Grekaj vortoj en Esperanto
TSIRIMOKOS Angelos
Mireja demandis:
Iu demandas al mi pri la lingvo Esperanto, kaj por la respondo mi
bezonas scii ĉu Zamenhof ĉerpis multe da vortoj el la greka,
la plimulto de la radikoj devenas de la latina sed je kiom da
procento (proksimume) por la greka?
Mi scias ke "kaj" devenas de la greka ĉu aliaj vortoj?
Mi neniam lernis la grekan, mi nur konas la literojn (pro matematiko).
Dankon pro respondoj.
Mireja
Unuafoje post longa tempo mi rekontrolis ĉi tiun diskutejon, kaj - estante
mem greko - mi sentis kvazaŭ devon provi respondi al Mireja, kvankam pasis
ses monatoj de ŝia demando. Tamen ciferon, eĉ proksimuman, mi ne povas
indiki, kaj el la sekvanta analizo evidentiĝos kial ne :
- Ekzistas en Esperanto amasego da vortoj kiujn kreis modernaj (t.e.
renesancaj kaj postaj) kleruloj, ĉu en la de ili uzata ĝis antaŭ 150 jaroj
latina, ĉu en la modernaj fontlingvoj de Esperanto mem (t.e. en la franca,
germana, angla ktp.) surbaze de grekaj radikoj, sed kiuj ne jam ekzistis en
la greka (kvankam ili plej ofte estis poste alprenitaj ankaŭ en ĝin). Mi
pensas pri vortoj kiel "termometro" (el la grekaj "thermos"=varma kaj
"metron"=mezurilo), "mikrobo" (gr. "mikros"=malgranda + "bios"=vivo),
gramofono (gr. "gramme"=linio + "phone"=voĉo) k.s. Kreado de tiaj vortoj
daŭras ĝis nun, kvankam plej ofte surbaze de vorteroj jam uzataj en la
internacia scienc-teknika terminaro: ekz. pri la vortoj "magnetoskopo" aŭ
"falokratio" oni povas argumenti ke ili estis faritaj ne rekte el la grekaj
vortoj "magnetes"=magneto kaj "skopeo"=rigardi, aŭ "phallos"=faluso kaj
"kratos"=regpotenco, sed el la jam antaŭe pruntitaj vortoj "magneto" kaj
"faluso" kaj el la internacie konataj vorteroj "skop-" (de teleskopo,
mikroskopo k.s.) kaj "krati-" (de "demokratio", "aristokratio" k.s.).
La "ekstera" limo de tiu vortoklaso estas iom malpreciza: ja preskaŭ
ĉiuj tiaj vortoj estas enlaseblaj en Esperanton konforme al la "dekkvina
regulo". En la komuna (nefaka) lingvo sentiĝas ia rezistemo kontraŭ tiu
inundo: neniu diras "oftalmologo", kie simpla "okulisto" sufiĉas. Sed ĉu
iu diras "renisto" anstataŭ "nefrologo"? Kaj kion fari pri
"otorinolaringologo" - ĉu "nazorelgorĝisto"? (Skribinte tion, mi tuj
ekaŭdis voĉon en la kapo dirantan "kial ne?"). En la faka lingvo, la inundo
de grekdevenaj terminoj ŝajnas neevitebla; ankaŭ tiuj naciaj lingvoj, kiel
la germana aŭ la nederlanda, kiuj komence provis rezisti, dirante ekzemple
"Saŭerstoff" aŭ "Wasserstoff" anstataŭ oksigeno kaj hidrogeno, tamen cedis
antaŭ "Oxyd" aŭ "Hydrogenation"...
Se kalkuli ĉiujn tiujn vortojn kiel "devenantajn el la greka", tiam la
procento de grekdevenaj vortoj en Esperanto certe montriĝos tre granda.
Estas tamen diferenco inter la "grekeco" de vorto kiel "hidrogeno" (cetere
misformita; ĝi devintus esti "hidrogono", kio ja signifas "akvo-naskanto",
dum "hidrogeno" signifas laŭvorte "naskita el akvo"; sed Lavoisier ne
scipovis la grekan ĝis tia nivelo de subtileco, kaj ŝarĝis la francan per
tuta familio da simile misformitaj vortoj, "pathogene", "cancerigene",
"'electrogene", k.s.) kaj de vorto kiel "kaj"...
- Duan klason da grekdevenaj vortoj konsistigas tiuj, kiujn la latina
aŭ la modernaj fontlingvoj de Esperanto prunteprenis el la greka, kie ili
jam ekzistis, ĉu en la sama senco, ĉu en senco pli vasta aŭ pli
"komunuza". Mi pensas pri vortoj kiel "liro" (=la muzikinstrumento, el kiu
devenas - jam en la greka - la adjektivo "lirika"), "poeto" ("poemo",
"poezio"...), "dramo", "teatro", "filozof(i)o", "kubo"
(origine signifanta "ĵetkubo", sed akirinta jam en la greka sian geometrian
sencon), "sfero" (origine ="pilko"), "akso" (origine ""akso de rado") k.s.
Ene de ĉi tiu klaso oni povas distingi subklasojn:
- Vortoj esprimantaj specife grekajn nociojn : ciklopo, centaŭro, muzo,
draĥmo, obolo, hekatombo...
- Vortoj konscie kreitaj (aŭ konscie prenitaj el la popola lingvo kaj
ekuzitaj en specifa scienca aŭ filozofia senco) de grekaj pensuloj, kaj
poste enprenitaj en la latinan, kaj (tra ĝi kaj la modernaj fontlingvoj) en
Esperanton. Temas ĉefe pri terminoj filozofiaj, filologiaj, astronomiaj
aŭ geometriaj : harmonio, fenomeno, hipostazo - epiteto, perifrazo,
idilio - eklipso, planedo, kometo - centro, poligono, parabolo...
[Parenteze pri ĉi lasta vorto: en la modernaj eŭropaj lingvoj ĝi estas
uzata en du sencoj ŝajne tute senrilataj, nome (1) religi-instrua fablo, de
Jesuo mem aŭ laŭ lia modelo, kaj (2) speco de koniko (el kio venas la senco
verŝajne plej ofta ĉe la nuntempa ĉiutaga franca, t.e. satelita anteno;
mi povas imagi junan kateĥizaton demandantan la pastron ĉu Jesuo predikis
televide!). La origina senco de la greka vorto estis "apudmeto", "komparo",
el kio venas tute nature la religia senco; la geometria senco klarigeblas el
tio, ke se oni difinas koordinatojn laŭ la granda akso de koniko kaj la
tanĝanto je ties pinto, ĉe parabolo y*y egalas a*x, dum ĉe elipso aŭ
hiperbolo (greke ="manko" resp. "troo", kp. la retorikan sencon de la samaj
vortoj) ĝi estas malpli resp. pli granda. Cetere, ankaŭ "parolo" devenas -
tra la franca - de la sama greka vorto!]
- Vortoj komunuzaj, enprenitaj de la greka en la latinan kaj tra ĝi kaj
la modernaj fontlingvoj en Esperanton, kune kun la koncerna nocio : leono,
disko, horo, aero(!), eĥo, purpura, muziko, tragedio/tragika,
komedio/komika, heroo, teatro, dramo...
- Vortoj esprimantaj specife kristanajn nociojn kaj transprenitaj de la
aliaj eŭropaj lingvoj kune kun kristanismo : evangelio, eklezio (origine
="asembleo"), anĝelo, bapti, apostolo, episkopo (origine
="superrigardanto" - la dua
elemento estas la sama kiel en "teleskopo"), martiro (origine ="atestanto"),
eŭkaristio (origine ="dankesprimo"), monaĥo (origine ="solulo"), ortodoksa
(origine ="ĝustopinia"), katolika (origine ="universala"), herezo ... kaj
kompreneble, ankaŭ la vorto "Kristo" mem (origine ="ŝmirito,
sanktoleŭmito").
- Ekzistas kelkaj - malmultaj - vortoj de hindeŭropa deveno, kiuj
pro tio (kaj ne pro reciproka prunto) aperas kaj en la greka kaj en la
latina, germana aŭ rusa/pola, tiel ke oni ne povas diri el kiu unopa lingvo
ili estis prenitaj en Esperanton. La plej evidenta ekzemplo estas la
numeraloj : ĉu "du", "tri", "ok" kaj "dek" devenas de la grekaj "dyo, tria,
okto, deka", aŭ de la latinaj "duo, tria, octo, decem" - se ne mencii ankaŭ
la rusan "tri"? Demando stulta, se tiel metita : Zamenhof evidente profitis
tiun antaŭekzistantan similecon, kaj elektis siajn formojn konforme al ĝi.
Same okazas pri "nun", trovebla samforme en la greka, sed ankaŭ en la latina
(nunc) kaj en la germana (nun); pri "mi", trovebla en tre simila formo en
verŝajne ĉiuj hindeŭropaj lingvoj; pri "en", trovebla samforme en la
greka, sed ankaŭ en la franca, kaj en tre simila formo ("in") en la latina,
angla kaj germana; pri "patro", identa ("pater") kaj en la greka kaj en la
latina; pri "dekstra", kiun Zamenhof evidente prenis el la latina (mi
supozas ke lia scio de la franca ne etendiĝis ĝis blazonaj terminoj aŭ "sa
dextre vengeresse", kvankam la apoga itala formo "destra" troveblis en kiu
ajn vortaro), sed kiu ekzistas en la greka en la formoj "dexios" kaj
(malofte) "dexiteros"; pri "plata", parenca al la greka "platys" (= larĝa);
pri "bovo", parenca al la greka "bous" (kaj, nekredeble, al la germana "Kuh"
= angla "cow" - sed tio estas alia rakonto...), sed fakte prenita el la
samfamilia latina "bos", gen. "bovis"; kaj pri pluraj aliaj.
- Krom tiuj klasoj da vortoj grekdevenaj sed (eŭrope) "internaciaj",
ekzistas ankaŭ kelkaj radikoj verŝajne pruntitaj rekte el la greka, sed ili
estas tre malmultaj. Sen vortaro ĉemane (mi estas ferianta ĉi-momente), mi
povas tuj pensi pri jenaj :
- kaj [identa forme kaj sence en la klasika greka]
- osto [greke osteon aŭ ostoŭn, plurale osta]
- hepato [greke hepar, genitivo hepatos; "hepatito" estas internacia vorto,
sed laŭ mia scio, nur en la greka oni nomas la organon per tiu sama radiko]
- histo [ankaŭ ĉi-kaze, derivaĵoj (histologio, histamino) ekzistas
internacie, sed la radikvorto mem ne estas uzata ekster la greka]
- mjelo [greka "myelos", kiu signifas kaj "spina cerbo" kaj "ostocerbo", laŭ
la lingvoŭzo rekomendata de Zamenhof sed tro kontraŭa al lingvokutimoj de
modernuloj, por kiuj "cerbo" estas unualoke organo de pensado (fr. cerveaŭ),
kaj nur akcesore manĝebla molaĵo ene de la kranio (fr. cervelle)]
- orta [greka adjektivo, origine signifanta "rekte staranta", sed uzata en
geometrio en la senco de "orta angulo"; derivaĵoj (fr. orthogonal,
orthonormal) ekzistas internacie, sed la radikvorto mem estas uzata en tiu
senco nur en la greka kaj en Esperanto, kie ĝi oportune solvas la problemon
de la dusenca franca "droit", angla "right" ktp.]
- eposo [ankaŭ ĉi-kaze, derivaĵoj abundas internacie, sed la radikvorto mem
estas malmulte uzata ekster la greka]
- etoso [greke "ethos" = moro - "etiko" devenas de ĝi - sed mi ne scias kiu
lanĉis ĝin en Esperanto, kie ĝi tre prosperis en senco, kiun en aliaj
lingvoj oni esprimas per metafora uzo de "atmosfero"]
- pri [la prepozicio; ekzistas samsona prepozicio en la rusa, sed la senco de
la esperanta "pri" pli kongruas kun la greka "peri" = "ĉirkaŭ, koncerne".
Male, nura hazardo estas la koincido de "po" kun unu el la sencoj de la
greka "apo"; tiu ĉi uzo de "apo" ne estas antikva, kaj Zamenhof certe ne
sciis pri ĝi, dum la rusa prepozicio "po" havas ankaŭ tiun sencon.]
- -id- [la prefikso; ekzistas forme kaj sence identa sufikso en la greka;
"Nereidoj", ekzemple, estis en mitologio la filinoj de Nereo, "Atreidoj" la
filoj kaj prafiloj de Atreo, ktp.]
- -ej-[la sufikso; ekzistas forme kaj sence identa sufikso en la greka, ekz.
"Asklepieion" = "kultejo de Asklepios, dio de kuracarto", aŭ "Maŭsoleion" =
"monumenta tombo de Maŭsolos, tirano de Halikarnaso", kaj metafore, ĉia
maŭzoleo; tamen oni ne forgesu pri la samsignifa germana sufikso -ei, kiel
en la vortoj Putzerei aŭ Konditorei.]
- Oni povus mencii ankaŭ la sufiksojn -ist-, -ism-, -eg- kaj -er-; sed la du
unuaj, kvankam sendube grekdevenaj, estas tute internaciaj, kaj koncerne
la du aliajn mi forte dubas pri ilia rilato kun la grekaj vortoj "megas"
(=granda) kaj "meros"(=parto).
- Se paroli pri sufiksoj, la plurala -j estas sendube inspiritaj el la greka,
ĉar -oj kaj -aj estas tre oftaj pluralaj finaĵoj en tiu lingvo (hai kalai
korai = la belaj knabinoj, hoi agathoi anthropoi = la bonaj homoj). -n estas
ankaŭ tre ofta akuzativa (singulara) finaĵo (ten kalen koren = la belan
knabinon, ton agathon anthropon = la bonan homon), sed ĝian elekton en
Esperanto sendube influis apoge ankaŭ ĝia ekzisto en la germana ("den guten
Kameraden" k.s.). Kontraŭe, la participaj -nt- kaj -t- partenas al klaso 3 :
ili troveblas kaj en la greka, kaj en la latina, kaj en la germana.
- Laste, oni povas mencii la nemalmultajn proprajn nomojn grekdevenajn -
ne nur la strikte grekajn, kiel Ateno, Sparto, Homero, Platono (kiuj tamen
estas esenca parto de la lingvo - kp. "spartaj vivkondiĉoj", "platona amo"
k.s.), sed ankaŭ aliajn, pri kiuj oni ne tuj suspektus grekan originon :
Eŭropo, Azio, ("Afriko", male, estas latindevena), Egipt(uj)o, Etiop(i)o,
Libio - Andreo, Petro (sed ne "Paŭlo", latindevena), Georgo, Timoteo, Agata,
Dorotea, Eŭlalia...
Kiom da grekdevenaj vortoj enestas do en Esperanto? Nu, multegaj, se
kunkalkuli ank la modernajn internaciajn kreaĵojn, kiel "magnetoskopo" aŭ
"skizofrena"; se tamen oni limigas sin al tiuj vortoj, kiujn Esperanto certe
ĉerpis rekte kaj ne tra la aliaj fontlingvoj el la greka, tre malmultaj
(inter la Fundamentaj vortoj, verŝajne nur "kaj", "osto" kaj "hepato" -
kaj, se mi ne eraras, "iĥtiokolop>
Mi aldonu kvazaŭŝerce, ke grekdevenaj vortoj tiel abundas en la vortaroj de
okcidenteŭropaj lingvoj, ke oni povas kunmeti tutajn paragrafojn per nur tiaj
vortoj (plus, kompreneble, artikoloj, prepozicioj kaj similaj "gramatikaj"
vortoj el la koncerna lingvo. En esperanto, pro nia rezistemo al la inundo
de "internaciaj" vortoj, tio estus iom malpli facila, sed amuzajn ekzemplojn
oni povas trovi angalingve en http://users.hol.gr/~posi/zolotas.htm
(alparolo de Xenophon Zolotas, tiama Mastro de la Centra Banko de Greklando,
antaŭ la Internacia Mona Fonduso), kaj franclingve en
http://users.belgacom.net/EBG/kers_rec.htm (el la libro "Langues
sans Frontieres" de Georges Kersaŭdy : ?
En politique, on tient beaucoup à
la démocratie, on redoute la ploutocratie et on se méfie de l'aristocratie.
Dans les lycées [mot grec signifiant "la louvière" ou "le bois des loups"]
de l'hexagone, les pédagogues enseignent encore la géographie, les
mathématiques, la géométrie, on parle sans doute de logarithmes et de
polynômes, on étudie l'entomologie, les atomes, l'atmosphère, le cosmos, les
microbes, les bactéries, etc. L'autochtone parisien qui s'asphyxie en auto
sur le périphérique ou prend le métro pour aller au Panthéon ou au théâtre
de l'Odéon, peut encore fantasmer sur l'époque mythique ou les Champs
Élysées étaient le paradis éphémère des péripatéticiennes et de leurs
proxénètes, aujourd'hui éclipsés par les vendeurs de narcotiques et
d'ecstasy ou autres euphorisants. On pourrait ainsi aligner sur des
kilomètres des myriades d'hellénismes plus ou moins euphoniques, jusqu'à
provoquer chez le lecteur des crises et des traumatismes menant à l'hystérie
et aboutissant à la catalepsie ?!
Angelos TSIRIMOKOS, (greko el) Bruselo
vidu liston la de grekaj vortoj. Alklaku vorton por vidi aliajn samdevenajn vortojn en la greka kaj aliaj lingvoj.