o'n StopĤam (“Stop’ al la krud'ul'o'j”), fam'a en la tut'a mond'o, kiu interpelaci'as, film'as kaj sankci'as la aŭt'ist'o'j'n mal'obe'ant'a'j'n la en'urb'a'n trafik'regul'ar'o'n [2].
En la lojal'a opozici'o al la potenc'o, mult'a'j deput'it'o'j de la liberal-demokrati'a parti'o de Rus'uj'o (LDPR, ekstrem'ism'a dekstr'o), prezid'at'a de S-ro Vladimir Ĵirinovskij, kiu kapt'as part'o'n de la kontest'ant'a voĉ'don'ar'o, volont'e si'n montr'as kun la jun'a'j popular'a'j just'ig'ant'o'j en si'a urb'o kaj part'o'pren'as en al'sturm'o'j kontraŭ la farmaci'o'j kiu'j vend'ad'as drog'o'j'n sen preskrib'o aŭ al amas'dom'a'j kort'o'j kie kun'ven'as la alkohol'a'j trink'ad'ant'o'j. La ekstrem'a dekstr'o cel'as tiel polur'i si'a'n reputaci'o'n al'port'ant'e la pruv'o'n de si'a soci'a util'ec'o. En 2012, la nov-nazi'o Maksim Marcinkeviĉ, krom'nom'e Tesak (“la hak'il'o”) kon'it'a pro si'a ksenofobi'a per'fort'ec'o, engaĝ'iĝ'as en la ĉas'o'n kontraŭ la pedofil'o'j. Li produkt'as vide'aĵ'o'j'n en kiu'j li sub'met'as si'a'j'n pred'o'j'n al per'fort'aĵ'o'j kaj for'don'as ili'n kiel ŝaf'o'j'n por for'manĝ'aĵ'o al la mult'a'j spekt'ant'o'j kiu'j sekv'as li'a'j'n justic'a'j'n aventur'o'j'n. Mez'e de la pas'int'a jar'dek'o, la projekt'o – nom'it'a Occupy Pedophilia – iĝ'as imit'at'a en la provinc'o, en nov-nazi'a'j rond'o'j kiu'j komenc'as ankaŭ en'kapt'i ĉe la soci'a'j ret'ej'o'j supoz'at'a'j'n delikt'int'o'j'n, kaj post'e film'i ties kapt'ad'o'n kaj ties humil'ig'ad'o'n. Ali'a fi'fam'a nov-nazi'o, S-ro Vjaĉeslav Dacik, krom'nom'e “la ruf'a Tarzano”, fam'a ankaŭ pro si'a'j titol'o'j kiel ĉampion'o pri miks'it'a'j batal'art'o'j (mixed martial arts, MMA), mult'e parol'ig'as pri si en 2016 post kiam li aranĝ'is iu'n dum'nokt'a'n pun'ekspedici'o'n kontraŭ prostitu'ej'o de Sankt-Peterburgo, kaj trud'is al seks'um-labor'ist'o'j kaj al ties klient'o'j nud'e parad'i ĝis la polic'ej'o.
La divers'ec'o de la tip'o'j de la aspir'ant'a'j just'ig'ant'o'j eksplik'as, ke la reg'ist'ar'o adapt'as si'a'n si'n'ten'o'n al tiu'j grup'o'j. Aŭ kusen'o sub rip'o aŭ bat'o per vip'o, ĝi volont'e sub'ten'as iu'j'n kaj pli mal'pli ard'e sub'prem'as la ali'a'j'n. Kiel si'a'j amik'o'j de StopĤam, S-ro Lazutin ricev'is dum du si'n'sekv'a'j jar'o'j (2014-2015) reg'ist'ar'a'n mon'o'n sum'ant'a'n 170000 eŭr'o'j'n por financ'i la “operaci'o'j'n” de Lev Protiv. La instituci'a lig'o ne ĉiam tiel eksplic'it'as : ali'a'j grup'o'j est'as sub'ten'at'a'j laŭ ne'oficial'a'j manier'o'j, kiel ekzempl'e la jun'ul'ar'a kontraŭ'drog'a taĉment'o, kiu inter 2010 kaj 2013, mult'obl'ig'is la pun'ekspedici'o'j'n kontraŭ drog'vend'ist'o'j en Moskvo. Ankaŭ film'ant'a'j si'a'j'n fi'ag'ad'o'j'n, ĝi'a'j membr'o'j disting'iĝ'is per radikal'a uz'ad'o de fizik'a trud'o'dev'ig'ad'o, spektakl'e damaĝ'ant'e bien'o'j'n, ŝnur'lig'ant'e kaj draŝ'ant'e individu'o'j'n sen est'i iam ajn mal'trankvil'ig'it'a'j de la polic'o. La just'ig'ant'o'j kontraŭ'batal'it'a'j de la ŝtat'potenc'o est'as aŭ nov-nazi'a'j aktiv'ul'o'j – jen la kaz'o de Tesak, kondamn'it'a en 2014 kaj mort'int'a en prizon'o en 2020 –, aŭ blog'ist'o'j kiu'j cel'as al eminent'a'j politik'a'j aŭ administraci'a'j respond'ec'ul'o'j. Ĝis nun, S-ro Lazutin sukces'is publik'e humil'ig'i mal'alt'rang'a'j'n polic'an'o'j'n sen hav'ig'i al si mal'agrabl'aĵ'o'j'n. Sed kiam ali'a virt'ig'ant'o, S-ro Erik Kituaŝvili, krom'nom'it'a “Davidiĉ”, kon'at'a pro tio, ke li en'kapt'as kaj film'as la korupt'it'a'j'n trafik-polic'an'o'j'n, atak'as en vide'aĵ'o real'ig'it'a en 2015 la centr'a'n direkci'o'n de la ministeri'o pri en'land'a'j afer'o'j, kiu'n li suspekt'as pri organiz'ad'o de vast'a ŝakr'ad'o de aŭt'a'j matrikul'plat'o'j, la juĝ'a maŝin'o en serv'ad'o al la ŝtat'potenc'o start'is. La stel'ul'a blog'ist'o subit'e ek'trov'iĝ'as front'e al juĝ'a persekut'ad'o pro afer'o pri tromp'ad'o.
Ĉu okaz'as la temp'o de la just'ig'ant'o'j ? Krom en Rus'uj'o, miriad'o da virt'ig'ant'o'j el'montr'as si'n kaj al'parol'as divers-pec'a'j'n publik'o'j'n, atest'ant'e pri tut'mond'a entuziasm'o al sen'juĝ'a justic'o. De la dezert'a'j vast'ec'o'j de la meksika-uson'a land'lim'o al la tro'plen'a'j voj'o'j de la barata Panĝab'o, de la fi'fam'a'j kvartal'o'j de la latin'amerik'a'j metropol'o'j al la frenez'a'j bazar'o'j de Okcident'afrik'o, la “mem'justic'o” normal'iĝ'is. Kritik'ant'e la neni'farad'o'n de la aŭtoritat'o'j aŭ la tro'toler'em'o'n de la pun'a procedur'o, ĝi'a'j adept'o'j arog'as al si la rajt'o'n pun'i kaj ne hezit'as mal'obe'i la leĝ'o'n por gard'i la publik'a'n ord'o'n. Si'n dediĉ'ant'e al ne'ofend'iĝ'em'a'j kaz'o'j kaj selekt'ant'e la plej vund'ebl'a'j'n pred'o'j'n, ili plej oft'e ĝu'as sen'pun'ec'o'n, sen ĉiam eskap'i la persekut'o'j'n kiu'j'n ili'a'j eksces'o'j est'ig'as. Ili mal'simil'as nek la uson'a'j'n vigilantes [3], just'ig'ant'o'j kiu'j je la 19a jar'cent'o reg'is por pun'i la ĉeval-rab'ist'o'j'n, nek la lynch mobs (laŭ'vort'e “linĉ'ant'a'j hom'amas'o'j”), kiu'j ankaŭ en Uson'o re'asert'is la raci'a'n super'ec'o'n de la blank'ul'o'j.
La tut'mond'a entuziasm'o al la mem'justic'o est'as tamen propr'a al ni'a epok'o. Ĝi unu'e rezult'as de la kontest'ad'o de la kriminal'a ideal'o de modern'a justic'o, koncentr'iĝ'int'a sur la rehabilit'ad'o de la krim'ul'o'j. Ĝis en la tiel dir'it'a'j liberal'a'j demokrati'o'j, tiu ideal'o velk'is dum la pas'int'a'j jar'dek'o'j, kiel efik'o de publik'a'j preleg'o'j rekomend'ant'a'j pli grand'a'n pun-sever'ec'o'n kaj la re'star'ig'o'n de mal'honor'a'j pun'o'j, dum ili prav'ig'as si'n per supoz'a demand'o de la soci'o por pli da sever'ec'o. Tiel'e, je la morgaŭ'o de la atak'o far'it'a per tranĉ'il'o en Nic'o en oktobr'o 2020, la ministr'o respond'ec'a pri la civit'an'ec'o en Franc'uj'o, Marlène Schiappa, postul'as, ke oni mal'pli'ig'u la dev'ig'o'j'n de la jur'ŝtat'o kaj deklar'as, ke ŝi “kompren'as tiu'j'n, kiu'j demand'as kial la polic'o ne paf'mort'ig'is tia'n teror'ist'o'n, kiu de nun okup'as hospital'a'n lit'o'n [4]”. Sekv'ant'e la sam'a'n sulk'o'n de tiu'j pun'em'a'j pled'ad'o'j, la ekster'leĝ'a'j just'ig'ant'o'j montr'iĝ'as mal'am'ant'a'j ĉiu'n projekt'o'n pri re'adapt'ad'o de la kondamn'it'o'j al la soci'o, kiu'n ili taks'as tiel mal'produkt'iv'a kiel mult'e'kost'a.
La ekonomi'a argument'o – ŝpar'i al la honest'a'j impost'o'pag'ant'o'j la financ'a'n ŝarĝ'o'n de la en'karcer'ig'o de la ne're'bon'ig'ebl'a'j – tut'cert'e ne nov'as. Oni jam trov'is tio'n ĉe la vigilantes de la uson'a Sovaĝ'a Okcident'o, kies inklin'o al la sen'juĝ'a justic'o rezult'is part'e de zorg'o por mon'ŝpar'ad'o. La postul'o pri mal'mult'e'kost'a justic'o tamen trov'is nov'a'n jun'ec'o'n je la nov'liberal'a epok'o. Ĝi re'son'as la ordon'o'j'n al mal'pli'ig'i la publik'a'j'n el'spez'o'j'n kaj la al'vok'o'j'n al la respond'ec'ig'o de la popol'o. Kvazaŭ eĥ'o al la rus'a kaz'o, iniciat'o'j al kun'produkt'ad'o koncern'e la sekur'ec'o en Afrik'o (Benino, Niĝerio, Tanzanio...) asoci'as la vigil'ant'o'j'n al la trafik-polic'o kaj pli ĝeneral'e al la lukt'o kontraŭ la delikt'o'j. Tiu'j partner'ad'o'j sugest'as, ke la re'dis'volv'iĝ'o de la nov'liberal'a Ŝtat'o pli kaj pli oft'e far'iĝ'as per la kun'hav'ig'o de la kontrol'gard'o, eĉ per la dis'part'ig'o de la polic'a'j kaj pun'a'j pov'o'j.
La kresk'o de la soci'a'j ret'ej'o'j si'a'part'e kontribu'is al far'i, ke mem'justic'o iĝ'u il'uj'o ating'ebl'a de ĉiu'j mon'e – kaj opini'e. La cirkul'ad'o de oni'dir'o'j, la pasi'o por enket'o kaj la pun'a spektakl'o ne dat'iĝ'as de hodiaŭ, sed la cifer'ec'a mond'o lok'ig'as en la ating'pov'o'n de ĉiu la ebl'ec'o'n kolekt'i inform'o'j'n, dis'kon'ig'i ili'n kaj amas'komunik'i pri pun'o'j. Ĉu en Franc'uj'o, en Barato, aŭ en Meksiko, la linĉ'ad'o'j de la 21a jar'cent'o oft'e font'as en klaĉ'ad'o kiu dis'vast'iĝ'as tra la soci'a'j ret'ej'o'j, kiel okaz'is en Francilio, en mart'o 2019, dum seri'o da pun'ekspedici'o'j konduk'it'a'j kontraŭ Roma'o'j. Ekzempl'e, oni alud'as pri mister'a mal'aper'o de infan'o kaj pri supoz'a suspekt'ind'a kamion'et'o vag'ant'a apud la dram'lok'o. La alarm'o tiam vek'as al'vok'iĝ'o'j'n ĉe pseŭd'a'j enket'ist'o'j kiu'j asert'as kontribu'i al la enket'o fot'ant'e suspekt'ind'a'j'n vehikl'o'j'n kaj ili'a'j'n stir'ant'o'j'n. La hom-ĉas'ad'o fin'iĝ'as per la vide'o-farad'o de la draŝ'ad'o aŭ la mort'ig'ad'o de la supoz'a'j kulp'ul'o'j ; la vide'aĵ'o iĝ'as vast'e dis'kon'ig'it'a kaj koment'it'a.
Sen ating'i tiel alt'a'n nivel'o'n de fizik'a per'fort'o, la inter'ret'a mem'justic'o help'as si'n per prefer'at'a arm'il'o, la naming and shaming (laŭ'vort'e “nomad'o kaj hont'ig'ad'o”), t.e. la grand'skal'a publik'ig'ad'o de kaŝ'it'a'j riproĉ'ind'a'j ag'ad'o'j, eĉ de la ident'ec'o de la supoz'a kondamn'ind'o. Nun'temp'e laŭ'mod'a en mult'a'j land'o'j, la “kontraŭ'pedofil'a ĉas'ad'o” baz'iĝ'as sur tia form'o de sub'prem'ad'o. La soci'a'j ret'ej'o'j facil'ig'as ne nur la kapabl'o'n de la just'ig'ant'o'j en'kapt'i supoz'a'j'n kulp'ul'o'j'n, sed ankaŭ la reklam'o'n por la juĝ'a brav'ag'o : efektiv'e kun kamera'o en la man'o la virt'ig'ant'o'j ir'as al la rendevu'o kun tiu, kiu pens'as renkont'i adolesk'ant'o'n aŭ adolesk'ant'in'o'n.
Ŝajn'e facil'e pentr'it'a, la re'konstru'it'a portret'o de la just'ig'ant'o oft'eg'e prezent'as la trajt'o'j'n de blank'ul'a vir'o, reakci'a, zorg'em'a pri la konserv'ad'o aŭ la restaŭr'ad'o de la publik'a ord'o kiu taŭg'as al li. Tiu'j karakteriz'aĵ'o'j apart'e mark'iĝ'as ĉe tiu'j, kiu'j engaĝ'iĝ'as en la sub'prem'ad'o de la ali'land'an'o'j konsider'at'a'j kiel potencial'a'j delikt'ul'o'j. En Uson'o, la Minutemen de Arizon'o kongru'as kun tiu arketip'o : varb'ant'e inter nostalgi'plen'a'j veteran'o'j, ili patrol'as laŭ'long'e de la land'lim'o, rev'ant'e, ke ili inter'kapt'as ekster'leĝ'a'j'n migr'ant'o'j'n, aŭ eĉ “kojot'o'j'n” t.e. tra'pas'ig'ist'o'j'n, kiu'j, sam'kiel ili, parker'e kon'as la topografi'o'n de la dezert'o.
Kiel la persekut'ad'o kontraŭ la pedofil'o'j, la migr'ant'o-ĉas'o al'log'as mult'a'j'n amator'o'j'n : oft'eg'e, la plen'um'it'a'j operaci'o'j nur konsist'as el komunik'ad-okaz'aĵ'o'j far'e de ekstrem'e dekstr'a'j grup'et'o'j – oni pens'as ekzempl'e pri Génération identitaire (“Ident'ec'a generaci'o”, en Franc'uj'o), pri Soldiers of Odin (“Soldat'o'j de Odin'o”, en Finnlando), pri La Meute (“La Lup'ar'o”, en Kebekio) –, sed iu'j ne hezit'as real'e ek'ag'i, inter'ali'e en la orient'eŭrop'a'j land'o'j. En Bulgario, la “migr'ant'o-ĉas'ant'o” Dinko Valev fanfaron'as pri tio, ke li en'kapt'is en 2016 ĉe la turk'a land'lim'o dek'du Siri'an'o'j'n, “teror'ist'o'j'n” kaj “talibanojn” ĉe li'a'j okul'o'j al'ven'int'a'j'n en Bulgar'uj'o por prepar'i atenc'o'j'n. Tiu komerc'ist'o nask'iĝ'int'a en 1987, ankaŭ lukt'ist'o, fam'a pro si'a mal'mild'ec'o kaj la impon'a kruc'o tatu'it'a sur si'a brust'o, al'tir'as al si la simpati'o'n de tiu'j, kiu'j kiel li, taks'as si'a'n reg'ist'ar'o'n pasiv'a front'e al la migr'o'rilat'a danĝer'o.
La tim'o antaŭ la fremd'ul'o'j ne cel'as nur la migr'ant'o'j'n sed ankaŭ la naci'a'j'n mal'pli'mult'o'j'n. En Barato, la batal'o kontraŭ la bov-ŝakr'ist'o'j dis'volv'iĝ'as sub la protekt'o de la Gau Raksa Dal, la Mov'ad'o por la protekt'ad'o de bov'in'o, hindu'a naci'ism'a organiz'aĵ'o fond'it'a en 2012. Konsist'ant'a el jun'a'j sen'labor'ul'o'j pag'it'a'j por serv'i kaz'o'n kiu ŝajn'as just'a al ili, la mobiliz'ad'o pli'ampleks'iĝ'as kun la al'ven'o de S-ro Narendra Mod'i kiel ĉef'ministr'o du jar'o'j'n post'e. Patrol'ad'ant'e sur la voj'o'j kaj inspekt'ant'e la suspekt'ind'a'j'n kamion'o'j'n, la milit'ant'o'j skold'as la hindu'a'j'n stir'ant'o'j'n kaj draŝ'as la islam'an'a'j'n. La ĝust'ec'o de ili'a batal'o cert'ig'ant'e al ili i'a'n sen'pun'ec'o'n, ili ne hezit'as reĝ'i super la voj'o'j kaj si'n for'las'i al trud'akir'ad'o'j, sen tamen ĉiam sukces'e evit'i skandal'o'n.
En Uson'o, kie iĝ'is forĝ'it'a imag'aĵ'o de just'ig'ant'o kiu sukces'is tra la tut'a mond'o, la fakt'o mem juĝ'ad'i konsist'as histori'e en la protekt'ad'o de la bien'o'j kaj de la si'a'j kontraŭ la rab'ist'o'j kaj la seks'per'fort'ul'o'j. De la 19a jar'cent'o, la vol'o defend'i la privat'a'n propriet'o'n motiv'as kaj grav'a'j ter'bien'ul'o'j kaj bred'ist'o'j por mem gard'i la publik'a'n ord'o'n, kaj eĉ organiz'i patrol'o'j'n kaj financ'ad'i la ekip'aĵ'ar'o'n de la vigilantes.
En ali'a'j kun'tekst'o'j, sub'sahar'a'j aŭ latin'amerik'a'j, la agrikultur'ist'o'j aŭ la komerc'ist'o'j kiu'j organiz'iĝ'as por front'i la rab'ad'o'n ne ĉiam aparten'as al la lok'a elit'o. Ili tamen streb'as al gard'i la ekonomi'a'n ord'o'n en kiu ili en'skrib'iĝ'as. La Bakassi Boys tiel ek'aper'as fin'e de la jar'o'j 1990 en la bazar'o de Aba (sud'orient'a Niĝerio), pro la iniciativ'o de ŝu'far'ist'o'j kaj de komerc'ist'o'j atent'a'j al si'n defend'i kontraŭ la arm'it'a'j rab'ist'o'j. Inklin'a'j al justic'o tiel rapid'a kiel sever'a, ili sekv'e dis'sem'iĝ'as en la ŝtat'o'j Abi'a kaj Anambra, kie ili plen'um'as la fi'task'o'j'n de la reg'ant'a'j politik'a'j respond'ec'ul'o'j.
En la lad'urb'o Dharavi, en Bombaj'o, mem'justic'o est'as konduk'at'a de vir'in'o'j. La milit'ant'in'o'j de Mahila Aĥadi (la Front'o de la Vir'in'o'j) konstru'is al si solid'a'n reputaci'o'n kiel virt'ig'ant'o'j, kaj la loĝ'ant'in'o'j de la kvartal'o frand'em'e re'memor'iĝ'as la ĉef'a'j'n hero'aĵ'o'j'n de la just'ig'ant'in'o'j. Dum si'a sur'lok'a enket'o en la urb'o je la komenc'iĝ'o de la jar'o'j 2000, la antrop'olog'o Atrayee Sen ĉe'est'as unu'n el tiu'j glor'far'o'j : invit'it'a kun'ir'i kun grup'o de milit'ant'in'o'j en la lern'ej'o'n kie vir'a dung'it'o est'as akuz'at'a pri seks'turment'ad'o, ŝi mal'kovr'as tiu'n ĉi kaŭr'ant'a'n, van'e prov'ant'a'n protekt'i si'a'j'n testik'o'j'n kontraŭ rekt'il-bat'o'j kiu'j'n don'as al li li'a'j sturm'ant'o'j. Oni dev'ig'as li'n plur'foj'e al pardon'pet'i si'a'n viktim'o'n, antaŭ ol trud'i al li proklam'i, ke tiu instru'ist'in'o est'as “[li'a] frat'in'o”. Per teatr'ec'a gest'o, la grup'estr'in'o baskul'ig'as skrib'o'tabl'o'n sur la terur'ig'it'a'n dung'it'o'n post kiam ili ĵet'is al li last'eg'a'n avert'o'n : “Gard'u vi'n, ne fik'u vi'a'j'n frat'in'o'j'n !” [5].
Kiel sugest'as la provok'aĵ'o'j de la vir'in'o'j de Aĥadi, mem'justic'o ne ĉiam streb'as al re'asert'i aŭ re'star'ig'i la rilat'o'j'n de sub'met'iĝ'o. Ĝi'n ankaŭ al'vok'as loĝ'ant'ar'o'j em'a'j al de'postul'i rajt'o'j'n, aŭ eĉ al trans'form'i la soci'a'n ord'o'n kaj la hierarki'a'j'n rilat'o'j'n. Nu, tiu'j just'ig'ant'a'j ag'ad'o'j ne ĉiam aper'as por progres'em'a'j kaz'o'j. Ekzempl'e, la vir'in'o'j de Aĥadi hav'as rilat'o'j'n kun hindu'a naci'ism'a parti'o fi'fam'a pro si'a'j per'fort'o'j kontraŭ la islam'an'a minoritat'o kaj plen'a je patriark'a ideologi'o. Oft'e el mal'alt'a'j kast'o'j kaj tag'e konfront'it'a'j al hejm'a'j per'fort'o'j kaj al seks'per'fort'o'j ĉe la labor'ej'o, la varb'it'in'o'j de tiu reakci'a mov'ad'o tamen stamp'is ĝi'n per si'a mark'o. Profit'ant'e de la polemik'a reputaci'o de la organiz'aĵ'o, ili atak'as la per'fort'a'j'n edz'o'j'n kaj la dung'ant'o'j'n postul'ant'a'j'n seks'um'aĵ'o'j'n el la plej mal'sekur'a'j labor'ist'in'o'j. Sen tamen konsent'i kun femin'ism'a ideologi'o, tiu'j aktiv'ul'o'j sukces'as obten'i progres'o'j'n, inter'ali'e dev'ig'ant'e la polic'o'n montr'iĝ'i pli akord'iĝ'em'a.
Ali'a'j antrop'olog'a'j verk'o'j si'a'flank'e dokument'as mem'justic'o'n de la sub'prem'it'o'j, mal'trankvil'a'j pro si'a statut'a mal'sekur'ec'o, en la neces'bezon'a'j kvartal'o'j de la grand'a'j metropol'o'j de sud'a'j land'o'j sub'met'it'a'j al jar'dek'o'j de nov'liberal'ism'o. Tia'rilat'e, enket'o montr'as kiel, en Bolivio, en la kvartal'o'j de la antaŭ'urb'o de Cochabamba, la loĝ'ant'o'j ek'kapt'as jun'a'j'n ŝtel'ant'o'j'n por ili'n draŝ'i, ŝnur'lig'i, tond'i kaj eĉ foj'e viv'brul'i. Tiu'j'n pun'a'j'n spektakl'o'j'n tamen foj'e last'moment'e inter'romp'as la al'ven'o de polic'o, bon'ven'ig'it'a per ŝton'ĵet'ad'o'j. Dum la publik'a'j fort'o'j sen'kredit'ig'as tiu'j'n subit'a'j'n per'fort'aĵ'o'j'n, atest'ant'a'j'n laŭ ili pri la sovaĝ'ec'o propr'a al la plej sen'proviz'ul'o'j, ebl'as vid'i en ili plend'o'n direkt'it'a'n al la aŭtoritat'o'j, ag'o'n de publik'a protest'ad'o far'it'a'n nom'e de la for'las'it'a'j kaj marĝen'ig'it'a'j hom'o'j [6].
La minac'o de sen'posed'ig'o ankaŭ vid'ebl'as en la moral'a'j panik'o'j gener'it'a'j de la “seks-rab'ist'o'j” en plur'a'j Okcident'afrik'a'j land'o'j. La supoz'a'j viktim'o'j est'as jun'a'j vir'o'j kiu'j plend'as en publik'a lok'o (bazar'o, taksi'o) pri la mal'aper'o aŭ la mal'grand'iĝ'o de ili'a seks'o, konsekvenc'e al fizik'a kontakt'o kun suspekt'ind'a ne'kon'at'ul'o, oft'e ekster'land'a kaj nur pas'ant'a en la urb'o. Minac'ant'a ĝust'e la id'ar-ebl'ec'o'n de la grup'o, la supoz'it'a kulp'ul'o tiam dev'as front'i la mal'amik'a'n hom'amas'o'n. Kvin'dek'o da seri'o'j de linĉ'ad'o'j rilat'e al tia'j akuz'o'j est'is inventar'it'a'j laŭ'long'e de la jar'o'j 1990 kaj 2000, en du'dek'o da land'o'j [7].
Se mem'justic'o ne neces'e cel'as re'asert'i la soci'a'n hierarki'o'n, ĉu ĝi pov'as serv'i progres'em'a'n kaz'o'n kaj port'i emancip'ig'a'j'n logik'o'j'n ? Mal'laŭd'ad'o de mal'just'aĵ'o'j volont'e kun'iĝ'as kun inter'ret'a gvat'ad'o kiam ĝi fin'ven'as al publik'a nom'a akuz'o, cel'ant'a mal'util'i al iu por kompens'i damaĝ'o'n, juĝ'ad'i, kaj sam'temp'e defend'i pli ĝeneral'a'n kaz'o'n. Fond'it'a de nepal'dev'en'a eks'a serv'ist'o nun loĝ'ant'a en Kanado, la projekt'o “This Is Lebanon” (“Tio est'as Libano”) tiel defend'as la rajt'o'j'n de la dom'serv'ist'o'j en'migr'int'a'j for'don'ant'e la per'fort'a'j'n dung'ant'o'j'n al publik'a hont'ig'o.
La demand'o pri la uz'o de mem'justic'o tikl'as ankaŭ la femin'ism'a'j'n mov'ad'o'j'n, kiel montr'as iniciat'o'j, aper'int'a'j sekv'e de la mov'ad'o #MeToo, cel'ant'a'j al publik'e denunc'i la vir'o'j'n akuz'at'a'j'n pri pred'ant'a'j si'n'ten'o'j. En 2017, student'in'o pri jur'o, S-rin'o Raya Sarkar, kaŭz'as skandal'o'n en Uson'o dis'kon'ig'ant'e ĉe Facebook list'o'n de sep'dek du universitat'an'o'j kiu'j'n ŝi akuz'as pri seks'turment'ad'o kaj seks'per'fort'ad'o. Sen rilat'o kun si'a blank'ul'a kaj reakci'a arketip'o, la just'ig'ant'o tiam inklin'as al konfuz'iĝ'i kun milit'ant'o arogant'e al si la rajt'o'n pun'i por ĉes'ig'i mal'just'aĵ'o'j'n. Ceter'e, amas'komunik'il'o'j alarm'iĝ'as pro tiu kresk'o de la “klimat'a'j just'ig'ant'o'j” (climate vigilantes) aŭ “best'rajt'a'j just'ig'ant'o'j” (animal rights vigilantes) [8], kiam aktiv'ist'o'j atenc'as la bien'o'j'n de ter'kultur'ist'o'j aŭ de bred'ist'o'j kontraŭ kiu'j ili konflikt'as kaj al kiu'j ili ne hezit'as pun'don'i material'a'j'n damaĝ'o'j'n. Akuz'at'a'j pri mem'juĝ'ad'o, tiu'j aktiv'ist'o'j prefer'as, si'a'flank'e, invok'i dev'ig'o'n al civit'an'a mal'obe'o, tamen sen kaŝ'i, ke la rajt'ec'o de direkt'a ag'ad'o plu est'as en debat'o en'e de la milit'ant'a'j organiz'aĵ'o'j.
Kritik'o kontraŭ la oficial'a justic'o kaj aspir'o al kontraŭ-justic'o liber'ig'it'a de la tiran'ec'o de elit'o'j kaj de ili'a'j leĝ'o'j trov'as lim'punkt'o'n en la juĝ'a'j praktik'o'j de la arm'batal'ant'a'j, naci'ism'a'j aŭ revoluci'a'j organiz'aĵ'o'j. De la franc'a'j maŭ'ist'o'j en la jar'o'j 1970 al la nepalaj insurekci'ant'o'j en la jar'o'j 1990, la maŭismaj mov'ad'o'j neniam ĉes'is kultiv'i tiu'n ideal'o'n pri popol'a justic'o, far'it'a nom'e – se ne reg'it'a – de la popol'o. Por la grup'et'o'j iĝ'int'a'j arm'it'a'j batal'ant'o'j dum la “jar'o'j de plumb'o”, en Eŭrop'o aŭ en Latin'amerik'o, tiu projekt'o plu rest'as skiz'o kaj mal'oft'e trans'ir'as la stadi'o'n de bril'a hero'a provok'ad'o. La ekzekut'o de la “mal'amik'o'j de la popol'o”, foj'e fin'e de ŝajn'ig'a'j proces'o'j, fakt'e propon'as mal'pli solv'o'n por anstataŭ'ig'i la burĝ'a'n justic'o'n ol defi'o'n al la reg'ant'a'j potenc'o'j.
Firm'ig'ant'e si'a'n aŭtoritat'o'n en teritori'a'j bastion'o'j, la plej long'daŭr'a'j insurekci'ant'a'j mov'ad'o'j don'as tamen al si la rimed'o'j'n por star'ig'i soci'a'n kaj jur'a'n ord'o'n konkur'ant'a'n tiu'n de la Ŝtat'o. De la Irlanda Respublik'a Arme'o (Ir'a) pun'ant'a la drog'ŝakr'ist'o'j'n per kugl'o en la genu'o (kneecapping) ĝis la Fort'o'j Arm'it'a'j Revoluci'a'j de Kolombio (FARK) promes'ant'a'j mort'o'n al la seks'per'fort'ul'o'j kaj al la kulp'int'o'j pro incest'o, la aŭtoritat'o de la insurekci'ant'a'j mov'ad'o'j firm'iĝ'as per'e de la sub'prem'ad'o de ordinar'a delikt'ad'o. Tiu'j pun'em'a'j inklin'o'j akr'iĝ'as pro revoluci'a moral'o kiu, plej oft'e, el'montr'ad'as puritan'ism'o'n kiu neni'o'n bezon'as de tiu de la burĝ'a societ'o. Ceter'e, lud'ant'e la rol'o'j'n de la polic'ist'o kaj de la juĝ'ist'o, la insurekci'ant'o'j em'as al flank'e'n'las'i si'a'n projekt'o'n pri invers'ig'o de la oficial'a justic'a ord'o por barakt'i por si'a'vic'e firm'ten'i la ord'o'n.
Gilles FAVAEL-GARRIGUES kaj Laurent GAYER
[1] Leg'u artikol'o'n de Éric Klinenberg, "Patrouilles conviviales à Chicago", Le Mond'e diplomatique, februar'o 2001.
[2] Leg'u artikol'o'n de Hélène Richard, “À Moscou, rêves de liberté et grand embouteillage”, Le Mond'e diplomatique, aŭgust'o 2015.
[3] La hispan'de'ven'a termin'o vigil'ant'e iĝ'is adopt'it'a de la angl'a lingv'o en Uson'o je la 19a jar'cent'o por indik'i la membr'o'j'n de la “vigil'ant'a'j komitat'o'j”. Ĝi kaŭz'is la kre'ad'o'n de la substantiv'o vigil'ant'ism, kiu'n oni pov'as traduk'i per “vigil'ant'ism'o”.
[4] Charlotte d’Ornellas, Geoffroy Lejeune kaj Tugdual Denis, “Marlène Schiappa : “Plus personne ne supporte ce qui no'us arrive” ”, Valeurs actuelles, Parizo, n-ro 4380, 5a ĝis 11a novembr'o 2020.
[5] Atreyee Sen, Shiv Sen'a Women. Violence and Communalism in Bombay Slum, eld. Hurst, Londono, 2007.
[6] Vd. Daniel M. Goldstein, The Spectacular City. Violence and Performance in Urb'a'n Bolivia, eld. Duk'e University Press, Durham, 2004 ; kaj Angel'in'a Snodgrass Godoy, Popular Injustice. Violence, Community and Law in Latin America, eld. Stanford University Press, Redwood City, 2006.
[7] Juli'e'n Bonhomme, Les Voleurs de sexe. Anthropologie d’une rumeur africaine, eld. Seuil, Parizo, 2009.
[8] Leg'u artikol'o'n de Cédric Gouverneur, "Les guérilleros de la cause animal'e", Le Mond'e diplomatique, aŭgust'o 2004.
La Konferenc'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri la Klimat'a Ŝanĝ'iĝ'o, kiu mal'ferm'iĝ'os en Glasgovo fin'e de Oktobr'o (COP26), cel'as efektiv'ig'i la inter'naci'a'n akord'o'n sub'skrib'it'a'n en Parizo en 2015. Por lim'ig'i la katastrof'a'j'n sekv'aĵ'o'j'n de la jam okaz'ant'a varm'iĝ'o, ĉiu land'o dev'os dev'ont'ig'i si'n mult'e pli drast'e redukt'i si'a'j'n el'ig'aĵ'o'j'n de forc'ej'a'j gas'o'j en la sekv'ont'a'j tri jar'dek'o'j. La prokrast'o'j de la pas'int'ec'o don'as preskaŭ neniu'n motiv'o'n por optimism'o.
de
Frédéric DURAND
De la 31-a de Oktobr'o ĝis la 12-a de Novembr'o 2021, Glasgovo gast'ig'os la 26-an Konferenc'o de la Parti'o'j (mal'long'e COP26) al'iĝ'int'a'j al la Kadr'a Konvenci'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri Klimat'a Ŝanĝ'iĝ'o. Sub'skrib'it'a en 1992 ĉe la Pint'o'kun'ven'o de la Ter'o en Rio-de-Ĵanejro, ĉi tiu konvenci'o dev'ont'ig'as ĉiu'j'n ŝtat'o'j'n mal'help'i "ĉi'a'n danĝer'a'n antrop'o'gen'a'n perturb'o'n al la klimat'a sistem'o". Tia'j vort'o'j atest'as al la fakt'o ke la mond'a'j gvid'ant'o'j konsci'as pri la grav'ec'o de la minac'o'j dum almenaŭ du'dek kvin jar'o'j, precip'e sekv'e de la el'don'o en 1990 de la unu'a raport'o de la Inter'reg'ist'ar'a Spert'ul'ar'o pri Klimat'a Ŝanĝ'iĝ'o (ISKŜ). Unu'a'j inter'trakt'ad'o'j pri la afer'o jam dis'fal'is en Toront'o en Juni'o 1988, kiam Uson'o blok'is inter'konsent'o'n pri inter'trakt'it'a redukt'o de 20% de el'ig'aĵ'o'j de forc'ej'a'j gas'o'j.
De'post 1995, la COP-oj far'iĝ'is ĉiu'jar'a event'o por ebl'ig'i al la sub'skrib'int'o'j (196 land'o'j kaj la Eŭrop'a Uni'o) laŭ'paŝ'e el'labor'i aranĝ'o'j'n por batal'i kontraŭ la tut'mond'a varm'iĝ'o. Unu el la plej bon'e kon'at'a est'is COP3 de 1997 en Japani'o, kiu est'ig'is la sub'skrib'o'n de la Protokol'o de Kiot'o. Bon'ven'ig'it'a de la inter'naci'a gazet'ar'o, ĉi tiu protokol'o antaŭ ĉio montr'is mank'o'n de ambici'o : ĝi konsist'ig'is nur 3% de la klopod'o neces'a por solv'i la problem'o'n [1].
En 2009, kampanj'o de kalumni'o okaz'is antaŭ COP15, pli kon'at'a kiel la konferenc'o de Kopenhago. Ret'pirat'o'j publik'ig'is la ret'poŝt'aĵ'o'j'n de brit'a esplor'grup'o, prov'ant'e kred'ig'i al la publik'o ke la ISKŜ - kiu ĵus gajn'is la Pac'premi'o'n Nobel en 2007 - fals'is daten'o'j'n. Kvankam tre modest'a kaj ne'dev'ig'a, la fin'a akord'o sub'skrib'it'a en Dani'o tamen aprob'is tiu'j'n, kiu'j ankoraŭ est'as la du ĉef'a'j cel'o'j de la klimat'a'j inter'trakt'ad'o'j : lim'ig'i la klimat'a'n varm'iĝ'o'n je maksimum'o de 2°C kompar'e kun la antaŭ'industri'a epok'o, kaj kre'i Verd'a'n Fondus'o'n de 100 miliard'o'j da dolar'o'j.
En 2015, la Pariza Klimat'konferenc'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (COP21) ricev'is mult'e pli da atent'o ol la antaŭ'a'j en la amas'komunik'il'o'j, front'e al kresk'ant'a prem'o far'e de asoci'o'j, jun'ul'ar'a'j mov'ad'o'j kaj scienc'ist'ar'o kiu preskaŭ unu'anim'e agnosk'is la kriz'a'n karakter'o'n de la situaci'o. La Pariza Akord'o montr'is pli'ig'it'a'n ambici'o'n, instig'ant'e al la gvid'ant'o'j de la mond'o akcept'i la si'n'dev'ont'ig'o'n lim'ig'i "la pli'iĝ'o'n de la tut'mond'a mez'um'a temperatur'o al mult'e mal'pli ol 2°C super antaŭ'industri'a'j nivel'o'j, kaj daŭr'e ag'i por lim'ig'i la pli'iĝ'o'n de la temperatur'o al ne pli ol 1,5°C".
La termin'o "antaŭ'industri'a" est'as grav'a. Kiel konfirm'is la last'a raport'o de la ISKŜ en Aŭgust'o 2021, la mez'um'a temperatur'o de la planed'o jam est'as kresk'int'a je 1,1°C, pro la gas'o'j el'ig'it'a'j ek'de la komenc'o de la industri'a revoluci'o en la mez'a'j jar'o'j de la 19-a jar'cent'o [2]. Ceter'e, la pli'mult'o de fak'ul'o'j sam'opini'as, ke ĉia'okaz'e la varm'iĝ'o est'os pli alt'a ol 1,5°C ĉirkaŭ 2040, en'kalkul'int'e la inerci'o'n de la fenomen'o, sed ke ĉi tiu cel'o dev'us est'i konserv'at'a dum la sekv'ont'a'j jar'dek'o'j. Laŭ tut'mond'a skal'o, dek'on'o'j de grad'o de temperatur'o grav'as. La sekv'aĵ'o'j de varm'iĝ'o de 2°C est'us mult'e pli grav'a'j, kiel montr'is antaŭ'a raport'o de la ISKŜ [3]. La kial'o est'as tio, ke tem'as pri "tut'mond'a'j mez'um'a'j" temperatur'o'j, ne lok'a'j temperatur'o'j, kiu'j mult'e pli fluktu'as. Laŭ tut'mond'a skal'o, varm'iĝ'o de 2°C respond'as al konsider'ind'a'j renvers'iĝ'o'j. Antaŭ proksim'um'e 21 000 jar'o'j, dum la last'a glaci'a maksimum'o, la mez'um'a temperatur'o de la ter'o est'is inter 5 kaj 6°C pli mal'alt'a ol la temperatur'o de hodiaŭ. Tiu'temp'e, glaci'ĉap'o kovr'is preskaŭ la tut'o'n de nun'temp'a Kanado, nord'a'n Eŭrop'o'n kaj grand'a'n part'o'n de Rusio, kaj la mar'nivel'o est'is 120 metr'o'j'n pli mal'alt'a ol tiu de hodiaŭ.
Front'e al tia urĝ'ec'o, est'as surpriz'e ke la sub'skrib'int'o'j de la akord'o de Parizo don'is al si kvin jar'o'j'n por plen'um'i ĝi'n (COP26 est'is prokrast'it'a de 2020 al 2021 pro Kovim-19). Pro tio, ke la reg'ist'ar'o de prezid'ant'o Trump mal'help'is la procez'o'n, pli'mult'o de land'o'j profit'is de la nord'amerik'a pozici'o por las'i si'a'j'n el'ig'aĵ'o'j'n pli'iĝ'i inter 2016 kaj 2019, anstataŭ insist'i pri rapid'a ag'ad'o. Kvankam ili est'as konsider'ind'a'j laŭ la efik'o'j sur ĉiu naci'a ekonomi'o, la nun'a'j si'n'dev'ont'ig'o'j de ĉiu'j land'o'j neniel sufiĉ'as, ĉar ili est'ig'us trajektori'o'n pli alt'a'n ol 3°C ĝis 2100. Tial est'as neces'e dum COP26, revizi'i mal'supr'e'n ĉi tiu'j'n "naci'e difin'it'a'j'n kontribu'aĵ'o'j'n".
La diskut'o'j ankaŭ relief'ig'as Nord'an-Sud'a'n dis'iĝ'o'n : la land'o'j de la Nord'o prov'as postul'i ke la land'o'j de la Sud'o far'u maksimum'a'n klopod'o'n, sur'baz'e de antaŭ'juĝ'a'j kaj dub'ind'a'j argument'o'j. Ili ankaŭ kred'ig'as al la publik'o ke ili mal'pli kapabl'as batal'i kontraŭ la efik'o'j de la tut'mond'a varm'iĝ'o. Efektiv'e, ankaŭ la land'o'j de la Nord'o est'os tre vund'ebl'a'j, precip'e pro la alt'a evolu'int'ec'o de ili'a'j ekonomi'o'j. Jam la sen'pluv'ec'o'j, brul'eg'o'j kaj inund'o'j de last'a'j jar'o'j antaŭ'sign'as la ĥaos'o'n kiu rezult'us el si'n'ten'o de ne'inter'ven'o.
Kvankam emerĝ'a'j land'o'j - precip'e Ĉini'o - far'iĝ'is grav'a'j el'ig'ant'o'j de forc'ej'a'j gas'o'j en la 21-a jar'cent'o, okcident'a'j land'o'j hav'as decid'a'n histori'a'n respond'ec'o'n, ĉar al ili est'as atribu'ebl'a'j du tri'on'o'j de la el'ig'aĵ'o'j amas'ig'it'a'j ĝis nun. Ceter'e, grand'a part'o de la el'ig'aĵ'o'j de emerĝ'a'j land'o'j lig'iĝ'as al ekster'land'ig'o'j [4], kio mask'as la pli'iĝ'o'n de el'ig'aĵ'o'j en la Sud'o neces'a'j por produkt'i var'o'j'n konsum'at'a'j'n en la Nord'o [5]. La land'o'j de la Sud'o van'e prov'is inkluziv'ig'i ĉi tiu'j'n histori'a'j'n kaj import'it'a'j'n el'ig'aĵ'o'j'n en la kalkul'o'j. Ili ricev'is unu mal'grand'a'n ced'o'n, nom'e la integr'ig'o'n de la jur'a princip'o de "komun'a'j sed diferenc'ig'it'a'j respond'ec'o'j", escept'o al la princip'o de egal'ec'o inter ŝtat'o'j kiu est'as part'o de la inter'naci'a ekologi'a jur'o ek'de la Kadr'a Konvenci'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en 1992 . Sed ĉi tiu princip'o apenaŭ hav'as konkret'a'n efik'o'n, kaj ĝi'a norm'ig'a valor'o en jurisprudenc'o ankoraŭ ne est'as establ'it'a.
La respond'o'j de reg'ist'ar'o'j pri Kovim-19 montr'as, ke ili kapabl'as far'i radikal'a'j'n ag'o'j'n, sed tre oft'e tro mal'fru'e, kaj tio est'ig'as decid'o'j'n kiu'j est'as mult'e pli drast'a'j ol est'us neces'e se ili est'us far'it'a'j ĝust'a'temp'e [6]. En klimat'a'j afer'o'j, la prokrast'ad'o'n sen'dub'e kaŭz'as la grand'ec'o de la bezon'at'a'j ŝanĝ'o'j, sed ĝi ili'n eĉ pli grand'ig'as. Por rest'i je nivel'o de tut'mond'a varm'iĝ'o de mal'pli ol 1,5°C , la tut'mond'a'j el'ig'aĵ'o'j de CO2 dev'us est'i redukt'it'a'j je 3,3% ĉiu'n jar'o'n ek'de 2010, sed pro tio, ke mal'e ili kresk'is, ili nun dev'as est'i redukt'at'a'j je proksim'um'e 7% ĉiu'n jar'o'n [7]. Jen la grand'ec'o de la redukt'o lig'it'a al la lim'ig'o'j por la jar'o 2020. Anstataŭ lern'i lecion'o'n de tio ĉi, la pli'mult'o de gvid'ant'o'j nur parol'as pri kiel akcel'i kresk'ad'o'n kaj konsum'ad'o'n.
Hodiaŭ, tri kvar'on'o'j de la energi'o konsum'it'a en la mond'o ven'as el fosili'a'j brul'aĵ'o'j (karb'o, petrol'o kaj gas'o), kaj la brul'ig'ad'o de ili gener'as pli'mult'o'n de la forc'ej'a'j gas'o'j. La perd'o de en'spez'o'j por produkt'ist'o'j est'as oft'e preter'vid'it'a, precip'e en land'o'j kiu'j alt'e impost'as energi'o'n - kiel Franci'o - por kiu ĉi tiu'j impost'o'j est'as la tri'a plej grand'a font'o de naci'a'j en'spez'o'j. Ĉi tio ankaŭ klar'ig'as kial klopod'o'j antaŭ'e'n'ig'i energi'a'n rendiment'o'n kaj ver'a'n re'nov'ig'ebl'a'n energi'o'n ankoraŭ est'as ne'sufiĉ'a'j.
Kiam tem'as pri atom'a energi'o en Eŭrop'o, Franci'o est'as ĉiam pli izol'it'a, ĉar Germanio, Svis'land'o, Aŭstrio, Belgi'o kaj Italio decid'is ĉes'i uz'i ĝi'n. Sed kresk'as la tent'o uz'i atom'a'n energi'o'n kiel la du'a'rang'a'n solv'o'n por ating'i cel'o'j'n por redukt'i el'iĝ'aĵ'o'j'n de forc'ej'a'j gas'o'j. Sed eĉ se oni pov'us cert'ig'i ĝi'a'n sekur'ec'o'n, rezerv'o'j de urani'o est'as tro lim'ig'it'a'j por anstataŭ'ig'i fosili'a'j'n brul'aĵ'o'j'n. Ceter'e, atom'a energi'o montr'iĝ'os est'i ĉiam pli mal'taŭg'a kaj danĝer'a pro si'a intermit'ec'o (kaŭz'it'a de sen'pluv'ec'o'j kaj kaduk'iĝ'ant'a'j elektro'central'o'j), la pli'iĝ'ant'a risk'o de akcident'o'j lig'it'a'j al ekstrem'a'j veter'a'j okaz'int'aĵ'o'j kaj la ankoraŭ tut'a mank'o de solv'o por mastr'um'i la kresk'ant'a'j'n kvant'o'j'n de ekstrem'e danĝer'a'j for'ĵet'aĵ'o'j. Eĉ la jam tre dub'ind'a kaj pri'disput'at'a en'ter'ig'ej'o de for'ĵet'aĵ'o'j Cigéo, projekt'it'a por Bur'e (departement'o Meuse), ne pov'us en'ten'i la suplement'a'n for'ĵet'aĵ'o'n neces'ig'it'a'n de decid'o konstru'i nov'a'j'n elektro'central'o'j'n en Franci'o [8].
La kresk'ant'a zorg'o de part'o de la loĝ'ant'ar'o kaj la asoci'o'j, eĉ ĝis proces'o'j kontraŭ reg'ist'ar'o'j, kaj ankaŭ la grav'ec'o de la konklud'o'j de la last'a raport'o de la ISKŜ, pov'us instig'i al COP26 far'i "tut'mond'a'n si'n'dev'ont'ig'o'n pri met'an'o", gvid'at'a'n de Uson'o kaj la Eŭrop'a Uni'o. Ĉi tiu kriz'okaz'a iniciat'o cel'as radikal'e redukt'i el'ig'aĵ'o'j'n de tiu gas'o - kiu est'as sep'dek-du-obl'e pli varm'ig'a ol CO2 - en la daŭr'o de du'dek jar'o'j. Krom ĉi tiu rimed'o, COP26 probabl'e mov'iĝ'os direkt'e al subvenci'o'j por iu'j sektor'o'j de la "trans'ir'o", kaj al teknik'a'j kaj administraci'a'j ŝanĝ'o'j. Ĝi dev'os norm'ig'i la naci'a'j'n si'n'dev'ont'ig'o'j'n por ating'i ident'a'j'n temp'lim'o'j'n kaj unu'o'j'n, post kiam ĉiu elekt'is la norm'o'n kiu plej konven'is al ĝi en 2015.
Eĉ klopod'o'j kiu'j ne est'as ne'konsider'ind'a'j sur'paper'e oft'e est'as ne'neŭtral'a'j. Ekzempl'e, la Eŭrop'a Uni'o, prezent'at'a kiel unu el la plej engaĝ'iĝ'int'a'j parti'o'j en la batal'o por la klimat'o, dev'ont'ig'is si'n al karbon'a neŭtral'ec'o ĝis 2050. Efektiv'e, tiu "neŭtral'ec'o" de la Uni'o ne signif'as la fin'o'n de el'ig'aĵ'o'j de forc'ej'a'j gas'o'j, sed de'pend'as de projekt'o'j por kapt'i CO2-on en karbon'sorb'il'o'j, kies detal'o'j est'as - mild'e dir'it'e - ne'cert'a'j. La Eŭrop'a Komision'o daŭr'ig'as la iluzi'o'n - se ne la mensog'o'n - ke eŭrop'an'o'j "sukces'e mal'kupl'is el'ig'aĵ'o'j'n de forc'ej'a'j gas'o'j dis'de la ekonomi'a kresk'o dum la last'a'j jar'dek'o'j" [9]. Ĝi tiel kaŝ'as la el'ig'aĵ'o'j'n import'it'a'j'n per ekster'land'ig'o'j.
Malgraŭ la sincer'a bon'vol'o de mult'a'j esplor'ist'o'j kaj inter'trakt'ant'o'j, COP26 fin'e eĉ pov'us est'ig'i mal'util'a'j'n efik'o'j'n, kiel la pli'fortik'ig'o'n de la financ'a liberal'iĝ'o de la ekonomi'o kaj spekul'a'j'n vezik'o'j'n per'e de la karbon'a'j merkat'o'j ; sub'ten'o'n por atom'a energi'o malgraŭ ĝi'a'j danĝer'o'j ; aŭ akcept'o'n de "teknik'a'j solv'o'j" kiel geo'inĝenieri'o kaj eĉ pli risk'a'j klimat'a'j manipul'ad'o'j.
Unu afer'o, tamen, pov'us ŝanĝ'i ĉi tiu'n situaci'o'n : adapt'iĝ'o. Ĝis last'a'temp'e, inter'ali'e ĉe la Civit'an'a Konferenc'o pri la Klimat'o en Franci'o, la parol'o pri klopod'o'j koncentr'iĝ'is plej'part'e pri la mild'ig'o, tio est'as la redukt'o de el'ig'aĵ'o'j. Sed malgraŭ ĉio, kio nun est'as far'at'a, la klimat'a'j perturb'o'j antaŭ'vid'it'a'j por la sekv'ont'a'j 30 jar'o'j jam grand'part'e far'iĝ'is ne'evit'ebl'a'j pro la viv'daŭr'o de gas'o'j en la atmosfer'o. Paralel'e kun redukt'o'j de el'ig'aĵ'o'j, la delegaci'o'j ĉe COP26 dev'os pri'pens'i metod'o'j'n por adapt'iĝ'i al la minac'o'j, kio neni'u land'o, eĉ ne en Eŭrop'o, ankoraŭ ver'e aŭdac'is far'i grand'skal'e, por ne tim'ig'i si'a'n loĝ'ant'ar'o'n.
Kiam oni konsider'as la scienc'a'j'n daten'o'j'n, COP26 ŝajn'as est'i unu el la sol'rest'ant'a'j konferenc'o'j kiu'j pov'as evit'i super'o'n de dram'o'plen'a sojl'o en klimat'a'j perturb'o'j. Sen komplet'a re'konsider'o pri la ekvilibr'o de potenc'o inter land'o'j - kaj de amas'konsum'ad'o - est'as tim'ebl'e ke la cel'o'j de la Pariza Akord'o rapid'e far'iĝ'os tut'e ne'ating'ebl'a'j. Kun'sid'o est'as aranĝ'it'a en la franc'a ĉef'urb'o por revizi'o de la si'n'dev'ont'ig'o'j post kvin jar'o'j. Ni atend'u por vid'i.
Frédéric Durand
Frédéric Durand est'as profesor'o pri geografi'o ĉe la universitat'o Toulouse-II Je'a'n-Jaurès kaj la aŭtor'o de Le Réchauffement climatique, enjeu crucial du XXIe siècle, Ellipses, Parizo, 2020.
[1] Vid'u ’Au royaume des aveugles, "l’effet de serre" est ro'i’, Le Mond'e diplomatique, Decembr'o 2002.
[2] ’Climate change 2021. The physical scienc'e bas'is’, GIEC, Ĝenevo, la 9-a de Aŭgust'o 2021.
[3] ’Réchauffement planétaire de 1,5 °C’, GIEC, 2019.
[4] ekster'land'ig'o : franc'e : délocalisations ; angl'e : offshoring. Per ’ekster'land'ig'o’, firma'o'j trans'lok'as si'a'n fabrik'ad'o'n al ali'a'j land'o'j ; tiel, la el'ig'aĵ'o'j ne est'as registr'it'a'j en la hejm'land'o de la firma'o - ML
[5] Kp. Les Émissions importées. Le passager clandestin du commerce mondial, Ademe - Réseau action climat, Montreuil, 2013.
[6] Vid'u Philippe Descamps kaj Thierry Lebel, ’Antaŭ'gust'o de la klimat'a ŝok'o’, Le Mond'e diplomatique, Maj'o 2020.
[7] ’Rapport sur l’écart entre les besoins et les perspectives en matière de réduction des émissions’, Programme des Nations unies pour l’environnement, Najrobi'o, la 26-a de Novembr'o 2019.
[8] Kp. ’Av'is délibéré de l’Autorité environnementale sur le centr'e de stockage Cigéo’, la 13-a de Januar'o 2021.
[9] Kp. ’Une planète propr'e pour tous. Une vision européenne stratégique à long term'e pour une économie prospère, modern'e, compétitive et neutre pour le climat’, communication de la Commission européenne, Bruselo, la 28-a de Novembr'o 2018.
Al tiom mal'mult'e da grav'ul'in'o'j, la dank'em'a patr'uj'o
La 30-an de Novembr'o, Joséphine Baker est'as en'ir'ont'a en la pariz'an Panteon'o'n. Okaz'ant'a post seri'o de omaĝ'o'j, memor'fest'o'j, kaj kelk'a'j'n monat'o'j'n antaŭ la prezid'ant-elekt'o, la decid'o de prezid'ant'o Macron ne est'as sen balot'a'j cel'o'j. Sed fakt'e : kiel, de pli ol du jar'cent'o'j, oni en'ir'as en Panteon'o'n kaj … kiel foj'e okaz'is, ke iu el'ir'is el ĝi ?
de
Alain GARRIGOU
Ĉu la en'panteon'ig'o de Joséphine Baker, post tiu de Simone Veil, pov'as mal'konfirm'i la firm'a'n pri'juĝ'o'n de "mal'sukces'o de Panteon'o" ? [1] Cert'e la pomp'o de la grav'a'j ceremoni'o'j de la Respublik'o pov'as aspekt'i eks'mod'a. La cinik'ul'o'j al'don'as, emfaz'ant'e politik'a'j'n intrig'o'j'n per la kutim'a dir'aĵ'o : "Est'as reklam'o". Dum en'tomb'ig'a ceremoni'o de Viktor'o Hug'o en Maj'o 1885, la monarki'a verk'ist'o Léon Daudet jam ironi'is : "La politik'a ekspluat'o de mort'int'o'j est'as tradici'o de la Respublik'o." Ĉu ĝi ne est'as tiu de ĉiu'j politik'a'j reĝim'o'j ? Panteon'o do plu util'as.
La tomb'ej'o de la mont'o Sainte-Geneviève hav'as mal'glat'a'n kaj iom forges'it'a'n histori'o'n. Ceter'e est'as iu funkci'o de la grand'a'j ŝton'a'j monument'o'j don'i, kun'e kun grand'ec'impres'o, ek'vid'aĵ'o'n de etern'ec'o. La cel'o de la konstru'aĵ'o eĉ part'e antaŭ'ig'is ĝi'n, kiam la arkitekt'o Jacques-Germain Soufflot, elekt'it'a por real'ig'i dezir'o'n de Ludovik'o la 15-a, el'pens'is gigant'a'n preĝ'ej'o'n pli el'vok'ant'a'n triumf'a'n bild'o'n ol pi'aĵ'o'n. En tiu dub'ig'a epok'o, kaj monarki'a kaj kler'a, li vol'is ĝi'n "grav'ul'manier'a", adopt'ant'e la bon'a'n moral'o'n de la kler'ism'o mal'favor'a'n al reĝ'o'j kaj grav'a'j kapitan'o'j ("buĉ'ist'o'j" laŭ Voltero) por ek'kult'i ŝtat'ul'o'j'n, scienc'ist'o'j'n kaj verk'ist'o'j'n, util'a'j'n al la hom'ar'o kaj al si'a land'o. La horizont'o de la grav'ec'o larĝ'iĝ'is post'e, sam'temp'e kiam Panteon'o akcept'is si'a'j'n gast'o'j'n.
La Revoluci'o for'pren'is de la preĝ'ej'o ties religi'a'n funkci'o'n por ig'i ĝi'n templ'o al grav'ul'tomb'o'j. Napoleono kun'ig'is religi'a'n kaj civil'a'n rol'o'n kaj destin'is ĝi'n al tomb'o'j de la imperi'a'j alt'rang'ul'o'j. Ne'evit'ebl'e, la monarki'a re'star'ig'o re'don'is al Panteon'o ĝi'a'n ekskluziv'a'n religi'a'n status'o'n. Pli'a'n foj'o'n, la civit'an'o-reĝ'o Louis-Philippe re'don'is al ĝi ties revoluci'a'n cel'o'n, post la Tri Glor'a'j Tag'o'j de Juli'o 1830, kiu'j valor'ig'is la hero'a'n si'n'ofer'o'n. Post'e Napoleono la 3-a de'nov'e star'ig'is la religi'a'n status'o'n, laŭ si'a katolik'a politik'o. La last'a kaj definitiv'a trans'form'iĝ'o kiel templ'o de la respublik'o est'is far'it'a de la reg'ist'ar'o Brisson, kiu kapt'is la okaz'o'n de la funebr'a ceremoni'o de Viktor'o Hug'o por dediĉ'i la uz'ad'o'n de Panteon'o – tiu gravur'it'a en la fronton'a ŝton'o - per la fam'a dir'aĵ'o de 1791, antaŭ ol est'i for'ig'it'a kaj post'e re'skrib'it'a : "Al la grav'ul'o'j la dank'em'a patr'uj'o".
Tiu monument'o el'ten'as hazard'o'j'n ne nur de la politik'a'j reĝim'o'j, sed ankaŭ tiu'j'n de la fam'a'j mort'int'o'j, plekt'ant'e la histori'o'n de la konstru'aĵ'o kun ili'a destin'o. Okaz'e de la mort'o de Mirabeau en 1791, la ide'o de kolektiv'a tomb'lok'o por grav'ul'o'j, oft'e nom'it'a Élysée, est'is dekret'it'a al'pren'ant'e la nom'o'n de la fam'a antikv'a romia monument'o. La deput'it'o'j ja ŝuld'is disting'aĵ'o'n al tiu, kiu antaŭ'temp'e for'pas'int'a, sav'is la ĵus nask'iĝ'int'a'n revoluci'o'n per si'a'j firm'a'j ek'parol'ad'o'j. Iom post'e oni mal'kovr'is, ke Mirabeau negoc'is kun la reĝ'o kaj ricev'is mon'o'n. Li'a kadavr'o est'is fin'e for'port'it'a de Panteon'o al komun'a tomb'ej'o en la sam'a temp'o, kiam tiu de Marat, murd'it'a en Juli'o 1793, en'ir'is Panteon'o'n. Dum temp'o sam'e mal'long'a, ĉar Termidor'o [2] okaz'ig'is li'a'n for'ig'o'n kvin monat'o'j'n post'e. Eĉ la fam'ul'o'j antaŭ'revoluci'a'j, kies kaz'o est'is oficial'e plan'it'a, sufer'is la sort'o'ŝanĝ'o'j'n de la histori'o. Voltaire, en'panteon'ig'it'a en 1791 kaj Je'a'n-Jacques Rousseau, en 1794 : ambaŭ est'is mal'long'e for'ig'it'a'j en 1814 de la Restaŭr'ad'o, kaj post'e lok'it'a'j en diskret'a'n ej'o'n por ne ŝok'i la impres'iĝ'em'o'n de la eklezi'a'j fidel'ul'o'j. La ŝanĝ'ig'o'j risk'is trans'form'i templ'o'n por sekular'a etern'ec'o al pruv'o de mal'firm'ec'o de human'aĵ'o'j.
La fam'a poet'o Viktor'o Hug'o organiz'is si'a'n en'tomb'ig'o'n, por kiu li plan'is transport'o'n de si'a kadavr'o sur ĉerk'o'vetur'il'o por mal'riĉ'ul'o'j, sed ankaŭ naci'a'n funebr'a'n ceremoni'o'n. Ver'as, ke li jam dum'viv'e en'ir'is la paper'a'n panteon'o'n de lern'ej'a'j instru'libr'o'j. Pro la emoci'o kaŭz'it'a de la mort'o de la mal'jun'ul'o, la reg'ist'ar'o ne hezit'is publik'i du'obl'a'n dekret'o'n la 27-an de Maj'o 1885 : la unu'a re'don'ant'e al Panteon'o ĝi'a'n de'komenc'a'n kaj laŭ'leĝ'a'n destin'o'n, tiel forges'int'e ĝi'a'n ver'a'n origin'a'n funkci'o'n, la du'a al'don'ant'e al naci'a funebr'a ceremoni'o la trans'lok'ad'o'n de la rest'aĵ'o'j de Viktor'o Hug'o [3]. De ne'long'e star'ig'it'a, minac'it'a en 1871 kaj ankaŭ en 1885, la Respublik'o ja ŝuld'is grand'a'n omaĝ'o'n al la fam'eg'a aŭtor'o de La Mizer'ul'o'j, kiu rezist'is al la ŝtat'renvers'o de Louis Bonapart'e kaj el'ten'is dek-naŭ jar'o'j'n da ekzil'o, kontraŭ'star'is en 1877 la mal'fond'o'n de la naci'a Asemble'o far'e de la ŝtat'estr'o, la general'o Mac-Mahon, publik'ant'e si'a'n Histori'o de krim'o, kaj sub'ten'is nobl'a'j'n afer'o'j'n kiel nul'ig'o'n de mort'pun'o.
Li'a'j kontraŭ'ul'o'j ne ŝpar'is al li mal'am'o'n. Preter la person'ec'o de la mort'int'o, kritik'ant'o'j kompren'ebl'e kulp'ig'is la politik'a'j'n cel'o'j'n de tiu iniciat'o. La katolik'a'j komunik'il'o'j denunc'is ofend'o'n al religi'o kaj iniciat'o'n de komun'um'an'o'j [4]. Ĉe la ekstrem'a'j mal'dekstr'ul'o'j, atak'o'j de Paul Lafargue [5] , bo'fil'o de Karlo Marks'o, kaj de Jules Guesde far'ig'is la verk'ist'o'n avid'ul'o kaj serv'ist'o de la kapital'ist'a klas'o. La unu'a'j ne mal'hav'is aŭdac'o'n publik'e mal'laŭd'i idol'ig'o'n post est'i tiom long'e kult'ant'a'j sankt'ul'o'j'n. La du'a'j ankoraŭ ne imag'is si'a'j'n hered'ont'o'j'n dediĉ'i maŭzole'o'j'n al si'a'j mort'int'a'j ĉef'o'j sur ĉiu'j kontinent'o'j. [M. Iv'o'n : Ĉu (...)' id='nh6'>6] La ceremoni'o kun'ig'is pli ol milion'o'n da person'o'j antaŭ la katafalk'o sub la Ark'o de Triumf'o kaj laŭ'long'e de la voj'o sur la bulvard'o Saint-Germain, la bulvard'o Saint-Michel kaj la strat'o Soufflot. Kontrast'e kun revoluci'ul'a'j hom'amas'o'j kaj, tiom fort'e impres'int'a'j la imag'pov'o'n ek'de preskaŭ jar'cent'o, la sam'temp'ul'o'j konserv'is bild'o'n de fest'ant'a hom'amas'o respekt'em'a kaj obe'em'a kaj dolĉ'anim'a. Tiu sukces'o ne mut'ig'is kritik'ant'o'j'n, sed inspir'is ont'a'j'n publik'a'j'n omaĝ'o'j'n.
La debat'o'j pri uz'ad'o de Panteon'o do ne est'is nur disput'o'j kelk'foj'e rid'ind'a'j pri am'at'a'j aŭ mal'am'at'a'j person'o'j, sed esprim'is ĝis'fund'a'j'n kontraŭ'star'o'j'n pri valor'o'j. Neces'is ne nur sci'i, al kiu atribu'i la honor'o'n de en'panteon'ig'o, sed ankaŭ trakt'i la najbar'ec'o'j'n far'iĝ'ant'a'j'n delikat'a'j pro la politik'a'j ŝanĝ'o'j. Post la afer'o Dreyfus, la famili'o de la imperi'a marŝal'o Je'a'n Lannes pet'is for'ig'o'n de la tomb'o de si'a pra'ul'o por evit'i al li kun'est'ad'o'n kun Émile Zola. La re'ag'o de Ludovik'o la 18-a est'is pli humur'a, kiam oni atent'ig'is li'n en 1821 pri la mal'taŭg'ec'o de ĉe'est'o de la tomb'o de la kontraŭ'klerik'a Voltero en restaŭr'it'a preĝ'ej'o : "Nu las'u li'n. Li est'as ja sufiĉ'e pun'at'a est'ant'e dev'ig'at'a aŭd'i mes'o'n ĉiu'tag'e".
Laŭ la tragedi'a'j event'o'j, revoluci'o'j kaj milit'o'j, Panteon'o do mal'ferm'iĝ'is al nov'a'j atest'o'j de eminent'ec'o kun grav'ul'o'j defend'int'e unu aŭ plur'a'j'n grand'a'j'n kaz'o'j'n, iu'j pac'e mort'int'a'j kiel Viktor'o Hug'o, ali'a'j hero'a'j laŭ romantik'a difin'o, ofer'int'a'j si'a'n viv'o'n sur batal'kamp'o aŭ strat'bar'aĵ'o'j, civit'em'a'j hero'o'j, kies temp'o kulmin'is en 1964 kun en'panteon'ig'o de Je'a'n Moulin postulat'a de general'o De Gaulle. La funebr'a parol'ad'o de André Malraux pri'skrib'is person'ec'o'n kumul'ant'a'n kvalit'o'j'n de hero'a bon'eg'ec'o – "hero'o kaj martir'o" laŭ la nov'a termin'ar'o, kiu de nun traf'is mort'ig'it'a'j'n rezist'ant'o'j'n, sed ankaŭ ŝtat'ist'o – trans'figur'ant'e ĝi'n. La vizaĝ'o mis'figur'ig'it'a de tortur'o ne plu est'is de hom'o, eĉ grav'a, sed tiu de lukt'o'cel'o.
Nekrolog'o'j tiom mal'long'as, ke ili kaŭz'as kap'turn'iĝ'o'n, resum'ant'e tut'a'n viv'o'n en kelk'a'j lini'o'j. Ke glor'o rilat'u al unik'a brav'a far'o aŭ invers'e est'u sen ia brav'ec'o, ili iom pli nutr'as skeptik'ec'o'n. Iu'j taks'os tro'a honor'o'n de Panteon'o por simpl'a kabared'a art'ist'in'o. Ĉu ŝi almenaŭ merit'as ĝi'n ? Joséphine Baker, nask'iĝ'int'a en 1906 en Saint-Louis en Uson'o, ven'is Franci'e'n je aĝ'o de 19 jar'o'j por danc'i en "revu'e nègre (nigr'ul'a revu'o)". Cel'o de erotik'a'j fantasm'o'j de koloni'a Franci'o, ŝi rapid'e akir'is sukces'o'n kun si'a banan'a zon'o, si'a'j gest'ad'o'j bild'ig'ant'e la folklor'a'n kaj ras'ism'a'n vid'manier'o'n pri afrik'an'o'j kaj per si'a'j nud'a'j mam'o'j. Trans la sen'grav'ec'o, ĉu tio ne signif'as sen'ŝarĝ'ig'i la ras'ism'a'n etos'o'n de ali'a temp'o ? Kontraŭ'e, ali'a'j taks'os valor'a la progres'ad'o'n de fam'ec'o akir'it'a per distr'ad'o al politik'a kaj hom'ar'an'ec'a engaĝ'iĝ'o. Ke la jun'a miks'ras'ul'in'o de ras'dis'ig'a Uson'o soci'e sukces'is en Parizo de la temp'o inter la du milit'o'j, tio jam estim'ind'is, ke ŝi util'ig'is tiu'n sukces'o'n por bon'a'j cel'o'j, al'iĝ'ant'e al la Rezist'ad'o kontraŭ la german'a okup'ad'o, spit'e al risk'o'j por si'a'j viv'o kaj riĉ'aĵ'o'j, tio ja merit'as la omaĝ'o'n. Joséphine Baker hav'as ankaŭ taŭg'a'n politik'a'n profil'o'n por la cel'o'j de respublik'a prezid'ant'o kandidat'o al si'a propr'a posten'o.
Se ĉiam nur okaz'is profit'em'a'j celebr'ad'o'j, ili tamen est'as just'a'j. Sam'temp'e, la nom'o de Gisèle Halimi, advokat'in'o de batal'ant'o'j de Front'o de naci'a liber'iĝ'o (FLN) kaj de la alĝeria sen'de'pend'iĝ'o, pionir'o de la femin'ism'a kaz'o en proces'o'j pri seks'per'fort'o'j kaj abort'o'j, est'is el'vok'it'a. Ŝajn'as, ke la prezid'ant'o de la Respublik'o prefer'is Joséphine Baker, gaŭl'ism'a'n kaj dekstr'ul'a'n, al mal'dekstr'ul'a person'ec'o en'ŝov'it'a en hodiaŭ'a'j'n debat'o-batal'o'j'n. Anstataŭ ol fid'i opini'esplor'o'n, kiel ĝeneral'e okaz'as, est'us pli lert'e interes'iĝ'i pri histori'o, kiu sugest'us solv'o'n pli fidel'a'n al respublik'a spirit'o.
Tiel, kvar jar'o'j'n post la trans'ig'o de la rest'aĵ'o'j de Viktor'o Hug'o, la cent'jar'fest'o de la franc'a revoluci'o postul'is celebr'ad'o'n : la Universal'a Ekspozici'o de 1889 ne sufiĉ'is, neces'is pli rekt'e politik'a event'o. Kiel ĝi ag'is por Viktor'o Hug'o, la urb'o Parizo streb'is al solen'a omaĝ'o al grav'ul'o de la Respublik'o. Alphonse Baudin, reprezent'ant'o ĉe la naci'a Asemble'o, est'is mort'ig'it'a sur strat'bar'aĵ'o la 3-an de Decembr'o 1851 de la trup'o de Louis Napoléon [7]. Spit'ant'e la loĝ'ant'o'j'n de la kvartal'o Saint-Antoine, kiu'j rifuz'is pren'i arm'il'o'j'n kaj riproĉ'is li'n ties parlament'a'n krom'salajr'o'n per bel'a replik'o : Vi tuj vid'os, kiel oni mort'as por 25 frank'o'j." La "nobl'a'j vort'o'j" ir'is al post'e'ul'o'j en 1868, kiam la kontraŭ'star'ul'o'j al la Du'a Imperi'o organiz'is mon'ofer'ad'o'n por donac'i luks'a'n tomb'o'n al li'a kadavr'o en la tomb'ej'o Montparnasse. La tribunal'o'j mal'kompat'e sub'prem'is la donac'ant'o'j'n. En 1877, la rakont'o de li'a mort'o en Histoire d’un crime (Krim'histori'o), anal'o'j de rezist'ad'o al la nov'a 18-a de Brumer'o [8] re'aktual'ig'is la legend'o'n. Elekt'it'o ofer'ant'a si'a'n viv'o'n ja pov'is al'log'i minac'at'a'n parlament'a'n reĝim'o'n. Baudin tamen ne est'is perfekt'a kandidat'o : nu, li est'is ribel'ul'o. Oni tiam al'don'is al li milit'a'j'n ĉef'o'j'n de la Revoluci'o, Lazare Carnot, François Marceau kaj Lazare Hoche. Pro la kontraŭ'star'o de la nep'o de tiu last'a, monarĥ'ist'o, li est'is anstataŭ'ig'it'a per Théophile de La Tour d’Auvergne. En unu foj'o, la ceremoni'o de 1889 al'port'is kvar kadavr'o'j'n al Panteon'o.
En delikat'a'j situaci'o'j, special'e simbol'a'j, neces'as ruz'o. La nun'a'j decid'ant'o'j ne el'montr'is ĝi'n. Se ili'a'j post'e'ul'o'j konform'iĝ'as al la evolu'o de la histori'o, kiu tuŝ'as Panteon'o'n kiel ĉiu'j'n hom'a'j'n afer'o'j'n taks'at'a'j'n sen'ŝanĝ'a'j, tem'as nur pri prokrast'o. Ĝi'a'j origin'a'j lim'o'j ofert'as al Panteon'o nov'a'n etap'o'n en ties ekzist'o. "Al la grav'ul'o'j la dank'em'a patr'uj'o" ja sufer'as pro mal'akcept'o de vir'in'o'j, kiu'j ating'is ĝi'n aŭ pov'int'us far'i ek'de Marie Curie. Kvankam tim'em'a, tial ke nur kvin kaj baldaŭ ses vir'in'o'j kuŝ'as en'tomb'ig'it'a'j en Panteon'o, ili'a pli oft'a supr'e'n'ig'o ĝis la grav'ul'a nivel'o mal'pli risk'as la el'rev'iĝ'o'j'n de uzurp'ad'o'j kaj re'kon'as la merit'o'j'n de hom'o'j long'temp'e kaj mal'just'e sen'ig'it'a'j je valor'eg'o.
Alain GARRIGOU.
[1] Mon'a Ozouf, « Le Panthéon, l’École normal'e des morts », en : Pierre Nor'a (sub estrad'o de), Les Lieux de mémoire, Gallimard, Parizo, 1984.
[2] La 9-a monat'o de la franc'a revoluci'a kalendar'o, kaj ĉi-rilat'e la 9-a de Termodoro de la 2-a jar'o (la 27-an de Juli'o 1794), per la fal'ig'o de Robespjero (Robespierre) la du'a faz'o de la revoluci'o, la radikal'a (1792-1794) ĉes'is, kaj la epok'o de la grand'burĝ'ar'o. -vl
[3] Avner Ben-Am'os, « Les funérailles de Victor Hug'o », en Pierre Nor'a (sub estrad'o de), Les Lieux de mémoire, v.c.
[4] … de la membr'o'j de la Pariza Komun'um'o. Vd pri tiu : Karlo Marks'o : La intern'a milit'o en Franc'uj'o (1871 La Pariza Komun'um'o) kun en'konduk'o de Frederik'o Engelso. 2-a, revizi'it'a el'don'o, Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas), 2015, ISBN 978-2-36960-127-6 (= Mas–libr'o n-ro 169). -vl
[5] De li ekzist'as en Esperant'o la libr'o Paŭlo Lafargo (Paul Lafargue) : La rajt'o je pigr'o. El la franc'a traduk'is Krib'o. 2-a el'don'o. Embres-et-Castelmaure ; Parizo. Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas) ; Sen'naci'ec'a Asoci'o Tut'mond'a (Sat). ISBN 978-2-36960-238-5 (= Mas–libr'o n-ro 251) -vl.
[6] Vd pri tio la akr'a'j'n kritik'o'j'n de Lant'i, en : E. Lant'i kaj M. Iv'o'n : Ĉu social'ism'o konstru'iĝ'as en Sovetio ? (1935) ; Le'o Trocko : Labor'ist'a ŝtat'o, Termidor'o kaj bonapart'ism'o. Histori'a-teori'a esplor'aĵ'o (1932/35). Embres-et-Castelmaure, Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas), 2ß19, ISBN 978-2-36960-191-3 (= Mas–libr'o n-ro 228), p. 11 ; 56 – 68 ; 154. -vl
[7] Kp Mourir pour des idées. La vi'e post'hum'e d’Alphonse Baudin, Les Belles Lettres, Par'is, 2010.
[8] Pri tiu ĉi vd Karlo Marks'o : La 18-a de brumer'o de Luiz'o Bonapart'o. Kun antaŭ'parol'o de Frederik'o Engelso. Embres-et-Castelmaure, Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas),2016, ISB 978-2-36960-075-6 (= Mas-libr'o n-ro 169). -vl